Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 195-206 Devad Juzbai !"#$%&#$ !'P$("!' $ ")!&*#$( +',-&)#. . /$S!& & 0"+1"2$-&!

&3
&stori4ari su sa5las6i u o7je6i da su 8asov6a isla8iza7ija i 9oseb6i 9oloaj /os6e u $s8a6s:o8 7arstvu s6a6o uti7ali 6a e:o6o8s:o-drutve6i, 9oliti4:i i 6a7io6al6i razvita:. $stavljaju i 9o stra6i 6iz 6au46i; :o6troverzi u osvijetljava6ju ovo5 sloe6o5 istorijs:o5 9ro7esa, 9ozabavi e8o se u:rat:o 6e:i8, 9o 6ae8 8ilje6ju za6i8ljivi8 teza8a o et6i4:o8 i 6a7io6al6o8 razvit:u <or8ulira6i8 u bosa6s:o;er7e5ova4:oj istorio5ra<iji u de7e6ija8a :oje su 9red;odile 9osljed6je8 ratu. . o6i8 bal:a6s:i8 ze8lja8a 5dje 6ije 9ostojala :o6<esio6al6a 8o6olit6ost, :ao u /os6i i 'lba6iji, dolo je do 8asov6o5 9ri;vata6ja isla8a. Pri to8e je /os6a bila jedi6a bal:a6s:a 9oliti4:o-drav6a re5ija sa tri ;ri a6s:e :o6<esije, :atoli4:o8, bo5u8ils:o8 i 9ravoslav6o8. )a se 4i6je6i7a re<le:tirala 6a <or8ira6je bosa6s:o5 <eudal6o5 6aroda i 6je5ove 9oliti4:o-drav6e <u6:7ije. Jedi6stve6a vjera =:ao 69r. u 2r4:oj, /u5ars:oj, Srbiji> 9ute8 jedi6stve6e 7r:ve, i5rala je o5ro86u ulo5u u <or8ira6ju sred6jovje:ov6o5 6aroda i 6je5ove drave. (e?uti8, u /os6i tri :o6<esije 6isu 8o5le i5rati ulo5u jedi6stve6e ideolo:e s6a5e :oja bi se uvrstila u dravotvor6e <a:tore. /orba za ta:vu 9ozi7iju vodila se iz8e?u :atoli4a6stva i bo5u8ilstva, do: je u sje6i te borbe ostala ulo5a 9ravoslavlja. Po !edi8u @ili9ovi u, <or8ira6je sred6jovje:ov6o5 bosa6s:o5 6aroda 9o4elo je ra6o sa 9o4e7i8a bosa6s:e drave, ta:o da je u doba us9ostavlja6ja os8a6s:e vlasti taj 9oja8 bio zate e6. $vo se o4itovalo u izrazi8a /o6ja6i6, /o6ja:, /os6alu, od /os6e :ao oz6a:a8a za 6ove 9oda6i:e.A1B @ili9ovi se, 8e?uti8, sloio sa 8ilje6je8 Si8e Cir:ovi a, da je u sred6jovje:ov6oj bosa6s:oj dravi te:o utvrditi et6i4:u sli:u, osobito u s8islu 8oder6e odredbe 6a7io6al6o5 bi a. (ali je broj 9odata:a :oji dire:t6o 5ovore o et6i4:i8 <e6o8e6i8a. Po Cir:ovi u to je 6e:oli:o 9le8e6s:i; atributa iz raz6i; vre8e6a :oji sa8i za sebe 6e 8o5u biti os6ova za osvijetljava6je 7jelo:u96e et6i4:e 9roble8ati:e. Jedva 6eto 8oe8o saz6ati o sadri6i svijesti :oja je s9ajala o6e :oje te:stovi 6azivaju Srbin ili Bonjanin, Vlah ili Latin. +ije4 je o sraz8jer6o ta6:o 6aselje6o8 9rostoru 6e9o5od6o8 za :o8u6i:a7ije, 4iji su dijelovi bili slabo 9oveza6i. Cir:ovi 9oseb6o 6a5laava da 6e 8oe8o 6a sred6jovje:ov6u drutve6u real6ost 9ri8je6jivati :riterije :oji vae u da6a6je8 raz5ra6i4e6ju et6i4:i; 5ru9a. &9a: o6 za:lju4uje da se 6e 8o5u 9redvidjeti 9oda7i D:a:o je ivot u bosa6s:oj dravi :ao 9oliti4:oj zajed6i7i vodio razvija6ju osje aja 9ri9ad6osti toj dravi i 6astaja6ju 5ru96e i et6i4:e oz6a:e /o6ja6i6.EA2B Potreb6o je ista i da (ar:o Fu6ji :ao do:az a<ir8a7ije sred6jovje:ov6e bosa6s:e drave 6avodi i u:orje6java6je Djed6o5, iro:o i bez zazora 9ri;va e6o5 drav6o5 i 6arod6o5 i8e6a :oje se svu5dje sa8ouvjere6o 6aturaE. $vo 9ot:re9ljuje broj6i8 izvor6i8 9oda7i8a o u9otrebi 6aziva bosa6s:i =Dbosa6s:a vjeraE, Dbosa6s:a 7r:vaE, Dbosa6s:i jezi:E, oz6a:a Dbosa6s:aE za razli4ite vrste robe iz /os6e> /o6ja6i6, /o6ja: i dr.A3B #o6statiraju i da je 9retea6 dio <eudala7a, seljatva i 5rads:o5 sta6ov6itva u /os6i 9ri;vatio isla8, !edi8 @ili9ovi za:lju4uje da su os6ov6e drutve6e :lase bosa6s:e drave 9roduavale e5ziste67iju bosa6s:o5 sred6jovje:ov6o5 6aroda u o:viri8a isla8s:o-turs:e drave. (e?uti8, sada je bosa6s:i 6arod bio 9odijelje6 vjers:o-7iviliza7ijs:o8 dio6i7o8 6a dva dijelaG ehl-i mille, 8usli8a6s:i dio to5a 6aroda i ehl-i zimme, ;ri a6s:i dio to5a 6aroda. (asov6o8 :olo6iza7ijo8 9usti; i slabo 6aselje6i; :rajeva sa va6bosa6s:o5 9odru4ja u 15. i 16. stolje u, :oju je zbo5 9otreba svoje e:o6o8ije i voj6o5 9oret:a vrilo $s8a6s:o 7arstvo, dolo je do veli:i; de8o5ra<s:i; 9ro8je6a. &sla8izira6i dio to5 :olo6izira6o5 svjeta ulazio je u ehli mille, a ostali 6je5ov dio u ehl-i zimme. $ve, :ao i :as6ije :olo6iza7ije, 9oja4ale su, u5lav6o8, ;ir a6s:o 9ravoslav6o sta6ov6itvo. Dvije :o89o6e6te ehl-i zimme H 9ravoslav7i i :atoli7i, :ao ;istorijs:i 6astava: bosa6s:o5 sred6jovje:ov6o5 