Professional Documents
Culture Documents
clDasf ltldnf
3
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
k|sfzs
s]zjnfn ltldnf / lai0f's]z/L ltldnf
kfbL{ la/f}6f, kf]v/f !&, sf:sL
d"No ? M @&% .
ISBN : 978-9937-2-0430-9
4
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
;dk{0f
k|fSsyg
nflu /xg h'g ?kn] ;xof]u ug'{ eof] To;sf] s'g} d'Nodf t'ngf x'g
;Sb}g . cfˆgf] sfo{ Jo:ttfsf aLr klg ;xof]u ul/ lbPsf]df jxfF k|lt
d Hofb} cfef/L 5' .
k':ts n]vgsf qmddf cfO k/]sf ;d:of ;dfwfgsf] nflu
;do ;dodf ;Nnfx, ;'emfj tyf k|]/0ff lbg' x'g] lq=lj= Oltxf;
ljefusf cGo u'?x? k|lt klg cfef/ JoQm ug{ rfxG5' .
k|:t't k':tssf] n]vgsf qmddf d}n] ljleGg n]vsx?sf n]v
/rgfx?sf] dxTjk"0f{ ;xof]u lnPsf] 5' h;sf] ;xof]u lagf o;sf]
kl/sNkgf ug{ sl7g x'g] lyof] . o;sf] ;fy} d]/f] o; cg';Gwfg sfo{df
z}lIfs ;fdu|L h'6fP/ dxTjk"0f{ ;xof]u k'¥ofpg' x'g] lqlj s]Gb|Lo
k':tsfnodf sfo{/t lbbL ;ljtf s]=;L= -v8\sf_ k|lt klg d Hofb}
cfef/L 5' .
g]kfnL sf+u]|; sf:sLsf sf]iffWoIf tyf kqsf/ >L /fh]Gb|lglw
sf]O/fnf klg wGojfbsf kfq x'g'x'G5 . jxfFsf] lghL ;+sngaf6 d}n] w]/}
pkof]uL tYox? Kf|fKt u/]+ . ;fy} g]=s=kf= Pdfn]sf s]Gb|Lo sldl6 ;b:o
;f]dgfy clwsf/L æKof;LÆ / g]=s=kf= Pdfn]sf sf:sL lhNnf sldl6sf
;rLj /ljGb| clwsf/Ln] klg d]/f] o; sfo{df dxTjk"0f{ ;xof]u u/Llbg'
ePsf]df d pxfFx?k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5' . To;}u/L emns ;'a]bL
tyf nIdL sfsL{sf] ;xof]u klg cToGt dxTjk"0f{ ;flat eof] .
pxfFx?nfO{ d Åbo b]lvg} wGojfb lbg rfxG5' . To;}ul/ cg';Gwfgsf]
bf}/fg lalaw ;xof]u ug]{ /d]z >]i7 / ;'/]Gb| lah'S5]+ klg wGojfbsf
kfq x'g'x'G5 .
k':ts tof/ ug]{ qmddf d]/f dftflktf cfb/l0fo >L s]zanfn
ltldnf / lai0f's]z/L ltldnfsf] cflzaf{b ;b}a d]/f] ;fy /Xof] .
pxfFx?sf ;fy} ;xof]u ug'{ x'g] bfh'x? zflGtnfn, hLjg, a;Gt /
Cife ltldnf, efph'x? /ZdL, cDaf, OGb' tyf eujtL ltldnf Pjd\
lbbLx? s[i0ff, ld/f / bof k|lt ljz]if cfef/ AoQm ug{ rfxG5' .
7
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
clDasf ltldnf
kf]v/f, @)^$
8
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
ljifo;'rL
cWofo – Ps
kf]v/f pkTosfsf] z}lIfs /+ /fhg}lts lqmofsnfk !
cWofo – b'O{
hgcfGbf]ng @)$^ sf] k[i7e"dL ##
cWofo – tLg
kf]v/f If]qdf hgcfGbf]ngsf] k|f/De / ljsf; $(
cWofo – rf/
cfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL+{x¿sf] lqmofsnfk !!!
cWofo – kfFr
pk;+xf/ !^!
;Gbe{ u|Gy;"rL
cWofo – Ps
kf]v/f pkTosfsf] z}lIfs / /fhg}lts lqmofsnfk
lj=;+ @)$^ df kf]v/fsf z}lIfs ;+:yfx¿sf] cj:yf
g]kfnsf] bf];|f] 7"nf] zx/ kf]v/f pkTosf leq @)$^ ;fndf lqe'jg
ljZjljBfnosf] cflËs SofDk;sf] ¿kdf $ j6f SofDk;x¿ tyf lghL
>f]taf6 ! ;d]t % SofDk;x¿ ;~rflnt lyP . tL o;k|sf/ 5g\ M
1
emns ;'j]bL, ljBfyL{ cfGbf]ngsf] cfwf ztfAbL, kf]v/fM ;'j]bL k|sfzg, @)$*, k[= !!.
15
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
2
P]hg\, k[= !$ .
3
;"o{dl0f clwsf/L, g]kfndf k|hftflGqs cfGbf]ngsf] Oltxf;, gofF lbNnLM lg/fnf
klAns]zg, @)%%, k[= @$* .
4
P]hg\ .
16
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
k|efj tLj| ultn] a9L /x]sf] lyof] . b'u{d kxf8L Onfsfx¿df ;d]t
sDo'lgi6x¿sf] k|efj km}ln/x]sf] lyof] .
t/ h;/L eP klg d'n'sdf k~rfot lj/f]wL /fhg}lts dfxf}n cem
lbglbg} dha't aGb} uO/x]sf] lyof] . o:tf] cj:yfsf] k|d'v ;Dafxs
g]kfnL ljBfyL{x¿sf] hdft g} lyof] . o; qmddf lqe'jg ljZjljBfno
k|zf;gn] k|To]s jif{ ug]{ :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf] r'gfj klg oxL
lx;fan] k~rfot Ot/ /fhg}lts zlQmx¿ aLrsf] åGåsf] ¿kdf g]kfnL
/fhgLltdf b]lvGYof] . o;} qmddf kf]v/f leq /x]sf lqe'jg
ljZjljBfnosf $ cflËs SofDk;df @)$%÷$^ sf] nflu :jtGq
ljBfyL{ o'lgogsf] r'gfj ;DkGg eof] . oyfl:yltjfbL wf/sf] g]t[Tj ug]{
zf;s kIfw/x¿n] s'g} klg SofDk;df cfˆgf] cf}krfl/s pDd]bjf/L lbg
;s]g . 5 o; :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf] lgjf{rgsf] qmddf kf]v/f
pkTosfsf] s]Gb|ljGb' dflgg] k[YjLgf/fo0f SofDk; lgjf{rgdf
cg]/f:jljo' Pstfsf] kfFrf} kIfn] Ps kIfLo ¿kdf k"/} Kofngsf] lht
xfl;n u¥of] eg] g]kfn ljBfyL{ ;+3 bf];|f] :yfgdf /x\of] . pQm :jtGq
ljBfyL{ o'lgogsf] lgjf{rgn] cfufdL sfo{sfnsf nflu lgDg
ljBfyL{x¿nfO{{ ljBfyL{sf] xs lxtsf vflt/ :jtGq ljBfyL{ o'lgog
;~rfng ug]{ cleef/f ;'lDkof] .
;efklt emns k|;fb ;'j]bL
pk;efklt hutk|;fb e§/fO{
;rLj nIdL s'df/L sfsL{
;x;rLj /fh]Gb|k|;fb Gof}kfg]
sf]iffWoIf gLnaxfb'/ k'g
;b:o /jLGb| k|;fb clwsf/L
5
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
17
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
pNn]v ug{ nfossf] dt klg s'g} klg SofDk;df k|fKt ug{ ;s]g .
o;af6 s] s'/fsf] k'li6 ePsf] lyof] eg] lzlIft ;dfh /fHokIf;Fu s'g}
klg xfnt / s'g} klg If]qdf ;xdt lyPg . @)$^ ;fnsf]
hgcfGbf]ngdf oL ;a} SofDk;x¿af6 ljBfyL{ cfGbf]ngnfO{{ cufl8
a9fpg] qmddf d08n]x¿ afx]s c? ;a} ljBfyL{x¿ Ps h'6 eP/
:jtGq ljBfyL{ o'lgogsf] 5ftfd'gL uf]na4 x'Fb} ;fd"lxs ¿kdf
cfGbf]ngdf xf]ldPsf lyP .
dfly pNn]lvt z}lIfs ;+:yfx¿;lxt sf:sL lhNnf leqsf ;a}
If]qdf ljBfyL{ ultljlwx¿nfO{{ cf–cfˆgf] tkm{af6 ;+rfng / lgb]{zg
ug{sf nflu g]kfn ljBfyL{ ;+3 / clvn g]kfn /fli6«o :jtGq ljBfyL{
o'lgog b'j}n] cf–cfˆgf] lhNnfsfo{ ;ldlt lgdf{0f u/]sf lyP .
clvn g]kfn /fli6«o :jtGq ljBfyL{ o'lgogn] klg cfˆgf] lhNnf
sldl6df lgDg ljBfyL{ g]tfx¿nfO{{ lgDg adf]lhdsf] lhDd]jf/L ;'Dk]sf]
lyof] –
;efklt /jLGb|k|;fb clwsf/L
pk;efklt s[i0fk|;fb cf]nL
;rLj wg/fh cfrfo{
;x;rLj s]zjk|;fb cfrfo{
sf]iffWoIf ;'>L k'iks'df/L kf}8]n
;b:o t'naxfb'/ u'?Ë
;b:o hLjg Hof]lt 9'Ëfgf
;b:o lbnaxfb'/ ltlnhf k'g
;b:o ;Ltf u'?Ë
;b:o g/axfb'/ s]=;L=
;b:o df]xg uf}td
20
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
6
uf]j{wg /fgf, k|hftflGqs cfGbf]ngdf g]kfn ljBfyL{ ;+3, -g]kfnL t?0fx?sf] ;+3if{
ufyf_, kf]v/fM g]=lj= ;+3 klZrfdf~rn ;dGjo ;ldlt @)%) .
21
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
ju{ To:tf] x'g ;Sb}g .7 cfhsf ljBfyL{ ef]nLsf /fi6«sf s0f{wf/ x'g\ .
To;}n] ljBfyL{ ju{n] ljBfnox¿df cWoog ubf{ b]lv g} cfˆgf] ;dfhsf]
s'/LtL, b]zsf] oyfy{ kl/l:ylt a'em]sf] x'G5 . h;n] p;nfO{ cfGbf]ngdf
;/Ls x'g k|]/0ff k|fKt x'G5 . g]kfndf ljBfyL{x? /f0ffsfn b]lvg} clwsf/
k|lt ;r]t /x]sf] kfO{Psf] 5 . hot' ;+:s[td\ h:tf] cfGbf]ngsf
dfWodaf6 ljBfyL{x?n] /fhgLltdf efu lnP . kl5 lj:tf/}
ljBfyL{x?klg ;+ul7t eP / laljw k|sf/sf ;+u7gx? v'n] . g]kfndf
ePsf dxTjk"0f{ ljBfyL{ ;+u7gx? lgDg 5g\ - g] lj ;+3, cg]/f:jljo',
-kfrf}+, 5}7f / qmflGtsf/L_, g]kfn /fli6«o ljBfyL{ kl/ifb, g]kfn /fli6«o
ljBfyL{ ;+u7g, All India Nepali Student Federation, All India
Nepali Student Association, Nepal Progressive Student
Union, Nepal Revolutionary Student Union, Nepal
National Student Federation, Nepal National Student
Organization, Nationalist Independent Student Council,
Nepal Leftist Student Union, Sunsari Free Student Union
cflb .8
10
P]hg\\ .
11
clwsf/L, k"j{jt\, k[ #( .
23
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
To;} u/L lj=;++ !((# kmfu'g lzj/fqLsf lbg s]xL pT;fxL o'jsx¿
ldn]/ lvNx6f]ndf kmQ]axfb'/ l;+x / lrlgofnfn l;+xsf] 3/df dxfjL/
:s'nsf] :yfkgf u/] . 12 of] :s'n rnfpg ;/sf/L cg'dlt lnOPsf]
lyPg . pQm :s'nsf] k':tsfno ;~rfng ;"o{axfb'/ ef/åfhn] ub{y] .13
:s'nn] /fd|f] k|ult ub}{ uPsf] lyof] . t/ PSsf;L k|wfgdGqL h'4
zdz]/n] lj=;++ !((& sflt{s @ ut] o; :s'nsf @* hgf lzIfsx¿nfO{{
lu/ˆtf/ u/fP . ;+:yfks kmQ]axfb'/ l;+x / pgsf efO lrlgofnfn
l;+xnfO{{ hGd s}bsf] ;hfo lbOof] .
lj=;++ @))! cfiff9 @^ ut] lrlgofnfnsf] h]nd} lgwg eof] .
:s'nsf cWofks k"0f{ gf/fo0f / rGb|dfg df:s]nfO{{ !*–!* jif{ / slj
l;l4r/0f >]i7nfO{{ !@ jif{sf] s}b ;+hfo eof] . 14 o;k|sf/ lzIffsf]
Hof]lt d'n'sdf km}nfpg vf]Hg] pT;fxL o'jfx¿sf] Ps k|of; :j¿k
:yfkgf ePsf] dxfjL/ :s'n aGb eof] .
12
P]hg\\ .
13
e'jgnfn k|wfg, g]kfnsf] hgqmflGt @))&, sf7df8f}+M ?d' k|sfzg, lj=;++ @)$&, k[=
*@–*# .
14
P]hg\ .
24
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
15
/fh]z uf}td, g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ngdf g]kfn k|hfkl/ifbsf] e"ldsf, sf7df8f}+M
/fh]z uf}td, lj=;++ @)$^, k[= ^&
16
P]hg\\, k[= %^ – %& .
17
clwsf/L, k"j{jt\, k[= ^^ .
18
>Leb| zdf{, hot' ;+:s[td\ cfGbf]ng Ps ;+:d/0f, sf7df8f}+M n]vs :jo+, @)%$, k[=
!–$$ . ljGbf kf08], cfhsf o'jf ljBfyL{, ef]lnsf ;Ifd hgzQmL, sf7df8f}+M g]kfn
6«]8 o'lgog dxf;+3, @)^#, k[= @ .
25
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
19
/fh]z uf}td, g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ng / g]kfnL sfFu|];, sf7df8f}+M >L /fd >]i7,
@)%% k[= !@& – @* .
20
clwsf/L, k"j{jt\, k[ ^& .
21
P]hg\ .
26
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
kl5 kl5 nfu]/ uPsf dflg;x¿sf] eL8 pQ]lht eP/ yfgfdf 9'Ëf
a;f{pg yfNof] . k|x/Ln] eL8nfO{{ ltt/ljt/ kfg{ c>'Uof; k|of]u u¥of] .
eL8leq 3';]sf df]xg zdz]/sf dflg;x¿n] eL8nfO{{ pQ]lht
t'NofO/x]sf lyP .24 /Iff bnsf hjfgx¿n] eL8 dfly uf]nL rnfPsfn]
# hgf ljBfyL{x¿ lrlgof sfhL, /fddfg >]i7 / zfxa'4Lg ;Vt 3fOt]
eO{ c:ktfn nluP . ;f]lx lbg /flt !)M#) ah] c:ktfnd} lrlgof
sfhLsf] d[To' eof] .25 sflt{s @! ut] lrlgof sfhLsf] zjofqfdf g]kfn
sDo'lgi6 kf6L{sf sfo{stf{ g]kfnL sf+u|];, / g]kfn k|hfkl/ifb\sf
sfo{stf{ tyf ljBfyL{x¿ ;d]t 7"nf] ;+Vofdf dflg;x¿n] efu lnP .
u[xdGqLsf x}l;otn] uf]nL sf08sf] g}lts lhDd]jf/L aL=kL= sf]O/fnfk|lt
eP tfklg uf]nL rnfpg] cfb]z pgn] glbPsf]] / 36gf 36]kl5 dfq o;
af/]df pgnfO{{ yfxf ePsf] elgPsf] 5 .26 o;/L k|hftGq k|flKtkl5 klg
cfGbf]ngs} bf}/fg k|x/L;Fusf] d'7e]8df zxfbt k|fKt ug]{ lrlgof sfhL
ljZj lgs]tg xfO{ :s'nsf ljBfyL{ lyP ;fy} clvn sfo{stf{ lyP .27
lj=;+= @)!& ;fn kf}if ! ut] /fhf dx]Gb|af6 ;{;bLo Joj:yf
;dfKt kf/L ;Qf xftdf lnPkl5 /fhg}lts bnx¿ k|ltalGwt eP .
d'n'sdf k|hftGq lj/f]wLx¿sf] xfnL d'xfnL dlRrof] . bnx¿ dfly rsf]{
bdg eP tfklg ljBfyL{ ;Ë7gx¿ eg] s]xL lqmofzLn g} b]lvP . lj ;+=
@)@) ;fn ;Dd sLlt{k'/ SofDk;df dfq :jtGq ljBfyL{ o'lgog vf]Ng
kfOGYof] . o;}qmddf ljBfyL{ ;Ë7gx¿] clw/fHoe/sf dfWolds ljBfno
tyf SofDk;x¿df :jtGq ljBfyL{ o'lgog vf]Ng kfpg' kg]{ dfu ub}{
cfGbf]ngdf plqP . o; qmddf bfË, kf]v/f, jL/u~h, hgsk'/,
lj/f6gu/ / sf7df8f}+df ;+3if{ x'g yfNof] . lj=;++ @)@) ;fndf o;n]
24
P]hg\ .
25
u0f]z /fh zdf{ -;Dkf=_ jL=kL= sf]O/fnfsf] cfTd j[QfGt, nlntk'/M hubDaf k|sfzg,
@)%%, k[= !&& .
26
P]hg .
27
;'j]bL, k"j{jt\, k[= !! .
28
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
34
P]hg\, k[= #! .
35
Tsutomu Ono, ‘Student Protest in Japan’, in Jackson H. Bailey
(ed.), Listening to Japan, A Japanese Anthology, New York:
Praeger Publisher, 1973, p. 167.
36
P]hg\, k[= !&) .
37
/fgf, k"j{jt\, k[= @ .
31
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
38
>L eb| zdf{, k"j{jt\,, k[= $!–$@ .
39
>L/fd l3ld/, ljBfyL{ ju{ / k|hftGq k'g:yfkgfsf] ;+3if{ Ps ;+lIfKt cWoog,
sf7df8f}+M >LdtL sdnf l3ld/, @)%*, k[= #
40
u|Lid a= b]jsf]6f, g]kfnsf] /fhg}lts bk{0f, sf7df8f}+M w'j| a=b]jsf]6f, @)#& k[= !)^ .
41
;'/]Gb| s]=;L=, g]kfndf sDo'lgi6 cfGbf]ngsf] Oltxf;, sf7df8f}+M ljBfyL{ k':ts e08f/,
@)%^, k[= (! / (@ .
33
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
42
clwsf/L, k"j{jt\, k[=@@^ .
43
P]hg .
44
;'j]bL, k"j{jt\,k[= ## .
