V

Univerzitet Dzemak Bijedi u Mostaru Nastavniki fakultet Odsjek: Biologija

Ekoloki faktori
Seminarski rad

Student: Emir oli Mostar, 2013.

Predmetni profesor: Doc.dr Sanel Rianovi

1. Uvod Ekologija je nauka koja prouava odnos organizama i njihove spoljanje sredine. Pod spoljanjom (ivotnom) sredinom podrazumijeva se kompleks faktora koji djeluju na iva bia na onom mjestu na kome ive. Ti uticaji dolaze od ive i neive prirode u okolini koja okruuje biljke i ivotinje pa se nazivaju spoljanji ili ekoloki faktori. Sve ekoloke faktore moemo podijeliti u biotike i abiotike. U biotike faktore ubrajamo ive organizme iz vanjske sredine koi djeluju na druge ive organizme,a dijelimo i h na makrofaunu. Mikrofaunu, mikrofloru. Abiotike faktore dijelimo na: klimatske (svjetlost, temperaturu, vodu i vlanost, vazduh, sunevo zraenje, vazduna kretanja,odnosno vjetrove), edafske (edafski faktori obuhvataju fizika, hemijska i bioloka svojstva zemljita, a isto tako i stijena na kojima se zemljite razvija), orografske Svi ovi faktori utjeu na rsprostranjenost ivih organizama na planeti zemlji. Ovisno o njihovoj ekolokoj valenci (amplituda kolebanja nekog ekolokog faktora u kojoj je mogu opstanak vrste) za odreeni ekoloki faktor oni e nastaniti odreeni prostor sa tim ekolokim faktorom. Prema irini valence za ekoloke faktore, organizme dijelimo na eurivalentne i stenovalentne. Eurivalentni su oni organizmi koji imaju iroku ekoloku valencu za odreeni ekoloki faktor, tj. mogu podnijeti kolebanje vrijednosti tog ekolokog faktora u irim razmjerima. A stenovalentni su oni organizmi koji podnose kolebanje odreenog ekolokog faktora u veoma malom rasponu, ovi organizmi e naseljavati samo odreene, manje geografske cijeline, dok e eurivalentni naseljavati iri geografski prostor.

2. POJAM EKOLOKI FAKTORI Pod spoljanjom (ivotnom) sredinom podrazumijeva se kompleks faktora koji djeluju na iva bia na onom mjestu na kome ive. Ti uticaji dolaze od ive i neive prirode u okolini koja okruuje biljke i ivotinje pa se nazivaju spoljanji ili ekoloki faktori. Osnovne osobine ekolokih faktora su: djeluju kompleksno (kao cijelina), neprekidno se mijenjaju u vremenu i prostoru meusobno su uslovljeni.

Oni se uzajamno uslovljavaju i mjenjaju, tako da je samostalno dejstvo jednog jedinog faktora nemogue. Tako je npr. vlanost vazduha uslovljena njegovom temperaturom. Promjena ekolokih faktora prisutna je i u vremenu (u toku dana i noi, tokom godine) i u prostoru (npr. promjena temperature idui od ekvatora prema polovima). 3. PODJELA EKOLOKIH FAKTORA Sve ekoloke faktore moemo podijeliti na: Abiotike: koji predstavljaju fiziko-hemijske uslove sredine ; Biotike: uticaji koje neki organizam trpi od strane drugih ivih bia ; Uticaj oveka, s obzirom da je vrlo specifian i znaajan, izdvaja se kao poseban, antropogeni faktor. Abiotiki ekoloki faktori svrstavaju se u tri grupe : 1. klimatski faktori; 2. edafski faktori 3. orografski faktori Klimatski faktori odreuju osnovni karakter neke oblasti i obuhvataju: svjetlost, temperaturu, vodu i vlanost, vazduh, sunevo zraenje, vazduna kretanja,odnosno vjetrove

Svaki od spomenutih inilaca ( svjetlost, temperaturu,vazduh vodu i vlanost ) moemo teorijski posmatrati kao vrijednost za sebe,ali praktino znae dio neodvojive cjeline bio-geo sistema unutar kojeg funkcionalna povezanost razliitih elemenata ini najvei domet praktine realizacije kvaliteta sistema. 3.1. Suneva svjetlost i toplota Sunce kao centralna zvijezda sistema u kom ivimo i oko koje se kreu planete,emituju toplotnu energiju(kao posljedicu termonuklearnih pojava pretvaranja vodika u helijum= i svjetlost u svim pravcima.Dio,na ijem se pravcu emitovanja nalazi planeta Zemlja,dolazi do ozonskog sloja u stratosferi gdje opet dio bude upijen dok drugi dostie do troposfere.Iz ovog slijedi da naruavanje sastava ozonskog sloja i troposfere,kao filtera i regulatora toplote na Zemlji, dovodi do poremeaja u koliini i intenzitetu dotoka suneve svjetlosti i toplote do Zemlje.Bilo da ona dolazi u veoj koliini od normalne zbog rupa na ozonskom sloju ili u manjim koiinama zbog pretjerane gustoe vazdunog zastora.Ouvanje uslova unutar kojih se

