43

3

TNH KHNG, THUYT TNG I, V VT L LNG T

44 V TR TRONG MT NGUYN T

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 45

Mt trong nhng iu gy cm hng nht ca khoa hc l n lm thay i ci nhn ca chng ta v th gii ny di nh sng ca nhng khm ph mi. Cho n nay, vt l hc vn cn ang loay hoay d ng trc mt bc ngot quan trng (paradigm shift1) k t khi c s pht khi ca thuyt tng i v c hc lng t (quantum mechanics) vo u th k XX. Cc khoa hc gia cng nh trit gia thng xuyn phi ng u vi nhiu m hnh tri ngc nhau v bn cht ca thc ti: thuyt Newton cho rng v tr ny c tnh cch my mc v xc nh, cn thuyt tng i ca Einstein v c hc lng t th li cho rng v tr ny hn n hn nhiu. Thc ra, nhng g m hnh th nh ny mang li cho s hiu bit ca chng ta v th gii vn cha c hon ton sng t. V tr quan ca ti ch yu da trn trit thuyt v gio php ca Pht gio, vn pht khi t cc bc tr thc thuc n c i. Ti c hc v trit hc c n t tui u th,
1XinxemchthchchngII.

TRN UYN THI DCH

46 V TR TRONG MT NGUYN T

vi thy Tadrak Rinpoche v quan ph chnh2 ca Ty Tng lc by gi v thy Ling Rinpoche. Tadrak Rinpoche l mt v thy kh knh, lung tui, v rt nghim khc. Cn Ling Rinpoche th nh tui hn nhiu, c ging ni nh nh v hiu su hc rng, nhng rt t li (t nht l khi ti cn nh). Cn nh thi y ti khng khi cm thy e s khi c s hin din ca hai thy. [Ngoi ra], cn c mt vi thy ph t gip ti m lun v nhng iu hc, trong c thy Trijang Rinpoche v Ngodrup Tsonknyi mt tu s, ng thi l mt hc gi ngi Mng C. Sau khi Tadrak Rinpoche vin tch, Ling Rinpoche tr thnh ging s chnh ca ti, v Trijang Rinpoche c ln chc ph ging. Ti tip tc hc vi hai v thy ny cho n ht chng trnh hc vn chnh thc. Hai thy ging dy cho ti v nhng tng phi khc nhau ca Pht gio Ty Tng. C hai thy u rt thn thit vi ti, nhng c c tnh rt khc nhau. Ling Rinpoche c mt thn hnh rn chc, u hi, mt to, mt nh, v mi khi ci th c ngi thy u rung ln. Cn Trijang Rinpoche th dng ngi dong dng cao, i ng khoan thai v sang trng, vi sng mi cao hn mt ngi Ty Tng bnh thng. Thy rt hin t, c ging ni trm m, nht l khi thy tng kinh, nghe rt du dng. Ling Rinpoche l mt trit gia su sc vi mt u c sc bn v mt tr nh l k. Cn Trijang Rinpoche th li l mt nh th ni ting nht ca thi i, v rt thng tho v hai lnh vc ngh thut v vn chng. i vi tnh tnh v nng khiu ca ti, ti cm thy thn thit vi Ling Rinpoche hn ht trong cc v thy. C th ni mt cch cng bnh rng Ling Rinpoche c nh hng ln lao nht n cuc i ti. Khi bt u hc v cc ch thuyt khc nhau ca cc tng phi n, ti cm thy chng rt xa l vi nhng iu m bn thn ti c th chng nghim c. Chng hn, thuyt nhn

2Regent

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 47 qu ca phi S Lun3 (Skhya) cho rng qu l s biu hin ca nhng g nm sn trong ci nhn, v thuyt hon v cch (theory of universals) ca phi Thng Lun4 (Vaieika) th cho rng mc du a hnh vn trng, cc vt th hm cha tnh ph qut vnh cu l tng, c lp vi tt c cc bit tng. C nhng thuyt hu thn n chng minh s hin hu ca mt ng To Ha, v c nhng l lun ca Pht gio phn bc li iu y. Ngoi ra, ti cn phi hc v nhng d bit v cng phc tp gia cc ch thuyt khc nhau ngay c trong cc tng phi Pht gio na. Nhng iu ny qu sc huyn b, ri rm v khng lin quan trc tip g n i sng ca mt a tr mi mi my tui, ch thch lp rp ng h, xe my, v dn mt vo nhng bc hnh v Th Chin Th Hai qua sch v v tp ch Life nh ti. Qu vy, lc Babu Tashi g ci my pht in ra chi ra, th ti ng bn cnh gip ng. Ti thng say sa vi cng vic ny n ni qun c hc, qun c n. V khi cc thy gio th n gip ti hc, u c ca ti li ln vn hnh nh ca ci my pht in v nhng b phn ca n. Nhng tt c u thay i khi ti trn 16 tui. Cc s kin trn th gii bin chuyn nhanh n chng mt. Khi qun i Trung Quc tin st n bin gii Ty Tng vo ma H nm 1950, thy Tadrak [quan ph chnh] ngh ti tm thi ng ra m nhn vai tr lnh o quc dn. C l chnh v tui th b nh mt, v gnh nng ca mt thc trng en ti v nhng khng hong khng li thot ang ln hai vai, m ti nhn chn c gi tr thc s ca hc vn. Khng hiu v sao, k t nm 16 tui, ti bt u ngu nghin hc v trit hc, tm l hc, v tm linh hc Pht gio. Khng nhng ti theo ui vic hc mt cch say m, m ti cn bt u lin h c
3SLunhcphi ,mttrongsuhphitrithcc n

sauthicPht. 4ThngLunhcphi ,mthcphitrithccinca n sauthicPht. TRN UYN THI DCH

48 V TR TRONG MT NGUYN T

nhng g ti hc vi nhn thc ca ti v cuc i v nhng g ang xy ra th gii bn ngoi. Trong khi ti vi u vo sch v Pht hc, vo vic tham thin, qun chiu v nhng gio php v tu tp ca o Pht, th Ty Tng ang phi ng u vi s c mt ca binh s Trung Quc trong lnh th Ty Tng, trong n lc tin n mt gii php chnh tr n tho cho c hai bn, v tnh trng ngy cng tr nn ri rm hn. Cho n khi ti hon tt chng trnh hc vn v tham d k thi Geshe 5 ti thnh ph linh thing Lhasa6 trc hng ngn tu s mt s kin nh du nh cao ca con ng hc vn ca ti (cho n nay, y vn l iu ti thy hi lng nht) th nhng khng hong Ty Tng buc ti phi trn chy khi qu hng sang n , v t bt u cuc i t nn lu vong ca ti, cho n tn ngy hm nay. Th nhng, chnh v mt i quc tch Ty Tng, ti c th ni mt cch thnh thc rng ti nghim nhin tr thnh mt cng dn ca th gii. Mt trong nhng tu gic su sc nht ca Pht gio bt u t ci gi l thuyt tnh khng7. Ct ty ca tnh khng l s nhn bit su sc rng c mt s chnh lch rt ln gia nhng g tri gic ca ta cm nhn c v th gii (trong c s hin hu ca chnh ta) v bn cht thc s ca s vt. Trong cuc sng hng ngy, ta thng xem bn thn ta v th gii ny c mt thc tnh cch bit, xc nh, ring r v lu bn. Chng hn, th thm nh tri kin ca ta v ci ti, ta s thy rng ta c khuynh hng tin rng thc c mt ci ti trong ta, mt ci ti c nhn c l lch ring bit, tn ti bit lp vi nhng yu t vt cht v tinh thn lm nn s hin hu ca ta. Th
5Geshe:kthitngngvitinsPhthcTyTng. 6Lhasa:ThcaTyTng. 7Khngtnh:,sa.nyat,tagilTnhkhng.

