K U L T U R A

S P O E C Z E S T W O

E D U K A C J A

N r

( 3 )

2 0 1 3

P O Z N A

Andrzej Klimczuk
Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

KEY WORDS epistemology, natural and artificial languages, relativism, linguistic universals ABSTRACT Klimczuk Andrzej, Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw [Sapir-Whorf Hypothesis a Review of Argumentation of Followers and Adversaries]. Kultura Spoeczestwo Edukacja nr 1 (3) 2013, Pozna 2013, pp. 165181, Adam Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-2631-4. ISSN 2300-0422 Nowadays is growing importance of interdisciplinary research and in the field of cultural diversity, multiculturalism and intercultural cooperation. It is important also to take into account the global processes of changes associated with the dissemination of digital information and communication technologies. One of the theories which are essential in this area of research is the concept by E. Sapir and B.L. Whorf. The purpose of the article is to introduce into a current condition of scientific dispute concerning the views of these authors on the relationship between language and cognition. Paper is based on a critical analysis of the literature. In conclusion, the main findings and recommendations for further research were identified.

Wprowadzenie
Celem niniejszego opracowania jest krytyczny przegld literatury przedmiotu dotyczcej pogldw Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, a okrelanych cznie mianem hipotezy Sapira-Whorfa. W tym miejscu uznaje si, i spr naukowy dotyczcy pogldw tych autorw na relacje pomidzy jzykiem a poznaniem pozostaje aktualny w kontekcie wspczesnego wzrostu znaczenia bada interdyscyplinarnych oraz bada z zakresu zrnicowania kulturowego, wielokulturowoci i wsppracy midzykulturowej. Jednoczenie obserwujemy globalne przemiany zwizane z upowszechnianiem cyfrowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych. Koncepcja Sapira i Whorfa wydaje si inspirujca w przypadku bada nad wspczenie podzielonym, sfragmentaryzowanym dyskursem publicznym, w ktrym coraz wicej przekazw i dyskusji odbywa si nie tylko poprzez

166

media masowe, lecz take w zrnicowanych i czsto zamknitych grupach za porednictwem takich form komunikacji, jak: poczta elektroniczna, komunikatory internetowe, grupy i fora dyskusyjne, serwisy spoecznociowe zgodne z nurtem Web 2.0, czaty, serwery i systemy wymiany plikw, telefonia internetowa, telekonferencje, faks, radio, telewizja, sklepy i aukcje internetowe oraz gry sieciowe. Opracowanie opiera si na krytycznej analizie literatury przedmiotu dotyczcej hipotezy Sapira-Whorfa. Po przyblieniu jej zaoe przeprowadzona zostaa dyskusja nad argumentami jej zwolennikw i przeciwnikw. W podsumowaniu wskazano gwne wnioski i rekomendacje co do dalszych kierunkw bada.

Hipoteza Sapira-Whorfa
Myl przewodni koncepcji Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa stanowi twierdzenie, i ludzkie mylenie jest zdeterminowane przez jzyk (Sabo, 2001: 58). Struktury jzykowe warunkuj postrzeganie, klasyfikowanie, sposoby ujmowania rzeczywistoci przez czowieka, wpywaj na jego stan wiadomoci i cechy mylenia o rzeczywistoci. W konsekwencji w samym jzyku zawiera si do pewnego stopnia obraz wiata. Jak zauwaa Andrzej Sabo, kluczowe idee tej hipotezy powstay na przeomie lat 20. i 30. XX wieku i s zblione do wczeniejszych prac Ludwiga Wittgensteina (Sabo, 2001: 58). Filozof ten, analizujc powizania jzyka prywatnego i publicznego, doszed do wniosku, e granice mego jzyka oznaczaj granice mego poznania (Wittgenstein, 1997: 64). Alan Barnard i Jonathan Spencer natomiast szukaj rde pogldw Sapira i Whorfa w pracach niemieckiego jzykoznawcy porwnawczego Wilhelma von Humboldta, ktry twierdzi, e jzyk, w ktrym odbija si wiatopogld (duch) narodu, wpywa na poznawanie rzeczywistoci i dopiero znajomo innego jzyka pozwala uwiadomi sobie ograniczenia narzucane przez jzyk ojczysty (Barnard, Spencer, 2008: 546). Andrzej Sabo zwraca uwag, i podobne do hipotezy Sapira-Whorfa stanowisko w tym samym okresie gosili rwnie Charles Ogden i Ivor Armstrong Richards autorzy kontekstualnej teorii znakw. Niemniej, jak twierdzi Adam Schaff, nie ma dowodw na to, e Sapir i Whorf swoje pogldy ksztatowali, opierajc si na teorii Humboldta, std te zakadanie, e pogldy te s tosame, jest bdne i bardzo powierzchowne (Schaff, 1982: 9). Pewne jest natomiast, i ksztatoway si one w ramach etnolingwistycznych bada amerykaskiej szkoy antropologicznej wywodzcej si od Franza Boasa. Niemniej jednak hipoteza Sapira-Whorfa nie jest zbiena z pogldami tego badacza, gdy cho podkrela on, e badania lingwistyczne s potrzebne na gruncie etnografii, to wyranie odrzuca teorie przyznajce jzykowi twrcz rol w stosunku do kultury, uznajc odwrotny kierunek tej relacji (Schaff, 1982: 9).

