You are on page 1of 32

ESO

Europese
Zuidelijke
Sterrenwacht

Reiken naar
nieuwe hoogten
in de astronomie
ESO en astronomie
De astronomie is de oudste van de wereld. Zij voert een ambitieus pro-
natuurwetenschappen. De aanblik gramma uit, gericht op het ontwerpen,
van de majestueuze Melkweg, die zich bouwen en beheren van de krachtigste
op een heldere nacht over de hemel en meest productieve sterrenwachten
uitstrekt, is voor generaties mensen uit op vaste bodem. ESO is voor dit doel
alle tijdperken en culturen een indruk- zeer constructieve partnerschappen
wekkend verschijnsel geweest net als aangegaan met de wetenschappelijke
nu voor ons. gemeenschap en de industrie, en in
sommige gevallen met andere mondiale
Inmiddels geldt de astronomie als een partners.
van de meest dynamische wetenschap-
pen, die geavanceerde technologien Waarneemvoorstellen om de ESO-
en geraffineerde technieken gebruikt telescopen te gebruiken overschrijden
om objecten te bestuderen aan de de beschikbare nachten met een factor
uiterste grenzen van het waarneembare drie tot vijf, soms zelfs meer. Deze vraag
heelal, om planeten bij andere sterren is een van de redenen waarom ESO
op te sporen en vele andere hemellicha- de meest productieve sterrenwacht ter
men met ongekende precisie te onder- wereld is, met per dag gemiddeld bijna
zoeken. We kunnen beginnen met het drie collegiaal getoetste papers die
beantwoorden van enkele van de meest zijn gebaseerd op ESO-gegevens. Deze
fundamentele vragen die de mensheid wetenschappelijke artikelen beschrijven
bezighoudt, zoals: Waar komen wij enkele van de opmerkelijkste ontdekkin-
vandaan? Is er leven elders in het heelal? gen binnen de sterrenkunde. ESO wil dit
Hoe vormen sterren en planeten? Hoe mogelijk blijven maken met het meest
evolueren sterrenstelsels? Waaruit ambitieuze astronomische project uit de
bestaat het heelal? geschiedenis: de bouw van de Extremely
Large Telescope.
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht
(ESO) is de belangrijkste intergouverne- Xavier Barcons
mentele astronomische organisatie ter Directeur-generaal ESO

De ESO-sterrenwacht op Paranal:
thuisbasis van de Very Large
Telescope.

2
ESO/S. Guisard (www.eso.org/~sguisard)

Deze opname toont het gebied aan


de hemel dat zich uitstrekt van het
sterrenbeeld Boogschutter tot aan
het sterrenbeeld Schorpioen.
ESO/B. Tafreshi (twanight.org)

ESO/J. Girard

Reiken naar de sterren op Paranal.

3
Hoogtepunten uit de geschiedenis van ESO

5 oktober 1962 6 november 1963 30 november 1966


De stichtende lidstaten Chili wordt gekozen als De eerste telescoop van
Belgi, Frankrijk, de vestigingsplaats van ESO in Chili, de 1-meter
Duitsland, Nederland de ESO-sterrenwacht telescoop op La Silla,
en Zweden ondertekenen en de Convenio (ook begint met waarnemen.
het oprichtingsverdrag bekend als de Acuerdo),
van ESO. de overeenkomst tussen
Chili en ESO, wordt
getekend.

23 maart 1989 25 mei 1998 17 maart 2001


De New Technology First light voor de eerste First light voor
Telescope begint Unit Telescope (UT1) de Very Large Telescope
met waarnemen. van de VLT, Antu. Interferometer.

8 juni 2011 30 september 2011 5 oktober 2012


Eerste opnamen van ALMA start met de Early ESO viert zijn 50ste
de VLT Survey Telescope. Science-waarnemingen verjaardag.
en de eerste opname
wordt gepubliceerd.
Infraroodopname van de Carinanevel
met de HAWK-I-camera op de VLT.

4
7 november 1976 5 mei 1981 22 juni 1983
De 3,6-meter telescoop Inauguratie van het De MPG/ESO 2,2-meter
van ESO vangt zijn ESO-hoofdkwartier in telescoop vangt zijn
eerste licht op. Garching, Duitsland. eerste licht op.

11 februari 2003 14 juli 2005 11 december 2009


First light voor de High First light voor APEX De baanbrekende infrarood-
Accuracy Radial velocity (submillimeter Atacama surveytelescoop VISTA
Planet Searcher (HARPS) Pathfinder Experiment). begint met waarnemen.
op ESOs 3,6-meter
telescoop op de La Silla-
sterrenwacht.

19 juni 2014 26 mei 2017 De toekomst


Groundbreaking-ceremonie Het leggen van de eerste Terwijl terabytes aan
voor de Extremely Large steen voor de ELT wordt astronomische data naar de
ESO/T. Preibisch

Telescope (ELT). bijgewoond door de pre- sterrenkundigen in de ESO-


sident van Chili, Michelle lidstaten stromen, zijn nieuwe
Bachelet Jeria. ontdekkingen aanstaande

5
De ESO-locaties
Het noorden van Chili, inclusief de
Atacamawoestijn, heeft een buitenge-
wone heldere sterrenhemel in een
donkere omgeving. 300 nachten per jaar
biedt deze omgeving een adembene-
mende blik op de zuidelijke hemel,
waaronder het centrale deel van het
melkwegstelsel en de Grote en Kleine
Magelhaense Wolken.

Chajnantor-hoogvlakte
Met een ligging op 5000 meter boven zeeniveau is de
Chajnantor-hoogvlakte een van de hoogstgelegen astrono
mische waarneemlocaties ter wereld. De hoogvlakte is de
thuisbasis van de Atacama Large Millimeter/submillimeter
Array (ALMA) een partnerschap van ESO, Noord-Amerika
en Oost-Azi in samenwerking met de Republiek Chili en
van het Atacama Pathfinder Experiment (APEX), een 12-meter
telescoop die waarneemt op millimeter- en submillimeter
golflengten.

Cerro Paranal
Paranal ligt op 2600 meter boven zeeniveau, 130 kilometer ten
zuiden van Antofagasta en 12 kilometer landinwaarts vanaf de
kust van de Stille Oceaan in Noord-Chili. Het is een van de
droogste gebieden op aarde. Paranal is de thuisbasis van de
Very Large Telescope een reeks van vier Unit Telescopes
en vier verplaatsbare 1,8-meter hulptelescopen, die samen de
VLT Interferometer vormen en van twee krachtige survey-
telescopen: de VST en VISTA.

