1

Percepcija Bonjaka na Zapadu Mr. Devada uko, Internacionalni univerzitet Sarajevo 1 Ovo izlaganje govori o percepciji Bonjaka na Zapadu, odnosno kako je Zapad, naroito zapadna Evropa gledao i kako gleda na Bonjake. Nastojat emo dati kratak historijski pregled o tome koliko puta su Bonjaci bili suoeni za Zapadom, a zatim slijedi prikaz onoga to su Zapadnjaci kazali i napisali o Bonjacima. Pojam Zapada koristi se kao okvir za politike, ekonomske i kulturne vrijednosti, a ne u geografskom smislu. Bonjaci su tri puta u povijesti bili direktno i intenzivno suoeni sa zapadnom civilizacijom (Evropom). Prvo intenzivno suoenje s politikim, ekonomskim, drutvenim i kulturnim vrijednostima Zapada desilo se 1878. kada je Austro-Ugarska okupirala Bosnu i Hercegovinu i izvrila kulturnu misiju kako bi zaostalo drutvo pretvorila u naprednu evropsku, ili preciznije srednjoevropsku civilizaciju. S obzirom da se Austro-Ugarska u Bosni i Hercegovini zadrala etrdeset godina, bilo je dovoljno vremena da se izvri tranzicija iz jedne civilizacije (osmanske) u drugu kulturu i nain ivota (austrougarsku / srednjoevropsku). Tako su Bosna i Hercegovina kao i Bonjaci stavljeni u koncept Srednje Evrope (Mitteleuropa). U poreenju sa Srbijom, Crnom Gorom i Makedonijom, jedino Bosna i Hercegovina ima ovo specifino iskustvo sa Zapadom i Evropom. U njemakom govornom podruju i danas je prisutan pojam i kontekst Srednje Evrope (vidi http://www.kakanien.ac.at/). Takvo razumijevanje srednjoevropskog konteksta upravo se ogleda u reakcijama Njemake i Austrije na raspad Jugoslavije, priznavanju nezavisnosti Slovenije, Hrvatske kao i Bosne i Hercegovine, te prihvatanju najveeg broja prognanika i pruanju humanitarne pomoi. Iako je proces evropeizacije pokrenulo Osmansko carstvo (tanzimat) poetkom 19. stoljea, austrougarske reforme znaile su temeljite promjene za jednu tradicionalnu muslimansku zajednicu, koja je postepeno izrasla u jednu evropsku naciju. O tom procesu evropeizacije i modernizacije Bonjaka Fikret Kari je 1999. godine objavio na engleskom a 2004. godine na bosanskom jeziku knjigu pod naslovom Bonjaci i izazovi modernosti. Kasni osmanlijski i habsburki period. Kari inter alia u drugom dijelu svoje knjige opisuje uticaje zapadne civilizacije na privredni, politiki, vojni, kulturni i drutveni preporod Bosne i Hercegovine i Bonjaka. Nekoliko svjedoenja izriito govore o Bonjacima iz zapadne perspektive. Ovaj rad e izdvojiti nekoliko knjiga koje su 2007. godine doivjele reprint i prevedene na bosanski jezik. Hans Fritz, oficir austrougarske vojske, nakon Prvog svjetskog rata napisao je knjigu pod naslovom Bosniak [Bonjak]. Hans Fritz 1931. godine pie da je legenda o bosanskohercegovakim jedinicama elitnim jedinicama austrougarske armije u novoj dravi [je] potisnuta u zaborav, i stoga on eli izraziti dunu zahvalnost svojim saborcima, svojim uvijek vjernim prijateljima Bonjacima i njima u ast posvetiti literarni spomenik (Fritz 1931/2007:9). Sam za sebe kae: Deutscher nach Geburt und Besinnung, bleibe ich dennoch zeitlebens 'Bosniak' [Nijemac po roenju i porijeklu, ipak ostajem zauvijek Bonjak]2 (Fritz, 1931/2007:4).