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

167

W nawizaniu do typologii klasyfikacji znakw wedug Walerego Pisarka stwierdza si, e hipoteza Sapira-Whorfa mieci si w nurcie teorii okrelanych cznie mianem relatywizmu jzykowego (Pisarek, 2008: 49). Nurt ten poza nimi reprezentowali te czonkowie niemieckiego towarzystwa naukowego Sprache und Gemeinschaft, tacy jak H. Gripper, L. Weisgerber, J. Trier i W. Porzig. Pogldy tych badaczy niekiedy okrelane s mianem neohumboldtyzmu. Za gwn cech czc je z twierdzeniami Humboldta uznaje si przekonanie o wzajemnych zwizkach midzy jzykiem a pogldem na wiat i charakterem narodu, ktre wynikaj z roli jzyka w poznawaniu i przedstawianiu rzeczywistoci. W skrcie relatywizm jzykowy sprowadza si do modelu, w ktrym jzyk oddziauje na mylenie, filtrujc postrzegan rzeczywisto, jak rwnie filtrujc mylenie, oddziauje na rzeczywisto przedstawian. Wedug Tomasza Nowaka w hipotezie Sapira-Whorfa relatywizm przyjmuje trzy znaczenia (Nowak, 2011: 311312): (1) deskryptywny, ktry postuluje konieczno akceptacji rnych kultur, a co za tym idzie, rnych sposobw percepcji, kategoryzacji i interpretacji wiata, (2) normatywny, ktry sugeruje brak uniwersalnych standardw: logicznych, etycznych i estetycznych, (3) epistemologiczny, zakadajcy brak jednoci ludzkiej psychiki i krytyk oglnych teorii kultury. Relatywistyczna teoria jzyka przyjmuje posta sabsz (pogldy E. Sapira) i mocniejsz (pogldy B.L. Whorfa), ktre sytuuj si pomidzy relatywizmem deskryptywnym i epistemologicznym. Podobnie twierdz A. Barnard, J. Spencer i A. Schaff (Barnard, Spencer, 2008: 545; Schaff, 1982: 20). Nieco odmienn typologi przedstawia Anna Jedynak, ktra wskazuje na trzy stopnie rozumienia relatywizmu jzykowego reprezentowanego przez Sapira i Whorfa (Jedynak, 2007: 8586). W wersji najsabszej jzyki rnych spoecznoci etnicznych rni si niekiedy do znacznie brzmieniem sw i ich znaczeniem, a co za tym idzie, rni si wiatopogldy posugujcych si nimi spoecznoci. Jest tak dlatego, e jzyk ksztatuje sposb widzenia i interpretowania wiata. W wersji mocniejszej wiatopogldy te s nie tylko rne, ale te nie da si ich ze sob pogodzi przyjcie jednego wyklucza uznanie innych. Trzeci stopie relatywizmu jzykowego to stanowisko stanowice pomost midzy wersj sabsz i mocniejsz, ktre gosi, e wrd jzykw ksztatujcych wiatopogldy nie ma lepszych ani gorszych wszystkie s rwnie dobre. Niezbdne jest przyblienie i odrnienie gwnych pogldw Sapira i Whorfa. W koncepcji tego pierwszego kultura stanowi system symboliczny (Nowak, 2011: 312). Symbole cz w sobie trzy aspekty: interpretacj, referencj i substytucj. Kady symbol ma znaczenie dla kogo, a nie sam w sobie, oraz skupia uwag na sobie i kieruje j na co innego. Jak twierdzi Sapir: Jzyk jest w oglnym odczuciu doskonaym systemem symbolicznym, o idealnie jednorodnym materiale, jako narzdzie wszelkich odniesie i znacze dostpnych danej kulturze

168

zarwno w formie zaktualizowanej komunikacji, jak i w formie takich idealnych substytutw komunikacji, jak mylenie (Sapir, 1978: 37). Kada tre kulturowa daje si zawsze wyrazi w jakim jzyku, pozwala na wyjcie poza jednostkowe dowiadczenie. Jzyk cechuje si jednorodnoci, zoonoci i uniwersalnoci. Gwarantuje percepcj, kategoryzacj, symbolizacj, komunikacj, transcendencj i substytucj rzeczywistoci. Ponadto przekazuje znaczenia, czyli wyraa wszystkie moliwe treci kulturowe oraz zrwnuje rzeczywisto zewntrzn i wewntrzn. Dziki jzykowi wiat jednej osoby staje si wiatem wielu. O ile jednostki gromadz indywidualne dowiadczenia, to zbiorowoci za porednictwem jzyka gromadz dowiadczenia spoeczne. Jzyk kategoryzuje dowiadczenia i tworzy ponadindywidualny wiat, umoliwiajcy powszechne porozumienie. Przenika bezporednie dowiadczenie tak, i niekiedy trudno odrni rzeczywisto przyrodnicz i spoeczn od odnoszcych si do niej symboli jzykowych. Jzyk oddziauje na mylenie, a w konsekwencji na zachowania ludzi. wiaty opisywane przez poszczeglne spoeczestwa s zatem odrbne i zrnicowane. Wedug Sapira
Ludzie nie yj wycznie w wiecie obiektywnym ani te wycznie w wiecie dziaa spoecznych w zwykym rozumieniu, lecz pozostaj w duej mierze na asce jzyka, ktry sta si rodkiem ekspresji w ich spoeczestwie. Iluzj jest wyobraenie, e przystosowujemy si do rzeczywistoci w zasadzie bez uycia jzyka, ktry jest tylko niezbyt istotnym narzdziem rozwizywania specyficznych problemw komunikacji czy refleksji. Prawda wyglda tak, e realny wiat jest w znacznej mierze zbudowany niewiadomie na zwyczajach jzykowych danej grupy. adne dwa jzyki nie s nigdy dostatecznie podobne, by mona je byo traktowa jako reprezentujce t sam rzeczywisto spoeczn. wiaty w ktrych yj rne spoeczestwa, s odrbnymi wiatami, nie za tym samym wiatem, tylko opatrzonym odmiennymi etykietkami. (Sapir, 1978: 88)

Jzyk zawiera nieuwiadomione sdy o wiecie i stereotypy, ktre eksponuj lub ukrywaj poszczeglne cechy rzeczywistoci. Ludzie zawsze yj w wiecie zaporedniczonym jzykowo. Pogldy Benjamina Lee Whorfa odrnia si z uwagi na fakt, i przejmuje on od Sapira zasad relatywizmu jzykowego z wszystkimi konsekwencjami, ale bez waciwego mu umiarkowania, oraz i neguje moliwo poznania obiektywnej rzeczywistoci (Schaff, 1982: 20). Autor ten prowadzi badania porwnawcze standardowych jzykw europejskich (SAE) i jzyka Indian Hopi (JIH). Porwnywa pojcia czasu, przestrzeni i materii, poszukujc, na ile s zalene od struktury rnych jzykw i czy przejawiaj si w ludzkim dowiadczeniu w jednakowej formie (Whorf, 1982: 181). Poszukiwa wsplnych cech norm kulturowych i zachowa oraz wzorw jzykowych. Obserwacje Whorfa mona sprowadzi do kilku przykadw (Nowak, 2011: 313). SAE ujmuj materi jako zbir rzeczy, JIH za jako zbir zdarze, w tym obiektywnych, zmysowych i subiektywnych, psychicznych.