Cerro Armazones
De 39-meter Extremely Large Telescope wordt
hier gebouwd, op 23 kilometer afstand van de
Paranal-sterrenwacht. De ELT zal worden gente-
greerd in het operationele systeem van Paranal.

Vitacura, Santiago de Chile, Chili


ESOs kantoor in Santiago is actief als opleidings-
centrum voor toekomstige generaties onderzoe-
kers, en bevordert de uitwisseling tussen Europese
en Chileense wetenschappers via samenwerkingen.

Opname van het stervormingsgebied


Gum 15 met de MPG/ESO 2,2-meter
telescoop.

6
Hoofdkwartier, Garching, Duitsland
ESOs hoofdkwartier is gevestigd in Garching bei
Mnchen, in het Duitse Beieren. Dit is het weten-
schappelijke, technische en administratieve hart
La Silla van de organisatie. Hier bevindt zich een technisch
gebouw, waar ESOs geavanceerde instrumenten
De eerste sterrenwacht van ESO is gelegen op worden ontwikkeld, gebouwd, geassembleerd,
2400 meter boven zeeniveau, op 600 kilometer ten getest en gepgraded. Het hoofdkwartier huisvest
noorden van de Chileense hoofdstad Santiago. ook een van de grootste computerarchieven met
Het sterrenwacht is uitgerust met verscheidene astronomische data, en ESOs Supernova-planeta-
optische telescopen met een spiegelmiddellijn tot rium en bezoekerscentrum.
3,6meter. ESOs 3,6-meter telescoop huisvest s
werelds belangrijkste exoplanetenjager, HARPS
(High Accuracy Radial velocity Planet Searcher).

7
ESOs wetenschappelijke
hoogtepunten
5| Eerste foto van een exoplaneet

Met de VLT is de allereerste foto gemaakt van


een planeet buiten ons zonnestelsel. De planeet
is vijf keer zo zwaar als Jupiter en draait om een
mislukte ster een bruine dwerg op een
afstand die 55 keer zo groot is als de gemiddelde
afstand aarde-zon.

Planeet gevonden in de leefbare


3| zone rond de dichtstbijzijnde ster,
Proxima Centauri

Deze langgezochte wereld, aangeduid met


Proximab, draait elke 11 dagen rond zijn koele
rode moederster, en heeft een temperatuur die
de aanwezigheid van vloeibaar water op het opper-
vlak mogelijk maakt. Deze rotswereld, een beetje
zwaarder dan de aarde, is de exoplaneet die het
dichtst bij ons staat. Het zou de dichtstbijzijnde
plek buiten het zonnestelsel kunnen zijn waar leven
mogelijk is.

1| Sterren die rond het superzware


zwarte gat in de Melkweg draaien

Verscheidene van ESOs vlaggenschiptelescopen


zijn de afgelopen jaren ingezet om de meest
g edetailleerde blik ooit te krijgen op de omgeving
van het monster in het hart van ons sterrenstelsel
een superzwaar zwart gat.

ESO/M. Kornmesser

Revolutionaire ALMA-
4| opname onthult planetaire
wordingsgeschiedenis

De Atacama Large Millimeter/sub


millimeter Array (ALMA) onthulde in
2014 opmerkelijke details van een
vormend planeetstelsel. De opnamen
van HL Tauri waren de scherpste
die ooit op submillimetergolflengten
zijn gemaakt. Ze laten zien hoe
zich vormende planeten stof en gas
verzamelen in een protoplanetaire
schijf.

2| Het versnellende heelal

Twee onafhankelijke onderzoeksteams hebben met


ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)

waarnemingen van exploderende sterren, waaron-


der gegevens van ESO-telescopen op LaSilla en
Paranal, aangetoond dat de uitdijing van het heelal
aan het versnellen is. Aan dit resultaat werd in 2011
de Nobelprijs voor de Natuurkunde toegekend.

8
6| Oudste ster in het melkwegstelsel

Met behulp van ESOs VLT hebben astronomen de


leeftijd van de oudst bekende ster in ons sterrenstelsel
gemeten. Deze 13,2 miljard jaar oude ster is geboren
tijdens de eerste fase van stervorming in het heelal.
Ook is uranium gedetecteerd in een ster die werd
geboren toen onze Melkweg nog aan het vormen was,
wat een onafhankelijke schatting van de leeftijd van ons
sterrenstelsel heeft opgeleverd.

7| Directe metingen van de spectra


en atmosferen van exoplaneten

Met de VLT is voor het eerst de atmosfeer rond


een superaarde geanalyseerd. Exoplaneet
GJ1214b werd onderzocht terwijl hij voor zijn
moederster langs bewoog en een deel van het
sterlicht door de planeetatmosfeer ging. De
atmosfeer bestaat of uit water in de vorm
van stoom, of wordt gedomineerd door dikke
wolken of nevels.
ESO/L. Calada
SDSS

8| De kosmische temperatuur
onafhankelijk gemeten

De VLT heeft koolstofmonoxidemoleculen


gedetecteerd in een sterrenstelsel op een
afstand van bijna 11 miljard lichtjaar iets
dat 25 jaar lang tevergeefs was geprobeerd.
Dit heeft astronomen in staat gesteld om de
kosmische temperatuur voor dat verre tijdperk
heel precies te meten.

9| Record-brekend planeetsysteem

Astronomen hebben met behulp van teles


copen in de ruimte en op aarde, waaronder
ESOs VLT, een systeem ontdekt met zeven
planeten ter grootte van de aarde op een
ESO/N. Bartmann/spaceengine.org

afstand van slechts 40 lichtjaar, rond de ultra-


koele dwergster TRAPPIST-1. Drie van de
planeten liggen in de leefbare zone, wat de
kans verhoogt dat het stersysteem leven kan
herbergen. Het stelsel heeft het grootste
a antal planeten ter grootte van de aarde dat
tot nu toe is ontdekt, en het grootste aantal
werelden waar vloeibaar water aan het opper-
vlak mogelijk is.

