T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 18, Say: 1, 2009 s.

209-224

XVII. Yzylda Melm eyhlerinden Sunullah Gaybnin Bak le Tarkat db

Abdurrezzak Tek
Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi abdurrezzaktek@hotmail.com

zet
XII. Tasavvuf terbiyede nemli bir yer tekil eden db konusu, tarkata giriin ardndan manev yolculuk srecinde uyulmas gereken kurallar, mrid ve ihvna kar gz nnde bulundurulmas istenen tavrlar ifade etmitir. Bu manada dervilere yol gsteren tavsiyeler db ve erkn bal altnda ya mstakil risleler halinde veya tasavvufa dair genel bilgiler veren eserlerin iinde bir blm olarak ele alnmtr. Bu almann amac, Osmanl dneminde etkin bir rol oynayan Bayram-Melmliinin temsilcilerinden Sunullah Gaybnin konuya bakn ortaya koymak ve adb asndan bu anlay ile dier tarikatlar arasndaki benzerlii veya farkll gstermektir.

Abstract One of the Malmati Sheikhs of XVII.th Century Sunullah Ghaybs Opinions on Manners of Tarqa
Manners (db), which occupied an important place in the sufi training, refers to the rules to conform during the spiritual journey, and the desired attitudes toward to sheikh and brethren. So, these guiding principals for dervishes are discussed under the heading adb or arkn/principles, either as

detached treatise or in the books having the general information about tasawwuf. The aim of this study is to present the view of Sunullah Ghayb, who was one of the representatives of Bayram- Malmatiyya playing an active role in the Ottoman period, on this issue, and to show the similarities and differences in terms of manners between that view and the other sufi orders ones. Anahtar Kelimeler: Sunullah Gayb, Adb, Bayram-Melmilii Key Words: Sunullah Ghayb, Manners, Bayram-Malmatiyya

Tasavvufun ilk dnemlerinden itibaren kullanlmaya balanan db kavram, tarkata intisbn ardndan manev yolculuk ad verilen seyr u slk srecinde uyulmas gereken kurallarn yan sra eyh ve ihvna kar gz nnde bulundurulmas istenen tavrlar da ifade etmitir. Bu manada dervilere yol gsteren tavsiyeler db ve erkn bal altnda ya mstakil risleler halinde veya tasavvufa dair genel bilgiler veren eserlerin iinde bir blm olarak ele alnmtr.1 Mesela tasavvuf klasiklerine baktmzda Serrc elLumada Kitb Edebil-Mutasavvfe bal altnda, Kueyr erRislede hem irde ve edeb bahsinde hem de eserine ekledii son blmde, Eb Tlib el-Mekk Ktul-Kulbda, Gazzl de hyu Ulmiddnde mridlerin dikkat etmeleri gereken kaide ve esaslar geni olarak ele almtr. Bu alanda yazlan eserlerin en mehru ise Ebun-Necb Ziyeddn es-Shreverdnin (l. 563/1168) dblMridn adl eseridir. Tekke ve tarkat nizam belli bir sistem halinde ortaya ktktan sonra mridlerin db konusu da buna gre yeniden ekillenmeye balamtr. zellikle Eb Sad Ebl-Hayrn (l. 444/1052) tekkelerde uyulmas beklenen kurallar esasl bir ekilde tespit etmesi2 ve Eb Hafs ihbddn es-Shreverdnin (l. 632/1234) Avrifl-Marifte sz konusu db ve erkn sistemli olarak anlatmasndan sonra konu daha da aklk kazanmtr. Tarkatlarn teekkl etmeye balamasnn ardndan ise, hemen her eyh mensup olduu tarkatn dbna dair risleler kaleme almaya balamtr. Bunlar arasnda emlelizde Ahmed Efendinin Glenlie dair ve1

dbla ilgili ilk olarak kaleme alnan eserler unlardr: Yahy b. Muz erRz, Kitbl-Mridn (GAS, I, 646); Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy, Kahire 1394-99; Hris el-Muhsib, dbn-Nfs, (GAS, I, 641); Hakm et-Tirmz, dbl-Mridn, Msr ts; Abdurrahman es-Slem, dbus-Suhbe ve Hsnl-Ure, Kuds 1954, Cevamiu dbis-Sfiyye, Kahire, Daru Cevamiul-Kelim, ts.; Abdlvehhb e-rn, Edebl-Mrid (GAL, Suppl., II, 467); Abdullah b. Alev el-Haddd, Rislet dbi Slkil-Mrid, Msr 1958. Bkz., Muhammed bnl-Mnevver, Esrrt-Tevhd, (Tevhdin Srlar, trc., S. Uluda), stanbul 2004, s. 324-325.

210

i Tarkat- Gleniyye, Abdullah Salahaddn-i Uknin Uklikle ilgili Tuhfetl-Ukiyye ve Yakub Avfnin Celvetlie ynelik kaleme ald Hediyyets-Slikn adl eserler zikredilebilir.3 XVII. yzylda Ktahya ve evresinde faaliyetlerini srdren Sunullah Gayb de kendi dnemini gz nnde bulundurarak tarikt adab hakknda Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye adl eserini4 kaleme alma ihtiyac duymutur. Dier eserlerinde de yer verdii bu konu, onun Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphnesi, Genel 1441/1 numarada yegane nsha olarak bulunan mezkr rislesinde mstakil olarak ele alnmtr. Bu almada Gaybnin sz konusu rislede inceledii tarkat dbnn Bayrm-Melmiliinin temel zellikleri asndan nasl bir kaynak tekil ettii gsterilmeye allacaktr. Halvet eyhi Muslihddin-i Ktahyevden (. 1072/1661)5 iczetinin yan sra, Olanlar eyhi brahim Efendiden (. 1065/1654) Bayrm-Melm anlayn benimseyen Gaybyi byle bir risle yazmaya iten temel sebeplerden birisi, evresindeki Fukarmzdan geinir nice cehele-i rezele ve dervinmzdan grnr nice hazele-i batale dedii baz kiilerin szlerini yanl yorumlamalar, dieri de bu yorumlara dayanarak erata muhalif bir takm inan ve davranlar sergilemeleridir. eyh sz konusu yanl anlamay gidermek ve tarkatnn esaslarn izah etmek iin eserini kaleme aln giri ksmnda yle dile getirmitir: F zamnin fukarmzdan geinir nice cehele-i rezele ve dervinmzdan grnr nice hazele-i batale, tarkatmz haberdar ve ak u mahabbetimiz giriftr olmadan eben an ceddn mutd olman ahynen al tarkiz-ziyret gelmesini mertebe-i irde sanp gh mnasebetle elkelm yecrrl-kelm [laf laf aar] fehvsnca esn-y sohbette al tarkin-nakl vel-hikye meyh- izmn ve evliy-y kirmn
3

