1.

Vrste, svojstva i nomenklatura organskih spojeva

Doc. dr. sc. Lidija Barii

Definicija organske kemije U skladu s Berzeliusovom podjelom spojeva na organske [izvedeni iz ivih organizama i njihovih prirodnih produkata djelovanjem ivotne sile (vis vitalis, vital force)] i anorganske (dobiveni iz minerala, bez sudjelovanja ivotne sile), organska se kemija poetkom 19. stoljea definirala kao studij spojeva izvedenih iz prirodnih materijala. 1828. Friedrich Whler je suenjem amonijeva cijanata (anorganskog spoja) dobio organski spoj ureu (urea se dotada izolirala iz ljudskih i ivotinjskih bubrega)
NH4OCN (NH2)2CO

Letter from Whler to Berzelius: "I must tell you that I can prepare urea without requiring a kidney or an animal ...

Suvremena organska kemija definira se kao kemija ugljikovih spojeva.

U emu je znaaj organske kemije? Graeni smo uglavnom iz organskih molekula (proteini u koi, lipidi u staninim membranama, glikogen u jetri, DNA u naim stanicama). Nau hranu ine organske molekule (ugljikohidrati, proteini, lipidi, emulgatori, bojila, arome, antioksidansi,...) koje odreuju esencijalna svojstva hrane: okus, konzistenciju, reoloka svojstva, boju, nutritivnu vrijednost, miris,... Osim prirodnih, sintetizirani su milijuni organskih spojeva (umjetne tkanine, plastika, guma, lijekovi, ...) kojima se nadoknauje oskudnost prirodnih organskih molekula. Sintetski lijekovi omoguavaju borbu s nadomjestaka za organe. Organski kemiari pripravljaju umjetne arome prene hrane, svjeega kruha, kave, rotilja, dimljene unke, okolade, karamela...
O O O H O H O H N O

bolestima, dok se novi polimerni materijali

koriste za izradu

alkil-pirazin (kava, preno meso) mesne arome

furonol (ananas)

korilon

maltol

aroma karamela

to ugljik ini posebnim? centralni poloaj u 2. periodi PSE dok se atomi pozicionirani lijevo odn. desno od ugljika odlikuju sposobnou doniranja odn. akceptiranja elektrona, ugljik dijeli elektrone s nekoliko razliitih vrsta atoma (H, O, N, S, P, halogeni) kao i sa susjednim istovrsnim atomima, stvarajui pri tom jake veze u milijunima stabilnih organskih spojeva, tvori etiri veze (nerazgranate i razgranate lance), ugljikovi atomi mogu biti vezani jednostrukim, dvostrukim i trostrukim vezama, stvaraju zasiene i nezasiene prstene razliitih veliina.

PSE organskog kemiara

Organske graevne molekule

Ugljikovodici Ugljikohidrati i lipidi Aminokiseline i proteini Aminokiseline i proteini Nukleinske kiseline (RNA i DNA)

Cross Fire Beilstein: 11.8 milijuna sintetskih organskih spojeva, 23.3. milijuna organskih reakcija, te 2.3 milijuna literaturnih navoda (1771-2010).

Podjela organskih spojeva Osnovna svojstva Kemijske veze Supstitucija

Acikliki (alifatski)

Zasieni

Nesupstituirani

Cikliki Alicikliki Aromatski

Nezasieni

Supstituirani Ugljikovodini supstituenti Heteroatomni supstituenti

Heterocikliki

Ugljikovodici organski spojevi graeni iz ugljika i vodika: alkani, alkeni, alkini i aromatski ugljikovodici.