Ovo je aktualizirana verzija izlaganja s naunog skupa Bosanskohercegovaka drava i Bonjaci (Preporod), Sarajevo, 6. mart 2011. Komentare slati na dzsusko@ius.edu.ba. 2 Napomena: Sve tekstove s njemakog, engleskog i italijanskog na bosanski jezik prevela autorica Devada uko.
1

Jedna od fotografija iz knjige Bosniak autora Hansa Fritza, koja Bonjaka.3

prikazuje elitnu jedinicu

Vie fotografija i snimaka o bonjakim vojnicima na http://www.youtube.com/watch?v=15MezPvhvcY, http://www.youtube.com/watch?v=DcE1ueNuqOE, http://www.youtube.com/watch?v=KOeTmlwot3g&feature=related

3

Dio eksponata u Muzeju Grada Sarajeva koji prikazuju uniforme Bonjaka iz austrougarskog perioda. Nakon to je 1881. godine uvedena vojna obaveza i muslimanski vojnici postali sastavni dio austrougarske vojske, donesena su posebna pravila kako bi vjerska prava i potrebe muslimana Bonjaka bila potivana i zatiena. Za duevnu opskrbu i odravanje vojne damije imenovani su taborni imami. . Bonjaci su bili prepoznatljivi po svijetloplavoj uniformi, turskim pantalonama i crvenom ili zelenosivom fesu. Eduard Wagnes je samo za bonjaku trupu komponovao mar pod naslovom Die Bosniaken kommen [Bonjaci dolaze].4 Isti kompozitor je takoer kao pozdrav Bosni i Hercegovini komponovao drugi mar pod naslovom Bosna selamljik. Sve to ukazuje da je identitet Bonjaka bio potivan i priznat. Bonjaci su ak inili elitnu jedinicu unutar austrougarske vojske, jer su bili najmlai a opisani su kao najhrabriji, kolegijalni, srani, istrajni, borbeni i izuzetno lojalni, odnosno odani svom zadatku i poslu (Fritz; Wiesinger). Kari (2004:7677) citira Roberta Donia koji kae da je austrougarsko ministarstvo rata pri dodjeli Bosne i Hercegovine Austro-Ugarskoj 1878. godine na Berlinskom kongresu poslalo 72.000 vojnika da osvoje Bosnu. Kako su se suoili s jakim otporom Bonjaka, morali su postepeno poveati broj snaga na 268.000 vojnika, dok je na bonjakoj strani bilo 93.000 boraca. Beki Arhiv za rat (Wiener Kriegsarchiv) biljei 60 veih i manjih bitaka u toku okupacije, u kojima je poginulo 6.000 vojnika. Gubici na bosanskoj strani nisu poznati (Imamovi, 1997:16). Otto Wiesinger u knjizi Der Ost-Korpus [Istoni korpus] pie o uroenoj hrabrosti: Diese angeborene Tapferkeit war mit viel Bestndigkeit und Weisheit fest an die notwendige Disziplin und an die Tradition der alten Armee angepasst und machte dieses Angeborene fr einen modernen Krieg sogar besonders fruchtbar. [Ta prirodna hrabrost je s mnogo ustrajnosti i mudrosti bila vrsto prilagoena u neophodnu disciplinu i tradiciju stare armije i tako uinjena plodnosnom i za moderni rat] (Fritz 1931/2007: 12). Postavlja se pitanje da li su s ovim miljenjem bili upoznati Jugoslovenska narodna armija (JNA) i Srpska akademija nauka i umjetnosti (SANU) tokom pripremanja sistematskog unitenja Bosne i Hercegovine i Bonjaka 1990-tih ili nisu bili uvjereni u to? Slijedea fotografija pokazuje mezarje Lebring u pokrajini Steiermark u Austriji. Tamo ima 805 pokopanih tijela poginulih Bonjaka. Ovo mezarje ima nadimak Bosniakenfriedhof [Bonjako mezarje].

