Inkuizicioni i gjuhs

Besimi n rolin nacionalist t Kishes s Roms shkakton paqartsi doktrinale nse pretenduesit e nj fakti te till do t lexonin msimet e Mesias: Nse ndokush vjen tek un e do m tepr babain nnn !ruan fmijt vlle"rit motrat madje edhe jetn e vet se sa mua nuk mund t jet nxnsi im# apo kush e do t atin e t mn m shum se mua $%&' Kush e do djalin apo vaj"n m shum se mua nuk sht i denj pr mua#' (an fjal biblike q dshmojn nivelin absolut t perkushtimit ndaj )*jnis aq sa mnjanojn t !jitha identitetet dhe lidhjet e tjera' N kt pri"m vshtirsohet dhnja e prparsis ideolo!jive t ndr*shme m konkretisht at*re ndjesive q lidhen me Kombin: territori heronjt historia tradita dhe ajo cka sht n qendr te ktij shkrimi !juha' Kshtu Nacionali"mi si doktrin fetaro+laike me )*jni prkats !jen pamundsi binjak"imi me doktrina fetaro+tradicionale vecanarisht me d* citimet e msiprme q jan model i det*rueshm i ithtarv t t*re i mishruar n!a fi!ura t ndritura shqiptare apo edhe t nj kalibri botror' (epini (e"usit cdo !j jetoni vetm pr ,t $%&' duani vtm ,t vuani vetm pr ,t' -oft (e"usi cdo !j n jetn tuaj# jan fjalt q Nn .ere"a rrfen n!a urimi i ipeshkvit slloven /nidovec para se ajo t nisej n misonin fetar' 0et e 1umturuara do t shkruaj nj fra" mjaft t qarkullueshme koht e fundit: me !jak jam shqiptare me nnshtsi jam indiane $%&' 2ipas thirrjes i prkas bots# q shpeshher e !jejm vetm n kt form ndonse ajo va"hdon por "emra ime i prket plotsisht "emrs s Krishtit#' N!a fjalt e /nidovec t vna n jet ri!oro"isht n!a 3nxnsja3 e tij kuptohet qart devotshmria e Nn .re"es vetm ndaj 4otit (e"us dhe jo 4otit Komb apo ,tdhe n konceptimin e tij nacionalist' /jithashtu fillojnn t qartesohen edhe d* versetet e msiprme' 2hpje!ues tjetr bhet 5ishta n nj broshur t nxjerr n drit pak koh m par me titull Questione nazionale e questione catholica t komentuar n /a"etn 2hqiptare n!a 2h'2inani' 6orshkrimi n italisht i 7879+:;9 sht nj relacion pr <ontifikatin =traktat apo :memorandum: si> e quan ,' ?hiku@ pr t br t njohur !jndjen demofetare n 2hqipri menjher pas formimit t shtetit shqiptar# ku prve> njohjes s ksaj situate derivat n!a pavarsia $nj lloj tendence kombtare ndr*she n!a d* besimet e tjera& e xhamis s besimtarve shqiptar e shpallur n vitin 78;A# do t jet objektivi =i shpresuar@ fishtian rikrishtrim masiv t popullats# B shkruan 2inani' M tej k* autori shkruan se ai $5ishta& parasheh edhe riun!jilli"imin e boshnjakve dhe nuk e prjashton nj veprim katolik me karakter strate!jik q prshkon !jith Ballkanin# duke kshilluar kshtu =2elin e 2henjt dhe jo vetm at@ si duhet t jet veprimi katolik jo vetm midis popullsive muslimane n 2hqipri e n Ballkan por edhe midis t krishterve t vijs s gabuar $ortodokse&# q ta konsideronte !jith popullatn shqiptare si potencialisht t krishter#' 2inani n komentin e ksaj broshure t 5ishts nxjerr n pah identitetin fetar primar pr klerikun i shprehur n!a objektivi i tij pr rikonvertim t shqiptarve kundr pranimit t realitetit demofetare pr hir t nj populli multifetare' Kombi ktu pranohet vetm me kusht fetari"imin n nj kah at pr cilin 5ishta punoi dhe jetoi' Nacionali"mi n t kundrt shkputet n!a ideja e popullit e varur n!a feja apo )*jnit q nuk jan ,tdheuCKombi pr t:i shpallur kto t fundit si )*jni duke i veshur me doktrin laike: feja sht vetm nj element ashtu si !juha historia traditat dhe kultura n per!jithsi q formon ndjesin e prbashkt t individve' Nse pr Nacionali"min KombiC,tdheu jan objektivi primare tek 5ishta n kto hapsira vendoset feja =dhe vetm e 5ishts@ si qllim pr t cilin duhet punuar' N kt mn*r jetsohen d* vrsetet e msiprme'