1) Alkani (parafini): zasieni (jednostruke veze) ugljikovodici (sadre maksimalan broj vezanih vodikovih atoma), CnH2n+2
o

Cikloalkani: prstenasti alkani CnH2n

homologni niz: serija spojeva koji se razlikuju samo u broju metilenskih (CH2) skupina metan
H C
3 H C 3 H C 3 H C 2 H C 3 H C 3 H C 2 H C 2 H C 3 H C

...

etan

propan

butan

nepolarni spojevi slabe reaktivnosti (lat. parum affinis, slabo poveziv) C1-C4 plinovi C5-C15 tekuine (goriva) > C15 krutine (vosak)

 dva elektrona iz 2p orbitale jedini su nespareni elektroni zato struktura metana nije CH2?

tvorbom veza oslobaa se energija i sustav se stabilizira ukoliko bi ugljik tvorio etiri veze oslobodilo bi se duplo vie energije te bi rezultirajua molekula bila jo stabilnija, mala energetska barijera izmeu 2s i 2p orbitale omoguava prijelaz jednog elektrona iz 2s u praznu 2p orbitalu ime se dobivaju etiri nesparena elektrona raspoloiva za vezivanje CH4! u metanu su sve ugljikvodik veze jednake, a elektroni su smjeteni u dvjema razliitim vrstama orbitala? elektroni su ponovno preraspodijeljeni u procesu hibridizacije: jedna s i tri p orbitale daju etiri identine sp3 hibridne orbitale.

2 2 s s 1 2

2 p 2

y p 2

x p 2

z p 2

p 2 s 2

y p 2

z p 2

s 2

p 2 s 2
H C H H

y p 2

z p 2

p 2

sp3 hibridne orbitale usmjerene su prema kutevima pravilnog tetraedra, jer su pri takvom geometrijskom rasporedu etiri orbitale meusobno najudaljenije.

s 2

y p 2

z p 2

4 sp3 hibridne orbitale

5 . 9 0 1

H H CH H

metan

sp3

s veza

C H H sp3

C H H sp3

sp3

sp3 veza

u ravnini

H C H

H C H

iza ravnine ispred ravnine

etan

Nomenklatura alkana Geneva, 1892., sastanak vodeih europskih kemiara na kojem se raspravljalo o uvoenju sustava za imenovanje kemijskih spojeva IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry).

Pravila za imenovanje alkana: lanac s najveim brojem C-atoma 1. Izbor glavnog lanca vie lanaca jednake duljine glavni lanac sadrava vie bonih lanaca (alkila) alkilima se dodjeljuju to manji brojevi 2. Numeriranje simetrino supstituirani alkani abecedni kriterij

H C

H C

3 2 H C

3 2 H C

(sedmorolani glavni lanac, tri supstituenta)

3 H C
3 H C

H C H C

3 H C

H C

pogreno

1 3
H C H C

5 6

pogreno

H C
3 2 H H C C H C

2 H C 3 H C
2 H C 3 H C

3 H C

H C

H C

2 H C

3 H C

H C 3 H C
H C 3 H C

H C 3 H C

3 H C

3 H C

ispravno (sedmorolani glavni lanac, etiri supstituenta)

3 H C

7 5 4
3 H C H C

3 2

3 2 H H C C

3 H C

H C

H C

2 H C 3 H C

3 H C

H C 3 H C

3 H C

3-etil-2,4,5-trimetilheptan

3 H C

 najee alkilne skupine

3 H H C C

H C

3 H C

2 H C

3 H C

2 H C

2 H C

3 H C

metil

metilna

metilenska

etil

propil

izopropil
3 H H C C 3 H H C C

metinska

3 H C C

primarni (1 ) ugljik

3 H C

2 H C

butil

2 H C

2 H C
3 H C

sekundarni (2 ) ugljik

3 H C

2 H C

3 H C

3 H C

2 H C

3 H C

izobutil
H3C CH (CH2)n H3C

sec-butil

tert-butil

l i k l a o z i

. . . , 2 , 1 , 0 =
3 H C

H C

2 H C

tercijarni (3 ) ugljik

3 H C

2) Alkeni (olefini, lat. oleum, ulje): nezasieni ugljikovodici, dvostruka ugljik-ugljik veza, CnH2n
2 H C 2 H C

homologni niz

...

3 H C

2 H C

2 H C

eten vrlo reaktivni (adicija na dvostruku vezu) vane bioloke funkcije

o

propen

biljni hormon eten kontrolira rast i dozrijevanje voa i povra

biljne arome i mirisi

3 H C

3 H C 2 H C
o

limonen

feromoni

muskalur

y p 2

x p 2

z p 2

p 2

s 2

y p 2

z p 2

s 2
o 0 2 1

3 sp2 hibridne orbitale

tri sp2 hibridne orbitale su planarne, a nehibridizirana p orbitala smjetena je okomito na njihovu ravninu.