Na youtube moe se posluati kompozicija ovog vojnog mara http://www.youtube.com/watch?v=42Z16uRNND8

Na komemorativnoj ploi stoji: Zur Erinnerung an die tapferen Bosniaken, die im Ersten Weltkrieg das gemeinsame sterreichische Vaterland bis zum letzten Tag heldenmtig verteidigten [Za sjeanje na hrabre Bonjake koji su u Prvom svjetskom ratu do zadnjeg dana herojski branili zajedniku austrijsku domovinu].5 Svake godine austrijske vlasti odre komemorativni program na ovom mezarju radi odavanja poasti bonjakim vojnicima koji su pali na brdu Meletta 1916. godine.6 Zadnju nedjelju u mjesecu oktobru u provinciji Steiermark nazivaju Bosniakensonntag prisjeajui se vjernih sinova Bosne (ibid.).

Drugi izvor kojim smo se koristili za ovo istraivanje je knjiga Heinricha Rennera Durch Bosnien und die Hercegovina kreuz und quer [Kroz Bosnu i Hercegovinu uzdu i poprijeko] napisana 1896. a prevedena na bosanski jezik 2007. godine. U tom detaljnom putopisu od 398 stranica Renner opisuje bosanske gradove, pokrajine, planine i prirodne ljepote, posveujui istovremeno posebna poglavlja ivotu u privatnom i poslovnom okruenju, zanatstvu i trgovini, radnim navikama, arhitekturi i umjetnosti, politikim okolnostima, meuljudskim odnosima i ljubavi. Takoer, opisuje istaknute Bonjake poput Mehmed-bega Kapetanovia, gradonaelnika Sarajeva, citirajui njegove narodne poslovice pod naslovom Narodno blago.. Obilne fotografije i crtei ovu publikaciju ine izuzetno zanimljivom i vrijednom. Tako Renner zapaa: Nigdje neete sresti tako srdaan i kuevan porodini ivot kao kod ovdanji h muslimana... Ono to se na ovim enama moe pohvaliti jeste njihova urednost, radinost, vjetina u runim poslovima... i nadasve uzoran odgoj kojim podiu svoju djecu. Odgojenije djece od turske, ovo se odnosi dobrim dijelom i na kransku djecu u Bosni, neete nai ni u jednoj
5 6

Onlineprojekt Gefallenenendenkmler http://www.denkmalprojekt.org/2009/lebring_kgs_wk1_stmk_oe.htm

Pogledaj vie Bosniens treue Shne [Vjerni sinovi Bosne] na oficijelnoj webstranici Austrijske vojske (sterreichs Bundesheer im Bundesministerium fr Landesverteidigung) http://www.bmlv.gv.at/truppendienst/ausgaben/artikel.php?id=1307

