STUDIA INDOLOGICZNE

tom 16 (2009)

WYDZIAL ORIENTALISTYCZNY UNIWERSYTET WARSZAWSKI WARSZAWA 2009

KOMITET REDAKCYJNY Anna Trynkowska, Monika Nowakowska, Marek Mejor, Piotr Balcerowicz

RECENZENCI NUMERU Marzenna Czerniak-Drodowicz (Uniwersytet Jagielloski) Lidia Sudyka (Uniwersytet Jagielloski)

UWAGA: Informacje dla autorw, zawierajce zasady edytorskie stosowane w Studiach Indologicznych , znajduj si na kocu numeru na stronach 136139.

Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

ADRES REDAKCJI Wydzia Orientalistyczny Uniwersytet Warszawski Krakowskie Przedmiecie 26/28 00927 Warszawa www.orient.uw.edu.pl/studiaindologiczne skad komputerowy, czcionki: Piotr Balcerowicz projekt okadki: Piotr Balcerowicz Druk i oprawa: Zakad Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego Zam. /2009 ISSN 12324663

SPIS TRECI
BARBARA GRABOWSKA:

Kma w literaturze sanskryckiej i bengalskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

MICHA PANASIUK:

Binodini Dasi najwybitniejsza aktorka XIX-wiecznej sceny teatralnej Kalkuty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 23

ANNA PIEKARSKA-MAULIK:

Epizod pokonania przez Kryszn wa Kaliji w tradycji indyjskiej . . . . .. . . . . . 46

WERONIKA ROKICKA:

Przemoc, dyskryminacja, wykluczenie spoeczne wie indyjska oczami Mahaswety Devi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 67

PURABI ROY:

New Findings on Netaji Subhas Chandra Bose (From Russian, British and Indian Archives) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN . . . . . . . . . . . . . . . . .107124 PIOTR BALCEROWICZ:

Krzysztof Mroziewicz: akra czyli koowa historia Indii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

BOENA LIWCZYSKA:

Anna Aurelia Esposito: Crudatta. Ein indisches Schauspiel . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

BOENA LIWCZYSKA:

Heike Moser: Nayr-Kttu ein Teilaspekt des Sanskrittheaterkomplexes Kiyam . . . . . . . . . . . . . . 121

SPRAWOZDANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .125133

PIOTR BALCEROWICZ:

11. Warsztaty nt. bada nad dinizmem Dinijskie pisma wite a filozofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
PIOTR BALCEROWICZ:

Midzynarodowa konferencja wiatopogld i teoria w filozofii indyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

ANNA TRYNKOWSKA:

Pandanus 09. Midzynarodowe seminarium nt. przyrody w literaturze, sztuce, micie i rytuale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
PIOTR BALCEROWICZ:

XIV wiatowa Konferencja Sanskrytologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 131

PIOTR BALCEROWICZ:

Midzynarodowa konferencja Hermeneutyka w wiecie staroytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .134134

INFORMACJE DLA AUTORW

Zasady edycji stosowane w Studiach Indologicznych . . . . . . . . . . . . . . . 136139

Kma w literaturze sanskryckiej i bengalskiej

BARBARA GRABOWSKA
(Uniwersytet Warszawski)

C uczynie, iwo, spopieliwszy Kam? Prochy boga rozsiae na cay nasz wiat. W jkach wiatru rozbrzmiewa jego bl i kania, Z niebios pyn na ziemi strugi jego ez1. Rabindranath Tagore Po spopieleniu Kamy (Madan-bhasmer par) Z dziejw Kamy (Kma), boga mioci, najbardziej znanym wydarzeniem jest jego spopielenie przez iw (iva). Uniemiertelni ten epizod Kalidasa (Klidsa; V wiek n.e.2), jeden z najwybitniejszych poetw sanskryckich, w swym poemacie epickim Narodziny Kumary (Kumra-sabhava), a strofy opisujce rozpacz jego maonki, tzw. Lament Rati (Rati-vilpa)3, to jeden z najpikniejszych fragmentw poezji Indii. Ta tragiczna mier Kamy jakby przymiewa jego dzieje. O czynach boga mioci literatura mwi niewiele, a o jego odrodzeniu w postaci Pradjumny (Pradyumna), syna Kryszny (Ka), wspominaj tylko niektre teksty sanskryckie, w wikszoci o charakterze wisznuickim. W poezji bengalskiej natomiast Kama na zawsze sta si synem Kryszny. Kolejne teksty o narodzinach Pradjumny i zabiciu Siambary (ambara) s poza tym znakomitym przykadem stopniowej sanskrytyzacji opowieci. Warto zatem pozna pen wersj dokona tego boga przedstawion przez literatur sanskryck i bengalsk.
1

RR, s. 129: paca-are dagdha kare karecha eki sannys, viva-may diyecha tre chaye ! vykultara vedan tr btse uhe nivsi, aru tr ke pae gaye ! 2 Wg WARDER (1990: 123). 3 Pikne tumaczenie lamentu Rati z eposu Kalidasy, dokonane przez Mariol Pigoniow, zawiera MEJOR (2007: 485494).
Studia Indologiczne 16 (2009) 522. Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Narodziny Kamy Wedug Kalikapurany (Klik-pura), jednej z mniejszych puran (upapura) z okoo IX/X wieku, ktrej wersj powtarza potem iwapurana (iva-pura) w rozdziale zatytuowanym Rudra-sanhita (Rudra-sahit) (P 2.2.1820), Brahma (Brahma) stworzy ze swego umysu dziesiciu mdrcw, tzw. duchowych synw (mnasa-putra), o imionach: Marici (Marci), Atri (Atri), Pulaha (Pulaha), Pulastja (Pulastya), Angiras (Agiras), Kratu (Kratu), Wasisztha (Vasiha), Narada (Nrada), Daksza (Daka), Bhrygu (Bhgu) i pikn crk o imieniu Sandhja (Sandhy) (KP 1.2526). Na widok jej niezwykej urody Brahma i mdrcy odczuli podniecenie. Wtedy z umysu boga pojawi si modzieniec o zotej karnacji, piknym ciele, odziany w bkitn szat, z ukiem o ciciwie z pszcz i picioma kwietnymi strzaami w rku4. Mia flag ze znakiem ryby (mna-ketu), a jego wierzchowcem bya makara p krokodyl, p ryba (makara-vhana) (KP 1.4246). Pokoni si Brahmie i spyta, co ma czyni i kto bdzie jego on (P 2.2.2334). Brahma odpar, e jego dziedzina to budzenie mioci wrd mczyzn i kobiet; bdzie wchodzi niezauwaalnie do serc ywych istot i nikt nie zdoa mu si oprze. Modzieniec otrzyma nastpujce imiona: Manmatha (Manmatha), Kama, Madana (Madana), Darpaka (Darpaka), Kandarpa (Kandarpa). Niestety, purany to jedyne rdo informacji o okolicznociach narodzin Kamy. Ani poemat Kalidasy, ani teksty bengalskie nic nie mwi na ten temat.

Kltwa Brahmy Poznawszy swe zadanie, Kama skierowa strzay w stron Brahmy i mdrcw, ktrzy odczuli wtedy niestosowne podanie ku Sandhji (KP 2.2425; P 2.3.19 22). Przyby tam iwa i ujrzawszy ich w stanie podniecenia, zamia si i zgani za niestosown namitno wobec wasnej crki i siostry (P 2.3.3940). Zawstydzony Brahma rozgniewa si na Kam i rzuci na niego kltw: sponie w ogniu oka iwy (P 2.3.6465). Wystraszony bg mioci zaprotestowa, przecie w niczym nie zawini, czyni tylko to, co byo mu wyznaczone. Brahma zreflektowa si i rzek, e

Strzay Kamy wedug przypisu P (s. 281) to: biay lotos (aravinda), asioka (aoka, Saraca indica, niedue drzewo o kwitncych w kiciach pomaraczowoczerwonych kwiatach), mango (mra), jamin (nava-mallik) i niebieska lilia wodna (nltpala). Powoduj zachwyt (haraa), przyciganie (rocana), oszoomienie (mohana), osabienie (oaa) i mier (mraa). Takie same kwiaty przypisuje Kamie VETTAM (1996: 379).

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

Kama zostanie spopielony, ale potem otrzyma znowu ciao, gdy iwa polubi on (P 2.3.75). Na wzmiank o kltwie Brahmy Pradapatiego (Prajpati) i jego kazirodczej namitnoci do wasnej crki natrafiamy w jednej ze strof poematu Narodziny Kumary: Gdy Pradapati o zmysach wzburzonych Namitno poczu do swej wasnej crki, Powcign dz sw, a boga Kam Przekl i taki owoc jego czynu 5. on Kamy zostaa Rati, crka Dakszy, ktra narodzia si z kropel jego potu (KP 2.49; P 2.3.5152). Oczarowaa cay wiat. W doniach trzymaa dysk i lotos. Miaa na zotym ciele 12 ozdb, znaa 16 rodzajw miosnych gestw i 64 sztuki. Sandhja natomiast oddaa si umartwieniom i odrodzia jako cnotliwa Arundhati (Arundhat), crka mdrca Medhatithiego (Medhtithi). Polubia Wasiszth i urodzia mu stu synw (P 2.7.2425). Brahma tymczasem czu si zhabiony i uwaa, e z tego stanu moe wyzwoli go tylko doprowadzenie do sytuacji, w ktrej iwa, wielki jogin, rwnie odczuje podanie. Poleci wobec tego Kamie i Rati oczarowa iw. Kama odpar, e do tego potrzebuje kobiety, ktra jest jego gwn broni. Zafrasowany Brahma westchn ciko i z tego westchnienia zrodzi si bg wiosny Wasanta (Vasanta), podobny do kwitncego drzewa (KP 4.25). Oto, co mwi o sobie Kama: Mam tylko pi delikatnych strza, w dodatku zrobionych z kwiatw, mj uk jest take zrobiony z kwiatw, a pszczoy tworz ciciw. Rati jest moj ukochan on, Wasanta moim ministrem, wietrzyk z gr Malaja (Malaya) wonic, ksiyc moim przyjacielem, smak mioci dowdc, kokieteria i igraszki miosne moimi onierzami, wszyscy s delikatni i agodni. I ja jestem taki sam6.

MEJOR (2007: 493). KS (1) 4.41, s. 67: abhilam udritndriya sva-sutym akarot prajpati / atha tena nighya vikriym abhiapta phalam etad anvabht // 6 KP 42.111113, s. 37: pacva b mdavas te ca pupa-may mama / cpas tath pupa-maya ijin bhramar tmik // ratir me dayit jy vasanta sacivo mama / yant malaya-jo vyur mitra mama sudh-nidhi // sendhipo me gro hv bhv ca sainik / sarve me mdavo krr aha c pi tath-vidha //

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Kama wraz z Rati i swymi towarzyszami uda si do iwy, ale cay ich wysiek okaza si daremny, boski jogin cakowicie kontrolowa swe zmysy (P 2.9.60). lub iwy z Sati Zrezygnowany Brahma zasign rady Wisznu (Viu), ktry zaproponowa, by zwrci si z prob o ask do Bogini (Dev); jeli ona zstpi na ziemi, wtedy iwa bez wtpienia j polubi. Bogini narodzia si jako Sati (Sat), crka Dakszy. Bg zgodzi si poj j za on ze wzgldu na dobro swych wyznawcw. Kama nie pokona iwy, nie znalaz w nim adnego miejsca, w ktre mgby wbi strza z kwiatw, ale bg teraz sam porzuci medytacje i rozmyla o Sati, cierpic mki z powodu rozki. Brahma osign to, czego chcia (P 2.17.6366). lub iwy z Sati i mier bogini podczas ofiary skadanej przez jej ojca Daksz to materia do osobnych rozwaa. Spopielenie Kamy Opisowi spalenia Madany (Madana-dahana) Kalidasa powica ca pie trzeci Kumarasambhawy. Tak samo to zdarzenie przedstawiaj obie pniejsze purany, Kalikapurana (KP 42.164173) i iwapurana (P 3.1720). Oba teksty dziaania Indry (Indra), wysyajcego Kam do iwy, wyjaniaj koniecznoci pokonania demona Taraki (Traka). Bogowie bowiem znaleli si w cikiej sytuacji. Demona Tarak, ktry dziki surowej ascezie zyska ask Brahmy i przepdzi niebian z raju, nie mg pokona nikt prcz syna iwy. Wedug iwapurany: Demon rzek: O panie bogw, jeli jeste zadowolony i chcesz mi okaza ask, to daj mi dwa dary i posuchaj, o Pitamaho. Niech nikt w caym wiecie stworzonym przez ciebie nie bdzie rwny mi si. Jeli syn narodzony z nasienia iwy bdzie dowdc wojsk i podniesie bro przeciw mnie, to niech wtedy nastpi moja mier 7.

Cytat za: KS (1), s. XXVII: daitya uvca yadi prasanno devo yadi deyo varo mama / vara-dvaya tad deya ruyat ca pitmaha // tvay ca nirmite loke mat-tulyo balavn na hi / iva-vrya-samutpanna putra sen-patir yad / bhutv astra kipen mahya tad me maraa bhavet //

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

Tylko strzay Kamy zdoaj nakoni boskiego jogina do mioci do Parwati (Prvat), crki wadcy gr Himalaji (Himlaya), jedynej kobiety, ktra mogaby wzbudzi jego zainteresowanie. Tylko ona jest godna by on iwy (KS 3.1516). Kama wyruszy wraz z przyjacielem Wasant i Rati w Himalaje. Gdy tam przybyli, nastaa wiosna, soce zaczo mocniej grza, powia wietrzyk z poudnia, roliny wypuciy wiee pdy, zakwity kwiaty, pieway kokile (kokila), pszczoy piy nektar. Kama ujrza iw pogronego w gbokiej medytacji. Gdy przybya Parwati z dwiema przyjacikami, Kama skierowa w boga strza mohana (KS 3.66). Wiosna, nastrj miosny i obecno piknej dziewczyny sprawiy, e iwa na moment straci koncentracj i skierowa oczy na bogini. Nastpnie jednak szybko opanowa swe zmysy i zapragn znale przyczyn tego zakcenia. Ujrza Kam stojcego z nacignitym ukiem. Wpad w gniew, ogie wytrysn z trzeciego oka na jego czole i zamieni boga mioci w popi (KS 3.7172). Rati, towarzyszca mowi w tej misji, wiadek jego okrutnej mierci, zemdlaa. iwapurana dodaje jeszcze, e ogie przybra nastpnie posta klaczy, ktr Brahma za zgod iwy zaprowadzi do morza (P 3.19.14). Wybitny poeta bengalski Mukundaram Czakrawarti (Mukundarm Cakravart, XVI wiek), relacjonujc w swym poemacie o bogini Czandi (Ca) dzieje zalubin iwy i Parwati, streszcza do dokadnie opowie Kalidasy. Indra poleca Kamie: Id do nienej Gry ze strza sammohana, Gdzie uprawia ascez bg Tripurari. Jako suebnica przebywa tam Parwati, Z twojej aski niech iwa odczuje podanie Nacign uk do uszu bohater i wypuci strza, Serce iwy nieco zadrao. Asceza zostaa przerwana, Hara rozejrza si dokoa. Przed sob ujrza boga trzymajcego uk i pi strza. Gniewny wzrok Mahei miota pomienie, Szybko zosta spopielony Madana 8.
8

CM, s. 8081: sammohana ba la cala hima-giri / tapasy karen yath deva tripurri // chen prvvat tr haye anucar / tomr prasde iva habe km-cr // kara puriy dhanu vra ee are / at cacala iva hail antare // dhyna-bhaga hail hara cri-dike cn / sammukhe dekhil cpa-dhr pca-b // kopa-de maheer barie dahana / dekhite dekhite bhasma hail madana //

10

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Interesujcy opis spotykamy u Bharatczandry Raja (Bhratcandra Ry), synnego poety z XVIII wieku, w jego poemacie powiconym bogini Annadzie (Annad) (AM 115123). Tu ogie ciga uciekajcego boga mioci: Hara wzdrygn si, medytacja ulega przerwaniu, Otworzy oczy, Trafiony strza Kamy, spragniony kobiety, Rozejrza si dokoa. Przed sob zobaczy Madan z ukiem w rku Umiechajcego si lekko. Na widok strzay z kwiatw rozgniewa si Hara, Nieruchoma gra zachwiaa si. W oku na czole ogie zapon jasno. Madana ucieka, za nim biegnie ogie, Owietlajc trjwiat, Otoczy ogie Madan i spali, Zamieni go w mas popiou9. Wedug Bhagawatapurany (Bhgavata-pura), autorytatywnego tekstu wisznuitw z okoo X wieku 10, okolicznoci spopielenia Madany byy nieco inne ni w Narodzinach Kumary. Z rozdziau o Narodzinach Pradjumny (Pradyumntpatti-nirpaa) dowiadujemy si, e Kama zosta spalony przez gniew Rudry11, nie ma mowy o ogniu. To zaskakujce, e kompilator purany zrezygnowa z tak piknego, malowniczego opisu ognia wytryskujcego z oka na czole boskiego jogina. Maladhar Wasu (Mldhar Vasu), pierwszy tumacz Bhagawaty na jzyk bengalski (XV wiek), posun si jeszcze dalej: Kama u niego zosta spopielony nie ogniem

AM, s. 118: iharila aga dhyna haila bhaga nayana milil hara // kma-are trasta nr lgi vyasta nehlen cri pe / samukhe madana hte ar sana mucki mucki hse // dekhi pupa-are krodha haila hare aala acala ale / lala-locana haite hutana dhak dhak dhak jvale // madana paly piche agni dhy tri-bhuvana paraki / cau-dike beiy madane puiy karila bhasmer ri // 10 Wg MYLIUS (2004: 125). 11 BhP 10.55.1, s. 347: kmas tu vsudevo dagdha prg rudra-manyun /

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

11

z trzeciego oka, lecz po prostu kltw12. Pniejszy o dwa wieki poeta Parasiuram (Paraurm) w swej wersji dziejw Kryszny powraca jednak do ognia: Gdy Madana przerwa stan jogiczny iwy, umar w jego ogniu13.

Lament Rati W poemacie Kalidasy skarga Rati zajmuje ca pie czwart, skadajc si z 46 strof. W chwili mierci Kamy bogini omdlaa, a gdy odzyskaa przytomno i zamiast ma ujrzaa tylko popi o ksztacie czowieka, pada na ziemi i wygosia poruszajcy serce lament. W aosnej wypowiedzi skarya si, e Kama j porzuci, i zapowiadaa, e wyruszy za nim (KS 4.10). Wspominaa szczliwe chwile miosnych igraszek z mem. Jej sformuowane poetycko pytania Kto poprowadzi teraz zakochane kobiety na schadzk? Kto uyje gazki mango jako miosnej strzay? uprzytamniaj niezbdno boga mioci na wiecie: Kto oprcz ciebie, miy mj, potrafi, Gdy nocna ciemno miast ulice skrywa, Zlke od grzmotw kobiety prowadzi W progi domostwa ich umiowanych? 14. Powiedz, kto teraz jako strza uyje wieego kwiatu drzewa mangowego Z odyk pikn zielono-czerwon? Jego kwitnienie zdradzi piew kokili 15.

12

KV, s. 95: mahdeva pe kma yabe bhasma haila / 13 PKM, s. 429: siver (sic!) joga-bhaga (sic!) jadi (sic!) karila madana / marilen kmadeva siver (sic!) nale // Wydawca nie poprawi bdw ortograficznych rkopisu. 14 MEJOR (2007: 487). KS (1) 4.11, s. 60: rajan-timirvaguhite pura-mrge ghana-abda-viklav / vasati priya kmin priys tvad-te prpayitu ka vara // 15 MEJOR (2007: 487). KS (1) 4.14, s. 61: haritrua-cru-bandhana kala-pus-kokila-abda-scita / vada saprati kasya bat nava-cta-prasavo gamiyati //

12

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Kalidasa wprowadza do pieni Wasant, ktry usiuje pocieszy cierpic bogini. Rati prosi go o przygotowanie dla niej stosu i odprawienie rytuaw pogrzebowych (KS 4.32). Przed wstpieniem na stos powstrzymuje Rati gos z nieba zapowiadajcy powrt Kamy: Maonko boga, co kwiatami razi, Nieduga z mem czeka ci rozka, Posuchaj, jaki to czyn jego sprawi, e, jak ma, spon w ogniu oka iwy16. Lecz kiedy Hara polubi Parwati Jej umartwieniem wielce poruszony, Wwczas szczliwy, gdy osign szczcie, Przywrci Kamie jego dawne ciao 17. U Bharatczandry Rati nie towarzyszya Kamie w drodze na miejsce ascezy iwy, lecz przybya tam dopiero na wie o mierci ma. Rozpucia wosy, lejc zy, bia si po czole do krwi bransoletkami, smarowaa popioem z ciaa ma, ciko wzdychaa. Jej lament wypeni wiat: Ty Kam, ja Rati, jam kobiet, ty panem, Dwa ciaa i jedna dusza O wietrze z Malajw, niech uderzy w ciebie piorun! Zgicie pszczoy i kokile! yj krtko, Wasanto, przestae by przyjacielem! Po zabiciu pana wszyscy ucieklicie 18. W poemacie na cze wowej bogini Manasy (Manas), kompilacji utworw 22 poetw, zatytuowanej Padmapurana (Padma-pura; BP 3839), Rati, alc si u stp iwy, waciwie zagrozia wiatu zgub. Za jaki grzech okrutny bg spopieli

16

MEJOR (2007: 493). KS (1) 4.40, s. 67: kusumyudha-patni durlabhas tava bhart na cird bhaviyati / u yena sa karma gata alabhatva hara-locan rcii // 17 MEJOR (2007: 493). KS (1) 4.42, s. 67: parieyati prvat yad tapas tat-prava-kto hara / upalabdha-sukhas tad smara vapu svena niyojayiyati // 18 AM, s. 120121: tumi kma mi rati mi nr tumi pati dui aga ekai par / are re malaya vt tore hauk vajrght mare y re bhramar kokila / vasanta alpyu hao bandhu haiy bandhu nao prabhu vadhi sabe palil //

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

13

jej ma? Zapowiedziaa sw mier, a gdy ona umrze, wszystkie ywe istoty na wiecie spotka zagada. Kobiety i mczyni nie zaznaj rozkoszy miosnych, nie bdzie wia wietrzyk z Malajw, nie bd piewa kokile. Bez jej ma nie bdzie wiosny, drzewa nie zakwitn. Z tego lamentu Rati wynika wyranie, e ona i jej m s niezbdni dla waciwego funkcjonowania wiata. Gdy w iwapuranie maonka Kamy Rati podniosa aosny lament C mam uczyni? Dokd pj? Co bogowie uczynili tu z mem? Wezwali go. Ach, miy! (P 3.19.22)19 bogowie zaczli j pociesza: ma wzi popioy i zachowa je. Jej pan powrci (P 3.19.27). W rezultacie iwapurana zawiera dwie wersje odrodzenia Kamy. Pierwsza to zapowied jego powrotu do ycia po lubie iwy z Parwati, tak jak w Narodzinach Kumary, druga brzmi nastpujco: Zadowolony iwa rzek wtedy te sowa: pozostanie bezcielesny a do chwili, gdy pan Rukmini (Rukmi) pojawi si w Dwarace (Dvrak) i zacznie podzi synw (3.19.38) 20. Kama narodzi si jako ich syn Pradjumna. Porwie go demon Siambara, Pradjumna zabije demona i odzyska sw on (P 3.19.3844). Purany wisznuickie i przewaajca wikszo tekstw bengalskich uznaje, e Kama powraca do ycia w postaci Pradjumny, syna Kryszny porwanego wkrtce po narodzinach przez demona Siambar (w literaturze bengalskiej jego imi przybrao form Sambara (Sambara)). U Mukundarama lamentujc Rati (CM 8185), szykujc si na mier na stosie, powstrzymuj rozlegajce si z niebios sowa Saraswati (Sarasvat): Nie niszcz ciaa, ponc w ogniu, Wkrtce odzyskasz ma z kwietnym ukiem. Spd jaki czas w domu Sambary. Tam twj m spotka ciebie 21.

19

Cytat za: KS (1), s. XXIX: ratir uvca: ki karomi kva gacchmi ki kta daivatair iha / svmina tu samhya hh priya priy ti ca // 20 Cytat za: KS (1), s. XXIX: prasanno bhagavs tatra vacana c dam abravt / anagas tvad eva syd yvac ca rukmi-pati // dvraky svaya sthitv putrn utpdayiyati / 21 CM, s. 83-84: anale puiy naa n kariha tanu /

14

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Zalubiny iwy i Parwati i przywrcenie Kamy do ycia Parwati tymczasem pena determinacji rozpocza surowe umartwienia. Gdy jej asceza rozgrzaa cay wiat, bogowie udali si do iwy z prob, by polubi bogini. iwa sprzeciwi si (P 3.24.1819): gdyby polubi Parwati, najpikniejsz kobiet, ona zdolna byaby oywi Kam. Wtedy wszyscy bogowie, mdrcy i asceci staliby si peni podania, niezdolni stan na wielkiej drodze jogi (yoga). Kama zosta spalony dla wielkiego celu. Kama prowadzi do pieka, podanie do gniewu, gniew do zudzenia, a zudzenie niszczy ascez (P 3.24.27). Bogowie jednak nie ustawali w swych probach, skaryli si na demona Tarak. Cho iwa rzek, e maestwo nie jest waciw rzecz dla mczyzn (P 3.24.60) i cho nie by w ogle zainteresowany igraszkami miosnymi, to zdecydowa si polubi Parwati, by mie syna (P 3.24.75). Tak wic, gdy odby si lub boskiej pary iwy i Parwati, Kama znowu otrzyma ciao i na prob bogw uzyska zezwolenie od iwy, by znowu mg peni swe dzieo (KS 7.92). W iwapuranie to Rati zwrcia si z prob do iwy, by zwrci jej ma. Wszyscy s szczliwi z powodu ich lubu, tylko ona jest rozczona z ukochanym. Igraszki miosne z Parwati bd tylko wtedy doskonae, gdy Kama powrci do ycia. Wskazaa na popioy, ktre przyniosa z sob. Jej prob popara z paczem Saraswati i inne niebianki. iwa spojrza z litoci okiem z nektarem i Kama powsta z popiow (P 3.51.14).

Kama jako syn Kryszny Histori narodzin Pradjumny i zabicia Siambary teksty prezentujce dzieje Kryszny Hariwansia (Hari-vaa), Wisznupurana (Viu-pura), Bhagawatapurana czy bengalskie wersje Bhagawaty opisuj zgodnie z chronologi zaraz po relacji o porwaniu Rukmini i jej maestwie. W utworach przedstawiajcych histori zalubin iwy i Parwati jest to zapowied nastpnych narodzin Kamy, zapowied tego, co si bdzie za jaki czas dziao. Rati, zrozpaczon mierci ma, zapowied ta powstrzymuje przed sponiciem na stosie. Bogini dowiaduje si, w czyim domu Kama si narodzi, co z nim si bdzie dziao i jaka bdzie w tym jej rola. Oczywicie w tym wypadku mamy w tekcie tylko streszczenie, jakby sygnali-

avilambe pbe tumi svm phula-dhanu // kata-din thka giy sambarer ghare / tathy tomr svm miliba tomre //

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

15

zacj kolejnych wydarze, i wskazwki dla Rati, kiedy jak powinna postpi. I tak, gdy streszczenia w poematach Mukundarama i Bharatczandry s do obszerne, bengalska Padmapurana zawiera tylko par zda: Z powodu lamentu Rati, aby ratowa wiat, zastanawia si nad [powtrnymi] narodzinami Kamy Triloczana. iwa rzek: Suchaj, Rati, moich sw. W erze Dwapara narodzi si twj pan. W Dwarace narodzi si Kryszna Gadadhara. Z jego nasienia w onie Rukmini narodzi si [Kama]. Porwie go demon Sambara. Jako moda kobieta udaj si do jego domu. Wychowaj go, wiedzc, e jest twoim mem. Gdy osignie modo, powiadom go o wszystkim22. W Wisznupuranie (VP 5.27) wtek ten przedstawia rozdzia zatytuowany Porwanie Pradjumny i zabicie Siambary (Pradyumna-haraa ambara-vadha ca): Gdy Pradjumna mia sze dni, zosta porwany przez Kalasiambar (Klaambara) z izby poogowej, gdy demon przewidywa, e chopiec ten stanie si jego zabjc. Wrzuci dziecko do Sonego Morza (Lavanrava), pokna je wielka ryba. Schwytali j w sie rybacy i przekazali jako dar Siambarze. Ryb rozkrojono i ona demona Majawati (Myvat) ze zdziwieniem ujrzaa w jej wntrznociach pikne dziecko. Przybyy mdrzec Narada wyjani jej, e chopiec jest synem Wisznu, porwanym przez Siambar, i powinna si nim zaopiekowa. Majawati wychowaa chopca i zakochaa si w nim, gdy dors. Przekazaa mu ca sw magiczn wiedz. Gdy Pradjumna zauway, e Majawati obdarza go uczuciem niestosownym dla matki, bogini wyjania, e nie jest jej synem, lecz synem Wisznu porwanym przez Siambar. Rozgniewany modzieniec wyzwa demona do walki. Siedem razy udaremni jego magi, a za smym razem zwrci j przeciw Siambarze i zabi go. Pradjumna powrci wraz z Majawati do domu ojca. Gdy znalaz si w eskiej czci paacu, kobiety wziy go za Kryszn, a Rukmini rzeka, e szczliwa jest ta kobieta, ktra ma takiego syna. Tak wygldaby jej Pradjumna, gdyby y. Przyby tam wtedy Kryszna

22

BP, s. 38: ratir vilpe si rakr kraa / kmadeva janma hetu cinte trilocana // iva bale una rati vacana mr // dvpara yugete prabhu janmibe tomr // dvriky janmiben prabhu gaddhara / thr aurase janma rukmi udara // sambara asura hari nibek thre / yuvat haiy tumi ybe tr ghare // svm jne tre karibe plana / paricaya dibe pche haile yauvana //

16

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

wraz z Narad. Mdrzec wyjani, e pikny modzieniec jest synem Rukmini, a Majawati nie jest on Siambary, lecz jej synow. Gdy Madana zgin, bogini przybraa iluzyjn posta i oczarowaa Siambar. Pradjumna to Kama, a Majawati to Rati. Z Hariwani23 dowiadujemy si tylko, e Kalasiambara porwa Pradjumn sidmego dnia po narodzinach i odda go swej piknej, penej zalet, bezdzietnej onie Majawati. Majawati, ujrzawszy chopca, zorientowaa si, e to jej m Kamadewa. Oddaa go do karmienia mamce i od dziecistwa kochaa jak ma. Brakuje w tym tekcie wtku poknicia przez ryb. Mamy tu natomiast inn ni w Wisznupuranie wersj walki Pradjumny z Siambar24. Demon zdecydowa si uy swej niezwykej maczugi, ktrej ciosu nikt nie by w stanie odeprze. Otrzyma t maczug po cikich umartwieniach od bogini Parwati, ktra pokonaa ni uprzednio dwa potne demony, Siumbh (umbha) i Nisiumbh (Niumbha). Gdy Pradjumna ujrza, e Siambara uj maczug, zszed z rydwanu i skadajc rce, zwrci si do Parwati, sawic j hymnem, a potem poprosi, by maczuga zamienia si w girland kwiatw, gdy dotknie jego ciaa. Zadowolona bogini rzeka: niech si tak stanie i znika. Bhagawatapurana (BhP 10.55.140) naladuje Wisznupuran. Demon Siambara porwa Pradjumn, gdy nie mia on jeszcze 10 dni. Majawati oczekiwaa w domu Siambary na nowe wcielenie swego ma (BhP 10.55.7). Take w tym tekcie Pradjumna da wyjanie od Majawati, gdy rzekoma matka zachca go do igraszek miosnych (BhP 10.55.11). Dowiaduje si, e jest synem Narajany (nryaa-suta), a ona jego on Rati. Wyzwany do walki Siambara rzuci si z maczug w doni na przeciwnika. W straszliwym boju Pradjumna mieczem obci gow Siambary wraz z brod, wsami, diademem i kolczykami. Nastpnie wyruszy do Dwaraki drog powietrzn, przybywajc do komnat kobiecych. Tu nastpuj wyjanienia podobnie jak w Wisznupuranie. Tej scenie tekst purany powica duo miejsca. Duga wypowied Rukmini o podobiestwie przybyego modzieca do Kryszny ma by, bez wtpienia, jeszcze jednym dowodem tosamoci Pradjumny. Z omawianych tekstw najdusza i najbardziej szczegowa jest opowie Maladhara Wasu (KV 9598). Gdy Rukmini zasza w ci, Narada, wiedzc, e narodzi si Kama, poszed ostrzec Sambar (tu taka wersja imienia). Demon porywa dziecko i wrzuca do morza. Maladhar nadaje rybakowi, ktry wyowi ryb z morza, imi Kaurawa (Kaurava). Rybak ujrza, e ryba jest dorodna, i zanis j Sambarze jako dar. Gdy krl dowie23 24

PKM, wstp, ss. 152153. COBURN (2002: 281284).

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

17

dzia si o dziecku w brzuchu ryby, poszed je zobaczy. Poniewa nie posiada potomka, nazwa chopca synem i kaza Rati wychowa go (KV 95). Narada przyby w tajemnicy do Rati i wyjani jej, e chopiec jest jej mem. Kama szybko dors, pozna sztuk walki rn broni. Po jakim czasie bogini przysza do ma i zacza go zachca do igraszek miosnych (KV 96). Zgorszonemu Kamie si to nie spodobao dlaczego zamiast jak syna traktuje go jak ma? Rati zacza si mia i wyjania mu wszystko. Nie jest on Sambary, nie jest jego matk. Mahadewa (Mahdeva) spopieli go kltw. Widzc jej ao, zlitowa si i okaza ask. Poleci, by uprawiaa ascez na brzegu Gangi (Gag). Pewnego dnia przechodzi tamtdy krl Sambara, porwa j na swj rydwan i chcia zniewoli si. Stworzya wtedy kobiet podobn do siebie i oszukaa krla, dajc mu Majarati (Myrati), Rati stworzon iluzj. Jego matk jest Rukmini, a ojcem rihari. Powinien zabi Sambar. Jest synem Kryszny, jest rwny Krysznie, zna moc iluzji. Kama, uzbroiwszy si, wyruszy do walki. Gdy krl go ujrza, zdziwi si, czemu syn przybywa z nim walczy. Kama wykrzykn, e jest synem Kryszny i Rukmini wrzuconym do morza. Walka obu bya straszliwa, nie mogli pokona siebie, obaj byli rwni si. Sambara w kocu zagrozi, e zabije Kam ciosem maczugi (KV 97). (Maladhar, jak widzimy, czerpie tu z Hariwani). Ta byszczca maczuga bya niezwyciona. Sambara po surowej ascezie otrzyma j od bogini w darze. Kama zadra na jej widok. Narada powstrzyma go przed dalsz walk i poleci mu uczci bogini. Kama zacz wysawia j jako Prakryti (Prakti), Narajani (Nrya), opiekunk stworzenia, matk wiata, rzek, gr, niebo. Ona oddala niebezpieczestwo i nieszczcie, niech wybawi go i ochroni jego ycie przed ciosem maczugi (KV 97). Ukazaa si bogini Czandika (Caik) Parwati. Obiecaa, e nie obdarzy moc maczugi, zamieni j w girland kwiatw na szyi i polecia zaatakowa demona. Kama ruszy do walki, maczuga zamienia si w girland, bohater obci Sambarze gow. Kama zabra na rydwan skarbiec demona i ruszy z Rati do Dwaraki. Wieszcz Narada wyjani ca histori i radosna Rukmini obja syna i synow (KV 98). Mukundaram (CM 8385) w swym poemacie naladuje Kalidas, ale na kocu wprowadza obietnic powrotu Kamy jako syna Kryszny. Bogini Saraswati powstrzymaa Rati przed mierci i polecia jej zamieszka w domu Sambary jako Majawati w roli kucharki. Gdy pewnego dnia w kuchni rozetnie suma (bodal, bodl), znajdzie w nim wasnego ma. O straszliwym sumie wspomina te Parasiuram w rozdziale Zabicie Sambary (Sambara-vadha, PKM 428431). Interesujce, czemu waciwie Kama wcieli si wanie w Pradjumn? Niewtpliwie w mitologii indyjskiej to Kryszna jest typowym herosem, ktry po przejciu rnych rytuaw inicjacyjnych pokonuje demony. To jego posta przyciga tego

18

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

typu wtki. Kryszna jednak jako wcielenie Wisznu nie mg by jednoczenie wcieleniem boga Kamy. Ta rola moga wic przypa jego pierworodnemu synowi. Potomek Kryszny powinien te by czym wicej ni zwykym czowiekiem. Poza tym motyw obietnicy ponownych narodzin w postaci Pradjumny koczy efektown pociech lament Rati. ycie Pradjumny, tak jak jego ojca Kryszny, okrela przepowiednia. Los jego zosta przesdzony jeszcze przed narodzinami. W kadym tekcie dziecko zostaje porwane, gdy Siambar ostrzega przepowiednia, e zginie z rki syna Rukmini. Fabua podkrela nieuchronno proroctwa, Siambara wrzuca do morza chopca, wydajc go na pastw fal wody i skazujc w ten sposb swego wroga na mier, a on i tak trafia do jego domu. Demon ginie w kocu z rki przybranego syna. Zaskakujce, e brak informacji o jakiejkolwiek prbie odnalezienia Pradjumny, bd co bd syna pierworodnego. Brak te opisw rozpaczy Rukmini. Gdy znik wnuk Kryszny, Aniruddha (Aniruddha), Jadawowie (Ydava) natychmiast prbowali go odnale. Sytuacja staje si zrozumiaa, gdy zaoymy, e jest mowa o inicjacji. Pradjumn wydobyto z wntrza wielkiej ryby (suma?). Bohater skazany na mier znalaz si w sytuacji, ktr znamy jako obrzd wtajemniczenia. Poknicie przez wielk ryb, przejcie przez prb wody jest inicjacj. W wyniku kontaktu z totemicznym zwierzciem bohater zdobywa magiczne zdolnoci25. Zgodnie ze struktur fabuy Pradjumn powinno karmi zwierz i od niego powinien otrzyma magiczne zdolnoci. W tym przypadku Majawati wystpuje w roli znalazcy, karmicielki i opiekunki. Przybrana matka wychowaa dziecko w miejscu oddzielonym morzem, oddalonym od wiata i obdarzya moc magii. Dorastajcy bohater zazwyczaj wyrusza do krlestwa przyszej ony i zabija krla, ojca dziewczyny. Pradjumna dowiedziawszy si, kim jest, nie udaje si do nowego krlestwa, lecz zabija przybranego ojca czarownika i eni si z jego on. Zabicie Siambary to wiadome, heroiczne zabicie demona porywacza. W fabule nie jest odczuwana i podkrelana inna interpretacja czynu zabicie przybranego ojca, ktry wychowa i wyksztaci Pradjumn. W kolejnych tekstach da si zauway stopniow sanskrytyzacj wtku, mona to zanalizowa na podstawie ewolucji postaci Majawati. Wedug wszystkich rde Rati spdza okoo 12 lat w domu Siambary, obcego mczyzny. Z tekstw wynika bowiem, e bogini ujawnia Kamie tajemnic jego narodzin dopiero w chwili, gdy osign dojrzao pciow, czyli musia mie przynajmniej 12 lat. Pamitamy, jakim problemem by roczny pobyt Sity (St) w domu Rawany (Rvaa). Nieszczsna maonka Ramy (Rma) musiaa prb ogniow udowadnia sw czysto, a i tak w kocu zostaa wypdzona z domu.
25

PROPP (2000: 245).

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

19

W jakim charakterze spdzia bogini te 12 lat w domu Siambary? ony, kochanki, sucej? Jak, bdc on Kamy, moga przebywa z innym mczyzn? Wida, e kompilatorzy i autorzy tekstw mieli z tym duy kopot i kady inaczej rozwizywa t kwesti. W Hariwani Majawati-Rati to pikna bezdzietna ona Siambary. Take wedug Wisznupurany Pradjumna dostaje si do domu demona wadajcego potg magii i poznaje jej tajemnice od zakochanej w nim jego ony26. Dziki tym umiejtnociom moe pokona w walce Siambar. Dopiero w Dwarace od mdrca Narady dowiaduje si, e Majawati to jego ona Rati. Hariwansia i Wisznupurana wyranie zawieraj do star wersj z faktami i sytuacjami, ktre pniej zaczy budzi wtpliwoci i ktre zmieniano w nastpnych tekstach. W Wisznupuranie Majawati, biorc pod opiek dziecko, wie tylko od Narady, e to syn Kryszny, mdrzec nie powiadamia jej, e jest on nowym wcieleniem Kamy, czyli jej mem. Z mioci do piknego modzieca obdarza go moc magii i wyjawiajc tajemnic narodzin, doprowadza do mierci Siambary, swego ma, co stawia j w zym wietle. Nastpne teksty staraj si to poprawi. Ju w Bhagawatapuranie Majawati od samego pocztku wie, kim jest dziecko znalezione w rybie i przestaje by on Siambary. U Maladhara Siambara spotyka Rati umartwiajc si na polecenie iwy na brzegu Gangesu i pragnie j polubi. Bogini stwarza wtedy za pomoc iluzji podobn do siebie Majarati, ktra peni przy boku demona rol jego ony (KV 9596). Podobnie w poemacie Paraurama (PKM 428431) Siambara oszoomiony jej urod pragnie j wzi za on, Rati jednak obiecuje mu maestwo dopiero po 12 latach, gdy skoczy si jej lubowanie, i spdza te lata w jego domu27. Przypisywano jednak Siambarze jakie prawo do Rati. Kama bowiem, zgorszony niestosownym zachowaniem Rati, obawia si, e gdy Siambara o tym usyszy, to go zabije. Padmapurana bengalska stwierdza tylko, e Rati przebywa jako moda kobieta ( yuvat) w domu Siambary (PKM 38). Wedug Bhagawatapurany ona Kamy imieniem Majawati oczekuje na nowe wcielenie swego ma w domu Siambary, zajmujc si gotowaniem grochu i ryu28.
26 27

VP 5.27.6: tasya myvat nma patn. PKM, s. 429: dekhiy ratir rpa bolen sambara / jadi its jy more bhajaha sattara // suniy bolen rati sambarer tare / vrata sga habe mor dvdasa vatsare // dvdasa vatsar rahi more kariha bibh / thkil thr ghare ehi kath kay // 28 BhP 10.55.67, s. 347: s ca kmasya vai patn ratir nma yaasvin patyur nirdagdha-dehasya dehtpattir pratkat. nirpit ambarea s sp dana-sdhane.

20

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Bharatczandra w swym poemacie nazywa j suc: Jako suca id do jego domu, ukryj si pod imieniem Majawati 29. Najbardziej pomysowy i troskliwy o czysto oraz cnot Rati okaza si Mukundaram (CM 84). Tylko w jego tekcie jest wyranie zaznaczone, e ona Siambary i Rati to dwie rne osoby. Nie nazywaj siebie Rati, od dzi jeste Majawati. Bdziesz pani kuchni, ona Sambary bdzie ci uwaa za crk. Jeli kto zechce ci zniewoli, natychmiast umrze 30. W obrazie Majawati mona rozpozna niebiask on, pani magii, crk czarnoksinika oraz on lub crk krla zabijanego i usuwanego przez nastpc. Pradjumna w domu Siambary to jego przybrany syn, podopieczny ony. W Hariwani Siambara porywa Pradjumn i daje go na wychowanie swej bezdzietnej onie Majawati. Chyba kierujc si tym tekstem, Maladhar stwierdza podobnie Siambara nie posiada potomka, nazywa chopca synem i kae go wychowa Rati. Pozostae teksty nie okrelaj tego do jasno. Paradoksalne, e Kam spotyka taka sama sytuacja, cho odwrcona, za spowodowanie ktrej poprzednio zosta ukarany kltw. Wywoa w ojcu i braciach kazirodcz namitno do crki i siostry, a sam teraz pad ofiar miosnych awansw ze strony kobiety, ktr uwaa za swoj matk i w dodatku zabi krla, ktry go wychowa jak syna. W sumie, Kama, bg mioci, ktrego losy i charakter okrela konflikt z iw, czyli konflikt midzy erotyzmem a ascez, zamienia si w herosa pokonujcego demony. Warto jeszcze zastanowi si nad jedn kwesti. Rati opakujca ma przypomina Isztar lamentujc nad Tammuzem, Afrodyt z Adonisem czy Kybele rozpaczajc po mierci Attisa31. PIGONIOWA (2007: 2342) porwnuje lament Rati i Afrodyty po mierci Adonisa w poemacie Biona i zwraca uwag na podobiestwo kultu obu bogw. Czy Kama nie naley do grupy bogw duchw wegetacji, ktrzy
29

AM, s. 122: ds haye tumi thka giy tr dhme / lukiy ei-rpa myvat nme // 30 CM, s. 84: pnr nm tumi n kariha rati / ji haite nm dhara myvat // randhaner dhme tumi habe adhikr / tanay mnibe tore sambarer nr // bala-vtta tomre yadi kare kona jana / sei kle habe tr mara // 31 PIGONIOWA (2007).

