Prof. Dr.

Bernard LEWIS

HAIILER
Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset

eviren Do. Dr. Ali AKTAN

BRNC BASIM

Sebil Yaynevi
Bb- li Cad. V ilyet Han Kat: 1 Caalolu - STAN BUL Tel; 526 38 96 - Fax; 527 20 99

Copyringht Sebil Yaynevi ISBN 975 - 7480 - 77 - O

STANBUL 1995

SEBL YAYINLARI NU DZG BASKI KAPAK CLD

206

HSAN SARIASLAN SEHER OFSET RAMAZAN ERKUT RFAN MCELLDHNES

KISALTMALAR

AFD ; Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi BlE ; Bulletin de l'lnstitut Egyptien BFAO ; Bulletin de l'lnstitut Franais d'Archeologie Orientale BSOAS : Bulletin ot the School of Oriental [and African] Studies DFM : Darlfnun llfiyat Fakltesi Mecmuas El (1) : Encyclopaedia of slam (1. bask) El (2) : Encyclopaedia of slam (2. bask) IC : Islamlc Culture JA : Journal Aslatlque JAOS : Journal of the American Oriental Society JBBRAS ; Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society JRAS ; Journal of the Royal Asiatic Society RCASJ : Royal Central Asian Society Journal RE : Revue des Etudes lslamiques RHC : Recueil des HIstorlens des Croisades SI : Studia Islamica ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft

NDEKLER
Sayfa KISALTMALAR............................................................................................................ v

T A K D M ........................................................................................................................................... V II

Birinci Blm
H alerin O rtaya k .......................................................................................... 1

kinci Blm
ism iller...................................................................................................... 17

nc Blm
Yeni Davet................................................................................................... 33

Drdnc Blm
ran'da Davet............................................................................................... 55

Beinci Blm
Da eyhi.................................................................................................... 83

Altnc Blm
Amalar ve Aralar..................................................................................... 107 KAYNAKLAR ve DPNOTLAR.................................................................................. 121 N D E K S ....................................................................................................................... 143 HARTALAR (2 adet).................................................................................................. 152

TAKDM
Haler, Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset ady la dilimize evirdiimiz bu eserin ilk basks 1967 ylnda, ngilizce ola rak neredilmi olup orijinal ad The Assassins, A Radical Sect in s lam'dr. Eser, nemine binaen, Annick Pelissier tarafndan Les Assas sins, Terrorisme et Politique dans l'lslam Medteval adyla Franszcaya evrilmi ve bu eviriye Maxime Rodinson uzun bir nsz yazmtr. Kitabn Franszcas 1984'te Complexe yaynlan arasnda Brksel'de ya ynlanmtr. Bu eviriyi, sz konusu Franszca baskdan dilimize aktar dk. Ancak bunu yaparken, Maxime Rodinson'un nszn, olduu gibi buraya almak yerine, bu nszden yararlanmakla birlikte, daha ziyade Trk okuruna hitap edecek mahiyette bir takdim yazsn kendimiz ha zrlamay tercih ettik. ik mslmanlar, Hz. Peygamber'in salnda iken Kurarim nzu lne ahit olduklar iin, ayetleri bize gre daha iyi anlyorlar ve inandk lar eylere sade bir imanla inanyorlard. Anlayamadklar bir mesele ol sa bile, o meseleyi kendi balarna zmeye almaktansa, dorudan doruya Hz. Peygamber'e mracaat etmeyi her bakmdan tercih ediyor lard. te yandan Peygamberimiz de mslmanlara doruyu retiyor ve onlar arasnda herhangi bir nifak ve phenin uyanmasna frsat ver miyordu. Tabi bu artlar Peygamberin vefatndan sonra deimitir. Hz. Muhammed'in vefatndan sonra mslmanlar arasnda kmaya bala yan ve giderek says artan ihtilflarn banda phesiz imamet mese lesi gelmektedir. Araplar, devlet ynetimiyle ilgili olarak, slmdan nceki dneme ait fazla bir bilgi ve tecrbe birikimine sahip deillerdi. Dolaysyla ortaya kan yeni meseleleri zmek iin ancak iki kaynaa bavurabilirlerdi: Kur'an ve Snnet. Ancak bu kaynaklar, btn mslmanlarn doru bir biimde ve ayn ekilde anlamalan uygulamada mmkn olmamtr. Bu durum, niin ok sayda slm mezhebinin ortaya ktn gsterv

meye yeter. Zamanla meydana gelmi olan slm mezheplerini ana gruba ayrmak mmkndr: 1. Siyas mezhepler: Uygulamada bunun pek ok eidi grlm ve zaman zaman aralarnda kanl mcadeleler cereyan etmitir. 2. tikad mezhepler: Bu mezhepler arasndaki ihtilf, ekseriya nazar olmaktan ileri gitmemi ve eyleme dnmemitir. 3. Fkh mezhepler: Bunlar itikatta ayn olup, ancak ibadet ve muameltla ilgili baz konulardaki ayrlklardan domulardr. Bu tr farkllklar, mslmanlar iin zararl deil, bir bakma yararl bile olmutur denilebilir. Siyas mezheplerin hemen hepsi hilfet, dier bir ifadeyle imamet meselesi etrafnda dner dolar. Bu vazifeyi yerine getiren kimse, mslmanlarn reisi ve ilerin yrtlmesinde Peygamber'in vekili olduu iin bu makama hilfet denmitir. Halifeye ayn zamanda imam denildi i iin //namef terimi de halifelikle eanlaml olarak kullanlmtr. ma met konusunda, farkl gre sahip siyas mezhep vardr: ilik, Hariclik ve Ehl-i snnet. Ancak bu mezhepler, imametle birlikte itikad ve fkh konularla da uramlar ve bu hususlarda zaman zaman sz konusu mezheplerle benzerlik arzetmilerdir. slm'da siyas mezheplerin ilki iliktir. iler Hz. Ali'nin, bizzat Hz Peygamber tarafndan seilmi imam (mam-i muhtar) olduu konu sunda birleirler. Yine onlara gre Hz. Ali sahabenin en faziletlisidir; imamet ancak Ali'nin ocuklarna intikal eder. Ne var ki bu meru imam lar hep muhalefette kalmlardr. Dolaysyla dier halifeler tarafndan ynetilen her hkmet kusurludur. Emevler zamannda Hz. Ali evldna uygulanan bask ve zulm, onlar hakknda beslenen sevgi ve muhabbetin alabildiine genilemesi ne vesile olmutur. Halkn, onlardan birok kimsenin ehit edildiini gr mesi ise Ehl-i beyt'in yegne savunucusu gibi grnen iliin geni bir alana yaylmasna ve taraftarlarnn oalmasna yaramtr. ia, ilk kt ekliyle fazla srmemi ve ksa zamanda ubelere ayrlmtr. Bunlardan, sade Ehl-i beyt sevgisiyle yetinmeyen ve Gulat (Arlar) denilen baz frkalar, Hz. Ali'nin peygamberliini ve hatta uluhiyetini iddia edecek kadar ileri gitmilerdir. slmn dna km olan bu frkalarn bugnk ilikle ilgisinin bulunmadn burada belirtmekte ya rar vardr. Gnmzde, bata ran ve Irak olmak zere baz Islm lke lerinde mevcut olan ilerin ekserisi, mamiyye frkasnn snaeriyye kolundandr. Bu mezhep mensuplar imamn masum olduuna inanrlar
v

ve bunlarn saysn oniki ile snrlandrrlar. mamiyyenin dier bir kolu ise smiliyye frkasdr. smiller, eitli slm lkelerinde dank vazi yette hla yaamaktadrlar. Genel olarak snaeriyye mutedil ilii, smiliyye ise mfrit gr temsil eder. Bunun tabi sonucu olarak, smillikten treyen baz alt frkalar slmdan derece derece uzakla mlar ve hatta bazan slmdan kmlardr. smiller, altnc imam Cafer es-Sadk'n (. 148/769) olu smail'e balanrlar. Cafer'e kadarki imamlarda snaeriyye ile hemfikirdirler. snaeriyye, Cafer'den sonra onun olu Musa Kzm' imam kabul ederken smiliyye, dier olu smail'in imam olduunu iddia eder. smil imamlan, smail'in lmnden itibaren birbuuk asr boyunca gizli kalmlardr. Faaliyetler, dler vastasyla devam ettirilmitir. Ancak bu konuda ok az ey bilinmektedir. Kuzey Afrika'da ortaya karak Marip'te Ftm Devleti'ni (M. 909-1171) kuran ve daha sonra devlet merkezini Msr'a tayarak Eyyblere kadar Msr ve Suriye'ye hkim olan Ftm halifelerinin smail'in soyundan, dolaysyla Ali neslinden geldikleri iddia edilmitir. Bu akrabalk ba, hibir surette tam olarak ay dnlanm deildir. Ancak bu durum, Ftmlerin, i-smil hareketini siyas alanda ok baarl bir biimde temsil ettii gereini deitirmez. smiliyyenin dier bir ad da Btniyyedir. Btnlerin balca zellikleri, bilgileri ta'lim yoluyla bir masum imamdan renmektir. Onlara gre Al lah bu masum imama eriatn srlann bildirmitir. Mminin hibir iradesi yoktur. Onun yapaca ey sadece masum imam izlemektir. nk imam hakikatin temsilcisidir. Vahyi ve akl yalnz o geerli klabilir. eria tn zhiri, gerek mnay ifade etmediinden onu tevil etmek yani yo rumlamak lzmdr. Esasen bu frkaya Btn denilmesinin sebebi Kur'an ve hadislerin zhir anlamlarnn yansra bir de btn anlamlar nn bulunduunu iddia etmeleridir. Btniyye frkas, ok defa slmiyetten zuhur etmi mezhepler arasnda zikredilmekle beraber, ger ekte gayri slm unsurlarn tesiriyle vcut bulmu bir frkadr. smilliin Msr'da yldznn snmeye yz tuttuu bir srada Ha an Sabbah, ran'da ona yeni bir dinamizm kazandrmtr. Babas snaeriyye mezhebinden olan Haan Sabbah, gen yata Btn dlerin tesirinde kalarak Msr'a gitmi ve orada smil olmutu. Dnn de Alamut kalesine yerleerek halk smiliyye mezhebine davet etmeye balad. Ancak, H. 487/M. 1094'te Ftm halifesi el-Mustansr'n lm, smiller arasnda cidd bir blnmeye neden oldu. Devletin ileri gelen leri Mustansr'n kk olu el-Musta'l'ye biat ettiler. Halbuki el-Mustansr henz hayatta iken byk olu Nizar' veliaht tayin etmiti. Haan
IX