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 49 nhng, trit hc tnh khng cho ta bit rng ci nhn ny khng nhng l mt sai lm cn bn, m cn l ngun gc ca nhng luyn i, bm chp, v dn n v s nhng thin kin, nh kin ca ta. Theo thuyt tnh khng, bt k mt s tin tng no vo mt s hin hu c tnh cch ni ti v bit lp8 u khng bn vng. Tt c s vt v s kin hu hnh (sc) hay v hnh (v sc), ngay c nhng khi nim tru tng nh thi gian u khng th tn ti mt cch khch quan, bit lp. Nu ta ngh rng cc s vt v s kin tn ti mt cch bit lp, th ngha l ta t gi thuyt rng l chng, bng cch no , t vin mn c tc9 v iu c ngha l chng hon ton cch bit. iu ny cng c ngha l chng khng c kh nng tc ng qua li v nh hng ln cc hin tng khc. Th nhng, ta bit rng c l duyn khi: nu ti tra cha kho vo my xe, bu-ri 10 s bt la, my s chy, du v xng s chy ln. Trong mt th gii m cc s vt hin hin v tn ti mt cch ring bit v t hu, nhng s kin trn s khng bao gi xy ra; ti s khng th vit ra ch trn giy, v qu v cng s khng th c c nhng dng ch ny y. Chnh v chng ta tc ng qua li v nh hng ln nhau, ta phi gi thit rng chng ta khng phi l nhng c th ring bit, mc du ta cm thy dng nh l vy. Ni cch khc, khi nim v mt s hin hu ni ti, bit lp ca vn vt hon ton khng thch hp vi l duyn khi. Bi v l duyn khi hm cha tnh tng ty v tng thuc ca vn vt, trong khi nhng g t hu th bt bin v c lp. Tt c mi s vt trn i ny u c cu thnh bi nhng s kin ph thuc v lin quan ln nhau, bi mt dng hin tng lin tc tng duyn vi nhau, khng c thc th c
8Independent: theo t nguyn, l khng ph thuc, khng tng lin,

khngtngng,khngtngduyn. Complete unto themselves 10Bougie,tingPhp:nnin,inlp.

9

TRN UYN THI DCH

50 V TR TRONG MT NGUYN T

nh, vnh hng, bt bin, v nhng hin tng (phenomena) ny bn thn chng cng thay i v bin ci khng ngng. Ni rng tt c s vt v s kin u l khng ngha l chng khng s hu mt t tnh bt bin, mt thc ti t tn, hay mt thc th tuyt i ring bit. Chn l nn tng v bn cht thc s ny ca vn vt chnh l ci m kinh sch Pht gio gi l tnh khng, hay nyat trong ting Phn. Trong ci nhn ngy th v thng tnh ca ta v th gii, ta tng nh cc s vt v hin tng c mt thc tnh ni ti thng hng. Ta tng rng th gii ny c cu thnh bi nhng s vt v s kin c th, bit lp, v nhng s vt, s kin [c th, bit lp] y tng tc vi nhau. Ta tng rng nhng ht ging thc c t tnh to ra nhng mm cy thc c t tnh mt thi im thc c t tnh trong mt khng gian thc c t tnh. Ta tng rng mi phn t trong ci dng duyn khi y nhn, thi, s, qu u c th mt bn th vng chc. Ci nhn ca ta v th gii, m ta ngh l c cu thnh bi nhng khch th rn chc v c nhng c tnh c hu, c ta cng c thm bng cch s dng ngn ng vi nhng ch t11 (subject) v thut t (predicates)12 theo cu trc mt bn l danh t v tnh t, v mt bn l ng t. Th nhng vn vt u do nhiu thnh phn khc nhau to nn; mt con ngi gm c hai phn thn ln tm. Hn na, mt mi13 ch thc ca vn vt ty thuc vo nhiu yu t khc na, nh l ci tn [ci m Ngi Long Th gi l gi danh - ND] m ta t cho chng, chc nng ca chng, v nhng khi nim ca ta v chng.

tnht),khinivchcv(function)thdng/t/(cht,thutt). 12Thd,tahayni:Trima,nhngkhngphi trima(khngc chth[subject]vtcnhn[actor] y),mchcmathi.Hocta ni:Tigin,nhngcthclcmtci tiangginkhng,haych cciginthi,nhngtalinmbtlycigin,vcoinlcati? 13Dchnmna.Dchstldanhsc. DALAI LAMA XIV

11Trongngphp,khinivloi(category),thdng/t/(danht,

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 51 Mc du c da trn cch hiu ca kinh in Pht gio c xa, c cho l do chnh c Pht [Thch Ca Mu Ni] ging, trit l tnh khng c dn gii mt cch c h thng ln u tin bi mt trit gia Pht gio tn l Ngrjuna [B tt Long Th], sng vo th k th II. Hin nay, chng ta bit rt t v cuc i ca Ngi, ch bit rng Ngi sinh ra Nam n v l ngi quan trng th nh gp phn lp nn o Pht n , sau c Pht. Cc s gia tn thn cng c ca Ngi trong vic thnh lp trng phi Trung Lun14 (Madhyamaka) thuc Pht gio i tha15 (Mahyna), mt tng phi ng vai tr ch yu Ty Tng cho n ngy nay. Tc phm ni ting nht ca Ngi l Cn bn Trung Qun Lun tng16 (Madhyamakakrik), ngy nay vn cn c hc thuc lng, nghin cu, v tho lun trong cc trng cao ng Pht hc Ty Tng. Ti dnh nhiu th gi c k v em ra tho lun vi cc v thy cng nh ng mn ca ti v quyn sch ny. Vo nhng nm 1960, trong thp nin u tin ca cuc i lu vong ti n , ti c c hi tm hiu su v tnh khng. Hi , ni chung ti rnh rang hn by gi nhiu, khng phi tham d nhiu l lt. Ti cng cha c i chu du khp cc ni trn th gii nh by gi, mt cng vic chim rt nhiu th gi ca ti. Trong khong mi nm , ti c c hi qu bu c dnh nhiu thi gi hc hi vi hai v thy ca ti, u l nhng chuyn gia v c l thuyt ln thc hnh v tnh khng. Ti cng c hc vi mt hc gi Ty Tng ti ba v khim tn tn l Nyima Gyaltsen (Gen Nyima l tn thn mt ca thy). Thy Gyaltsen c mt kh nng tri ph him hoi l c th ging gii nhng t tng thm su vi diu ca o Pht bng nhng t ng ht sc d hiu. Thy hi hi v thng eo
14Trung

Lun:, Madhyamakastra, Middle Way Treatise (hoc TrungQunphi,Mdhyamika,MiddleWaySchool). 15iTha:,GreatVehicle 16Madhyamakakrik (Fundamental Wisdom of the Middle Way), do NgiCumalathp dchsangHnvn. TRN UYN THI DCH

52 V TR TRONG MT NGUYN T

mt cp knh rm to v trn. Mt mt ca thy b chng co git nn thy hay chp mt lun. Nhng kh nng nh tm ca thy, nht l kh nng tp trung vo mt lung t duy phc tp hay nh vo mt im, th phi ni l ng kinh ngc, thm ch c xem nh l mt huyn thoi. Thy c th nhn bit mt cch sng sut tt c nhng g ang xy ra chung quanh mi khi nhp nh. V tnh khng l lnh vc chuyn mn ca thy, nhng gi hc vi thy mang li cho ti nhiu hng th. Th gii vi m (microscopic) ca c hc lng t mang li nhiu thch thc i vi s hiu bit thng thng ca chng ta, v y chnh l mt trong nhng iu phi thng v th v ca vt l hc hin i. V nh sng c th c thy di hai dng, hoc l ht (particle), hoc l sng (wave), v v nguyn l bt nh (principle of uncertainty), ta khng th no bit c mt in t c chc nng g v n ang u17, v khi nim vt l lng t v s chng chp18 mang li mt cch hiu hon ton mi l so vi vt l hc c in, vn cho rng mi vt u c tnh cch ch nh v c th tin on c. Chng hn, th nghim t tng tr danh ca ng Schrdinger v con mo: mt con mo c t trong mt ci thng cha cht phng x c 50% kh nng phng ra cht c git cht n. Trong trng hp ny, ta buc phi gi thit rng cho n khi np thng c m ra, con mo ny va sng li va cht, v iu ny dng nh l mt nghch l.
17Mtintcthcmt nhiunicngmtlc.TrongKinhHoa

