DEO PRVI

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA 19181941.

PROGLAENJE KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1. DECEMBRA 1918.

A D R E S A I Z A S L A N S T V A N A R O D N O G V I J E A SHS P R E S T O L O N A S L E D N I K U A L E K S A N D R U I N J E G O V ODGOVOR Beograd, 1. decembra/18, novembra 1918. I Vae K r a l j e v s k o Visoanstvo. Oseamo se srenim to u ime Narodnog Vea Slovenaca, Hrvata i Srba, moemo da pozdravimo Vae K r a l j e v s k o Visoanstvo u prestonici osloboene Srbije kao Vrhovnog Komandanta pobedonosne narodne vojske, k o j a je u zajednikoj borbi s vojskama naih monih saveznika stvorila u v j e t e za izvrenje velikog dela naeg narodnog ujedinjenja. [Slovenci, Hrvati i Srbi, k o j i su na teritoriji bive austro-ugarske monarhije izveli prevrat i privremeno konstituirali nezavisnu narodnu dravu, promani i d e j o m narodnog jedinstva i oslanjajui se na veliko naelo demokracije k o j a trai da svaki narod sam ima da odlui o svoj o j sudbini, izjavili su ve u o b j a v i Narodnog Vea od 19. X. da ele i hoe da se sjedine sa S r b i j o m i Crnom G o r o m u jedinstvenu narodnu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca, k o j a bi obuhvatila itav neprekinuti etnografski teritorij Junih Slovena. Da se ova misao provede u delu zakljuilo je N a r o d n o Vee u s v o j o j sednici od 24. X I , da proglaava u j e d i n j e n j e drave Slovenaca, Hrvata i Srba sa S r b i j o m i Crnom G o r o m u jednu jedinstvenu dravu, i izabralo je svoje odaslanstvo, k o j e stupa pred Vae K r a l j e v s k o Visoanstvo da V a m o v a j zakljuak Narodnog Vea zvanino i u sveanoj f o r m i saopi. Zakljuak je Narodnog Vea,da vladarsku vlast na itavom teritoriju sada jedinstvene drave Srba, Hrvata i Slovenaca vri N j e g o v o Velianstvo K r a l j Petar, odnosno u n j e g o v o j zameni kao Regent Vae Kraljevsko Visoanstvo, a ujedno bi se u sporazumu sa vladom Vaeg Kraljevskog Visoanstva i predstavnicima sviju narodnih stranaka u Srbiji i Crnoj Gori imala da obrazuje jedinstvena parlamentarna vlada na podruju Jugoslovenske Drave uz jedinstveno narodno predstavnitvo. Vae K r a l j e v s k o Visoanstvo! Zelja bi Narodnoga Vea bila da se, obzirom na provizorno stanje o v o privremeno narodno predstavnitvo obrazuje sporazumno izmeu Narodnog Vea i predstavnika naroda K r a l j e v i n e Srbije, i da se ustanovi odgovornost dravne vlade prema modernim parlamentarnim naelime ovom Narodnom Predstavnitvu, k o j e bi trebalo da ostane na okupu sve vl d a'Slituante' da princip ustavnosti i parlamentarne odgovornost: C ' Potpunog izraaja. Iz istog razloga ostali bi na snazi poc krf t i Kontrolom dravne vlade dosadanji autonomni administrativni organi 13=

koji e za svoje uredovanje biti odgovorni autonomnim predstavnitvima. U ovo prelazno doba trebalo bi, po naem miljenju, stvoriti preduvjete za konanu organizaciju nae jedinstvene drave. Naa dravna vlada trebala bi u tu svrhu posebice da pripravi Konstituantu, koja bi prema iznesenom predlogu Narodnog Vea bila izabrana na temelju opeg, jednakog, izravnog, tajnog i proporcionalnog prava glasa, a sastala bi se najkasnije 6 meseci posle sklopljenog mira. U ovom istorijskom asu, kad stupamo pred Vae Kraljevsko Visoanstvo kao predstavnici naroda sa celog teritorija Junih Slovena u bivoj austro-ugarskoj monarhiji, duboko smo oaloeni to moramo konstatirati da su veliki dragoceni delovi naeg narodnoga podruja okupirani od eta kraljevine Italije, koja je do due saveznica sa Silama Sporazuma i s k o j o m elimo iveti u dobrim prijateljskim odnosima, ali nismo pripravni priznati opravdanost bilo kakvih ugovora, pa ni londonskoga, po kojem, uz povredu nacionalnih naela i principa samoodreenja, bi bili prisiljeni da deo naeg naroda odstupimo u sastav tue drave. Posebno upozoravamo Vae Kraljevsko Visoanstvo da talijanska okupaciona uprava prelazi granice i oblasti odreene i samim uvjetima primirja, sklopljenim s glavnim zapovjednikom bive austro-ugarske vojske poslije nego to se taj teritorij proglasio nezavisnim i integralnim delom drave Srba, Hrvata i Slovenaca, o emu emo vladi Vaeg Kraljevskog Visoanstva podneti potrebne dokaze. A s punim uverenjem dajemo izraza svojoj nadi: da e se Vae Kraljevsko Visoanstvo zajedno s celim naim narodom zauzeti da se definitivne granice nae drave oznae tako, da budu u skladu sa etnografskim naim granicama, a primenom naela narodnog samoodreenja proklamovanog od predsednika Sjedinjenih Amerikih Drava Wilsona i od sviju Sila Sporazuma. Neka Neka Neka Neka ivi ivi ivi ivi N j e g o v o Kraljevsko Velianstvo K r a l j Petar! Vae Kraljevsko Visoanstvo! ceo jia ujedinjeni srpsko-hrvatsko-slovenaki narod! slobodna i ujedinjena Jugoslavija. II Gospodo Odaslanici! Va dolazak u ime Narodnog Vea Slovenaca, Hrvata i Srba, dostojnog predstavnika iroke nae narodne misli, i Vae saoptenje njegove istorijske odluke od 24. novembra, k o j o m se proglaava dravno ujedinjenje svega naroda i sve nae mile, namuene ali slavne otadbine, ispunilo me dubokom radou. Primajui to saoptenje uveren sam da ovim inom ispunjavam svoju vladarsku dunost, jer njim samo privodim konano u delo ono to su najbolji sinovi nae krvi, sve tri vere, sva tri imena, s obe strane Dunava, Save i Drine, poeli pripremati jo za vlade blaene uspomene moga dede Kneza Aleksandra I i Kneza Mihaila, ono to odgovara eljama i pogledima moga naroda, te u ime N j . V. Kralja Petra I. proglaavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne drave Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Ovaj veliki istorijski in neka bude najbolja nagrada kako pregnuu vaem i vaih estitih drugova u Narodnom Veu i svih vaih saradnika, koji smelim prevratom stresoste sa sebe tuinski jaram, tako 136