Sabbah, Musta'lyi tanmayp Nizar adna propaganda yapmaya bala d. Bylece smiller ikiye blnm oldu. Garp smilleri yani Msr, Kuzey Afrika ve Suriye taraflarndaki smiller Musta'lyi halife olarak tandlar. Buna karlk ran taraflarndaki smiller halifeliin Nizar'a getiini iddia ettiler. Bu sebeple bunlara Nizariyye lakab da verilmitir. smillerin Haan Sabbah'la balayan bu yeni propagandalar Yeni Davet (ed-Da'vet'l-cedde) diye mehur olmutur. Haan Sabbah'n kurduu bu yeni mezhebe Haiyyee denir. Esasen smiller, bu ye ni davetten sonra muhtelif lakaplar almlardr. Bu lakaplan, al sebep leriyle birlikte yle sralayabiliriz: Rey ve akln hkmn kabul etmeyip, ilimlerin ancak bir masum imamn ta'limi yani retmesi ile elde edilebi leceine inandklar iin Ta'limiyye, bid'atleri kfr ve ilhaddan ibaret ol duu iin Melhide veya Mlhide, musallat olduklar birok kimseyi l drdkleri gibi kendi nefislerini de telef ettikleri iin Fidviyye ve nihayet Haan Sabbah'a tabi olduklar iin Sabbhiyye\'^e adlandrlmlardr. Btnlerin inanc masum imam anlay zerine kurulmutur. Bu anlay mantk bir biimde aklamak mmkn grnmyor. nk imamn doruluunun bilinmesi bile tek bana bir problemdir. Eer bu mmknse, imamn doruluu ancak u yoldan biriyle bilinebilir: Zo runlu olarak, aklla veyahut da nakil ile. 2 saysnn 1'den byk olduu hkm zorunlu bir hkmdr. Buna hibir kimse itiraz edemez. Oysa imam ve onun masumiyeti, herkes tarafndan bu ekilde zorunlu olarak bilinen bir ey deildir. Nitekim mslmanlarn byk ounluu bu an laya kar kmlardr. O halde imam ve onun masumiyeti zorunlu bir bilgi olamaz. Btnlerin, imam akl yoluyla bilmeleri de mmkn deil dir. nk onlara gre akl ve dnce, insan ayrlk ve oklua gt rr. Dolaysyla Btnler, inanlannn temelini tekil eden masum imam meselesinde reddettikleri bu akla dayanrlarsa elikiye dm olurlar. Geriye bavurabilecekleri sadece nakil yolu kalyor. Fakat Btnlerin bizzat kendileri nakille yetinmiyor ve masum imama mracaat etmeyi salk veriyorlar. Ayrca ayet ve hadislerin zahir anlamlarna nem ver meyip, onlara btn anlamlar verenler de kendileridir. Kald ki ayet ve hadislerden bu yolla kardklar mnalar da birbirinden farkldr. Bu du rumda Btnler iin, kymeti olmadn iddia ettikleri ve elikili anlam lar verdikleri nakil de bir delil olamaz. nantaki bu tutarszlk, Alamut hkimlerinin uygulamalarnda da ak bir ekilde grlmektedir. Haan Sabbah'n sofu, ileke ve kanaat kar bir hayat srd, Alamut'u zaptettikten sonra, lmne kadar kale den aa hi inmedii, iki imedii, kimseye de iirmedii ve hatta iki

olundan birini arap itii iin ldrtt rivayet edilmektedir. Halefi Buzurg md ve onun olu Muhammed, esas itibariyle Haan Sabbah'n yolunu izlediler ve eriata el<Ien de olsa bal kaldlar. Drdnc M a mut hkimi Haan bn Muhammed ise, imamn temsilcisi (hccet) sfa tyla, Halerden her trl din vecibelerin kaldrldn, dzenledii tantanal bir trenle iln etmitir. Dahas, her vesileyle namaz ve oru gibi ibadetlere devam edenlerin cezalandrlacan sylemitir. Olu Muhammed (Hkimiyeti M. 1166-1210), uzun sren iktidar boyunca ba basnn balatt yeni uygulamay yerletirmeye almtr. te yan dan Celled-din Haan (M. 1210-1221 )'m eriata dnerek lman bir po litika izledii bilinmektedir. Olu Aladdin ise tekrar dine kar ilgisiz kal mtr. smiller, Haan Sabbah'n kurduu tekilt sayesinde slm ordu larn ok uratrm ve slmiyet iin cidd bir tehlike tekil etmitir. Is fahan ve civarndaki birok mstahkem kaleyi ele geirdikleri iin, bu tehlike iki asrdan fazla srmtr. Gayeleri din olmaktan ziyade siyas idi. nk onlar niha olarak, kurulu siyas ve sosyal dzeni kertmek ve halk kendi akidelerine evirmek istiyorlard. Bunun iin kendilerine engel olarak grdkleri Abbasler ve onlarn koruyucular durumunda olan Seluklulardan hi holanmyorlard. Amalarna ulamak iin, kur duklar tekilt ve eittikleri fedalerden yararlanarak, kendileriyle mca dele eden birok siyaset ve din adamn ortadan kaldrdlar. Baz cahil kimseleri de kendi mezheplerine celbettiler. nsan ldrme olgusu aslnda insanlk tarihi kadar eskidir. Tarihin her dneminde, siyas veya din gerekelerle cinayet ileyenleri bulabili riz. Fakat bunu, kurduu bir rgtle gerekletirmeye alan ilk kii her halde Haan Sabbah olmutur. Adamlann, imamet meselesi gibi din ve siyas bir mesele ile motive etmesi ise rgtn dinamik ve uzun mrl olmasn salamtr. Byk Seluklular, Haler adyla bilinen bu smillerle mcadelede tam bir baar kazanamad. Melikah, sallanatnn sonuna doru, onlarla mcadeleyi bir devlet politikas haline ge tirdi. Fakat onun beklenmedik lm Halerin rahat bir nefes almas na frsat verdi. Hatta Melikah'n oullar arasndaki taht mcadeleleriy le Hal seferlerinden yararlanarak gelime imkn bile buldular. Halere kar cidd tedbir alan ikinci hkmdar Sultan Muhammed Tapar'dr. Sekiz yl boyunca Haleri hrpalayan Tapar'n da, son darbeyi indir meye hazrland bir srada vefat onlar bir kez daha kurtarmtr. Sul tan Sencer zamannda ise belli artlarla kendilerine aman verilmi ve Byk Seluklu mparatorluu'nu megul eden bu konu, halledilemeyen
XI

bir mesele olarak Seluklulardan sonra da devam etmitir. yle ki Haler bir asr daha siyas varlklarn devam ettireceklerdir. XIII. yzyla gelindiinde artlar byk lde deiti. 1220li yllardan beri Bat'ya birok seferler dzenleyen Moollar, Ortadou'ya, ancak Haleri ve onlarn geleneksel dmanlar olan Abbasleri ortadan kaldrdktan son ra hkim olabileceklerine kanaat getirdiler. Nihayet Mool hkmdar Meng Han, kardei Hlg'y ran'a gnderdi. Bu srada son Alamut hkimi olan Rkneddin Hrah, Moollara mdara etmekten baka bir ey yapamam, fakat buna ramen ne hayatn ne^de lkesini onlann elinden kurtarabilmitir. Ayn ekilde, Abbas halifeliine de, Alamut'un tesliminden 15 ay sonra yine Moollar tarafndan son verilmitir (10 u bat 1258). slm dnyasna ne kazandrd belli olmayan, fakat geriye kaba rk bir cinayet listesi brakan Halerin tarihiyle ilgili ilk bilimsel al malar Batda XVII. yzylda balam, sonraki yzyllarda da bu al malar devam etmitir. En ok ilgi gren aratrma, Hammer'in XIX. yz yln ilk yarsnda dilde yaynlanan Haler Tarihi'dir. Bu aratr malar, vazifeli olarak blgeyi dolaan baz Batllarn smil bakiyeleri hakkndaki yaynlar izlemitir. Bu konuda kitabn birinci blmyle Kay naklar ve Dipnotlar ksmnda aynntl bilgiler mevcuttur. En azndan bakalar kadar bizi de ilgilendiren Haler konusun da, Trke olarak yaplm aratrma ve neriyat yok denecek kadar az dr. Hammer'in eserinin dilde yaynlanmasnn zerinden 150 yldan fazla zaman gemesine ramen, bildiimiz kadaryla hla Trke ms takil bir kitap yoktur. lkemizde, konuyla ilgili olarak yaplan ilk yaynlann sahibi Mehmed erefeddin (Yaltkaya)'dir. Onun eski harflerle yayn lad sz konusu aratrmalanndan birincisi Ftmler ve Haan Sabbah {DFM, Say 4, stanbul 1926, s. 1-44)'tr. Mehmed erefeddin bu makalesinde Kerbel'dan balayarak ilik hareketleri hakknda bilgi ver mekte ve Kuzey Afrika'da Ftmler devletinin kuruluunu ve hkmet merkezinin Msr'a intikalini anlatmaktadr. Bundan sonra Haan Sabbah'n bir Ftm dsl olarak yetimesini, bilhare ran'a dnerek Alamuta yerlemesini ve vefatna kadar macerasn zet olarak vermekte dir. Karamita ve Sinan Ridddin (DFM, stanbul 1928, Say 7, s. 26-80) adl ikinci makalesinde, Karmatler hakknda genel bilgiler verdik ten sonra XII. asr Suriye Halerinin en byk reisi olan Sinan Ridddin'in Selahaddin Eyyb ve Hallarla bir jki mnasebetine te mas etmitir. Daha sonra bir Btn olan Ebu Firas bn Ceven'in, menkabelerle dolu Arapa bir risalesi Trkesiyle birlikte aynen verilmitir.
XII