Nghim,clncThTncmtmtln cbaci:Nginthm citriDMa,ngthicngcmtciTaB,vcitriaoLina. 18yldchsttheonghacattingAnhsuperposition(schng chp)nguyntnychnglnnguyntkia.Nhng,trnthct,cc nguyntkhngchnglnnhaumcinynmtrongcikia(tng nhp,tngdung).ylmtthdcthvsgiihncangnt trongvtlhchini. DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 53 i vi mt Pht t i tha c tip xc vi t tng ca B tt Long Th, th r rng c mt s cng hng gia nguyn l tnh khng v vt l hin i. Nu vt l hc lng t cho bit rng vt cht khng rn chc v xc nh nh ta tng, th ti dm ngh rng khoa hc ang tin dn n tu gic ca o Pht v tnh khng v tnh h tng ca s vt. Trong mt cuc hi tho New Delhi, ti c nghe nh vt l hc Raja Ramanan, c xem l mt Sakharov19 ca n , nhc n s ng hng gia trit l tnh khng ca Long Th v c hc lng t. Sau khi tho lun vi nhiu khoa hc gia, ti tin rng nhng khm ph ln lao ca vt l hc k t thi Copernicus ang dn n nhn thc rng bn cht ca thc ti khng phi nh ta nhn thy. Nu ta quan st v nghin cu th gii ny su sc hn bng phng php khoa hc, bng th nghim, hoc theo nguyn l tnh khng ca Pht gio, hay bng phng php thin qun ta s thy rng s vt vi t hn nhiu, thm ch, trong nhiu trng hp, mu thun vi nhng gi thuyt v ci nhn thng thng ca ta v th gii. C th ta s t cu hi ny: c tri gic sai lm v thc ti nh ri, nhng nu ta c tin tng rng vn vt tn ti mt cch bit lp v t hu, th c sao u? Ngi Long Th cho rng nhn thc ny dn n nhng hu qu rt tai hi! Ngi ging rng s tin tng vo s tn ti ring r ca vn vt khin cho ta d ri vo ng chp v ci nhn lch lc khi ta tip xc vi th gii bn ngoi v cc loi hu tnh ang chung sng vi ta trn qu a cu ny. Khi ta cho rng c nhng ngoi vt c thuc tnh ni ti l quyn r, th ta s phn ng trc cc s vt y vi mt tnh cm luyn i, sai lc, nhng ng thi trc nhng ngoi vt khc m ta cho l c t tnh khng quyn r, ta li phn ng vi mt s ght b sai lc. Ni
19AndreiD.Sakharov(19211989):Khoahcgianguyntcnica linbangSvit,ccoilchacabomkhinhkh.ngcmu phongtrophnkhngnnctichpnhnquyntrongthiStalin, vchtrnghuditvkhhchtm.GiiNobelHabnh1975.

TRN UYN THI DCH

54 V TR TRONG MT NGUYN T

mt cch khc, Ngi Long Th cho rng chnh s nm bt (chp th) ly nhng s vt tn ti mt cch bit lp a n phin no, dn n hng lot nhng hnh ng, phn ng tiu cc v, cui cng, dn n kh au. Ni tm li, theo Ngi Long Th, nguyn l tnh khng khng phi ch tho mn nhng t m ca tr nng v thc ti m cn hm cha mt ngha su sc v tm l v o c. Ti c ln hi nh vt l hc David Bohm, mt ngi bn ca ti, rng: ng trn bnh din khoa hc hin i, ngoi vn nhn v thy s vt mt cch sai lm ra, nu ngi ta tin vo s tn ti bit lp ca vn vt, th c g khng n khng? Cu tr li ca ng rt hay v hu l. ng ni rng nhn li nhng ch thuyt khc nhau tng chia r nhn loi, nh nn k th chng tc, ch ngha dn tc cc oan, hay thuyt u tranh giai cp ca Marx, ta thy rng nn tng ca cc ch thuyt ny l cch nhn cc s vt nh chng l nhng c th tn ti ring r, bit lp. T sai lm ny dn n mt sai lm khc l h cng tin tng rng nhng vt th ri rc cu thnh nn s vt cng c tnh cch bit lp v t tn. Cu tr li ca nh vt l hc Bohm, da trn nhng nghin cu ca ng v vt l lng t, cng chnh l nhng u t m Ngi Long Th vit ra cch y gn hai ngn nm v vn o l v cch nhn s vt theo kiu ny. nh rng, ni mt cch chnh xc, th khoa hc khng quan tm nhiu n vn o l v lun thng, nhng c mt iu chc chn l khoa hc mt n lc ca con ngi khng tch ri khi mc ch mang li hnh phc cho nhn loi. Cho nn, cu tr li ca Bohm khng c g ng ngc nhin c. Ti hi vng chng ta c thm nhng nh khoa hc c cng nhn thc nh ng v mi quan h mt thit gia khoa hc, khun kh nhn thc ca n, v [s sng cn ca] nhn loi. Theo ti c bit th khoa hc hin i tri qua mt cuc khng hong vo u th k XX. Nhng cng trnh v i trong vt l hc c in ca Isaac Newton, James Maxwell, v.v... cung cp cho chng ta nhng gii thch c v rt l
DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 55 hiu qu v th gii, v chng c v thch hp vi trc gic thng tnh ca ta. Song, nhng cng trnh ny b thuyt tng i v nhng khm ph v vt cht tng vi m [tng di nguyn t], gi l c hc lng t, h b. Nh vt l Carl von Weizscker c ln gii thch vi ti rng vt l hc c in chp nhn ci nhn my mc v th gii. Vi ci nhn ny, mt s nh lut vt l c tnh cch ph qut gm lc hp dn v lut c hc c kh nng xc nh cc m hnh tc ng ca vt cht mt cch hu hiu. Trong khi kin thc ny, c bn thc ti khch quan: vt th, lc, khng gian, v thi gian, v lun lun c mt s phn bit rch ri gia ch th (ngi quan st) v khch th (vt c quan st). Th nhng, Weizscker ni, theo thuyt tng i v vt l lng t, th trn nguyn tc, chng ta phi t b s phn bit ch th v khch th, v c s tin chc ca ta vo tnh khch quan ca cc d kin nhn xt c. Tuy vy, ng Weizscker nhn mnh, vn l hin nay ta vn s dng nhng ngn t ca vt l hc c in khi ni v c hc lng t v nhng th nghim c kh nng mang li mt bc tranh mi v thc ti ca n, trong khi nhng ngn t ny b vt l lng t bc b20. Ngoi vn ny ra, ng cho rng ta phi lun lun tm hiu v mi tng duyn cht ch ca t nhin v ci thin nhn thc ca ta v thc ti, khoa hc, v ch ng ca con ngi mt cch ng n hn da trn nhng tri thc mi m nht m khoa hc mang li. Di nh sng ca nhng khm ph mi y ca khoa hc, ti nhn thy rng Pht gio cng phi sn sng xem xt li nhng l thuyt vt l th thin trong thuyt nguyn t s khai ca Pht gio thch ng vi khoa hc hin i, mc d n c ch ng vng chc v lu di trong truyn thng Pht gio. Ly th d, thuyt nguyn t c xa ca Pht gio, m cho n nay vn cha thay i g lm, cho rng vt cht c cu to bi tm thnh phn s ng c gi l nguyn t, l: th, thy, ho, v kh [tc t i], cng vi sc, hng, v, v xc
20Thdcthlvicsdngdanhtsuperpositionontrn.