Dier taraftan tarkat kurucusu kabul edilen eyhlerin de konuya dair eser yazdklarn grmekteyiz. rnein Abdlkdir Geyln, el-Gunye adl eserinin sonunda konuyu ele alm, Necmeddn Kbr, dbl-Mridn adyla bir eser yazmtr. Bkz., Uluda, Sleyman, dbl-Mridn, DA, c. I, s. 336-337. Kaynaklarda Gaybnin eserleri arasnda zikredilmeyen rislenin adnn onun tarafndan konulduuna dair bir bilgiye sahip deiliz. eyhin mdi bizim hizmet eylediimiz vahdet erenleri kim, Halvetiyye ve Bayrmiyyeyi cmidir. Onlarn resm detinde tevbe bat, k u mahabbettir. ifadesinden yola karak mstensih bu isimi sonradan koymu olabilir. Rislenin fer kaydnda (vr. 15a) eserin hicr 1073de Karacaehir kasabasnda Sunullh b. eyh Ahmed b. eyh Beir tarafndan yazld ve 8 Ramazan 1075 tarihinde de mellif nshasndan istinsah edildii belirtilmekte, ancak mstensihin ad zikredilmemektedir. eyh Muslihddin Efendi, Ktahyadaki Balkl Tekkesinin kurucusu ve ilk eyhidir. Elmall mm Sinann halifelerinden kabul edilen Muslihddin Efendinin, eyhine ne zaman intisap ettii bilinmemektedir. Bk. Kemikli, Bilal, Sunullah- Gayb Hayat-Eserleri-iirleri, Ankara 2000, s. 41-42.

211

hakyik ve marife mteallka olan kelimt- kudsiyyelerinden baz efvh kelimt istim eyledike, mcerred zam- fsid ve fehm-i ksidince hizmet-i merdne mdvemetle seyr slka mracaat ve saf-y dern ve kalb-i mnkesir ve mahznla tevecch ve murkabeye mlzemet eylemeksizin tabat ve nefsniyyetine mlyim ve muvfk ve erbb- ilhd ve zendeka mereb ve meslekine mnsib ve mutbk n-hemvr semt ihtir eyleyip erat- mutahharaya muvfk deil baz akvl efl ve hakkat-i mnevvereye mutbk deil baz evz ve ahvl ile rh- dallete tbi ve beynel-halk s-i huluk ve s-i amel ve s-i itikdla yi olman [Thmete sebep olacak konulardan saknn] msdknca bilahare tark-i Hakta olan mesleimizi beyn ve izhr mmkn olan mertebe tarkatmz ayn eylemek lzm geldi. T ki, tarkatimize muvfk ve mesleimize mutbk olan k- sdk ile kendi hevsna mtbeat zere olup da bu tarka mstenid geinen mdde ve kzib ve mnfk zhir ve bhir ola.6 te yandan Gayb, rahatszlk duyduu bu hususu aa kavuturmak iin ilah izin aldn da belirtmitir: Ve bu risle-i cziyye tahrrine mberette acaba izn-i ilh var m ola? diye al tarkil-istihre iczet talep olundukta, mhedemizde grlr ki, lem-i gaybden bir latf gherden dest-vne iine bir yeil zmrt tesbih ki, c-be-c (..?) ile tezyn eylemiler ve emsesi yerleri cmle altn ile mnakka getirdiler elime sundular. Destr- ilh ve rz-y rabbn var idine ilim hsl olucak bi-kadril-bida tarkat- vahdetiyyenin m-l-bd olan mertebesinden bir miktar ir ve tavzh eylemek lzm geldi ki tlib-i Hak olanlarn gnlleri elinde sbha-ve tesbh ola.7 Gaybnin zikredilen eserinde etraflca ele ald ve zerinde hassasiyetle durduu temel konular, tarkat db bal altnda yle sralanabilir: 1. Ehl-i Snnet izgisine Bal Kalmak Gerek baz tasavvuf grleri, gerekse yaad dnemde Bayrm-Melmleri hakknda erata muhalif davrandklaryla ilgili yanl kanaatler, Gaybnin Ktahya halk tarafndan eletirilmesine ve hatta zndklkla itham edilmesine neden olmutur.8 Her ne kadar kaynaklarda baz Bayrm-Melm eyhlerinin erata muhalif

6 7 8

Sunullah Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Genel, nr. 1441/1, vr. 9b. Gayb, a.g.e., vr. 9b. Kaynaklarda onun bu ithamlar bertaraf etmek amacyla Halvet eyhi Muslihddin Efendiye balanm olma ihtimaline de dikkat ekilmitir. Bk. Kemikli, age., s. 42.

