ILGIN BEN.

SYLEMNN DNDRDKLER

Do. Dr. Kerime stnova ZET Genlerin birbirleriyle tanrken kullandklar Ilgn ben. sylemi, yklemin iinde zneyi gsteren kii ekini tamadndan dil kirliliine yol amakta; rnekseme yoluyla yaylarak insanolunun yararna ve genel kullanma hizmet eden iletiimin bozulmasna neden olmaktadr. Anahtar szckler: yklem, zne, iletiim, dil kirlilii ABSTRACT Considerations about the Utterance of ILGIN me. The uttarance of Ilgn me. which is used widely by youths especially in the case of introducing each other open a way for pollution of language due to not carrying personal affix showing the subject in the predicate. It causes at the same time to ill-communication as to general usage of language of human being by the way of illustration of the above ill-utterance. Key words: predicate, subject, communication, pollution of language Son zamanlarda, zellikle gen kuan tanrken kulland Ilgn ben., Tolga ben., Esin ben. vb. dil kirliliine yol aan yanl sylemlerin Trkenin cmle yapsna ciddi boyutlarda zarar verdiini dnmekteyiz. Bu nedenle almamzda, cmlenin kurucular olan yklemi ve zneyi konu edinip irdelemeyi amaladk. Trkede, zne + tmle + yklem dizgisi iinde verilen cmlede, zne ve yklemin asl unsurlar, tmlelerin ise yardmc unsurlar olduu; asl unsurlarn sonda, yardmc unsurlarn ise bata bulunduu bilinir. znenin asl unsur olup olmama konusunda farkl yaklamlar olmakla birlikte her yklemin bir edeni, eyleyeni olma zorunluluunu, znesiz cmle olamayacan, szdiziminin temel zelliklerinden biri olarak benimsediimizden konuyu bu balamda deerlendireceimizi belirtmekte yarar gryoruz. 1

Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi sosyal Bilimler Dergisi S. 8, 2005/1, s. 85-93te yaymland.

Ancak asl unsur olan znenin, yklemin iinde bugn bir ekle temsil edilen gramer znesi olduunu, sralama iinde bata gsterilen znenin ise szlksel zne olduunu da hatrlatmak gerekir. nk hem cmlenin kurucular, asl unsurlar zne ve yklemdir diyeceiz, hem de cmle dizgisini zne + tmle + yklem biiminde verip, zneyi baa alacaz.. Bu elikiyi amak, ancak szlksel zne ile gramer znesi ayrmnn yaplmas ile gerekleecektir. Asl olan znenin, yklemin iinde bulunan ve bir ekle temsil edilen zne oluunun vurgulanmas, znenin yzey yapda yer almad cmleleri aklamak iin de gereklidir. nk nc kiilerin dnda birinci ve ikinci kiiler zne olduunda, znenin istenirse yzey yapya karlmama durumu vardr. Hatta zel bir nedeni yoksa, birinci ve ikinci kiiler, zne olduunda cmleden atlrlar. Dilin emekten, zamandan tasarruf etmek istemesi ve estetik deerlere olan dknl, yani tekrarlar sevmemesi buna yol amaktadr. yleyse bizim dilimizde ister eylem, ister ad cmlesi olsun, yklem iinde zneyi barndrmaldr. Bu durum, Trkenin yapsal zelliklerinden biridir. Ancak nc tekil kiilerde zne yzey yapya kmazsa da, varln derin yapda srdrmektedir. Kimsiniz?, ki haftadr hastaym. Yarn Bursaya gideceim, Mahallenin delisi, duvara oturmu-, ocuklar, ikindiden beri uyuyorlar vb. rneklerde grld gibi ister bir ii, bir oluu zamana ve kiiye bal olarak gsteren eylemler olsun, ister yklem grevini stlenen ad gurubu dil birimleri olsun, tm yklemler, hareketin znesi olan bir kii esini tamak zorundadrlar. Bizce, znesiz cmle olup olmayaca, znenin asl unsur olup olmayaca tartmalarnn temelinde szlksel zne ile gramer znesi ayrmnn yaplmay yatmaktadr. Asl unsur olan ve olmazsa olmaz denen zne, yklemin iinde bir ekle temsil edilen gramer znesidir. Yoksa her cmle yzey yapda bir zne bulundurmak zorunda deildir. Doal olarak szlksel znesi olmayan Gemi olsun., Hayrl olsun, Ders almal. vb. pek ok cmleyle karlarz. Bunlar znesiz cmle saymann doru olmadn dnmekteyiz..

