‫‪1‬‬

‫د یو پارچه کورس طرحه‬

‫) مضمون ‪ ) :‬گڔدود پوهنه‬

‫ټولگی ‪ :‬دریم‬

‫څانگه ‪ :‬پښتو‬

‫) ښوونکی ‪ :‬پوهندوی میراجان ) غوربندی‬

‫د تعلیم او تربیه پوهنتون‬

‫نیته‪ :‬د جدي اتم ‪ ،‬كال ‪1387‬‬
‫‪2‬‬

‫نیولیک‬

‫مخگڼه‬ ‫گڼه ‪ :‬سرلیکونه‬

‫‪ : .....................................................................................................................‬سریزه _ ‪1‬‬

‫‪ .................................................................................................................‬گڔدود پوهنه _ ‪2‬‬

‫‪ ...........................................................................................‬گڔدودونه څنگه مینځ ته راځی _ ‪3‬‬

‫‪ ...............................................................................................................‬معیاری گڔدود _ ‪4‬‬

‫‪ .......................................................................................................‬د پښو لهجوی شتمنی _ ‪5‬‬

‫‪ .....................................................................................................‬د پښتو گڔدودونو ویش _ ‪6‬‬

‫‪ .......................................................................................‬د لهجو گډوډی علتونه او نتایج یی _ ‪7‬‬

‫‪ ............................................................................................‬د ژبی او لهجی تر مینځ توپیر _ ‪8‬‬

‫‪ ................................................................................................................‬لهجوی اطلس _ ‪9‬‬

‫‪ .............................................................................................‬د لهجوی اطلس اصطلحات _ ‪10‬‬

‫‪ ...........................................................................................................................‬پایله _ ‪11‬‬

‫‪ ...................................................................................................................‬اخځلیکونه _ ‪12‬‬
‫‪3‬‬

‫سریزه‬

‫ژبپوهنه هغه علم او پوهه ده چی د ژبی سره سرو کار لری او د دغه علم ) ژبپوهنی ( موضوع ژبییه ده ‪ .‬ژبپییوهنه و هغیه علیم تییه واییی‬
‫چی د هغی په ذریعه د ژبی داخلی ساختمان او جوڔښت تر څیڔنی لندی نیول کیږی ‪ .‬ژبه یوه ټولنیزه پدیده ده چی د ټولنی د وگڔو تر‬
‫منځ د پوهولو را پوهولو یوه ډیره مهمه وسیله ده ‪ .‬ژبپوهنه مختلفی څانگی لری چی تر ټولو مشهوره څانگه یی د تشییریحی ژبپییوهنی پییه‬
‫نامه یادیږی ‪ .‬گڔدود پوهنه له اره د تشریحی ژبپوهنی یوه غوره څانگه ده او داسی یو علم چی د یوی ژبیی د جیامع نظیام فرعیی نظیامونه‬
‫څیڔی ‪ .‬لکه څنگه چی لیدل کیږی هره ژبه ځانته گڔدودونه لری ‪ .‬پښتو ژبه هم د نورو ژبو پییه څیییر پییه بیلبیلییو سیییمو کییی د ویونکییو د‬
‫موجودیت له امله ډیری لهجی لری ‪ .‬دا ځکه چی ژبه د گڔدودونو له مجموعی څخه تشکیلیږی ‪.‬‬
‫د پښتو گڔدودی ویش د پښتنو د ټبرنی او سیمه ایز ویش ښکارندویی کوی په همدی خاطر ما د پښتو گڔدود پوهنی تر سرلیک لنییدی‬
‫په دی رساله کی هڅه کڔیده چی گڔدودونه څنگه منځتیه را ځی ؟ معییاری گیڔدود کیوم دی ؟ پ ښتو گڔدودونیه پیه څو ډلیو بانیدی ویشیل‬
‫کیږی ؟ ‪ .‬او همدارنگه می د پښتو گڔدودونو گډوډی او توپیرونه را سپړلی ‪ .‬کیدای شی زما په دغیه لیکنیه کیی تیروتنیه هییم شیوی وی دا‬
‫ځکه چی انسان د سهوی او خطا څخه خالی نه وی ‪ .‬په همدی لحاظ د ښاغلو ژبپوهانو څخیه هیلییه کییوم چیی نومیوړی نیمگړتیییاوی را پیه‬
‫گوته کړی ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫وضعیتی عوامل‬

‫وضعیتی عوامل د یو پارچه کورس په جوړولو کی ستر رول لوبوی ‪ ،‬دا ځکه چی مهم تصمیمونه د کورس په جوړولو کی نیول کیییږي ‪.‬‬
‫وضعیتی عوامل ‪ ،‬چی د زده کړی په هدفونو ‪ ،‬درسي فعیالیتونو ‪ ،‬نظیر ورکولیو او ارزییابي بانیدی اغییزه کیوي ‪ ،‬پیژنیدنه ییی ضیروري‬
‫ښکاري چی په نوموړي کورس کی لندی عوامل د غور او پاملرنی وړ دي ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬پییه کییورس کییی ) ‪ ( 32‬تنییه محصییلین گیډون کییوي ‪ .‬چیی د ډول ډول سییتونزو لرونکییي دي ‪ .‬لکییه د لیلییی نشییتوالی ‪ ،‬د ترانسییپورت‬
‫کمښت ‪ ،‬اقتصادي ‪ ،‬ټولنیزی ‪ ،‬روغتیایي او امنیتي نیمگړتیاوی ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬د محصلینو د شمیر په تناسب درسي خونه وړه ده ‪ .‬درسي مواد په کافي اندازه نلیري ‪ .‬د اوړي پیه موسیم کیی کیه کړکیۍ او دروازه‬
‫خلصه وي نو د دهلیز د گڼی گوڼی له کبله درسي پروسه اخلل کیږي او که دروازه وتړل شي نو تودوخه درس اخللیوي پییه ژمییي کییی‬
‫خو متأسفانه ل تر اوسه هیڅ ډول د زده کړی شرایط او وضعیتي عوامل نه دي مهیا شوي ‪.‬‬

‫‪ _ 3‬د گړدود پوهنی مضمون عملي او نظري بڼه لري چی عملي بڼه یی تر نظري ډیره مهمه ده اما د عملییي زده کیړی لپییاره هییڅ ډول‬
‫شرایط آماده ندي ‪.‬‬

‫‪ _ 4‬د زده کړیالنو د پوهی کچه هم د مختلفو عوالو له کبله یو شان نه ده د مرکز او لیری سیمو ښونځیو سیویه تییوپیر لیري ‪ .‬د مسیلکي‬
‫ښونکو نشتوالی هم ستونزه ده ‪.‬‬

‫د گ ړدود پوهنی له کورس څخه هیلی ‪:‬‬

‫د دی کورس جوړول زده کړیالنو ته په درسي او تدریسي چارو کی او همدارنگه په ورځني ژوند کی ځانگړی ارزښت لري ‪ .‬دا ځکییه‬
‫چی د دی کورس په جوړیدو به تاسی پوه شئ چی پښتو ژبه د گړدودونو له امله څومره بیډایه ده او کیومی لهجیی لیري او پیه هغیو بانیدی‬
‫پوهیدل د نوموړي کورس یواځنیۍ هیله ده دا چی تاسو غواړئ په راتلونکو کی د پښتو ژبی او ادب ښوونکي شییي‪ .‬نییو د یییوه ښوونکي‬
‫لپاره ضروري ده چی د یوی ژبی په ټولو اساساتو او قواعدو باندی پوه وي ‪.‬‬

‫د زده ک ړی موخی او هدفونه ‪:‬‬

‫د ټولنی او په هغی اړوندو پدیدو ته گړدود پوهنه بدلون ورکولی شي که چیرتیه دی اړونیدو ټکییو تییه پییاملرنه ونشیي نییو پییه ټولنه کیی بییه‬
‫اوښتون منځته نه راځي او نه وده کوي ‪.‬‬
‫دا چی زموږ موقعیت د هیواد په مرکز کی دی ‪ ،‬فرهنگي مرکزونه ‪ ،‬کتابتونونه ‪ ،‬علمي مؤسسی ‪ ،‬پوهنتونونه موجود دي ‪ .‬امنیت نسییبت د‬
‫هیواد نورو سیمو ته ډاډمن دی ‪ ،‬نو ویلی شو ‪ ،‬چی وضعیتي عوامل د محوري زده کړی لپاره مناسب دي ‪ ،‬خو بیا هم د حالتو په پام کی‬
‫نیولو سره به د محتوا محوري متودونو څخه هم د ضرورت په وخت کی کار واخیسییتل شییي ‪ .‬د کییورس پییه پییای کیی بییه محصییلین پییه دی‬
‫وتوانیږي ‪ ،‬چیی د گیړدود پیوهنی پیه اړونیید عمیومي معلومیات تییر لسیه کیړي د گیړدود پییوهنی کیړنلره ) عملیییه ( او د کیره کتییونکي د‬
‫خصوصیاتو سره بلد شي ‪.‬‬

‫په دی مانا ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬د گړدود پوهنی په برخه کی د مفکوری او معلوماتو تر لسه کولو او د هغو په یاد ساتل‪.‬‬

‫‪ _ 2‬په محصلینو کی د انتقادي تفکر هڅونه او په هغه کی دوی تحلیل او ارزیابي کوي ‪.‬‬

‫‪ _ 3‬ابتکار او خلقانه فکر کولی شي ‪.‬‬

‫‪ _ 4‬د نورو زده کړو د اړتیا احساس ورته پیدا کیږي ‪.‬‬

‫‪ _ 5‬ارتباطات د لیکنو او لیکوالنو او حالتو تر منځ پیدا کوي او دهغو په مفکورو ځان پوهوي ‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫‪ _ 6‬عملي فکر د مشکلتو د حل لپاره ورسره پیدا کیږي او تصمیم نیولی شي ‪.‬‬

‫‪ _ 7‬انساني ابعاد د زده کړو په برخه کی د ځان او نورو لپاره زده کوي ‪.‬‬

‫‪ _ 8‬د کورس په تطبیق سره نوي احساسات ورسره پیدا کیږي ‪ .‬په علقه سره خپلی نظریی بیانوي ‪.‬‬

‫‪ _ 9‬د کورس گډون کوونکي له زاړه حالته راوځي او نویو معلوماتو لپاره هڅی پیل کوي ‪.‬‬

‫فعالیتونه ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬د وضعیتي عواملو له تشخیص وروسته د څانگی څخه د کورس د مفرداتو او هغییه څه تیر لسیه کیول ‪ ،‬چیی دیپیارتمنت یییی پییه دی‬
‫سمستر کی په پام کی لري ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬د ټولگي د محصلینو تعداد ‪ ،‬د ټولگي او د هغه د اطراف د حالت مطالعه ‪.‬‬

‫‪ _ 3‬د منابعو تشخیص ‪ ،‬کټگوري او معتبرو منابعو جدول د محصلینو په واک کی ورکول ‪.‬‬

‫‪ _ 4‬د مضمون د لکچرنوټ تهیه کول او د محصلینو په واک کی وکول ‪.‬‬

‫‪ _ 5‬په دی کورس کی ډیری د محوري زده کړی له میتودونو څخه کار اخیستل کیږي ‪ ،‬چی عبارت دي له ‪ :‬سیوال او ځواب ‪ ،‬مبییاحثه ‪،‬‬
‫په خپل منځي خبرو او لیکنو خبری اتری ‪ ،‬گروپي فعالیتونه ‪ ،‬د سیمینارونو او کنفرانسونو ورکول او د ټولگي اداره ‪.‬‬

‫‪ _ 6‬د محصل ورځني فعالیتونه ‪ ،‬نظم او دسپلین دا هغه ټکي دي چی هر زده کوونکي ته حتمي دي ‪ .‬هر کله چی یو محصل په سییلو کییی‬
‫تر پنځه ویشتو ساعتونو ډیر غیرحاضر وي په ازموینه کی د گډون حق نه لري د سمستر په منځ کی منځنۍ ازموینی اخیستل کیږي چی )‬
‫‪ ( 60‬نومری وروستۍ یا نهایي ازموینی ته پاتی کیږي ‪.‬‬

‫د گ ړدود پوهنی د کورس موخی ) هدفونه (‬

‫د لهجه پیژندنی کورس د زده کړیالنو لپاره په علمي او عملي ډگر کی ځانگړي هدفونه لري‪:‬‬

‫‪ _ 1‬د پښتو ژبی لهجوي شتمني‬

‫‪ _ 2‬د ژبی او لهجی تر منځ کوم توپیرونه موجود دي ‪.‬‬

‫‪ _ 3‬د گړدودونو د منځته راتگ عوامل کوم دي ‪.‬‬

‫‪ _ 4‬د پښتو ژبی د ویونکو په منځ کی کوم لهجوي توپیرونه موجود دي ‪.‬‬

‫‪ _ 5‬د معیاري ژبی ځانگړنی او د معیاري ژبی زده کړه ‪.‬‬

‫‪ _ 6‬د پښتنو د مختلفو سیمو او ټبرونو د لهجو په باره کی بشپړ معلومات ‪.‬‬

‫د یو پارچه كورس ارزیابي‬

‫‪:‬د دي كورس په جورولوكي ارزیابي ځانګري ځاي لري‪ .‬د ارزیابي لري چاري په لندي ډول دي‬

‫‪.‬د تحریري او تقریري پوښتنو په واسطه مونږ كولي شو زده كونكي ارزیابي كړو ‪۱-‬‬
‫‪.‬د تمثیل او مشاهده له لري مونږ كولي شو ارزیابي وكړو ‪۲-‬‬
‫‪.‬د پرتلیزي د مقایسي له لري زده كونكي ارزیابي كیداي شي ‪۳-‬‬
‫‪6‬‬

‫‪ .‬د زده كونكو ګډون د زده كړي په وخت كه هم ارزیابي كیداي شي ‪۴-‬‬
‫‪.‬ارزیابي مختلف ډولونه لري‬

‫ورځني ارزیاپي ‪ :‬دي ارزیابي ته صنفي فعالیت هم وایي‪ .‬پدي ارزیابي كښي زده كړیالن مكلف دي په ورځنیو موضوعاتو ‪۱-‬‬
‫كي چي تدریسیږي ونډه واخلي او د مباحثو برخه توده وساتي‪ .‬دلته ضروري دي چه ښونكي د یاداشت كتابچي په لرولو سره‬
‫‪.‬مختلفي موضوګاني د یادداشت په بڼه ولیكي‬
‫د كورس په منځ كي ارزیابي‪ :‬دي ارزیابي كي ښونكي كولي شي زده كړیالن د تحریري او تقریري پوښتنو په واسطه ‪۲-‬‬
‫‪.‬ارزیابي كړي ‪ .‬نوموړي ارزیابي نمره هم لري‬
‫– د كورس د پاي ارزیابي‪ :‬دا ارزیابي د كورس په پاي كي سرته رسول كیږي‪ .‬دا ارزیابي هم د تشریحي څلور ځوابه ‪۳-‬‬
‫‪.‬سمي نا سمي – منځتشي پوښتنو په واسطه ترسره كیږي‬

‫گ ړدود یا لهجه څه ته وایی ؟‬

‫پ ښتو گ یړدود ‪ ،‬پارسییی گییویش او عربییی لهجییه د پرنگییی نومییونی دیییالکټ ) ‪ ( Dialect‬ژبییاړی دی ‪ ،‬چییی لییه یونییانی ژبییی څخییه )‬
‫‪) (Dialkhtos‬خبری اتری وینا ډول څخه د نړۍ ډیرو ژبو ته په لږ او ډیر توپیر ورغلی دی ‪.‬‬
‫د دی لپاره چی د گړدود په اصطلحی مانا پوه شو ‪ ،‬غوره به دا وی لومړی د ژبی یوه لنډه پیژندنه وکړو ‪:‬‬
‫ژبه د غږیزو نښو او علمو یو داسی کسبی اتفاقی یا تړونی سیستم او مجموعه ده چی د یوی ټولنی وگړی یی یو لیه بلییه د پوهولیو او را‬
‫پوهولو لپاره پر ژبه راوړی او یو بل ته یی اوروی ‪ ،‬یا په بله وینا ‪ :‬ژبه د یو لړاختیییاری ویییزو او اوریییزو ) ‪ ( acoustic‬سییمبولونو یییو‬
‫سیستم او مجموعه ده چی هر یو سمبول زموږ د یوه ذهنی ان ځور ښکارندویی کییوی ‪ .‬داان ځورونه د انسییانی چاپیریییال او مهییال څیزونییه‬
‫پیښی او کړه وړه را اخلی ‪ .‬په دی تو گه ژبه د انسییانانو تییر مینیځ د پوهولییو او کمونیکشیین ) ‪ ( Communication‬یییوه آلییه او وسیییله‬
‫گرځی ‪ .‬په دی ډول کوم ځانگړی توپیرونه چی د یوی ژبی د ویونکو له خوا لیدل کیږی ‪ .‬د هغی ژبی بیلبیل گړدودونه د ی ‪ .‬په بله وینییا‬
‫د یوی ژبی هر ویونکی د دغی ژبی د یوه گړدود ښکارندویی کوی او یو له بله سره د بیلبیلو بیولوژیکی ‪ ،‬سوسیییالوجیکی او جغرافیییایی‬
‫دریځونو په لرلو سره د هماغی یوی ژبی په استعمال او کارونه کی توپیر لری ‪ .‬مگر څرنگه چی دا فردی توپیرونه پییه خپلییو مین ځو کیی‬
‫دومره لری نه وی ځکه نو دی هر یوه ته مونږ ډیالکټ نه بلکی ایډیالکټ ) ‪ ) ، ( Ideolect‬فردی لهجه ( وایییو او پییه دی ډول لییه دغییو‬
‫فردی ایدیالکتونو هماغه ډلی په پام کی نیسو چی یو راز گډ سیمه ایز یا ټولنیز خصوصیت ولییری ‪ ،‬نییو همییدا علییت دی چیی وایییو د پلنییی‬
‫سیمی ډلی یا د ټبر گړدود ‪ .‬په لنډه تیوگه ویلی شیو گیړدود ییا لهجیه د ییوی ژبیی هغیه ځانگړی ب ڼه ده چیی پیه ییوی ټاکلی جغرافییایی‬
‫سیمی ‪ ،‬تاریخی دوری یا ټولنیز قشر یا طبقی پوری اړه لری ‪.‬‬
‫کوم بریدونه چی د ژبی گړدودونه سره بیلوی ‪ ،‬هغه گړنی ‪ ،‬صوتی ‪ ،‬گرامری او لکسیکی توپیرونه دی ‪ .‬لنډه دا چی دیالگتالوجی له اره د‬
‫تشریحی ژبپوهنی یوه غوره څانگه ده او داسی یو علم چی د یوی ژبی د جامع نظام فرعی نظامونه څیړی ‪.‬‬