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

169

SAE obejmuj rzeczowniki jednostkowe i zbiorowe, natomiast JIH tylko indywidualne, przyjmujce formy liczby pojedynczej lub mnogiej. SAE posuguj si rzeczownikami typu lato, zima, zmierzch, poranek, a JIH przyswkami jak podczas, gdy wydarza si faza poudniowa. SAE zawieraj kategori czasu teraniejszego, przeszego i przyszego, za JIH ujmuj cznie czas i przestrze tak, e ten sam czas w rnych miejscach interpretuje si jako inny. SAE wykorzystuj metafory przestrzenne, JIH za tensory wyraajce cznie intensywno, tendencj, czas trwania i nastpstwo (Whorf, 1982: 197198). Jzyk w opinii Whorfa jest interpretantem kultury. Leksyka i gramatyka to siatka interpretacyjna, ktra nakada si na kalejdoskopowy strumie wrae, dziki czemu powstaje jzykowy obraz wiata. Badacz opisuje te cechy nastpujco:
Proces formuowania myli nie jest niezaleny i racjonalny w tradycyjnym sensie, lecz stanowi fragment okrelonej gramatyki i w zalenoci od niej wykazuje mniejsze lub wiksze zrnicowania. Dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze jzyki ojczyste. Wyodrbniamy pewne kategorie i typy w wiecie zjawisk nie dlatego, e kademu obserwatorowi rzucaj si one w oczy, wrcz przeciwnie rzeczywisto jawi si nam jako kalejdoskopowy strumie wrae, struktur natomiast nadaje jej nasz umys to jest przede wszystkim tkwice w naszych umysach systemy jzykowe. Dzielimy wiat na czci, porzdkujemy go za pomoc poj, przypisujemy mu sens w okrelony sposb, poniewa jestemy sygnatariuszami umowy, by czyni to tak wanie, a nie inaczej; umowy, ktra obowizuje w naszej spoecznoci jzykowej i ktr skodyfikowano we wzorcach naszego jzyka. Umow t zawarlimy implicite i nigdy nie zostaa ona spisana, ale jej warunki obowizuj bezwzgldnie nie jestemy w stanie mwi bez zaakceptowania ustanowionych przez ni klasyfikacji danych i ich uporzdkowania. (Whorf, 1982: 284285)

Pojcia jzyka filtruj zatem wiat, a ich regularne wykorzystywanie tworzy wzorce zachowa jzykowych, charakterystyczne dla danej kultury, a zarazem odrbne wiaty mylowe. Kady jzyk ksztatuje subiektywn perspektyw i kodyfikuje odmienne katalogi rzeczywistoci. Ponadto Whorf, omawiajc zagadnienie wzajemnej przekadalnoci systemw jzykowych, stwierdza, e nikt nie potrafi opisa rzeczywistoci cakowicie bezstronnie; wszystkich nas krpuj pewne prawida interpretacji nawet wwczas, gdy sdzimy, e jestemy wolni. () Dochodzimy tu do nowej zasady relatywizmu: postrzegajcy nie tworz sobie tego samego obrazu wiata na podstawie tych samych faktw fizycznych, jeli ich zaplecza jzykowe nie s podobne lub przynajmniej porwnywalne (Whorf, 1982: 285). Przyjcie tego zaoenia podwaa moliwo komunikacji midzyjzykowej, wzbudza te pytania o moliwo przekadu i interpretacji znacze funkcjonujcych w innych kulturach (Wstp do kulturoznawstwa, 2007: 71), a jednoczenie prowadzi do twierdzenia, e nie zachodzi wyszo jednych jzykw nad innymi, gdy wszystkie posiadaj swoje wady i zalety (Whorf, 1982: 132133).

170

Argumenty za hipotez Sapira-Whorfa

Jak zauwaa Andrzej Sabo, kontrowersje wok hipotezy Sapira-Whorfa przede wszystkim stymuloway rozwj nauk o jzyku (Sabo, 2001: 58). Autor ten dodaje, e wspczenie raczej nie kwestionuje si zwizku jzyka z myleniem, lecz mocn wersj hipotezy, w ktrej jzyk uznaje si za jedyny wyznacznik mylenia. Bardziej wyrazicie podobny pogld wyraaj Barnard i Spencer, twierdzc, e znaczenie hipotezy Sapira-Whorfa lokuje si mniej w jej moliwej prawdziwoci, a bardziej w trwaej zdolnoci generowania myli i dyskusji na temat problemu, ktry jest centralny dla caego projektu antropologicznego (Barnard, Spencer, 2008: 546). Tym samym sugeruj, i cakowite odrzucenie hipotezy Sapira-Whorfa oznaczaoby przekrelenie zasadnoci bada nad zrnicowaniem i rozwojem gatunku ludzkiego prowadzonych na gruncie tak antropologii, jak i innych nauk. Hipoteza Sapira-Whorfa jest wedug Tomasza Nowaka prawdziwa przy przyjciu zaoenia, e gosi relatywizm kulturowy, a nie jzykowy (Nowak, 2011: 315). Istotne jest zatem spojrzenie na badane wartoci, normy i systemy spoeczne z perspektywy kultury danego spoeczestwa, a nie z punktu widzenia kultury badacza. Niezbdne jest zatem odrzucenie racjonalistycznego podejcia kultur cywilizacji zachodniej, ktre okazuje si etnocentryczne, oraz podejmowanie bada etnograficznych i interpretatywnych1. Nowak podaje rwnie, i argumenty wspierajce tez wynikaj z bada eksperymentalnych i bada nad gramatyk (Nowak, 2011: 315316; Gut, 2009: 3137). W pierwszym przypadku zaobserwowano rnice midzy zachowaniami dzieci, ktre posuguj si jzykami holenderskim i indiaskim tzeltal. Obie grupy otrzymay polecenia, aby obserwowa st X z zabawkami A i B, a nastpnie odwrci si i uoy zabawki A i B na stole Y, zachowujc kolejno zabawek A i B na stole X. Podczas wykonywania zadania dzieci holenderskie kieroway si praw i lew rk, za indiaskie kierunkami wiata: wschodem i zachodem. Tym samym odmienne s ramy odniesienia dla lokalizacji przedmiotw w jzyku holenderskim wzgldne i niezalene od obserwatora, za w jzyku tzeltal absolutne i niezalene od obserwatora. Argumenty gramatyczne dotycz za porwnania jzyka angielskiego i koreaskiego. W pierwszym rzeczownik jest obligatoryjny, w drugim fakultatywny. Derywacja rzeczownikw w jzyku angielskim jest bardziej produktywna ni czasownikw, za w koreaskim zachodzi odwrotna zaleno. W konsekwencji dzieci posugujce si jzykiem angielskim lepiej nazywaj i kategoryzuj przedmioty, a koreaskie lepiej nazywaj i kategoryzuj czynnoci. Zdaniem Schaffa pogldy Sapira i Whorfa znajduj zwolennikw gwnie wrd antropologw i etnolingwistw (Schaff, 1982: 6), niemniej stwierdzaj oni,
1 Zob. w: Sownik socjologii i nauk spoecznych, hasa Relatywizm kulturowy, s. 277, i Interpretacja, socjologia interpretatywna, s. 131133.