212

davrandklar gerekesiyle soruturmaya uradklar ve sorgulama neticesinde idam edildikleri kaydedilmise de, Bayrm-Melmliine kabulde sahih inan sahibi olmak ve tarkata girdikten sonra er hkmlere titizlikle riayet etmek bu yolun temel esaslarndan birini oluturmutur.9 Bu sebeple suflerin dolaysyla hem kendisinin hem de mensubu olduu Bayrm Melmlerinin, zhiren ve btnen Ehl-i Snnet inancna bal kaldklarna iaret eden Gayb, onlarn ayn zamanda Frka-i nciyenin en yksek ubesini oluturduklarn da vurgulamtr: Cem ehl-i Hak bunun zerine mttefiktir ki ol Frka-i Nciye, Ehl-i Snnet ve Cemattir. Ve bu sfiyye-i mteerria-i muvahhide dahi Ehl-i Snnet ve Cemat mnaibtndan bir ube-i aliyyedir. Delil ve burhn ve hccet bunlarda zhiren ve btnen akid-i Ehl-i Snnete muhlefet ve eir-i Ehl-i Snnete muyir almet zhir ve bhir olmaddr.10 eyhin zerinde durduu dier bir nokta da mutasavvflarn, erata ballklarnn yan sra btnlarn her trl kt vasftan tasfiye ederek ilah keiflere ulamalar ve bu nedenle limlerden daha stn olmalardr. Dolaysyla limlerin bilgileri ilmel-yakn mertebesinde iken suflerin bilgileri, ilmel-yaknle birlikte aynelyakn ve hakkal-yakn mertebelerine varmtr. Mellifin ifadesiyle sz konusu derece farknn temel nedeni, suflerin seyr u slklarnn, mchede ve mhedelerinin erat, tarkat, hakkat ve marifet zere olmasdr: Sfiyye-i ehl-i vahdet, zhiren ve btnen Ehl-i Snnet ve Cematten idii muhakkaktr. Ve lkin erat- mutahharaya, keml-i inkiydlarndan sonra tasfiye-i btnda mblaa ile mchedeleri cihetinden syir Ehl-i Snnetten tarkleri edakk ve mchedeleri semeresiyle kef ayn sahibi olduklar ecilden zt ve sfta ve syir itikdiyyta mteallka olan hlatta itikdlar cmleden ehaktr. Zira Ehl-i Snnet ve Cemat ulemsnn ilimleri ancak ilmel-yakndir. Ve sfiyye-i muvahhidenin ilim ve mrifetleri hem ilmel-yakn, hem aynel-yakn ve hem hakkal-yakn. Sebep budur ki, bunlarn ilm-i billhta seyr slklar, srr- murabbat zere dair ve mrifet-i zt ve sfatta mchede ve mhedeleri r erkn zere syirdir ki, erat tarkat ve hakkat mrifetten ibarettir. Onun dahi srr budur ki, cem muhakkikn ve cmle muvahhidn katnda asl- vcd- lem ve sebeb-i hilkat-i ben dem sft- erbaa-i kadme olan hayat ve ilim ve irdet ve kudrettir ki, beynel-meyh erbaa-i ilhiyye tabr olunur. Ve harret ve
9

10

Bayrm Melmlerinin bu konudaki grleriyle ilgili bk. Lalzde Abdlbk Efendi, Sergzet, Topkap Saray Mzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 1274, vr. 136b-137a; Mstakmzde Sleyman Sadeddin, Risle-i Melmiyye-i uttriyye, stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, nr. 3357, vr. 16b, 84b, 87a. Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 9b-10a. Ayrca bk. Gayb, Mekrim-i Ahlk f Tark-i Uk, BEEK, Genel 1441/2, vr. 16a.

213

brdet ve rutbet ve yebsettir ki, tabyi-i erbaa tabr olunur. Ve ate ve hava ve b ve hktr ki, ansr- erbaa tabr olunur. Ve safra ve dem ve balgam ve sevddr ki, ahlt- erbaa tabr olunur. Ve cisim ve teazz ve his ve nutuktur ki, hakyk- erbaa tabr olunur. ndel-muhakkikn bu murabbata erkn- ulhiyyet derler. ndelmuhakkikn bu murabbata erkn- ulhiyyet derler. Pes bin-y hak olan insann bi-hasebiz-zhir vcdunun hilkatine sebep murabbat olduu gibi, kezlik bi-hasebil-btn dernunun imret ve haytiyetine dahi bis, netyic-i murabbat olan erat tarkat ve hakkat mrifettir.11 2. Sahih tikd Sahip Olmak Gaybye gre Melmet yoluna giren tlib her eyden nce temel akid bilgilerini renmeli, haram ve hellle ilgili konular bilmeli, gerek fiil gerekse kavl ve ahlk olsun her trl ktlkten saknmaldr:12 Slik-i rh- Hakka evvel lzm olan tashh-i itikddr. Tashh-i itikdda ise, m-l-bdd kibr- selefin ment billh ve bi-m ce min indillh al murdillh ve ment bireslillh ve m ce min indi reslillh al murd-i reslillh. [Allaha ve Onun katndan gelenlere Onun istedii ekilde mn ettik, Hz. Peygambere ve onun bildirdiklerine bildirdii ekilde inandk] kelm- erfinin mazmn- latfleridir ki, Ehl-i Snnet ve Cematn mukallidn ve muhakkikninin itikdtn cmia ve srr- murabbattan niye olan mertib-i erbaay miledir. Ameliyytta m-l-bdd ise [slm be esas zere kurulmutur]13 hads-i erfinin mazmnunu lisn ile telaffuz ve kalbi ile tasdk eylemektir. Ve dahi Cenb- Hakkn nasla hell eylediinin cemsini hell, ve haram eylediinin cemsini haram bilmektir. Gerek meklt u merbta mteallka olsun, gerek efl akvl ahlka gre olsun ve dahi elfz- kfrden ve kfr hasl olacak eyadan lisnn ve kalbini gyetl-gye saknmak gerektir. Ulem-y izm ve meyh- kirm ittifkyla kfr nesneden peyd olur: Biri, itikd cihetinden ki erat- mutahharada haram olan nesnelere helal itikd eylemekle, arap imek ve zina eylemek ve helal idiine icm olan nesneye haram itikd eylemek ve peygamber olmayana peygamber demek ve Haktan gayriyi Tanr tutunmak gibi ve yahut kalbi ile bir nesneye inkr eylemek gibi ki, ol inkrdan kfr hasl ola. Namazn ve orucun ve zektn ve haccn vcbuna inkr gibi. Ve arabn ve zinann haram olmasna inkr gibi ve peygamberlerden birisini ve kitaplardan birisini inkr gibi ve biri dahi lafz cihetinden ki, kfr olan elfz sylemektir. Eeri mnsn dilemedi ise ve itikd
11 12 13

Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 10a-b. Gayb, Akidnme, BEEK, Genel 854/2, vr. 26b. Buhr, mn, 1; Mslim, mn, 19-21.

214

eylemedi ise de. Ve biri dahi fiil cihetinden ki, puta tapmak ve znnr kuanmak ve yahut Mushaf murdara atmak ve Kbeyi murdarlamak gibidir. Velhasl bu bbda mzn- muhakkikn ve miyr- muvahhidn budur ki, zhirin btnda ve btnn zhirde tesiri muhakkak ve mukarrerdir.14 Nitekim Bayrm-Melmliine girite sahih bir inan sahibi olmann, tarkatn temel artlarndan biri olduu Melm kaynaklarnda aka dile getirilmitir. 3. Kmil Bir Mride Balanmak ledii gnahlardan tevbe ederek tasavvuf yoluna giren mridin, seyr slkun zorluklarn amasnda kendisine yardmc olacak ve manev terakk basamaklarn kmasn temin edecek kmil bir eyhe ihtiyac vardr. Bayrm Melmlerinin kutub adn verdikleri bu kiiye balanmada (bat), ak ve muhabbet nemli bir arttr. Zira mrdin manev eitimi mridine duyduu muhabbet ve ondan gelen cezbe ile gerekleir. Dier taraftan slikin batnda temel unsurlardan biri de, seyr slku boyunca gzetiminde bulunaca eyhine her eyiyle kaytsz artsz teslim olmasdr15: Erbb- vahdet ve ashb- mrifet dahi cem makmt cmi makm tevbe ve bat eylemilerdir. Yani slik-i rh- hakkatin tevbe ve batnn hakkat budur ki dervi, eyh ile mrifetullh pazarln murd eylediklerinde mbeynlerinde bir ahd-i kav ve peymn- drst ve bir muhkem b balana ki, bir vecihle zlmesi mmkn olmaya; t murd edindii mrifetullah ii bitip tamam kanat ve rahat gelince ol ba ne gne ba olursa olsun. (...) mdi bizim hizmet eylediimiz vahdet erenleri ki, Halvetiyye ve Bayrmiyyeyi cmiadr. Onlarn resm detinde, tevbe ve bat, ak ve mahabbettir. Yani zamn- blundan bu na gelince syleye geldii bed szlerden ve ileye geldii irkin ilerden ve huylana geldii bed huylardan keml-i mertebe sdk- dernla ruc- kll eyleyip bir gnl beenip doland ve kavl fiil ve huluk u mrifeti ho geldii ve zhiren ve btnen itikd eyledii cevnib-i erbaas mamr bir gerek eri, mrid pr tutunup ona dern- dilden ve cn u gnlden mahabbet eyleyip malyla ve teniyle hizmetinde mdvemet eylemek ile gn be-gn say-i bel ve cidd ihtimm ile kat- mertib terakk-i tm tahsl eyleyip kendzn bilmek ile rif billh olup esrr u vahdetten gh olmaktr.16

14 15 16

Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 11b. Gayb, Risle-i Esm, BEEK, Genel 1441/4, vr. 79a-86a; Lalzde, Sergzet, vr. 141b-142b. Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 12a-b.

