SRPSKA KNJIEVNOST NA PRIJELAZU STOLJEA (sinteza) ...

Nakon pada Aleksandra Obrenovida, izrazitog apsolutista, u Srbiji je zavladao parlamentarni ustavni sistem, a meusobni sukobi i antagonizmi triju najznaajnijih politikih partija: radikalne stranke, samostalnih radikala i socijaldemokratske stranke nisu bitnije utjecali na knjievni ivot koji se odvijao u nacionalno slobodnoj Srbiji to je vrlo znaajno jer se knjievnici nisu trebali totalno angairati, u rjeavanju sloene nacionalne problematike. Osim toga, srpski realisti koji su u svojim djelima uglavnom pisali o seoskoj problematici, u ovo vrijeme poetka urbanizacije u Srbiji i narastanja graanskog drutva, posebno industrijske buroazije, vie i tako nisu imali to nova redi, pa je pojava nove generacije samo dola u pravom trenutku da jednu knjievnost, koja se poela nepovratno vrtjeti u krugu, osvjei novim idejama i novim sadrajima. Bilo je to doba opdeg otvaranja i malih naroda prema Evropi, posebno prema kulturama veliki h evropskih nacija. Bududi da je francuska knjievnost upravo tada doivljavala opet jedan literarni procvat, posebno u poeziji, poznat pod imenom simbolizam, nije udno da su i mladi srpski pisci, okredudi se prema Evropi, ba u francuskoj knjievnosti poeli traiti uzore svome stvaralatvu. Najoiglednije su tendencije novog poele dolaziti do izraaja u k nj i e v n o j k r i t i c i. Ljubomir Nedid (18581902) bio je jedan od prvih srpskih kritiara koji je n a i n obrade odreene teme postavio kao glavni kriterij za umjetniko vrednovanje knjievnog djela. Drugim rijeima, nije bitna tema, sadraj, nego je vana forma: nain na koji se odreena tema oblikuje. A to je sigurno bio velik korak naprijed u odnosu prema tradicionalnoj kritici koj a je teite stavljala na sadraj i na idejnu stranu djela. Kad se uskoro pojavio asopis "Srpski knjievni glasnik" (19011914. i kasnije 19201941) koji je postao centralnim knjievnim glasilom srpske knjievnosti na poetku 20. stoljeda Nedideve su osnovne postavke stali u tom asopisu iriti i produbljivati i ostali knjievni kritiari i povjesniari. Jedan od najznaajnijih srpskih kritiara toga doba Bogdan Popovid (18631944) (ujedno i jedan od glavnih urednika "Srpskog knjievnog glasnika") jasno naglaava u svojim lancima znaenje estetske kritike, i s tog estetskog stajalita pristupa analizi i suvremene srpske knjievnosti. I Pavle Popovid (18681939) pie kritiku u kojoj istrauje artistike vrijednosti knjievnih djela, a Jovan Skerlid (18771914), jedan od najboljih srpskih knjievnih povjesniara (napisao je veliku povijest srpske knjievnosti), u svojim analizama knjievnih djela primjenjuje odreenu povijesno-socioloku istraivaku metodu.