i visoko razvijenoj svesti i podnesenim velikim rtvama svih delova naroda koje Vee predstavlja. Tako isto neka dananji velik in bude najlepi venac na slavnim grobovima mojih oficira i vojnika palih za slobodu, i najdivnija kita na grudima njihovih srenijih ratnih d r u g o v a koji sa mnom doivie da izvojuju pobedu nad silnim neprijatelj em ( uz veliku i plemenitu pomo naih monih saveznika. Slavu zadobivenih pobeda dele sa m o j i m starim ratnicima v o j ^ j c j jugoslovenskih jedinica u m o j o j vojsci. Svi su oni k vama pohitali, ^ v j ih doekali onako kako se samo braa doekuju. Hvala na takvom eku u ime moje vojske, hvala vam na poletu s kojim iskazujete pc Jve . renje Kraljevini Srbiji i njenom narodu, mome uzvienome ocu, Nj^ 0 _ vom Velianstvu Kralju Petru I i meni. Ja mogu uveriti vas i Narodno Vee iji ste punomonici, mogu uveriti svu moju brau slovenak u hrvatsku i srpsku, iju volju i misli predstavljate, da u se i ja, i nt 0 j^ vlada, sa svim onim to predstavlja Srbiju i narod, uvek i svuda ruk Q . voditi samo dubokom nepomuenom ljubavlju bratskoga srca p r e n i a svakom interesu, prema svim svetinjama milim dui onih u ije ste i m e doli k meni. U smislu elja i pogleda koje ste mi izvoleli izloiti i k 0 ; e i ja i moja vlada potpuno prihvatamo, vlada e odmah preduzeti da ;je to pre ostvari sve ono to ste iskazali, kako u pogledu prelazne i prr\,re_ mene periode do sastanka i kraja rada velike Ustavotvorne Skupti n e tako za izbor i sastav ove. Veran primeru i zahtevu koje imam od s\ 0 uzvienog roditelja, ja u biti kralj samo slobodnim graanima d r a v | Srba, Hrvata i Slovenaca, ostati uvek veran velikim ustavnim, parlam e n . tarnim i iroko-demokratskim naelima, zasnovanim na optem pr; l v u glasanja. Toga radi ja u potraiti vau saradnju za obrazovanje vl^de koja e predstavljati celu ujedinjenu otadbinu, pa e ta vlada biti u stalnoj vezi, najpre s vama, potom s narodnim predstavnitvom, s n j j m raditi i njemu odgovarati. S njim i s celim narodom ova e vlada imati kao prvi zadatak p0gtarati se da se granice nae drave podudaraju s etnografskim granicama celokupnog naeg naroda. Zajedno s vama imam prava nadati se i nadam se da e nai veliki prijatelji i saveznici pravedno proceniti nae gledi te, jer ono odgovara naelima koja su sami proglasili i za iju su pobedu prolili toliko skupe svoje krvi, te sam uveren da se delo osloboenja sveta nee okrnjiti predavanjem pocMuu vlast tolike nae estite, napredne i prosveene brae. Isto se tako nadam da e ti pogledi doliti izraza i u odlukama same vlade Kraljevine Italije, jer ova ima da za postanak svoga bia zahvali tim istim naelima, koje su onako sjajH tumaili perom i delom njeni veliki sinovi prologa stolea. Smemo s|" bodno rei da e u potovanju tih naela i predanja, u oseanjima na'c" ga prijateljstva i dobroga susedstva talijanski narod nai vie praVog dobra i bezbednosti, nego u ostvarenju odredaba londonskog ugovc , a ' potpisanog bez nas, i od nas nikad priznatog a u prilikama kad se rj:'.e predviala propast Austro-Ugarske, te je od onda mnogi nekada1'1 obzir postao bespredmetan. U tome i svemu ostalom radu ja se nadam da e na narod ostf^ o kraja sloan i moan, da e u nov ivot ui vedra i ponosna e ' os ojan postignute veliine i sree koja ga oekuje. Ja vas, potova'J' gospodo Odaslanici, molim da moju vladarsku re i pozdrav odnesi'^ J m o j o j miloj brai irom nae slobodne i ujedinjene Jugoslavi)
s v o