34
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
clvn g]kfn /fli6«o ljBfyL{ o'lgog -cg]/f:jljo"_ gfpF lbP .45 o;/L
lj=;++ @)@@ h]7 ! ut]sf lbg clvn g]kfn /fli6«o :jtGq ljBfyL{
o'lgogsf]] Oltxf; lgdf{0f eof] .
45
clwsf/L, k"j{jt\, k[= @@& .
46
kb\dz/0f /]UdL, g]kfnL sf+u|]; sf:sLsf] ;+lIfKt kl/ro, lhNnf sfo{ ;ldlt sf:sL
:dfl/sf, kf]v/fM lj=;+ @)!(, k[= %& .
47
P]hg\ .
48
/fgf, k"j{jt\, k[= !$! .
49
P]hg .
35
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
50
/fgf k"j{jt\, k[= @#$ .
51
l3ld/] k"j{jt\, k[= @* .
52
9sfn, hgcfGbf]ng @)$^, nlntk'/M e'k]Gb| k'?if 9sfn, @)$(, k[= !! .
53
Rishikesh Shaha, Politics in Nepal 1980-1990: Referendum,
Stalemate and Triumph of People Power, New Delhi: Manohar
Publishers, 1993, p. 48.
54
9sfn, k"j{jt\, k[= !! .
36
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
55
u|Lid axfb'/ b]jsf]6f, g]kfnsf] /fhg}lts bk{0f hgdt ;+u|x / To;kl5, sf7df8f}+M
pd]z axfb'/ b]asf]6f, @)#(, k[= # .
56
P]hg\, k[= $ .
57
l3ld/], k"j{jt\, k[= @( .
37
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
58
b]asf]6f, k"j{jt\, k[= % .
59
ld>, k'"j{jt\, k[= (* .
60
P]hg .
61
b]asf]6f, k"j{jt\, k[= @! .
62
tTsfnLg ljBfyL{ ljdn a/fnaf6 k|fKt hfgsf/L .
38
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
63
tTsfnLg ljBfyL{ ;Ltf u'?Ëaf6 k|fKt hfgsf/Laf6 .
64
P]hg .
65
b]asf]6f, k"j{jt\, k[= !) .
39
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
66
k|ToIfblz{ xl/ a/fnsf cg';f/ .
67
b]asf]6f, k"j{jt\, , k[= @^ .
68
P]hg\ .
69
clwsf/L, k"j{jt\, k[= @&# .
40
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
70
P]hg\, k[= @*^ .
cWofo – b'O{
hgcfGbf]ng @)$^ sf] k[i7e"dL
g]kfndf /f0ff zf;g cGTo ug]{ qmddf g]kfnL sfFu|];sf] g]t[Tj
dxTjk'0f{ /x\of] . To;kl5 klg g]kfnL sfFu|]; cgj/t ?kdf k|hftGqsf]
ljsf;df ;+nUg /Xof] . o;tkm{ g]=sf=sf] lgs} 7'nf] of]ubfg /x]sf] 5 .1
g]kfndf /f0ff zfxLnfO{{ x6fP/ :yfkgf ePsf] k|hftflGqs k4ltnfO{{ lj=;++
@)!& kf}if ! ut] /fhf dx]Gb|n] ;}lgs ansf] cf8df cGTo u/]kl5
k~rfotL Joj:yfsf] hu a:of] . lj=;+= @))& ;fnsf] qmflGtkl5 /fhf
lqe'jgsf] ;+ljwfg ;efsf] r'gfj u/fpg] ;fj{hlgs k|ltj4tfnfO{
nTofpFb} ;+;bsf] r'gfj ;DkGg u/fOof]] . /fhf dx]Gb|n] @)!% ;fndf
r'lgPsf] ;+;bnfO{ !& ;fndf cGTo u/] . o;/L :yflkt Joj:yfn]
/fhfsf] ;jf]{k/L g]t[TjnfO{{ c+uLsf/ ub{} k~rx¿ dfkm{t d'n'ssf] k|zf;g
rnfpg] Joj:yf u/]sf] lyof] . k~rfotL Joj:yf Psblno lg/+s'z
Joj:yf lyof] . ctM k|ltjlGwt bnx? o:sf lj?¢ sfo{/t lyP . @)#^
;fndf /fhg}lts ;+s6 ;dfwfg ug{ hgdt ;+u|xsf] 3f]if0ff eof] . of]
sbdnfO{ /fhg}lts ;+s6 ;dfwfg ug]{ pko{'Qm gLltsf ?kdf lng
;lsG5 . 2 /fhfsf] ;lqmo g]t[Tjdf :yflkt k~rfolt Joj:yfsf] lj?4
1
uf]ljGb k|;fb pkfWofo, g]kfnsf] k|hftflGqs Oltxf; ;Gbe{, sf7df8f}+M /Tg k':ts
e08f/, @)%$, k[[= ! -@&* ; /fh]z uf}td, g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ng / g]kfnL
sfFu|];, sf7df8f}+M >L /fd >]i7, @)%%, k[= !-$(); g/xl/ cfrfo{, ljZj]Zj/ k|;fb
sf]O/fnf / g]kfnL sf+u|];sf rf/ bzs, efu !, sf7df8f}+M ;DjT;/ k|sfzg, @)%#;
k|lbk lu/L, g]kfnL sf+u|];sf] ;+lIfKt Oltxf;, jf/f0f;LM t?0f k|sfzg, ;g\ !(&$;
k'iknfn, g]kfndf sDol' gi6 cfGbf]ngsf] ;+lIfKt Oltxf;, sf7df8f}+M k'iknfn :d[lt
k|lti7fg, @)%#; Leo E. Rose and Bhuwan Lal Joshi, Democratic
Innovation in Nepal A case Study of Political Acculturation,
Berkeley: University of California Press; 1960; Paramananda, The
Nepali Congress, New Delhi: B. R. Publications, 1982.
2
lj:t[t hfgsf/LsfnfuL x]g{xf];\M Lok Raj Baral, Nepal’s Politics of
Referendum A Study of Group, Personalities and Trends, New
Delhi: Vikas Publishing House, 1983, p. 3.
42
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
6
;"o{d0fL clwsf/L, g]kfndf k|hftflGqs cfGbf]ngsf] Oltxf;, gofF lbNnLM lg/fnf
klAns]zg, @)%%, k[= #)* .
44
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
7
P]hg, .
8
P]hg, k[= #!) .
9
1fgaxfb'/ sfs{L{, ‘g]kfnsf] hgcfGbf]ng @)$^ df af}l4s ju{sf] e"ldsf’, -lq=lj=lj=
dfgljsL tyf ;fdflhs zf:q ;+sfodf k|:t't ljBfjfl/wL zf]w k|jGw ck|sflzt
Oltxf; s]Gb|Lo ljefu sLlt{k'/ _, @)%( k[= *% .
45
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
10
clwsf/L, k"j{jt\, #!! .
11
P]hg .
12
Paramananda, The Nepali Congress, New Delhi: B. R.
Publications, 1982, p. 293.
13
clwsf/L, k"j{jt\, k[= #!! .
46
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
14
g]kfnsf] ;+ljwfg @)!(, wf/f @) -@_ k[= !@ .
15
P]hg, wf/f ^& -!)_, ^& -!)_, *# -!_, *^ -!_, *^ -u_ / *! .
47
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
a;]sf] s]xL ;dokl5 @)@* kmfu'g & ut] /fli6«o k|hftGq lbj;sf]
pknIodf lbPsf] ;Daf]wgdf /fhfn] eg]ls –
xfd|f k"Ho a'jfHo" :juL{o >L % dx]Gb|af6 g]kfnL hghLjg ;'xfpFbf] bnlaxLg
k|hftflGqs k~rfot k|0ffnLsf] ;"qkft u/LaS;]sf] xf] . xfd|f] ljrf/df of]
Joj:yf g]kfnL hghLjgsf] g};lu{s jf:tljstf / hg cfsfFIffdf cfwfl/t
ePsfn] lqmofzLn dfq geO{ o;df qmlds ¿kdf ljsf; / lj:tf/ x'g]
k|;:t 7fpF 5 / o;df ;dofg's"n qmdz ;'wf/x¿ x'Fb} hfg] 5g\ . 16
o;af6 ;'wf/sf] lemgf] cfzf eg] sfod lyof] . /fhf dx]Gb|n]
cfˆgf s]xL efif0fx¿df /fhgLlts bnx¿ Dfflysf] k|ltaGw cfjZostf
eGbf a9L ;do;Dd g/xg] s'/f pNn]v u/]af6 k~rfot Joj:yfleq}
klg /fhgLlts bnx¿ :yfkgf x'g ;Sby] eGg] nfu]sf] lyof] . 17 t/
/fhf dx]Gb|sf oL cfZjf;gx¿ cfZjf;gd} ;Lldt /x] . o;/L k~rfot
Joj:yfdf /fhf ;jf]{kl/ /xg' /fhOR5fsf] lj?4df s;}n] s]xL ug]{ 5'6
gx'g', /fhfåf/f ;+/rgf ePsf] zf;g Joj:yfsf] af/]df s;}n]klg
cfnf]rgf ug{ gkfpg', k~r tyf Aoa:yfjfbLx?nfO{ ljz]ifflwsf/ tyf
ljz]if ;'lawfx? k|fKt x'g', /fhfnfO{{ b/afl/of tyf k~rx¿n] 3]/]/
/fv]sf sf/0f ;a}sf] ;femf aGg g;Sg' cflb sf/0fx¿af6 lg/ªs'z
/fhtGq / lgb{nLo k~rfotL Joj:yfsf lj?4df cfGbf]ng ePsf] xf] .
/fi6«Lo cfly{s cj:yf
k~rfotsf] #) jif{df b]zsf] cfly{s cj:yf tx; gx; eof] .
ljsf;sf s'g} k"jf{wf/x¿ tof/ kfg{] k|of; ul/Pg . ljsf;sf nflu
k+rjlif{o of]hgf th{'df ul/GYof] t/ o;sf] sfof{Gjog ul/b}gYof] . b]z
16
>L % dxf/fhflw/fh jL/]Gb| jL/ ljqmd zfxb]jaf6 aS;]sf 3f]if0ff, ;Daf]wg tyf
;Gb]zx¿ -@)@*–#*_ v08 ! sf7df8f}+ M >L % sf] ;/sf/ ;"rgf tyf ;~rf/
dGqfno, ;"rgf ljefu, lj=;++ @)%# , k[= # .
17
lq/Tg dfgGw/ / lg/Ghg zdf{, cfw'lgs g]kfnsf] /fhg}lts Oltxf; -lj=;+= @))&–
!(_, sf7df8f}+M g]kfn / Pl;ofnL cg';Gwfg s]Gb|, lj=;++ @)%# k[= !#% .
48
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
18
Mark S. Hoffmann (ed.), The World Almanac, New York: World
Almanac, 1991, p. 792.
19
P]hg, k[= &$@ .
20
clwsf/L, k"j{jt, k[= #!# .
49
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
21
k'ik/fh rfln;], g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ngdf eQmk'/sf] e"ldsf @)$^, sf7df08f}+M
s]= Pn= pbo, @)%!, k[= *@
22
P]hg k[= *% .
50
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
23
lszf]/ g]kfn …hgdt ;+u|xb]lv hgcfGbf]ng ;Dd – g]kfnL kqsf/Ltfsf] ljsf; /
k|efjÚ, sf7df08f}+M Joj;foLs kqsfl/tf k|lt:yfg, M lj=;+= @)%&, k[= !%$ .
24
9'l08/fh zdf{, kfln{ofd]G6 / ;Nnfxsf/ ;ef, sf7df8f}+M g]kfn Ps]8]lds ;flxTo
ljefu, @)!^, k[= $)–$! .
51
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
25
b}lgs l;4fy{, @)$^ r}q !# .
52
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
dfgjflwsf/sf] l:ylt
k~rfot sfndf jfs\ tyf k|sfzg :jtGqtf dfly c+s'z nfu]sf]
lyof] . ;fy} /fhg}lts bn vf]Ng] tyf bnx¿df cfj4 x'g] l:ylt lyPg .
o;n] g};lu{s Pj+ df}lns xs tyf clwsf/x¿af6 hgtfnfO{{ jl~rt
u/]sf] lyof] . To:t} k~rfotL Joj:yf lj/f]wLx¿nfO{{ cg]sf} axfgfdf qm"/
oftgf lbOof] . o:t} kqmfp k/]sf JolQmx¿nfO{{ kfgLn] el/Psf]
Knfli6ssf] af6fdf /fv]/ s/]G6 nufOPsf], sltko dflg;nfO{{ v'§fdf
8f]/Ln] afFwL 6fpsf] hldglt/ kf/L em'08\ofP/ s'6]sf] tyf h]n ;fg]{
axfgfdf xTof ;d]t ul/Psf] cflb 36gfx¿ kfOG5g\ . tTsfnLg
cj:yfdf k~rfotL Joj:yfsf lj/f]wLx¿n] 7"nf] oftgf ef]Ug k/]sf] lyof]
. k~rfotL sfndf dfgjclwsf/sf] l:yltsf] ;DaGwdf o:tf] ljZn]if0f
ul/Psf] kfOG5 –26
k~rfotsfnLg g]kfndf dfgjclwsf/sf] l:ylt aa{/ o'usf] h:tf] lyof] .
oxfF ;+ljwfg klg lyof], sfg'g klg lyof] t/ /fhfsf] x's'd ;+ljwfg / sfg'g
eGbf dfly lyof] . k~rfotL zf;g eg]sf] sfg'gsf] /fHo lyPg, cftÍsf]
;fd|fHo lyof] ===h'g k|zf;sn] k~rfot lj/f]wLx¿sf] hlt lgd{dtfk"j{s
26
clwsf/L, k"j{jt\, k[= #!^ .
53
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
bdg ug{ ;Sof] p;sf] plt g} sb/ ul/GYof] ===gful/sx¿sf] 3/df ha{h:tL
3';]/ lagfjf/]06 lu/ˆtf/ ug]{, clZnn ufnL unf}h ug]{, k|x/L lx/f;tdf
vfg glbP/ ef]s} /fVg], kflg dfUbf d'vdf lk;fj km]l/b] eGg], === gª d'lgaf6
l;of] 3';fpg], s/]06 nufpg], hf8f] ofddf /fte/ kfgLdf rf]kNg] cflb
oftgfx¿ lbOg] ul/GYof] .
k~rfot Joa:yfsf ;dy{sx¿n] afx]s c?n] ;xL sfd ubf{ klg
unt b]Vg] k~rx¿sf] gh/ lyof] eg] k~rx¿n] unt sfd ubf{ klg
;xL 7xl/GYof] . k|ltalGwt /fhgLlts zlQmx¿n] e"ldut¿kaf6
ePtfklg k~rfot Joj:yf tyf ;Qf;Lgx¿sf sfnf st{'tx¿sf]
e08fkmf]/ ug]{ k|of; ul//x]sf lyP . k~rfot lj/f]wLx¿ al9 /x]sf lyP
/ o;n] @)$^ df hgcfGbf]ngsf] kl/j]z lgdf{0f eof] .
27
;'o{dl0f clwsf/L, g]kfnL sfFu|];sf] Oltxf;, sf7df8f}++ M k|sfzg e'Fl8k'/f0f, @)%(, k[=
@$* . ;'/]Gb| s]=;L=, g]kfndf sDo'lgi6 cfGbf]ngsf] Oltxf;, efu @ sf7df8f}+ M
ljBfyL{ k':ts e08f/, @)^), k[ #!! .
54
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
28
Rishikesh Shaha, Politics in Nepal 1980-1990: Referendum,
Stalemate and Triumph of People Power, New Delhi: Manohar
Publishers, 1993, p. 181.
29
o'j/fh n'O6]n, cGt/f{li6«o kl/l:ylt / cfGbf]ngsf] ;kmntf /fli6«o hgcfGbf]ng -
ljj/0f / ljZn]if0f_ sf7df8f}+M lbks/fh kGt, lj=;++ @)$&, k[= $(
30
;"o{dl0f clwsf/L, g]kfndf k|hftflGqs cfGbf]ngsf] Oltxf;, gof+lbNnLM lg/fnf
klAns]zG;, @)%%, , k[= #!& .
55
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
Joj:yf lj/f]wLx¿n] ;/sf/ sdhf]/ aGg k'Ug] l:ylt b]v]sf lyP .31 km]l/
cGt/f{li6«o ;+:yfx¿n] g]kfndf dfgjclwsf/sf] xgg\sf] cfnf]rgf
u/]sf]n] g]kfnsf ;Qfwf/Lx¿sf] 6fpsf] b'Mlv/x]sf] lyof] .32 cGt/f{li6«o
hutdf;Qfwf/Lx¿ abgfd ePsf] x'gfn] ljkIfLx¿ v'zL lyP .
?dflgofdf @$ jif{;Dd zf;g u/]sf ;fDojfbL lgsf]nfO{{ rfpr]:s'nfO{
;Qfaf6 x6fO{{ >Ldlt Plngf rfpr]:s'nfO{{ ;d]t k|f0fb08 lbPsf]
36gfn] ;+;f/e/sf tfgfzfxsf dgdf qf;n] 8]/f hdfPsf] lyof] . 33
?dflgofdf O{=;++ !(*( df ;Qf kl/jt{gsf nflu ePsf] ;ª\3if{df *)
xhf/ dflg;x¿ dfl/Psf lyP . 34 rfpr]:s' h:tf zlQmzfnL zf;s
;Qfaf6 ldNsfOg'n] c? tfgfzfxx¿nfO{ klg hg zlQmn] ldNsfpg
;fsG5 eGg] laZjf; a9\of] . 35 o;/L k'l{j{ o'/f]kdf cfPsf] /fhg}lts
kl/jt{gn] g]kfnL /fhg]tfx?nfO{ klg cfzfjfbL agfof]] .
@)$^ dfu{ % ut]b]lv & ut];Dd k~rfotsf] cGt / ax'bnLo
Joj:yfsf] :yfkgfsf] dfu ;lxt hgcfGbf]ng ;'? ug]{ ldlt to ug{
cfof]lht] g]=sf= /fli6«o ;Dd]ngdf ef/tLo hgtf bnsf g]tf ;f+;b
rGb|z]v/, sf+u|]; -cfO{_ sf Pd=h]= csj/ / xl/z /fjt, ef=s=kf= -
dfS;{jfbL_ sf x/lszgl;+x ;'/lht ef=s=kf= sf 8f= Pd= kmf?vL,
hgtf kf6L{sf ;'a|dGXod :jfdL, ;dfhjfbL g]tf j]l0f dfwj,
hgtfbnsf ;f+;b ozjGt l;Gxf, sdn d'/f/sf tyf /jLGb| dgrGbf
31
/]jtL/d0f ;'j]bL, lgi7fsf ;u/dfyf nf]sgfos u0f]zdfg l;+x, emfkfM a;'wf ;'j]bL,
lj=;++ @)%%, k[= !!% .
32
Lok Raj Baral, Nepal Problem of Governance, New Delhi: Konark
Publishers, 1993, p. 69.
33
;fKtflxs ljd{z, @)$^ kf}if @! .
34
Richard Burghart, ‘Political Culture of Panchayat Democracy’, in
Michael Hutt (ed.), Nepal in Nineties – Versions of the Past Vision
of Future, Bombay: Oxford University Press, 1994, p. 12.
35
T. Louis Brown, Challenges to Democracy in Nepal – A Political
History, London and New York: Routledge and Kegan Paul. 1996,
p. 114.