‫گ ړدودونه څنگه مین ځ ته را ځی ؟‬

‫دا چی ژبه د یو لړ ویزو او اوریزو سمبولونو سیستم دی او هر سمبول زمونږ د یوه ذهنی ان ځور ښکارندویی کییوی او دا ان ځورونه پییر‬
‫خپل وار د انسانی چاپیریال او مهال څیزونه پیښی او کړه وړه را اخلی ‪ ،‬نو جوته ده چی دغه چاپیریال ‪ ،‬مهال ‪ ،‬څیزونه ‪ ،‬ک یړه وړه تییل‬
‫په اوښتنه او تحول کی دی او یا پخپله د وگړو تر منځ فیزیکی ‪ ،‬روحی ‪ ،‬کلتوری ‪ ،‬ټولنیزی ځانگړتیاوی یوه جوته بڼه نشی درلییودای ‪،‬‬
‫نو همدغه اوښتنه د ژبنی اوښتنی په بله وینا د ژبنی رنگارنگی عامل او سرچینه ده او پیه ییوه ژبیه کییی دا رنگیارنگی د بیلبیلییو ب ڼو ییا‬
‫گړدودونو مانا لری ‪.‬‬
‫د سیمه ایز او ټبری ویش ‪ ،‬پوه او نا پوهی ‪ ،‬لږ عمر او ډیییر عمییر ‪ ،‬بیډاینه او بیییوزلی ‪ ،‬نییارینتوب او ښځینه تییوب او داسییی نییور سییره‬
‫گړدودی توپیرونه راوړی ان یو یواځینی سړی څو گړدودونه کاروی ‪ .‬پوهو سره یو راز او نا پوهو سره بل راز ‪ ،‬له وړو سره یو راز له‬
‫زړو سره بل راز خبری کوی او داسی پسی نو د مهال تیریدنه هم د گړدودیز بدلون سبب گرځی د ساری په توگه که په کومه سیمه کی تر‬
‫اسلمه د مخه که یو پښتو متن پیدا شی ‪ ،‬هرومرو به د هماغی ټاکلی سیمی ویونکی سره غږیدای او پوهیدای شی ‪ ،‬بیا خپلواکی مییومی ‪،‬‬
‫بیلبیلی ژبی ورته ویل کیږی‬
‫په یوه ټولنه کی د یوی ژبی ویونکی یو د بله لږ او ډیر توپیر لری په عمومی ډول دا اختلفونه په دریو طبقو په څرگند ډول لیدل کیږی ‪.‬‬

‫‪ _ 1‬د یوی ټولنی گروپ غړی د بل ټولنیز گروپ غړی ) کییه څه هیم دواړه د یییوی ژبییی ویییونکی وی ( پییه خپییل مینیځ کییی د لهجیی‬
‫اختلف لری ‪.‬‬
‫‪ _ 2‬د نر او ښځی لهجه اکثرًا توپیر لری د ژبی د ثبتولو په وخت کی هغه هم باید په نظر کی ونیسو ‪.‬‬
‫‪7‬‬

‫ل د افریقا په ډیرو ژبو کیی زلمییان د هغیو میذهبی اصیطلح گیانو‬ ‫‪ _ 3‬د زلمیانو او زړو په وینا کی هم ځینی وخت توپیر لیدل کیږی مث ً‬
‫سره چی د دوی پلرونه او میندی پری پوهیږی دوی آشنایی نه لری ‪ .‬په ځانگړی توگه دا توپیرونه په هغه ځایو کییی ډیرلیییدل کییږی چییی‬
‫زوړ کلچر په چټکتیا سره د بدلون په حال کی وی ‪ .‬ملفوظه ژبییه د انسییانی ټولنیزی ډلییی پییه مینیځ کییی چییه ډلیییزه تییوگه د پییه ښکار د‬
‫خوراک په لس ته راوړلو او د ژوندانه د وسایلو په تولیدولو لس پوری کاوه ‪ .‬له انسانی شعور سره یو ځای له گیډ ارتبییاط د یییوی مهمییی‬
‫وسیلی په توگه منیځ ته راغله ‪.‬‬
‫د انسان د تکامل بهیر دری مهم او پرله پسی جل جل پړاوونه وهلی دی ‪ :‬د وحشت پړاو ‪ ،‬د بربریت پړاو او د مدنیت پړاو ‪.‬‬
‫د وینا د ژبی تنظیم د وحشت د پړاو عمده بریا وه ‪ ،‬تر هغه وروسته د بربریت پړاو را ورسید او په هغییه کییی د تولییید پییه چییارو کییی ډیییره‬
‫پرمختیا د انسان په برخه شوه ‪ .‬په همدی پړاو کی قبیلی مینځته راغلی په قبیلوی نظام کی ژبی له قبیلی سره _ چی په خپل وخییت کییی تییر‬
‫ټولو عالی سازمانی واحد وو او غړی یی د متقابلی خپلواکی مزو سره پیوستیدل _ ژور ارتباط درلوده په واقعیت کی قبیلی او گړدود هییم‬
‫زمانی سره نغښتی وه او قبیله د خپل ځانگړی گړدود په واسطه پیژندل کیده ‪.‬‬
‫په دی پړاو کی نفوس په چټکۍ سره زیات شو ‪ .‬د قبیلو غړی مجبوریدل چی د خوړلو په پلټنه نورو مناسبو سیمو ته ولیږیږی هغو ډلییو‬
‫چی خپل روابط له خپلی قبیلی سره وساتل ‪ ،‬په داسی وینا یی پیل کړه چی له پخوانیو خپلوانو سره یی لیږ تییوپیر درلییود ‪ .‬د قبییایلو تییر منیځ‬
‫انشعاب د دوی د ژبو انشعاب باعث شو په ژبو کی توپیرونه زیات شییول ‪ .‬د څو نسییلونو د نییوی کیییدو څخییه وروسییته پییه ژبییه کییی داسییی‬
‫توپیرونه را مینځته شوچی د هغه شی لپاره چی مونږ یی گړدودیز توپیرونه بولو بسیا و کړی ‪ .‬د ژبی څخه د لهجی د راوتلییو پروسییه څو‬
‫ورځو ‪ ،‬څو میاشتو ‪ ،‬څو کلونو حتا دڅو ټاکلو پیړیو کار نه دی ‪ ،‬بلکه دا پروسه زیات تاریخی وخت غییواړی څو لییه ژبییی څخییه لهجییی‬
‫وزیږی ‪.‬‬
‫همدارنگه د لهجو د منځته راتگ جریان د ژبی د پیدایښت څخه تر نن ورځی پوری جییاری دی ‪ .‬د ژبییی څخییه د لهجییو د منځتییه راتییگ د‬
‫پروسی تر څنگ ژبه دا هڅه کوی چی د ژبی څخه د لهجو د منځته راتگ او زیږیدلو قوت کم شی ‪ ،‬تر څو ژبه خپل ځان ملی او لییه ملییی‬
‫څخه نړیوال پړاو ته ورسوی ‪ .‬یا په بله وینا په هره اندازه چی یوه ټولنه د تکامل په ابتدایی پړاو کییی وی پییه همییاغه انییدازه د یییوی ژبییی‬
‫لهجی هم زیاتی وی مگر څومره چی ټولنه پر مخ ځی په هماغه اندازه له ژبی څخه د لهجو جلوالی کمیږی ‪ .‬د بلی خییوا ژبپوهییان وایییی‬
‫چی ژبه او لهجه په خپل مینځ کی نیږدی اړیکی لری |په دی مانا چی ژبه بی لهجی او لهجه بی له ژبی څخه مانا نه لری ‪ .‬د ژبییی څخییه د‬
‫لهجی د مینځته راتگ عوامل په دوو برخو ویشل کیږی ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬د ژبی خارجی عوامل چی د ژبی مربوط خارجی محیط جوړوی دغه عوامل عبارت دی له جغرافیایی سیمه ایز عوامل ‪ ،‬تجیارتی او‬
‫د ټولنیزو تماسونو عوامل او داسی نور ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬د ژبی په داخلی چاپیریال کی فییونیمیکی _ مورفوفییونیمیکی _ صیرفی _ نحییوی او نییور تغیییرات څییړل کییږی ‪ .‬د ژبییی پییه داخلیی‬
‫چاپیریال کی د تغیراتو له جملی څخه یو هم فونیمیکی او مورفوفونیمیکی تغیرات دی چی لندی ډولونه لری ‪.‬‬

‫‪ _ 1‬د واولونو تغیر یو تر بله په خپل مینځ کی لکه د مور ) ‪ ( Mor‬میر ) ‪ ( Mer‬او غو ) ‪ ( Go‬غو ) ‪ ( Gwa‬په کلیمو کی د‬
‫) و _ ی _ ا ( تغیر ‪ ،‬یو پر بل باندی ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬د کانسوننتونو تغیریو پر بل باندی لکه د سرش ) ‪ ( Saras‬چی ځینی یی شرش ) ‪ ( Saras‬تلفظ کیوی چیی دلتییه ) س ( پییه ) ش (‬
‫بدلیږی ‪.‬‬
‫‪ _ 3‬د کانسننتونو بدلون پر واولونو باندی لکه په ویده ) ‪ ( Wida‬بیده ) ‪ ( Bida‬کی د مورفوفونیمیکی بدلون یو مشهور قسم اسیمیلیشیین‬
‫)‪ ( assimilation‬نومیږی او هغه دادی چی کوم آواز د گاونیډی آواز د تیأثیر لییه املییه د نومییوړی گاونیډی آواز سییره بییدلون مییومی ‪ .‬پییه‬
‫اسیمیلیشن کی مخنی آواز پر وروستنی آواز بانییدی تیأثیر کیوی ‪ ،‬او وروسیتنی آواز بییدلون میومی _ پراگریسییو ) ‪ ( Progressive‬ورتیه‬
‫وایی ‪ ،‬لکه په ترکی کی ) ‪ – Gitdi>Gitti‬دی ولړ ( که چیری وروستنی آواز پر د مخنییی آواز بانییدی تیأثیر وکیړی او د مخنییی آواز تییه‬
‫تغیر ورکړی ریگریسیو )‪ ( Regressive‬ورته وایی لکه په ) ستا ( او ) زما ( کی چی وروستنی آواز پر د مخنی آواز باندی تأثیر کوی‬
‫‪.‬‬
‫د مورفوفونیمیکی بدلون یو بل قسم دیسمیلیشن )‪ ( Dissimilation‬نومیږی کله کله پییه یییوه ) کلمییه ( کییی یییو آواز دوه ځایه مکییرر واقییع‬
‫کیږی ‪ .‬که چیری نوموړی آوازونه له نوموړو دوو ځایونو څخه په یوه ځای کی په یو بییل آواز سییره بییدلون ومییومی ‪ .‬او دغییی عملیییی تییه‬
‫دیسمیلیشیین وایییی ‪ .‬لکییه د نمون یځ او لمون یځ پییه کلمییه کییی د ) ن ( بییدلون پییه ) ل ( سییره د مورفوفییونیمیکی بییدلون یییو بییل قسییم قلییب )‬
‫‪ (Metathesis‬نومیږی او هغه دادی چی د فونیمونو زیاتوالی یا حذفیدل هم مورفوفونیمیکی بدلون بلل کیږی ‪ .‬لکییه پییه پ ښتو کییی ځینییی‬
‫خلک دیرش په دیش او څلویښت په څلویښ یا لمونځ په المونځ سره تلفظ کوی ‪.‬‬
‫د همدغو توپیرونو له سببه یوه ژبه مختلفی لهجی لری او د ژبی څخه د لهجو د منځته راتگ پروسه گړندۍ کوی ‪.‬‬

‫معیاری لهجه ) گ ړدود (‬

‫‪8‬‬

‫معیاری لهجی تییه پییه انگریییزی کییی )‪ ( Standard dialect‬وایییی ‪ .‬کییه د یییوی ژبیی د ټولییو گیړدود لیه من ځه یییو گیړدود لییه ټولنیز ‪،‬‬
‫ځځځځنیۍ لیکنییی لپییاره اسییتعمال ‪ ،‬وټاکییل او ومنییل شییی _ معیییاری او کییره‬
‫ځځځ د لوړوالی لییه پلییوه د ویلییو او ور‬
‫ټبریز ‪ ،‬کلتوری او سیاسی دری‬
‫گړدود گڼل کیږی ‪ .‬معیاری گړدودونه اکثرًا د اقتصادی ‪ ،‬سیاسی او کلتوری سیادت په نتیجه کی منځتییه را ځی ‪ .‬درسییته ده چییی معیییاری‬
‫لهجی په بیلبیلو ژبو کی تر بیلو بیلو شرایطو لندی منځته راځی ‪ .‬د بیلگی په توگه د لتینی لهجی چییی لییومړی فقییط د روم پییه ښار کییی‬
‫ویل کیده ‪ ،‬څه وروسته په ایتالیا او بیا پسی په ټوله غربی نړۍ کییی عییامه شیوه د دی د تعمیییم او مقبییولیت لییوی علیت هیم د روم د ښار‬
‫اقتصادی ‪ ،‬سیاسی او کلتوری سیادت وو ‪.‬‬
‫معیاری فرانسوی هم په همدی بڼه له پاریس را وتله ‪ .‬دا ځکه چی پاریس د فرانسی اقتصادی ‪ ،‬سیاسییی او کلتییوری مرکییز وو ‪ .‬دغییه ډول‬
‫معیار انگریزی سره له دی چی د بیلو بیلو لهجو اغیزه د لندن د جغرافیوی موقعیت له امله ډیره ورباندی زیاته وه په خپلییه دلنییدن پییه ښار‬
‫کی پښه او بیا پسی شا او خوا خپره شوه ‪ .‬لندن هم د هیواد مرکز وه سیاسی ‪ ،‬کلتوری او اقتصادی سیادت ور په برخه وو ‪.‬‬
‫دا دی او س به راشو ننۍ پښتو ته ‪ ،‬او وبه گورو چی دلته خبره څنگه ده دلته ښایی املیی وحدت تر یوه حده موجییود وی مگییر لهجییوی‬
‫وحدت لږ د ی ‪ .‬په کابل کی ځینی دقلم خاوندانو یو اندازه د رسمی قدرت خاوندان معیاری لهجه یادوی ‪ ،‬چی شییفاهی موجییودیت نییه لییری‬
‫بلکه یوازی لیکل شوی بڼه لری ‪ .‬نو په دی اساس سړی ویلی شی چی تر اوسه پوری هم ل په پښتو کی کومه عامه شفاهی معیاری لهجه‬
‫درک نلری ‪ ،‬چی د خپل ټولنیز مقبولیت له نظره په خلکو کی عامه شوی وی ‪.‬‬

‫درسته ده چی ځینی داسی لهجی به موجودی وی چی لږ تر لږه په یوه ښار کی معیاری گڼل شوی وی او د هغه ښار د بیلییو بیلییو لهجییو‬
‫ل د کندهار د ښار لهجه پخپله دغه ښار کی ده‪ ،‬دا چی په پښتو کی کومه شفاهی معیییاری لهجییه ولییی نشییته ؟ د‬ ‫خاوندانو به منلی وی ‪ .‬مث ً‬
‫دی دلیل دا دی چی د پښتو لهجو څخه هیڅ یو هم داسی کوم عام متداوم ټولنیز مقبولیت نه دی پیدا کړی ‪ ،‬چی هغه دی پییه شییعوری ډول‬
‫زمونږ تر عصره را رسیدلی وی او بیا دی د معاصری معیاری پښتو د مینځ ته د راتلو او تعمیم سبب گرځیدلی وی ‪ .‬له بده مرغییه داسییی‬
‫کوم پښتنی مرکز نشته چی په ټوله پښتونخوا کی د ښایسته اوږدی مودی لپاره یی سیاسییی ‪ ،‬اقتصییادی ‪ ،‬کلتییوری سیییادت ور پییه برخییه‬
‫شوی وی د افغانستان ستر سیاسی ‪ ،‬اقتصادی ‪ ،‬کلتوری معاصرمرکز کابل دی او په عملی ډول سیاسی ‪ ،‬کلتوری سیادت د دری پییه برخییه‬
‫دی ‪ .‬د افغانستان په خاوره کی پښتانه چی اکثریت لری په غیر متوازن ډول میشته شوی دی چی دا هم د یوی کره او معیاری لهجی لپییاره‬
‫یو ستر خنډ دی ‪.‬‬
‫هغه څه چی یی نن ځینی کسان معیاری پښتو بولی ‪ .‬هغه هم د کابیل د کیومی خاصیی لهجیی منکشیف شیکل نیه ‪ ،‬فقیط د ځینیو فیصیلو او‬
‫حکمونو په واسطه تر یوی اندازی په کتییابونو او اخبییارونو کییی ځای نیییولی دی ‪ .‬څرنگییه چییی د زمییان پییه تیریییدو سییره معیییاری گیړدود‬
‫پراخوالی او بشپړوالی کی زیات بشپړ او بډای کیږی دا ځکه چی نور گړدودونه ورو ورو تییر اغیییزی لنییدی راولیی او پیه پیای کیی هغیه‬
‫ټولو پخپل ځان کی ځایوی او بیرته ژبنی یوالی مینځتییه راوړی ‪ .‬د فرانسیی نومیییالی ژبپوهییان انییدری مییارتین وایییی " نیین سییبا گیړدودی‬
‫توپیرونه د یوالی خواته را درومی ‪ ،‬تر انشعابه یی اتحییا د کیییدون ډیییر دی " ری ښتیا هیم اوسیینی علمییی او تخنیکییی پرمختییگ د دی سییبب‬
‫گرحی چی نه یواځی د یوی یواځینۍ ژبنی ټولنی د غړو تر منځ بلکی د ټولی بشری نړۍ ژبو کی نیږدیوالی مینځته راځی ‪.‬‬