i? 7

koji e za svoje uredovanje biti odgovorni autonomnim predstavnitvima. U ovo prelazno doba trebalo bi, po naem miljenju, stvoriti preduvjete za konanu organizaciju nae jedinstvene drave. Naa dravna vlada trebala bi u tu svrhu posebice da pripravi Konstituantu, koja bi prema iznesenom predlogu Narodnog Vea bila izabrana na temelju opeg, jednakog, izravnog, tajnog i proporcionalnog prava glasa, a sastala bi se najkasnije 6 meseci posle sklopljenog mira. U ovom istorijskom asu, kad stupamo pred Vae Kraljevsko Visoanstvo kao predstavnici naroda sa celog teritorija Junih Slovena u bivoj austro-ugarskoj monarhiji, duboko smo oaloeni to moramo konstatirati da su veliki dragoceni delovi naeg narodnoga podruja okupirani od eta kraljevine Italije, koja je do due saveznica sa Silama Sporazuma i s k o j o m elimo iveti u dobrim prijateljskim odnosima, ali nismo pripravni priznati opravdanost bilo kakvih ugovora, pa ni londonskoga, po kojem, uz povredu nacionalnih naela i principa samoodreenja, bi bili prisiljeni da deo naeg naroda odstupimo u sastav tue drave. Posebno upozoravamo Vae Kraljevsko Visoanstvo da talijanska okupaciona uprava prelazi granice i oblasti odreene i samim uvjetima primirja, sklopljenim s glavnim zapovjednikom bive austro-ugarske vojske poslije nego to se taj teritorij proglasio nezavisnim i integralnim delom drave Srba, Hrvata i Slovenaca, o emu emo vladi Vaeg Kraljevskog Visoanstva podneti potrebne dokaze. A s punim uverenjem dajemo izraza svojoj nadi: da e se Vae Kraljevsko Visoanstvo zajedno s celim naim narodom zauzeti da se definitivne granice nae drave oznae tako, da budu u skladu sa etnografskim naim granicama, a primenom naela narodnog samoodreenja proklamovanog od predsednika Sjedinjenih Amerikih Drava Wilsona i od sviju Sila Sporazuma. Neka Neka Neka Neka ivi ivi ivi ivi N j e g o v o Kraljevsko Velianstvo K r a l j Petar! Vae Kraljevsko Visoanstvo! ceo na ujedinjeni srpsko-hrvatsko-slovenaki narod! slobodna i ujedinjena Jugoslavija. II Gospodo Odaslanici! Va dolazak u ime Narodnog Vea Slovenaca, Hrvata i Srba, dostojnog predstavnika iroke nae narodne misli, i Vae saoptenje njegove istorijske odluke od 24. novembra, k o j o m se proglaava dravno ujedinjenje svega naroda i sve nae mile, namuene ali slavne otadbine, ispunilo me dubokom radou. Primajui to saoptenje uveren sam da ovim inom ispunjavam svoju vladarsku dunost, jer n j i m samo privodim konano u delo ono to su najbolji sinovi nae krvi, sve tri vere, sva tri imena, s obe strane Dunava, Save i Drine, poeli pripremati jo za vlade blaene uspomene moga dede Kneza Aleksandra I i Kneza Mihaila, ono to odgovara eljama i pogledima moga naroda, te u ime N j . V. Kralja Petra I. proglaavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne drave Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Ovaj veliki istorijski in neka bude najbolja nagrada kako pregnuu vaem i vaih estitih drugova u Narodnom Veu i svih vaih saradnika, koji smelim prevratom stresoste sa sebe tuinski jaram, tako 136

