1.1.

1 Cabang-cabang Lingusitik Tahukah anda bahawa ilmu linguistik mempunyai berbagai-bagai cabang yang berkait rapat antara satu sama lain? Antara cabang linguistik itu adalah seperti yang disenaraikan di bawah:

Linguistik Umum Linguistik Deskriptif Linguistik Perbandingan Linguistik Sejarah Linguistik Terapan.

a. Linguistik Umum Linguistik umum ialah ilmu yang membicarakan bidang linguistik secara am termasuklah ilmu bahasa yang dikatakan sebagai lambang yang terdiri daripada deretan bunyi yang diucapkan oleh alat-alat pertuturan atau alat artikulasi manusia yang terdiri daripada lidah, anak tekak, lelangit, bibir, gusi dan lain-lain. Jadi, linguistik umum ialah disiplin yang memperkatakan kajian bahasa secara ilmiah dan saintifik. b. Linguistik Deskriptif Linguistik deskriptif pula ialah ilmu linguistik yang memerihalkan sesuatu bahasa daripada segala segi pada suatu jangka masa yang tertentu, berdasarkan bahan-bahan yang terdapat pada waktu itu. Bahan utama dalam kajian itu ialah lisan atau pertuturan yang diperoleh daripada penutur jati. Bahasa tulisan juga termasuk sebagai bahan kajian. Oleh yang demikian, linguistik deskriptif adalah pemeri struktur sesuatu bahasa sebagaimana kewujudannya. Bidang yang termasuk di dalam kajian linguistik deskriptif ialah fonologi (kajian tentang bunyi), morfologi (kajian tentang kata dan pembentukannya) dan sintaksis (kajian tentang ayat). Bidang-bidang inilah yang dikaji secara saintifik. Selain itu, linguistik deskriptif juga dikenali sebagai kajian bahasa secara sinkronik, iaitu kajian mengenai bahasa yang tertentu, pada sesuatu tempat yang tertentu, dituturkan oleh suatu golongan yang tertentu dan pada masa atau zaman yang tertentu juga. c. Linguistik Perbandingan
1

Linguistik perbandingan atau linguistik komparatif membuat perbandingan antara beberapa bahasa yang difikirkan mempunyai hubungan daripada sudut sejarah. Oleh sebab itu, linguistik komparatif juga boleh menumpukan kajian kepada aspek sebutan, perkataan dan ayat di antara beberapa bahasa yang dikaji itu. Contohnya, mengkaji bahasa di Nusantara atau di Kepulauan Melayu. d. Linguistik Sejarah Linguistik sejarah atau historis ialah pada disiplin linguistik yang

bersangkutan dengan perkembangan sesuatu bahasa, iaitu dari zaman awal kemunculannya hinggalah ke suatu tahap yang tertentu. Dengan kata lain, pakar linguis historis membuat kajian secara historis, misalnya peringkat untuk memperoleh data, maka kajian akan dilakukan secara sinkronik. Selepas seseorang pakar berpuas hati dengan dapatan kajian secara sinkronik maka, kajian secara diakronik akan dijalankan, iaitu membuat perbandingan antara beberapa zaman untuk melihat perbezaan, menentukan perubahan dan perkembangan yang berlaku dalam bahasa tersebut. Perbandingan boleh dibuat daripada pelbagai segi, seperti fonologi, morfologi, sintaksis, makna, ejaan, sistem tulisan, dan sebagainya. e. Linguistik Terapan Linguistik terapan atau linguistik aplikasi pula ialah bidang linguistik yang menerangkan bagaimana ilmu ini dapat digunakan di dalam pengajaran dan pembelajaran bahasa pertama dan bahasa kedua. Oleh demikian, disiplin fonologi, fonemik, morfologi, dan sintaksis (linguistik deskriptif) sangat penting dalam penerapan ilmu bahasa.

Terdapat beberapa tokoh linguistik di dalam kelima-lima cabang tersebut. Tokoh-tokoh linguistik ini wujud sejak zaman tamadun Greek dan Sanskrit. Pada zaman ini tokoh yang terkenal ialah Socrates, Plato, Aristotle, Stoics, Thras, Priscian dan Donatus yang menjalankan kajian di dalam bahasa Yunani dan Romawi. Panini dan Bopp pula menonjolkan diri mereka dengan kajian yang dijalankan di dalam bahasa Sanskrit.

Di dalam abad ke-18 dan ke-19 pula muncul D. Jenish melalui bukunya

Philosophisch kritische vergleichung und wurdigung von vierzehn altern und neuern sprachen Europens (1976) yang telah menjelaskan sifat-sifat bahasa. Rask dan Grimm pula mengkaji ilmu tatabahasa perbandingan. Mereka mempunyai pengaruh yang kuat kepada pengkaji terkemudian. Rask mempunyai kekuatan dalam kajian linguistik sejarah. Beliau mengkajinya daripada sudut etimologi (asal usul bahasa).

Selepas itu, wujud pula pengkaji bahasa yang lebih terkemuka seperti Ferdinand de Saussure, Leonard Bloomfield, Reymond Firth dan Noam Chomsky. Ferdinand De Saussure dimasukkan ke dalam golongan tradisional dan golongan moden. Beliau telah mengasingkan dua istilah terpenting di dalam kajian bahasa, iaitu langue (bahasa) dan parole (pertuturan). Hasil kajian beliau yang terkenal ialah Course of General Linguistics. Bloomfield pula terkenal dengan karangannya yang berjudul Language pada tahun 1933 yang terkenal dengan analisis ayat. Reymond Firth dan Malinowski pula menghasilkan teori makna juga tentang keperihalan keadaan atau (Context). Firth telah menggunakan kesempatan yang sedia ada untuk mengkaji ciri-ciri prosidi, tekanan, nada suara, intonasi dan sebagainya. Tidak lama kemudian muncul pula Noam Chomsky yang mengasaskan penghuraian bahasa berdasarkan nahu Transformasi Generatif (TG). Tatabahasa TG ini mempunyai pengaruh yang kuat di dalam perkembangan kajian tatabahasa. Di negara kita juga banyak ahli bahasa yang menyetujui pendapat Chomsky. Tatabahasa TG ini telah berkembang dengan pesat dan ekorannya lahir banyak pengikut setia Chomsky yang mengkaji aspek aspek fonologi, morfologi, sintaksis dan semantik.

1.2 FONOLOGI Sebelum kita mempelajari tatabahasa Bahasa Melayu, eloklah kita mempelajari ilmu fonologi dahulu, iaitu ilmu yang berkaitan dengan cara-cara pengguna bahasa Melayu menuturkan atau melahirkan bunyi-bunyi yang bermakna dalam bahasa.

Topik ini boleh didefinisikan sebagai suatu konsep yang berkaitan dengan fonologi, fonetik dan alat artikulasi. Alat artikulasi ialah alat yang terlibat di dalam penghasilan bunyi tersebut supaya anda dapat menggunakan pengetahuan tentang alat-alat dan cara penghasilan bunyi fonem bahasa Melayu di dalam pengajaran dan pembelajaran. Di samping itu, sebagai guru bahasa Melayu anda haruslah dapat menggunakan pengetahuan tentang fonem segmental dan suprasegmental di dalam pengajaran dan pembelajaran dengan baik. Hal ini akan memudahkan anda membetulkan kesilapan sebutan yang dilakukan oleh murid-murid anda terutama sebutan fonem yang sukar dihasilkan oleh mereka yang menuturkannya sebagai bahasa kedua.

1.2.1 Definisi Apakah yang dimaksudkan dengan Fonologi? Fonologi ialah bidang yang mengkaji sistem bunyi yang bermakna yang diucapkan oleh manusia. Apakah yang dikatakan bunyi-bunyi yang bermakna itu? Kita sedia memaklumi bahawa pertuturan ialah bunyi-bunyi yang bermakna kerana apabila dua orang bertutur, mereka saling memahami perkara yang dituturkan. Dengan itu, bunyi yang bermakna itu ialah bunyi bahasa. Cuba anda fikirkan pelbagai bunyi yang boleh dihasilkan melalui mulut selain daripada pertuturan. Misalnya bunyi siulan, batuk, dengkuran dan deheman. Adakah bunyi ini bermakna? Boleh dikatakan ya dan boleh dikatakan tidak.