zemlji. Neprikosnovena poslunost, potivanje i strahopotovanje prema roditeljima do njihove duboke starosti jeste osnova; krenje nekog od ovih principa je zloin koji prekritelja iskljuuje iz svakog drutva. (Renner 1896/2007:77) Trea knjiga koja govori u percepciji Bonjaka u austrougarsko doba napisana je 1934. godine pod naslovom Die Anfnge der Europisierung in der Literatur der moslemischen Slaven in Bosnien und der Herzegowina [Zaeci evropeizacije u knjievnosti slavenskih muslimana u Bosni i Hercegovini] autora Maximiliana Brauna. Ovdje se govori kako je prikljuivanjem Austro-Ugarskoj zabiljeen proces evropeizacije Bonjaka na duhovnom i psiholokom polju, to se izrazilo u knjievnom stvaralatvu novog doba. Braun eli prikazati preokret duhovnog stanja bonjakog naroda pomou knjievnosti dajui knjievnohistorijsku analizu. Pri toj analizi pomogli su mu, kako Braun biljei u svom uvodu, Fehim Spaho, Hamdija Kreevljakovi i Alija Nametak (Braun 1934/2007:9). Braun istie da islam predstavlja najznaajniji faktor u identitetu Bonjaka, koji se neprestano morao braniti i koji je u svijesti bosanskohercegovakih muslimana postao apsolutna injenica, direktna psiholoka nunost vlastite egzistencije (Braun 1931/2007:46). Suoeni s evropskim vrijednostima Bonjaci su tako poeli prouavati islamske izvore u drugom svjetlu. Tim pristupom nastala je racionalizacija i modernizacija islama (Braun 1934/2007:4950). Braun analizira radove Safvet-bega Baagia, Osmana Aziza (pseudonim dvaju pisaca Osmana Nurija Hadia i Ivana Milievia), Edhema Mulabdia i sadraje asopisa Behar. Zakljuuje da je cjelokupna muslimanska knjievnost proeta veoma izraenim domoljubljem i osjeajem razliitosti (Braun 1934/2007:97). S Prvim svjetskim ratom Austro-Ugarska gubi teritoriju Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina postaje dio razliitih jugoslovenskih sistema, a Bonjaci marginalizirani i svedeni na vjersku zajednicu bez prava na svoje nacionalno ime, bosanski jezik, knjievnost, tradiciju i vjersku slobodu. Tako su Bonjaci u okviru Jugoslavije odsjeeni od srednjoeEvropskog konteksta i zanemarena je njihova identifikacija s Evropom. Za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Bonjaci su opljakani kroz agrarnu reformu, vakufska imovina je otuena od Vjerske islamske zajednice a vakufska banka obezvrijeena, to je Bonjake dovelo na egzistencijalni minimum. Stoga je nastala izreka: Ode Turska, ode majka Ode vabo, ode babo Doe bre, uze sve Slino tome, Austrijanac Gerhard Neweklowsky (1996:190) u knjizi Die bosnisch-herzegowinischern Muslime iz 1996. godine biljei poslovicu Nesta Franje, nesta hrane, to aludira na odlazak austrougarske vlasti koju je vodio car Franjo, to je prouzrokovalo neimatinu i bijedu meu bonjakim narodom. Bonjaci su drugi put suoeni sa Zapadom tokom odlaska takozvanih gastarbeitera [radnika na privremenom boravku], graana SFRJ, veinom u Njemaku, ali i u Austriju. Krajem 1960 -tih i poetkom 70-tih godina Bonjaci, preteno iz ekonomskih razloga, naputaju svoju domovinu kako bi privremeno boravili na Zapadu. Poetni privremeni boravak u Austriji i Njemakoj prerastao je u stalni boravak, pri emu su se gastarbeiterima pridruili i supruge i djeca.7 Inae, kako istie Fikret

Autorica ovih redaka je dijete emigranata u Njemaku poetkom 1970 -tih godina.