i visoko razvijenoj svesti i podnesenim velikim rtvama svih delova naroda koje Vee predstavlja. Tako isto neka dananji velik in bude najlepi venac na slavnim grobovima mojih oficira i vojnika palih za slobodu, i najdivnija kita na grudima njihovih srenijih ratnih drugova koji sa mnom doivie da izvojuju pobedu nad silnim neprijateljem, uz veliku i plemenitu pomo naih monih saveznika. Slavu zadobivenih pobeda dele sa mojim starim ratnicima vojnici jugoslovenskih jedinica u m o j o j vojsci. Svi su oni k vama pohitali, a vi ih doekali onako kako se samo braa doekuju. Hvala na takvom doeku u ime moje vojske, hvala vam na poletu s kojim iskazujete poverenje Kraljevini Srbiji i njenom narodu, mome uzvienome ocu, Njegovom Velianstvu Kralju Petru I i meni. Ja mogu uveriti vas i Narodno Vee iji ste punomonici, mogu uveriti svu moju brau slovenaku, hrvatsku i srpsku, iju volju i misli predstavljate, da u se i ja, i moja vlada, sa svim onim to predstavlja Srbiju i narod, uvek i svuda rukovoditi samo dubokom nepomuenom ljubavlju bratskoga srca prema svakom interesu, prema svim svetinjama milim dui onih u ije ste ime doli k meni. U smislu elja i pogleda koje ste mi izvoleli izloiti i koje i ja i moja vlada potpuno prihvatamo, vlada e odmah preduzeti da se to pre ostvari sve ono to ste iskazali, kako u pogledu prelazne i privremene periode do sastanka i kraja rada velike Ustavotvorne Skuptine, tako za izbor i sastav ove. Veran primera i zahtevu koje imam od svog uzvienog roditelja, ja u biti kralj samo slobodnim graanima drave Srba, Hrvata i Slovenaca, ostati uvek veran velikim ustavnim, parlamentarnim i iroko-demokratskim naelima, zasnovanim na optem pravu glasanja. Toga radi ja u potraiti vau saradnju za obrazovanje vlade koja e predstavljati celu ujedinjenu otadbinu, pa e ta vlada biti u stalnoj vezi, najpre s vama, potom s narodnim predstavnitvom, s njim raditi i njemu odgovarati. S njim i s celim narodom ova e vlada imati kao prvi zadatak postarati se da se granice nae drave podudaraju s etnografskim granicama celokupnog naeg naroda. Zajedno s vama imam prava nadati se i nadam se da e nai veliki prijatelji i saveznici pravedno proceniti nae gledi te, jer ono odgovara naelima koja su sami proglasili i za iju su pobedu prolili toliko skupe svoje krvi, te sam uveren da se delo osloboenja sveta nee okrnjiti predavanjem pod tuu vlast tolike nae estite, napredne i prosveene brae. Isto se tako nadam da e ti pogledi dobiti izraza i u odlukama same vlade Kraljevine Italije, jer ova ima da za postanak svoga bia zahvali tim istim naelima, koje su onako sjajno tumaili perom i delom njeni veliki sinovi prologa stolea. Smemo slobodno rei da e u potovanju tih naela i predanja, u oseanjima naega prijateljstva i dobroga susedstva talijanski narod nai vie pravog dobra i bezbednosti, nego u ostvarenju odredaba londonskog ugovora, potpisanog bez nas, i od nas nikad priznatog a u prilikama kad se nije predviala propast Austro-Ugarske, te je od onda mnogi nekadanji obzir postao bespredmetan. U tome i svemu ostalom radu ja se nadam da e na narod ostati do kraja sloan i moan, da e u nov ivot ui vedra i ponosna ela, dostojan postignute veliine i sree koja ga oekuje. Ja vas, potovana gospodo Odaslanici, molim da moju vladarsku re i pozdrav odnesete svoj m o j o j miloj brai irom nae slobodne i ujedinjene Jugoslavije.
i
ih

2iveo ceo narod Srpski, Hrvatski, Slovenaki! Neka nam uvek bude sreno i slavno nae K r a l j e v s t v o Srba, Hrvata i Slovenaca. 1 Jankovi Krizman, Grada, 673676. S. P R O T I NARODNOJ V L A D I U SARAJEVU Beograd, 2. decembra/19, novembra 1918. Iz Bihaa, Kostajnice, Konjica, Srebrnice, Kljua, Tenja, Beline, Banja Luke i t. d., dobili smo telegrame gde se proglauje jedinstvo sa
1 Delegacija Narodnog vijea SHS sastavljena od 28 lanova, utvrdila je sa srpskom vladom formu proglaenja ujedinjenja, putem svoje Adrese i proklamacije regenta Aleksandra. Adresa sadri osnovna naela koja je Narodno vijee formulisalo 24. novembra 1918. u Zagrebu. Njena analiza pokazuje da je privremeno ureenje imalo da poiva na sledeim ustanovama: kralj (regent), jedinstvena parlamentarna vlada i jedinstveno narodno predstavnitvo. Narodno vijee je u Adresi izrazilo elju da se privremeno narodno predstavnitvo obrazuje na osnovu sporazuma izmeu Narodnog vijea SHS i predstavnika Kralja vine Srbije kojoj su u meuvremenu prisajedinjene Vojvodina i Crna Gora, te da se ustanovi odgovornost vlade ovom predstavnitvu. Na taj deo Adrese regent je odgovorio dosta neodreeno. On je ubrzo pogazio stranaki sporazum da mandat za sastav prve vlade dobije Nikola Pai, poverivi ga Stojanu Protiu, to se u krugovima politiara doivljavalo kao dravni udar. Na drugoj strani, sva vlast bila je poverena vladi, a ne Privremenom narodnom predstavnitvu. Prvodecembarske izjave kao konstitucionalni akt", bez obzira na njihovu optost i neodreene formulacije o ulozi Dravnog vea", predstavljale su osnovu dravnopravnog provizorijuma u novostvorenoj zajednikoj dravi Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, iji je nastanak notifikovan saveznikim i neutralnim dravama. Sam in proglaenja zajednike jugoslovenske drave potvrdio je sutinske razlike, ali i jedinstvo jugoslovenskih pogleda kojima prinuda istorijskih okolnosti nije dopustila normalniji proces sazrevanja i usaglaavanja duim, prirodnijim putem. Sve rasprave voene o ravnopravnosti naroda, demokratiji, federaciji i si., pale su u vodu onog trenutka kada se nad jugoslovenskim zemljama nadvila opasnst teritorijalnih gubitaka, nacionalnih i socijalnih nemira. U takvoj situaciji zaobieni su prethodni dogovori, programi i autoriteti i odluujui in ujedinjenja izvren je uz pomo vodeih politikih snaga u jugoslovenskim zemljama na elu sa Kraljevinom Srbijom. Ujedinjenjem 1. decembra stvorena nova jugoslovenska drava, bila je rezultat pobede progresivnih unu tranjih drutvenih snaga koje su na istorijsku scenu stupile kao tumai tenjv i interesa jugoslovenskih naroda. Nova drava zapoela je svoj ivot u znaku sve veeg sukoba izmeu Beograda i Zagreba, odnosno srpske i hrvatske buroazije. No, bez obzira na tu injenicu, koja e bitno uticati na njen razvitak do drugog svetskog rata, treba prvenstveno imati u vidu da je jugoslovensko ujedinjenje po svojoj sutini izraavalo zavrni in ostvarenja razliitih nacionalnih interesa i zajednikih jugoslovenskih stremljenja. Za istoriju ujedinjenja ostala je neosporna istina da je zajednika drava nastala saglasnou legitimnih zastupnika Srba, Hrvata i Slovenaca. Taj dogaaj oznaio je tek poetak praktinih traganja za istorijskim reenjima zajednitva svih jugoslovenskih nacionalnih subjekata, kojima su, kako sam nain na koji je ujedinjenje ostvareno, tako i dalji unutranji razvoj nastale drave, upravo i postali podstrek za borbu u cilju afirmacije vlastitog nacionalnog identiteta. U Kraljevini SHS, na povrini od 248.666 km2, rivelo je, prema popisu iz 1921. godine, 11,984.919 stanovnika, od kojih oko dva miliona pripadnika nacionalnih manjina: Nemaca, Maara, Albanaca, Slovaka, Rumuna, Rusina, Poljaka i drugih. Znaitan deo, pre svega, Makedonaca i Slovenaca, zatim Hrvata i Srba, ostao je u okvirima susednih drava. Stvaranje drave tako irokog nacionalnog, kulturnog, verskog, ekonomskog i socijalnog sastava, doivljavano je u evropskoj javnosti i kao sudar dveju civilizacija. Neprijatelji jugoslovenstva takvoj dravi nisu eleli, a ni predviali, dug ivot.