Bunyi ahem disambut dengan jawapan nantilah, dah masak aku bagilah! menunjukkan bahawa tukang masak itu memahami maksud bunyi ahem tersebut.
4

Hal ini menunjukkan bahawa ahem itu mempunyai makna. Jadi, adakah bunyi ahem itu digolongkan sebagai bunyi bahasa juga? Jawapannya Tidak. Sebab, bunyi bahasa tersebut tidak dihasilkan melalui pertemuan dua titik artikulasi. Oleh itu, bunyi bahasa ialah bunyi yang bermakna yang dihasilkan oleh alat artikulasi. Kesimpulannya, bidang fonologi sebenarnyamerumuskan, menghuraikan dan menjelaskan segala bentuk bunyi di dalam sesuatu bahasa dengan teliti untuk menentukan peraturan dan bentuk bunyi yang tertentu. Sehubungan dengan itu, fonologi dapat dipecahkan kepada dua bahagian, iaitu seperti Rajah 1.1.

Rajah 1.1: Pecahan bidang fonologi

1.2.2 Apakah yang Dimaksudkan dengan Kajian Fonetik? Fonetik ialah kajian yang ditinjau daripada segi bahan fizik atau jisim yang mewujudkan bentuk ucapan. Oleh itu, fonetik ialah kajian yang berkaitan dengan organ pertuturan, sifat bunyi bahasa (akuistik), dan pendengaran (auditori). Sila teliti rajah yang berikut untuk mengukuhkan pemahaman anda.

Rajah 1.2: Kajian tentang fonetik Bagaimana pula tentang fonemik? Fonemik ialah bidang yang mengkaji bunyi-bunyi sesuatu bahasa, iaitu pengkajian tentang fungsi atau struktur bunyi bahasa itu. AKTIVITI 1.1 Anda telah mempelajari semua aspek yang berkaitan dengan fonetik Bahasa Melayu. Setelah memahaminya, bincangkan perkara-perkara yang berikut, iaitu: i. Nyatakan contoh fonem pinjaman di dalam bahasa Melayu. Bincangkan dan nyatakan penghasilannya. ii. Kepentingan ilmu fonologi di dalam pengajaran dan

pembelajaran Bahasa Melayu sebagai bahasa pertama dan bahasa kedua.

1.2.3 Organ Artikulasi Organ artikulasi ialah organ yang menghasilkan bunyi bahasa dan cara menghasilkan bunyi tersebut. Banyak alat yang terlibat di dalam penghasilan bunyi bahasa. Alat yang terlibat ialah alat yang menerbitkan bunyi setelah udara daripada paru-paru dipam ke dalam organ-organ yang terlibat. Perbuatan ini asalnya adalah
6

untuk keperluan pernafasan, iaitu untuk menyedut oksigen bagi membersihkan darah. Di samping itu, aliran udara juga digunakan untuk mengeluarkan bunyi bahasa. Di dalam pengujaran ini tercakup semua organ di dalam sistem pernafasan. Organ-organ ini penting di dalam sistem aliran udara yang menyebabkan penghasilan bunyi. Organ di dalam sistem penghasilan bunyi dikenali alat artikulasi. (lihat Rajah 1.3 di bawah)

Rajah 1.3: Organ artikulasi Rajah 1.3 menjelaskan bahawa terdapat 20 alat artikulasi yang mewujudkan bunyi bahasa. Namun demikian, di dalam perbincangan ini kita akan huraikan tentang beberapa alat artikulasi yang penting sahaja. a. Bibir Bibir merupakan alat artikulasi yang terletak di bahagian luar rongga mulut yang boleh berfungsi menyekat perjalanan udara. Bibir terdiri daripada otototot yang kenyal yang boleh dihamparkan dan dibundarkan. Apabila kita membunyikan bunyi [i] misalnya, keadaannya menjadi hampar, sebaliknya apabila kita membunyikan [u] bibir menjadi bundar. Bibir juga berfungsi di dalam membuat sekatan kepada udara yang keluar daripada rongga mulut. Untuk membunyikan bunyi [m], [p] dan [b] misalnya, udara disekat di bibir dan apabila bibir dibuka maka terlaksanalah bunyi yang dikehendaki. b. Lidah Lidah merupakan organ artikulasi yang terpenting dan paling aktif di dalam pengeluaran bunyi-bunyi bahasa. Lidah terbahagi kepada empat bahagian,
7

iaitu hujung, tengah, hadapan, dan belakang. Bahagian-bahagian lidah ini boleh digerak-gerakkan sama ada diangkat, dinaikkan atau diturunkan untuk membuat penyekatan terhadap udara yang keluar melalui rongga mulut. Bahagian hadapan, tengah, dan belakang lidah penting di dalam pengeluaran bunyi vokal, iaitu vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang. Hujung lidah pula merupakan bahagian yang paling aktif, boleh digerak-gerakkan ke mana-mana bahagian mulut untuk menyekat peredaran udara. Jadi, lidah aktif sekali dalam proses pengeluaran bunyi-bunyi bahasa dan ia disebut sebagai artikulator. c. Gusi (Alveolar) Gusi adalah organ pertuturan yang terletak di antara gigi dan lelangit keras. Keadaannya cembung, melengkung dan ia berfungsi sebagai daerah artikulasi, iaitu daerah penyebutan. Gusi berperanan di dalam pengeluaran bunyi-bunyi seperti [t] [d] [l], [r], [s], [z] dan sebagainya dengan bantuan hujung lidah yang berfungsi membuat penyekatan. d. Lelangit (Palatal) Lelangit dapat dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu lelangit keras dan lelangit lembut. Lelangit keras terletak di antara gusi dan lelangit lembut dan berfungsi sebagai daerah artikulasi di dalam pengeluaran bunyi. Sementara lelangit lembut pula terletak ke dalam sedikit, iaitu selepas lelangit keras dan sebelum anak tekak. Lelangit lembut boleh diturunkan dan dinaikkan. Apabila diturunkan, rongga mulut akan tertutup dan udara akan keluar melalui rongga hidung dan apabila ia diturunkan, rongga mulut akan tertutup dan udara terpaksa keluar melalui rongga hidung. Organ ini amat penting untuk menentukan sama ada bunyi yang dikeluarkan itu bunyi sengau ataupun tidak. Apabila lelangit lembut diturunkan, bunyi yang keluar ialah bunyi sengau dan kalau dinaikkan bunyi yang keluar bukan bunyi sengau. e. Anak Tekak Anak tekak terletak dibahagian belakang rongga mulut dan berhampiran dengan lelangit lembut (malah anak tekak terletak bersambungan dengan lelangit lembut). Anak tekak biasanya berfungsi sebagai alat pertuturan bersama-sama dengan lelangit lembut khususnya di dalam menentukan sama ada sesuatu bunyi yang hendak dikeluarkan itu bunyi sengau atau tidak. Di

samping itu, anak tekak ini juga boleh digerak-gerakkan, sama ada dinaikkan atau diturunkan. Jika dinaikkan rongga hidung akan tertutup dan jika diturunkan rongga mulut pula tertutup. f. Gigi Gigi juga mempunyai peranan di dalam penghasilan bunyi tetapi peranannya tidak aktif. Bahagian ini tidak boleh digerak-gerakkan seperti lidah atau bibir dan berfungsi sebagai penahan udara daripada terus keluar dengan bebas daripada rongga mulut. Di dalam penyebutan bunyi-bunyi [e], [y], [c], [q] gigi turut sama berperanan, iaitu sebagai daerah penyebutan. g. Rongga Sebagaimana yang dapat digambarkan dalam rajah 1.3, rongga terbahagi kepada tiga, iaitu rongga mulut, rongga hidung dan rongga tekak. Rongga merupakan bahagian lapang yang menjadi tempat laluan udara keluar-masuk daripada paru-paru. Rongga tekak bermula daripada bahagian di sebelah atas selepas pita suara hinggalah ke bahagian anak tekak. Rongga mulut pula bermula daripada ruang di hadapan belakang lidah membawa kepada bahagian bibir (sebelah dalam) sementara rongga hidung bermula daripada bahagian di belakang anak tekak hingga ke hidung. Rongga tekak dan rongga hidung boleh dibuka atau ditutup, bergantung kepada keadaan sama ada anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan atau pun diturunkan. h. Pita Suara Pita suara terletak di dalam ruang tenggorok dan ia amat penting untuk penghasilan bunyi. Seseorang yang mengalami kerosakan pita suara akan mengalami gangguan suara dan orang yang tidak mempunyai pita suara akan menjadi bisu. Pita suara terdiri daripada dua keping selaput yang boleh terbuka dan tertutup. Keadaannya adalah seperti Rajah 1.4 dan Rajah 1.5. Di manakah halangan pertama yang berlaku pada udara yang keluar daripada paruparu? Ia mungkin berlaku pada pita suara. Pita suara ialah dua membran elastik yang terletak di dalam peti suara. Membran menyerupai pita yang melekat pada dinding peti suara dan terentang daripada depan ke belakang. Apabila pita suara kendur dan renggang, udara lalu tanpa halangan. Ruang yang renggang itu dipanggil glotis.
9