M. ereteddin'in bu konudaki en nemli makalesi ise Btnlik Tarihi (DFM, stanbul 1928, Say 8,s. 1-24)'dir. Bu makalede, tarih maluma tn yansra Btnlerin inanlarna ve davetin Haan Sabbah'tan nceki haliyle ondan sonra kazanm olduu yeni ekil hakknda zet bilgiler bulunmaktadr, Btnlerin iddialarn rtmek zere Gazl tarafmdan yazlm olan Arapa bir risaleyi Ahmed Ate. Kastamonu'da bulmu ve Arapa metni ile birlikte Trke tercmesini neretmitir (Gazl'nin Btnlerin Belini Kran Deliller'i Kitb Kavsim al-Btnya, AFD, Ankara 1954, C. III, Say 1-2, s. 23-54). Bu konuyla ilgili ilk mstakil alma . Agh ubuku'ya aittir (Gazzal ve Btnlik, Ankara 1964). Yine ayn yazarn, Ne'et aatay ile birlikte hazrlam olduu slm Mezhepleri Tarihi isimli eserde, Btnlie ve bu arada Sabbahiyyeye bir blm ay rlmtr (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., Ankara 1965, s. 62-90). Ad geen almalarn tamamnda, Halerln siyas tarihine hemen hemen hi yer verilmemitir. Daha ziyade Haliin domasna sebep olan fikr temeller zerinde durulmutur. Tarihilerimiz, Haler konusuna, sadece mill tarihimizi ilgilendir dii nispette ilgi duymular ve o lde bilgiler vermilerdir. Seluklu ta rihilerinin bu konuyla, meslektalarndan daha ok ilgilenmeleri tabidir. Nitekim merhum brahim Kafesolu Sultan Melikah (Babakanlk Kl tr Mstearl Kltr Yay., stanbul 1973, s. 122-126) adl kitabnda, bu dnem vukuatndan bahsederken Haan Sabbah ve Btnlerle m cadele konusuna yer ayrmtr. Yine ayn yazar Harezmahlar hakkn da yazm olduu kitabnda (Harezmahlar Devleti Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1956), Harezmah Teki'in Btnlerle mcadele sinden (s. 144-146) ve Btn akidelerini reddederek seleflerinden farkl bir yol izleyen Celleddin Hasan'dan bahsetmektedir (s. 199-201). Mer hum M.Altay Kymen, Btnler hakknda en derli toplu malumat veren tarihimizdlr. O. Seluklu Devri Trk Tarihi (Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1963, s. 206-220) isimli eserinde, Btnlik bal altnda, Btnliin ksa tarihesiyle birlikte Haan Sabbah'n faaliyetleri ve nihayet Halerin Seluklular ile temaslar hakknda deerli bilgiler vermitir. Dier bir eserinde ise Sencer zamannda Halerle yaplan mcadele nin sultandan ziyade vezirler ve dier komutanlar tarafndan yrtld zerinde durmakta ve bunun sebeplerini aklamaktadr (Byk Sel uklu mparatorluu Tarihi, kinci mparatoriuk Devri, Trk Tarih Ku rumu Yay., Ankara 1991, 3. bask, C. V, s. 149-155, 225-227, 280-283, 304-305). Bu konuda merhum Osman Turan da Seluklular Tarihi ve
xn

Trk-slm Medeniyeti (Dergh Yay., stanbul 1980, 3. bask, s. 319323) adl kitabnda, Seluklular ve Btnler bal altnda ksa bir de erlendirmede bulunmutur. Btnlerin Suriye'deki faaliyetleriyle ilgili olarak Cokun Alptekin, Dmak Atabeglii (Tog-Teginliler) {Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1985, s. 77-80, 96-98) isimli kitabnda Atabeg Tog-Tegin ve Bri zamanna ait Btn faaliyetleri hakknda bilgiler vermektedir. Abdlkadir Yuval ise, Halerin son yllarn, lhanlIlar konusundaki kitabnda, smiller Meselesi bal altnda ele almtr. Bu kitapta Mool-smil ilikileri ve Meng Han'n emriyle son Ha reisinin hayatna son verildii belirtilmektedir (lhanlIlar Tarihi I, Kuru lu Devri, Erciyes niversitesi Yay., Kayseri 1994, s. 60-65). Grebildiimiz kadaryla, isimlerini verdiimiz bu Trke kitap ve makalelerden baka dier eserlerde de, Halerden dolayl olarak sz edilmektedir. Byk Seluklular, Atabeglikler, Harezmahlar ve lh anlIla r konu edinen yaynlarn hemen hemen tamamnda bu tr atflara rast lamak mmkndr. slm Ansiklopedisi bata olmak zere ilgili ansiklo pedi maddelerinde de zl bilgiler yer almaktadr. Elinizdeki bu kitap, Haleri ok ynl olarak ele almaktadr. Dola ysyla Trk okurunun, Haler hakknda en geni malumat bulabile cei bir kitap durumundadr. Ayrca, bu konuda yetkili bir bilim adam olan Bernard Lewis tarafndan yazlm olmas eserin deerini daha da artrmaktadr. Eser alt blm halinde kaleme alrmtr. Birinci blmde Ha lerin ortaya k aklandktan sonra, XVII. yzyldan itibaren Batda, bu konuda yaplm olan almalar deerlendiriliyor. Bu meyanda Av rupa lisanlarna Assassin eklinde geen Ha kelimesinin etimolojisi yaplyor ve nihayet bunlarn ran ve Hindistandaki bakiyelerinin yakn gemii hakknda deerli bilgiler sunuluyor. kinci blmde, Islmda ilk ayrlk hareketi olarak ia'nn, bundan da zamanla smilliin ortaya kmas ve Kuzey Afrika'da smillik esa s zerine kurulan Ftmler devletinin Msr' ele geirip Ortadou'da et kili bir g haline gelmesi ve son olarak da smiller arasndaki bln meler konu ediliyor. nc blmde Haan Sabbah'n Alamut'u ele geirinceye kadarki hayat hikyesi ele alnyor. Yine bu blmde, onun salnda cere yan eden Seluklu-Ha mcadelesi aklanmakta ve Btnlik doktrini nin esaslar dile getirilmektedir. Drdnc blmde, Haan Sabbah'n vefatndan sonra Alamut
XIV

hkimlerinin 132 yl devam eden iktidarlar zamannda, inanta ve tatbi katta meydana gelen ini klar ve Moollarn Alamut'u ele geirmeleri ayrntl bir biimde anlatlyor. Beinci blmde, hareketin Suriye'ye intikali ve buradaki baarlan ve zellikle Sinan Ridddin'in faaliyetleri ortaya konuyor. Suriye Halerinin bu blgedeki Seluklular, Atabeyler, Eyybler ve nihayet Hallarla ilikileri zerinde durulduktan sonra Memlk Sultan Baybars'n Suriye'deki Ha hkimiyetine son verme hadisesi izah ediliyor. Son blmde, adam lrmeyi amacna ulamak iin bir are olarak benimseyen Haan Sabbah'n, devaml bir terr hareketini srdrebil mek iin kurduu tekiltn ileyii ve amac hakknda bilgiler verilmekte ve smilliin destek grd sosyal tabakalara ilikin eitli grler dile getirilmektedir. Kitabn Franszcasnda Kaynaklar ve Dipnotlar sona braklmtr. Biz de yle yaptk. Her blmn dipnotlarna gemeden nce, o blm le ilgili kaynaklar tantlmtr. En arkadaki iki harita ise, Halerin etkili olduklar coraf meknlar gstermektedir. ndeks, kitaptan yararlan may kolaylatraca iin tarafmzdan ilve edilmitir. Hem slm mezhepleri, hem de Trk-slm tarihi iinde nemli bir yer igal eden Haler konusundaki bu kitab dilimize evirmekle, bu konuda bilgi edinmek veya aratrma yapmak isteyen herkese, vazge emeyecekleri bir bavuru kitabn kazandrdmz dnyoruz. Ese rin okuyucuya hatasz veya en az hata ile ulamas iin elimizden geldi ince gayret ettik. Yine bu uurda, eviriyi tamamladktan sonra, baz cmlelerin daha iyi anlalabilmesi iin, isteirn zerine benimle birlikte sz konusu cmleleri gzden geiren Prof.Dr.nver Gnay'n, tashihle rin yaplmas ve indeksin hazrlanmasnda yardmn grdm Ar.Grv.zen Tok'un ve dizgi ilemini titizlikle gerekletiren hsan Saraslan'n katklar olmutur. Burada hepsine ayr ayr teekkrlerimi ifade ediyorum. Do.Dr. Ali Aktan