‫کره او ناکره پ ښتو‬

‫کره پښتو‬ ‫نا کره پښتو‬ ‫شمیره‬ ‫کره پښتو‬ ‫نا کره پښتو‬ ‫شمیره‬

‫اړخن ‪ ،‬اړخیز‬ ‫اړخ لرونکی‬ ‫‪19‬‬ ‫ځمکوال‬ ‫ځمکه لرونکی‬ ‫‪1‬‬

‫میلمه پال‬ ‫میلمه لرونکی‬ ‫‪20‬‬ ‫پانگوال‬ ‫پانگه لرونکی‬ ‫‪2‬‬

‫څنډیز‬ ‫حاشیه لرونکی‬ ‫‪21‬‬ ‫سروال‬ ‫سردار‬ ‫‪3‬‬

‫ټوپکوال‬ ‫ټوپک لرونکی‬ ‫‪22‬‬ ‫پاسوال‬ ‫ساتونکی‬ ‫‪4‬‬

‫ویرمن ‪ ،‬ویرجن‬ ‫ماتم کوونکی‬ ‫‪23‬‬ ‫څوکیوال‬ ‫پیره دار‬ ‫‪5‬‬

‫شتمن‬ ‫پیسه لرونکی‬ ‫‪24‬‬ ‫ډیوه وال‬ ‫مشال لرونکی‬ ‫‪6‬‬

‫‪9‬‬

‫نمجن‬ ‫نم لرونکی‬ ‫‪25‬‬ ‫بڼوال‬ ‫بڼ لرونکی‬ ‫‪7‬‬

‫وړین ‪،‬وړن‬ ‫وړۍ لرونکی‬ ‫‪26‬‬ ‫هیواد وال‬ ‫وطن وال‬ ‫‪8‬‬

‫ببر‬ ‫ویښته لرونکی‬ ‫‪27‬‬ ‫سیمه وال‬ ‫علقدار‬ ‫‪9‬‬

‫روژتی‬ ‫روژه لرونکی‬ ‫‪28‬‬ ‫اوبلن‬ ‫اوبه لرونکی‬ ‫‪10‬‬

‫گللی‬ ‫گلدار‬ ‫‪29‬‬ ‫انځوریز‬ ‫تصویری‬ ‫‪11‬‬

‫مخکښ‬ ‫بیرغ وال‬ ‫‪30‬‬ ‫برخمن‬ ‫برخه لرونکی‬ ‫‪12‬‬

‫دین دوست‬ ‫دیندار‬ ‫‪31‬‬ ‫واکمن ‪ ،‬واکوال‬ ‫صلحیت لرونکی‬ ‫‪13‬‬

‫امانت گر‬ ‫امانت دار‬ ‫‪32‬‬ ‫څاتگوال‬ ‫رشته دار‬ ‫‪14‬‬

‫پایښتی ‪ ،‬پاینده‬ ‫دوام دار‬ ‫‪33‬‬ ‫پلوی‬ ‫طرفدار‬ ‫‪15‬‬

‫نیستمن ‪ ،‬نشتمن‬ ‫نادار‬ ‫‪34‬‬ ‫باری‬ ‫بار لرونکی‬ ‫‪16‬‬

‫ژوبل‬ ‫ټپی‬ ‫‪35‬‬ ‫نړیواک‬ ‫د جهان څښتن‬ ‫‪17‬‬

‫‪10‬‬

‫کره او نا کره پ ښتو‬

‫کره پښتو‬ ‫نا کره پښتو‬ ‫شمیره‬ ‫کره پښتو‬ ‫نا کره پښتو‬ ‫شمیره‬

‫هټیوال‬ ‫دوکاندار‬ ‫‪59‬‬ ‫نومور ‪ ،‬نومړ‬ ‫نوم لرونکی‬ ‫‪37‬‬

‫پرده پوښ‬ ‫پرده لرونکی‬ ‫‪60‬‬ ‫ناروغ وال‬ ‫ناروغ لرونکی‬ ‫‪38‬‬

‫تاند هوا ‪ ،‬هواگیر‬ ‫هوا دار‬ ‫‪61‬‬ ‫اجاره وال‬ ‫اجاره لرونکی‬ ‫‪39‬‬

‫لو گر‬ ‫ریبونکی‬ ‫‪62‬‬ ‫گواښ‬ ‫اختار‬ ‫‪40‬‬

‫لوبغاړی او نڅا گر‬ ‫نڅیدونکی‬ ‫‪63‬‬ ‫پرتمین‬ ‫شاندار‬ ‫‪41‬‬

‫ښکارندوی ‪ ،‬څرگندوی‬ ‫ښکاره کوونکی‬ ‫‪64‬‬ ‫مخ ماتی‬ ‫لحاظ لرونکی‬ ‫‪42‬‬

‫نندارچی‬ ‫تماشا چی‬ ‫‪65‬‬ ‫ساتندوی‬ ‫ساتونکی‬ ‫‪43‬‬

‫سر غاړی ‪ ،‬سرکښ‬ ‫یاغی‬ ‫‪66‬‬ ‫څرگند ‪ ،‬ډاگیز‬ ‫معلومدار‬ ‫‪44‬‬

‫خبریال‬ ‫رپوټ چی‬ ‫‪67‬‬ ‫زهر جن‬ ‫زهر لرونکی‬ ‫‪45‬‬

‫ښکلونکی ‪ ،‬ډمگی‬ ‫سینگارونکی‬ ‫‪68‬‬ ‫کارمند‬ ‫مامور‬ ‫‪46‬‬

‫درملگر‬ ‫معالج‬ ‫‪69‬‬ ‫خوالگر‬ ‫راز لرونکی‬ ‫‪47‬‬

‫ژړاند‬ ‫فریاد کوونکی‬ ‫‪70‬‬ ‫مخور‬ ‫رویدار‬ ‫‪48‬‬

‫لوټمار‬ ‫لټوونکی‬ ‫‪71‬‬ ‫لکیور‬ ‫لکۍ لرونکی‬ ‫‪49‬‬

‫جنگیالی‬ ‫جگړه مار‬ ‫‪72‬‬ ‫سا کښ‬ ‫سا لرونکی‬ ‫‪50‬‬

‫پالندوی ‪ ،‬پالوال‬ ‫پالونکی‬ ‫‪73‬‬ ‫پرله پسی‬ ‫دوامدار‬ ‫‪51‬‬

‫نمانځونکی‬ ‫عبادت‬ ‫‪74‬‬ ‫ځان پامی‬ ‫ځان ساتونکی‬ ‫‪52‬‬

‫یر غلگر‬ ‫یرغل کونکی‬ ‫‪75‬‬ ‫کرښن‬ ‫خط وال‬ ‫‪53‬‬

‫پیلگر‬ ‫پیل کوونکی‬ ‫‪76‬‬ ‫مینه وال ‪ ،‬لیوال‬ ‫طرفدار‬ ‫‪54‬‬

‫موړ ُ‪ ،‬بډای‬ ‫شتمن‬ ‫‪77‬‬ ‫ژمن‬ ‫زیمه وار‬ ‫‪55‬‬

‫څرگند‬ ‫جلوه گر‬ ‫‪78‬‬ ‫ویښ ‪ ،‬هوښیار‬ ‫بیدار‬ ‫‪56‬‬

‫ټگمار‬ ‫چلباز‬ ‫‪79‬‬ ‫اغزن‬ ‫اغزی لرونکی‬ ‫‪57‬‬

‫سودا گر‬ ‫تجار‬ ‫‪80‬‬ ‫پالونکی‬ ‫معامله لرونکی‬ ‫‪58‬‬

‫‪11‬‬

‫کره او ناکره پ ښتو‬

‫کره پښتو‬ ‫ناکره پښتو‬ ‫شمیره‬ ‫کره پښتو‬ ‫ناکره پښتو‬ ‫شمیره‬

‫ورساتی‬ ‫دروازه وان‬ ‫‪111‬‬ ‫ټټار‬ ‫سپینونکی‬ ‫‪81‬‬

‫ولسواله ‪ ،‬ولسپالنه‬ ‫نشنلیزم‬ ‫‪112‬‬ ‫خواری کښ‬ ‫غریبکار‬ ‫‪82‬‬

‫ولسپال‬ ‫نشنلست‬ ‫‪113‬‬ ‫وران کاری‬ ‫خراب کاری‬ ‫‪83‬‬

‫ولسواکی‬ ‫دیموکراسی‬ ‫‪114‬‬ ‫ستر چاری‬ ‫کلن کار‬ ‫‪84‬‬

‫ستر جنرال‬ ‫فول جنرال‬ ‫‪115‬‬ ‫خټگر‬ ‫گلکار‬ ‫‪85‬‬

‫لوست ښود‬ ‫عبرت ورکونکی‬ ‫‪116‬‬ ‫همکار‬ ‫مرستیال‬ ‫‪86‬‬

‫هیښنده‬ ‫حیرانونکی‬ ‫‪117‬‬ ‫تل پاتی‬ ‫باقی‬ ‫‪87‬‬

‫زړه را کښونکی‬ ‫روح خوشحالونکی‬ ‫‪118‬‬ ‫بریالی‬ ‫کامیاب‬ ‫‪88‬‬

‫څارونکی ‪ ،‬پلټونکی‬ ‫مفتش‬ ‫‪119‬‬ ‫نوی غوښتونکی‬ ‫حقیقت لټونکی‬ ‫‪89‬‬

‫قرآن بول‬ ‫قرآن لوستونکی‬ ‫‪120‬‬ ‫زده کړیار‬ ‫محصل‬ ‫‪90‬‬

‫سپره لره‬ ‫سړک‬ ‫‪121‬‬ ‫نوم پال‬ ‫شهرت غوښتونکی‬ ‫‪100‬‬

‫لروی‬ ‫پیرو‬ ‫‪122‬‬ ‫شرمیدلی‬ ‫له شرمه ډک‬ ‫‪101‬‬

‫لروین‬ ‫دوربین‬ ‫‪123‬‬ ‫زړور‬ ‫دلور‬ ‫‪102‬‬

‫کلک وین‬ ‫زربین‬ ‫‪124‬‬ ‫زورور‬ ‫قوی‬ ‫‪103‬‬

‫بیخ‬ ‫رسوب‬ ‫‪125‬‬ ‫بډای‬ ‫غنی‬ ‫‪104‬‬

‫کلیوال‬ ‫د کلی اوسیدونکی‬ ‫‪126‬‬ ‫موخن‬ ‫هدف لرونکی‬ ‫‪105‬‬

‫بیدیا میشتی ‪ ،‬کوچی‬ ‫سحرایی‬ ‫‪127‬‬ ‫لوغړن ‪ ،‬سپیره‬ ‫له خاورو نه ډک‬ ‫‪106‬‬