H C H

C H

veze veza

eten

3) Alkini (acetileni): nezasieni ugljikovodici, trostruka ugljik-ugljik veza, CnH2n-2

H C

H C

H C

. . .

homologni niz

H C

H C

etin vrlo reaktivni (adicija na trostruku vezu) alkini u prirodi

O C

propin

C 3 H C

fungicid sintetski alkini - lijekovi

antihipertenziv

antibiotik

H O C H C

C 3 H

C 2 3 H H C C N 2 H C

H C O 3 H C

oralni kontraceptiv

y p 2

x p 2

z p 2

y p 2

x p 2

z p 2

s 2

s 2

2 sp hibridne orbitale

dvije sp hibridne orbitale su linearne, a nehibridizirane p orbitale okomite su i meusobno i u odnosu na ravninu hibridnih orbitala.

veza veza, veza

etin

Nomenklatura alkena i alkina

najvie nezasienih veza 1. Izbor glavnog lanca lanac s najveim brojem C-atoma najvie dvostrukih veza najvei broj bonih lanaca

nezasienim vezama dodjeljuju se to manji brojevi 2. Numeriranje to manji broj dvostrukim vezama to manji broj bonim lancima
3 3 2 2 2 1 1

CH3 CH CH CH CH CH CH2
7 6 5 4 3 2 1

4 1

CH3 C CH CH3 CH2 CH2 CH3

3 4 4 5 5 6

hepta-1,3,5-trien

3-metilheks-2-en

CH3 CH CH CH2 CH3

1 6 5 4 2 3

CH2CH3

3-metilbut-1-en

2-etilcikloheksa-1,3-dien

5 1

CH2 C CH2 C
2 3 4

4 4

3 3

2 2

1 1

CH
5

CH3
5

2-metilpent-1-en-4-in

alkeni kao supstituenti

CH CH2

CH2 CH CH2

vinil

alil

Allium sp.

Alkoholi i fenoli organski derivati vode u kojima je vodikov atom supstituiran organskom skupinom:

hidroksilna skupina (sp3 hibridizirani atom kisika) u alkoholima vezana je za sp3 hibridizirani ugljikov atom
HHHH HHHH

esto su prisutni u prirodi, imaju industrijsku, farmaceutsku i bioloku primjenu [etanol se koristi kao industrijsko otapalo, mentol kao tvar arome, BHT (butilirani hidroksitoluen) kao antioksidans u prehrambenim aditivima]

H O

R
HHHH

H O
CCCC CCCC
HHHH

H O r A
OOOO OOOO

R = (ciklo)alkil, alkenil, ...

Ar = fenil, naftil, ...

HHHH

HHHH OOOO CCCC HHHH HHHH

primarni (1 )
H C H
H C

tercijarni (3 )
R C R R H O

benzil-alkohol

izopropil-alkohol (i-PrOH)

H O
H O 2

H 3 O H C C

H C

tert-butil-alkohol (t-BuOH)

H C

3 H C

sekundarni (2 )
H R C R
H

H O

2 H C 3 H C

H O

H O

3 H C

3 H C

sec-butil-alkohol (sec-BuOH)

 MeOH (CH3OH, metil-alkohol, metanol): otrov (15 ml uzrokuje sljepou, a letalne su doze iznad 100 ml), industrijski se koristi kao otapalo i sirovina za proizvodnju formaldehida i octene kiseline, EtOH (C2H5OH, etil-alkohol, etanol): fermentacijom itarica i eera proizvodio se prije 9000 godina, a proiavanje destilacijom poznato je od XII stoljea,

PhOH (C6H5OH, fenol, karbolna kiselina): slui kao intermedijar u industrijskoj sintezi adheziva i antiseptika, BnOH (C6H5CH2OH, benzil-alkohol): koristi se kao otapalo, lokalni anestetik, te u farmaceutskoj industriji. Prirodni je sastojak razliitoga voa i ajeva, te se kao tvar arome dodaje hrani i piima.
Britanski kirurg Joseph Lister (1865.)