NR 16 (2009)

KMA W LITERATURZE SANSKRYCKIEJ I BENGALSKIEJ

21

umieraj, by powrci do ycia? Kama umiera w phalgunie (phlgun, lutymarzec). To stopniowe odejcie zimy i nadejcie wiosny koniec Starego Roku i pocztek Nowego. Tak te przypuszcza OFLAHERTY (1973: 157160) spopielenie i powtrne oywienie Kamy ma sw podstaw w rytuale wegetacyjnym. Powrt Kamy do ycia to odnowa wegetacji. Tammuz, mody kochanek (lub syn) Isztar, bogini mioci i podnoci natury, schodzi wraz z ni do wiata podziemnego, co sprawiao, e przyroda zamieraa, a zwierzta si nie mnoyy (STEINER (2003: 119)). Rati grozi bogom tym samym, gdy ona zginie na stosie pogrzebowym, nie bdzie wiosny i istoty ywe nie bd si oddawa mioci. Zaskakujca jest take zbieno pewnych faktw z biografii Kamy i Adonisa. Adonis (KERNYI (2002: 6566)) narodzi si, tak jak Kama, ze zwizku kazirodczego krla Tejasa lub krla Kinyrasa (Cinaras) z crk Mirr (Smyrna). Afrodyta ukrya pikne dziecko w skrzyni i powierzya na wychowanie Persefonie, wadczyni wiata podziemnego. Persefona jednak nie chciaa go odda. Spr skconych bogi rozstrzygn Zeus. Adonis cz roku mia spdza w wiecie podziemnym, a cz z Afrodyt. Moe zwizek wtku spopielenia Kamy i jego pobytu wraz z on/matk w paacu demona, czyli innym, podziemnym wiecie, jest jak reminiscencj dawnych zapomnianych rytuaw.
BIBLIOGRAFIA AM BhP BP CM = Bhratcandra Ry: Annad-magal. Krtik Bhadra (red.): Bhratcandrer Annad-magal. Bma Pustaklay, Kalikt 1985. = Bhgavata-pura. Bhgavata Mahpura. Part I & II, Gita Press, Gorakhpur 2001. = Padma-pura. Madangopl Gupta (red.): Bi-kavi Padma-pura b Manas Puthi. Rjendra Librer, Kalikt b.r.w. = Mukundarm Cakravart: Ca-magal. rkumr Bandyopdhyy & Vivapati Caudhur (red.): Kavikaka-Ca. Kalikt Vivavidylay 2002. = Coburn, Thomas B.: Dev Mhtmya. The Crystallization of the Goddess Tradition. Motilal Banarsidass, Delhi 2002. = Kernyi, Karl: Mitologia Grekw. Wydawnictwo KR, Warszawa 2002. = Klik-pura. Biswanarayan Shastri (red.): Klik-pure Mrtivinirdesa. Motilal Banarsidass, Delhi 1994. = Klidsa: Kumra-sabhava. (1) M.R. Kale (ed. and trans.): Klidsas Kumrasabhava. With the commentary of Mallintha. Cantos IVIII, Motilal Banarsidass, Delhi 1995. (2) Hank Heifetz (trans.): Klidsas Kumrasabhava. The Origin of the Young God. Motilal Banarsidass, Delhi 1990.

COBURN 2000 KERNYI 2002 KP KS

22

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

= Mejor, Marek (red.): wiato sowem zwane. Wypisy z literatury staroindyjskiej. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2007. = Mylius, Klaus: Historia literatury staroindyjskiej. Wydawnictwo AkaMYLIUS 2004 demickie Dialog, Warszawa 2004. = OFlaherty, Wendy Doniger: Asceticism and Eroticism in the MythOFLAHERTY 1973 ology of iva. Oxford University Press, London 1973. PIGONIOWA 2007 = Pigoniowa, Mariola: Nature in Some Sanskrit Lamentation Passages. The Lament of Rati and the Epitaph on Adonis. Pandanus 07 Nature in Literature, Art, Myth and Ritual 1 (2007) 2342 [Publication of Charles University in Prague, Prague]. PKM = Paraurm: Ka-magal. Nalinnth Dgupta (red.): Paraurmer Ka-magal. Kalikt Vivavidylaya, Kalikt 1957. = Propp, Wadimir: Nie tylko bajka. Wydawnictwo Naukowe PWN, PROPP 2000 Warszawa 2000. RR = hkur, Ravndranth: Ravndra-racanval. Vol. VII, Viva-bhrat, Kalikt 1961. = Steiner, Maria: Geneza teatru w wietle antropologii kulturowej. WySTEINER 2003 dawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2003. KV = Guarj Khn (Mldhar Vasu): r-ka-vijay. rcaitanyagauya Mah, rmypur 2002. P = iva-pura. The iva-Pura. Trans. and annotated by a board of scholars. Vols 14, Motilal Banarsidass, Delhi 2005. = Mani, Vettam: Puranic Encyclopaedia. Delhi 1996. VETTAM 1996 VP = Viu-pura. Sanskrit Text and Translation. According to H[orace]

MEJOR 2007

H[ayman] Wilson, Parimal Sanskrit Series 63, Parimal Publications, Delhi 2005.
WARDER 1990 = Warder, A.K.: Indian Kvya Literature. Vol. III, Motilal Banarsidass, Delhi 1990.

SUMMARY

Kma in Sanskrit and Bengali Literature The paper is devoted to the story of Kma, the love god, which is well presented in Sanskrit and Bengali poetry. Poets do not say much about his life or deeds. Puras mention only his birth and Brahmas curse. The burning of Kma to ashes by iva is the prevailing thread in Sanskrit literature. The event became a part of the story about iva and Ca in Bengali poems. Kma was identified with Pradyumna, Kas son, in Vaiava literature. Successive texts about Pradyumnas birth and ambaras killing are a good example of gradual Sanskritisation of the story.

Binodini Dasi najwybitniejsza aktorka XIX-wiecznej sceny teatralnej Kalkuty*

MICHA PANASIUK (Uniwersytet Warszawski)

XIX wiek jest okresem szczeglnym w historii Bengalu. Czsto nazywa si go czasem renesansu, bujnego rozwoju sztuk, powstawania nowych idei, prb przeprowadzenia wielkich reform spoecznych. Wyranie wida wtedy denia do odrodzenia zarwno w zakresie filozofii, literatury, religii, sztuk plastycznych, jak i myli politycznej. Najwaniejszym z czynnikw, ktre miay wpyw na ten rozwj, byo zetknicie si kultury rodzimej z kultur europejsk, a w szczeglnoci angielsk. Angielscy kolonizatorzy1 przynieli do Indii swoj sztuk, literatur oraz nauk. Jak trafnie ujmuje to J. JUSTYSKI (1985: 9): drgna petryfikowana przez obyczaje i kolonialne rzdy struktura spoeczna i mylowa Hindusw. Na polu literatury pojawiaj si nowe gatunki literackie, nastpuje te wielkie odrodzenie teatru nadal nawizujcego do wielkiej tradycji klasycznej, jednak ju w nowej szacie. Przypomnijmy, e sztuka teatru przestaa niemal istnie w Bengalu w XIII wieku, po najedzie muzumaskim. Ocalaa jej ludowa forma, zwana jatr (ytr)2. Paradoksalne jest, e trzeba byo czeka ponad pi wiekw, by teatr ponownie zaistnia na mapie kulturalnej Bengalu. Paradoks to tym wikszy, e ten rozkwit sztuki teatralnej w nowej formie zawdziczamy obcemu impulsowi. Ju

Niniejszy artyku powsta na podstawie niepublikowanej pracy magisterskiej Autora pt. Posta aktorki teatralnej w XIX-wiecznym Bengalu (na podstawie autobiografii Binodini Dasi i jatry Nati Binodini, napisanej pod kierunkiem dr hab. Boeny liwczyskiej i obronionej w Zakadzie Azji Poudniowej Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego w styczniu 2005 roku. Autor raz jeszcze dzikuje swojej Promotor za wszelk pomoc podczas powstawania pracy. 1 W bitwie pod Palasi, 23 czerwca 1757 roku, Anglicy zwyciyli ostatniego muzumaskiego wadc Bengalu, Sirada ud-Daul (Sirj ud-Daul). Od tego momentu datujemy okres politycznej i militarnej dominacji Anglikw. 2 Podr, procesja, wito, widowisko, zob. GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 1130).
Studia Indologiczne 16 (2009) 2345. Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

24

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

w poowie XVIII wieku powstaa w Kalkucie pierwsza scena teatralna Play House, zaoona w roku 17533. Do koca XVIII wieku utworzono jeszcze dwie sceny: Calcutta Theatre (1775) oraz Bengali Theatre (1795). W poowie XIX wieku mona ju byo wyranie zauway ch ludzi teatru do adaptacji oraz wystawiania sztuk wywodzcych si z indyjskiej tradycji, co ciekawe, cigle jeszcze tumaczonych na jzyk angielski. Powstaj wic w owym okresie angielskie przekady sztuk sanskryckich, gwnie Kalidasy (Klidsa) i Bhawabhutiego (Bhavabhti)4. Na scenach jednak krlowa Szekspir, kochany zarwno przez publiczno angielsk, jak i bengalsk. Wrzesie 1835 roku przynosi wystawienie pierwszej oryginalnej sztuki w jzyku bengalskim Widja i Sundar (Vidy-sundar)5. Utwr oparty jest na bardzo popularnej w Bengalu opowieci o mioci ksiniczki Widji i ksicia Sundara6. Warto zauway, e w przedstawieniu tym pojawiy si pierwsze indyjskie aktorki. Dotychczas wszystkie role grywane byy przez mczyzn i chopcw. W tym czasie wyranie daje si ju zauway trzy rda, z ktrych bdzie czerpa teatr bengalski. Pierwsze to tradycja klasyczna, czyli teatr sanskrycki. Drugim rdem jest teatr ludowy, czyli jatra. Trzecim natomiast teatr europejski, a cilej mwic angielski. W drugiej poowie XIX wieku rodowisko kulturalne Kalkuty jest wrcz zasypane utworami scenicznymi powstajcymi w jzyku bengalskim. Zaskakuje te dua liczba pisarzy dramatycznych. Spord wielu, najwiksz rol w rozwoju sztuki teatralnej odegraa czwrka artystw: Ramnarayan Tarkaratna7, Madhusudan Datta8, Manomohan Basu9 oraz Dinabandhu Mitra 10.
Zob. BANDYOPDHYY (1989: 337). Zob. GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 40). 5 Przedstawienie miao miejsce w domu Nabina Basu (Navn Vasu), wg SEN (1962: 39); zob. te BANERJI (1931: 389390). 6 Literacki wymiar tej opowieci, znanej od dawna przez publiczno bengalsk, nada w 1752 roku Bharatczandra Raj (Bhratcandra Ry); zob. LIWCZYSKA (1997: 208). 7 Rmnrya Tarkaratna (18221886), wielki znawca literatury sanskryckiej, wykadowca sanskrytu w Sanskrit College. Du popularno jako dramaturg zyska dziki adaptacjom sztuk sanskryckich oraz dramatom spoeczno-obyczajowym. Pierwsza jego sztuka Ratnawali (Ratnval) odniosa wielki sukces. Inne sztuki, oparte na wtkach mitologicznych, to Porwanie Rukmini (Rukmi-hara), Zabicie Kansy (Kasa-vadh). 8 Waciwie Michael Madhusudan Datta (Michael Madhusdan Datta) (18241873), absolwent Hindu College, przeszed na chrzecijastwo i doda sobie imi angielskie; geniusz lingwistyczny (zna grek, acin, hebrajski, francuski oraz sanskryt), wielki nowator w dziedzinie jzyka bengalskiego i literatury bengalskiej, prekursor nowej poezji. Obficie czerpa z kultury europejskiej, wprowadzajc duo nowych koncepcji do litera4 3

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

25

7 grudnia 1872 roku wystawiono sztuk Dinabandhu Mitry Zwierciado indyga (Nl-darpa), inaugurujc pierwsz scen teatraln otwart dla szerokiego krgu publicznoci. Scen t by National Theatre. Aktorzy amatorzy staj si profesjonalistami, powstaj profesjonalne zespoy aktorskie. Pojawia si olbrzymia liczba sztuk, z ktrych, niestety, wikszo nie przedstawia wysokiej wartoci artystycznej i nawet ich tytuy nie przetrway do dnia dzisiejszego. Czoow postaci teatraln owego okresu sta si Girishchandra Ghosh11, za najsawniejsz kobiet zwizan z teatrem aktorka i pisarka Binodini Dasi (Vinodin Ds), jego protegowana. Dziki jej pamitnikom Moja opowie (mr kath) oraz Moje ycie aktorki (mr abhinetr jvan), ktre ukazay si drukiem oraz, co naley wyranie zaznaczy, byy jednymi z pierwszych publikacji napisanych przez kobiet w zdominowanym przez mczyzn wiecie literatury bengalskiej, jestemy w stanie odtworzy ycie wielkiej aktorki. Binodini Dasi urodzia si w 1863 roku w biednej kalkuckiej rodzinie, w pnocnej czci miasta. By moe bya to wczesna czerwona dzielnica, gdzie
tury rodzimej. Do jego najwybitniejszych utworw zalicza si dramaty: Padmawati (Padmvat), Ksiniczka Kryszna (Ka-kumr), epos Zabicie Meghnada (Meghnd-vadh) oraz liczne zbiory wierszy. 9 Manomohan Basu (Manamohan Vasu, 18311912), wychowany na tradycyjnej literaturze sanskryckiej i bengalskiej, twrca dramatu muzycznego, powstaego poprzez poczenie tradycji jatry z tradycj dramatu europejskiego. Najwaniejsze utwory to: Koronacja Ramy (Rmbhiek), Dramat o Sati (Sat-nak), Hariczandra (Haricandra). 10 Dnabandhu Mitra (18301873), tak jak Manomohan Basu, by uczniem poety Ishwarchandry Gupty (varcandra Gupta). Najwikszy przedstawiciel dramatu spoecznego, twrca znakomitych fars i komedii. Jego utwory cieszyy si niesamowit popularnoci przez dugi czas. Klasyk tamtych lat staa si sztuka Zwierciado indyga (Nl--darpa) oraz inne utwory: Moda ascetka (Navn-tapasvin), Wdowi post matki (Sadhavr ek-da), Lilawati (Llvat), czy te Starzec chtny do eniaczki (Biye pgl buo). 11 Girishchandra Ghosh (Giricandra Gho, 18441912), najwikszy reformator teatralny XIX-wiecznego teatru bengalskiego. Aktor, pisarz, dramaturg. Zwizany z najwikszymi scenami teatralnymi Kalkuty. Stworzy ponad 90 dramatw. Pocztkowo tworzy sztuki oparte na Ramajanie i Mahabharacie: Porwanie Sity (Sthara), Duma Pandaww (Pav-gaurav), Nala i Damajanti (Nala-damayant), Zabicie Abhimanju (Abhimanyu-vadh). Nastpnie powstaj sztuki spoeczne: Praphulla (Praphulla), Utracone bogactwo (Hr-nidhi). W pniejszym czasie pisze sztuki historyczne, takie jak: Sirad ud-Daula (Sirj ud-Daul), Mir Kasim (Mr Ksim), iwadi (ivj). Zostawi po sobie nie tylko liczne dramaty, ale i powieci, zbiory opowiada oraz liczne teksty na tematy spoeczne, polityczne, religijne. Jako pedagog wyksztaci mnstwo dobrych aktorw i aktorek, przyczyniajc si do dynamicznego rozwoju bengalskiej sceny teatralnej.

26

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

mieszkay i uprawiay swj zawd kobiety lekkich obyczajw. Moemy przypuszcza, e naleaa ona co najmniej do trzeciego pokolenia kobiet w rodzinie trudnicych si prostytucj. Z pewnoci matka i babcia trudniy si tym zawodem, od ktrego pitna Binodini przez cae ycie bdzie prbowaa uciec 12. Mimo e dziecistwo Binodini upyno w biedzie, nie byo pozbawione ciepa ze strony najbliszych. Spokj zakcia mier brata, w wyniku ktrej matka wedug sw Binodini Pozostaa potem przez dugi czas w stanie obdu. Nigdy nie pakaa, czasami jednak wybuchaa nagym miechem13. Ca czuo przelaa matka na crk, nie odstpowaa jej na krok. Z nielicznych wspomnie z dziecistwa Binodini dowiadujemy si, e jako kilkuletnia dziewczynka zostaa zalubiona rwnie modemu chopakowi z ssiedztwa: Syszaam, e zostaam polubiona i jakby przypomina mi si te pikny, troch starszy ode mnie chopiec, z ktrym ja, mj brat z modziutk on oraz dziewczynka z ssiedztwa zwyklimy si bawi. Wszyscy mwili, e ten pikny chopiec jest moim mem. Po pewnym jednak czasie znikn. Syszaam, e miaam ciotk ze strony teciw. To ona go zabraa i nie pozwolia mu wrci. Od tamtej pory ju go nie widziaam. [] Mj brat kilka razy prbowa przyprowadzi go do domu. Poniewa byam sama w domu, matka i babcia chciay, eby zamieszka z nami. On take pochodzi z biednego domu14. Przypomnijmy, e by to okres, kiedy usilnie walczono z tym zwyczajem. Binodini DS (1969: 82) pisze, e tradycja wisznuicka, w jakiej bya wychowywana, nakazywaa, aby ju dzieci czy wzem maeskim. Dla niej samej w dziecicy
W pracy THARULALITA (2002: 290), w krtkim artykule powiconym Binodini, znajdujemy nastpujcy pogld: czonkowie rodziny tradycyjnie trudnili si rozrywk, a teraz take prostytucj (family members were traditionally entertainers, but now also practiced prostitution). Sama Binodini w pniejszym czasie staa si utrzymank, jednak adne przekazy nie informuj o tym, by zajmowaa si prostytucj. 13 DS (1969: 9): ihr par m mr anek din arddha-unmd avasthy chilen. moe kditen n, vara mjhe mjhe h siya uhiten. 14 DS (1969: 910): uniychi mr vivha haiychila eva e kath-o yena mane pae ye mr apek kicit baa ek sundar blak o mr bhrt, blik bhrt-vadh r prativein blik miliy mr ekatre khel karitm. sakale balita ei sundar blak mr var. kintu kichu-din pare r thke dekhite pi n. uniychi ye mr ekjan msvsu chilen; tini-i mr svmke laiy giychilen, r site den ni. sei avadhi r thke dekhite pi ni. [] mr bhrtr jvad-day mr svmke nibr janya kayekvr vie ce haiychila. mi ek mtra kany baliy, mt-mahr o mtr icch chila ye tini mder bite-i thken. kena n tini-o mder nyy daridra gharer santn.
12

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

27

lub nie mia adnych konsekwencji. Postpiono zgodnie z tradycj i fakt ten, poza mtnym wspomnieniem, nie pozostawi w yciu Binodini adnego ladu. O edukacji Binodini wiemy tylko tyle, ile sama nam przekazaa. Przez pewien czas uczszczaa do bezpatnej szkoy. Nie wiemy jednak, ile lat pobieraa tam nauk; by moe przerwaa j zaraz po tym, gdy w jej domu zamieszkaa synna ze swojej sztuki piewu Ganga Baiji (Gag Bij). To wanie ona zacza uczy Binodini piewu. Tak pisze aktorka w swoich pamitnikach: Nie widzc innego wyjcia, babcia oddaa mnie na nauk piewu do Gangi Baiji. Miaam wtedy okoo siedmiu, omiu lat. Jakkolwiek miaaby wyglda moja nauka piewu i gry [u Gangi Baiji], wikszo czasu spdzaam, przysuchujc si rozmowom prowadzonym przez przyjaci, ktrzy j odwiedzali15. Rodzina cay czas walczya o przetrwanie, nic wic dziwnego, e gdy dla Binodini pojawia si propozycja pracy w teatrze, nie spotkaa si ze sprzeciwem ze strony matki i babki. Moemy si domyla, e Binodini marzya o lepszym losie, nie chcc prowadzi ycia jak jej ssiedzi. Wspomina: ci, ktrzy wynajmowali u nas pokoje, yli jako maonkowie, chocia nie byli maestwem. yli z dnia na dzie, czasami prowadzc takie zaarte ktnie, e wydawao si, e ju nigdy ze sob nie bd w stanie rozmawia. Po chwili widziaam jednak, e znowu razem jedz i artuj midzy sob. Mimo e byam wtedy ma dziewczynk, ich zachowanie budzio we mnie strach i zdumienie. Mylaam sobie, e ja nigdy nie upadn do takiego stanu. Wtedy jeszcze nie wiedziaam, e Los gromadzi ju czarne chmury nad moj gow 16. Binodini pogardzaa stylem i warunkami ycia, w jakich przyszo jej dorasta. Szansa odmiany pojawia si, gdy Purnaczandra Mukhopadhjaj ( Pracandra Mukhopdyy) i Wradanath Seth (Vrajanth Seh), ktrzy odwiedzali Gang Baiji,

DS (1969: 11): mder r kona upy n dekhiy mr mt-mah ukta bijr nikae-i my gn ikhibr janya nijukta karilen. takhan mr vaya-kram 7 v 8 vatsar eman-i haibe. mr takhan gt vdya yata ik kar hauk n hauk, thr nika ye sakal bandhu-bndhav siten, t hder galpa un eki vie kj chila. 16 DS (1969: 11): yhr mder kholr ghore bhray chila, thr yadi-o vivhita str-puru nahe, tabu-o str-puruer nyy ghar saskr karita. din nita din khita eva samaye samaye eman mr-mri karita, ye dekhite bodh haita bujhi r thder kakhana-o vkylp haibe n. kintu dekhitm ye para-kae-i punary uhiy hrdi hsya parihs karita. mi yadi-o takhan atiay blik chilm, kintu thder vyavahr dekhiy bhaye o vismaye abhibhta haiy yitm. mane haita, mi to kakhana e-rp ghita haiba n. takhan jni ni ye mr bhgya devat mr mthr upar kla megh sacar kariy rkhiychen .

15

28

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

zaproponowali Binodini ma rol w sztuce teatralnej wystawionej przez Great National Theatre. Wraz z pierwszymi krokami na scenie Binodini zafascynuje si teatrem. Pasjonuje j nauka gry aktorskiej, obserwowanie prb teatralnych. Podziwia aktorw, a przede wszystkim aktorki. Pierwsza sztuka, w ktrej zagraa Binodini, to Zabicie wroga (atru-sahr), ktrej akcja oparta jest na wtku z eposu Mahabharata (Mah-bhrata). Premiera odbya si dnia drugiego bd dwunastego grudnia 1874 roku. Aktorka powica wiele miejsca w dzieach na opis swojego debiutu. Rola nie bya wymagajca: Binodini graa przyjacik-suk Draupadi17, ktra przynosi wiadomo o przybyciu Bhimsena18. Dla maej dziewczynki samo wyjcie na scen byo jednak wielkim przeyciem. Oto jedna z kilku relacji pozostawionych przez aktork: Miaam do wypowiedzenia tylko kilka zda. Nauczyam si wszystkiego na pami, braam udzia w prbach. Akcja [tej czci] bya bardzo prosta: Bhimsen, redni z braci Pandaww, [zabiwszy] Duhsiasan, nabiera do rk jego krwi, by nastpnie uda si do Draupadi i wetrze krew w jej wosy. Moje zadanie polegao na powiadomieniu Draupadi o jego przybyciu. Skoro trzeba wystpi, to trzeba. Kt jednak zdawa sobie spraw, e wypowiedzenie tych sw na scenie bdzie takie trudne? [] Tu przed wyjciem ogarn mnie wielki strach. Staam za kulisami, nogi mi dray, mylaam tylko: Co mam powiedzie? Co mam powiedzie? Zapomniaam! Przychodziy mi do gowy myli, by stamtd uciec, e nie ma potrzeby wchodzenia na scen. Obawiaam si jednak, co wszyscy powiedz. [Poza tym] nie wiedziaam, gdzie mam uciec. [] Na widok owietlonej sceny oraz niezliczonych spojrze skupionej widowni cae moje ciao pokryo si potem, serce bilo jak oszalae, a nogi ugiy si pode mn. [] By moe spniaam si z wyjciem, gdy podszed do mnie Dharmadasbabu i popchn w kierunku sceny. Weszam, ukoniam si Draupadi, trzymajc zoone rce, i powiedziaam to, czego mnie nauczono. [] Nie

Draupadi (Draupad) ona piciu Pandaww (Pava), crka krla Paczalw (Pacla), Drupady (Drupada). Zniewaona podczas gry w koci przez braci Kauraww (Kaurava) poprzysiga im zemst. Dopty nosia rozpuszczone wosy, dopki nie wtara w nie krwi Duhsiasany (Dusana), ktry chcia z niej zedrze szaty podczas wspomnianej gry w koci; wg UGOWSKI (1996: 61). 18 Bhimsen (Bhmsen), czyli Bhima (Bhma) jeden z braci Pandaww, syn Kunti (Kunt). Chcc pomci zniewag zadan Draupadi, zabija Duhsiasan, naciera sobie rce jego krwi i udaje si do Draupadi, ktra wciera krew w swoje wosy; wg UGOWSKI (1996: 40).

17

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

29

patrzyam w kierunku widowni, ktra dostrzegajc moj sytuacj, ulitowaa si nade mn z tego, czy te innego powodu i gdy tylko skoczyam swoj kwesti, obdarzya mnie gromkimi oklaskami. [] Nie wiedziaam jednak wtedy, jakie znaczenie maj oklaski. Pniej wszyscy mi wytumaczyli, e s one nagrod, dowodem uznania. [] Odetchnam z ulg, gdy tylko znalazam si za kulisami. Dharmadasbabu przytuli mnie do piersi, poklepa po plecach i powiedzia: Bya cudowna, po prostu cudowna. Jake on mnie chwali. [] Otrzymawszy tyle oklaskw oraz pochwa od Dharmadasbabu, czuam si jak w sidmym niebie. Dharamadasbabu powiedzia: Id ju, przebierz si. W podskokach udaam si do garderoby, czujc si jak zwycizca caego wiata. Kartik Pal, nasz fryzjer, powiedzia: Chod tutaj, rybeko. Byo bardzo dobrze. Taka to bya pierwsza rola w moim yciu, rola suki, posanniczki 19. Musiaa jednak wypa znakomicie, o czym wiadcz nie tyle gromkie oklaski, ile decyzja trupy o przyznaniu jej gwnej roli w kolejnym dramacie pt. Hemalata (Hemalat). Trudno znale drug posta w wiecie teatru, ktra prawie od pocztku swojej kariery grywaa tylko gwne role. Przypomnijmy, e Binodini w momencie debiutu ma zaledwie jedenacie lat. Warto przypomnie, e w Great National

DASI (1969:8283): dui cri chatra kath. mukhasta karechi, rihrsel-o diyechi. vajtavya smnya, madhyam pav bhmsen, dusaner rakta pn kare, sie raktamkh hte abhimnin draupadr ve bdhte shchen, ei khabari my drapadke dite hobe. dite hobe to dite hobe, kintu ke janto takhan ye ei smanya kath kaa seje beiye bale sr ki bipad. par niye beubar prvamhrte kintu peer bht cl hay giyche. wings-er dhare diye chi, p-o kpche, ki balba, ki karba, bhue gechi. ek ekbr mane hacche r beiye kj nie, chue-i pli. kintu bhay-o che, sakal ki bolbe, r plba-i b kothy? sie sakal ujjval lokml, sahasra sahasra loker utshpra di, ei sab dekhiy suniy mr samasta sarr dharmkta haiy uhil, buker bhitar gur gur karite lgila, p dui thar thar kariy kpiy uhil. badh hay eku beute der-o haye thkbe, dharmadsbabu tt ese my hele sejer br kare dilen. mi beiye-i draupadke pram kare, ht jo kare, yemanti sikhiye diyechilen, hik sie bhbe-i mr vaktavya y bale gelm. darsakader dike phire-o ci ni. kintu tr mr avasth dekhe day kare-i hauk, kiva ye krae hauk mr vaktavya se hale my khub httli diye utsha dilen. pare sakale bujhiy diychilen ye kryye saphalat lbh karile nanda kartli diye thken. bhitare ese hph chee bchlum. dharmadsbbu mke buker madhye niye mr pi chpe ballen: camatkr hayeche, khub bhlo hayeche. kata asirvd karlen. httli peye, dharmdsbbu mukhe, bes hayeche sune bhri hld hala. dharmadsbbu ballen: y, y pok chee phelge j. lphte lphte sjghare gelm. yena digvijaya kare calechi. krtik pl mder takhankr vekr ballen: y pi, y. be hayeche ei mr abhinetr jvaner pratham par, eki paricrikr.

19

30

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Theatre gray dowiadczone aktorki, takie jak Rada (Rj), Kszetramani (Ketrama), Lakszmi (Lakm) i Narajani (Nry). Tak jak Binodini, pochodzily z niskiej sfery spoecznej, bdc najczciej piewaczkami, baidi (bij), oraz prostytutkami. Tu po premierze Hemalaty, w marcu 1875 roku trupa Great National Theatre udaje si w tras po Indiach zachodnich z zaplanowanymi wystpami w Lahore i Lakhnau. Binodini czsto wspomina w swoich dzieach ow podr, ze wzgldu na zarwno dramatyczne, jak i zabawne sytuacje, ktre si podczas niej zdarzyy. W cigu kilku miesicy, od marca do lipca, zesp odwiedzi z przedstawieniami kilka miast: Delhi, Lahore, Mirat, Agr oraz Lakhnau. Binodini, wci przecie dziecko, bya zachwycona podr, cho jednoczenie wiele rzeczy j przeraao. Ludzie zamieszkujcy tamte strony rnili si od Bengalczykw wygldem, zachowaniem i zwyczajami. Najduszy pobyt mia miejsce w Lahore, gdzie trupa z duym sukcesem wystawia cztery sztuki Dinabandhu Mitry: Moda ascetka, Wdowi post matki, Starzec chtny do eniaczki oraz Cnotliwa czy skalana? W repertuarze teatru byy take Lilawati oraz kontrowersyjny dramat Zwierciado indyga tego autora. W wypadku ostatniej z wymienionych sztuk pamitniki Binodini peni wan rol, przekazujc relacj z jednego z przedstawie utworu. Pamitamy, e tre dramatu bya bardzo miaa jak na tamte czasy. Utwr bowiem przepeniony by okrutnymi scenami, ktre podsycay patriotyzm widowni indyjskiej, ku zgrozie Anglikw. Great National Theatre zaprezentowa w utwr w Lakhnau, w maju 1875 roku. Aktorka wspomina ten wystp nastpujco: Na zachodzie w wielu miejscach wystawialimy Zwierciado indyga, jednak nigdzie nie zgromadzio si tyle widzw, ile w Lakhnau. Tamtego dnia widownia bya dosownie wypchana ludmi. Przyszo wielu biaych, kobiet i mczyzn. Ich liczba bya zdecydowanie najwiksza. Jak si spojrzao ze sceny same czerwone twarze. Byo take wielu muzumanw i nieliczni Bengalczycy. Przedstawienie si zaczo. Dobrze, e owego dnia program przedstawienia zosta wydrukowany po angielsku, gdzie w kilku zdaniach z grubsza oddano tre sztuki. Balimy si troch tamtego dnia, ale w miar jak trwao przedstawienie strach znika. Zaczlimy gra w podnieceniu. Stopniowo doszlimy do sceny, w ktrej sahib Rogg znca si nad Kszetramani, a ona, by ocali swoj dharm, krzyczy ze zbolaym sercem: O Panie, ty moim ojcem, jam twoj crk, pu mnie, pu!. Po chwili wchodzi Torab, chwyta sahiba za gardo, zaczyna go szarpa i bi piciami. Wtedy z widowni dobiegy rozgniewane gosy biaych. Wszyscy oni wstali i zaczli si gromadzi w pobliu sceny. Co za historia! Kilku biaych

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

31

o czerwonych twarzach, nie wycigajc szabli, zaczo wskakiwa na scen. Piciu [z ochrony] nie potrafio ich zatrzyma. Co za przepychanka, jaka szarpanina! Trzeba byo opuci kurtyn. Balimy si strasznie, wszyscy pakali. Pomylaam wtedy: nie ma ju ratunku, tym razem nas zetn. Kilku biaych odeszo, a tych, ktrzy nadal, rozwcieczeni, wchodzili na scen. Wtedy zarzdca wysa kogo do fortu, by sprowadzi wojsko. Jak tylko wojsko przybyo, powstrzymao cale zamieszanie. Zarzdca zamkn przedstawienie [] i powiedzia: Biali s wciekli, nie macie tutaj ju co robi 20. Podr ta bya bardzo wanym wydarzeniem w yciu Binodini. Warto zwrci uwag na repertuar, z jakim musiaa sobie poradzi moda aktorka. Byy to dziea znanego ju dramaturga Dinabandhu Mitry, w ktrych wikszo gwnych rl to role kobiece. W Modej ascetce Binodini gra posta Kamini (Kmin), we Wdowim pocie matki Kaczan (Kcan), w Lilawati odgrywa posta bohaterki tytuowej, a w Zwierciadle indyga Saralat (Saralat). Wszystkie te role gra zaledwie w kilka miesicy od rozpoczcia kariery aktorskiej. Musiano wic doceni jej niezwyky talent, skoro powierzono jej najwiksze i najtrudniejsze role XIX-wiecznego teatru bengalskiego. W grudniu 1875 roku zamknito Great National Theatre. Prawdopodobnie byo to nastpstwem wprowadzenia Ustawy o kontroli widowisk teatralnych (Dramatic Per-

DS (1969: 9899): pacime ro kajygy nldarpaer abhinay hayechila, kintu lakhnauyer ei gher yeman jamechila, emani r kotho jame ni. se-din bi ekebre loke bhare giyechila. baa baa sheb mem anek esechilen, tder sakhy-i sab ceye bei, smne tkle-i khli ll mukh. musalmn anek chilen, tabe bl khub kam. abhinay ta rambha hala. bhla kath, se dinkr progrm chp hayechila irejte, eva tr sage du'cr kathy ma-mui galpa likhe deoy hayechila. mder se-din yena keman bhay bhay karchila, kintu abhinay yata-i egiye yete lgla, mder se bhay-o krame bhee gela. mr khub utsaha kare abhinay karte lglm. krame se-i dya ela, rog sheb ketramake dhare pan karche, r ketrama nijer dharma-rakr janya ktar pre citkr kare balche: o sheb, tumi mr bb, mi tor meye, chee de my, chee de! tr-par torb ese rog sheber gal ipe dhare hur gto diye mrte rambha hayeche, eman-i sheb darakder madhye ek hai cai pae gela. sab sheber uhe dla, pechan theke sab lok chue ese foot lighter kche jam hale lgla se ek ki ka! katakgula ll-mukho gor tloyl n khule sejer upar lphiye pate ela. r pcjan tder dhare rkhte pre n. se ki huo-hui! rop ta takhan-i phele deoy hala, r mder se ki kpuni, r knn! bhblm, r rak nei, e-i-vr hik mder kee phelbe. katak sheb cale gela, yr takhan-o kepe sejer upar uhe ela, tder r pcjan hekte lgla. mjisr takhan-i kelly lok phiye ek dal sainya niye elen. sainya ste takhan golml kata h hala. mjisr sheb takhan abhinay bandha kare dilen [] r bale dilen: [] sheber bhri uttejita hayeche, ekhane pnder theke-i kj nei.

20

32

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

formances Control Bill), a w zwizku z tym nadmiernej kontroli przedstawie teatralnych przez wadze kolonialne. Powodem mogy te by kopoty finansowe teatru, gdy, jak pisze Binodini: Czy byo si wwczas w teatrze dla pienidzy? W porwnaniu z dzisiejsz sytuacj, zysk by tak may, e nie warto o tym wspomina21. Po rozpadzie teatru Great National Theatre Binodini przechodzi do drugiego wymienitego zespou teatralnego Bengal Theatre. Bya to bardzo wana scena teatralna, przede wszystkim ze wzgldu na to, e od pocztku swojego istnienia zatrudniaa aktorki. Binodini miaa moliwo poznania i wsppracy z pierwszymi bengalskimi aktorkami: Elokei (Eloke), Wanawiharini (Vanavihri) oraz Golapi (Golp). To wanie w tym teatrze Binodini zaczyna zdobywa saw niezrwnanej interpretatorki rnorodnych rl, czsto grywajc kilka postaci w jednym przedstawieniu. Binodini ma wtedy trzynacie lat. Jej talent zwrci uwag entuzjastw teatru. Zaczyna zdobywa rozgos, nie tylko wrd aktorw i widzw. Jej imi pojawia si w prasie: podczas pracy w Bengal Theatre takie gazety jak Englishman, Statesman i inne zwracay si do niej jako Signora lub Kwiat Rodzimej Sceny (Flower of the Native Stage). Dla modej Binodini by to jednak przede wszystkim okres nauki i dalszego wtajemniczenia w wiat teatru. W tym czasie czstym gociem w teatrze by wielki aktor i dramatopisarz Girishchandra Ghosh. Zafascynowany zdolnociami Binodini w jaki sposb zdobywa j dla swojego teatru, tj. sceny National Theatre. Jest rok 1877, Binodini koczy 14 lat i rozpoczyna wielk karier pod skrzydami najlepszego nauczyciela. Dziki Girishchandrze Ghoshowi osignie aktorskie szczyty, stajc si najsawniejsz bengalsk aktork. Jego wpyw na Binodini by ogromny. To on zaznajomi j z histori teatru europejskiego, dziki czemu poznaa najwiksze dziea tradycji dramatu europejskiego. Kontakt z tradycj europejsk, dyskusje na temat sztuk i ich postaci zaowocoway przede wszystkim rozbudzeniem wraliwoci i zainteresowa artystycznych Binodini. Jak pisze, Wszystko, czego si wczeniej nauczyam, mog porwna do sprytu (bystroci) ptaka, ktrego uczy si mwi. Ja sama nie dowiadczaam tego, [co mi przekazywano]. Nie byam w stanie rozumowa ani wypowiada si logicznie, uywajc argumentw, na jakikolwiek temat. Od tamtego czasu [czyli od czasu wsppracy z Girishchandr] byam

DS (1969: 101): r takhan thiyere pays-i v ke chila? ekhankr hisbe takhankr mhin eta kam ye, se kath n tul-i bhla .

21

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

33

w stanie zrozumie rol, ktr wybraam. [] Uczyam si gra, uywajc swojej inteligencji i wiedzy22. Wspomnielimy ju, e Binodini wystpowaa w najwikszych sztukach wczesnego okresu. To, co wyrniao National Theatre, to fakt, e na jego deskach wystawiano utwory Girishchandry Ghosha. Przyjrzyjmy si technice gry aktorskiej Binodini. Dziki pamitnikom mamy moliwo poznania jej wasnych przemyle co do sposobu odgrywania postaci na scenie. Mamy moliwo wej za kulisy caego przedsiwzicia zwanego teatrem i zobaczy je z perspektywy aktywnego uczestnika, czyli aktorki. Wielki Bankimcandra Chattopadhyay (Bakimcandra Caopdhyy), gdy ujrza Binodini na deskach National Theatre w stworzonej przez siebie postaci Manoramy w sztuce Mrynalini (Mli), mia podobno powiedzie: Stworzyem posta Manoramy na papierze i nigdy nie mylaem, e ujrz j na wasne oczy. Dzi za, widzc Manoram, czuem, e to wanie ona stoi przede mn 23. C takiego posiadaa Binodini, co pozwalao jej tworzy tak genialne postacie sceniczne? Czytamy: Gdy wchodziam na scen, to nie wydawao mi si, ebym bya kim innym, lecz byam t postaci, ktr graam. Jak tylko koczyam gra, dochodziam do siebie [] eby dowiadczy jak najwicej rnych dozna (bhv), yam cigle w wyimaginowanym wiecie, mj umys by pogrony w iluzji. By moe dlatego nigdy nie brakowao mi [odpowiednich] dozna do tworzenia postaci, ktr wanie graam. Nigdy nie mylaam o tym, e gram, by oczarowa widzw, czy te dlatego, e jestem opacan aktork. Zapominaam o sobie [o swoich wasnych uczuciach]. Szczcie i smutek granych przeze mnie postaci byy moimi wasnymi, nie mylaam o tym, e graam jak rol. 24.

22 DS (1969: 29): ihr ge yh ikhiychilm, th pa pkhr cturatr nyy, mr nijer baa ek abhijat hay ni. kono viaye tarka v yukti dvr kichu balite v bujhite pritm n. ei samay haite nijer abhinay-nirvvcita bhmik bujhiy laite pritm. [] jn o buddhir dvr abhinay kryya ikhite lgilm. 23 DS (1969: 32): mi manormr caritra pstake-i likhiychilm, kakhan ye ih pratyaka dekhiba, th mane chila n. j manormke dekhiy mr mane haila ye mr manormke smne dekhitechi . 24 DS (1969: 2930, 31): yakhan seje abhinayer janya ditm, takhan mr mane haita n ye mi anya keha. mi ye caritra laiychi mi yena nije-i se-i caritra. kryya e haiy yile mr camak bhgita. [] nn-vidhi bhv sagraher janya

34

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Na podziw zasuguje te umiejtno Binodini przeobraania si z jednej postaci w drug w trakcie jednego przedstawienia. To wanie na scenie National Theatre, w sztuce Madhusudana Datty pt. Zabjstwo Meghnada grywaa Binodini a siedem postaci25. Girishchandra bardzo wysoko ceni umiejtnoci aktorskie Binodini, jednak do koca uwaa j za kobiet lekkich obyczajw. Tutaj zaczyna si prawdziwy dramat Binodini Dasi. Osiga ona to, co w tamtym czasie byo niemoliwe dla zwykych kobiet: wyksztacenie, uczestnictwo w yciu kulturalnym czy wreszcie, jak moemy to nazwa, moliwo kariery. Do koca ycia jednak bdzie jej brakowa jednego akceptacji spoecznej poza scen teatraln. W pewnym momencie kariery Binodini zostaa utrzymank pewnego bogatego modzieca. Jak wspomina, skoniy j do tego okolicznoci, w jakich si znalaza. Wydaje si bardzo prawdopodobne, e zostaa do tego zmuszona przez matk lub babk. Historia tego zwizku jest bardzo dramatyczna, w pewien sposb romantyczna i jest staym elementem opowieci o yciu Binodini. Przypuszczalnie aktorka miaa wtedy 1517 lat, on za by kilka lat od niej starszy. W dostpnych rdach spotykamy tylko jego pseudonim A-babu (-bbu). Binodini darzya go wielkim uczuciem; prawdopodobnie bya to jej pierwsza mio. Zakochany modzieniec ulega jednak presji rodziny, ktra organizuje mu zalubiny z wybran przez siebie dziewczyn. A-babu wyjeda. Binodini myli, e ukochany zaatwia interesy na wsi. Gdy si dowiaduje o zdradzie, zrywa kontakty z kochankiem. W 1883 roku Binodini wyjechaa na odpoczynek do Benaresu, nie podejrzewajc, e nie wrci ju na scen teatru, ktremu powicia sze lat ycia. Powd odejcia wydaje si trywialny: chodzio o sprawy finansowe. Benares nie suy zdrowiu Binodini, ktra zamiast spdzi w nim dwa tygodnie, musiaa pozosta tam cay miesic. Gdy narodzi si pomys stworzenia nowego teatru, Binodini bya zwizana z A-babu. Nic jeszcze nie wiedziaa o jego zwizku maeskim. Wanie wtedy na scen wkroczy nastpny adorator Binodini, Gurmukh Raj Musaddi (Gurmukh Ry Musi). Wiemy, e by on synem Ganedasa Musaddiego (Ganeds Musi), bogatego kupca marwarskiego wywodzcego si z Radasthanu, prowadzcego interesy w Kalkucie. Gurmukh Raj, gdy zakocha si w Binodini, mia lat
sad sarva-ka manke lipta rkhy mi kalpanr madhye-i vs karitm, kalpanr bhitr tma visarjjan karite pritm, se-i janya bodh hay mi yakhan ye pr abhinay karitm, thr caritra-gata bhver abhv haita n. yh abhinay karitm, th ye aparer mano-mgdha karibr janya v vetan-bhog abhinetr baliy kryya karitechi ih mr kakhana mane-i haita n. mi nijeke nije-i bhuliy yitam. caritra-gata sukh-duhkh nije-i anubhav karitm, ih ye abhinay karitechi th ekebre vismta haiy yitm. 25 DS (1969: 21).

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

35

dziewitnacie. Zaproponowa Girishchandrze, e wybuduje dla nich nowy teatr, cen za, jakiej za niego da, bya Binodini. Idea posiadania wasnej sceny teatralnej zachwycia Girishchandr i jego wsppracownikw. Teraz jedyn przeszkod wydawao si przekonanie Binodini, by zaakceptowaa Gurmukha Raja. Aktorka, gdy usyszaa o reakcji rodowiska teatralnego na propozycj marwarskiego modzieca, bya wstrznita. Nie moga zaakceptowa faktu, e do przyjcia do jednoznacznej oferty (a pamitajmy, e pitno swojego pochodzenia chciaa zetrze) zachcali j jej najblisi wsppracownicy. Na ostateczn decyzj aktorki zapewne wpyna zdrada A-babu. Zdradzona, nagabywana wci przez przyjaci z teatru, przystaje na propozycj Gurmukha Raja. Du rol odegra tutaj take Girishchandra, ktry, zdaje si, ostatecznie przekona Binodini co do susznoci tej de cyzji. Postanowiam zbudowa teatr, a czemu by nie? Ci, ktrzy byli dla mnie jak bracia i siostry, z ktrymi tak wiele przeyam; ci, ktrych zawsze kochaam, oni te mieli racj. Jeli stworz teatr, spdzimy w nim wszyscy cae ycie niczym jedna rodzina. Podjlimy decyzj i z pomoc Gurmukha Raja zbudowalimy teatr 26. Budowa trwaa okoo roku i w tym czasie caa grupa przygotowywaa si, biorc udzia w prbach w wynajtym domu na tej samej ulicy. Gurmukh Raj nie by bynajmniej zainteresowany sprawami teatru. Jego celem byo zdobycie Binodini. Po jakim czasie zaproponowa jej zreszt, eby daa sobie spokj z teatrem i po prostu przyja od niego 50000 rupii. Bya to olbrzymia suma, ale Binodini ofert odrzucia. Teatr jednak zbudowano i to przy pomocy samych aktorw. Binodini wspomina, jak po prbach szli nadzorowa prace, a nawet pomaga robotnikom. Aktorka bya tak zachwycona perspektyw posiadania wasnego teatru, e sama pomagaa nosi worki z piaskiem, by przyspieszy jego budow27. Czerpaa z tego si i dum, postanowiono bowiem nazwa teatr jej imieniem Binodini Theatre. Bya to zupenie bezprecedensowa sytuacja, albowiem adna scena teatralna w owym czasie nie zostaa nazwana na cze jakiej postaci. Nie istnia przecie Madhusudan Theatre, czy te Dinabandhu Theatre, by wspomnie te dwa wielkie nazwiska teatru tamtej epoki. Nic wic dziwnego, e byy to jedne z najszczliwszych dni ycia Binodini. Braa udzia w tworzeniu czego, co przeyje j sam i przypomina bdzie o jej dokonaniach. Binodini w swoich pamitnikach zawsze skromnie wy-

DS (1969: 3637): thiyer kariba samkalpa karilm! kena kariba n? yhder sahita cirdin bhi bhagnr nyy ekatre kiychi, yhder mi ciravabht, thr-o satya kath-i baliteche. mr dvr thiyer sthpit haile cirakl ekatre bhrt bhagnr nyay kiba. samkalpa d?h haila, gurmukh ryke avalamvan kariy thiyer karilm . 27 DS (1969: 40).