odvija ivot i inilaca koji ivot odreuju,znailo je i znai,sutinsko pitanje postojanja ivota na Zemlji kao planeti.Naglaavajui znaaj Sunca za odvijanje ivota na Zemlji ekolozi su ga nazvali njenim srcem.Ono predstavlja pumpu koja svojom cirkulacijom,kruenje vode u prirodi.Tu ulogu,ulogu pumpe,pokretaa,suneva toplota ima i kod strujanja vazduha. Naime strujanje vazduha je posljedica razliitosti temperatura vazdunih slojeva po vertikaljnoj ravni ili po povrini Zemlje.Usljed obrtanja Zemlje oko svoje ose,jedan put dnevno,zagrijav anju je izloen samo jedan njen dio a hlaenju drugi ( duina dana i noi varira zavisno od udaljenosti mjesta od polova ). To utie na pokretanje vazduha po povrini ali i na njegovo vertikalno strujanje. 3.2. Voda Voda je najzastupljenija i najjednostavnija materija u prirodi ije su fiziko-hemijske osobine ovjeku vrlo poznate a za odravanje ivota vrlo znaajne (gustoa,taka mrnjenja i taka kljuanja,polarnost njenih sastavnih dijelova kiseonika i vodonika,kruni tok u prirodi,kvantitativni odnos agregatnih stanja i dr. )Ukupna koliina vode u prirodi iznosi 1,36 biliona km3 od ega se 97 % vode nalazi u okeanima a 3 % kao slatka voda,ili tanije 97,3 % vode ini morska voda koja pokriva 70 % zemljine povrine.Na polarni led otpada 2,01 % vode,0,58 % se nalazi u kori Zemlje,0,02 % u jezerima i rijekama i 0,001 % je u atmosferi.ovjeku je na raspolaganju svega 0,60 % od ukupne koliine vode ili 41 bilion godinje.

Slika 1. Planeta zemlja (www. http://os-nova-raca.skole.hr/)

3.2.1. Vanost vode za iva bia Voda je neophodna za ivot i opstanak ivih bia. Neki organizmi sadre vrlo visok sadraj vode u svome tijelu (tablica 1.). Meutim postoje i organizmi koji ive u izuzetno suhim stanitima i imaju mali postotak vode u organizmu poput branara (postotak vlage u branu je 10-15%) ili moljca. Moljac ima izuzetno mali postotak vode u tijelu i jedini je organizam kojem je postotak vlage manji od 50%.
Tabela 1.Zastupljenost vode u nekim ivim organizmima

Budui da je sadraj vode u tijelu tako vaan postavlja se pitanje kako bi organizmi podnijeli gubitak vode iz organizma? Ako ovjek izgubi oko 15% vode ve nastupa smrt. Postoje neki organizmi, pogotovo hladnokrvni koji mogu izgubiti vei postotak vode npr. Gujavica

(Eisenia foetida) ivi u kompostu i moe izgubiti i 60% vode iz organizma da ne nastupi smrt. Puevi iz roda Limax mogu izgubiti i do 80% vode, dok se neke vrste mogu posve isuiti i izgubiti svu vodu poput dugoivaca (Tardigrada) koji tako preivljavaju ak 6,5 godina. Ova pojava potpunog isuivanja naziva se anabioza (ukanovi, 1991). 3.2.2. Ciklus kruenja vode u prirodi Sva su bia ukljuena u ciklus kruenja vode u prirodi; pogotovo vode u tekuoj fazi. Od svih ipak najveu ulogu imaju biljke tj. biljni pokrov i to pogotovo ume. ume reguliraju vodu i vodenu paru. U uvjetima vlanog zraka nema ekstremnih promjena temperature jer vodena para djeluje kao regulator. Osim u zraku ume mogu regulirati i vlagu u tlu. ume turopoljskog luga su veinom poplavne ume hrasta lunjaka, jasena i johe. U tlima gdje je razina vode vrlo niska (1m ispod tla) hrastovi imaju plitko i iroko korijenje kojim crpe veliku koliinu vode i tako reguliraju i koliinu vode u tlu. Zbog raznih kanala koji su raeni kako bi se smanjile poplave dolo je do sniavanja razine podzemnih voda. Stariji hrastovi (i do 120 godina stari) nisu mogli potjerati korijenje na veu dubinu pa je dolo do njihovog suenja. Kako bi se ipak neto od tog drva spasilo hrastovi su se rezali. Ophodnja hrasta traje oko 150 godina to je izuzetno utjecalo na populaciju u Turopoljskom lugu. Mlai hrastovi koji su uspjeli pustiti korijenje neto dublje, preivjeli su, no ipak je velik broj populacije izgubljen. Zbog nestanka drvea prestala jetranspiracija i dogodilo se to da se cijelo podruje pretvorilo u movaru (voda je ranijih godina za vrijeme poplava dva puta stajala, a sada stalno). U takvo movarno tlo ne mogu se saditi hrastovi. Zbog toga se moralo pristupiti isuenju tla: kopanjem kanala za odvod vode; sadnjom vrsta koje uspijevaju u takvim stanitima pionirska vrsta bila je joha. ivotinje su takoer ukljuene u ciklus kruenja vode. One ju koriste: a) pijenjem ptice, mnogi sisavci, kukci b) preko koe u obliku vodene pare: vodozemci, neke pustinjske ivotinje c) preko hrane hrana sadri veu koliinu vode i vodu na ovaj nain koriste mesojedi, gusjenice leptira, glodavci d)metabolika voda npr. branar i drugi organizmi izuzetno dobro prilagoeni na suh okoli. Osim to ju koriste ivotinje vodu i gube i to: a) isparavanjem- preko povrine koe b) ekskretima c) respiratornim sustavom. Kod nekih ivotinja ti gubici su smanjeni, ali male ivotinje imaju velik problem zbog isuivanja. Kukci su to rijeili hitinskim oklopom, a neki uz hitinski oklop imaju i sloj voska. Voda se moe i reapsorbirati Malpigijevim cjevicama pa neki organizmi imaju suhi urin ili suhi izmet (ukanovi, 1991). 3.3. Vlaga i vodena para Za gubitke vode preko respiratornog puta odgovorna je vodena para. Ako zrak sadri vie vodene pare manji su gubici tj. isparavanje. Apsolutna vlaga u zraku jednaka je koliini vodene pare u gramima po metru kubnom (gm-3) i ona ovisi o temperaturi. S povienjem temperature moe biti vie vlage u zraku, a smanjenjem manje. Kada je zrak zasien vodenom parom govori se o maksimalnoj vlazi(gm-3 na odreenoj temperaturi, zasienje u %). Relativna vlanost je odnos izmeu maksimalno mogue i apsolutne vlage izraen u postocima. Mijenja se s uvjetima okolia (npr. ljeti kad je u zraku velika koliina vlage tj.vodene pare u zraku postoji osjeaj sparine znoj ne isparava nego ostaje na povrini koe). Kad relativna vlanost dosegne 100% u tom trenutku prestanu gubici s povrine tijela. Mnogi organizmi u takvom okoliu nemaju vrstu kutikulu npr. Podzemni organizmi. S obzirom na koliinu vlage u zraku razlikuju se etiri osnovne skupine organizama:

1. KSEROFILI = organizmi suhih stanita. U suhom okoliu relativna vlanost je niska, a prosjene temperature visoke pa su veliki gubici vode preko povrine tijela. Zbog toga je kserofilima kutikula nepropusna, imaju suhe ekskrete, koriste metaboliku vodu iz hrane i imaju posebnu prilagodbu: aktivni su najee nou kad su koliine vodene pare u zraku vie. Dan provode ukopani u nastambe u kojima je nia temperatura i vie vlage. Primjer: pustinjski grm preko dana vodu pohranjuje u podzemnim dijelovima skakavac selac povienjem temperature rastu gubici vode preko povrine pustinjski skoimi (ukanovi, 1991). A) ako je relativna vlanost 0% - gubici vode su veliki isparavanjem, izmetom i urinom (vodu dobiva samo metabolizmom). B) ako je relativna vlanost 50% - gubici vode preko izmeta i urina su jednaki kao u prvom sluaju, ali je isparavanje manje, a vodu dobiva apsorpcijom pa je voda koju primaju vea od one koju gube. U nekim pustinjama Australije ive abe koje se ukopaju u tlo. Za vrijeme kia iziu iz tla, napuhnu se poput lopte i ponovo se ukopaju. Deva je takoer prilagoena ekstremnim uvjetima (jednogrba afrika, dvogrba azijska, ljame J. Amerika). Deva ima izrazito dugake noge pa joj je tijelo visoko iznad uarenog pijeska. Na nogama ima iroka kopita tako da ne upadaju u pijesak. Lea su joj zailjena, uska tako da su manje izloene suncu. Pokrivena je dlakom koja preko dana sprjeava isparavanje, a preko noi je titi od pothlaivanja. U grbama ima mast koja joj slui kao izvor energije, a razgradnjom oko 40 kg masti nastaje 40 litara vode (ukanovi, 1991). Posebne prilagodbe deve: 1. u kratkom vremenu od 10 minuta moe popiti 130 litara vode. Ta voda se vrlo brzo unese u krv i krvlju transportira do organa. Tako deva upije vodu kao spuva to joj omoguava da 810 dana izdri bez vode. Tu vodu iz tijela ona gubi polako pa moe preivjeti i bez 35% vode. 2. posebno iskoritenje metabolike vode 3. najvanija prilagodba je promjena temperature kroz 24 sata. Deva je toplokrvna ivotinja, ali nema stalnu tjelesnu temperaturu (slino je kod ivotinja koje hiberniraju). Pred jutro temperatura je najnia ~34C. Kad je najhladnije u okoliu i devi treba manje energije za odravanje temperature. Preko dana temperatura okolia raste pa raste i njezina tjelesna temperatura. Predveer je devina temperatura najvia ~42C to je malo nie od vanjske i na taj nain ona tedi vodu. Tekunica je tipina dnevna ivotinja koja slino devi mijenja temperaturu tijela. Preko dana kada je van nastambe temperatura joj je vrlo visoka, a u nastambi joj temperatura pada (ukanovi, 1991). 2. HIGROFILI = organizmi vlanih stanita (tropi, podzemlje, tlo) 3. HIDROFILI = organizmi vodenih stanita. Kod njih je est problem stalan osmotski ulazak vode u organizam preko membrane (pogotovo je to izraeno kod organizama koji ive u kopnenim vodama). U moru se ti problemi dogaaju rjee jer organizmi esto imaju koncentraciju staninih tekuina jednaku koncentraciji morske vode (ukanovi, 1991). 4. MEZOFILI = organizmi koji podnose vea kolebanja. Koliina vlage je izuzetno vana pa ak kod nekih vrsta o njoj ovisi i natalitet. enka skakavca selaca (Lokustra migratorea) polae razliit broj kokona (ootela) u razliitim uvjetima vlanosti. Ako je vlanost zraka 40% poinje se s polaganjem jaja. Najvei broj se polae kad je vlanost 70%, a maksimum je pri 90%. Znai, ekoloka valencija je 40- 90% vlage, a optimum je 70% vlanosti. Ako se tlo isui jaja e preivjeti i ekati e da se vlaga vrati. Kad se poklope svi povoljni uvjeti biti e velika najezda skakavaca (ukanovi, 1991). 3.4. Vazduh Vazduni omota ili atmosfera predstavlja tanak sloj zraka koji omotava planetu Zemlju. Vazduni omota nazivamo i vazdunim okeanom na ijem se dnu odvija ivot ovjeka. Debljina mu tano nije poznata ali se njegov najvei dio nalazi unutar 90km iznad zemljine mase. Vazduni omota oko Zemlje ne predstavlja ni milioniti dio njene mase. Naunici su izraunali da je teak samo 5 200 biliona tona. Kvalitet i kvantitet vazdunnog omotaa je posljedica dugotrajnih procesa koji su se na Zemlji deavali. Od gustog crnog oblaka visoke