215

4. Zikir ve Evrda Devam Etmek Zikir ve evrdn nemine iaret eden Gayb, rhun miracn tamamlayabilmesi iin yaplacak olan zikri drt derecede ele alr. Makm- meyl adn verdii birinci derecedeki zikir dille yaplr. Sevap kazanmak amacyla yaplan bu tr zikir, ikinci mertebede kalple yaplan zikir iin bir nevi gei hkmndedir. Makm- muhabbet olarak isimlendirdii nc derecedeki zikrin temel vasf, zikredilen lafzlarn slikin gnln istila etmesidir. Bu mertebede zkir istese de kalbini ve gnln zikirden alkoyamaz; zikir onun btn uzuvlarn kaplamtr. Gaybye gre bu tr zikri ok az kimse baarabilmektedir. lah akn hkm srd zikrin drdnc mertebesinde ise, zikir deil zikredilen yani Hak slikin gnln istila etmitir. Muhabbet veya marifet zikri olarak isimlendirilen bu zikir, velyetin srr ve ilm-i ilhnin z durumundadr.17 Sz konusu zikir eitlerinin nasl ve hangi ifadelerle yaplacan tarif eden Gayb, mridin sabah namazndan sonra 99 kere L ilhe illallh szn lafzen ve manen/dili ve kalbiyle tekrar etmesinin nemini ise yle dile getirmitir: Hak Telnn esm-i hsns mukbelesinde doksan dokuz kere darbla kelime-i L ilhe illallh diye. Amma gnlnde mlhazas ylece ola ki, mabd u matlb ve mahbb u mevcd yoktur, ill Allah vardr diye. Eer dili ile deyip kalbinde bu mlhaza olmazsa zikri kezzb ve mnfk zikri olur. Her zikri mukbelesinde Cenb- Haktan kezibte abd hitbna mstahak olur. Kesret-i zikri ve devam- tevhdi huzr- kalple ve murkabe ile ve sft- Hd ile muttasf ve ahlk- ilh ile mtahallk olmakla tahsl eyleye, mcerred lisnla deil.18 Ona gre, kelime-i tevhd zikrini ed edenler balca iki guruba ayrlr: Birincisi, avm- mukallidn adn verdii kiiler ki, kelime-i tevhdi gerek manasn mlahaza etmeksizin sadece dilleri ile syleyenlerdir. kincisi ise, tevhd zikrini sadece lafzen deil ayn zamanda kelime-i tevhdde yer alan nef ve icbn manasn bilerek ve dnerek kalben yerine getiren havs- muvahhidn grubudur. Kelime-i tevhdin ardndan 1000 kere de H ismi zikredilir. Ayrca her namazn ardndan 10 defa Peygamberimize salt u selm getirilir. Yats namaznn ardndan mrid, dnya kelam etmeden odasna ekilir ve o gnn muhasebesini yerine getirerek uykusuna dalar. Eer gzel eyler yapmsa Allaha hamd sen eder; kt fiiller ilemise Estafirullh el-azm ellez l ilhe ill hvelhayyul-kayym ve etb ileyh; estafirullah min cem-i m

17 18

Gayb, Risl-i Esm, vr. 68a-b; Doan, Abdurrahman, Ktahyal Sunullah Gayb, stanbul 2001, s. 46-47. Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 12b.

216

kerihallhu kavlen ve filen, srren ve cehren, amden ve hataen.19 diyerek tevbe ve istifarda bulunur. Uykusuna dalarken de Allah ma ve hve nzirn ileyye/Allah benimledir ve bana nazar eylemektedir sznn manasn dnerek bana y nidasn getirmeksizin Allah lafzn diledii kadar zikreder. Seher vakitlerinde kalkmay adet edinmesi gereken slik, gzelce abdest alarak teheccd namazn klar. Ardndan bedeniyle kbleye, kalbiyle de eyhinin ruhniyetine tevecch ederek batnndaki havtr giderme melekesini kuvvetlendirmeye alr ve bu sayede ilhama mazhar olmaya gayret eder. Gaybi, bu hlde iken grlen rylara kar mridlerini uyarmakta, sadece sdk ve slih rylara itibar edilmesini tlemektedir. Rylar belirleyici unsur, slikin kalbine gelen havtrdr. Eer mrid havtrnn Rahmn olmasna gayret ederse rylar da en gzel ekilde temessl eder. Bununla birlikte rylarda grlenlerin misl ve hayl tecelller olduuna dikkat eken eyh, murkabe ve tevecchle ortaya kanlarn ise, zt ve ayn tecelller olduunu belirtmitir. te yandan farz ve snnetleri yerine getiren slikin ayn zamanda nafile ibadetlere de ihtimam gstermesi gerekir. Gaybye gre tlib iin asl nafle ibadet, prin sohbetlerine katlarak onun yardmyla havtr uzaklatrmaya almaktr. Zira kalpten havtr ve fsid fikirler kovulmad srece ilm-i ledn ve ilah tecelller inkif etmez.20 Melmet ehli asndan burada dikkat edilmesi gereken dier bir husus da, gerek beden, gerekse kalb amellerde ihls gzetmek ve insanlarn iledii amellere muttali olmamalarn salamaktr. Dier taraftan Gayb, Bayrm Melmlerinin temel vasflarndan biri olan tarkat eitiminin sohbet esasna dayanmasna, riyzet, halvet, devern gibi resm zikir uygulamalarnn bulunmayna dikkati ekmi ve bu hususu u ifadelerle dile getirmitir: mdi benim azzim agh ol ki, tarkatmzn mebns muhabbet ve resm yinimizin muktezs sohbet ve netice ve gyeti mrifettir. btid-y hlde muhabbette fen ve esn-y halde sohbete mlzemette vef ve intih-y hlde mrifette bek. () Syir tarklarda olan riyzt- kka ve mchedt- bedeniye ve kesret-i evrd u ezkr ve devrna srar zere itibr tarkatmzn esas ve resm yinimizin mebns deildir.21
19

20 21

Kendisinden baka ilah bulunmayan, Hay ve Kayym olan Allahtan balanma diliyorum. Szl ve fiili, gizli ve ak, bilerek ve bilmeyerek yaptm Onun houna gitmeyen her eyden tevbe ediyorum. Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 12b-13a; ayrca bk. a.mlf., Risle-i Esm, vr. 52b-54b, 65b, 68a-69b, 82a. Gayb, Rhul-hakka, BEEK, Genel, 854/4, vr. 33b; ayrca bk. Mstakmzde, Risle-i Melmiyye, vr. 38a; Lalzde, Sergzet, vr. 141b-142b.