26

36

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

powiada si na swj temat. Czuje si jednak, e pod t skromnoci kryje si duma z wasnych dokona. Bya ju pewna swojej pozycji w wiecie teatru. To przecie wanie j, a nie inn aktork, gazety ukoronoway tytuem Cesarzowej aktorek (na-kul-samrj). Spotkao j jednak kolejne rozczarowanie. Teatr zosta zarejestrowany jako Star Theatre. Nie jest trudno sobie wyobrazi rozgoryczenie, jakie czua Binodini. Wielu autorw dzie powiconych aktorce uwaa, e powodem zmiany nazwy byo to, e nikt by nie odwiedzi teatru nazwanego imieniem prostytutki. Mimo rozgoryczenia, Binodini razem z caym zespoem rozpocza prac w Star Theatre. Nowa scena otworzya swoje podwoje 21 lipca 1883 roku, wystawiajc mitologiczn sztuk Girishchandry Ghosha Ofiara Dakszy (Daka-yaja). Premiera okazaa si wielkim sukcesem; niektre przekazy informuj nawet o ptoratysicznej publicznoci 28. By to znakomity zesp, z ktrego najbardziej wyrniaa si Binodini. Repertuar sceny tworzyy przede wszystkim sztuki napisane przez Girishchandr Ghosha. Teatr si rozwija i nie mia adnych problemw z zapenieniem widowni na swoich spektaklach. Niespodziewanie Gurmukh Raj wycofa si z teatru i chcia go sprzeda. Decyzja ta spowodowana bya najprawdopodobniej presj ze strony jego rodziny. Czym innym byo posiadanie teatru, a czym innym uczszczanie na spektakle29. W takiej sytuacji teatr wykupi Girishchandra wraz z kilkoma wsplnikami. Gurmukh Raj znikn z ycia Binodini, ktra moga si od tamtej chwili cieszy rosnc saw i w pewien sposb samodzielnoci, nic bowiem nie wskazywao na to, by miaa si sta utrzymank nastpnego mczyzny. W roku 1884, w dziesit rocznic kariery teatralnej Binodini, aktorka, majca wwczas lat 21, osigna szczyt popularnoci, wsawiajc si gr w sztukach Girishchandry Ghosha Igraszki Czajtanji (Caitanya-ll) oraz Asceza Czajtanji (Nimi-sannys). Wystawione utwory, oparte na yciu wielkiego mistyka bengalskiego,

BHATTACHARYA (1998: 124): Wedug niektrych byo okoo 1500 widzw, ale nie posiadamy adnych informacji, ktre potwierdzayby tak niezwykle wysok liczb. Jednym z powodw takiego sukcesu byy z pewnoci specjalne efekty zapewnione przez Jaharlala Dhara, eksperymenty ze wiatem i reflektorami (According to one estimate, the audience must have comprised about 1500 spectators, but no data is available to corroborate this unusually large number. One reason for the success was undoubtedly the special effects achieved by Jaharlal Dhar, experimenting with lights and reflectors). 29 Binodini pisze o naciskach ze strony spoeczestwa; zob.: DS (1969: 43). A. BANDYOPDHYY (1989: 192) dodaje, e przyczyn bya presja ze strony spoeczestwa oraz choroba modzieca.

28

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

37

byy wielkim wydarzeniem w yciu kulturalnym Bengalu. Rol Czajtanji witego, uwaanego przez niektrych wyznawcw wisznuizmu bengalskiego za wcielenie boga, czy wrcz za samego boga graa Binodini, kobieta upada. Trudno o blisze spotkanie sacrum i profanum. Premiera sztuki odbya si 2 sierpnia 1884 roku i zgromadzia na widowni nie tylko mczyzn, ale i kobiety. Fakt ten naley szczeglnie podkreli, gdy dotychczas do teatru uczszczali wycznie mczyni. Zmiany w obyczajowoci XIXwiecznego Bengalu (oraz Indii) i popularno sztuk mitologicznych pisanych przez Girishchandr spowodoway, e na widowni zaczy si rwnie pojawia kobiety. Z pewnoci musiao to wywoa oburzenie wrd wielu wczesnych konserwatywnych Bengalczykw. Kobiety w XIX-wiecznym Bengalu, jak i w caych Indiach, obowizywa system pardy, czyli odizolowania kobiet od wiata zewntrznego. Pojawienie si kobiet w miejscu publicznym naley uzna za przeomowe. Warto tutaj przedstawi bardziej szczegowo przeycia modej Binodini, ktra wciela si w posta witego Czajtanji: W noc poprzedzajc pierwsze wystawienie Igraszek Czajtanji nie mogam zasn, moje serce pene byo niepokoju. Wstaam wczesnym rankiem i udaam si nad Ganges, by wzi kpiel. Nastpnie 108 razy napisaam imi Durgi i upadam do stp Czajtanji, proszc: O Panie, sta przy mnie w tej chwili wielkiego niepokoju. Modliam si, by uzyska Jego ask. Pniej okazao si, e oddanie si pod Jego opiek nie byo nadaremne. Staam si naczyniem Jego aski, co potwierdzili liczni znakomici (wyksztaceni) widzowie. Ja take zrozumiaam, e Bg okaza mi ask, gdy gdy piewaam: Nie mam nikogo oprcz Radhy, Gram na flecie, wzywajc Radh, poczuam wtedy, jak moje serce napenia si niezwykym wiatem. Gdy zaoyam girland, ktr otrzymaam od Malini, i spytaam j: Co widzisz, Malini?, wtedy moje spojrzenie skierowao si do mego wntrza. Nie widziaam nic, co si dziao na zewntrz. W sercu widziaam tylko lotosowe stopy Czajtanji. Czuam, e jest tam Gauranga. To on przemawia. Ja jedynie suchaam i niczym echo powtarzaam jego sowa. Ciao moje drao, woski zjeyy si z podniecenia. Wszystko dookoa mnie wydawao si jakby za mg. Gdy kciam si z nauczycielem i zapytaam: Panie, kto jest kim i dla kogo? Wszystko jest Kryszn!, wtedy naprawd zrozumiaam, kim jest jedna osoba dla drugiej. Pniej, gdy w radoci i podnieceniu piewaam: W Gaji ujrzaem u stp Kryszny

38

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Miliony bezcielesnych stworze Spijajcych nektar z kwiatu lotosu, wtedy poczuam, e to piewa kto prosto z mojego serca. To nie byam ja. Nie byo we mnie wiadomoci ja. Gdy staam si ascet i egnaam si z moj matk, Saczidewi, piewaam: Pacz, [woajc] Kryszna, matko moja, Nie pacz, [woajc] Nimai. Otrzymasz wszystko, jeli paczc, [woasz] Kryszna. Paczc, [woajc] Nimai, Stracisz Nimaja i nie zdobdziesz Kryszny. Wtedy niektre kobiety zgromadzone na widowni zaczy ka tak gono, e moje serce zadrao. Rozdzierajcy serce pacz matki Saczidewi, moje wasne podniecenie oraz entuzjazm widzw, wszystko to doprowadzao mnie do stanu napicia emocjonalnego, ktremu towarzyszyy strumienie ez. I wreszcie jako asceta piewaam kirtan: O Hari, skrade mi serce, gdzie si ukrye? Jestem samotny na tym wiecie, Uka mi si i pozwl zoy Moje ycie u Twych stp. Nie jestem w stanie opisa swoich uczu, gdy piewaam t pie. Rzeczywicie czuam wtedy, e jestem samotna na wiecie i nie mam nikogo, kogo mogabym nazwa wasnym. Wydawao si, jakby moje ycie ucieko ode mnie i szukao schronienia u lotosowych stp Hariego. Podczas piewania kirtanu taczyam jak oszalaa. Czasami zdarzao si, e nie mogc znie ciaru roli, mdlaam na scenie 30.

DS (1969: 4446): ye din pratham caitanya-ll abhinay kari thr ger rtre pry sr rtri nidr yi ni; prer madhye ek kul udveg haiychila. prte uhiy gang-snne yilm, pare 108 durgnm likhiy thr carae bhik karilm ye, mah-prabhu yena my ei mah-sakae kl den. mi yena tr kplbh karite pri, kintu sr din bhaye bhbany asthir haiy rahilm. pare jnilm, mi ye tr abhay pade smaraa laiychilm taha bodhhay vyartha hay ni. kenan tr ye dayr ptr haiychilm taha bahu-sakhyak sudh-vnder mukhe-i vyakta haite lgila. mi-o mane mane bujhite prilm ye bhagavn my kp karitechen. kenan sie blyallr samay rdh bai r nika mr, rdh bale bji b baliy gt dhariy yatai agrasar haite lgilm, tata-i yena ek akti-maya lok mr hdayke pra kariy tulite lgila. yakhan mlinr nika haite ml pariy thke balitm ki dekh mlin? sie samay mr caku bahir-di haite antarer madhye prave karita. mi bhirer kichu-i dekhite

30

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

39

By to zdecydowanie najwikszy sukces sceniczny aktorki, ktry przynis jej nie tylko wielk saw niezrwnanej interpretatorki, ale take uznanie i bogosawiestwo wanych autorytetw religijnych wczesnego okresu. Wspomnie tutaj warto Mathuranatha Padmaratn (Mathurnth Padmaratna), uczonego z Nawadwipy (Navadvpa), ktry pobogosawi Binodini, ujrzawszy j w roli Czajtanji. Ten wany gest uczonego pochodzcego z miejsca narodzin Czajtanji niejako uwici zarwno zawd aktora, jak i sam instytucj teatru. Najwiksze znaczenie miaa jednak wizyta witego Ramakryszny (Rmaka). Binodini uznaa ow wizyt za najwaniejszy moment w swoim yciu. Pojawienie si Ramakryszny w teatrze spowodowao zmian w postrzeganiu tej formy sztuki. Okazao si, e tak niekiedy potpiana instytucja teatru, majca gromadzi najgorsze elementy spoeczestwa, moe by medium przekazywania idei religijnych i spoecznych oraz miejscem edukacji. Po sztuce Igraszki Czajtanji wystawiono jej drug cz utwr Asceza Czajtanji. Obie sztuki przycigaj do teatru mnstwo widzw. O grze aktorskiej Binodini mona byo przeczyta w gazetach i z pewnoci jej posta bya obiektem dyskusji na licznych spotkaniach bengalskiej inteligencji. Jeden z brytyjskich oficerw pisa po obejrzeniu spektaklu: Bez wahania mog zapewni, e nikt nie jest w stanie obejrze Igraszek Czajtanji i nie poczu tego duchowego nastroju i religijnej gopitm n. mi hdayer madhye sie aparp gaur pd-padma yena dekhitm, mr mane haita ei ye gaurahari, ei ye gauraga uni-i to balitechen, mi sab man diy unitechi o mukh diy thr-i kath pratidhvani karitechi! mr deha romcita haita, samasta arr pulake pra haiy yita cridike yena dh yy channa haiy yita. mi yakhan adhypaker sahita tarka kariy balitm prabhu kev kr! sakal-i sie ka takhan satya-i mane haita ye kev kr!. pare yakhan utsha utphull haiy balitm ye gaydhme herilm vidyamn, viupade pagkaje kariteche madhupn, kata ata ko aarr pr! takhan mane haita bujhi mr buker bhitar haite ei sakal kath r ke balitechen! mi to keha-i nhi! mte mi-jn-i thkite n. sanysa graha kariy mt acdevr nika bidy laibr samay yakhan balitm ye ka bale kda m janan, k da n nimi bale, ka bale kdile sakal pbe, kdile nimi bale, nimi hrbe ke nhi pbe. takhan str-lok darak-diger madhye keha keha eman uccaisvare kditen ye mr buker bhitae gurgur karita. br mr acmtr sie hdaybhed marmma vidra okdhvani, nijer maner uttejan, darak-vnder vyagrat my eta adhr karita ye mr nijer dui caker jale nije akl haiya uhitm. ee sanys haiy sag-krtan kle hari man majye lukle kothy, mi bhabe ek do he dekh pr sakh rakh py. ei gn ghibr samayer maner bhv mi likhiy jnite priba n. mr satya-i yakhan mane haita ye mi to bhve ek, keha to mr panr ni. mr pr yena chuiy giy hari pd-padme panr ray sthn khjita. unmattabhve sakrtane ncitm. ek ekdin eman haita ye abhinayer gurubhr bahite n priya mrcchit haiy paitm.

40

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

rczki. Biedna dziewczyna, ktra graa posta Czajtanji, moe naley do tych nieszczsnych, jednak gdy jest na scenie, tak arliwie oddaje si grze, e widzi si przed sob ju tylko witego wisznuit 31. W czasopimie Rais and Ryat pojawia si nastpujca recenzja z obydwu przedstawie: C moemy powiedzie o Binodini? Jest nie tylko gwiazd zespou Star, ale i czoow aktork w caych Indiach. Musi by kobiet obdarzon wysok kultur, by by w stanie pokaza tak nieskaone odczucia w stosunku do tak wielu postaci scenicznych i posiada zdolnoci, by je zagra. Z pewnoci jest dam o wysublimowanych uczuciach i niezrwnanej gracji. W rod graa dwie bardzo rne i odlege od siebie role. Obie zagrane wspaniale. W roli modej, wyksztaconej panny Wilasini Karformy pokazaa, jeli mona to tak uj, elazny ucisk tego dziwnego fenomenu, jakim bya ta posta w spoeczestwie bengalskim. W roli Czajtanji ukazaa wspaniay kunszt, przedstawiajc uczucia, jakimi przepeniona bya jedna z najwikszych postaci religijnych, uwaana za wcielenie samego boga i do dzisiaj czczona przez miliony. Dla tak modej dziewczyny stworzenie takiej postaci jest cudem. Moemy tylko powiedzie, e wiara w postaci geniuszu potrafi przenosi gry32.

BANDYOPDHYY (1989: 56): As for the Chaitanya Lila, I unhesitatingly affirm that it is impossible for anyone [] to witness the play without a touch of spiritual feeling and religious fervor. The poor girl who played Chaitanya may belong to the class of unfortunates, but while on the scene she throws herself into her role so ardently that one only sees the Vaishnava saint before him. Oficer nosi nazwisko Olcott i jego list do gazety by reakcj na recenzj, ktra krytykowaa Binodini, jako osob niegodn wcielania si w posta witego. Zob. te BHATTACHARYA (1998: 125). 32 DS (1969: 5253): But last not least shall we say of Binodini? She is not only the Moon of Star company, but absolutely at the head of her profession in India. She must be a woman of considerable culture to be able to show such unaffected sympathy with so many and various characters and such capacity of reproducing them. She is certainly a Lady of much refinement of feeling as she shows herself to be one of inimitable grace. On Wednesday she played two very distinct and widely divergent roles, and did perfect justice to both. Her Mrs. Bilasini Karforma, the girl graduate, exhibited so to say and iron grip of the queer phenomenon, the Girl of the period as she appears in Bengal society. Her Chaitanya showed a wonderful mastery of the suitable forces dominating one of the greatest of religious characters who has taken to be the Lord himself and is to this day worshipped as such by millions. For a young Miss to enter such a being so as to give it perfect expression, is a miracle. All we can say that genius like faith can remove mountains.

31

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

41

Po tych utworach na deskach Star Theatre graa Binodini jeszcze w kilku sztukach. To najlepsze czasy tej sceny oraz najwiksze osignicia teatralne Binodini. W roku 1887, w wieku 24 lat, nieoczekiwanie opucia zesp Star Theatre, by ju nigdy nie wrci na scen. Wikszo badaczy i pisarzy przyjmuje skromne wyznanie aktorki, nie do koca wyjaniajce okolicznoci opuszczenia teatru: Odeszam ze sceny z rnych powodw i prowadziam ycie w izolacji, pene szczcia i smutkw. Gwnym powodem [mojego porzucenia sceny teatralnej] byy, przybierajce rne formy, oszustwa tych, ktrzy kusili mnie i wyudzali rnego rodzaju przysugi. Bardzo mnie to bolao. Robiam to wszystko tylko ze wzgldu na teatr. Niestety nie mogam zapomnie tych ciosw. Kiedy nasta waciwy moment, zrezygnowaam z teatru33. Aktorka koczy wspania karier, w trakcie ktrej zagraa w ponad 80 sztukach, wcielajc si w okoo 90 postaci. Tylko trzynacie lat na scenie zapewnio jej saw, ktrej nie osigny inne wybitne aktorki XIX-wiecznej bengalskiej sceny teatralnej, czsto grajce o wiele duej na scenach teatrw. Przez nastpne kilkadziesit lat Binodini bdzie ya w zwizku z mczyzn, ktry zapewni jej to, czego w yciu nieustannie poszukiwaa: szacunek, godno, opiek i bezpieczestwo34. Na deski sceny teatralnej wrci ju tylko w swoich pamitnikach. Wiemy, e dosy wczenie pojawiy si u Binodini problemy zdrowotne nie wiemy jednak do koca, jakiego rodzaju35. Naley wspomnie, e Binodini doczekaa si dziecka. Nie wiemy, kiedy urodzia si jej crka, zmara okoo roku 1905, w wieku 1013lat36. Binodini nazwaa j imieniem bohaterki jednego z najsawniejszych dramatw literatury sanskryckiej Siakuntala (kuntal).

DS (1969: 66): ekae nn-kra vaata thiyer haite avasar graha kariy sukh-dukha-maya jvn nirjjane ativhita karitechilm. ei nn kraer pradhn kra ye my anek rpe pralobhita kariy kryya uddhr kariy laiy mr sahita ye sakal chalan kariychilen, th mr hdaye baa lgiychila. thiyer ba bhlabsitm ti karyya karitm. kintu chalanr ght bhulite pri ni. ti avasar bujhiy avasar lailm. 34 Binodini nigdy nie podaa prawdziwego imienia swojego ukochanego. W tekstach nazywa go Rangababu (Ragbbu), czciej jednak w stosunku do niego stosuje okrelenia: bg serca (hday-devat), boskie drzewo (deva-taru), czy te po prostu opiekun (ray-dt). 35 Teksty wspominaj o licznych podrach w celach zdrowotnych, pojawiaj si wzmianki o bielactwie w pniejszym okresie ycia aktorki. 36 Wiadomoci te mamy dziki dedykacji jednego z tomikw poezji, jakie napisaa Binodini, Kanak i Nalini (Kanak o Nalin); patrz: DS (1969: 157).

33

42

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Naley wspomnie o dziaalnoci Binodini, ktr przypiecztowaa swoj obecno na kartach historii bengalskiej sceny teatralnej twrczoci pisarskiej. Nie wiadomo dlaczego, lecz przez bardzo dugi okres, a do lat szedziesitych XX wieku, posta Binodini nie pojawiaa si w adnej historii literatury bengalskiej. Prawdopodobnie przyczyn takiego stanu byo postrzeganie jej tylko i wycznie jako aktorki. Okazuje si jednak, e najprawdopodobniej jest ona jedn z pierwszych kobiet tworzcych literatur bengalsk37. Jej pierwsze publikacje pojawiaj si w prasie ju w roku 1885, czyli jeszcze za czasw aktywnej kariery aktorskiej. Byy to artykuy na tematy teatralne publikowane w czasopimie Bharatwasi (Bhrat-vs)38. W roku 1895, czyli osiem lat po opuszczeniu przez Binodini sceny teatralnej, w czasopimie teatralnym Saurabh (Saurabh) pojawiaj si jej trzy wiersze, ktre rok pniej znajd si w jej pierwszym tomiku poezji: Pragnienie (Vsan)39. Tom ten zawiera 41 wierszy; Binodini zadedykowaa go matce. Dziewi lat pniej, w roku 1905 wydano kolejny, ju ostatni tom, zawierajcy spucizn poetyck wielkiej aktorki, Kanak i Nalini, powicony pamici zmarej crki. Wiersze Binodini to przede wszystkim skarga na okrutny los kobiety. Naley podkreli, e to wanie w poezji zajmuje Binodini gos jako kobieta, nie aktorka. Wanie jako kobieta nie zyskuje akceptacji spoecznej, nie za jako aktorka. W jej poezji syszymy lament zawiedzionej kobiety, zranionej przez bliskie jej osoby: Spragniona chodnej wody, otworzyam serce. W zamian uderzyy w nie setki piorunw 40. ycie wydaje si pozbawione sensu oraz celu: Malowany wiat jakby koysa si w pustce, Malowane kwiaty, owoce, zatopione w ciszy. Malowane drzewa, ptaki w objciach ciemnoci.

37 Najwaniejszymi pisarkami XVIII wiecznej literatury bengalskiej byy Kamini Ray (Kmin Ry) oraz Swarnakumari Dewi (Svarakumr Dev). Przypadek Binodini, pochodzcej z niskiej klasy spoecznej, a tworzcej literatur w okresie, gdy ograniczona liczba kobiet miaa szerszy dostp zarwno do literatury bengalskiej, jak i wiatowej, jest wyjtkowy. Do dnia dzisiejszego mao ktra historia literatury bengalskiej wspomina o istnieniu dzie Binodini. 38 DS (1969: 156). 39 Wszystkie informacje na temat publikacji Binodnini zaczerpnite s z dodatku do wydania zbiorowego jej dzie; patrz: DS (1969: 156157). 40 DS (1969: 113): tal vrir tare ktar haiy ata vajra dhariychi hday ptiy

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

43

Wszystko w pustce, pogrone w niewiadomoci41. Pesymistyczny nastrj cechuje wikszo wierszy Binodini. Wierszy, ktre w tamtym czasie nie miay w Bengalu sobie rwnych, jeli wemiemy pod uwag poezj kobiec.42 Mimo to jej twrczo poetycka jest praktycznie nieznana. Jedynie dziea pisane proz wzbudziy zainteresowanie wrd badaczy zajmujcych si histori teatru oraz kondycj kobiet w XIX-wiecznym Bengalu. W 1910 roku, w czasopimie Teatr (Nya-mandir) ukazay si wspomnienia Binodini pod tytuem Opowie aktorki (Abhinetrr tma-kath), ktre wraz z kolejnymi czciami utworz w roku 1912 Moj opowie (mr kath)43. Naley wspomnie, e by to pierwszy tom, co jest wskazwk, e Binodini planowaa napisa cig dalszy swojej historii. Rok pniej wydanie wznowiono i dodano wstp napisany przez Girishchandr Ghosha. Po ponad 20 latach, na przeomie lat 1933 i 1934, siedemdziesicioletnia Binodini na amach czasopisma Rup o Rang (Rp o Rag) publikuje swoje ostatnie, niedokoczone dzieo Moje ycie na scenie (mr abhinetr jvan). Zmara w Kalkucie w roku 1941. W Bengalu ta data kojarzy si przede wszystkim ze mierci Rabindranatha Tagorea, wybitnej postaci indyjskiej (oraz wiatowej) kultury, ale jest to te rok mierci Binodini Dasi, wielkiej aktorki, pisarki, ktra z uwagi na pochodzenie zostaa skazaa na samotno i odrzucenie. Nikt nie odnotowa jej mierci, jak to si dziao w wypadku innych aktorek44, nie urzdzono piknej uroczystoci pogrzebowej, nie uoono adnych elegii. Jej rehabilitacja nastpia dopiero pod koniec lat 60. XX wieku wraz ze wznowieniem publikacji jej pamitnikw45. Wzbudziy one zainteresowanie nie tylko ludzi teatru, literatury, ale i filmu46. Nastpi swego rodzaju proces idealizacji Binodini (Rimli BHATTACHARYA mwi o ikonizacji). Przedstawia si j jako nadzwyczajn kobiet, ktra zostaa skrzywdzona nie tylko przez czas, w jakim przyszo jej y, ale i przez bliskie jej osoby oraz spoeczestwo. Rol, jak odegraa w historii

DS (1969: 120): citrita sasr yena nya-bhre dole citra kar phal phul yena abda-hn k taru, k pkh dhrer kole sakal-i nye bhar cetan-vihn 42 GUHA (1988: 38). 43 Dzieo dedykowane jest jej opiekunowi, bogu serca ( hday-devat). 44 Rimli BHATTACHARYA (1998: 230) wspomina o uroczystociach zwizanych ze mierci Dadumani (Jduma) w 1918 roku. 45 Pena wersja ukazaa si drukiem w 1969 roku pod tytuem Moja opowie i inne pisma (mr kath o anynya racan). 46 Na ich podstawie powstao kilka sztuk teatralnych, jatry, powieci oraz filmy.

41

44

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

teatru bengalskiego, mona porwna do tej, jak odegraa w teatrze polskim Helena Modrzejewska, najwybitniejsza aktorka teatralna XIX wieku. Co wicej, imi Binodini jest do dzisiaj nierozerwalnie zczone z Girishchandr Ghoshem oraz witym Ramakryszn. Ramakryszna, udzielajc jej bogosawiestwa, pobogosawi w sposb symboliczny sztuk teatru, ktra ju na dobre powrcia i zadomowia si w kulturze bengalskiej.

BIBLIOGRAFIA BANDYOPDHYY = Bandyopdhyy, Asitkumr: Bl shityer sampra itivtta. 1989 Kalikt 1989. = Banerji, Brajendra Nath: Early History of the Bengali Theatre. Modern BANERJI 1931 Review, Calcutta 1931. BHATTACHARYA = Bhattacharya, Rimli: Binodini Dasi. My Story and My Life as an Ac1998 tress. Kali for Women, New Delhi 1998. = Ds, Vinodin: mr kath o anynya racan. Suvarnalekha, Kalikt DS 1969 1969. = Grabowska, Barbara; liwczyska, Boena; Walter, Elbieta: GRABOWSKA Z dziejw teatru i dramatu bengalskiego. Wydawnictwo Akademickie LIWCZYSKA WALTER 1999 Dialog, Warszawa 1999. = Guha, Sdhan: Nr Vinodin Kavi Vinodin, Group Theater, May GUHA 1988 July 1988, Kalkuta. JUSTYSKI 1985 = Justyski, Janusz: Myl spoeczna i polityczna renesansu indyjskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1985. UGOWSKI 1999 = ugowski, Andrzej (red.): Sownik mitologii hinduskiej. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1999 [1. wydanie: 1994]. = Sen, Sukumr: Bgl shityer itihs. Tom II, Shitya Akademi, SEN 1962 Kalikt 1962. = liwczyska, Boena: Bengali yatra Sensibility Reflected. LIWCZYSKA 1997 Theatres indiens, Purusartha Collection 20 (1997), Institute National des Langues et Civilisations Orientales, Paris 1998: 207217. THARULALITA = Tharu, Susie; Lalita, K.: Women Writing in India. Vol. I, Oxford Uni2002 versity Press, New Delhi 2002.

NR 16 (2009)

BINODINI DASI

45

SUMMARY

Binodini Dasi The Most Prominent Actress of the Nineteenth-Century Calcutta Theatre Stage Binodini Dasi (18631941) was the most famous actress of the 19th century Bengal, renowned not only for her refined style of acting, emotionalism on stage but also for her writings, which placed her among the first Bengali women writers. She started her career when she was eleven years old and very fast became one of the most gifted and appreciated actresses on Bengali stage. As a protg of Girishchandra Ghosh, she worked with the greatest artists and played in the most important plays of her time. Her fame and achievements on the field of theatre were such that she was named by her admirers the Empress of actresses (na-kul-samrj). In 1883, thanks to a wealthy admirer of hers, she built a new theatre in Calcutta, named Star Theatre. Surprisingly, she left the stage at the peak of her career, being just 24 years old (in 1887). Her two autobiographies My Story (mr kath, 1912) and My Story as an Actress (mr abhinetr jvan, 1934) give a vivid picture of the 19th century Bengali theatre and the lives of first Bengali actresses as well as present Binodinis personal drama. Binodini, descendant of a family whose women traditionally were entertainers and prostitutes, tried to escape the stigma of her background through her career. Despite all the fame she enjoyed on the stage, outside of theatre, the empress of Bengali stage was still considered as patit, a fallen woman. The reissue of her memoirs in late 60s brought both her name and fame back and she became an object of fascination among film-makers and writers.

Epizod pokonania przez Kryszn wa Kaliji w tradycji indyjskiej*

ANNA PIEKARSKA-MAULIK (Warszawa)

Dwa spord wciele Wisznu (Viu), Rama (Rma) i Kryszna (Ka), obdarzane s szczegln czci. Mimo znaczenia przypisywanego innym awatarom (avatra), pobono wisznuicka, poczwszy od okresu poguptyjskiego, tj. od okoo VI w. n.e, nabiera jednak charakteru gwnie krysznaickiego. Co wicej, poczesne miejsce zajmuje w niej element najpniej przyswojony przez wisznuizm kult Kryszny Gopali (Gopla), a okoo X wieku, wraz z rozwojem ruchu bhakti (bhakti), bg pasterz staje si ulubion postaci literatury, sztuki i teatru. Wedug Hariwansi (Hari-vaa, HV), Wisznupurany (Viu-pura, ViP) oraz Bhagawatapurany (Bhgavata-pura, BhP), Kryszna narodzi si, aby zdj z ziemi ciar uciskajcych j demonw1. Legendarne dzieje boga pasterza obfituj wic w opowieci o niezwykych czynach i pokonywaniu potworw nasyanych przez krla tyrana, Kans (Kasa), oraz innych straszliwych wrogw. Jako dziecko i mody chopiec Kryszna mia pokona wiele demonicznych istot, midzy innymi Putan (Ptan), demona wozu, byka Ariszt (Aria), ptaka Bak (Baka), osa Dhenuk (Dhenuka), Aghasur (Aghsura), Wjom (Vyoma) i Pralamb (Pralamba). Dwa epizody jednak zajmuj szczeglne miejsce w mitologii Kryszny Gopali, w czci dotyczcej jego ycia wrd pasterzy we Wrady (Vraja). S to: pokonanie wa Kaliji (Kliya) oraz podniesienie gry Gowardhany (Govardhana). W pierw-

Niniejszy artyku jest wstpem do moich bada nad pochodzeniem motywu walki Kryszny z wem Kalij w literaturze sanskryckiej oraz kontynuacj tego tematu w literaturze Bengalu. Jego gwnym celem jest omwienie obecnoci i popularnoci tego wtku w obydwu tradycjach na przestrzeni dziejw. W czci powiconej ikonografii, formom teatralnym i obrzdowoci artyku nie pretenduje do miana wyczerpujcego, bowiem wymienione formy kultury traktuje si tutaj jedynia jako materia uzupeniajcy. Osobn cz bada, wykraczajc poza zakres niniejszego artykuu, tworzy bdzie analiza struktury i symboliki mitu o pokonaniu wa Kaliji. 1 GRABOWSKA (2008: 4344).
Studia Indologiczne 16 (2009) 4666. Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

47

szym z wymienionych epizodw, zwanym Kalijadamana (Kliya-damana), Kryszna, jako mody chopiec, mia stoczy walk z wem Kalij, mieszkajcym w Jamunie (Yamun) i zatruwajcym jej wody. Potem za nakoni pasterzy do zaniechania ofiar dla Indry (Indra) i oddanie w to miejsce czci grze Gowardhanie. Gdy Indra spuci na Gokul (Gokula) ulewny deszcz, Kryszna podnis gr i trzyma j nad gowami pasterzy przez siedem dni i nocy, a Indra uzna potg Kryszny, odda mu cze i nada imi Upendra (Upendra) Modszy Indra. Wtek ten znany jest jako Gowardhanadharana (Govardhana-dhraa) Podniesienie gry Gowardhany. Oba te epizody wyrnia to, e Kryszna mierzy si w nich z potnymi przeciwnikami, krlem bogw, Indr, oraz krlem wy, Kalij, zagraajcymi dobrobytowi, a nawet yciu caej spoecznoci, i to zarwno ludziom, jak i zwierztom. Co wicej, wszyscy zarwno ludzie, jak i zwierzta uczestnicz w obu wydarzeniach. Literatura puraniczna oraz liryka wisznuicka Bengalu (Vaga) podejmujca ten wtek opisuj rozpacz nie tylko mieszkacw wioski, lecz rwnie zwierzt, a nawet rolin, w chwili, gdy zdawao si, e Kryszna zosta pokonany przez wa. Warto przy okazji zwrci uwag na to, e epizod podniesienia gry Gowardhany jest na swj sposb wyjtkowy, gdy przeciwnikiem Kryszny nie jest w nim istota demoniczna lub wroga ludziom. Jest nim sam wadca bogw, Indra. Kalijadamana tymczasem stanowi jeden z wielu czynw Kryszny majcych na celu obron pasterzy przed wrogimi i demonicznymi istotami. Jednak podczas gdy innych przeciwnikw Kryszna pokonuje z atwoci, konfrontacja z Kalij to prawdziwie heroiczna walka, jedyna, w ktrej ycie Kryszny wydaje si w niebezpieczestwie. Opisy tego wydarzenia wyrniaj si na tle pozostaych motyww szczeglnym dramatyzmem. VAUDEVILLE (1975: 9497) zauwaa, e jeli pominiemy histori dziecistwa Kryszny w Gokuli, ktra zostaa szczegowo przedstawiona w puranach oraz literaturze krysznaickiej w jzykach narodowych, pozostaj tylko dwa wane wydarzenia, w ktrych Kryszna dziaa sam, bez swego brata Balaramy (Balarma). Jest to wanie pokonanie Kaliji oraz podniesienie gry Gowardhany. Zdaniem tej badaczki nale one najprawdopodobniej do najstarszej warstwy legendy ycia Kryszny, co potwierdza staroytna ikonografia. Z drugiej za strony VAUDEVILLE uwaa, e pokonanie Kaliji wraz z zabiciem krla Kansy tworz osobn kategori dziaa Kryszny, s to mianowicie czyny charakterystyczne dla bstw tellurycznych, w odrnieniu od jego roli obrocy pasterzy we Wrady.

48

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Kalijadamana w literaturze sanskryckiej Analiza rde literackich wskazuje, e niektre z czynw Kryszny prawdopodobnie nie byy znane przed epok Guptw (Gupta) lub kult boga dziecka nie by powszechnie akceptowany. W opinii HOPKINSA (1902: 457) legendy o dziecistwie Kryszny s pnego, puranicznego pochodzenia, a wikszo przygd pasterza jest postepicka. Jak wiadomo, pierwsze wzmianki o legendarnych wtkach zwizanych z Gopal pojawiaj si w ksidze Sabhaparwan (Sabh-parvan) poudniowej recenzji Mahabharaty (Mah-bhrata). W rozdziale 41 Sabhaparwanu krl isiupala (iupla) szydzi z czynw maego Kryszny. Wymienia zabicie ptaka demona, przewrcenie wozu, podniesienie gry Gowardhany, a take zabicie demonw pod postaci konia oraz byka. Nie wspomina on natomiast o synnych epizodach takich jak pokonanie wa Kaliji oraz zabicie krla Kansy. Mowa isiupali jest odpowiedzi na pochwa czynw Kryszny, ktre Bhiszma (Bhma) wyliczy w rozdziale 38 Sabhaparwanu. MAJUMDAR (1969: 59) twierdzi, e interpolacj jest mowa Bhiszmy (ktrej brakuje w manuskryptach poudniowoindyjskich), ale z kolegi wedug VAUDEVILLE (1975: 94) to mowa isiupali jest interpolacj, poniewa w rzeczywistoci mowa Bhiszmy nie zawiera tych czynw, z ktrych szydzi isiupala. Inna lista czynw modego Kryszny znajduje si w VII ksidze Mahabharaty, cho rwnie uwaana jest za pniejszy dodatek: Kryszna zabi demony pod postaci konia oraz byka oraz Pralamb i Narak (Naraka). Tym razem przypisuje si ju Krysznie zabicie Kansy, w dalszym cigu nie ma jednak mowy o pokonaniu Kaliji2. Buddyjska Ghatadataka (Ghaa-jtaka), pochodzca z okoo III w. n.e., jest najstarszym utworem opisujcym dzieje Kryszny, zwanego tu Wasudew (Vsudeva). Relacjonuje ona histori narodzin bohatera, zabicie przez niego krla Kansy oraz zdobycie miasta Dwarawati (Dvrvat). Nie wspomina jednak ani o pokonaniu Kaliji, ani te o innych czynach Kryszny z okresu jego ycia wrd pasterzy3. Kolejnym rdem do dziejw Kryszny, zaliczanym do najstarszych, jest dramat Balaczarita (Bla-carita, BC) Dzieje chopca, autorstwa Bhasy (Bhsa). Moliwe, e jest to najstarszy znany nam utwr opisujcy pokonanie wa Kaliji. Data powstania tego dziea budzi wiele kontrowersji, najczciej jednak uwaa si, e pochodzi ono z III lub pocztku IV w. n.e.4. Dramat opowiada w piciu aktach o dziejach Kryszny, zwanego tu Damodar (Dmodara). Kulminacj dramatu jest
2 3

VAUDEVILLE (1975: 94). MAJUMDAR (1969: 5758). 4 MAJUMDAR (1969: 71).

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

49

zabicie Kansy. Pokonanie Kaliji stanowi tre aktu IV, w caoci powiconego tylko temu wydarzeniu. Kalijadamana jest jednym z trzech opisanych w dramacie czynw heroicznych Kryszny, obok pokonania demona w postaci byka, Ariszty, oraz zabicia Kansy. Pozostae czyny heroiczne wymienia si jedynie w akcie III. Co ciekawe, dramat nie opisuje tak wanego w mitologii Kryszny epizodu podniesienia gry Gowardhany, jest on tylko wspomniany w akcie III. Motyw pokonania Kaliji obecny jest te we wczesnej literaturze puranicznej, w Hariwansi5 i Wisznupuranie. Kalijadamana opisana jest w 12 i 13 lekcji drugiej ksigi Hariwansi, zwanej Wisznuparwan (Viu-parvan), powiconej wcieleniu Wisznu pod postaci Kryszny; zawiera opowieci o jego dziecistwie, modoci i bohaterskich czynach. Wisznupurana relacjonuje pokonanie Kaliji w 5. ksidze, lekcji 7. Wtki Wisznupurany s bardziej rozwinite ni w Hariwansi, biografia Kryszny zawiera te wiele nowych szczegw. Niemoliwym jednak wydaje si rozstrzygnicie, ktry z tych utworw jest starszy. Hariwansi zwykle datuje si na III w. n.e i uwaa za utwr wczeniejszy ni Wisznupurana, umieszczana zwykle w IIIV wieku6. Jednake cz uczonych, wrd nich R.C. Hazra oraz J.N. Farquhar, skania si ku tezie, e Wisznupurana powstaa ju midzy 100 a 350 rokiem n.e. i jest dzieem wczeniejszym ni Hariwansia7. Kolejnym dzieem opisujcym pokonanie Kaliji jest pochodzca z poudnia Indii Bhagawatapurana, traktujca ten wtek obszernie w 16. lekcji 10. ksigi. Purana ta datowana jest najczciej na X w. n.e., lecz opiera si na starszym materiale. Dzieo to, opisujce w sposb wyczerpujcy dziecistwo i modo Kryszny wrd pasterzy, wywaro najwikszy ze wszystkich utworw wisznuickich wpyw na rozpowszechnienie kultu Kryszny. Bhagawatapurana przedstawia boga pasterza jako powabnego modzieca i obiekt mioci kobiet, tworzc podstawy rozwoju aspektu erotycznego kultu Kryszny. Staa si ona niewyczerpanym rdem inspiracji dla poetw opiewajcych dzieje Kryszny w caych Indiach, zostaa te przeoona na wiele jzykw narodowych, przy czym jej regionalne adaptacje nierzadko zawieraj wtki lokalne, ludowe, nieobecne w wersji oryginalnej8.
Hariwansia jest uwaana przez tradycj ortodoksyjn za dodatek do Mahabharaty, jednak badacze literatury zaliczaj j do puran, poniewa posiada wszelkie cechy tej klasy tekstw (MYLIUS (2004: 106107)). 6 MYLIUS (2004: 120, 123124). 7 GRABOWSKA (2008: 30). 8 Szczegowe omwienie przekadw i adaptacji Bhagawatapurany na inne jzyki narodowe, uwzgldniajcych wtek Kalijadamany, wykracza poza zakres niniejszej pracy, wypada jednak wspomnie o cieszcym si ogromn popularnoci zbiorze hymnw autorstwa Surdasa (Srds), 14781582, bramina pochodzcego z okolic Mathury (Mathur), ktry pobiera nauki u samego Wallabhy (Vallabha). Jego Sursagar (Sr5

50

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Wtek o pokonaniu Kaliji podejmuje rwnie pna, XII-wieczna Brahmawajwartapurana (Brahma-vaivarta-pura, BVP), utwr akcentujcy erotyczny wymiar bhakti. Wiksz cz rozdziau powiconego Kalijadamanie (4.19) stanowi tu filozoficzne wywody o boskoci Kryszny. Kalijadamana w literaturze Bengalu Pierwszym zabytkiem literackim Bengalu zawierajcym imi Kryszny jest pochodzca z okoo 1100 roku antologia sanskrycka Subhaszitaratnakosza (Subhita-ratna-koa), czyli Skarbiec klejnotw w postaci piknych powiedze. Mimo e kompilator wyranie zainteresowany by pasterskim, modzieczym okresem ycia Kryszny, a wic obejmujcym rwnie wiele czynw bohaterskich, to jedyn uzwgldnion w antologii scen heroiczn jest podniesienie gry Gowardhany. Pod koniec XII wieku Dajadewa (Jayadeva), nadworny poeta panujcego w Bengalu Lakszmanaseny (Lakmaasena), uoy w sanskrycie Gitagowind (Gta-govinda) Pie o Krysznie Pasterzu. Utwr ten zyska ogromn popularno w caych Indiach i wywar wielki wpyw na pniejsz literatur wisznuick, stajc si rwnie rdem inspiracji dla pieni i teatru. Gitagowinda skupia si na wtku mioci Kryszny i jego ukochanej Radhy (Rdh), nie opisujc w ogle pokonania Kaliji ani pozostaych czynw heroicznych. Triumf nad Kalij jest jedynie wspomniany w drugiej pieni, sawicej bosko i dokonania Kryszny: Pokonae wa Kalij, radujesz ludzi, jeste socem dla lotosu rodu Jadaww. Chwaa ci, chwaa, boski Hari!9. Ta sama pie wymienia zabicie demonw Madhu (Madhu), Mury (Mura) i Naraki (Naraka) (GG 1.2010), za w rozdziale czwartym wspomniane jest

-sgar) Ocean strof Sura (wedug RUTKOWSKASTASIK (1992: 72)) to zbir hymnw w dialekcie brad (braj), ktrego 10 rozdzia powicony jest yciu i czynom Kryszny od narodzin a do opuszczenia Mathury, i oparty jest na Bhagawacie. Znanym utworem jest rwnie Premsagar (Prem-sgar) Ocean Mioci, dokonany przez Lallu Lala (Lall Ll, 17631825) pny przekad proz 10. ksigi Bhagawatapurany na jzyk khari boli (kha bol), zawierajcy wszystkie tradycyjne wtki legendy o bogu pasterzu; patrz: RUTKOWSKASTASIK (1992: 7275, 120121). 9 GG 1.19: kliya-via-dhara-gajana jana-rajana e / yadu-kula-nalina-dina jaya jaya deva hari // Tum. za GRABOWSKAUGOWSKI (1996: 69). 10 Numeracja wedug B. Stoler Miller (GG) oraz przekadu GRABOWSKAUGOWSKI (1996) na podstawie wydania 1923 (Bombay).

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

51

podniesienie gry Gowardhany (GG 4.2311). Niewtpliwie Gitagowinda zadecydowaa o zmianie charakteru Kryszny w caej pniejszej literaturze, nie tylko powstaej na terenie Bengalu. W puranach Kryszna by przede wszystkim istot bosk, wcieleniem najwyszego boga Wisznu i herosem, nie za kochankiem. Najwidoczniej jednak Bhagawatapurana, ktra nie wspomina nawet imienia Radhy, nie bya rdem inspiracji dla Dajadewy. Poczwszy od Gitagowindy, coraz wicej miejsca w poezji powica si mioci Kryszny i Radhy oraz zabawom Kryszny z pasterkami. Poeci uwzgldnieni w powstaej w XIII wieku w Bengalu sanskryckiej antologii Saduktikarnamryta (Sad-ukti-karmta, SKA), czyli Nektar dla uszu w postaci piknych powiedze, skupiaj si na yciu miosnym bohatera, nie za na jego bohaterskich czynach. Pomimo to jednym z czstych tematw zbioru jest podniesienie gry Gowardhany. Tymczasem motyw pokonania wa pojawia si tylko w postaci aluzji: Kryszna odszed do Mathury, stsknione pasterki pragn nakoni go do powrotu, prosz wic wdrowca, by ten powiadomi ich ukochanego, e wody Jamuny ponownie zatruwa Kalija (62.5) 12. Datowany na XV wiek rikrysznakirtan (r-ka-kirtan, SKK) Hymn na cze Kryszny Baru Czandidasa (Bau Cads) jest jedynym zabytkiem wczesnej liryki wisznuickiej w jzyku bengalskim. Utwr opowiada o pasterskiej czci ycia Kryszny. Niewtpliwie na dzieo Czandidasa duy wpyw w warstwie tematycznej wywara Gitagowinda13. Poeta podejmuje jednak wtek walki z wem, czynic go w dodatku gwnym tematem jednego z rozdziaw. Co wicej, Kalijadamana jest jedynym przedstawionym w utworze czynem heroicznym. Puran najlepiej znan w Bengalu i traktowan jako biblia wisznuitw jest Bhagawatapurana. Jej pierwsza adaptacja na jzyk bengalski (14731480?), rikrysznawidaj (r-ka-vijay), czyli Zwycistwo Kryszny autorstwa Maladhara Wasu (Mldhar Vasu), uwaana jest za najwierniejsze z bengalskich tumacze klasyki14. Dzieo uoone jest w smaku heroicznym (vra-rasa), ukazujc Kryszn jako boga bohatera. Autor wychwala jego potg i bosko. Wtki miosne s nike, opisy igraszek z pasterkami odgrywaj niewielk rol. W utworze tym, wraz

Numeracja wedug przekadu B. Stoler Miller (GG) brakuje tej strofy .