Rajah 1.4: Pita suara terbuka

Rajah 1.5: Pita suara tertutup Apakah peranan pita suara ketika menghasilkan bunyi-bunyi bahasa? Apabila pita suara kendur dan renggang, glotis terbuka (Rajah 1.4). Keadaan ini terjadi pada waktu bernafas dan menghasilkan sesetengah bunyi seperti /s/ dan /p/, iaitu bunyi tidak bersuara. Apabila pita suara tegang dan rapat, glotis tertutup (Rajah 1.5). Udara tidak dapat keluar, tetapi boleh menghasilkan bunyi letupan glotis /?/. Selain itu, pita suara itu mungkin dirapatkan tetapi tidak berapa tegang sehingga udara boleh melaluinya dan pada waktu itu pita suara bergetar. Bunyi yang terhasil ini dikenali sebagai bunyi bersuara. Jadi, pita suara berfungsi dan menentukan bunyi bersuara atau bunyi tidak bersuara.
10

i. Rahang Rahang tidak memainkan peranan penting semasa pengeluaran bunyi-bunyi bahasa. Walau bagaimanapun, kedudukannya adalah penting di dalam pembunyian bunyi-bunyi vokal. Keadaan terbuka antara kedua rahang (atas dan bawah) adalah sempit sewaktu membunyikan vokal-vokal [i] dan [u] dan terbuka luas sewaktu membunyikan vokal [a] dan [e]. AKTIVITI 1.2 Lukis sebuah rajah yang menerangkan bunyi plosif [p]. Huraikan dengan mendalam organ yang terlibat di dalam pengujaran bunyi tersebut. Berikan contoh perkataan yang mengandungi fonem [p] dan variasi fonem tersebut (alofon).

1.3 APAKAH YANG DIMAKSUDKAN DENGAN BUNYI BAHASA? Bunyi-bunyi bahasa pada gelombang bunyi yang terjadi pada arus udara yang bergerak. Udara yang keluar daripada paru-paru melalui tenggorok, pita suara, rongga tekak dan mulut atau hidung atau kedua-duanya. Udara yang keluar itu akan mengenai bahagian gegendang telinga dan akhirnya didengar sebagai bunyi. Bunyibunyi bahasa dihasilkan apabila udara tersekat atau terhalang pada alat artikulasi ini.

1.3.1 Apakah Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa? Bunyi bahasa ialah bunyi yang terdapat di dalam apa juga bahasa di dunia ini. Dengan kata lain, bunyi bahasa ialah bunyi yang berfungsi di dalam pertuturan. Bunyi-bunyi bukan bahasa bahasa seperti batuk, bunyi orang berdehem, bunyi siulan, tiruan kepada bunyi-bunyi binatang, sendawa, mendengkur, bunyi orang kedinginan (menggigil) dan sebagainya.

11

Bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara ada kaitannya dengan keadaan pita suara. Sekiranya semasa udara keluar melalui pita suara, keadaan pita suara (atau khususnya glotis) itu agak rapat, akan berlakulah getaran dan bunyi yang terhasil adalah bunyi bersuara. Kalau keadaan glotis itu renggang atau terbuka, sewaktu udara keluar melaluinya tidak berlaku getaran dan bunyi yang terhasil adalah bunyi tidak bersuara. Udara dikeluarkan daripada kedua-dua belah paru-paru melalui ruang tenggorok dan pita suara, kemudian masuk ke rongga tekak, seterusnya ke rongga mulut atau rongga hidung. Di dalam perjalanan keluar melalui rongga tekak dan rongga mulut, udara tersebut mungkin menerima gangguan atau sekatan daripada alat-alat artikulasi yang lain atau mungkin juga tidak. Sekiranya semasa udara itu melintas pita suara yang tertutup rapat, udara terpaksa keluar secara terdesak, maka bunyi yang timbul ialah bunyi batuk. Kalau pita suara renggang sedikit, udara dapat keluar melaluinya menyebabkan ia bergetar, maka bunyi yang terhasil ialah bunyi bersuara. Apabila pita suara renggang udara boleh keluar dengan mudah dan pita suara tidak bergetar, maka bunyi yang terhasil adalah bunyi tidak bersuara. Udara yang keluar daripada pita suara tadi akan memasuki rongga tekak dan daripada sini, mungkin terus ke rongga hidung atau rongga mulut. Lelangit lembut atau anak tekak akan mengatur jalan udara ini sama ada ke rongga mulut atau rongga hidung. Kalau lelangit lembut dan anak tekak tidak menutupi ruang ke rongga hidung, udara akan keluar melalui hidung. Bunyi yang terhasil disebut bunyi sengau. Sekiranya ruang ke rongga hidung tertutup, udara keluar melalui rongga mulut dan bunyi yang terhasil bukanlah bunyi sengau. Selepas udara melepasi pita suara, ia bergerak pula ke rongga tekak. Daripada rongga tekak, udara boleh keluar melalui rongga tekak (oral) atau rongga hidung (nasal). Lelangit manusia terbahagi kepada dua. Di sebelah depan dinamakan lelangit keras dan di bahagian belakang, dikenali sebagai lelangit lembut. Bahagian hujung lelangit lembut dinamakan anak tekak. Lelangit lembut dan anak tekak boleh digerak-gerakkan. Apabila bunyi /a/ dikeluarkan, lelangit lembut dinaikkan hingga

12

kena pada belakang tekak dan dengan itu menutup rongga hidung. Bunyi / a/ dikeluarkan melalui rongga oral. Oleh itu, /a/ ialah bunyi oral. Bunyi nasal pula ialah bunyi yang dikeluarkan melalui rongga hidung. Lelangit lembut pada waktu itu diturunkan dan rongga oral ditutup dengan beberapa cara, antaranya dengan merapatkan dua bibir.

1.4 PENDEKATAN PEDAGOGI UNTUK MENGAJAR BUNYI BAHASA Sub-topik ini akan membincangkan pendekatan pedagogi untuk mengajar bunyi bahasa dengan lebih mendalam melalui makmal bahasa dan aspek pedagogi. 1.4.1 Makmal Bahasa Makmal bahasa diperlukan untuk melakukan latihan penyebutan yang sistematik. Sebutan sistematik yang dimaksudkan ialah sebutan yang berasaskan transkripsi fonetik bahasa Melayu. Makmal yang lengkap ialah makmal bahasa yang mempunyai alat pendengaran telinga dan pemprosesan terjemahan.

1.4.2 Aspek Pedagogi Pengajaran dan pembelajaran penyebutan fonem bahasa Melayu boleh dilakukan melalui pelbagai teknik. Yang paling baik adalah dengan mengikuti saranan golongan behaviourism, iaitu dengan membuat latih tubi. Langkah pengajaran yang disarankan adalah seperti berikut: i. Guru memperkenalkan lambang huruf atau fonem. ii. Guru menyebut bunyi vokal dan konsonan. iii. Guru boleh merakamkan suara melalui pita rakaman atau dengan menggunakan teknik digital recording dan boleh diulang-ulang. Yang lebih baik adalah dengan menggunakan teknik interaktif. Jika tersalah sebut, alat elektronik yang berkenaan dapat mengesannya dan mengarahkan pelajar