Dilin bir dizge, bir sistem oluu, dilin renilmesi ile sistemin kavranmasn e deer klmaktadr. yleyse bir dili konuanlar, duygularn, dncelerini aklarken sistemin dnda kalmamal, iletiim kurarken sistemin kurallarn iletmelidir. Yukarda szn ettiimiz Ilgn ben. tr sylemler, Eski Trkede zamirlerin koa olarak kullanmn dndrmektedir. Tarih metinler incelendiinde, yaln haldeki kii zamirlerinin eylem ekiminde kii iareti olarak kullanld grlmektedir. z ii tan tutm teg biz (kendi i(kuvvetler)i (ile) d (topraklar) tutmu gibiyiz) Trk bodun tokurkak sen (Trk halk, (sen) tok (gzl ve) aksisin) Bir todsar ask mez sen (bir doyarsan (tekrar) ackacan dnmezsin) Ask tosk mez sen (ackrsan doyacan dnmezsin) Orhon Yaztlar Yablak ol (ktdr) Ala atl yol tengri men (ala atl yol tanrsym) Irk Bitig

Trt ulu nlarta belglg idi ol ( drt ulu nlardan nian veren bir ksedir) Biz dindar biz (biz dindarz) Anda klg men (yle glym) Ar dintar men (saf, temiz dindarm) Kk buymul toan u men (bir eit mavi doan kuuyum) Edg ol (iyidir) tnr biz kn ay tengrike (gne ve ay tanrlara rica ederiz) Mani metni Turfan Metinleri

Yadnur men... yaurmaz men baturmaz men(yayarm; rtmem, kapatmam) Tkel bilge biliglig ol (eksiksiz bilge bilgilidir) anta ierig odu ol (anta(y) ieri brakmak gerek) Ulu bilge erenlerig girdr siz (byk bilge insanlar sevindirirsiniz) Burkan Metinleri Altun Yaruk

Ahmet Cevat Emre, Trkede Cmle: II. sim Cmleleri adl makalesinde, Trkede koacn geliimini verirken, sim cmlemizde eskiden koa (copule) olarak 3. kii ol zamirinin kullanld grlmektedir. Irk Bitig isimli, eski Trk yazsyla el yazmas fal kitab 3. kii ol zamirinin isim cmlelerinde koa olarak kullanldn gsteren misallerle doludur. .Yalnz ol 3. kii zamiri deil, br zamirler de koa roln oynamlardr.
2

diyerek Irk Bitig, Turfan Metinleri ve Divan- Lgat-it Trkten rnekler verir. Zeynep Korkmaz ise, Eski Anadolu Trkesindeki van / -ven, -vuz / -vz ahs ve Bildirme Eklerinin Anadolu Azlarndaki Kalntlar adl almasnda, -ur / -r, -ar / -er, -r / -ir, yur / -yr; -yuk / -yk; -gay / -gey; -ta / -tei gibi sfat fiil ekleriyle kurulan geni, gelecek, gemi zaman kiplerinde ahs ve buna bal teklik, okluk kavram dorudan doruya ahs zamirleriyle karlanmaktadr belirtmektedir. Bu uraut ersek ol (bu kadn erkek isteyicidir) Evge barl men (eve gitmek zereyim) DLT
3

diyerek Eski Trke dnemi metinlerinde grdmz bu

tr rneklerin, Karahanl, Harezm, Kpak ve aatay dnemi metinlerinde izlenebildiini

Uu krki til ol, bu til krki sz (akln ss dildir, dilin ss sz) Kii krki yz ol, bu yz krki kz (kiinin ss yzdr, yzn ss de gz) Sen kim bolur sen? (sen kimsin?) Men kelmedim men (ben gelmedim) Krmedin m bu haan yzin? (grmedin mi hakann yzn?) Men zaifa men (ben bir kadnm) Biz mundn grenrlerdin miz (biz bundan renenlerdeniz) Sen kim sen? (sen kimsin?) Rabguzi- Ksasl-Enbiy Kutadgu Bilig

Ey abua sen kim bolur sen? (ey ihtiyar sen kimsin?) Kelr yl Mekkeke kirgey miz (gelecek yl Mekkeye gireceiz) Men oan ermes men (ben okuyamam) Nehcl-Ferdis