12

11

GRABOWSKAUGOWSKI (1996); w wydaniu

SKA 62.5: mathur-pathika murrer udgeyamdvri vallav-vacanam / punar api yamun-salile kliya-garal nalo jvalati // 13 GRABOWSKAWALTER (1988: 5051). 14 GRABOWSKAWALTER (1988: 80).

52

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

z innymi opisami heroicznych czynw wystpujcych w oryginalnej Bhagawatapuranie, pojawia si wtek walki z wem Kalij. Przeomowym momentem w dziejach bengalskiego wisznuizmu, a tym samym wisznuickiej literatury, bya dziaalno Czajtanji (Caitanya) (14861533), ktry propagowa mistyczny i erotyczny aspekt kultu Kryszny, wywierajc przez to wielki wpyw na wizerunek Kryszny w pniejszej twrczoci. Adaptacje Bhagawatapurany powstae po Czajtanji rni si w sposb wyrany zarwno od oryginau, jak i od dziea Maladhara Wasu. Podczas gdy w oryginale sanskryckim oraz w pierwszym bengalskim tumaczeniu dominowaa dziaalno Kryszny jako wadcy Jadaww (Ydava), pod wpywem Czajtanji zacz przewaa wtek miosny15. Pochodzce z XVI i XVII wieku tumaczenia Bhagawatapurany na jzyk bengalski s bardzo liczne. Wrd najbardziej znanych warto wymieni takie utwory jak: Gowindamangal (Govinda-magal) Opowie ku chwale Gowindy Siankara Czakrawartiego (akar Cakravart) o przydomku Kawiczandra (Kavicandra); Krysznapremtarangini (Ka-prem-taragi) Fale mioci Kryszny Bhagawataczarji (Bhgavatcrya); rikrysznamangal (r-ka-magal) Opowie o chwale Kryszny autorstwa Krysznadasa (Kads); Krysznawilas (Ka-vils) Rozkosz Kryszny innego Krysznadasa o przydomku Krysznakinkar (Kakikar), Gopalwidaj (Gopl-vijay) Zwycistwo Gopali Dajwakinandy (Daivaknanda) o przydomku Kawisiekhar (Kaviekhar), Gowindamangal (Govinda-magal) jamadasa (ymads), datowany na koniec XVI w., oraz Krysznamangal (Ka-magal) Opowie ku chwale Kryszny Parasiurama (Paraurm)16. Pokonanie Kaliji jest nadal uwzgldniane w bengalskich wersjach Bhagawatapurany, a jego opisy w wikszoci wersji s do obszerne, jednak akcent przesuwa si w nich na wtek miosny. Jeszcze wikszy wpyw wywar Czajtanja na poezj liryczn. Skupieni wok niego poeci stracili zainteresowanie prezentowaniem heroicznych czynw Kryszny. Liryka wisznuicka zajmuje si nimi tylko sporadycznie, czsto nawizujc do nich jedynie w przydomkach Kryszny, np. Murari (Murri) Wrg Demona Mury, Madhusudana (Madhu-sdana) Pogromca Demona Madhu. Jedynymi wtkami heroicznymi, ktrym uwag powica liryka wisznuicka Bengalu, s epizody podniesienia gry Gowardhany oraz pokonania Kaliji 17.

15 16

GRABOWSKA (1995: 141). GRABOWSKAWALTER (1988: 8283). 17 GRABOWSKA (1995: 28).

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

53

Kalijadamana w tradycji dramatycznej O widowiskach przedstawiajcych czyny Kryszny wspomina ju Patadali (Patajali) w Mahabhaszji (Mah-bhya) w II wieku p.n.e.18. Dzieje Kryszny stay si ulubionym tematem jatr (ytr), popularnych widowisk dramatycznych przeznaczonych dla szerokiego krgu odbiorcw. Jatry krysznaickie przez wiele stuleci do tego stopnia zdominoway przedstawienia ku czci innych bogw, e w powszechnym odbiorze sowo jatra znaczyo krysznajatra (Ka-ytr)19. Ponadto, jak podaje LIWCZYSKA (1994: 75), wedug A. Macdonella (History of Sanskrit Literature. New Delhi 1976: 292293), nie jest wykluczone, e cao dramatu indyjskiego rozwina si w zwizku z kultem Wisznu-Kryszny. Ulubionym motywem teatru krysznaickiego jest rasalila (rsa-ll), czyli taniec Kryszny z pasterkami. Jego popularno jest zrozumiaa ze wzgldu na dominacj w pniejszej fazie rozwoju kultu Kryszny nurtu bhakti o zabarwieniu erotycznym. Motyw ten uyczy nawet nazwy popularnej formie krysznaickiego teatru ludowego z okolic Mathury i Wryndawany (Vndvana). Po inscenizacji taca Kryszny z pasterkami na scenie przedstawiane s jednak inne wydarzenia z wczesnego ycia Kryszny, a wrd nich Kalijamardanlila (Kliya-mardan-ll)20. Przedstawienia teatru raslila (rs-ll) odbywaj si w nim gwnie w czasie obchodw wita narodzin Kryszny, Krysznadanmasztami (Ka-janmam), oraz Holi (Hol). Rwnie inne formy teatru krysznaickiego uwzgldniaj motyw pokonania wa, wrd nich bengalska jatra (ytr), asamski ankijanat (akiy-n) oraz dhumura (jhumur), za na poudniu Indii, w Kerali, krysznattam (kram), kathakali (kathakai) oraz kudijattam (kiyam). Jatra krysznaicka w Bengalu, jak wikszo krysznaickich form teatralnych, czerpaa inspiracj z Gitagowindy Dajadewy, jednoczenie jednak Dajadewa niewtpliwie wzorowa si na istniejcych wczeniej widowiskach krysznaickich o charakterze jatrowym21. Gitagowinda nie opisuje epizodu pokonania wa Kaliji aniadnego z czynw heroicznych, prezentujc wycznie dzieje mioci Kryszny i Radhy. W pniejszym okresie opowie o pokonaniu wa przez Kryszn bya jednak na tyle popularnym tematem przedstawie ludowego teatru bengalskiego, e formie tej nadano nazw kalijadamana (kliya-damana), cho na widowisko skaday si rwnie inne wtki z mitologii Kryszny, gwnie odnoszce si do igraszek

18 19

GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 1516). GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 15). 20 VARADAPANDE (1982: 62). 21 GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 1617).

54

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Kryszny z Radh we Wryndawanie22. Nazwa ta na okrelenie jatr krysznaickich staa si szczeglnie popularna w XVIII i XIX wieku23. Wzmiank na temat spektaklu prezentujcego epizod pokonania Kaliji znajdujemy jednak ju wczeniej, w dziele datowanym na XVI w. Jest to poemat na cze bogini Czandi (Ca), Czandimangala ( Ca-magala ) autorstwa Mukundarama Czakrawartiego (Mukundarm Cakravart). iwa (iva) i Parwati (Prvat) bior udzia w przedstawieniu o ujarzmieniu Kaliji, przy czym iwa gra rol Nandy, Parwati za rol Jasiody (Jaod). Jak zauwaa LIWCZYSKA (1994: 8384), umieszczenie tego epizodu w dziele niezwizanym z krysznaizmem jest niezwykle interesujce i wiadczy o duej popularnoci krysznajatry w XVI wieku, nie tylko wrd czcicieli Kryszny. Jednoczenie fakt ten przemawia za popularnoci wtku Kalijadamany w teatrze ludowym jako takim. Rozpoczcie cyklu Kalijadamanajatr przypisuje si braminowi z Kenduli (Kenduli), isiuramowi Adhikariemu24 (iurm Adhikr), urodzonemu w pierwszej poowie XVIII wieku. Opowie o ujarzmieniu wa Kaliji upodobali sobie szczeglnie dwaj bracia bliniacy, urodzeni w drugiej poowie XVIII wieku, ridam Adhikari (rdm Adhikr) i Subal Adhikari (Subal Adhikr). Przedstawiali j oni jeszcze w latach dwudziestych XIX wieku na obrzeach Kalkuty 25. W ssiednim Asamie (Asam) odrodzenie wisznuizmu26, ktre nastpio w XVI wieku, zainspirowao Siankaradew (akaradeva) (14491568) do stworzenia krysznaickiej formy teatralnej, bdcej pikn syntez tradycji klasycznych oraz lokalnych. Wrd tych ostatnich, wiele cech teatrowi krysznaickiemu Siankaradewy uyczya pdramatyczna forma zwana odapali (oj-pli). Pierwotnie bya ona zwizana z kultem wowej bogini Manasy (Manas), przedstawiajc mity Padmapurany (Padm-pura). Kalidamanajatra (Kli-damana-ytr) Siankaradewy, oprcz pokonania Kaliji przedstawia rwnie histori o tym, jak Kryszna pokn poncy las. Utwr sugeruje, e Kryszna jest obroc tych, ktrzy pokadaj w nim wiar. Jednoaktwki Siankaradewy wystawiane s do dzisiaj w asamskich wityniach wisznuickich zwanych namghar ( nm-ghar)27.

LIWCZYSKA (1994: 9192). GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 1521). 24 Przydomek adhikari oznacza waciciela trupy jatrowej; zob. GRABOWSKA LIWCZYSKAWALTER (1999: 19). 25 GRABOWSKALIWCZYSKAWALTER (1999: 2122). 26 Przed Siankaradew w Asamie dominowa siaktyzm tantryczny, z Kamakhj (Kmkhy) jako naczelnym bstwem. Nieliczne dane wskazuj rwnie na istnienie kultu Wisznu i Wasudewy, niewtpliwie o zabarwieniu tantrycznym. 27 VARADAPANDE (1982: 7577).
23

22

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

55

Motyw walki Kryszny z Kalij pojawia si te w sztukach Madhawadewy (Mdhavadeva), ucznia Siankaradewy, krtkich formach zwanych dhumura. Utwr Kalidamana powsta w miejscowoci Bardowa (Bardov) w 1518 roku. Podobnie jak ankijanat, utwory z gatunku dhumura wystawiane s do dzi 28. Na poudniowym kracu Indii, w Kerali, ju w XII wieku staa si znana Gitagowinda Dajadewy, wywierajc ogromny wpyw na tradycje teatralne tego regionu. Zainspirowaa ona Manawed (Manaveda), zamorina Kalikatu, do stworzenia nowej formy teatralnej opartej na wtku krysznaickim. Jednake nie ograniczy si on, wzorem Dajadewy, do wtku mioci Kryszny i Radhy, prbujc przedstawi ca histori o Krysznie. Napisany przez niego w sanskrycie cykl omiu sztuk, zatytuowany Krysznagiti (Ka-gti), zosta po raz pierwszy wystawiony w 1650 roku. Nowa forma staa si pniej znana pod nazw krysznattam. Wspczenie przedstawienia teatru krysznattam odbywaj si jedynie w wityni w Guruwajur (Guruvayur)29. Kalimardanam (Kli-mardanam) to nazwa drugiej w kolejnoci sztuki, po Awatharam (Avathram), ktra opowiada dzieje narodzin Kryszny. Warto zwrci uwag na to, e Kalimardanam uwzgldnia rwnie inne czyny Kryszny we Wrady. Sztuka ta, oprcz wtku gwnego, przedstawia bowiem take zamanie drzew arduna (arjuna), pokonanie Baki, Aghasury i Dhenuki, jak rwnie kradzie ubra pasterek. Na zakoczenie Kryszna prosi Nand (Nanda), aby czci gr Gowardhan, nie za Indr, jednak samo podniesienie przez Kryszn gry Gowardhany nie jest w tej sztuce przedstawione. Nadanie caej sztuce nazwy Kalimardanam wiadczy o wyjtkowym znaczeniu przypisywanym temu czynowi, znaczeniu wikszym nawet ni podniesienie gry Gowardhany. Walka z Kalij jest rwnie jednym z wtkw nieco pniejszej ni krysznattam formy teatralnej, kathakali, chocia forma ta skupia si na yciu dojrzaego Kryszny-wojownika. Klasyczny repertuar kathakali czerpie bowiem inspiracj gownie z Mahabharaty i powica niewiele miejsca przygodom Kryszny we Wrady30. Kudijattam, teatr witynny pochodzcy rwnie z Kerali, ma do dzi w swoim repertuarze wspomniany na wstpie dramat Bhasy, ktry w jednym z aktw opisuje pokonanie Kaliji. Dzieo to zajmuje szczeglne miejsce w tradycji kudijattam. Jego prezentacja w wisznuickiej wityni w Murikullam (Tirumikkaam) gromadzia tumy wiernych, uwaano j bowiem za szczeglnie szczsn31. Z kolei w miejscowoci Tiruwalla (Tiruvalla), jednym z najwczeniejszych miejsc kultu wisznu28 29

VARADAPANDE (1982: 7983). VARADAPANDE (1982: 8891). 30 RENIK (1994: 5254). 31 LIWCZYSKA (2009: 110111).

56

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

ickiego, odnaleziono inskrypcj spisan na miedzianej tabliczce, zawierajc informacje o funkcjonowaniu wityni Wallabhy (Vallabha). Inskrypcja ta wspomina o przedstawieniu Kalijanka kuttu (Kliyka kuttu), czyli Akcie o Kaliji32. Innym wanym rdem inspiracji dla kudijattam jest rikrysznaczarita (r-ka-carita), kompilacja poetyckich strof sanskryckich oraz czciowo prakryckich, wrd ktrych znajduj si wersy Bhasy, Kalidasy (Klidsa), Amaru (Amaru) i Dajadewy, odwoujca si do 10. ksigi Bhagawatapurany. Epizody rikrysznaczarity prezentowane s w solowych przedstawieniach aktorek, zwanych nangjar kuttu (nagyr kttu). Kalijadamana naley do epizodw rikrysznaczarity cieszcych si szczeglnym uznaniem, obok pokonania Putany, podniesienia Gowardhany, zabaw z pasterkami oraz zabicia Kansy 33. Kalijadamana w ikonografii Oprcz rde literackich, rwnie wielka liczba wyobrae ikonograficznych przedstawiajcych sceny z wczesnego ycia Kryszny dostarcza dowodw na pojawienie si w onie wisznuizmu w pierwszych wiekach naszej ery w rnych czciach subkontynentu indyjskiego kultu bstwa pasterskiego 34. We wczesnej ikonografii Kryszny przewaaj motywy ilustrujce wydarzenia zwizane z jego narodzinami oraz jego heroiczne czyny. Do czsty jest te motyw Kryszny wraz z dwiema maonkami, Rukmini (Rukmi) i Satjabham (Satyabhm). Sztuka okresu pnego redniowiecza oraz wspczesnoci ilustruje gwnie zabawy Kryszny z pasterkami, a zwaszcza Radh. Rozpowszechnionym motywem jest te Kryszna grajcy na flecie, czyli Wenugopala ( Veugopla)35. Zdaniem VAUDEVILLE (1975: 97), motyw pokonania wa Kaliji pojawia si w ikonografii jako drugi, zaraz po motywie podniesienia gry Gowardhany. Za najwczeniejsze wizerunki Kryszny pasterza uwaane s bowiem dwie paskorzeby przedstawiajce posta dzierc gr, odnalezione w okolicach Mathury, obecnie znajdujce si w tamtejszym muzeum. A. COOMARASWAMY (1927: 66, 235) oraz D.B. DISKALKAR (19321934: 28) datuj je na pny okres Kuszanw (Kua), tj. III w. n.e.

32 33

LIWCZYSKA (2009: 207208). LIWCZYSKA (2009: 212229). 34 JASH (1982: 141). 35 BANERJEA (1974: 422).

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

57

Motyw Kalijadamany pojawia si w ikonografii nieco pniej36, na terenie Radasthanu (Rjasthn), ktry jest jednym z najwczeniejszych orodkw kultu Kryszny-Wasudewy. Tam wanie, w miejscowoci Mandor (Maor), w okolicach miasta Dodhpur (Jodhpur), odkryto dwie kolumny z czerwonego piaskowca pokryte rzebami ilustrujcymi kilka epizodw z ycia Kryszny Gopali. R.G. Bhandarkar datuje je na IV w. n.e.37. Wrd nich, obok motywu podniesienia gry Gowardhana, znajduje si paskorzeba przedstawiajca pokonanie wa Kaliji, gdzie Kryszna depcze lew stop ogon wa. We wzniesionej prawej rce trzyma kwiat, w lewej za sznur, ktrym spta Kalij. W jest piciogowy. Kobieca posta znajdujca si poniej by moe przedstawia maonk Kaliji, bagajc Kryszn o ocalenie ma38. Z innych wczesnych przedstawie Kalijadamany w rzebie naley wymieni pochodzc z Mathury terakotow paskorzeb z VVI w. n.e. W kolejnych stuleciach motyw pokonania Kaliji sta si powszechny zarwno w sztuce okolic Mathury, jak i na terenie Radasthanu. Z okresu wczesnego redniowiecza pochodzi witynia w Osijan (Osiyn) w Radasthanie, w ktrej Kalijadamana znajduje si pord wielu innych scen ilustrujcych walki Kryszny z demonami oraz podniesienie Gowardhany39. W okresie redniowiecznym motyw ten by czsty na terenie obecnego stanu Uttar Pradesz (Uttar Prade), pojawiajc si m.in. w Bajdnath (Baijnth) w wityni Lakszmi-Narajany (Lakm-Nryaa) z 1292 roku, w Czampawat (Campvat), w wityni Bilwewary (Bilvevara) z XIVXV wieku oraz w Marai (Marai), gdzie odkryto kilka kolumn datowanych na pne rednio wiecze40. Motyw Kalijadamany zdaje si nie wystpowa wcale lub bardzo rzadko na pnoc od Radasthanu i Uttar Prade. Nie wymienia go bowiem P. Banerjea w swej obszernej monografii powiconej motywom z ycia Kryszny w sztuce Indii (BANERJEA 1994). Jednak PRECIADO-SOLIS (1984: 114115) opisuje do niezwyky wizerunek Kalijadamany, znajdujcy si w paacu Wasantapur (Vasantapur) w Kathmandu (Khmu). W Kalija przedstawiony jest tak, jak gdyby znajdowa si na szczycie gry uformowanej ze splotw cia jego i jego on. Kryszna natomiast przypomina tu mae dziecko.

36 BANERJEA (1994: 74) wspomina o kolumnie z okresu Kuszanw, znajdujcej si w muzeum w Mathurze, na ktrej przedstawiona jest scena pokonania Kaliji. Inne opracowania nie podaj jednak tej informacji. By moe motyw, o ktrym mowa, nie zosta zidentyfikowany w sposb niepozostawiajcy wtpliwoci. 37 CHAKRAVARTY (1976: 101). 38 BANERJEA (1994: 78). 39 BANERJEA (1994: 171). 40 BANERJEA (1994: 80).

58

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Regionem wyranie zwizanym z legend o Krysznie jest zachodni kraniec Indii. Wedug puran, po opuszczeniu Mathury Kryszna zaoy tam miasto Dwaraka (Dvrak), identyfikowane ze wspczesnym miastem o tej samie nazwie na terenie stanu Gudarat (Gujart). Motywy zwizane z yciem Kryszny pojawiaj si jednak na terenie Gudaratu dopiero w X wieku, na paskorzebach w Surendranagarze (Surendranagar), jeli nie liczy rzeby z Bhinmal (Bhnml), obecnie w Baroda Museum, datowanej na VVI w. n.e. ktrej identyfikacja budzi wtpliwoci41. Wrd paskorzeb w Surendranagarze znajdujemy rwnie epizod pokonania wa przez Kryszn. Kalijadamana oraz Gowardhanadharana znajduj si take na sufitach wity na grze Abu (bu), w Manod (Manod), Somanath (Somanth) i Mangrol (Magrol). Motywem ujarzmienia Kaliji ozdobiony jest sufit kopuy wityni Madhawarady (Mdhavarja) w Madhawpurze (Mdhavpur), bdcy jedyn zachowan czci tej budowli. Ze schykowego okresu panowania dynastii Solanki (Solak), tj. z XXII wieku, pochodz reliefy wityni Siamladiego (mlji) przedstawice Kalijadaman oraz zabicie demonicy Putany 42. Nieco bardziej na poudnie w Ellorze (Vera) w stanie Maharasztra (Mahrra), w jaskini nr 16 zwanej Kajlas (Kailsa), wrd paskorzeb datowanych na VII VIII wiek znajduje si motyw Kalijadamany, gdzie wielorki Kryszna lew stop depcze wa43. W Indiach rodkowych motyw pokonania Kaliji zosta przedstawiony w synnej, datowanej na X wiek wityni Lakszmany (Lakmaa) w Khaduraho (Khajurho), w stanie Madhja Pradesz ( Madhya Prade)44. Wisznuizm w Indiach poudniowych utrwali swoj pozycj ju w V wieku n.e. Kult Kryszny rozwija si na rwni z iwaizmem, o czym wiadcz zabytki w Badami (Bdmi), Ajhole (Aihoe) i Pattadakallu (Paadakallu). Motyw Kalijadamany by w tym regionie Indii niezwykle rozpowszechniony. Pojawi si ju w VI wieku w Badami w Karnatace (Karaka), na paskorzebach w grotach nr 2 i 345. Widnieje on take na dwch panelach stanowicych pozostaoci wityni datowanej na pocztek VII w. n.e, obecnie znajdujcych si w miejscowym Muzeum Archeologicznym, a take w pochodzcej z poowy VII wieku wityni iwalaja (ivlaya). Motyw ten obecny jest ponadto w wityni Wirupakszy (Virpka)

Chodzi o pozbawion gowy posta zabijajc zwierz. Niekiedy uwaana jest ona za przedstawienie Kryszny pokonujcego Keina (Kein), demona pod postaci konia (BANERJEA (1994: 158)). 42 BANERJEA (1994: 159160). 43 BANERJEA (1994: 148). 44 BANERJEA (1994: 118). 45 BANERJEA (1994: 138).

41

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

59

w Pattadakal pochodzcej z VIII wieku, gdzie przedstawiony jest razem z podniesieniem gry Gowardhany oraz scen zawodw w zapasach. Nie zabrako go take w wityni Mallikarduny (Mallikrjuna) z VIII wieku w Pattadakal, w ktrej zilustrowano te kilka innych heroicznych czynw Kryszny. Nieco pniej motyw pokonania Kaliji pojawia si w VIIVIII wieku w Mahabalipuram (Mahbalipuram) w stanie Tamilnadu (Tamilnu), na monolitycznym kamiennym wozie Dharmarada ratha (dharma-rja-ratha), gdzie Kryszna, stojc na trjgowym Kaliji, trzyma oburcz jego ogon. Kryszna nie jest tu ukazany, jak zazwyczaj, w pozie tanecznej. Take w nadbrzenej wityni iwy w Mahabalipuram znajduj si reliefy ukazujce Kalijadaman wrd innych epizodw z ycia Kryszny46. Z kolei w Kaczipuram (Kcipuram) w wityni Kajlasanathy (Kailsantha) znajdujemy do niezwyke przedstawienie Kalijadamany pochodzce z VII wieku, na ktrym omioramienny Kryszna w pozie przypominajcej taniec iwy obraca wa wok siebie 47. Motyw pokonania Kaliji, wraz z podniesieniem Gowardhany, zachowa popularno na poudniu Indii rwnie w kolejnych stuleciach. witynia Pundarikaksza Perumal (sanskr.: Puarikaka Peruma; tamil.: Puarikaca Peruma) w Tiruwellaraj (Tiruveaai), datowana na VIIIIX wiek, wrd innych epizodw z ycia Kryszny, takich jak zabicie demona Keina (Kein), taniec kudam (kuam) i podniesienie Gowardhany, mieci realistyczn i pen wyrazu scen, na ktrej Kryszna stawia lew nog na kapturach Kaliji, przygniatajc go praw, i trzyma ogon wa oburcz. Kalijadaman znajdujemy te na kamiennym kudu (kuu)48 w Kawerippakkam (Kvrippkkam)49. W okresie panowania dynastii Czolw (Cola), tj. od X do XIII wieku, dominujc religi na poudniu Indii sta si iwaizm. Z powodu braku patronatu wadcw witynie wisznuickie byy nieliczne, sceny z ycia Kryszny pojawiaj si jednak rwnie w wityniach powiconych iwie. Motyw Kalijadamany zdobi iwaick wityni Nagewaraswamiego (Ngevarasvm) w Kumbhakonam (Kumbhakonam), obok scen podniesienia Gowardhany oraz maego Kryszny kradncego maso. W okresie Czolw pokonanie wa przez Kryszn stanowio jeden z popularniejszych tematw piknych figur w brzie. Do najbardziej wartociowych

BANERJEA (1994: 126127). PRECIADO-SOLIS (1984: 114). 48 Motyw dekoracyjny w ksztacie okna mansardowego, szeroko rozpowszechniony w sztuce Indii. 49 BANERJEA (1994: 128).
47

46

60

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

naley eksponat znajdujcy si w Muzeum Narodowym w Delhi, ujawniajcy artystyczn doskonao i gracj50. Motyw Kalijadamany znajdujemy w wielu XII- i XIII-wiecznych wityniach na terenie stanu Karnataka, wrd innych scen heroicznych czynw Kryszny, m.in. w wiatyni Amrytewary (Amritevara) w Amrytapurze (Amtapura), Wiry-Narajany (Vra-Nryaa) w Welawadi (Velavadi), Mallikardunaswamiego (Mallikarjunasvm) w Basral (Basral), Keawy (Keava) w Somanathpurze (Somnthpur); Lakszmi-Narasinhy (Lakm-Narasiha) w Nuggihalli (Nuggihalli) oraz LakszmiNarasinhy w Bhadrawati (Bhadrvati)51. Scena pokonania Kaliji pojawia si te w kilku poudniowoindyjskich wityniach pochodzcych z okresu imperium Widajanagaru (Vijayanagar), tj. XIVXVII wieku, m.in. ri Waradaradaswamiego (r Varadarjasvm) w Kaczi (Kc), w rirangam (rragam) oraz Siuczindram (ucndram)52 na terenie Tamilnadu. Bengal jest regionem, w ktrym wisznuizm i kult Kryszny znalaz wielu wyznawcw. Cho trudno okreli pocztki wisznuizmu w tej czci Indii, wiadomo, e ju w VI w. n.e. by on popularn religi. Pierwszym miejscem na terenie Bengalu, w ktrym znajdujemy du liczb scen z ycia Kryszny, jest witynia w Paharpurze (Phpur), na terenie obecnego Bangladeszu, w dystrykcie Radsiahi (Rjh). Przedstawione tam rzeby nale do trzech grup pochodzcych z VI, VII i VIII stulecia. Cho obszernie ilustruj one wydarzenia zwizane z yciem Kryszny wrd pasterzy, brakuje wrd nich jednak pokonania wa Kaliji. JASH (1982: 139141) wyciga z tego wniosek, e kult wy nie odgrywa wikszej roli w Bengalu. PRECIADO-SOLIS (1984: 115116), opisujc rzeby w Paharpurze, czyni natomiast nader interesujce spostrzeenie, i przedstawiony tam motyw wyrwania drzew arduna jest ikonograficzn transformacj poudniowoindyjskich wyobrae Kalijadamany, na ktrych Kryszna depcze kaptury wa, trzymajc jego ogon w doni. Podobiestwo jest tak wielkie, e gdyby nie ledwie widoczne licie w doniach Kryszny, mona by zinterpretowa ten wizerunek jako pokonanie dwch wy. Wtpliwoci nie budzi jednak motyw pokonania Kaliji, ktry pojawi si znacznie pniej na terakotowych panelach XVII-wiecznych wityni w Wisznupurze (Viupur), wanym centrum nauki i sztuki53. Epizod walki z Kalij zosta do wczenie przedstawiony nieco bardziej na poudnie, na wschodnich wybrzeach Indii, w ssiednim stanie Orisa (O). Kalijadamana jest bowiem jedn z rzeb na cianach iwaickiej wityni Sinhanathy
50 51

BANERJEA (1994: 130131). BANERJEA (1994: 142143). 52 BANERJEA (1994: 126134). 53 BANERJEA (1994: 100).

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

61

(Sihantha) w Katak (Kaak), datowanej na VIIVIII wiek. Z kolei w Orissa State Museum znajduje si rzeba pochodzca prawdopodobnie ze wityni Dewi Padahari (Dev Padahr) w Bhuwanewarze (Bhuvanevar), datowana na IX lub X w. n.e.54. Kalijadamana w rytuaach Analizujc rytuay zwizane z legend o Krysznie, zauwaamy, e pokonanie Kaliji nie stanowi podstawy szerzej rozpowszechnionego obrzdu55. Najpopularniejszym witem jest Danmasztami, upamitniajce narodziny Kryszny i obchodzone smego dnia ciemnej poowy miesica bhadra (bhdra)56. Ponadto w Indiach pnocnych i wschodnich wituje si Gowardhanapud (Govardhanapj), obchodzon dzie po Diwali (Divl). Jest to wito typowo wiejskie, pasterskie, odbywajce si bez udziau braminw, z ofiarami w postaci jedzenia skadanymi wizerunkowi gry Gowardhany oraz Krysznie w postaci gry, poczone z obrzdem ku czci byda 57. Rytua zwizany z epizodem pokonania wa Kaliji wydaje si mie jedynie ograniczony zasig. PANDA (1986: 112113) opisuje obchodzone w Orisie, w miejscowociach Barpali (Barpli) i Kumbhari (Kumbhri), ludowe wito o nazwie Czadei Osza (Cadei O), przypadajce na jedenasty dzie jasnej poowy miesica bhadra, upamitniajce zwycistwo Kryszny nad wem Kalij. Jednoczenie jednak oddaje si cze Kaliji, dzikujc mu za to, e pozwoli ptakom y nad Jamun po tym, jak zosta poskromiony. Z kolei w miejscowoci Bargarh (Brgah) w czasie wita Dhanu Jatra (Dhanu Ytr) odbywa si inscenizacja walki Kryszny i Kaliji, w trakcie ktrej Kryszna przewraca w zbiorniku wodnym ogromn kuk wa58. Wszystkie trzy miejscowoci znajduj si w dystrykcie Sambalpur (Sambalpur). Co ciekawe, Nag Paczami (Ng Pacam), wito wy o zasigu oglnoindyjskm, obchodzone pitego dnia jasnej poowy miesica rawana (rvaa)59, jest w Orisie zwizane z powrotem Kryszny znad Jamuny po pokonaniu wa Kaliji60. Wedug lokalnych tradycji jego pojawienie si wraz z wem zostao przyjte z radoci

54 55

JASH (1982: 74), PANDA (1986: 9091). UNDERHILL (1991), DUBOIS (2002), STUTLEY (1977). 56 Miesic bhadra trwa od poowy sierpnia do poowy wrzenia. 57 VAUDEVILLE (1975: 99). 58 PANDA (1986: 38). 59 Miesic rawana trwa od poowy lipca do poowy sierpnia. 60 PANDA (1986: 105106).

62

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

przez pasterzy, ktrzy ofiarowali Kaliji mleko za to, e nie skrzywdzi ich ukochanego Kryszny 61. Wnioski Pord heroicznych czynw Kryszny we Wrady Kalijadamana jest jednym z dwch tematw, obok Gowardhanadharany, najczciej podejmowanych zarwno przez literatur, jak i formy dramatyczne oraz sztuk Indii. Jednak podczas gdy literatura i ikonografia wyranie preferuj wtek podniesienia Gowardhany, w tradycji teatralnej zdaje si dominowa wtek Kalijadamany. By moe zdecydoway o tym dramatyzm i widowiskowo wydarzenia, czynice z niego odpowiedni temat sztuki teatralnej, w poczeniu ze stosunkow atwoci inscenizacji w porwnaniu z podniesieniem gry Gowardhany. Z kolei w sferze obrzdowoci motyw pokonania Kaliji zdaje si stanowi zjawisko cakowicie marginalne. Jak wynika z powyszej analizy, motyw Kalijadamany prawdopodobnie nie by znany literaturze okresu powstawania Mahabharaty. Moliwe jednak, e ju wczeniej istniaa w okolicach Mathury lokalna legenda, ale nie bya ona wwczas akceptowana jako cz oficjalnych nauk wisznuckich62. Temat pokonania przez Kryszn wa Kaliji zosta podjty w pierwszych wiekach naszej ery (IIIV) przez wczesne dziea o charakterze wisznuckim, dramat Bhasy Balaczarita, Hariwansi i Wisznupuran, jednak rozstrzygnicie, ktre z nich jest najstarsze, nastrcza trudnoci. Dziea te gloryfikuj Kryszn jako posta bohatersk. W pniejszym okresie w kulcie Kryszny zacz przewaa nurt bhakti poaczony z erotycznym mistycyzmem. Widocznymi tego przejawami, ale jednoczenie czynnikami, ktry utrwaliy w tradycji posta Kryszny jako kochanka, byo powstanie Bhagawatapurany oraz Gitagowindy. Tym samym dziea te przyczyniy si do osabienia popularnoci heroicznych elementw biografii boga pasterza. Gdy w XVI wieku Czajtanja wystpi z ideaami erotycznego nurtu ruchu bhakti, liryk wisznuick Bengalu zdominowa ju ostatecznie Kryszna jako kochanek i tylko nieliczni poeci podejmowali wtki podniesienia Gowardhany oraz pokonania Kaliji. Tradycje teatru witynnego i ludowego wydaj si jedynymi formami kultury Indii, w ktrych temat walki Kryszny z Kalij zachowa popularno do wspczesnoci.

PANDA (1986: 105106). Farquhar, J.N., An Outline of Religious Literature of India, Delhi (1967: 100), cyt. za JASH (1982: 144).
62

61

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

63

W ikonografii epizod Kalijadamany pojawi si najwczeniej w okolicach Mathury, Radasthanie oraz w Indiach poudniowych, w tym samym okresie, na ktry datowane s najstarsze rda literackie do dziejw Kryszny Gopali. Temat ten by najbardziej rozpowszechniony na poudniu i na zachodzie Indii, natomiast do rzadki w Indiach pnocnych oraz wschodnich. Naley podkreli, e ustpowa on popularnoci motywowi podniesienia gry Gowardhany, obecnemu na terenie niemal caego subkontynentu indyjskiego. Motyw Kalijadamany pojawia si czsto tam, gdzie przedstawiane byo rwnie podniesienie Gowardhany, oraz w miejscach, gdzie sceny z ycia Kryszny ilustrowane byy do wyczerpujco. Brak dostpnych danych etnograficznych na temat istnienia ludowych obrzdw zwizanych z Kalij poza Oris nie pozwala na wycignicie wnioskw co do zasigu i roli epizodu Kalijadamany w obrzdowoci Indii. Z pewnoci mit ten nie stanowi podstawy rozpowszechnionego rytuau o charakterze oglnoindyjskim. Nie mona wykluczy, e jego zasig ogranicza si do tradycji Orisy. Jest jednak rwnie prawdopodobne, e istniejce w innych regionach Indii rytuay nie zostay przez badaczy opisane. Uwaa si powszechnie, e w pocztkowej fazie rozwoju kultu Kryszny epizod podniesienia Gowardhany mia podkreli bosko boga-pasterza i wyszo jego kultu nad kultem traccego ju na znaczeniu Indry oraz e podobn rol w mitologii Kryszny peni te prawdopodobnie wtek walki z Kalij, czyn wzorowany na rygwedyjskim motywie zabicia przez Indr Wrytry (Vtra)63. Obydwa motywy zdaj si mie rwnie gbszy wymiar symboliczny. W pierwszej z tych dwch walk Kryszna pokonuje wadc wy, a zatem i wiata podziemnego, a w drugiej zwycia Indr, wadc niebios. W obydwu wydarzeniach Kryszna wydaje si te manifestowa swoj wadz nad wodami: wypdzajc Kalij, uwalnia bowiem rzek od wowej trucizny, za pokonujc Indr ratuje ludzi i zwierzta przed ulewnym deszczem. Zagadnienia te wymagaj jednak osobnych bada.

BIBLIOGRAFIA BANERJEA 1974 BANERJEA 1994 = Banerjea, Jitendra Nath: The Development of Hindu Iconography. Munshiram Manoharlal, New Delhi 1985. = Banerjea, Priyatosh: The Life of Krishna in Indian Art. Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, Delhi 1994.

63

GONDA (1954: 156157).

64

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

= Bhasa: Bla-carita. Bak Kunbae (red.): Bhsas Two Plays, Avimraka and Blacarita. Meharchand Lachhmandas, Delhi 1968. BhP = Bhgavata-pura. C.L. Goswami (red.): rimad-Bhgavata Mahpura. Motilal Jalan, Gorakhpur 1971. BVP = Brahma-vaivarta-pura. Baman Das Basu (red.), Rajendra Nath Sen (tum.): The Sacred Books of the Hindus. Brahma-vaivarta puranam. Vol. XXIV, Panini Office, Allahabad 1922. = Chakravarty, Atul Chandra: The Story of Krishna in Indian Literature. CHAKRAVARTY 1976 Indian Associated Pub. Co., Calcutta 1976. COOMARASWAMY = Coomaraswamy, Ananda K.: History of Indian and Indonesia Art. 1927 Goldston, London 1927 [reprint: Munshiram Manoharlal, Delhi 1972]. = Diskalkar, D.B.: Some Brahmanical Sculptures in the Mathura MuDISKALKAR 19321934 seum, Journal of the United Provinces Historical Society 5,1 (1932 1934) 1857. = Dubois, Jean Antoine: Hindu Manners, Customs and Ceremonies. DUBOIS 2002 Courier Dover Publications, New York 2002. [1. wydanie: frinted for Longman, Hurst, Bees, Orme and Brown, London 1817]. GG = Jayadeva: Gta-govinda. Barbara Stoler Miller: Gtagovinda of Jayadeva: Love Song of the Dark Lord. Motilal Banarsidas, Delhi 2006. = Gonda, Jan: Aspects of Early Viuism. Oosthoek, Utrecht 1954. GONDA 1954 = Grabowska, Barbara: Powstanie, rozkwit i zmierzch liryki wisznuickiej GRABOWSKA 1995 Bengalu. Bis-Press, Warszawa 1995. = Grabowska, Barbara: Kryszna. Z dziejw literatury indyjskiej. WydaGRABOWSKA 2008 wnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. = Grabowska, Barbara; ugowski, Andrzej (tum.): Pie o Krysznie GRABOWSKA Pasterzu. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1996. UGOWSKI 1996 = Grabowska, Barbara; liwczyska, Boena; Walter, Elbieta: Z dzieGRABOWSKA jw teatru i dramatu bengalskiego. Wydawnictwo Akademickie Dialog, LIWCZYSKA Warszawa 1999. WALTER 1999 = Grabowska, Barbara; Walter, Elbieta: Zarys historii literatury GRABOWSKA Bengalu. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1988. WALTER 1988 = Hopkins, Edward Washburn: The Religions of India. Edward Arnold, HOPKINS 1902 London 1902. HV = Hari-vaa. Rmtej Pey (red.): rharivaapura Nrya bhk sahita. Paita-pustaklaya, Vras 1968. = Jash, Pranabananda: History and Evolution of Vaiavism in Eastern JASH 1982 India. Roy and Chowdhury, Calcutta 1982. MAJUMDAR 1969 = Majumdar, Bimanbehari: Ka in History and Legend. University of Calcutta, Calcutta 1969. = Mylius, Klaus: Historia literatury staroindyjskiej. Wydawnictwo MYLIUS 2004 Akademickie Dialog, Warszawa 2004. = Panda, Sadhu Caran: Nga Cult in Orissa. B.R. Pub. Corp., New Delhi PANDA 1986 1986. BC

NR 16 (2009)

EPIZOD POKONANIA PRZEZ KRYSZN WA KALIJI

65

= Preciado-Solis, Benjamin: The Ka Cycle in the Puras. Themes and Motifs in a Heroic Saga. Motilal Banarsidass, New Delhi 1984. = Renik, Krzysztof: Kathakali. Sztuka indyjskiego teatru. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1994. = Rutkowska, Tatiana; Stasik, Danuta: Zarys historii literatury hindi. RUTKOWSKA Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992. STASIK 1992 = Sen, Dinesh Chandra: Vanga Sahitya Parichaya or Selections from the SEN 1914 Bengali Literature. University of Calcutta, Calcutta 1914. SKA = rdharadsa: Sad-ukti-karmta. Pandit Ramavatar Sarma (red.): Sadukti Karnamrita by Sridhara Dasa. Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1921. SKK = Bau Cads: r-ka-krtan. Amitrasdan Bhacrya (red.): Bau Cadser rikakrtan. Jijs, Kalikt 1969. SKV = Guarj Khn Mldhar Vasu: r-ka-vijay. rcaitanyav, rmypur 2002. SRK = Vidykara: Subhita-ratna-koa. D.D. Kosambi, V.V. Gokhale (red.): Subhitaratnakoa compiled by Vidykara. Harvard Oriental Series, 42, Harvard University Press, Cambridge 1957. = Stutley, Margaret and James: A Dictionary of Hinduism. Routledge STUTLEY 1977 & K. Paul, London 1977. = liwczyska, Boena: The Gtagovinda of Jayadeva and the KaLIWCZYSKA 1994 ytr. Oriental Institute, Warsaw University, Warsaw 1994. = liwczyska, Boena: Tradycja teatru witynnego kudijattam. WyLIWCZYSKA 2009 dawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009. UNDERHILL 1991 = Underhill, M.M.: Hindu Religious Year. Asian Educational Services, New Delhi 1991. = Varadapande, Manohar Laxman: Krishna Theatre in India. Abhinav VARADAPANDE 1982 Publications, New Delhi 1982. = Vaudeville, Charlotte: The Cowherd God in Ancient India. W: LawVAUDEVILLE 1975 rence S. Leshnik, Gnther-Dietz Sontheimer (red.): Pastoralists and Nomads in South Asia. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1975: 92116. ViP = Viu-pura. H.H. Wilson (red.): The Vishnu Purana. A System of Hindu Mythology and Tradition. Punthi Pustak, Calcutta 1972. PRECIADO-SOLIS 1984 RENIK 1994

SUMMARY

The Theme of Ka and the Serpent Kliya in Indian Traditions Two episodes in the legend of Ka-Gopla play a special role among his feats accomplished in Vraja: the lifting of Mount Govardhana and the subjugation of

66

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Kliya, when Ka battles with the king of serpents who has been poisoning the waters of the Yamun. After a short introduction explaining the significance of both the motifs, the article discusses the occurrence and popularity of the Kliya-damana theme in Sanskrit and Bengali literatures. The author also attempts to trace its history and importance in Indian theatrical traditions, iconography and rituals. The Kliya theme emerges in Indian literature and iconography in the post-Gupta period, being widely common until the decline of Goplas heroic aspect. But whereas the literature in Sanskrit and Bengali favours the incident of Govardhana, temple and folk theatre underlines the importance of the Kliya episode, where it has remained popular up to the present day. Interestingly, as the available ethnographical material suggests, the Kliya-damana episode seems not to have a widely spread ritual counterpart, except for the folk traditions of Orissa.

Przemoc, dyskryminacja, wykluczenie spoeczne wie indyjska oczami Mahaswety Devi

WERONIKA ROKICKA
(Uniwersytet Warszawski)

My, Lud Indii, uroczycie postanowiwszy przeksztaci Indie w Suwerenn Republik Demokratyczn oraz zapewni wszystkim jej obywatelom: Sprawiedliwo spoeczn, ekonomiczn i polityczn; Wolno myli, sowa, przekona, wiary i kultu, Rwno praw obywatelskich i moliwo rozwoju []1. Fragment preambuy do Konstytucji Republiki Indii

Zielone pola ryowe, rzeki, stawy krajobraz bengalskiej wsi od wiekw inspirowa pisarzy i poetw. Z czasem sta si wanym korelatem kulturowym nieodcznym elementem tosamoci narodowej Bengalczykw. Przemiany polityczne, spoeczne i gospodarcze, ktre przynis XX wiek, kazay jednak spojrze odmiennie na rzeczywisto wiejsk. Wie kiedy symbol sielanki, nietknitej natury, mioci, ucieczki od ciaru cywilizacji zacza by postrzegana jako epicentrum konfliktu midzy grupami spoecznymi. Odzyskanie przez Indie niepodlegoci i przyjcie systemu demokratycznego oznaczao nadanie praw politycznych milionom mieszkacw wsi, ktrzy, podobnie jak dzi, stanowili wtedy wikszo obywateli kraju. Chopi przestali by niewolnikami, po raz pierwszy mogli decydowa o swojej przyszoci, jednak tylko w teorii. Utrwalone przez wieki podziay spoeczne i ekonomiczne nie zostay zniesione wraz z uchwaleniem nowej konstytucji. Co wicej, stay si bardziej widoczne, kontrastujc silnie z deklaracjami politycznymi twrcw republiki. Bieda, wykluczenie spoeczne, dyskryminacja ze wzgldu na kast, wykorzystywanie do pracy niewolniczej to tylko niektre z problemw indyjskiej wsi. Elity polityczne kraju nie chc o nich mwi otwarcie. Do tych, ktrzy przeamuj milczenie, naley bengalska pisarka i dziaaczka spoeczna Mahasweta Devi (Mahvet Dev).
1

Konstytucja (1976: 3).