13

menyebutnya semula (yang betul). Jika guru menggunakan sistem konvensional (tradisional) guru akan membetulkannya dan murid akan mengulangnya semula sehingga guru yang berkenaan berpuas hati. iv. Murid secara kelas atau kumpulan besar boleh mengajuk apa-apa yang disebut murid ajuk dan guru membetulkannya jika tersalaholeh guru. Guru sebut ------ sebut. v. Murid secara kumpulan kecil empat hingga lima orang boleh mengajuk apaapa murid ajuk dan guru membetulkannya jika yang disebut oleh guru. Guru sebut--- mereka tersalah sebut. vi. Murid secara individu boleh mengajuk apa-apa yang disebut oleh guru atau individu mengulangrakan sebaya (pembimbing). Guru atau rakan sebaya sebut--- sebutannya. vii. Bagi penutur bahasa kedua teknik ini amat cocok. Begitu juga, bagi pemantapan dialek bahasa baku. Bagi dialek yang tidak baku, teknik ini memberikan ruang dan peluang kepada murid-murid supaya membaiki sebutan yang tidak baku itu. viii. Jika guru ingin melanjutkannya kepada sebutan untuk kata, frasa, klausa, ayat, atau perenggan, guru boleh menggunakan teknik ini, iaitu bermula daripada urutan (i) hingga (vii). UJIAN 1. Letakkan tangan anda pada pita suara (di tengah-tengah leher) dan sebutkan [a a a a a]. Adakah anda merasakan getaran yang berlaku pada pita suara? Letakkan tangan anda rapat-rapat ke telinga dan sebutkan bunyi [a a a a a]. Adakah bunyi itu bergema? Ya, betul bergetar dan bergema. Oleh itu, bunyi itu ialah bunyi bersuara. 2. Adakah bunyi akhir di dalam perkataan di bawah ini bunyi bersuara atau bunyi tak bersuara? habis, belum, tebal, bulan, syabas? 3. Sila lukis gambar rajah organ artikulasi dan namakan bahagian

14

bahagiannya. 4. Anda diminta menyebut perkataan yang disenaraikan di bawah: kalam, satu, bin, tali, dominasi, bising, tampal, tikus, khamis, dharab, dhommah 5. Klasifikasikan bunyi akhir perkataan tersebut kepada bunyi oral dan bunyi nasal berdasarkan keterangan di atas. RUMUSAN Topik ini telah menghuraikan secara ringkas mengenai linguistik dan cabang cabang linguistik dan hubungan linguistik dengan bidang lain yang bersangkutan dengan bunyi. Bidang fonetik dan fonologi dan peranan yang dimainkan oleh kedua dua kajian ini juga ditegaskan dan kaitannya dengan proses pengajaran dan pembelajaran. Seterusnya ditekankan juga definisi bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa supaya peminat bahasa dan pelajar bahasa mengetahui berbezaan di antara kedua duanya.

TOPIK 2 FONEM SEGMENTAL DAN SUPRASEGMENTAL BAHASA MELAYU

HASIL PEMBELAJARAN Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1. Mendefinisikan konsep segmental atau suprasegmental; 2. Mengenal pasti vokal, konsonan dan daerah pengujaran; dan 3. Menerangkan bagaimana vokal dan konsonan diujarkan.

PENGENALAN Di dalam topik 1 anda telah mempelajari ilmu linguistik, suatu bidang sains yang mengkaji bahasa. Anda telah mempelajari organ sebutan atau artikulasi yang terlibat

15

secara langsung atau tidak langsung di dalam pengujaran bunyi. Di dalam hubungan ini, peranan organ artikulasi amat penting kerana ia dapat menghasilkan aliran udara dan seterusnya melahirkan bunyi bahasa yang membawa makna. Di dalam penghasilan bunyi ini semua organ memainkan peranan. Cuba kita fahami organ sebutan yang terlibat di dalam penghasilan bunyi kerana setiap satu segmen bunyi memainkan peranan masing-masing. Topik ini ada hubungkaitnya dengan bunyi bahasa, yang dikenali sebagai segmen atau fonem. Sebenarnya, istilah fonem ini merupakan satu konsep yang abstrak, namun bermakna apabila berdiri di dalam rentetan fonem lain. Namun demikian fonem fonem in apabila berada di dalam kata atau ayat ia telah melalui beberapa proses, khususnya intonasi, nada, jeda, tekanan, panjang pendek dan sebagainya. Disamping itu peranan yang dimainkan oleh vokal, diftong dan konsonan juga dihuraikan. 2.1 VOKAL Apakah bunyi vokal? Antara sifat-sifat bunyi vokal ialah:

Vokal ialah bunyi oral, tetapi ada yang dinasalkan Vokal ialah bunyi bersuara Untuk menghasilkan vokal, udara keluar melalui rongga oral tanpa sekatan Sifat vokal ini ditentukan oleh kedudukan lidah dan keadaan bibir. Vokal di dalam bahasa Melayu terbahagi kepada tiga, iaitu vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang.

Rajah 2.1 memperlihatkan kedudukan bunyi vokal.

2.1.1 Vokal Hadapan Sewaktu kita menyebut bunyi akhir di dalam kata geli, depan lidah dinaikkan tinggi dalam mulut. Antara depan lidah dan lelangit keras terdapat saluran sempit untuk udara keluar. Huruf akhir pada perkataan geli, dilambangkan [i]. Lambang ini [i ] ialah lambang fonetik. Manakala bunyi [e] pada perkataan elok, saluran udaranya

16

lebih luas kerana depan lidah dinaikkan tidak setinggi kedudukannya sewaktu membunyikan vokal [i].

Rajah 2.1: Kedudukan bunyi vokal didalam Bahasa Melayu Selepas anda menyebut bunyi [i], pegang tulang rahang dan sebut bunyi [a]. Anda akan merasakan bahawa tulang rahang turun. Saluran udara menjadi luas kerana depan lidah juga diturunkan. Jadi bunyi [a] ialah bunyi vokal hadapan luas (rujuk Rajah 2.2 di bawah).

2.1.2 Vokal Belakang Sekarang, kita akan mengenali vokal belakang pula. Sebut bunyi akhir di dalam kata batu. Vokal ini ialah vokal [u]. Untuk menghasilkan bunyi ini, bibir dibundarkan dan belakang lidah dinaikkan dekat dengan lelangit lembut. Cuba anda letakkan tangan di bawah rahang dan sebut [u], kemudian sebut [o]. Ada perbezaan? Ya, ada kerana vokal [o] juga vokal belakang, tetapi kedudukan belakang lidah lebih rendah ketika kita menghasilkan bunyi [u].

17

Rajah 2.2: Kedudukan rahang/bibir, lidah ketika menghasilkan bunyi [a], [u] dan [i] 2.1.3 Vokal Tengah [] Berdasarkan Rajah 2.1, ada berapa vokal tengah dalam bahasa Melayu? Sebenarnya ada satu vokal tengah, iaitu []. Vokal ini dihasilkan dengan melet akkan tengah lidah dekat dengan lelangit. Bibir dihamparkan.

2.1.4 Vokal Dinasalkan Apakah jenis vokal yang telah kita bincangkan di atas? Vokal yang kita pelajari ialah vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang. Betul, kerana bunyi vokal ini keluar melalui rongga oral. Pada masa vokal-vokal itu dikeluarkan, lelangit lembut dinaikkan untuk menutup rongga nasal. Tahukah anda, bahawa terdapat juga vokal-vokal yang dinasalkan, iaitu vokal yang dikeluarkan melalui rongga oral dan nasal. Pada masa ini lelangit lembut diturunkan. Vokal ini dikenali sebagai vokal yang dinasalkan (yang telah melalui proses nasalisasi) yang ditandakan dengan [~] atas lambang vokal. Contohnya [nani], semasa kata ini dituturkan, udara tidak seratus peratus keluar melalui rongga mulut tetapi apabila [n] disebutkan ada aliran udara yang melalui rongga hidung lalu terjadilah sengauan. Tanda [~] diwujudkan pada vokal yang seterusnya, iaitu [na].

18

Daripada keterangan di atas, dapat dirumuskan: i. Vokal hadapan: a. b. c. d. ii. Vokal Tengah a. b. c. d. [i] vokal hadapan sempit

[e] vokal hadapan separuh sempit [ ] vokal hadapan separuh luas [a] vokal hadapan luas [] vokal tengah pendek [ u ] vokal belakang sempit [ o ] vokal belakang separuh sempit [ ] vokal belakang separuh luas

2.1.5 Cara Penghasilan Vokal Vokal dihasilkan tanpa apa sekatan semasa diujarkan. Semua vokal di dalam bahasa Melayu bersuara, bermakna pita suara bergetar dan aliran udara keluar tanpa sekatan. Vokal di dalam bahasa Melayu boleh dikategorikan sebagai vokal hadapan, vokal belakang dan vokal tengah. Berlainan dengan bahasa Inggeris, vokal di dalam bahasa Melayu tidak mempunyai pasangan, yakni tidak ada yang panjang dan tidak ada yang pendek; semuanya tunggal dan bersifat sederhana kecuali penutur yang mengubah tahap panjang pendek vokal tersebut khusus apabila bernyanyi; Berikut adalah huraikan lengkap setiap vokal yang terdapat di dalam bahasa Melayu. a. Vokal Hadapan 1. Vokal Hadapan Sempit [ i ]

Untuk menghasilkan vokal ini hadapan lidah dinaikkan tinggi tetapi tidak menyentuh lelangit keras, lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga hidung. Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dapat menggetarkan selaput suara.