XV

BRNC BLM HALERN ORTAYA IKII

1332'de, Fransa kral VI. Philippe, Filistin'e yeni bir Hal seferi yapmay dnd bir srada, Brocardus adnda bir Alman papaz ona rehberlik etmek ve bu teebbsn gidiat hakknda fikir vermek ama cyla bir kitap yazyordu. Brocardus, vaktiyle Ermenistan'da ikamet et miti ve eserinin byk bir ksmn douya dzenlenecek byle bir sefe rin tehlikelerine ve bu tehlikelerden korunabilmek iin alnmas gereken tedbirlere ayryordu. Bu tehlikeleri sayarken unlar yazmaktadr: "lnetli Halerden saknmak lzm. Bunlar menfaat karlnda ken dilerini satarlar; insan kanna susamlardr; bir miktar para uruna ma sum kimseleri ldrrler; ne hayat, ne de ahiret mutluluunu dert edi nirler; farkl halklarn ve milletlerin davranlarn, kyafetlerini, dillerini, detlerini ve hareketlerini eytan gibi taklit ederek iyilik melei klna girerler. Bu ekilde koyun postuna brndklerinden, tanndklar an dan itibaren lme maruz kalrlar. Ben, onlar bizzat hi grmediim ve haklarnda sylediim bu eyleri ancak halk rivayeti veya yazl belge ler sayesinde rendiim iin bu konudan daha fazla sz edemiyor, da ha ok bilgi veremiyor, geleneklerine ve dier iaretlere bakarak onlarn nasl tannabileceini syleyemiyorum. Zira bu hususta onlar, bakalan iin olduu kadar benim iin de mehuldr. Artk onlan nasl adlandrabileceimi bilmiyorum. nk bunlarn ii, herkesin gznde o kadar baya ve irentir ki, ellerinden geldiince gerek kimliklerini gizlerler. Hkmdann korunup gzetilmesi iin tek bir are biliyorum. O da ne kadar byk veya kk, ne kadar ksa sreli veya nemsiz olsa da herhangi bir i iin, yeri, yurdu, soyu, durumu, tam ve kesin olarak bilin

Hater

meyen hibir kimsenin saraya l<abul edilmemesidir" Brocardus'a gre Haler, zellikle becerikli ve tehlikeli bir eit ki ralk gizli ktillerdi. Brocardus onlar, dounun tehlikeleri arasnda say yorsa da, kendilerini coraf mnada doulu grmyor; hibir mezhebe veya belli bir millete balamyor ve nihayet hibir siyas amac veya zel bir din inanc onlara mal etmiyordu. Ona gre, bu hyle kendilerinden saknlmas gereken, acmasz ve profesyonel katiller sz konusuydu. Hakikaten XIII. yzylda bu kelime, farkl imllar altnda, genellikle pro fesyonel ktil anlamnda Avrupa'ya yeni yaylmt. Floransal vakanvis Giovanni Villani (.1348), Lucques derebeylnln, tedirgin edici bir d man ortadan kaldrmak iin assass/nlerini (i soui assasini) Pisaya na sl gndermi olduunu anlatr. Daha erken bir devirde Dante, Enferinin 19. iirinde hain assassine (lo perfido assassin) ksa bir imada bulun mutu. Devrindeki baz okurlar iin, hl yabanc ve anlalmaz gibi g rnen bu terimi aklayan, Enferin XIV. yzyl arihi Franesco da But, assassinm, para uruna adam ldren kimse olduunu (Assassino e colui che uccide altrui per danari) sylyordu (2). O zamandan beri as sassin kelimesi, Avrupa dillerinin ounda ortak bir kelime olmutur. Bu kelime, ktil, daha dorusu sinsice ve haince adam ldren bir kiiyi ifade eder. Kurban bir devlet adam olup, gcnn kayna taassup ve tamahtr. Fakat kelime, her zaman bu anlamda olmamtr. Assassin kelime si, ilk defa olarak Hal tarihlerinde, Da eyhiad\ verilen esrarengiz bir ahsn ynettii, inanlar ve detleri, iyi Mslmanlara olduu kadar iyi Hristiyanlara da rknt veren, Ortadoulu mutaassp Mslmanlarn meydana getirdii olaan d bir frkay anlatmak iin kullanlmtr. Fr kann ilk tasvirlerinden biri, mparator Frederic Barberousseun 1175 y lnda Msr ve Suriye'ye gnderdii bir elinin raporunda bulunuyor. Eli, raporunda yle diyor: "Biliniz ki am, Antakya ve Halep smrianndaki dalarda, Sarasinlere mensup olup, kendi lehelerinde Heyssesini, Latincede ise Segnors de Montana ad verilen belli bir tayfa mevcuttur. Bu insanlar, din kurallardan habersiz yaarlar; Sarasinlerin dinine ayk r olarak domuz eti yerler; anneleri ve kz kardeleri de dahil, ayrm gzetmeksizin btn kadnlarla cins mnasebette bulunurlar. Dalarda mr srerler; ok mstahkem kalelere sndklar iin kolay kolay ele geirilemezier. lkeleri pek verimli olmadndan hayvanclkla geinir ler. Komu Hristiyan derebeyleri gibi, uzak veya yakn btn Sarasin(*)
( ) Sarasinler: Balllar, Elcezire ve ran hududundaki Araplar Sarasinler ad al tnda gstermilerdir. BizanslIlar; Emevler ve Abbasier zamannda, halifelie tabi Isjm topluluklarna bu ism i vermiler ve ortaan sonlarna kadar bu ta-

HaiHerin Ortaya k

nde gelenlerini, saysz terr hareketleriyle cezalandran bir reisleri vardr. Zira bu reis, ad geen kimseleri alacak tarzda ldrme detine sahip bulunmaktadr. Onun metodu aada ifade edildii gibi dir: Reis, dalarda, ancak ok iyi korunan kk bir kap vastasyla ii ne girilebilecek ekilde, ok yksek surlarla evrili, fazla sayda ve pek gzel saraylara sahip bulunuyor. Bu saraylara, kendi kyllerinin oul larndan bir ksmn getirtiyor; onlara Latince, Yunanca, Romence, Sarasince gibi farkl dilleri retiyor. Bulu andan olgunluk ana ka dar bu gen adamlara, hkmdarlarnn her emrine ve her szne itaat etmeleri retiliyor. O zaman hkmdarlar, btn g sahiplerinin ze rinde bir gce sahip bulunduu iin onlara cennetin zevklerini bala yacaktr. Eer onun isteine kar karlarsa, kendileri iin kurtuluun olmad da ayn ekilde retiliyor. Biliniz ki bu ocuklar, saraylara gir dikleri andan itibaren, retmenlerinden ve statlanndan baka hi bir kimseyi grmezler ve hkmdar, herhangi bir ahs ldrmeye gnder mek zere onlar huzuruna anncaya kadar baka bir eitim almaz lar. Bir gn hkmdar onlara, cenneti kendilerine verebilmesi iin emir lerini ifaya hazr olup olmadklarn huzurunda sorar. O anda kendileri ne retildii ekilde, hi bir itiraz ve tereddt gstermeksizin, onun ayaklarna kapanrlar ve onun emredecei her hususta itaat edecekleri ni cokuyla dile getirirler. Ardndan hkmdar her birine birer altn han er verir ve onlar, cannn istedii b ir hkmdar ldrmeye gnderir (3). Bu rapordan birka yl sonra, Sr Bapiskoposu Guillaume, Hal milletleri hakkndaki tarihinde, mezhebin ksa bir tasvirini yapyordu; "Fenike de denilen Sr blgesinde ve Tartus Piskoposluunda, on mstahkem kaleyle evre kylere sahip bulunan ve duyduumuza gre 60.000 veya daha fazla nfusa sahip olan bir halk vardr. Bunlar kendi yneticilerini irs bir hakka gre deil, yalnz liyakata gre seme gele neine sahiptir. Dier btn nvanlar kmseyerek ona eyh derler. Bu insanlan bakalarna balayan sayg ve itaat ba o kadar gldr ki, ne kadar etin, zor ve tehlikeli olursa olsun ilerinden birinin, reisleri emreder emretmez, ok byk bir gayretle balamay kabul etmeyece i bir grev yoktur. Sz gelimi bu, halkn holanmad veya kendisin den kukuland bir hkmdar otursa, reis, hafiyelerinden birine veya
biri kullanmaya devam etmilerdir. Hallar vastasyla bat memleketlerine g e en tabir, yeni zamanlarda da Arap halklarn ve ark mahsullerini ifade etmek iin kullanlmtr. Btn bunlara karlk bizzat Araplar, Sarasin tabirini, bat da yaygn olmasnn aksine, kendileri hakknda kullanlan bir topluluk ism i ola rak bilm ezler (eviren).