6aroda, vre8e6o8 su se tra6s<or8irale u dijelove sr9s:e i ;rvats:e 6a7ije. (usli8a6s:i dio to5 6aroda <or8irao se 9oste9e6o u to:u os8a6lijs:e vladavi6e :ao 9oseba6 ju6oslave6s:i et6i4:i i6dividualitet sa so9stve6o8 <eudal6o8 :laso8.AIB (asov6a isla8iza7ija u /os6i i 'lba6iji bila je 9osljedi7a u6utra6ji; 9rili:a u ovi8 re5ija8a i 9oliti4:ostrate:i; 9otreba os8a6s:e drave. (e?uti8 i 9ored odre?e6i; sli46osti, zbo5 razli4iti; istorijs:i; uslova 8asov6a isla8iza7ija u 9o8e6uti8 ze8lja8a 6ije i8ala iste re<le:se u 8oder6oj e9o;i. . /os6i i 0er7e5ovi6i je isla8izira6o sta6ov6itvo 6astalo iz et6i4:i srod6e, ali reli5ijs:i ;etero5e6e 8ase, iz

9ri9ad6i:a bo5u8ils:e, :atoli4:e i 9ravoslav6e :o6<esije, u to:u vre8e6a stvorilo svoju 9si;o8e6tal6u i :ultur6u osobe6ost, a u 6ovo8 vre8e6u ste:lo je 9oseb6u et6i4:u bit6ost. !asu9rot to8e u 'lba6iji je isla8izira6a 8asa, zajed6o sa 9ravoslav6i8 i :atoli7i8a, ostala i6te5rira6a u 7jeli6u alba6s:o5 6aroda. ,ajed6i4:o za /os6u i 'lba6iju bilo je da su se o6e 5eo9oliti4:i i :ultur6o 6alazile 6a rubovi8a 9ravoslav6o5 svijeta /al:a6a, :ao 6e:a vrsta 9relaz6i; zo6a iz8e?u /al:a6a i Sredoze8lja, a /os6a uz to, 6a svojoj sjever6oj stra6i, 9odru4je 9relaze 9re8a :atoli4:o8 svijetu :o6ti6e6tal6e "vro9e. @orsira6je isla8iza7ije u /os6i i 'lba6iji, za razli:u od ostalo5 /al:a6a bilo je i zbo5 9oseb6o5 i6teresa os8a6lijs:e drav6e 9oliti:e osi5ura6ja 9la6i6s:o5 0i6terla6da u borbi sa (le7i8a 6a Sredoze86o8 8oru.A5B /rzu isla8iza7iju ve e5 dijela <eudal6e :lase u /os6i @ili9ovi je dovodio u vezu sa sred6jovje:ov6i8 siste8o8 bati6s:e svoji6e, zbo5 4e5a su 6je6i 9ri9ad6i7i bili 8a6je 9rila5odljivi ti8ars:o8 siste8u 6e5o 9ro6ijari. Da bi sa4uvali 9rivile5ira6e 9ozi7ije ve i6a bosa6s:i; <eudala7a se brzo isla8izira i istovre8e6o bori da se 9od vido8 ti8ara do8o56e svoji; ra6iji; bati6a. $6i ostvaruju :o89ro8is sa os8a6s:o8 vla u, :oja i8 dodjeljuje z6at6e :o89le:se hassa-zemlje, a 6ajz6a4aj6iji 9redstav6i7i ovo5 sloja dobivaju 9oveli:e 4i<tlu:e. )olerira se 9ro7es 4i<tlu4e6ja, :oji se 9o4ev od 16. vije:a odvija 6a iro:o8 <ro6tu, a u 1J. vije:u bosa6s:i8 s9a;ija8a dozvolje6o je us9ostavlja6je oda:lu: ti8ara. !asu9rot ovo8e u 'lba6iji, 5dje je ta:o?er ostvare6a 8asov6a isla8iza7ija, 6ije dolo do stvara6ja oda:lu: ti8ara, a te:o je zaivljavala i usta6ova 4i<tlu:a. !a alba6s:o8 9odru4ju, u sred6je8 vije:u 6ije bilo 9u6o5 e6do5e6o5 razvit:a <eudal6e <or8a7ije i 6a 6joj zas6ova6e drav6e tvorevi6e. Po8e6uto 9odru4je bilo je u stal6o8 za;vatu stra6o5 <eudaliz8a, bal:a6s:o5 i sredoze86o-evro9s:o5, ali us9r:os to8e sve do os8a6s:o5 osvaja6ja 6a 6je8u se odrala veli:a 8asa 9le8e6s:o-rodovs:i; sto4ars:i; zajed6i7a. )a:av 8ediju8 ;istorijs:o5 razvit:a 6ije 8o5ao 6i o6tolo:i 6i s9oz6aj6o 9oroditi ti9 drutve6o5 bi a :ao u /os6i. &sla8iza7ija u 'lba6iji i :ao drutve6i <or8a6s i :ao 9si;o8e6tal6a i 8oral6a :o89o6e6ta 6osila je dubo:i 9e4at 6a5lae6e 9atrijar;al6osti. )u 6ije bilo, :ao u /os6i, 6i <eudal6o-drav6e 6i svoji6s:o-<eudal6e tradi7ije, :oja bi u uslovi8a 8asov6e isla8iza7ije 8o5la 9osluiti :ao ar8atura or5a6iza7io6e stru:ture os8a6s:e 8o i.A6B $d 9oseb6o5 je z6a4aja, bilo us9ostavlja6je bosa6s:o5 ejaleta 15K0. 5odi6e, u :o8e su se 6ale svrsta6e u jed6u veli:u u9rav6u 7jeli6u sve ze8lje :oje su ulazile u sastav bosa6s:e :raljevi6e. )o je bio jedi6stve6 9ri8jer u istoriji os8a6s:e vlasti 6a /al:a6u. $stale ze8lje bal:a6s:i; sred6jovje:ov6i; drava bile su 9odijelje6e u sa6da:e i 9odvr56ute +u8elijs:o8 ejaletu. Sli46o se 9ostu9alo i sa 8usli8a6s:i8 ze8lja8a 6a &sto:u :oje su bile u:lju4e6e u $s8a6s:o 7arstvo. . ze8lja8a sa et6i4:i i vjers:i ;o8o5e6i8 sta6ov6itvo8 stvara6je ejaleta, 4iji bi se teritorij 9odudarao sa ze8lja8a bivi; sred6jovje:ov6i; drava, 9redstavljalo bi za 9o:ore6e 6arode oivljava6je sje a6ja 6a 6ji;ovu 6e:ada6ju drav6ost, od 4e5a su )ur7i 6ajvie zazirali. (e?uti8, isla8iza7ija je u /os6i 9osluila )ur7i8a da se, 9od vo?stvo8 sloja do8a i; 8usli8a6s:i; <eudala7a :oji su ulazili u s:lo9 os8a6s:e <eudal6e :lase, stave u i6te5ral6u <u6:7iju voj6ostrate:i; i 