Contoh: Awal kata [ikan] Tengah kata [tipu]

19

Akhir kata [bali]

[ikut]

[lihat] [pahit] [kira]

[topi] [pili] [kuwali] [famili]

2. 3. Vokal Hadapan Separuh Sempit [ e ]

Vokal ini terletak di tengah bahagian hadapan mulut. Kalau kita cuba menyebutnya kita dapati lidah berada tidak tinggi atas seperti vokal [ i ] dan tidak di bawah seperti vokal [ a ], tetapi di tengah. Untuk menyebutnya hadapan lidah dinaikkan tetapi lebih rendah daripada bunyi vokal [i] sementara alat-alat lain serupa peranannya. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan pita suara dirapatkan.

Contoh: Awal kata [elo?] [esa] [e n ?] [ela ?] [eka] Tengah kata [laher] [merah] [lateh] [leka] [sepa?] Akhir kata [kole ]

4. Vokal

Hadapan

Separuh

Luas

Hadapan lidah dinaikkan separuh luas (lebih rendah daripada cara membunyikan vokal [e] ) yang bergerak ke arah lelangit keras, iaitu hujung lidah mencecahi gigi dan gusi sebelah bawah. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga hidung dan pita suara

bergetar.Contoh:

Contoh: Awal kata [elok] Tengah kata [belok] Akhir kata [leher]

20

[teleng]

5. Vokal

Hadapan

Luas

[a]

Vokal ini terletak jauh di bahagian bawah, seolah olah terhampar dan mulut kita di dalam keadaan terbuka luas. Hadapan lidah dinaikkan sedikit sahaja ke arah lelangit keras, anak tekak dan lelangit lembut menutup rongga hidung dan pita suara bergetar. Vokal ini paling banyak terdapat dalam bahasa Melayu.

Contoh: Awal kata [ahli ] [ambil] [anjiN] [jaga? ] Tengah kata [m ka] [nans] [ ] [ m la m ] [ tapai ] b . Vokal Belakang Terdapat empat vokal belakang di dalam bahasa Melayu; [ u, o, dan a ]. Kecuali vokal [a ] vokal yang lain membundarkan dua bibir. 1. Vokal Belakang Sempit [u] Akhir kata [bola] [m m ] [ laba ] [ di ya ] [ supaya ]

Bahagian belakang lidah dinaikkan ke arah lelangit lembut untuk menyempitkan rongga mulut tetapi tidak mencecah lelangit lembut, sementara lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan pita suara bergetar.

Contoh: [baru] [upah] [tiru] [bubuh] [pupus] [mulut]

2. Vokal

Belakang
21

Separuh

Sempit

[o]

Belakang lidah dinaikkan separuh sempit ke arah lelangit lembut, sementara lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga hidung sementara pita suara digetarkan. Contoh: [oleh] [tolol] [boleh]

3. Vokal

Belakang

Separuh

Luas

Belakang lidah dinaikkan separuh luas ke arah lelangit lembut, lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga hidung dan pita suara digetarkan.

Contoh: [ ra ] [b ra ] [b l t] [b l t]

Vokal ini adalah yang terluas sekali di dalam bahasa Melayu dan mengikut Yunus Maris (1969) vokal ini adalah gantian vokal belakang separuh sempit [o] dan ini wujud kerana pengaruh dialek daerah, umunya dialek daerah di utara semenanjung Malaysia. c. Vokal Tengah 1. Vokal Tengah Pendek [ ] [prahu] [tmpat] [mpat]

(Vokal ini hanya terdapat di awal dan di tengah suku kata sahaja)

Nota:

Semua bunyi vokal adalah bersuara. Udara keluar dari paru-paru masuk ke saluran udara dan ruang tenggorok melalui pita suara yang keadaannya hampir-hampir rapat. Waktu udara melaluinya, pita suara itu bergetar. Dari
22

sini udara terus masuk ke rongga tekak. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan supaya udara itu terus keluar melalui rongga mulut. Di rongga mulut tidak terdapat sekatan daripada alat-alat artikulasi yang lain, dengan demikian udara terus keluar tanpa sebarang gangguan. d . Vokal Sengau Dalam penghasilan bunyi-bunyi vokal sengauan, rongga hidung terlibat sama, lelangit lembut dan anak tekak tidak dinaikkan cukup tinggi untuk menutup rongga hidung. Apabila rongga hidung tidak tertutup rapat, udara keluar dari kedua-dua rongga, iaitu rongga hidung dan mulut. Kehadirannya dipengaruhi oleh bunyi konsonan di hadapan atau di belakang vokal itu (bunyi-bunyi konsonan sengauan terutamanya) dan ia boleh terjadi kepada semua bunyi vokal yang telah dibincangkan di atas. Untuk menandakan bunyi sengaunya, vokal tadi, digunakan tanda [ ] di atas vokal yang berkenaan seperti: [mkan ] [ na ni ] [m ndi]

Umumnya vokal-vokal sengauan ini hadir dalam keadaan seperti yang berikut: 1. Sebelumnya terdapat konsonan sengauan seperti dalam contoh-contoh di atas dan contoh-contoh yang berikut: [mi nu m] [ma ma ]

2. Kedua-dua vokal dalam susunan perkataan KVKV atau KVKVK. Di dalam struktur ini konsonan yang pertamanya adalah separuh vokal atau geseran glotis [h].

Contoh: [n awa] [m wa h] [m hu] [n hu] [m hal]

3. Kedua-dua vokal yang menuruti konsonan sengauan di dalam susunan KVVK.

Contoh:
23

[m ?al]

[m ?a t]

[m ?u t]

[m ?a k]

[n ?a t]

4. Kedua-dua vokal yang mengikuti konsonan sengauan di dalam susunan KVKVV.

Contoh: [duniya] [s mw] [m ua i]

5. Vokal bagi perkataan yang berasal daripada bahasa Arab yang menuruti geseran rongga tekak [?] di dalam tulisan jawi dilambangkan oleh [].

Contoh: [sa?at] [jum ? t] [m n fa? t]

2.1.6 Diftong Diftong berasal daripada perkataan Inggeris yang menyatakan bahawa dua vokal hadir di dalam konteks sama, yang pertama mengikuti yang kedua. Terdapat tiga diftong di dalam bahasa Melayu, ia itu [ au, oi, ai ]. Sila rujuk rajah 1.8 untuk mendapat penjelasan yang lengkap. Apakah Diftong? Diftong ialah gabungan dua vokal yang terdapat di dalam satu suku kata, yang disebut secara berterusan tanpa ada segmen. Di dalam penghasilannya, terdapat ciri geluncuran tetapi ada satu puncak. Ada tiga jenis diftong di dalam bahasa Melayu. Cuba anda lihat Rajah 2.3 untuk membantu pemahaman anda tentang diftong.

24

Rajah 2.3: Pergerakan lidah untuk membunyikan diftong Yang pertama ialah diftong [ai]. Pada masa ini bahagian depan lidah pada mulanya berada pada kedudukan untuk vokal [a] kemudian bergerak kepada kedudukan untuk vokal [i] tetapi tidak setinggi sebagaimana membunyikan [i]. Contoh, [pakai] Yang kedua pula ialah diftong [au]. Pada masa ini depan lidah berada pada kedudukan untuk vokal [a] kemudian bergerak kepada kedudukan untuk vokal [u]; bibir yang mula-mula dihamparkan, kemudian dibundarkan pula. Contoh, [pulau] Diftong yang ketiga ialah diftong [oi]. Semasa dihasilkan, lidah berada pada kedudukan [o] dan kemudian bergerak kepada [i], bibir yang mula-mula bundar tetapi kemudian berkeadaan hampar. Contoh, [amboi]. AKTIVITI 2.1 Setelah anda membaca dan memahami keterangan yang berkaitan dengan penghasilan bunyi vokal, cuba lengkapkan jadual di bawah dengan maklumat keadaan alat artikulasi untuk menghasilkan bunyi vokal. Bil. Vokal Lidah Lelangit lembut 1. Depan sempit
25

Lelangit keras

Anak tekak

2. 3. 4.

Depan luas Belakang sempit Belakang separuh sempit

2.2 KONSONAN Sudahkah anda memahami cara-cara penghasilan bunyi vokal bahasa Melayu? Jika anda telah menguasainya, marilah kita mengenali bunyi-bunyi konsonan di dalam bahasa Melayu pula. Sebelum itu, marilah kita memahami definisi konsonan dahulu. Konsonan ialah bunyi-bunyi bahasa yang apabila dikeluarkan bunyi-bunyi ini menerima sekatan, sempitan, dan geseran sama ada di bahagian rongga mulut, tekak atau hidung. Bunyi-bunyi konsonan ada yang bersuara dan ada yang tidak bersuara.