10 | Gammaflitsen de connectie tussen supernovas


en samensmeltende neutronensterren
ESO-telescopen hebben het doorslaggevende bewijs geleverd dat lange
gammaflitsen verband houden met de uiteindelijke explosies van zware
sterren. Met een telescoop op La Silla is het voor het eerst ook gelukt om
het zichtbare licht van een korte gammaflits waar te nemen en aan te
tonen dat deze categorie verschijnselen hoogstwaarschijnlijk afkomstig
is van de hevige botsing en versmelting van twee neutronensterren. Deep-field-opname met de Wide
Field Imager (WFI) op de MPG/ESO
2,2-meter telescoop op de LaS illa-
sterrenwacht.

9
De Very Large Telescope
De Very Large Telescope-array is sinds (300 nanometer) tot aan het mid-
het begin van het derde millennium het infrarood (20 micrometer).
optische vlaggenschip van de Europese
astronomie. Het is het meest geavan- Elke 8,2-meter telescoop staat opge-
ceerde optische en infraroodobservato- steld in een compact, temperatuur
rium ter wereld, bestaande uit vier gereguleerd gebouw dat synchroon met
vast-opgestelde Unit Telescopes, met de telescoop ronddraait. Dit ontwerp
hoofdspiegels met een middellijn van onderdrukt nadelige lokale effecten van
8,2meter. Ze kunnen individueel of de waarnemingsomstandigheden, zoals
samen worden gebruikt, net als de vier de luchtturbulenties in de telescoopbuis
verplaatsbare 1,8-meter hulptelesco- die kunnen ontstaan door variaties in
pen, en een interferometer vormen. temperatuur en wind.
Deze telescopen zijn zo krachtig, dat ze
hemelobjecten kunnen vastleggen die De eerste Unit Telescope werd op
vier miljard keer minder licht geven dan 1april 1999 in gebruik genomen voor
de zwakste objecten die we met het dagelijkse wetenschappelijke waarne-
blote oog kunnen zien. mingen. Sindsdien heeft de VLT een
onmiskenbaar stempel gedrukt op de
Het VLT-instrumentatieprogramma is observationele sterrenkunde. Het is s
het meest ambitieuze programma dat werelds meest productieve waarne-
ooit voor n sterrenwacht is opgezet. mingsfaciliteit op vaste bodem, en
Het omvat cameras en spectrografen VLT-resultaten leiden gemiddeld tot
die een breed spectraal gebied bestrij- meer dan anderhalf collegiaal getoetst
ken, van golflengten in het ver-ultraviolet wetenschappelijk artikel per dag.

Naam VLT

Locatie Cerro Paranal

Hoogte 2635 meter

Golflengten Ultraviolet/optisch/infrarood

Componenten/technieken Interferometrie met 4 telescopen (maximum-baseline


130 meter); 3 ervan hebben adaptieve optiek

Optisch ontwerp Ritchey-Chrtien reflector

Diameter hoofdspiegel 8,2 meter

Montering Alt-Azimuth

Eerste licht Mei 1998 september 2000

UT4 (Yepun)

VST
VISTA

UT3 (Melipal)

UT2 (Kueyen)

UT1 (Antu)

VLTI

Deze spectaculaire foto van het


stervormingsgebied in de Orionnevel
is samengesteld uit meerdere opnamen
met de HWAK-I-infraroodcamera op
ESOs Very Large Telescope in Chili.
Het is de diepste blik ooit in dit gebied
en toont meer zwakke objecten met
de massa van planeten dan verwacht.

10
Deze spectaculaire foto is gemaakt
vanuit de koepel van de vierde Unit
Y. Beletsky (LCO)/ESO

Telescope van ESOs Very Large


Telescope (VLT) en laat de Laser
Guide Star (LGS) zien die is gericht
op het centrum van de Melkweg.
ESO/G. Hdepohl (atacamaphoto.com)
ESO/H. Drass et al.

De zon gaat onder aan de Stille


O ceaan en laat het Paranal-platform
baden in licht op deze verbazing
wekkende luchtfoto van de Atacama-
woestijn in Noord-Chili.

11
Adaptieve optiek
Turbulentie in de aardatmosfeer verstoort
de beelden die vanaf de aarde worden
gemaakt en zorgt ervoor dat sterren fon-
kelen. Om te compenseren voor dit effect
van de atmosfeer gebruiken astronomen
een methode die adaptieve optiek wordt
genoemd.

Geavanceerde, flexibele spiegels die door


computers worden aangestuurd kunnen
de vervorming ten gevolge van atmosferi-
sche turbulentie direct corrigeren, waar-
door de gemaakte opnamen bijna net zo
scherp zijn als die door ruimtetelescopen.

Adaptieve optiek vereist wel dat er een


vrij heldere referentiester vlak naast het
onderzoeksobject staat. Deze referen
tiester wordt gebruikt om de atmosferi-
sche vervaging te meten, zodat de flexi-
bele spiegel daarvoor kan corrigeren.

Omdat niet overal aan de nachthemel


geschikte sterren te vinden zijn, kunnen
astronomen ook hun eigen referentie
sterren maken door met een krachtige
laserbundel 90 kilometer hoog de atmo-
sfeer in te schijnen.

ESO speelt een leidende rol bij de


ontwikkeling van adaptieve optiek en
de laserstertechnologie, en werkt daarbij
samen met diverse Europese instituten
en industrien. Met ESOs adaptieve
optische faciliteiten zijn tal van opmerke-
lijke wetenschappelijke resultaten bereikt,
waaronder de eerste directe waarnemin-
gen van een exoplaneet (zie blz. 8) en het
gedetailleerde onderzoek van de omge-
ving van het zwarte gat in het centrum
van de Melkweg (zie blz. 8).

De volgende generatie adaptieve optiek


wordt nu op de VLT genstalleerd. Er zal
gebruik worden gemaakt van meerdere
lasersterren en van geavanceerde adap-
tieve optische instrumenten zoals planeet-
zoekers. Voor de ELT zijn nog geavan-
ceerdere systemen in ontwikkeling, die
zijn afgestemd op de specifieke uitdagin-
gen van deze telescoop. Het gebruik
van meerdere lasersterren plaveit de weg
naar een groter gecorrigeerd beeldveld,
een resultaat dat van essentieel belang
zal zijn voor de toekomstige wetenschap
met de VLT en de ELT.
Gerhard Hdepohl/atacamaphoto.com

Het 4-laserstersysteem op Paranal


dat op de Carinanevel is gericht.