temperature,kako je prvobitno izgledao,vazduni omota je postajao fina pokretljiva masa,koja svojim karakteristikama (teinom,pokretljivou,promjenama temprature i sl.) i dalje mijenja kvalitet ivotne sredine (drobi stijene, nosi mikro estice, oprauje biljke i sl),ali je postao i za ivot upotrebljiv faktor (disanje,letenje i dr. ) te postao sastavni dio ivih organizama.Vazduh snadbijeva ivi svijet kiseonikom za disanje, karbon dioksidom za fotosintezu u zelenim biljkama, ozonskim slojem kao zaklonom od tetnih zraenja,oborinama koje natapaju zemlju i izoliraju ivot na Zemlji od hladnog svemira. Ono to smo iznijeli kao argument o znaaju iste vode za ivot,moemo iznijeti i za vazduni omota oko zemlju u kom je mogu ivot uz uvjerljiv dokaz da ovjek bez vode moe oko sedam dana a bez vazduha 2-3 minuta (ukanovi, 1991). 4. Ekoloka valenca Ekoloka valencija je raspon intenziteta nekog ekolokog imbenika unutar kojeg je mogu ivot odreene vrste. Intenzitet imbenika moe biti i vii od minimalne i manji od maksimalne vrijednosti. Unutar tog podruja postoji dio koji je najpovoljniji za ivot neke vrste. Taj dio naziva se ekoloki optimum. Svaka vrsta ima drugaiju ekoloku valenciju. Da li e ta vrsta opstati ovisi o minimumu i maksimumu nekog imbenika. U razliitim razvojnim stadijima postoji razlika u ekolokoj valenciji za isti imbenik. Dvije su osnovne skupine organizama s obzirom na raspon: 1. eurivalentne vrste podnose velike razlike (npr. srdela podnosi velike razlike u temperaturi mora od -35 do +45C; kitovi podnose velike razlike tlaka to im omoguava duboke zarone). 2. stenovalentne vrste podnose vrlo male razlike (npr. Chlamydomonas nivalis bia koji ivi na povrini snijega podnosi vrlo mali raspon temperature od -2 do +3C; neke ivotinje koje se hrane odreenom vrstom hrane imaju malu valenciju za prehranu dudov svilac, panda, hrastov gubar). Dobar primjer razlike u ekolokoj valenciji su razliiti uvjeti ivota pastrve i arana. Pastrva je stenovalentna vrsta koja ivi u hladnim tekuicama (0-15C), razmnoava se zimi pri temperaturama od 4-6C. osim na temperaturu osjetljiva je i na koliinu kisika pa ne moe ivjeti u vodama s manje od 8 mg/L kisika. aran je vrsta koja ima iroku ekoloku valenciju. ivi u sporim tekuim vodama (oko 30C), a optimum je na 18-22C. moe ivjeti i u vodi sa manje od 2 mg/L kisika. Prema tome on je eurivalentna vrsta (Jankovi, 1981). 5. Edafski faktori Edafski faktori su faktori koji obuhvataju fizike, hemijske i bioloke osobine zemljita i stijena na kojima se zemljite razvija. Orografski faktori obuhvataju osobine reljefa: nadmorska visina, nagib terena, stepen razuenosti reljefa itd.).

Edafski faktori obuhvataju fizika, hemijska i bioloka svojstva zemljita, a isto tako i stijena na kojima se zemljite razvija. Za organizme koji ive u zemlji ovi faktori su od prvorazrednog znaaja, a takoe i za biljke. Biljke se razvijaju i ive na zemljitima, u zemljitima, na povrinama stijena. Zbog toga su ovi faktori veoma znaajni ekoloki inioci. U m omentu kada na povrini stijena nema obrazovanog zemljita, njena povrina preuzima ulogu stanita, koje moe da prui minimalne uslove poetnoj fazi rasta i razvoja biljaka. Zbog toga se na povrinama stijena prvo javljaju liajevi i alge. Poto su povrine stijena prvo izloene fizikom raspadanju, na njima se javljaju pukotine koje zatim naseljavaju mahovine. Pukotine se tako ire i predstavljaju pogodno stanite za razvoj drugih biljaka, koje doprinose daljem raspadanju stijena. Tokom vremena na povrinama stijena stvaraju se veoma plitka zemljita. Dok je zemljite veoma plitko (nekoliko mm do nekoliko cm) ono je po osobinama veoma slino stijeni. kasnije postaje sve monije ime se sve vie razlikuje od stijene od koje je nastalo. Zemljita se razlikuju meu sobom po osobinama pa se prema tim razlikama na njima javlja odgovarajua vegetacija. Usled toga zemljite predstavlja jedan od ekolokih faktora koji direkto uslovljava

pojavu pojedinih biljaka i njihovih zajednica. Poto zemljita imaju vie osobina, njihov uticaj na vegetaciju ima kompleksan (sloen) karakter. Zbog toga se smatra da zemljite predsta vlja kompleks ekolokih faktora (Jankovi, 1981). Osobine zemljita: Sve osobine zemljita se prije svega mogu podjeliti na: fizika, hemijska i bioloka.