Studia Indologiczne 16 (2009) 6784. Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

68

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Mahasweta Devi (ur. 1926 r.) zadebiutowaa w 1956 roku powieci biograficzn Dhansir rani (Jhsr rn; Krlowa Dhansi), opowiadajc histori bohaterskiej krlowej, ktra walczya przeciw Brytyjczykom w czasach powstania sipajw w 1857 roku. Pisarka w latach siedemdziesitych zacza wystpowa w obronie praw ludnoci plemiennej, dalitw oraz chopw. Napisaa wiele zbiorw opowiada o ludnoci plemiennej; najbardziej znany z nich to Agnigarbha (Agni-garbha; ono ognia) z 1978 roku. Za swoj pierwsz powie powicon tej tematyce Aranjer adhikar (Arayer adhikr; Prawo do lasu) zostaa uhonorowana w 1979 roku najwyszym indyjskim wyrnieniem literackim nagrod Sahitya Akademi. Mahasweta Devi jest zarwno pisark, jak i dziaaczk spoeczn. W latach osiemdziesitych bya szczeglnie zaangaowana w prac dziennikarsk. Pisaa reportae do dziennika Jugantar (Yugntar), a nastpnie miaa swoj regularn rubryk w jednej z najwikszych gazet bengalskich Wartaman (Vartamn). Obecnie wydaje kwartalnik Wartika (Vartik), skierowany do biednych rolnikw, ludnoci plemiennej i robotnikw. W 1980 roku zaoya organizacj, ktrej celem jest walka z prac niewolnicz, a ostatnio dziaa w wielu lokalnych stowarzyszeniach i angauje si w ycie polityczne. 1. Konflikt spoeczny na wsi Ry oznacza sianie ziarna, a potem przesadzanie modziutkich siewek [do ziemi zalanej] wie wod pory deszczowej. Uprawa ryu ma w sobie wiele matczynego ciepa. Ry jest jakby matk Indii 2. Mahasweta Devi patrzy na yzne pola ryowe. Mimo swojego pikna kryj one straszn tajemnic s polem bitwy. Konflikt o ziemi rozrywa wie na p, dzieli spoeczestwo na wyzyskiwanych i wyzyskujcych, na uprawiajcych ziemi i na tych, ktrzy czerpi z niej zyski. Mahasweta Devi patrzy na wie oczami swoich bohaterw, chopw, i ry traci swj matczyny wymiar, staje si symbolem niesprawiedliwoci, wyzysku. Jest jakby chlebem ogldanym w witrynie drogiej piekarni, czym niedostpnym. Po odzyskaniu przez Indie niepodlegoci formalnie zniesiono na wsi system feudalny; majtki zamindarw (zamndr), wielkich posiadaczy ziemskich, miay by poddane parcelacji, a ziemia oddana chopom 3.

ABT, s. 331: dhn mne dhn roy. tr-par varr natun jale iu dhn-cr nee deoy. dhn vypri kata mt-bhve bhar. bhrat-varer dhtr yena dhn . 3 CHANDRAMUKHERJEEMUKHERJEE (2000: 376).

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

69

Wikszo zamindarw staraa si jednak obej nowe przepisy, eby nie straci swojej dawnej pozycji. Historie kilku rodzin opisane przez Mahaswet Devi dobrze oddaj najpopularniejsze sposoby, do ktrych uciekali si zamindarowie w walce o zachowanie wpyww. Jednym ze sposobw zachowania majtku byo przepisanie ziemi na osoby istniejce tylko na papierze. By to sposb okrelany po bengalsku benami (benmi), czyli posugujcy si nie swoim imieniem, pseudonimem4. Oprcz czerpania zyskw z ziemi, zamindarowie inwestowali te w inne przedsiwzicia, ktre, tak jak na przykad bazar, pomagay im lepiej kontrolowa cay lokalny rynek. Sprzyjaa im nieskuteczno w egzekwowaniu nowego prawa. Wedug Mahaswety Devi wynikaa ona nie ze saboci aparatu administracyjnego, ale z braku woli rozwizania problemu. Partiom politycznym nie zaleao bowiem na zmianie status quo na wsi. Bogaci waciciele ziemscy dysponowali cennym dla partii kapitaem, a w zamian otrzymywali niepisane prawo do zatrzymania swoich ogromnych majtkw ziemskich. Oprcz benami drugim sposobem ochrony swoich wpyww byo zachowanie tylko takiego obszaru ziemi, jaki by dopuszczalny w ustawie likwidujcej system zamindarw, i sprzedanie reszty zaraz przed wejciem w ycie przepisw, czyli przed przymusow parcelacj gruntw. Nie byo to wic amanie prawa, jak w pierwszym wypadku, ale przebiega walka o zachowanie majtku. Now metod na rzdzenie wsi bya te lichwa, ktra staa si dla nowych panw wsi atwym sposobem nie tylko na zarobienie, ale take na uzalenienie od siebie chopw, a nawet przejcie ich majtkw uzyskanych dziki parcelacji. Opisujc spoeczestwo wsi po odzyskaniu przez Indie niepodlegoci, Mahasweta Devi rysuje skrajnie dychotomiczny obraz struktury spoecznej. To wieczna konfrontacja midzy dwiema grupami spoecznymi. Pierwsz stanowi ludno plemienna i przynalecy do niszych kast robotnicy rolni, drug waciciele ziemscy, zwani teraz nie zamindarami, ale dotdarami5. Oficjalnie poza konfliktem pozostaje szeroko pojta administracja publiczna z zasady powoana do dziaania w interesie ogu spoeczestwa. Autorka wielokrotnie podkrela jednak, e przedstawiciele wadz, policjanci czy onierze wywodzili si zawsze z elit spoecznych, byli wic blisi dotdarom i patrzyli z lekcewaeniem na chopw. Nie starajc si zachowa pozorw neutralnoci, administracja pastwowa stoi po jednej ze stron konfliktu spoecznego, czynic go konfrontacj bez arbitra. W ujciu Mahaswety Devi domniemany arbiter, czyli wadza, jest jedynie narzdziem przemocy.

SBED 688. Beng. jotdr waciciel ziemski (SBED 356); w czasach kolonialnych dotdarowie stanowili klas redni na wsi, zarzdzajc o wiele mniejszym majtkiem ni zamindarowie.
5

70

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

2. Dyskryminacja Nikt nie pozbawia obecnych rolnikw prawa do zostania jutro robotnikami rolnymi. Nie na prno konstytucja indyjska zapewnia kademu obywatelowi prawo do tego, by zosta tym, kim chce, stosownie do jego zdolnoci 6. Ironi, ktra przebija w tym zdaniu, przesiknite jest cae pisarstwo Mahaswety Devi. Autorka nie szczdzi ostrych sw po adresem wadz, szczeglnie wadz stanowych Bengalu Zachodniego oraz rzdzcej w nim Komunistycznej Partii Indii (Marksistowskiej). W swych oskareniach wychodzi poza granice Bengalu, poza oskarenia wobec konkretnych partii czy politykw, i krytykuje cay system polityczny Indii. Wedug Mahaswety Devi indyjska demokracja poniosa porak, poniewa jest fikcj w dziedzinie praw czowieka i obywatela. Konstytucja Republiki Indii wyranie mwi, e zakazuje si wszelkiej dyskryminacji ze wzgldu na kast7. Tymczasem system kastowy wci jest fundamentem ycia spoecznego i politycznego w pastwie. Formalnie ludno plemienna ma zapewnione miejsca w administracji, w szkoach i na uczelniach. Dotyczy to take osb nalecych do niszych kast, tzw. kast rejestrowych8. Czy jednak takie rodki formalne s w stanie zmieni rzeczywiste pooenie ludzi? Czy plemiona uratuje to, e kilku Santalw zajmuje stanowiska wiceministrw, a paru Munda jest urzdnikami indyjskiej administracji?9 pyta Mahasweta Devi. Autorka nie ma wtpliwoci, e musi nastpi przede wszystkim zmiana w mentalnoci hindusw: aden hindus z wyszej kasty nie jest w stanie zrozumie kogo, kto naley do ludnoci plemiennej, kto urodzi si jako spoecznie wykluczony. To wykluczenie zaczo si dawno temu. Czarna ludno plemienna jest pierwszym dzieckiem czarnych Indii. Potem przyszli oni.

6 ABT, s. 373: jker cir gm kl khet-majur habr adhikr-o ke e ney n. bhratya savidhne ye-yr himmate y-habr adhikr khub-i sammnita . 7 Art. 15. 8 Ang. scheduled castes and tribes. 9 ABT, s. 391: du-eki sotl upamantr v mu i.e.es. dekhe ki laka-koi di-vs bce?

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

71

Zabrali plemionom wszystko i podzielili midzy siebie. Tak rozpoczo si wykluczenie. I trwa nadal10. W rzeczywistoci wiejskiej opisanej w powieci wszystkie stanowiska kierownicze od komisarza policji, urzdnika do spraw rozwoju wsi, po szefa jednostki terenowej partii piastuj ludzie z wyszych kast. Administracja, ktra powinna by bezstronna i realizowa konstytucyjn zasad niedyskryminacji, w powieci staje si potworem niszczcym tych, ktrym ma suy. W Indiach sfera prawna czsto mija si z rzeczywistoci. Tak te jest w wypadku zasady zakazu dyskryminacji. Trudno j stosowa, kiedy cay indyjski wiat spoeczny zbudowany jest na hierarchicznych zalenociach. Dyskryminacja towarzyszy czowiekowi na kadym etapie ycia. Gdy idzie do szkoy, gdy rozpoczyna prac, gdy zakada rodzin, gdy angauje si w ycie spoeczne i polityczne. Jedn z postaci stworzonych przez Mahaswet Devi, ktra moe by symbolem nierwnoci szans, jest tytuowy bohater powieci Aparesian Basaj Tudu (Aprean Basi uu; Operacja Basaj Tudu). Basaj od dziecistwa walczy o swoje miejsce na ziemi, stara si przebi przez spoeczne ukady. Gdy dostrzeg, e uderza gow w mur, ktrego nie da si rozbi, rozpocz krucjat przeciwko spoeczestwu. By Santalem i z mlekiem matki przekazane mu zostao pitno spoecznego wykluczenia. Tak rozpoczyna on swoj opowie: Znasz moj histori. Nie miaem ojca ani matki. Gdy zmara ciotka, miaem sze lat. Zostaem cakiem sam. Pan Gokul przekona dyrektora szkoy misyjnej, eby mnie przyj. Bardzo si staraem, jednak ani Kongres, ani komunici, nikt nigdy nie zapomnia, e jestem niedotykalny11. W Indiach nie ma obowizku szkolnego*, a edukacj prowadz gwnie szkoy prywatne. Ratunkiem dla najbiedniejszych s szkoy misyjne. Tak szans dosta
10 ABT, s. 391: di-vs haye keu yadi janmy, tabe se ye-vacan-bodh niye janmy, tr arik pr ks kono vara-hindu hate pre n. e-i vacan-bodh es phr byk. ka-bhrater ka di-vs pratham santn. tr par r sabi. se di-vsder vacita kare sakale niye nila sab, bhg kare nila. se-i vacan-bodh theke uru. tr-par dine dine. 11 ABT, s. 339: mok tum jnu. bp ni, m ni, pisi mrte ne ek, cha bachur ok. miane sheb lyil si u gokul-bbur kathy. si bhla kj karchilu. kintuk kagres karchu ki pri, kyo bhule ni chuy chut. * Obowizek szkolny wprowadza dopiero Ustawa o prawie do bezpatnej edukacji i o obowizku szkolnym (Childrens Right to Free and Compulsory Education Act 2009) przyjta przez Parlament Indii 5 sierpnia 2009 roku i podpisana przez prezydenta Indii 26 sierpnia 2009 roku przypis Redakcji.

72

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

wanie bohater Mahaswety Devi. Czy jest to jednak szansa, czy przeklestwo, pyta bohater: Bez wzgldu na to, kto rzdzi, ludnoci plemiennej odmawia si podstawowych praw, a trac siy, zostaj alkoholikami, pastw lichwiarzy, niewolnikami i z resztk nadziei zwracaj si do misji 12. W oczach Basaja Tudu misje s symbolem litoci wobec najbiedniejszych i spoecznie odrzuconych. Bohater powieci sam si przekona, e daj tylko zudn nadziej, iluzj rwnoci. W indyjskim spoeczestwie nie gwarantuje si rwnych szans w dorosym yciu. Basaj Tudu, ktry jako czowiek wyksztacony wrci do swoich rodzinnych stron, nie by jeszcze tego wiadomy: Kiedy odszedem z misji i wrciem do wioski, Gokul powiedzia: Wic teraz jeste panem, Basaj? Kto by przypuszcza, e jeste Santalem, jednym z tych, ktrzy chodz w przepaskach na biodrach i jedz [polne] szczury i pajki?13. Basaj rozpocz dorose ycie peen wiary. By wyksztacony i pewny siebie. Wydawao mu si, e wanie tacy jak on s powoani do przeprowadzenia rewolucji na wsi. Rozpocz dziaalno polityczn. By zapatrzony w komunistyczne ideay rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej. lepo oddany partii powici jej trzydzieci lat. Wszed w dorose ycie, zapominajc, e umiech moe wyraa wyszo albo podlego 14, jak to okrela autorka. Z czasem zorientowa si, e wci tkwi w tym samym gszczu hierarchicznych zalenoci, jak wtedy, kiedy by dzieckiem. Przez lata zajmowa podrzdne stanowisko. Gdy odway si poprosi o awans, zosta sekretarzem dystryktu w komrce partii zajmujcej si problemami chopw. Wicej nie odwayli mu si zaproponowa panowie z Kalkuty, jak ich z pogard nazywa Basaj. Jego awans by wic tylko formalny, bo nigdy nie zosta zaakceptowany przez przywdcw jako kto im rwny. Dla kalkuckich bhadralokw (bhadra-lok) nie by charyzmatycznym liderem, ale niedotykalnym, Santalem, wiejskim aktywist. W innym miejscu Basaj wspomina:

ABT, s. 391: sakal rejime-i di-vs sakal, maul adhikr srer karte karte nitnta komar-bh, hn-bal, made cur, mah-janer sud o beh-begrr ikr haye miane choe kono r tany. 13 ABT, s. 339: mian hathe lu, palye lu, t gokul-bbu balchilu, basi ye bbu hay gelu? ? lei par indur mka khy samjer sntl, t ke balbu? 14 ABT, s. 346: hsir supiriyar o inphiriyar igri bhed che.

12

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

73

Czy panowie z partii, nalecy do nowego pokolenia, traktowali Santalw, Kaorw, Tiorw jak braci? W domu pana Samanty wy pilicie herbat w filiankach, a ja w glinianym kubeczku 15. Po trzydziestu latach Basaj zrozumia w peni cice na nim pitno niedotykalnoci. Odway si na bunt i odszed z partii. Wybra ycie poza spoeczestwem, bo nie chcia zaakceptowa jego zasad. Jako partyzant terroryzujcy wacicieli ziemskich i policjantw y w ukryciu. By sam, ale wreszcie mg by dumny ze swej tosamoci, ktr spoeczestwo hinduskie kazao mu traktowa jak przeklestwo. Wygra ze spoeczestwem nie potrafia natomiast Chuni Kotal, ju nie posta fikcyjna jak Basaj, ale moda dziewczyna z plemienia Lodha, ktrej histori opisaa Mahasweta Devi w jedym ze swoich artykuw16. Chuni bya pierwsz kobiet pochodzenia plemiennego, ktra, zdeterminowana, by skorzysta z przysugujcego jej prawa do edukacji i rwnego traktowania, ukoczya szko redni i dostaa si na studia. Okazao si jednak, e szkolnictwo na niszym poziomie nie byo dla niej takim piekem dyskryminacji i szykan jak uniwersytet. Profesorowie szydzili z niej publicznie. Po niezdanych po raz drugi egzaminach domagaa si powoania komisji do zbadania jej sprawy, jednak ponowny egzamin po zmianie egzaminatorw rwnie zakoczy si porak. W 1992 roku Chuni Kotal popenia samobjstwo, a rezultatem oficjalnego ledztwa bya konkluzja, e zrobia to z powodw osobistych, i adne konsekwencje nie zostay wycignite. Oprcz prawa do edukacji i dyskryminacji ze wzgldu na pochodzenie etniczne historia Chuni dotyka te innego wanego tematu w twrczoci Mahaswety Devi odnoszcego si do problemu spoecznego wykluczenia i dyskryminacji pozycji kobiety w spoeczestwie indyjskim. Najbardziej znane opowiadanie poruszajce t tematyk to Draupadi (Draupad), wstrzsajca historia modej dziaaczki politycznej, wdowy o plemiennym pochodzeniu, ktra zostaje zgwacona przez policjantw. Draupadi, podobnie jak jej m, naleaa do ruchu naksalitw, zwizanego z ugrupowaniami komunistycznymi o orientacji maoistycznej, walczcymi o sprawiedliwo spoeczn na wsi. Partyzantka naksalicka walczya z systemem politycznym i bya systematycznie niszczona przez wojsko i policj. W jednej z akcji schwytano take Draupadi, ktra jako kobieta, a do tego wdowa, staa si obiektem przemocy seksualnej.

ABT, s. 339: latun jamny, prir bbur sntl-kor-tiorare bhi-bhgn bhbe? ? tthe smanta-bbur bsy tumr piyly c khet, mu mir bhe? 16 DEVI (2000: 139143).

15

74

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Draupadi znajduje si we wszystkich moliwych krgach odrzucenia spoecznego. Dyskryminowana ze wzgldu na pe, stan cywilny, plemienne pochodzenie, orientacj polityczn, staje si jednym z najbardziej charakterystycznych bohaterw twrczoci Mahaswety Devi. Dyskryminacja przenika cae spoeczestwo na wielu poziomach i na kadej paszczynie zalenoci nie tylko zawodowej czy politycznej, ale te rodzinnej. Jedn z bohaterek powieci Operacja Basaj Tudu jest Malaja (Malay ), crka inspektora policji. Malaja pochodzia z bramiskiej rodziny, ale jej m nalea do plemienia Ruidas (Ruids). Ojciec Malaji by jednym z dwch braminw w komendzie policji. Jego status znacznie si jednak obniy w wyniku mezaliansu crki. Gwny inspektor wyranie okazywa mu swoj wyszo. Sytuacji nie agodzi nawet fakt, e jego zi by czonkiem korpusu Indyjskiej Suby Cywilnej. Wkrtce okazao si, e Malaja nie moe mie dzieci. Dramat odrzuconej przez rodzin kobiety zosta przyjty jako aska okazana przez bogini ojcu braminowi. Rodzin ucieszya wiadomo, e jej haba trwa bdzie tylko jedno pokolenie. Mahasweta Devi wielokrotnie odnosi si do sytuacji, w ktrych walka o zachowanie pozycji spoecznej zabija w ludziach ludzkie odruchy i uczucia. Naczelna zasada indyjskiej tradycji hierarchiczno jest wedug niej przeklestwem. Jak podkrela pisarka, w tym wycigu na szczyt zatraca si to, co najcenniejsze czowieczestwo, umiejtno spojrzenia na innego nie jak na rywala, na obcego, ale jak na drugiego czowieka. Jak mwi Santal Basaj Tudu: Los by dla mnie askawy. Jestem jednym z tych nagich i godnych robotnikw rolnych, ktrzy, mimo e kopani i paczcy z blu, nigdy nie podzielili si na kasty. Wci wszyscy moemy je z tej samej miski17. 3. Bieda i wykluczenie spoeczne Stosunki spoeczne na wsi opisane przez Mahaswet Devi s oparte na relacjach czysto ekonomicznych. wiat podzielony na uprzywilejowane grupy posiadaczy i tych, ktrzy dla nich pracuj, przypomina rodzcy si kapitalizm w XVIII-wiecznej Anglii. Okres ten nazywa si czsto dzikim kapitalizmem ze wzgldu na stopie eksploatacji robotnikw, brak jakiegokolwiek prawa pracy i prymitywne warunki produkcji nastawione na zysk. Angielskie manufaktury i zielone pola ryowe Indii

ABT, s. 339: mr kapl ynek bhla, yi le bhukh lo sakal khet-majur, r lth kheyye mgyer bethy jte pte bhg hay ni. ek dharma hi hathe sabhe bht khy. O organizacji spoecznej Santalw patrz: DUYKER (1987: 170).

17

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

75

to z pozoru dwa odlege od siebie wiaty. Analizujc powie Mahaswety Devi, trudno jednak nie zauway podobiestwa tych dwch systemw ekonomicznych, ktre dzieli przestrze czasowa i geograficzna, ale czy brutalno i brak szacunku dla czowieka. Indie po odzyskaniu niepodlegoci odeszy od feudalizmu, jednak kolejne reformy nie byy na tyle skutecznie egzekwowane, eby zapewni chopom sprawiedliwy podzia ziemi i samowystarczalno. Po kilku dekadach nowy system okaza si jeszcze bardziej brutalny ni poprzedni. Autorka przedstawia rzeczywisto jednostronnie, z pozycji ofiar dzikiego kapitalizmu. Opisujc przede wszystkim sytuacj najliczniejszej grupy spoecznej robotnikw rolnych, ale take drobnych rolnikw dzierawcw, Mahasweta Devi skupia si na kilku aspektach zalenoci ekonomicznych na wsi. Gwne problemy robotnikw rolnych to nieprzestrzeganie prawa dotyczcego pacy minimalnej oraz niestabilno zatrudnienia. Pracodawcy, dotdarowie, mog w kadej chwili zwolni robotnika i zmusi go tym samym do migracji do innej wsi czy nawet regionu. Problemy, z ktrymi borykaj si wszyscy rolnicy, zarwno ci nieposiadajcy ziemi, jak i ci, ktrzy maj jej za mao, by si utrzyma, to ograniczony dostp do wody oraz zaduenie. Subkontynent indyjski wydaje si wspania yzn krain, gdzie zbiory odbywaj si dwa razy do roku, a ziemi odywiaj obfite deszcze monsunowe. Woda, ktra zgodnie z prawem natury naley do wszystkich, jest jednak przy zastosowaniu wspczesnej techniki zawaszczona przez nielicznych. Toczca si na wsi wojna o wod jest w rzeczywistoci walk o ycie. Budowane od czasw zielonej rewolucji kanay irygacyjne maj by wybawieniem dla indyjskich rolnikw. Pozwalaj bowiem na magazynowanie i lepsze wykorzystanie wody z deszczw monsunowych podczas miesicy, w ktrych nie wystpuj opady. Jednoczenie jednak wraz z wprowadzeniem systemw irygacyjnych atwiej jest kontrolowa dostp do wody. Budowniczowie kanaw nie przewidzieli, e beneficjentami nowych rozwiza bd jedynie ci, na ktrych terenie one si znajduj, czyli wielcy posiadacze ziemscy dotdarowie. Kontrola nad kanaami staa si dla nich jedn z metod walki z nieposusznymi chopami, i to metod szczeglnie okrutn, bo pozbawiajc ludzi podstawy ycia, czyli wody. Dotdarowie uwaaj, e skoro kanay le na ich ziemiach, to s oni ich wacicielami. W rezultacie tej filozofii czystego zysku drobni rolnicy i robotnicy rolni musz si zadowoli, jak przed wiekami, wod deszczow lub kopanymi prymitywnymi metodami dziurami w ziemi, ktre przypominaj studnie, tyle e woda w nich nie jest rwnie czysta. Ta woda musi im wystarczy do nawadniania pl, picia oraz wszystkich codziennych czynnoci. Dlatego w rzeczywistoci s skazani na przychylno natury, ktra moe sprawi, e pora deszczowa bdzie dusza ni zwykle. Po raz kolejny chopi staj si ofiarami niewydolnego systemu administracji. Zgo-

76

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

dnie z prawem dotdarowie maj obowizek udostpnienia kanaw irygacyjnych, poniewa mimo e znajduj si one na ich ziemiach s wasnoci pastwa. Jest to jednak martwy przepis. Administracji bardziej zaley na przychylnoci dotdarw ni na przestrzeganiu prawa. Administracja nie tylko przymyka oko na amanie prawa przez bogatych posiadaczy ziemskich, ale take sama czynnie w nim uczestniczy. Jednym z gwnych rde dochodw dotdarw jest nielegalne wykorzystywanie pomocy pastwowej z funduszu rozwoju. Fundusze te, stworzone z myl o restrukturyzacji wsi, finansuj takie przedsiwzicia, jak budowa kanaw irygacyjnych, spichlerzy czy drg. S one rzeczywicie realizowane, ale zamiast do poprawy ycia rolnikw pienidze publiczne wykorzystuje si do tworzenia prywatnych imperiw dotdarw. W powieci Operacja Basaj Tudu autorka przedstawia przypadek dotdara Pratapa Goldara (Pratp Goldr), ktry utrzymywa cae swoje gospodarstwo z funduszy pastwowych. Pratap Goldar nie mia skrupuw i budowa z rozmachem. Z pienidzy pastwowych zamiast wiejskiego szpitala powstaa szeroka droga, dziki ktrej transportowa ry na sprzeda. Zamiast odbudowa zniszczone po powodzi domy, Pratap postawi ogromny magazyn na swoje ziarno. Nie tylko korzysta z inwestycji, ale kontrolowa ca pomoc, ktra bya przeznaczana dla biednych rolnikw. W wielkich magazynach skadowa wszystko, co miao by przeznaczone dla chopw, od zapasw ywnoci po ubrania. Podobnie przywaszcza sobie rodki uprawy rolin, takie jak nawozy, czy te zapasy ziarna przeznaczone do zasiewu, ktre rzd dostarcza biednym rolnikom po okresach suszy. Urzdnicy z funduszu rozwoju, ktrzy przybywali na wie, wiedzieli o tym procederze. Dotdar umia jednak zadba o to, aby obsadzano stanowiska administracyjne ludmi, ktrzy nie poinformuj wadz o amaniu przez niego prawa. Jeli na jego posesji pojawia si nowy urzdnik, ktry odmawia wzicia apwki, od razu by o tym informowany jego zwierzchnik i zgodnie z wol dotdara urzdnika przenoszono do innego departamentu. Dotdarowie musieli mie kontrol nad wszystkim, co dziao si na ich terenie. Czuli si jedynymi panami wsi. Mogli decydowa o yciu i mierci swoich niewolnikw, ktrymi w rzeczywistoci stawali si robotnicy rolni. Kluczow rol w tym podporzdkowaniu gra dostp do wody. Paradoksem byo wic to, e za pienidze z pastwowych funduszy rozwoju budowano kanay, ktre staway si symbolem nowego niewolnictwa. Walka o wod opisana przez Mahaswet Devi wydaje si bardziej nieludzka ni jakakolwiek wojna, poniewa zabija ludzi powoli. Gin nie tylko od kul dotdarw, ale przede wszystkim z godu, z pragnienia, od chorb zwizanych z uywaniem brudnej wody. Ta wojna jest take walk przeciwko naturze, nieznajcej pojcia nierwnoci. Mahasweta Devi tak opisuje umierajc od suszy wie:

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

77

Miesic djajsztha18 by niesamowicie gorcy. Niebo pono, a ziemia pkaa. Ziemia i czowiek pragnli wody. Woda huczaa w kanaach. W wiosce Bakuli [dotdar] Surja Sau nie czerpa [jednak] wody z kanaw, nie uprawia ziemi. Niewzruszony patrzy, jak jego ziemia uprawna pka, a pknicia staj si coraz gbsze. Patrzy na [spragnionych] ludzi, ktrzy o wicie i w nocy przychodzili po wod z kanaw. Wokoo palca susza. Nawet doy z wod w ziemi wyschy. Spragnionym wody huczenie kanaw ranio uszy, przez uszy dochodzio do serca, przez serce do krwi 19. Klski ywioowe, susze czy powodzie, czsto dotykaj Bengal. To wanie od nich rozpoczyna si zwykle tragedia drobnych rolnikw. Niezdolni do utrzymania rodziny popadaj w dugi i od tej pory s zdani na ask lichwiarzy. Jeli nie uda im si spaci poyczki, trac ziemi, a ci, ktrzy jej nie maj cay dobytek. Zazwyczaj jest to jednak pocztek niekoczcej si niewoli, uzalenienia na cae ycie od poyczkodawcy. System poyczek oplata niczym wielka sie ca spoeczno wsi i tworzy promienist konstrukcj, w ktrej centrum jest lichwiarz otoczony przez cakowicie od niego zalenych chopw. Na wsi opisanej przez Mahaswet Devi nie dziaaj banki ani system poyczek pastwowych. Rolnik w potrzebie moe liczy tylko na ask lokalnego lichwiarza, ktry zna swoj przewag nad biedot wiejsk i dobrze wie, jak j wykorzysta. Sytuacj osb zaduonych komplikuje znaczco fakt, e poyczkodawc jest najczciej dotdar, czyli zwykle ich pracodawca. Jeli nie spacaj odsetek, moe ich zwolni lub po prostu nie wypaca im pensji. Co wicej, dotdar ma moliwo celowego wpywania na pogorszenie si sytuacji rolnikw w podlegych mu wioskach, by mc czerpa jeszcze wiksze korzyci ze swojej dodatkowej profesji lichwiarza. Opisana w poprzednim rozdziale sytuacja zamykania chopom dostpu do wody jest najatwiejszym sposobem zmuszenia ich do brania poyczek. Jeli nienawodniona ziemia nie wyda plonw, rolnik potrzebuje pienidzy na kupno jedzenia i zwrci si do lokalnego lichwiarza.

Miesic kalendarza bengalskiego przypadajcy na drug poow maja i pierwsz poow czerwca. 19 ABT, s. 382: duranta garam chila e jyaihe. k jvalchila, mi phchila. mi o mnu jal cichila. knler jal chuchila sagarjane. bkuli grme srya su knl theke jal nicchila n. c karchila n. sva-cake vin manas-tpe dekhchila, tr dhner jami phche, phche, phal bao hacche. dekhchila, bhore o rte knler pathe jalbhisr mnuer aphuranta s-yoy. catur-dike prajvalanta khar. dkguli avadhi ukno. eta jal-hnaty knler garjan bao kne lge, kn theke mane, man theke rakte .

18

78

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Mahasweta Devi opisuje, jak wyglda sam proces poyczania rolnikom pienidzy. Poyczkodawca podsuwa chopu umow i kae mu j podpisa, wiedzc dobrze, e jego klient jest analfabet. Cz rolnikw jest niewiadoma tego, co czyni, i nie rozumie konsekwencji zoenia podpisu w postaci odcisku kciuka na umowie. Inni s zdesperowani i godz si na kade warunki, nawet w ciemno, poniewa zaley im na pienidzach. Jeden odcisk palca wie ich z lichwiarzem do koca ycia. Umowy spoczywaj bowiem w archiwach poyczkodawcw, bdc w razie kontroli wadz dowodem, e rolnik zgodzi si na stawiane mu warunki. Brak jakiejkolwiek kontroli pastwowej nad systemem poyczek widoczny jest jednak przede wszystkim nie wtedy, gdy rolnik zaciga dug, ale gdy prbuje si od tej zalenoci finansowej uwolni. Wikszo rolnikw nie zna swoich praw i nie wie, do kogo si zwrci. Natomiast ci, ktrzy s wiadomi swoich uprawnie, znaj te swoje ograniczenia. Ksigi rachunkowe lichwiarzy s jak pytony: poykaj, ale nie wypluwaj. Gdy tylko kawaek ziemi dostanie si do ksigi rachunkowej, nie ma szans na jego odzyskanie 20. Droga wydaje si zamknita. Wyzwoleniem dla chopw mogaby by jedynie pomoc pastwa, ktre zgodzioby si przyj na siebie spat dugw. Autorka nie pozostawia jednak nadziei. Tak jak w wielu innych wypadkach, administracja publiczna nie jest dostatecznie sprawna, by egzekwowa prawo o umorzeniu poyczek, a skorumpowani urzdnicy nie wykazuj woli, eby pomc rolnikom w uwolnieniu si od dugw. Opisane przez Mahaswet Devi wydanie odgrnego zarzdzenia o anulowaniu zaduenia nic w stosunkach na wsi nie zmienio. Wkrtce przyjdzie nastpna susza, potem pora deszczowa, a wraz z ni powodzie i wtedy zabraknie ju pastwa, ktre mogoby pomc, poyczajc pienidze czy dajc ywno. Chopi znw bd skazani na lokalnych lichwiarzy. Autorka przedstawia ten jake prosty rachunek, ktry skazuje miliony bohaterw jej twrczoci na niewol, spogldajc na zielone pola ryowe oczami dotdara Surji Sau: Surja Sau patrzy na niebo i cieszy si, przewidujc susz, nieurodzaj i gd. Nie ma zbiorw. Gd! Poyczki. Poyczka znaczy odsetki. Umorzenie dugw to farsa. [] Surja Sau ma niezwyk moc pami-

ABT, s. 334: mah-janer jbd khti ajagar-sad. gilte jne, ugrote jne n. se kht theke se jami beroy n r.

20

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

79

tania sum poyczek udzielonych setkom ludzi przez setki pokole, a takich jak on s setki 21. Wpltani w zamknity krg zaduenia rolnicy trac ziemi. Cz z nich wybiera najbardziej tragiczn drog lawinowo ronie liczba chopw odbierajcych sobie ycie22. Ci, ktrzy zdecyduj si walczy, staj si robotnikami rolnymi. Mimo e wedug cenzusu z 2001 roku stanowi oni 27 procent populacji w Bengalu Zachodnim23, przez lata nie przysugiway im adne prawa, a te, ktre mieli, nie byy respektowane. Byli potrzebni wacicielom ziemskim i caym Indiom, poniewa stanowili tani si robocz, a pastwo nie ponosio adnych kosztw z nimi zwizanych. Przede wszystkim jednak robotnicy rolni s dla autorki przykadem upadku czowieczestwa. W stosunkach pracy, jakie panuj na bengalskiej wsi, robotnik traci podmiotowo, nie jest jednostk, ale czci masy. Znamienne staje si wic okrelenie tania sia robocza, wskazujce zarwno na utrat indywidualnoci przez robotnikw, jak i na ich przedmiotowo w relacjach spoecznych. Traktowano ich jak maszyny, jak narzdzia, ktrych si uywa, a potem zuyte wyrzuca. Problemy robotnikw rolnych to przede wszystkim nieprzestrzeganie przez pracodawcw przepisw o pacy minimalnej, godzinach pracy czy pracy dzieci. Prawdziwym dramatem robotnikw rolnych s jednak nie niskie stawki wynagrodzenia, ale oderwanie od ziemi. Autorka wielokrotnie przedstawia ziemi jako matk dawczyni ycia. Bengalska ziemia utracia jednak t pierwotn cech w momencie, gdy zostaa zabrana tym, ktrzy j uprawiali. Dotdarowie jedynie ni zarzdzaj, traktujc jako rdo dochodu, a nie rdo ycia. Dla robotnikw rolnych jest symbolem niesprawiedliwoci, znakiem, e ludzie postpuj wbrew naturze. Mahasweta Devi wskazuje na brak symetrii w stosunkach pracodawcy z pracownikiem w indyjskim prawie pracy. Robotnicy rolni s zatrudniani na dzienne kontrakty i wypaca im si wynagrodzenie kadego dnia. Dotdarowie nie maj obowizku podpisywania z nimi duszych umw czy kontraktw sezonowych. W takim stosunku pracy przywizanie jest czysto jednostronne. To robotnikowi zaley, by mie prac. Pracodawca nie ma wobec niego adnych zobowiza.

ABT, s. 384: kintu ker gatik dekhe, khar-ajanm-durbhika ynisipeyane srya su ullasita hate pre. c nei. durbhika! . mne sud. -mukubi in-o prahasan. [] ata ata loker ata ata rakam vanukramik er hisb mane rkhr atycarya kamat srya suder, ata ata srya suder thke . 22 SAINATH (2007: 32) 112 tysicy osb w latach 19932003, dane dotycz tylko wacicieli ziemi, wyczajc czonkw rodzin. 23 PREMI (2006: 251).

21

80

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Nie dziwi wic, e moliwoci protestu ze strony pracownikw s niewielkie. Nie ryzykuj oni nawet, e strac prac, po prostu nastpnego dnia dotdar nie przyjmie ich na jednodniowy kontrakt. Robotnicy, ktrzy zdecyduj si na protest, s wyrzucani poza wiosk i musz szuka pracy w innym regionie Bengalu. Ta wiadomo bezdomnoci i kruchoci ycia stanowi trzon yciowej tragedii robotnikw. Posiadanie ziemi jest w ujciu Mahaswety Devi nie tylko faktem ekonomicznym, zwykym aktem wasnoci, ale przede wszystkim wanym elementem wizi spoecznych i kulturowych. Zbiorowy bohater powieci, ktrym s robotnicy rolni i dzierawcy, jest pozbawiony ojczyzny rozumianej jako zbiorowo zamieszkujca dane terytorium, ktrej czonkw czy wsplna kultura i historia. Mieszkacy wsi, zmuszeni do cigej migracji, trac tosamo. W sposb szczeglny dotyczy to ludnoci plemiennej, ktrej kultura pierwotnie bya silnie zwizana z ziemi. Mahasweta Devi patrzy na t ginc tosamo robotnikw jako na proces odrywania si spoeczestwa od natury. Ten fundamentalny kiedy zwizek czowieka z natur zatraca si i zostaje zastpiony kontraktem, ekonomiczn zalenoci, w ktrej nie ma miejsca na czowieczestwo. 4. Przemoc Dychotomicznie skonstruowane spoeczestwo wsi przesiknite jest przemoc. Na wsi wojna toczy si permanentnie zarwno jako codzienna batalia o jedzenie czy dostp do wody, jak i w postaci bezporedniej jako powstania chopskie oraz walka partyzancka. Mahasweta Devi opisuje wie jako miejsce, gdzie ycie ludzkie nie ma adnej wartoci. Waciciele ziemscy strzelaj do chopw, ktrzy zakradaj si, by czerpa wod z kanaw, by nie umrze z pragnienia. Chopi pracuj niewolniczo, walczc o jedzenie dla swoich rodzin. Walka zbrojna to jednak dla nich ostateczno akt desperacji tych, ktrzy cae ycie byli traktowani jak niewolnicy, jak przedmioty, ale nie chc umiera na kolanach. Policjanci i wojsko, wiadomi swojej niemocy, przeraeni si rebeliantw, znaj tylko jeden sposb obrony przemoc. Mahasweta Devi obnaa rzeczywisto wiejsk, pokazujc okruciestwo sub. Pisarka ukazuje przemoc jako naturalny rodek osigania celu w zdegenerowanym ukadzie spoecznym opartym na walce dwch grup chronionych przez suby porzdkowe bogatych i bezbronnych biednych. Przy cakowitym braku komunikacji oraz niemonoci porozumienia wytwarza si w spoeczestwie napicie i atmosfera strachu. Przemoc zastpuje dialog. Mahasweta Devi tak opisuje ten mechanizm psychologiczny:

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

81

Najpierw karabinw uywaj onierze i policjanci. Potem bro strzela sama. Maszyny. Maszyna nie potrafi myle. Gdy karabin maszynowy staje si zabjc, nie potrafi osdzi, czy strzela do mczyzny, kobiety czy dziecka 24. Mahasweta Devi, opisujc okruciestwo onierzy, nie tyle ocenia ich jako jednostki ludzkie, co krytykuje system, ktry doprowadzi ludzi do braku zmysu oceny i samokontroli. Stosunki spoeczne, ktrych sedno stanowi konflikt, odzieraj ludzi z czowieczestwa, przeobraaj ich w maszyny. To, co przeraa jednak bardziej, to przemoc zaplanowana i przemylana. Odczowieczenie szeregowych onierzy budzi groz; jest jednak nieporwnywalne z premedytacj ich przeoonych, ktrzy steruj akcj anihilacji nieposusznych grup spoecznych. Mahasweta Devi opisuje taktyk policji na przykadzie Deokiego Misira (Deok Misir), funkcjonariusza z fikcyjnej wioski Daguli ( Jgul): Tak wygldaa strategia: kiedy ludzie Samanty walczyli ze sprzymierzecami Basaja, Deoki pomaga Samancie i eliminowa 90 procent rebeliantw przez ataki zbrojne oraz taktyk znale i zniszczy. [Pozostae] dziesi procent jednak ostrzega, by mogli uciec. Jaki wic by obraz Deokiego wrd nich? Tak, tak, z jego powodu zgino wiele ludzi, ale to pewnie przez naciski administracji. [Ludzie s przekonani, e] on sam tak naprawd jest peen wspczucia; jeli nie, to dlaczego uratowa te dziesi procent? 25. Policjant dokonuje tej nieludzkiej kalkulacji z niezwyk lekkoci. Przewrotno, ktr si kieruje, speniajc swoj misj, nie budzi w nim moralnego sprzeciwu. mier przestaa by dla niego tragedi, a staa si rutyn, jeszcze jednym zadaniem do wykonania. Nie zastanawia si nad win czy bezbronnoci swoich ofiar, poniewa te pojcia przynale do innego wiata, a w jego rzeczywistoci nie ma miejsca na czowieczestwo.

ABT, s. 386: prathame jaoy n v puli bandukke cly. pare gney stra-i tder cly. yantra. yantrer kono vivecan uday hate pre n. mein-gn yakhan kilr, takhan rgeer madhye ke puru, ke nr, ke iu, se hisb kar sambhav nay. 25 ABT, s. 333: kaual e-i rakam yakhan basider sage smantader bdhla, takhan deok smantader madat dila, basider ata-kar nabbai-janke hay rm enkur, nay src yn esray kariye dila. kintu ata-kar da-janke ipe dila phue y bch sakal, eva tder kche deokr imeji hala k-rakam? hy, hy, or khabare be kichu mareche bae, kintu se hayto prasaner cpe. lok sale simpytheik, naile da-janke bcla kena?

24

82

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Twrczo Mahaswety Devi jest manifestem przeciwko spoeczestwu przemocy, systemowi, w ktrym ycie przestao by wartoci absolutn. Pisarka usprawiedliwia chopw ich brutalno jest oznak siy i ywotnoci, aktem odwagi. Gloryfikuje ich samych, ale nie ich metody dziaania. W spoeczestwie strachu nie ma wygranych. 5. Podsumowanie Przywdca santalski Basaj Tudu, rebeliant chopski z XIX wieku, naksalitka Draupadi, walczca o prawo do edukacji Chuni Kotal bohaterowie Mahaswety Devi, zarwno fikcyjni, jak i historyczni s zapomniani, odrzuceni, ale nie chc si zadowala pozycj ofiary. Staj si symbolicznymi przywdcami swoich grup spoecznych chopw, robotnikw rolnych, kobiet, ludnoci plemiennej i w ich imieniu domagaj si godnoci i szacunku. Nie chc by traktowani jako gorsi, inni, obcy w kraju, ktry formalnie jest take ich ojczyzn. Ich walka nie jest tylko walk o teraniejszo o ziemi, wod, sprawiedliw pac czy rwno szans, ale take o pami historyczn. Mahasweta Devi patrzy, jak zanika kultura ludowa czy tosamo ludnoci plemiennej. Dyskryminacja kultury plemion indyjskich zaczyna si ju na paszczynie jzykowej. Jzykiem santalskim mwi wicej ludzi ni kaszmirskim czy sindhi, ktre s oficjalnymi jzykami uznanymi przez konstytucj26. W podrcznikach historii nie widniej take informacje o powstaniach plemiennych przeciw Brytyjczykom czy uczestnictwie ludnoci plemiennej w ruchu niepodlegociowym. Pyta wic Mahasweta Devi: Czy Basaj i caa ludno plemienna skoczy tak jak rdzenni mieszkacy Ameryki Nawahowie czy inni Indianie? Rezerwaty. Muzea. Chodcie, zobaczcie. Oto rezerwat. Ci to Munda, ci Santalowie, tamci to Marijowie27. Bengalska pisarka ma wiadomo, e bez odpowiedniej polityki kulturalnej, bez zaangaowania wadz owiatowych, a take dziennikarzy i publicystw niemoliwa jest rewolucja w stosunkach spoecznych i ekonomicznych na wsi. To, co udao si bez wtpienia jej samej przez czterdzieci lat kariery literackiej, to przeamanie spoecznego milczenia i pokazanie, e literatura nie powinna jedynie opisywa rzeczywistoci, ale take j zmienia. W 2006 roku Mahasweta Devi bya gociem

DEVI (2000: 111). ABT, s. 392: basider avasth ki habe merikr dim di-vs nbhjo o anynya re-iniynder mato? kanjrbh. saraka. myujiyam. eso. dekhe yo. sarakita vasatite er hala mu, er s otl, er mriy.
27

26

NR 16 (2009)

MAHASWETA DEVI

83

specjalnym Midzynarodowych Targw Ksiki we Frankfurcie. W swoim przemwieniu na inauguracji Targw powiedziaa: Poprzez moje artykuy prasowe, przez petycje, sprawy sdowe, listy do wadz, dziaalno w organizacjach, poprzez lokaln gazet Wartika, ktr wydawaam i w ktrej oddaam gos ludziom wykluczonym, wreszcie przez moj twrczo, chciaam skoni nard, eby zauway brutaln rzeczywisto odrzuconej czci indyjskiego spoeczestwa. Chciaam wczy ich zapomnian i niezauwaan histori w histori caego narodu. Powtarzaam wielokrotnie, e niepodlego naszego narodu bya fikcj; nie byo niepodlegoci dla uciskanej czci spoeczestwa, ktrej wci odmawia si podstawowych praw []. Stwierdziam kiedy, e zawsze pisaam o kulturze uciskanych. [] Trwam w przekonaniu, e kada kultura tak stara jak nasza, eby przetrwa, musi opiera si na jednej, podstawowej, powszechnie akceptowanej idei czowieczestwie. Na tym, by uznano prawo innych do godnego czowieczestwa. To jest wanie moja walka. Moje marzenie. W moim yciu i w mojej twrczoci28.