12
Atmosferische turbulentie
Lichtstralen

Secundaire spiegel

Hoofdspiegel

Vervormbare spiegel

Astronomische camera

Computer Turbulentiemeting

Deze illustratie laat zien hoe


adaptieve optiek werkt.
ESO/G. Hdepohl

Het 4-laserstersysteem op
Unit Telescope 4 van de VLT.

13
De VLT Interferometer
De afzonderlijke telescopen van de VLT langs trekt. Hoewel het licht van de
kunnen worden gecombineerd tot de vier 8,2-meter telescopen kan worden
VLT Interferometer (VLTI). Dit stelt astro- gecombineerd in de VLTI, worden de
nomen in staat om zestien keer kleinere grote telescopen meestal afzonderlijk
details te zien als met de afzonderlijke gebruikt voor andere doeleinden. Daar-
telescopen. Met de VLTI is het mogelijk door zijn ze slechts een beperkt aantal
om details te zien op de oppervlakken nachten per jaar beschikbaar voor inter-
van sterren en zelfs om de naaste ferometrie.
omgeving van het zwarte gat in het
centrum van een ander sterrenstelsel Om de kracht van de VLTI elke nacht
te bestuderen. te kunnen benutten zijn de vier kleinere
Auxiliary Telescopes (ATs) beschikbaar.
In de VLTI worden de lichtbundels van De ATs zijn gemonteerd op rails en
de telescopen met elkaar gecombineerd kunnen worden verplaatst tussen precies
via een complex systeem van spiegels gedefinieerde waarneempunten. Vanuit
in ondergrondse tunnels, waarbij de deze posities worden lichtstralen terug-
lengten van de verschillende lichtwegen gekaatst door de AT-spiegels en
over een afstand van meer dan honderd gecombineerd in de VLTI.
meter tot op minder dan een duizendste
millimeter gelijk moeten worden gehou- De ATs zijn uitzonderlijke telescopen
den. Met deze 130 meter grote virtuele in hun compacte beschermkoepels
telescoop kan de VLTI metingen doen hebben ze hun eigen elektronica, venti-
die vergelijkbaar zijn met het onder- latie, hydraulische- en koelsystemen.
scheiden van de kop van een schroef Ze hebben ook een eigen transportsys-
van het internationale ruimtestation ISS, teem dat de hulptelescopen kan optillen
dat op 400 kilometer hoogte boven ons en verplaatsen.

Naam Auxiliary Telescopes

Locatie Cerro Paranal

Hoogte 2635 meter

Golflengten Optisch/infrarood

Componenten/technieken Interferometrie met 4 kleinere telescopen (maximale


baseline 200 meter)

Optisch ontwerp Ritchey-Chrtien met coud optical train

Diameter hoofdspiegel 1,82 meter

Montering Alt-Azimuth

Eerste licht Januari 2004 december 2006

Panoramische blik op de tunnel van


de Very Large Telescope Interferometer.

14
P. Horlek/ESO

Zonsondergang op Paranal, met een


van de geopende Auxiliary Telescopes
die gereed is voor waarnemingen.

15
Surveytelescopen
Ook twee andere krachtige telescopen van zowel afbeeldingen als catalogi
maken deel uit van de ESO-sterrenwacht van objecten, waar astronomen nog
op Paranal: de Visible and Infrared decennialang uit zullen putten.
Survey Telescope for Astronomy (VISTA)
en de VLT Survey Telescope (VST). Zij VISTA heeft een hoofdspiegel van
zijn de krachtigste telescopen ter wereld 4,1meter en is de krachtigste survey
die specifiek voor surveydoeleinden zijn telescoop in het nabij-infrarood ter
gebouwd en breiden het wetenschap- wereld. In het hart van VISTA bevindt
pelijke ontdekkingspotentieel van de zich een 3 ton wegende camera met
Paranal-sterrenwacht enorm uit. zestien infrarooddetectoren met in
totaal 67 megapixels. Hij heeft het
Veel interessante hemelobjecten van grootste beeldveld van alle astrono
zwakke bruine dwergsterren in de Melk- mische nabij-infraroodcameras.
weg tot de verste quasars zijn moeilijk
te vinden. De grootste telescopen kun- De VST is een geavanceerde 2,6-meter
nen steeds maar een klein stukje hemel telescoop, uitgerust met OmegaCAM
bekijken, maar VISTA en de VST zijn een kolossale 268-megapixel ccd-
ontworpen om snel diepe opnamen te camera met een beeldveld van meer
maken van grote hemelgebieden. De dan vier keer de oppervlakte van de
twee telescopen voeren momenteel volle maan. Hij vult VISTA aan en maakt
diverse zorgvuldig ontworpen surveys hemelsurveys in zichtbaar licht.
uit en produceren enorme archieven

Naam VISTA

Locatie Nabij Cerro Paranal

Hoogte 2518 meter

Golflengten Infrarood

Componenten 67-megapixel camera VIRCAM; beeldveld 1.65 1.65

Optisch ontwerp Aangepaste Ritchey-Chrtien reflector met


correctielenzen in de camera

Diameter hoofdspiegel 4,1 meter

Montering Alt-Azimuth-vork

Eerste licht 11 december 2009

Naam VST

Locatie Cerro Paranal

Hoogte 2635 meter

Golflengten Ultraviolet/optisch/nabij-infrarood

Componenten 268-megapixel camera OmegaCAM; beeldveld 1 1

Optisch ontwerp Aangepaste Ritchey-Chrtien reflector met correctoren

Diameter hoofdspiegel 2,61 meter

Montering Alt-Azimuth-vork

Eerste licht 8 juni 2011


ESO/J. Emerson/VISTA

Deze groothoekopname van de Orionnevel


(Messier 42), op ongeveer 1350 lichtjaar
van de aarde, is gemaakt met VISTA
op ESOs Paranal-sterrenwacht in Chili.

16
ESO/B. Tafreshi (twanight.org)
In de VST-koepel, met de
Melkweg erboven.

ESO/B. Tafreshi (twanight.org)

De behuizing van de VISTA-


telescoop bij zonsondergang.