U fizike osobine spadaju mehaniki sastav, struktura, poroznost (upljikavost), vodni, vazduni i toplotni reim, boja itd. Pod mehanikim sastavom se podrazumjeva procentualni sadraj estica razliite veliine (prah, pesak, ljunak, mulj, gli na). Struktura je karakter sjedinjenosti zemljita estica u agregate. Hemijska svojstva odnose se i na vrsti deo i na zemljini rastvor. Ukupan hemijski sastav zemljita zavisi od hemijskog sastava svih sfera (hidrosfere, atmosfere, biosfere). U zemljitu se nalaze gotovo svi elementi iz periodnog sistema pri emu se veina njih nalazi u vrlo malim koliinama. Tu spadaju: organski elementi C, N, O i H; nemetali S, P, Si i CL metali Na, K, Ca, Mg, Al, Fe i Mn.

U zemljitu se u najveoj koliini nalaze O i Si, zatim Al i Fe, pa Ca i Mg i najzad K, poslije ega se redaju ostali elementi.Svi se oni ovde nalaze kako u slobodnom, elementarnom stanju tako i u razliitim hemijskim jedinjenjima. Najvei znaaj za ivot biljaka imaju, s jedne strane, soli kalijuma, kalcijuma, magnezijuma i gvoa, a s druge ugljena kiselina i azotna, fosforna i sumporna jedinjenja. Druga, ne manje vana, hemijska osobina zemljita je njegova reakcija. Podloga moe biti kisela, bazna ili neutralna to zavisi od koncentracije jona. Ako je koncentracija H jona vea od koncentracije OH jona, onda je to kisela reakcija (obrnuto je bazna). kada je koncentracija H jona jednaka koncentraciji OH jona onda je neutralna reakcija. Apsorptivna sposobnost zemljita odnosi se na to da ono moe da prima i izvjesno vrijeme zadrava u svom sastavu razliite materije. najaktivnije u tome su najsitnije estice zemlje.Razlikuju se mehanika, fizika, fiziko-hemijska, hemijska i bioloka apsorpcija (Jankovi, 1981). 4.1. Bioloke osobine zemljita U zemljitu dominiraju biljni organizmi kako po brojnosti tako i po ulozi koju imaju. To ne znai da uticaj ivotinjskih organizama treba zanemariti, posebno kada se radi o prvim fazama razlaganja organskih materija. Sve biljne organizme, koji se u zemljitu nalaze u cjelini ili djelimino, dijelimo na makroorganizme (makroflora) i mikroorganizme (mikroflora). Makroflora Znaaj makroflora u zemljitu ogleda se prije svega u ulozi koju imaju korjenovi sistemi. Oni su jedan od glavnih izvora organskih materija i njihova masa daleko prevazilazi masu svih ostalih zemljinih organizama (Jankovi, 1981). Makrofauna U zemljitu se nalazi i veliki broj ivotinja od kojih ga neke naseljavaju stalno a neke samo privremeno. One svojom aktivnou doprinose odravanju njegove povoljne mrviaste strukture, njegovoj aeraciji (provetravanje) i drenai. Od prestavnika makrofaune zenljita mogu se navesti: glodari, bubojedi, insekti, mokrice, pregljevi, puevi, stonoge, pauci i gliste (Jankovi, 1986). Mikroflora

ine je bakterije, aktinomicete, gljive i alge. Broj bakterija u zemljitu je ogroman, posebno ako je ono plodno. Dijele se na heterotrofne i autotrofne. Aktinomicete ine prelaznu grupu izmeu bakterija i gljiva. One su uglavnom aerobni (ive u ptisustvu O). Imaju vanu ulogu u razlaganju organskih materija pri emu se oslobaaju hranljivi elementi. Poseban znaaj imaju u kruenju azota u zemljitu koji bi bez njih due vreme ostao u nepristupanom obliku, van dometa viih biljaka. Osim toga one u zemljitu lue i antibiotike. Ranije se prvenstveni znaaj za biohemijske procese u zemljitu pripisivao bakterijama, dok je znaaj gljiva bio zanemaren. Danas se zna da je uloga gljiva u kruenju materije veoma velika. Gljive utiu na strukturu zemljita (obezbeuju njegovu stabilnost), usvajanje mineralnog azota, razlaganje organskih materija, obrazovanje humusa i djeluju na druge mikroorganizme (Jankovi, 1986). Mikrofauna Za zamljine procese u mikrofauni su najvanije valjkasti crvi (nematode) i praivotinje. Broj nematoda moe da bude i nekoliko milijardi na 1 ha (Jankovi, 1986). Biotiki faktori Predstavljaju uzajamne uticaje biljaka, ivotinja i oveka (antropogeni faktor). Sve biljke i ivotinje uslovljene su ivotnom djelatnou drugih organizama. Na taj nain oigledno je da biljke mogu djelovati jedne na druge - uzajamni odnosi biljaka kao to su simbioza, parazitizam idr. Meu ivotinjama postoje uzajamni odnosi koji se najjasnije ogledaju u lancima ishrane, mada su prisutni i drugi odnosi kao to su simbioza, komensalizam (jedan organizam ima koristi,a drugi je neutralan) i parazitizam. Sa druge strane, biljke mogu djelovati na ivotinje, a ivotinje na biljke (Jankovi, 1986). Uzajamni odnosi izmeu biljaka i ivotinja ogledaju se u sljedeem: ishrana svih ivotinja zasniva se na biljkama, biljke ivotinjama slue kao skrovite, ivotinje vre opraivanje, rasprostiranje semena i plodova i dr. (Jankovi, 1986).