TRN UYN THI DCH

56 V TR TRONG MT NGUYN T

[bn trong su trn]. t c tnh cng, c sc chu ng; nc c tnh mm, v dnh li vi nhau; la lm bc hi; v gi gy nn s chuyn ng. Mt nguyn t c xem l mt s tp hp ca tm thnh t ny, v s hin hu ca vt th trong th gii v m c gii thch da trn nn tng ca s kt tp ca cc khi nguyn t ny. Theo mt tng phi rt xa ca Pht gio, phi T-b-sa b 21 (Vaibhika), nhng khi cht nguyn t ny l nhng thnh phn nh nht ca vt cht, khng th phn chia c na v khng c thnh phn cu to. Khi nhng nguyn t ny kt hp li to thnh vt th, trng phi T-b-sa b cho rng nhng nguyn t ri ny khng va chm vo nhau, m nh khng kh v nhng lc khc ca t nhin p chng dnh li vi nhau thnh mt h thng vt cht, thay v co rt vo bn trong hoc gin n v hn nh. Chc chn rng nhng l thuyt c pht trin trong cuc giao u gay go vi cc tng phi trit hc n , nht cc thuyt lun l (logical systems) ca cc hc phi Chnh L22 (Nyya) v Thng Lun23 (Vaieika). Nghin cu sch v ca trit hc n t thi xa xa, ta thy rng c rt nhiu cuc tranh lun, bn tho, i thoi si ni gia cc tng phi khc nhau. Nhng tng phi c in nh Pht gio, Chnh L hc phi (Nyya), Thng Lun hc phi (Vaieika), Di-mn-sai hc phi24, (Mms), S Lun hc phi25 (Skhya), v Bt nh ph-n-a hc phi26 (Advaitavednta) c cng mc tiu, hng v phng php lun. Nhng s tho lun si ni ny thc y s pht trin tri thc v s chn chnh cc t tng trit hc, k t thi k phi thai ca Pht gio n cho n thi trung i v ng i Ty Tng.
21Tbsab

22ChnhLhcphi,cngilNiddahcphi 23ThngLunhcphi 24Dimnsaihcphi 25SLunhcphi

26Btnhphnahcphi DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 57 C l mt trong nhng l thuyt nguyn t xa xa nht c ghi li trong hai cun A-t-m tm lun27 (Abhidharmahdaya-stra) v A-t t-ma i-t-b-sa lun28 (Abhidharmamahvibh-stra) ca Php Thng29 (Dharmar) thuc phi T-b-sa b (Vaibhika). Cun th nht c cc hc gi sau ny cho rng ra i vo khong gia th k th II trc Cng nguyn v th k th I sau Cng nguyn. Mc du quyn sch ny cha tng c dch sang ting Ty Tng, ti c bit rng c mt bn dch sang ting Trung Hoa vo th k th III sau Cng nguyn. Sch ca Php Thng cho thy mt s c gng tinh t trong vic h thng ha nhng im then cht ca trit hc Pht gio s khi, cho nn ta c th kt lun rng phn ln nhng t tng ny pht sinh vo khong trc thi im quyn sch ny ra i. Trong khi , quyn A-t t-ma i-t-b-sa lun l mt quyn sch tng hp, ra i khong u th k I v III sau Cng nguyn. Quyn sch ny a ra mt ch thuyt ca mt tng phi trit hc Pht gio c cho l chnh thng, v v th p ng c nhng thc mc cng nh gt b c nhng s chng i ca cc tng phi khc v tnh cch hu l ca n. Mc du nhng l l trong quyn A-t t-ma i-t-b-sa lun kh quen thuc vi Pht gio Ty Tng, sch ny cha bao gi c dch sang ting Ty Tng mt cch hon chnh. Da trn hai quyn ny, nht l quyn sau, Th Thn 30 (Vasubandhu), mt trong nhng ngi sao sng ca Pht gio n , cho ra i quyn A-t t-ma cu-x lun 31 (Abhidharmakoabhyam) vo th k th IV sau Cng
27Atmtmlun

,EssenceofHigherKnowledge

28Attmaitbsalun,GreatTreatiseon

Instantiation
29PhpThng:,Dharmar 30ThThn: 31Attmacuxlun,TreasuryofHigher

Knowledge TRN UYN THI DCH

58 V TR TRONG MT NGUYN T

nguyn. Sch ny tm lc nhng im chnh trong quyn A-t t-ma i-t-b-sa lun (Abhidharma-mahvibh-stra ca Php Thng) v ging gii su xa hn na. N tr thnh mt trong nhng sch chun bn v trit hc v tm l hc Pht gio s thy Ty Tng. Hi cn tr, ti phi hc thuc lng quyn sch ny. V s tp hp ca cc nguyn t v mi tng quan gia cc nguyn t v cc thnh phn ca n, Pht gio s thy sn sinh ra mi trit thuyt, nhng ch l da trn s suy lun m thi. C mt im th v l trong quyn A-t t-ma cu-x lun c ni n kch thc ca cc loi nguyn t khc nhau, th d mt ht, n v nh nht, khng th phn chia c na, bng khong 1 phn 2400 kch thc ca mt nguyn t ca mt con th ti cng khng bit ngha l g na. Ti thc tnh khng hiu Ngi Th Thn tnh lm sao ra con s ny! Mc du chp nhn thuyt nguyn t cn bn, mt s tng phi Pht gio khng tin rng nguyn t l vt nh nht, khng th phn chia c na (bt kh phn). Mt s thm ch t nghi vn v bn khi cht sc, hng, v v xc [t trn] l nhng thnh phn cn bn to nn vt cht. Ngi Th Thn rt ni ting v nhng li ph bnh ca ng v l thuyt cho rng tht c nhng nguyn t bt kh phn tn ti mt cch khch quan. ng l lun rng nu qu c nhng nguyn t tn ti bit lp, th lm cch no gii thch cc vt th quanh ta? cho nhng vt th ny c mt, ta phi gii thch c lm cch no cc nguyn t n gin kt tp li vi nhau to thnh nhng h thng [vt cht] phc tp32. [Theo Ngi Th Thn], nu qu thc c mt s kt hp nh vy, th ta hy tng tng ra mt m hnh trong c mt nguyn t chnh c su nguyn t khc vy quanh, bn
32iunyckhoahcginggiiminhbchvimhnhnguynt gingmthnhtinhh,cnhngtngintxoayquanhmtcinhn. Tngintngoicngltngctcdnghahcmnhnht.

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 59 nguyn t bn gc, mt trn, v mt di. Nh vy th, ci phn m ht nguyn t chnh gia tip xc vi ht nguyn t pha ng c cng tip xc vi ht nguyn t pha bc lun hay khng? Nu khng, th ci nguyn t chnh gia phi c nhiu hn mt phn, v nh vy c ngha l n cn c th b phn chia thnh nhiu phn nh hn na; do ht nguyn t chnh gia c mt phn tip xc vi ht nguyn t pha ng, v mt phn khc tip xc vi ht nguyn t pha bc. Ngc li, nu ci phn tip xc vi ht nguyn t pha ng cng tip xc vi ht nguyn t pha bc, th khng c l g ci phn li khng tip xc vi tt c cc ht nguyn t kia. V, trong trng hp , Th Thn l lun, v tr trong khng gian ca c by nguyn t y (su nguyn t vy quanh v mt nguyn t chnh gia) s trng nhau, v tt c s hp li thnh mt nguyn t duy nht. Vi suy lun nh vy, Th Thn ni rng khng th no gii thch th gii v m ny bng quan nim v s kt tp (aggregration) ca nhng vt th n thun, nh l nguyn t bt kh phn. Bn thn ti cha bao gi hiu c quan nim cho rng nhng thnh phn c bn to nn vt cht l sc, hng, v, xc [t trn]. Nu ngi ta a ra mt l thuyt tng di nguyn t cho rng vt cht c to ra do t i (t, nc, gi, la) th ti cn hiu c. D sao, ti cm thy rng v phng din ny, t tng Pht gio, m ni cho cng th mi ch l mt mn vt l c tnh cch c on v s ng, by gi cn phi c thay i di nh sng mi ca vt l hc hin i, mt lnh vc hiu mt cch cn k vi nhng tri thc c chng minh bng th nghim, rng thnh phn cu to ca vt cht l nhng in t xoay quanh mt ht nhn, trong c protons v neutrons. Nu ta c v s m t ca vt l hin i v cc ht tng di nguyn t nh quarks v leptons33, th ta
33Quarks v leptons l nhng viht dinguyn t (subatomic), v l