Hapiler

birkana bir haner verir. Grev emrini zerine i<im aldysa, eyleminin sonularn veya o eylemden kurtulu imknn dnmeksizin derhal o grevi yerine getirir. ini tamamlamakta sabrszlk gstererek huzur suz olur ve ans kendisine, reisin emirlerini yerine getirme frsatn ve rinceye kadar b ir sre hazrlk yapar. Halkmz, Sarasinler gibi onlara assissini demektedir. Bizim iin bu ismin kk mehuldr" (4). Halerin, belli sayda msiman hkmdar ve kumandanlarn oktan vurmu olan hanerleri, 1192'de ilk Hristiyan kurbann, yani Ku ds Latin Kral Conrad de Monferrat'y ldryordu. Bu cinayet. Hal lar arasnda byk yank uyandrd. III.Hal seferi vakanvislerinin ek serisi bu korkun mutaassplar, onlarn tuhaf inanlann, korkun me totlarn ve dehet verici bakanlann anlatacaklardr. Vakanvis Arnold de Lbeck unlar yazyor; "imdi ben bu eyh hakknda gln gibi grnen, fakat gvenilir ahitler tarafndan bana sylenen baz olaylan nakledeceim. eyh, lkesindeki insanlarn kafasn, bys sayesinde yle bulandryor ki, onun dnda bir Tann'ya ne sayg duyuyor, ne de ibadet ediyorlar. Onlan yle umutlarla ve ebed b ir cennet iindeki yle elence vaadyla kendine ekiyor ki, onlar da yaamaktansa derhal l meyi tercih ediyorlar Hatta ilerinden bir grup, onun bir emri veya basit bir iareti ile, yksek bir surun tepesinden atlamaya ve kafas parala narak korkun bir ekilde lmeye hazr vaziyettedir. nsan kan dken ve buna karlk kendisi de lm tadan kiilerin en mutlu kimseler ol duunu ileri sryor. Bylece bazlan, birini hile ile ldrp, sonra sanki cezalandrma ile ermiesine bizzat kendilerini de telef ederek lmeyi gze ald zaman, onlara deta bu ie mahsus olan hanerleri veriyor. Daha sonra onlar, sarholuk ve unutkanlk halinde kendinden geiren bir ikiyle coturuyor. Bu sayede onlara zevk ve haz, daha dorusu aldatmaclk dolu baz tuhaf ryalar gsteriyor ve bu kabil eylemleri kar lnda onlara bu gzelliklerin srekli sahipliini vaat ediyor" (5). Balangta, Halerin kanl metotlarndan ziyade, bu krkrne fedakrl AvrupalIlarn zihnini kartrd. Taral bir halk airi eine: "sen nfuz bakmndan bana o kadar sahipsin ki. eyh, can dmanla rn/ ldrecek olan assass\n!erinde bu nfuza sahip deil" diyor. Bir di eri: "Halerin kendi reislerine kusursuz hizmet ettii gibi, sarslmaz bir dorulukla aka hizmet ettim" diyor. Anonim bir ak mektubu yazar eine akn yle iln ediyor: Ben senin emirlerini yerine getirerek cenneti kazanmay umut eden assassininim" (6). Bundan sonra bu keli me, ruhlan en ok etkileyen ballktan ziyade cinayet demek oldu ve assassin kelimesine bugne kadar koruduu mnay kazandrd.

Halerin Ortaya k

Hallarn Ortadou'da uzun sre kalmas, Halerle ilgili tamam layc bilgilere sahip olmalarna imkn verdi. Hatta baz AvrupalIlar on larla karlatlar. Templier ve Hospitalier valyeleri onlarn kaleleri zerinde bask kurmaya ve onlardan hara istemeye muvaffak oldular. Guillaume de Tyr, Da eyhi'nin Kuds kral ile nasl baansz bir ittifak kurma teebbsnde bulunduunu anlatyor. Takipisi ise biraz pheli olan bir rivayette, 1198'de Ermenistan'dan dnen Kont Henri de Champagne'n, Da eyhi'nin sarayna nasl kabul edildiini, konuunu bilgi lendirmek isteyen eyhin, baz askerlerine kale duvarlarnn tepesinden atlamay nasl emrettiini ve daha sonra konukseverlikle, misafirine, eer arzu ediyorsa ayn ekilde bakalann da getirtmeyi nasl teklif etti ini, "ayet biri kendine ktlk yapm ve o da bunu eyhe sylemi bulunsayd eyhin onu ldrtm olacak idiini" ilve ederek anlatyor. Daha akla yatkn olan anlatm, baz Mslman reisler ve zellikle Da eyhi tarafndan gnderilen bir elilik heyetinin, 1238'de Avrupa'ya var n aniatan ngiliz tarihisi Matthieu de Paris'nin rivayetidir: Heyet, do udaki Mool tehdidine kar Franszlardan ve ngilizlerden yardm iste meye geliyordu. 1250'de Saint Louis, Arz- Mukaddes'e yapt Hat seferi srasnda, o tarihteki Da eyhi ile hediye ve eli teatisinde bulun du. Arapay iyi bilen kei Yves le Breton, kiraln Halere gnderdii elilere elik etti ve Halerin reisiyle din konuda grt. Onun seya hat hatratnda, Halerin mensup olduu slm mezhebinin bilinen esaslarndan bir ksm, cehalet ve hurafe karanl iinde belli belirsiz farkediliyor (7). Hallar, Halerin sadece Suriye'ye ait bir frka olduunu zanne diyorlard. Onlarn ne slmdaki yerini, ne de dier Mslman cemaat lerle ilgisini biliyorlard. Hal seferleri yazarlarndan biri olup slm me selelerden haberdar olan Akka Piskoposu Jacgues de Vitry, bu mezhe bin XIII. asr balarnda ran'da ortaya km olduunu kaydediyor; on lar hakknda daha fazla ey biliyormu gibi grnmyor (8). Bununla be raber ayn asrn ikinci yarsnda ran'daki ana mezheple ilgili yeni ve dorudan bilgiler edinilmeye balanmtr. lk bilgi veren kii, Fransa ki ralnn 1253 ile 1255 yllan arasnda, Karakurum'a byk Mool Han nn sarayna, vazifeli olarak gndermi olduu Flaman Papaz Guillau me de Rubruck oldu. Kendi kaydna gre bu seyahat onu, Hazar denizi nin gneyinde, ayn ad tayan dalann yamalarnda, Halere ait tepelerin bulunduu ran'n ortasna srklemiti. Byk Hann, en azn dan krk Hanin, deiik klklar altnda, kendini ldrmek iin Kara kurum'a gelmi olduunu duyduu anda ald gvenlik tedbirlerine hay ret etmiti. Bu tedbirlerden baka Mool Han, kardelerinden birini, bir

Haller

ordunun banda, hepsini bertaraf etme emriyle Halerin lkesi zeri ne gndermiti (9). Guillaume'un ran Haierini ifade etmek iin kulland mulieh veya mulihet terimi, oulu melhide olan Arapa mlhid kelimesinin deiiklie uram halidir. Kelime mnas dinsiz demek olan bu isim, isyankr din mezhepler ve zellikle Halerin de mensup olduu bir cemaat, yani smiiier hakknda rahata kullanlyordu. 1273'te ran'dan geen ve uzun sre mezhebin genel karargh olan Alamut kalesi ve vadisini tasvir eden baka bir mehur seyyahn, yani Marko Polo'nun ri vayetinde ayn ekilde unlar grnyor: "Onlarn dilinde yal adama Aladdin deniyordu. O, iki da arasnda bir vadide, dnyadaki her trl meyve ile dolu, normale gre ok byk ve gzel olan bir baheyi du varla evirtmiti. Orada her taraf yaldzl ve gzel resimlerle ssl, ei grlmemi en gzel evler ve en gzel saraylar bulunuyordu. inden arap, st, bal ve su akan kanallar vard. Buras her trl mzik aleti almasn, ok gzel ark sylemesini ve seyretmesi bile bal bana zevk olacak kadar iyi dans etmesini bilen, dnyann en gzel kadnlan ve kzlaryla doluydu. eyh onlar, bu bahenin cennet olduuna inan dryordu. Bundan dolay baheyi, cennetin Kur'an'da tasvir edildii e kilde, arap, st, bal ve su kanallaryla ve herkesin zevkine gre gzel kadnlarla dolu byk baheler eklinde dzenlemiti. Bu yrelerdeki Sarasinlerin gznde, buras gerek bir cennetti. Bu baheye, Ha yapmak istedii kimseler hari, hi bir kimse giremezdi. Bahelerin giriinde, hi kimsenin ele geiremeyecei kadar mstahkem ve baheye, ancak kendinden girilebilen bir ato vard. eyh, hkmdarlk saraynda, kendisinin silahl adam olmak isteyen 12-20 ya arasndaki yre genlerini alkoyuyor ve onlara: Muhammed, cenneti nasl benim size sylediim ekilde tasvir etmi diyordu. Onlar da btn Sarasinlerin inandklar gibi ona inanyorlard. Genleri onlu, altl veya drtl gruplar halinde birbiri ardndan bu bahelere sokuyor du. Ardndan onlara, ieni derhal uyuturacak olan bir iki iiriyor, son ra da onlar bahesine tayordu. Uyandklarnda ise kendilerini bahe nin iinde buluyorlard. Bulunduklar yerde, kendilerini o kadar gzel bir durumda gryor lard ki, hakikaten b ir cennette olduklann dnyorlard. Kadnlar ve kzlar btn gn onlarn dileklerini yerine getiriyorlard. yle ki her is teklerini elde ettikleri iin oradan asla kendi rzalaryla kmyorlard. Oysa size sylediim eyh Efendi, muhteem ve byk bir saraya kapanp, etrafndaki basit insanlan kendisinin byk bir Peygamber ol