56
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
36
g]kfnL sf+u|]; /fli6«o ;Dd]ng kf6L{ut l/kf]{6 , )$^ .
cWofo tLg
kf]v/f If]qdf hgcfGbf]ngsf] k|f/De / ljsf;
k[i7d"ld
g]kfnL sf+u|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{n] @)$^ kmfu'g & ut] b]lv
cfGbf]ngsf] z+v3f]if u/]sf] eP tfklg kf]v/f / o;sf cf;kf;sf
If]qx¿df o; cl3g} cfGbf]ng k|lt ;hu, ;r]t / k"j{ tof/Lsf] cj:yf
b]vf kl/ ;s]sf] lyof] . @)$^ kmfu'g & af6 x'g] ;+o'Qm hgcfGbf]ngsf]
3f]if0ffn] d'n's tflt;s]sf] lyof] . /fhg}lts a[t k~rfot Ot/ /
k~rfot kIf u/L :ki6 ?kdf b'O{ v]dfdf ljeQm eO;s]sf] lyof] . 1
1
hgcfGbf]ngsf af/]df cg]sf} k':ts k|sflzt ePsf 5g\ . pd]z s'df/ u'Ktf
/f}lgof/, hgcfGbf]ngsf] qmflGtsf/L Oltxf;, sf7df8f}+M g]kfn /fli6«o ;dfh ;]jf
kl/ifb, @)%^, k[= !–!%$ . >L/fd l3ld/], ljBfyL{ ju{ / k|hftGq k"gM:yfkgfsf]
;+3if{ Ps ;+lIfKt cWoog, sf7df8f}+M sdnf l3ld/], @)%*, k[= !–^) . uf]kfn b]jfg,
nf]stflGqs ;|i6fsf :j/x? P]ltxfl;s b:tfj]h, w/fgM nf]stflGqs ;|i6fx?sf]
;+o'Qm, @)^@, k[= !–(* . x]d/fh clwsf/L, cfhsf] g]kfn – k|hftflGqs cfGbf]ngsf]
cGj]if0ffTds / cg; ' GwfgfTds Oltxf;, sf7df8f}+M rGb|snf clwsf/L, @)%*, k[=[=
!–*%$ . rGb|dfg jh|frfo{, @)$^ sf] hgcfGbf]ng Ps d"Nof+sg, sLlt{k"/M
hgr]tgf k|sfzg, @)%# . l8NnL/fd ld>, g]kfnL sfFu|]; / k|hftflGqs cfGbf]ng,
tgxF'M zld{nf ld>, @)$%, k[= !–#!) . k|]dgf/fo0f >]i7, P]ltxfl;s hgcfGbf]ng,
sf7df8f}+M /Tg k:ts e08f/, @)$&, k[= !–!#) . hgcfGbf]ngsf af/]sf zf]wkq
x]g{'xf];\M cd/ lg/f}nf, hgcfGbf]ng @)$^ ;fndf lj/f6gu/sf dlxnfx?sf] e"ldsf,
:gftsf]Q/ SofDk;, lj/f6gu/df k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq, @)%&, k[= !–%$ . ld/f
a:g]t, hgcfGbf]ng @)$^df dlxnfju{sf] e"ldsf, lq lj Oltxf; s]GbL|o ljefudf
k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq, @)%# . OZj/L k|;fb s+8]n, hgcfGbf]ng @)$^df afUn'8
lhNnfsf] e"ldsf, k[YjLgf/fo0f SofDk;, kf]v/fdf k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq, @)%%,
k[= !–%^ . l8nf /fh clwsf/L, /fli6«o hgcfGbf]ngdf g]=lj=;+=sf] e"ldsf -@)$^–
@)$&_, lqlj /fhgLltzf:q s]GbL|o ljefudf k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq, @)%*, k[=
!–&! . ef]nfgfy l3ld/], @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngdf df]/ª\ / sf7df8f}+sf]
tn' gfTds cWoog, lq lj /fhgLltzf:q s]GbL|o ljefudf k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq,
@)%! . xl/x/ kf]v/]n, @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngdf g]=sf=sf] e"ldsf, lq lj
/fhgLltzf:q s]GbL|o ljefudf k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq, @)%@, k[= !–##% .
o1/fh k|;fO{, g]kfnsf] k|hftflGqs hgcfGbf]ng @)$^, lq lj /fhgLltzf:q s]GbL|o
ljefudf k|:t't :gftsf]Q/ ;f]wkq, k[= !–*( . lx/fdl0f bfxfn, @)$^ sf]
hgcfGbf]ngdf emfkf lhNnfsf] e"ldsf, lq lj /fhgLltzf:q s]GbL|o ljefudf k|:t't
58
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
5
sfsL{, k"j{jt\, k[= $%*
61
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
6
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
62
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
;Ë7g eg]/ lrlgg] :jtGq ljBfyL{ ;d"xnfO{{ k|of]u ug{] k|of; u/] . pQm
ljBfyL{ ;d"xn] @)$^ df3 @( ut] gjcfuGt's ljBfyLx¿sf] :jfut
sfo{qmdsf] cfof]hgf u¥of] . o; sfo{qmdsf k|d'v cltlysf ¿kdf
tTsfnLg hgcfGbf]ng k|ltsf/ ;ldltsf cWoIf /fw]Zofd sdf/f] cfPsf
lyP . t/ sfo{qmd ;'? x'gf;fy g]kfn ljBfyL{ ;+3 / clvn kIfsf
ljBfyL{x¿n] k~rfotL Joj:yf d"bf{jfbsf] gf/f nufpg yfn] . ca ;f]
sfo{qmdsf jQmfx¿n] gj cfuGt's ljBfyL{x¿sf] :jfutdf af]Ng' eGbf
hgcfGbf]ngsf] lj/f]wdf af]Nb} To;df efu lng] 5fq 5fqfnfO{{ lgd{d
oftgf lbg]] wDsL lbP . of] s'/fnfO{{ dlNns cfof]usf] k|ltj]bgsf]
:ynut lg/LIf0f ljj/0fdf:ki6 pNn]v ul/Psf] 5 . ;ef ;lsPkl5
k~rfotL Joj:yf d"bf{jfbsf] gf/f nufpg] ljBfyL{ ;d"xnfO{{ d08n]
ljBfyL{sf] ;d'xn] lgd{dtf k"j{s s'6lk6 u/] .;Qfsf] cf8df d08n]
ljBfyL{x¿sf] ;d"xn] k[YjLgf/fo0f SofDk;df cfˆgf] pkl:ylt hgfof] .
k~rfot Ot/ zlQmsf] afx'No /x]sf] SofDk;df ;Qf kIfsf] To:tf]
r'gf}ltsf] k|hftGqjfbL / k|ultlzn ljBfyL{ ;d"xn] 3f]]/ lj/f]w u/] . of]
lqmofsnfksf] lj/f]wdf :jtGq ljBfyL{ o'lgogn] @)$^ ;fn kmfu'g !
ut] ;a} k~rfot Ot/ ljBfyL{ ;Ë7gx¿sf] ;xof]udf k[YjLgf/fo0f
SofDk;sf] hog]kfn rf}/df Ps lj/f]w ;efsf] ;d]t cfof]hgf u¥of] .
pQm lj/f]w ;ef k~rfotL zf;sn] ljBfyL{ / hgtfsf la?4 lnPsf]
/fhg}lts k|ltzf]wsf] lj/f]wdf cfof]hgf ul/Psf] lyof] . kf]v/fdf ePsf
;a} /fhg}lts sfo{qmdx¿ kmfu'g & ut]b]lv ;'? x'g] ;+o'Qm
hgcfGbf]ngsf] k"j{ tof/Lsf] sfo{qmd lyof] . :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf]
cfof]hgfdf kmfu'g ! ut] ul/Psf] lj/f]w ;ef SofDk; leqs} hog]kfn
rf}/df cfof]hgf ul/Psf] lyof] . SofDk; leq klg k|x/Lsf] x:tIf]k x'g
;Sg] ;DefjgfnfO{{ Wofgdf /fvL SofDk; k|fË0fdf sfo{qmd cfof]hgf
63
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
7
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
8
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{
9
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
64
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
10
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{
11
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
65
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
15
P]hg .
16
x'dfsfGt kf08], cf;'sf cIf/x?, kf]v/fM g]kfn k|fWofks ;+3 k[YjL gf/fo0f SofDk;
PsfO ;ldlt, lj=;++ @)$&, k[= @(–#) .
67
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
17
sfsL{, k"j{jt\ .
18
OGx'/]8 OG6/g]zgn, dlNns cfof]usf] k|ltj]bg -hfFra'em cfof]u @)$&_, sf7df8f}+M
cGt/ffli6«o dfgj clwsf/ jftfj/0f tyf ljsf; k|lti7fg, lj=;++ @)%!, k[= #%&–%*
.
19
The Statesman, 5 Feb. 1990.
20
lzj k|;fb e§/fO{, …;/:jtLsf] dlGb/df k|x/LnfO{ k/]8 v]nfPkl5 xlNnbf] /x]5
zlQmsf] uh'/ klgÚ, uf]/vfkq, lj=;++ @)$& kmfu'g & .
68
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
21
clwsf/L, k"j{jt\ , k[= #!( .
69
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
22
Rishikesh Shaha, Politics in Nepal 1980-1990: Referendum,
Stalemate and Triumph of People Power, New Delhi: Manohar
Publishers, 1993, p. 179.
23
hgcfGbf]ngsf] af6f]df cfhsf g]kfn, k|ltalGwt g]kfnL sf+u|]; s]Gb|Lo sfo{
;ldltsf] j}7s åf/f kfl/t k|:tfjx?, sf7df8f}+M k|rf/ ljefu k|ltalGwt g]kfnL
sf+u]|;, @)$^ dfu{ @ , k[= * .
70
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
24
u0f]zdfgsf] ldlt @)$^÷(÷!^ sf] JolQmut kq . of] kq g]kfnL sfFu|];sf ;'/]Gb|
ljh'S5]af6 k|fKt ePsf] xf] .
71
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
:yfkgf ug'{ xf] . To;}n] of] cfGbf]ngnfO{{ x/]s g]kfnLsf] ;xfg'e"lt, ;xof]u /
;xeflutf rflxG5 .
25
clwsf/L, k"j{jt\ , k[= #@) .
72
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
lyPg eg] csf]{ lt/ g]=s=kf= dzfnn] lgDtf kfP/ klg jftf{ alxisf/
u/]sf] lyof] .26
jfdkGyL g]tfx¿n] k~rfot Joj:yfsf] cGTo gx'Gh]n g]kfnL
;dfhsf] k|ult c;Dej ePsf] lg0f{o u/] ;fy} ælgb{nLo k~rfotL
Joj:yfsf] cGTo / k|hftflGqs ax'bnLo Joj:yfsf] :yfkgf cfhsf]
klxnf] cfjZostf xf] eGg] s'/fklg dgg\ u/] . ;fy} cfhsf] /fli6«o
cfsfFIff klg oxL xf] eGg] 3f]if0ff ub}{ @)$^ ;fn df3 @ ut] jfdkGyL
g]tf t'n;Lnfn cdfTosf] cWoIftfdf sf7df8f}+df a;]sf] jfd g]tfx¿sf]
P]ltxfl;s e]nfn] >LdtL ;fxfgf k|wfgsf] cWoIftfdf @! ;b:oLo
;+o'Qm jfddf]rf{sf] lgdf{0f u¥of] . ;fy} pQm e]nfn] >L t'n;Lnfn
cdfTonfO{{ ;+o'Qm jfddf]rf{sf] dfgfy{ cWoIfdf rog u¥of] . 27 To;}
e]nfn] ;ft ;b:oLo ;rLjfno klg u7g u¥of] . To;df >LdtL ;xfgf
k|wfg, t'n;Lnfn cdfTo, lgnfDa/ cfrfo{, /fwfs[i0f d}gfnL, k|Xnfb
k|;fb Gof}kfg], lnnfdl0f kf]v/]n / Zofds[i0f sf]h' lyP . pQm df]rf{df
/x]sf ;d"xx¿ dWo] g=s=kf= dfn] k"0f{ e"ldut kf6L{ ePsf] x'gfn] v'nf
¿kdf lrlgPsf ;f] kf6L{sf Ps g]tf /fwfs[i0f d}gfnLnfO{{ aflx/L sfd
ug]{ lhDdf lbOPsf] lyof] . ;xfgf k|wfgsf] cWoIftfdf ul7t ;+o'Qm
jfddf]rf{n] lgDg gLltx¿ to u¥of] .28
– jt{dfg lgb{nLo k~rfotL Joj:yfsf lj?4 g]kfnL sf+u|];n] ug]{
cfGbf]ngnfO{{ df]rf{n] g}lts ;dy{g lbg]5 .
– df]rf{n] lgb{nLo k~rfotL Joj:yf dflysf] k|xf/nfO{{ z;Qm kfg{
;se/ g]kfnL sf++u|];nfO{{ klg ;+o'Qm kfg]{ k|of; ug'{kb{5 . t/
26
lemNsf], -lj=;++ @)$&_, k"0ff{Í !$, k[= ! .
27
;+o'Qm jfddf]rf{sf] 3f]if0ff kq lj=;+= @)$^, kf]v/f .
28
sfsL{, k'j{jt\, k[= !)) .
73
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
29
P]hg\, k[= !)! .
74
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
30
lsof]sf] cf]u'/f, hgtf hfu]sf] a]nf hgcfGbf]ng @)$^ sf] Oltxf;, g]kfnL cg'=
df]xg d}gfnL / cGo, nlntk'/M lxdfn lstfa, @))$, k[= $ .
31
g]kfnL sf+u|];sf] /fhgLlts k|:tfj @)$^, sf7df8f}+M g]kfnL sfFu|]; s]GbL|o
sfof{no, @)$^ .
76
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
/ of] xfd|f] clGtd cfGbf]ng x'g]5 . d'n'sdf k'gM k"0f{ ax'bnLo k|hftGqsf]
:yfkgf u/L /fli6«o Pstf / ;xdltsf] cfwf/df /fi6« lgdf{0fsf] cleef/f
xfdL ;a} g]kfnLsf] ;femf st{Jo xf] eGg] l:ylt sfod ug{sf nflu g]kfnL
sf+u|]; kmfu'g & ut]sf] P]ltxfl;s lbgaf6} zflGtk"0f{ hgcfGbf]ng ug]{ lg0f{o
ub{5 .
g]kfnL sf+u|];sf] /fli6«o ;Dd]ngn] hgcfGbf]ng ug]{ 3f]if0ff
ul/;s]kl5 ;f] cfGbf]ngnfO{{ k"0f{tf lbgsf] nflu @)$^ ;fn df3 @&
ut]sf lbg g]kfnL sf+u|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{ b'a}n] æ/fli6«o
hgcfGbf]ngsf] lglDt ;+o'Qm cfXjfgÆ hf/L ub}{ kmfu'g & ut] b]lvsf
;+o'Qm ;+3if{sf sfo{qmdx¿ k|sflzt u¥of] . pQm ;+o'Qm cfXjfgdf
elgPsf] lyof] ls lg/ª\s'z k~rfotL Joj:yfsf lbg c:tfpg yfn]sf]
5, n8v8fO{ /x]sf] 5, t]hf]aw eO;s]sf] 5 . ef]lnsf] lbg, ef]lnsf]
/fhgLlt xfd|f] xf] . t;y{ cfpg'xf];\ xfdL ;a} Ps h'6 eO b]zdf
ax'bnLo k|hftflGqs Joj:yf :yfkgf ug{ sDd/s;L cfGbf]ngdf pqf}+,
kl/jt{g cjZoDefjL 5 . xfd|f] cfufdL ;femf sfo{qmd clxn] o; k|sf/
x'g]5 M
– kmfu'g & ut] – b]zJofkL ¿kdf b'a}n] cf–cfˆgf] em08fsf ;fy
h'n'; k|b{zg / cfd;ef u/L kf6L{x¿ pk/
ljut @( jif{ b]lv nfu]sf] k|ltaGw tf]8\g] .
– kmfu'g * ut] – g]kfn aGbsf] sfo{qmd ug]{ .
– kmfu'g !$ut]– b]z e/ Joj:yfsf] lj/f]wdf sfnf] lbj;
dgfpg] .
– kmfu'g !( ut] – k'gM /fi6«JofkL ¿kdf g]kfn aGb ug]{ . 32
3_ ;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ngsf] u7g
32
/fli6«o hgcfGbf]ngsf] lglDt ;+o'Qm cfXjfg kq @)$^ df3 @& . cGt/f{li6«o d~r,
jif{ ^, k'0ff{Í %@, cÍ $%, @)$&, sf7df8f}+ , k[= @^ .
77
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
33
;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ng sf] gLlt / sfo{qmd ;DalGw jStAo @)$^÷!!÷! .
78
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
34
tTsflng /fli6«o k~rfot ;b:o ;f]dgfy clwsf/L Kof;L;Fu @)^#÷)^÷)! df
lnPsf] cGtjf{tf{ .
35
P]hg .
79
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
hgcfGbf]ngsf] ljsf;
;+o'Qm hgcfGbf]ngsf] nflu ;a} /fhg}lts kf6L{x¿n] P]Soa4tf
hfx]/ ul/;s]kl5 cfGbf]ngnfO{{ cufl8 a9fpg kf]v/f pkTosfdf klg
Pp6f lhNnf :tl/o ;+3if{ ;ldlt u7g eof] . pQm ;+3if{ ;ldltdf
kf]v/f If]qsf g]kfnL sfFu|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{sf] tkm{af6 k|ltlgwLx¿
/xg] Joj:yf eof] . t/ ;+3if{ ;ldltsf] cWoIf jf ;+of]hs sf]xL klg
g/xg] a? ;+3if{sf] cfjZostf adf]lhd ;ldltsf] g]t[Tj lng] ;Demf}tf
ePsf] lyof] . o;f] ug'{sf] sf/0f ;+3if{ ;ldltsf] cWoIf jf ;+of]hs
tf]lsgf ;fy kqmfp x'g ;Sg] / cWoIf jf ;+of]hs kqmfp k/]sf] v08df
cfGbf]ng g} lzlyn x'g ;SbYof] .37
g]kfnL sfFu|];af6 s]zj k/fh'nL, z'qm/fh zdf{, jfddf]rf{sf]
tkm{af6 /f=k=;= ;f]dgfy clwsf/L Kof;L, vu/fh clwsf/L, 6]sgfy
a/fn, cflbsf] ;xefuLtf /xg] ub{Yof] . pQm ;+3if{ ;ldltn]
hgcfGbf]ngsf] 3f]lift lbg @)$^ kmfu'g & ut] kf]v/f /Ëzfnfdf x'g
uO/x]sf] /fli6«o k|hftGq lbj;sf] sfo{qmddf sfnf] em08f b]vfpg] /
36
sfsL{, k"j{jt\ ,k[= !!! .
37
tTsflng /fli6«o k~rfot ;b:o ;f]dgfy clwsf/L Kof;L;Fu @)^#÷)^÷)! df
lnPsf] cGtjf{tf{ .
80
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
38
sfsL{, k"jj{t, k[= !!^ .
39
tTsflng /fli6«o k~rfot ;b:o ;f]dgfy clwsf/L Kof;L;Fu @)^#÷)^÷)! df
lnPsf] cGtjf{tf{ .