9oliti4:i; 9otreba os8a6s:e drave ljuds:i, drutve6i, 9oliti4:i, 8oral6i, 9si;o8e6tal6i i 7iviliza7ijs:i 9ote67ijali bati6je6i iz :ru5a drutve6o5 bi a bosa6s:e sred6jovje:ov6e drav6e zajed6i7e i 6je6i; 9reda6ja. $vo je u4i6je6o bez o9as6osti da jed6a ta:va ;istorijs:a 9roje:7ija, u uslovi8a 9rodublje6e vjers:e i 7iviliza7ijs:e 9odijelje6osti /os6e 9od os8a6s:o8 vla u, dovede u 9ita6je i6terese 1arevi6e. Ja4a6je8 9oloaja bosa6s:i; 8usli8a6s:i; <eudala7a, o6i izrastaju u 6e:u vrstu 9art6era os8a6s:e drave. Pri to8e se usta6ova /osa6s:o5 9aalu:a 9ojavljuje :ao oli4e6je zajed6i4:i; i6teresa dviju stra6a, do: usta6ova odakluk timara osi5urava 8aterijal6o 9osjedov6u, drutve6u, voj6u i 9oliti4:u ulo5u bosa6s:i; <eudala7a u ta:voj :o6stela7iji. @ili9ovi 9ostavlja tezu da se u6utar s;e8e os8a6s:o5 bi6ariz8a, :ao :o6se:ve67e ide6ti<i:a7ije reli5ioz6o5 i 6arod6os6o5 bi a, u /os6i :o6stituisao substru:tur6i bosa6s:i <eudal6i bi6ariza8, :oji je 9od 8usli8a6s:o8 <izio6o8ijo8 evo7irao 6a bi6ariza8 bosa6s:e sred6jovje:ov6e drave sa 9ribli6o isto8 ili sasvi8 sli46o8 stru:turo8 oba <a:tora bi6ariz8aG ista et6o5e6ets:a os6ova zajed6i7e i tro4la6i sastav :o6<esio6al6e 9ri9ad6osti. . od6osu 6a sred6jovje:ov6u bosa6s:u dravu bio je jeda6 4la6 iz8je6je6 ta:o da je 8jesto bo5u8ilstva zauzela isla8s:a vjera, to je u :las6oj svijesti 8usli8a6s:i; <eudala7a stvorilo 9ojed6ostavlje6u 9redstavu o bo5u8ils:o8 9orije:lu bosa6s:i; (usli8a6a. ,bo5 a9solut6e do8i6a7ije isla8s:e vjere u lo5i:u substru:tur6o5 bosa6s:o5 bi6ariz8a, 8o5li su se u:lo9iti sa8o bosa6s:i 8usli8a6s:i <eudal7i, 8usli8a6s:o seljatvo i 8usli8a6s:i 5ra?a6i. Sto5a @ili9ovi oz6a4ava :ao iluziju 6astoja6ja 8usli8a6s:i; <eudala7a da oive bi6ariza8 bosa6s:e sred6jovje:ov6e drave.AJB

$vdje se 9ostavlja 9ita6je zato je u 6arod6oj tradi7iji izblijedilo sje a6je 6a sred6jovje:ov6u bosa6s:u dravu i 6je6e vladare, od :oji; se u 6arodu s9o8i6je sa8o ba6 #uli6. !a ovo 9ita6je 9o:uao je svojevre8e6o od5ovoriti '6to /abi , tu8a4e i odsustvo 9o8e6ute tradi7ije slabo u :raljevs:e vlasti uslovlje6o8 :ara:tero8 bosa6s:o5 <eudaliz8a.AKB (isli8 da je 9ri;vata6je isla8a vodilo vre8e6o8 dista67ira6ju od 6eisla8s:e sred6jovje:ov6e 9rolosti. )o8e su do9ri6ijele i 8i5ra7ije sta6ov6itva, :oje je 6a 9odru4je /os6e do6ijelo svoju tradi7iju i 8itolo5iju. . istorio5ra<iji je, 8e?uti8, s9or6a teza :a:o je ve i6a bosa6s:o5 sred6jovje:ov6o5 9le8stva 9rela 6a isla8 i u:lju4ila se u os8a6s:i <eudal6i siste8. )a:o Sre :o Daja dolazi do za:lju4:a da su bosa6s:o8usli8a6s:o 9le8stvo sa4i6javali slave6s:i i slavizira6i ele8e6ti iz 7ijelo5 ju6oslave6s:o5 9rostora, do: je u4e e starosjedila4:i; /osa6a7a 8o5lo biti sraz8jer6o 8alo. $s8a6s:o-bosa6s:a aristo:ra7ija relativ6o se brzo Dbos6i<i7iralaE i 9ostala 6e9ristu9a46a os8a6s:i8 6ebo6ja7i8a. Fto se ti4e et6i4:o5 9orije:la bosa6s:o-8usli8a6s:o5 seljatva, Daja ta:o?er dri 6ajvjerovat6iji8 da u 6je8u 6ajve i udio i8a bosa6s:o sred6jovje:ov6o seljatvo. Pri to8e 9a: isti4e i udio doselje6i; vla;a u 9ro7esu isla8iza7ije, :oje je za6e8ariva6o u jed6ostra6i8 i6ter9reta7ija8a o bo5u8ils:o8 9orije:lu bosa6s:i; (usli8a6a.A9B &sla8iza7ija je od sa8o5 9o4et:a i8ala z6at6o5 udjela u <or8ira6ju 9oseb6i; 7rta u bi u isla8izira6i; 8asa, :oje e to:o8 vre8e6a dobiti <izio6o8ijs:i izraz et6ije. . os8a6s:o8 drutvu taj je 8o8e6at bio za:rive6 vjers:i8 9ri67i9o8 i 9odjelo8 u :o6<esio6al6e zajed6i7e, to je i8alo za 9osljedi7u 6o8i6ira6je bosa6s:i; (usli8a6a :ao )ura:a =Dturs:a vjeraE> u od6osu 6a ;ri a6e. (ada se ova 6o8i6a7ija odrala sve do 6ovije5 vre8e6a, sa8i su bosa6s:i (usli8a6i svoju et6i4:u ide6ti<i:a7iju sa )ur7i8a 6e5irali ta:o to su )ur4i6a 6azivali Turkua. +eli5ijs:i <a:tor bio je dovolj6o s6aa6 da stvori os6ove za 9ro8je6e u et6i4:o8 bi u isla8izira6i; sta6ov6i:a /os6e, ali isla8s:i u6iverzaliza8 6ije 9otis6uo 6ji;ovo osje a6je et6o5e6ets:e 9oveza6osti i zajed6itva sa sredi6o8 u :ojoj su ivjeli.A10B Sli46o !edi8u @ili9ovi u, s8atra /ra6islav Lur?ev da se D9ro7es <or8ira6ja bosa6s:o;er7e5ova4:o5 8usli8a6s:o5 6arodaE 6e sastoji sa8o u isla8iza7iji 6e5o i u 9oste9e6oj drutve6oj di<ere67ija7iji u o:viri8a os8a6s:e vlasti. Prirod6a di<ere67ija7ija, :oja se sastojala u o4uva6ju svo5 jezi:a i dru5i; do8a i; s9e7i<i46osti, i8ala je u to8e 9rve6stve6 z6a4aj, ali je to 8oralo biti is9u6je6o drutve6i8 sadraje8 da bi se 8o5lo 5ovoriti o 6arodu u <eudal6o8 s8islu. Pri to8e je bio 6ajva6iji 8o8e6at 9osta6a: i razvita: do8a e <eudal6e :lase. . 