Bil ki min baraa mufi dur min (bil ki, ben herkese ayn derecede efkatliyim)

Didiler sin aatay ili sin (dediler ki sen aatay halkndansn) eybn-nme Bu kullanmlar, eserlerde XIV. yzyla kadar grlse de, XI. yzyldan itibaren yklemden sonra gelen kii iareti olarak kullanlan ve zne grevini stlenen zamirin eklemesiyle yeni biimler kullanma kmtr. XI. yzyldan bu yana metinlerde kimi kiplerin ekiminde kii zamirlerinden iyelik eklerine aktarlm bulunan ekimlere rastlanmaktadr. 4 diyen Korkmaz, yukarda szn ettiimiz almasnda zamirlerin nasl ekletiini, eylem ekim eki haline geldiini, hangi kiplerin iyelik meneli ekler aldklarn, hangilerinin zamir meneli eklerle ekimlendiklerini ayrntl olarak anlatmaktadr. Kim masa munda nlar lu-mz (kim kmazsa ona yle eziyet edeceiz) Rabguzi- Ksasl-Enbiy Beyrek didkleri men-em (Beyrek dedikleri benim.) Ban iegin dads-yam (Banu iein dadsym) Dede Korkut Destanlar

Ben-venin toprala su, sen gne-sin (toprakla su benim, sen gnesin, bunu bil) Ben da rev grmez-in ( ben de rev grmem) Kelile ve Dimne

rneklerden de grld gibi; Trke, ad cmlesindeki bir yklemi oluturmak iin nce yklem ad dediimiz bir adn zerine ek eylemi getirir. Sonra da bunu, kip ve ahs zamirlerini / eklerini getirerek ekimli hale koyar. Bu yklem, tamlayanlar veya sfatlaryla birlikte herhangi bir ad veya adn yerini tutabilecek bir e olabilecei gibi eylemden yaplm geici ad ve sfatlardan biri de olabilir. Btn bu rnekler bize gsteriyor ki; ad ya da eylem soylu hangi tr dil birimi olursa olsun, tm yklemler zneyi iinde barndrmak zorundadrlar. Bu bilgiler nda imdi Ilgn ben. cmlesini deerlendirelim. Cmleyi; a. yklem Ilgn- zne ben.

Yklem + zne dizgisinde devrik bir cmle olarak ele alalm. Ancak yklemin iinde bildirmenin birinci tekil kiisinin zneyi temsil eden ek olarak yer almas gerekmektedir. Yani cmlenin, Ilgnm ben. biiminde olmas zorunludur. zne yklem b. Ilgn ben-.

zne + yklem dizgisinde kurall bir cmle olarak ele aldmzda da yine yklemde zne temsilcisinin bulunmadn grmekteyiz. Ilgn benim. biiminde olmas gerekse de, anlam olarak ilk kez karlalan birine, Ilgn bakas deil; benim. anlamna gelecek bu cmleyi sylemek dilin tutarllk ilkesiyle badaamayacandan a seeneinde verilen zmlemenin doru olmas gerekmektedir. Efrasiyap Gemalmaz, derslerinde bu konudaki dncelerini yle zetlemektedir: Trke olduka sentetik bir dil olma grnmne sahiptir. Yani sz dizimini bir kavram iaret dzeni zerine kurma eilimindedir. Ancak hemen her paradigmann bir esinin bo e olmas, ifadede taraflarca bilinen elerin eksiltilmesi ile salanan ekonomi, dil elerinin kullanlma sklna bal anmasyla salanan ikinci bir ekonomiyle desteklendiinde Trke izini srmekte zorlandmz analitik yaplar nmze koymaktadr. Btn bu durumlar dikkate almayan dilbilgisi kitaplar sadece ekle dayanarak adlandrma yaptklar iin bugn dilimizi betimleme ve aklama konusunda iinden klmas g bir kargaay yaamak zorunda kalyoruz. Ayrca Eski Trkedeki Tensi men (Tensiyim) (Irk Bitig / I-), Tengri men (tanrym, majesteyim) (Turfan Metinleri / 276) kullanmn artrsa da, Ilgn ben. syleminde ben zamirinin koa olarak kullanm bugn iin sz konusu deildir. Uluslarn dili zaman iinde biimsel deiikliklere urayabilirler. Art zamanl almalarda dildeki deiimlerin zengin rneklerini grmekteyiz. Deimelerin kimi nedenli, kimi de nedensizdir. Kemal Eraslan, Belli bir sebebe dayanmayan deimeler Trk dilinin gelimesini ve Trk dili lehe ve ivelerini belirleyen hadiselerdir.
5