‫ځای ناستی‬ ‫جانشین‬ ‫‪128‬‬ ‫دودجن ‪ ،‬لوگن‬ ‫له لوگی نه ډک‬ ‫‪107‬‬

‫دوړن‬ ‫دروغجن‬ ‫‪129‬‬ ‫بیلتون پال‬ ‫تجزیه‬ ‫‪108‬‬

‫خوژنۍ‬ ‫قندانی‬ ‫‪130‬‬ ‫څارونکی‬ ‫ناظر‬ ‫‪109‬‬

‫اتل‬ ‫قهرمان‬ ‫‪131‬‬ ‫بڼوال‬ ‫باغوان‬ ‫‪110‬‬

‫کره او نا کره پ ښتو‬

‫‪12‬‬

‫کره پښتو‬ ‫ناکره پښتو‬ ‫شمیره‬ ‫کره پښتو‬ ‫نا کره پښتو‬ ‫شمیره‬

‫هم لری‬ ‫ملگری‬ ‫‪153‬‬ ‫رغاونه‬ ‫جوړونه‬ ‫‪132‬‬

‫لر مل‬ ‫همسفر‬ ‫‪154‬‬ ‫لنگوال‬ ‫ولدت‬ ‫‪133‬‬

‫ټولگیوال‬ ‫همصنفی‬ ‫‪155‬‬ ‫چایجوش‬ ‫چایبر‬ ‫‪134‬‬

‫گاونډی‬ ‫همسایه‬ ‫‪156‬‬ ‫سرلری ‪ ،‬لر ښود‬ ‫رهبر‬ ‫‪135‬‬

‫هم مهالی‬ ‫معاصر‬ ‫‪157‬‬ ‫استازی‬ ‫پیغمبر‬ ‫‪136‬‬

‫یو شان‬ ‫هم رنگ‬ ‫‪158‬‬ ‫توند ‪ ،‬گړندی‬ ‫د بار په رنگ‬ ‫‪137‬‬

‫ملگری‬ ‫همدم‬ ‫‪159‬‬ ‫نړۍ ښود‬ ‫جهان نما‬ ‫‪138‬‬

‫هم خونی‬ ‫هم اطاقی‬ ‫‪160‬‬ ‫خواشونی‬ ‫غمگین‬ ‫‪139‬‬

‫سنگرمل‬ ‫هم سنگر‬ ‫‪161‬‬ ‫زیانمنی‬ ‫جساس‬ ‫‪140‬‬

‫ویناوال‬ ‫خبری کوونکی‬ ‫‪162‬‬ ‫منځنی‬ ‫وسطی‬ ‫‪141‬‬

‫له پامه غورځول‬ ‫پریښوول‬ ‫‪163‬‬ ‫درد ناک‬ ‫له درده ډک‬ ‫‪142‬‬

‫کار مند‬ ‫کار کوونکی‬ ‫‪164‬‬ ‫پرانیسته‬ ‫افتتاح‬ ‫‪143‬‬

‫پیښ لیکوال‬ ‫تاریخ لیکونکی‬ ‫‪165‬‬ ‫مرستیال‬ ‫دستیار‬ ‫‪144‬‬

‫ویښ ‪ ،‬هوښیار‬ ‫عاقل‬ ‫‪166‬‬ ‫چارواک‬ ‫دولتی‬ ‫‪145‬‬

‫لیوال‬ ‫د عشق خاوند‬ ‫‪167‬‬ ‫ښه ځوان ‪ ،‬میړه‬ ‫ځوانمرد‬ ‫‪146‬‬

‫پتمند‬ ‫عزتمند‬ ‫‪168‬‬ ‫زمریالی ‪ ،‬زمری‬ ‫د زمری غوندی سړی‬ ‫‪147‬‬

‫غیرتی‬ ‫با غیرته‬ ‫‪169‬‬ ‫لیون ډوله‬ ‫د لیونی په شان‬ ‫‪148‬‬

‫ستر ‪ ،‬پرتمین‬ ‫شاندار‬ ‫‪170‬‬ ‫سور بخوند‬ ‫تک سور‬ ‫‪149‬‬

‫حیا ناک‬ ‫با حیا‬ ‫‪171‬‬ ‫تورتم‬ ‫د شپی غوندی‬ ‫‪150‬‬

‫نیک خویه‬ ‫خوش اخلق‬ ‫‪172‬‬ ‫هیله مند‬ ‫خواهش غوښتونکی‬ ‫‪151‬‬

‫ارزښتمن‬ ‫ارزښت لرونکی‬ ‫‪173‬‬ ‫هم ډوله‬ ‫هم شکله‬ ‫‪152‬‬

‫کره او نا کره پ ښتو‬

‫کره پښتو‬ ‫ناکره پښتو‬ ‫شمیره‬ ‫کره پښتو‬ ‫ناکره پښتو‬ ‫شمیره‬
‫‪13‬‬

‫وژنتون‬ ‫د وژلو ځای‬ ‫‪195‬‬ ‫یو لس‬ ‫یو موټی‬ ‫‪174‬‬

‫مړستون‬ ‫مقبره‬ ‫‪196‬‬ ‫زغمناک‬ ‫هوسیله لرونکی‬ ‫‪175‬‬

‫جنگغالی‬ ‫د جنگ میدان‬ ‫‪197‬‬ ‫بنسټیز‬ ‫اساسی‬ ‫‪176‬‬

‫بنډار ځای‬ ‫د خوښۍ ځای‬ ‫‪198‬‬ ‫هوډ من‬ ‫اراده لرونکی‬ ‫‪177‬‬

‫آزمایښت ځای‬ ‫لبراتوار‬ ‫‪199‬‬ ‫نوښگر‬ ‫ابتکار لرونکی‬ ‫‪178‬‬

‫شپی ځای‬ ‫لیلیه‬ ‫‪200‬‬ ‫پر مخ وړنه‬ ‫پیش برد‬ ‫‪179‬‬

‫ډگر‬ ‫میدان‬ ‫‪201‬‬ ‫چلن‬ ‫برخورد‬ ‫‪180‬‬

‫پر وړاندی‬ ‫حضور‬ ‫‪202‬‬ ‫وړاندیز‬ ‫تجویز‬ ‫‪181‬‬

‫لرمل‬ ‫د ماښام وخت‬ ‫‪203‬‬ ‫ویاړن‬ ‫له ویاړه ډک‬ ‫‪182‬‬

‫سباوون‬ ‫سهار‬ ‫‪204‬‬ ‫لوند خیشت‬ ‫له اوبو څخه ډک‬ ‫‪183‬‬

‫امیل‬ ‫هار‬ ‫‪205‬‬ ‫زیارکښ ‪ ،‬هڅاند‬ ‫فعال‬ ‫‪184‬‬

‫هڅه‬ ‫اقدام‬ ‫‪206‬‬ ‫زړور‬ ‫شجاع‬ ‫‪185‬‬

‫هڅوب‬ ‫کلتور ‪ ،‬فرهنگ‬ ‫‪207‬‬ ‫گوښه ځای‬ ‫خلوتگاه‬ ‫‪186‬‬

‫وی پانگه‬ ‫د لغاتو زخیره‬ ‫‪208‬‬ ‫لوبغالی‬ ‫سټوډیم‬ ‫‪187‬‬

‫ویره‬ ‫یره‬ ‫‪209‬‬ ‫پالن ځای‬ ‫روزنتون‬ ‫‪188‬‬

‫ویاندوی ‪ ،‬نطاق‬ ‫ویاند‬ ‫‪210‬‬ ‫درملتون‬ ‫درمل ځای‬ ‫‪189‬‬

‫وړکتون‬ ‫کودکستان‬ ‫‪211‬‬ ‫پلورن ځای‬ ‫فروشگاه‬ ‫‪190‬‬

‫وزلوبه‬ ‫بزکشی‬ ‫‪212‬‬ ‫شپه غالی‬ ‫نایټ کلپ‬ ‫‪191‬‬

‫وړاندیز‬ ‫پیشنهاد‬ ‫‪213‬‬ ‫سمون ځای‬ ‫د ترمیم ځای‬ ‫‪192‬‬

‫یرغل‬ ‫حمله‬ ‫‪214‬‬ ‫تم ځای‬ ‫درید ځای‬ ‫‪193‬‬

‫نومځری‬ ‫ضمیر‬ ‫‪215‬‬ ‫زور ځای‬ ‫د شکنجی ځای‬ ‫‪194‬‬

‫کره او نا کره پ ښتو‬

‫ناکره پښتو‬ ‫کره پښتو‬ ‫شمیره‬ ‫ناکره پښتو‬ ‫کره پښتو‬ ‫شمیره‬

‫ژبه کۍ‬ ‫ژبۍ‬ ‫‪237‬‬ ‫افلطون‬ ‫اپلتون‬ ‫‪216‬‬

‫ځرنده ‪ ،‬جرنده ‪ ،‬زرنده‬ ‫ژرنده‬ ‫‪238‬‬ ‫هډه‬ ‫اډه‬ ‫‪217‬‬

‫‪14‬‬

‫جړا ‪ ،‬زړا‬ ‫ژړا‬ ‫‪239‬‬ ‫اهمیت‬ ‫ارزښت‬ ‫‪218‬‬

‫د ژویو بڼ ‪ ،‬ځناورباغ‬ ‫ژوبڼ‬ ‫‪240‬‬ ‫ارزیابی کول‬ ‫ارزول‬ ‫‪219‬‬

‫بیالوژي‬ ‫ژوند پوهنه‬ ‫‪241‬‬ ‫ازمیښتول‬ ‫ازمایل‬ ‫‪220‬‬

‫د ژوند سطحه‬ ‫ژوند کچه‬ ‫‪242‬‬ ‫هستوگن‬ ‫استوگن‬ ‫‪221‬‬

‫ژړ ‪ ،‬زیړ‬ ‫ژیړ‬ ‫‪243‬‬ ‫جرمنی‬ ‫آلمان‬ ‫‪222‬‬

‫اروا پوهنه‬ ‫سا پوهنه‬ ‫‪244‬‬ ‫وربل‬ ‫اوربل‬ ‫‪223‬‬

‫ساعت تیری‬ ‫ساتیری‬ ‫‪245‬‬ ‫چلن‬ ‫سلوک‬ ‫‪224‬‬

‫صبا‬ ‫سبا‬ ‫‪246‬‬ ‫چاپوونگی‬ ‫چاپگر‬ ‫‪225‬‬

‫سفارشنامه‬ ‫سپارښتلیک‬ ‫‪247‬‬ ‫څا ایستونکی‬ ‫څا کن‬ ‫‪226‬‬

‫هجري ‪ ،‬هجري قمري‬ ‫سپوږمیز‬ ‫‪248‬‬ ‫کتابچه ‪ ،‬لیکچه‬ ‫خاته‬ ‫‪227‬‬

‫سپیتوب‬ ‫سپیتانه‬ ‫‪249‬‬ ‫په خپل لس جوړول‬ ‫خپل لسی‬ ‫‪228‬‬

‫د غره څوکه‬ ‫ستونځ‬ ‫‪250‬‬ ‫کیسه ‪ ،‬افسانه‬ ‫داستان‬ ‫‪229‬‬

‫لومړی وزیر‬ ‫سر وزیر‬ ‫‪251‬‬ ‫درملونه ‪ ،‬علجونه ‪ ،‬تداوی‬ ‫درملنه‬ ‫‪230‬‬

‫سکال‬ ‫سږ کال‬ ‫‪252‬‬ ‫وظیفه‬ ‫دنده‬ ‫‪231‬‬

‫اصلح پال‬ ‫سمونپال‬ ‫‪253‬‬ ‫سایکل ‪ ،‬بایسکل‬ ‫دو څرخه‬ ‫‪232‬‬

‫سوکړک‬ ‫سوړسک‬ ‫‪254‬‬ ‫روښانفکری‬ ‫روښاندی‬ ‫‪233‬‬

‫شا ځمکه ‪ ،‬پس منظر‬ ‫شالید‬ ‫‪255‬‬ ‫سوله او سلم‬ ‫روغه جوړه‬ ‫‪234‬‬

‫شهزاده‬ ‫شاهزی‬ ‫‪256‬‬ ‫وران ‪ ،‬منحل‬ ‫ړنگ‬ ‫‪235‬‬

‫کارشناس‬ ‫کارپوه‬ ‫‪257‬‬ ‫ځامن ‪ ،‬زویان ‪ ،‬زمن‬ ‫زامن‬ ‫‪236‬‬

‫د پ ښتو لهجوي شتمن ۍ‬

‫پښتو مختلفی او ډیری لهجییی لییری ‪ .‬د پ ښتو غږنییی ‪ ،‬ټبرنی ‪ ،‬او کوچیییانی ژونیید د دی سییبب شییوی دی چییی یییی ژبییه راز راز لهجییوی‬
‫توپیرونه پیدا کوی ؛ او په دی توگه په بی شمیره گړدودونو وویشل شی ‪ ،‬دا هم په یوه داسی هیواد کی د حیرانتیا او تعجب خبره نه ده چییی‬
‫د یو ځانگړي جغرافیایي غرنی او تاریخي څلور لریز دریځ په درلودلو سره د څلور گونو ژبنیییو کورنیییو او کییابو د ) ‪ ( 42‬ژبییو ټاټوبی‬
‫دی ‪.‬‬
‫په پښتو کی دا گړدودی رنگارنگی ښایي دلته د هیواد په مرکز کی یو خوا ‪ ،‬د لیکنی پښتو له رنگارنگی او بل خوا د بیلییو بیلییو سییمو او‬
‫ټبرونو له پښتو سره د مخامخیدنی له مخی څه نا څه څرگند شی ‪ .‬مگر یوه بشپړه گړدودی رنگارنگی به راته هله جوته شییی چییی پخپلییه‬
‫پر ټولو پښتنو سیمو او ټبرونو وگر ځو او ورسیره وغږییږو ییا ییی لیږ د کیومی تخنیکیی وسییلی لکیه تیلیفیون ‪ ،‬موباییل ییا رادییو او د‬
 ‫‪15‬‬

‫تلویزیون له لری بشپړی خبری وکړو که هم د ټولیزو پییاړاکو لییه پلییوه د پ ښتو گړدودونییه مینځتییه نییدی راغلییی او تییر اوسییه پییه همییاغه‬
‫جغرافیایي او ټبري بنسټونو ولړ دي‬
‫نو هر چیری چی پورتني عوامل پیاوړي وي ‪ ،‬هلته گړدودي رنگارنگي هم ډیره لیدل کیږي ‪ .‬د ساري په ډول تر اوارو سیمو او میییدانونو‬
‫نه په لوړو او غرنیو سیمو کی له گړدودي رنگارنگۍ سره ډیر مخیامخیږو ‪ ،‬ځکیه پیه لیومړي دور کیی د راز راز ټبرونو اړیکیی سیره‬
‫ټینگی شوی وي او گړدودي یوالي ته رسیدلی وي ‪ .‬مگر په غرنییو سییمو کیی د گیړدودي ییوالي چیانس لیږ دی ‪ .‬امکیان لیري چیی دلتیه‬
‫گړدودي رنگارنگي ډیره وي ‪ .‬سیاسی بولی خو ‪ ،‬ان د ژبني ویش سبب کیدای شي ‪ .‬لکیه د تاجکسیتان " تیاجکي " د افغانسیتان " دري " د‬
‫ایران " فارسي " او داسی نور ‪...‬‬
‫د همدی له مخی دا اټکلولی شو چی د پښتنو له مدني کیدو سره چی لیک او لوست خپرونی او مواصلت پکی پر مخ لړ شییي ‪ ،‬دغییه د‬
‫ویش عوامل کمزوریږي او له دی سره ورو ورو ببلبیل گړدودونه د یوالي یا په بله وینا د نیستۍ خواته درومي ‪.‬‬
‫دغه راز دلته د یوی گډی معیاری پښتو بڼی بشپړیدل او دودیدل هم بی اغیزی نییه دي ‪ .‬لییه دی کبلییه پیه کیار دي ټول پ ښتو گړدودونییه‬
‫مخکی له مخکی په بشپړ ډول په نوو دیالکتو گرافیکي بنسټونو ثبت او ریکارد شي ‪ .‬دابه نه یواځی په تیوریک ډول د ژبپوهانو لپاره دپه‬
‫زړه پوری وي بلکی پخپله د یوی گډی معیاري پښتو لپاره یو بنسټ جوړوي ؛ هغه شتمنوي ‪ ،‬بشپړوي او کره کییوي ‪ .‬پییه تیییره بیییا داچییی‬
‫زمونږ د یوی یواځیني )پښتو گړدود( پر ځای یواځینۍ ) معیاري پښتو ( را مینځته کول غواړو چی بییی لییه گړدودونییو څخییه یییوه جییوړه‬
‫شوی پښتو وي ‪.‬‬
‫دا چی له دی پلوه ژر یا وروسته دغه گړدودونه له نیستۍ سره مخامخیږي پیه دی اړه لیري چیی زمیونږ اییډیاله " لیکنیۍ " پ ښتو پیه ییوه‬
‫واریز تړوني او لسي ډول مینځته شي او خپل سري تدریجي سیر ته پریښول شي ‪ .‬څومره چی پښتو گړدودونه ډیر پراخ دي هومره یی‬
‫ستونزی ډیری دي ‪ .‬که زمونږ د بیلبیلو سیمو پښتو ژبی سره وگړیږي د یو بل په خبرو پوهیږي خو سره له دی هم گورو چی په وینییاوو‬
‫کی توپیرونه هم شته د مثال په توگه لوگري او ننگرهاري یو ټاکلی فونیم " گ " تلفظ کوي او همدغه فونیم پییه کنییدهاري کییی " ږ " ویلییه‬
‫کیږي ‪ .‬په وردگو کی هغه شي ته "ټکله" وایي چی په لوگر گی " ډوډۍ " او په پکتیا کی " مړۍ " بولي ‪.‬‬

‫د پ ښتو گ ړدودي ویش‬

‫د پښتو گړدود ویش تر ډیری کچی له سیمه ایز او ټبري ویییش سییره اړونییدي لیري ‪ .‬پییه بلییه وینییا لییه یییوی خییوا ټاکلی سیییمی خپییل ټاکلي‬
‫گړدودونه لري او ورسره بله خوا هماغه ټاکلي ټبرونه خپییل ټاکلي گړدودونییه ‪ ،‬او یییا هییم زمییان د یییوی ټاکلی سیییمی ټاکلي ټبر د خپیل‬
‫ټځځځځځځبرنی او سیمه ایز ویش په گډه سره د پښتو گړدودونو بریییدونه ټځاکي ‪،‬‬ ‫ټځځځځځبرني گړدود استازي او ښکارندویي کوي ‪.‬‬
‫ځځځانگړي سیمه ایز ‪،‬‬
‫مگر داچی ټبرونه لږ او ډیر خپل ټاټوبي بدلوي او یا گرد سره د کوچیانو په توگه ټاکلي ټاټوبي نه لري او په دی توگه دغه دواړه څیزونه‬
‫په گړدودي ویش کی سره سمونه نه خوري ‪ ،‬یا په بله وینا یو برابر برخه نه اخلییي ‪ .‬هییر کییوره دا اټکییل کیییدای شییي د پ ښتو پییه همییاغه‬
‫لومړني ټبرني ویش د " سړبني ‪ ،‬غرغښتي ‪ ،‬بټني ‪ ،‬متوزي ف کرلنیي ‪ " ...‬کیی گیړدودي شیمیر لیه ټبریز شیمیر سیره سیمون درلیود ‪.‬‬
‫ښایي د ټاټوبي بدلیدل د ټبر د ویش او انشعاب سبب نه شي مگر زیات کیدون شته چی گړدودي ویش کی یی بدلون را مینځته کړي ‪.‬‬
‫تاریخي ژبپوهنه او بیا تاریخي غږ پوهنه را جوته کړه چی کوم گړدودونه د تاریخ او جغرافیایي پلوه مخنیی درییځ لیري او کیوم منځنیی او‬
‫کوم وروستنی ‪ .‬بله مو د استاد مورکنسترني ) ‪ ( 1975‬کال د لیکنی له مخی د پښتو او پښتنو لږ لر او په یو مهییال کییی لییومړی د بییاور‬
‫ور میشتځای )کسي غر( سهي کړای شو چی له همدغه میشتځایه بیا دهغو خپریدنه تر څیړنی لندی ونیسو ‪ ،‬هغییه هییم د هییر څه د مخییه د‬
‫دوه گونو " ښ " او "ږ" پر بنسټ چی ټول پښتو گړدودونه له خپلو ویونکو سره پر څلورو ډلو ویشي ‪ ،‬په دی ډول ‪:‬‬

‫شمال ختیځ گړدودونه‬ ‫منځني گړدودونه‬ ‫سویل ختیځ گړدودونه‬ ‫سویل لویدیځ گړدودونه‬
‫‪x‬‬ ‫ښ‬ ‫‪x‬‬ ‫ښ‬ ‫‪s‬‬ ‫ښ‬ ‫‪s‬‬ ‫ښ‬
‫) خ (‬
‫"‬ ‫‪g‬‬ ‫ږ‬ ‫‪g‬‬ ‫ږ‬ ‫‪z‬‬ ‫ږ‬ ‫‪z‬‬ ‫ږ‬
‫گ"‬

‫د مانا له پلوه آتمی میلدي پیړۍ راهیسی اوسنۍ پښتو دغه بدلون د سویل لویدیځه را پیل کړی او تر شمال ختیځه یی را رسولی دی ‪ .‬لییه‬
‫دغه څلور گوني گړدودي ویش سره څلور گونی سیمی او څه نا څه څلور ستر ټبرونه ‪ ،‬ډلی تړاو لري او هغه دادي ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬لومړۍ ډله لویدیځ یا کندهاري گړدودونه په لومړنۍ لیکه کی کندهار ‪ ،‬هلمند ‪ ،‬سیسنتم ‪ ... ،‬کی د غلجي ‪ ،‬غرغښتي ‪ ...‬لر کیییوتر‬
‫زیاتره په سړبني پښتو اړه لري ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬دهمه ډله یا سویل ختیځ گړدودونه د لومړۍ ډلی په مخامخ جغرافیایي دریځ کی ټیییک ولییري ‪ .‬یییا پییه بلییه وینییا زیییاتره د کسییي غییره‬
‫سویل او ختیځ ته راځي ‪ .‬په داسی حال کی چی لومړړ ډله زیاتره د دغی تاریخي پښتني ټاټوبي شمال او لویدییځ تییه را ځي ‪ .‬پییه دغییه‬
‫دوهمه ډله کی د ټبرني پلوه د لرکیو سړبني تر څنگییه زیییاتره غرغ ښتي او کرلیییاني ټبرونه را ځي ‪ .‬لکییه کییاکړ ‪ ،‬کاسییي ‪ ،‬شیییراني ‪،‬‬
 ‫‪16‬‬

‫وزیر ‪ ،‬مسید ‪ ،‬کنداپوري ‪ ،‬بنوڅي او خټک ؛ دغه راز بټني چی له پنځو بنسټیزو ټبرو څخه کییوم ځانتنی درییځ نییه لیري او د پخییوا‬
‫راهیسی په وزیرستان او ورڅیرمه سیمو کی اوسي ‪.‬‬
‫هم په همدغه دوهمه گړدودي ډله کی شمیرل کیږي ‪.‬‬
‫له بلی خوا یو لړ کړلني ټبرونه لکه ځدران ‪ ،‬تڼي ‪ ،‬منگییل ‪ ،‬ځاځي او ان وردگ یییو اسییتثنا را مینځتییه کییوي او اوسنیوسیییمو تییه تییر را‬
‫لیږدیدنی میشتیدنی را وروسته یی زیاتره هم د " ښ " او " ږ " له پلوه د گاونډیو غلجي ټبرونو گړدود را خپل کیړي ‪ .‬یییا پییه بلییه وینییا پییه‬
‫دریم گړدودي ویش کی یی ټکاو موندلی دی او د خپل کړاني گړدود نښی نښانی یی څه نا څه ساتلی دي ‪.‬‬