Kari, u toku Austro-Ugarske i Jugoslavije Zapad je za Bonjake znaio Austrija i Njemaka, kao to za Marokance Zapad znai Francuska ili za Indijce Velika Britanija.8 Na Zapadu su se Bonjaci pokazali kao izuzetno vrijedni i odani graani, to su poslodavci veoma cijenili.9 Bonjaci su svojim izgledom, tj. svojim svijetlim tenom, nenametljivim razumijevanjem vjere, svojom kroz povijest nauenom adaptacijom na razne politike, ekonomske i drutvene sisteme, i svakako kroz svoju marljivost i poten rad, stekli pozitivan i esto zavidan status. Nerijetko je izazivalo uenje to to su bonjaka djeca kao Auslnder [stranci] imali bolje ocjene iz njemakog jezika od njemakih starosjedilaca. Izgleda da je upravo taj odgojni faktor kod Bonjaka, koji je Heinrich Renner naveo 1896. godineje bio presudan to su Bonjaci uspjeli nadivjeti itavo stoljee oduzimanja ljudskih prava, progona, eksproprijacije, genocida i migracija. Slino o tome govori engleska poslovica Education is key [Obrazovanje je klju svega]. S druge strane olakavajua okolnost je bila to su se Bonjaci kroz uticaj socijalistikog drutvenog sistema otuili od vjere, i islam je tako postao vie kulturno naslijee nego svakodnevna vjerska praksa. Treba spomenuti i niz politikih emigranata, kao to su Adil-beg Zulfikarpai, Smail Bali i Teufik Velagi, koji su bili prisiljeni da se isele zbog progona neistomiljenika u komunistikom sistemu. Neprocjenjiv je njihov angaman i doprinos kroz Bonjaki institut u Zrichu i izdavaku djelatnost poput asopisa Pogledi. Austrija se inila najpovoljnijom kao imigracionom dravom za Bonjake, jer je jedina drava u okruenju koja nije ugroavala opstanak i vjerske slobode Bonjaka. U poreenju s osalim dravama u Evropi Austrija je islam priznala ve 1912. godine. Teufik Velagi u neobjavljenom razgovoru potvruje kako se iznenadio kada su ga pri prijavi u Beu pitali ta je po nacionalnosti, a kada je rekao da je Bonjak, oni su bez uenja i preispitivanja, ak s razumijevanjem unijeli njegov nacionalni identitet u papirologiju austrijskih vlasti. To pokazuje da je u Austriji postojalo historijsko pamenje, ali ne i u Jugoslaviji, gdje su historijske injenice o bonjatvu ideoloki bile zabranjene. Pored Bonjaka koji su se naselili na Zapad, potrebno je istai nekoliko strunjaka etnologa koji su poslije Drugog svjetskog rata boravili u Bosni i Hercegovini kako bi istraivali bosanske muslimane. William Lockwood, uenjak iz SAD-a je tako 1975. napisao knjigu pod naslovom European Moslems: Economy and Ethnicity in Western Bosnia i niz lanaka (vidi bibliografiju), u kojima bosanske muslimane svrstava u evropsku etnografsku mapu i smatra ih Evropljanima, mada proputa istai ulogu vjere. Lockwood je ustvari prelomio akademsku barijeru izmeu onih koji se bave evropskim i islamskim studijama, odnosno antropologijom. Dotada se evrospkim studijama smatralo kransko-jevrejsko naslijee, a islamska antropologija je obuhvatala sve muslimanske skupine. No Lockwood je svojim zakljucima i naslovima izazvao tu rigidnu definiciju Evrope i Bonjake obuhvatio kao autohtoni evropsko-muslimanski narod. Druga autorica je Tone Bringa, porijeklom iz Norveke, koja je uoi agresije krajem 1980 -tih godina istraivala kao etnolog u centralnom dijelu Bosne i Hercegovine, gdje je ivjela

S predavanja profesora Fikreta Karia na Internacionalnom Univerzitetu u Sarajevu 2009. godine I danas nakon 40 godina poslodavac moje mame, prisjea se njezine prve reenice kada se ona pojavila na njegova vrata: Ich Muslim, Du Kapitalist [Ja muslimanka, ti kapitalista]. Zanimljiva je ta svijest i kategorizacija jedne tada 22-godinje Bonjakinje.
8 9