2ic e ceka m lart !juha prbn skeletin e nj identiteti kombtar' <as D'EEE vitesh =shkrim@ rru!timi jetik me njeriun simbio"e "hvidhimi ekonomik politik social dhe kulturore t tij transformohet n !j*smn e d*t t shekullit t ?0FFF n katali"atore e prkatsis kombtare' <rpara ksaj pikarritjeje rroli i !juhs si shoqruese e aktiviteteve njer"ore sht materialG me dimensionin etnikoprcaktues h*n n sfern intime jo vetm mjet por edhe pjes e ndjesive t bartsit: sakrament laik i fes s Nacionali"mit' H kot t flitet pr funksione dhe vlera kombtare n nj periudh paraardhse t ideolo!jis n fjal' Kultivimi i saj mund t ket ars*e t thjeshta komunikimi apo propa!ande politiko+fetare rre!jistrimi trasmetimi prshkrimi studimi njohjeje etj por nuk sht kultivim atdheprkatsie' <erkundra"i investitura !jat ;E viteve =t fundit@ t 3cudirave intelektuale3 n 2hqipri e disa autorve pjestare t klerit Roman mesjetare dhe t mnjehershm t ksaj periudhe me tituj atdhetarist e madje nacionalist sfidon historin dhe vet msimet e (e"usit' <o"icionimi !jat shekujve ndaj !juhs vul!are =!juh e popullit@ q m von do t quhet kombtare i istitucionit =Kishs@ q kto klerike i emron dhe u percakton misionin ka qen shum lar! deshirs pr ta shptuar n!a "hdukja ose pr ta mbrojtur me nj vi"ion profetik pr nj t ardhme t kombeve ku kjo !juh do t prbj elementin themelor' N asnj moment !juha vul!are =amtare@ nuk ka prfaqsuar pr Kishn shnjtrin q prfaqson pr Nacionali"min fundja jan d* fe me )*jni diametralisht t kundrt dhe nuk do t ishte normale t ndanin shenjtore t njjt: Nn .ere"a pr Kishn sht e 1umturuar nj shembull pr t:u ndjekur n!a njere"imiG pr Nacionali"min sht nj individ madje nse shqiptart ln familjet vndlindjen !juhn atdheun pr t:u br shmbulli i q*tetarit t bots dhe njer"imit vdes Kombi dhe ,tdheu pa njer" nuk ka kuptimG ndrsa !juha pr Nacionali"min sht e shenjt pr Kishn ishte nj ve!l pra mjet. Me 8I te"at e tija 1utheri shtron nj problem t rndsishm prvec atij doktrinal q prqendrohet tek lidhja direkte me )*jnin pa ndrmjets' Kjo arrihet nprmjet njohjes s shkrimeve t 2henjta jo n!a trasmetues por me kontaktin direkt ndaj shkrimit i cili duht t jet i kapshm n!a masa' Kshtu lind nevoja e prdorimit t !juhs vul!are =nacionale@ si objektC mejt q ndihmon arritjen e besimit' <rkthimet e shkrimeve t shenjta fillojn masivisht me reformen protestante' N italisht ek"istonte Bibla e sht*pur n 0ene"ia jo pa polemika q n 79J7' Kjo eufori prkthimesh biblike va"hdon deri n Kocilin e .rentos 7I9I+:DA !jat t cilit vendoset pas evolucionit t here"ive t pen!ohet >do vul!ari"im =prkthim@ i shkrimeve t shenjta n versionin e plot' .hemelimi i mvonshem i Kon!re!acionit t Fndeksit n 7IJ7 "*rtari"on dhe centrali"on kontrollin e sht*pit librave dhe !juhs s prdorur' Nuk sht hera e par q censurohen libra edhe 2hn <ali flet pr dje!je n kohn kur ai jetoi madje censura "*rtare vjen q me Koncilin e Nikeas n A;I dhe va"hdon pr!jat shekujve' Ndr*shimi me censuren e d* kon!re!acioneve t Fnkui"icionit n 7IIK dhe Fndeksit n 7I8D qndron n ndrtimin e nj strukture kontrolli dhe me