EKSPERIMEN IV

RANGKAIAN PENJUMLAH DAN PENGURANG

PENGANTAR
Penamaan penguat operasional memang cocok karena penguat ini dapat digunakan
untuk operasi matematika. Pada eksperimen sebelumnya telah kita lihat bagaimana opamp berfungsi sebagai penguat atau secara matematika sebagai pengali. Pada bagian ini
akan kita pelajari op-amp sebagai operasi matematika penjumlah dan pengurang. Untuk
operasi penjumlah, masukan tak membalik dari op-amp dihubungkan dengan tanah
sedangkan tegangan masukan yang akan dijumlah diumpankan pada masukan
membalik. Pada operasi pengurangan atau penguat diferensial, dengan mengumpankan
isyarat pada masukan tak-membalik dan membalik akan didapat selisih keduanya.

TUJUAN
1. Menyusun rangkaian op-amp sebagai rangkaian penjumlah.
2. Menyusun rangkaian op-amp sebagai rangkaian pengurang.

ALAT DAN BAHAN

Resistor : 22 k, 20 k, 10 k
Potensiometer: 10 k atau 20k
IC Op-amp : A741
Osiloskop
Multimeter
Pembangkit isyarat AC (Function Generator- FG)
Pencatu daya : 15 V DC

PROSEDUR DAN PENGAMATAN

1. Susun rangkaian op-amp integrator seperti terlihat pada gambar 4.1. Pencatu
daya A741 dibuat dengan memasang sumber DC variabel.
2. Buatlah rangkaian isyarat masukan sinusosida v i1 dan v i 2 dengan menggunakan
rangkaian pembagi tegangan dengan sumber isyarat AC dari function generator
(FG) pada frekuensi 1 kHz seperti terlihat pada gambar 4.2. Ra dan Rb diambil
dari sebuah potensiometer. Periksalah dengan osiloskop dan amati bagaimana

16

v i1 (Ch.1) dan v i 2 (Ch.2) berubah dengan adanya perubahan pada Ra dan Rb.
Atur amplitudo sumber (FG) dan Ra dan Rb agar dapat menghasilkan v i1 = v i 2
= 40 mVp-p.

2k2

22k

22k

vi2
v

+V cc

7
A741C
3
4
+

i1

vo

-Vcc

22k

Gambar 4.1 Rangkaian op-amp sebagai penjumlah

20k

20k

FG

vi1
Rb = 10 k

Ra = 10 k

vi2

Gambar 4.2 Rangkaian sumber isyarat masukan

3. Hubungkan sumber x dan y pada rangkaian gambar 4.1 ke sumber v i1 dan v i 2

pada rangkaian gambar 4.2. Buatlah sketsa bentuk gelombang v i1 (Ch.1), v i 2
(Ch.1) dan keluaran v o (Ch.2), masing-masing beri label yang jelas.

17

Ch.1 (isyarat masukan)

Time/div = ...................
Volt/div = ....................
vi1 = ..................... Vp-p
Ch.1 (isyaratmasukan)
Time/div = ...................
Volt/div = ....................
vi2 = ....................Vp-p

Ch.2 (isyarat keluaran)

Time/div = ................... ..................

vo = ..................................Vp-p

Volt/div = .......................................
4. Ulangi langkah 2 dan 3 untuk berbagai variasi v i1 dan v i 2 dan lengkapi tabel
berikut (buat sebagian masukan v i1 < v i 2 dan sebagain v i1 > v i 2 ).
No

Masukan vi1 (Vp-p)

Masukan vi2 (Vp-p)

Kaluaran vo (Vp-p)

1
2
3
4
5
6
7
8

5. Susun rangkaian op-amp pengurang seperti terlihat pada gambar 4.3. Pencatu
daya A741 dibuat dengan memasang sumber DC variabel.

18

22k
2k2

vix

v i+

+ V cc

7
A741C
4
+

vo

-Vcc

2k2
22k

Gambar 4.3 Rangkaian op-amp sebagai pengurang (penguat deferensiator)

20k

x
vi+

20k

FG
Rb = 10 k

Ra = 10 k

v i-

Gambar 4.4 Rangkaian sumber isyarat masukan untuk rangkaian pengurang

6. Buatlah rangkaian isyarat masukan menggunakan rangkaian pembagi tegangan

dengan sumber isyarat AC dari function generator (FG) pada frekuensi 1 kHz.
Seperti halnya pada langkah 2, Ra dan Rb diambil dari sebuah potensiometer.
Periksalah dengan osiloskop dan amati bagaimana v i + (Ch.1) dan v i (Ch.2)
berubah dengan adanya perubahan pada Ra dan Rb. Atur amplitudo sumber
(FG) dan Ra dan Rb agar dapat menghasilkan v i + > v i dan v i + < v i .

19

7. Hubungkan x dan y pada rangkaian gambar 4.3 ke sumber v i + dan v i seperti

pada rangkaian gambar 4.4. Buatlah sketsa bentuk gelombang v i + (Ch.1), v i
(Ch.1) dan keluaran v o (Ch.2) untuk kasus v i + > v i .
Ch.1 (isyarat masukan)
Time/div = ...................
Volt/div = ....................
vi+ = .................... Vp-p
Ch.1 (isyarat masukan)
Time/div = ...................
Volt/div = ....................
vi- = ....................Vp-p

Ch.2 (isyarat keluaran)

Time/div = ................... ..................

vo = ..................................Vp-p

Volt/div = .......................................

8. Ulangi langkah 7 untuk kasus v i + < v i .

Ch.1 (isyarat masukan)

Time/div = ...................
Volt/div = ....................
vi+ = .................... Vp-p
Ch.1 (isyarat masukan)
Time/div = ...................
Volt/div = ....................
vi- = ....................Vp-p

Ch.2 (isyarat keluaran)

Time/div = ................... ..................
Volt/div = .......................................

20

vo = ..................................Vp-p

ANALISA
1. Dengan memperhatikan komponen yang terpasang pada rangkaian gambar 4.1,
turunkan persamaan matematika yang menggambarkan hubungan antara masukan
dan keluaran.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.....................................................................................................................................

2. Dengan memperhatikan hasil pada langkah 3 dan 4, verifikasi kebenaran hasil yang
anda peroleh tersebut dengan perhitungan teori. Apakah memang benar keluaran
merupakan jumlah dari masukan? Apakah ada beda fase antara isyarat masukan dan
keluaran?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

21

3. Dengan memperhatikan komponen yang terpasang pada rangkaian gambar 4.3,

turunkan persamaan matematika yang menggambarkan hubungan antara masukan
dan keluaran.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
4. Dengan memperhatikan hasil pada langkah 7 dan 8, verifikasi kebenaran hasil yang
anda peroleh tersebut dengan perhitungan teori. Apakah memang benar keluaran
merupakan selisih dari masukan? Apakah ada beda fase antara isyarat masukan dan
keluaran? Jelaskan apa yang anda peroleh dan beri justifikasi kebenarannya!
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.....................................................................................................................................

22