9rvi8 vije:ovi8a turs:e vlasti 6e 8oe se 5ovoriti o do8a oj <eudal6oj :lasi :ao ta:voj ve o do8a i8 ljudi8a u os8a6s:oj s9a;ijs:oj :lasi. Prve te6de67ije di<ere67ira6ja od os8a6s:o5 9oret:a =za;tjevi za dru5a4iji 9oloaj s9a;ija i zai8a u /os6i> javljaju se od :raja 16. stolje a, ali 9ravi 9ro7es stvara6ja dru5a4iji; a5rar6i; od6osa 9o4i6je u 1K. vije:u, :ada se 9oja4a6i8 4i<tlu4e6je8 stvara do8a a <eudal6a :lasa i 8ije6ja 9oloaj 8usli8a6s:i; selja:a u od6osu 6a ;ri a6s:e selja:e. .z to s9olj6a o9as6ost 9ovezuje 8usli8a6s:i 6arod i do8a a <eudal6a :lasa 9ostaje ;e5e8o6 8usli8a6s:o5 6aroda. Lur?ev za:lju4uje da je 8usli8a6s:i 6arod u /os6i i 0er7e5ovi6i u 19. stolje e uao :ao 6arod u <eudal6o8 s8islu 6e sa8o u od6osu 6a ostala dva 6aroda 6e5o u izvjes6oj 8jeri i u od6osu 9re8a vr;ov6oj os8a6s:oj vlasti.A11B /osa6s:i (usli8a6i su se et6i4:i ide6ti<i7irali :ao /o6ja7i ili /osa67i 9rve6stve6o u od6osu 6a )ur:e i dru5e 8usli8a6s:e 6arode. $va 6o8i6a7ija 6ije dolazila u obzir u6utarbosa6s:i8 rela7ija8a i i6a4e u od6osi8a sa sta6ov6itvo8 ju6oslave6s:o5 9orije:la. )u je reli5ija bila di<ere67iraju a odred6i7a, 9a je bosa6s:i (usli8a6 u ti8 od6osi8a 6aziva6 D)ur4i6o8E ili Dbosa6s:i8 )ur4i6o8E. !aziv /osa6a7 ili /o6ja: :oristio se ta:o?e i za sta6ov6i:e ze8lje, bez obzira 6a vjeru, :ao oz6a:a re5io6al6o5 9orije:la i do8ovi6s:e 9ri9ad6osti. (e?uti8, bo6jatvo :ao 6arod6os6a :ate5orija i ideolo5ija bilo je u doba oto8a6s:e vladavi6e u 6ajve oj 8jeri veza6o za 8usli8a6s:u 9o9ula7iju i 6je6u vode u be5ovs:u stru:turu, :oja je bila u uslovi8a 9oz6o5 os8a6s:o5 <eudaliz8a 6osila7 ideje o auto6o8iji /os6e u o:viru )urs:o5 7arstva. Po8e6ute auto6o8isti4:e te6je 6isu 8o5le ra4u6ati 6a 9odr:u 6e8usli8a6s:o5 sta6ov6itva, :oje se 6alazilo u 9odre?e6o8 drutve6o8 i 9oliti4:o8 9oloaju. #atoli4:o, <ratars:o bo6jatvo ostalo je 6erazvije6o i 9oto8 :o6a46o 6estalo u ;rvatstvu, do: :od sr9s:o-9ravoslav6o5 ele8e6ta 6isu zabiljee6i 6i 9o:uaji a<ir8a7ije bo6jatva. Sti7aje8 istorijs:i; o:ol6osti =djelat6ost sr9s:e 9ravoslav6e 7r:ve, sr9s:i usta67i i ob6ova sr9s:e drave, 9oveza6ost sa Srbi8a iz dru5i; ze8alja :ao 9osljedi7a 8i5ra7ija, izrasta6je relativ6o ja:o5 tr5ova4:o5 sloja i dr.> 6a7io6al6i razvita: :od bosa6s:i;

Srba odvijao se bri8 te89o8 6e5o :od ostalo5 bosa6s:o5 sta6ov6itva. /osa6s:i (usli8a6i su :raje8 19. i 9o4et:o8 20. stolje a svoju ide6ti<i:a7iju izraavali slue i se reli5ioz6o8 6o8i6a7ijo8. . to vrije8e sve 6ji;ove :ultur6e, 9rosvjet6e, 9rivred6e, 9oliti4:e or5a6iza7ije i i6stitu7ije u svoji8 6azivi8a 6osili su is:lju4ivo 8usli8a6s:i 9redz6a:.A12B !a7io6al6i razvita: u /os6i i 0er7e5ovi6i :ara:terizira 6erav6o8jer6ost i 6je5ova 6edovre6ost :od 9ojedi6i; dijelova sta6ov6itva. Poseb6a s9e7i<i46ost to5 razvit:a bila je da je vjers:a 9odjela i vjers:a 9ri9ad6ost vre8e6o8 deter8i6irala i 6a7io6al6u 9ri9ad6ost. . /os6i i 0er7e5ovi6i, :ao uostalo8 i 6a 7ijelo8 tzv. sr9s:o-;rvats:o8 jezi4:o8 9rostoru, 6ije se zbo5 9oseb6i; istorijs:i; o:ol6osti 8o5la ostvariti 6a7io6al6a i6te5ra7ija 6a os6ovu zajed6i7e jezi:a, :a:o se to do5odilo u ve e8 dijelu "vro9e, ia:o su i 6a 9o8e6uto8 9rostoru 9ostojale te6de67ije us8jere6e u to8 9rav7u. . doba austrou5ars:e u9rave u /os6i i 0er7e5ovi6i 9ro7es <or8ira6ja sr9s:e 6a7io6al6e svijesti bio je :od 9ravoslav6o5 sta6ov6itva, u5lav6o8, zavre6. #od :atoli4:o5 sta6ov6itva 9ro7es <or8ira6ja ;rvats:e 6a7io6al6e svijesti bio je, i zbo5 izrazite slabosti 5ra?a6stva, te: u to:u i odvijao se sa z6at6i8 za:a6je6je8 u 9ore?e6ju sa susjed6i8 ze8lja8a u :oji8a ive 0rvati. +azvita: bosa6s:i; (usli8a6a i8ao je o9et svoje osobe6osti i s9e7i<i46osti. Politi:a austrou5ars:e u9rave, :oju je i6au5urirao 