ndalimin e prkthimeve n !juhn vul!are =kombtare@ toka t pa shkelura m par' Me t drejt sht cilsuar si rnditje e Ftalis n vendet pa libr#' 6i!jen prkrah veprave shkencore filo"ofike letrare dhe nat*risht heretike edhe mijra bibla: vetm n /enovan e 7D;E di!jen D'EEE bibla' Hsht e njohur censura ndaj Kepler Hrasmus i Rotterdamit <etrarca Boccaccio /uicciardini Kopernik /alilei Bruno 2pinosa 6escartes 1ocke Bacone Ber!son Berkele* 6L,lembert 6efoe 5laubert )obbes )u!o )ume Kant 5ontaine Montesquieu <ascal Rosuseau 2tendhal Bal"ac 0oltaire 4ola Beccaria 5oscolo 1eopardi Mroce 6L,nnun"io Kam* <opper Neber etj%apo censura e 3Odh"uesit Biblo!rafik3 t Ppus 6ei+t q rreshton edhe botn e kinemas me Nood* ,llen Kirk 6au!las Milan Kundera dhe autort /ore 0idal 2tephen

Kin! BukoQski 0ela"que"' N kt list =q sht m e !jat@ deri n censuren e fundit t publikuar n 789K askush nuk sht shqetsuar t vendos Main Kanf t )itleritR <or m shum se ndaj autorve censura m tra!jike sht ajo ndaj !juhs q shpallet e rre"ikshme me botimin e d* :Fndex librorum prohibitorum: t shek' ?0F' 5jala e shenjt duhet t kuptohet vetm n!a elita pra qarkullon n latinisht ndrsa lutje dhe pjes biblike mund t prkthehen vetm t shoqruara me komente jo me rim sepse poe"ia sht 3tras!resive3' N priudhen kur <aolo Mostabile drejton Il Maestro del Sacro Palazzo istitucion q ek"iston edhe sot i mbuluar n!a teolo!u m i besueshm =ose ndr m t afrtit@ i <aps epistulla psalme prmbledhje predikimesh tre!ime historike biblike dhe !jer tek tra!jedi e cfaqe historish biblike prbjne !amn e !jer t ndalimit t prkthimit n !juhn vul!are' Nj pasues i Mostabile i mbiquajtur Brisi!ella =/' M' /uan"elli@ do t prcaktoj si t ndaluara prkthimet e pastra dhe t plota t 2hkrimeve t 2henjta por jo ato q prmbajn histori e ar!umente biblike t 3"bukuruara3 n!a poett' K* vi"ion m tolerant B edhe pse n t cilin kundrshtohet prkthimi n 3!juhn amtareS B nuk u pranua' Bellarmino arrin deri n pohimin q nse do t va"hdohet n kt mn*r do t pen!ohet $prkthimi n 3!juhn amtare3& edhe i $lutjes& ,ti i Tn#' N!a ana tjetr nxitej prkthimi n latinisht i veprave t botuara n italishten vol!are =3!juha amtare3@ t !j*kuara t vlefshme' Hshte rasti i ,lessandro della .orre i censuruar n italisht por i urdhruar pr t botuar veprn n latinisht' 2hekujt ?0F dhe ?0FF karakteri"ohen n!a dominimi i latinishtes mbi vul!aren# + shkruan M' .urrini B ndonse Ftalia kishte njohur pas /jermanis numrin m t lart t prkthimeve n !juhn e saj vul!are' Mensura nuk "hduku n!a qarkullimi ile!al shum prkthime nuk shterroi 3protestat3 e besimtarve t ndr*shm por dmtoi njohjen e !juhs s ardhshme amtare' N rre!jistrimin e 7KD7 Ftalia numronte JKU analfabet nj shifr e krahasueshme me situatn e Malit t 4i n fundin e atij shekulli me ndr*shimin q k* i fundit dilte n!a sundimi osman kaq hiperbolikisht i barbari"uar' <rdorimi i italishtes i re"ervohej kateki"mit t cilit fmijt e shkollave ishin msuar ta recitonin pr vite me rradh' 2tudime t M' <on"a M' Ro!!ero ,' <rosperi paraqesin nj realitet shkollore ku nuk msohej as!j n!a !juha dhe orto!rafia italiane#' 2tudimet prforcohen edhe n!a shifrat: n nj Ftali t bashkuar italianofonet silleshin n!a ; IU deri n 7EU n ;I milion banor q numronte k* vend n 7KJ7' Kjo sht dshmi e moskultivimit t !juhs italiane deri n shekullin e ?F? e ksaj !juhe t kodifikuar n!a