17
ELT
Extreem grote telescopen vormen een een uniek ontwerp met vijf spiegels, en
van de hoogste prioriteiten van het de hoofdspiegel bestaat uit 798 zeshoe-
astronomische onderzoek vanaf de kige elementen, elk 1,4 meter groot
aarde. Zij zullen onze astrofysische ken- maar slechts vijf centimeter dik.
nis enorm vergroten en gedetailleerd
onderzoek mogelijk maken van planeten Zodra de ELT rond 2024 operationeel is,
bij andere sterren, de eerste objecten in zal hij de grootste wetenschappelijke
het heelal, superzware zwarte gaten en uitdagingen van onze tijd aangaan. Hij
de aard en verdeling van donkere mate- zal de jacht openen op aarde-achtige
rie en donkere energie die het heelal planeten in de leefbare zones rond
domineren. andere sterren een van de heilige
gralen van de moderne observationele
ESOs revolutionaire Extremely Large astronomie. Hij zal ook aan stellaire
Telescope (ELT) krijgt een hoofdspiegel archeologie gaan doen door oude ster-
met een middellijn van 39 meter met een ren en sterpopulaties in nabije sterren-
lichtverzamelend oppervlak van bijna stelsels te onderzoeken. De ELT zal
1000 vierkante meter, waarmee hij het fundamentele bijdragen leveren aan de
grootste oog op de hemel zal worden. kosmologie door de eerste sterren en
De ELT wordt groter dan alle bestaande sterrenstelsels te bestuderen en op
optische onderzoekstelescopen bij zoek te gaan naar de aard van donkere
elkaar en zal vijftien keer zoveel licht materie en donkere energie. Bovendien
opvangen als de grootste optische tele- houden astronomen rekening met
scopen van dit moment. Door adaptieve nieuwe en onvoorspelbare vragen die
optiek zullen de beelden van de ELT zeker zullen voortvloeien uit de ontdek-
vijftien keer zo scherp zijn als die van de kingen die met de ELT worden gedaan.
Hubble-ruimtetelescoop. De ELT heeft

Naam ELT

Locatie Cerro Armazones

Hoogte 3046 meter

Golflengten Optisch/nabij-infrarood

Techniek Ingebouwde adaptieve optiek door gebruik van een


2,6-meter vervormbare spiegel en tot 8 lasersterren

Optisch ontwerp Ontwerp met vijf spiegels

Diameter hoofdspiegel 39 meter

Montering Alt-Azimuth

Eerste licht 2024

Groottevergelijking van de hoofdspiegels van optische reuzentelescopen in aanbouw.

Large Synoptic Giant Magellan Thirty Meter Extremely Large


Survey Telescope Telescope Telescope Telescope

8,4 meter 24,5 meter 30 meter 39 meter


ESO/L. Calada

El Pen, Las Campanas Mauna Kea, Cerro Armazones,


Chili Observatory, Chili Hawa Chili
(gepland voor 2020) (gepland voor 2021+) (gepland voor 2022+) (gepland voor 2024)

18
Extremely Large Giant Magellan Thirty Meter Large Synoptic Survey
Telescope Telescope Telescope Telescope

Cerro Armazones

Armazones-basiskamp

Weg

23 kilometer

Cerro Paranal
ESO/M. Tarenghi

VISTA Very Large Telescope Paranal-basiskamp

Boven: Dit beeld vergelijkt de koepel van


de Extremely Large Telescope met die
van andere grote telescoopfaciliteiten die
momenteel in aanbouw zijn.

Onder: Deze kaart van Noord-Chili toont


ESOs Paranal-sterrenwacht, de berg
Armazones en de verbindingsweg.

Deze artistieke weergave toont een nach-


telijke aanblik van de Extremely Large
Telescope in bedrijf op Cerro Armazones
in Noord-Chili.

19
ALMA
Hoog op de Chajnantor-hoogvlakte in ALMA bestudeert de bouwstenen van
de Chileense Andes hebben ESO en sterren, planeetstelsels, sterrenstelsels
wereldwijde partners de Atacama Large en het leven zelf. Daarmee kunnen astro-
Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in nomen op zoek gaan naar antwoorden
bedrijf, het grootste astronomische pro- op enkele van de grootste vragen over
ject ooit. ALMA is een revolutionaire onze kosmische oorsprong.
radiotelescoop die licht bestudeert dat
afkomstig is van de koudste objecten in Omdat millimeter- en submillimeterstra-
het heelal. ling in hoge mate wordt geabsorbeerd
door waterdamp in de aardatmosfeer is
ALMA bestaat uit 66 uiterst precies ALMA gebouwd op 5000 meter boven
gevormde schotelantennes: de hoofdar- zeeniveau op de Chajnantor-hoogvlakte
ray van vijftig antennes met een middel- in het noorden van Chili. Deze plek heeft
lijn van 12 meter die als n telescoop een van de droogste atmosferen op
samenwerken en een aanvullende com- aarde en de waarneemcondities zijn
pacte array van vier 12-meter en twaalf ongevenaard.
7-meter antennes.

ALMA onderzoekt het heelal op milli ALMA is een partnerschap van ESO,
meter- en submillimetergolflengten met de Amerikaanse National Science
een ongevenaarde gevoeligheid en Foundation (NSF) en de National
resolutie de telescoop ziet tien keer Institutes of Natural Sciences (NINS)
zo scherp als de Hubble-ruimtetelescoop in Japan, in samenwerking met de
van NASA en ESA. Het licht dat ALMA r epubliek Chili. ALMA wordt gefinan-
waarneemt ligt in het elektromagnetisch cierd door ESO namens de lidstaten,
spectrum tussen infrarood licht en door NSF in samenwerking met de
radiogolven. Het is afkomstig van grote National Research Council of Canada
koude wolken in de interstellaire ruimte, (NRC) en de National Science Council
en van de vroegste en meest verafgele- of Taiwan (NSC), en door NINS in
gen sterrenstelsels in het heelal. Zulke samenwerking met de Academia Sinica
gebieden zijn vaak donker en onttrokken (AS) in Taiwan en de Korea Astronomy
aan het zicht, maar schijnen helder op and Space Science Institute (KASI).
millimeter- en submillimetergolflengten.

Naam ALMA

Locatie Chajnantor

Hoogte 45765044 meter

Golflengten Submillimeter

Techniek Interferometrie met 150-meter tot 16-kilometer basislijnen

Optische design Cassegrain

Antennediameter 54 12 meter; 12 7 meter

Montering Alt-Azimuth

Eerste licht 30 september 2011


ESO/B. Tafreshi (twanight.org)

Deze foto laat verscheidene ALMA-


antennes zien met de centrale gebieden
van de Melkweg erboven.