Rajah 2.4: Carta konsonan Bahasa Melayu Lihat Rajah 2.4, iaitu cara-cara menghasilkan bunyi-bunyi konsonan bahasa Melayu.

26

2.2.1 Konsonan Letupan Ada sembilan konsonan yang dikeluarkan dengan udara ditahan dan dilepaskan dengan cepat. Konsonan yang dihasilkan dengan cara ini dipanggil letupan. a. Konsonan [p] dan [b]: Jika lelangit lembut dinaikkan dan bibir dirapatkan, kemudian udara tersekat pada dua bibir dan udara dipaksa keluar. Jika dengan cepat dibuka mulut, keluarlah bunyi [p]. Penghasilan konsonan ini dinamakan letupan dua bibir tak bersuara kerana pita suara tidak bergetar. Jika pita suara bergetar, bunyi itu ialah letupan dua bibir bersuara [b]. b. Konsonan [t] dan [d]: Udara bukan sahaja boleh tersekat dengan merapatkan dua bibir, tetapi juga dengan mengenakan hujung lidah pada gusi, lelangit lembut dinaikkan dan udara tertahan. Jika proses sekatan ini dilepaskan, terdapat bunyi [t] letupan gusi tak bersuara. Jika pita suara digetarkan, terbitlah bunyi letupan gusi bersuara [d]. c. Konsonan [k] dan [g]: Bunyi letupan lelangit lembut tak bersuara [k] dan letupan lelangit lembut bersuara [g]. Untuk menghasilkan bunyi [k], belakang lidah dirapatkan ke lelangit lembut untuk menyekat arus udara. Di samping itu, lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan ke rongga tekak bagi menyekat arus udara ke rongga hidung. Untuk menghasilkan bunyi [g] caranya sama seperti bunyi konsonan [k] tetapi pita suara dirapatkan, arus udara yang keluar melalui rongga mulut menggetarkan pita suara. d. Konsonan [j] dan [d ]: Bunyi [j] dihasilkan apabila hadapan lidah dinaikkan rapat ke lelangit keras untuk membuat sekatan pada arus udara. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan ke belakang atau ke dinding rongga tekak untuk membuat sekatan terhadap arus udara ke rongga hidung. e. Pada masa ini pita suara direnggangkan, arus udara yang melalui rongga mulut tidak menggetarkan pita suara tetapi udara yang tersekat di hadapan lidah dan lelangit keras dilepaskan perlahan-lahan. Untuk menghasilkan konsonan [j] proses yang sama dilakukan tetapi pita suara bergetar. f. Hentian [?]: Hentian glotis terhasil dengan cara lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan ke dinding rongga tekak untuk membuat sekatan udara ke rongga
27

hidung. Pita suara dirapatkan dan arus udara yang keluar dari paru-paru tersekat di bahagian rapatan pita suara udara menyebabkan pita suara tidak bergetar dan hentian glotis akan dihasilkan.

2.2.2 Konsonan Geseran a. [s] - Mula-mula hadapan lidah dinaikkan ke gusi untuk membuat sempitan pada arus udara. Pada masa ini lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan ke belakang rongga tekak untuk menyekat arus udara ke rongga hidung. Pita suara direnggangkan. Arus udara melalui rongga mulut tanpa menggetarkan pita suara, lalu terhasillah bunyi [s], bunyi geseran gusi tak bersuara. b. [h] - Apabila udara keluar melalui pita suara yang renggang dan rongga mulut berkeadaan seperti sewaktu mengeluarkan bunyi vokal, bunyi [h] yang dinamakan bunyi geseran glotis tak bersuara akan dihasilkan.

2.2.3 Konsonan Getaran [r] - Apabila hujung lidah diletakkan dekat gusi sehingga udara melalui antara lidah dan gusi, lidah bergetar. Lelangit lembut pada waktu itu dinaikkan. Bunyi yang terhasil dinamakan bunyi getaran gusi bersuara [r].

2.2.4 Konsonan Sisian [l] - Hujung lidah dinaikkan ke gusi dan laluan udara tersekat. Lelangit lembut dinaikkan dan pita suara bergetar. Udara keluar melalui bahagian tepi lidah. Bunyi yang dihasilkan dinamakan bunyi sisian gusi bersuara [l].

28

2.2.5 Konsonan Sengauan (nasal) Ada empat bunyi nasal di dalam bahasa Melayu. Apakah yang membezakan bunyibunyi nasal tersebut? Perbezaannya berlaku pada daerah udara disekat yang berlaku pada rongga mulut. Pita suara digetarkan dan lelangit lembut dinaikkan. a. [m] - Dua bibir dirapatkan. Bunyi yang dihasilkan dinamakan sengauan dua bibir bersuara [m]. b. [n] - Hujung lidah dinaikkan ke gusi. Bunyi yang dihasilkan dinamakan sengauan gusi bersuara [n]. c. [n] - Tengah lidah dinaikkan ke lelangit keras. Bunyi yang dihasilkan dinamakan bunyi sengauan lelangit keras bersuara [n]. d. [N] - Belakang lidah dinaikkan ke lelangit lembut. Bunyi yang dihasilkan dinamakan bunyi sengauan lelangit lembut bersuara [g].

2.2.6 Separuh Vokal Untuk menghasilkan bunyi separuh vokal, kedudukan lidah tidak tetap, tetapi bergerak dan membuat luncuran. Ada dua jenis bunyi separuh vokal. Separuh vokal yang dimaksudkan itu adalah seperti yang berikut. a. Bagi fonem konsonan [w] Keadaan di peringkat awal lidah seperti untuk membunyikan [u], kemudian bergerak pada vokal yang lain. Bunyi ini dinamakan separuh vokal dua bibir bersuara. b. [j] - Kedudukan lidah pada peringkat awal adalah seperti untuk membunyikan [i], kemudian bergerak kepada kedudukan vokal yang lain. Bunyi ini dinamakan separuh vokal lelangit keras bersuara.

2.2.6 Separuh Vokal

29

Untuk menghasilkan bunyi separuh vokal, kedudukan lidah tidak tetap, tetapi bergerak dan membuat luncuran. Ada dua jenis bunyi separuh vokal. Separuh vokal yang dimaksudkan itu adalah seperti yang berikut. a. Bagi fonem konsonan [w] Keadaan di peringkat awal lidah seperti untuk membunyikan [u], kemudian bergerak pada vokal yang lain. Bunyi ini dinamakan separuh vokal dua bibir bersuara. b. [j] - Kedudukan lidah pada peringkat awal adalah seperti untuk membunyikan [i], kemudian bergerak kepada kedudukan vokal yang lain. Bunyi ini dinamakan separuh vokal lelangit keras bersuara. 2.2.7 Konsonan Pinjaman Selain konsonan-konsonan yang kita nyatakan di atas, ada konsonan yang dimasukkan ke dalam bahasa Melayu melalui kata-kata asing yang dipinjam. Banyak konsonan dalam kata pinjaman telah digantikan dengan konsonan Melayu seperti bunyi-bunyi daripada bahasa Arab dalam bunyi [th] menjadi [s]; [gh] menjadi [g]; [dh] menjadi [d] dan [dz] menjadi [z]. Walau bagaimanapun, ada yang bunyi asalnya terus digunakan di dalam banyak kata dan digunakan sehingga kini. Bunyibunyi itu ialah bunyi-bunyi geseran. Contohnya ialah [f] dan [v] - Bunyi-bunyi ini dihasilkan dengan merapatkan bibir bawah atas sehingga apabila udara melalui terdapat geseran. Lelangit lembut dinaikkan. Pita suara tidak bergetar untuk membunyikan [f] iaitu bunyi geseran bibir gusi tidak bersuara. Manakala untuk membunyikan [v] pita suara bergetar yang menghasilkan bunyi geseran bibir gusi bersuara. Fonem [z] Bunyi ini dihasilkan seperti menghasilkan [s]. Proses membunyikan [z] berbeza apabila pita suara bergetar. Oleh itu, konsonan yang dihasilkan ini dinamakan geseran gusi bersuara. [s] Pada waktu pengeluaran bunyi ini lelangit lembut dinaikkan dan depan lidah dinaikkan ke lelangit keras. Pita suara tak bergetar. Geseran yang dihasilkan dinamakan geseran gusi lelangit keras. 2.3 FONEM
30