 alkoholi zauzimaju sredinje mjesto u organskoj kemiji

R C C R alkeni H O

O C

O C

R R

' R

karboksilne kiseline O C

ketoni O C

R X alkil-halogenidi

' R O R OH alkoholi

esteri

aldehidi R O R' eteri

Struktura i svojstva alkohola Elektronegativnost svojstvo pomou kojeg pozitivni naboj jezgre jednog atoma privlai vezni elektronski par, odnosno elektrone iz njegove veze s drugim atomom,

mogunost predvianja polarnosti kovalentne veze, elementi vee elektronegativnosti jae privlae vezni elektronski par i ujedno predstavljaju negativni kraj dipola.

Meumolekulska privlaenja osobiti znaaji u vrstom i tekuem stanju (jer su molekule u neprekidnom meusobnom kontaktu), talita, vrelita i topljivost organskih spojeva pod utjecajem su triju vrsta meumolekulskih privlanih sila: dipol-dipol privlaenja izmeu polarnih molekula, van der Waalsovih sila prisutnih u svim vrstama molekula te vodikovih veza meu molekulama s -OH ili -NH skupinama. dipol-dipol privlaenja: meusobna privlaenja pozitivnih i negativnih dipola polarnih molekula (polarne veze u molekulama osiguravaju trajni dipolni moment s pozitivnim i negativnim krajem), dipol-dipol sile moraju biti nadvladane
H C H H H
H

l C

C H H

l C

C H H

l C

prilikom prelaska molekule iz tekueg u plinovito stanje (porast temperature vrelita!).

-+

- +

 van der Waalsove interakcije: ugljikovi i vodikovi atomi u molekulama alkana sline su elektronegativnosti, uslijed ega su veze u alkanima nepolarne. Ipak, neprestanim gibanjem elektrona gustoa elektronskog oblaka moe se malo poveati na jednoj strani molekule to dovodi do stvaranja privremenog dipola, negativni kraj privremenog dipola jedne molekule privlai pozitivni kraj privremenog dipola susjedne molekule van der Waalsova sila (najslabija meumolekulska sila). + + + - + - + - + + - + - + -

++

Vrenje alkana ostvaruje se prevladavanjem van der Waalsovih privlanih sila ija magnituda ovisi o dodirnoj povrini (vea dodirna povrina jaa van der Waalsova sila via temperatura vrelita), s porastom molekula alkana, rastu i tv jer svaka dodatna metilenska (CH2) skupina poveava dodirnu povrinu, zbog vee dodirne povrine nerazgranati alkani (olovke) imaju via vrelita od razgranatih izomera (teniska loptica).

 vodikova veza: OH i NH veze su zbog razlika u

HHHH

elektronegativnosti vezanih atoma polarizirane. Vodikov

OOOO HHHH

OOOO RRRR

atom je parcijalno pozitivno nabijen te pokazuje visok afinitet za nevezne elektrone duikova atoma, susjednog kisikova ili

vodikove su veze najjae intermolekulske sile, ali su daleko slabije od kovalentnih veza. U alkoholima nespareni elektronski par elektronegativnog O atoma iz jedne molekule privlai pozitivno polarizirani H atom iz hidroksilne skupine susjedne molekule (vodikova veza) uslijed ega dolazi do porasta temperature vrelita (najjae meumolekulsko privlaenje).
Spoj

RRRR

Mr (gmol-1) 60 58 65

tv (oC) 97 -0,5 12,5

RRRR OOOO

RRRR OOOO

RRRR OOOO

CH3CH2CH2OH CH3CH2CH2CH3 ClCH2CH3

HHHH

Meumolekulskim privlanim silama tumai se velika razlika u temperaturama vrelita spojeva slinih molekulskih masa.