nhngthnhtltngcnhtrongnhngcngthctonhcbi nhnglinhtngngvinhau. TRN UYN THI DCH

60 V TR TRONG MT NGUYN T

s thy r rng rng l thuyt ca Pht gio s thy v quan nim v nhng nguyn t bt kh phn nhiu lm cng ch l nhng m hnh th thin. Tuy vy, khi nim cn bn ca o Pht v vt th cho d l mt vt th vi t nht cng phi c nhn nh l mt vt cng hp (composite)34 cho n nay, vn l iu ng. Mt trong nhng ng lc li cun khoa hc v trit hc vo vic tm hiu nhng thnh phn cu to c bn ca vt cht l s tm kim nhng thnh phn ti hu khng th phn chia c na [nh nht]. iu ny khng nhng hp dn cc nh trit hc n c xa v cc nh khoa hc hin i, m cn li ko cc khoa hc gia c i ca Hi Lp, nhng ngi c mnh danh l nhng trit gia phi nguyn t (atomists). y l ci gi l cuc hnh trnh i tm kim ci bn cht thc s ca thc ti, ty theo ngi ta hiu n nh th no. Nhng Pht gio cho rng cuc tm kim ny sai lm ngay t cn bn, v n b lc hng ngay t u. C mt thi khoa hc oan chc rng khi tm ra cc nguyn t, ngi ta tm thy ci bn cht thc s ca vt th, nhng nhng th nghim vt l th k XX cn phn tch nguyn t ra thnh nhiu phn nh hn na. Mc du c t nht mt quan nim trong vt l lng t cho rng vnh vin ngi ta s khng bao gi c th tm thy mt ci ht nh nht tn ti khch quan v bt kh phn, nhng hin nay vn c nhiu nh khoa hc nui hi vng s tm thy nhng ci vi ht ti hu y. Ma h nm 1998, ti n thm phng th nghim ca nh vt l hc ngi c Anton Zeilinger ti i hc Innsbruck. Anton a cho ti xem mt cng c c th nhn thy mt nguyn t n c b ion ha35. Nhng, rt tic, mc du

35Ionho(ionized):nguyntbmtihaythmvomtint tngngoicngtrongmtdungdchnccchainvvthckh nnghohpvimtioninghch.

34ylnidungcathuvithngdngtrongPhthc.

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 61 c gng, ti vn khng th chng mc c cnh tng huyn diu . C l ti cha duyn. Ti gp Anton ln u tin trong cuc hi tho Mind and Life (Tm thc v Cuc sng) ti Dharamsala nm 1997. ng c nhiu im tri ngc vi nh vt l hc David Bohm: to con, ru, v eo king. ng c tnh khi hi, v mi khi ng ci th c c th ca ng cng ci theo. L mt nh vt l hc thc nghim, ng hon ton ci m trong vic chp nhn thm nh li ton b vn l thuyt da trn kt qu ca nhng th nghim mi m. ng thch th tm hiu Pht gio trn bnh din l thuyt, so snh t tng ca Pht gio v vt l lng t, v ng nhn thy rng c hai u phn i bt k mt nim no v mt thc ti khch quan v bit lp. Cng trong cuc hi tho ny, ti gp g nh vt l hc ngi M Arthur Zajonc. ng c ging ni nh v cp mt v cng sc so, nht l khi ng tp trung vo mt iu g. ng l mt thy gio c ti, v c kh nng ging gii nhng ti phc tp nht mt cch r rng. L th k ca bui hi tho, ng c kh nng tm lc, c kt nhng cuc tho lun mt cch c ng, v iu ny gip ch cho ti rt nhiu. Vi nm trc , ti c vinh hnh c ving thm Vin [nghin cu] Niels Bohr Copenhagen v m mt cuc i thoi thn mt vi cc khoa hc gia ca Vin. My ngy trc, trong vi ngy ngn ngi gh Lun n, ti mi nh vt l hc David Bohm v phu nhn n dng cm tra ti khch sn m ti ang tm tr. Nghe ni ti sp c mt cuc i thoi v mi quan h gia trit hc Pht gio v vt l hc ti Vin nghin cu Bohr, Bohm u i mang cho ti hai trang tm lc ca Bohr v t tng ca ng i vi bn cht ca thc ti. Tht l hp dn khi nghe Bohm m t v m hnh hnh tinh h (planetary model) ca nguyn t do Bohr khi xng v m hnh Rutherford, c hai u bt ngun t m hnh mt mn (plum pudding model). Hai m hnh ny ni rng nguyn t l mt ht nhn vi cc in t xoay quanh.

TRN UYN THI DCH

62 V TR TRONG MT NGUYN T

M hnh mt mn ny sinh vo cui th k th XIX, sau khi J. J. Thompson khm ph thy s c mt ca cc in t mang in tch m. ng tin rng in t mang in tch dng c vai tr cn bng in t mang in tch m c tri khp nguyn t nh l mt mn, v cc qu mn l nhng in t. Song, sang u th k th XX th Ernest Rutherford khm ph ra rng khi cc ht alpha mang in tch dng c bn vo mt tm l vng mng, phn ln cc ht ny i xuyn qua c, nhng c mt s b di li. ng kt lun mt cch chnh xc l in tch dng ca cc nguyn t vng khng th tri u khp cc nguyn t nh l mt mn, m chng tp trung li ni im gia ca nguyn t: khi mt ht alpha ng phi trung tm ca mt nguyn t vng, in tch dng y chng ra. T Rutherford a ra m hnh thi dng h (solar system) ca mt nguyn t, trong ht nhn c in tch dng c vy quanh bi cc in t mang in tch m. Sau , Niels Bohr ci tin m hnh thi dng h ca Rutherford thnh m hnh hnh tinh h ca nguyn t, v y chnh l cha ca c hc lng t. Trong bui ni chuyn, Bohm cng c k s vi ti v cuc tho lun t lu gia Bohr v nh bc hc Einstein v ci nhn ca h i vi vt l lng t. Ni dung ca cuc tho lun ny xoay quanh s phn bc ca Einstein v gi tr ca nguyn l bt nh (uncertainty principle). im then cht ca cuc i thoi xoay quanh vn l thc ti, trn cn bn, c phi l bt nh, bt kh tin tri, v theo xc sut (probabilistic) hay khng. Einstein ct lc phn i iu ny, nh trong bi vit God does not play dice! (Thng khng chi tr xc xc) ca ng. iu ny khin ti lin tng n cc cuc tranh lun trong lch s ca Pht gio Ty Tng ng vai tr trng yu nh th no i vi vic thit lp v ci tin cc t tng trit hc. Khc vi cc trit gia Pht gio, cc nh vt l hc hin i c kh nng m rng nhn quan rt nhiu nh s tr gip ca cc cng c khoa hc nh nhng tm knh vin vng khng l,
DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 63 th d nh knh vin vng Hubble, hoc ca cc knh hin vi in t. Kt qu l nhng hiu bit thc chng gt hi c v cc thc th vt cht vt xa sc tng tng ca con ngi thi c i. Vi ci nhn , ti tng ngh a vo cc trng i hc Pht gio mn vt l cn bn. Ti nhn mnh rng y khng phi l a vo mt mn hc mi, m ch l cp nht ha chng trnh c sn m thi. Ti rt vui mng khi thy cc trng i hc Pht gio thng xuyn t chc nhng bui hc thm v vt l hin i, do cc gio s vt l v cc sinh vin cui ban tin s ca cc i hc Ty phng t chc. Ti hi vng rng nhng n lc bc u ny s dn dn tin n vic a mn vt l hin i vo chng trnh trit hc ca cc thin vin Ty Tng. Mc du ti tng c nghe v thuyt tng i ca Einstein cch y kh lu, David Bohm l ngi u tin gii thch v thuyt y v v ngha trit hc ca n cho ti. V ti khng c cn bn v ton hc, ging dy cho ti v vt l hin i, nht l nhng ti hc ba nh thuyt tng i, l iu khng d dng cht no! Mi ln nh li s kin nhn ca Bohm, ging ni nh nh v c ch du dng, v s lo lng lm cch no cho ti c th lnh hi c nhng iu ng ging, l ti li thy nh ng da dit. Bt k mt ngi bnh thng no mun tm hiu v thuyt tng i ca Einstein cng u nhn thy rng mun hiu c thuyt ny th trc ht phi ph nhn ht nhng nhn thc thng thng. Einstein a ra hai nh : s bt bin ca vn tc nh sng, v nguyn l ca tnh tng i. Thuyt ny xc nhn rng tt c cc nh lut vt l phi hon ton nh nhau i vi hai ngi quan st ang di chuyn theo hai chiu i nghch nhau. Vi hai tin ny, Einstein lm mt cuc cch mng trong nhn thc khoa hc ca chng ta v khng gian v thi gian. Thuyt tng i ca ng cung cp cho chng ta phng trnh ni ting v nng lng v vt cht E=mc2. Phi th thc rng y l phng trnh duy nht m ti bit (ngy nay, ngi
TRN UYN THI DCH