Ekoloka valenca Nijedan organizam ne moe da bude istovremeno prilagoen svim razliitim ivotnim uslovima koji vladaju na Zemlji. Svako ivo bie moe da opstane samo u okviru odreenih granica promjena ekolokih faktora. Raspon promjena pojedinih ekolokih faktora u okviru kojih je mogu opstanak pojedinih organskih vrsta naziva se ekoloka valenca.U irokoj generalizaciji, sredinu jednog organizma ine sva mnogostruka spoljanja dejstva razliite prirode, fizike, hemijske i biotike,kojima je on izloen i na koje on reaguje. iva bia naseljavaju razliite djelove zemaljskog prostora, vodu, kopno i vazduh i za njih su vezana svojim ivotnim potrebama. Time elementi spoljanje sredine postaju uslovi ivota potrebama sredina, tu podrazumevajui i prostor kao takav, ivotna sredina. Gotovo beskrajnoj raznolikosti ivotnih uslova na razliitim takama Zemljine povrine, mogue je izdvojiti srazmjerno ogranien broj takvih koji predstavljaju osnovne i neophodne uslove opstanka. U njima se ogledaju karakteristike zemaljskog prostora u kome je ivot postao i na koji je on prilagoen. Tu prije svega dolazi u obzir povoljna temperatura na kojoj mogu nesmetano tei sloeni molekularni hemijski. Voda koja ulazi u sastav ive materije, pokriva 73% Zemljine povrine i igra bitnu ulogu u klimatskim, hemijskim i geolokim zbivanjima u zemaljskom prostoru, takoe je jedan od neophodnih uslova ivota. Atmosferski gasovi, posebno ugljendioksid i kiseonik predstavljaju isto tako neophodne uslove ivota. I mineralne materije posebno soli azota i fosfora koje organizmi neposredno ili posredno iskoriuju iz spoljanje sredine, nuni su uslov ivota. Najzad, Suneva svetlost koja je kozmikog porekla, predstavlja neophodni primarni izvor energije ivota koju zelene biljke vezuju ua stvaranje orrganske materije. Ovi osnovni uslovi ivota stavljaju peat na zemaljki prostor, kao sredinu u kojoj se odvija ivot. Oni djeluju na organizme i kao takvi predstavljaju ekoloke faktore koji skupa ine ivotnu sredinu. Ekoloke faktore odlikuje promenljivost. Svaki od njih varira u veliini i intenziletu, koleba se prostorno i vremenski esto u vrlo iroklm granicama. Tako na primjer, dnevna temperatura u pustinjskim oblastima Azije koleba se preko ljeta od 42 u podne, do 4,50C nou.I temperatura i svjetlost i vlanost variraju u irokim granicama. Ali se ekoloki faktori mijenjaju i u funkciji vremena kao i u svojim kombinacijama. Tako se reljef Zemljine povrine neprekidno mijenja u toku geolokih