20
ALMA (ESO/NAOJ/NRAO), J. Bally/H. Drass et al.

Sterexplosies worden meestal


g eassocieerd met supernovas,
de spectaculaire dood van sterren.
Maar nieuwe ALMA-waarnemingen
van het Orionnevel-complex geven
inzicht in explosies aan de ander
kant van de stellaire levenscyclus,
de stergeboorte.
ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/M. Kaufman & the NASA/ESA Hubble Space Telescope

Deze afbeelding, samengesteld


uit data van de Atacama Large
Millimeter/submillimeter Array (ALMA)
en NASAs/ESAs Hubble-ruimtetele-
scoop, toont een zeldzaam kosmisch
schouwspel: een paar interacterende
sterrenstelsels die een oculaire
structuur hebben aangenomen.

21
APEX
Astronomen kunnen op Chajnantor ook uiteengereten wordt door een super-
gebruik maken van een aanvullende zwaar zwart gat, en voor het eerst
faciliteit voor millimeter- en submilli waterstofperoxide-moleculen gevonden
meterastronomie: de Atacama Pathfinder in de interstellaire ruimte. Astronomen
Experiment (APEX). Dit is een 12-meter gebruiken APEX ook om de omstandig-
telescoop, gebaseerd op een ALMA- heden binnen moleculaire wolken te
prototype. APEX was al lang voor ALMA onderzoeken, zoals die rond de Orion-
operationeel en nu de grote array com- nevel of de Zuilen der Schepping in
pleet is, doet hij belangrijk surveywerk. de Adelaarsnevel, waarmee onze kennis
van de kraamkamers van gas waar
Net als ALMA is APEX ontworpen nieuwe sterren worden geboren, wordt
voor submillimetergolflengten, waarop vergroot.
sommige van de koudste, stoffigste
en meest verafgelegen hemellichamen APEX is een gezamenlijk project van
kunnen worden onthuld. Door de jaren het Max-Planck-Institut fr Radioastro-
heen heeft APEX de roerige vroege nomie, het Onsala Space Observatory
levens van de zwaarste sterrenstelsels en ESO. De telescoop wordt beheerd
onderzocht, bestudeerd hoe materie door ESO.

Naam APEX

Locatie Chajnantor

Hoogte 5050 meter

Golflengten Submillimeter

Optisch ontwerp Cassegrain

Diameter hoofdantenne 12 meter

Montering Alt-Azimuth

Eerste licht 14 juli 2005

De APEX-telescoop (Atacama
Pathfinder Experiment) kijkt omhoog
tijdens een heldere, maanverlichte
nacht op Chajnantor, een van de
hoogste en droogste waarneem
locaties ter wereld.

22
ESO/WFI (Optical); MPIfR/ESO/APEX/A. Weiss et al. (Submillimetre); NASA/CXC/CfA/R. Kraft et al. (X-ray)

Samengestelde kleurenafbeelding
van Centaurus A, die de lobben en
straalbuizen laat zien die afkomstig
zijn van het zwarte gat in het centrum
van het actieve sterrenstelsel.
ESO/Digitized Sky Survey 2

ESO/B. Tafreshi (twanight.org)

Deze indrukwekkende nieuwe


afbeelding van kosmische wolken in
het sterrenbeeld Orion laat een soort
lint van vuur aan de hemel zien.

23
La Silla
De sterrenwacht op La Silla is sinds het zuidelijk halfrond. Aan deze tele-
de jaren zestig een ESO-bolwerk. scoop is de belangrijkste exoplaneten-
Hier heeft ESO nog steeds twee van s jager ter wereld gekoppeld: HARPS,
werelds beste telescopen van de een spectrograaf met een onovertroffen
4-meterklasse in bedrijf. Daarmee nauwkeurigheid.
kan La Silla zijn positie handhaven als
een van de wetenschappelijk meest Ook wordt de infrastructuur van LaSilla
productieve sterrenwachten ter wereld. door veel ESO-lidstaten gebruikt voor
specifieke projecten, zoals de Zwitserse
De 3,58-meter New Technology 1,2-meter Leonhard Euler-telescoop en
Telescope (NTT) was baanbrekend de Deense 1,54-meter telescoop. De
op het gebied van telescooptechniek Rapid Eye Mount (REM) en de Tlescope
en -ontwerp. Hij was de eerste tele- Action Rapide pour les Objets
scoop ter wereld met een spiegel Transitoires) (TAROT) zijn gammaflits
waarvan de vorm computergestuurd jagers. TRAPPIST (TRAnsiting Planets
wordt (actieve optiek), een technologie and PlanetesImals Small Telescope),
die door ESO is ontwikkeld en die nu ExTrA (Exoplanets in Transits and their
wordt toegepast in de VLT en de meeste Atmospheres) en MASCARA (The
andere grote telescopen. Multi-site All-Sky CAmeRA) zijn tele
scopen die zoeken naar exoplaneten.
Op La Silla staat ook de 3,6-meter BlackGEM kijkt naar optische tegen
ESO-telescoop, die sinds 1977 in bedrijf hangers van zwaartekrachtgolfdetecties
is. Dankzij een aantal grondige verbete- en de Test-Bed Telescope een
ringen is het nog steeds een toonaange- samenwerkingsproject met ESA
vend onderzoeksinstrument onder de bestudeert kunstmatige en natuurlijke
telescopen van de 4-meter klasse op aardscheerders.

Samengesteld driekleurenmozaek
ESO/B. Tafreshi (twanight.org)

van de Adelaarsnevel (Messier 16 of


NGC 6611), opgebouwd uit opnamen
met de Wide-Field Imager-camera
op de MPG/ESO 2,2-meter telescoop
op de La Silla-sterrenwacht.

24
Het silhouet van de koepel van de
ESO 3,6-meter telescoop tegen
de nachtelijke sterrenhemel van de
LaSilla-sterrenwacht.