Haletin Ortaya k

duuna inandryor. Haflerinden birini bir yere gndermek istediin de, bahesindeki Haflerinden herhangi birisine ikisinden verdiriyor ve onu sarayna getirtiyor. Ha uyandnda, kendini cennetin dn da yani atoda bulur; buna ok arr ve durumdan pek memnun kal maz. eyh onu huzuruna getirtir ve Ha, onun gerek bir Peygambe olduuna inanm bir kimse olarak huzurunda eilir. eyh ona nereden geldiini sorar. O da cennetten geldiini ve cennetin Muhammed'in kendi dininde tasvir ettii ekilde dzenlenmi olduunu syler. Cenneti duyan ve fakat onu grmemi olan kimseler, oraya gitmek iin byk arzu duyarlar ve oraya gitmek iin lmeyi isterlerdi. eyh, nemli bir kimseyi ldrtmek istediinde onlara: Gidin ve fi lan kimseyi ldrn; dndnzde sizi meleklerim vastasyla cennete gndereceim; eer i banda lecek olursanz meleklerime sizi cen nete gtrmelerini emredeceim diyordu. Onlar buna inandryordu. Onlar da tekrar cennete dnmek arzusuyla, hi bir tehlikeden korkmakszn onun buyruunu yerine getiriyorlard. eyh, bu ekilde onlara iste dii her kiiyi ldrtyordu. Hkmdarlar, duyduklan an korkudan tr, onunla bar ve dostluun temini iin kendisine vergi veriyorlard
( 10).

"Size onun hakknda bir ey daha sylemek istiyorum. Bu eyh, kendisine itaat eden, her hal ve hareketine sayg gsteren iki halife semiti. Onlardan birini Suriye, dierini Irak blgesine gnderdi'\^^). Marko Polo veya onun kitabnn redaktr, ran smillerine assassins (Haler), bakanlarna da Le Vieux (eyh) adn vererek, Avrupada yeni yeni yaylmaya balam bulunan terimleri kullanyordu. Fakat bu terimler ran'dan deil Suriye'den geliyordu. Hakikaten Arapa ve ^ r s a kaynaklardan agka ortaya jkyor ki, assass/n kelimesi ^ mahall bir kelime olp, sadece Suriye smilleri hakkmda kuN^ d u T t^ n veya^'B^^^ smilleri asla ifade,etmiyordu' (12). Da eyhTunvanT da ayn ekilde Suriye'ye aitti. Mslmanlar arasnda ^ y g ln felr sayg ifade^ olan Arapa eyh ve Farsa p/> terimiyle ba; knlann adlandirmT<7 smille/e gre tabi idi. Bununla beraber, Da eyhize] adlandrmas yalnz Suriye'de ve beiki de yalnz Hallar ta rafndan kullanlm grnyor. Zira o dneme ait olup gnmzde bili nen Arapa metinlerin hibirisi bu tabirden_pz..etmiyor. Bu terirnlerin, mezhebin Suriye kolu iin kullanlmas aa yukar ran kolu iin de bu sralarda genelleti. Hemen hemen yarm yzyl sonra, Odoric da Pordenone'un benzer bir ifadesiyle devam etmi olan Marko Polo'nun rivayeti, Suriyeli Haler tarafndan cidd mnada he-

Haler

nz etkilenmi olan AvrupalIlarn nazar- dikkatini ekti. Cennet bahe leri, inananlarn lm atlay, Halerin klk deitirme ve adam l drme konusundaki olaanst becerisi ve bakanlar olan Da eyhi'nin esrarengiz kiilii hakknda sylenen bu eyler, ister tarih hik yelerde veya seyahatnamelerde olsun, ister iirde, romanda veya hikyelerde olsun byk yanklar uyandrd. Haler, politika zerinde de etkiye sahip oldular. Olduka erken bir zamanda baz kimseler, Avru pa'daki baz siyas cinayetlerde veya cinayet teebbslerinde bile Da eyhi'nin eli olduunu ortaya kardlar. 1158'de Frederic Barberousseun Milan' kuatt srada, ordughnda bir Ha ele geirilecektir. 1195'de Chinonda, en azndan onbe szde Ha yakaland. Bunlar, Richard Coeur de Lion'u ldrmek zere Fransa kral tarafndan gn derilmi olduklarn itiraf ettiler. Bu aklama derhal evreye yayld. ok sayda ef ve derebeyi, eyh ile birlik olmakla ve can skc bir dman ortadan kaldrmak iin, onun casuslarnn hizmetinden yararlanmakla sulandlar. phesiz bunlar srf iftirayd. Suriye'de olduu gibi ran'daki Ha reislerinin de Bat Avrupa'daki komplo ve entrikalarda hi bir pay yoktu. AvrupalIlar, adam ldrme sanatlarn icra etmek iin asla bir d yardma muhta deillerdi. XIV. yzylda assassin kelimesi, ktil keli mesiyle e anlaml olmutur. Artk bu kelime, balangta ilgili bulundu u mezheple zel bir ba tamyordu. Bununla beraber mezhep, genel ilgiyi ekmeye devam etti. Batda bu mezhebin tarihiyle ilgili olarak yaplan ilk cidd aratrma, Deni Lebey de Batiliy'nin 1603'te Lyon'da yaynlanm olan aratrmasdr, Bu tarih mnidardr, Rnesansn Paganizmi, adam ldrmeye yeniden siyas bir ara deeri vermi, din savalar ise onu dindarlk almeti ara sna sokmutu. Politikas ve mezhebi bir tek adam tarafndan belirlenen yeni monarilerin ortaya kmasyla, adam ldrme eylemi, kabul edile bilir olduu kadaryla, etkili bir silah haline geldi. Prensler ve yksek rt beli papazlar siyas ve din dmanlarn ldrtmek iin kiralk katiller tutmaya hazr idiler. Nazariyeciler ise, terrn tutarl ykseliini mnasip bir ideoloji maskesi altnda gizleyeceklerdir. Lebey de Batiliynin basit amac, Fransa'da kullanm yaygnlam bulunan bir terimin gerek tarih mnasn aklamakt. Onun inceleme si, yalnz Hristiyan kaynaklarna dayanyor ve bundan dolay da XIII. yzyl Avrupasndan farkl olarak hibir yeni bilgi getirmiyordu. Fakat s panya kiralnn bir paral askeri tarafndan katledilmi olan Guillaume de Nassau'yu, Fransa'nn bir Dominiken tarafndan hanerlenen III. Henrisini ve ngiltere'nin, adaletten kaarak szde kiralk ktillerine s
8

Halerin Ortaya k

nan Elisabethini grm olan bir nesil iin, yeni belgelerin bulunmay, nispeten kolay yeni incelemeler yapmaya mni olmuyordu. Halerin menei ve !<imlii hakl<ndaki bu aratrmalar iinde ilk nemli adm, XVII. asr banda Bartholome d'Herbelot tarafndan, 1697'de, byk Bibliohegue Orientale'mm yaynlanmas ile atld. Bu nc eser slm tarihi, slm dini ve sln literatr hakknda, o dnem de bilinen eylerin zn iine alyordu. lk defa olarak, merakl bir ruha sahip, pein hkml olmayan batl bir bilgin, o srada Avrupa'da bili nen bazr Mslman belgelerini kullanyor, ran ve Suriye Halerini slm mezhepleri tarihinin genel erevesi iine yerletirmeye teebbs ediyordu. Onlann ismillerden ayrlm olan nemli bir frkaya mensup olduklarn, smilliin ise, Snnlerle mcadelesi Islm dininde ana paralanmaya sebep olan iliin bir dal olduunu ortaya koyuyordu. smil mezhebinin nde gelenleri, kendilerinin imam olduklann ve s mail b. Cafer'den, dolaysyla kz Ftma ve damad Ali vastasyla Hz.Muhammed'in soyundan geldiklerini iddia ediyorlard. XVIII. asr bo yunca dier arkiyatlar ve tarihiler bu konuya devam ettiler ve Halerin tarihi, inanlar ve smillikle mnasebetleri hakknda yeni bilgiler verdiler. Dahas baz yazarlar, genellikle Araplara has bir terim olduu zannedilen kelimesinin meneini aklamaya altlar. Mehur Arapa metinlerden hibiri, bugne kadar bu terimin Arapa ol duunu dorulamamtr. Pek ok etimoloji ileri srld; fakat hibiri tam mnasyla ikna edici olmad. XIX. yzyln banda Halere yeniden ilgi duyuldu. Fransz ihtilli ve onu izleyen dnem, siyas komplo ve cinayet konularn yeni den gndeme getirdi. Napolyon Bonapart'n Msr ve Suriye seferi, Ms lman dou ile yeni ve daha kesin mnasebetlere imkn verdi; slm dnyasn incelemeye yeni frsatlar salad. Halkn merakn tatmin iin, fazla nemli olmayan kiilerce yaplan baz teebbslerden sonra, d neminin en byk Arap incelemeleri uzman olan Silvestre de Sacy, me selenin zerine eildi ve 19 Mays 1809'da Haler hanedan ve adla rnn etimolojisiyle ilgili olarak Fransz Enstits'nde bilimsel bir bildiri okudu (13). Silvestre da Sacy'nin bildirisi, Halerle ilgili tarih incelemelerin nemli bir safhasdr. nk o, seleflerinin daha nce yararlanm oldu u yzeysel kaynaklardan baka, Bibliotheque Nationale'deki zengin Arapa yazmalar kolleksiyonundan da yararlanmt. Bu kolleksiyon zellikle, o zamana kadar batl aratrmaclar tarafndan bilinmeyen. Hal seferleriyle ilgili birok Arapa vakayinameyi ihtiva ediyordu. Onun