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

171

e brakuje wystarczajcych podstaw do ich weryfikacji i falsyfikacji, std te nosz miano hipotezy. Podkrela si przy tym potrzeb dalszych bada nad zaoeniami i implikacjami twierdze relatywizmu jzykowego. W opinii Schaffa hipoteza Sapira-Whorfa, bez wzgldu na zarzuty, jakie mona by pod jej adresem wysun, powstawaa bowiem jako uoglnienie moe pochopne i jednostronne, ale jednak uoglnienie materiau empirycznego. Dlatego wanie, ktokolwiek chce si dzi zaj rzetelnie i naukowo problemem czynnej roli jzyka w procesie poznania, musi do tej hipotezy nawiza (co nie jest bynajmniej rwnoznaczne z afirmowaniem jej w caej rozcigoci) (Schaff, 1964: 125). Tym samym zakada si, e rzetelna analiza hipotezy Sapira-Whorfa oraz prby jej obrony lub krytyki pozwalaj na stymulowanie dalszych projektw badawczych, tak, aby uwzgldniay dotychczasowe niepowodzenia i bdy. Przykadowo Mirosawa Marody podaje za Joshu Aaronem Fishmanem typologi poziomw analiz podejmowanych w celu weryfikacji hipotezy Sapira-Whorfa (Marody, 1987: 3844). Obejmuje ona cztery rodzaje cech jzykowych, czyli zmiennych wyjaniajcych oraz zmiennych wyjanianych wpywami jzyka. Pierwszy poziom weryfikacji dotyczy leksykalnego zrnicowania jzykw czy istnienie danego terminu jzykowego uatwia czonkom danej spoecznoci uwiadamianie i wyraenie stanu rzeczy objtego tym terminem. Drugi poziom to zwizek midzy rnicami w leksyce a odmiennymi zachowaniami pozawerbalnymi czonkw rnych spoecznoci jzykowych. Trzeci to gramatyczna struktura jzyka zestawiana z oglnymi wiatopogldami poszczeglnych kultur. Czwarty dotyczy zwizku midzy gramatyk jzyka a zachowaniami niewerbalnymi. Uwagi te pozwalaj sdzi, i weryfikacja hipotezy Sapira-Whorfa stanowi wymagajce zadanie badawcze. Ponadto Barnard i Spencer wskazuj, e weryfikacja hipotezy wymagaaby okrelenia jakiej formy nielingwistycznych wiadectw procesw umysowych oraz sposobu opisu cech rnych jzykw, ktre s odpowiedzialne za odmienne sposoby mylenia z wyczeniem mowy wasnej badaczy (Barnard, Spencer, 2008: 546). Autorzy ci podaj rwnie przykad bada Johna Lucyego, ktry wychodzc od takich pyta, stworzy opisowy metajzyk, niezaleny od dwch porwnanych jzykw: angielskiego i Yucatec Maya. Psycholog ten przeprowadzi testy lingwistyczne i nielingwistyczne wrd Indian Yucatec i amerykaskich studentw, ktre pozwoliy na potwierdzenie rnic w jzykowym postrzeganiu wiata przy badaniu wasnoci takich jak ksztat i materia. Gwnie dotyczyy one zada obejmujcych systematyzacj i porwnywanie obiektw. Wedug Michaela Herzfelda przyjcie sabszej wersji hipotezy Sapira-Whorfa umoliwia wsplne tworzenie przez przedstawicieli rnych kultur zbienych w wielu punktach interpretacji zjawisk oraz poszerzanie perspektywy poznawczej (Herzfeld, 2004: 259, 303). Moe te uatwia antropologom aktywne zaangaowanie si w problematyk relacji ludzi i rodowiska przyrodniczego oraz pomaga

172

w zrozumieniu rnic kulturowych dotyczcych opinii i postaw wobec ochrony rodowiska. Inne potencjalne kierunki bada oparte na hipotezie Sapira-Whorfa sugeruj autorzy oksfordzkiego Sownika socjologii i nauk spoecznych. Hipoteza ta moe by uyteczna nie tylko dla uznania, i poszczeglne kultury rni si szczegowoci opisw i wyjanie istotnych dla nich spraw, jak na przykad wielo nazw ryu czy barw niegu, lecz moe te suy do bada empirycznych przejaww nowomowy totalitarnej wadzy.

Argumenty przeciwko hipotezie Sapira-Whorfa

Jak wskazuje Adam Schaff, badacze tacy jak M. Black, Wodzimierz Zwiegincew, Charles Landesman, Georg Brutian, Lewis S. Feuer, J.B. Carroll i Eric Lenneberg wskazywali na szereg zarzutw wobec hipotezy Sapira-Whorfa (Schaff, 1964: 127). Zakadali oni m.in., e
jej kategorie wyjciowe s wieloznaczne i le definiowane; jej sformuowania s mtne; zaoenie, e jzyk porzdkuje i organizuje surowe poznanie, bdce kalejdoskopowym strumieniem wrae jest metafizyczne; rwnie metafizyczne jest twierdzenie, e jzyk (pojmowany autonomicznie, a nie jako odbicie rzeczywistoci) zawiera w sobie pogld na wiat; teza relatywizmu jzykowego prowadzi w swej skrajnej postaci do absurdalnego twierdzenia o nieprzetumaczalnoci rnych jzykw. (Schaff, 1964: 127)

Wedug samego Schaffa skrajna wersja relatywizmu jzykowego uzalenia ca struktur poznania od jzyka co jest pogldem bdnym z przynajmniej czterech powodw (Schaff, 1964: 236239). Po pierwsze, nawet potoczne obserwacje pozwalaj twierdzi, e jzyki s wzajemnie przetumaczalne i moliwa jest koordynacja dziaa ludzi mwicych rnymi jzykami. Niemniej przekad moe wymaga dogbnej znajomoci kultury danego spoeczestwa, gubi obrazy i emocje jzyka tumaczonego. Po drugie, gdyby na bazie odmiennych systemw jzykowych powstaway odmienne obrazy wiata, to posugujcy si nimi ludzie zachowywaliby si w tych samych warunkach zupenie inaczej. Po trzecie, wszystkie jzyki maj pewne wsplne cechy, umoliwiajce ich tumaczenie i porozumiewanie si, co wie si z wsplnymi losami biologicznymi w warunkach rzeczywistoci ziemskiej. S nimi tak zwane powszechniki kulturowe, uniwersalia jzykowe. Po czwarte, jzyki podlegaj cigym przemianom z uwagi na zmiany spoeczne, kontakty z obcymi kulturami i postp cywilizacyjny, co w pewnym stopniu prowadzi do zacierania si ich aparatury pojciowej, cho nie oddziauje rwnie wyranie na ich fonetyk, gramatyk i zabarwienie obrazowo-emocjonalne. Ponadto amerykaska szkoa antropologiczna, na gruncie ktrej powstaa hipoteza Sapira-Whorfa, nie stanowi jedynej perspektywy bada nad kultur i jzykiem. Jak podaje Marian Golka, istotne powinno by jeszcze uwzgldnianie