Posve je prirodno da se novo u odnosu prema tradicionalnoj knjievnosti u Srbiji najoitije ispoljilo u p o e z i j i. Poetsko stvaralatvo doivljava na prijelazu stoljeda u itavoj evropskoj knjievnosti najvede promjene i inovacije, pa je stoga sasvim razumljivo da su i srpski pjesnici tim vie to su direktno i indirektno dolazili u dodir s novim pojavama u francuskoj knjievnosti i sami poli putem traenja novih poetskih motiva, kao i formi i pjesnikog izraza. Elementi parnasovake poezije, a zatim i simbolizma u poeziji srpskih pjesnika, naili su na mnogo odjeka. Zapravo moglo bi se redi da odreena s i n t e z a p a r n a s o v a k e i s i m b o l i s t i k e poezije karakterizira cjelokupnu liriku ove nove srpske poetske generacije. Uz briljivo gajenje kulta forme i uz posebno isticanje muzikalne vrijednosti rijei odnosno stiha, uz odreeno artistiko iivljavanje to je sve prema dotadanjoj poeziji bila stvarna novost srpski pjesnici na prijelazu stoljeda naroito naglaavaju i element s u b j e k t i v n o s t i u poeziji: uvlae se u svoj unutarnji ivot, intimu, ostvaruju poeziju u g o a j a, a t m o s f e r e, koje su uglavnom proete melankolijom, pomalo pesimistikim nastrojenjima. Preuzimajudi od parnasovaca temu pejzaa, ne samo da inzistiraju na njegovoj plastinosti, ne idu samo za tim da taj pejza objektiviziraju dajudi mu iskljuivo v i z u a l n u vrijednost, nego mu namjenjuju i odreenu funkciju: on postaje istodobno sredstvom za poetsko izraavanje vlastitih subjektivnih stanja, raspoloenja, unutarnjih sukoba, slutnji. Suavajudi poetsku tematiku najvedim dijelom na analizu vlastitih linosti, srpski de pjesnici ovog vremena najvedu panju obratiti motivu lj u b a v i, i to u irokom rasponu od isto platonskog doivljaja ene kao vrhunskog ideala ljepote do posve erotske poezije. Ta de se motivika kod nekih pjesnika proiriti i na traenje drugih poetskih tema: od e g z o t i k e d o p o v i j e s n i h motiva. Konano, a to posebno vrijedi za srpske pjesnike s nacionalno neslobodnih podruja, u prvom redu iz Bosne i Hercegovine (Aleksa antid, Petar Koid), javit de se i patriotska poezija, ali liena romantiarske baroknosti, patetike i deklarativnosti: i ona de proizlaziti u prvom redu iz dubokog unutarnjeg linog doivljavanja odreenih drutveno-nacionalnih situacija. Dva su pjesnika u srpskoj poeziji na prijelazu stoljeda najbolje svojim poetskim opusima izrazila nove sadraje i oblike: Jovan Duid i Milan Rakid. U tri zbirke pjesama (Pjesme 1901; Pesme 1908; Pesme 1911) Jovan Duid (18711943) predstavio se u prvom redu kao izvanredan stilist. Polazedi od ruske romantiarske poezije, Duid je u svom stvaralatvu izgradio originalan poetski svijet, gajedi odreeni kult ljepote kao vrhunski smisao lirskog kazivanja. Na estim motivima pejzaa pokazao je svoj istanani osjedaj za doivljaj vizualnog, ali nam se predstavio i kao izrazit emocionalist. Tako su u njegovoj poeziji posebno dole do izraaja dvije poetske teme: priroda i ljubav. Vjeni i treperavi ljudski nemiri, najsubjektivnija osjedanja u kojima prevladavaju sumorni akordi, osjedanja usamljenosti u svijetu, slutnja idealne ene, patnja zbog neharmoninosti svijeta u kojem ivi to su osnovni