szleriyle dildeki deiimlerin ne denli nemli

olduuna dikkat ekmektedir. Trk dilinin temel yapsnda dikkati eken bir durum, ses olaylarnn skl ve sistemli bir biimde gereklemesidir. Burada bizi ilgilendirenlerden biri; ksalma, ya da ek dm diyebileceimiz dil olaydr. Ksalma hdisesi, kk, gvde ve ek halindeki bir gramer birliinde, belli sebeplere bal olarak veya olmayarak, ses veya ses gruplarnn dmesi, erimesi veya kaynamas ile o gramer birliinin ksalmaya uramas hdisesidir. Ksalma hdisesini ek ylmas hdisesinin paraleli olarak grmek mmkndr.
6

diyen Kemal Eraslan, almasnda ksalma olaynn en ok eklerde gerekletiini ileri

srer. Ilgn ben. sylemindeki durumu, ksalma olarak deil, ancak ek dm olarak aklayabiliriz. nk ksalma gemite gereklemi, kii zamiri eke dnmtr. imdi ksalan ek, dme uramtr.

Tarih leheleri ve gnmz lehelerini dikkate aldmzda Trkenin ne zaman ne de kiiyi bir ekle gstermek zorunda olmad grlr. Ben yarn git., Sen imdi iyi., Onlar iki saat sonra gel., Biz sizi karlamak gerek mi? cmleleri uygun durum ve balam iinde belki anlalr ifadeler oluturur. Zamann ve kiinin yklem sonunda iaretlenerek genel olarak tekrarlanmas ve daha sonra bunlarla ilgili zel yaplarn cmle iinde gerektiinde silinebileceklerinin kavranmas, deiimin sonucudur. Ancak bugn Trkiye Trkesinde yklem olmann koullar oturmu ve kurallarla belirlenmitir. Burada olduu gibi Trkenin temel yapsal zelliklerinden birinin Eski Trkedeki kullanma benziyor diye doru saylmas mmkn olamaz. Dolaysyla biimsel olarak benzese de, bu iki sylemi ayn kefeye koymak olas deildir. Bu da Ilgn ben. syleminin kabul grmesi dnlmeyecek eksik bir yap olduunu gstermektedir. nc kii dnda kalan birinci ve ikinci teklik / okluk kiilerin zne olduu cmlelerde, yklem mutlaka zne iaretini yzey yapya karmaldr. Konuma dili, yaz diline gre daha ayrcalkldr. Konuurken snama ve yanlma hakkmz her zaman vardr. Ne ek, ne edat, ne ad, ne sfat dnrz. Nelerin eksiltilendiini, nelerden niin ekonomiye gidildiini iyi hissetmek anlamak iin yeterlidir. Yine de konuma dilinde de olsa, bu temel kurala uyulmad durumlarda, Siz nerede, biz orada, Ne sen syle, ne ben gibi yanl kullanmlar, dilin kirlenmesine yol at gibi rnekseme yoluyla baka yanllarn da dile dolmasna neden olmaktadr. Dorusu; Siz neredeyseniz, biz oradayz, Ne sen syle, ne ben syleyeyim olan bu tr sylemleri yaygnlatrarak yanllarn nne gemezsek, dil yanllar her geen gn biraz daha artarak kullananlar huzursuz edecek boyutlara ular. Gerek dili kullananlar, gerek retenler dilin yapsal zelliklerini dil adn verdiimiz sistemin iinde sistem anlayyla balantl olarak iletmek zorundadr. Bu tr bozuk yaplarn kullanmda kendine yer edinmesinin temel nedenlerinden biri yabanc dillerin etkisi olsa gerek. zellikle dublajda yaplan eviriler, televizyon kanalyla dile girmekte ve yine televizyonun tartmasz kabul edilen gcyle yaygnlamaktadr. ngilizcede "I'm Ilgn" ya da This is Ilgn" cmlelerinin evirisi olarak bize Ilgn ben. biiminde yerleen bu bozuk sylemden en ksa zamanda kurtulmak zorundayz. Locke, nsan Anl zerine Bir Deneme adl eserinde konunun nemini yle vurgulamtr: Dilin kt kullanmndaki bu uygunsuzluun skntsn insanlar kendi kiisel dncelerinde yaarlar, ama bunun ok daha ak seik olan sonucu ise konuma, sylem, 7

tartma iindeki dzensizliklerdir. nsanlar bulularn, muhakemelerine ve bilgilerini birbirlerine koca bir kanal olan dil ile aktarrlar. Bunu kt kullanan kimse, nesnelerin kendi iinde olan bilgi pnarlarn bozmasa da gcnn el verdii kadar, insanolunun yararna ve genel kullanma hizmet eden datm ann borularn tkar ya da krar. kullanlmasna zen gstermeliyiz.
7