28

DEVI (2006: 56, 10): Through reports in newspapers, through petitions, court cases, letters to the authorities, participation in activist organizations and advocacy, through the grassroots journal I edit, Bortika, in which the dispossessed tell their own truths, and finally through my fiction, I have sought to bring the harsh reality of this ignored segment of Indias population to the notice of the nation, I have sought to include their forgotten and invisible history in the official history of the nation. I have said over and over, our independence was false; there has been no independence for these dispossessed peoples, still deprived of their most basic rights. [pp. 56] I claim elsewhere to have always written about the culture of the downtrodden. [] I cling to the belief that for any culture as old and ancient as ours to have survived over time and in time there could only be one basic common and acceptable core thought: humaneness. To accept each others right to be human with dignity. This then is my fight. My dream. In my life and in my literature. [p. 10].

84

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

BIBLIOGRAFIA ABT = Dev, Mahvet: Aprean Basi uu. Ajay Gupta (red.): Mahvet Dev Racan-samagra 8. De j Pblii, Kalkt 2003: 327409. = Chandra, B.; Mukherjee, A.; Mukherjee, M.: India after Independence 1947-2000. Penguin Books, New Delhi 2000.

CHANDRA MUKHERJEE MUKHERJEE 2000 = Devi, Mahasweta: Dust on the Road: The Activist Writings of MahaDEVI 2000 sweta Devi. Seagull Books, Calcutta 2000. = Devi, Mahasweta: Cultural Speaker On the occasion of inauguraDEVI 2006 tion of the Frankfurt Book Fair, 2006. www.book-fair.com/imperia/ md/content/pdf/pressepr/pressemappen/eroefnungsfeier_3_10_2006/ mahasweta_devi_e.pdf [data dostpu: 10.2007; wersja niemiecka: www.amnesty-meinungsfreiheit.de/dokumente/ devi2006.pdf]. = Duyker, Edward: Tribal Guerillas: The Santals of West Bengal and the DUYKER 1987 Naxalite Movement. Oxford University Press, New Delhi 1987. Konstytucja 1976 = Konstytucja Republiki Indii. Zakad im. Ossoliskich Wydawnictwo PAN, Wrocaw 1976. = Premi, Mahendra K.: Population of India in the New Millenium: PREMI 2006 Census 2001. National Book Trust India, New Delhi 2006. = Sainath, P.: Vaque de suicides et crise de lagriculture. Le Monde SAINATH 2007 diplomatique: Manire de voir (sierpiewrzesie 2007): 3235. SBED = Samsad Bengali-English Dictionary. Sahitya Samsad, Kolkata 1998.

SUMMARY

Violence, Discrimination, Social Exclusion Indian countryside in Mahasweta Devis eyes The article focuses on the writings of the Bengali novelist, essayist and social activist Mahasweta Devi. Through more then 40 years of her literary career, she has been concerned with the political, social and economic problems of the Indian countryside. In her writings, she shows a realistic image of the Indian village far from its idyllic vision created by Bengali literature in the past. The aim of this article is to present major problems related to the countryside raised by Mahasweta Devi in her writings: violence, discrimination and social exclusion. She analyses all of them in three dimensions: political, social and economic discrimination can be found in education, professional and political life, and social exclusion is related not only to poverty, but also to the rejection of the cultural and political recognition of excluded groups, such as tribes, peasants and women.

New Findings on Netaji Subhas Chandra Bose (From Russian, British and Indian Archives)
PURABI ROY

Subhas Chandra Bose (Sbhcandra Bas) stood at the heart of the Indian national freedom movement and remains its representative figure. He was an outstanding personality and also a supreme popular leader. His genius lay in understanding that among the people there was a profound revolutionary sprit which only waited to be called upon. He was very conscious of the nature of bargain with the British, his uncompromising attitude made him their Number One enemy. In 1921, Bose returned to India from England. After resigning from his post in the Indian Civil Service, Subhas threw himself heart and soul into the national movement under the leadership and guidance of Chitta Ranjan Das. The politics of C.R. Das was the mature expression of that political realism which was still in a nebulous state in young Boses mind. C.R. Das dedication to Swaraj, or self-government, was unambiguous and categorical. No wonder that Bose felt he had found his leader, and he dedicated himself to acquiring political training under Das. A large number of left-wing nationalists all over the world thought that the Soviet Revolution heralded an era of unprecedented social and economic reconstruction. The progress and development of the Socialist evolution in Russia had a very powerful influence upon the East. After the October Revolution and formation of the Third International in 1919, Indian revolutionaries gradually started establishing and expanding their contacts with The Comintern and later many joined the Communist University of the Toilers of the East (KUTV).This was the setting up the programme. In March 1922, just after the sitting of the Enlarged Executive Committee of the Comintern, Comrade Brandler, the then member of the presidium of the Comintern, and Comrade Losovsky of the Profintern asked Abani Mukherjee, an Indian revolutionary, to go to India and study the situation in person. Abani came to India, met Chitta Ranjan Das in Calcutta and spent there the next 11 months. C.R. Das requested his young soldier, Subhas, to arrange a safe and secure place for Abani to live. Those days brought Bose and Abani close together. Abani, after his return to the USSR, stated in his report to Comrade Petrov, Secretary, Eastern Section, Comintern, Moscow:
Studia Indologiczne 16 (2009) 85106. Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

86

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

[With] the right-hand man of C.R. Das, Mr. S. Bose, being procommunist, and a friend of ours, we have a good influence over the Swarajya Party.1 A careful study of various reports, debates and correspondences of the Executive Committee of the Communist International (ECCI) relating to India can provide a very systematic and clear picture of and reveal a number of unknown details about the Indian revolutionaries and freedom fighters in connection with the USSR. The report of Comrade Johnstone to the Eastern Secretariat of the Comintern of 1929 observes: a Socialist Youth Movement is very strong but it is intellectual with no proletarians in it and it has no proletarian outlook. They are led by Young Nehru and Chandra Bose The Socialist Youth base themselves on Socialism. 2 The Report on India at the Tenth Plenum of the ECCI, dated July 3, 1929, notes: The movement in Bengal was quite different. In Calcutta a small group of Communists proved so far incapable of emerging from the petty bourgeois mire, although efforts have been made by some comrades. This is due also to the fact that of all the Workers and Peasants Parties the one of Bengal had the deepest traditions which linked it up with the Left wing of Swarajism.3 The materials for the Twelfth Plenum (1932), and for the Thirteenth Plenum (1933) of the ECCI made critical analyses of the national reformists. The Twelfth Plenum material (1932) states: The left national reformists are strengthening their positions and head certain sections of the proletariat the Left national reformists are taking advantage of the weakness of the Communist Party. 4

Abani Mukherjee: Report on Indian Situation and My One and-a-half Years Work There, dated 22.08.1924 , [in:] ROYGUPTAVASUDEVAN (1999: 187). 2 Report of Johnstone to the Eastern Secretariat, ECCI on India, dated 12.02.1929, [in:] ROYGUPTAVASUDEVAN (2000: 63). 3 Report on India at the Tenth Plenum of ECCI, dated 03.07.1929, [in:] ROY GUPTAVASUDEVAN (2000: 51). 4 Eastern Secretariat Letter, dated 17.08.1932Materials for the Twelfth Plenum of the ECCI of India, [in:] ROYGUPTAVASUDEVAN (2000: 182).

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

87

It is interesting to observe that the material for the Thirteenth Plenum of the ECCI of November 14, 1933, divided the bourgeois national camp into three groups. According to the analyses, the third group consists of Left Congressists Bose & Co. who, while criticising Gandhi from the Left, propose it to participate in the legislative assemblies and are preparing new leaders. It will not be wonderful if the Left Bose & Co. and the Right join together and try to form a Party similar to the former Swaraj Party.5 In 1933, Bose reached Vienna for the purpose of recovering his health. In Europe he was practically in externment. He was not permitted to go to England, the USSR and America. But Subhas Bose was a firm believer in the importance of foreign propaganda instrumental in achieving Indias freedom. He made an elaborate plan to set up centres of Indian nationalist propaganda in various European countries with a view to bridge the gulf between the East and the West. Indian revolutionaries in Europe like Shyamaji, Krishna Varma, Sardar Singh Rana, Madame Bhikaji Cama, continued with their untiring effort to build up contacts with the Bolsheviks. Mikhail Pavlovich, a close associate of Lenin, was in Paris and had shouldered the responsibility of keeping a regular relationship with the revolutionaries of the East. Virendranath Chattopadhyay, who worked for the League Against Imperialism and for National Independence, Berlin, was a dedicated worker of the Communist International. Apart from his regular contacts with Soviet Comrades in Leningrad and Moscow he had established a very good relationship with the Soviet TASS representatives in Berlin. The Soviet TASS representation in Berlin was one of the main sources supplying information about India to the USSR. Virendranath made full use of it by introducing A.C.N. Nambir to the then TASS representative in Berlin, Z.H. Menkes. In 1933, when Bose arrived in Berlin, A.C.N. Nambiar helped him to maintain regular contacts with Z.H. Menkes and U.I. Annankova. As an unofficial ambassador, Bose started visiting European countries. In 1933, he went to Romania where, in Bucharest, he met and enjoyed the hospitality of one of the best eye specialists, Lt. Col. Dr. Narsingh Mulgand. The Maharashtrian doctor and Bose exchanged their ideas and set up a future plan. From Romania, Bose went to Poland. The Oriental Society in Warsaw invited him to a social gathering where he spoke about the plans to establish a Polish-Indian Society, which would endeavour to foster cultural and commercial relations between India and Poland. In

Material for the XIII Plenum of the ECCI, dated 14.11.1933, [in:] ROYGUPTA VASUDEVAN (2000: 194195).

88

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Warsaw, he met a famous Orientalist, Stainsaw F. Michalski, who was exceedingly hospitable and presented his publications to Bose. Subhas Bose took part in the convention of the students of Asia held at Rome in December 1935. The conference was inaugurated by Benito Mussolini. In February 1936, he went to Ireland. He always greatly admired the Irish struggle for freedom under amon De Valera; they met in Dublin and Bose was received by him cordially, and was accorded a state reception. During his travel in Europe Bose felt that everywhere there was a colossal ignorance about Indian matters, but at the same time there was a general feeling of sympathy for and interest in the country. He realised that this sentiment could easily be enlarged and developed if Indians worked for it. The Cominterns Indian Section meticulously observed and noted Boses untiring effort to acquire international interest and his work to set out plans with the help of A.C.N. Nambiar by maintaining regular contact with the USSR through the TASS representation in Berlin. The letter of Gordon (a nickname) to Charlie Johnson dated March 23, 1936 clearly indicates: it is a good job that Bose is not allowed to return to India to further complicate a difficult situation for our comrades. 6 Finally, Bose started for home, but as soon as he reached Bombay he was again arrested. India expressed universal discontent at his continued incarceration by observing a hartal on May 10, 1936. After several months of suffering he was unconditionally released on March 17, 1937. Subhas Chandra Bose was a successful and worthy President of the Indian National Congress. As the Congress President he did his best to strengthen the opposition of the Congress party to any compromise with Britain. Throughout 1938, he repeatedly advised the Congress Socialist Party to broaden its platform and form a left bloc to rally all the radical and progressive elements in the Congress. This the party did not do. Nevertheless, he knew that within the Congress and among the people in general he had a very large measure of support and all that he needed was an unswerving and disciplined party behind him. Besides, the left wing, or radical elements in the Congress, who were responsible for Boses re-election in 1939, were at disadvantage because they were not organised under one leadership. Indias primary political need in 1939 was a loyal and disciplined left-wing faction in the Congress. So, Bose took the decision to resign from the presidentship and immediately

Letter of Gordon to Charlie Johnson, dated 23.3.1936, [in:] ROYGUPTA VASUDEVAN (2000: 256).

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

89

proceeded to mobilise all the radical left-wing forces under one banner. This party was called the Forward Bloc, which sprang into existence in response to a historical necessity. On the other side, the Russo-German pact of 1939 was an event of the highest significance to India. It enables the intellectuals, who were in any case drawn to National Socialism, to look upon Germany and Italy as forces which would bring about the end of British rule in India in friendship with the Soviet Union. During this period, Bose surveyed the whole war situation and came to the conclusion that Indian freedom fighters should have firsthand knowledge of what was happening abroad and should join the fight against the British. After considering different options with the comrades of various organisations and parties, he found no other alternative but to travel abroad. The initial detailed plan of escape was primarily consulted and discussed with Niranjan Talib, editor of Desh Darpan. Sardar Baldev Singh, later Indias first Defence Minister, introduced Talib to Achar Singh Chena of the former Gadr Party. The Executive Committee of the Communist Party of Lahore decided that Achar Singh, whose Soviet name was Larkin, and who was one of the organisers of Kirti7 in the North West Frontier, should meet Bose in order to chalk out the detailed escape plan. Comrade Achar Singh Chena and Comrade Ram Kishen came to meet Bhagat Ram Talwar in his village in the North West Frontier. Bhagat Ram Talwar was a member of the Forward Bloc and engaged in the secret activities of the Kirti Party. Archar Singh met Bhagat Ram in June 1940 and requested him to help Bose reach the border of the Soviet Union, crossing through the tribal belt of Afghanistan. After working out the escape plan, Achar Singh (Larkin) left for the Soviet Union. In December 1940, Larkin submitted the thesis The National Front in India to Comrade Stalin. A letter from the Head of the Cadres Section, Gulyaev, and Senior Referent, Kozlov, to G.M. Dimitrov, concerning Bhagat Ram Talwar and Subhas Chandra Bose, confirms that the information received from Archar Singh Chena or Larkin coincides with the details. They wrote: Also under instructions from the Kirti Group, which is referred to everywhere in the document as the Executive Committee of the Communist Party of Lahore, he arranged the move of Bose to Kabul and then, in May 1941, he accompanied Shervan (that is, Harminder Sodi,

Kirti Indian communist group active in North West Frontier; the organisation maintained a close link with the Communist Party of India.

90

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

the former student of KUTV ) to Kabul and finally he himself came to Kabul to establish contact with us. 8 Bhagat Ram Talwar accompanied Subhas Chandra Bose to Kabul and started establishing contact with Soviet and German emissaries in Kabul. Bose lived incognito and was busy in drawing up the detailed plan of work. About Afghanistan he wrote: The German Government will have to carefully consider its attitude towards the present Afghan Government. The present Afghan Government can give much secret and indirect help to us in our work. But if they refuse to help and try to obstruct, then what should be done? Further in his plan he wrote: As regards the attitude of Soviet Russia it is very important for the above to work for Indias independence. A German-Soviet agreement on the question of India would be exceedingly desirable. If such an agreement takes place, then we may be able to send men and materials through Russia to Afghanistan and India. 9 In Kabul, his Russian contact did not work out well. Bhagat Ram introduced himself to the German diplomats as Rahamat Khan and also met Alberto Quaroni, the Italian representative in Kabul. After six weeks stay, Bose left Kabul with an Italian passport in the name of Orlando Mazzato with a Soviet transit visa. He reached Berlin via Tashkent and Moscow. Meanwhile, the Soviet TASS representative in Kabul was very active in collecting related information about the various interesting developments of Subhas Boses escape. The chief of the TASS in Moscow, Y. Havinson, was in constant touch with Comrade Ivanov, the then TASS representative in Kabul. Moscow was more curious about the activities and whereabouts of Bose than about any other leader of the Indian national freedom movement. 10 On the other side, on February 5, 1941, the Soviet representatives, Gulyaev and Kozlov from the Soviet diplomatic mission in Kabul sent a long report on Bose to the Soviet authorities:

Letter from I. Kozlov to G.M. Dimitrov concerning Bhagat Ram, Subhas Chandra Bose and Others, dated October 1941, [in:] ROYGUPTAVASUDEVAN (2000: 305). 9 War Office (WO) 208/804; London PRO archival source. 10 GARF Russian State ArchiveFond Collection 4459, Opis Inventory 38, Ed. Khra number and date: 118 March 4, 1941, Moscow (archival source).

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

91

From the very beginning of the war between the USSR and Finland, Bose criticised the anti-Soviet campaign. It should be noted that Bose was the only INC leader who unconditionally supported the Soviet Union. He tried to enter the Soviet Union twice, but could not succeed. Bose asked Achar Singh to approach comrade Stalin to seek armed help for Indias struggle for independence 11 In order to vouch for his intentions to seek Soviet support for Indias freedom movement, his speeches should be studied and not the changes in his political principles. On march 15, 1941, Schmidt, the then Secretary of the German mission in Kabul, met Soviet representative Kozlov in order to obtain a visa for an Italian citizen Orlando,12 who was obviously nobody else but Subhas Chandra Bose. In the course of their conversation Schmidt pointed out: The British home front was unstable and in particular the current situation in India was quite tense for England. This strained situation would be increased when Subhas Chandra Bose would visit Germany; and Bose is a very influential figure in India. 13 Bose left for Germany, and Bhagat Ram Talwar remained in Afghanistan to carry on his secret activities. As Rahamat Khan, he maintained regular contact with and collected detailed information from the German diplomats in Kabul, and as Rom, a dedicated Soviet loyalist, conveyed them to Zamann or Mikhil Andreevich Allakhverdov, the then KGB Officer of the Soviet Embassy in Kabul. Besides, he had one more duty: to pass over all the relevant information to the respective units of the Communist Party and Forward Bloc in India. For transmission purpose Silver Moon, a secret pass code, was used by Subhas Bose in Germany and by Talwar in Afghanistan. In December 1942, the time came when the USSR had no option but to inform its allies about their agent Rom. This is how Bhagat Ram Talwar gave service to all the three allied forces during World War II. Strange enough, this huge network of the Silver Moon secret code remained unnoticed and was never suspected by the Germans in Afghanistan. As a result they were left in total darkness about it till the end of the war.14

11 12

NAI, ACC No. 6757. NAI, ACC No. 6757. 13 NAI, ACC No. 6757. 14 KUZNETS (1992: 15).

92

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Bose did the greatest work of his life in South East Asia. During the whole history of the British in India, it had not struck one single British general that at any stage in the future their Number One enemy might appear on the eastern frontier of India. In 1943, before the dramatic appearance of Bose at Singapore, there was much speculation among the allies. The British assumed that Bose might leave for the East through the territory of the Soviet Union, and it was decided to intercept him on the way by approaching the Soviet authorities for co-operation. On June 29, 1942, the British ambassador in Moscow, Archibald Carr, handed over an appeal of the British Government to this effect to the Soviet Minister for External Affairs, V.M. Molotov. Most Secret His Majestys Government have good reason to believe that Subhas Chandra Bose, the notorious political Hindu agitator, who is now in Germany is shortly planning to leave for the South-East . His Majestys Government would be grateful if the Soviet Government would take all possible steps to watch for any attempt by Bose to enter the territory of the Soviet Union, and in the event of his so doing to detain him.15 Bose took over the leadership of the Indian independence movement in SouthEast Asia from Rashbehari Bose and shouldered the responsibility of conducting the war of Indians liberation from there. He assumed the complete command of the army and reorganised the Indian National Army (zd Hind Fauj) in July 1943. He proclaimed the formation of the Provisional Government of Free India (Arz Hukmat-e-zd Hind) on October 21, 1943 in the Andaman and Nicobar Islands, renamed as Shaheed and Swarajya Islands, respectively. The recognition of the Provisional Government by the world powers, namely, Japan, Burma, Germany, Italy, Thailand, the Philippines, Manchukuo (Manshkoku) and also the USSR strengthened the firm resolve of the Provisional Government to conduct its struggle for Indias freedom. Now the question arises how the USSR, as a member of the allied forces, could give recognition to the Provisional Government of 107 Hind. In October 1943, after the proclamation, Netaji approached the Foreign Minister of the USSR through the then Soviet ambassador in Tokyo.

The archive of foreign policy PF.0.6. 194301, P. 19, dated 19.1.1930, see RAIKOV (1998: 260161).

15

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

93

Tokyo, the 16th November 1943 To His Excellency the Foreign Minister of the USSR Your Excellency, I have the honour to inform Your Excellency that in accordance with the will of all the freedom-loving Indians in India and abroadand with the fullest support of all Indians residing in East Asia who number close upon three millions, and of their political organisation, the Indian Independence League, as well as with the backing of the Indian National Army now stationed in East Asia, the Provisional Government of Azad Hind (Free India) was established on the 21st of October 1943, with its Headquarters temporarily at Syonan or Singapore. In communicating the information to Your Excellency, I avail myself of this opportunity to express my sincere desire that there should exist between our two Governments and our two nations the most cordial relations of amity and friendship. I also take this opportunity of assuring Your Excellency of my warmest esteem. Yours respectfully, Sd/- Subhas Chandra Bose Head of the State, Prime Minister and Minister of Foreign Affairs of the Provisional Government of Azad Hind.16 The Japanese Foreign Office appointed Hachiya Teruo the Envoy Extraordinary to the Provisional Government of Azad Hind in Rangoon. About Hachiya, the British comment was: He would probably have most in time knowledge of any matter handled by the Japanese Government and Chandra Bose. When the war was over, Hachiya was in British custody and he was interrogated by the Headquarters SEATIC, Singapore. The British War Office records claim that Hachiya was appointed as the representative of Japanese Government to the Provisional Government of Azad Hind without credentials. During the course of interrogation Hachiyas statements prove:
From former KGB (FSB) archive, Moscow. KGB archive never disclosed the dossier. This is the earstwhile Soviet Government policy.
16

94

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

that the Japanese Government did not appear to be in the habit of issuing credentials to its ambassadors to provisional governments; and an ambassador by the name of Kato Kochu was sent without credentials to the provisional government of Omsk in Siberia.17 Orientalist A. Kolesnikov mentions in his article that Bose strove to establish contacts with the Soviet leadership. With this aim in view, he sent the authorised representative of Interim Government, Kato Kachu, to Omsk with the rank of an Ambassador but without proper official documents. There is evidence to the effect that Kato Kachu reached Omsk.18 When the Azad Hind Fauj was sufficiently organised, disciplined and trained, Bose moved the headquarters of the Provisional Government to Rangoon. Throughout 1944, the destiny of the patriots was pivoted at Rangoon with strong threads of penetration right on the Indian border with the war cry Chalo Delhi (Calo Dill, Lets proceed towards Delhi). Two main approaches were opened to the Azad Hind Faujone leading to Chittagong and Bengal, and the other, the northern route, running to Manipur and Assam. Given the choice of either of these two routes, the decision was to march on Imphal. In March 1944, the Azad Hind troops were already in India, penetrated Imphal and attacked villages on the east part of Kohima. The monsoon rains, however, turned the tide of events and ultimately Azad Hind units had to withdraw from the Imphal and Kohima front. Meanwhile the war situation in general had been worsening. On July 18, the Allied forces inflicted a defeat on the Japanese on Saipan Island. The Tojo Cabinet resigned. It made no difference insofar as the Provisional Government of Free India was concerned; Bose started approaching the Soviet power through various channels. In July 1944, Bose sent his message through the Silver Moon code with a request for Soviet help, addressed to Man Mohan Nath Kaura (probably Kanwara), 16 Queens Way (present Janpath), Delhi, seeking to pass on his request to the Soviet Embassy in Kabul.19 In November 1944, he approached the then Soviet ambassador Jacob Malik in Tokyo.

17 WO 203 / 4673 HS / SEAC / 591 dated 19.10.1945, Public Record Office (PRO) London; London PRO archival source. 18 KOLESNIKOV (1997: 7). 19 From former KGB (FSB) archive, Moscow.

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

95

Arzi Hukumate Azad Hind (Provisional Government of Independent India) Hotel Imperial, Tokyo Monday, November 20, 1944 To His Excellency Ambassador of the Soviet Union, Tokyo Your Excellency, Now, when I am in Tokyo, I would like to use this opportunity to see your Excellency. Looking for this, I put a task in front of myself to find through your Excellency the support of the Soviet Government in the struggle of India for its independence. The fact that now we have close connections with the Axis powers in our common struggle against British and Americans does not stop me. I am happy to say that the Axis powers have a very clear idea about the peculiarity of the problem of India and they have kindly recognised the Azad Hind (Independent India) Provisional Government. We are very thankful for it. Besides Japan, whose relationship with the Soviet Union has a strictly neutral character, even the Government of Germany has understood in full and appreciated the fact, that we, the Hindu, were interested only in actions against England and America. The Government of Germany also understood and appreciated the fact that we were not interested in actions against Soviet Russia. In reality, the activity of my organisation in Europe was only against England and America, but not against Soviet Russia. This was lying at the base of our cooperation with the Axis powers in Europe and in this connection we have the full understanding and approval from the side of the German Government and Fascist Italian Government. I know that there is an alliance between the Soviet Government and Governments of England and the USA now. But I quiet understand the international policy to see that it cannot prevent the Soviet Government from rendering us support in our struggle for independence. With gratitude I recall the assistance rendered to me by the Soviet Government after I left India in 1941. I conveyed my gratitude for this to his Excellency Mr. Molotov, Minister of External Affairs, in my letter sent from Berlin, which, I hope, was received by him in a proper way. During his life Lenin always from the bottom of his heart supported the colonial countries in their struggle for independence. It also gives me an impulse. As I know, after Lenins death the Soviet Government

96

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

has not changed its policy concerning problems of subjugation of such countries as India at all. As far as my party is concernedForward BlocI can say, that at the time when the Soviet foreign policy in Europe was blamed by approximately all parties of India in 19391940, we were the only people who openly supported the Soviet foreign policy towards Germany and Finland. What is more, we belong to the Left wing of the national movement in India and we have the most progressive views on social and economic problems. Further, our party is the only party in India, which up to the present day is carrying on an uncompromising struggle against British imperialism in collaboration with some other revolutionary groups. I would like very much to see Your Excellency and to find with the help of Your Excellency the support from the Soviet Government in our struggle for independence. As far as the type of assistance, which the Soviet Government can render to us, is concerned, that is such a question which should be settled by the Soviet Government in connection with the present military situation. I would like only to add that we are full of determination to make India absolutely free, and those Governments who have recognised the Provisional Government of Independent India unconditionally agree with us in this question. I would like to assure you, Your Excellency, my highest respect to you and hope to get your response soon. Still sincerely yours, Sd/- Subhas Chandra Bose. 20 On May 21, 1945 in a speech delivered at Bangkok, Bose spoke about the Soviet support for India: There was a time when German armies had advanced inside Russia right up to Stalingrad. I wonder how many people there were who, in those days, could imagine that the tide would turn, that one day the Soviet Army would be in Berlin. Germany's defeat is one of the surprises of this war. Clausewitz was perfectly right when he said that war has many surprises. But there are more surprises to come, and some of these surprises will not be welcome to our enemies. You know very well that I have been always of the opinion that if Germany col-

20

From former KGB (FSB) archive, Moscow.

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

97

lapsed, it would be a signal for the outbreak of an acute conflict between the Soviets and the Anglo-Americans. That conflict has already broken out and it will be intensified in the days to come. The time is not far off when our enemies will realise that though they have succeeded in overthrowing Germany, they have indirectly helped to bring into the arena of European politics another power, Soviet Russia, that may prove to be a greater menace to British and American Lmperialism than Germany was. The Provisional Government of Azad Hind will continue to follow international developments with the closest interest and endeavour to take the fullest advantage of them. The fundamental principle of our foreign policy has been and will be: Britains enemy is Indias friend. 21 This became more clear in the San Francisco conference where Molotov refused to submit to the Anglo-American demands. Bose started to formulate his future course of action. During MayJune 1945 a series of meetings took place. In the course of these meetings Lt. Col. A.C. Chatterjee suggested that nucleus of the Provisional Government should be shifted to Yunan Province in order to contact the Communists who had more influence in that part of China and through this to contact the Soviet authorities in Siberia. 22 The British Weekly Security Intelligence Summary (WSIS) report of June 1945 states: There is a great deal of talk among the Indian public in Rangoon about the USSR and many are confident of a declaration of war on Britain by Russia, with whom Bose would immediately ally himself. There would then be no question of the next attempt failing. There has been considerable speculation regarding Russias future position both by the Japanese and Bose propagandists, one source going so far as to announce that Boses PG had been officially recognised by the Soviet Union.23 Since the evacuation from Rangoon, Bose had made many broadcasts. In one of these WSIS informs that Bose also spoken at length on the Wavell proposals which were described by Singapore radio as a diabolical plan to eternalise the British

Selected Speeches (1962: 228229. CSDIC(l) Section Report1089 ON B 1189, London. 23 WO 208/804 Sec D TO MI 2(A) WSIS 10005/190/GSI (b) 22.6.1945; London PRO archival source.
22

21

98

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

domination of India and to strengthen the Indians war effort against Japan and her East Asiatic allies. A communiqu was issued by the PG on June 19 following a meeting of the Council of Ministers on June 16. Its unanimous conclusions, as Bose himself expounded over the wireless, were as follows: That the motive for the Wavell offer was to exploit the military success acclaimed by Britain and America in Europe and Burma and to mobilise Indias support for Britains imperialist war in the Far East. That in the Councils view there was an additional deeper motive behind the offer. It had now become apparent to the British Government that other nations such as Soviet Russia might in future advocate the cause of Indias independence and so the British Government considered it prudent to forestall such foreign support by inducing the Indian people to accept a compromise. 24 In July 1945, Boses broadcasts continued. He declared that many might wonder how independence could be achieved after the recent setbacks; the answer is that though the rains here hold us back for the time being, do not forget that the roads to Delhi are many. 25 On August 16, 1945 Netaji informed: I wish to go to Russia with some of my Cabinet members. I will go alone, if I have to. I would like the Japanese Government to see that my Cabinet members can follow me later. 26 Finally, in Saigon on August 17, 1945 a meeting was held in the house of Narain Das, the former local IIL chief, about which the Intelligence Bureau reports: Incidentally, we have not been able to get anything on the conference between Bose and certain Japanese officers in the house of one Narain Das.27 After this, there was an unbelievable announcement of his death in an air crash on August 18, 1945 at Taipei. The news reached India on August 24. Immediately after this news broke, the British started searching and examining all the necessary rec-

WO 208/804 Secret SEAC & India Command WSIS No.191; June 29, 1945; London PRO archival source. 25 WO 208/804 Restricted WSIS No. 193 July 1945; London PRO archival source. 26 HAYASHIDA (1970: 106). 27 NAI Secret No. C-5 Intelligence Bureau (H.D.) New Delhi-3, dated 19 Feb., 1946.

24

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

99

ords left by the Japanese agency Hikari-Kikan in their various offices of the EastAsian centres. After a long search British could discover only one record, which states few details. COPY SEATlC Section IAUnit 7 Ind Div ALF Siam 24 Sept (1945) Subject: Translation of messages re: death of Bose found in a file of reports belonging to the H. Kikan. 1. Hikari Kikan Signal RE: T 18Aug Urgent top Secret To: OC Hikari Kikan From: Chief of Staff, Southern Army, Southern Army Signal 393 Today at 1700 hrs (17 Aug), T, with Lt-Gen. Shidei and others left for Tokyo via Formosa and Darien. Inform Indian Community of this. Depending on circumstances, I expect to return in two or three days. 2. To: OC Kikan From: Chief of Staff, Southern Army, Southern Army Staff II Signal 66 20 August T, while on his way to the capital, as a result of an accident to his aircraft at Taihoku at 1400 hrs on the 18th, was seriously injured and died at midnight on the same date. His body has been flown to Tokyo by the Formosan Army. I have thanked the Formosan Army for their kindness. Further I have asked that proof of his death in the plane accident-remains, photographs, etc., be collected. As for the Centre, I am getting Staff Officer T ADA, who leaves Saigon on the 20th to take up an appointment, to provide them with a detailed report. I wish secrecy to be maintained in handling the matter. 3. Hikari Kikan Signal Re: T 24 August 1945 To: OC Malay Branch (TN: 1 not clear) Ocsaigon Embarkation Point Chief of Staff, Southern Army

100

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

From: OC Hikari Kikan Re: death of T. Please ensure that Indian communities are informed of the DOMEI despatch regarding Ts death. 4. HIKARI Message 1020 24 Aug45 To: Chief of Staff, Southern Army From: OC Hikari Kikan Request urgently the report on the later progress of Col Habib Raman.28 After recovering Hikari Kikans information, the British made a thorough investigation report which concludes: seeing that all records had been destroyed both at Saigon and Bangkok, except that in Bangkok a file containing these messages was recovered. It may be that this had been deliberately left there for the British and constituted part of the deception plan. It is rather hard to say conclusively although all sources, both Japanese and Indians, are emphatic that Bose is dead. Besides, Bose took with him 4 iron boxes of goldprobably 50 lbs in weight and while taking a farewell at Bangkok he indicated that he was not likely to return to that part of the world. All this suggests that he wanted to go underground and the Japanese had undertaken to give the necessary protection to do so. A source has stated that after his return from Rangoon Bose believed that he ought to start on a new road to Delhi. Further investigations are proceeding. Sd/- for Maj. Gen Commander HQ SACSEA Commission NO 1, Saigon.29 In the meantime the Forthnigthly Intelligence Summary No. 6 speaks about an INA military personnel in India:

Exact reproduction: true copy from the archival document. No. 63/2/10 GSI (b) HQ SACSEA Commission No. 1 SAIGON 18th October 1945, India; London PRO archival source.
29

28

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

101

he provides much authentic inside information about INA for the Congress propaganda mill. Everything said by this man indicates the depth and determination of his devotion to Netaji and the goal he has given his followers. Particularly significant is his conviction that Subhas Bose is not dead but will return to lead his army at the opportune moment, and his belief that the INA personnel who returned to India are biding their time until they rise against the British: We are his time bomb and will burst when the right time comes. Our leader will return to lead us. 30 In November and December 1945 meetings were held in Rangoon where INA members formed the majority of the audience. In one meeting the chair was left empty for the Spirit of Bose and in another the Sprit of Bose was appointed chairman. The meeting continued amid shouts of usual INA slogans, and speeches appeared to have been along extreme INA lines. On December 31st, 1945 National Herald, Delhi, reported that Subhas Chandra Bose was in Russia. In response to this, the Soviet daily Pravda on January 7, 1946, answered in an article named About an Indian Comedian by D. Zaslavsky (page 6). The British referred it back to Foreign Office from Moscow in January 1946 with the following comments: Important Pravda of 7th January prints a half column article by Zaslavsky referring with heavy sarcasm to an article in the Delhi National Herald of 31st December 1945. The newspaper, apparently on the basis of information received from the Lahore correspondent of The Nationalist, who is stated to have had the story from an Unnamed Soldier, relates that Subhas Chandra Bose had fled to Russia . This Fascist shrapnel, according to the Indian newspaper, is free to travel around the Soviet Union and inspect its army of 30,000 men and has had talks with responsible representatives of the Soviet Government who have given him concrete assurances.

30

WO 208 / 804 A From SACSEA; London PRO archival source.

102

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

Information from the Indian newspaper occupies one quarter of space in the article and the remainder consists of laboured refutation of the report and accusation against the Indian newspaper of conducting an anti-Soviet lying campaign. 31 In early 1946, various pieces of information were available relating to the alleged death of Netaji; the result was not entirely satisfactory for it revealed many discrepancies. Until these are clarified, it would be difficult to arrive at any definite conclusion. Major Toyes confidential comments on the subject of the death of Bose in a CSDIC report: what is concerning us most immediately is the information which is coming in indicating that there is a growing belief in India that Bose is alive, and establishing that statements to the same effect are being made in this country and elsewhere Major Toyes further states: It seems clear that Bose and his staff were trying to make a getaway to Russia . Gandhi stated publicly at the beginning of January that he believed that Bose was alive and is hiding. There is, however, a secret report which says that Nehru received a letter from Bose saying he was in Russia . The information alleges that Gandhi and Sarat Bose are among those who are aware of this In January also, Sarat Bose is reported to have said that he was convinced that his brother was alive. In the same report he writes: The Governor of the Afghan province of Khost had been informed by the Russian Ambassador in Kabul that there were many Congress refugees in Moscow and Bose was included in their number . There is little reason for such person to bring Bose into fabricated stories. At the same time the view that Bose is in Moscow is supplied in a report received from Teheran. This states that Moradoff, the Russian Vice Consul General, disclosed in March that Bose was in Russia where he was secretly organising a group of Russians and Indians to work on the same lines as the INA for the freedom of India. Taihoku, Congress and Russian representatives in Teheran and Kabul are the most important objectives, in this case as it stands now. 32

Indo-Soviet Relations (N 277/136/36) 371/567741946; London PRO archival source.

31

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

103

The rumours were rife that Bose was in Russia. Finally, at the request of the Director of Intelligence Branch (DIB) the Indian Political Intelligence (IPI) had submitted a report on this subject. On May 2, 1946 the Indian Political Intelligence (IPl) submitted the following note to the Indian Office; Secret with 2227: Vol (8) 115/24 2nd May 1946 POL(S) 587 1946 India Office: Miss Hanchet The DIB during his recent visit to London mentioned the receipt from various places in India of information to the office that Subhas Bose was alive in Russia. In some case circumstantial details have been added.33 The enigma compelled the British to put an end to this controversy which made them prepare a final death report, but unfortunately there were two death reports. Some insight may be gleaned from these reports. The two death reports had inherent discrepancies and the conflicting statements of two different doctors who claimed to have treated Bose in a hospital on August 18, 1945. First, a report by the office of the Military Adviser, attached to the United Kingdom Liaison Mission, in Japan, British Embassy, Tokyo. Drafted by Lieutenant ColoneI J.G. Figgess on July 25, 1946: a very thorough investigation has been conducted in Tokyo to establish the precise details of the circumstances surrounding the reported death of Subhas Chandra Bose.34 Sub-Lieutenant (Medical) Tsuruta Toyoshi was said to have treated Bose in the Taihoku Medical Hospital. Tsuruta had issued a certificate showing death due to heart failure resulting from multiple burns and shock. As a result of a series of in32

COMB, SECTION CONFIDENTIAL NO MS/5/5 C.S.D.I.C., Red Fort Delhi, dated 21.1.1946 Subject: Death of Bose, NAI archival dossier. 33 Pradip BOSE (1999: 279). 34 CopyUnited Kingdom Liaison Mission in Japan. British Embassy, Tokyo Office of Military Adviser Report on the Death of Subhas Chandra Bose Sgd J.G. Figgess Lt. Colonel Tokyo, 25thJuly, 1946. London primary source, archival document.

104

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

terrogation of individuals it is confirmed as certain that S.C. Bose died in a TAIHOKU Military Hospital (NAMMON Ward) sometimes between 19 hours and 20 hours local time on the 18th August, 1945. What may act as a supplement to the Figgess report is the statement by Dr. Yoshimi Taniyoshi, a Medical Officer of the Japanese Imperial Army, who claimed to have had Bose treated under his supervision. The statement was received originally from the War Crimes Liaison Officer, Hong Kong, when Dr. Yoshirni Taniyoshi was interned at the Stanley Gaol in Hong Kong. He signed his statement at Stanley Gaol on October 19, 1946 before AR. Turner, War Crime Liaison Section, Formosa. According to Yoshimis statement at about 23 hrs he died.35 Regarding the death certificate, Dr. Tsuruta said he had issued one, as mentioned in the Figgess report, whereas in the MI-2 report a second death certificate was issued by Dr. Yoshimi where he says: I therefore made out a death certificate, stating the causes of death to be extensive burning and shock. The issue appears more puzzling when we look into the KGB dossier where we come across some information after the Japanese capitulation in the first half of September 1945. The information was supplied by the Soviet TASS agency from Tokyo, on the basis of the British sources, and stated: Subhas Chandra Bose, who was in Japan, died. During the war period from 1942 onwards, a Soviet agent, named V.G. Sayadiyants, was living in Bombay and was engaged in selling Soviet periodicals, literature and records. He had regular contact with the members and activists of Communist Party of India. In 1946, August, Jawaharlal Nehru requested Sayadiyants to deliver his letter personally to Comrade Stalin. Sayadiyants, on his way to Moscow via Teheran, left a note of his political observation about India to the then Soviet Ambassador to Iran, Sadchikov. The note in Teheran was dated September 1, 1946,36 and it was a brief survey of the political situation in India Britain Capitulates . He made a detailed analytical study and suggested which suitable party or organisation would be appropriate to take over the charge after

35 WO 208/3812 MI2, 20 Jan 1947 Register No. MD /JAG/ FS (A) 1223 Hong Kong 19th Oct. 1946; London PRO archival source. 36 MID. Fond Collection 0179. Year 1946 1 a, 1 a, d 8; 12th Sept28th October 1946, Moscow [MID erstwhile Ministry of External Affairs of the Soviet Union; present: Russian Federation Ministerstvo Innostrannykh Del]; archival document from External Affairs Ministry of Russian Federation.

NR 16 (2009)

NEW FINDINGS ON NETAJI SUBHAS CHANDRA BOSE

105

Indias independence. The Congress, according to him, had the strongest mass base. The public in general worshipped Gandhi as a religious figure and had a fanatic love for him and faith in Nehru. The party had a very solid financial support from the big industry houses like Tata, Birla, Bajaj, the textile magnates and from other capitalists. His next review was of the Communist Party of India. Comrade Sonmath Lahiri, a member of the Central Committee of the CPI, made a short trip to the USSR from July 23 to August 3,1946. Lahiri felt that both the Congress and League had a defeatist attitude by joining hands with British imperialism. His third investigative report was about the Forward Bloc. He gave a long and appreciative account of the formation, development and activities of Forward Bloc. According to Sayadiyants, the Forward Bloc is not a party but a platform founded by Subhas Chandra Bose which attracted thousands and thousands of followers apart from the present 100,000-strong membership. One feels curious to know what message was in Nehrus secret letter which was delivered to Comrade Stalin by Sayadiyants. What made the Soviet agent indicate in his political note that the Forward Bloc could be considered the only alternative organisation after Indias independence? Did he try to indicate something more? Many conjectures, speculations, incoherent reports prevail. An inquiry committee (1956) and later an inquiry commission (1972) were set up, but none of these attempts could come out with any conclusive proof. The inquiry would have remained unchallenged if Lord Peter Archer of the Labour Party, British Parliament had not persisted with his untiring effort to make the British Government declassify a few War Office Records of MI-2 related to Subhas Chandra Bose, the Indian freedom struggle and the role of the Indian National Army, and to Boses relations with the USSR and Germany at the Public Record Office, London. Throughout the Soviet history, Soviet scholars were either ignorant or deliberately remained silent on this subject. Glasnost and perestroika could melt the 70-year-old iceberg of the Soviet archives which made accessible many documents related to Subhas Chandra Bose and Comintern, the Soviet TASS agency and many interesting materials which have unfolded a new line of research. At present Russian scholars and researchers are showing immense interest on this subject which might help to throw more light on unknown facts. Against this backdrop the Government of India took a revolutionary step to declassify around one thousand files on the India National Army and Netaji Subhas Chandra Bose. Even then there are lacunae and several questions remain unanswered. Many documents lying scattered are inaccessible in various archives of the world. Those untold stories of the unfinished revolution might suggest an answer to the query: what really happened to Netaji Subhas Chandra Bose?

106

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

LIST OF ARCHIVES from which the documents have been collected Russia: GARF KGB MID RGASPI

= Gosudarstvennyi Arkhiv Rossiskoi Federatsii (State Archive of the Russian Federation) = Komitet Gosudarstvennoi Bezopasnosti (Committee for State Security; this is the present FSB) = Ministerstvo Inostrannykh Del (Ministry of External Affairs) = Rossiskii Gosudarstvennyi Arkhiv Socio-Politicheskoi Istorii (Russian State Archive of I Socio-Political History; in the article marked as ASAN, which indicates Asiatic Societys Accession Number) = Public Record Office, London = National Archives of India, Government of India, New Delhi

U.K.: PRO India: NAI

BIBLIOGRAPHY BOSE 1999 HAYASHIDA 1970 = Bose, Pradip: Subhas Bose and India Today: A New Tryst with Destiny, Deep and Deep Publications, New Delhi 1999. = Hayashida, Tatsuo: Netaji Subhas Chandra Bose: His Great Struggle and Martyrdom. English translation edited by Biswanath Chatterjee, Allied Publishers, Bombay 1970. = Kolesnikov, A.: Destiny and Death. Subhas Chandra Bose, Patriot Ezhenedelnaiya Gazeta, Moscow, January No. 3, 1997: 14. = Kuznets, U.L.: Marodori Vikhodiyat iz igri. Interpraks, Moscow 1992. = Raikov, A.V.: Subhas Chandra Bose in Germany, [in:] Netaji Subhas Chandra Bose Commemoration Volume, Scottish College, Calcutta 1998. = Roy, Purabi; Gupta, Sobhanlal Datta; Vasudevan, Hari: Indo-Russian Relations, 1917-1947. Select Documents from the Archives of the Russian Federation. Part I: 19171947. Edited and compiled by , The Asiatic Society, Calcutta 1999. = Roy, Purabi; Gupta, Sobhanlal Datta; Vasudevan, Hari: Indo-Russian Relations, 1917-1947. Select Documents from the Archives of the Russian Federation. Part II: 19291947. The Asiatic Society, Calcutta 2000. = Selected Speeches of Subhas Chandra Bose. Publications of the Division Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, Delhi 1962.

