[R]ad je osnov i izvor kulture ...

razvoj i
napredak kulture je moguć samo ako je ona
stvaralačka, tj. samo ako motiviše čoveka da bude
subjekt akcije (autonoman i kritički usmeren prema
vlastitoj delatnosti) [Milošević, B., 1997: 42]
Rad je uslov, ne samo ljudske egzistencije, već i
esencije.[ ibid: 16]

Uvod

Rad kao večni uslov opstanka i samoostvarenja čoveka i razvoja društva, kroz viševekovni
misaono razvojni put, pedesetih godina dvadesetog veka dobio je svoje mesto u nauci o društvu
kao sociologija rada i postala jedna od njenih najrazvijenijih disciplina.
Iz početne faze uobličavanja sociologije rada kao „industrijske sociologije“ (ili „socijalne
industrije“) proizilazio je naglasak na sociološkom proučavanju „industrijskog rada“ (ili „rada u
industriji“) kao dominantne forme rada u modernim društvima. Ta početna tradicija sačuvana je
do današnjih dana, posebno u britanskoj i američkoj akademskoj zajednici, pa se mnogi kursevi
u univerzitetskoj nastavi drže pod nazivom „industrijska sociologija“. [Bolčić, 2003: 19]

Britanski sociolog V. Skot (Scott) je među prvima definisao „industrijsku sociologiju“ kao
„specijalnu sociološku disciplinu koja proučava idustriju, njene tvorevine i njen odnos prema širem
društvu“, odnosno kao „nauku koja proučava socijalno ponašanje pojedinaca, grupa i čitavih
organizama koji su nastali, žive i razvijaju se pod specijalnim uslovima koje proizvodi industrija i
industrijski rad“. (Bolčić, 2003: 19; kurziv u originalu)

Sociolologija rada koja se u početku pretežno empirijski i redukcionistički objašnjavala,

gubila je onu suštinu koju rad predstavlja. „Gubio se iz vida onaj stvaralački aspekt rada, koji je
najčešće u procesima industrijskog rada potisnut u stranu, ali koji je opstajao u senci repetitivnog
(otuđenog) rada, takođe, pristup radu sa stanovništa ciljne racionalnosti i tehnoekonomske
efikasnosti ograničio se na analizu njegove utilitarno-pragmatičke strane.“ [Milošević, 1997: 12]

Problemi rada mogu se obrazložiti na najmanje dva načina:

-u prvom vidu složenost problema rada se obrazlaže činjenicom da ga proučava više nauka
(tehničkotehnološke, organizacionoekonomske, pravno-političke, psihološko-pedagoške,
medicinske i sociologija) i ceo niz interdisciplinarnih (kao npr. ergonomija i ergologija) i
transdisciplinarnih (kao npr. prakseologija i kibernetika) pristupa;1
-u drugom vidu se ta složenost obrazlaže prirodnoistorijskom činjenicom da rad predstavlja
takvu ljudsku osobinu i društvenu i kulturnu pojavu koja uslovljava mnoge druge pojave.
[Milošević, 1997: 14]

Prvo stanovište naglašava da je rad svesna, svrsishodna čovekova aktivnost pomoću koje
čovek, udružen sa drugim čovekom, zadovoljava svoje potrebe i potrebe zajednice, međutim ovo
stanovište zanemaruje naučnu potrebu analize različitih sadržaja rada iz kojih proizilaze
1
Za organizacionoekonomske nauke uglavnom važi pristup poslovanja sa što više racionalnosti i doprineti što većoj
efikasnosti; za tehničkotehnološke, kako primeniti saznanja o radu ( i sredstvo i postupak i način); za pravno-
političke, pogled normiranja i usmeravanja društva i radnih odnosa; za medicinske, preventivni i kurativni pristup;
za ergonomiju važi pristup proučavanja odnosa između mašina i ljudi i nastoji da uskladi proizvodni rad sa
čovekovim mogućnostima, a ergologija nastoji da prouči ljudski rad radi njegove korisnosti.