8i6itar /e6ja8i6 #MllaN, teila je iz5rad6ji 6a7io6al6o9oliti4:e 9oseb6osti /os6e i 0er7e5ovi6e i 6je6oj izola7iji od uti7aja iz susjed6i; ze8alja, u 9rvo8 redu Srbije i 1r6e 2ore. )o8e je 9o4et:o8 devedeseti; 5odi6a 19. vije:a trebao da 9oslui #MllaNev :o67e9t i6ter:o6<esio6al6e bosa6s:e 6a7ije. !astoja6je, da se staro 8usli8a6s:o <eudal6o bo6jatvo 8odi<i7ira stvara6je8 6ovo5 :o67e9ta i6ter:o6<esio6al6o5 bo6jatva, javilo se jo 9ri :raju oto8a6s:e vladavi6e i6s9irira6o od stra6e vezira $s8a6 )o9al-9ae =1K61-1K69>. #MllaNeva 9oliti:a 6a7io6al6o5 bo6jatva, :oja je u svojoj os6ovi i8ala :o6zervativ6u 8a?ars:u do:tri6u o 9oliti4:oj 6a7iji, 6ije 8o5la biti 9ri;va e6a 6e sa8o od Srba i 0rvata, 6e5o i od 6ajve e5 dijela 8usli8a6s:i; be5ova i 5ra?a6stva.A13B (e?uti8, bo6jatvo se i9a: tada javljalo :ao izraz 6arod6e 9oseb6osti bosa6s:i; (usli8a6a i 9risut6e te6je 6je5ovi; 9rota5o6ista da se 9ravi razli:a iz8e?u vjere i 6a7ije =(e;8edbe5 #a9eta6ovi -%jubua:G D/a:a vjera, ba:a 6arod6ostOE>, te 6astoja6ja Dza vid6ije u:lju4iva6je u do8a i vie6a7io6al6i, ali jed6ojezi4:i :oloritE. )o8e je sluilo i isti7a6je svo5 jezi:a :ao bosa6s:o5, 9od :oji8 se u li65visti4:o8 s8islu 9odrazu8ijevalo -u:ovo Dju6o 6arje4jeE. !i jezi4:a 9oliti:a #MllaNeva rei8a 6ije teila jezi4:o8 9arti:ulariz8u 6i uvo?e6ju 9oseb6o5 ti9a sta6dar6o5 jezi:a u /os6i i 0er7e5ovi6i. +ije4 je 9rije sve5a u 6astoja6ju da se u s:lo9u #MllaNeve 9oliti:e bosa6s:e 6a7ije a<ir8ira 6aziv bosa6s:i jezi:, jezi: :oji su Srbi zvali sr9s:i, a 0rvati ;rvats:i. !azivo8 bosa6s:i jezi: oz6a4ava6a je u stvari 6ovoto:avti6a, 7e6tral6i dijale:ats:i idio8, :oji se 8i5ra7ija8a rairio dale:o izva6 /os6e i 0er7e5ovi6e.A1IB ':o 6e i 9rije, /osa67i su svoj jezi: u 15. stolje u 6azivali bosa6s:i8 jezi:o8, a i stra67i su 5a tada ta:o zvali. /osa6s:i8 se u to vrije8e 6azivalo i irils:o 9is8o :oji8 su 9isali.A15B Sve do 9ojave i a<ir8a7ije 6a7io6al6i; 9o:reta jezi: sta6ov6itva /os6e 6aj4e e je, 9ored dru5i; 6aziva, 6aziva6 bosa6s:i8,A16B a bosa6s:i (usli8a6i 6isu 6i z6ali za dru5i 6aziv 6a 9relazu iz 19. u 20. vije:. /o6jatvo se tada 6ije 8o5lo a<ir8irati :ao 8oder6a 6a7io6al6a ideolo5ija. +azlo5 to8e lei i u 6e9ovjere6ju ve i6e uti7aj6i; 8usli8a6s:i; :o6zervativ6i; <a:tora 9re8a sveu:u96oj 9oliti7i o:u9a7io6e u9rave, 9a i 9re8a 9oliti7i bosa6s:e 6a7ije. (e?uti8, od z6at6o ve e5 z6a4aja je bilo to to vode i 8usli8a6s:i :ru5ovi, u :oji8a su do8i6irali ze8lji6i vele9osjed6i7i i ule8a, zbo5 svo5 ideolo:o5 i obrazov6o5 9ro<ila 6isu 8o5li 9ostati 9redvod6i7i 8oder6o5 6a7io6al6o5 9o:reta. ,ato je et6i4:u, :ultur6u i 9oliti4:u i6dividual6ost bosa6s:o;er7e5ova4:i; (usli8a6a :ara:teriziralo odsustvo 8oder6e 6a7io6al6e svijesti. $vo je bilo uvjetova6o :a:o 6ji;ovo8 so7ijal6o8 stru:turo8 ta:o i vjers:o8 i drav6o8 tradi7ijo8 veza6o8 za $to8a6s:o 7arstvo. (usli8a6i su zaostajali u 9o5ledu u:lju4iva6ja u 8oder6e obli:e :a9italisti4:e 9rivrede, 6a to su 9ored e:o6o8s:o-so7ijal6i; uzro:a, bit6o uti7ali i :ultur6o-;istorijs:i <a:tori.A1JB (alobroj6i 9ri9ad6i7i, 6ove evro9s:i obrazova6e 8usli8a6s:e i6teli5e67ije 9od uti7aje8 sr9s:e i ;rvats:e 6a7io6al6e 9ro9a5a6de, 9o:azivali su s:lo6ost da 9ri;vate ;rvats:u, od6os6o sr9s:u 6a7io6al6u orije6ta7iju. Pri to8e je ;rvatstvo u 90-ti8 5odi6a8a 19. stolje a, :ada je ot9o4eo ovaj 9ro7es, 9o:azalo vie 9rivla46osti. )o je 9oseb6o vailo za 9rve u6iverzitets:i obrazova6e (usli8a6e, 9orije:lo8 iz vii; drutve6i; :ru5ova :oji su studirali u ,a5rebu i /e4u. )o8e je do9ri6osila i 6a7io6al6a ideolo5ija '6te Star4evi a, 6je5ovo uvaava6je isla8a i idealiza7ija bosa6s:o5 8usli8a6s:o5 9le8stva. ,a ;rvats:i