81
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
40
:yflgo k|ToIfbzL{ lzj a/fnaf6 k|fKt hfgsf/L .
41
tTsflng /fli6«o k~rfot ;b:o ;f]dgfy clwsf/L Kof;L;Fu @)^#÷)^÷)! df
lnPsf] cGtjf{tf{ .
82
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
44
P]hg .
45
uf]/vfkq @)$^ kmfu'g @ .
46
uf]/vfkq @)$^ kmfu'g # .
84
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
47
uf]/vfkq, @)$^ kmfu'g $ .
48
uf]/vfkq @)$^ kmfu'g * .
49
uf]/vfkq, @)$^ kmfu'g ( .
85
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
50
g]kfnL sf+u|];sf sfo{stf{ ;'/]Gb| ljh'S5];Fu @)^#÷^÷!* df lnOPsf] cGtjf{tf{ .
51
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg @)$&, k"j{jt\ , k[i7 !(@ .
86
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
52
uf]/vfkq, @)$^ kmfu'g !! .
87
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
56
uf]/vfkq, @)$^ kmfu'g !* .
57
clwjQmf kb\dkfl0f b]jsf]6f;Fu @)^#÷&÷!* ut] lnOPsf] cGtjf{tf{ .
89
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
58
g]kfn af/ Pzf]l;ogsf] cfXjfg )$^.!).@( .
59
k'ik/fh rfln;], hgcfGbf]ng @)$^ ;QfkIfsf] k|ltjfb / lj/f]w, sf7df8f}+M pbo
a'S; @)%(, k[= *) .
60
P]hg .
61
Ram Sharan Mahat, In Defence of Democracy, New Delhi: Adroit
Publishers, 2005, p. 104.
90
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
62
qo k|fWofkssf] avf{:tuL lj?4 g]kfn k|fWofks ;+3sf] lj/f]w kq, .
63
rfln;], k"j{jt\, k[= *! .
91
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
;s]sf lyP . o:tf] b]zJofkL snd aGbsf] sfo{qmd ePsf] a]nfdf kf]v/f
If]qsf SofDk;x¿df k9fO x'g] t s'/} ePg . pgLx¿n] k[YjLgf/fo0f
SofDk;df Ps lj/f]w ;ef klg ;DkGg u/] . o;} lbg kmfu'g & ut]
kfNkf lhNnfsf] ;b/d'sfd tfg;]gdf ePsf] hgk|bz{gdf uf]nL nflu
3fOt] ePsf ;'o{ k|;fb l3ld/] sf7df8f}+sf] jL/ c:ktfndf pkrf/
ubf{ub}{ zxLb aGg k'u] .
kmfu'g !( ut]sf] g]kfn aGbsf] sfo{qmddf ;Dk"0f{ b]zjf;Lsf]
k|;:t ;dy{g /Xof] . sf7df8f}+df ahf/ k"0f{¿kn] aGb eof] . To;} u/L
kf]v/f ahf/ klg ;'g;fg /Xof] . oftfoftsf s'g} klg ;fwg kf]v/fleq
rn]gg\ . kmf6km'6 ¿kdf rn]sf 6\ofS;Lx¿ klg kf]v/fsf] d'n ahf/
5f]8]/ cGt hfg dfGb}gy] lsgls d'n ahf/df k|x/Lsf] pkl:ylt k|z:t
lyof] . aGbsf] cj1f ug]{ 6\ofS;L jf s'g} klg uf8Lx¿ s'gf sfKrfdf
hfFb}gy] t/ ;/sf/ eg] hah{:tL rnfO{{Psf 6\ofS;Lx¿ g]kfn 6]lnlehg
af6 b]vfpFb} aGb c;kmn ePsf] ;dfrf/ k|rf/ ul/of] . k~rfotL
bdgsf afah'b bnx¿sf] ;+o'Qm hgcfGbf]ngsf] k|yd r/0fsf] sfo{qmd
g]kfnL hgtfnfO{{ cfGbf]ngk|lt hfu?s u/fpFb} Pj+ ljZj /fhgLltdf
g]kfnL hgtfsf] /fhgLlts cfGbf]ngnfO{{ kl/lrt u/fpFb} ;DkGg eof] .
v hgcfGbf]ngsf] bf];|f] r/0fsf] sfo{qmd
@)$^ kmfu'g !( ut] ;Ddsf] hgcfGbf]ngsf] sfo{qmddf ;/sf/n]
cToGt} cfqmds / bdgsf/L gLlt cjnDag u¥of] . kmfu'g * ut]
e/tk'/ / kmfu'g ( ut] hgsk'/df uf]nL rnfpg} gkg]{ l:yltdf klg
uf]nL rnfP/ dflg;x¿ dfl/Psf]n] cfGbf]ngn] cGt/f{li6«o k|rf/ k|;f/
kfof] . kmfu'g !( ut] bnx¿n] /fv]sf] g]kfnaGb sfo{qmd k"0f{?kn]
;kmn /xof] eGb} kmfu'g !( ut] aLaL;Laf6 clxn];Dd *))) dflg;
lu/ˆtf/ ePsf], cfGbf]ngsf] ;Gbe{df dlGqd08ndf kmf6f] cfPsf] /
/fhfsf] 5jL ljb]zdf lalu|g yfn]sf] b]v]/ /fhfsf ;Nnfxsf/ klg
92
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
lrlGtt ePsf] va/ k|;fl/t eof] .64 ljZj k|l;4 klqsf Asia Week
n] @ dfr{ !(() sf] cÍdf u0f]zdfg l;+xsf] cGtjf{tf{ k|sflzt ub}{
pgsf] k|hftGq k|ltsf] c7f]6 af/]dfklg v'nf;f kf¥of] .65 olta]nf ;Dd
l:ylt ;/sf/s} lgoGq0fdf lyof] . ;/sf/n] cfGbf]ngdf sDo'lgi6x¿
xfjL ePsf] b]vfP/ sf+u]|; / sDo'lgi6x¿nfO{{ km'6fpg] s'l6n k|of; klg
u¥of] . o;}u/L cfGbf]ngsf/Lx¿nfO{{ oftgf lbP/ k~rfotsf] ;dy{gdf
jStJox?klg lgsfNg nufOof] . t/ k~rfot kIfsf] x/]s k|of; c;kmn
eO/x]sf lyP eg] csf]{lt/ k|hftGqjfbLx¿ pT;fxL agL /x]sf lyP .
o;kl5 g]kfnL sf+u|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{n] ;+o'Qm ¿kdf cfGbf]ngsf]
bf];|f] r/0fsf] sfo{qmd 3f]if0ff u/]] . h; cg';f/ –66
!= @)$^ kmfu'g @^ ut] b]zJofkL cfd;ef ug]{ / k~rfotsf] k'Tnf
hnfpg] .
@ kmfu'g @&, @* / @( ut] kf6L{sf em08fx¿ ljt/0fug]{ kmx/fpg]
/ To;af/] JofVofg ;efx¿sf] cfof]hgf ug]{ .
#= kmfu'g #) ut] h'n'; k|bz{g ug]{,
$= r}q ! ut] g]kfn aGb ug]{
%= r}q !) ut] hgPstf lbj;sf ¿kdf ;Dk"0f{ kf6L{, hg;Ë7g /
k]zfut ;Ë7gx¿n] cf–cfˆgf em08f af]sL h'n'; k|b{zg ug]{ .
kf]v/f pkTosfdf ePsf] cfGbf]ngsf sfo{qmdx¿af/] tYos'/f
a'‰g] qmddf @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngdf g]kfnL sf+u|];sf :yfgLo
o'jfx¿sf] g]t[Tj ul//x]sf g]kfnL sf+u|]; gu/ OsfO{ cWoIf /fd]Zj/
dNnsf] ljrf/df –
64
/fdxl/ hf]zL -;Dkf=_, @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ng ljZjsf] cfFvL‰ofnaf6, dn+ujfM
/fdxl/ hf]zL, @)%# , k[= !(–@) .
65
P]hg, k[= !#% .
66
x'dfgfy zdf{, hgcfGbf]ng @)$^ df :ofª\hfsf] e"ldsf, ck|sflzt :gftsf]Q/
zf]wkq Oltxf; ljefu k[YjL gf/fo0f SofDk; kf]v/fM @)^!, k[= *$ .
93
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
b]zsf] ;Qf /fhgLltsf] ldof]sf] ¿kdf /x]sf] /fhf g} kf]v/fdf cfP/ /xL
lbPsf sf/0f k~rx¿sf] bdgsf/L gLlt tLj| ¿kn] cufl8 a9]sf] a]nfdf
xfdLn] kf]v/fdf vf;} To:tf] 7"nf] s'g} h'n'; jf cfd;efx¿sf] k|bz{g ug{
;s]gf} t/ kf]v/f pkTosf leqsf tdfd a'l4lhaL k]zfut ;+3 ;+:yf, z}lIfs
;+3 ;+:yfx¿ nufot Jofkf/L ju{x¿n] xfd|f] g}lts ¿kn] ;dy{g u/]sf lyP
. To;}n] xfdLn] u/]sf ;–;fgf sf]0f ;ef / 58\s] h'n';x¿ g} dxTjk"0f{
lj/f]w sfo{qmd x'g] ub{y] . vf; u/L kf]v/fsf] au/ eLdsfnL kf6gb]lv
ljGWojfl;gL 6f]n, e}/j6f]n, eLd;]g 6f]n, gfnfd'v / dx]Gb|k'n g} xfd|f]
cfGbf]ng :ynsf] ¿kdf /x]sf] lyof] . k|x/L k|zf;gsf] cfFvf 5n]/ xfdL ;–
;fgf sf]0f ;ef / h'n'; u/L Joj:yf lj/f]wL gf/f nufpFb} s]xL l5g kl5 g}
ltt/ lat/ x'GYof}+ . o;/L g} xfdLn] cfGbf]ngnfO{{ ult lbg] k|of; u/]sf lyof}+
. 67
o;}u/L kf]v/f gu/ k~rfot j8f g++ # df gu/ ;b:osf] sfo{ef/
;Dxfln /xg' ePsf g]kfnL sf+u|];sf o'jf sfo{stf{ ;'/]Gb|dfg ljh'S5]sf
cg';f/ –68
kf]v/fdf @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngdf bnx¿n] vf;} 7"nf k|bz{gx¿ ug{
g;s] klg x/]s kf]v/]nL hgtfsf dgdf cfGbf]ngk|ltsf] ;b\efjgf hufpg
;lsof] . cfGbf]ngdf hgtfx¿nfO{{ ;8sdf cf]/fNg g;lsP tfklg k~rfotL
Joj:yf k|ltsf] 3[0ff efjnfO{{ xfdLn] hufO ;s]sf lyof} . To;}n] @)$^ r}q
# ut]sf] a[xt If]qLo k~r ¥ofnLdf kf]v/]nL gu/jf;Lsf] pkl:ylt z'Go g}
lyof] . k~r ¥of/nLdf ;a} ;xefuLx¿nfO{{ vfg], a:g] / k};fsf] nf]e b]vfP/
ufpF ufpFaf6 a;sf a; cf];fl/Psf] lyof] . t/ u|fdL0f e]uaf6 gf/f h'n';
ub}{ Pp6f klg k~r ¥ofnL kf]v/f cfPg . ;a} ;xefuLx¿nfO{{ a;df ;'la:tf
;fy NofOPsf] lyof] .
o;} ;Gbe{df tTsfnLg g]kfn sDo'lgi6 kf6L{ -dfn]_ cGtu{t
dlxnf kmfF6df sfo{/t dlxnf sfo{stf{ k|ef sf]O/fnfsf cg';f/–
67
g]kfnL sf+u|];sf sfo{stf{ /fd]Zj/ dNn;Fu @)^#÷&÷@) df lnPsf] cGtjf{tf{ .
68
g]kfnL sf+u];
| sf sfo{stf{ ;'/]Gb| ljh'S5];Fu @)^#÷^÷!* df lnOPsf] cGtjf{tf{ .
94
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
kf]v/f gu/leq Jofks k|x/L bdgsf sf/0f 7"nf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{
g;s] tfklg xfdLn] s]xL ;–;fgf sfo{qmdx¿nfO{{ lg/Gt/tf lbFb} 58\s] h'n';
/ sf]0f ;efx¿ ul/g} /xof} . t/ k~rfotL zf;sx¿nfO{{ t;f{pg eg] xfdLn]
ufpF ufpFdf ;fFem dzfn h'n';x¿ k|bz{g ug]{ sfo{nfO{{ eg] lg/Gt/tf lbof} .
;fFem /ftsf] a]nfdf kf]v/f pkTosf j/k/sf 8fF8fx¿df nx/} /fFsfx¿ b]lvg
yfn]kl5 ;a} kf]v/]nLx¿n] To;nfO{{ Joj:yf lj?4sf] k|b{zgsf] ¿kdf g}
a'‰g yfn]] . o;/L g} xfdLn] cfGbf]ngnfO{{ cufl8 a9fpg k|oTg ul//xof}+ .69
o;/L kf]v/f pkTosfleq Joj:yf lj/f]wL 7"nf sfo{qmdx¿ x'g
gkfO/x]sf] cj:yfdf kf]v/f pkTosf cf;kf;sf u|fdL0f If]q eg]
cfGbf]lnt eO g} /x]sf] lyof] . ;+o'Qm hgcfGbf]ng ;+3if{ ;ldltn] bf];|f]
r/0fsf] cfGbf]ngsf] sfo{qmd 3f]if0ff u/] tfklg kf]v/f ahf/leq To:tf]
s'g} vfnsf] pNn]vgLo 7"nf] sfo{qmd x'g ;s]g .70 olt x'Fbf x'Fb} klg
r}q ! ut]sf] g]kfn aGbsf] sfo{qmd eg] ce"tk"j{ ¿kdf ;kmn eof]
lsg ls aGbsf] sfo{df ;a}nfO{{ cj1f ug{ ;lhn} x'GYof] / hf/L
cfGbf]ngk|lt k~r / k|x/L k|zf;g afx]s c¿ ;a}sf] g}lts ;dy{g
lyof] .71 o;/L r}q ! df g]kfn aGb ePs} lbgdf k|sflzt uf]/vfkqdf
/fli6«o k~rfotsf cWoIf gj/fh ;'j]bLn] kf]v/fdf af]Nb} lgb{nLo
k~rfotL Joj:yfaf6} g]kfnL dfqsf] lxt / /fli6«o Pstfsf] ;Da4{g x'g]
s'/fnfO{{ k|d'vtfsf ;fy 5fk]sf] lyof] . 72 o;} a]nf kf]v/fsf] k"jL{ e]u
lzz'jf ahf/sf] nIdL cfb{z dfWolds ljBfno tyf cGo :s'nsf
laBfyL{x¿ ;+nUg eO{ Pp6f a[xt\ lj/f]w h'n'; lgl:sof] . :yfgLo
/fhg}lts sfo{stf{ l8NnL/fd ltjf/L, ;'/]Gb| clwsf/L, d'/f/L sf]O/fnf
69
tTsfnLg g]=s=kf=df=n]=sf sfo{stf{ k|ef sf]O/fnf;Fu ldlt @)^#÷^÷!( df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
70
tTsfnLg kf]=g=k+= j8f g++ # sf gu/ ;ef ;b:o tyf g]kfnL sfFu|];sf sfo{stf{
;gsdfg af6fh';Fusf] ldlt @)^#÷^÷! sf] cGtjf{tf{ .
71
P]hg .
72
uf]/vfkq, @)$^–r}q ! .
95
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
73
ljBfyL{ g]tf x]ddf]xg e§/fO{;Fu ldlt @)^#–^–! ut] lnOPsf] cGtjf{tf{ .
74
clwsf/L, k"j{jt\ , k[= #%$ .
96
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
cfGbf]ng cufl8 a9]sf] s'/fdf lglZrt lyP Pjd\ /fhf jL/]Gb|n] o;nfO{{
cfTd;ft u/]s} x'g'kb{5 eGg] ;f]rfOdf lyP . t/ /fhf jL/]Gb|sf]
;Daf]wgdf s'g} gofF s'/f lyPg . xfd|f] k/Dk/fdf nf]s ;Ddlt g}
/fhg}lts k|0ffnLsf] cfwf/ xf] eGb} pQm ;Daf]wgdf hgdt ;ª\u|x g}
nf]s ;Ddltsf] ;'rs xf] eGg] cfzo JoQm ub}{ @)#^ sf] hgdt
;ª\u|xdf ljhoL k~rfotnfO{{ g} ;a} g]kfnLn] cfˆgf] zf;g k|0ffnL dfGg'
kg]{ k"/fg} /fu /fhfn] bf]xf]¥ofP . h;n] ubf{ kl/jt{gsf] rfxfgf
/fVg]x¿sf nflu To; lbgsf] zfxL ;Daf]wg lg/fzfhgs l;4 eof] .75
o;af6 cfGbf]ngsf/L bnx¿nfO{{ ca cfGbf]ng g} Ps dfq / clGtd
ljsNk xf] eGg] tYo 5n{Ë eof] .
@)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ng g]kfnL sf+u|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{sf]
dfq cfGbf]ng lyPg . ;+o'Qm jfddf]rf{;Fu c;xdt g]kfnsf cGo
jfdkGyL bnx¿sf] ;femf df]rf{ ;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ng klg k~rfot
lj?4sf] cfGbf]ngdf xf]ldPsf] lyof] . pQm ;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ngn]
g]kfnL sf+u|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{sf] k~rfot lj/f]wL x/]s sfo{qmddf
cfˆgf] g}lts / ef}lts ;dy{g u/]sf] lyof] . ;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ng
gfds pQm ;dfgfGt/ jfddf]rf{n] cfGbf]ng ;DaGwL cfˆgf] 5'§} sfo{qmd
k|sfzdf Nofof] . o;df r}q % ut] /fi6« JofkL lj/f]w k|bz{g ug],{ !%
ut] sfnf] lbj; dgfpg] /flt aQL lgefpg] / r}q @$ ut] g]kfn aGb
ug]{ sfo{qmd lyof] . 76 o;}qmddf ;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ngn] @)$^
r}q % ut] kf]v/fdf cfˆgf] Psn lj/f]w h'n'; sfo{qmd /fv]sf] lyof] .
r}q % ut] dx]Gb|k'n lrKn] 9'Ëfl:yt k"l0f{df l;g]df xnaf6 lkmNd ;s]/
5'6g] a]nfdf sl/a @% hgfsf] em08f ;lxtsf] h'n'; k~rfotL Joj:yf
lj/f]wL gf/f nufpFb] dx]Gb|k'n tkm{ cufl8 a9\of] . g]=s=kf= d;fnsf
75
uf]/vfkq @)$^– r}q $ .
76
P]hg, .