HaTler

belgelere dayal incelemesi, daha nce Avrupa'da yaplan lm aratr malarn yerini alyordu. Eserinin byk deeri assassin kelimesinin k k hakkndaki tartmal meseleye kesin bir zm getirmesinden ileri geliyor. Kendisi, incelemesinin sonunda, o zamana kadar ileri srlen faraziyeieri terkederek, bu terimin Arapa haten geldii ve Hal va kayinamelerinde rastlanan assassini, assissini ve heyssisin ve benze ri kelimelerin, Arapa ha ve ha (yaygn olan oulu haiyyn ve han'ir) kelimelerinden birine dayand sonucuna var yordu. Kendi grn desteklemek iin, iinde mutaassp mezhepilerin Had\ye adlandrld pek ok Arapa metin gsterdi. Buna kar lk ha terimini kullanan hi bir metin bulamad. Ha kelimesi, daha sonra bulunmu dier belgelerle de teyit edilmi grnyor; fakat bizim bilgilerimize gre smillerin, ha ad altnda getii bir metin hl mevcut deildir. Bu durumda Silvestre de Sacynin aklamalarnn ikinci ksmn bir tarafa brakmak ve terimin Avrupa dillerindeki btn t revlerini Arapa ha ve bunun oulu olan haiyyn kelimesinden tretmek gerekiyor. Konunun yeniden ele alnmas, assassin kelimesinin etimolojisi probleminden baka anlam meselesini de ortaya karyor. Arapa ha^n ilk anlam ot, daha dorusu hayvanlara yedirilen kuru of de mektir. Daha sonra, ortaada uyuturucu tesiri mslmanlarca yeni ta nnm olan hintkenevirini (cannabis sativa) zellikle ifade etti. Daha ye ni olan ha terimi, haha ifin bir kimseyi ifade etmek iin kullanlan bir cins isimdir. Silvestre de Sacy Halerin, adlarn uyuturucu ba mllklarna borlu olduunu ileri sren ok saydaki dier yazarlarn grn benimsemez; bununla birlikte bu terimin, frka reisleri tarafn dan kendi taraftarlarna, vazifelerini yerine getirdikleri gn kendilerini bekleyecek olan cennet mutluluunun ilk lezzetini vermek zere, haha n gizlice kullandnimasndan geldiini aklar. O, bu yorumunu Marko Polo tarafndan anlatlan, dier dou ve bat kaynaklannda da zikredi len, ok miktarda ila verilmi fanatiklerin sokulduu gizli cennet bahe leri hikyesine balyor. Eskiliine ve yaygnlna ramen bu hikye kukusuz yanltr. Et kileri insanlar iin bir sr olmayan haha oktandr biliniyordu. te yan dan ilacn mezhep slikleri tarafndan kullanld, hi bir smil veya cidd Snn yazar tarafndan dorulanm deildir. Suriye'ye zg olan ha ke\\mes\, muhtemelen hakaret iin kullanlan bir halk terimidir. Hi phesiz hikyenin ortaya kmasna bu terim sebep olmutur. Yok sa hikye terimin ortaya kmasna sebep olmu deildir, leri srlen
10

Halerin Ortaya k

btn aklamalarn en makul olan, bir aalama deyiminin ve muta assplarn detlerini tasvir etmekten ziyade, onlarn ar inanlaryla saldrgan tutumlar hakknda alayc bir dncenin szkonusu olduu dur. Fakat batl gzlemciler bu ila hikyesinde phesiz, kendileri iin baka trl anlalmaz grnen bir davrann mantk izahn buluyor lar. Silvestre de Sacy'nin teblii, Haler hakkndaki aratrmalar te vik etti. En ok ilgi gren aratrma phesiz, AvusturyalI arkiyat Josef von Hammer'in 1818'de Stuttgart'ta Almanca olarak yaynlanm, daha sonra 1833 ve 1855'te Franszca ve ngilizceye evrilmi olan Haler Tarihi (L'Histoire des Assassins) Hammer'in tarihi, ark kaynaklarna dayanmasna ramen, daha ok bir propaganda bror ne ve gizli cemaatlarn zararl etkisine... ve an hrsn !<t amalar uruna dinin alet edilmesine" kar yaplan bir uyarya benziyor. Ona gre Haler "ahlk iyiletirmek i'e inantan arlatrmak bahanesiyle btn ahlk ve din temelleri ykmaktan baka b ir ey yapmayan, sahtekr ve yolunu saptm bir cemaat tekil ediyorlard.. Hkmdar larn ba zerinde haneri daima asl tutan ey, Halerin bu yaps d r Tam iki asr boyunca, her tarafta kendilerinden korkulduu iin ok gl idiler. Nihayet halifeliin, din ve dnyev btn otoritenin merkezi olduu iin yklmasna yemin eden Haler gruhu, onun ykntlar altnda yok olup gittiler" (14). Okuyucularnn, konunun znden uzaklamamas iin Hammer, Haleri-. Tempiierierle, Cizvitlerle, Aydnlarla, Farmasonlarla ve Fran sz Milli Kurucu Meclisi'nde XVI. Louis'nin ldrlmesinden yana oy ve renlerle mukayese ediyordu. Batda farmasonluun devrimci toplulukla ra yol amas gibi douda da smillikten Haler meydana kmtr. Topluluklar, hkmdarlarn vesayetinden ve din tatbikatn zincirlerin den, yalnz t vermekle kurtarabileceklerini dnen Fransz Aydnla rnn hatas, Asya'da II.Hasan'tn hkmdarl zamannda olduu gibi Fransz ihtillinin sonularnda kendisini ok kt bir biimde gstermi tir (15). Hammer'in kitab ok byk yank uyandrd. Bu kitap, birbuuk as ra yakn sre zarfnda, batda yaygn olan Ha imajnn esas kayna oldu. Bununla beraber Suriye ve ran smillerinin tarihi hakkndaki Arapa ve Farsa metinleri ortaya karma, yaynlama, tercme etme ve bunlardan yararlanma hususunda byk gayretin sarfedildii zellikle Fransa'da cidd almalar birbirini izliyordu. Bunlarn en nemlileri ara snda, Mool devri iki ran tarihisinin, yani Alamufta korunan smilT ki11

Haler

taplarndan yararlanabilmi ve bu sayede ran'n kuzeyindeki smil hkimiyeti hakknda ilk tutarl bilgiyi vermi Cveyn ve Redddin'in eserlerini saymak lzmdr. Bu kabil yeni kaynaklara mracaat, byk bir ilerlemeye imkn ver di. Mslman belgelerinin kullanlmas, ortaa Avrupa eserlerinde veri len bilgi miktarn daha imdiden ok fazla arttrmt. Fakat bu Msl man belgeleri, esas itibanyla Snn kaynakl idi. Bu eserlerin Snn m ellifleri, batl vakanvis ve seyyahlardan daha fazla bilgiye sahip olsalar da smillerin retilerine ve amalanna an muhalif idiler. Oysa do rudan doruya smillerin gr noktasn yanstan metinler, ilk defa olarak ortaya konuyordu. XVIII. asrda bile seyyahlar, baz merkez Suri ye kylerinde hl bunlara rastlandn zikretmilerdir. Fransa'nn, Silvestre de Sacy'den tevik gren Halep Umum Konsolosu Joseph Rousseau, 1810da kendi dnemindeki Suriye smillerinin coraf, tarih ve din bilgilerle desteklenmi bir tasvirini yaynlyordu (16). Rousseau kay nak gstermemitir. Fakat bunlarn mahall ve szl kaynaklar olduu anlalyor. Silvestre de Sacy de esere, aklayc notlar eklinde katk da bulundu. Rousseau, yerel kaynak kiilerden ilk yararlanan ve bizzat ismiller tarafndan verilen bilgileri batya aktaran ilk AvrupalIdr. Mez hebin Suriye'deki nemli merkezlerinden biri olan Masyaf'ta bulunmu bir smil kitabndan yapt semeleri 1812'de yaynlamtr. Bu kitap taki tarih bilgilerin yetersiz olduu yerlerde, smillerin din retileri hakknda baz aklamalar yapar. Suriye kaynakl dier metinler de Pa ris'e tand ve hatta bazlar yaynland. XIX. asr boyunca Avrupal ve Amerikal seyyahlar Suriye'de, halkn ve harabelerini, ksa aklamalar halinde tasvir ettikleri ismil kylerini ziyaret ettiler. Byk Alamut kalesi harabelerinin hl ayakta durduu ran'dan gelen kaynaklar daha azdr. 1833'te Britanyal bir subay olan Albay W. Monteith, seyahatlerindan birinde, ne olduunu anlayamad bir kaleye kmakszn, Alamut vadisinin giriine kadar nasl gittiini, Journal ol the Royal Geographical Society'de anlatmaktadr. Seyahat hatralar 1838'de ayn dergide yaynlanan hemerisi Yarbay Justin Shell bu eksi i tamamlamtr. Bundan birka yl sonra Stevvart adnda Britanyal nc bir subay bu atoyu ziyaret etti. Daha sonra Alamut hakkndaki aratrmalar yeniden balayncaya kadar yaklak bir asr geti (17). Bununla birlikte harabeler, ran smillerinin eski hametinin tek a hitleri deildir. 1811de ran seyahati srasnda Konsolos Rousseau, l kede hl smail'in soyundan gelen bir imama sadakat ve itaatla ykm l birok kimsenin mevcut olduunu rendiinde ok armt. ma12