HHHH

HHHH

HHHH

HHHH

OOOO RRRR

OOOO RRRR

 alkoholi manje molekulske mase mijeaju se (otapaju) s vodom jer sadre hidrofilnu OH skupinu koja je i donor i akceptor vodikove veze,
OOOO HHHH HHHH

donor
OOOO HHHH HHHH

OOOO

HHHH CCCC

2222 HHHH CCCC 2222 HHHH CCCC 2222 HHHH CCCC 2222 HHHH CCCC 3333

topljivost u vodi opada s poveanjem hidrofobne alkilne skupine.

akceptor

HHHH
HHHH

OOOO

HHHH

Alkohol

Topljivost u vodi (pri 25 oC)

Alkohol

Topljivost u vodi (pri 25 oC)

metanol etanol propanol

topljiv topljiv topljiv

pentanol heksanol fenol

2,7% 0,6% topljiv

Eteri Eteri su, kao i alkoholi, derivati vode u kojima su organske skupine vezane na atom kisika

simetrini, asimetrini i cikliki eteri

H O

' R

(R = alkil, alkenil ili aril)

stabilni, nereaktivni spojevi koji se najee koriste kao otapala (zbog zapaljivosti i smanjene tolerancije vie se ne koristi kao anestetik), niska temperatura vrelita (olakano uparavanje),
R R O R'

elektronegativni atom kisika daje im dipolni moment meu molekulama etera

uspostavljaju se dipol-dipol interakcije,

H C

2 H C 3

dietil-eter

3 H C 2 H C

metil-fenil-eter

3 H C

O tetrahidrofuran (THF)

R'

 nedostaje

im

vodikov

atom

vezan

za
OOOO RRRR OOOO RRRR RRRR

RRRR

elektronegativni atom kisika (ne mogu biti donori vodikove veze) te se meusobno ne mogu povezivati vodikovim vezama imaju nia vrelita u odnosu na alkohole,
Spoj CH3CH2CH3 CH3OCH3 CH3CH2OH Mr (gmol-1) 44 46 46 tv (oC) -42,1 -25 78 Spoj CH3(CH2)3CH3 CH3CH2OCH2CH3 CH3(CH2)3OH

Nema vodikove veze!

Mr (gmol-1) 72 74 74

tv (oC) 36 35 118

eteri su akceptori vodikove veze (podlijeu

OOOO

RRRR

hidrataciji, mijeaju se s alkoholima).

RRRR

OOOO RRRR

HHHH

Amini organski derivati amonijaka u kojima je jedan ili vie vodikovih atoma zamijenjeno alkilnim skupinama
' i R n r ' ' a j i R N c r e R t i 2n r H a N m i r p

duikov slobodni elektronski par osigurava im bazina i nukleofilna svojstva

prirodni amini:
H3C N H3C CH3 N n i m a l i t e m i r t N CH3 n i t o k i n

amini su graevne jedinice aminokiselina, proteina i nukleinskih kiselina neuroloki aktivni spojevi (amfetamini - neurostimulansi)

k a 3i j H n N o m a

' i n R r a d H n N u k e R s

NNNN '''' '''' RRRR

'''' RRRR RRRR

CH3 COOCH3 O n i a k o k O

prisutan u animalnim tkivima, jak miris po ribi

alkaloidi (zbog svoje bazinosti (alkalnosti) amini izolirani iz biljaka esto se nazivaju alkaloidima)

 amini su polarni spojevi (veliki dipolni moment slobodnog elektronskog para atoma duika pridonosi dipolnim momentima
HHHH

NNNN HHHH CCCC

CN i HN veza),

3333 HHHH CCCC 2222

primarni i sekundarni amini istovremeno su i donori i akceptori vodikove veze, dok se tercijarni amini ne mogu meusobno povezivati vodikovim vezama (ne sadre NH skupinu),
akceptor

CCCC 3333 HHHH

RRRR NNNN '''' NNNN RRRR

RRRR NNNN '''' NNNN RRRR

amini manje molekulske mase (do 6 C atoma)

NNNN HHHH

podlijeu hidrataciji.
RRRR

HHHH
NNNN RRRR RRRR

HHHH

HHHH

donor
HHHH NNNN RRRR RRRR NNNN '''' RRRR RRRR

HHHH

HHHH

HHHH HHHH

NNNN

NNNN '''' RRRR RRRR RRRR OOOO HHHH

RRRR '''' RRRR

 duik je manje elektronegativan od kisika NH veza je manje polarna od OH veze amini tvore slabije vodikove veze od alkohola nie temperature vrelita, tercijarni amini imaju nia vrelita u odnosu na primarne i sekundarne,