Biz de, iletiim

ann tkanmamas, krlmamas adna ana dilimizin etkin ve yetkin bir biimde

Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet zmen; zne zerine Dnceler, (V. Uluslar aras Trk Dili Kurultaynda sunulan bildiri) 2 Ahmet Cevat Emre, Trkede Cmle: II. sim Cmlesi, Belleten 1955 s. 23-58 3 Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Trkesindeki van / -ven, -vuz / -vz ahs ve Bildirme Eklerinin Anadolu Azlarndaki Kalntlar, TDAY-Belleten 1964, s. 44 4 age. s. 46 vd. 5 Kemal Eraslan, Trkede Ksalma Hdisesi, Uluslar aras Trk Dili Kongresi 1992, s. 39 6 age. s. 39-40 7 John Locke, Essay Concerning Human Understanding, III. Kitap, 11. Blm, 5. Ksm

KAYNAKA Arat, Reit Rahmeti (1986); Eski Trk iiri, Ankara: TTK Yaynlar. Delice, H. brahim (2001); Yklem Olarak Trkede Fiil, Sivas: Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 26, No. 2, s. 185-212. Dilaar, Agop (2003); Kutadgu Bilig ncelemesi, Ankara: TDK Yaynlar: 340. Eckman, Janos (1995); Nehcl-Ferdis, (Yaynlayanlar: Semih Tezcan-Hamza Zlfikar), Ankara: TDK Yaynlar: 518. Eckman, Janos (2003); Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, (Yayma hazrlayan: Osman Fikri Sertkaya) Ankara: TDK Yaynlar: 635. Emre, Ahmet Cevat (1988); Trkede Cmle Yaynlar: 152, s. 105-180. Emre, Ahmet Cevat (1988); Trkede Cmle: II. sim Cmlesi, TDAY-Belleten 1955, Ankara: TDK Yaynlar: 159, s. 23-58. Eraslan, Kemal (1996); Trkede Ksalma Hdisesi, Uluslar aras Trk Dili Kongresi 1992, Ankara: TDK Yaynlar: 632, s.39-41. TDAY-Belleten 1954, Ankara: TDK

Gabain, V. A. (1988); Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln), Ankara: TDK Yaynlar 532. Glsevin, Grer-Boz, Erdoan (2004); Eski Anadolu Trkesi, Ankara: Gazi Kitabevi. Haris, Roy-Taylor, J. Tablot (2002); Dil Bilimi Dnnde Dnm Noktalar I: Socratesten Sausseree Bat Gelenei, (ev. Eser E. Taylan- Cem Taylan), Ankara: TDK Yaynlar: 799. Korkmaz, Zeynep (1989); Eski Anadolu Trkesindeki van / -ven, -vuz / -vz ahs ve Bildirme Eklerinin Anadolu Azlarndaki Kalntlar, TDAY-Belleten 1964, Ankara: TDK Yaynlar: 240, s. 43-65. ______________ (1995); Trk Dili zerine Aratrmalar, Ankara: TDK Yaynlar: 629. Locke, John (1975); Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Pres, Oxford. lmez, Mehmet (1991); Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Blm), Ankara: Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 1. zmen, Mehmet; zne zerine Dnceler, V. Uluslararas Trk Dil Kurultay (20-26 Eyll 2004 / Ankara, bildiri). ahin, Hatice (2003); Eski Anadolu Trkesi, Ankara: Aka Yaynlar. Uzun, Leyla Suba (1995); Orhon Yaztlarnn Metindilbilimsel Yaps, Ankara: Simurg Yaynlar. stnova, Kerime (2000); Trkcenin Asl Unsurlar: zne ile Yklem, Trk Dili Dergisi, Ankara: TDK Yaynlar C.2000/I, S. 582, s. 489-497.