64 V TR TRONG MT NGUYN T

ta thy n c trn o thun!) Ngoi ra, l mt lot nhng l thuyt thc nghim gi tng (thought experiments) c tnh cch thch thc v th v, chng hn nh nghch l cp song sinh (twin paradox), s n di ca thi gian (time dilation), hoc s co rt (contraction) ca vt th vn tc cao. a s nhng l thuyt ny ngy nay c chng minh bng th nghim c th. Nghch l cp song sinh ni rng nu mt trong hai ngi sinh i bay vo khng gian trn mt chic phi thuyn vi vn tc bng vn tc ca nh sng n mt hnh tinh cch xa tri t 20 nm nh sng ri bay v li tri t, th s thy ngi anh/em sinh i ca mnh gi hn mnh 20 tui. iu ny khin ti lin tng n cu chuyn ca Ngi V Trc36 (Asaga) c bay n ci tri u Sut37, V Trc c hc nm bn kinh Di Lc, mt trong nhng b kinh quan trng ca Pht gio i tha, ch trong khong thi gian ung xong mt li tr. Nhng khi ng tr v tri t, th mi ngi gi i 50 tui. c th hon ton thng thc ngha ca nghch l cp song sinh, ta phi nm c hng lot nhng phng trnh phc tp, m ti e rng u nm ngoi kh nng ca ti. Theo ti hiu th, ngha quan trng nht ca thuyt tng i ca Einstein l khng gian, thi gian, v trng lng (mass) khng th l nhng thc th tuyt i, hin hu bi t ng, thng hng, bt bin. Khng gian khng phi l mt phm vi c lp c ba chiu, v thi gian khng phi l mt thc th ring bit, m khng gian v thi gian hin l ng thi vi nhau trong mt lin-tc-th bn chiu ca khng gian v thi gian (four dimentional continuum of space-time). Tm li, thuyt tng
36VTrc:,Asaga,mttrongnhngilunscaPhtgion

sngvothkthIV,ngisnglpDuyThcTng (Vijnavdin).TngtruynscBttDiLctrctipgioho. 37uSut(Tuita,MaitreyasHeavenliRealm):dchnghalH Tc(vuivvno).LcungtrithucciDcGii,trxcaB ttDiLc. DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 65 i cho thy mc du vn tc nh sng l thng hng, khng thay i, khng c mt h qui chiu c cch tuyt i (absolute priviledged frame of reference), v tt c, trong c khng gian v thi gian, ti hu u tng i m thi. y thc s l mt khm ph phi thng. Trong trit hc Pht gio, nim thi gian l tng i khng phi l xa l. Trc th k th II, phi Kinh lng b38 (Sautrntika) phn bc nim cho rng thi gian l tuyt i. H v thi gian trn mt ci trc qu kh, hin ti, v v lai, v chng minh mi quan h h tng ca ba thi v lp lun rng tng v s c mt bit lp ca ba thi ny l khng bn vng v khng c c s. H cho thy rng thi gian khng phi l mt thc th t thn tn ti c lp vi nhng hin tng thi gian m l mt tp hp nhng lin h gia cc hin tng xy ra. Ngoi nhng hin tng xy ra trn dng thi gian m ta da vo lp ra nim v thi gian, khng h c mt ci thng m trong mi s vt v s kin xy ra; khng h c bt c mt ci g tuyt i v t n tn ti. Khi nim v tnh tng i ca thi gian, sau c Long Th pht trin thm, phn nhiu mang tnh cch trit hc, nhng c duy tr trong trit hc Pht gio t gn hai ngn nm nay. Mc du ti nghe ni l mt s nh khoa hc xem lin tc th khng gian - thi gian bn chiu ca Einstein nh mt ci thng t n tn ti, trong cc s kin xy ra nhng i vi mt nh t tng Pht gio quen thuc vi t tng ca Long Th, s chng minh ca Einstein v thuyt tng i ca thi gian, nht l qua nhng th nghim tng tng ca ng, rt c ch trong vic o su thm s hiu bit v tnh tng i ca thi gian. Th thc th, ti cha nm bt c ht l thuyt lng t, mc du ti c gng rt nhiu! Ti c bit rng mt trong
38KinhLngb(Sautrntika)lmtnhnhcaTiuTha

(Hnayna)xutphttThuytNhtThitHub (Sarvstivdin)khong150nmtrcCngnguyn. TRN UYN THI DCH

66 V TR TRONG MT NGUYN T

nhng nh vt l lng t ni ting, Richard Feynman, ni cu ny: Ti ngh ti c th pht biu mt cch chc chn rng khng ai c th hiu ht c hc lng t, v th ti cm thy cn c ngi ng hnh. Nhng ngay c vi nhng ngi d ton nh ti (ton hc l mt lnh vc ca khoa hc hin i m ti chng c cht duyn nghip g vi!), c mt s tht r rng l chng ta khng th xem nhng ht di nguyn t nh nhng thc th xc nh, bit lp, hay loi tr ln nhau (mutually exclusive). Thnh phn cu to c bn ca vt cht v ca nh sng (cc photons) c th biu hin di dng sng, hay ht, hay c hai. (George Thompson, ngi c gii thng Nobel v chng minh c in t l sng, chnh l con trai ca J. J. Thompson, ngi cng c gii thng Nobel v thy c in t l ht). Ti nghe ni rng s thy in t l ht hay l sng ty thuc vo ngi xt nghim v s chn la ca ngi y, dng dng c g v o lng bng cch no. Mc du c nghe ni n tnh mu thun ny ca nh sng t lu, mi n nm 1997, khi nh vt l hc thc nghim Anton Zeilinger minh ha cho ti thy tn mt, bng nhng biu hnh chi tit, ti mi cm thy mnh nm bt hn c vn . Anton ch cho ti thy rng chnh s th nghim khin cho mt in t s hnh x nh l ht hay l sng. Qua cuc th nghim ni ting hai khe h (double-slit), cc in t c bn tng ci vo mt tm chn c hai khe h v in du ln mt tm phim chp nh ng sau tm chn. Nu ch c mt khe h m ra, th cc in t in ln tm phim di dng ht. Nhng nu c hai khe u m, v rt nhiu in t c bn vo, th hnh nh in trn tm phim cho thy rng chng i qua c hai khe h di dng sng. Anton em ra mt cng c khc lp li th nghim ny vi m hnh nh hn, v tt c chng ti theo di cuc th nghim mt cch thch th. Anton thin v khuynh hng thc nghim ca c hc lng t, t tt c tri thc ca ng v vn ny da trn nhng g ng hc c t cc th nghim. Phng thc ny tri ngc vi cch tip cn ca
DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 67 David Bohm (ng ny ch yu lm vic bng l thuyt v ch trng n nh hng trit hc ca c hc lng t). Sau ny, ti c bit l Anton l ngi thuc trng phi Copenhagen v c hc lng t 39, trong khi David Bohm l mt trong nhng ngi ch trch kch lit trng phi . Th tht, ti vn cha hiu r hon ton ngha trit hc v nhn thc ca nghch l nh nguyn gia sng v ht ny l g. Ti sn sng chp nhn ngha trit hc cn bn rng tng di nguyn t, nim v thc ti khng th tch ri khi cng c c dng o lng ca ngi quan st, v th khng th ni rng thc ti hon ton khch quan. Tuy vy, nghch l ny dng nh cng hm rng tng di nguyn t, hai trong nhng nguyn tc lun l quan trng nht l lut tng phn (the law of contradiction), v lut bi trung (excluded middle law) dng nh khng tun th, tr phi ngi ta cho nhng in t ny mt tr tu no . Theo kinh nghim thng tnh, ta ngh rng l sng th khng th l ht, song tng lng t, nh sng c v nh mu thun v n hnh x nh c hai. Tng t, trong th nghim hai khe h, cc quang t i qua hai khe h cng lc, do khng tun theo lut bi trung, v theo lut ny th chng ch c th i qua mt trong hai khe h. V ngha nhn thc ca th nghim hai khe h, ti ngh l vn cn nhiu iu cn tranh ci. Nguyn l bt nh ni ting ca Heisenberg ni rng nu ta c th o c v tr ca mt in t chnh xc chng no th xung lng (momentum) ca n cng bt nh chng , v ngc li, nu ta c th o c xung lng ca in t chnh xc chng no th v tr ca n cng bt nh chng . Ta c th bit c mt thi im nht nh in t u, nhng ta li khng bit n ang lm g, hoc ta bit c n ang lm g, nhng li khng bit n ang u. iu ny c ngha l ngi quan st ng vai tr then cht: bit c v tr ca mt in t, ta phi b
39Tctrngphilngt(quantum)cincaNielsBohr(v

Heisenberg),thinvthcnghim(nhngcngdngtonhc).