zajedno sa domaim stanovnitvom u selu Dolina kod Kiseljaka.10 Bringa je isticala ulogu islama u svakodnevnom ivotu Bonjaka, tj. u rodnim odnosima, domainstvu, porodici, obredima i u kolektivnom identitetu. Tako je formulisala i naslov svoje knjige Being Muslim the Bosnian way (Biti musliman na bosanski nain) i zakljuila:Islam is the key to understanding the Muslim identity in Bosnia. Yet, Bosnian Muslim identity cannot be fully understood with reference to Islam only, but has to be considered in terms of a specific Bosnian dimension which for Bosnian muslims has implied sharing a history and locality with Bosnians of other non-Islamic religious traditions [Islam je klju za razumijevanje muslimanskog identiteta u Bosni. Ipak, bosansko-muslimanski identitet ne moe se razumjeti samo u vezi s islamom, nego u smislu specifine bosanske dimenzije, to je za bosanske muslimane znailo da dijele povijest i teritoriju s Bosancima drugih neislamskih vjerskih tradiciija]. (Bringa, 1995: 231) Znai, ovdje se istie specifinost razumijevanja islama u Bosni i Hercegovini i da identitet Bonjaka podrazumijeva historijsko iskustvo s ostalim narodima. Zatim su o bosanskim muslimanima pisali i David Dyker kao i Robert Donia , ali sve u svemu malo je panje posveeno Bonjacima u fazi postojanja Jugoslavije.11 Tek voljom graana Slovenije, Hrvatske te Bosne i Hercegovine raspada se biva Jugoslavija.. Politiki i vojni centar Socijalistike federativne republike Jugoslavije nije htio prihvatiti rezultate referenduma niti odluke meunarodne zajednice i vri agresiju nad Bosnom i Hercegovinom. Etabliranjem raznovrsnih meunarodnih organizacija u Bosni i Hercegovini, Dejtonskim mirovnim sporazumom i uspostavom OHR-a 1990-e godine, odnosno u zadnjoj deceniji 20. stoljea deava se trei direktin susret Bonjaka sa Zapadom. Kako su Bonjaci iznova postali najvea rtva, a komunikacione tehnologije i mediji znatno napredovali, prijenos etnikog ienja, koncentracionih logora, silovanja i nasilnog progona Bonjaka postao je svakodnevnica u medijima na Zapadu i u cijelom svijetu. Zahvaljujui upravo toj snazi masovnih medija u eri globalizacije Bonjaci su preivjeli genocid, jer su tako Istok i Zapad saznali za deavanja u Bosni i Hercegovini i humanitarne intervencije sa obje strane svijeta bile su kljune za opstanak Bonjaka (Alibai 2005). Richard Holbrook, glavni ameriki pregovara za Dejtonski mirovni sporazum, izjavio je da bosanski muslimani ne bi preivjeli bez podrk e iz inostranstva, pogotovo Arapa i Afganaca (Kohlmann 2004:226). Zapad se najvie zabrinuo oko porasta svijesti o islamu. Vladala je bojazan da e stradanjem i patnjom Bonjaka zajedno s podrkom muslimanskih boraca i raznovrsnih muslimanskih humanitarnih organizacija doi do radikalizacije Bonjaka. O tome se mnogo diskutovalo i uenjaci kao i mediji i dalje to tematiziraju. Ali Evan Kohlmann, koji je pisao o Al-Qaidi u Bosni (Al Qaidas Jihad in Europe. The Afghan-Bosnian Network, 2004), zakljuuje da filozofija selefizma i njegovi sponzori nisu spojivi s bosanskom kulturom i drutvom: Despite terrible war and starvation, the Bosnians desperately clung to their individual identity and held out against Salafi and Wahhabi brainwashing. [Bez obzira na strani rat i umiranje od gladi, Bosanci su oajno drali do svog individualnog identiteta i odbranili se od selefijskog i vehabijskog ispiranja mozga] (Kohlmann 2004:226). Slino tome zakljuuje Juan Carlos Antuez (2009), oficir panjolske
Tone Bringa napravila je dokumentarac o ivotu u bosanskom selu gdje Bonjaci i Hrvati ive zajedno Film se moe pogledati na http://www.youtube.com/watch?v=A_9FpoPslr4 (pristupljeno 17. aprila 2012)
10

Openito za vrijeme prve, druge i tree Jugoslavije nisu bila rijeena pitanja nacionalnog identiteta Bonjaka, Albanaca, Roma i drugih nacionalnih manjina, pa se tako pjevalo u osnovnim kolama Pet buktinja plamte da priaju svima da u naoj zemlji pet naroda ima, a tih pet naroda su Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci i Makedonci.
11