25
CTA
De Cherenkov Telescope Array (CTA) CTA heeft een groot verzamelend
is een observatorium van de volgende oppervlak en een breed bereik. Het
generatie dat wordt gebouwd voor hoge- wordt het grootste en gevoeligste
energie gammasterrenkunde. Het is de hoge-energie gamma-observatorium
bedoeling dat ESOs Paranal-sterren- ter wereld. Het zal gammastraling
wacht de zuidelijke array van deze tele- kunnen opvangen met ongevenaarde
scoop zal huisvesten, die zal worden precisie en het zal tien keer zo gevoelig
ondersteund door de bestaande, zijn als bestaande instrumenten.
geavanceerde ESO-infrastructuur.
Gammastraling wordt uitgezonden door
CTA zal wereldwijd 118 telescopen tellen, de heetste en krachtigste bronnen aan
waarvan 99 op de grotere zuidelijke de hemel, zoals superzware zwarte
locatie, zon tien kilometer ten zuidoos- gaten en supernovas. Hoewel de aard
ten van de VLT. ESO zal de beoogde atmosfeer gammastraling tegenhoudt
zuidelijke array in bedrijf nemen in ruil zullen de spiegels en cameras van de
voor 10 % van de waarneemtijd op de CTA de korte flitsen karakteristieke
zuidelijke en noordelijke array op Cherenkov-straling kunnen opvangen
La Palma die beschikbaar komt voor die worden geproduceerd wanneer
de wetenschappers in de ESO-lidstaten. gammastraling in de dampkring komt.
Nog eens 10 % van de waarneemtijd op Door de bron van deze straling te
de zuidelijke array zal worden gereser- herleiden zal elke gammastraal terug
veerd voor Chileense wetenschappelijke te voeren zijn naar de kosmische bron,
instituten. waardoor astronomen sommige van
de meest extreme en gewelddadige
CTA wordt een open faciliteit voor de gebeurtenissen in het hoge-energie-
brede astrofysicagemeenschap. Meer heelal kunnen bestuderen.
dan 1350 wetenschappers en ingenieurs
uit vijf werelddelen, 31 landen en ruim
210 onderzoeksinstituten nemen op
dit moment deel aan het CTA-project.
CTAO

26
Artistieke impressie van de zuidelijke
locatie van de Cherenkov Telescope
Array.

27
ESO & Chile
De oorspronkelijke overeenkomst tussen en de ALMA CONICYT Joint Committee.
de regering van Chili en ESO werd op Daaruit wordt een reeks aan activiteiten
6november 1963 getekend. Dat vormde gefinancierd binnen de wetenschap,
het begin van een ruim 50-jarig interna- de astrotechnologie en educatie. De
tionaal succesverhaal en het smeden Chileense astronomische gemeenschap
van een belangrijke culturele link tussen heeft ook toegang tot een percentage
Chili en Europa. ESO en Chili werken waarneemtijd op ESO-telescopen.
nauw en vruchtbaar samen op tal van
niveaus, waaronder overheid, universi- Bovendien voert ESO verscheidene
teiten, wetenschappelijke instituten en regionale en lokale programmas
industrie. uit in de regios van Coquimbo en
A ntofagasta, waar de sterrenwachten
Door deze samenwerking heeft de zich bevinden. ESO steunt ook natuur-
Chileense wetenschappelijke, technolo- beschermingsprogrammas en het
gische en bouwkundige expertise zich lokale erfgoed in deze regios, waar
ontwikkeld in lijn met de vooruitgang onder de nachtelijke duisternis.
binnen de sterrenkunde en de gebruikte
technologien in de ESO-lidstaten. Deze De samenwerking tussen Chili en ESO
vooruitgang heeft Chileense weten- is niet alleen solide en langdurend,
schappers en ingenieurs tot zeer waar- maar ook flexibel. De verbintenis opent
devolle partners gemaakt voor ESO. bovendien een spannende route naar
de toekomst waarvan zowel Chili en
ESO draagt bij aan de ontwikkeling de ESO-lidstaten als de vooruitgang
van de astronomie in Chili door fondsen van wetenschap en technologie kunnen
die worden beheerd door de ESO profiteren.
Government of Chile Joint Committee

Laguna Miiques ligt op de hoogvlakte in


de Andes, dicht bij de grens met Argentini.
A. Duro/ESO

Bezoekers passeren dit prachtige meer op


80 kilometer ten zuiden van ALMA wanneer
ze over de Route 23 naar Argentini rijden.

28
Van idee tot wetenschappelijke
publicatie: de datastroom
De bedrijfsvoering van de ESO-telescopen gedaan. Het bevat ook de waarnemingen
is een gestroomlijnd proces dat begint met de telescopen op La Silla en met
wanneer astronomen beschrijvingen van de submillimetertelescoop APEX op
voorgenomen waarnemingsprojecten voor Chajnantor. Waarnemingen die in het
specifieke wetenschappelijke doelstellin- archief zijn opgeslagen worden doorgaans
gen indienen. Deze voorstellen worden n jaar na binnenkomst openbaar, zodat
getoetst door deskundigen uit de weten- ze door andere onderzoekers kunnen
schappelijke gemeenschap, en de goed- worden gebruikt.
gekeurde projecten worden vertaald naar
een gedetailleerde beschrijving van de Bij de traditionele manier van waarnemen
waarnemingen die gedaan zullen worden. reizen astronomen op vooraf toegewezen
data naar de telescoop om, bijgestaan
De waarnemingen worden vervolgens door deskundig personeel van de sterren-
uitgevoerd met de telescoop, en de ver- wacht, hun waarnemingen zelf uit te voe-
zamelde gegevens worden onmiddellijk ren. Deze zogeheten bezoekersmodus
ter beschikking gesteld van de betrokken stelt astronomen in staat om hun waarne-
onderzoeksteams via het ESO-archief. De mingsstrategien aan te passen aan de
wetenschappelijke waarnemingen en de verkregen resultaten en aan de atmosfe
bijbehorende kalibratiegegevens worden rische omstandigheden. Maar op het
ook gebruikt door ESO-wetenschappers moment van toewijzing kan niet worden
om de kwaliteit van de gegevens en het gegarandeerd dat aan de noodzakelijke
gedrag van de instrumenten nauwkeurig waarnemingsomstandigheden kan wor-
in de gaten te houden en ervoor te zorgen den voldaan.
dat hun prestaties op peil blijven. Dit hele
proces is gebaseerd op de continue over- ESO heeft ook een alternatieve dienstre-
dracht van gegevens tussen de sterren- geling ontwikkeld die servicewaarnemen
wachten in Chili en het ESO-hoofdkwartier wordt genoemd. Bij elke vooraf beschre-
in Garching, Duitsland. ven waarneming moet worden gespecifi-
ceerd aan welke voorwaarden moet zijn
Alle wetenschappelijke en kalibratie voldaan om het wetenschappelijke doel te
gegevens worden opgeslagen in de ESO bereiken. Vervolgens worden deze waar-
Science Archive Facility. Dit bevat het nemingen flexibel ingepland en uitgevoerd
complete archief van alle waarnemingen op de telescoop. De vele voordelen van
die met de Very Large Telescope, de flexibel plannen hebben ertoe geleid dat
VLT-interferometer en de surveytelesco- 60 tot 70 % van de VLT-gebruikers kiest
pen VISTA en VST op Paranal zijn voor deze servicemodus.