Spoj (CH3)3N CH3OCH2CH3 CH3NHCH2CH3 CH3(CH2)2NH2 CH3(CH2)2OH

Mr (gmol-1) 59 60 59 59 60

tv (oC) 3 8 37 48 97

R N R

kvaterne amonijeve soli: spojevi u kojima su na pozitivno

R

nabijen duikov atom vezane etiri razliite skupine.

Organohalogeni spojevi organski spojevi supstituirani halogenim atomima RX (R = alkil, vinil, aril; X = F, Cl, Br, I)

alkil-halogenidi
CHCl3 CH3CH3F

vinil-halogenidi
H H C

C l C H

F F C

C F

triklormetan (kloroform)

fluoretan

kloreten (vinil-klorid)

tetrafluoreten

aril-halogenidi
l C OOOO HHHH IIII IIII O
H O O C 2 H H N C

H C

1,4-diklorbenzen (kuglice protiv moljaca)

elektronegativni atom halogena u alkil-halogenidima ini vezu CX polarnom vrelita alkil-halogenida slina su vrelitima odgovarajuih alkana

l C

IIII

IIII

tiroksin

HHHH CCCC HHHH HHHH

llll CCCC

Karbonilni spojevi skupinu

OOOO C

sadre karbonilnu

centralna uloga u organskoj kemiji, biokemiji i biologiji (proteini, ugljikohidrati, nukleinske kiseline)
Vrsta Aldehidi Opa formula
OOOO C
OOOO C

Vrsta Esteri

Opa formula
' R O O OOOO C OOOO C R

Ketoni

Laktoni

' R

OOOO C

OOOO C

Karboksilne kiseline

Tioesteri

H O

' R S

OOOO C

OOOO C

Acil-halogenidi

Amidi

R OOOO C

OOOO C

Anhidridi kiselina
R

Laktami
C R

OOOO C

OOOO C

O OOOO P O

OOOO C

Acil-fosfati

ACILNA SKUPINA

Aldehidi i ketoni vrlo reaktivni spojevi (adicija, supstitucija, eliminacija, oksidacija), polarizirana karbonilna dvostruka veza omoguava meusobne dipol-dipol interakcije,
R
R C O

O C R H R

O C R'

aldehidi ketoni (R, R' = alkil, alkenil, aril,...)

R C O R' C O

ne

akceptorska CO skupina omoguuje hidrataciju.

R

R'

R'

R'

sadre

OH

skupinu

O H H O C R' R H O H H

meusobno se ne mogu povezivati vodikovim vezama! nia vrelita u odnosu na alkohole,

O C

O CH3 C CH2 CH3

1 2 3 4 1

CH3 O CH3 CH3 CH C CH CH3

2 3 4 5

O C CH2 CH3
1 2 3

butan-2-on

2,4-dimetilpentan-3-on

1-fenilpropan-1-on

otapala, sirovine i reagensi u kemijskoj industriji

O H C
Miris:
3 H C n o t e C c a 3 H C 3

O
d H i h e C l d a t e c a

O
d i h H e d l C a m r H o f

aldehidi i ketoni u prehrambenoj i farmaceutskoj industriji

CH3O CH3CH2CH2CHO HO CHO COCH3 CHO

butanal maslac

vanilin vanilija hrana, parfemi

acetofenon pistacio sladoled

cinamaldehid cimet slatkii, hrana, lijekovi

Uporaba: margarin

O
O H 2-metilundekanal

HO 4-(4-hidroksifenil)butan-2-on

 ketoza, patoloko stanje pri kojem organizam dijabetiara proizvodi vie acetoacetata nego to ga moe metabolizirati; suviak acetoacetata pretvara se u aceton (zadah)
O O O