‫‪ ) _ 3‬منځني ( گړدودونه د دورانیو _ غلجیو له پخوانیو ټبرني بییولي ‪ " .‬جلیدک " څخیه تییر جلل آبیاد سیره رود تییر دوسیرکي پیوری‬
‫نیږدی په یو مخیز ډول ټول غلجي ټبرونه رانغاړي ‪ .‬هر گوره د متوزییو دوهمیه ډلیه ټبرونه لکیه د غزنیي د قربیاغ خرو ټي ‪ ،‬د شیرنی ‪،‬‬
‫علي خیل ‪ ،‬زرملي ‪ ،‬متیزي په استثنایي توگه د دوهیی گیړدودي ډلیی اسیتازي کیوي ‪ .‬پیه زړه پیوری بییا داچیی دغیو ټبرونو د کیاکړو ‪،‬‬
‫شیراني او سویلي پښتونخوا نورو شاوخوا ټبرونو د ) ښ_ ‪ ( s‬تر څنگه د ) ږ _ ‪ ( z‬دویمی بدلون " ز " هم را خپل کړي دي ‪.‬‬

‫‪ _ 4‬د شمال ختیځی یا ننگرهاري گړدودي ډله _ له جغرافیایي پلوه له غلجي حصارک او ورسره سره رود لییه غجییي ټبرونو پرتییه ټول‬
‫ننگرهار ‪ ،‬کنړ ‪ ،‬لږ او ډیر باجوړ ‪ ،‬د مهمندو سیییمه ‪ ،‬شیاوخوا پی ښور سیوات ‪ ،‬چیج هییزاره ضیلع ‪ ،‬هریپیور ‪ ،‬ا ټک پییوری ټولی سیییمی‬
‫رانغاړي چی په ټولیز ډول پکی شینواري ‪ ،‬مهمند ‪ ،‬ساپي ‪ ،‬ترکاني ‪ ،‬یوسفزي ‪ ،‬دلییزاک ‪ ،‬خلیییل ‪ ،‬داودزي ‪ ،‬کییدانه او نییور لییوی او واړه‬
‫ټبرونه راځي ‪.‬‬
‫په دغه ډله کی دواړه تاریخي غږونه "ښ" "ږ" "خ" "گ" اوښتي دي ‪ .‬دوکتور شارلکیفر د استاد مورگني ستیرني تر لر ښونی لنییدی د‬
‫افغانستان د ژبپوهنی اطلس د اړوند را ټول شوو گړدودونو له مخی د پورتني ویش تر څرنگوالي یواځی د "ش" د څلور گونو غږونو پییر‬
‫بنسټ‬
‫دا لندی جدول وړاندی کړی دی‬

‫‪.‬‬

‫په دغه ویش کی " ‪ " A‬د کندهاري یا پښتي پښتو ښکارندویي کوي ‪ ،‬چی په وړاندی یی " ‪ " B‬د ننگرهاري یا سختي پ ښتو " ‪ " c‬بیییا د‬
‫دغو دواړو تر مینځ د یوی منځنۍ پښتو ښکارندویه ده او اړوند آواز " ښ " پکی د " خ " او " ښ " یو گډوله جوړوي او " ‪ " D‬پر " ش‬
‫" باندی د ښ " ‪ " S‬له اړونی سره بیا هم د کندهاري یا نرمی پښتو استاذي کوي چی د دود له مخییی ورتییه کړلنییي یییا وزیییري پ ښتو هییم‬
‫ویلی شو ‪ ،‬ځکه د اولي بدلون له مخی چی " الف " پر " و " بدلوي او " و " پییر " ی " یییا " ي " یییا پییه بلییه وینییا اوږد مجهییول " و " پییر‬
‫اوږدی مجهولی " ی " بدلوي او لنډ معروف " و " پر لنډ معروفه " ی " لییه کنییدهاري ‪ ،‬ننگرهییاري او منځنیۍ دواړو ډلییو سییره مخامییخ "‬
‫تقابل " پیدا کوي او ان له " ښ" او "ږ" سره یی له کاکړستاني او نور اړوندو " خروټي ‪ " ...‬لهجییو څخییه هییم بیلتییون را ځي ‪.‬صییدیق الی‬
‫رښتین د پښتو ژبی د لهجو د ویشنی په هکلییه داسییی نظرلییری‪ )) .‬پ ښتو ژبییه د نییورو ژبییو پییه څییر پییه بیلبیلییو سیییمو کییی د ویونکییو د‬
‫موجودیت له امله ډیری لهجی لری ‪ .‬دا چییه د ټولییو لویییو او وړو لهجییو بیییانول مشییکل او پییه عییین وخییت کییی لییه سییتونزو او کیړاوه ډک‬
‫کاردی ‪ ،‬نو له همدی امله غواړو دلته معیاری او د یادونی وړ لهجی په لنډه توگه وښیو ‪:‬‬
‫که څه هم تراوسه پوری د لویدیځو ختیځ پوهانو له خوا د پښتو ژبی لهجی په دوو لویدیځو او ختیځو لهجو ویشل شوی دی او بنسټ یی د‬
‫دوو تورو ) ښ ‪ ،‬ږ( توپیر گڼی چی په لویدیځو لهجوکی یی ) ش ‪ ،‬ژ( ته نږدی او په ختیځو لهجوکی ) خ ‪ ،‬گ ( تلفظ او ویل کیږی ‪،‬خییو‬
‫اوس د زیات غور او مطالعو په نتیجه کی یوه دریمه لهجه د مرکزی لهجی په نوم د اساسي لهجو په کتار کی شامله شوی ده ‪.‬‬
‫پښتو لهجی په دوو سترو اصلی او فرعی ډلو ویشل کیږي ‪.‬‬

‫الف _ اصلیي لهجی ‪ :‬او اصلي لهجی په دری ډوله دي ‪ .‬چی په لندی توگه بیانیږي ‪:‬‬
‫‪17‬‬

‫‪ _ 1‬لویدیځه لهجه ‪ :‬چی د کندهارۍ لهجی په نوم هم یادیږي او د تیاریخي افغانسیتان پیه لوییدیځو او سیهیلی ) جنیوبی ( سییمو کیی وییل‬
‫کیږي ‪ .‬په دغه لهجه کی د پښتو دوه ځانگړي توري ) ښ ‪ ،‬ږ ( د ) ش ‪ ،‬ژ ( آوازونه نږدی تلفظ کیږي او بل مهییم ځانله تییوب یییی دا دی‬
‫چی په کمکی فعلونو کی یی د ) ش ( آواز په ) س ( بدلیږي یعنی ) وشو شوی دی ‪ ،‬شییته ‪ ،‬نشییته ( کلمییی پییه ) وسییو ‪ ،‬سییوی دی ‪ ،‬سییته ‪،‬‬
‫نسته ( ویل کیږي ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬مرکزي لهجه ‪ :‬چی د منځنۍ لهجی په نوم هم یادیږي او د افغانستان په مرکزي سیمو لکه ‪ :‬غزني ‪ ،‬وردگ ‪ ،‬لوگر ‪ ،‬پکتیا ‪ ،‬پکتیکییا‬
‫او نورو کی ویل کیږي ‪ .‬په دغه لهجه کی د پښتو ځانگړي توري ) ښ ‪ ،‬ږ ( په خپل اصلي آواز تلفظ کیږي او د تلفظ په وخت کییی یییی د‬
‫ژبی منځنۍ برخه له پورتني تالو سره نښلي‬

‫‪ _ 3‬ختیځه لهجه ‪:‬‬

‫چی د ننگرهارۍ لهجی په نوم هم یادیږي او د ننگرهار ‪ ،‬مومندو ‪ ،‬باجوړ ‪ ،‬اشنغر ‪ ،‬او یوسفزو په سییمو کیی وییل کییږي ‪ .‬پیه دی لهجیه‬
‫کی ) ښ ‪ ،‬ږ ( د ) خ ‪ ،‬گ ( په څیر ویل کیږي ‪.‬‬

‫ب _ فرعي لهجی ‪:‬‬

‫فرعي لهجی په پښتوکی زیات ډولونه لري چی ځینی مهم یی په لندی توگه بیانیږي‬

‫‪ _ 1‬وزیرۍ لهجه ‪ :‬وزیرۍ لهجه د ) ښ ‪ ،‬ږ ( په تلفظ کی د لویدیځی لهجی د تلفظ تابع ده خو په نییورو مییواردو کییی لییه مرکییزي لهجییی‬
‫سره اړیکی او نږدیوالی لري ‪.‬‬
‫په وزیرۍ لهجه کی هغه ) الف ( چی د کلمی په منځ او پای کی راغلی وي په )و( بییدلیږي او ) کییال ‪ ،‬پلر ‪ ،‬کابییل ( تییه ) کییول ‪ ،‬پلییور ‪،‬‬
‫کوبل( وایي او همدارنگه منځنی ) واو ( په ) ی ( بدلوي او ) مور ‪ ،‬لوند ‪ ،‬توت ( په ) میر ‪ ،‬لیند ‪ ،‬تیت ( تلفظ کوي‬

‫‪ _ 2‬د خټکو لهجه ‪ :‬د خټکو لهجه د ) ښ ‪ ،‬ږ ( په تلفظ کی له لویدیځی لهجی سییره سییمون لییري خییو پییه لغییاتو او اصییطلحاتو کییی لییه‬
‫ختیځی لهجی سره اړیکی لري ‪.‬‬

‫ل ) ژ ( د مرکییزي‬
‫‪ _ 3‬کاکړي لهجه ‪ :‬په ځینو مواردو کی د لویدیځی لهجی او په ځینو کی لییه مرکییزي لهجییی سییره نږدیییوالی لییري ‪ ،‬مث ً‬
‫لهجی په څیر ) ز ( تلفظ کوي او ) ژوند ‪ ،‬ژبه ‪ ،‬ژمی ( د ) زبه ‪ ،‬زوند ‪ ،‬زمی ( په بڼه تلفظ کوي‬

‫‪ _ 4‬د احمدزو لهجه ‪ :‬په دی لهجه کی ) ژ ( په ) ز ( او په ځینو کلموکی ) ش ( تلفظ کوي لکه ) ژونیید ‪ ،‬مشییر ‪ ،‬میاشییت ( پییه ) زونیید ‪،‬‬
‫مسر ‪ ،‬میاست ( تلفظ کوي‬

‫‪ _ 5‬د وردگو لهجه ‪ :‬یوه مهمه فرعي لهجه ده چی د اصلي مرکزي لهجی په لړ کی شمیرل کیږي‬

‫ل ‪ :‬ځدران او ځاځي خلک ) راځه ‪ ،‬ځي‬

‫‪ _ 6‬د پکتیا لهجه ‪ :‬د مرکزي لهجی په کتار کی شامله ده خو ځینی خاصی نښانی هم لري ‪ .‬مث ً‬
‫( په ځای ) راڅه ‪ ،‬څي ( تلفظ کوي ‪.‬‬

‫‪ _ 7‬د اپریدو لهجه ‪ :‬په ځینی ځایونو کی له مرکزي لهجی او په ځینو کی له ختیځی لهجی سره اړیکی او نږدیوالی لري په دی لهجه کییی‬
‫) ا ‪ ،‬ی ( په ) و ( بدلیږي ‪ .‬او د ) راشه ‪ ،‬خوري ( پر ځای ) روشه ‪ ،‬خورو ( وایي ‪.‬‬

‫‪ _ 8‬د یوسفزو لهجه ‪ :‬یوه مهمه فرعي لهجه ده چی په اصلي ختیځه لهجه کی لومړی مقام لري ‪.‬‬

‫‪ _ 9‬د باجوړ لهجه ‪ :‬د ځینو لهجو په لړ کی شمیرل کیږي په دی لهجه کی ) غ ‪ ،‬ت ( په ) گ ‪ ،‬څ ( بدلون مومي او ) غوښه ‪ ،‬تی ښته (‬
‫په ) گوښه ‪ ،‬څیښته ( تلفظ کوي ‪.‬‬

‫‪ _ 10‬د مومندو لهجه ‪ :‬یوه مهمه ختیځه لهجه ده چی په دروند او ځیږ غږ سره ویل کیږي ‪.‬‬

‫‪ _ 11‬د خوگیاڼیو لهجه ‪ :‬په زیاترو څیزونو کی له مرکزي لهجی سره اړیکی پیدا کوي ‪ .‬او ) غوړي ( تییه ) غییړي ( او ) خییولۍ ( تییه‬
‫) خیله ( وایي ‪.‬‬
‫ل ‪ ) :‬ورمیږ ( ته ) ورمییږ(‬‫‪ _ 12‬د شینوارو لهجه ‪ :‬یوه فرعي لهجه ده چی په ځینو کلمو کی زیر ) کسره ( په زور ) فتحه ( بدلوي ‪ ،‬مث ً‬
‫وایي ‪.‬‬
‫‪18‬‬

‫د لهجو گ ډودي ‪ ،‬علتونه او نتایج یی‬

‫د پښتو قومونو د دغو اوسنیو لهجو د خپل انکشاف اوږده او سخته دوره تیره کړي ده ذ دغی یو ی کلمییی ) قییوس قییزح ( لپییاره د پ ښتو د‬
‫مختلفو قومونو په لهجو کی د مختلفو رنگونو نوم ورکړی شوی دی ‪ .‬د کندهار په لهجی کی ) سره زرغونه ( وییل کییږي ‪ .‬کیاکړ قیوم ییی‬
‫) سره شنه ( وایي خروټي یی ) شنه زرغونه ( بولي د پکتیا په زیاترو لهجو کی هم په همدغه نامه یادیږي ‪ .‬وزیر یی ) شنه سره لیکییه (‬
‫بولي ‪ .‬ایساکزي د فارسي غوندی د کمان رستم ورته وایي پښتانه چی د افغانستان په ختیځ کی اوسیږي زیاتره یی د ) بوډۍ ټال ( بییولي‬
‫‪ .‬دا راز لغوي فونوټیکي او گرامري اختلف د پښتو په لهجو کی لږ نه دي ‪.‬‬
‫هغه پښتانه چی د پخواني اراکوزیا په خاوره کی میشت دي دوی په خپل مینځ کی مخصوصه لهجییه او محییاوره اسییتعمالوي فونییوټیکي او‬
‫لغوي اختلف په متجانسو لهجو کی هم زیات چی حتا د خپلوانو په نومونو کییی لیییدل کییږي ‪ .‬د بیلگییی پییه تییوگه زوی پییه مجهییول " و " دا‬
‫کندهاري لهجه الیزي او نور قومونه استعمالوي ‪ ،‬مگر د اڅکزیو په محاوره کی دا په معروف " و " سره ژونییدۍ ده او د ایسییاک زیییو پییه‬
‫وینا کی د ځوی په ډول ویل کیږي د دی کبله دغی یوی نتیجی ته رسیږو چی کندهاري لهجه د یوی محلي لهجی په حیث د لویدیځو پ ښتنو‬
‫قومونو د مخلوط کیدو نه چی د‬
‫دوی لهجی او محاوری په ځینو ټولنیزو خصوصیاتو کی ممکن په کندهاري یا په لودیحه لهجه کی سره یو شي پییه اوولسییمه پییړۍ کییی د‬
‫ختیځو پښتنو لپاره پیښور د یو مهم تجارتي سیاسي او کلتوري مرکز په حیث انکشاف وکړ په دغه ښار کیی پیه اساسیي تیوگه د مهمنیدو‬
‫لهجه رواج لري ‪ ،‬مگر د پیښور په ادبي ژبه کی د مختلفو لیکوالو لهجوي خصوصیات له ورایه ښکاري او ل په قوي ډول تر نن ورځی‬
‫پوری دوام لري ‪.‬‬
‫جلل آباد د ختیځی ادبي دشکلونو او قومونییو ټاټوبی دی ‪ .‬اوس دغییه ښار د معاصیر افغانسییتان د یییو مهییم مرکییز حیییثیت لیري ‪ .‬دلتییه‬
‫مومند ‪ ،‬شینواري ‪ ،‬ساپي او نور قومونه اوسي دوی د خپلو مختلفو لهجو نه یوه معیاري لهجه جوړه کیړی ده چیی کیییدای شیي د جلل آبیاد‬
‫ښاري لهجی ورته ووایو ‪.‬‬
‫په دغه ځای کی د ټولو وړو لهجو د یو ځای کیدو نه یوه ننگرهاري لهجه جوړه شوی ده ‪ .‬تر دی وروستیو وختونو پوری د پکتیا ولیییت‬
‫د تجرید او گوشه گیري په حال کی ژوند کاوه ‪.‬‬
‫هغه قومونه چی د دی ځای نه مرکز ته تللي دي او هلته میشت شوي دي لکیه ځاځي ‪ ،‬ځدران او داسیی نیور دوی مرکیز کیی ییوه محلیي‬
‫لهجه جوړه کړی ده ‪ .‬په دی وروستیو وختونو کی زیاتره پکتیاوال د منورینو او تعلیم یافته ډلی په حیث مینځته راغلل چی د ادبي ژبییی پییه‬
‫جوړولو کی تأثیر واچاوه ‪ .‬څرنگه چی ادبییي ژبییه د پ ښتو د ژونییدیو لهجییو نییه مینځتییه راغلییی ده ‪ .‬د علمییي عنعنییاتو پییه اسییاس د لهجییو د‬
‫خصوصیاتو طبقه بندي تر ټولو لومړی د فونیتیکي علیمو له مخی صورت نیسي ‪ ،‬مگر د لهجو مکمل تصویر د فونیتیکي ‪ ،‬گرامییري او‬
‫لغوي اړخونو پوری اړه لري ‪ .‬دلته دی نتیچی ته رسیږو چی پښتو لهجی دی په دری گروپونو باندی وویشل شي ‪:‬‬
‫کندهاري ‪ ،‬ننگرهاري او د پکتیا لهجی د طبقه بندي منل شوی اصل په لندی ډول دی ‪:‬‬

‫ننگرهاري لهجه‬ ‫کندهاري لهجه‬

‫گ_خ‬ ‫ږ_ش‬

‫گیره‬ ‫ږیره‬

‫تیگه‬ ‫تیږی‬

‫پخه‬ ‫پښه‬

‫ماخام‬ ‫ماښام‬

‫د کندهار او ننگرهار د لهجو څخه د پکتیا د لهجی بیلوالي په تابلو کی لیدل کیږي ‪.‬‬