i ->o

Srbijom. M o l i m o saoptiti svima, da ne bi bilo pometnje, da i dalje ostaje, do novoga nareenja, upravljanje kao sada od strane Narodne vlade u Sarajevu. Jankovi Krizman, Graa, 683.

S A O P T E N J E P R E D S E D N I T V A N A R O D N O G VIJEA SHS Beograd, 3. decembra 1918. Prema zakljuku sredinjega odbora Narodnoga Vijea od 24. studenoga 1918., posebno je odaslanstvo Narodnoga V i j e a dne 1. prosinca 1918. u 8 sati uveer u sveanoj adresi na prestolonasljednika Aleksandra proklamiralo u j e d i n j e n j e cjelokupnog naroda Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstvenu Jugoslovensku dravu, pod vladavinom kralja Petra I., odnosno prestolonasljednika Aleksandra kao Regenta. U n o v o j dravi ima se odmah organizovati narodno predstavnitvo za sve grane javne uprave i sastaviti zajedniko narodno predstavnitvo kao provizorna legislativa, k o j a ostaje na okupu sve do konstituante, do saziva k o j e i dananje zemaljske vlade ostaju, u koliko pojedini resorti ne prelaze u jedinstvenu kompetenciju. Prestolonaslednik je preuzeo u svom sveanom prestolnom govoru Regenstvo i obrazovat e jedinstvenu vladu. O v i m a k t o m p r e s t a l a j e f u n k c i j a N a r o d n o g Vij e a k a o v r h o v n e s u v e r e n e v l a s t i d r a v e SHS n a t e r i t o r i j u bive Au stro-Ugarske. Sa konstituiranjem ministarstva prestat e i njegova administrativna funkcija, koja e sve dotle voditi predsjednitvo Narodnoga V i j e a u sporazumu sa srpskom vladom. S d a n o m 1. p r o s i n c a t v o r i i t a v i n a n a r o d slovensko-hrvatsko-srpski jedinstvenu dravu pod Regencijom Njegova Kraljevskoga Visoanstva prestolonasljednika Aleksandra. U Beogradu, 3. prosinca 1918. Predsjednitvo Dr. A. Paveli F. ii, Dokumenti, 283284. Narodnoga * Vijea S. Pribievi. 2

2 Objavljivanjem Prvodecembarskog akta formalno su prestale funkcije Narodnog vijea SHS kao najvieg organa u Dravi SHS, a takoe i Jugoslovenskog odbora. Zadrana je, meutim, stara upravna podela na pokrajine. Pokrajinske vlade u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu, Bosni i Hercegovini, Sloveniji i Dalmaciji nastavile su rad, ali uz sve vea nastojanja za jaanje centralizacije, suavanje zemaljskih autonomija, tj. smanjivanje njihovih nadlenosti. Pokrajinske vlade postavljane su regen tovim ukazima i potvrivane administrativnim odlukama centralne vlade. U Crnoj Gori, Bakoj, Banatu i Baranji, osnovana su odeljenja pri centralnoj vladi zaduena za upravljanje tim oblastima. Centralizacija dravne administracije i pored svih pritisaka ila je dosta sporo sve do donoenja ustava. Tome su doprineli pored objektivnih tekoa i jaki otpori u jugoslovenskim zemljama bive Monarhije, a naroito u Sloveniji, gde je i pored svih preduzetih centralistikih mera slovenaka autonomna" administracija najdue samostalno funkcionisala. Takvo stanje centralni dravni organi tolerisal su ne samo zbog svoje nemoi ve i zbog potrebe da se postojee socijalno i nacionalno nezadovoljstvo moe kontrolisati uz pomo postojeih vlasti.