TRN UYN THI DCH

68 V TR TRONG MT NGUYN T

qua xung lng; bit c xung lng ca n, ta phi b qua v tr. V vy, ngi quan st c nh hng n thc ti c quan st. Song, vn vai tr ca ngi quan st l mt cu hi nhc nhi ca c hc lng t. Tht vy, trong cuc hi tho Tm thc v Cuc sng nm 1997, cc khoa hc gia a ra nhiu ci nhn vi nhiu sc thi khc nhau. Mt s cho rng vai tr ca ngi quan st nm trong gii hn ca cng c c s dng cho vic quan st, trong khi mt s khc cho rng ngi quan st ng vai tr quyt nh i vi thc ti ang c quan st. Vn ny c tho lun trong Pht gio t lu lm. Mt ng l nhng ngi Pht t c c thc t, tin tng rng th gii vt cht c cu thnh bi nhng thnh phn bt kh phn v tn ti khch quan, c lp vi tm thc. Mt ng th l nhng ngi Pht t l tng, ci gi l phi duy thc, phn i bt k mt nim no v mt thc ti khch quan ca th gii bn ngoi. H cho rng th gii vt cht bn ngoi, ni cho cng, ch l s phn quang ca tm thc ang nhn xt. Tuy vy, c mt trng phi th ba, l tng phi Qui Mu Lun Chng (Prsagika), mt tng phi rt c tn knh trong truyn thng Ty Tng. Trng phi ny, mc du khng phn i mt thc ti ca th gii bn ngoi, cho rng thc ti y phi c hiu l n c tnh cch tng i; n ty thuc vo ngn ng m ta s dng, vo cc qui c x hi, v vo nhng nim chung. Quan nim v mt thc ti c sn, c lp vi ngi quan st, l khng bn vng. Nh trong vt l hc hin i cho thy, vt cht khng th c nhn thc mt cch khch quan hay m t m khng c ngi quan st vt cht (matter) v tm thn (mind) ph thuc ln nhau. S nhn bit v tnh ph-thuc-m-pht-sinh ca thc ti ny, ci m trong Pht gio gi l l duyn sinh40, chnh l ct ty ca t tng Pht gio v th gii v bn th ca nhn sinh. Ni mt cch ngn gn th l duyn sinh c th hiu theo ba
40Dependentorigination,dothpnhnhnduynmthnh

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 69 cch: Th nht, tt c cc php hu vi41 ch khi sinh nh l ci qu ca s tng tc gia cc nhn v cc duyn. Chng khng th t nhin m c v hp thnh c. Th hai, c mi quan h ph thuc hai chiu gia ci mt v ci tt c; khng c ci mt, th khng th c ci tt c, khng c ci tt c th khng c l do g li c ci mt. Mi quan h h tng gia thnh phn v ton th ny p dng cho c khng gian v thi gian. Th ba, bt c mt ci g hin hu v c l lch ring ch c th tn ti trong mt mng li ca tt c cc s vt c th c hoc tim n mt mi quan h tng duyn v tng tc vi n. Khng c mt php (hin tng) no c th tn ti ring bit v c l lch ni ti. Th gii l do mt mng li ca nhng lin h qua li phc tp cu thnh. Ta khng th ni n thc tnh ca mt vt th cch bit no ngoi phm vi ca nhng lin h qua li ca n vi mi trng xung quanh, vi cc hin tng khc, trong c ngn ng, nim, v nhng qui c khc. V vy, khng th c ch th nu khng c ci khch th xc nh ch th y, cng khng c khch th nu khng c ch th cm nhn, khng c ngi lm nu khng c vic lm. Khng c ci gh nu khng c chn gh, ci mt gh, ci lng gh, g, inh, ci sn nh m ci gh ang trn, ci bc tng to nn ci cn phng m ci gh ang c t trong , ngi th mc lm ra chic gh, v cui cng, ci ngi gi n l ci gh v nhn ra n l ci m anh ta c th dng ngi ln. Khng nhng l s hin hu ca vn vt hon ton ty thuc ln nhau m mt mi ch thc ca n cn ph thuc vo nhng vt th khc v nhng iu kin khc na. Trong vt l hc, nghch l EPR lm ni bt thm tnh h tng su sc gia vn vt. EPR l ch vit tt tn ca ba tc gi ca n: Albert Einstein, Boris Podolsky, v Nathan Rosen, lc u c ba nh khoa hc ny lp ra thch thc ngnh c hc lng t. Gi s c mt cp ht c to ra, v b tch
41Conditionedthingsandevents

TRN UYN THI DCH

70 V TR TRONG MT NGUYN T

ri, hai ht chuyn ng theo hai hng i nghch nhau, vi mt khong cch thc l xa, chng hn t Dharamsala (ni ti ) n New York. Mt trong nhng tnh cht ca cp ht ny l chng phi xoay theo hai hng i nghch nhau: nu ci ny i ln, th ci kia i xung. Theo vt l hc lng t, s tng quan gia kt qu o lng (xung hay ln) phi hin hu mc du thuc tnh ca tng ci mt cha c xc nh cho n khi ngi th nghim o lng kt qu ca mt ht, chng hn nh ci ht New York. Lc , ht New York s c mt kt qu, th d nh l i ln, th ci kia cng phi ng thi i xung. S xc nh kt qu ln/xung ny l tc th, ngay c i vi ci Dharamasala, mc du n cha c o lng. Tuy b tch ri, hai ht ny hnh x nh l mt khi ng nht. Dng nh c mt s tng tc ng kinh ngc v su sc ni linh hn ca vt l lng t! C ln, trong mt bui ni chuyn trc cng chng c, ti gy c s ch ca nhiu khoa hc gia thc th khi ti ni n tu gic su sc v th gii quanh ta ca truyn thng thin qun. Ti ni v im gp g gia truyn thng Pht gio Ty Tng v khoa hc hin i, nht l v t tng ca Pht gio cho rng thi gian l tng i v s phn i mt nim rng vn vt c t tnh ring bit42. Lc , ti thy s c mt ca Weizscker trong thnh chng, v ti th tht vi ng v s hiu bit t i ca ti v vt l lng t, ng lch thip p li rng nu thy ca ng, Werner Heisenberg, cng c mt, th s rt thch th c nghe v nhng im tng ng gia trit hc Pht gio v hiu bit khoa hc ca ng43. Mt vn khc ca vt l hc nguyn t l vn o lng. Ti c bit l c c mt cuc nghin cu dnh ring cho ti ny. a s cc khoa hc gia cho rng hnh ng cn ong o m gy ra s sp cc chc nng ca sng hoc
42Essentialism

43TcHeisenberg

DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 71 ca ht, ty theo cng c c dng o lng. Ch c lc o lng th ci kh nng mi tr thnh s tht. Nhng iu chng ta phi i mt l nhng s vt v s kin din ra trong cuc sng hng ngy. Vy th, vn l: lm sao, ng trn ci nhn ca vt l hc, ta c th ha hp nhng nim thng tnh ca ta i vi nhng s vt m ta tip xc v thy hng ngy vi th gii k d ca c hc lng t? Hai thi cc ny c th dung ha c khng? Khng l ta bt buc phi c mt ci nhn tm thn phn lit (schizophrenic) v th gii? Trong hai ngy tu hc Innsbruck v tri thc lun (epistemology) lin quan n nn tng ca c hc lng t v t tng Trung Lun ca Pht gio, Anton Zillinger, Arthur Zajonc v ti c mt cuc i thoi nho nh. Anton cho hay rng mt ng nghip c nhiu ngi bit n ca ng tng ni rng phn ln cc nh vt l lng t nh l b tm thn phn lit trong ngh nghip chuyn mn ca mnh: Khi h trong phng th nghim, h l nhng nh khoa hc hin thc; h ni v cc quang t v in t ch ny, ch kia Nhng, h khi c ai bn ti trit hc v hi h v nn tng ca c hc lng t, h li ni l khng c ci g thc c ht nu khng c cng c o lng! Trong Pht hc, cng c vn tng t nh th v s khc bit gia nhn thc thng tnh ca ta v th gii v trit thuyt v tnh khng ca Ngi Long Th. Ngi Long Th a ra hai khi nim v s tht, gi l tc 44 (conventional truth), ch nhng kinh nghim thng tnh ca ta, v chn 45 (ultimate truth), ch ci chn tng ti hu ca vn vt, tng khng tnh. ng trn phng din tc , ta c th ni n th gii a nguyn vi t tnh ring bit ca vn vt v

44Tc:,savtisatya,chnltngi,tchmn. 45Chn:,paramrthasatya,chnltuyti,bnmn.