97
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
vf;} s'g} sfo{qmd ug{ ;lsPg . lsg ls r}q ( ut]sf lbg /fhf jL/]Gb|
;jf/Laf6 sf7df8f}+ lkmtf{ ePsf] sf/0f k~rfotL ;QfkIf / /fhfsf
rfs8Ljfhx¿ /fhfsf] kf]v/f e|d0fsf] qmddf kf]v/f ahf/nfO{{ k|x/L
k|zf;gn] k'0f{ lgoGq0fdf lnP/ s'g} klg lsl;dsf] 7"nf] k|bz{gx¿ x'g
glbPsf] / x'g gkfPsf] v'zLofnLdf cfˆgf] bdgsfo{nfO{{ hf/L /fVg] k|0f
ub}{ lyP . ;f]xL sf/0f klg kf]v/f pkTosfleq hgPstf lbj; st} klg
eJo¿kdf dgfOPg . sf7df8f}+ pkTosfdf klg j;Gtk'/df lgwf{l/t
lj/f]w ;ef k|x/L t}gfyLsf] sf/0f ;DkGg x'g ;s]g . sf7df8f}+sf]
g/b]jL, lvrfkf]v/L, kfsf] cflb 7fpFdf 58\s] h'n';x¿ dfq lgl:sof] .
sLlt{k'/ SofDk;df sl/a @)) k|fWofksx?n] lq=lj=sf pks'nkltnfO{{
3]/fp u/L /fhLgfdf dfu u/] . 78 sf7df8f}+sf] If]qLo cbfntsf
jlsnx¿n] ;f] lbg sfnf] kl§ afFlw df}g lj/f]w u/] . ;du|df sf7df8f}+
klg ;f] lbg cfGbf]ngdo x'g ;s]g .
To; kl/l:yltnfO{{ aL=aL=;L= sf lbNnL l:yt k|ltlglw tyf
ljVoft kqsf/ dfs{ 6nLn] sf7df8f}+sf] cd]l/sg nfO{{a]|/L cufl8 pleP/
cjnf]sg ul//x]sf lyP . w]/} s'/fx¿ x]l/ ljrf/ u/L pgn] ;+o'Qm
jfddf]rf{ sf7df8f}+ pkTosf ;+3if{ ;ldltsf ;b:o nf]sgf/fo0f
;'j]bLnfO{{ eg] –
tkfOFx¿sf] hgcfGbf]ng ;dfKt eP h:tf] b]lvG5 <79
dfs{ 6nL aL=aL=;L= ;+:yfsf blIf0f Pl;of ;DaGwL lj1 Ps ljZj
ljVoft kqsf/ x'g\ . pgL g]kfnsf] hgcfGbf]ng;DaGwL cWoog ug{ /
;dfrf/ ;Íng ug{ sf7df8f} cfPsf lyP . pgn] sf7df8f}+df y'k|}
cfGbf]ngsf/L g]tfx¿;Fu e]63f6 u/] . o;} ;Gbe{ddf r}q !! ut]
g]kfnL sf+u|];sf g]tfåo kL= Pn= l;+x / dfyj/ l;+x a:Goft;Fu
78
clwsf/L, k'j{jt\ , k[== #%* .
79
cf]u'/f, k"j{jt\ , k[= !)) .
99
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
80
P]hg, k[= !)! .
100
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
;f]rdf k'u]sf] lyof] .85 o; lbzfnfO{{ :ki6 ub}{ tTsfnLg g]skf dfn]sf
g]tf tyf hgcfGbf]ngsf xfO{ sdf08sf ;b:o dfwj s'df/ g]kfnn]
eGg' ePsf] lyof] –86
xfdLn] ca s]xL uf]nf jf?b / xltof/ k|of]u ug'{k5{ eg]/ of]hgf agfpg
yfn]sf lyof} / zq'sf] dgf]an v:sfpg ;lsG5 eGg] xfdLnfO{{ nfu]sf] lyof] .
To;}n] /S;f}nnfO{{ x]8Sjf6/ agfO{ cufl8 a9\g] of]hgf g]skf
dfn]sf] lyof] . o;/L cfGbf]ng lzlyn x'g k'u]sf] / To;n] lx+;fTds ¿k
lng] lbzftkm{ hfg vf]h]sf] klg kfOG5 . o; qmddf jfdkGyL
cfGbf]ngsf lxdfotLx¿ cufl8 a9L ;s]sf lyP . t/ klg Tof] l:ylt
cfpg eg] kfPg .
hgcfGbf]ng ;8sdf lzlyn cj:yflt/ uO{/x]sf] b]lvP tfklg
dfgl;s ¿kdf of] cfGbf]ngn] k|To]s g]kfnLnfO{{ 5f]O/x]sf] lyof] . eo /
qf;sf] jftfj/0f klg sd lyPg . hgcfGbf]ng ;DaGwL ;dfrf/x¿
k|sfzg ug]{ p2]Zon] k|sflzt hgcfGbf]ng a'n]l6gsf] Ps cÍdf
cfGbf]ng ;DaGwL ;dfrf/ o;/L k|sflzt ePsf] lyof] –87
kmfu'g & / * ut]sf] k|bz{g xfd|f] nflu cfGbf]ngsf] pTsif{ lyPg . ;'vb /
cToGt pT;fxk|b z'ef/De dfq lyof] . ca cfGbf]ngsf] zfZjt ;+b]z rf/
xhf/ eGbf a9L ufpFx¿lt/ nfu]sf] 5 . ToxfFaf6 k'gM zx/lt/ kms]{/
cfGbf]ngsf nKsfx¿ xfd|f] cfGbf]ngsf] pTsif{ x'g] s'/fdf ljjfb 5}g .
o;/L hgcfGbf]ng lzlyn eO/x]sf] b]lvP tfklg cfGbf]ng
/f]lsPsf] eg] lyPg lsgeg] d'n'ssf ;a} r]tglzn hgtfx¿ dfgl;s
¿kn] cfGbf]lnt lyP . kmut k|x/L k|zf;gsf] rsf]{ bdg / bnx¿sf]
85
sfsL{, k"j{jt\ , k[= !@& .
86
dfwj g]kfn -cGtjf{tf{_ d'NofÍg ljrf/ cGtlqmof dfl;s -jif{ !), cÍ # _ r}q
j}zfv @)$*–$(– k[= $#÷$$ .
87
hgcfGbf]ng a'n]l6g, @)$^ r}q $ .
103
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
88
cf]u'/f, k"j{jt\ , k[= (& .
104
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
92
clwsf/L, k"j{jt\, k[= ##^ .
93
gf/fo0f k|;fb lzjfsf]6L, hgcfGbf]ng / zxLbx?, :yfg pNn]v gePsf], eLid
s8l/of, @)$& , k[= %@ .
107
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
r}q !( sf] dGqL d08nsf] k'g{u7gn] k~r / k|zf;g s]xL k5f8L x6\of] eg]
kf]v/fdf b}lgs ;fFemkv ;a} 7fpFdf 58\s] h'n';x¿ lgsfNg] sfo{ eof] . /ft
k/]kl5 kf]v/f j/k/sf 8fF8fx¿df rf/}lt/af6 d;fn h'n'; k|b{zg ug{
nufOof] . ;du|df o; kl5 kf]v/f pkTosf cfGbf]lnt eof] .
r}q @) ut] sLlt{k'/df cfGbf]ngsf] d':nf] blGsof] . k|x/Ln] bdg
ug]{ qmddf cGwfw'Gw uf]nL rnfpFbf $) jlif{o /fh]Gb| dxh{g, @$ jlif{o
lx/fsfhL dxh{g, @@ jlif{o /fh dfg dfnL, !* jlif{o /fh]Gb| dxh{gsf]
d[To' eof] . o;kl5 cfGbf]lnt hgtfx¿n] sLlt{k'/nfO{{ klg d'Qm If]q
3f]if0ff u/] . ;f]xL lbg sf7df8f}+sf] jfg]Zj/df lzIfs nfnaxfb'/ jdnfO{{
k|x/L sf/faf;d} nf}/fn] s'6]/ 3fF6L lyrL df/] . o;}u/L r'Rr]kf6Ldf klg
s'df/ pbf; >]i7nfO{{ cfGbf]ngsf/L egL uf]nL xfgL dfl/of] . dfl/g]x?sf]
;+Vof o;/L a9\b} uPkl5 To;sf] c;/ k'/} g]kfn clw/fHo e/L kg'{
:jefljs} lyof] . ca eg] cfGbf]ngsf] rfnfdfnf st} gb]lvPsf
df]km;nsf lhNnfx¿df klg h'n';x¿ lg:sg yfn] .
k|x/Låf/f xTof / lx+;fsf] qmd a9]kl5 b]z e/sf
lrlsT;fsdL{x¿n] c:ktfnsf cfsl:ds ;]jf afx]s c¿ ;a} sfo{ aGb
u/] . OlGhlgo/x¿sf] k];fut ;Ë7gn] klg o:tf] sfo{sf] lj/f]w ub}{
;8sdf cf]nL{ k~rfot lj/f]wL gf/f nufP eg] zfxL g]kfn jfo';]jf
lgudsf ;a} cfGtl/s / afXo p8fgx¿ klg kfOn6x¿åf/f x8tfn
ul/Psf]n] aGb x'g k'Uof] . ca eg] ;/sf/ cK7f/f] dfly emg cK7f/f]df
k/]sf] dx;'; ug{ k'Uof] . sf7df8f}+, kf6g, eQmk'/ / sLlt{k'/df cfGbf]ng
rls{ /x]sf] lyof] . r}q @! ut] klg /fhwfgLsf oL rf/} zx/x¿ tgfj
u|:t b]lvPsf lyP . ;f] lbg k|x/Ln] hg lj/f]w lgoGq0f ug]{ qmddf
sf7df8f}+sf] gofF ahf/df cfOk'Ubf hgtfsf] k|lt/f]w ;xg g;Sbf k|x/L
108
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
94
o'u;Dafb , @)$^ r}q @# .
95
g]kfnL sf+u|]; sf:sLsf tTsflng sf]iffWoIf /fh]Gb|lglw sf]O/fnf;Fu @)^#÷!)÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
109
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
lg/LIfs 7fs'/ /fd atf}{nf, k|x/L xjNbf/ sfnaxfb'/ u'?Ë, k|x/L hjfg
xl//fd v8\sf, cf]d gf/fo0f >]i7 / czf]s s'df/ la=s= 3fOt] ePsf
lyP .96
d'n'ssf] /fhgLltn] sf]N6] km]/]sf] dx;'; u/L /fhf jL/]Gb|af6 ;f]xL
lbg @)$^ r}q @$ ut]sf] laxfg ^=$% ah] /fi6«sf gfddf zfxL 3f]if0ff
hf/L ub}{ dl/rdfg dGqL kl/ifbnfO{{ lj36g ub}{ /fi6«df cdgr}g sfod
u/fpg nf]s]Gb|axfb'/ rGbnfO{{ gofF dGqL kl/ifb u7g ug]{ lhDdf lbOof] .
To;sf ;fy} ljleGg ljrf/wf/fsf] JolQmx¿;Fu jftf{ rnfpg] lgb]{zg
lbb} /fli6«o k~rfotsf] ljz]if clwj]zg klg af]nfOof] . /fhg}lts
;'wf/sf nflu >L % df ;'emfj k]; ug{ Ps ;+ljwfg ;'wf/ ;'emfj
cfof]u u7g eof] . o;/L hgcfGbf]ngaf6 t;]{/ /fhf jL/]Gb|n] yf]/}
kl/jt{g ug]{ u/L cfGbf]ngnfO{{ ;fDo kfg]{ sf]lz; u¥of] .
3_ zfxL 3f]if0ffsf] alxisf/
/fhf jL/]Gb|sf] r}q @$ ut]sf] zfxL 3f]if0ffn] ;'wf/jfbL k~rx¿sf]
dfu k'/f u/] klg cfGbf]ngsf] dd{nfO{{ st} 5'g];Dd klg k|of; u/]sf]
lyPg . To;}n] cfGbf]ngsf/Lx¿n] /fhfsf] zfxL 3f]if0ffnfO{{ /fhf afWo
eP/ em's]sf] / cfGbf]ngnfO{{ ;fDo kfg{ rf/f] 5/]sf] cy{df a'em] . o;n]
cfGbf]ngsf/Lx¿sf] cfTdan cem pFrf] eof] eg] csf]{lt/ cfGbf]ngdf
g}lts ;dy{g dfq hgfO{ /x]sf dflg;x? cfGbf]ngdf pqg yfn] .
cfGbf]ngsf/Lx¿n] zfxL 3f]if0ff dfkm{t /fhf em's]sf] dx;'; u/] . ca
/fhfn] uf]nL rnfpg cfb]z lbg] 5}gg t;y{ h'n'; lg:s] x'G5 eGg] cfF6
cfGbf]ngsf/Lx¿df cfof] . kmn:j¿k 6f]n 6f]naf6 zfxL 3f]if0ff wf]sf
xf] eGb} h'n';x¿ lg:sg yfn] . /fhf jL/]Gb|sf] pQm zfxL 3f]if0ffnfO{{
96
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg @)$&, k"j{jt\ , k[= @!# .
110
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
97
;fKtflxs ljdz{, @)$^ r}q @$ ut]
98
cg]/f:jljo' kfFrf}sf sf:sL lhNnf sld6Lsf ;efklt /ljGb| clwsf/L;Fu
@)^#÷^÷!% df lnOPsf] cGtjf{tf{ .
111
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
sf7df8f}+ k'u] .102 rf]s / uNnL uNnLaf6 ckf/ hg;d"x pln{bf] 5fn
ag]/ ufpFb} pk|mb} Pslqt x'g yfn] . h'n'; a9\b} uof], dflg; emg ylkFb}
uP . ljzfn h'n'; gofF ;8s, e]8fl;Fx, If]qkf6L, ksgfhf]n x'Fb}
;/:jtL SofDk; cufl8af6 7d]n, lqb]jL dfu{, s]z/dxn eP/ jL/
c:ktfn k'Uof] . h'n';n] jL/ c:ktfndf pkrf/ u/fO{ /x]sf u0f]zdfg
l;+x, dËnfb]jL l;+x / dgdfx]g clwsf/LnfO{{ 5'6fO{ v'Nnf dGrdf nfg
rfx]sf] lyof] . To;kl5 of] h'n'; 6'Fl8v]n v'Nnfd~rdf uP/ hg;efdf
kl/0ft eof] . t/ cJoj:yfn] ubf{ dfOssf] plrt Joj:yf x'g ;s]g .
g]tfx¿ dfOs cfO{ gk'u]sfn] xft] dfOsaf6 efif0f ug{ yfn] . efif0f
ug]{x¿df /3'hL kGt, df]bgfy k|l>t, tLy{/fd 8+uf]n cflb lyP .
dfOssf] cJoj:yfn] ubf{ g]tfx¿sf] efif0f ;a} cfGbf]ngsf/Lx¿n] ;'Gg
;s]gg\ . xf]xNnf a9\b} uof] . d~r cl3lNt/ a;]sf dflg;x¿ h¥ofs
h'?s p7] / kl5lNt/sf dflg;x¿ ToxfFaf6 lx8\g yfn] . le8nfO{{
;DxfNg] sf]xL b]lvPg . 7Ls To;}a]nf jL/ c:ktfnaf6 u0f]zdfg
l;+xnfO{{ hgtf ;fd" Nofpg] k|of; ul/b} lyof] . t/ c:ktfn k|zf;gn]
cg'dlt lbPg . To;kl5 u0f]zdfg l;+x, dËnfb]jL l;+x / dgdf]xg
clwsf/LnfO{{ lXjn r]o/df /fv]/ c:ktfnsf] 5tdf nluof] . o;/L
u0f]zdfg l;+x %) lbg kl5 klxnf] k6s ;fj{hlgs ?kdf b]vfk/] .
5tdf lj:tf/} pleP/ pgn] v'Nnfd~rsf] hg ;d"xnfO{{ xft xNofP/
clejfbg u/] . hg;d"xn] tfnL ahfpFb} gf/f nufP – æjL/ u0f]zdfg
lhGbfjfb .Æ103
v'nfd~rsf] ;ef ;lsPkl5 h'n'; /fhb/af/ tkm{ cufl8 a9\of] .
k|x/Lsf ;–;fgf cj/f]w l5rf]Nb} b/af/ dfu{ cufl8sf] /fhf dx]Gb|sf]
zflns;Dd k'Uof] . k|x/L dfOsaf6 h'n'; cufl8 ga9\g r]tfjgL lbb}
102
rfln;], g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ngdf === , k"j{jt\ , k[[= !!^ .
103
cf]u'/f, k'j{jt\ ,k[= !*# .
113
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
106
uf]/vfkq @)$^ r}q @% .
107
rfln;], k"j{jt\ k[= !!& .
115
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
jlif{o 1flgzf]ef ah|frfo{sf] zfxL ;]gfåf/f uf]nL xfgL xTof ul/of] . r}q
@^ ut] k|wfgdGqL nf]s]Gb|axfb'/ rGb dfkm{t\ k|ltkIfsf g]tfx¿nfO{{
/fhb/af/df af]nfpg] sfd eof] . o;/L /fhf;Fu jftf{ ug{sf] nflu
g]kfnL sf+u|];sf] tkm{af6 s[i0fk|;fb e§/fO{, lu/Lhfk|;fb sf]O/fnf /
;+o'Qm jfddf]rf{sf] tkm{af6 >LdtL ;fxfgf k|wfg / /fwfs[i0f d}gfnL
/ftL * ah]lt/ gf/fo0flx6L /fhb/af/ k'u] . ;f}xfb{k"0f{ jftfj/f0fdf jftf{
eof] / P]ltxfl;s ;dembf/Ldf jftf{ 6'lËof] . ;f]xL lbg ;fFem /]l8of]
g]kfn / g]kfn 6]lnlehgn] dxTjk"0f{ s'/fsf] k|;f/ x'g] ;"rgf lbPsfn]
;f/f g]kfnLx¿ Jou|¿kn] k|ltIff/t /x] / /ftsf] !! ah]/ !! ldg]6
hfFbf /]l8of] g]kfn / g]kfn 6]lnlehgaf6 >L % sf] k|d'v ;+jfb
;rLjfno /fhb/jf/af6 lgDg cg';f/ ljz]if lj1lKt hf/L eof] –108
cfhsf] cGt/fli6«o jftfj/0f / g]kfnLx¿sf] PstfnfO{{ ;d]t ljrf/ u/L
g]kfnLx¿s} jt{dfg rfxgf cg';f/ g]kfnsf] ;+ljwfg @)!( df /x]sf] bn
lalxg zAb x6fO tbg';f/ ;dfhsf ljleGg ljrf/wf/f k|ltljlDat x'g] u/L
;+ljwfg ;'wf/ ;'emfj cfof]un] ;'emfj lnO{ df};"kmsf xh'/df k|ltj]bg hfx]/
ug]{5 . >L % dxf/fhlw/fh ;/sf/af6 nf]s;Ddltdf cfwfl/t /fhg}lts
k/Dk/f / k|hftGqsf] cfbz{nfO{{ Joj:yfsf] d"n cfwf/ dfgL ;do ;dodf
/fhgLlts ;'wf/ u/L aS;b} cfPsf] s'/f ;a}df ljlbt} 5 .
o;/L g]kfndf @)!& ;fnsf] sf08kl5 k|hftGq k"gM:yf{kgfsf] nflu
lg/Gt/ rln/x]s]f ;+3if{ lg0ff{os df]8df ;kmntf k"j{s 6'lËP/
k~rfotsf] cGTo x'g k'Uof] . k|hftGqsf] ckx/0f kZrft k~rfotsf]
s7f]/ lg/+s'z / aa{/ o'udf klg klg k|hftGq / dfgj clwsf/sf]
kIfdf cgj/t ?kdf ul/Psf] ;+3if{sf] kl/0ffd :j?k /fhg}lts
bndflysf] k|ltaGw @)$^ ;fndf dfq k'ms'jf eof] . 109 o;df
108
uf]/vfkq, @)$^ r}q, @^ .