139

A. T R U M B I P R E D S E D N I T V U N A R O D N O G V I J E A SHS Pariz, 4. decembra 1918. Primio sam u Parizu privatnim putem iz eneve Vau depeu iz Zagreba od 25. Novembra. Primam Vau odluku da budem lan Odbora koji je dobio od Narodnog Vijea plein pouvoir da, sporazumno s Vladom Srbije i predstavnicima svih partija u S r b i j i i Crnoj Gori, organizuje bez odlaganja nau ujedinjenu dravu. Ali i ako shvaamo vrlo dobro sudbonosnu vanost sastanka u Beogradu, pored toga po slonom miljenju naeg Odbora ne mogu ostaviti Pariza, j e r e se ovde do malo dana, a svakako p r i j e nego bih se ja mogao vratiti iz Beograda, i ako bi mi povratak bio uope mogu, po svoj prilici odluiti o budunosti naeg naroda, pa makar i u glavnim linijama. Koroec i e r j a v su optutovali 24. Novembra, a poslije njih ingrija i na lan Duan Vasiljevi. Na putu su nadalje Metrovi i Jambriak. E v o V a m miljenja Odbora 0 pitanjima o k o j i m a e se, koliko predviamo, reavati u Beogradu. Pozdravljamo oduevljeno proklamovanje u j e d i n j e n j a cijeloga naroda i svih naih teritorija u jednu dravu. Na principu cjeline treba apsolutno stajati, uvajui se partikularizma bilo u k o j e m pravcu. Teritorija na svim periferijama, a najvie ona na zapadu, jest u opasnosti. Spaavanje teritorije glavna je stvar. Na narod u bivoj Monarh i j i nije do sada priznat i vrlo je mala nada da e dobiti priznanje. Ni u j e d i n j e n j e u nezavisnoj dravi Srba, Hrvata i Slovenaca n i j e priznato 1 stoga internacijonalno jo ne postoji. A k o se u Beogradu postigne sporazum u smislu jedinstva, i stvori zajednika dravna organizacija, ima nade da e ta organizacija biti priznata i time da e biti priznata u principu nacija Srba, Hrvata i Slovenaca. A k o to bude, pravni poloaj naih zemalja u bivoj monarhiji poboljao bi se, j e r bi time implicte i t a j dio naroda zajedno sa S r b i j o m postao internacijonalni subjekat. Obzirom na to svraamo panju na neophodnu potrebu da se u Beogradu doe do sporazuma u smislu zajednike dravne organizacije itavoga naroda. Ona bi se imala stvarati tako da bude izraaj cijeloga naroda. Nasuprot tomu, ako se Vladi Srbije doda nekoliko delegata iz zemalja bive monarhije, to ne bi odgovaralo ideji jedinstva nego bi time bila izraena partikularna dravna ideja Kraljevine Srb i j e sa pridodatkom delegata iz zemalja, k o j e nemaju internacijonalne kvalifikacije. Ustav Srbije ne moe da smeta dravnom organizovanju cjeline, j e r dananja pitanja nisu mogla nai izraaja u tom ustavu. Kraljevina Srbija, davajui svoj pristanak na zajedniku dravnu organizaciju cijeloga naroda, uestvovae ustavno u o v o m velikom narodnom djelu time to e biti predstavljeno po svojim zakonitim faktorima. Ovi faktori imadu zato i formalno ovlatenje od narodne skuptine u koliko je ona opetovano za v r i j e m e rata deklarirala kao cilj rata ujedinjenje cijelog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca. Mislimo da zajednika dravna organizacija mora da ima provizoran karakter za vrij e m e dok Konstituanta donese definitivan Ustav. . . . Smatramo za potrebno da se ne ukida N a r o d n o V i j e e dok dravni savjet i zajednika vlada ne stupe pravno i faktino u funkciju. . . . K a d se postigne sporazum stvaranjem zajednike dravne organizacije, treba da se odmah fiksira na jedinstveni program za Kongres i odrede ljudi k o j i e narod zastupati, i k o j i e sainjavati jednu komisiju. Njezini lanovi treba da budu iz svih zemalja. Narodno vi-