Bembo sehkuj m par por q n kt periudh shum shkrimtarve t shekullit i dukej nj !juh e vdekur#' Konklu"ioni i .ullio 6e Mauro q 3restaurimi i latinshtes si !juh e klasave drejtuese dhe orientimi i masave drejt msimit t vetm t predikimit dhe kateki"mit3 konsiderohet m se i ba"uar n!a /' 5ra!nito' Hdhe pse nj v"h!im i shkurtr dhe me pak detaje =pr t mos n!arkuar artikullin me imtsira@ vrehet qart rre"ikshmria e minosjes s institucionit t Kishs n!a 3!juha amtare3 e n t njjtn koh prdorimi i saj si mjet i prhapjes s fes kur ajo kontrollohet n!a k* istitucion' N!a kjo panoram konteksti i trojeve shqiptare nuk bn prjashtim madje reflekton n mn*r ri!oro"e direktivat "*rtare t qendrs ndr*she n!a 6almacia sllave ku u krkua dhe m von u tolrua !juha sllave majde kemi edhe prkthimin e plot biblik t Kasi> n 7D;;+7DAJ' Ndr autort e hershm t letrsis shqipe radhiten disa klerik me nj veprimtari t larmishme dhe t konsiderueshme pr kohn q kultivojn !juhn vul!are =shqipe@ sipas skemave t Kunderreformes nat*risht me nj "behje n cilsi dhe krijimtari t pakrahasueshme me Ftalin =edhe pse nn presionin e censurs@' Mund t prdoret si ar!umet i vshtirsive si> sht manipuluar !jat shekullit t kaluar sundimi osman' K* i fundit me t !jith multikulturali"min e tij nuk ishte i interesuar t kultivohej shqipja aq m tepr me !erma latine' <or politika osmane nuk u b pen!es e veprimtaris klerikale e ushtrimit t besimeve t tjera pasi si> e dshmojn faktet edhe sot t prekshme n!a shqisat kishat u

ndrtuan <ropa!anda 5ide veproi fuqishm n Ballkanin prndimor at* ku kishte juridiksion Kisha Katolike' Madje armiku m i madh i saj ishte ajo Prtodokse' Hsht domthns fakti se prkthimi i plot i 6hjats se Re n !juhn shqipe u botua n 2tambollR 5ajsimi i <orts s 1art prve>se nj thjesht"im i cshtjes sht shman!ie n!a aktor primar q kan ndikuar n kontrollin e !juhs dhe kultivinin e pjesshm aq sa i duhet besimtarit t thjesht pr t njohur 4otin e tij sipas rrfimeve t elits' 6uke ju rikth*er letrsis s hershme shqiptare =n !juhn shqipe@ pionieri par i saj deri sot sht pad*shim Bu"uku' N!a titulli i veprs Meshari kuptohet qart qllimi fetare: !juha si mjet dhe jo identifikim' 1ibri prmban mesh komente t lutjeve dhjetra urata ;J psalme pjes"a Biblike kateki"m' .ema kto t toleruara n vul!are n!a Kunderreforma si> pohojn Mabej dhe ,shta prkundr qndrimeve t 2huteriqit dhe 4amputit' H !jith krijimtaria e 3lejuar3 italiane n shekullin e Bu"ukut n!jason me tematiken e Mesharit pra me msimet e Koncilit t .rentos' ,snj tentativ daljeje n!a rre!ullat asnj 31uther shqiptar3 asnj n!j*rse kombtare por nj karakter i theksuar fetar me 4otin n qendr dhe nj vi"ion i komunitetit jo si popull me identitet por si turm besimtarsh q kan nevoj t kuptojn n !juhn e t*re disa rre!ulla e jo t !jitha' Fnteresante shte edhe fi!ura e famullitarit t )oras s ,rbreshve =<alermo+Ftali@ 1ek Matran!a q n 7I8; boton E Mbsuame e rshter nj prkthim i veprs s je"uitit 1ade"ma' Kol ,shta ka prllo!aritur 98J fjal n ;K faqet e kateki"mit t prkth*er n!a Matren!a' <jes e famshme sht Knga e Prsh!irtshme q sht nj thirrje ndaj besimtarve n nj !juh t kuptueshme' <rsri li!jet e Kundrreformes tolerojn dhe nxisin disa prkthime =jo rastsisht n!a je"uitet@ standarte prsri !juha sht mjet q duhet t njihet vetm pr qllimin fetare: paqartsia e shkaktuar n!a latinishtja duhej