Het datacentrum in het ESO-hoofd-


kwartier in Garching bei Mnchen,
Duitsland. Hier worden de gegevens
van de ESO-telescopen gearchiveerd
en gedistribueerd.

29
Partnerschappen
Het bevorderen van samenwerking het internationale tijdschrift Astronomy
in de astronomie staat centraal in de & Astrophysics.
missie van ESO. De organisatie heeft
een beslissende rol gespeeld bij het De Europese industrie speelt een
opzetten van een Europees onder essentile rol bij ESO-projecten. ESO
zoeksdomein voor de astronomie en werkt nauw samen met een groot aantal
de astrofysica. Europese hightechbedrijven om de
gebruikers van steeds betere astrono-
Elk jaar voeren duizenden astronomen mische telescopen en instrumenten te
uit de lidstaten en daarbuiten onderzoek voorzien. Die worden ontwikkeld door
uit met behulp van gegevens die op de de actieve en enthousiaste deelname
ESO-locaties zijn verzameld. Astrono- van commercile partners uit alle lidsta-
men vormen vaak internationale onder- ten en Chili.
zoeksteams, met leden uit verscheidene
landen. Op het gebied van technologieontwik-
keling onderhoudt ESO nauwe banden
ESO heeft een uitgebreid programma met vele onderzoeksgroepen van
voor promovendi en fellows (jonge wetenschappelijke instituten in de lid-
gepromoveerde astronomen). Ervaren staten en daarbuiten. Op die manier
onderzoekers uit de lidstaten en andere zijn astronomen in de lidstaten nauw
landen werken als bezoekende weten- betrokken bij het plannen en realiseren
schappers op de ESO-locaties, waar- van wetenschappelijke instrumenten
mee ESO bijdraagt aan de mobiliteit van voor de huidige ESO-telescopen, en
Europese onderzoekers. Daarnaast voor andere bestaande en geplande
onderhoudt ESO een programma van telescopen. Het ontwikkelen van instru-
internationale conferenties met themas menten biedt kansen aan nationale
in de frontlinie van astronomie en tech- onderzoeksscholen en trekt vele jonge
nologie, en biedt zij ondersteuning aan wetenschappers en technici aan.

Werken bij ESO


Ben je genteresseerd in een baan in een uitdagende internationale omgeving in de voorhoede
van de technologie? Bij ESO zul je een inclusieve, internationale en multiculturele werkomgeving
treffen waar respect en samenwerking hoog in het vaandel staan, en waar zowel individuele
als groepsbijdragen worden aangemoedigd. Of je nu werkt bij onze technische, wetenschap-
pelijke of ondersteuningsteams, je maakt deel uit van een diverse en getalenteerde groep,
waarmee je een directe bijdrage levert aan enkele van de meest uitdagende astronomische
projecten. Zie jobs.eso.org en www.linkedin.com/company/european-southern-observatory.

ESO/Max Alexander

Staf en conferentiebezoekers bij ESO.

De vlaggen van de ESO-lidstaten op het


platform van de Very Large Telescope.

30
Educatie en public outreach
Doelgerichte investeringen in educatie beeld van het heelal waarin wij leven, met
en outreach maken het mogelijk dat ESO onder meer interactieve astronomische
zowel de astronomische wetenschap in tentoonstellingen over de fascinerende
het algemeen als de resultaten van de wereld van de sterrenkunde en ESO. Het
belangrijkste observatoria op aarde met organiseert ook curriculum-gerelateerde
het publiek en de media kan delen. ESO workshops voor scholieren en docenten,
produceert een brede selectie gratis waarmee scholen een onvergetelijke
outreachproducten van hoge kwaliteit, leerervaring opdoen.
zoals afbeeldingen, videos en drukwerk.
In samenwerking met ESO Supernova,
Het ESO Supernova Planetarium & Visitor produceert ESO gratis planetariumshows
Centre op het hoofdkwartier in Duitsland voor andere planetaria, innovatieve en
is het eerste open-sourceplanetarium ter authentieke wetenschappelijke open-
wereld en een innovatief en gratis astro- source visualisaties, en het eerste real-
nomiecentrum voor het publiek. Het cen- time gegevensdistributiesysteem voor
trum biedt bezoekers een overweldigend planetaria over de hele wereld.

Blijf in contact
ESO is actief aanwezig op sociale media op een verscheidenheid aan platforms. Op die manier
worden jaarlijks honderden miljoenen mensen bereikt via Facebook, Twitter, Instagram, Pinterest,
Flickr, YouTube en LinkedIn. Volg ons en blijf op de hoogte van de laatste ontdekkingen, zie als
eerste de adembenemende opnamen met ESO-telescopen en krijg een kijkje achter de schermen
van onze geavanceerde sterrenwachten. ESO verspreidt ook wekelijkse en maandelijkse nieuws-
brieven met prachtige afbeeldingen van het heelal, de laatste wetenschappelijke resultaten van de
ESO-telescopen en nieuws over de organisatie.
Architekten Bernhardt + Partner (www.bp-da.de)

Het ESO Supernova Planetarium &


Visitor Centre zal een demonstratie
zijn van sterrenkunde voor het
publiek. Het is mogelijk gemaakt
door een samenwerking tussen het
Heidelberg Institute for Theoretical
Studies (HITS) en ESO.

31
www.eso.org

ESO/M. Kornmesser

ESO-hoofdkwartier
Karl-Schwarzschild-Str. 2, 85748 Garching bei Mnchen, Duitsland
Telefoon: +49 89 320 06-0 | Fax: +49 89 320 23 62 | E-mail: information@eso.org

09.2017 Dutch

You might also like