jee, srpska vlada i nova zajednika vlada treba da odmah zatim uine najenerginije korake kod saveznikih vlada, da zajednika vlada dob i j e od njih internacionalno priznanje . . . s Jankovi Krizman, Graa, 685687. D. S I M O V I V R H O V N O J K O M A N D I S R P S K E V O J S K E Zagreb, 5. decembra/22, novembra 1918. Danas 22. o. m. po podne delovi bivih (ver. austriskih) pukova: 53, 25 (bez oficira) izali su s o r u j e m iz svojih kasarna, proli kroz varo i skupili se na Jelaievom trgu, gde su manifestovali uzvicima Zivela Republika". Zbog toga se desio krvav sukob izmeu njih i trupa vernih Narodnom Veu odred mornara i. . . Oko pet asova stigle su (ver. nae trupe) i posele Jelaiev trg i vanije ulice, bez ikakvoga otpora manifestanti su se razbegli pre dolaska naih trupa, a delom su se odmah predali, te su razoruani predati policiji. Nae trupe u oruanom sukobu nisu uestvovale. Prilikom dolaska na lice mesta doekane su sa manifestacijama i aklamirane od svega stanovnitva, k o j e u njima gleda garanciju za javni mir i bezbednost. U sukobu pre dolaska naih trupa poginulo je 13, a ranjeno 17 lica; poginuo je jedan na v o j n i k iz 25. puka, k o j i se desio na ulici. P o v o d o m ovoga Narodno Vee donelo je reenje da se oba njihova ovdanja puka raspuste kui, da se svi krivci stave pod preki sud i da se sve ostale njihove trupe u celoj dravi SHS stave pod komandu Srpske v o j n e misije. Radi bezbednosti, molim da se ceo V I I pead. puk odmah uputi u Zagreb. 4 Jankovi Krizman, Graa, 690691.
3 A. Trumbi je prihvatio lanstvo u Odboru Narodnog vijea SHS od 28 lanova koji je trebalo da u Beogradu sprovede ujedinjenje. Meutim, Trumbi je smatrao znaajnijim da ostane u Parizu, a pitanje je, da se odluio da krene u zemlju, da li bi ga stigla sudbina A. Koroeca. Za dalji razvoj odnosa u zajednikoj dravi treba imati u vidu injenicu da su dogaaji oko jugoslovenskog ujedinjenja, ve od onog momenta kada je politikim strankama Jugoslovena u Monarhiji pruena mogunost za javni rad, krenuli mimo Jugoslovenskog odbora. To je naroito dolo do izraaja posle nastanka Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, koja se javlja de facto kao novi meunarodno pravni subjekt i legitimni zastupnik naroda koji su u njoj bili okupljeni. Ve posle enevske konferencije Jugoslovenski odbor je likvidiran kao zastupnik Jugoslovena. Takav njegov kraj izraavao je upravo sudbinu njegovog nastanka, emigrantskog statusa i zavisnosti od zvanine Srbije. Zbog nesumnjivih zasluga koje je imao na propagiranju jugoslovenske ideje njegov predsednik A. Trumbi, i pored sukoba sa srpskom vladom, pa i Dvorom, nije mogao biti tako brzo odgurnut. Postavljen je ve u prvoj vladi za ministra inostranih poslova i lana jugoslovenske mirovne delegacije u Parizu. Njegove sugestije oko unutranjeg ureenja drave bile su, meutim, gotovo bez ikakvog odjeka na politike bitke koje su voene u zemlji. 4 I pored toga to je tokom novembra 1918. najvei deo bive austrougarske vojske bio rasputen, u kasarnama na Ilici u Zagrebu ostalo je nekoliko stotina vojnika. Vlada Narodnog vijea imala je pored ovih snaga u Zagrebu i naoruane lanove Sokola, Akademsku gardu, odred mornara iz Pule i zagrebaki odred srpske vojske sastavljen od bivih zarobljenika. U atmosferi mnogo-

IZ I Z V E T A J A O O D J E K U P R V D E C E M B A R S K O G A K T A U N E K I M MESTIMA HRVATSKE 1. do 10. decembra 1918. 2. XII. K o s t a j n i c a : Juer odrana velika skuptina cijelog kostajnikog kotara u Kostajnici. Radievci recte Frankovci iz samog mjesta Kostajnice smetali nasprem skuptine povicima: ivjela republika, D o l j e K r a l j Petar. Tako se tok skuptine izvrnuo na nenamjeravano.' (. . ) Cio kotar osim same Kostajnice za jedinstvenu dravu i za kralja Petra. Skuptina je p r i j e vremena prekinuta, jer se bilo b o j a t i nemira zbog izazivanja frankovakih ( . . . ) A S R H , Spisi Narodnog vijea, Telefonsko-telegrafske obavijesti. 3 . XII. B j e l o v a r . T a j n i k odbora Narodnog vija Stojanovi j a v l j a : kad je danas posebnim izdanjem bjelovarskog tjednika bilo proglaeno zdruenje Srbije sa SHS dravom, poeli su se vojnici buniti protiv kralju i poeli klicati republici. .. Prigodom itanja adrese i regentova odgovora te proglaenja kraljevstva nastalo je meu vojnicima mumljanje. Pukaranje u okolici je utiano. Red dre srpski vojnici k o j i su dio dezertera razoruali. Odbor Narodnog vijea. A S R H . Spisi Narodnog vijea. Telefonsko-telegrafske obavijesti. 4. XII. Bjelovar: Odbor Narodnog Vijea javlja: jutros iz glavne vojarne M a r i j e Terezi je razli jee se pjesma Napred stupaj, maem lupaj sa r e f r e n o m glas viteki ujte kralja Karla od megdana, viu protiv monarhije kralja Petra i Srba a za republiku. Trebalo bi otpustiti ih. I m a m o m n o g o oficira k o j i nita ne rade. A S R H . Spisi Narodnog vijea, Telefonsko-telegrafske obavijesti. 5. XII. Varadin. Predsjednik Nar. V i j e a Dr. Krizman telefonira: Molimo, da nam se poalje jedan odred srbske v o j s k e ili jedan odred jugoslovenske l e g i j e u svrhu obdravnja mira i reda u Varadinu, budui da su se poeli p o j a v l j i v a t i boljeviki elementi. ( . . . ) A S R H , Spisi Narodnog vijea, Telefonsko-telegrafske obavijesti. 6. XII. Osijek. . . . N a r o d je strano uzrujan i ako se ne prestane ovim nasiljima u ime dravne vlasti, biti e za kratko v r i j e m e gore nego li je bilo prije. Sve o v o ima politiku pozadinu i upereno je protiv narodnog jedinstva. U interesu je ope narodnom i dravnom, da se uspostavi p o v j e r e n j e naroda u novu v l a s t . . . Svetojar Deli. A S R H , Spisi Narodnog vijea, Telefonsko-telegrafske obavijesti. 9. XII. Donja S tubi c a. Upravitelj kotara velikom upanu Zagrebake upanije: U rjeenju naloga od 31. listopada 1918. b r o j 5.704 v. . izvjeuje se da je potpisani saznao u razgovoru sa iteljstvom da narodne strae nisu pouzdane obzirom na sadanje prilike, poto je itelj stvo sve bez asnih iznimaka za republiku . . . B r i n j e . U Bribrojnih manifestacija povodom proglaenog ujedinjenja, dolo je i do demonstracija meu vojnicima 53. peadijskog puka i 25. domobranskog puka, u kojima je zahtevana republika, hrvatska republika, klicalo se Stjepanu Radiu, a Protiv kralja Petra i monarhije. U sukobu vojnika sa odredom mornara i sokola dolo je do pucnjave i krvoprolia, tako da je ukupno bilo 15 poginulih i 20 ranjenih. Narodno vijee SHS donelo je odluku da se oba odreda odmah raspuste; Ovaj dogaaj bio je, u stvari, nastavak brojnih manifestacija, politikih i drutvenih previranja, koji su naroito krajem rata zahvatili Jugoslovene u austrougarskoj vojsci. Pored niza njihovih antiratnih demonstracija (Rijeka, Pula, Osijek, Koprivnica i dr.), odlaska u tzv. zeleni kader", njihova raspoloenja su naroito dola do izraaja u zahtevima za ujedinjenjem jugoslovenskih zemalja na republikanskoj osnovi.