vijekova, a sa njim i raspored mora. S druge strane isti ekoloki faktori razliito djeluju na pojedine organske vrste,razliito ak i na pojedine stupnjeve njihovog razvia. U planinskim potocima, ive dve vrste planarija, Euplanaria noormalno izdrava ljetne temperature vode od 20 do 27 C dok Crenobia na istim temperaturama umire. U obilju ekokolokih faktora jedne organske vrste mogue je u principu odvojitil abiotike od biotikih faktora, iako je u izvjesnim sluajevima teko provesti granicu izmeu njih. Tako je na primjer teko odluiti da li uglinulu organsku materiju koja slui kao hrana mnogim organizmima,treba smatrati biotikim faktorom ili ne.Dejstvo jednog faktora je uvijek relativno, u zavisnosti od ostalih sa kojima ide zajedno. Tako je na primjer gornja letalna temperaturna granica buve prenosnika kuge, Xenopsylla cheopis zavisna od stepena relativne vlanosti. Vlanost u % 0 30 60 90 Letalna temperatura 22 27 32 36 injenica da se organske vrste u prirodi odravaju pod stalno promenljivim uslovima sredine objanjava se time da svaka od njih pokazuje veu ili manju plastinost prema kolebanjima pojedinih ekolokih faktora. Ali je reakcija organizma na dejstvo jednog faktora zavisna od stepena veliine i intenziteta samog faktora. Za sazrevanje polnih produkata arana potrebna je temperatura od najmanje 18C ,otuda se on normalnono ne razmnoava u mnogim vodama Sjeverne Evrope koje se preko ljeta ne zagrijavaju do te temperature. Dejstvo ekolokih faktora varira dakle sa stepenom njihove velniine i intenziteta, ali je tolerancija organizama prema obimu tog variranja u veoj ili manjoj mjeri ograniena i razliita za pojedine organske vrste (Stankovi, 1979). U termalnim izvorima Sjeverne Amerike broj vrsta insekata koleoptera koji u njima ive postepeno opada sa porastom temperature vode .Postoje dakle granice variranja veliine i intenziteta jednog ekolokog faktora koje odreena organska vrsta moe izdrati. Preko tih granica faktor prestaje da bude uslov ivota i postaje smetnja opstanku vrste.Amplituda kolebanja jednog ekolokog faktora u ijim je granicama mogu opstanak odreene organske vrste oznaena je kao ekoloka valenca. Ovaj znaajni pojam u sutini obeleava ekoloku plastinost vrste, njenu reakcionu irinu koja je specifina i uslovljena njenom unutranjom konstitucijom. Veliina ekoloke valence za jedan odreeni faktor varira od vrste do vrste i njene granice mogu biti ili jako razmaknute, ili naprotiv vrlo uske. U isti mah, ekoloka valenca jedne vrste organizama nije ista za sve faktore ona za jedan faktor moe biti velika, za drugi naprotiv vrlo mala.Odrasli komarac malariar izdrava temperaturne ralike od -30 do +30 C ali je osetljiva na kolebanja vlanosti vazduha,optimalna vlanost vazduha treba da joj je 90/o. Organizmi sa uskom ekolokom valencom za jedan odreeni faktor oznaeni su kao stenovalentni,sa irokom ekolokom valencom kao eurivalentni, pri emu se grki prefiks steno (uzak) i euri (irok) mogu vezati za izraze koji obeleavaju pojedine vrste ekoloke valence (Stankovi, 1979). Tipini primjer stenovalentnih organizama za temperaturu (stenotermni organizmi) jesu sprudotvorni korali koji ive samo u uzanom pojasu okeana oko ekvatora, izmeu 30 sjeverne irine i 7 june irine, gde temperatura vode ne silazi ispod 20C i koleba se u toku godine u uzanim granicama od svega 2 do 3C. Vrlo stenovalentna za temperaturu je i oveja bijela va koja ormalno ivi na temperaturi od od 24 do 32, ostvarenoj izmeu odela i koe oveka i ne podnosi vea temperaturna kolebanja. Organske vrste eurivalentne za temperaturu mnogobrojnije su. Poznati primjeri su tigar koji ivi kako u toplim dunglama Indije, tako i u Sibiru gde se zimska temperatura sputa do -40, ili amerika puma, koja je rasprostranjena na irokom prostoru od Kanade na severu, do Patagonije na jugu i dvogrba kamila koja u pustinji Gobi izdrava godinja temperaturna kolebanja od 38 (leti) do -37 (zimi) (Stankovi, 1979). Razliitu ekoloku valencu pokazuju pojedine organske vrste i u odnosu na faktor hrane. Stenovalentne u ovom pogledu su mnoge vrste leptira ije se gusjenice hrane iskljuivo na jednoj biljnoj vrsti, kao to je to sluaj sa mljeikarom koji je vezan za biljku mljeiku ili sa leptirom Parnassius apollo, ija se gusjenica hrani na biljci Sedum album. Naprotiv, gubar (Lymantria dispar) je eurifag u Sjevernoj Americi, gde je on importiran i predstavlja znaajnu tetoinu uma, njegove gusjenice napadaju 477 razliitih biljnih vrsta. Veliina ekoloke valence za jedan faktor ne varira samo od jedne organske vrste do druge ona se isto tako mijenja sa stupnjem razvia iste vrste. Po pravilu je ekoloka valenca veine faktora najmanja u ranim stupnjevima razvia (Stankovi, 1979). Morski rak jastog u Atlantskom okeanu ne dopire na sever dalje od Lofotskih ostrva kraj norveke obale, jer se morska voda severnije ne zagrijava do temperature (15 do16C) koja je potrebna za razvie njegovih larava (Stankovi, 1979).