H3C acetoacetat

H3C aceton

CH3

+ CO2

male strukturne razlike uzrokuju goleme razlike u biolokoj aktivnosti

H3C CH3 CH3 H O H H O O CH3 H H H CH3 OH

progesteron

testosteron

Karboksilne kiseline
O

karboksilna skupina R C OH : karbonilna i hidroksilna skupina na istom C atomu klasificiraju se prema supstituentu R vezanom na karboksilnu skupinu: alifatske
O CH3 CH2 C OH

aromatske
O C OH

masne kiseline
O CH3 (CH2)16 C OH

propanska kiselina

benzojeva kiselina

stearinska kiselina

vrlo reaktivne, sirovine za pripravu razliitih derivata

O R C OH karboksilna kiselina

O R C Cl acil-klorid

O R C OR' ester

O R C NH2 amid

O R C SR' tioester

O R C OPO3 acil-fosfat

R C O C R' anhidrid

 karbonilni C atom je, kao kod aldehida i ketona sp2 hibridiziran; tri atoma vezana na karbonilni ugljik lee u istoj ravnini, visoke temperature vrelita pripisuju se
R
O C

HO C

stabilnom dimeru, 8-lanom prstenu kojeg tvore dvije intermolekulske vodikove veze,

OH

O CH3 C OH octena kiselina

tv 118 oC

O CH3 CH2 CH2 OH propanol

tv 97 oC

CH3 CH2 C H propanal

tv 49 oC

nie karboksilne kiseline (do C4) su topljive u vodi; poveanjem hidrofobne alkilne skupine smanjuje se topljivost u vodi, dugolanane karboksilne kiseline su topljive u alkoholima (koji su manje polarni od vode).

Karboksilna (di)kiselina IUPAC ime metanska etanska propanska butanska pentanska etan-dikiselina propan-dikiselina butan-dikiselina pentan-dikiselina heksan-dikiselina Trivijalno ime mravlja octena propionska maslana valerijanska oksalna malonska jantarna glutarna adipinska

Formula

tv (oC)

Topljivost (g/100 g H2O)

HCOOH CH3COOH CH3CH2COOH CH3(CH2)2COOH CH3(CH2)3COOH HOOCCOOH HOOCCH2COOH HOOC(CH2)2COOH HOOC(CH2)3COOH HOOC(CH2)4COOH

101 118 141 163 186 189 136 185 98 151

3.7 14 74 8 64 2

 prirodni izvori karboksilnih kiselina

OH CH3 CH COOH mlijena kiselina
COOH HOOC CH2 C CH2 COOH OH limunska kiselina

HOOC COOH oksalna kiselina

OH O

HOOC (CH2)2 COOH sukcinska kiselina

OH

maleinska kiselina

Derivati karboksilnih kiselina sadre skupinu L (leaving group) vezanu na acilnu skupinu koja moe biti supstituirana nukleofilom
O R C L

O R C X acil-halogenid

O R C OR' ester

O R C NH2 amid

R C O C R' anhidrid

Acil-halogenidi aktivirani derivati karboksilnih kiselina

O

halogeni atom X: poveava elektrofilnost C atoma, slui kao odlazea skupina R C X Anhidridi kiselina

aktivirani derivati karboksilnih kiselina

O R C OH O HO C R' O O + H2O

simetrini anhidridi R=R asimetrini anhidridi RR

R C O C R'

O
Esteri

R C OR'

sintetiziraju se iz karboksilnih kiselina i alkohola, uz izdvajanje vode ubrajaju se meu najrairenije prirodne spojeve, ugodan voni i cvijetni miris

O CH3 COOCH2 benzil-acetat O izopentil-acetat

O O izobutil-valerat
O

izobutil-propionat

Amidi kiselinski derivati nastali kombinacijom karboksilnih kiselina s amonijakom ili aminima
O R C N H H O R C N H R'
R H N N H R O H3C O N N R

O R C N R'' R'
O N N H3C CH3

prirodni amidi
H N O

amidne veze kafein

O O O N

HN CH3O

piperin

N H

melatonin

Nomenklatura spojeva s funkcijskim (karakteristinim) skupinama CH3OH supstitucijska nomenklatura metanol (ime osnovne + ime karakteristine skupine) Supstitucijska nomenklatura
Karakteristina skupina Br F I Cl NO NO2 bromfluorjodklornitrozonitro5 4 3

funkcijsko-razredna nomenklatura metil-alkohol (ime supstituenta + razredno ime)