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

173

dorobku przynajmniej takich nurtw teoretycznych jak: ewolucjonizm, neoewolucjonizm, marksizm, szkoa frankfurcka, szkoa durkheimowska, dyfuzjonizm, funkcjonalizm, mylenie systemowe, strukturalizm, psychokulturalizm, antropologia kognitywna, studia kulturowe i postmodernizm (Golka, 2008: 2226). Badania z zakresu procesw komunikacji wedug Denisa McQuaila powinny za dotyczy nie tylko analizy kulturalistycznej, ktra odwouje si do lingwistyki, ale te do dorobku nauki o komunikowaniu, strukturalizmu i analizy behawioralnej (McQuail, 2007: 3540). Wedug Pisarka relatywizm jzykowy Sapira i Whorfa jest tylko jedn z propozycji klasyfikacji znakw obok koncepcji m.in. Ferdinanda de Saussurea, Helmuta Gippera i Rolanda Barthesa (Pisarek, 2008: 4554). Ten pierwszy uznawa, e znak to cao poczenia danego pojcia (elementu znaczonego, ktry ludzie maj na myli, gdy wypowiadaj dany znak, sowo) i obrazu akustycznego (elementu znaczcego, ktry jest surowym cigiem gosek lub znakw graficznych). Gipper przeciwnie, w sposb zbliony do relatywizmu jzykowego uznawa, e znak to wyraz stanowicy jedno dwiku i treci, ktra odnosi si do wiata zewntrznego, rozumianego nie jako obiektywna rzeczywisto, lecz jako wszystko, co moe zosta uchwycone jzykowo. Barthes natomiast wskazywa, e moliwa jest te analiza mitw jako znakw drugiego stopnia, powstaych w wyniku poczenia znaku (ju skadajcego si z elementw znaczcego i znaczonego) z dodatkow treci znaczon. Przykad stanowi tu na przykad nazwy wasne miejscowoci, ktre s zwizane z mitami o bohaterskich wydarzeniach. Ponadto Piotr P. Chruszczewski wyrnia cztery paradygmaty jzykoznawstwa antropologicznego (Chruszczewski, 2011: 91263). S to: dokumentacyjny (m.in. pozyskiwanie danych, leksyka jako wskanik zmian spoeczno-kulturowych), kulturowo-lingwistyczny (m.in. kontakt kulturowy, zmiana jzykowa, mier jzyka), transformacyjny (m.in. etnografia mwienia, jzykowe relacje siy i przewagi) oraz komunikacyjno-dyskursywny (m.in. koncepcja kontekstu, zanurzenia tekstw, formy komunikacji). Wedug tej typologii hipoteza Sapira-Whorfa przynaley tylko do pierwszego paradygmatu i odnosi si do pracy terenowej przy zbieraniu danych oraz do opisu i klasyfikacji jzykw rdzennych mieszkacw poszczeglnych kontynentw. Innym argumentem wysuwanym przeciwko hipotezie Sapira-Whorfa jest twierdzenie, i samo okrelenie hipoteza jest tu stosowane nieprecyzyjnie na okrelenie zblionych, ale nie wsplnych pogldw tych autorw. Adam Schaff zauwaa, e hipoteza ta nie jest czym jednolitym, gdy kady z jej autorw reprezentuje w wanych zagadnieniach pogldy odmienne (Schaff, 1982: 20). Bardziej wyrazicie wypowiada si Wojciech J. Burszta: Hipoteza Sapira-Whorfa jako taka nie zostaa nigdy sformuowana; jest ona jedynie wypadkow pogldw przypisanych tym badaczom przez grono kontynuatorw i uczniw. Z metodologicznego punktu widzenia nie jest to take hipoteza w sensie naukowym (Burszta, 1998: 71). Podobnie

174

Barnard i Spencer sugeruj, e waciwe autorstwo omawianej hipotezie powinno si przypisywa Whorfowi, ktry wprowadzi to wyraenie i przekonywa, e w jego odczuciu Sapir by pierwszym jej autorem (Barnard, Spencer, 2008: 545). Autorzy ci zauwaaj te, e hipoteza Sapira-Whorfa nie jest wewntrznie spjna, a cz jej argumentw jest zblionych do antyrelatywistycznych argumentw Luciena Lvy-Bruhla (Barnard, Spencer, 2008: 545546). Ich koncepcje s zbiene co do rozpoznania specyficznych zoonoci gramatyk tak zwanych ludw pierwotnych, ale interpretacje s skrajnie odmienne. O ile dla Levy-Bruhla konkretno wyrae ludw prymitywnych miaa odzwierciedla ich niezdolno lub niech do konstruowania poj abstrakcyjnych, dla Whorfa oznaczaa zdolno mylenia bardziej precyzyjnego ni w jzykach skonnych do abstrakcji. Podczas gdy Levy-Bruhl uznawa, e jzyk jest odbiciem myli i to myl pierwotna prowadzia do powstania kategorii gramatycznych, Whorf relacje t wyjania dokadnie odwrotnie. Nawet jeli zachodzi zgoda, i tak, jak sugeruje hipoteza Sapira-Whorfa, zachodzi zwizek pomidzy jzykiem a myleniem, to w literaturze przedmiotu nie wystpuje zgoda co do kierunku relacji przyczynowej (Wstp do kulturoznawstwa, 2007: 72). Nie ma zgody co do tego, czy jest to jednokierunkowe oddziaywanie jzyka na mylenie, czy te oddziaywanie zwrotne. Jak wskazuje Jan Woleski, poza hipotez Sapira-Whorfa istniej jeszcze przynajmniej trzy stanowiska co do stosunku poznania i jzyka: Jeana Piageta, i rozwj poznania poprzedza rozwj jzyka; Noama Chomskyego, i poznanie i jzyk s wzajemnie niezalene; oraz Lwa Wygotskiego, i poznanie i jzyk powstay niezalenie, ale stay si wspzalene (Woleski, 2005: 456457). Ponadto zauwaa si, e istnieje spr midzy zwolennikami jzykw naturalnych i sztucznych (Woleski, 2005: 456457; Stpie, 1995: 33, 61, 168). Hipoteza Sapira-Whorfa odnosi si tylko do jzykw naturalnych, inaczej: zastanych, etnicznych, ktre wedug zwolennikw jzykw sztucznych s niespjne, su gwnie komunikacji i s oparte na umowie domylnej, a co za tym idzie, wymagaj doprecyzowania, transponowania ich wyrae na wyraenia jzyka skonstruowanego, formalnego, spjnego, opartego na umowie jawnej i umoliwiajce wyraanie twierdze naukowych. Zdaniem Marka Zikowskiego przyjmowanie radykalnej wersji hipotezy Sapira-Whorfa i zblionych pogldw innych badaczy prowadzio do postawienia tezy, i poznanie rzeczywistoci w istocie w ogle nie wykracza poza jzyk (Zikowski, 1998: 374). Teza ta wie si z antypozytywistycznymi wizjami nauki, ktre gosz, e nie odbija ona wiata, lecz go konstruuje (m.in. Hilary Putnam, Richard Rorty). Zbliony argument podaj autorzy oksfordzkiego Sownika socjologii i nauk spoecznych, twierdzc, e sowa czsto powstaj, by odzwierciedla rzeczywisto, a nie by j konstruowa. Jako przykad podaj sowo mikrofala, ktre byo potrzebne do opisu, a nie do wymylenia kuchenki mikrofalowej2.
2

Zob. w: Sownik socjologii i nauk spoecznych haso: Hipoteza Sapira-Whorfa, s. 116.