motivi to ih Duid razrauje u svojoj poeziji. On je, u svakom sluaju, jedan od prvih srpskih pjesnika koji je posebnu panju obratio izgradnji stiha, formi uopde, i tako srpsku poeziju obogatio novim oblicima. Milan Rakid (18761938), suvremenik Duidev, napajao se na izvorima francuske simbolistike poezije. U dvije zbirke pjesama (Pesme, 1903; Nove pesme, 1912) Rakid takoer obrauje "najpoetskiju" temu: ljubav. Za razliku od Duida koji gaji kult apstraktne ene, Rakideva je ljubavna poezija konkretna, erotska. Prelazedi na druge poetske motive, Rakid se predstavlja kao izrazit meditativan pjesnik, njegova je poezija intelektualizirana, a osnovna lirska razmiljanja kredu se oko bitnih ljudskih spoznaja o ivotu i svijetu u cjelini. Rakid je u punom smislu rijei aristokrat duha, uzvien nad svakodnevnodu ivota, zabrinut zbog svijeta koji ivi u bijedi. Noen ponekad svojom stvaralakom matom, Rakid zna zalutati i u daleku prolost, traedi u njoj mogudnosti svom poetskom izrazu, a u godinama pred balkanske ratove i on pie rodoljubnu poeziju, ali na osnovi izrazito subjektivnih doivljavanja te tematike, bez patetike i praznog fraziranja. Posebnu poetsku fizionomiju predstavlja Aleksa antid (18681924). Provodedi ivot na teritoriju Bosne i Hercegovine, antid se, nakon okupacije i aneksije, naao pred drugaijim problemima negoli pjesnici koji su ivjeli i djelovali na slobodnom tlu Srbije. antideva je poezija upravo iz tih razloga u prvom redu tematski prilino bliska tradicionalnoj poeziji iz razdoblja romantike i realizma: vedi dio njegova poetskog opusa ispunj en je stihovima rodoljubnog i socijalnog karaktera, dok mu je poetski ritam, uopde struktura poetskog izraza, bliza elementima narodne poezije. I za antida bi se moglo redi da je izrazito emocionalan pjesnik bez obzira o kojoj se motivici radi, a posve je prirodno da je emocionalizam pjesnikov najvie doao do izraaja u njegovoj ljubavnoj poeziji, koja sva odie odreenom eleginom intonacijom. Znaajna je poetska linost i Vladislav Petkovid Dis (18801917). I on je u prvom redu pjesnik intime, a razoaran u ivotu i ljudima pie poeziju duboko natopljenu pesimizmom. On je, takoer, u vrijeme balkanskih ratova napisao i nekoliko zanimljivih rodoljubnih pjesama. Disova se poezija odlikuje novim, svjeim lirskim izrazom, savrenom jednostavnodu i spontanodu doivljaja, te posebnim poetskim, stanjem: uvijek negdje na granici izmeu realnog i irealnog. Spomenimo na kraju, jo nekoliko znaajnijih pjesnika u tom razdoblju: Simu Pandurovida (18831960), u ijoj se poeziji takoer osjedaju snani tragovi modernizma, Stevana Lukovida (18771902), introvertiranog pjesnika koji je posebno inzistirao na muzikalnim efektima stiha, te Milutina Bojida (18921917), pjesnika erotske poezije, ali i snanih rodoljubnih stihova na temu prvoga svjetskog rata.

P r i p o v i j e d n a i r o m a n s i j e r s k a proza u srpskoj knjievnosti na prijelazu stoljeda i sve do prvoga svjetskog rata takoer pokazuje odreene tendencije prema traenju novog i modernog u strukturi i tematskim preokupacijama. Ipak, taj se prijelaz iz tradicionalnog u novo u prozi ne oituje tako jasno i, moglo bi se redi, naglo, kao u poeziji. Odjeci tradicionalne proze mnogo su dublje tragove ostavili i u prozi pisaca ove mlae generacije, pa su se samo pojedinci ili ak samo poneka djela oslobodila potpunih "okova" poetike realistike proze. Moda se najoitije promjene osjedaju u samom izboru t e m a t i k e. Dok je srpska realistika proza gotovo u cjelini vezana problematikom sela, i to kroz prizmu sagledavanja polaganog, ali sigurnog raspadanja patrijarhalnog naina ivota pisci ove generacije u vedini naputaju iroke, panoramske zahvate u cjelinu suvremenog srpskog drutvenog ivota i ne ostaju iskljuivo na tretmanu nacionalne odnosno socijalne problematike, od kojih je ova posljed nja u realistikoj epohi bila apsolutno dominantna. To suavanje tematike uvjetovano je dvjema znaajnim pojavama u razvojnom procesu srpske proze na ovom prijelazu stoljeda. U prvom redu to je nastojanje pojedinih