armije, specijalizovan za meunarodni vjerski motivirani terorizam. On istie da najvea prepreka za irenje radikalnog razumijevanja islama u Bosni i Hercegovini nisu NATO niti EU niti bilo kakva meunarodna organizacija, nego sami Bonjaci. Stoga on dri da su Bonjaci an sa a ne opasnost za Evropu. Agresijom na Bosnu i Hercegovinu Bonjaci se prvi put u povijesti masovno naseljavaju na Zapadu od najzapadnijeg dijela SAD-a preko Evrope do Novog Zelanda. Po nekim procjenama, kao npr. u izjavi reisu-l-uleme Mustafe Ceria u dijaspori ima 8 miliona Bonjaka. Na zasjedanju VKBI (Vijea Kongresa bonjakih intelektualaca) u martu 2011. godine u Bonjakom institutu spominjala se cifra od 68 miliona Bonjaka koji su naseljeni samo u Turskoj. Kako je broj prognanika na Zapadu rastao, tako su nastala raznovrsna udruenja (klubovi i demati). Kako su Bonjaci zajedno s ostalim narodima i bosanskohercegovakim patriotima pruali neoekivan otpor, tako su postali nezaobilazni politiki faktor. Na Zapadu je poraslo interesovanje za Bosnu i Hercegovinu i Bonjake i napisano je bezbroj knjiga i akademskih lanaka o multietnikoj Bosni i Hercegovini. Ipak, Zapad je teko prihvatio Bonjake na istoj razini kao Srbe i Hrvate. Na Zapadu je 1990-tih godina jo uvijek bio jak jugoslovenski lobi, a istovremeno je ojaao i hrvatski i srpski nacionalistiki pokret u irenju njihovog vlastitog nacionalnog identiteta. S druge strane Bonjaci su bili viestruko oteeni i oslabljeni kao najvea rtva pri agresiji i genocidu, s oduzetim i ugnjetavanim historijskim pamenjem, potekoama pri izgradnji drave u dejtonskom okviru i komunistikim naslijeem korupcije i nepotizma. Jedna druga perspektiva gledanja Zapada na Bonjake vee se iskljuivo za enu Bonjakinju, odnosno bosansku muslimanku. U knjizi autorice Anne Vanzan Le donne di Allah. Viaggio nei femminismi islamici [ene na Allahovom putu. Putovanje kroz islamski feminizam] iz 2010. godine govori se o rastuoj ulozi ene u pojedinanim muslimanskim sredinama (Turska, Iran, Indonezija, Bosnia i Hercegovina) kao i u zapadnoj Evropi. Poglavlje o islamskom feminizmu u Bosni i Hercegovini iz italijanske perspektive zove se Cos vicine, cos lontane [Tako blizu a tako daleke] i govori o nuovo corso bosniaco, tj. o novom bonjakom putu, na kojem ene imaju vodeu ulogu: Molte di loro sono giovani professioniste che stanno dando una forma a una nuova figura di donna in cui coesistono diverse anime: europea, muslumana, femminista. [One su dobrim dijelom mlade poslovne ene koje nude novu ulogu ene u kojoj istovremeno postoje razliiti identiteti: evropski, muslimanski i feministiki] (Vanzan 2010: 85). Zapad kroz povijest biljei domoljublje, vojniku hrabrost i lojalnost Bonjaka. U prolom ratu hrabrost Bonjaka iznova je dola do izraaja i Bonjaci su pokazali i Zapadu kao i ostalima da nastavljaju svoj put. Historijsko pamenje bonjake prolosti i univerzalne vrijednosti islama, poput marljivosti, uvaavanja drugog i drugaijeg, potivanja tanog vremena, profesionalnosti i maksimalne predanosti radu i obavezama i dalje e uticati na pozitivan status Bonjaka na Zapadu. Da zakljuimo rijeima Aydina Babune: Bosnian Muslims tragedy lies in the fact that they were too Muslim for the West and not Muslim enough for the Islamic world. [Tragedija bosanskih muslimana lei u injenici da su previe muslimani za Zapad, a nisu dovoljno dobri muslimani za islamski svijet.] (Babuna 2006:419).