Prefiks
4 3 2 1

CH3 CH2 CH2 CH2 Cl 1-klorbutan

NO2 CH3 CH2 CH2 CH CH3

2 1

2-nitropentan

Karakteristine glavne skupine kao prefiksi i sufiksi

Vrsta spoja karboksilne kiseline sulfonske kiseline esteri Formula CO2H (C)O2H SO3H CO2R (C)O2R COHal acil-halogenidi (C)OHal amidi CONH2 (C)ONH2 CHO aldehidi (C)HO ketoni alkoholi (C)O OH oksooksohidroksi-al -on -ol -karbamoil formil-oil-halogenid -karboksamid -amid -karbaldehid Prefiks karboksi sulfoR-oksikarbonil halogenkarbonilSufiks -karboksilna kiselina -ska kiselina -sulfonska kiselina R...-karboksilat R...-oat -karbonil-halogenid

Funkcijsko-razredna nomenklatura
Supstituent Razred Primjer (ime supstituenta) halogenid CH3COCl CH3CO (acetil) C2H5 (etil) CH3, CH3 (dimetil) CH3 (metil) C2H5, C2H5 (dietil) Razredno ime Cl acetil-klorid (klorid) CN etil-cijanid (cijanid) C=O dimetil-keton (keton) OH metil-alkohol (alkohol) O dietil-eter (eter)

Cjelokupno ime

nitril

C2H5CN

keton

CH3COCH3

alkohol

CH3OH

eter

C2H5OC2H5

Kiseline i kiselinski ostatci

RCO R RCOOH (acil) formil H mravlja metanoil CH3 C2H5 C3H7 C4H9 octena propionska maslana valerijanska acetil propionil butiril valeril etanoil itd. .... acetat propionat butirat valerat etanoat itd. ..... formijat metanoat (karboksilat) RCOO

Ime spoja: supstituent glavni lanac nezasiena veza glavna skupina

OH CH3 CH CH2 CH2 Cl
1 2 3 4

OH CH3 CH CH2 OH propan-1,2-diol OCH3 CH3CHCH2CH3

1 2 3 4

CH3CHCH2CHCH2CHCH3 Br OH 6-brom-4-etilheptan-2-ol

CH2CH3
3

4-klorbutan-2-ol

O CH3CCH2CH3
1 23 4 1

H3C O CH3 CH3CHCCHCH 3

2 3 4 5

2-metoksibutan O
1 2 3

butan-2-on

2,4-dimetilpentan-3-on

OH
45

CH3CCH2CCH3 CH3 4-hidroksi-4-metilpentan-2-on

O CH3CH2CCH2CHO
5 4 3 2 1

OH
4 3 2

O
1

CH3CHCH2CH 3-hidroksibutan-1-al

3-oksopentan-1-al

CH2 CH C C CHO
5 4 3 2 1

pent-4-en-2-inal

CHO ciklopropankarbaldehid

O
4 3 2

O O
4 3 2 1 1

CH3CCHCOH CH2CH2CH3 3-okso-2-propilbutanska kiselina

H2NCH2CH2CH2COOH 4-aminobutanska kiselina

CH3CCH2COOH
4 32 1

3-oksobutanska kiselina

COOH

O CH3 C OCH2CH2CH3 CH3CH3COOPh fenil-propanoat

ciklobutankarboksilna kiselina

propil-etanoat

Br CH3CHCH2COOCH3
4 3 2 1

COOC2H5

CH3 CH CH COOCH3
etil-ciklopent-3-en-1-karboksilat O CH3CNHCH2CH3
2 1

metil 3-brombutanoat

metil-but-2-enoat

O CH3CH2CCl
3 2 1

Br
4 3 2

O
1

O HCN(CH3)2
1

CH3CHCH 2CBr 3-brombutanoil-bromid

propanoil-klorid

N-etiletanamid

N,N-dimetilmetanamid