217

5. Suflere Sayg Gstermek Gaybye gre mridin, ilah hakkatlerden mahrum kalmamas ve vellerin ruhniyetlerinden istifade edebilmesi iin evliyullh hakknda hsn-i zn sahibi olmas gerekir. Onlarn kendilerine mahsus hallerine ve srlarna vakf olamadndan inkr edip dil uzatmaya kalkmamaldr. Eer onlara sayg duyamyorsa en azndan dmanlk da etmemelidir: Erbb- tarkata ve ashb- hakkata meyl mahabbet zerine olan ihvn- mstaiddne nasihatimiz budur ki, seleften geen evliy-y izm- kirma dahi dahl tan zerine olmayp, hsn-i zan zerine olup mnkir olmayalar. Zira ki, cem zamanda evliy ars- Hddr. Kendileriyle bi-kemlih muttahid olup, hem dem olmayanlardan m ads bunlarn esrrna mahrem deildir. Bunlara dde-i inkrla nazar kiiyi ok esrrdan belki Haktan b-haber eyler. Kurn- Azm-nda Hzrla Ms ahvli buna hid-i kfdir. () Evliyullaha kii hsn-i zan zerine olup yr olmayacak, bari irret zerine olup ayr dahi olmamak gerek. Ve bi-kemlih itikd- tmla ikrr zerine olmayacak, bari advet tarkiyle inkr zere dahi olmamak gerektir. Zira bunlarn kulbu cilvegh- Hak olduu haysiyyetinden bunlara sitem ez vechiyle nigern olmak mcib-i hsrn- d cihn idii muhakkaktr. (...) Salh u red sahibi olan ibdullha lzm ve vcip olan budur ki, evliy-y izmn esrrna ttla- tm tahsl eylemeyen her chil ve mukallidin kavl fiiline nazar ve itimd eylemek ile meyh- kirma s-i zn ile inkra dp onlar hakknda n-sez kelimtla tan eyleyip bed itikddan ziyde ihtirz ve keml mertebe teh zere olalar.22 Dolaysyla tarkata giren mrd, erat ve tarkat dbn rendikten sonra, bu prensiplere uymak zorundadr. Sz konusu dba aykr davrananlar tevbe edip vazgemedikleri taktirdetarkat mensuplar tarafndan terk edilir, cemiyet ve sohbetlere katlmas yasaklanr.23 6. ddia Sahibi Olmamak Gaybnin mridlerini uyard konulardan bir dieri de kendileri hakknda mridlerinin ahitlii olmad srece kemle ulatklar veya ilah aka sahip olduklar eklinde bir iddiada bulanmamalardr. Haddiztnda iddia sahibi olmamak bata Melmler olmak zere dier btn tasavvuf erbbnn zerinde durduklar seyr slka ait bir nemli bir ilkedir. Dolaysyla mridlere gereken erata riayetle batnlarn korumaya almaktr:
22 23

Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 14b-15a. Bk. Osman Hakki Bey, rdnme, Osman Ergin Yazmalar, nr. 1429, s. 2123; Llizde, Sergzet, vr. 151a-b.

218

Evliy-y izm ve meyh- kirm yolunda herkesin edn mertebeye nil ve havsalas miktar esrra vsl olmasyla kendi hevsna muvfakat ve zam u pindrna mutbaat eyleyip de kendisin k- kmil oldum sanp, klk davasn eylemesiyle k- kmil olmaz. Mademki, hizmet ve mahabbetinde olduu insn- kmil ehdet eyleyip tekml-i erat tarkat ve hakkat mrifet eylemi bir k- kmil ve rif-i vsldr demedike. (...) Ehl-i Hak katnda muhakkaktr ki, davya burhn, ka nin derler. Pes her kim tark-i Hakta ve srt- mstakmdeyin diye dav ederse, iki hid-i dil gerektir ki, davsna muvfk ve mudil ola. Biri erat, biri hakkat. Ve her kim, ak u mahabbetten dem urub k- zt- kdemim derse ona dahi nin gerektir ki, kl srr gne gibi ayn ola. (...) Zhirleri ile db- erata riyet ve btnlar ile db- hakkate himyet zere olalar. Hemen esrr- hakkatten bir emme istimm eylemekle iddi-y firavniyyet eyleyip n-puhte ve ham kalmayalar.24 7. erat-Hakkat Birlikteliini Benimsemek erat-hakkat dier bir ifadeyle erat, tarkat, hakkat ve marifet birlikteliini benimseyen Gaybye gre eratla hakkat birbirinin zdd deil tamamlaycsdr. Biri Allaha giden yolun zhiri, dieri ise btn niteliindedir. Dolaysyla seyr u slk, erat, tarkat, hakkat ve marifetin birliktelii ve kemlinden ibarettir. Bunlardan her hangi birinin noksanl, manev terbiyenin tamamlanmasna engel tekil eder: Hangi tark olursa olsun Cenb- Hakkn ve Feyyz- Mutlakn mrifetine slik olan tlib-i Hakka bu drt mertebeye riyetsiz slk eylemek myesser deildir. Ve bu vecih zere slk, ftr ve ztdir; cal ve riz deildir. Zira hakkatte slka mrcaat, ansrn kesfetini letfete tebdl eylemekle O gizli eyleri bilendir25 msdknca [Allahn ahlkyla ahlklanarak] letfet ve hibret tahsl eylemektir. Bu mndan gh olduklar iin cem evliyullah ittifk eylemilerdir ki, bir tlib, seyr slkla kmil olup mertebe-i velyete dhil olmaya drt kapya mlzemette zarret mukarrerdir. Velhsl [Hz. Peygamberi izleyen kiinin yolu hari btn yollar kapaldr] kelam- sadet-encmnn mazmnunca Hazret-i Sultn- Enbiynn ve ihr-yrn ve selefte ve halefte gelen ve geen cem evliy- kibrn tarkleri bylece gelmitir. Ve bu slup zere gelip ve gitse gerektir. Bunun hilf rh- dallet ve tark-i eytniyyettir. (....) Tlib-i Hakka ve k- muhikka erat tarkat ve hakkat mrifetten m-l-bdd olan rkn-i azm ve efraz u elzem ne ise onu tahsl eylemek lzmdr ki, seyr slkunu tekml

24 25

Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 14b-15a. Enm, 6/103.