1
čovekova vrednosna opredeljenja i čovekov izbor. To stanovište precenjuje značaj pojedinih
činilaca rada (tehničkotehnoloških, oragnizacionoekonomskih, pravnopolitičkih i sl.) za
strukturalne osobenosti i razvojne procese u društvu, a zapostavlja potrebu da se obrazlože uticaji
vrednosnih činilaca na procese rada i smisaonost izbora konkretnih ciljeva čovekove društvene
delatnosti. Tako, drugo stanovište polazi od saznajno-iskustvenih istraživanja odnosa svih bitnih
činilaca u procesima i organizaciji rada, sa jedne strane, i širih društvenoistorijskih i kulturnih
uslova njihovog ispoljavanja, sa druge. Prvo stanovište je više utilitarno-pragmatičkog, a drugo
više teorijskog karaktera.
Rešavanje ove podvojenosti u sociološkom proučavanju i objašnjavanju rada može se rešiti
ako ulogu rada u društvu shvatamo kao stvaranje, a istoriju kao proces stvaralaštva čoveka koji
ide za svojim svrhama, i to uvek uz vrednovanje i prevrednovanje postignutog, ili se može rešiti
svestranom analizom strukturalnih društvenih uslova u kojima se ispoljava čovekovo stvaranje.
[ibid: 15]
Ako se pokušaju sintetički izraziti ne samo izričita određenja predmeta sociologije rada, već i
uočena problemska područja ove posebne naučne discipline, onda se može reći da se sociologija
rada bavi kopleksnim proučavanjem rada kao društvene pojave. Društvene strana ljudskog rada
iskazuje se u međuzavisnosti oblika rada, organizacije rada o odnosa ljudi u procesu rada i unutar
radnih celina („radnih organizacija“ i dr.) i osnovnih društvenih aranžmana u globalnom društvu.
Sociologija rada proučava čoveka – pojedinca u njegovim radnim ulogama, društvene grupe
koje su radne grupe, kopleksne socijalne organizacije nastale radi ostvarivanja radne delatnosti
(„radne organizacije“), međuorganizacijske tvorevine (asocijacije u sferi rada, poslovne
zajednice i sl.), institucije nastale u vezi sa radom, pri čemu to proučavanje uključuje uočavanje
međuuticaja globalnog društvenog sistema, strukture i kulture društva i pomenutih društvenih
„tvorevina“ u sferi rada i u vezi sa radom. Cilj je ovih proučavanja da se ustanove i objasne
trajnije tendencije i pravilnosti u oblikovanju, funkcionisanju i menjanju društvene strane rada,
pojedinih vidova i oblika rada i karakteristika „sfere rada“ u datom globalnom društvu u celini,
kao i u ljudskom društvu uopšte. [Bolčić, 2003: 25; kurziv u originalu]

Sociološki pristup radu i pristup sociologije rada

Dakle, sociologija pristupa radu , ne samo kao složenoj društvenoj pojavi i osobini čoveka,
već i kao naučnom problemu koji se zbog obimnosti ne može saznati isključivo parcijalnim
analizama u okviru posebnih nauka i naučnih disciplina.
Specifičnost sociološkog pristupa, u odnosu na druge naučne pristupe, je dvojak: I)
sociologija problemu rada prilazi kao složenoj pojavi na kojoj se temelje i iz koje proizilaze sve
bitne odrednice čoveka kao bio-psiho-socio-kulturnog bića i II) pojam rada je u sociologiji
osnovna analitička kategorija, pomoću koga ova nauka objašnjava međusobnu uslovljenost
osnovnih kategorija (čoveka, društva i istorije) i, na taj način utemeljuje sebe kao opštu, teorijsku
i osnovnu (fundamentalnu) nauku o društvu. [Milošević, 1997: 15]
U okviru sociološkog pristupa radu samo se uslovno može povući granica između
opštesociološkog pristupa i pristupa sociologije rada. Za opštesociološki pristup može se reći da
je teorijski, dok je pristup sociologije rada problemu rada teorijsko-empirijski.
Opštu sociologiju rad intersuje kao središnji problem analize društva i kao objektivno
najpogodniji okvir za naučno objašnjenje međusobne uslovljenosti čoveka, društva i istorije.
Dakle, za opštu sociologiju rad je, pre svega, osnovna analitička kategorija u sklopu (teorijskog)
objašnjenja društvenih zakonitosti.