‫د پکتیا لهجه‬ ‫د کندهار او ننگرهار لهجی‬

‫پلور‬ ‫پلر‬

‫میر‬ ‫مور‬

‫لیر‬ ‫لور‬
‫‪19‬‬

‫یعنی د پکتیا لهجه کی الف په مجهیول ) و ( بیدلیږي ‪ .‬لکیه پلر چیی پیه دی لهجیه کیی پلیور وییل کییږي مجهیول " و " پیه جهیوله " ی "‬
‫بدلیږي ‪ .‬لکه مور چی میر ویل کیږي او معروف ) و ( په معروفه ) ی ( بدلیږي لکه لور چی په دغه لهجه کی لیر ویل کیږي ادبي پ ښتو‬
‫ژبه د کندهار او ننگرهار د لهجو د نیږدیوالي په اساس جمع کیږي ‪ ،‬دا ځکه چی په عنعنوي ډول د پښتو لهجی دوو سترو گروپونو بانییدی‬
‫ویشل کیږي چی یوه کندهاري پښتو ده او بله پیښوري پختو ده د دی دوه لهجو تفاوت په " ښ " کی دی چی لویدیځ تقریبًا " ش " غوندی‬
‫وایي او ختیځ کټ مټ د ساده " خ " په شان ویي او بل په " ږ " کی دی چی لویدیځه لهجه کی نیږدی د " ژ " غوندی وایییي او پییه خییتیځه‬
‫کی عینًا د " گ " په شان دی ‪.‬‬

‫د پښتو د لهجو د گډودی اساسی علتونه دا دي ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬د پښتو مختلف قومونه په افغانستان کی په غیر متوازن ډول میشت شوي دي ‪.‬‬

‫‪ _ 2‬د علم او پوهی څخه اکثریت بی برخی دي ‪.‬‬

‫‪ _ 3‬مرکز " کابل " سیاسی ‪ ،‬کلتوري سیادت د دري په برخه دی ‪.‬‬

‫د ژبی او لهجی تر من ځ توپیر‬

‫د هغی مطالعی او څیړنی له مخی چی د ژبپوهنی په برخه کی تر سره شوه دا ټکی راته مخکی شو چیی لهجییه څه تییه وایییي ؟ د ژبیی او‬
‫لهجی څه توپیر دی ؟ لهجه څه ډول څیړل کیږي ؟ د څیړنی پییه وخیت کیی کییوم ضیروري مییواد پکییار کییږي او د لهجییی خصوصیییات او‬
‫ممیزات څه ډول دی ؟‬
‫څو چی په دی توگه داکار دراتلونکی کار لپاره علمی او میتودیکه بڼه په لس را کړی دژبپوهانو او لرغون پیژنییدونکو دنظریییو سییره سییم‬
‫ژبه دمفاهمی دوسیلی په څیر هغه وخت منځ ته راغله چی دښکارکولو ‪،‬خوراکی شیانو دلس ته راوړلو او دژوند دنییورو اړتیییاوو د لییری‬
‫کولو لپاره خلک سره را غونډ شول او د ټولنیز ژوند اړیکی یی یو له بل سره ټینگی کړی ژبه تر قییبیلوی سیسییتم لنییدی هغییه وسیییله ده‬
‫چی دهغی په واسطه دقبیلی غړی له یو بل سره دپوهولو په وخت کی خبری کوی هغه داچی هره قبیله دیوی ځانگړی لهجییی لرونکییی ده د‬
‫قبیلی دتکامل سره سم د قبیلی د وگړو شمیر زیاتیږی او دهغه پخوانی استوگنځی څخییه کیډی کییوی کلییه چییی نومییوړی کییورنی پییه نییوی او‬
‫ځانگړی چاپیریال کی ځای ونیسی نو هرو مرو له خپلی عنعنوی او مروجی ژبی څخه څه هیروی او څه ورباندی زیاتوی په لیږدیییدونکی‬
‫پیړیو او دوخت په تیریدو سره ددغو خلکو ژبه او لهجه تر او سه پوری په لیږدیدونکو کورنیو او قبیلوکی پاتی کیږی خو د اصلی قبیلی او‬
‫کو رنیو دسیاسی اغیزی دکمزوری کیدو په وجه دهغه لهجه هم دبیلو شویو کورنیو او قبیلو دوگړیو په منځ کی کمییزوری کییږی او دوخییت‬
‫په بدلون سره تغیر مومی ژبپوهان وایی ددی لپاره چی داصلی لهجی قوت او اصلی والی په پخوانۍ بڼه وساتل شییی باییید د قییبیلی سیاسییی‬
‫واگی او واک ټینگ وی ددی بڼی دڅرگندیدو لپاره ښه مثال په نړۍ کی د اسکیمویی ژبی دی چی څلویښت زره ویونکی لری او هییرو‬
‫مرو دهر چا اسکیمویی ژبه زده وه یو اسکیمویی چی په اسکیمویی کورنی کی پیداشوی وی که له خپلی قبیلی څخه پن ځه زره کیلییو مییتره‬
‫هم لری پروت وی بیا هم په اسکیمویی ژبه خبری کو ی او تغیر نه پکی راولی د ژبی په مفهوم باند ی څه رڼا واچول شوه دا چی ژبه او‬
‫لهجه څه ته وایی په لندی ډول څیړل کیږی ‪.‬‬
‫ژبه د انسانانو تر منځ داختیاری وییزو غږیزو او اوریزو هغه جوړ شوی سیستم دی چی د یو گروپ او ټولگی لخوا دیو بل سیره دپوهولیو‬
‫او را پوهولو لپاره کارتری اخیستل شوی وی او یا ورنه اخیستل کیدای شی ژبه دانسانی چاپیریال شیان پیښی کړه وړه په پوره ډول افییاده‬
‫کوی کوم گروپی تغیر چی په دی وییز او غږیز سیستم اوشکل کی لیدل کیږی هغه لهجیه بلیل کییږی ییا داچیی ژبیه هغیه اوازونیه دی چیی‬
‫انسانان یی دخپلو افکارو او خیالتو دڅرگندولو په غرض تر یو خاص نظم او سیستم لندی دصوتی غړو په واسطه له خولی څخه راباسی‬
‫او په دی توگه انسانان په خپلو منځو کی یو له بل سره رابطه پیداکوی کوم لغوی فونیټیکی او گرامری تغیر چییی پییه دی وییییز سیسییتم کییی‬
‫پیښیږی هغه لهجه ده ‪ .‬دژبپوهنی پوهانو دپلټنی او څیړنو په لړ کی داخبره دعلمی اړیکو له مخیی جیوته شیوی ده چیی پییه لرغونییو ټولنییو‬
‫کی دیوی گډی ژبی دمنځ ته راتلو اړتیانه وه او لهجی هم زیاتی وی خو ورو ورو دسیاسی غرضونو لییه مخییی واکمنییو قییبیلو دخپلییو خلکییو‬
‫دکتنی او رسیدو لپاره چی له قبیلوی حکومت څخه لری پراته وو یوه گډه ژبه غوره کوله دمریی توب ددوری په پیل کیدو سره دنویییو ژبییو‬
‫منځته راوړل یوه اړتیا بلل کیده ددی لپاره چی دهغه وخت حکومتونو پراخی سیمی تر کنترول لندی راوستی وی او کولی یییی شییوی چییی‬
‫دیوی گډی ژبی په لرلو سره حکومت خپل قانون په ښه شان وچلوی مالیه په پوره ډول غونډه کړی څو چی دحکومت له خوا مقرر شییوی‬
‫حاکمان له خلکو او ولس سره په چال چلند کی له کړاوونو څخه بچ شی نو به دا کییارونه پییه هغییه ژبییه او لهجییه ترسییره کیییدل کییو مییه چییی‬
‫حکومت او دهغه پلوی او ملگری ډلی اختیار کړی وه کله چی دنړۍ یو مخ ټولنیز ژوند ورو ورو مخ پیه وړانیدی لړ او لییک دټولنیو تیر‬
‫منځ پیدا شو دخلکو سره دادبی ژبی مفهوم هم رامنځ ته شو دژبی پوهان وایی چی دلیکل شوی ژبی په څرگندیدو سیره دلیومړی ځل لپیاره‬
‫ادبی ژبه منځ ته راغله او ادبی ژبه معمول په هغو لرغونو مکتبو او ښونځیو کی چی د ژبی دزده کړی لپاره جوړ شوی وو لوستل کیییدله‬
‫‪20‬‬

‫او وایی چی په نړۍ کی سومریان ‪،‬اسوریان ‪ ،‬بابلیان او لرغونی مصریان هغییه خلییک وو چییی دژبییی دزده کیړی لپییاره یییی پییه نیړۍ کییی‬
‫لومړنی ښوونځی پرانیستل په دی وخت کی لیکل شوی او ادبی ژبه د ډیرو لږو خلکو زده وه او ولسییی خلییک ورڅخییه بییی خییبره یییا بییی‬
‫برخی وو ‪.‬په دی ډول دادبی ژبی او دهغی ژبی تر منځ چی داسی خلکو به ویله ډیر تو پیر پیدا شو ‪ .‬څرنگه چی دادبییی ژبییی پوهیییدونکی‬
‫وگړی ډیر لږ وو نو ځکه د دی اغیزی دولس دژبی په مقابل کی لری او وروسته پاتی شوی کله چی هغه وخت حکومتونه په دی وپوهیدل‬
‫چی دوی له ولس سر ه په خپلو کارو نو کی کړاو لری نو یی دولس خلکو ژبه په لیکلی ژبه واړوله او له دی امله یی ژبه او لهجییه دا ډول‬
‫سره بیل کړل ) لهجه هغی لیکل شوی او وییزی ژبی ته وایی چی داصلی ژبی او سیستم څخه په ځینو کلمو او تلفظو کی بیله شییوی وی دا‬
‫بیلتون دقبیلو‪ ،‬سیمو‪ ،‬ښارونو ‪ ،‬پوهو او ناپوهو ډلو تر منځ دخبرو او غږیدو په وخت کی ښکاره کیږی او دژبی عمومی جوړښت سییاتی‬
‫څنگه چی مونږ دپښتو ژبی په لهجو باندی کار کوو نو ل زمه بولو چیی د موضیوع میخ خپلییی ژبیی تییه واړوو پښښتو دافغانسیتان ملیی او‬
‫رسمی لرغونی تاریخی ژبه ده دا ژبه دټولو پښتنو څه که لر او که بر دی گډه مورنۍ ژبه گڼل کیږی هغه قومونه او ټبرونه چیی پییه دی‬
‫تاریخی هیواد کی‬
‫که چیری ژبپوهان د افغانستان په سیمو وگرځی نو د ځینو ژبنیییو توپیرونوسییره م بییل پییه خییبرو پییوهیږی چیی دا ب ڼه مییونږ تییه دگیډی او‬
‫مشترکی پښتو بنسټ را په لس کوی ددی استوگنه لری او پییه لیییک او لوسییت پییوهیږی د دی ژبییی لییه گرامییر ‪،‬ادب ‪ ،‬فولکلییور ‪ ،‬شییفاهی‬
‫ادب ‪،‬داستانونه ‪ ،‬د دودونو او نورو ژبنیو اړخونو سره ډیر اشنا او بلد وی ‪...‬خامخ کیږی نو دوی داسی فکر کوی چی دابه یوه ژبه وی دا‬
‫ژبی بیا دبیلو بیلو قبیلو او پلرنیو تر منځ دلیری واټن په درلودلو سره یو د بله څه توپیر لری مگر دژبپیوهنی لیه مخیی دا سییمی ییا سییمه‬
‫ایزی ژبی نه شو بللی دا ځکه چی په لږو او ډیرو فونیټیکی لغیوی او گرامیری بییدلون دغیو سییمه اییزو او محلیی ژبیو تییه د پ ښتو ژبیی‬
‫ځانگړی بیلی بیلی لهجی ویل کیږی پښتو ژبه په حقیقت کی د سیمه ایزو او محلی لهجییو څخیه منیځ تییه راغلیی ده ‪....‬کیه یییو ژبپوهانید او‬
‫لهجه څیړونکی ددغو محلی لهجو تغیر ته ځیر شی دا به ورته جوته شی چی دا محلی لهجی د پښتو مستعمل لیک دود پییه شیان عیام رواج‬
‫نلری کوم چی په لیک او لوست کی کار ورڅخه اخیستل کییږی‪ .‬چییاچی دمعیییاری پ ښتو او معیییاری لهجییی پییه بییاب څه ویلییی دی داسییی‬
‫معلومیږی چی دوی د خپل وخت او خپلی دوری دقلمی ثقافتی او رسمی قدرت خاوندا ن وو چی خپلی لهجی او وییز شکل ته یی دلیییک لییه‬
‫مخی معیاری نوم ورکړی دی‪ .‬او داسی یی ویلی دی چی دپښتو ژبی داشکل کره دی حال داچی شفاهی موجودیت نلری او په شفاهی اړخ‬
‫کی د هری سیمی لهجه ځانته ارزښت لری او یو له بله یی معیاری نه شو بللی دژبپوهانو دنظریی سره سم هره لهجه ځانته ارزښت لییری‬
‫او یوه ځانگړی پښتنی قبیله او پلرنۍ لری چی په خپله مورنۍ ژبه خبری کوی او دورځنی ژوند داړتیاوو دلری کولییو لپییاره کییار ورنییه‬
‫اخلی دژبپوهنی له مخی هره لهجه په خپل ځای کی خاص ارزښت لری او یو له بلی نه کییو م امتییاز نیه لیری ځکییه پیه هیره لهجییه بانیدی‬
‫خبری کیږی سره له دغو تو پیرونو کله چی دبیلو بیلو لهجییو ویییونکی سیره مخامیخ شیی دیوسییره سیره دلتیه دیییادونی بیل ټکیی دا دی چیی‬
‫دپ ښتو پییه اوسیینی مسییتعمل لیییک دود برسیییره دغییه سیییمه ایییزی محلییی لهجییی ځانته درانییده ادبیییات ‪ ،‬فولکلوریییک داسییتانونه ‪ ،‬کیسییی ‪،‬‬
‫اصطلحات او متلونه لری چی دهغوی راټولول دپښتو ژبی د تعمیم او وړاندی تگ د پاره ضروری او اساسی بنسټ جوړوی چی په یوه‬
‫لهجه کی په لږ تغیر یو ډول او بله لهجه کی بل ډول افاده کیږی ‪....‬‬
‫لهجی ولی په یو حال نه پاتی کیږی ؟ ژبه دنورو اجتماعی پیښو په شان په تحول او تغیر کی ده‪ .‬او په خپله لرغییونی ب ڼه نییه پییاتی کییږی‬
‫ډول ډول پیښی دزمانی او چاپیریال بدلون او دشیانو نوی والی او زوړوالی ورباندی اثر کوی دژبی دتغیر او بدلیدو دپاره په عمییومی ډول‬
‫سره ویلی شو چی موږ دخپلو نیکونو ژبی په لږ او ډیر تغیر سیره هییری کیړی دي‪ .‬او پییه دی وییییز سیسیتم کییی تحیول راغلیی همییدارنگه‬
‫نیکونه دخپلو لمسیو او کړوسیو په خبرو چی ددوی څخه نیمه پیړۍ او یا یوه پیړۍ وروسته پیداشوی دی ښه نییه پییوهیږی‪ .‬پییه دی وخییت‬
‫کی دژبی تحول گړندی نه دی ‪ ،‬بلکی ډیر ورو تغیر مومی ددی بڼی دڅرگندولو لپاره یو مثال راوړو‪ .‬څو میاشیتی د مخیه دکلیی څخیه ییو‬
‫اتیا کلن سپین ږیری د دوا او درمل لپاره کابل ته راغلی وو‪ :‬کله به می چی له ده سر ه خبری کولی داسی لغتونه به یی ویل چی زه ښه نه‬
‫ورباندی پوهیدم ددی دپاره چی ورباندی پوه شم له هغه نه به می بیا پوښتنه کوله او هغه به پر ما خندل او ویل به یی چی تا خپله مییورنۍ‬
‫ژبه هیره کړی ده او په ښار کی لوی شوی یی او په پښتو ښه نه پوهیږی دکلی او خپلو خلکو د شیانو سره دی اشنایی لری شوی‪ .‬د ده د‬
‫خبرو او مجلس په وخت کله داسی پیښیدله چی هغه به زما په ځینییو خییبرو نییه پوهیییده او د دی سییبب داوو چییی مییا بییه د نویییو شیییانو نییوم‬
‫اخیست او هغه به ورته حیران وو چی داڅه وایی ؟ اوسم دستی به یی ماته ویل زویه پوهیږم چی دپښتون په څیر خپل وار اخلییی زمییا پییه‬
‫خبره چی پوه نه شی مانع راپیداکوی څو چی له ما دی سیالی کمه نه شی‪ .‬البته هغه شیان چی ده ویل هغه دده دزمانی او وخییت معمییول او‬
‫رواجی شیان وو چی اوس یی تغیر کړی او هم لږلږ په انتیک ډول پیدا کیږی هغه څه چی ما ویییل دنیین ور ځی داړتیییاوو ضییروری شیییان‬
‫وو‪ .‬دارنگه ده ته بین المللی لغتونه چی پښتو ژبی پیه مسیتعار ډول اخیسیتی دی هییڅ معلیوم نیه وو پیه دی تیوگه وینیو چیی ده تیه زمیونږ‬
‫دزمانی ډیرشیان نوی وو ‪.....‬‬
‫په دی ډول سره وینو چی دزمانی په اوښتلو سره ژبه او لهجه یو له بله تغیر پیدا کوی هغه پښتو لغتونه چی د امیر کروړ او ښکارندوی‬
‫په وخت کی استعمالیدل اوس په هغو شان نه استعمالیږی لکه زړن ‪ ،‬پلن ‪ ،‬کروړ ‪ ...‬دوخت په تیریدوسره کله چی یوه کورنۍ ‪ ،‬قام لییه یییو‬
‫ځای نه بل ځای ته هجرت او لیږد وکړی نو په نوی سیمه کی دی تییه اړ دی چییی د دی سیییمی دخلکییو راشییی ‪ ،‬درشییی ‪ ،‬دودونییو ‪ ،‬پییوهی‬
‫اونورو کړو وړو سره اشنا شی نو په دی ډول خپله مورنۍ ژبه ) لهجه ( او کړه وړه ورو ورو څه ناڅه هیروی او پرځای یی ددی سیمی‬
‫دودونه او لهجه اخلی چی دا ټکی د لهجو خصوصیات او ممیزات را په گوته کوی ‪ .‬دمثال لپاره که چیری دپکتیا یییوه کییورنۍ هییرات تییه‬
‫ولړه شی او هلته میشته شی دوخت په تیریدو او د زمانی په اوښتو سره به یی ژبه ‪ ،‬دود او کړو وړو کی څرگند توپیر من یځ تییه راشییی ‪.‬‬
‫داځکه په دی نوي ځای کی دپکتیا کورنۍ دی ته اړ ده چی د ژوند د تیریدو لپاره د دی سیمی له خلکییو سییره راشییه درشییه وسییاتی او ورو‬
‫ورو مجبوریږی چی له دی سیمی نه ځان ته واده وکړی په دی توگه یی ژبه تغیر کوی دلهجو ترمنځ بییل خصوصیییت دبیلییو بیلییو ټبرو او‬
‫کامونو تر منځ طبعی پولی لکه لوی غرونه ‪ ،‬سیندونه اوارت ارت ډاگونه او د جغرافیایی واټن لیری والییی دی چیی پییه مختلفییو سیییمو کییی‬
‫یی لیدلی شو ‪ .‬مونږغرونه د طبعی پولو د بندښت په لحاظ چی لهجی د تغیر سبب گرځی دمنگلو او وزیرو دلهجی توپیر دبیلگی پییه تییوگه‬
‫څیړو چی دغرونو او لرو دبندیز له مخه څومره تغیر سره لری ‪.‬‬
‫‪21‬‬