219

eyleye.26 Kelime-i tevhdi de bu erevede deerlendiren eyhin baknda, L erati, ilhe tarkati, ill hakkati, Allah ise, marifeti temsil etmektedir.27 Sz konusu stlahlar kendi bak asyla tanmlayan Gaybye gre erat, ubdiyete devam etmekle rubbiyetin hakkn yerine getirmekten ibarettir. Ubdiyet de, itikad ve amel olarak ikiye ayrlr. Tarkat, manev menzil ve makmlar amak suretiyle Allaha doru yaplan seyirdir. Her ne kadar sufler yzlerce makmdan bahsetseler de ak ve mahabbet, btn makm ve mertebelerin z ve asldr. Hakkat, beer vasflardan syrlarak, Hakkn sfatlaryla muttasf olmaktr. eyhe gre bu mertebeye ulamann husus bir almeti vardr: Erbb- hakkat katnda bu rtbeye ayak basana almet budur ki, vicdannda bir nr- rabbn cilveger olmakla zne hakkn nazar eyleyip cismniyyeti cihetinden fensn ve rhniyyeti haysiyyetinden beksn mhede zere olup, zhirin Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm28 kavl-i erfi zerine ubdiyyete masdar ve btnn Ruhumdan ona flediim zaman29 nass- latfi zerine srr- rubbiyyete mazhar mlhazas zere olur.30 Mrifet ise, kiinin sureten ve manen kendisini bilmesidir: Tlib-i mrifete lzm ve vcib olan budur ki, [Nefsini bilen Rabbini bilir] hads-i erfinde kmmeln-i muvahhidn ve muhakkikn ve mdakkiknin nefsi, vcd ve zt ve hakkat ile tarif buyurduklar tahkkin mcibince kendi zt ve hakkat ve vcdundan gh olmala mrifetullah tahsl eyleyip ve ahlkla seni tekml eyleye. (...) Zt u sft ve eer gayb ehdet kendi vcdundan hari nesne talebinden fergat eyleyip cmleyi cmi nsha-i kbr ve on sekiz bin lemi muht ar- al yine kendi vcdu idiine rif ola. (...) Senin cehletin maraz ki, cem emrzn residir. Onun ila ve devs yine sendedir. Niin mrifet tahsl eyleyip kendini bilmezsin. Ve senin Hakk bilmezliin derdi yine senin ke-m yenba senden gh olmadndandr. Niin irfn gz kesb eyleyip kendi zn grmezsin. Ve dahi Cenb- Mstetbn kalem-i kudreti ile yazlm bir kitb- merbusun ki, senin vcdun hurfunun nuku ile tecell-i Hd zhir ve cem mazhire nispet muzmer ve mstetir olan mn-y zt, b-hem-t gne gibi bhirdir. Ve dahi sen sanrsn ki, sret ve mn cihetinden bir muhtasar csse olasn. Maa hz lem-i ekber denilen sana nispet lem-i asardr. Zira indet-tahkk lem-i ekber, mazhar- sfttr, lem-i asar hem mazhar- sfttr,
26 27 28 29 30

Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 11a-b. Gayb, a.g.e., vr. 10b. Zriyt, 51/56. Hicr, 15/29. Gayb, a.g.e., vr. 13b.

220

hem mazhar- zttr. lem-i ekberde her nesne ki, bil-kuvve mevcuttur lem-i asarda bil-fiil mehddur. Biz onlara fkta ve kendi nefislerindeki yetleri gstereceiz.31 Ve dahi senin iin senden taraya asla ihtiya yoktur. Zira esm ve sft ve zt ile Hak sende tecell eylemitir. Cem eya sana muhtatr ve sana mtktr. Ve cmlesi seninle teselli bulmutur; ve senin rz u eb Hakk bilsem ve bulsam diye endien yine hemen sendedir. Niin fikr endieni tashih eyleyip kendini bilip ve bulmazsn ve dahi kitaplara bakarsn her birinden ilm billh ve mrifetullh tahsl eylesem dersin. Maa hz cem ktb-i smnde mezkr vesayir ktb-i insnde mestr olan cmle senin akvl eflin ve evsf u ahkm u ahvlindir. Cemsi senden gayri bir nesneden haber vermezler belki fil-hakka sensiz cmle eya hayat bek bulmazlar. (...) Her kim bu lemde neet-i insna gelip nr- irfn ve zevk-i vicdn ile kendi vcdundan gh olursa eksiz ve phesiz ilm billh tahsl eyleyip rif billh olur. Eer kendi vcdu ilim ki, bir noktadr, ondan sebk almazsa cem ktb varak be-varak okusa ilm-i Haktan kalbine zerre miktar lk domak ihtimli yoktur.32 Dier taraftan erata muhalif olan her hakkatin btl ve zndklk olduuna iaret eden Gayb u uyarsyla konuya dikkati ekmektedir: Mzn- muhakkikn ve miyr- muvahhidn budur ki, zhirin btnda ve btnn zhirde tesiri muhakkak ve mukarrerdir. erat- mutahharann itikdiyyt u ameliyytnda kmil olmayan hakkat- mnevverenin zevkiyyt ve hltnda kmil olup derece-i velyete vsl olmak ihtimli yoktur. Hangi slik ve tlibte ki, erat u hakkata riyet zere slk bulunmaya, mdde ve kzibtir. Asla kavl filine ve vaz u hline itimd olunmayp al tarkit-takld erbb- hakkat meslekine istindna nazar olunmaya. (...) eratla hakkati cmi olmayan merebten gayri merebi ve meslek mezhepten gayri meslek mezhebi, meslek ve mezhep ittihz eyleyip onda karar eylemek yol deildir.33 Gayb mrifetin erat, tarkat ve hakkat birlikteliinde nasl bir neme sahip olduunu adeta u iiriyle zetlemektedir: Mrifet oldur kii kendin bile Yeri g kendi kendinde bula

31 32

33

Fussilet 41/53. Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 13b-14a; ayrca bk. a.mlf., Ruhll-hakka, vr. 33a-b. a.mlf, Divn, 34/2, 71/5, 81/3, 83/2, 85/4, 97/2, 103/3, 111/1-3, 115/20; Kemikli, Bilal, Sunullah- Gayb Divn, stanbul 2000. Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, vr. 12a, 15a.