stvaralaca da u arite svojih knjievnih analiza stave l i n o s t, individualnog junaka, i da u svojim djelima prikau prije svega odreene k a r a k t e r e u razvoju. S druge strane, takav pristup literarnoj temi zahtijevao je, posve sigurno, i novu analitiku metodu: umjesto iskljuivo socijalno motiviranih postupaka junaka, koji su esto u realistikoj prozi predstavljali samo simbole odreenih i d e j a, ili umjesto iste opisnosti, sada se pisci (oni najbolji) poinju sluiti p s i h o l o k o m metodom u analizi svojih junaka. Tematski, dakle, javljaju se mnogo suenije fabule, ali se zato umjesto u preveliku irinu prodire dublje, istananije i analitiki snanije u individualne linosti junaka. Taj zaokret prema analizi psihologije junaka donosi i neke nove tematske interese. To je prije svega tenja da se opie moderni intelektualac sa svim svojim unutarnjim sukobima, dilemama i proturjejima, a taj je put, dakako, esto vodio do naglaene subjektivnosti, u stilskom izraavanju pak do epizoda izrazito l i r s k i intoniranih. U tom smislu traenja novog najdalje je svakako otiao Borisav Stankovid, posebno u poznatom romanu Neista krv, a slijedili su ga dosta uspjeno u tome u ponekim svojim tekstovima Milutin Uskokovid (18841915) (naroito u romanu Doljaci) i Veljko Milidevid (18861929), koji u svoja djela unose i mnogo a u t o b i o g r a f s k i h momenata, to je takoer jedna od bitnih karakteristika moderne proze na poetku stoljeda. S druge strane, iako takoer tee za obogadivanjem proznog izraza, posebno unoen jem elemenata simbolike u svoja djela, na vrdim temeljima tradicionalne, realistike proze grade svoj knjievni opus pisci kao Ivo ipiko (18691923), Svetozar orovid (18751919) i Petar Koid. Petar Koid (18771916) u svom knjievnom stvaralatvu najvie je panje obratio pripovijetki, iako je zapoeo stihovima. U tri zbirke pripovijedaka to ih je izdao pod zajednikim nazivom ( S

planine i ispod planine, 1902, 1904, 1905), zatim u knjizi Jauci sa Zmijanja (1910), te u satiri Sudanija (1912) i u drugim tekstovima Koid uglavnom pie o siromatvu bosanskog seljaka, te uopde o tekom ivotu bosanskog ovjeka pod austrijskom okupacijom. Osnovna motivacija cjelokupnog njegovog pripovjedakog stvaralatva je rodoljubno -socijalna, i toj ideji on je podreivao sve elemente svoje proze. Vidni kut iz kojeg Koid promatra i opisuje ovu tematiku krede se u rasponu od idilinolirskih raspoloenja do otre satire, u kojoj gotovo uvijek odjekuje tragina nota. Njegova je proza u punom smislu rijei angairana, idejno odreena, ali u najboljim svojim ostvarenjima (sjetimo se samo satirine jednoinke Jazavac pred sudom) on je uspijevao pronadi odgovarajudi skladan odnos izmeu tendencije i poruke djela s jedne strane te adekvatne umjetnike forme s druge strane. Ne treba osim toga zaboraviti da je Koid u svom knjievnom opusu ostvario i nekoliko vrlo dobrih tekstova na temu lj u b a v i, a s posebnim osjedajem i emocionalnom povezanodu s bosanskim pejzaem on je zapravo tom p e j z a u dao karakter samostalne knjievne vrste slino kao to je to u hrvatskoj knjievnosti ostvario Antun Gustav Mato. Uzevi u cjelini, srpska pripovjedaka proza na poetku 20. stoljeda pokazuje odreene tendencije ka novom, modernom u prvom redu psiholokim prodiranjem u linosti glavnih literarnih junaka, zatim unoenjem lirskih elemenata u prozne tekstove, no u svojoj osnovi ona se ipak nastavlja na najbolju tradiciju srpske proze razdoblja realizma bez vedih lomova, bez sukoba sa starim, zapravo jednim posve mirnim putem, tako da je barem to se proze tie vrlo teko i pronadi granicu izmeu tradicionalnog i modernog.