‫د وزیرو لهجه‬ ‫دمنگلو لهجه‬

‫تربیر‬ ‫تربور‬
‫یسپنه‬ ‫وسپنه‬
‫خاوری‬ ‫کوندول‬
‫ځیکه‬ ‫شمله‬
‫شیرکو‬ ‫بړستن‬

‫سیمه ییز جغرافیایی لیری واټن هم د دوو بیلو لهجو د اختلف او تغیر سبب گرځی چی ددی خوصوصیت د څرگندولو لپاره مییونږ دپکتیییا‬
‫دسیمی منگلو لهجه د فراه ولیت شینډنډ لهجی سره پرتله کوو او د دواړو لهجو په پرتله کیدو کی به دا ټکی جوت شییی چییی لییری والییی او‬
‫فاصله دلهجو ترمنځ غوره اختلف پیدا کوی مگر سره له دی هم کله چی دفراه او پکتیا خلک سره مخامخ شی دیو او بل په خبرو پوهیږی‬
‫چی دا دپښتو مورنۍ ژبی د گډ والی بڼه را په لس کوی ‪ .‬د دا ډول ځانگړیو لهجو په را پیدا کیدو کی دښوونی او روزنی شته والییی او‬
‫نشتوالی بل په زړه پوری عامل دی چی لهجی یو دبل سره جل کوی او په یوه بڼه نه پاتی کیږی ‪ ...‬له بل پلییوه دژبییی او لهجییی پییه بییدلون‬
‫کی چی په یو حال نه پاتی کیږی او په بیل بیل شکل را منځ ته کیږی دحکومتونو سیاسی او اقتصادی بڼه ده چی په هیییواد کییی دبیلییو بیلییو‬
‫ولیتونو تر منح دتگ او راتگ خنډونه دعلم او پوهی دزده کړی او نه زده کیړی دمخنییوی د خلکیو تیر منیځ شیخړی د تجیارت اجیازه نییه‬
‫ورکول‪ .‬او داسی نو ځانگړی عوامل دی چی دیو ملت وگړی یی دیو بل نه گوښی او جل ساتلی دی دا پیښی او علتونه د دی سبب کیږی‬
‫چی لږ تماس سره ونیسی او په خپلو سیمو کی پاتی شی په دی توگه دخلکو دتماس او نییه لیییدو پیه صیورت کییی د دوی ترمنیځ پیه ژبییه او‬
‫خبرو کی لهجوی اختلف را پیدا کیږی ‪ ...‬له بلی خوا حکومت د حکومت کولو په وخت کی د ټولو سیمو په وگړو باندی په یوه ژبه قییانو‬
‫ن چلوی مالیه او باج ورڅخه د خپل آمریت په لهجه ټولوی ‪ ...‬په دی توگه وینو چی ژبه په یو حال نییه پییاتی کییږی او هییرو مییرو د بیلییو‬
‫بیلو خصوصیاتو او ممیزاتو له مخی بیلی لهجی پیدا کوی ژبه د طبعی‪ ،‬جغرافیایی چاپیریال نویو اوزړو شیانو دمنځ ته راتلو او تلو له امله‬
‫تل په تغیر او بدلون کی ده او لهجی هم ورسره اوړی او را اوړی ‪ ...‬په هرصورت کله داسی پیښه شوی ده چی دیوی سیمی لهجه دعلمی‬
‫او ادبی اثارو د درلودلو له امله په نورو لهجو باندی تفوق او بری موندلی وی نوی ژبپییوهنه وایییی چییی ددی معتییبری لهجییی لغتییونه سیییمه‬
‫ایزو لهجو کی لیدل شوی چی په حقیقت کی محلی او سیمه ایزی لهجی له یوی مییور څخییه را پییید ا شییوی دی چییی د مقایسییی او خییبرو پییه‬
‫وخت کی په خپلو منځونو او هم له خپلی مور سره تو پیر لری ‪ .‬ددی تغیر له امله دا نه شو ویلی چی کومه به لومړی بڼی تییه ورتییه والییی‬
‫ولری او کومه به تری لری وی دا کار خورا مشکل او درونید دی داسیی لیکیل اسیانه پییدا کییږی چیی د دی ب ڼی څرگنیدونه وکیړی نیو د‬
‫ژبپوهنی دمحقق له نظره ټولی لهجی او ژبی یو شان دی چی دوییز سیستم له مخی دانسان دصوتی غړو پییه واسییطه دپوهولییو او راپوهلییو‬
‫لپاره استعمالیږی او انسانان خپلی مخامخ اړتیاوی پری پوره کوی ‪.‬‬
‫دنړۍ پرمخ دهری ژبی پوهان او ژبپوهان کوښښ کوی چی د خپلی ژبی ساختمان او جوړښت دنویو علمونو په رڼا کی مخ پییه وړانییدی‬
‫بوزی له دی کبله که چیری دپښتو ژبی دلهجو په راټولولو کار ونه شی نو دپښتو ژبی دڅیړنی برخه به د دی لړۍ څخه نیمگ یړی وي ‪.‬‬
‫د دی لپاره چی مونږ دژبپوهنی داصولو سره سم دپښتو ژبی لهجوی ساختمان او جوړښت څیړلیی وی دننیی ژبپیوهنی داصیولو سیره سیم‬
‫دپښتو ژبی لهجوی ساختمان او جوړښت عملی کړو په کومه سیمه کی چی محقق د ژبی دلهجو تحقیق کوی لومړی باییید د دی سیییمی ییوه‬
‫جغرافیایی سروی ترسره کړی څو چی محقق او لهجه ټولونکی یی ثبتوی دهغو ثبتولو لستونه باید برابر کړی ‪ .‬ضروری مواد دنییورو نییه‬
‫دمخه او نور مواد چی ډیر ضروری نه دی وروسته پسی سم کړی‪ .‬کومو سیمو ته چی محقق او لهجه ټولییونکی سییفر کییوی د خپییل تحقیییق‬
‫لپاره دا ورته ضروری ده چی ځان ته سم ځواب ورکونکی انتخاب کړی له بله پلوه دژبپوهنی علم پیشنهاد کوی دلهجو پییه راغون یډولو کییی‬
‫علمی تحقیق او څیړنه په زړه پوری رول لری د دی کار د سرته رسولو لپاره داسی غوښتنه کوی چی اول دی یو گروپ ته د ژبپییوهنی د‬
‫اصولو سر ه سمه پوهه او زده کړه ورکړای شی کله چی دا گروپ د ژبنیو اصولو سره اشنا شی د هیواد بیلو بیلو سیییموته دی ولی یږل شییی‬
‫څه وخت چی د بیلو بیلو سیمونه مواد راټول کړی هغه ژبپوهان یو له بل سره مقایسه کړی ‪ .‬غور ورباندی وکړی څ ښو چییی نیمگړتیییاوی‬
‫یی د بل وخت لپاره پوره شی ‪ .‬په دغو څیړنو کی محقق او لهجه څیړونکی لییه لزمییو مییوادو نییه لکییه دغیږ ثبتولییو ماشییین ‪ ،‬دعکسییونو او‬
‫فلمونو د اخیستلو وسائل له ځان سره ولری څو چی دا کار پییوخ او پییه منظییم ډول ترسییره شییی ‪ .‬دپ ښتو ټولنی دعمییومی پلن لییه مخییی د‬
‫ژبپوهنی لویی څانگی ته د لهجو علمی وظیفه دنورو علمی درنو کارونو په څنگ کی ورپه برخه ده نو لزمه ده چی پورته مواد تییر غییور‬
‫لندی ونیول شی که داټولی لهجی راټولی نه شی او په خپله بڼه پاتی شی نو څنگه چی لهجی پییه کلیییو او محلییی سیییمو کییی دخلکیو پییه‬
‫خولو کی دی او د وخت په تیریدو سره له منځه ځی نو هرو مرو هغی خواته تگ ضروری دی چی د خلکو له خولی په اصله ب ڼه لسییته‬
‫راوړل شی د لهجو څیړونکی هغه څوک دی چی د لهجو د راغونډولو او څیړنی لپیاره کلیی پیه کلیی سییمه پیه سییمه او ولییت پیه ولییت‬
‫گرځی ‪ .‬او غواړی چی لهجی ثبت او را ټولی کړی که ځیر شو د ده کار ډیر غوره او مهم دی دا ځکه چی دی دخلکو لییه خییولی څخییه د‬
‫خبرو او وینا په وخت کی لغتونه را ټولوی او د لهجو دراټولولو او ثبتولو په وخت کی داسی پیښیږی چی ځینی خلک ده ته درسییت او‬
‫سم مواد ورنه کړی په دی برخه کی دی خپله غوښتنه او څیړنه څو واره تکرار کړی ‪ .‬او راټول شوی مواد د یوله بل سر ه پرتله کییړی‬
‫څو چی سمه بڼه یی پیدا کړی ‪ .‬د لهجی ویونکی هغه څوک دی چی په خپله مورنۍ ژبه خبری کوی دلهجییی څیړونکییی هغییه څ ښوک دی‬
‫‪22‬‬

‫چی لیکی یی ‪ .‬د ژبپوهنی د پوهانو او ژبنیو پرمختللیو اصولو له مخی لهجه باید په اصلی شکل ثبته شی او راغونډه شییی ‪ .‬نییو د دی لپییاره‬
‫داسی پیشنهادونه کوی ‪ :‬ویونکی باید هغه څوک وی چی سواد ونلری که چیری د لهجی ویونکی دعلم او پییوهی سییره اشییناوی نییو هغییه بییه‬
‫خپله مورنۍ لهجه دلیک لوست له لهجی سره گډه کیړی وی پییه هغییه صییورت د لهجییی پییه راغونیډولو کییی دژبپییوهنی د اصییولو او علمییی‬
‫میتودونونه باید کار واخیستل شی د ژبپوهنی ځینی پوهان په دی عقیده دی چییی دلهجییی څیړونکییی د ی د خپییل تحقیییق پییه وخییت کییی هغییه‬
‫لغتونه چی راغونډوی یی د گروپونو په شکل راټول کړی او د ځان سره یی دی وساتی د دغو ټکیو په رڼا کی غواړو چی پښتو لهجی‬
‫په اصلی بڼه را ټولی کړی ‪.‬زیاتره داسی اټکل کیږی‪ .‬چی لهجه داسی ژبه ده چی د الفبا او لیکلییی ادبیییات ونلییری ځینییی گیړدود داسییی‬
‫ژبه گڼی چی د رغیدونکی شمیریی لږوی یعنی په یوه کوچنی گړنۍ ټولنه کی پری خبری وشی ‪ .‬کله کلیه د گیړدود مقیوله پیه هغیه ژبیه‬
‫اطلق کیږی چی ټول یی له یوی ژبنۍ منبع څخه راوتلی وی ‪ .‬داسی خلک هم شته چییی وایییی گیړدود د ژبییی خوسییا شییوی او کرغییړن‬
‫شکل دی ‪ ،‬اما حقیقت داسی نه دی معاصره ژبپوهنه هڅه کوی چی د ژبی او گړدود جلکونکی پولی وټاکی او په علمی تییوگه یییی تشییریح‬
‫کړی ‪.‬‬
‫مونږ پوهیگو چی د یوی گړنۍ ټولنی ټول غړی یو شانته نه غږیږی ‪ .‬دغه نه یوشانته غږیدل بیخی یو څرگند واقعیت دی ‪ .‬که مونږ او‬
‫تاسی ته د کوم پښتون یا دری ژبی هستوگنځی هم معلوم نه وی او دوی پییه مییورنۍ ژبییه سییره وگړییږی ‪ ،‬نییو دگړیییدو لییه دود څخییه یییی‬
‫پوهیږو چی هراتی دی که کابلی ‪ ،‬بامیانی دی یا تخاری ‪ ،‬ننگرهاری دی که کندهاری خوستی دی که بدخشی او داسی نور ‪.‬‬
‫ددغو عینی شواهدو پربنا ویلی شو چی دیوی گړنۍ ټولنی دگړیدو پییه دود کییی تییوپیرونه شییته او مییونږ دغییو ډلیییزو وینییایی توپیرونییو تییه‬
‫گړدود وایو ‪.‬‬
‫پوهیږو چی ژبه دانسانانو تییر منیځ ییو غږییز رمییزی او ارتبییاطی نظیام دی ‪ ،‬چیی دنظییامونو د ترکیییب څخیه منځتییه شیوی دی یعنییی ژبییه‬
‫دنظامونونظام دی‪ .‬په واقعیت کی ژبه له شپږواصلی اوفرعی نظامونوڅخه جوړه شوی ده ‪:‬‬

‫‪ _ 1‬فونولوژیک نظام )‪ (phonemic System‬دفونیمونودجوړښتی غږیزو واحدونو پانگه اودهغوی د وقوع ترتیب‪.‬‬

‫‪ _ 2‬صرفی یامورفولوژیکی نظام ) ‪ (Morphomic System‬دمورفیمونو "د مانا لرونکوجوړښتی واحدونو" پانگه اودهغوی دترتیب‬
‫اوتشکیل قوانین‪.‬‬

‫‪ _ 3‬نحوی یا سینټاټیک نظام )‪ (Syntactic System‬دمورفیمونوپانگه او د هغوی د وقوع ترتیب‪.‬‬

‫‪ _ 4‬مورفو‪ -‬فونیمک نظام )‪ (Morpho-Phonemic System‬هغییه چییی مورفولوژیییک ‪،‬سییینتاتیک ‪ ،‬فونولوژیییک نظییامونه سییره‬
‫مربوطوی ‪ .‬صرفی ‪ ،‬نحوی اومورفو‪ -‬فونیمیک نظامونه په گډه سره د ژبی گرامری نظام تشکیلوی‪.‬‬

‫‪ _ 5‬مانیایی ییا سییمانټیک نظیام )‪ (Semantic System‬چیی ډول ډول مورفیمیونه ‪ ،‬د مورفیمونیو ترکیبیونه او د وقیوع ترتییب اود‬
‫شیانواقتفاتوله ډولونو سره مربوطوی‪.‬‬

‫‪ _ 6‬فونیټیک نظام ) ‪ (Phonetic System‬هغه دودونه چی دفونیمونواودگړیدونکو له خوا دهغوحادیثدل په غږیزو څپو بدلوی اوداسی‬
‫گړنی رمزونه جوړوی چی اوریدونکی یی تفسیروی ‪ .‬ژبپوهان هغه ژبنۍ پدیدی چییی مییوږ گیړدود وبییاله ‪ ،‬پییه علمییی میتییود څییړی ‪ ،‬اود‬
‫ژبپوهنی دغی څانگی ته دیالکټالوجی یا گړدودپوهنه وایی‪ .‬دیالکتالوجی له اړه د تشریحی ژبپوهنی یوه غوره څانگه ده اوداسییی یییوعلم‬
‫دی چی د یوی ژبی د جامع نظام فرعی نظامونه څیړی‪ .‬په دی توگه ویلی شوچی ژبه دگړدودونو له مجموعی څخه تشییکیلیږی ‪ .‬لهجییوی‬
‫اختلفات په یوه ټولنه کی ښایی ټولنیز وی چی د جغرافیایی توپیرونییو پییه اسییاس رامنځتییه کییږی‪ .‬د ماشییوم دوینییا دود تییه گیړدود نشییو‬
‫ویلی‪ ،‬ځکه دغه ژبه مصنوعی اوتقلیدی وی‪.‬‬

‫لهجوی اطلس‬

‫په یوه ټولنه کی د یوی ژبی ویونکی لږ او ډیرتوپیرونه لری ‪ ،‬په عمومی ډول دا اختلفونه په دریو طبقوکی په څرگند ډول سره لیدل‬
‫کیږی‪.‬‬

‫‪ _ 1‬شغل ‪ :‬دیوه وزیروینا دیوه سوداگرله وینا سره توپیرلری دهرشغل خاوند د خبرو اترو لپاره خپل خاص موضوعات لری‪ .‬ښایی یییو‬
‫ښوونکی یوی پدیدی ته تکبر ووایی خو یو دوکاندار همدی پدیدی ته "درشن" ووایی‪.‬‬