221

Kendi kendin bilmek oldu mrifet Kendi kendin bilmemektir masiyet ol kii kim yoktur onda mrifet Ona e tat e zhd masiyet Mrifetsiz dem muhtm lem onun olsa karn am Mrifetsiz dem olmaz vel Mrifettir evliy-y Hak yolu Mrifettir zt- pk- Kird-gr Mrifetsiz zt- Hak olmaz ikr Mrifettir seni senden ayran Mrifettir cnn hem doyuran Mrifettir ayn- zt- l-yenm Mrifetsiz kalma, olma n-tamm Mrifettir eme-i b- hayt Mrifetsiz demdir kel-memt34 Grld zere Gaybnin Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye adl eserinde Ehl-i Snnet izgisine bal kalmak, sahih bir inan sahibi olmak, erat ve hakkat birlikteliini benimsemek gibi ana balklarla ele aldmz konularda vurgu yapt en temel husus, kendisi de dahil olmak zere Bayram-Melmlerinin erata olan ballklardr. Nitekim bu vurgunun, gerek kendisinden nce, gerekse daha sonraki Bayrm-Melm eyhleri tarafndan srekli olarak dile getirildii grlmektedir. rnein, ilk Bayrm-Melm eyhlerinden Pr Ali Aksaraynin Ahlk- hamde ile rste ve er ile mzeyyen olun. Eer zerinize cilve eden srrn sebtn ve zhir olan hltn devamn talep ederseniz erden tara olman. () Erenler erden tara olan bizden deildir. erden tara olan iki gzmn birisi dahi olsa karurn. Tarkime ilhd kartn istemezin35

34

35

Gayb, a.g.e., vr. 13b. Bu iir Divnnda yer almamaktadr. Bk., Kemikli, Bilal, Sunullh- Gayb Divn, stanbul 2000; Doan, Abdurrahman, Ktahyal Sunullah Gayb, stanbul 2001. Ernsal, smail, XV-XVI. Asr Bayrm-Melmliinin Kaynaklarndan Abdurrahman el-Askernin Mirtl-Ik, Ankara 2003, s. 194.

222

eklindeki uyars; Srbn Ahmedin mrdlerine gnderdii mektubunda erat, erat yine erat36 diyerek erata dikkat ekmesi; Pr Sertran St Beir Aaya Oul, tlib-i Hak olan senin gibi sdk oldukta elbette mahrum kalmaz. Bu gnden sonra sen benim olum ol, elden gelen dir deildir, hemen erat- mutahharaya ziyde rabet eyle, eratsz tarkat ele girmez37 diye nasihat etmesi; St Beir Aann mrdlerine Eflde ve akvlde er-i erf zere hareket eylemenizi isterim. Zinhr! hilf- er kendi zamnz zere sz sylemeyesiz. erat, erat yine erat. Zhirinizi erat ile rste ve btnnz nr- mahabbetullh ile prste eylemek gereksiz. Bir biriniz ile mlki olduunuz da tenezzl ve mahabbet eylediinizden sonra ahkm- erat ve db- tarkat muktezsnca mnya dellet eder kelimt eyleyip, m-l-yan sz sylemeyesiniz38 ve Her kim mtenebbih olmaz ise, hilf- er hareket ederse bizden deildir.39 szleri Bayrm Melmlerinin erata ballklarn gsteren delillerdendir. Kaynaka Abdullah b. Alev el-Haddd, Rislet dbi Slkil-Mrid, Msr 1958. Abdurrahman es-Slem, dbus-Suhbe ve Hsnl-Ure, Kuds 1954. ., Cevamiu dbis-Sfiyye, Kahire, Daru Cevamiul-Kelim, ts. Doan, Abdurrahman, Ktahyal Sunullah Gayb, stanbul 2001. Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy, Kahire 1394-99. Ernsal, smail, XV-XVI. Asr Bayrm-Melmliinin Kaynaklarndan Abdurrahman el-Askernin Mirtl-Ik, Ankara 2003. Gayb, Akidnme, BEEK, Genel 854/2. .., Mekrim-i Ahlk f Tark-i Uk, BEEK, Genel 1441/2. .., Risle-i Esm, BEEK, Genel 1441/4. .., Rhul-hakka, BEEK, Genel, 854/4. Hakm et-Tirmz, dbl-Mridn, Msr ts. Kemikli, Bilal, Sunullah- Gayb Hayat-Eserleri-iirleri, Ankara 2000. Lalzde Abdlbk Efendi, Sergzet, Topkap Saray Mzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 1274.
36 37 38 39

Mstakmzde, Risle-i Melmiyye, vr. 16b. Mstakmzde, a.g.e., vr. 84b. Mstakmzde, a.g.e., vr. 87a. Lalzde, Sergzet, vr. 137a.

223

Muhammed bnl-Mnevver, Esrrt-Tevhd, (Tevhdin Srlar, trc., S. Uluda), stanbul 2004. Mstakmzde Sleyman Sadeddin, Risle-i Melmiyye-i uttriyye, stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, nr. 3357. Osman Hakki Bey, rdnme, Osman Ergin Yazmalar, nr. 1429. Sunullah Gayb, Risle-i Halvetiyye v Bayrmiyye, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Genel, nr. 1441/1. Uluda, Sleyman, dbl-Mridn, DA, c. I, s. 336-337.

224