nju vlada jo uvijek anarhija . . . u toliko se narod uti prevaren uslijed proglaenja kraljevinom, jer su svi listom oekivali republiku. Na pouzdanom sastanku nekojih graana usvojeno je da se u f o r m i pouzdanih sastanaka zapone iriti SHS. Ideja . .. Jankovi Krizman, Graa, 707708. REZOLUCIJA STAREVIEVE STRANKE PRAVA

Zagreb, 12. decembra 1918.

I.
Starevieva stranka prava, u skladu s temeljnim naelima i radom svojih osnivaa, kao i s adresom s v o j o m od 7. oujka 1914., u koj o j je naglasila da hrvatski narod u austro-ugarskoj monarhiji mora propasti ili potraiti nove putove svome spasu izvan nje, najoduevljenije pozdravlja djelo osloboenja i ujedinjenja naroda Hrvata, Srba, i Slovenaca u jednu na demokratskim temeljima osnovanu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca. Za o v o je osloboenje stranka radila od prvoga poetka rata, kad je svom organu, posred terora, dala Ententofilski pravac, zbog ega je taj organ bio oblasno obustavljen, kad je s v o j o m pasivnou slabila snagu Austro-Ugarske, kad je ustajala protiv ratnim zajmovima, kad je otklonila sudjelovanje u poklonstvenoj deputaciji Franji Josipu i kod krunisanja Karla Habsburkoga, kad je odbila zahtjev vlastodraca, da osudi uplitanje Entente u unutarnje poslove Austro-Ugarske, kad je traila uestvovanje kod Brest-Litovskoga sklapanja mira, kad je pohrlila u Prag, da s braom esima dostojno odgovori Czerninu, kad je osudila Burianovu mirovnu notu, ali nada sve radei oko koncentracije stranaka Hrvata, Srba i Slovenaca, te agitacijom za jugoslovensku misao poruila disciplinu na fronti i iza fronte pa doprinijela, da se Austro-Ugarska monarhija srui i raspane prije, nego li je Italija frontu mogla prodrijeti.

II.
Starevieva stranka prava iskazuje duboku zahvalnost svim vanjskim faktorima, k o j i su doprinijeli svojim golemim rtvama razorenju Austro-Ugarske i time naemu osloboenju. Naroito zahvaljuje bratskoj kraljevini Srbiji, republikama Francuske i Sjedinjenih Drava i Velikoj Britaniji. Osobitim priznanjem sjea se zasluga ehoslovakih i jugoslovenskih legija za nagli i za nas sreni rasap centralnih vlasti. S potovanjem se stranka klanja velebnim naelima predsjednika Wilsona u vrstoj nadi, da e se zamiljena zajednica naroda oivotvoriti te ukinuem militarizma zauvijek onemoguiti ratovi i tako osigurati svim narodima miran prosvjetni i gospodarski razvitak.

III.
Starevieva stranka prava bila je od iskona zadahnuta republikanskim duhom i revolucionarna protiv Habsburke vlasti. Ali poto se kod nas sada pod republikanizmom kriju i anarhistike, boljevike kao i separatistike struje, to ih stranka ne samo osuuje, nego i pogibeljnima smatra po nau mladu slobodu, a kobnim za hrvatski i sloven-

ski dio troimenoga naroda, koji bi uslijed njihova rastvornoga djelovanja mogao postati plijenom i rtvom ovinistike i imperijalistike pohote svojih susjeda, od kojih je jedan ve okupirao biser naih krajeva. Stoga Starevieva stranka prava: 1. odobrava d j e l o v a n j e svojih delegata u N a r o d n o m Vijeu, a napose izrazuje priznanje svomu predsjedniku dr. Anti Paveliu. 2. Dosljedno tome usvaja adresu Narodnoga Vijea od 1. prosinca 1918. i pozdravlja odgovor Regenta Kraljevia Aleksandra . . . F. ii, Dokumenti, 285287.