‫‪ _ 2‬جنس ‪ :‬د نارینو او ښځو د گړیدلو دود توپیر لری‪ .‬دري ژبی ښځی په کابل کی یو تکیه کلم په خاص آهنگ سره کیاروی اووایییی‬
‫"بسیارگپ نزن" خو نارینه هیڅکله دغه کلمه په همدی قرینه او دود کی نه کاروی‪.‬‬

‫‪ _ 3‬عصر ‪ :‬د ماشوم وینا له کوچنی سره د کوچنی له زلمی سره او د زلمی له زاړه سره توپیر لری دا تییوپیرونه پییه هغییه ځایوکی ډیییر‬
‫لیدل کیږی چیرته چی زوړ کلچر په نوی کلچر پیه چټکتییا سیره د بیدلون پیه حیالت کیی وی‪ .‬دزړو وینیا زییاتره ثیابته ب ڼه غیوره کیوی‪.‬‬
‫‪23‬‬

‫همییدارنگه اقتضییا هییم پییه گیړدود کییی لییوی رول لوبییوی مثل ‪ -‬د تحصیییل لرونکییو کسییانو د کړیییدا دود پییه کوراوټولنییو کییی تییوپیر لییری د‬
‫جفرافیایی موقعیت په اساس ممکن د یوی ژبی ویونکی په خپلو خبرو او ویناوو څرگند اختلفونه ولری‪ .‬مثل ‪ -‬په کندهار کی )چوپان ( تییه‬
‫شپون وایی مگر په ځینو نورو لهجو کی ورته "شپین" وایی‪ .‬که مونږ وغواړو د یوی ژبی بیلی بیلی لهجی او د هغوی توپیرونه په صحیح‬
‫ډول سره وښوولی شو ‪ ،‬نو د هری لهجی په باره کی د ژبپوهنی له اصولو سره سم یو لړ تحقیقات وک یړو او هغییه مییواد چییی دهغییوی پییه‬
‫واسطه موږ د نوموړی ژبی بیلی بیلی لهجی او د هغوی توپیرونه وښوولی شو د ژبپوهنی دعلمی اساساتو له مخی راغونډوو‪ .‬یوه طریقه‬
‫داده چی د یوه کاغذ پر مخ باندی د هرځواب ورکونکی )‪ (Informant‬خبری په بیل بیلوعمودی ستونونو کی په داسییی ډول سییره راولییو‬
‫چی د ټولو ځواب ورکونکو هغه ځوابونه چی د یوی موضوع په باره کی یی ورکړی دی څنگ په څنگ پییه یییوه افقییی لیکییه بانییدی واقییع‬
‫شی‪ ،‬څو په دی توگه موږ وکولی شو چی نوموړي ځوابونه یو له بل سره پرتله کړو بلیه طریقیه دا ده چیی نومیوړی د نقشیو پیه تیوگه پیه‬
‫داسی ډول سره وښایو چی په هغی کی د هرځواب ورکونکی ځواب د هغه ځواب ورکییونکی د هسییتوگنی پییه ځای کییی واقییع شییی‪ .‬دغییه‬
‫دوهمه طریقه یوه غوره طریقه ده ځکه چی د دغسی نقشو یوه مجموعه موږ ته موقع راکوی چی د یوی ژبی د بیلبیلوعناصرو د اسییتعمال‬
‫مشخص ځایونه په نوموړو نقشو کی د مقایسه کولو په ترڅ کی پیدا او مقایسه کړو د دغسی نقشو مجموعه چی په هغییو کییی د ییوی ژبیی د‬
‫بیلبیلو لهجو دغسی اوداسی نور توپیرونه ښوول شوی وی د ژبپوهنی په اصطلح لهجوی اطلس )‪ (Dialct atlas‬بلل کیږی‪.‬‬
‫ژبپوهان چی د یوی ژبی په باره کی تحقیق کوی او د هغی ژبیی د مییوادو راغونیډول غییواړی‪ .‬نییو د هغییی ژبییی د ویونکییو څخیه یو څوک‬
‫انتخابوی او له هغه څخه په هغه ژبه کی یو لړمنظمی او کاپی پوښتنی کوی ‪ .‬دځواب ورکونکی په انتخاب کی محقق باید برسیییره پییردی‬
‫چی د هغی لهجی اختلف له نورو لهجو سره په نظر کی ونیسی باید د ځواب ورکونکی شخصیی خیواص او څرنگیوالی هییم بایید مطیالعه‬
‫کړی چی په دی جملو کی دا لندنی شیان ډیر اهمیت لری ‪:‬‬

‫د ځواب ورکونکی عمر باید تر )‪ (16‬کلو زیات وی دا ځکه هغه څوک چی عمر یی تر )‪ (16‬کلو لږ وی په ژبییه‬ ‫‪-1‬‬
‫کی کافی تجربه او معلومات نه لری‬

‫‪ _ 2‬په عمومی ډول نر تر ښځی د خلکو سره زیات تماس لری ‪ ،‬نو ځکه د ځواب ورکونکی په حیث ورته ترجیح ورکول کیږی‪.‬‬

‫‪ _ 3‬د ځواب ورکونکی فکری ذکاوت د ژبی په تحقیق کی ډیر اهمیت لری ‪.‬‬

‫‪ _ 4‬د ځواب ورکونکی معلومات په هغه ژبه کی چی د هغی په واسییطه محقییق لییه ځواب ورکییونکی څخییه پو ښتنه کییوی هییم ډیییر‬
‫اهمیت لری که یو ژبپوه وغواړی چی د یوی ژبی په باره کی بشپړ تحقیق وکړی ‪:‬‬

‫محقق باید په دی عقیده وی چی ځواب ورکونکی تل صحیح ځواب ورکوی نو ځکه د ځواب ورکونکی سره مبییاحثه‬ ‫‪-1‬‬
‫ونه کړی ‪.‬‬

‫محقق باید د ځواب ورکونکی په مرسته اوپوهه د کلمی درست تلفظ یاد داشت کړی‪.‬‬ ‫‪-2‬‬

‫محقق باید دځواب ورکونکی څخه هیله ونه کړی چی ډیر ځلی یوه خبره تکرار کړی ‪.‬‬ ‫‪-3‬‬

‫دتحقیق په وخت کی باید د ځواب ورکونکی لیاقت اوذکاوت وساتل شی اوله ځواب ورکونکی سره دوستانه وضعیت‬ ‫‪-4‬‬
‫دمحقق د بریالیتوب سبب گرځی ‪.‬‬

‫په یوه وخت کی باید ډیرکار ونه شی ‪ .‬په عمومی ډول محقق په یوه وخت کی تر ) ‪ (45‬دقیقو څخه زیات تحقیق ونه‬ ‫‪-5‬‬
‫کړی‪ .‬ترهر )‪ ( 45‬دقیقو څخه وروسته باید تفریح وکړی‪.‬‬

‫د ځواب ورکونکی څخه باید د ژبی په باره کی علمی پوښتنی وشی‪ .‬او داسی پوښتنی له هغه څخه باید وشی چی د‬ ‫‪-6‬‬
‫)ما احمدولید ( پرځای ) زه احمدولید ( جمله استعمال کړی‪.‬‬

‫په هغه سیمه چی محقق د ژبی د لهجوتحقیق کوی ‪ ،‬محقق لمړی د نوموړی سیمی یوه جغرافیایی سروی وکړی‪.‬‬ ‫‪-7‬‬

‫دلهجوی اطلس اصطلحات‬

‫په لهجوی اطلس کی د ژبپوهنی علما ځینی اصطلحات راوړی چی دلته یی په لند ډول یادونه وشی‪.‬‬
‫په دی جمله کی ایسوگلس )‪ (Isogloss‬یوه ډیره مهمه اصطلح ده چی ډیره استعمالیږی‪.‬‬
‫‪24‬‬

‫دلهجوی اطلس په ترتیبولو کی ډیرمهم کییاردا دی چییی د ژبییی د مختلفوعناصییرود اسییتعمال تییوپیر چییی پییه بیلبیلییو سیییمو کییی موجییود وی‬
‫وشوولی شی او د هغوی ویشنه او سرحدونه وټاکل شی هغه سرحدی لیکه چی د ژبی د یوعنصر د استعمال تییوپیر پییه مختلفییو سیییمو کییی‬
‫وښایو ایسوگلس بلل کیږی‪ .‬ځینی ایسوگلسونه نسبت ځینو نورو ایسوگلسونو ته ډیر مهییم بلییل کییږی مثل ‪ -‬ایسییوگلس چییی دوی لییوی‬
‫سیمی سره بیلوی نسبت وهغه ایسوگلسونو ته ډیر مهم بلل کیږی چی تر کلیو او وړو وړو سیمو نه په غیرمنطم ډول سره تیریږی‪ .‬د ژبییی‬
‫کوم عنصر چی په یوه محدوده سیمه کی استعمالیږی اودغه سیمه د یوه ایسوگلس پییه واسییطه احییاطه شییوی وی وهغییه سیییمی تییه مرکییزی‬
‫سیمه )‪ (Focalarea‬وایی‪.‬‬
‫د ژبی ځینی عناصر چی د استعمال تییوپیر لییری ممکیین پییه پراگنییده ډول سییره تیییت شییوی وی نییوځکه ایسوگلسییونه د دغسییی عناصییرو د‬
‫استعمال ځایونو د ښوولو په غرض یو په بل سره ننوتل او گډوډ سره واقع شوی وی داسی سیمی چییی دغسییی ایسوگلسییونه پکییی راغلییی‬
‫وی گړیدید اریا)‪ (Graded Areas‬یی بولی کله کله یو زیات شمیر ایسوگلسونه په یوه ځای کی سره واقع شوی وی او تقریبا پییه یییوه‬
‫خواباندی تللی وی‪.‬‬
‫هغه سیمه چی د ایسوگلسونو د دغسی بییدلونونو پییه واسییطه سییره بیلییه شییوی وی لهجییوی سیییمه )‪ (Dialecarea‬یییی بییولی‪ .‬او د دغسییی‬
‫ایسوگلسونوچی د بیلبیلو سیمو په منځ کی یی پلن سرحد تشکیل کړی وی نسبت ویوه ایسوگلس یا هغه ایسوگلسونو ته چی شمیر یی لږ‬
‫وی د ژبی ډیرتوپیرونه او بدلونونه ښایی اوممکن د دغسی سیمی پرلهجه باندی یییو بییل نییوم کی ښول شیی یییو ایسیوگلس ییا د ایسییوگلس‬
‫یوبنډل چی د کوم داسی سیند له څنگه سره تیر شوی وی چی د خلکو په منځ کی رابطه او تییگ راتییگ قطییع کیړی وی پییه عمییومی ډول د‬
‫توقف په حالت کی وی ‪ .‬د ژبی د کوم عنصر یا عناصرو استعمال له مرکز څخه له سړي څخه ترسیړي پییوری او لییه کلییی څخییه تییر کلییی‬
‫پوری خبریږی او تر هغه مخته پوری په حرکت کی وی څو چی د کوم مانع سره مخامخ شی او ودریږی‪ .‬دا مانع ممکیین طییبیعی وی لکییه‬
‫کوم غر یاکوم لوی سیند یا ممکن سیاسی وی که چیری دا ډول مییانع وجیود ونلیری نوسیړی بایید اغلبیا ‪ -‬داسیی نییتیجه واخلیی چیی د ژبیی‬
‫نوموړی عنصر یا عناصر تل په حرکت کی وی او هری خواته چی لر ولری هلته نفوذ کوی‪ .‬د ژبنی اطلس په نقشو کی نه یییواځی لیکییی‬
‫استعمالولی شو بلکی موږ کولی شو مربع گانی ‪ ،‬مثلثونه ‪ ،‬دایری او داسی نوری نقشی استعمال کړو د بیلگی په توگه په پ ښتو کییی )ښ‬
‫= ‪ (S‬په ځینو سیمو کی په ) خ = ‪ (X‬او په ځینو منطقو کی )خ=‪ (X‬سره تلفظ کیږی‪.‬‬ ‫= ‪ (S‬آواز په ځینو ځایونو کی په )ښ ُ‬
‫که موږ وغواړو چی د )ښ=‪ (S‬نوموړی دری ډوله سیمی په نقشه کی وښایو کولی شو په هغه ځایو کی چییی )ښ=‪ (S‬وایییی د مربییع او‬
‫په هغه سیموکی چی )خ=‪ (X‬وایی د مثلث او په هغه مناطقو کی چی )خ=‪ (X‬وایی د دایرو علمییی کی ښیږدو او پییه دی تییوگه د نومییوړی‬
‫آواز بیل بیل تلفظ په مختلفو سیمو کی د نقشی پر مخ وښایو کله کله د ژبی کوم عنصر په هماغه ډول یو ځای کیږی په بیل بیییل ډول سییره‬
‫استعمالیږی چی وداسی سیم ته انتقالی سیمه وایی لکه د کندهار په علقه کی چی "کی" او "کښی" دواړه وایی مگییر پییه ننگرهییار او ځینییو‬
‫نورو سیمو کی نه استعمالیږی کله کله د ژبی ځینی عناصر یواځی په هغه سیمو کی پیدا کیږی چی گوښه واقع شوی وی او خلییک یییی لییه‬
‫نورو سیمو سره ډیر تگ او راتگ نلری د دغسی سیمو لپاره د مارجینل)‪ (Marginal‬یعنی گوښه اصطلح راوړله کیږی‪.‬‬

‫نتیجه )پایله(‬

‫دنړۍ پر مخ د هری ژبی پوهان او ژبپوهان کوښښ کوی چی د خپلی ژبی سییاختمان اوجو ړښت د نویوعلمونییو پییه ر ڼا کییی مییخ پییه‬
‫وړاندی بوزی له دی کبله که چیری د پښتو ژبی د لهجو په راټولولو کار ونه شی نو د پ ښتو ژبیی د څیړنیی برخیه بیه لیدی لیړۍ څخیه‬
‫نیمگړی وی ‪ ،‬د دی لپاره چی موږ د ژبپوهنی د اصولو سره سم د پښتو ژبی لهجوی ساختمان اوجوړښت څیړلی وی ‪ ،‬د نن یۍ ژبپییوهنی‬
‫د اصولو له مخی د لهجی ثبتولو او غونډولو ته اړ وی چی دا پریکړی علمی کړو او کومه ژبه کی چی محقق د ژبی د لهجو تحقیق کوی ‪،‬‬
‫لومړی باید د دی سیمی یوه جغرافیایی سروی ترسره کړی څو چی په دی توگه عمومی اولومړنی معلومات د خامو موادو پییه څیییر د دغییو‬
‫سیمو په باره کی ترلسه کړی‪ .‬څه چی محقق او لهجه ټولییونکی ثبوتییوی د هغییو لسییتونه باییید برابییر کیړی‪ .‬د ضییروری مییوادو ټولییول د‬
‫مخه اونور مواد چی ډیر ضروری نه دی وروسته پسی سم کړی کومو سییمو تیه چیی محقیق او لهجیه ټولیونکی سیفر کیوی د خپیل تحقییق‬
‫لپاره دا ورته ضرور دی چی ځان ته سم ځواب ورکونکی انتخاب کړی او په دی کی مونږ دا نتیجه واخیسته یعنی چی ژبه څه ته وایییی او‬
‫لهجه څه ته وایی او همدارنگه د ژبی تحول گړندی نه دی بلکی ډیر ورو ورو تغیر مومی‪.‬په دی ډول سره وینو چیی د زمیانی پیه او ښتلو‬
‫سره ژبه او لهجه یو له بله تغیر پیدا کوی‪ .‬هغه پښتو لغتونه چی د امیرکروړ او ښکارندوی په وخت کی استعمالیدل اوس په هغه شیان نیه‬
‫استعمالیږی‪ .‬او همدارنگه د لهجو تر منځ بل خصوصیت د بیلوبیلو ټبرونو او قومونو تییر منیځ طییبیعی پییولی دی لکییه ‪:‬لییوی لییوی غرونییه‬
‫سیندونه اوآرت آرت ډاگونه اوجغرافیایی واټن لری والی دی چی په مختلفو سیمو کی یی لیدلی شو‪.‬‬

‫اخ ځلیکونه‬

‫‪ -1‬الهام ‪،‬عبدالرحیم "ژبه اوکړدود" کابل مجله پرله پسی گڼه ‪ 811-81،‬کابل‪ :‬پښتو ټولنه ‪ 1366/9/8‬ل‪.‬ک‬
‫‪25‬‬

‫‪ -2‬تږی‪،‬حبیب ال ‪ .‬نوی ژبپوهنه اوژبنی مسایل ‪ .‬کابل‪ :‬پښتو ټولنه ‪ 1345‬ل‪.‬ک‬

‫‪ -3‬رښتین‪،‬صدیق ال ‪ .‬پښتو گرامر‪ .‬پیښور‪ :‬یونیورسټی بک اجنسی ‪ 1372.‬ل‪.‬ک‬

‫‪ -4‬زیار‪،‬مجاوراحمد ‪ .‬پښتو او پښتانه د ژبپوهنی په رڼا کی ‪ .‬پیښور د ساپی پښتو څیړنو او پراختیا مرکز‪ 1379،‬ل‪.‬ک‬

‫‪ -5‬زیار‪،‬مجاوراحمد "پښتو کړدودونه" پښتو څیړنی پرله پسی نومره ‪ 223‬کابل‪ :‬پښتو ټولنه ‪ 1356،‬ل‪.‬ک ‪.‬‬

‫‪ -6‬شاکر‪،‬نوراحمد ‪ .‬ژبنۍ څیړنی ‪ .‬کابل ‪ :‬دولتی مطبعه‪ 1350:‬ل‪.‬ک‪.‬‬

‫‪ -7‬معتمد‪،‬شینواری ‪ .‬ژوند او ادب ‪ .‬کابل ‪ :‬د دفاع وزارت د نشراتو ریاست‪ 1366،‬ل‪.‬ک‪.‬‬