109
>L/fd l3ld/], ljBfyL{ ju{ / k|hftGq k'gM :yfkgfsf] ;+3if{ Ps ;+lIfKt cWoog,
sf7df8f}M sdnf l3ld/], @)%*,k[= %! .
116
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
110
/fh]Gb| /]UdL, g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ng / lrtjg, e/tk'/M ls/0f k|sfzg,
@)$*, k[= !!) .
117
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
cfk;df awfO{ ;f6f;f6 u/] . nfdf] k|;j kL8f kl5 lzz'nfO{{ hGd lbg]
cfdfsf] h:t} hgtfsf] xfnt lyof] . hgtfn] k|hftlGqs g]kfnsf] eljio
af/] cg]s ld7f sNkgf u/] . cfFug 6f]n htftt} dflg;x¿ hDdf eP/
pT;j dgfP . ;j{q ljho / xiff]{Nnf;sf] jftfj/0f b]lvof] . ;8s 6f]n
htftt} rf/tf/] / xl;+of xyf}8f ePsf em08fx¿ nx/fpg yfn] . cGo
7fpFx? h:t} kf]v/fdf klg htftt}af6 dflg;x¿ cf]Ol/g yfn] . ;+o"Qm
hgcfGbf]ng ;+3if{ ;ldltn] kf]v/f ahf/sf] k'/fgf] 6'l8v]naf6 ljho
¥ofnL lgsfNg] / :yfgLo lrKn] 9'Ëfsf] rf}tf/f]df k'uL lazfn cfd;ef
;DkGg ug]{ sfo{qmdsf] 3f]if0ff ub} ahf/ e/L dfOlsË u¥of] . t/
jf:tjdf hgtfx¿ eg] cem} cfGbf]lnt g} lyP . pgLx¿ /fhfaf6 cem
al9 clwsf/ k|fKt ug{sf] nflu ;8sdf gf/f nufO{ /x]sf lyP . ljhosf]]
pGdfbdf hgtfx? pln{Psf] kf]v/f ahf/df h'n';n] ubf{ kfOnf 6]Sg]
7fp lyPg . htftt} dflg;sf] le8 lyof] . zfob olt 7'nf] dfgj
dxf;fu/ kf]v/fdf cem ;Dd s;}n] b]v]sf lyPgg\ xf]nf . ;f/f k;n,
sn sf/vfgfx¿, Aokfl/s s]Gb|x?, :s'n, SofDk; cflb k"0f{?kn] aGb
lyP . t/ of] aGb cfd g]kfnL hgtfsf] v'l;ofnLsf] pknIodf :jtM
:km"t{ ¿kdf ePsf] lyof] .
kf]v/fsf] ;fgf] 6'Fl8v]naf6 lgl:sPsf] ljzfn h'n'; cfd;ef :yn
lrKn] 9'Ëf ;Dd cfO{k'Ubf af6f]df kg]{ 3/3/af6 nfjf, clj/, /ª\uLrª\uL
sfuh / kfgL h'n'; dfly jiff{pb} k|hftGqsf] :jfut ul/Psf] lyof] .
h'n';nfO{ cfd;ef :yn;Dd cfOk'Ubf rf/ 306fsf] ;do nfu]sf] lyof] .
cfd;efdf g]kfnL sf+u|]; / ;+o"Qm jfddf]rf{sf g]tfx¿n] uj{sf ;fy
;Daf]wg u/]sf lyP . g]kfnL sf+u|];sf g]tf s]zj k/fh'nLsf] cWoIftfdf
ePsf] pQm cfd;ef kf]v/fdf cfof]lht xfn ;Dds} ;a}eGbf lazfn
cfd;ef lyof] . laho h'n'zsf qmddf kf]v/fdf klg lg/+s'z zf;ssf
zflnsx?df kf6L{sf em08f kmx/fOP . b]zdf ;lbof}+ ;Dd lklN;P/ afFRg
118
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
@
cWofo – rf/
cfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL+{x¿sf] lqmofsnfk
k[i7e"ld
ljZjsf x/]s k|hftflGqs cfGbf]ngdf ljBfyL{x¿n] cfˆg}
lsl;dn] of]ubfg lbPsf] kfOG5 . k|hftflGqs cfGbf]ngx?df To; b]zsf
/fhg}lts ju{, lzlIft ;d"x / r]tgzLn ju{n] cfˆgf] ;xeflutf
hgfpFb} cf–cfˆg} tl/sfn] cfGbf]ngnfO{ ;xof]u u/L /x]sf x'G5g\ . a[xt
?kdf cfGbf]ngn] ef}lts ;+3if{ / g}lts ;+3if{ b'a} k|sf/sf] ;+3if{nfO{{
OlËt ub{5 .
/fhg}lts zAbfjnLdf ef}lts ;+3if{ eGgfn] xftxltof/åf/f ul/g]
;+3if{nfO{ hgfpFb5 . o;df zfGtLk"0f{ tl/sfn] gf/f h'n'; u/L ul/g]
cj1f cfGbf]ngsf] klg dxTj x'G5 . To;}n] x/]s cfGbf]ngsf ef}lts /
/fhg}lts b'a} pmhf{ cfjZos kb{5 . of] u|Gydf g]kfnsf] /fli6«o
hgcfGbf]ng @)$^ nfO{{ cfjZos k/]sf] g}lts / ef}lts phf{df ljBfyL{
ju{n] cxd e"ldsf v]n]sf] tYonfO{{ kf]v/]nL ljBfyL{x¿sf] lqmofsnfksf]
;]/f]km]/f]df ;lj:tf/ AofVof ug{ k|of; ul/Psf] 5 .
k~rfotL zf;g ;Qfn] #) jif{;Dd cgj/t /fHo ;Qf ;~rfng
u/]sf] a]nfdf hgcfGbf]ng ug'{ s'g} klg xfntdf ;lhnf] lyPg .
kf6L{x¿ k|ltalGwt lyP, j}rfl/s :jtGqtf lyPg, jfs tyf k|sfzg
:jtGqtf k|ltjlGwt lyP . k~rfotL u'Ktr/ ;+:yf lgs} dha't lyof] .
lg/ª\s'z zf;g ;QfnfO{{ bLuf] kfg{sf nfuL ;Dk"0f{ zlQm s]lGb|t ul/Psf]
lyof] . bdgsf/L k~rfotL ;Qfdf ljj]ssf] cefj;Fu} ljkIfL zlQmdfly
lgb{oL 9Ën] bdg ug]{ dfgl;stf JofKt lyof] . o:tf] cj:yfdf
/fhg}lts bnx¿n] k|f/De u/]sf] hgcfGbf]ng @)$^ nfO{{ k~rfot Ot/
;Dk"0f{ ljBfyL{ ;Ë7gx¿n] Ps h'6 eO{ cufl8 a9fpg] k|oTg u/]sf lyP
120
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
1
g]kfnL ljBfyL{sf] Oltxf; tyf cfGbf]ng ;DalGw lj:t[t hfgsf/Lsf] nfuL x]g[xf];\M
zLjs'df/ 8f+uL, ;ª\3if{sf ;f7L jif{ g]kfnL ljBfyL{ cfGbf]ngsf] uf}/jzfnL Oltxf;,
sf7df8f}+M ;/:jtL kf]v/]n, @)^$, k[= !–!)!! .
2
R. Arun Kumar, 'Seventy Years of Organised Student
Movement', People's Democracy, Vol. 36, September 3, 2006,
www.pd.cpim.org /2006/0903/09032006–arunn%20kumar. htm.
121
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
6
George S. Arundale, ‘Indian Students and Politics’, Adyar
Pamphlets No. 44, Madras: Theosophical Publishing House,
www.theorsophical.ca/Indianstudentspolitics gsa.htm.
7
Immanuel C.Y. Hsu, The Rise and Fall of Modern China, New
York: Oxford University Press, 2000, pp. 501-511.
8
P]hg\ , k[= *&#–**@ .
123
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
9
Robert Cohen, ‘The American Student Movement of the 1930s’,
www.newdeal.feri.org/ students/
10
P]hg, k[= @ .
11
Philip G. Altbach, "The Transformation of the Indian Student
Movement" Asian Survey, 1966, p. 448.
12
Nicholas V. Longo and Ross P. Meyer, "College Students and
Politics: A Literature Reivew" Circle Working Paper up May
2006, p.13 www.civicyouth.org.
124
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
gful/s clwsf/sf] af/]df klg ;r]t x'g' k5{ eGg] egfO{ AoQm u/]sf
5g\ .13
o;/L ljZj /fhgLltdf ljBfyL{ju{sf] ;Ël7t ;xeflutf k|yd
ljZj o'4sf] ;]/f]km]/f]sf] ;doaf6 g} ;'?jft eof] . blIf0f Pl;ofsf]
lzIffsf] s]Gb| ljGb' dflgPsf] ef/tdf klg nueu ToxL ;doaf6 g}
ljBfyL{x¿n] ;fË7lgs lqmofsnfk ug{ ;'? u/]sf] b]lvPsf] 5 . g]kfn
h:tf] ul/a / cljsl;t d'n'sdf To;df klg lzIffnfO{{ !)$ jif]{
/f0ffzfxL ;/sf/n] u/]sf] lgoGq0fsf] sf/0f g]kfnL ljBfyL{x¿sf]
;fË7lgs ;xeflutf Tolt k"/fgf] x'g] t s'/} ePg . tyflk /f0ff sfndf
lj=;++ @))$ h]7 !% ut] ePsf] æhot' ;+s[td cfGbf]ngÆ g} g]kfnL
ljBfyL{x¿sf] k|yd cfGbf]ng xf] eGg] k|dfl0ft ePsf] 5 . g]kfnL ljBfyL{
cfGbf]ngsf] Oltxf;nfO{{ x]bf{ of] :ki6 x'G5 ls g]kfnL ljBfyL{ cfGbf]ng
Pp6} ult / lbzfdf cufl8 a9\g ;s]sf] 5}g . t/ g]kfnL /fhgLltsf]
x/]s cfGbf]ngdf ljBfyL{ hutsf] cxd e"ldsf x'Fbfx'Fb} klg ;Ël7t
g]kfnL ljBfyL{sf] cfGbf]ng g]kfndf @))& sf] cfGbf]ng kl5 dfq pbo
ePsf] xf] .
lj=;+= !((% d+l;/ !% ut] sf7df8f}+sf] OGb|rf]sdf ePsf]
/fhgLlts ;efdf ljBfyL{x¿sf] tkm{af6 klxnf] k6s lq–rGb| sn]hsf
ljBfyL{ u+ufnfn >]i7n] /f0ff lj/f]wL ;Daf]wg efif0f u/]sf lyP .14 o;n]]
/f0ff lj/f]wL cfGbf]ngsf ;h{sx¿ klg ljBfyL{x¿ g} x'g\ eGg] s'/fnfO{
k|i6 kf5{ . o;/L /f0ffx¿sf] lrxfg vGg] sfd ljBfyL{af6 g} ePsf] xf] .
g]kfndf @))& cfiff9 !& ut] clvn g]kfn /fli6«o ljBfyL{ km]8]/]zgsf]
:yfkgf ePkl5 ljBfyL{ cfGbf]ngsf] ;ª\ul7t ;d"x kl/rflnt ePsf]
13
P]hg, k[= !$ .
14
df5fk'R5]« - k[=gf=Sof=:jljo'sf] d'vkq _ @)^!, k[= &* .
125
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
15
ljGbf kf08], cfhsf o'jf ef]lnsf ;Ifd hgzlQm, sf7df8f}+M cfOl;OPd g]kfn
sld6L, ;g\ @))& , k[= ^ .
16
;"o{dl0f clwsf/L, g]kfndf k|hftflGqs cfGbf]ngsf] Oltxf;, gofF lbNnL: lg/fnf
klAns]zgM lj=;++ @)%%, k[= @@* .
17
Lok Raj Baral, Nepal’s Politics of Referendum A Study of Group,
Personalities and Trends, New Delhi: Vikas Publishing House,
1983, p. 208.
126
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
18
P]hg\ , k[= @)& .
19
Julio A. Andrews ‘Strengthening Democracy Through Women's
Political Participation’, The Asia Foundation Emerging Issues in
Asia- Panel III, p.2; www.asiafoundation. org/pdf/pt_emergz.pdf.
127
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
20
>L/fd l3ld/], ljBfyL{ ju{ / k|hftGq k'g:yf{kgfsf] ;+3if{ Ps ;+lIfKt cWoog,
sf7df8f}M sdnf l3dL/], @)%*, k[= $*
21
William Reaper and Martin Hofton, Spring Awakening –
An Account of the 1990 Revolution, New Delhi: Viking,
1992, p. 62 and 105.
128
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
22
g]lj;+ sf:sLsf tTsfnLg ;rLj kf]ifgfy kf08];Fu @)^#÷^÷% df lnOPsf]
cGtjf{tf{ .
129
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
eO;s]sf] lyof] . Psflt/ kmfu'g & ut]af6 cfGbf]ng ;'? x'g' cufj} pQm
cfGbf]ng bjfpg k~rfotL zf;sx¿n] bnsf g]tf sfo{stf{nfO{{ kqmfp
ug{ ;'? u/L ;s]sf] lyof] . ;fy} bnx¿ / ljBfyL{ ;Ë7gsf ;a}
ultljlwx¿ dfly lgu/fgL ub}{ /fi6«sf] u'Ktr/ ;+:yf /fli6«o cg';Gwfg
ljefu k'/} lqmofzLn eO;s]sf] lyof] eg] csf]{lt/ /fhg}lts bnx¿ /
pgLx¿sf dftxtsf ljBfyL{ ;Ë7gx¿ kmfu'g & ut]af6 ;'? x'g] /fli6«o
hgcfGbf]ngsf] tof/Lsf] nflu sDd/ s;]/ nflu;s]sf lyP . k~rfotL
;QfkIfsf] jj{/tfk"0f{ bdgsf] gLlt / ljBfyL{ ;Ë7gx¿sf] kmfu'g & af6
;'? x'g] /fli6«o hgcfGbf]ngsf] k"j{ tof/L aLrsf] 3df;fgsf] kl/0ftL
:j?k kmfu'g ! ut] k[YjLgf/fo0f SofDk;df Pp6f 7"nf] bdgsf/L 36gf
36\of] .
@)$^ ;fn kmfu'g ! ut] k[YjLgf/fo0f SofDk; :jtGq ljBfyL{
o'lgogsf] cfof]hgfdf cg]/f:jljo' / g]=lj=;+3sf] ;+o'Qm kxndf k|jL0ftf
k|df0fkq txdf egf{ x'g cfPsf gj k|j]zL ljBfyL{x¿sf] ;Ddfgdf Pp6f
:jfut sfo{qmd /flvPsf] lyof] . sfo{qmd k[YjLgf/fo0f SofDk;sf] lj1fg
ejgsf] k|fª\u0fdf cfof]hgf ug]{ tof/L ul/Psf] lyof] . k[YjLgf/fo0f
SofDk;sf ax';+Vos ljBfyL{x¿sf] ;xeflutfdf x'g nfu]sf] pQm ;efsf]
k~rfotL ;QfkIfn] cfˆgf u'Ktr/ dfkm{t\ hfgsf/L kfO;s]sf] lyof] .
To;}n] k~rfotL ;QfkIf s'g} klg xfntdf pQm sfo{qmd ;DkGg gxf];\
eGg] rfxGYof] eg] ljBfyL{ ;d"x x/xfntdf :jfut sfo{qmd ;DkGg ug]{
dgl:yltdf lyof] . o;} aLr sfo{qmd :yn j/k/ ;QfkIfåf/f sfo{qmd
ljyf]lng] / k|x/L x:tIf]k x'g] va/ k~rfot kIfw/ ljBfyL{x¿åf/f
k'¥ofOof] . k|x/L x:tIf]ksf] nflu # 6«s k|x/Lx¿ k[YjLgf/fo0f SofDk;sf]
d'n u]6 cufl8 t}gfy ul/of] . 23 o;kl5 sfo{qmddf k|x/L x:tIf]k
23
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
130
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
24
P]hg .
25
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
26
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
131
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
28
P]hg .
29
P]hg\ ,
133
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
30
clwsf/L, k"j{jt, , k[= ##@ .
31
g]lj;+ sf:sLsf tTsfnLg ;rLj kf]ifgfy kf08];Fu @)^#÷^÷% df lnOPsf]
cGtjf{tf{ .
134
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
32
OGx'/]8 OG6/g]zgn, dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, -hfFra'em cfof]u, @)$&_, sf7df8f}+
lj=;= @)%!, k[= @&) .
33
P]hg, k[= #^^ .
135
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
34
P]hg, k[= #%%–#%^ .
35
P]hg,
136
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
cfqmd0f u/L nf7Ln] k|xf/ u/]sf lyP . 36 To;}u/L k|bLk s'df/ kf}8]n
tyf lu/Lwf/L clwsf/L klg k|x/Lsf] hTyfsf] PSsf;L cfqmd0f ubf{
hog]kfn rf}/s} cufl8 a]xf]; x'g] u/L s'6fO{df k/] . 37 k|x/L bdgs}
qmddf k[YjLgf/fo0f SofDk;sf] dflyNnf] u]6af6 k|x/L / d08n] k|j]z
u/L c>'Uof; / 9'Ëf xfGb} b]j]Gb| s]=;L= nfO{{ Psf]xf]/f] k|xf/ ubf{ n8]kl5
d'vdf nf7L sf]lrlbPsf] sf/0fn] kfFrj6f bfFt eflRrof] ;fy} gfs, kfv'/f
/ s'lxgfdf klg g/fd|f];Fu k|xf/ u/] . SofDk;sf] sfof{no ejg cufl8
efUb} u/]sf :j=lj=o'= pk;efklt hutk|;fb e§/fO{nfO{{ nf7Ln]
d/0ff;Gg x'g] ul/ xfgL 9fn]kl5 k|x/Ln] nfQLn] xfGbf sfgsf] hfln
;d]t km'6]sf] / bflxg] v'§fn] 6]Sg} gx'g] kfl/Psf]] lyof] . o;}u/L O{Zj/
k|;fb sfˆn]nfO{{ nf7Ln] xfGbf b]a|] xft eflrPsf] / ub{g rnfpg} gx'g]
u/L] s'l6Psf] lyof] . 38 o;/L k|x/L / d08n]x¿n] ldn]/ k[YjLgf/fo0f
SofDk; leq d'nu]6 / dflyNnf] u]6 b'a}lt/af6 k;L ljBfyL{x¿nfO{{
s'6lk6 ul/ oftgf lbg] sfd o; 9Ën] u/] ls b]Vg] ;'Gg]x¿n]
SofDk;sf] Tof] 36gfnfO{{ jj{/tfk"0f{ bdgsf] k/fsfi7f of] eGbf a9L x'g
;Sb}g egL eGg yfn] . k|x/Lx¿ ljBfyL{ b]Vgf ;fy hfO nfUby] .
k[YjLgf/fo0f SofDk;df dlxnf ljBfyL{x¿sf] kf]zfs lgwf{l/t ul/Psf]
eP tfklg Tof] P]lR5s lyof] clgjfo{ lyPg . To;}n] Hofb} sd dlxnf
ljBfyL{x? dfq ljBfyL{ kf]zfs nufpby] . k'?if ljBfyL{sf] eg] s'g}
lglZrt ljBfyL{ kf]zfs lyPg . To;}n] ljBfyL{ pd]/ ;d"xsf JolQmx¿
;anfO{ k|x/Ln] b]Vgf ;fy cfqmd0f u/] .39 s'6lk6sf qmddf k|x/Lx¿n]
nf7L, a'6 / d'8\sL k|of]u u/] Pjd\ 3fOt]sf 38L, h'Qf / gub ;d]t
36
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg @)$&, k"j{jt\ , k[= #$) .