10

Ovde dakle ua ekoloka valenca za temperaturu larvenog stupnja ograniava rasprostranjenje u pravcu sjevera. U okviru ekoloke valence za jedan faktor postoji uvijek odreeni stepen veliine i intenziteta kada je njegovo dejstvo na jednu organsku vrstu najpovoljnije. Taj stepen odgovara optimumu dejstva tog faktora. Udaljavanjem od optimuma ka granicama ekoloke valence dejstvo postaje sve nepovoljnije i prelazi u pesimum u blizini gornje (maksimum) i donje (minimum) granice ekoloke valence Kao i sama ekoloka valenca, i poloaj take optimuma varira od jedne vrste organizama do druge i od jednog stupnja razvia do drugog. Za jedan isti faktor, optimum moe leati kod pojedinih vrsta blie maksimumu ili blie minimumu. Skup ekolokih valenci za pojedine faktore ine ekoloki spektar jedne organske vrste.Iako ekoloki faktori djeluju cjelovito i meusobno se uslovljavaju, ponekad samo jedan ekoloki faktor moe da ima odluujuu ulogu za ivot odreenog organizma. Tada taj faktor postaje ograniavajui ili limitirajui faktor, koji moe da ugrozi ili potpuno onemogui ivot tog organizma. Na primjer, koliina soli u podlozi po pravilu predstavlja limitirajui faktor. Na zaslanjenim stanitima, bez obzira na povoljne ili ak optimalne klimatske uslove, velika koliina soli u zemljitu onemoguava ivot mnogim biljkama (Stankovi, 1979). Karakteristine osobine koje ivim biima omoguuju opstanak u specifinim ekolokim uslovima stanita nazivaju se adaptacije ili adaptivne karakteristike. One predstavljaju evolutivni rezultat dugotrajnog procesa ekolokog prilagoavanja organizama specifinim uslovima spoljanje sredine. Adaptacije, kao osobine koje omoguuju opstanak u specifinim uslovima spoljanje sredine, zapisane su u genetikoj osnovi svakog organizma. Adaptacije se, prije svega, ispoljavaju na morfolokom nivou. Lako je uoiti da je kaktus oblikom svoga tijela morfoloki adaptiran na uslove ekstremne sue u pustinji. Meutim, adaptacije se mogu ispoljiti i na fiziolokom nivou. U pustinjama ne ive samo kaktusi. U njima se mogu nai i naizgled obine biljke koje ive i izvan pustinjskih ekosistema. Te biljke nisu adaptirane na morfolokom nivou. Ali nain njihovog funkcionisanja je veoma specifian. Nain na koji vre fotosintezu ili nain na koji uvaju vodu je drugaiji. One su se adaptirale na fiziolokom nivou. Svako ivo bie je adaptirano na uslove spoljanje sredine u kojoj ivi. Da nije tako, ono jednostavno ne bi moglo da opstane. Meutim, esto se u prirodi moe vidjeti da jedna ista jedinka, ukoliko je pokretna i ukoliko tokom svog kretanja dolazi u razliita stanita, mijenja svoj izgled. Slino je i sa sesilnim organizmima. Ukoliko u toku sezone doe do znaajnijih promjena u uslovima spoljanje sredine, i oni mogu znaajnije izmjeniti svoj opti izgled. Te kratkotrajne morfoloke promjene nazivaju se modifikacije. Za razliku od adaptacija, one su neobavezne i nestalne, a traju onoliko dugo koliko traje i izmenjeni uticaj spoljanjeg faktora.Skup svih adaptivnih karakteristika jednog organizma predstavlja ivotnu formu te vrste. S obzirom na ogromnu raznovrsnost stanita na Zemlji i ogroman broj rjeenja do kojih su doli razliiti organizmi, jasno je da je danas mogue prepoznati i izuzetno veliki broj razliitih ivotnih formi. Meutim, kao to je u sistematici na osnovu pojedinih karaktera, mogue grupisati milione razliitih vrsta u nekoliko osnovnih carstava, tako se i sve ivotne forme mogu razvrstati u nekoliko osnovnih grupa (Stankovi, 1979). Adaptacije i ivotna forma Ekoloki faktori su povezani u cjelinu, jer se uzajamno uslovljavaju i mijenjaju, pa zajedno, kao kompleks, deluju na iva bia. Organizmi se prilagoavaju na te promjene u tenji da preive. Zbog toga se svaka vrsta odlikuje posebnim osobinama koje su nastale tokom evolucije, uslovljene su nasljednim iniocima i nazivaju se adaptacije (prilagoenosti). Adaptacije su uvijek u skladu sa stanitem u kome ive i odraavaju karakter samog stanita. ivotno stanite je odreeni prostor na Zemlji koji se odlikuje specifinom kombinacijom ivotnih uslova (ekolokih faktora). Skup svih adaptivnih osobina, koje se javljaju kod organizma jedne vrste kao odgovor na uticaje ekolokih faktora, ini ivotnu (ekoloku) formu. ivotna forma ve na prvi pogled ukazuje na uslove sredine na koje su organizmi prilagoeni. Ona se ostvaruje na osnovu genetskih mogunosti vrste u toku dugotrajnog prilagoavanja na uslove spoljanje sredine. Pojava da meusobno veoma udaljene vrste imaju sline morfoloke i fizioloke osobine, ukazuje da su se one na slian nain prilagoavale istim uslovima sredine, pa su ostvarile istu ekoloku formu. Nasuprot tome, esto se u okviru srodnih vrsta sreu sasvim razliite ivotne forme jer te vrste ive u razliitim uslovima sredine. Bogatstvo i raznovrsnost ivog sveta u pogledu razliitih tipova ivotnih formi moe se ilustrovati mnogobrojnim primerima:

11

kod biljaka su to ivotne forme drvea, bunova, trava itd.; kod ivotinja slatkovodne, podzemne, umske, pustinjske itd. forme (Stankovi, 1979).

12

5. Zakljuak

Ekoloki faktori su sastavni dio svakog ekosistema i djeluju na svaki organizam na planeti zemlji. Djele se na biotike i abiotike. Biotiki predstavljaju ivu komponentu (mikroflora, mikrofauna, makrofauna), koja je izuzetno bitna, jer ova komponenta zapoinje i zavrava lanac ishrane u ekosistemu. Takoer ova komponenta (tanije biljke i alge) kroz proz proces fotosinteze proizvode organske materije, a u toku ovog procesa se oslobaa kisik, bez kojeg ivot na planeti zemlji ne bi bio mogu. Mikroorganizmi su zadueni za razgradnju uinulih biljaka i ivotinja i stalih tetnih materija u ekosistemu. Takoer ivi organizmi imaju ulogu u kruenju hemijskih elemenata u prirodi. Prisustvo razliitih organizama zahtjeva i postojanje odreenih odnosa meu tim organizmima, ti odnosi mogu biti korisni za organizme, tetni ili neutralni, zavisno od organizama koji su u meusobnom odnosu. Abiotiki faktori se dijele na ekoloke, edafske i orografske. Ekoloki faktori u koje se ubrajaju temperatura, svijetlost, vlanost zraka, vjetar itd. su veoma bitni za rasprostranjenost organizama na odreenom podruju, jer mnoge ivotinjske vrste su veoma osjetljive na faktore kao to su temperatura i vlanost (pogotovo poikilotermni organizmi organizmi sa promjenjivom tjelesnom temperaturom) tako da ovi organizmi nastanjuju samo pokruja u kojima su uvjeti idealni za ove organizme i ne bi mogli opstati na drugom podruju. Voda je takoer izuzetno bitan faktor, ona je sastavni dio kako planete zemlje, tako i svakog ivog organizma i bez nje ivot ne bi bio mogu. Pored toga to je sastavni dio svakog organizma ona predstavlja i stanite za sve akvatine organizme. Ciklus vode u prirodi je jedan od najvanijih ciklusa i u njemu uestuju i ivi organizmi.

13

Literatura

Jankovi, M.,orevi, V: Primenjena ekologija, Nauna knjiga, Beograd, 1981., ukanovi, Mara: Ekoloki izazov, Beograd, 1991., Stankovi, S: Ekologija ivotinja, Beograd, 1979. Jankovi, M: Fitoekologija, Beograd, 1986.

14