mbuluar n!a nj kateki"m i prshtatshm B vrejn )' 6en"in!er dhe ,' 2chonmet"er n veprn Enchiridion S"mbolorum et #efinitionum duke ju referuar :Moncilium .ridentinum 2essio ??FF 6octrina de ss' Missae sacrificio:' #o trina e rshten rendit <jeter Budin n va"hdimsin e Kundrreformes' Kjo vepr sht prkthim i kateki"mit standard t shn Roberto Bellarmino' 0epra tjetr $ituale $omanum botuar n Rom pas 7D;7 prmban lutje dhe sakramente n latinisht me komente n shqip' :Pasq"ra e t rrf"emit dhe Kush thot mesh t afsh i duhet me i shrb"em jan d* libra n shqip' F pari prkthim i veprs s de Bonis S!ecchio di %onfessione' .re vjershat n fund t librit i dedikohen papa /re!orio ?0 2hn Maris dhe e fundit nj lutje pr 4otin' Kur ,i shkruan .ue paam se !juha jon asndonj letr t msuom se ka me t cije t mundeej ndrta me i ndihmuam feeja e Krishtit "una fill $%& nktheve kt shinte 6oktrin $%&# apo 6oktrina mb kt ars*e vuum e ndrequn pr ndihmt e t mpsuomit t:krshtenve# si dhe Maa par se si mb kish ars*e duhen m qen shrb*em kt shinte sakramente# =tek Rituale Romanum@ mbetet besnik ndaj qendrs: motivi primar sht doktrina e krishter librat e tij nuk tentojn nj prkthim t pr!jithshm t Bibls !juha sht n shrbim t kateki"mit dhe besimit jo identitetit' Rasti i 5ran! Bardhit sht edhe m domthns jo pr vdekjen n rrethana t paqarta por prsa i prket veprimtaris letrare q konfirmon >ka u tha me sipr' Njra n!a d* veprat e Bardhit sht n latinisht ndrsa vepra tjetr prbn nj fjalore #ictionarum &atino'E!iroticum' 6omosdoshmria e fjalorit lind n!a mosnjohja e latinishtes n!a nj pjes e klerit' Hsht e vshtir t pretendohet nj fjalor pr masat analfabete' N titull !jejm d* kostatime: i pari termi e!iroticum q nnkupton !juhn epirote' Koncepti i shqipes shqiptarve dhe 2hqipris nuk kishte lindur akoma pr rrjedhoj Kombi identiteti shqiptar n kt vepr jan absurde t mendohen po ashtu edhe motivi kombetar' F d*ti kostatim sht se fjalori nuk sht epirotisht=shqip@+latinisht por e kundrta pra i vjen n ndihm njohsve qoft edhe t pjesshm t !juhs latine at*re q lexojn

tekste n kt !juh edhe pa i kuptuar' H kush mund t jet konsumator i ksaj vepre prve> klerit katolik q shpesh her sipas arqipeshkvit ,' Bo!danit ishte per!jithsisht i paditurV Nd:at dhee ku lule"ojn 6otoret 1eteraret e dieja lul"on ende shenjteja 5ee# B shkruan <jeter Bo!dani prfaqesuesi m i shquar dhe m i veshur me atdhetari"m n!anjeher edhe me nacionali"m' 2ic vrehet n kt citim sht feja objektivi i dituris dhe letersis' Bo!dani akoma nuk e ka konceptin e 2hqiperis sepse titullon veprn e tij q n njohim si (eta e Profetve me %vnevs !ro!hetarvm de %hristo salvatore mvndi et eivs evangelica veritate) italice et e!irotice conte*ta) et in duas !artes diuisa a Petro +ogdano Macedone $'''&' . prcaktuar si epirot ne si shqiptar akoma nuk kemi 3lindur3' Hsht Krishti shptimtari i bots dhe sht nj Bo!dan maqedon n kt titull' 4majevic o drita jone# var! i Bo!danit n!a (eta kushtuar kroatit ,ndrea 4majevic arqipeshkvit t .ivarit na ndihmon t kuptojm rndesin e identitetit fetar aq i fort sa sht*n individin 3t:i kndoj3 nj sllavi sepse k* i bindet t njjts <erndi' 0llimi i d*t i titulluar #e vita ,esu %hristi salvatoris mundi i kushtohet 6hjates s Re dhe pjesa e fundit nj prkthim n disa !juh i librit t 6anielit 8 ;9+;D' <rkthimet e pjesshme t 2hkrimeve t 2henjta madje duke prkth*er