Tahukah anda bahawa bunyi-bunyi yang kita bicarakan di atas ialah bunyi-bunyi yang boleh membezakan makna? Apabila kita membicarakan hal ini bererti kita membicarakan fonem. Fonem ialah bunyi bahasa yang menunjukkan perbezaan erti. Misalnya kata bayang dan layang. Bunyinya hampir sama. Yang membezakan antara dua kata itu ialah fonem [b] dan [l]. Tentulah bunyi-bunyi fonem [b] dan [l] yang menyebabkan perbezaan erti itu. Oleh itu /b/ dan /l/ ialah fonem. Fonem dan transkripsi fonem diletakkan dalam kurungan / /. Bunyi-bunyi yang berbeza dalam pasangan kata di bawah ini merupakan fonemfonem yang berasingan. /tabah/- /tapah/ /sabun - /sabu / /wa / - /ba / /tekak/- /tegak/ /baru/ - /balu/ /sia /- /tia /

Pasangan kata yang menunjukkan perbezaan perkataan yang paling kecil tetapi kedua-dua perkataan yang berpasangan itu mempunyai makna yang berlainan, dinamakan pasangan minimum atau pasangan terkecil. Sekiranya pasangan perkataan yang mempunyai perbezaan yang paling minimum tadi tidak berbeza maknanya, maka bunyi yang berbeza itu bukanlah dua fonem yang berlainan tetapi merupakan alofon daripada satu fonem. Keadaan ini disebut sebagai variasi atau kelainan bunyi yang bebas. Contoh: /faham/ - /paham/ dan /bilik/ - /bili?/.

2.3.1 Fonem Vokal Terdapat enam fonem vokal dalam bahasa Melayu, iaitu /a/, /e/, //, /i/, /o/, /u/. AKTIVITI 2.2 Setelah anda membaca dan memahami keterangan yang berkaitan dengan penghasilan bunyi vokal, cuba lengkapkan jadual di bawah dengan maklumat keadaan alat artikulasi untuk menghasilkan bunyi vokal.

31

Bil.

Fonem

Penyebaran (digunakan transkripsi fonetik) Awal Tengah [sah] Akhir [uda]

1. 2. 3. 4. 5. 6.

/a/ /e/ // /i/ /o/ /u/

[abu]

2.3.2 Fonem Konsonan Terdapat 25 konsonan di dalam bahasa Melayu seperti yang terdapat dalam jadual di bawah. AKTIVITI 2.3 Setelah anda membaca dan memahami keterangan yang berkaitan dengan penghasilan bunyi konsonan. Cuba lengkapkan jadual di bawah dengan memberikan contoh perkataan yang menunjukkan penyebarannya dengan menggunakan transkripsi fonetik. Bil. Huruf Fonem Penyebaran (digunakan transkripsi fonetik) Awal 1. 2. b c /b/ // [buku] Tengah [t bu] Akhir [adab]

32

3. 4. 5. 6.

d f g gh

/d/ /f/ /g/ /x/

7. 8. 9.

h j k

/h/ /j/ /k/ /x/ /l/ /m/ /n/ /y/ // /p/ /q/ /r/ /s/ // /t/ /v/ /w/

10. kh 11. l 12 m

13. n 14. ng 15. ny 16. p 17. q 18. r 19. s 20. s 21. t 22. v 23. w

33

24

/z/

2.4 SUPRASEGMENTAL BAHASA MELAYU Unsur-unsur bahasa yang kita bicarakan setakat ini ialah unsur-unsur segmental, kerana setiap satu bunyi merupakan satu segmen atau penggalan daripada arus tuturan. Kita menuturkan segmen-segmen dengan berbagai-bagai tingkat tekanan dan nada. Kadang-kadang kita berhenti sebentar sehingga terdapat kumpulan kata. Kata-kata itu diucapkan sama rata atau mendatar sahaja. Ada empat lagi unsur bahasa yang perlu kita perhatikan, iaitu tekanan, nada, jeda dan panjang-pendek. Unsur-unsur ini dinamakan suprasegmental. 2.4.1 Tekanan Tekanan menunjukkan kelantangan sesuatu suku kata yang menandakan keras atau lembutnya penyebutan sesuatu suku kata tersebut. Lambang yang digunakan untuk tekanan ialah //. Lambang ini diletakkan di atas suku kata yang menerima tekanan itu misalnya /buda?/. Dalam bahasa Melayu, tekanan tidak membezakan makna.

2.4.2 Nada Nada ialah kadar meninggi atau menurun pengucapan sesuatu suku kata atau perkataan. Nada ditandai oleh nombor-nombor 1 (rendah), 2 (biasa), 3 (tinggi), 4 (tinggi sekali). Ayat penyata biasanya dimulakan dengan nada 2; kemudian nada itu menaik bila ada tekanan dan turun hingga 1. Contoh: 2 saya hendak 3 balik. Di dalam bahasa Melayu juga dinyatakan nada tidak fonemik. Hal ini bermaksud bahawa nada tidak mempunyai sifat-sifat bunyi seperti penghasilan sesuatu fonem. 2.4.4 Panjang-pendek
34

Panjang pendek ialah kadar panjang atau pendeknya sesuatu bunyi itu diucapkan. Lambang bagi fonem ini ialah [:] yang dinamakan mora. Lambang [:] bererti panjang sebutan bunyi itu ialah satu mora. Lambang [: :] menunjukkan dua mora dan lambang [.] adalah setengah mora. Bagi bahasa Melayu unsur ini tidak membezakan makna. AKTIVITI 2.4 Setelah anda membaca dan memahami keterangan yang berkaitan dengan fonem suprasegmental, cuba lengkapkan jadual di bawah dengan memberikan contoh-contoh perkataan yang menunjukkan penyebarannya dengan menggunakan transkripsi fonemik.

Tuturkan ayat-ayat yang berikut mengikut intonasi bahasa Melayu supaya boleh dibezakan maknanya. Kemudian transkripsikannya dengan menggunakan transkripsi fonemik bahasa Melayu.

Emak

membeli

kereta

baru.

Adik

minum

susu

emak.

Petani di negara yang mundur itu menenggala tanah dengan menggunakan bajak lembu.

2.4.3 Jeda Jeda juga disebut sebagai persendian, iaitu unsur hentian yang memisahkan antara unsur-unsur linguistik, sama ada perkataan, ayat atau rangkai kata. Lambang yang digunakan untuk jeda ialah #. Unsur ini boleh membezakan makna. Contoh:

35

[#saya makan nasi ema?#] adalah berbeza maknanya dengan ayat [#saya makan nasi # ema?]. 2.5 TRANSKRIPSI FONETIK DAN FONEMIK Sub-topik ini akan membincangkan transkripsi fonetik dan fonemik dengan lebih mendalam.

2.5.1 Transkripsi Fonetik Transkripsi fonetik merupakan satu cara merakamkan bunyi-bunyi bahasa dengan menggunakan lambang-lambang fonetik yang telah diiktiraf di peringkat

antarabangsa. Transkripsi fonetik juga sering digunakan oleh pengkaji dialek, pengkaji bahasa secara komparatif dan historis khususnya sewaktu mereka meneliti perkembangan, perubahan dan perbezaan antara bunyi-bunyi bahasa. Lambang fonetik ditulis di dalam kurungan [ ].

2.5.2 Transkripsi Fonemik Transkripsi fonemik merupakan satu cara transkripsi lebih menumpukan transkripsi dalam bentuk tulisan. Lambang fonetik ditulis dalam kurungan / / atau [ ]. Matlamat akhir fonemik ialah untuk membentuk sistem ejaan berdasarkan fonem-fonem yang ada dalam sesuatu bahasa itu misalnya, dalam bahasa Melayu; Fonem Fonem x Fonem dieja sebagai ng dieja sebagai kh dieja sebagai ny

Sebagai rumusannya, transkripsi fonetik ialah transkripsi yang berasaskan lisan atau pertuturan. Bunyi-bunyi yang berlainan mestilah ditunjukkan oleh lambang-lambang yang berlainan. Apabila sesuatu lambang terdapat dalam beberapa bahasa, maka satu lambang yang sama digunakan untuk melambangkan bunyi itu. Misalnya bunyi [] terdapat dalam bahasa Melayu, Jawa dan Inggeris, maka lambang itu akan
36

digunakan oleh ketiga-tiga bahasa tadi apabila mentranskripsikan bunyi tersebut di dalam perkataan. Contoh: Bahasa Melayu Bahasa Jawa Bahasa Inggeris

[beg] [gedi] [beli]

AKTIVITI 2.5 1. Buat refleksi tentang hasil pembelajaran anda di bilik kuliah dengan penumpuan khusus terhadap bidang fonologi. Gunakan garis panduan yang berikut untuk memudahkan anda

melakukan refleksi.