o9redijelje6e 8usli8a6s:e i6tele:tual7e :ara:teristi46o je 6astoja6je da se (usli8a6i 8oder6iziraju, 9ro9a5iraju i da je budu 6ost isla8a osi5ura6a 9od austrou5ars:o8 u9ravo8. #od sr9s:i orije6tira6e 8usli8a6s:e o8ladi6e 9risut6a je bila te6ja da se reli5ija 9otis6e u s<eru 9rivat6osti, a 6a:o6 a6e:sije 190K. evide6t6o je 9si;i4:o i 9oliti4:o dista67ira6je od )urs:e. ,a razli:u od 9ristali7a ;rvatstva 8e?u (usli8a6i8a, 9rosr9s:i dio stude6ts:e o8ladi6e 9odravao je do a6e:sije ideju auto6o8ije /os6e i 0er7e5ovi6e 9od suvere6iteto8 sulta6a i 9oliti:u :oju je 6a toj 9lat<or8i vodilo :o6zervativ6o 8usli8a6s:o vo?stvo zajed6o sa Srbi8a. Politi:u 8usli8a6s:i; i6tele:tuala7a, :oji su se izja6javali :ao Srbi, :ara:terizira a6tiaustrija6stvo, 9a i a6ti;rvatstvo u:oli:o se ;rvatstvo javljalo :ao alter6ativa sr9stvu.A1KB (e?uti8, i :od o6i; 8alobroj6i; bosa6s:i; (usli8a6a :oji su se sr9s:i ili ;rvats:i o9redjeljivali, 8usli8a6stvo se 9o:azalo 9revale6t6o u od6osu 6a sr9stvo i ;rvatstvo. Po8e6uto o9redjeljiva6je bilo je 9rve6stve6o 9oliti4:o5 :ara:tera i bilo je u 6izu slu4ajeva 9ra e6o iz8je6o8 6a7io6al6o-9oliti4:e orije6ta7ije. .ostalo8, 6i5dje 6a /al:a6u 6ije 6a os6ovu zajed6i7e jezi:a dolo do i6te5ra7ije sta6ov6itva isla8s:e vjere u ve i6s:e ;ri a6s:e 6a7ije. Sa8o :od 'lba6a7a, :oji su u ve i6i 8usli8a6i, vjers:e razli:e 6isu i8ale ta:av z6a4aj u 6a7io6al6o8 razvit:u :ao :od susjed6i; i8 Ju6i; Slave6a. &a:o je 9oliti:a D6a7io6al6o5 o9redjeljiva6jaE (usli8a6a 9retr9jela ;istorijs:i 6eus9je;, 8usli8a6s:a i6teli5e67ija, :oja se svojevre8e6o zala5ala za 6ji;ovo 6a7io6alizova6je u sr9s:o8 od6os6o ;rvats:o8 s8islu, do9ri6osila je 9revazilae6ju zatvore6osti 8usli8a6s:e zajed6i7e u /os6i i 0er7e5ovi6i i odi5rala je odre?e6u ulo5u u 9ri;vata6ju te:ovi6a evro9s:e :ulture od stra6e (usli8a6a. !e ulaze i dalje u 9roble8ati:u 6a7io6al6o5 razvit:a u 20. vije:u isti4e8o da je /os6a i 0er7e5ovi6a, :oja je i u 0absbur:oj 8o6ar;iji bila 9oseb6o u9rav6o 9odru4je i sa8o :rat:otraj6o iz8e?u dva svjets:a rata iz5ubila taj status u 6ovostvore6oj dravi, ob6ovila u to:u Dru5o5 svjets:o5 rata ele8e6te svoje drav6osti. $6a je u o:viru ju5oslave6s:e <edera7ije e5zistirala :ao +e9ubli:a, 4iji su :o6stitutiv6i 6arodi bili Srbi, (usli8a6i i 0rvati. & 9ored odre?e6i; 9o4et6i; :oleba6ja i 6edosljed6osti (usli8a6i su 9riz6ati :ao 9oseba6 6arod, od6os6o 6a7ija. (e?uti8, jo u vrije8e :oje je 9red;odilo 9osljed6je8 ratu =1992-1995> 9ojedi6i istori4ari su 9ostavljali 9ita6je ade:vat6ije 6a7io6al6e 6o8i6a7ije bosa6s:i; (usli8a6a. &zrazi 8usli8a6s:i 6arod i 6a7ija, (usli8a6i u /os6i i 0er7e5ovi6i, odre?uju 6ai8e iste u od6osu 6a bosa6s:o;er7e5ova4:e Srbe i 0rvate, ali i; 6e o9redjeljuje 9re8a ostalo8 8usli8a6s:o8 svijetu. Sto5a je jo tada 9redla5a6o da je 6ajbolje u9otrijebiti izraz /o6ja7i.A19B $vo su 6e9osred6o 9red rad odbijali 6e:i uti7aj6i 8usli8a6s:i i6tele:tual7i s8atraju i bo6jatvo 9revazi?e6i8 da bude 6a7io6al6a odred6i7a (usli8a6a. $6i su izraavali tada su86ju da bi se bo6jatvo 8o5lo svesti D6a ideolo5iju i 9oliti:u 6e:e 8usli8a6s:e /i0E, to bi D6e8i6ov6o vodilo oivljava6ju sr9s:o-;rvats:i; 9la6ova o 9odjeli /i0E.A20B (e?uti8, u to:u rata, :ada su (usli8a6i izloe6i 5e6o7idu 9retr9jeli 6ajve e rtve, a<ir8ira6 je za 6ji; 6aziv /o6ja7i, :oji je 9oto8 u dejto6s:oj /os6i i 0er7e5ovi6i 9ostao i ustav6a :ate5orija. Do: su ra6ije /osa6a7 i /o6ja: bili si6o6i8i, 9ot9u6o isto5 z6a4e6ja, sada se 9od 9oj8o8 /osa6a7 9odrazu8jeva o6aj :oji je 9orije:lo8 iz /os6e i 0er7e5ovi6e od6os6o 6je6 dravlja6i6, bez obzira 6a vjeru i 6a7iju. Da6as se :ao /o6ja7i de:lariraju, 8ada 6e 9osve is:lju4ivo, bosa6s:o-;er7e5ova4:i 8usli8a6i i ve i6a 9ri9ad6i:a isla8s:e vjere ju6oslave6s:o5 9orije:la. !a:o6 stra6e :ata:liz8e :roz :oju je 9rola /os6a i 0er7e5ovi6a, 6je6a jedi6a 9ers9e:tiva :oja obe ava bolju budu 6ost je da bude ure?e6a :ao 8oder6a evro9s:a, 9luralisti4:a i de8o:rats:a drava. S obziro8 da je u /i0 6a7io6al6a 9ri9ad6ost odre?e6a vjers:o8 9ri9ad6o u, dobri od6osi iz8e?u vjers:i; zajed6i7a, uzaja86o uvaava6je, tolera67ija i dijalo5 su od 9resud6o5 z6a4aja za 6a7io6al6e od6ose. Sve vjers:e zajed6i7e trebaju uivati 9u6u slobodu djelova6ja, a drava da bi bila de8o:rats:a 8ora biti se:ular6a. Pri to8e se 9luraliza8 6e 8oe sa8o svoditi 6a 6a7io6al6i 9luraliza8 i 8ulti:ultur6ost. )e6de67ija da se 9luraliza8 svede sa8o 6a 6a7io6al6i i :o6<esio6al6i 9luraliza8 vodi u 6a7io6al6i totalitariza8. De8o:ra7ija 9odrazu8jeva i 9luraliza8 u 9o5ledu razli4iti; svjeto6azora i 9oliti4:i; o97ija.