Bibliografija Antuez, J.C. (April 2009). The Adminstration of Islamic Affairs in Secular States: The case of BiH. Integration and Security Perspective. Izlaganje na konferenciji Administration of Islamic Affairs in Secular States - SE European Experience Islam in South East Europe Forum (ISEEF) i Centar za napredne studije (CNS). Alibai, A. (April 2005). Globalization and its impact on Bosnian Muslim practices. Izlaganje na konferenciji Democracy and Global Islam at UC Berkeley. Babuna, A. (January 2006). National Identity, Islam and Politics in post-Communist Bosnia-Herzegovina. East European Quarterly, 34 (4), 405-447. Bali, Smail. (1992). Das unbekannte Bosnien. Kln, Weimar, Wien: Bhlau. Bali, Smail. (1994). Kultura Bonjaka. [Culture of Bosniaks]. Zagreb. Bali, Smail. (1995). Bosna u Egzilu 1945-1992. [Bosnia in Exile]. Zagreb: Preporod. Braun, M. (2007). Die Anfnge der Europisierung in der Literatur der moslimischen Slaven in Bosnien und der Hercegowina [Zaeci evropeizacije knjievnosti slavenskih muslimana u Bosni i Hercegovini]. (I.Dizdar i S.Hedi, prev.) Sarajevo: dobra knjiga (Originalno djelo objavljeno 1934). Bringa, Tone (1995). Being Muslim the Bosnian Way: Identity and Community in a Central Bosnian Village. Princeton, New Jersey. Djilas, M. and Gae, N. (1994). Bonjak Adil Zulfikarpai. Zrich: Bonjaki Institut. Donia, R. and W. Lockwood (1978). The Bosnian Muslims: Class, Ethnicity and Political Behavior in a European State. In S. Joseph and B.L.K. Pillsbury (eds.) Muslim-Christian Conflicts: Economic, Political and Social Origins (pp.185-207) Boulder, Folkestone. Donia, R. and J.A. Fine (1994). Bosnia and Hercegovina: A tradition betrayed. London. Dyker, D. (1972). The Ethnic Muslims of Bosnia some basic socio-economic data. Slavonic and East European Review, 50, 238-256. Fritz, H. (2007). Bosniak. [Bonjak]. (Z. ehi, prev.) Sarajevo: Dobra knjiga (Originalno djelo objavljeno 1931). Kari, F. (1999). The Bosniaks and the challenges of modernity. Late Ottoman and Hapsburg times. Sarajevo: El-Kalem. Kari, F. (2004). Bonjaci i izazovi modernosti. Kasni osmanlijski i habsburki period. Sarajevo: El-Kalem.

10

Kohlman, E. F. (2004). Al-Qaida's Jihad in Europe. The Afghan-Bosnian Network. Oxford, New York: Berg. Lockwood, W. (1972). Converts and Consanguinity: The social organisation of Moslem Slaws in Western Bosnia. Ethnology, 11, 55-79. Lockwood, W. (1974). Bride theft and social maneuvrability in Western Bosnia. Anthropological Quarterly, 47, 253-269. Lockwood, W. (1975). Social Status and Cultural Change in a Bosnian Muslim Village. East European Quarterly, 9, 123-134. Lockwood, W. (1975). European Moslems: Economy and Ethnicity in Western Bosnia [Evropski muslimani: Privreda i Etnicitet u zapadnoj Bosni]. NewYork 1975. Lockwood, W. (1981). Religion and Language as Criteria of Ethnic Identity. In S.Beck and J.W.Cole (eds.), Ethnicity and Nationalism in Southeastern Europe (pp. 71-82) Amsterdam. Neweklowsky, G. (1996). Die bosnisch-herzegowinischen Muslime. Geschichte. Bruche.Alltagskultur [Bosansko-hercegovaki muslimani. Historija. Obiaji. Svakodnevni nain ivota]. Klagenfurt: Wieser. Vanzan, A. (2010). Le donne di Allah. Viaggio nei feminismi islamici [ene na Allahovom putu. Putovanje kroz islamski feminizam]. Genova: Bruno Mondadori.