Pendahuluan kepentingan fonologi Bahasa Melayu di dalam pengajaran dan pembelajaran Bahasa Melayu.

Kekuatan, iaitu kegunaan atau kelebihan ilmu fonologi di dalam pengajaran lisan Bahasa Melayu sebagai B1 pertama dan B2 dari segi penyebutan.

2. Buat latihan penyebutan setiap fonem secara berpasangan atau dimakmal bahasa (jika berkenaan).

RUMUSAN Melalui topik ini anda telah mempelajari fonologi, fonetik, dan fonemik. Di samping itu, anda juga telah diperkenalkan dengan fonem vokal dan konsonan bahasa Melayu serta cara penghasilannya melalui alat
37

artikulasi. Seterusnya, anda juga diperkenalkan dengan konsonan separuh vokal dan konsonan pinjaman. Akhirnya, anda diperkenalkan dengan fonem suprasegmental.

38

BORANG KEHADIRAN PELAJAR

Y01 1 HBML1203

630903135691 ROOM3-Y01

102 SLOT 1

Nama Tutor : Mata

SUBANDI KASIDAN HBML1203 -

PPW :

SIBU LEARNING CENTRE

Semester MEI 2010 :

Pelajaran FONETIK DAN : FONOLOGI BAHASA MELAYU Tarikh :

Masa : Kelas :

08:00 AM - 10:00 AM LAB 1

TANDA TANGAN # NAMA & NO.MATRIX JUMLA TUTORIA TUTORIA TUTORIA TUTORIA TUTORIA L1 L2 L3 L4 L5 H HADIR

06/06/10 20/06/10 04/07/10 18/07/10 01/08/10 1 ADITA BIN MAHROS 7007131350930 02 PHONE: 0198163493 2 AFFENDI ANAK
39

PIEE 7610281357210 02 PHONE: 0194687616 3 ARON BIN OCHAR 6506201354970 02 PHONE: 0138100664 4 ATEKAH BINTI SAHARI 7410191359240 02 PHONE: 0148980102 5 AWANGKU DZAHEER B. AWGKU ARSHAD BRAHIM 7112201353550 02 PHONE: 0194597170 6 AZIN BIN JALUDIN 7205071359630 02 PHONE: 0138212009

40

7 BATIA BIN UNUS 7508291355090 02 PHONE: 0138042477 8 BENA BINTI JAMALI 7204051352920 02 PHONE: 0198152310 9 BIBI SALIM 7306231355640 02 PHONE: 0138451962 1 CHIU LEH 0 CHUO 7710061356580 02 PHONE: 0135686223 1 DHARMA 1 HARUN B ABDUL KADIR 8011011357650 02 PHONE: 0145830007 1 HISYAMUDDIN 2 BIN AHMAD
41

RANI 8009201358790 02 PHONE: 0148902414 1 JAMAAT @ 3 NORMI AK JUGAH 6710201351540 02 PHONE: 0148983423 1 JOHNNY AK 4 LAJA @ MOHD. FAIZ ABDULLAH 6903021354470 02 PHONE: 0138232486 1 NOR AJIJAH 5 JUNIT 6905201353300 02 PHONE: 0198370906 1 NOR 6 FARAHIDA 6710201350740 02 PHONE: 0138399465

42

1 NOR HAFEZAH 7 BINTI ABDULLAH 6510111350740 02 PHONE: 0194395449 1 RAJINA AK 8 KINTAN 6902130859000 02 PHONE: 0198271994 1 ROSNAH BT 9 ELIA 7002181353440 02 PHONE: 0198361156 2 STEPHANIE 0 RAMIE ANAK SANGONG 6806301350760 02 PHONE: 0138229045 2 VITOR RECOS ANAK TOM 7205041358610 02 PHONE: 0138277994

43

2 WILFRED 2 GELUNGAN ANAK RENGGIAN 7010271357170 02 PHONE: 0135611901 2 YUNG FEI 3 MENG 7704161357440 02 PHONE: 0168685297 2 4 2 5 JUMLAH KEHADIRAN Di isi oleh Tutor Di isi oleh Pentadbir Nota : 1. Pelajar perlu menandatangani -------------------------------------- -----------------------------------Tanda Tangan Tanda Tangan kehadiran pada setiap tutorial. (2 salinan) 2. Satu salinan perlu disimpan oleh tutor dan satu salinan untuk pentadbir 3. Tutor dikehendaki
44

menyerahkan Borang Kehadiran kepada

BORANG KEHADIRAN PELAJAR

Y01 SLOT 2 1 HBML1203

630903135691 ROOM8-Y01

102

Nama Tutor : Mata

SUBANDI KASIDAN HBML1203 -

PPW :

SIBU LEARNING CENTRE

Semester MEI 2010 :

Pelajaran FONETIK DAN : FONOLOGI BAHASA MELAYU Tarikh :

Masa : Kelas :

10:15 AM - 12:15 PM LAB 2

TANDA TANGAN # NAMA & NO.MATRIX JUMLA TUTORI AL 1 TUTORI AL 2 TUTORI AL 3 TUTORI AL 4 TUTORI AL 5 H HADIR

06/06/10 20/06/10 04/07/10 18/07/10 01/08/10 1 DINANG ANAK MEDANG 7401011363660 03 PHONE: 0198775354

45

2 DURIE AK AGAM 6805121352780 02 PHONE: 084322606 3 DYG SITI SARA BT ABG. ABD. SAMAD 6805131359900 02 PHONE: 0168078001 4 HAZIZAH BINTI SAIT 6803151353320 02 PHONE: 0198581814 5 JENAH BINTI DAUD 7410261359060 02 PHONE: 0148871393 6 JENNY ANAK JUNTAN 7201031358360 02 PHONE: 0198064373

46

7 JOANNA HONG ENG HUA @ HONG ENG HUA 7206211352540 02 PHONE: 0138247296 8 KATIJAH BT JARAIEE 7105191358140 02 PHONE: 0138292406

9 MARY MENAI ANAK UJAN 6810231351400 02 PHONE: 0198985967 1 MASNIAH 0 BINTI ALI 6909261356560 02 PHONE: 0138467696 1 MELATI BIN 1 TAIBEN 6801121353750 02 PHONE:
47

0198370640 1 MOHAMAD 2 SHADON BIN WAHAP 7107041356990 02 PHONE: 0198579677 1 MOHAMAD 3 ZAIDDI BIN BUJANG 7012271354390 02 PHONE: 0138102166 1 MURNI BINTI 4 ABDULLAH @ NUIE ANAK GIRA 7102271359940 02 PHONE: 0128921589 1 NINGKAN 5 ANAK ANONG 7001121360150 02 PHONE: 0194875578 1 NORIA ANAK 6 KERTAU

48

7204141360000 02 PHONE: 0198745735 1 NORLEHA 7 BINTI KIPRAWI 6805121357960 02 PHONE: 0135609094 1 PULIN AK 8 DAGENG 7301301351600 02 PHONE: 0194876418 1 RAIMAH BT 9 SAHNOR 7606021360200 02 PHONE: 0198234737 2 RANDALL 0 ANAK BOWEN 6805141352630 02 PHONE: 0198362439 2 SELIAH BINTI 1 SENUI 7008161356940

49

02 PHONE: 0128884454 2 SUKINAH BT 2 BOLHASSAN 6903151350320 02 PHONE: 0198386499 2 TING LEH ING 3 7612101357280 02 PHONE: 0198883167 2 TIONG LUCY 4 6606111356620 02 PHONE: 0135651033 2 UMBOL AK 5 LEBONG 6712141352830 02 PHONE: 0138042129 2 YII SIIK KING 6 6705051357480 02 PHONE: 0138047147 JUMLAH

50

KEHADIRAN Di isi oleh Tutor Di isi oleh Pentadbir Nota : 1. Pelajar perlu menandatangani -------------------------------------- -----------------------------------Tanda Tangan Tanda Tangan kehadiran pada setiap tutorial. (2 salinan) 2. Satu salinan perlu disimpan oleh tutor dan satu salinan untuk pentadbir 3. Tutor dikehendaki menyerahkan Borang Kehadiran kepada pentadbir pada setiap sesi tutorial

51