37
P]hg, k[= #$! .
38
P]hg, k[= #$@ .
39
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
137
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
n'6\g] sfd u/] .40 To; ;dodf ljBfyL{x¿n] dxTjsf ;fy k|of]u ug]{
u/]sf] rfOlgh snd klg k|x/Ln] n'6]sf] s'/f dlNns cfof]unfO{{ k|tfl8t
JolQmx¿n] lbPsf] ;DklQ Iflt ljj/0faf6 :ki6 x'G5 .41
hog]kfn rf}/df d08n] ;d"xåf/f ;dfltP/ k|x/Låf/f
s'6fOPsf]df jif{ !* sf ;"o{ k|;fb ltjf/L d08n] / k|x/Låf/f s'6]/ j]xf];
agfO{ ;s]kl5 kqmfp u/]sf], jif{ !( sf s[i0f ;'a]bL, jif{ !( sf e'k]Gb|
kf}8]n, jif{ @) sf >L nfn u'?Ë, jif{ @# sf k|lbk s'df/ kf}8]n,
nufotsf ljBfyL{x¿nfO{{ s'6lk6 u/L lghx¿sf] 38L, h'Qf, sfkL /
rfOlgh snd ;lxt n'l6 nu]sf] kfO{of] . hog]kfn rf}/df ePsf]
bdgdf w]/} ljBfyL{x¿ dfly s'6lk6 nfl7 k|xf/ tyf bdg ePsf] lyof] .
dfly pNn]lvt JolQmx¿ k|x/Lsf] qm'/ bdgsf afjb'b k|hftGq k|fKtL
kl5 SofDk;sf] ;Dks{df cfPsf ljBfyL{x¿ dfq x'g\ . s'6lk6df 3fOt]
ePsf 7"nf] ljBfyL{sf] ;+Vofn] cfGbf]ngsf] ;kmntfkl5 k|hftGqsf]
k|flKtnfO{{ g} pknlAw 7fgL s'g} ph'/L tyf Ifltk"lt{sf] dfu gu/L a;]] .
bdgsf] of] qmd nfdf] ;do;Dd rln /x\of] . k[YjLgf/fo0f SofDk;sf]
k|fª\u0f hog]kfn rf}/, k|zf;lgs sfof{no ejg nufotsf ;a}
If]qx¿df e]l6Psf hlt ;a} ljBfyL{x¿nfO{{ s'6\b}, lk6\b} n5fb}{ kqmfp
u/]kl5 k|x/Lx¿sf] ;f] ;d"x SofDk;sf] pQ/L If]qdf /x]sf] rd]gfu[x /
5fqfjf; tkm{ nfUof] . lsgsL ca SofDk; k|fª\u0f / hog]kfn rf}/
vfnL e} ;s]sf] lyof] . hlt ljBfyL{ afFsL lyP tL ;a} rd]gfu[x /
5fqfjf; lt/} lyP . t/ ;To s'/f] of] lyof] ls To; avt tL ;a}
ljBfyL{x¿ Hofg hf]ufpgs} nfuL rd]gfu[x / 5fqfjf;df k'u]sf lyP .
pgLx¿;Fu k|ltsf/ ug{ ;Sg] Ifdtf lyPg . o:tf] avtdf d'nu]6 /
40
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
41
OGx'/]8 OG6/g]zgn, cGt/fli6«o dfgj clwsf/ tyf ljsf; k|lti7fg dlNns
cfof]usf] k|ltj]bg, k[= #$@–#$$
138
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
dflyNnf] u]6 b'a} lt/af6 cfPsf k|x/Lx? ;d]t u/L !))) sf] ;+Vofdf
lyP .42
o;/L 7"nf] ;+Vofdf e]nf ePsf k|x/Lx¿n] lgxTyf ljBfyL{x¿sf]
rd]gfu[x / 5fqfjf;df /x]sf] le8df PSsf;L c>'Uof; k|xf/ u¥of] .
c>[Uof;sf] d'Znf]af6 aRg ljBfyL{x¿ aflx/ lgl:s efUg yfn] . l7s
olx df}sf kf/]/ k|x/Lx¿n] efUg vf]Hg] ljBfyL{x¿ dfly nf7L k|xf/ ug{
;'? u/] . bdgsf] csf]{ >[+vnf oxfFaf6 k"gM ;'? eof] . rf/}lt/sf ‰ofn
9f]sfx¿ aGb u/LPsf SofDk;sf dlxnf / k'?if 5fqfjf;sf ‰ofn
9f]sfx¿ kmf]l/P / kmf]l/Psf ‰ofnx¿af6 sf]7f leq kl; ljBfyL{ dfly
lgd{d k|xf/ u/Lof] . cfTd/fd rf}w/LnfO{{ SofDk; 5fqfjf;af6 tfg]/
aflx/ lgsfnL nf7Ln] lk6]/ 6fpsf] / gfs k'm6fO{ lbP . To;}u/L uf}td
pbf;nfO{{ dlxnf 5fqfjf;af6 lgsfnL k|x/Ln] cGo kfFr ;ft hgf
u'08fx¿ ;+u} lgd{dtf k"j{s s'6]sf lyP . To;}u/L g} nfn u'?ËnfO{{
dlxnf 5fqfjf;sf] cufl8af6 kqmfp u/L nfl7 / alS;Ën] lxsf{O aËf/f
efFrL lbP eg] eujfg k|;fb clwsf/LnfO{{ dlxnf 5fqfjf;af6 kqmfp
u/L xft, 6fpsf, 5ftL / 3fF6Ldf nf7L] k|xf/ u/L ;Vt 3fOt] agfPsf
lyP .43 o;}u/L gf/fo0f bQ kf}8]nnfO{{ klg 5fqfjf;af6 k|x/Ln] a]xf]z
x'g] u/L s'6\b} kqmfp u¥of] . emljGb| s]=;L= nfO{{ klg cdfgljo 9'Ëfn]
s'6lk6 u/L 38L ;d]t vf];L nu]sf] kfOof] .44 bdgsf] qmddf dlxnf
ljBfyL{x¿ dfly klg k'?if k|x/Lx¿n] cdfg'lifs bdg u/]sf lyP .
dgkl/ / cZnLn ufnL ub}{ dlxnf ljBfyL{x¿nfO{{ r'N7f] ;dft]/ n8fpFb}
w]/}nfO{{ kqmfp u/LPsf] lyof] . dfly pNn]lvt gfdx¿ oftgf kl5
42
P]hg, k[= #$# – #$% .
43
P]hg k[= #$) –#$! .
44
P]hg,
139
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
Goflos hfFra'em cfof]u ;dIf ;Dks{df cfPsf dfq x'g\ . of] ;+Vof s'n
lkl8tx¿sf] ;+Vofsf] s]jn !)Ü dfq xf] eGg] cg'dfg 5 .45
dlxnf 5fqfjf;df cToflws s'6fOaf6 a]xf]; x'g k'u]ls tTsflng
:j=lj=o'= ;rLj nIdL sfsL{ x'g\ . hgcfGbf]ngsf] bf}/fg pgL dfly
ePsf] bdgsf] >[+vnfnfO{{ g]kfnL hgtfn] uxg ?kdf ;'g]sf / a'em]sf
lyP . tTsflng k~rfotL ;/sf/af6 pgn] kfPsf] oftgf cdfg'lifs,
jj{/tfk"0f{ / gf/L cl:dtf dflysf] v]njf8sf] r/d?k lyof] .
45
36gfsf k|ToIfbzL{ SofDk;sf sd{rf/L bftf/fd clwsf/Laf6 @)^#÷)&÷@) df
k|fKt hfgsf/L .
140
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
g;s]df pgLx¿ lj?4 ;'/fsL nufO{ kqmfO{ lbg], zf/Ll/s xdnf ug]{ /
a'9fkfsfsf] aLrdf uP/ logLx¿ eg]sf ;fdflhs k/Dk/f, wd{, sd{,
hfteft s]xL dfGb}gg\ eGg] h:tf s'/f nufP/ eP klg ltgnfO{ k5fl8
x6fpg] k|oTg hf/L /flvGYof] .
cg]/f:jljo'sf] ;Ë7g lgdf{0f / ljsf;df dlxnf ljBfyL{x?sf]
pNn]Vo e"ldsf /x]sf] 5 . t/ ltgsf] lg/Gt/ ;lqmotfdf sld /xg'sf]
k5fl8 w]/} sf/0fx? ljBdfg 5g\ . tTsfnLg cj:yfdf dlxnfx¿aLr
/fhgLlts r]tgf km}nfpg dlxnf sfo{stf{ g} x'g'kg]{ Pp6f afWofTds
ca:yf lyof] . To; cj:yfdf vf; u/L dlxnf sfo{stf{ lgdf{0f /
ljsf;df dlxnf g]t[Tjn] dxTjk"0f{ of]ubfg u/]sf 5g\ . o;/L lgdf{0f
u/]sf sfo{stf{x¿ j}rfl/s lx;fan] sd} dfq ljrnLt ePsf 5g\ . t/
;lqmotfnfO{{ sfod /fVg] ;Gbe{df eg] /fhgLlts g]t[Tjsf] :ki6 gLlt /
Jojxfl/s em'sfjsf] cefjdf ljz]if u/L ljjfx kl5 ;lqmo /fhg}lts
d}bfgaf6 g} cb[Zo x'g' k|foM lgolt g} ag]sf] 5 .
dlxnf k|lt ljBdfg c;xh kl/l:yltdf klg k[YjLgf/fo0f
SofDk;df :gfts txdf cWoog/t nIdL sfsL{ :jljo'sf tTsflng
;rLj x'g'x'GYof] . SofDk;df klg :ki6 / k|v/ jQmfsf] ?kdf rlr{t
ljBfyL{ g]t[ kmfu'g ! sf] k|x/L bdgdf cdfgljo 9Ën] lklN;Og\ .
pgnfO{{ s:tf] k|sf/n] bdg u/Lof] eGg] s'/fsf] rrf{ Toltv]/ u08sL
c+rn e/L g} Pp6f syfsf] ?kdf km}lnPsf] lyof] . /fhbDktLsf] ;jf/L
kf]v/fd} ePsf] a]nfdf /fgL P]Zjo{n] pgnfO{{ lx/f;taf6} /Tg dlGb/df
af]nfO{ k~rfotnfO{{ ;dy{g ug{ bjfj lbOof] . t/ o;af/]df y'Sb}
/fgLsf] Tof] k|:tfjnfO{{ cl:jsf/ ul/Psf] xNnf u08sL c~rn e/L
km}lnof]] . pgsf] kqmfp kl5 pgnfO{{ cdfgljo oftgf lb+bf nIdL sfsL{
dfl/Og eGg] xNnf u08sL c~rn e/L km}lnof] . o; 36gfsf] ;Gb{edf
;/sf/L d'vkqn] …nIdL sfsL{af/] k|sflzt ;dfrf/ lgtfGt e|fdsÚ eGg]
141
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
zLif{sdf nIdL sfsL{ d/L pgsf] xft v'§f efFlrPsf] 5 eGg] km}lnPsf]
va/ lgtfGt e|fds skf]NsNkLt dfq ePsf] hgfpFb} nIdL sfsL{s} lktf
u+uf axfb'/ sfsL{sf] To:tf] s]xL ge]6]sf], 5f]/Lsf] b]a|] xftsf] gf8Ldf
dfq k§L afFlwPsf] / 5f]/L ;s'zn /x]sf] eGg] egfO{nfO{ va/sf] ?kdf
;Dk|]lift u¥of] . 46 vf;df Tof] xNnf cfGbf]ngsdL{x¿n] g} cfˆgf]
cfGbf]ngnfO{{ cem a9L prfO lbgsf] nflu rnfO{Psf] ;Qfl;g lj?4sf]
k|sf/sf] dgf]j}1flgs o'4sf] Ps efu lyof] .47 o;} ;DaGwdf nIdLsfsL{
;Fusf] e]63f6 vf;df To:tf] gePsf] hfgsf/L k|fKt eof]] . t/
b/af/af6 6f]nL v6fO{ s'/f ug{ k7fPsf] eg] ;To /x]5 . To:tf] 6f]nL;+u
pgn] o;/L 3[0ff JoQm u/]sL /lxl5g\ ls M
h;n] d dfyL / cGo y'k|} ljBfyL{x¿dfly To:tf] cdfgjLo oftgf lbg]
cfb]z lbof], p;n] dnfO{{ e]6\g / s'/f ug{ k7fpg] < 3[0ff nfu]/ cfof] dnfO{{
t.
pgn] h'g oftgf kfOg Tof] oftgfsf] aofg ;'Gbf qmf]lwt /
b|lje"t gx'g] JolQm sf]xL 5}g xf]nf . pgnfO{{ s'6]sf] b]Vg]x¿n] eg]
cg';f/ To:tf] oftgf ;fob kz'x¿n] klg cfh;Dd kfPsf 5}gg\ xf]nf .
nIdL sfsL{nfO{{ k|x/Lsf] Pp6f 7"nf] hTyfn] dlxnf 5fqfjf;sf]
efG;fdf sfd ug]{ sd{rf/Lsf] sf]7faf6 9f]sf kmf]8]/ oxfFsf] g]tL oxL xf]
eGb} n5f/k5f/ ub}{ aflx/ NofPsf lyP . pgnfO{{ lbPsf] oftgfsf]
;Gbe{df pgn] Goflos hfFra'em cfof]u @)$& ;dIf ldlt
@)$&÷)&÷@* ut] lnlvt aofg klg lbOg\ . pgsf] egfO{ o; k|sf/
lyof] M48
46
uf]/vfkq, @)$^ kmfu'g @( .
47
g]skf df=n]=sf lhNnf g]tf vu/fh clwsf/L;Fu @)^#÷&÷* df lnOPsf] cGtjf{tf{ .
48
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
142
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
cGtjf{tf{ eGb} tkfOsf] gfd s] xf] egL k|Zg u/] . ToltGh]n pgLx¿n]
Sofd]/f tof/L cj:yfdf /fvL ;s]sf lyP . dnfO{{ aflx/sf] ca:yf af/]
s]xL yfxf lyPg . d}n] pgLx¿sf s'/f ;l'L;s]kl5 s] lgZsif{ lgsfn] eg]
logLx¿sf] p2]Zo cfGbf]ng lj?4 x'G5 . of] p2]Zo k"/f x'g glbFbf
cfGbf]ngnfO{{ phf{ x'G5 . To;}n] d}n] pgLx¿sf] k|:tfj dflgg / d s]xL klg
af]lng . pgLx¿n] w]/} s/ u/] . s]xL l;k grn]kl5 d]/f] OR5f ljkl/t
pgLx¿n] a'af;Fu a;]sf] kmf]6f] lvr]/ nu] / ToxL k|;f/0f u/]5g\ . To;n]
klg hgtfdf emg 7"nf] e|d kf/]5 . of] gSsnL nIdL sfsL{ xf] eGg]
c8\snafhL eP5 . To;kl5 km]/L 6L=eL=sf sd{rf/Lx¿ h]nd} cfP/
sf/fuf/sf] aflx/ v'Nnf rf}/df af]nfO{{ Sofd]/fsf] cufl8 cGt/jftf{ lbg
cg'/f]w u/] . ToxfF klg d}n] k|ltjfb u/]+ . t/ ToxfF dnfO{{ t k~rfot la?4
e08fkmf]/ ug]{ d~r kf] ldNof] . h]nsf aGbL e]6\g] dflg;sf] ToxfF 7"nf] le8
lyof] . To;}n] d}n] ToxL+af6 k~rfotsf] lj?4 / cfGbf]ngsf] kIfdf efif0f u/]+
. efif0f ubf{ d}n] efif0f Sofd]/fdf gcfpg] u/L u/]sL lyP . o;/L o;k6s
klg d]/f] OR5f lj?4 cGt{jftf{ lng] sf]lz; u/LPsf] lyof] .
sf/fuf/df pgnfO{{ k6s k6s b/af/af6 e]6\g dfG5] k7fOPsf]
lyof] h;df tTsflng g]kfn dlxnf ;+u7gsL ;efktL / jl/i7
clwjQmf lzn' l;+xsf] 6f]nL klg lyof] . pgLx¿n] nIdL sfsL{{ dfly
cTofrf/ ePsf] ;'g]sf]n] pgsf] cj:yf a'‰g / 5'6fpgsf nflu ;xof]u
ug{ cfPsf] / Pp6f ;fgf] sfuhdfq u/L lbg' k¥of] egL k|:tfj /fv]sf
lyP . t/ pgn] @)$% ;fndf 36]sf] b'uf{b]jL cfrf{o dflysf] ^ hgf
d08n]sf] ;fd'lxs anTsf/ sf08sf] kIfdf g]kfn dlxnf ;+u7gn]
kf]v/fdf cfk"mnfO{{ h'g ?kdf k|:t't u/]sf] lyof] To;sf] k|;+u p7fpb}
o:tf] dlxnf ;+u7gn] s;/L dlxnfx?sf] lxt u5{/ elg k|Zg ub}{
tkfO{x¿ s] cfwf/df eGg ;Sg' x'G5 < efg k|lt k|Zg ul/g\ . pgn]
cfkm'nfO{{ t g]kfn dlxnf ;+u7gsf] gfd ;'Gbf klg l3g nfu]/ cfpFg]
144
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
50
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
51
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
146
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
52
kf08], k"j{jt\ , k[= !@ .
147
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
53
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
54
ljBfyL{ g]tf vu/fh cfrfo{;Fu @)^#÷&÷* df lnOPs]f cGt{jftf{ .
148
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
55
e"k" ;xfos dGqL u0f]z z]/rgaf6 @)^#÷&÷!) df k|fKt hfgsf/L .
56
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k[= #%% .
57
e"=k"= ;xfos dGqL u0f]z z]/rgaf6 @)^#÷&÷!) df k|fKt hfgsf/L .
149
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
;fy hfx]/L u/]sf] lyof] .58 To;}sf/0fn] klg df3 @( ut]sf] pQm d08n]
ljBfyL{åf/f cfof]hgf ul/Psf] ;efsf] ;QfkIfsf] k|hftGqjfbLx? lj?4sf]
Ps k|lt/f]wL cleofg lyof] eGg] s'/f k|dfl0ft ePsf] 5 .
58
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k[= #%* .
59
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
150
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
hlt kl5 k|x/Lx¿ SofDk; xftfleq k|j]z u/] / ljBfyL{ dfyL cfqmd0f
ug{ ;'? u/] .
60
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k[= #$& .
151
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
61
Kff]ifgfy zdf{;Fu ldlt @)^#.^.% df lnOPsf] cGtjf{tf{af6 k|fKt hfgsf/L .
152
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
64
P]hg, k[= #$( .