vepra t tjera q u referohen kt*re shkrimeve rndsia e lutjeve sakramenteve =kt*re i kushtohet nj pik e ve>ant n :Moncilium albanum provinciale: te 7JEA @ tek t cilat Moncili i .rentos u ndal n vecanti =pas "hvlersimit t t*re n!a M' 1uther@ tre!imet biblike kateki"mi etj jan disa n!a sht*llat e veprimtaris letrare t Bo!danit brenda vi"ionit t Kundrreforms q e konsideron !juhn si> kam cituar m lart nj mjet' . !jitha veprat e kt*re autorve kan pr qllim promovimin e besimit dhe mn*ra t ciln ato ndjekin sht e prcaktuar n!a <apati me konkretisht n!a Kon!re!acionet' - trojet shqiptare ishin pjes e ktij vi"ioni e verteton mosprkthimi i Bibles n shqip pr disa shekuj me rrall pas Moncilit' (o rastsisht flitet =pretendohet@ pr prkthimin e Bibles i mbetur n dorshkrim pr m tepr t humbur n!a ,rqipeshkvi /ri!or 6urrsaku n t njjtat vite kur Bibla u lejua t prkthehej n italisht n!a papa <io 0F pas d* shekujsh ndalim t qarkullimit n !juhn amtare italiane' F pari do t jet Kristoforidhi pas kontaktit n 2tamboll me 2hoqerin Biblike Britanike q do t prkthej 6hjaten e 0jetr n versionin e plot n d* dialektet e shqipes' 0ersioni i par do t shoh dritn n 2tamboll n 7KDD me titull Katr -ngjillat e .otit edhe Shelbuesit ton ,esu Krishtit edhe Punt e /!ostujvet ' N kt q*tet do t botohen veprat kr*esore t Rilindjes tan por dhe fetare edhe pse jo Fslame' Me pas botohen Psalmet dhe vijojn me rradh edicionet e reja t #hjates s $e n dialektet tokse apo !e!e' K* libr do t njihet "*rtarisht n!a Kisha ,utoqefale Prtodokse 2hqiptare e shpallur n 78;A =e njohur vetm n 78AJ@' Kurse Bibla e par e njohur si prkthim "*rtar n!a Kisha Katolike i prket vitit 7889' 6uke hequr ;A vitet e atei"mit "*rtar jan rreth DE vite pas shpalljes s pavaresis dhe lar!imit te <erandoris Psmane' 0all sht shkaktare prsri <orta e 1art pr kt vonesV <r!ji!jja duhet krkuar si !jithmon prtej ,driatikut dhe n rreshtat Biblike' Me J mars t 78DI 3!juha e folur3 h*n pr her t par 3"*rtarisht n kultin litur!jik3 B shprehet papa <aolo 0F n meshn e tij t par n italisht n kishn e :P!nissanti: =e t :/jith 2henjtorve:@' Kshtu katr shekuj pas Moncilit t .rentos nj tjetr Moncil ai i 0atikanit =i d*ti@ n 78DA toleron !juht q tashm nuk njihen si vul!are por nacionale' 2hqipria prjetoi mb*lljen e objektve t kultit dhe do t:i duhen katr dekada pr t reali"uar nenet e Moncilit n paisjen me nj prkthin t njohur "*rtarisht t 2hkrimeve t 2henjta' ,koma sot pas Moncilit t FF t 0atikanit !juha nuk sht aspak identitetformuese' 5illimisht u botua n t prditshmen Britanike 0he 0imes nj lajm sipas t cilit papa Benedikti i ?0F ishte !ati t ripropo"onte :meshn tridentine: pra at q pr shekuj me rradh ishte praktikuar pas Rreforms <rotestante: dominim i latinishtes me prjashtim t disa pjesve n

!reqisht dhe hebraisht' /a"eta italiane %orriere della Sera n nj artikull t ;EED boton lajmin e konfirmuar t rikthimit t latinishtes n mesh si!urisht jo i obli!ueshm edhe pse kemi patur rastin ta prjetojm t aplikuar n!a vet ,ti i 2henjt' Ndoshta sht ndikimi i ;9 viteve q ai ka drejtuar istitucionin %ongregatio !ro #octrina 1idei B Kon!re!acioni per 6oktrinen dhe Besimin B i trasformuar n kt emr n!a ai q njohim si 3Fnkui"icioni i 2henjt3' 2idoqoft fjala :ndoshta: sht e huaj n pohimin se 3!juha n kt vi"ion fetar nuk mund t jet kurr e konsideruar si vler Kombtare3'