KOLESNIKOV 1997 KUZNETS 1992 RAIKOV 1998

ROYGUPTA VASUDEVAN 1999

ROYGUPTA VASUDEVAN 2000

Selected Speeches 1962

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

PIOTR BALCEROWICZ
(Uniwersytet Warszawski)

Artyku recenzyjny: Krzysztof Mroziewicz: akra czyli koowa historia Indii. Oficyna Wydawnicza Branta, BydgoszczWarszawa 2006. 271 stron. Ju sam fakt, e z zaoenia nienaukowa ksika autorstwa dziennikarza i publicysty staje si przedmiotem recenzji w czasopimie naukowym jest jak si mogoby wydawa czym nobilitujcym dla tego ostatniego. Dlaczegby w przeciwnym razie mia si naukowiec zajmowa ksik o charakterze popularnym (popularyzatorskim? autopopularyzatorskim?), jeliby nie niosa jakiej wartoci? Czego natomiast naleaoby oczekiwa od recenzji, to z jednej strony rzetelna ocena danej pracy, z drugiej za ewentualna refleksja nad zjawiskami oglniejszymi. I wanie ta druga kwestia lega u podstaw niniejszego artykuu recenzyjnego. Ju na samym wstpie, na skrzydeku okadki, autor wyjania swoje podejcie i punkt wyjcia rozwaa oraz rozjania tre tytuu: Do opisu wydarze historycznych wykorzystywany jest zgodnie z koncepcjami obowizujcymi w Europie czas linearny. akra konsultuje jedynie rda indyjskie, a zatem nie mona jej nazwa ksik europocentryczn. Ponadto zakada, e histori kraju trzeba pisa w zgodzie z koncepcj czasu, jaka tam obowizuje. A w Indiach mamy czas nie linearny, lecz koowy. Wystarczyoby, eby autor zerkn choby do prac renomowanej historyk Indii, Romili Thapar a wic take rda indyjskiego i si przekona, jak bardzo jest w bdzie. W pracy Early India. From the Origins to AD 1300 (University of California Press, 2004) Romila Thapar kwestii czasu powieca sporo uwagi (np. rozdz. 2, s. 37 i nn.), w tym tak charakteryzuje pojmowanie czasu w Indiach staroytnych: Czas cykliczny [jest] skadnikiem kosmologii, podczas gdy czas linearny wie si z ludzk dziaalnoci (s. 37). Rozumieniu czasu w ten dwutorowy sposb ta sama autorka powica odrbny rozdzia pt. Cyclic and linear time in Early India w pracy zbiorowej pod redakcj Katinki Ridderbos: Time (Cambridge University Press, 2002: 2745). Sdzc po bibliografii, Mroziewicz prac tej jednej z najwybitniejszych badaczy historii i kultury Indii po prostu nie zna. Wystarczyoby te sign do popularnej w Indiach (i nie tylko) monografii pt. The Concept of Time in Ancient India
Studia Indologiczne 16 (2009) 107124 (Recenzje Review Articles Buchbesprechungen). Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

108

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

(Bharatiya Kala Prakasha, Delhi 2004), ktrej autorem jest Rallapalli Venkateswara Rao, by przekona si o niezwykym bogactwie ujmowania czasu przez wiele systemw myli w Indiach, pord ktrych mona wyrni dwie tendencje bazowe: idea czasu cyklicznego pojawia si w kontekcie kosmologicznym, czasu linearnego za w rdach historycznych. Tych dwch autorw indyjskich nie stanowi bynajmniej wyjtku to podstawowe rozrnienie znane jest kademu historykowi Indii czy badaczowi myli i kultury tego obszaru. Autorzy szeregu kronik opisujcych dzieje buddyzmu na Cejlonie (a wic kulturowo czci subkontynentu indyjskiego) Dpa-vasa (Kronika wyspy), Mah-vasa (Wielka kronika), Cla-vasa (Mniejsza kronika), Ssana-vasa (Kronika pouczenia) na przestrzeni niemal dwch tysicy lat posuguj si w opisach czasem linearnym. Nie stanowili oni wyjtku. Marc Aurel Stein we wstpie do klasycznego ju i wielokrotnie wznawianego przekadu Rzeki-kroniki krlw [Kaszmiru] (Rja-taragi) Kalhany (Kalhaa, XII w.) zwraca uwag na niezwyky zmys historyczny kaszmirskiego autora i wag, jak przywizywa do chronologii (Kalhaas Rjataragin. A Chronicle of the Kings of Kamr. London 1900: 57). W Indiach powstawao wiele kronik dokumentujcych dzieje krlw i cho mona im zarzuci nieobiektywny stosunek do wadcy, na ktrego wszak zamwienie kronika powstawaa i bez ktrego wsparcia nie byoby funduszy na sporzdzenie manuskryptw, to z pewnoci nie daje si utrzyma teza o kolistej koncepcji czasu w formie, jakiej tego chce Mroziewicz. W ten sposb upada te teza zawarta w pierwszym akapicie jego ksiki: Indusi pisali poematy, dramaty, traktaty o polityce, encyklopedie teatralne i mitologie, ale nie pisali historii na bieco (s. 7). Autor jednak o tej bogatej literaturze nie wie nic, gdy pisze: Dokadne kroniki znane s dopiero od czasw Tughlaka, czyli ojca tureckiej dynasti najedcw (s. 12). Gdy wiemy, e Hindusi potrafili opisywa zdarzenia historyczne dzie po dniu i pisali historie krlestw i rodw rok po roku, staje si oczywiste, jak bardzo chybione jest Mroziewicza rozumienie roli czasu w kulturze indyjskiej, zawarte na tej samej stronie: eby opisywa dzie po dniu, trzeba zna linearn koncepcj czasu. Indusi jej nie znali. Zreszt linearna koncepcja czasu wymaga definicji czasu, a tej nie znajdziemy nawet w Historii czasu Stephena Hawkinga. By moe nie ma jej u Hawkinga, ale w staroytnych Indiach z ca pewnoci bya. I to niejedna. Podam tylko dwie pochodzce z III/IV w. n.e. Autor Traktatu o wajsieszice (Vaieika-stra, 2.2.6, 8), Kannada powiada, e czas jest wieczn i jednorodn substancj, ktrej atrybutami s: wczeniejszy pniejszy, jednoczesny niejednoczesny, wolny szybki, i dziki ktrej jestemy w stanie stwierdzi, e mamy do czynienia z t sam rzecz. Autor dinijski z tego samego okresu stwierdza w Kwintesencji kaza (Pavayaa-sra, 2.42), e czas jest tym, czego jakoci jest nadawanie ruchu. By moe definicje te nie bd zadowala wspczesnego fizyka czy

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

109

filozofa, ale z pewnoci nie mniej ni nastpujca definicja Arystotelesa: Ot czas jest wanie miar ruchu w aspekcie tego co przed i po (Fizyka 219b12). Nawet gdy autor zauwaa w pewnym momencie, e buddyzm zdaje si w jakim stopniu wyamywa z kolistego rozumienia czasu W buddyzmie sprawa zostaa uproszczona: mamy, tak jak w jzyku, trzy czasy: przeszy, teraniejszy i przyszy. Zdaniem Stanisawa Schayera mona ten czas przekada, jak przedmiot, z garnka do garnka i powouje si na dwustronicowy stenogram z wykadu (nawet nie na peen artyku!) wybitnego indologa zawarty w pracy: O filozofowaniu Hindusw (PWN, Warszawa 1988: 169), to czyni to w sposb charakterystyczny dla caej ksiki. Po pierwsze wyrywa zdanie z kontekstu, po drugie pokazuje, z jak wielkim niezrozumieniem czyta literatur przedmiotu. Schayer na stronie 170 (nie 169) pisze tak: Elementy (saskra) wdruj poprzez trzy czasy. Jak owoc z jednego garnka do drugiego garnka, jak ludzie z jednego domu do drugiego domu, tak samo rzecz ma si z elementami: z przyszoci przechodz w teraniejszo, z teraniejszoci w przeszo. Mowa wic tutaj o przechodzeniu konstytutywnych elementw psychofizycznych przez odrbne sektory czasowe, ale nie ma tu mowy o czasie! Gdyby jednak Mroziewicz zada sobie nieco trudu i przekartkowa prac Schayera do strony 230 i nn., natrafiby na niezwykle cenne opracowanie, ktre dotyczy wanie czasu i jego rozumienia w buddyzmie: Anityat. Zagadnienie nietrwaoci bytu w filozofii buddyjskiej. Tame St. Schayer wymienicie przedstawia bogactwo pojmowania czasu w samym buddyzmie wedle szk: sarwastiwadinw, sautrantikw, therawadinw itd. Mona by te sign po cytowan przez badaczy na wiecie rozpraw Schayera pt. Contributions to the Problem of Time in Indian Philosophy (Krakw 1938). O pojmowaniu czasu w Indiach powstao wiele prac, a ponisze to zaledwie kilka z nich wymienionych c h r o n o l o g i c z n i e : Y.J. Padmarajiah: Theory of Time in Jainism (Journal of Mysore University 37 (1946) 111115); Satkari Mookerjee: The Jaina Concept of Time (Vishvabharati Quarterly 27,2 (1961) 122139); Nagin J. Shah: Nature of Time (Shri Mahavir Jaina Vidyalaya Golden Jubilee, Bombay 1968: 6387); Nagin J. Shah: Jaina Conception of Space and Time (Sambodhi 6, 3/4 (197778) 1231); Hari Shankar Prasad: The Concept of Time in Buddhism (Canberra 1982); Anidita Niyogi Balsev: A Study of Time in Indian Philosophy (Wiesbaden 1983); Hari Shankar Prasad: Essays on Time in Buddhism (Delhi 1991); Wilhelm Halbfass: On Being and What There Is. Classical Vaieika and the History of Indian Ontology (Albany 1992); Hari Shankar Prasad: Time in Indian Philosophy. A Collection of Essays (Delhi 1992). Do adnej z nich nie zajrza Mroziewicz. Silna wiara (czyli pozaracjonalne przekonanie o istnieniu czego, bez odczuwania potrzeby uzasadnienia wasnego przekonania) autora w brak poczucia historii u Hindusw upada, gdy signie si do wielu opracowa naukowych, z ktrych wspomn

110

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

tylko jednego autora: Arvind Sharma: Did the Hindus Lack a Sense of History? (Numen 50 (2003) 190227). Tame autor oraz czytelnik recenzji znajdzie obszern bibliografi na ten temat, gdy A. Sharma nie odkrywa tu w rzeczywistoci nic nowego. Czytelnik na prno bdzie szuka potwierdzenia sw autora, jakoby akra konsultuje jedynie rda indyjskie. W bibliografii niezwykle skromnej i zawierajcej pozycje o charakterze wtrnym, czsto od dekad przebrzmiae autor nie umieszcza ani jednej (!) pracy rdowej! C wic znaczy, e autor konsultuje jedynie rda indyjskie? Jeli nie konsultuje rde sanskryckich, prakryckich, palijskich, czy choby historycznych przekadw tekstw sanskryckich na tybetaski czy chiski, to moe uda si odnale w bibliografii jakiekolwiek rda w indyjskich jzykach redniowiecznych czy wspczesnych (hindi, urdu, bengalski, tamilski itp.)? Mnie si nie udao. Natomiast oglnemu zaoeniu autora mog tylko przyklasn: piszc o danej kulturze, naley opiera si na rdach stworzonych w tej kulturze! Po trzykro tak! Ale trzeba zna jzyki tej kultury. A przynajmniej umie dotrze do s o l i d n y c h przekadw oryginalnych tekstw, jeli nie znamy ani jednego jzyka kraju, w ktrym na przestrzeni 4 tysicy lat funkcjonowao co najmniej kilkaset jzykw (a obecnie mamy okoo 200) o wikszym zasigu i znacznej liczbie uytkownikw. W bibliografii brak natomiast jakichkolwiek odwoa np. do historycznych rde indyjskich (kronik, inskrypcji itp.), a znajdujemy tam jedynie powierzchowne opracowania. To cakowite zamknicie intelektualne w krgu wasnych przekona, bez prby signicia do rde i dotarcia do prawdy (a przynajmniej bliszego poznania opisywanej cudzysw jest tu zasadny! kultury) co tak bolenie obnaa dobr bibliografii (a wic i rda wiedzy autora o Indiach!) oznacza, e to sam autor porusza si w czasie cyklicznym, a wic w czasie mitycznym: nie opisuje rzeczywistej kultury, a tylko wasne i od pierwowzoru bardzo oderwane wyobraenie: swj MIT. A tyle uwag do zaledwie kilku zda otwierajcych ksik Mroziewicza Ilo bdw rzeczowych, przeinacze i racych nieporozumie w ksice jest tak wielka, e ich prostowanie w miar systematyczny sposb parokrotnie przekroczyoby rozmiary ksiki bdcej podstaw niniejszej recenzji. Ogranicz si wic tylko do wybranych wtkw. By moe niefrasobliwo historyczna samego autora, ktry projektuje j na opisywan przez siebie kultur Indii, powoduje, e zarys historii subkontynentu w wydaniu Mroziewicza (np. ss. 3035) jawi si jak koowa loteria, w ktrej daty dobiera si na zasadzie przypadkowych trafie w wielkiej maszynie losujcej mieszajcej liczby, mit i histori. Dowiadujemy si na przykad, e Ariowie (ktrzy pojawiaj si na subkontynencie indyjskim stopniowo, falami, ale nie wczeniej ni 1900 r.

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

111

p.n.e.) rozwinli w Indiach ok. 2500 r. p.n.e. (sic!) dwie dynastie i stoczyli wielk bitw, ktr autor stosunkowo precyzyjnie datuje na 1400 r. p.n.e. archeolodzy i historycy chtnie poznaliby rda tego i innych podobnych datowa autora! Aktualny stan bada w danej dziedzinie take nie liczy si dla autora. Opisujc pojawienie si plemion aryjskich na subkontynencie indyjskim, Mroziewicz powouje si w y c z n i e na opracowania wtrne i ezoteryczne w tym wzgldzie (np. W. Korabiewicz: Tajemnica modoci i mierci Jezusa sic!; M. Porbski: Dzieje sztuki w zarysie sic!) lub cakowicie przebrzmiae i niefachowe. Przykadem takiej wanie naukowo bezwartociowej pracy jest ksika The Soul of India Amauryego De Riencourta, ktrego autor przytacza niezwykle czsto. Trawestujc znan z filozofii sankhji alegori lepego prowadzonego przez kulawego mona by powiedzie, e mamy tutaj obraz guchego podajcego za gosem prowadzcego go lepego. Lektury, jakie sobie dobieramy, wiadcz zawsze o nas samych. W przekonaniu Mroziewicza plemiona Ariw dokonay dziea zniszczenia miast cywilizacji doliny Indusu, cho od co najmniej dwch dekad wiadomo, e cywilizacja ta upada w wyniku czynnikw naturalnych, a gwne fale Ariw napotkay na swej drodze jedynie opustoszae ruiny miast. Literatura na ten temat jest bardzo bogata i atwo dostpna, z czego polecam kilka pozycji: Bridget Allchin i Raymond Allchin: Narodziny cywilizacji indyjskiej (Warszawa 1973), Bruce Lincoln: Priests, Warriors, and Cattle: A Study in the Ecology of Religions (Berkeley 1981), Asko Parpola: The coming of the Aryans to Iran and India and the cultural and ethnic identity of the Dsas (Studia Orientalia 64 (1988) 195302), G. Erdsy (red.): The Indo-Aryans of Ancient South Asia (BerlinNew York 1995), Michael Witzel: Early Sanskritization. Origins and development of the Kuru State (EJVS 14 (1995) 126), Michael Witzel: Inside the Texts / Beyond the Texts. New Approaches to the Study of the Vedas (Cambridge (Massachusetts) 1997), Suvira Jaiswal: Caste. Origin, Function and Dimensions of Change (Delhi 1998), Johannes Bronkhorst i Madhav M. Deshpande (red.): Aryan and Non-Aryan in South Asia: Evidence, Interpretation and Ideology (Cambridge (Massachusetts) 1999), Colin Renfrew: Archeologia i jzyk. amigwka pochodzenia Indoeuropejczykw (WarszawaPozna 2001). W ksice panuje niezwyky chaos pojciowy, pomieszanie wtkw i nieuporzdkowanie myli. Na przykad na ss. 2829 autor pokrtce opisuje cztery Wedy. Po lakonicznych wzmiankach o trzech z nich Rygwedzie, Samawedzie, Jadurwedzie pojawia si nagle oderwany akapit o tym, e W pobliu mojego domu na Tilak Marg w Delhi znajduje si witynia whisky itd., po czym autor powraca do Atharwawedy, ktrej omwienie jest tak samo dalekie od prawdy, co opis treci pozostaych Wed. W tym tekcie w duym stopniu magicznym i rytualnym o czym powinien wiedzie ju k a n d y d a t na studia na Wydziale Orientalistycznym nie znajdujemy niczego, co uzasadniaoby stwierdzenie Mroziewicza, e Atharwaweda za-

112

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

wiera teksty mistyczne. Jedyny cznik magii i mistyki dostrzegalny tu u Mroziewicza to litera m. Z kolei na ss. 1011 autor swobodnie przechodzi od opisu indyjskiej (w rzeczywistoci swojego wasnego wyobraenia) koncepcji czasu do uwagi oglnej: Poza zegarami sonecznymi i cyfrowymi nie znajdziemy chronometru o ksztacie innym, ni koo (sic!), by na kocu rzuci gar cytatw z Antoniego Kpiskiego nt. lku, nie majcych nic wsplnego z tematem. Ujcie literatury indyjskiej w akrze jest rwnie kuriozalne, co przedstawienie historii Indii. Grupa 18 puran (pura) zostaje umieszczona przez autora w rozdziale traktujcym o okresie najazdu Ariw, a wic na tysic lat przed momentem, kiedy w ogle mona mwi o takiej kategorii tekstw. Dowiadujemy si take, e lektura niektrych z nich przypominam, e s to teksty wite, z kategorii smti, tj. literatury autorytatywnej uzupeniajcej objawienie wedyjskie gwarantowaa pieko; co wicej, jedna z nich Skanda to cakowicie zagubiony tekst. Skanda-pura zostaa wydana ju w 1876 roku (Vekaevara Press, Bombay), a istnieje co najmniej jeszcze siedem innych wyda lub reedycji (Bombay 19091911; Vagavs Press, Calcutta 19111912; Jagadvara Press, Calcutta 1940; Manasukharya Mora, Kalkatt 19601965; Nag Publishers, Delhi 19811982; Nawel Kishore Press, Lucknow 19131916; Egbert Forsten, Grningen 2004), a take dwudziestotomowy przekad na jzyk angielski G.V. Tagarea (Motilal Banarsidass, Delhi 19922003). atwo si o tym si przekona, sigajc po takie wydawnictwa jak: Epic and Puric Bibliography (up to 1985) annotated and with indexes (Heinrich von Stietencron et al.; Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1992) lub Ludo Rocher: The Puras. A History of Indian Literature (ed. by J. Gonda, II,3. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1986) albo zagldajc do projektu dostpnego w internecie: The Epic and Puric Bibliography On-Line (Editorial Board: Greg Bailey, Piotr Balcerowicz, John Brockington, James L. Fitzgerald, Minoru Hara, Kanchan Mande, Thomas Oberlies, Peter Schreiner, Peter Wyzlic): http://www.indologie.uni-goettingen .de/cms/index.php?id=5. Jeeli ju Krzysztofowi Mroziewiczowi zdarza si sign do literatury fachowej, to moe dziwi, z jak wielkim niezrozumieniem j czyta. Wemy jako przykad jego wyjanienie terminu upaniszad: Termin ten pochodzi od zwrotu upa-ni-sad, co znaczy usi koo kogo. Stanisaw Schayer twierdzi, e upaniszad znaczy tajne posiedzenie, tajemn ezoteryczn nauk (s. 46). Powouje si tutaj na ss. 67 artykuu Schayera zawartego w tomie O filozofowaniu Hindusw. Tame czytamy, co nastpuje: Wiksze trudnoci sprawia okrelenie waciwego znaczenia sowa upaniszad. Nad oglnie przyjt interpretacy, wedug ktrej upaniad znaczy tajne posiedzenie i dalej tajemna ezoteryczna nauka, mona przej do porzdku dziennego. Niezadowalajce jest rwnie

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

113

objanienie, ktre proponuje M. Bodas Znaczenie to [= czasownika upavs] uwzgldni naley przedewszystkim w tych wypadkach, gdzie jest mowa o przysiadaniu si do jakiego bstwa, a wic o aktach na wp magicznego wywierania wpywu na wol istoty boskiej [pisownia oryginau P.B.]. Dalej St. Schayer uzasadnia swoje przekonanie, e czasownik (a nie zwrot!) upa-nisad wie si ze znaczeniem: psychiczny akt magicznej kontemplacyi, ktrej tematem jest symboliczna ekwiwalencja danej substancyi (s. 7), a upaniad znaczy: tekst dyskutujcy zwizki ekwiwalencyi (s. 8). Ide t Schayer rozwija w artykule ber die Bedeutung des Wortes Upaniad (reprint: O filozofowaniu Hindusw, ss. 348358). Jednoznacznie wida, e St. Schayer w ustpie, na ktry powouje si Mroziewicz, o d r z u c a tradycyjn interpretacj, czego Mroziewicz nie potrafi zauway! Takiego wybirczego traktowania literatury przedmiotu znajdujemy w recenzowanej pracy wiele. W rozdziale Mitologia (ss. 3640) znany z Rygwedy mit kreacji wiata w wyniku t r z e c h k r o k w W i s z n u , wymierzajcych trzy sfery wiata, zamienia si w opis Wisznu, ktry ma trzy stopy, dwie widzialne i jedn niewidzialn. Tymi stopami porusza si po kosmosie po ziemi, niebie i w powietrzu (sic!). Tame (s. 39) mona przeczyta, e Ariowie lubili ycie, nie interesowali si, co po nim, nie mieli adnego pomysu na niebo (czy pieko). atwo unikn takich nieporozumie wystarczy zajrze do klasycznych opracowa, takich jak Arthur Anthony Macdonell: Vedic Mythology (Strassburg 1898; reprint: Delhi 2002; szczeglnie rozdzia pt. Eschatology: ss. 165174), Jan Gonda: Die Religionen Indiens. Veda und lterer Hinduismus (Stuttgart 1978), Louis Renou: tudes vdiques et pinennes (tomy 117, Paris 19551969), czy po polsku: John L. Brockington: wita ni hinduizmu (Warszawa 1990), Eugeniusz Suszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii (Warszawa 2001). Nie lepiej przestawia si (nie)zrozumienie struktury spoecznej i ycia codziennego w Indiach. Autor (np. s. 40: Pojawiy si kasty, ktre istniej do dzi. Najpierw byy to cztery grupy. Dzi s to tysice; s. 256) cakowicie nie zna rnicy midzy tzw. systemem warnowym (vara), czyli najstarsz stratyfikacj hierarchiczn spoeczestwa indyjskiego, ktrej pocztki wi si z ekspansj plemion aryjskich w Indiach w okresie II tysiclecia p.n.e., a systemem kastowym (jti), ktry bardzo pomau zacz si w Indiach wyania ok. IIIII w. p.n.e. Bramini, kszatrijowie, wajjowie i siudrowie nale o czym p o w i n i e n wiedzie kady wyksztacony czowiek, ktry posiada jako tak wiedz o Indiach, a nie tylko student indologii do tego pierwszego. Na ten temat powstao niezwykle duo literatury, a z najwaniejszych opracowa mona poleci nastpujce: Heinrich Zimmer: Altindisches Leben. Die Cultur der vedischen Arier nach den Sahit darge-

114

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

stellt (Berlin 1879), H.N. Sinha: The Development of Indian Polity (Bombay Calcutta 1963), R. Lingat: Les sources du droit dans le systme traditionell de lInde (Paris 1967; przekad angielski: The Classical Law of India. 1973), David G. Mandelbaum: Society in India. Continuity and Change (Berkeley Los Angeles London 1970), Wilhelm Halbfass: Zur Theorie der Kastenordnung in der indischen Philosophie (Gttingen 1976), Louis Dumont: Homo Hierarchicus. The Caste System and Its Implications (ChicagoLondon 1980; polski przekad: Wydawnictwo NOMOS, 2009), Romila Thapar: Religion and the Social Order (Contributions to Indian Sociology 21:1 (1987) 157165), Dev Nathan (red.): From Tribe to Caste (Shimla 1997), Suvira Jaiswal: Caste: Ideology and Context (Indologica Taurinensia (19971998) 607619), Suvira Jaiswal: Caste. Origin, Function and Dimensions of Change (Delhi 1998) itd. Ogromna szkoda, e Mroziewicz nie zna co ujawnia bibliografia ani jednego z tych p o d s t a w o w y c h opracowa. Zaskakiwa moe zacicie jzykoznawcze u autora. Moemy si na przykad dowiedzie, e Im niej w hierarchii [spoecznej P.B.], tym dalej byo od sanskrytu. Znieksztacone jego formy stosowane byy przez plebs, do ktrego naleay kobiety. Ich mow nazywa si prakrytem (sic!, s. 97). Mroziewiczowska teoria powstawania jzykw prezentowaaby si wic na gruncie europejskim mniej wicej tak: w okresie Imperium Rzymskiego acin posugiwaa si arystokracja, a niej w hierarchii pojawiay si w zalenoci od stanu inne jzyki europejskie, a im stan niszy, tym bardziej jzyk si rni od aciny. Nowatorska to zaiste koncepcja! Ale take spoeczna: bramin byby arystokracj, natomiast jego ona naleaaby do plebsu, co pocigaoby pewn dodatkow trudno: w jakim jzyku oboje by si porozumiewali? W rzeczywistoci w Indiach staroytnych mielimy do czynienia z bogactwem jzykw, take tych z grupy jzykw indoaryjskich, wrd ktrych oprcz sanskrytu jako jzyka w duym stopniu sztucznie kultywowanego przez elity znajdujemy grup jzykw rednioindoaryjskich: prakrytw (prkta), dajcych si podzieli na kilka grup, a pniej take apabhransi (apabhraa). Jzyki te funkcjonoway rwnolegle, a ich uycie nie ma wiele wsplnego z warn czy kast. O jzykach tych i ich uyciu pisze pokrtce (ss. 472474) Arthur L. Basham w ksice Indie (Warszawa 1964), ktr Mroziewicz umieszcza w bibliografii, ale z ktrej najwyraniej nie korzysta (nie tylko przy tej okazji). O jzykach rednioindoaryjskich mona si dowiedzie wicej w nastpujcych pracach: Alfred C. Woolner: Introduction to Prakrit (Calcutta 1917), Richard Pischel: A Grammar of the Prkit Languages (Delhi 1955, do tej pory najlepsze opracowanie), Oskar von Hinber: Das ltere Mittelindisch im berblick (Wien, 1986, 22001), Marek Mejor: Sanskryt (Warszawa 2002, ss. 1724), por. te wzmiank w artykule Tadeusza Poboniaka: Jzyki indyjskie (s. 112) w tomie I pracy zbiorowej Jzyki indoeuropejskie (pod redakcj Leszka Bednarczuka, Warszawa 1986). Ta dwutomowa praca bdzie

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

115

z pewnoci przydatna przy rzeczowej ocenie nastpujcego stwierdzenia: z dzisiejszych jzykw litewski, nie za sanskrycki uwaany jest przez lingwistyk porwnawcz za najbardziej zblion do korzeni mow (s. 24). Z ca pewnoci prawdziwe okae si ono prawdziwie, gdy ograniczymy zbir rozwaa do jzykw e u r o p e j s k i c h , eliminujc jzyki anatolijskie, w tym hetycki, staroindoaryjskie, wliczajc sanskryt, oraz tocharski. Ujcie religii indyjskich nie odbiega od oglnego standardu ksiki. W czci powiconej buddyzmowi dowiadujemy si na przykad: Ta droga [niszczenia pragnie, jak j nazywa Mroziewicz P.B.], to waciwe sowa, waciwe czyny, waciwy sposb ycia, waciwa koncentracja, waciwa mentalno, waciwa medytacja, waciwe decyzje i waciwy punkt widzenia. Pierwsze trzy praktyki (waciwoci) pozwalay kontrolowa ciao, trzy nastpne umys, a dwie ostatnie byy sposobem kontroli rozwoju intelektualnego. W siedmiu spord omiu nakazw nie ma niczego specjalnie buddyjskiego. Dogmat buddyzmu zawarty jest dopiero w praktyce smej (s. 100). Relacja ta wskazuje, e autor faktycznie pamita, e droga do w y z w o l e n i a , zwana szlachetn omiostopniow ciek (ryga-mrga), skada si z omiu stopni, ktre ponadto daj si tematycznie pogrupowa. Ale ani kolejno tych elementw nie jest waciwa, ani ich pogrupowanie, ani wskazanie celu tej drogi (nie jest nim niszczenie pragnie, lecz cakowite zniszczenie cierpienia, czyli nirwana (nirva)), ani stosowane nazewnictwo. To troch tak, jak z rowerami na Placu Czerwonym. Informacje na temat tej jednej z dwch absolutnie kluczowych idei Buddhy znajdziemy niemal w kadej fachowej ksice powiconej buddyzmowi. W swoim pierwszym kazaniu ujtym jako Kazanie o wprawieniu w ruch koa pouczenia (Dhamma-cakka-pavattana-sutta), wygoszonym w Sarnath nieopodal Benaresu (Vras) po uzyskaniu owiecenia, Buddha wyoy j nastpujco: Oto jest, mnisi, szlachetna prawda o drodze prowadzcej do wyzwolenia (dukhha-nirodha-gmin paipad). Jest ni szlachetna cieka skadajca si z omiu czonw: (1) waciwy pogld (samm-ditthi), (2) waciwe postanowienie (samm-sakappo ), (3) waciwa mowa (samm-vc ), (4) waciwe dziaanie (samm-kammanto ), (5) waciwe ycie (samm-jvo ), (6) waciwy wysiek (samm-vymo), (7) waciwe skupienie (samm-sati), (8) waciwa medytacja (samm-samdhi). Od razu wida, e kolejno jest inna. Ale to wanie t a k a (a nie jak w akrze) kolejno jest tu istotna. Faktycznie te czony daj si pogrupowa, ale nastpujco: stopnie 12 (poznanie) dotycz mdroci (praj), dziki ktrej waciwie rozumie si struktur wiata, jego nietrwao, bolesno i niesubstancjalno; stopnie 35 (moralno) skadaj si na zalecenia moralne (la), ujte w pi podstawowych przykaza dotyczcych myli, mowy i czynu (niekrzywdzenie, nieprzywaszczanie, powcigliwo seksualna, prawdomwno oraz powstrzymanie si od substancji osabiajcych uwag); stopnie 68 (skupienie)

116

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

skadaj si na praktyki medytacyjne niezbdne do uzyskania najwyszego stopnia skupienia (samdhi), dziki ktremu mona uzyska owiecenie (bodhi). Dla buddystw taki wanie cig jest logiczny i uzasadniony doktrynalnie. Jeli wic chcemy zasadnie omawia buddyzm i powiedzie co prawdziwego o buddyzmie a jest on tutaj tylko przykadem to bezwzgldnie musimy uwzgldni buddyjski punkt widzenia. Czy takie wierne odtwarzanie myli buddyjskiej, jakie proponuj, ma jednak jakiekolwiek znaczenie? A moe moje zarzuty nierzetelnego przedstawiania jednej z dwch podstawowych doktryn buddyjskich s nieuzasadnione? Ostatecznie Mroziewicz to i owo poprzestawia, tu i tam poprzeinacza znaczenia i inaczej poustawia akcenty, troch doda, troch uj, ale przekazuje odlege echo pierwowzoru. Wbrew pozorom nie s to sprawy bahe. Wierne relacjonowanie odmiennych pogldw, odlegych kultur i innych wiatopogldw, ukazywanie drugiego wiata tak, jak jego mieszkacy to sami czyni, po pierwsze chroni nas od projektowania naszych wasnych schematw mylowych na odmienne wiaty, dziki czemu moemy je zrozumie. W przeciwnym razie sami sobie zamykamy drog do waciwego zrozumienia innych cywilizacji, docenienia ich dokona lub przeprowadzenia rzetelnej krytyki ich saboci; a co najwaniejsze: poruszamy si wci w wiecie wasnych wyobrae. Po drugie, jeli z nonszalancj podchodzimy do tego, co druga kultura sama o sobie mwi, i relacjonujemy jej mity, idee i wyobraenia niedbale, powierzchownie i z wyszoci, sami sobie wystawiamy wiadectwo: cakowicie lekcewaymy t kultur, patrzymy na ni z gry i pokazujemy, e naszym zamiarem wcale nie jest jej zrozumienie. Mwi tu tylko o z r o z u m i e n i u historii danej kultury, mechanizmw ni rzdzcych, jej instytucji spoecznych, wiata wyobrae i myli itp. Nie mam bynajmniej na myli akceptacji czy krytyki tej kultury. Ot, aby mc inn kultur oceni, podda krytyce czy doceni, naley j najsampierw jak najlepiej zrozumie. Lekcewac j, sami sobie odbieramy prawo wypowiadania si na jej temat, ujawniajc wasn stronniczo w tym wzgldzie. Tak jak Mroziewicz. Zdumiewajce, ale autor opisujc buddyzm nawet sowem nie wspomina o naczelnej doktrynie buddyjskiej zamykajcej si w tzw. czterech szlachetnych prawdach (rya-satya)! Zamiast tego natrafiamy na cenn uwag, e Sowacki interesowa si modnym buddyzmem (sic!) (s. 99). Opis buddyzmu u Mroziewicza wart jest mniej wicej tyle, co charakterystyka chrzecijastwa (religia, w ktrej chlapie si dzieci wod po gowie oraz rytualnie pije wino i spoywa chleb), w ktrej pominlimy drobny szczeg. Ten mianowicie, e Jezus umar na krzyu, eby zbawi ludzko i zmaza grzech pierworodny. Niestety, rwnie karykaturalne jest przedstawienie dinizmu (ss. 108111) oraz odamw hinduizmu (wisznuizmu i iwaizmu s. 111 i nn.), ktre Mroziewicz

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

117

z religioznawczym instynktem traktuje jako odrbne religie, obok buddyzmu i dinizmu. Nie bd ju nadwyra cierpliwoci czytelnika (ani swojej!) dalsz analiz kolejnych stron ksiki pt. akra. A nadto staje si jasne, nawet dla laika, e ksika Krzysztofa Mroziewicza jest moim zdaniem cakowicie pozbawiona wartoci poznawczych. 271 stron to w rzeczywistoci zapiski na poziomie licealnym, w nikym stopniu uporzdkowane, w ktrych przemieszane s fakty, zasyszane historie, zapamitane strzpy dawno i nieuwanie czytanych lektur, dykteryjki z wasnego ycia i lune skojarzenia. Choby minimalna znajomo jzykw indyjskich uchroniaby autora od popeniania wielu racych bdw, ktrych wiadom jest student I roku indologii. Nazwa jednej z czterech wielkich epok kalijuga (kali-yuga, era niezgody, era przegranej) bynajmniej nie wie si z Kali (Kl, imi bogini) (s. 10): cho w obydwu wypadkach w spolszczeniu brzmi to kali, w rzeczywistoci s to dwa odmiennie brzmice sowa, rnice si i l o c z a s e m . Choby powierzchowny kontakt z jakimi jzykami indyjskimi spowodowaby, e autor ktrzy pisze o historii Indii a do czasw kolonialnych: rde indyjskich nadal jak na lekarstwo (ss. 198199) uzyskaby dostp do wielu historycznych rde istniejcych pki co tylko w jzykach indyjskich. Nie do koca obowizuje zasada, e jeeli co nie istnieje w moim jzyku, to nie istnieje w ogle. Mizeria metodologiczna i zerowa warto poznawcza to nie jedyne mankamenty ksiki. Niezwykle razi w stylu autora nieumiejtno budowania zda podrzdnie zoonych, niewyszukane sownictwo oraz nad wyraz ubogi i nieudolny styl. Te braki w polszczynie, zastanawiajce u osoby majcej jak si zdaje pewne ju dowiadczenie w pracy dziennikarskiej, mogy byy wszak zosta stosunkowo atwo poprawione przez redaktorw tomu czy korektora niewtpliwie z poytkiem dla czytelnika. Na skrzydeku ksiki moemy odnale odautorsk uwag: Nie jest to podrcznik, lecz tzw. ksika ambasadorska. Ambasadorowie poza szyfrowanymi depeszami pisz czasem take ksiki, ktre maj dowie, e pracowali w kraju, ktrego przeszo staraj si pozna i zrozumie. Chciabym wierzy, e przydawka ambasadorska ma by w tym wypadku wstydliwym usprawiedliwieniem autora, ktry wiadom jest powanych brakw wasnej ksiki oraz tego, e czytelnik moe z pewn nieufnoci podchodzi do pracy o kulturze i historii Indii pisanej przez niedoszego absolwenta fizyki (skdind s przecie ambasadorzy, ktrzy potrafi pisa wartociowe ksiki). Jednak nonszalancja opisu, nierzetelno w oddawaniu istotnych szczegw i lekcewaenie kultury, ktra w duym stopniu daa autorowi akry chleb (przynajmniej a m b a s a d o r s k i w Indiach), powoduje, e mam powane co do tego wtpliwoci. Tym lepiej zaczynam rozumie,

118

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

e czste zarzucanie przez autora Hindusom megalomanii (np. s. 11 i nn.) jest w rzeczywistoci autoprojekcj. Mimo wszystko dostrzegam w ksice jedn niezaprzeczaln zalet: autor sam bolenie (dla odbiorcy) obnaa wasn nieznajomo kultury i historii Indii. Pokazuje take, e mona w odlegym regionie wiata spdzi sporo czasu, ale bez szczerej woli zrozumienia tamtej kultury i wysiku skrupulatnego jej odkrywania bez uprzedze moliwy jest powrt do Europy w stanie nieskalanym t kultur i jej znajomoci. Niniejsza za recenzja jest dla czytelnika ostrzeeniem: lektura akry na wasne ryzyko. Troch jak w automatach do gry, na ktrych mona gra bez gwarancji zysku. Co wicej, twierdz, e tego typu pisanie a ksiek popularnych na pokrewne tematy orientalne powstaje cakiem sporo jest po prostu szkodliwe (cho dla autorw czsto przyjemne). Szczeglnie szkodliwe w sytuacji, gdy przedmiotem opisu staj si kultury odlege i nieznane przecitnemu czytelnikowi, ktry cho moe ich nigdy nie zobaczy z bliska z ich przedstawicielami moe si spotyka we wasnym zachodnim wiecie na co dzie, a na podstawie takiego, w gruncie rzeczy omieszajcego opisu wyrabia sobie negatywn opini i potguje ksenofobiczne uprzedzenia. W ten sposb podtrzymuje si mit o wyszoci cywilizacyjnej Zachodu nad innymi cywilizacjami i wzmacnia uprzedzenia kulturowo-rasowe. Jakie s tego skutki, wie kady historyk I moe ju ostatnia uwaga na koniec. Oglny poziom wyksztacenia spoeczestwa, jego znajomo wiata i bogactwa kultur na ziemi oraz wiadomo problemw, z jakimi wiat si boryka, zaley w duym stopniu od tego, z jakich rde informacji korzysta spoeczestwo. W zdecydowanym stopniu przecitny czytelnik bdzie korzysta ze rde o charakterze popularnym, raczej nie naukowych, i z mass mediw. Rzeczowe przedstawianie problemw wiata i ukazywanie jego bogactwa kulturowego bez przemiewczoci i uprzedze w mediach jest dlatego imperatywem. O mizernej kondycji (przynajmniej czci) tego rodowiska, przynajmniej w Polsce, zawiadcza ksika Krzysztofa Mroziewicza. Tym istotniejsze jest, aby od czasu do czasu naukowcy zerknli do popularnej produkcji ksikowo-medialnej i powiedzieli: krl jest nagi.

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

119

BOENA LIWCZYSKA
(University of Warsaw)

Review article: Anna Aurelia Esposito: Crudatta. Ein indisches Schauspiel: Kritische Edition und bersetzung mit einer Studie des Prakrits der Trivandrum-Dramen. Drama und Theater in Sdasien 4, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2004, pp. X+408. ISSN 1431-4975, ISBN 3-447-05135-3. The volume under review is an output of the Bhsa Project conducted by Prof. Heidrun Brckner (the editor of the series Drama und Theater in Sdasien / Drama and Theatre in South Asia, as well). The main purpose of the Project is a complete edition of Bhsas plays (the so-called Trivandrum plays, or plays ascribed to Bhsa) based on a vast collation of all extant (and available) manuscripts. The first edition of the plays of Bhsa was prepared by Gaapati str, who discovered manuscripts of most of them in the collection of the Maalikkara Ckyrs (Travancore, Kerala) and successively printed them in the Trivandrum Sanskrit Series [TSS], 19121915. The book by Anna Aurelia ESPOSITO entitled Crudatta. Ein indisches Schauspiel (Crudatta. An Indian Play) is divided into four main parts. The first one, Einleitung (Introduction), gives a general insight into the subject-matter. It provides a brief account of the so-called Bhsa problem, which regards the date of Bhsa and the authorship of the thirteen Trivadrum plays (Das Bhsa-Problem, pp. 25). The Introduction is followed by an analysis of a number of problems which the four-act Crudatta involves (pp. 530). All of them inevitably lead to a century-long dilemma: the relation between the Crudatta of Bhsa and the Mccha-kaik of draka. Is the tenact Mccha-kaik an enlarged version of the Crudatta or rather the latter is an abridged form (or an adaptation) of the former? The author attentively presents different opinions of Indian and Western scholars and mentions numerous references to both dramas found in the works of earlier authorities on Sanskrit literature and rhetoric (pp. 1630). However, she does not reveal her own view on the matter in question. Thus, the CrudattaMccha-kaik dilemma still remains unsolved, i.e., there is still no definite answer to be found which would be to everyones satisfaction and acceptance. Maybe it is high time to view Bhsas Crudatta as an independent and (in a way) complete play, not an abridged version of a longer drama (i.e. the Mccha-kaik) or a recast. To explainas some scholars tend to maintainthe phenomenon that the Crudatta drama consists of only four acts is due to Ckyrs manipulation is not proper in the light of the tradition of Kiyam theatre of Kerala that has preserved all Bhsas plays. The Ckyrs, hereditary actors of the Kiyam, are known for their

120

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

highly peculiar way of stage presentation, albeit their interference in the drama text proper is limited only to a certain extent. After all, in three manuscripts (out of four) we can read the statement: [iti] avasita Crudattam or [iti] sampta Crudatta, which indicates the closure of the play. The lengthy second part of the book Zum Prakrit der Trivandrum-Dramen (On the Prakrits of the so-called Trivandrum-plays, pp. 3183) deserves praise. A.A. ESPOSITO meticulously discusses the problem of the Prakrits (literary dialects) referring to earlier scholars opinions, such as Gaapati str, V.S. Sukthankar, Richard Pischel, Wilhelm Printz and Hermann Weller, as well as to her own observations. Thus aurasen, Mgadh and Ardhamgadh are Prakrits used by Bhsa most frequently. The other ones create sub-forms (Hirtendialekt, or pastoral dialect) or can be placed in-between the Prakrits above-mentioned: they are often prescribed for certain dramatis personae (for example, akra of the Crudatta, Unmattaka of the Pratij-yaugandharyaa). The Prakrits of Bhsas plays have their own peculiarities. The author in detail describes different grammatical aspects of the Prakrits of the Trivandrum plays, beginning with phonetics (pp. 3961) and inflexion (pp. 6279), followed by brief remarks on word-formation and syntax (pp. 7980), to conclude with vocabulary (pp. 8083). The lucid presentation gives an accurate idea of the topic. The third (and the main) part of the volume contains a critical edition of the Crudatta and translation of the drama into German (Kritische Edition und bersetzung). The critical edition is based on four palm manuscripts written in Malayam script of Kerala (South India) that are briefly described (pp. 8589). Two of them belong to the Oriental Manuscript Library, University of Kerala, Trivandrum (TR1 and TR2 in the authors abbreviation), one is from the Sanskrit College Manuscript Library Tripunithura in Kerala (TP), and one from a collection of the Government Oriental Manuscript Library, Madras in Tamilandu (M). The latter is the youngest of the four and belonged to a private person from the Cochin State (nowadays a part of the Kerala state). The manuscripts TR2 and TP are the oldest, of 400450 years. The Ms. TR2 is particularly intriguing since, according to A.A. ESPOSITOs previous research, it is the same manuscript (Ms. ka) that was used by Gaapati str for the first printed edition of the Crudatta (TSS 39, 1914). The author supplies a general account on Malayam palm leaf manuscripts (pp. 8996), which can be of particular relevance to any broadly conceived research on manuscripts. The drama text presented with a critical apparatus (pp. 99156) is founded on two Crudattas editions by Gaapati str (1914, 1922) based on Ms. ka (= TR2); a second manuscript known to the scholar while preparing the edition 1914 is also referred to (Ms. kha). The four above-mentioned manuscripts used for collating are

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

121

taken under consideration, if any different or variant readings occur they are marked in the main text and given in the special footnotes. All Prakrit passages are reproduced with capital letters in brackets according to the sequence of a single page of the printed text, followed by their rendering into Sanskrit (chy) as printed in the Gaapati strs edition, since none of the manuscripts contain Sanskrit chy. At the very beginning a reader might be a little confused with various ways of marking and numbering. However, as soon as the rules governing the critical edition are discovered and become clear, one can concentrate on the text to ones own satisfaction. The Crudattas text is followed by very elaborated critical remarks (pp. 157240) arranged in accordance with the division into acts, apart from the chy portions that are separately commented upon. The third part of the book concludes with an amply annotated German rendering of the Crudatta (pp. 241294). To my knowledge, it is the first complete translation of the Crudatta into German, definitely a welcome addition to the corpus of Indian Classics in translation. The fourth part of the volume is the Anhang (Supplement) of considerable length (pp. 295368). It contains numerous accounts regarding the presented critical edition; just to mention the indices to the Crudatta and the Bhsas Prakrit by Wilhelm Printz, a concordance for the editions by Gaapati str and C.R. Devadhar. The book closes with extensive bibliography (pp. 369385) of primary and secondary literature and three very helpful indices: of words, authors and quoted passages. Anna Aurelia ESPOSITOs critical edition and translation of the Crudatta by Bhsa based on collation of four palm leaf manuscripts is an important and essential source material for any further studies on Indian Classical theatre and drama, Bhsas literary creation and the Crudatta in particular.