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

175

Argumenty za hipotez Sapira-Whorfa podwaa si rwnie na gruncie dyskusji co do tego, czy mona odrni mylenie od jzyka (Wstp do kulturoznawstwa, 2007: 72; Koskowska, 2007: 304305). Wedug czci strukturalistw (L. Althusser, R. Barthes, N. Chomsky, M. Foucault, J. Lacan, C. Levi-Strauss) nie da si oddzieli mylenia od jzyka, ktry stanowi lokalne, charakterystyczne dla danej kultury przejawy procesu oddziaywa midzy umysem a rodowiskiem. Ich zdaniem formy mylowe s utajone, niewiadome i niedostpne bezporedniemu badaniu. Jzyk natomiast stanowi lokalnie uwarunkowan reprezentacj oddziaywania na otoczenie ukrytych procesw mylowych. Zakada si tu, e mona bada otoczenie, a nie dziaanie umysu, ktre powinno by obszarem bada nauk przyrodniczych bd biochemii. W rezultacie postuluje si ograniczenie bada nad otoczeniem do socjolingwistyki zwizkw midzy uyciem jzyka a stosunkami spoecznymi oraz etnografii mowy analizy spoecznego kontekstu aktw mowy. Za Tomaszem Nowakiem dalsze argumenty przeciwko koncepcji determinizmu jzykowego mona podzieli na logiczne, obserwacyjne oraz eksperymentalne midzyjzykowe i wewntrzjzykowe (Nowak, 2011: 316). Wedug logiki hipoteza Sapira-Whorfa jest niemoliwa, gdy jeli jzyk determinuje mylenie, to nie-Hopi nie moe zrozumie, jak myli Hopi. Wtek ten rozwija Anna Jedynak. Twierdzi ona, e mona przyj jedynie pierwsz cz sabszej wersji hipotezy, ktra zakada, e istniej rnice midzy jzykami i wiatopogldami (Jedynak, 2007: 8687). Nie mona jednak przyj niewystarczajco udokumentowanego twierdzenia, i rnice te ksztatuje jzyk. Wersja mocniejsza za stawia pod znakiem zapytania moliwo porwnywania odmiennych pogldw (Jedynak, 2007: 8788). Jak twierdzi Jedynak:
czym innym jest niemono uzgodnienia pogldw z powodu braku wsplnych poj, a czym innym pogldw tych niezgodno, polegajca na tym, e z kadego z nich wynika zaprzeczenie drugiego. Bardzo atwo tu o przesunicie znaczeniowe i o zastpienie pierwszego przekonania drugim. () Niezgodnoci dopatrywa si mona w zdaniach jzykw, ktre rni si tylko sownictwem, lecz nie znaczeniem sw. (Jedynak, 2007: 88)

Po przeprowadzeniu rachunkw logicznych stwierdza, i mocniejsza wersja tezy relatywizmu jzykowego jest faszywa (Jedynak, 2007: 92), niemniej jednak teza porednia, mwica o istnieniu rwnie dobrych jzykw, moe by przyjmowana po przyjciu trzech dodatkowych zaoe (Jedynak, 2007: 93): i jzyki te rwnie dobrze su komunikacji, rwnie dobrze kieruj myleniem, percepcj i orientacj w wiecie oraz wykazuj podobny stopie zoonoci i wyrafinowania, a wic nie s przeciwstawieniem narzdzi prymitywnych i precyzyjnych. Ponadto Anna Jedynak zakada, e odmienno jzykw jest zwizana nie z przekonaniami, lecz z odmiennymi, niezgodnymi postawami ludzi, opartymi na innych hierarchiach wartoci poszczeglnych spoecznoci, ktre odnosz si do rnych

176

spraw, dziedzin, zjawisk i procesw. Majc to na uwadze, proponuje modyfikacj mocnej wersji tezy Sapira-Whorfa i sformuowanie jako sabszej i dotyczcej postaw, a nie wiatopogldu. Brzmiaaby wwczas nastpujco:
Uksztatowanie jzyka jest zwizane z pewn hierarchi wanoci spraw, z pewn postaw poznawcz wobec rzeczywistoci, a postawy tego rodzaju bywaj niezgodne w tym sensie, e wielce utrudnione jest czne zajmowanie ich na serio. (Jedynak, 2007: 104)

Wedug Tomasza Nowaka kolejne argumenty przeciwko hipotezie Sapira-Whorfa wynikaj z obserwacji (Nowak, 2011: 316), istniej bowiem jzyki powinowate i pokrewne. Pierwsze to takie, ktrych uytkownicy yj we wsplnej kulturze, na przykad jzyki baskijski i hiszpaski. Uytkownicy jzykw pokrewnych yj za w rnych kulturach, na przykad jzyki Indian Nawaho i Apaczw. Hipoteza Sapira-Whorfa przywizuje za du wag do rnic, podczas gdy istniej te uniwersalne aspekty jzyka, waciwoci wsplne wszystkim jzykom badane w ramach szkoy gramatyki generatywnej Noama Chomskyego, ktra broni tezy o wrodzonej czowiekowi uniwersalnej gramatyce (Schaff, 1982: 6). Ponadto generatywizm akcentuje niezaleno rozwoju jzykowego i poznawczego (Nowak, 2011: 316). Pierwszy dotyczy mowy, jzyka etnicznego, drugi za umysu, jzyka myli, ktry obejmuje symbole dla poj i ich kombinacje. W niektrych dziedzinach przewaa jzyk myli, ktry odrnia konkret i abstrakcj, w innych za jzyk etniczny, ktry jednoznacznie identyfikuje obiekty. Za Piotrem P. Chruszczewskim mona w tym miejscu przywoa opracowan przez Stephena Levinsona zmodyfikowan hipotez neo-whorfiask, ktra stanowi prb poczenia twierdze relatywizmu i uniwersalizmu (Chruszczewski, 2011: 72). Obejmuje ona trzy zdania: (1) Moliwe jest, e wszystkie jzyki uywaj tych samych podstawowych konceptw semantycznych, ale rni si w sposobie proponowania tych konceptw w celu uzyskania zoonych konceptw leksykalnych czy gramatycznych; (2) Uniwersalne koncepty s zoone w kulturowo-molekularne kombinacje, odpowiadajce znaczeniom sw, co moe odgrywa pewn rol w myleniu; (3) Uytkownikw rnych jzykw czy gbsza jedno psychiczna, ale posiadaj oni cay repertuar rnych konceptw wykorzystywanych w swoich procesach mylenia (Chruszczewski, 2011: 72). Udowodnienie tak zmodyfikowanej hipotezy wymaga odrbnych bada. Moliwe jest zatem poszukiwanie innych stanowisk porednich midzy relatywizmem a uniwersalizmem jzykowym (Gut, 2009: 4347; Wierzbicka, 2007: 5668). Nowak podaje te argumenty z psychologii rozwojowej i poznawczej (Nowak, 2011: 316317). Wedug hipotezy niejednakowych kosztw poznawczych przetwarzanie pewnych informacji jest atwiejsze w jednym jzyku, a trudniejsze w innym, w zwizku z czym im bardziej zoona konstrukcja, tym pniej jest przyswajana. Przykadowo, cho dzieci polskie ucz si negacji wolniej ni angielskie, to sens negacji rozumiej tak samo. W tym ujciu to rozwj poznawczy okrela rozwj