TRN UYN THI DCH

72 V TR TRONG MT NGUYN T

quan h nhn qu. y l a ht m lut nhn qu46, v cc lut logic nh l lut nht nh (principles of identity), lut tng phn (law of contradiction) v lut bi trung (excluded middle law) tun th theo mt trt t nht nh. Th gii thc nghim ny khng phi l huyn o, khng phi l khng thc. N thc v ta cm nhn c n: Nu ta gieo xung mt ht la, n s ny mm, v sau thnh cy la v cho ta ht la. Nu ta ung thuc c, ta s cht, v ung thuc tt th c th s khi bnh. Tuy nhin, ng trn bnh din chn , vn vt khng c t tnh ring r, bit lp. Ci bn th tnh ti hu ca vn vt l rng khng, v chng khng c t tnh, khng c mt thc th ni ti. Ti c th hnh dung nguyn l nh 47 ny trong vt l hc. Chng hn, ta c th xem m hnh ca Newton l mt th d in hnh ca kinh nghim thng tnh (tc ), v thuyt tng i ca Einstein da trn mt gi thuyt hon ton khc t cn bn cho thy thm mt m hnh tuyt vi trn mt bnh din khc v bao qut hn. M hnh ca Einstein m t nhng kha cnh ca thc ti trong s chuyn ng tng i ng vai tr chnh yu, nhng trn thc t th n khng nh hng n ci nhn thng tnh ca ta trong phn ln trng hp. Tng t nh vy, m hnh vt l lng t phi by thc ti trn mt bnh din khc, mt thc ti ca cc vi ht c tnh cch suy nh (inferred), nht l trn bnh din vi m. Nhng bc tranh m nhng m hnh ny v ra u rt hay, u thch hp vi mc tiu t ra, nhng nu ta tin tng rng nhng m hnh ny c lm bng nhng thc th c t tnh, th ta s ch c tht vng m thi.

46Nhngchnhnquonnykhnghnlkhinimnhnqu

(duynkhi,duynsinh)trongPhthc,mchlnaturalcauseand effect.Nguynvn:causation. 47Nh:,satyadvaya,gmtcvchn. DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 73 n y, ti thy ta cn suy gm v ngh lun ca Ngi Nguyt Xng 48 (Candrakrti), sng vo th k th VII, lin quan n s phn bit rch ri gia tc v chn . Ngi Nguyt Xng cho rng, khi to nn tri kin ca ta v thc ti, ta phi nhn din s vi t ca phm vi gii hn v c im ca vn c t ra. Chng hn, ng ni, nu ta ph nhn nim v ci ti, v mt ci l lch ring r, v lut nhn qu v s duyn sinh trong th gii thng ngy [ng v phng din tc ], nh mt s ngi theo trit l tnh khng ch trng, ch v nhng khi nim ny khng bn vng trn bnh din chn , th ngha l ta phm mt sai lm v mt phng php lun. ng trn bnh din tc , ta thy nhn v qu khp mi ni. Khi ta mun iu tra xem ai l ngi c li trong mt v tai nn, chng hn, ta s khng hi u i tm hiu s thm su vi diu v bn cht ti hu ca thc ti, v hng chui s kin xy ra dn dp khin ta khng cch no ln ra c nguyn nhn. Khi ta ghi nhn tnh cht ca nhn v qu trong th gii thng tnh, ta khng th dng nhng s phn tch tru tng, siu hnh i tm ci chn bn th ca vn vt v nhng thuc tnh ca chng, m ta s dng nhng qui c, ngn ng, v logic ca th gii thng tnh. Ngc li, Ngi Nguyt Xng lp lun, ta c th s dng nhng phn tch v chn bn th ca vn vt ph nhn nhng nh siu hnh ca mt s mn phi trit hc, nh l nim v ng To Ha, hay linh hn vnh cu, bi v nhng nim ny c t ra da trn nn tng ca mt s suy lun v bn cht ti hu ca vn vt. Trn c bn, hai Ngi Long Th v Nguyt Xng ni th ny: khi ta ch ni n th gii kinh nghim [tc trn phng din tc ], min l ta khng gn cho vn vt mt s tn ti bit lp trn c s t tnh, th nhng khi nim v duyn sinh,
48NguytXng:,Candrakrti,sngvothkthVII,cxeml

lunslilcnhtthucphiTrungLun,sauLongTh (Ngrjuna). TRN UYN THI DCH

74 V TR TRONG MT NGUYN T

ng (ci ti), phn bit, v lun l vn lun ng vng. Nhng gi tr ca nhng nguyn l ny b gii hn trong khun kh tng i ca tc . Nu ta gn nhng nim nh ng, hin hu, v duyn sinh cho nhng thc th hin hu khch quan, bit lp, th ta vt qu gii hn ca logic, ngn ng, v qui c. Ta khng cn phi chng minh s tn ti khch quan bit lp ca vn vt, bi v ta c th gn cho cc s vt v s kin khng nhng c s dng hng ngy m cn hm cha mt cn bn vng chc v o c v i sng tm linh mt thc tnh vng chc, khng v cn c (non-arbitrary). Th gii, theo trit l ca tnh khng, c cu thnh bi mt mng li ca nhng hin tng tng duyn v tng tc, trong nhng ci nhn duyn sinh to ra nhng ci qu duyn sinh theo nhng nh lut nhn-qu duyn sinh, v th nhng g chng ta ngh v lm trong cuc sng hng ngy ca ring ta c nh hng v cng ln lao n tt c mi ngi v vt xung quanh ta, m ta khng th tch ri khi. Tri thc gii hn ca con ngi ang c t trc mt th thch gay go, sau khi nn trit hc Pht gio v vt l hin i phi by tnh mu thun ca thc ti. Ct li ca vn nm bnh din tri thc lun: lm th no ta c th nhn thc v lnh hi thc ti mt cch mch lc, cht ch? Cc trit gia Pht gio v tnh khng khng nhng xy dng c mt nn tng ca s hiu bit v th gii bng cch t b cch nhn vn vt nh l nhng thc th c t tnh v khch quan mt s cm d c thm cn c m h cn em tu gic ca mnh vo trong tng giy pht ca cuc sng thng ngy. Gii php ca Pht gio i vi vn c v nh l thuc v tri thc lun da trn khi nim nh [tc v chn ]. Vt l hc cng cn phi ra mt tri thc lun nhm ni mt nhp cu chung cho s khc bit trong ci nhn v thc ti gia hai ngnh vt l hc c in v vt l hc hin i, tc c hc lng t, cng nh i vi cc s vt v s kin din ra trong cuc sng hng ngy. Cn ci khi nim nh trong vt l hc, mt mi ca n ra sao, ti thc tnh khng bit. Gc r ca vn
DALAI LAMA XIV

 TNH KHNG, THUYT TNG I, VT L LNG T 75 trit hc do ting chung ca c hc lng t ging ln, lm thc tnh a ht vt l hc ni chung, l: liu ci nim v thc ti, c xc nh bi mt tp hp ca thc th c t tnh, c ng vng c hay khng? Trit hc v tnh khng ca Pht gio mang li cho con ngi mt m hnh cht ch lnh hi thc ti: m hnh phi t tnh 49 (non-essentialist model). Cn iu ny em li nhng li lc g, th ch c thi gian mi tr li c.

49Tckhngcttnhringbit.

TRN UYN THI DCH

76 V TR TRONG MT NGUYN T

DALAI LAMA XIV