2
 U tom pogledu sociologija rada nema bitno različit pristup radu u odnosu na opštu
sociologiju, tako da sociologija rada može opstati kao naučna disciplina samo ako polazi od
osnovnih opštesocioloških saznanja o karakteru rada i njegovoj ulozi u oblikovanju društva,
čoveka i kulturno-istorijskih procesa. Pri tome, teorijski karakter sociologije rada, kao posebne
sociološke discipline, ne sastoji se u prostom preuzimanju teorijskih postavki opšte sociologije,
već u njihovoj adekvatnoj teorijskoj operacionalizaciji. Ta operacionalizacija je nužna da bi se
ostvarila druga bitna osobenost sociologije rada, a to je njen empirijski karakter. Međutim, ma
koliko zadaci empirijskih socioloških istraživanja rada nametali aktuelnost, interesnu usmerenost
i parcijalnost obrazloženja određenih društvenih problema u radu i povodom rada, sociologija
rada bi izgubila svoju specifičnost u odnosu na druge naučne discipline o radu ukoliko bi
izgubila onu humanističko-emancipatorsku teorijsku osnovu koja je data u opšte sociološkom
pristupu radu.

„Opštesociološki pristup radu služi sociologiji rada I) kao okvir za formulisanje polaznih
pretpostavki za proučavanje procesa i odnosa u radu, i njihovog uticaja na organizaciju rada i II)
kao osnov za deduktivno objašnjenje prikupljene empirijske građe o pojedinim aspektima rada i
položaja čoveka u odgovarajućoj istorijskoj podeli rada.“ [ibid: 18]
U „teoriji srednjeg obima“, sociologija rada sama sebi stvara dovoljno teorijski osmišljen, ali i
metodološki razvijen, okvir za preduzimanje čitavog niza empirijskih istraživanja rada ( sadržaja
rada, organizacije rada i proizvodnje, odnosa u radu, položaju čoveka u okviru organizovanih i
spontano nastalih radnih grupa i društveni položaj tih grupa, individualne i grupne motivacije za
rad, problema upravljanja i kontrole u radu, markentičko posredovanje u zadovoljavanju potreba i
sl.), sa ciljem, ne samo da se utvrde utilitarno-pragmatičke mogućnosti odgovarajućeg načina rada,
već i da se sam radni proces usmerava u pravcu humanijih, slobodnijih i stvaralačkijih
međuindividualnih i društvenih odnosa. [ibid: 18]

Sociologija rada se prepoznaje kao celovit pristup proučavanju svih bitnih veza i odnosa
između rada i društvenih uslova u kojima se on odvija, u tom pogledu, sociologija rada može da
ispuni tri osnovne funkcije:
- saznajnu
- profesionalno-praktičnu, i
- humanističko-emancipatorsku. [ibid: 21]

U saznajnom pogledu, sociologija rada proširuje naučne vidike o radu i istražuje i proučava
uže i šire društvene uslove i unutrašnje protivurečnosti društva koje omogućavaju ili koje koče
uspešno delanje u procesu razmene materije ljudi sa prirodom i između sebe. [ibid: 21]
Pitanje suštine rada, društvene podele rada, otuđenja i društvenih mogućnosti razotuđenja
čoveka osnovna su saznajna teorijska polazišta na kojima sociologija rada zasniva svoju naučnu
osnovu.
Polazna filozofsko-teorijska i iskustvena saznanja posebnih nauka u većni slučajeva služe
sociologiji rada kao dobar putokaz za preduzimanje konkretnih istraživanja društvenih odnosa u
kojima se odvija radna aktivnost čoveka. To je osnovni zadatak profesionalno-praktične funkcije
sociologije rada. U okviru nje dobijaju se naučno obrazloženi odgovori na niz pitanja koji su
vezani za organizaciju rada i proizvodnje, i samo proizvodnje vlastitog života – u odgovarajućim
društveno-istorijskim uslovima.

3
 Celovit pristup radu daje sociologiji rada neophodan osnov za ostvarenje humanističko-
emancipatorske funkcije. Pomoću nje, sociologija rada ukazje na smisao radno-profesionalne
delatnosti, osposobljavajući stručnjake za kritičko propitivanje užih i širih društvenih odnosa u
kojima se odvija proces rada. Humanističko-emancipatorska funkcija oslanja se na prethodne
dve. Veza sa saznajnom funkcijom ne dozvoljava da se procesu rada prilazi na izrazito
empiristički, parcijalan i neistoričan način, a veza sa profesionalno-praktičnom funkcijom ne
dozvoljava da se emancipacija (oslobođenje čoveka od nužnosti rada) shvati jednostavno kao
želja, već kao realno moguća društvena perspektiva. [ibid: 22]

4
 Literatura

Bolčić, S. (2003). Svet rada u transformaciji: Lekcije iz savremene sociologije rada. Beograd:
Plato.

Milošević, B. (1997). Umeće rada: Prilozi sociologiji rada. Novi Sad: Filozofski fakultet.