65
k[YjLgf/fo0f SofDk; tTsfnLg :jljo' ;b:o /jLGb clwsf/L;Fu ldlt @)^#÷&÷#
df lbOPsf] cGtjf{tf{af6
66
s'df/L lg/f}nf, hgcfGbf]ng @)$^ sf] tof/L, sf/0f / k|d'v pknASwLx?, lq=lj=
Oltxf; s]Gb|Lo ljefudf k|:t't zf]wkq, @)^), k[= %@ .
67
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k'j{jt\ , cg';"rL ! .
155
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
68
P]hg, k[= #%^–#%& .
69
clwsf/L, k'j{jt\, k[= ##@ .
70
OGx'/]8 OG6/g]zgn, dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k'j{jt\ , k[= #%) .
156
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
71
P]hg\, k[= #%%–#^) .
72
kf08,] k"j{jt\, , k[= @(–#) .
159
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
>[ª\vnf b]v]/ / ;'g]/ s;}n] klg km]l/ k~r / k~rfotsf] lj?4df Ps zAb
klg af]Ng g;sf];\ eGg] dxf k~rx?sf] p2]Zo lyof] .
bdg ug'{ k~rfot / k|x/L k|d'vx¿sf] Ps clei6 p2]Zo lyof] .73
5f]/L s'6]/ a'xf/L t;f{pg] eGg] pvfgnfO{{ ;fljt ub}{ ljBfyL{ dfly bdg
u/]/ bnx¿sf] sfo{qmdnfO{{ lzlyn agfpg] ;Qf kIfsf] of] Ps s'l6n
rfn lyof] .74
o;/L a'6, nf7L / c>'Uof; k|xf/ u/]/ cdfgjLo bdg u/L !#@
hgf ljBfyL{nfO{{ kqmfp u/L ;s]kl5 ;/sf/L b}lgs klqsf uf]/vfkqn]
b'O{ yl/ ljBfyL{aLr le8Gt ePsf] eGg] k"0f{tM c;To / b'/fu|x k"0f{
;dfrf/ k|]lift u¥of] . SofDk;df k|x/L x:tIf]k ePkl5 ef]lnkN6 kmfu'g
@ ut] SofDk;sf k|fWofksx¿aLr @ j6f wf/ b]vfk¥of] . ;Qfsf
tfj]bf/L ug]{ k|fWofksx¿ Pjd\ SofDk; k|zf;sx? SofDk; k|d'v u0f]z
axfb'/ u'?Ë, k|ftM sfo{qmd k|d'v ;"o{/Tg zfSo / ;xfos SofDk; k|d'v
anjL/ l;+x g]uL ;d]t cl3Nnf] lbgsf] 36gf k|lt ;xdt /x] eg] afFsL
c? ;a} k|fWofksx¿ k|x/L bdgsf lj?¢ pleP . kmfu'g @ ut] laxfg
SofDk;df ljBfyL{x¿ cWoogsf nflu cfPgg\ . t/ klg laxfgL
sfo{qmd k|d'v ;'o{/Tg zfSon] eg] ls+st{Jo ljd'9 eP/ pleO{ /x]sf
lzIfsx¿ dfly /f]ljnf] cfb]z ub}{ eg] –
tkfO{x¿ cfn6fn gug'{;\ . t'?Gt cf–cfˆgf sIffdf hfg';\ .
pQm 36gfs} ;Gbe{df SofDk; k|d'v u0f]z axfb'/ u'?Ën] cfˆgf]
;dy{g hgfpFb} eg]–75
73
g]skf df=n]=sf lhNnf g]tf vu/fh clwsf/L;Fu @)^#÷&÷* df lnOPsf] cGtjf{tf{ .
74
g]kfnL sf+u|]; sf:sLsf tTsflng sf]iffWoIf /fh]Gb|lglw sf]O/fnf;Fu @)^#÷!)÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
75
P]hg, k[= !# .
160
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
o:tf 36gfx¿ eO /xG5g\, k'ln;n] ljBfyL{ lk6\g' ks\8g' s'g} 7"nf] s'/f]
xf]Og . pgLx¿nfO{{ z+sf nfu]sf] a]nfdf o:tf] hlxtlxF ub{5g\ / ug}{ k5{ .
o; cl3 klg o:tf 36gf oxL 7fpFdf w]/} k6s ePsf 5g\ . sGof
5fqfjf;df rf+lx s]xL a9L eP5 c¿ t vf;} s]xL ePsf] d dflGbg .
kmfu'g @ ut] g]kfn k|fWofks ;+3 SofDk; OsfO{åf/f cfof]lht
uf]i7Ldf cfdlGqt jQmfsf] x}l;otn] SofDk; k|d'vn] sf7df8f}+af6
cfOk'u]sf k|fWofksx¿ aL=;L= dNn, cfgGbb]j e§, s[i0f vgfn /
pkl:yt cGo k|fWofkssf cufl8 JoQm u/]sf oL zAbx¿n] lg/+s'z
;Qfsf] rfs8L u/]sf] :ki6 x'G5 . ;f]xL lbg lzIfs / sd{rf/Lx¿sf]
;+o'Qm j}7sdf cl3Nnf] lbgsf] 36gfsf] ;Gbe{df cWoIfsf] cf;gaf6
jQmf lzIfs sd{rf/Lx¿sf] egfOsf] k|ltjfb ub}{ SofDk; k|d'vn] eg]sf
lyP ls –76
;+;f/} klN6P klg, ;f+;fl/s dof{bf h] ;'s} eP tfklg / hf] sf]xL d/] afFr]
klg dnfO{{ s'g} ;/f]sf/ 5}g, tkfO{x¿ h] ;'s} ug'{; dnfO{{ d]/f] hflu/
rflxG5 .
o;}u/L k[YjLgf/fo0f SofDk;sf c+u|]hL ljefu k|d'v afnuf]kfn
cdfTon] klg kmfu'g ! sf] 36gfnfO{{ s'g} dxTj glbO{ eg]sf lyP –77
lh:sfOPsf] af3n] s'g} klg a]nf emD6g ;S5 . k[YjLgf/fo0f SofDk;df
36]sf] of] 36gf s'g} ljz]if xf]Og .
o;/L ;Qfsf] rfs8L u/] dfq xfd|f] k|zf;lgs kb arfpg
;lsG5 eGg] dfGotf lnO kbdf /x]sf s]xL JolQmx?n] o;/L To;
36gfsf] ;dy{gdf cfˆgf egfOx? /fv]] . kmfu'g ! ut]sf] 36gfnfO{
;Gbe{nfO{{ g]kfnL hgtfn] lg/ª\s'z tfgfzfxL zf;ssf] cGofok'0f{
bdgsf] ¿kdf lnP . kmfu'g @ ut] sf:sL lhNnf k~rfot / kf]v/f
76
P]hg, k[= !* .
77
P]hg, k[= $) .
161
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
78
P]hg, k[=@&# .
79
tTsfnLg :jtGq ljBfyL{ o'lgogsf ;efklt emns ;'j]bL;Fu ldlt @)^#÷^÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf, tyf g]lj;+ sf:sLsf tTsfnLg ;rLj kf]ifgfy kf08];Fu
@)^#÷^÷% df lnOPsf] cGtjf{tf{ .
162
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
83
tTsfnLg sf:sL lhNnf sldl6sf ;efklt /jLGb| clwsf/L;Fu ldlt @)^#÷&÷# df
lbOPsf] cGtjf{tf{af6 k|fKt hfgsf/L
164
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
84
OGx'/]8 OG6/g]zgn, cGt/fli6«o dfgj clwsf/ jftfj/0f, dlNns cfof]usf] k|ltj]bg,
k[= #$% .
85
g]kfnL sf+u|]; sf:sLsf tTsflng sf]iffWoIf /fh]Gb|lglw sf]O/fnf;Fu @)^#÷!)÷! df
lnOPsf] cGtjf{tf{ .
86
k[YjLgf/fo0f SofDk;sf tTsflng :jljo' ;rLj nIdL sfsL{;Fu ldlt @)^#÷&÷!
df lnPsf] cGtjf{tf{ .
165
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
87
OGhLlgol/Ë cWoog ;+:yfgsf :jljo" ;efklt lzjk|;fb sf]O/fnfFu ldlt
@)^#.%.@% lnOPsf] cGt{jftf{af6 k|fKt hfgsf/L .
166
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
88
jglj1fg SofDk;sf ljBfyL{ ls/0f kf}8]n;Fu @)^#÷(÷( df lnPsf] cGtjf{tf{ .
89
P]hg .
167
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
90
OGx'/]8 OG6/g]zgn, dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k"j{jt\ ,k[= @&! .
91
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg, k"j{jt\ , k[= !(@ .
92
jglj1fg SofDk;sf ljBfyL{ ls/0f kf}8]n;Fu @)^#÷(÷( df lnPsf] cGtjf{tf{ .
168
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
@
cWofo kfFr
pk;+xf/
@)$^ ;fnsf]] hgcfGbf]ng k|ltalGwt /fhgLlts kf6L{x¿n]
pb\3f]if ugf{;fy ePsf] cfGbf]ng xf]Og . of] t jf:tjdf @)!& ;fn
kf}if ! ut] k|hftGqsf] ckx/0f eP b]lv g} a9\b} cfPsf] Ps blno
k~rfotL tfgfzfxL Joj:yf tyf /fhtGq lj/f]wL /fhg}lts zlQm /
r]tgzLn ;d'bfosf] cfqmf]zsf] r/d ¿k xf]] . /fhfsf] lg/+s'z zf;gf /
k~rfotL lgb{lno k|0ffnLdf lylrP/ a;]sf k|hftGqjfbL ;d'bfosf]
cfqmf]znfO{{ ;xL tl/sf / ;xL ;dodf /fhg}lts bnx¿n] pkof]u
u/]sf sf/0f g]kfnL sfFu|]; / ;+o'Qm jfddf]rf{sf] ;+o'Qm cfXjfgdf ePsf]
cfGbf]ngn] cGttf]uTjf lg0f{fos ;kmntf k|fKt u¥of] . hgcfGbf]ngsf]
;kmntfdf w]/} sf/0fx¿ /x]sf 5g\ . lg/+s'z lgb{lno k~rfotL Joj:yf
/ :j]R5frf/L /fhzfxLsf] lj?4df k~rfotL zf;gsf] k|fb"{efj b]lvg}
g]kfnL ljBfyL{x¿ nfu]sf lyP . /fhg}lts kf6L{x¿ k|ltalGwt /x]sf]
cj:yfdf ljBfyL{ ju{n] g} lj/f]wL /fhg}lts zlQmsf] e"ldsf lgjf{x
u/]sf lyP .
g]kfnsf] ;a} lsl;dsf /fhg}lts cfGbf]ngx¿df ljBfyL{ ju{
clu|d df]rf{df /x]sf 5g\ . ljBfyL{ju{ r]tgzLn / kl/jt{gsfdLx¿sf]
hdft x'g'sf] ;fy} o'jf hf]z ePs} sf/0fn] klg x/]s lsl;dsf
cfGbf]ngsf] cu|efudf /x\of] . ljBfyL{ ju{n] k|hftflGqs cfGbf]ngdf
nfUg' cfˆgf] st{Jo / clwsf/ ;Dem]sf] lyof] . o;} sf/0fn] ubf{ klg
@)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngdf k|hftGqk|]dL ;j} ljrf/wf/fsf ljBfyL{x¿
;xefuL eO{ cfGbf]ngsf] clu|d df]rf{df 86]/ nfu] . oltdfq geO{ s}of}+
ljBfyL{x¿n] cfˆgf] hLjg g} jlnbfg u/] . bf];|f] r/0f kf/ ug{ nfUbf
cfGbf]ng s]xL dTy/ ePsf] dx;'z ul/Psf] lyof] . bnsf g]tfx¿ sf]xL
h]nleq lyP t sf]xL e"ldut lyP . hgcfGbf]ngdf hg;xeflutf
sdhf]/ aGb} uPsf] dx;'; ;a}n] ug{ yfn]sf lyP . k+rx¿ cfGbf]ng
170
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
tl'xof] eGb} k|rf/ ug{ yfln;s]sf lyP . k|hftGq k|]dL hgtfx¿n] klg
cfGbf]ngsf/Lx¿nfO{{ g}lts ;dy{gdfq ul//x]sf] avt lala;Lsf
ljVoft kqsf/ dfs{ 6nLn] ;d]t g]kfnsf] cem ljz]if ul/ sf7df8f}+sf]
cfGbf]ngnfO{{ ljZn]if0f ub}{ cfˆgf] cfh;Ddsf] cg'ejs} cfwf/df
o;k|sf/sf] ;+3if{nfO{{ hgcfGbf]ng eGg gldNg] elg l6Kk0fL ul/;s]sf
lyP . To:tf] ;+j]bgzLn cj:yfdf emfkfsf] d]rL SofDk;sf o'jf
ljBfyL{x¿n] r}q !$ ut] k~rfotsf] k'Tnf hnfpg] / lj/f]w k|b{zg ug]{
cbDo ;fx; u/] . SofDk;leq} lj/f]w k|b{zg ug{ nfu]sf a]nf d08n]
ljBfyL{x¿n] efnf, r]g, v's'/L k|xf/ ub}{ cfgbf]ngsf/L ljBfyL{ dfly
hfOnfu] . o;}qmddf ;f]xL SofDk;sf cfO=sd= bf];|f] jif{sf @% jlif{o
/fd yfkfsf] ljeT; / bb{gfs xTof eof] . pgL g]kfn ljBfyL{ ;+3sf
;dy{s lyP . o;/L hgcfGbf]ngsf] bf}/fgdf Ps ljBfyL{n] cfˆg}
SofDk;leq k|hftGqsf] nflu ;xfbt k|fKt u/] . To;k|sf/ SofDk;leq}
ljBfyL{nfO{{ bfgjLo z}nLdf ;/sf/L kIfaf6 ul/Psf] xTofn] ;Dk"0f{
ljBfyL{ hutdf Pp6f a]Un} k|sf/sf] k|lt/f]lw efjgfsf] ljsf; x'g uof] .
To;kl5 clw/fHoe/sf ljBfyL{x¿ p7]/ lj/f]wnfO{{ cufl8 a9fPkl5 dfq
hgcfGbf]ng lg0ff{os lbzftkm{ cufl8 a9]sf] lyof] . ljBfyL{ju{n] zxLb
/fd yfkfsf] xTofsf] lj/f]w ubf{ kf6g sf08klg 36\of] . To;kl5g}
P}ltxfl;s k|ltzf]wsf] efjgf lnP/ sLlt{k'/ p7\of] . tTkZrft r}q @$
ut] /fhwfgLdf cfGbf]ng pn]{/ k~rfot dfyL lg0ff{os k|xf/ ul/of] .
o;y{ g]kfnsf] k|hftflGqs cfGbf]ngsf] Oltxf;df ljBfyL{ /fd yfkfsf]
xTofn] 7"nf] /fhg}lts xnrn n]/fof] .
k~rfotsf] k|fb'{efjkl5 qmdzM jfdkGyL ljBfyL{x¿sf ;fy;fy}
g]kfnL sfFu|]; ;+u cfa4 ljBfyL{x¿sf] ;+Vof lbgk|lt lbg a9\b} uO/x]sf]
lyof] . t/ k~rfot ;d{ys ljBfyL{sf] ;+Vof eg] guGo vfnsf] lyof] .
k~rfotL sfndf ljBfyL{x¿n] blno cjwf/0ff cGtu{t :j lj o'
171
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
@
;Gbe{ u|Gy;"rL
l/kf]{6, /fhgLlts k|:tfj, cfXjfg kq, k|ltj]bg, lj/f]w kq, 3f]if0ff kq,
OGx'/]8 OG6/g]zgn, dlNns cfof]usf] k|ltj]bg @)$&, sf7df8f}+M
cGt/ffli6«o dfgj clwsf/ jftfj/0f tyf ljsf; k|lti7fg, @)%!.
…hgcfGbf]ngsf] af6f]df cfhsf] g]kfn, Úg]kfnL sf+u|]; s]Gb|Lo sf=;=sf]
j}7s åf/f kfl/t k|:tfjx? sf7df8f}+ k|rf/ ljefu k|ltjlGwt
g]kfnL sf+u]|; @)$^ dfu{ @ .
g]kfnL sf+u|];sf] /fhgLlts k|:tfj @)$^ .
g]kfn af/ Pzf]l;ogsf] cfXjfg .
g]= sf= /fli6«o ;Dd]ng @)$^, kf6L{ut l/kf]{6Ú, &. !).)$^ .
dlNns cfof]usf] k|ltj]bg @)$&, cfof]usf] 7x/ /fo, ljleGg
JolQmx? tyf bnsf] lgj]bg k|ltj]bg .
/fli6«o hgcfGbf]ngsf] lglDt ;+o'Qm cfXjfg kq @)$^ df3 @& .
;+o'Qm jfddf]rf{sf] 3f]if0ff kq Ú, ;+o'Qm jfddf]rf{ g]kfn @)$^ .
;+o'Qm /fli6«o hgcfGbf]ng sf] gLlt / sfo{qmd ;DalGw jStJo @)$^
>L % dxf/fhflw/fh jL/]Gb| jL/ ljqmd zfxb]jaf6 aS;]sf 3f]if0ff,
;Daf]wg tyf ;Gb]zx? -@)@*–#*_ v08 ! sf7df8f}+ M;"rgf tyf
;~rf/ dGqfno, ;"rgf ljefu, lj=;++ @)%# .
qo k|fWofkssf] avf{:tuL lj?4 g]kfn k|fWofks ;+3sf] lj/f]w kq .
Books in English
Baral, Lok Raj, Nepal Problems of Governance, Delhi:
Konark Publications, 1993.
Baral, Lok Raj, Nepal’s Politics of Referendum A Study of
Group, Personalities and Trends, New Delhi: Vikas
Publishing House, 1983.
Brown, T. Louis, The Challenge to Democracy in Nepal – A
Political History, London: Routledge and Kegan Paul:
1996.
Burghart, Richard, ‘Political Culture of Panchayat
Democracy’, in Michael Hutt (ed.), Nepal in Nineties –
Versions of the Past Vision of Future, Bombay: Oxford
University Press, 1994.
Hachhethu, Krishna, Party Building in Nepal Organization,
Leadership and People: A Comparative Study of the
Nepali Congress and the Communist Party of Nepal
(UML), Kathmandu: Mandala Boook Point, 2002.
Hoffman, Mark S., (ed.), The World Almanac, New York:
World Almanac, 1991.
178
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf
Articles in English
Altbach, Philip G., ‘The Transformation of the Indian
Student Movement’, Asian Survey, 1966.
Andrews, Julio A., ‘Stgrengthenmg Democracy Through
Women's Political Participation’, The Asia Foundation
Emerging Issues in Asia- Panel III, P. G. 2 www.asia
foundation.org/pdf/pt–emergz.pdf.
Arun Kumar, R., Seventy Years of Organised Student
Movement’, People's Democracy Vol. XXX, No. 36
September 03, 2006, www.pd.cpim.org/2006/0903/
09032006–arunn%20kumar. htm .
Arundale, George S., ‘Indian Students and Politics’, Adyar
Pamphlets, No. 44, Madras: Theosophical Publishing
House, www.theorsophical.ca/ Indianstudents politics
gsa.htm.
180
@)$^ sf] hgcfGbf]ngdf kf]v/]nL ljBfyL{x?sf] e"ldsf