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

177

jzykowy. Ponadto zauwaa si pewn regularno co do nazw barw w poszczeglnych jzykach. Cho ich liczba jest rna, to jeli dany jzyk zawiera dwie nazwy, na przykad biay i czarny, a inny zawiera trzy nazwy, na przykad biay i czarny, to obejmuje te niebieski, zielony lub ty. Przykad stanowi tu plemi Dani z Nowej Gwinei, ktre ma w swoim jzyku dwie nazwy barw: bia i czarn, ale jego czonkowie rozpoznaj jednak wszystkie barwy, poniewa potrafi dobiera kolorowe krki do wzorcw barw (Nowak, 2011: 317). Jak podaje Antonina Koskowska, argumenty za hipotez Sapira-Whorfa dotyczce percepcji kolorw zostay odrzucone przez pniejsze prace badawcze B. Berlina, P. Kaya i H. Conklina (Koskowska, 2007: 303). Udowodnili oni, i wszystkie poznane systemy klasyfikacji podstawowych kolorw opieraj si na uniwersalnym, jednolitym w obrbie gatunku ludzkiego mechanizmie percepcji barw. Ostatnie argumenty wyrnione przez Nowaka dotycz gramatyki (Nowak, 2011: 317). Przykad stanowi tu porwnanie jzyka angielskiego i chiskiego. Pierwszy wyraa tryb warunkowy w sposb gramatyczny, drugi w sposb leksykalny. Zaproponowano test zawierajcy pytania typu: Gdyby zaszo X, to te Y. Zdarzenie X nie zaszo. Czy zaszo Y?. Pytania zostay sformuowane w trybie warunkowym raz gramatycznie, raz leksykalnie. Za pierwszym razem Anglicy osigali lepsze wyniki ni Chiczycy, za drugim Chiczycy zblione do Anglikw.

Podsumowanie
Opracowanie miao na celu omwienie argumentw pozwalajcych na uznawanie pogldw Sapira i Whorfa za zasadne do wykorzystywania w dalszych opracowaniach teoretycznych i badaniach empirycznych oraz ich kontrargumentw. Suszno hipotezy Sapira-Whorfa dotyczy gwnie przyjmowania bd sabszej wersji tej koncepcji, bd traktowania jej jako pogldu o relatywizmie kulturowym, a nie relatywizmie jzykowym. W przypadku mocniejszej, skrajnej postaci koncepcja ta wymaga dalszych bada pozwalajcych na jej weryfikacj. Jednoczenie zasadne jest podejmowanie prac badawczych, ktre pozwoliyby na zweryfikowanie mniej i bardziej jawnego podzielania pogldw Sapira i Whorfa we wspczesnych pracach naukowych dotyczcych bada nad spoecznociami komunikujcymi si gwnie za porednictwem technologii informatycznych i telekomunikacyjnych, jak internetowe fora dyskusyjne, gry sieciowe i serwisy spoecznociowe nurtu Web 2.0. Wartociowe mog by analizy dotyczce uczestnictwa w tych grupach i ich oddziaywania na zainteresowania, dziaalno i kontakty spoeczne ich czonkw. Hipoteza moe by take przydatna do analiz zrnicowania i rozwoju jzykw wykorzystywanych w zbiorowociach sieciowych oraz wsplnotach hobbystycznych i fanowskich nowych plemionach

178

(koncepcja Michaela Maffesoliego). Wreszcie zasadne jest prowadzenie bada opartych na hipotezie, ktre mogyby wzbogaci, jak rwnie suy do krytyki, koncepcj konwergencji mediw autorstwa Henryego Jenkinsa (Jenkins, 2007), czyli procesu upodobniania si zasad ich funkcjonowania, ich czenia, korporacyjnego lub oddolnego przepywu treci midzy platformami medialnymi oraz migracji publicznoci za podanymi typami przekazw.

Literatura
Barnard A., Spencer J. (2008). Sapira-Whorfa hipoteza. [W:] Encyklopedia antropologii spoeczno-kulturowej. Red. A. Barnard, J. Spencer, s. 545546. Warszawa Burszta W.J. (1998). Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Pozna Chruszczewski P.P. (2011). Jzykoznawstwo antropologiczne. Wrocaw Golka M. (2008). Socjologia kultury. Warszawa Gut A. (2009). O relacji midzy myl a jzykiem. Lublin Herzfeld M. (2004). Antropologia. Praktykowanie teorii w kulturze i spoeczestwie. Krakw Jedynak A. (2007). Dowiadczenie i jzyk. Warszawa Jenkins H. (2007). Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediw. Warszawa Koskowska A. (2007). Socjologia kultury. Warszawa Maffesoli M. (2008). Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych. Warszawa Marody M. (1987). Technologie intelektu. Jzykowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego dziaania.Warszawa McQuail D. (2007). Teoria komunikowania masowego. Warszawa Nowak T. (2011). Jzyk w wietle odkry nauki. Krakw Pisarek W. (2008). Wstp do nauki o komunikowaniu. Podrcznik akademicki. Warszawa Sapir E. (1978). Kultura, jzyk, osobowo. Wybrane eseje. Warszawa Schaff A. (1964). Jzyk a poznanie. Warszawa Schaff A. (1982). Wstp do polskiego wydania. [W:] B.L. Whorf, Jzyk, myl i rzeczywisto, s. 531. Warszawa Sabo A. (2001). Hipoteza Sapira-Whorfa. [W:] M. Pacholski, A. Sabo. Sownik poj socjologicznych, s. 58. Krakw Sownik socjologii i nauk spoecznych (2005). Red. M. Gordon. Warszawa Stpie A.B. (1995). Wstp do filozofii. Lublin Whorf B.L. (1982). Jzyk, myl i rzeczywisto. Warszawa Wierzbicka A. (2007). Sowa klucze. Warszawa Wittgenstein L. (1997) Tractatus logico-philosophicus. Warszawa Woleski J. (2005), Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm. Warszawa Wstp do kulturoznawstwa. (2007). E. Baldwin, B. Longhurst, S. McCracken, M. Ogborn, G. Smith (aut.). Pozna Zikowski M. (1998). Jzyk i komunikowanie. [W:] Encyklopedia socjologii. T. 1, s. 370375. Red. W. Kwaniewicz. Warszawa