,usa88e6<assu65 "&!&2" '!("+#.!2"! ,.+ ")0!&S10"! "!)P&1#%.!2 &! /$S!&"!0"+,"2$P&!'

Der -er<asser Qid8ete sei6e 'u<8er:sa8:eit ei6i5e6 );ese6 zur et;6is7;e6 u6d 6atio6ale6 "6tQi7:lu65 i6 /0, die i6 de6 voraus5e;e6der Ja;rze;6te6 vor de8 letze6 #rie5 i6 der bos6is7;-;erze5oQi6is7;e6 0istorio5ra9;ie <or8uliert Qurde6. Der S7;Qer9u6:t der "rRrteru65 lie5t au< der /edeutu65 des

&sla8isieru5s9rozesses u6d der beso6dere6 %a5e /os6ie6s i8 $s8a6is7;e6 +ei7;. Die (asse6isla8isieru65 i6 /os6ie6 a6d 'lba6ie6 Qar dur7; die jeQeili5e6 beso6dere6 .8stS6de6 i6 diese6 +e5io6e6 u6d dur7; 9olitis7;-strate5is7;e /edTr<6isse des os8a6is7;e6 Staates bedi65t. 'ber trotz 5eQisser U;6li7;:eite6 ;atte die (asse6isla8isieru65 i6 de6 5e6a66te6 %S6der6 Qe5e6 vers7;iede6er ;istoris7;er /edi65u65e6 6i7;t die 5lei7;e6 'usQir:u65e6 i6 der (oder6e. Die isla8isierte (asse i6 'lba6ie6 blieb 8it de6 1;ristli7;$rt;odoVe6 u6d de6 #ato;oli:e6 i6 der 2es8at;eit des alba6is7;e6 -ol:e i6te5riert. Da5e5e6 e6tQi7:elte die isla8isierte /evRl:eru65 i6 /os6ie6, die si7; aus ei6er et;6is7; verQa6dte6 aber :o6<essio6ell ;etero5e6e6 (asse, also aus /o5u8ile6, #at;oli:e6 u6d 1;ristli7;-$rt;odoVe6, <or8ierte, i8 %au<e der os8a6is7;e6 0errs7;a<t i;re 8e6tale, :ulturelle u6d et;6is7;e /eso6der;eit. Die e6ts7;ei6de6ste +olle s9ielte dabei die "6tste;u65 u6d "6tQi7:lu65 der ei6;ei8is7;e6 <eudale6 #lasse, so dass die bos6is7;e6 (usli8e, die si7; als /os6ia:e6 oder /os6ier i6 erster %i6ie i6 'b5re6zu5 vo6 der )Tr:e6 u6d a6dere6 8usli8is7;e6 -Rl:er bezei7;6ete6, i6s 19. Ja;r;u6dert als -ol: i8 <eudale6 Si66e ei6trate6. Die 1;ristli7;$rt;odoVe6 u6d #at;oli:e6, die i;re6 2laube6 beQa;rrte6, tra6s<or8ierte6 si7; i6 der 8oder6e6 ,eit als )eile der serbis7;e6 bzQ. :roatis7;e6 !atio6. Die 6atio6ale "6tQi7:lu65 i6 /0 Qar vo6 .65lei7;8Sssi5:eit u6d vo6 .6volle6de6t;eit i6 ei6i5e6 )eile6 der /evRl:eru65 5e:e66zei7;6et. Das /eso6dere dieser "6tQi7:lu65 ist der .8sta6d, dass die :o6<essio6elle )eilu65 8it der ,eit au7; die 6atio6ale ,u5e;Rri5:eit deter8i6iert ;at. '6ders als i8 5rRssere6 )eil "uro9as :o66te i6 /0, Qie Tbri5e6s au7; i8 5a6ze6 so5e6a66te6 serbo:roatis7;e6 S9ra7;5ebiet, Qe5e6 de6 beso6dere6 ;istoris7;e6 .8stS6de6 :ei6e 6atio6ale &6te5ratio6 au< 2ru6dla5e der S9ra7;e65e8ei6s7;a<t verQir:li7;t Qerde6, obQo;l au7; ;ier sol7;e )e6de6ze6 vor;a6de6 Qare6. Der 'utor berT;rte u6ter a6dere8 au7; die @ra5e des /os6ia:e6tu8s, das si7; als ei6e 8oder6e 6atio6ale &deolo5ie Qeder bei de6 1ristli7;-$rt;odoVe6 u6d #at;oli:e6 6o7; bei de6 (osli8e6 a8 Wber5a65 vo8 19. zu8 20. Ja;r;u6dert dur7;setze6 :o66te. DesQe5e6 Qar die et;6is7;e, :ulturelle u6d 9olitis7;e &6dividualitSt der bos6is7;e6 (usli8e vo8 (a65el a6 ei6e8 8oder6e6 !atio6albeQusstsei6 5e9rS5t. Dies Qurde dur7; i;re da8ali5e soziale Stru:tur soQie dur7; i;re reli5iRse u6d staatli7;e )raditio6, die 8it de8 otto8a6is7;e6 +ei7; verbu6de6 Qar, bedi65t. $bQo;l si7; die DPoliti: der 6atio6ale6 Selbstbesti88u65E der (usli8e als ver<e;lt ;erausstellte, tru5 die 8usli8is7;e &6teli5e6zia, die si7; i;rerzeit <Tr ei6e serbis7;e oder :roatis7;e 6atio6ale $rie6tieru65 ei6setzte, zur WberQi6du65 der 'b5es7;ir8t;eit der 8usli8is7;e6 2e8ei6s7;a<t i6 /os6ie6-0erze5oQi6a bei u6d s9ielte bei der '66a;8e der "i5e6s7;a<te6 der euro9Sis7;e6 #ultur seite6s der (usli8e ei6e +olle.