BOENA LIWCZYSKA
(University of Warsaw)

Review article: Heike Moser: Nayr-Kttuein Teilaspekt des Sanskrittheaterkomplexes Kiyam: Historische Entwicklung und performative Textumsetzung. Drama und Theatre in Sdasien 6, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2008, pp. XXIII+357, ISSN 1431-4975, ISBN 978-3-447-05453-9. The book of Heike MOSER, a scholar and practitioner of the Nayr kttu, was much awaited by the reviewer who once upon a time had an opportunity to read

122

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

the authors unpublished MA thesis dedicated to the subject (Tbingen 1999). The publication concerns, as stated in its full title, the Nayr kttu as a part (ein Teil) of the complex Kiyam theatre in its historical development and a text in performance. The Nayr kttu is a stage form of female exponents (Nayrs) of the Kiyam. The unique Kiyam theatre tradition, still in existence in Kerala (South India), is the only surviving form of the once pan-Indian Sanskrit theatre. At the very outset let me notice that the title of the volume is rather misleading since it does not indicate its full contents. In fact, we have the book divided in two parts of different character. The first part deals with the Nayr kttu theatre tradition and the r-ka-carita (A story of the god Ka) the one and only text traditionally enacted in the Nayr kttu format (pp. 1202). The second part covers one third of publication (pp. 203334) and contains numerous appendices of bibliographical nature as well as a vast and detailed bibliography on the Kiyam theatre tradition as such. Thus the bibliography does not refer only to the main subject-matter of the book. The author divided her main presentation into five chapters which in their structure give an impression of a scholarly collection of notes on diverse aspects of the Kiyam theatre tradition as such. Two first chapters are of introductory nature (pp. 174), beginning with general remarks on presenting a drama text on the stage in the Kiyam (pp. 112), followed by an account on the history and development of the Kttu (a solo form) and Kiyam (pp. 1374). The author very briefly mentions the forms of solo stage activities of Ckyrs (actors) and Nayrs (actresses) and makes an attempt to reconstruct the history (step by step?) of the Kiyam theatre. It is definitely not an easy task, if not impossible at all, because available research material continues to be scarce. Thus we are still left with nothing but an outline of the Kiyam past. The modern history of the Kiyam theatre began in 1949 when Paikuam Rma Ckyr performed outside temple premises. It was the first performance of the hereditary Kiyam exponent behind the temple walls. That historical event successively led to inevitable changes in the whole Kiyam tradition, which had been strictly confined to the temple area as a religious ritual. H. MOSER gives a report on important events marking a new dimension of the Kiyam during the period from 1949 to 2006. A relatively lengthy account (pp. 6074) is very informative but it would better fit as a separate appendix. Sometimes the reader is under the impression that here and there the main (i.e. explicitly mentioned in the title) subject of the book is lost sight of or overshadowed by other themes. The third chapter of the volume finally introduces the subject matter proper. It is dedicated to the drama Subhadr-dhanajaya as well as its author Kulaekhara Varman (pp. 7594). The drama becomes a milestone for the Nayr kttu in

NR 16 (2009)

RECENZJE REVIEW ARTICLES BUCHBESPRECHUNGEN

123

a shape that has reached the present day. The introductory scene ( mira-vikambhaka) in the second act, with the lines of Maid (Ce) opening the text, gave a pretext to a long narrative portion in the form of a nirvahaa (flashback) that became the very epitome of the Nayr kttu as known to us. H. MOSER juxtaposes a drama text with a text of the acting manual in the Malayam language (pp. 8594). Thus the reader can get some idea about the stage presentation of the text that is the main subject of the next (fourth) chapter of the volume: Nayr kttu Text and Performance (pp. 85118). It opens with a paragraph (IV.1) concerning the text enacted, Ka mythology and Kiyam (Nayr kttu). The author does not present the contents of the text what, I guess, could be appreciated by a reader not quite familiar with the subject. She draws the readers attention to numerous quotations from other works found in the r-ka-carita. Being a compilation of both well-known and anonymous stanzas (pp. 102103), the text was in constant creation for centuries. However, H. MOSER does not discuss the historical development of the text. The paragraph dealing with the text in performance (IV. 2, pp. 106118) is somewhat disappointing since it gives only a vague idea about a rich spectrum of the stage art of the Nayr kttu. The fifth chapter (pp. 118199) concerns the Nayr kttus repertoire as preserved in manuscripts and interviews. From the point of view of the reviewer it is the most important and interesting part of the volume, although its value can be properly appreciated only by scholars specialising in the subject. The author presents different palm leaf manuscripts (and some paper ones) of the r-ka-carita still in hands of the Kiyam exponents; numerous photographs of the manuscripts are worth mentioning too. The short interviews with the Nayrs of the old generation were collected in Kerala in the span of a year (19951996) by H. MOSER. No doubt, they are of historical value. The author meticulously compares the text of manuscripts with the text edited by P. K.N. Nambiar (1984), which was the first printed text of the r-ka-carita (pp. 166192). Some remarks on Jayadevas Gta-govinda, the last addition to the compiled text of the r-ka-carita, are given in the final paragraph (V.12). The short Schluss (Conclusion) closes the first part of the book. The author seems to focus on the textual study and perhaps that is why a ritual context of the Nayr kttu is rather lacking its due attention. The second part of the volume (pp. 203337) consists of the Anhnge (Appendices) and the Bibliographien (Bibliographies). The initial portion of the appendices provides us with the full text of the r-ka-carita, transcribed from the P.K.N. Nambiars edition (pp. 207220), so that the reader can get familiar with the matter presented earlier. Two glossaries follow, one for the bibliography on the Kiyam (pp. 221244) and the second dealing with the plays enacted and

124

STUDIA INDOLOGICZNE

NR 16 (2009)

stage practice (pp. 245273). The last portion of the volume presents multilevel bibliographies (pp. 277337) on the complex Kiyam theatre tradition. We find here primary and secondary literature, Internet publications (authorised and anonymous), written and multimedia documents, dictionaries and grammar books, and manuscripts. The author deserves praise for her dedication and efforts to collect all bibliographical data. Two indices close the volume: a general index and the index of personal names and places (pp. 339357). The book contains also forty-three photographs of different character, though one is under the impression that the photographic collection is not always dedicated to the subject proper, i.e. to the stage art of the Nayrs. Nevertheless, some of photographs are of an outstanding historical value (nos 3, 4, 8, 9,10, 13, 14). Is the Cyberam (no. 42) an inevitable symbol for the future of the Nayr kttu and other theatre forms? The book by Heike MOSER possesses a great informative value and those interested in South Indian theatre tradition as well as in the textual studies will find it of great interest.

11. WARSZTATY NT. BADA NAD DINIZMEM DINIJSKIE PISMA WITE A FILOZOFIA (11th Jaina Studies Workshop: Jaina Scriptures and Philosophy) Londyn, 1213 marca 2009 roku W dniach 1213 kwietnia odbya si w School of Oriental and African Studies na Uniwersytecie Londyskim jedenasta londyska konferencja powicona badaniom nad dinizmem: Dinijskie pisma wite a filozofia, zorganizowana w ramach cyklu dorocznych seminariw powiconych badaniom nad dinizmem (11th Jaina Studies Workshop: Jaina Scriptures and Philosophy). Organizatorem konferencji byo Centre of Jaina Studies na Uniwersytecie Londyskim oraz Peter Flgel (SOAS) i Olle Qvarnstrm (University of Lund). Ramowa tematyka konferencji dotyczya zwizkw midzy dinijskim pimiennictwem religijnym a filozofi. Tradycyjnie ju cykl corocznych warsztatw organizowanych w Londynie przyciga grono znamienitych specjalistw zajmujcych si t staroytn religi Indii, co czyni Londyn wanym centrum w tej dziedzinie na wiecie. Program konferencji (w kolejnoci wystpie) przedstawia si nastpujco: Prem Suman Jain (ravaabelagol): One Rare Manuscript of the Prakrit Text Bhagavat rdhan; Sin Fujinaga (Miyakonojo, Miyazaki): vetmbara gamas in the Digambara Scriptures; Jayendra Soni (University of Marburg): Aspects of Philosophy in the akhagama; Piotr Balcerowicz (Warsaw): Do Attempts to Formalise Syd-vda Make Sense?; Anne Clavel (University of Lyon): Sensuous Cognition Pratyaka or Paroka? Jinabhadras Reading of the Nandstra; Olle Qvarnstrm (University of Lund): Jaina Critique of Skhya Philosophy; Nalini Balbir (University of Paris): Laymans Atonements: The Svayapacchitta and the rddhajtakalpa; Paul Dundas (University of Edinburgh): Pokkhalis Visit to the Fasting Hall: The Ramifications of a Canonical Episode; Kenji Watanabe (Tokyo): A Bee and Mendicant: Two Different Versions in the Extant Jaina gamas; Johannes Bronkhorst (University of Lausanne): What Happened to Mahvras Body?; Herman Tieken (Leiden University): The Composition of the Uttarajjhy; Peter Flgel (SOAS): Reflections on the Origins of the Jaina Doctrine of Karman. Konferencj poprzedzi 9. Doroczny wykad nt. dinizmu (The 9th Annual Lecture on Jainism): Bansidhar Bhatt (University of Mnster): Is Prva the Twenty-Third Jina a Legendary Figure? A Critical Survey of Early Jaina Sources. Peen program Konferencji znajduje si na stronie: http://www.soas.ac.uk/events/event46212 [Piotr Balcerowicz]
Studia Indologiczne 16 (2009) 125133 (Sprawozdania). Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

126 STUDIA INDOLOGICZNE NR 16 (2009)

MIDZYNARODOWA KONFERENCJA WIATOPOGLD I TEORIA W FILOZOFII INDYJSKIEJ (International Conference World view and theory in Indian philosophy / Congreso Internacional Teora e ideologa en las filosofas de la India) Barcelona, 2630 kwietnia 2009 roku W dniach 2630 kwietnia odbya si w Barcelonie (Hiszpania) Midzynarodowa Konferencja wiatopogld i teoria w filozofii indyjskiej (International Conference World view and theory in Indian philosophy / Congreso Internacional Teora e ideologa en las filosofas de la India) zorganizowana przez komitet organizacyjny w skadzie: Piotr Balcerowicz (Warszawa; pomysodawca i gwny organizator), Johannes Bronkhorst (Universit de Lausanne), Claus Oetke (Stockholms Universitet), Martn Sevilla Rodrguez (Universidad de Oviedo), Jos Virgilio Garca Trabazo (Universidade de Santiago de Compostela), we wsppracy z Casa Asia (Barcelona, www.casaasia.org), oraz komitetem doradczym w skadzie: Juan Arnau (Consejo Superior de Investigaciones Cientficas, CSIC) oraz Juan Luis Vermal (Universitat de les Illes Balears, Hiszpania). Casa Asia, najwaniejsza instytucja w Hiszpanii zajmujca si stosunkami kulturowymi, politycznymi i gospodarczymi midzy Hiszpani a krajami Azji, jest konsorcjum publicznym utworzonym przez hiszpaskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, autonomiczny Rzd Katalonii, Rad Miasta Barcelony oraz Rad Miasta Barcelona. Obrady konferencji odbyway si we wspaniaych wntrzach modernistycznego budynku Palau Bar de Quadras, bdcego jednym z najwaniejszych dokona w twrczoci Josepa Puig i Cadafalch, obok Antonia Gaudego, najwaniejszego kataloskiego architekta przeomu XIX i XX wieku. Ta tematyczna konferencja, powicona wybranemu aspektowi filozofii indyjskiej, bya kontynuacj poprzednich tematycznych konferencji: Midzynarodowego seminarium pt. Argument and Reason in Indian Logic w Kazimierzu Dolnym w 2001 (patrz sprawozdanie: Studia Indologiczne 8 (2001) 8788) oraz Midzynarodowego Seminarium Logic and Belief in Indian Philosophy the Impact of Indian Thought in Asia and Europe w Biaowiey w 2006 (patrz sprawozdanie: Studia Indologiczne 12/13 (2005/06) 136137). O przeniesieniu nastpnej konferencji z tematycznej serii do Hiszpanii zawayo m.in. nieprzychylne przyjcie ostatniej z wymienionych konferencji przez cz rodowiska orientalistycznego w Warszawie oraz krytyka dyrekcji Instytutu Orientalistycznego UW. Konferencja w Barcelonie okazaa si duym sukcesem. W konferencji wzio udzia cznie ponad 40 osb, w tym wielu wybitnych specjalistw w dziedzinie filozofii indyjskiej z caego wiata. Konferencja barceloska bya pierwsz konferencj indologiczn, jak kiedykolwiek zogranizowano w Hiszpanii, gdzie do tej pory nie istnieje aden akademicki orodek indologiczny, a organizatorowi udao si zgromadzi niemal wszystkich indologw rozproszonych w samej Hiszpanii i poza jej granicami. Konferencja skupiaa si przede wszystkim na relacjach zachodzcych midzy wiatopogldem a teoriami filozoficznymi, a w szczeglnoci poruszaa nastpujce pytania: Czy mona mwi o wiatopogldach i ideologiach w kontekcie filozofii indyjskiej? Na czym zasadza si rnica midzy ideologi, wiatopogldem i teori w filozofii indyjskiej i w jakim zakresie takie rozrnienia s przydatne? Jakie mona zaobserowa zalenoci midzy formowaniem teorii filozoficznych a przyjtymi zaoeniami wiatopogldowymi? Jak na ksztatowanie si koncepcji i teorii filozoficznych w Indiach wpywa wiatopogld, religia,

NR 16 (2009) SPRAWOZDANIA 127

to kulturowe, jzykowe itp.? Jaki zauwaalny wpyw ma jzyk na ksztatowanie si teorii filozoficznych? Czy indyjskie teorie filozoficzne odzwierciedlaj instytucje spoeczne, a jeli tak, to w jakim zakresie? Czy zwizki te zachodz w drug stron? Czy mona dokona ekstrapolacji wynikw powyszych bada w zakresie filozofii indyjskiej na inne dziedziny humanistyki? Program konferencji przedstawia si nastpujco: 27 kwietnia Otwarcie konferencji: Eva Borreguero (Director of Educational Programs, Casa Asia, Barcelona, Hiszpania); Jess Mostern (filozof, Research Professor, CSIC, Hiszpania); Irma Piovano (Supervisor of scientific activities, CESMEO, Turyn, Wochy; in absentia); Piotr Balcerowicz (Warszawa, Polska). Sesja 1: Theory of Debate, Logic and Epistemology; przewodniczcy: Johannes Bronkhorst: Juan Arnau (Consejo Superior de Investigaciones Cientficas (CSIC), Hiszpania): Philosophy at Stage: Theatricality, Ritual and Logic in Ancient India ; Brendan Gillon (McGill University, Montreal, Kanada): The Correspondence Principle: its Versions and its Uses; Stephen Phillips (The University of Texas at Austin, USA): Cannibalizing Nyya Epistemology (in absentia). Sesja 2: Theoretical Topics of Buddhist Philosophy; przewodniczcy: Claus Oetke: Birgit Kellner (Universitt Wien, Austria): On the Relationship Between bhyrtha-vda and vijna-vda in Dharmakrtis Thought; Helmut Tauscher (Universitt Wien, Austria): Empty or Shining Bright?. Sesja 3: Later Buddhism and Skhya; przewodniczcy: Piotr Balcerowicz: Joerg Tuske (Salisbury University, USA): ntarakita on the Emotions; Emilio Garca Buenda (Instituto de Ciencias de las Religiones, Universidad Complutense, Madryt, Hiszpania): Parmenides and the sat-krya-vda Doctrine of Skhya. Sesja 4: Hermeneutics, Mms and Law; przewodniczcy: Tim Lubin: Lawrence J. McCrea (Cornell University, USA): Rationalization and Sincerity in Mms Hermeneutics; Timothy Lubin (Washington and Lee University, USA / Institut franais de Pondichry, Indie): The Relation Between adhikra and prama in Legal Contexts; Paolo Magnone (Universit Cattolica di Milano, Mediolan, Wochy): Aho kaualam aprvam. Hermeneutical Wrigglings about the paniad. Sesja 5: Nyya Philosophy; przewodniczcy: Juan Arnau: Ernst Prets (sterreichische Akademie der Wissenschaften, Wiede, Austria): Fragments of Early Nyya;

128 STUDIA INDOLOGICZNE NR 16 (2009)

Hiroshi Marui (The University of Tokyo, Tokio, Japonia): The Meaning of a Diversity of Established World Views or Tenets (siddhnta) in Debate: What Does Jayantas Explanation of Nyya-stra 1.1.26-31 Tell Us? . Sesja 6: Jaina and Buddhist Thought; przewodniczcy: Parimal Patil: Akihiko Akamatsu (Kyoto University, Kioto, Japonia): Sky-flower in Perspectivism; Peter Flgel (School of Oriental and African Studies, Londyn, Wielka Brytania): Epistemological Foundations of the Jaina Doctrine of Omniscience; Ferran Mestanza (Universitat Pompeu Fabra, Hiszpania): Theoretical View (di) and the Literary Genre of Philosophical Summa (siddhnta-sagraha) in Buddhist Indian Literature. Sesja 7: Skhya, Parimal Patil: Yoga and Nyya-Vaieika; przewodniczcy:

scar Pujol (Director de Instituto Cervantes, New Delhi, Indie): Physicalism and Consciousness in the Yoga-stra; Piotr Balcerowicz (Warszawa, Polska): The Nyya-Vaeika Tradition and the Artha-stra. Sesja 8: General Topics in Indian Philosophy; przewodniczcy: Jos Virgilio Garca Trabazo: Johannes Bronkhorst (Universit de Lausanne, Szwajcaria): Buddhist Thought Versus Brahmanical Thought; Olivia Cattedra (FASTA-CONICET, Mar del Plata, Argentyna): Skma and Bandhut, Subtle Visions of the World, Its Origins and Its Projections in the Actual Vision of the World; Claus Oetke (Stockholms Universitet, Sztokholm, Szwecja): Tacit Assumptions in Indian Philosophies. Sesja 9: Indian Epics; przewodniczcy: scar Pujol: Ana Agud (Departamento de Filologia Clasica y Indoeuropeo, Salamanca, Hiszpania): The Relative Weight of the Different Ideologies in the Bhagavad-gt; Shujun Motegi (Shinshu University, Nagano, Japonia): On the Concept of Non-possession in the Moka-dharma; Jos Virgilio Garca Trabazo (Universidade de Santiago de Compostela, Hiszpania): Dharma and Literature: On the World View of the Classical Indian Epics . Sesja 10: Religious Salvation; przewodniczcy: Brendan Gillon: Parimal G. Patil (Harvard University, USA): Nvya-Nyaya Theories of mukti; Takanori Suzuki (Nagoya University, Japonia): On the Theories of Emancipation Among Vaieikas. Sesja 11: General Perspective of Indian Thought; przewodniczca: Ana Agud: Vincent Eltschinger (sterreichische Akademie der Wisssenschaften, Wiede, Austria): Apocalypticism, Heresy and Philosophy;

NR 16 (2009) SPRAWOZDANIA 129

Andrew J. Nicholson (Stony Brook University, USA): Unifying Hinduism: Philosophy and Boundary Formation in Late Medieval India; Sven Sellmer (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Pozna, Polska): Implicit and Scientific Psychology as Elements of Indian World Views. S e s j a z a m y k a j c a oraz prezentacja bada indologicznych w Hiszpanii. Na zakoczenie konferencji z inicjatywy organizatorw zarwno uczestnicy konferencji, jak i hiszpascy indolodzy podpisali list intencyjny w sprawie utworzenia w Hiszpanii Hiszpaskiego Stowarzyszenia Studiw nad Indiami (Asociacin Espaola de Estudion ndicos) oraz przyszej kooperacji w ramach wsplnie podejmowanych midzynarodowych projektw badawczych, w tym take w ramach programw Unii Europejskiej. Powanym utrudnieniem organizacyjnym bya usterka serwera Uniwersytetu Warszawskiego ze stron internetow konferencji na kilka dni przed jej trwaniem i przez cay okres obrad. Peen program Konferencji znajduje si na stronie: www.orient.uw.edu.pl/pl/indologia/ barcelona/ [Piotr Balcerowicz]

PANDANUS 09. MIDZYNARODOWE SEMINARIUM NT. PRZYRODY W LITERATURZE, SZTUCE, MICIE I RYTUALE. PAMICI KAMILA V. ZVELEBILA (17.11.192717.1.2009) (Pandanus 09. International Seminar on Nature in Literature, Art, Myth and Ritual. In Memoriam Kamil V. Zvelebil (17.11.192717.1.2009)) Praga, 46 czerwca 2009 roku W dniach 46 czerwca 2009 roku na Uniwersytecie Karola w Pradze (Czechy) miao miejsce midzynarodowe seminarium Pandanus 09. International Seminar on Nature in Literature, Art, Myth and Ritual. In Memoriam Kamil V. Zvelebil (17.11.192717.1.2009). W skad Komitetu Naukowego seminarium wchodzili: Giuliano Boccali z Universit degli Studi di Milano (Wochy), Chettiarthodi Rajendran z Sanskrit University of Calicut (Indie), Lidia Sudyka z Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, Danuta Stasik z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Jaroslav Vacek z Uniwersytetu Karola w Pradze. Funkcj Sekretarza peni Martin Hibek z Uniwersytetu Karola w Pradze. Wygoszono nastpujce referaty: 4 czerwca 2009: Mimma Congedo: The geometry of nature: Cosmos and Divine in the r-cakra according to the Yogin-hdaya;

130 STUDIA INDOLOGICZNE NR 16 (2009)

Gyula Wojtilla: Heavenly Gardens; Marek Mejor: The Vision of Paradise in Avaghoas Saundarananda, Canto Ten; Lidia Sudyka: Descriptions of the gardens in Sanskrit literature the case of the Sarva devavilsa; Bruno Lo Turco: The construction of nature: is and Kavis; Joanna Kusio: The symbolism of nature and vegetation in the mythology of the goddess Mriyamman. 5 czerwca 2009: V. Arasu: Landscape and rituals in Euttokai; Alexander Dubyanskiy: Once more on the plai-theme in old Tamil poetry; Danuta Stasik: Tulsdss Forest: The Forest Book of the Rmcaritmnas; Tatiana Dubyanskaya: Charmed by the Green Valley. Landscape in Hindi romances of the 19th century; Sabrina Ciolfi: Conventional landscapes: Identity and romance in contemporary Hindi popular cinema; Daniela Rossella: Nature and inner peace in the Theragths; Paola M. Rossi: The forest of meditation: poetry and desire in the Buddhist Thera- and Ther-gths; Chettiarthodi Rajendran: The snow did not destroy his glory Klidsas perceptions of Himlaya; Klara Gnc Moaanin: Flora in Klidsas dramas; Tiziana Pontillo: Late Vedic rpakas based on nature imagery: ritual identifications as a sort of alakra-pattern; Giuliano Boccali: Sattasa, between nature and court poetry; Eva Wilden: Fidelity Worthy of Jasmine: Meta-Poetic Games in Cakam Poetry; Manjubhash Mitra: Nature as a background in Vaiava poetry; Martin Hibek: Flowery images of the rainy season in Rabndrasagt. 6 czerwca 2009: Jean-Luc Chevillard: Contrastive study of the use of the ammuc criyai with plant names as prescribed by ilakkaam and as seen in ilakkiyam; Dagmar Markov: Two Hindi women writers on a very intimate theme: rajasval; Hana Waisserov: Body, Nature and Roots in Arundhati Roys The God of Small Things; Elena Mucciarelli: Non-realistic image of animals in the gvedasahit: a glance into the hymns of Drghatamas (RV 1.140164); Anna Trynkowska: Army animals in mahkvya literature; Ulrike Niklas: Callikkau Embracing the Bull, the Tamil Way; Jaroslav Vacek: Cow (, n) in Sangam literature select images and formulas; Gautam Chakrabarti: Sacralised sparrows: ambient nature-images in Ambais Oeuvre; Adalbert Gail: Snake and garland the Indian provenance of an important motif in the architecture of Angkor; Neeru Misra: Nature in Srsgar Literature and Paintings; Cristina Bignami: The tree and womens motif in Hoysala sculpture; Natalia R. Lidova: The genesis of the concept of four lokaplas; Cinzia Pieruccini: Images of kings and ascetics in Indian art, from early Buddhist to Mughal.

NR 16 (2009) SPRAWOZDANIA 131

Program seminarium i streszczenia referatw znajduj si na stronie: http://iu.ff.cuni.cz/ pandanus_09/ [Anna Trynkowska]

XIV WIATOWA KONFERENCJA SANSKRYTOLOGICZNA (14th World Sanskrit Conference) Kioto, 15 wrzenia 2009 roku W dniach 15 wrzenia 2009 roku odbya si na Uniwersytecie w Kioto XIV wiatowa Konferencja Sanskrytologiczna (14th World Sanskrit Conference), zorganizowana przez Midzynarodowe Stowarzyszenie Studiw Sanskrytologicznych (International Association of Sanskrit Studies, IASS) oraz Szko Wysz Nauk Humanistycznych Uniwersytetu w Kioto (the Graduate School of Letters, Kyoto University) we wsppracy z Instytutem Bada Nauk Humanistycznych Uniwersytetu w Kioto (Institute for Research in Humanities, Kyoto University) oraz Stowarzyszeniem Bada nad Histori Myli Indyjskiej (Association for the Study of the History of Indian Thought). Termin tej konferencji ogoszono podczas obrad poprzedniej konferencji z tego cyklu: XIII wiatowej Konferencji Sanskrytologicznej w Edynburgu w 2006 roku (patrz sprawozdanie w SI 12/13 (2005/06) 139140). Przewodniczcym Komitetu Organizacyjnego by Muneo Tokunaga, funkcj sekretarzy penili: Akihiko Akamatsu, Masato Fujii oraz Yuko Yokochi. Konferencje z tego cyklu nale do najwikszych i najwaniejszych na wiecie w dziedzinie bada nad sanskrytem i pimiennictwem sanskryckim oraz myl i kultur Indii. Bya to jedna z najliczniejszych wiatowych konferencji sanskrytologicznych: wzio w niej udzia ok. 400 uczestnikw z referatami wygoszonymi w nastpujcych 15 sekcjach tematycznych i dodatkowych panelach: 1. Veda; 2. Linguistics; 3. Epics and Puras; 4. gamas and Tantras; panel tematyczny: Relations between Buddhist and aiva Tantra; 5. Vykaraa; 6. Poetry, Drama and Aesthetics; 7. Sanskrit and Regional Languages and Literatures; 8. Scientific Literature; panel tematyczny: Physicians and Patients: Textual Representations in Pre-Modern South Asia; 9. Buddhist Studies; Panele tematyczne: Scriptural Authority and Apologetics in the Indian Religio-Philosophical environment oraz Mahyna Apologetics ntideva and iksamuccaya; 10. Jaina Studies; 11. Philosophy; panele tematyczne: Yoga in Philosophical and Narrative Literature oraz On Historiography and Periodization of Indian Philosophy; 12. History of Religion; panel tematyczny: Hermeneutical Principles and Techniques as Found in Sanskrit and Prakrit Religious Texts; 13. Ritual Studies; 14. History, Epigraphy and the Arts; 15. Law and Society, a take dodatkowe dwa panele specjalistyczne: Manuscripts: fieldwork, conservation, digitization oraz Sanskrit Studies in Thailand. Z uwagi na bardzo du liczb wystpie konferencja przebiegaa w siedmiu rwnolegych sekcjach. Odrbn cz programu stanowiy: stra-carc-sadas (posiedzenie dla recytacji traktatw [w sanskrycie]), kavi-samelana (zjazd poetw [sanskryckich]) oraz spektakl teatru

132 STUDIA INDOLOGICZNE NR 16 (2009)

sanskryckiego przedstawiony przez zesp Rashtriya Sanskrit Sansthan. Dodatkowo obrady konferencji uatrakcyjniy wystpy taneczne i teatralne: spektakl Odgosy Utkali: klasyczne i ludowe tace Orissy (Echoes of Utkala: Classical and folk dances in Orissa), przygotowany przez Shobh Rani Dash i studentw Otani University, sztuka teatralna w jzyku hindi Mio urawia przygotowana przez Tomio Mizokami i studentw Uniwersytetu w Osace. Z badaczy z orodkw akademickich w Polsce udzia w konferencji wzili: Anna Trynkowska (Katedra Azji Poudniowej, Wydzia Orientalistyczny UW) z referatem: Character descriptions in mahkvya literature (sekcja 6. Poetry, Drama and Aesthetics) oraz Piotr Balcerowicz (Warszawa) z referatem: Omniscience of the Jina and the truth of Jainism (sekcja9. Buddhist Studies, panel Scriptural Authority and Apologetics in the Indian Religio-Philosophical environment / Apologetics and Exegesis between Religion and Philosophy). Peen program Konferencji znajduje si na stronie: http://www.indology.bun.kyoto-u.ac.jp/ 14thWSC/ [Piotr Balcerowicz]

MIDZYNARODOWA KONFERENCJA HERMENEUTYKA W WIECIE STAROYTNYM oraz KLASYFIKACJA JAKO NARZDZIE HERMENEUTYKI (International Conference Hermeneutics in the Ancient World / / International Workshop Classification as a Hermeneutic Tool) Wiede, 31 padziernika 2 listopada 2009 roku W dniach 31 padziernika 2 listopada 2009 roku odbyy si dwie powizane z sob sesje naukowe: dwudniowa midzynarodowa konferencja pt. Hermeneutyka w wiecie staroytnym (Hermeneutics in the Ancient World, 31.101.11.2009) oraz jednodniowe midzynarodowe seminarium Klasyfikacja jako narzdzie hermeneutyki (Classification as a Hermeneutic Tool, 2.11.2009). Organizatorami obu sesji by Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Wiedeskiego oraz dodatkowo Instytut Judaistyki (konferencja) Uniwersytetu Wiedeskiego. Jednodniowa sesja 2 padziernika odbya si w ramach projektu unijnego: European Cooperation in the field of Scientific and Technical Research. Konferencja powicona bya zasadom hermeneutycznym stosowanym w wiecie staroytnym, a jej celem bya analiza tych zasad i badania komparatystyczne. Szczegln uwag powicono tradycjom staroytnym od Egiptu do Mezopotami, Anatolii i staroytnej Grecji. Uzupenieniem konferencyjnych rozwaa bya interdyscyplinarna sesja powicona klasyfikacji jako narzdziu hermeneutyki, a przewodnim pytaniem byo to, jak cywilizacje staroytne i wczesnoredniowieczne w Azji organizoway swj wiat, poddajc go typologiom i klasyfikujc byty, zjawiska, idee itp., jakie zasady rzdziy takimi klasyfikacjami i jakie

NR 16 (2009) SPRAWOZDANIA 133

implikacje poznawcze miao klasifikowanie rzeczywistoci w tych cywilizacjach. Powizanym zagadnieniem byo pytanie, w jakim stopniu tego typu klasyfikacje zjawisk organizoway ludzk wiedz i w jakiej mierze daj si one okresli mianem protonauki. Podczas sesji 2 padziernika poszerzono regionalny obszar zainteresowa o Azj Poudniow i Poudniowo-Wschodni. Program sesji Klasyfikacja jako narzdzie hermeneutyki przedstawia si nastpujco: Wystpienia wstpne: G.J. Selz: Introduction: Classification, objectification, and hermeneutics; John Kallas: Classification and Social Research Methodology; F. Badalanova-Geller: Taxonomy in Ethno-Hermeneutics. Panel dyskusyjny: Stefano Di Martino: The Hittite teaching; Sydney Aufrre: Classification as hermeneutic tool in Late Egyptian antiquity; Mark Geller: Teaching cuneiform in the Hellenistic Period; P. Charvt: Thoughts on classification and the beginning of history. Wystpienia gwne (keynote lectures): Piotr Balcerowicz: The Method of Classification of Doctrines and Ideas in Jainism; Jens Braarvig: Lists in Buddhist teaching; Orhan Elmaz: Arabicized Hapax Legomena of Unical Roots in the Quran. [Piotr Balcerowicz]

Barbara Grabowska profesor w Katedrze Azji Poudniowej Wydziau Orientalistycznego UW, interesuje si literatur i religi Indii, zwaszcza Bengalu. Autorka ksiek, artykuw i przekadw. Napisaa m.in.: Powstanie, rozwj i zmierzch liryki wisznuickiej Bengalu, XII-XX w. (1995), Z dziejw teatru i dramatu bengalskiego (1999, wspautorka), wiat wowej bogini (2002), Kryszna. Z dziejw literatury indyjskiej (2008). Micha Panasiuk absolwent indologii na Uniwersytecie Warszawskim, doktorant na Wydziale Orientalistycznym UW. Obecnie zajmuje si badaniem heterodoksyjnych nurtw religijnych powstaych na terenie Bengalu. Anna Piekarska-Maulik ukoczya filologi indyjsk oraz studia doktoranckie w Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendystka Indian Council for Cultural Relations (Central Institute of Hindi, New Delhi 19901991) oraz Deutscher Akademischer Austauschdienst w Sdasien Institut, Ruprecht-Karls Universitt w Heidelbergu, gdzie prowadzia badania pod kierunkiem Moniki Boehm-Tettelbach i studiowaa histori sztuki Indii u Joachima Karla Bautzego (19941996). Wsppracowaa przy przygotowaniu wystawy powiconej twrczoci polskiego malarza w Indiach Art Dco for the Maharajas Stefan Norblin in India (Berlin 1996). Autorka hase w Sowniku mitologii hinduskiej (1994), Wielkiej Encyklopedii PWN (20012005) oraz Encyklopedii Historycznej wiata (2002). Interesuje si mediacjami midzykulturowymi; uczestniczya w trjnarodowym seminarium szkoleniowym Interkulturelle Mediation w Krakowie, Berlinie i Paryu, powiconym teorii mediacji oraz wiczeniu praktycznych umiejtnoci mediatora w konfliktach o podou kulturowym (20032005). Obecnie przygotowuje prac doktorsk pod kierunkiem prof. Barbary Grabowskiej. Weronika Rokicka absolwentka indologii Uniwersytetu Warszawskiego, obecnie doktorantka na Wydziale Orientalistycznym UW. Studentka nauk politycznych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. W roku akademickim 2006/2007 stypendystka Indian Council for Cultural Relations na Uniwersytecie Rabindra Bharati w Kalkucie. Purabi Roy emerytowana profesor Wydziau Stosunkw Midzynarodowych Jadavpur University w Kalkucie, w Indiach. W latach 20022006 wykadaa jako
Studia Indologiczne 16 (2009) 134134 (Noty o autorach). Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

NR 16 (2009) SPRAWOZDANIA 135

profesor wizytujca na Uniwersytecie Petersburskim oraz w Moskiewskim Uniwersytecie Pastwowym w Rosji. Opublikowaa m. in. Netaji Subhas Chandra Bose Commemoration Volume A Tribute in his Centenary Year (wspredakcja, Scottish Church College, Calcutta 1998) and Indo-Russian Relations, 1917-1947. Select Documents from the Archives of the Russian Federation (wybr i redakcja: Purabi Roy, Sobhanlal Datta Gupta, Hari Vasudevan; Part I: 19171947: The Asiatic Society, Calcutta 1999, Part II: 19291947: The Asiatic Society, Calcutta 2000). Od lat bada posta Subhasa Chandry Bosa i braa udzia w wielu seminariach i konferencjach powiconych jego osobie, przedstawiajc rezultat swoich studiw.

I N F O R M A C J E

D L A

A U T O R W

Zasady edycji stosowane w Studiach Indologicznych

Termin zamknicia kolejnych numerw Studiw Indologicznych upywa kadorazowo z kocem czerwca danego roku. Redakcja Studiw Indologicznych uprzejmie prosi autorw o stosowanie si do poniszych zasad obowizujcych w Studiach Indologicznych, co uatwi prace edytorskie. (1) Adres. Prosimy o nadsyanie artykuw do publikacji w Studiach Indologicznych: (a) albo na dyskietce (z zaczonym wydrukiem tekstu) na adres: Redakcja Studiw Indologicznych WYDZIA ORIENTALISTYCZNY Uniwersytet Warszawski Krakowskie Przedmiecie 26/28 00927 Warszawa (b) albo poczt elektroniczn na jeden z adresw: p.balcerowicz@uw.edu.pl mejor@interia.pl m.nowakowska@uw.edu.pl a.trynkowska@uw.edu.pl (2) (a) (b) (c) Format pliku. Nadesany plik tekstowy powinien by w jednym z formatw: plik Microsoft Word (*.doc), plik Rich Text Format (*.rtf), plik tekstowy (*.txt) w kodach ASCII.

(3) Czcionki / znaki diakrytyczne. Moliwe s dwa sposoby kodowania znakw diakrytycznych w pliku artykuu. (a) Autor moe do zapisu znakw diakrytycznych uy czcionek Sanskrit New Times i Vedic New Times, ktre s dostpne w redakcji (kontakt: p.balcerowicz@uw.edu.pl). (b) Mona zastosowa konwencj zastpujc sanskryckie znaki diakrytyczne wedug nastpujcego wzoru: kady diakrytyk to kombinacja: goska + @, np. = a@; = a@; = h@; = h@ itp. z wyjtkiem: palatalne = j@, palatalne = c@, gutturalne = g@,

Studia Indologiczne 16 (2009) 136139 (Informacje dla autorw). Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

NR 16 (2009) ZASADY EDYCJI STOSOWANE W SI 137

w diakrytykach bdcych wynikiem sandhi (, , , , , , ) prosz zastosowa znak #: = a@# lub a#, = i@# lub i#, = u@# lub u#, = e#, = o#, = ai#, = au#. (4) Spolszczanie. Przy spolszczaniu terminw sanskryckich prosimy o uwzgldnianie standardowego systemu spolszczania przyjtego w Studiach Indologicznych (szczegy patrz Studia Indologiczne 1 (1994) 67), w tym przede wszystkim: samogoski dugie i krtkie oddawane s w spolszczeniach jednakowo (np. a oraz a), samogoskowe ry (np. g-veda Rygweda), przydech h, (np. bhagavant bhagawant), goski palatalne c i j cz i d (np. cpa czapa, jva diwa), spgoski cerebralne , i t, d i n, przed s p g o s k (np. veta weta), przed s a m o g o s k si (np. abda siabda, Ganea Ganesia, ale w odmianie: Ganesi), wyjtkowo przed s a m o g o s k i, p o k t r e j nastpuje spgoska i (np. iva iwa, il ila), anuswara przed psamogoskami m (np. sayoga samjoga), anuswara przed h, sybilantami i dentalnymi n (np. sahit sanhita, apabhraa apabhransia, satna santana). (5) Kursywa. Prosimy o zapis drukiem pochyym (kursyw) w szczeglnoci wszystkich cytatw z j z y k w i n d y j s k i c h (np. cytatw sanskryckich) i pojedynczych wyrazw obcych (np. sanskryckich), tytuw utworw literackich (w spolszczeniu i w jzykach oryginau, np. Nyyastra, Njajasutra), tytuw ksiek. (a) Brak kursywy. W wypadku cytatw w jzyku polskim i innych jzykach europejskich prosimy o zapis drukiem normalnym (nie kursyw!) i stosowanie cudzysowu; w zapisie tytuw artykuw nie stosuje si kursywy, a jedynie znak cudzysowu (patrz 7b poniej: bibliografia dla cytowanych artykuw). (6) Transkrypcja wyrazw indyjskich. Prosimy o stosowanie si do oglnych zasad transkrypcji naukowej obowizujcej w SI. W szczeglnoci prosimy o: (a) rozdzielanie wyrazw spacj (take tam, gdzie zapis w dewanagari jest czny), np. tath ca (nie * tathca), evam api (nie *evamapi); (b) uwzgldnianie podziaw midzywyrazowych w zoeniach, np. Megha-dta (nie *Meghadta); (c) uwzgldnianie sandhi na styku wyrazw przez zastosowanie znakw , , , itp. (patrz Studia Indologiczne 1 (1994) 68), np. vetmbara, bhavatti (bhavati + iti), tathdam (tath + idam), tathva (tath + eva), salildana (salila + odana), a-dantvadna (spolszczone: Szaddantawadana, a nie: *Szad-danta-awadana). (7) Bibliografia. Wszystkie rda bibliograficzne naley podawa w bibliografii kocowej w ukadzie cigym, bez podziau na teksty rdowe i opracowania. Prosimy o stosowanie nastpujcego systemu zasad bibliograficznych przyjtego w Studiach Indologicznych:

138 STUDIA INDOLOGICZNE NR 16 (2009)

(a) dla ksiek: odnonik bibliograficzny w tekcie artykuu: RUSHDIE (1989: 115) odpowiada ksice podanej w bibliografii (na kocu artykuu) nastpujco: RUSHDIE 1989 = Rushdie, Salman: The Satanic Verses. VikingPenguin Books Ltd., Middlesex 1989. (b) dla cytowanych artykuw: odnonik bibliograficzny w tekcie artykuu: PATEL (1989: 172) odpowiada artykuowi podanemu w bibliografii (na kocu artykuu) nastpujco: PATEL 1989 = Patel, Gieve: Contemporary Indian Painting. Daedalus / Journal of the American Academy of Arts and Sciences 118/4 (1989) 171205. (c) w kocowej bibliografii prosimy o: zapis tytuw ksiek kursyw, zapis tytuw artykuw w cudzysowie, zastosowanie nastpujcego schematu w bibliografii: dla ksiek: <nazwisko+rok> = <nazwisko autora, imi autora>: <tytu ksiki>. <imi+nazwisko redaktora>, <ilo tomw>, <nazwa serii wydawniczej i kolejne numery>, <nazwa wydawcy>, <miejsce wydania> <rok wydania> [<informacje dodatkowe, np. dane 1. wydania>]. Sachau, Edward C.: Alberunis India. Edited by A.T. Embree, 2 Vols, Munshiram Manoharlal, Delhi 2001 [1. wydanie: Kegan, Paul, Trench & Co., London 1910]. Bocheski, J.M.: Formale Logik. Verlag Karl Alber, Freiburg Mnchen 1956. [4. wydanie: Orbis Academiscus Problemgeschichten der Wissenschaft in Dokumenten und Darstellungen 53, Verlag Karl Alber, FreiburgMnchen1978. Przekad angielski: A History of Formal Logic. Revised translation by Ivo Thomas of the German edition, University of Notre Dame Press, Notre Dame 1961]. <nazwisko autora, imi autora>: <tytu artykuu>. <nazwa czasopisma i numer> (<rok wydania>) <strony>. Brown, W. Norman: Theories of Creation in the Rig Veda. Journal of the American Oriental Society 85 (1965) 2334.

przykady: SACHAU 1971 =

BOCHESKI 1956 =

dla artykuw: <nazwisko+rok> = przykad: BROWN 1965 =

NR 16 (2009) ZASADY EDYCJI STOSOWANE W SI 139

dla dzie sanskryckich itp.: <skrt dziea> =

<imi autora>: <tytu dziea>. (<dane pierwszej edycji>) <imi+nazwisko redaktora> (red.): <tytu ksiki>. <ilo tomw>, <seria wydawnicza i numery>, <nazwa wydawnictwa>, <miejsce wydania> <rok wydania> [<informacje dodatkowe, np. dane 1. wydania>]. (<dane drugiej edycji>). Vasubandhu: Abhidharma-koa. (1) Swami Dwarikadas Shastri (red.): Abhidharmakoa and Bhya of crya Vasubandhu with Sphurth Commentary of crya Yaomitra. 4 Vols, Bauddha Bharati Series 5, 6, 7, 9, Bauddha Bharati, Vras 1987. [1. wydanie: 1970: Part I (1 i 2 Koa-sthna); 1971: Part II (3 i 4 Koa-sthna); 1972: Part III (5 i 6 Koa-sthna); 1973: Part IV (7 i 8 Koa-sthna). (2) P. Pradhan (red.): Abhidharmakoabhyam of Vasubandhu. Tibetan Sanskrit Works Series 8, Kashi Prasad Jaysawal Research Institute, Patna 1967. Paesi-kahaya (Pradei-kathnaka). Willem B. Bolle (red.): The Story of Paesi (Paesi-kahaya). Soul and Body in Ancient India. A Dialogue on Materialism. Text, Translation, Notes and Glossary. Otto Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2002.

przykad: AK =

PK =

(8) Dodatkowe zasady. (a) Numeracja. Prosimy o numerowanie poszczeglnych rozdziaw, sekcji, wersw, sutr itp. cytowanych dzie cyframi arabskimi i kropkami wedug schematu: RV 10.121.1 (a nie np.: RV X 121,1 / RV 10,121,1 / RV 10. 121. 1). Numeracja poszczeglnych sekcji, strof itp. w jzykach indyjskich (np. w sanskrycie, prakrytach) nastpuje raczej przed numerowan sekcj, a nie po niej, np.: 78. a-darana-sakhy tu pryate tan-mate kila / lokyata-mata-kept kathyate tena tan-matam // (b) Skrty cytowanych dzie. Prosimy o stosowanie druku normalnego (nie kursywy itp.) przy skrtach cytowanych dzie, np. MBh (nie MBh). (c) Daa: / lub // . Znak interpunkcyjny daa (pojedynczy lub podwjny) stosuje si wycznie w cytowanych strofach w jzykach indyjskich (np. sanskryt, prakryty) jako cezur metryczn, nigdy w przekadzie polskim. Znak dandy to / lub // (nie: | lub || ). (b) Cytaty wedyjskie. W cytatach wedyjskich prosimy uwzgldnia akcenty, np. agnm e purhta yajsy devm tvjm / htra ratnadhtmam // . (9) Redakcja zastrzega sobie prawo do adiustacji nadesanych tekstw. Dzikujemy za uatwienie nam pracy przez stosowanie si do powyszych zasad. Redakcja Studiw Indologicznych