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

179

The Sapir-Whorf Hypothesis a Review of Argumentation of Followers and Adversaries

Summary
The paper is aimed at presenting a critical review of the literature on views of E. Sapir and B.L. Whorf, which are collectively called as Sapir-Whorf hypothesis. Views of these authors on the relationship between language and cognition caused scientific dispute, which remains relevant in the context of contemporary growing importance of interdisciplinary research as well as research in cultural diversity, multiculturalism and intercultural cooperation. This debate has to be placed in the context of global changes related to dissemination of digital information and communication technologies. E. Sapir and B.L. Whorf concept is inspiring for study of contemporary divided and fragmented public discourse. Contemporary public discourse is conducted not only through the mass media, but also in different, often closed, groups by such spaces like online groups and discussion forums, social networking sites compatible with Web 2.0 current, online games. Article shows assumptions of Sapir-Whorf hypothesis, bring closer a discussion on the arguments of its proponents and opponents as well as identifies future directions of research. The main assumption of E. Sapir and B.L. Whorf concept was created in the late 20th and 30s of 20th century. This is an assertion that human thinking is determined by language. Structure of language determine perception, classifying, ways to recognize the reality by man, affect his state of mind and qualities of thinking about reality. Consequently language itself includes, somewhat, image of the world. Sapir-Whorf hypothesis is derived from American ethnolinguistics anthropological school studies of F. Boas. However, it is not consistent with views of this researcher because he rejected theories granting creative role of language in relation to culture, acknowledging opposite direction of that relationship. Sapir-Whorf hypothesis according to T. Nowak, A. Barnard, J. Spencer and A. Schaff is located in the mainstream of linguistic relativism, and takes weaker form (E. Sapir views) and stronger (B.L. Whorf views), which are situated between the descriptive and epistemological relativism. In the first case, need for acceptance of different cultures, and thus different ways of perception, categorization and interpretation of the world is postulated. While second presumes no unity of human psyche and criticism of general cultural theories. As evidenced by A. Jedynak in weaker version languages of the ethnic communities often differ quite significantly by sounds of words and their meanings, thus their speakers communities have different worldviews. In stronger version (B.L. Whorf) worldviews are not only different, but they cannot be reconciled adoption of one excludes others. Hence ability to communicate and interlingual translation and interpretation of the meanings functioning in other cultures are questionable. At the same time, there is no superiority of one language over the other, because they all have their advantages and disadvantages. Many arguments in favor of Sapir-Whorf hypothesis as a basis for construction of further assertions is pointed out in professional literature. It is assumed that a weaker version of hypothesis is undeniable there is a link between language and thinking. However, a strong version, in which language is the only cause of thinking is rejected. Defenders of hypothesis recognize that it has permanent ability to generate ideas and discussion on basic nature for philosophy and anthropology. Its rejection would cancel out legitimacy of research on diversity and development of the human species. Adoption of Sapir-Whorf hypothesis is therefore justified when

180

it is assumed that proclaims cultural, not language relativism. Thus it directs study of values, norms and social systems from the cultural perspective of a given society, not from the point of researcher view. The hypothesis is supported either by experimental studies (different frames of reference for the location of objects taken by people from different cultures) as well as by study of grammar (cultural differences in naming and categorizing objects and actions). Proponents of hypothesis are mainly anthropologists and ethnolinguistics. Recognizing lack of sufficient empirical basis for the verification and falsification of Sapir-Whorf views they consider them as requiring further research for example, on the non-linguistic testimonies of mental processes and ways of describing qualities in different languages, which are responsible for different ways of thinking, except for researchers own speech. A weaker version of the Sapir-Whorf hypothesis either stimulates the joint work of different cultures representatives and converging in many ways interpretation of events and broadening cognitive perspective. It can also ease active involvement of anthropologists in to problems of people and natural environment relations, as well as help in understanding differences in environmental protection. The hypothesis also allows explaining the differences between cultures in the description and explanation of relevant to them issues, such as multiplicity of rice names or snow colors as well as used to study manifestations of totalitarian power newspeak. Number of arguments is also provided by Sapir-Whorf hypothesis opponents. A. Schaff introduces such as following: ambiguous and ill-defined starting categories of hypothesis; vague wording; metaphysical claims (understanding as a kaleidoscopic stream of impressions, language contains a view of the world); absurd claim of untranslatability of different languages. Moreover A. Schaff rejects an extreme version of linguistic relativism for four reasons: (1) even colloquial observation shows that the languages are mutually translatable, although the translation may require in-depth knowledge of the culture of a given society; (2) if a different language systems generate different images of the world, people that use them would behave differently under the same conditions; (3) there are cultural universals, linguistic universals All languages have some common characteristics which enable their translation and communication connected with common biological fate of humanity; (4) languages are constantly changing, so boundaries of their conceptual apparatus is blurring, but phonetics, grammar and imageemotional coloration remains unchanged. Opponents also suggest that the American school of anthropology on the ground, which the Sapir-Whorf hypothesis was created, is only one perspective of research on culture and language. Competitive concepts are also in the analysis of communication processes, classification of signs and anthropological linguistics paradigms. Hypothesis does not have a sufficient methodological basis. It rather refers to related views of those authors instead of their joint work. Hypothesis does not show a clear direction of causal relationship it is unknown whether language impact implies one way on thinking, or impact have some feedback features. Hypothesis is applicable only to ethnic languages, while cannot be applied to artificial, formal languages, characterized by a coherent structure, based on an agreement that allows expression of scientific claims. Against the Sapir-Whorf hypothesis logic, observation and experimental are raised. On the basis of logic only a weaker version of the hypothesis may be accepted, which assumes that there are differences between languages and worldviews. Observations shows that there are daughter (shared culture) and related (different culture) languages. While the Sapir-Whorf hypothesis attaches importance only to the differences. Experimental arguments are derived from unequal cognitive costs hypothesis processing certain information is easier in one language, and difficult in another, thus the more complex language structure, the later is educated.

Hipoteza Sapira-Whorfa przegld argumentw zwolennikw i przeciwnikw

181

In conclusion, it is considered that it is reasonable to adopt only a weaker version of the Sapir-Whorf hypothesis, or to treat it as a notion of cultural, not language, relativism. Stronger version of concept requires further study to verification. Modern research may relate to checking approximately explicitly sharing of E. Sapir and B.L. Whorf ideas in analyzes of communities that communicate mainly through new information and communication technologies. Hypothesis can also be useful for analysis of differentiation and development of languages used in network collectivities and hobbyist, fans communities new tribes (M. Maffesoli concept). Sapir-Whorf hypothesis also allows enrichment and critique of media convergence concept (H. Jenkins), that is, the process of assimilation rules of their functioning, corporate or bottom-up controlled flow of content across multiple media platforms and migration of audience for desired types of content.