3 &zla5a6je 6a 5. zasjeda6ju #o8isije za istoriju ju5oisto46e "vro9e @o6da7ije Pro $rie6te 9osve e6oj te8i Mesijanizam i etnocentrizam na Balkanu, :oje je odra6o I. de7e8bra 2000. 5odi6e u /e4u. A1B !edi8 @ili9ovi , Speci i!nosti islamizacije u Bosni, Pre5led 195K, =va6red6i broj>, 2J-33. &sti te:st objavlje6 je i u Prilozi8a IX196K, 559-365. -idi od isto5 autora "s#rt na neke probleme istorije Bosne i $erce%o#ine, Pre5led 2X1953, K9-93. A2B Dis:usijaG &roblemi etni!ko% raz#itka u Bosni i $erce%o#ini, Prilozi &6stituta za istoriju u Sarajevu =dalje Prilozi, 11-12X19J5-19J6, 26K-2J0, 2J6, 2JJ-2J9. A3B (ar:o Fu6ji , Bosna i Venecija 'odnosi u ()V i (V st.*, Sarajevo 1996, 3K6-3KJ. AIB !. @ili9ovi , Speci i!nosti islamizacije, 2J-33Y u9. 'vdo Su es:a, &oloaj bosanskih Muslimana u "smanskoj dra#i, Pre5led, 5X19J5, IK3-509. i :ao 6a9. 2. A5B !edi8 @ili9ovi , "s#rt na pitanje islamizacije na Balkanu pod Turcima, 2odi6ja:, '!./i0 Z&&&, 1/& :6j. 11, Sarajevo 19J6, 395-396. A6B !edi8 @ili9ovi , " jednom aspektu korelacije izme+u islamizacije i !i tlu!enja. ,eke implikacije islamizacije u Bosni i $erce%o#ini, Prilozi, 1KX19K1, 3KY isti, "s#rt na pitanje islamizacije, I13-I1I. AJB !. @ili9ovi , " jednom aspektu korelacije, 25-39.

AKB Pre5led, 2X1953. A9B Sre :o (. Daja, -on essionalit.t und ,ationalit.t Bosniens und der $erze%o/ina. Voremanzipatorische &hase 0123-0451, STdosteuro9Sis7;e 'rbeite6 K0, (T67;e6 19KI, 30-3J, 22IY .9. !edi8 @ili9ovi , )slamizacija #laha u Bosni i $erce%o#ini u (V i (V) #ijeku, +adovi '!./i0, %ZZ&&&X32, Sarajevo 19K3, 139-1IK. A10B #ao 6a9o8e6a 2 i J. A11B 6iskusija, 2K5-2K6, /ra6islav Lur?ev, ,eke napomene o islamizaciji i bonjat#u u istoriji Bosne i $erce%o#ine, Prilozi za orije6tal6u <ilolo5iju I1X1991, 31-33Y vidiG '. Su es:a, &oloaj bosanskih Muslimana, IK3-509. A12B -idi. (u;a8ed 0adija;i , 6ie 7n .n%e der nationalen 8nt/icklun% in Bosnien und der $erze%o/ina, STdost-@ors7;u65e6, 21X1962, 16K-193Y isti, "d tradicije do identiteta '9eneza nacionalno% pitanja bosanskih Muslimana* Sarajevo 19JI, 5-155, 2I3-252Y -lado Jo:a6ovi , 8lementi koji su kroz istoriju djelo#ali poziti#no i ne%ati#no na st#aranje bonjat#a kao nacionalno% pokreta, Pre5led, K i 9X19K6, 133-163, 2I1-263. @erdi6a6d 0 a u 9 t 8 a 6 6 odba7uje 8ilje6je da bi re5io6al6o bosa6stvo u doba oto8a6s:e vladavi6e 8o5lo i8ati z6a4e6je svjes6o5 et6i:u8a. Pri to8e ta:o?er s8atra da se, i 9ored odre?e6i; us9je;a 6a7io6al6i; 9ro9a5a6di iz susjedstva, 9ri :raju turs:e vladavi6e 9rete6a ve i6a 9ravoslav6o5 i :atoli4:o5 sta6ov6itva 6alazila u stadiju vjers:e zajed6i7e, 4ija se osobe6ost jo 6ije 9ovezivala sa 9oj8o8 et6i:u8a. 6ie Mohamedaner in Bosnien-$erce%o#ina, uG Die 0absbur5er8o6ar7;ie /d. &-, Pie6 19KI, 6K2-6KI. A13B $ 6a7io6al6oj 9oliti7i #MllaNa vidi )o8islav #ralja4i , -alaje# reim u Bosni i $erce%o#ini 044:-0;53, Sarajevo 19KJ. KK i dalje. A1IB Devad Ja;i , <lo%a =bosansko% jezika> u procesima srpskohr#atske standardizacije, Pre5led, 2X19KJ, 2I5-255Y Sre :o (. Daja, Bosnien-$erce%o#ina in der ?sterreichischun%arischen 8poche '04@4-0;04*. )ntelli%entsia z/ischen Tradition und )deolo%ie, S$' 93, (T67;e6 199I, 20J-21K. A15B #ao 6a9. 3. A16B -idi %jilja6a Sta64i , Lin%#isti!ka terminolo%ija u Bosni i $erce%o#ini u #rijeme austrou%arske upra#e, Sarajevo 19K6, II-I5. A1JB Devad Juzbai , ,acionalno-politi!ki odnosi u Bosanskoherce%o#a!kom saboru i jezi!ko pitanje, '!./i0, Djela %ZZ&&&XI2, Sarajevo 1999, 2J. i dalje. A1KB $ sr9s:i8 i ;rvats:i8 te6de67ija8a u razvit:u (usli8a6a vidi (. 0adija;i , "d tradicije do identiteta, 156 i daljeY S. Daja, Bosnien-$erce%o#ina 20J-21KY u9. '6te (albaa, $r#atski i srpski nacionalni problem za #rijeme reima Benjamina -AllaBa, $sije: 19I0, 2K, 6J-J3, Do8i6i: (a6di , 8tni!ka po#ijest Bosne i $erce%o#ine, +i8 196J, I0K-II5. A19B /ra6islav Lur?ev, ,eke napomene o islamizaciji i bonjat#u, 31-33Y -idi "6ver +edi , " posebnosti bosanskih Muslimana uG Toko#i i otpori, Sarajevo 19J0. A20B (usta<a &8a8ovi , " historiji bonja!ko% pokuaja, uG 'ti< Purivatra, (usta<a &8a8ovi , +us8ir (a;8ut e;aji , Muslimani i Bonjat#o, Sarajevo 1991, 65-69. ;tt9GXXiis.u6sa.baX9riloziX30X30[juzbasi7.;t8