H a f le h n O rta ya k

mm ad ah Hallullah idi ve Kum yaknnda. Tahran ve Isfahan yolunun ortasnda bulunan Kehk kynde ikamet ediyordu. Rousseau bu konu da unlar yazmtr: "Ona mucize gcn isnat eden, onu dainna gani metleriyle zenginletiren ve ou zaman da kendisine halife unvann veren adamlar tarafndan, ah'a deta Tann gibi sayg gsterildiini ilave edeceim. smiller, Hindistan'n iine kadar birok yerde bulun maktadr. Genellikle, getirdikleri hrmetkr ve esiz armaanlara kar lk, imamlarnn hayr duasn almak iin, bazlarnn Ganj ve ndus k ylarndan Kehk'e geldikleri grlyordu" {18). 1825'te ngiliz seyyah J.B.Fraser, artk bakalar iin cinayet ile meseler de, ran'da hl smil kalntsnn varln ve bunlann baka larna ballklarn doruluyor. Faaliyetleri, eskiden benimsedii tehli keli ve korkun zelliini kaybetmesine ramen, geride kalan smiller tarafndan eyh veya mezhep reisine bugn bile hl krkrne say g gsteriliyor". Ayn ekilde Hindistan'da da mezhebin, zellikle kendi azizlerine sadakatla bal olan yandalan bulunuyordu. Eski reisleri ah Hallullah, bundan birka yl nce, daha dorusu 1817'de ehrin valisine kar isyan eden baz asiler tarafndan Yezd'de katledilmiti. "Oullan arasnda, mezhep iinde ayn saygya sahip bulunan ve din vazifele rinde kendisinin veliahd olan bir oula sahipti" (19). Aadaki bilgi demeti tamamen farkl bir kaynaktan gelmitir. 1850'nin Aralk aynda, Bombay A r Ceza l\/lahkemesfnde ok tuhaf bir cinayet dvas ald. Drt adam, mensubu bulunduklan din cemaa tn iinde ortaya km bir ihtilfn ardndan, gpegndz saldrya u ramlar ve ldrlmlerdir. Cinayetle ilgili olarak ondokuz kii yarg land ve ilerinden drd aslarak lme mahkum edildi. Kurbanlarn ve saldrganlarn hepsi Hindistan'n Bombay Presidency ve dier blgele rinde benimsenmi olan ve ounluu tccar olmak zere, saylar onbinleri bulan mahall bir slm cemaatna yani Hocalar(*) frkasna mensup idiler. Olay, yirmi yldan fazla zamandan beri sregelen bir anlamazlk tan ileri geliyordu. Bu anlamazlk 1827'de bir Hoca topluluu, ran'da oturan frka eyhine, her zamanki vergiyi demeyi reddettii zaman ba lamt. Sz konusu olan eyh, 1817'de ldrlen ah Hallullah'n yeri ne geen oluydu. 1818de ran ah onu, Mahallt ve Kum valisi tayin
C) Hoca: B ir Hind-Mslman kastnn addr. Kendi an'anelerine gre aslen aa Sind'de, Ka ve Gucerat'ta bulunan Hind Lahana kastna m ensupturlar Bun la r XIV. asrda iranl d P ir Sadreddin tarafndan Ismitiyye mezhebine so kuldular. Bugn Hocalar ksma ayrlm olup, bunlardan sayca kalabalk olan Aa Han'a mensuptur (eviren).

13

Haler

etmi ve kendisine Aa Han unvann vermiti. Bizzat l<endisi ve laleileri, umumiyetle bu isim altnda tannmlardr. Hindistan'daki bir grup mntesibinin, din vergilerini demeyi birden bire reddetmesi karsnda Aa Han, temsilcilerinden birini, onlan tekrar frka dairesine sokmak iin Bombay'a gnderdi. Onlarn balln tek rar kazanmak amacyla, Bombay Hocalarna bizzat arda bulunmu olduu anlalan Aa Han'n byk annesi, eliye elik etti. Hocalarn ekserisi, reislerine sadk kaldlar; fakat Aa Han'a boyun emeye hi bir ekilde mecbur olmadn savunan ve Hocalarn, herhangi bir biimde ona bal olmasn reddeden kk bir grup muhalefet etmeyi srdrd. Bunu izleyen anlamazlk, cemaat iindeki fkeleri krkledi ve 1850 y l cinayetlerine yol at. Bu arada Aa Han, ah'a kar isyan teebbsnn baarszla uramasndan sonra ran' terketmi, ksa bir sre Afganistan'da kalm ve Hindistan'a snmt. Afganistan'da ve Sind'de ngilizlere verilen hizmetler, ona Ingilizler tarafndan belli bir siyas tannmay salad. Ingilizlere hizmet veren servisler ona birtakm n bilgiler verdiler. nce Sind'de, ardndan Kalkta'da ikamet ettikten sonra, Hoca cemaatnn gerek reisi haline geldii Bombay'a yerleti. O srada, onu iddialannda baarszla uratmak iin, adliye tekiltndan yararlanmaya tevessl eden baz asiler Bombay'da ikamet ediyordu. Balang niteliindeki ba z faaliyetlerden sonra, bunlardan bir ksm, 1866 Nisannda Bombay Adalet Yce Divan'da, Aa Han'dan "Hoca cemaatnn mallan /e i lerinin ynetimine kanmalitan" vazgemesini isteyen bir dva atlar. Dvaya, Yce Divan Bakan Sir Joseph Arnould tarafndan bakl d. Yirmibe gn sren durumalara hemen hemen, Bombay Barosu'nun btn yeleri katldlar. Taraflar, bol belgeli savunmalarn yapt lar ve mahkeme: tarih, ecere, ilhiyat ve din konusundaki soruturma sn ileri bir tarihe brakt. ok saydaki ahit arasnda bizzat Aa Han, mahkemeye ecere cetvelini getirdi. 12 Kasm 1866 tarihinde, Sir Jo seph karann veriyordu. O, Bombay Hocalannn, iann smil koluyla ayn mezhepten gelen Hindistandaki kalabalk Hoca cemaatnn men subu olduklar sonucuna varyordu. "Bunlar, selefleri Hind kkenli olup Islma girmi ve o zamandan itibaren de, mm ve i olan smil inancna sadk kalm smillerin irs imamlarna, manev balarla balanm olan ve bal kalmaya devam eden bir frkay" meyda na getirmektedirler. Hocalar, yaklak drt asr kadar nce ran'dan gel mi olan bir smil dsi tarafndan mezhebe kazanlmlar ve sonuncu su Aa Han olan smil imamlarnn mnev otoritesine boyun emi
14

Halerin Ortaya k

lerdir. Bu imamlar. Alamut hkimlerinden gelmei^te olup, kendilerini on lar vastasyla Msr Fatm halifelerinin ve nihayet Peygamber Hz.Muhammed'in torunlar olarak kabul ediyorlar. Ortaada bunlarn taraftar lar Haleradty\a tannmlardr. Arnould'un, bol miktarda belge ve tarih tezlerle desteklenmi olan karar, Hocalarn bir smil cemaat meydana getirdiini, smillerin de Halerin mirass olduunu ve Aa Han'n onlarn mnev lideri ve Alamut imamlarnn vrisi bulunduunu yasal olarak ortaya koyuyordu. 1899'da Gazetteer o f the Bombay Presidency, ilk kez bu cemaatle ilgili ayrntl bilgiler yaynlad (20). te yandan bu yarglama, dnyann baka taraflarnda, Aa Han' reis olarak tanmayan baz smil cemaatlerinin varlna dikkat ek miti. Bu smil varl, genellikle d dnyadan uzak ve tecrit edilmi, girii her bakmdan zor olan yerlerde yaayan, inanlarn ve yazl bel gelerini ifa etmektense lm tercih eden kk aznlklar halindeydi. Bununla beraber bu belgelerden bir ksm, yazmalar halinde ilim adam larnn eline kadar ulamtr. lk belgelerin hepsi, modern alarda ol duu gibi ortaada da Batnn, Ismillere ilk defa ilgi gsterdii yer olan Suriye kkenliydi. Bunlar birbirine uzak blgelerden gelen yeni bel geler izledi. 1903'te Caprotti adnda bir talyan taciri, Milan Ambrosiana Ktphanesi'ni zenginletiren Arapa yazma eserler serisinin ilki olan ve altm kadar yazmadan ibaret bulunan bir kolleksiyonu, Yemen'in Sana ehrinden getirdi. Bu dokmanlar arasnda, Gney Arabistan'n belli bl gelerinde hl yaayan bir smil topluluuna ait ok sayda din kitap lar ortaya karld. Bunlardan bir ksm ifreli olarak yazlm paralar ihtiva ediyordu (21). Baz Suriye smil yazmalarna, daha nceden sahip olan Avru pa'nn teki ucundaki Rus aratrmaclar, kendi imparatorluklar dahilin de ismillerin mevcut olduunu ortaya kanyorlard. 1902'de Kont Alexis Bobrinskoy, bunlarn tekilt ve Rus hkimiyetinde bulunan Orta Asya'daki dalmlar hakknda bir inceleme yaynlyordu. Hemen he men ayn devirde, smrgeler grevlisi A.Polovtsev, smil mezhebi hakknda Fars dilinde kaleme alnm bir kitaptan bir nsha ele geirdi. Bu eser, Devlet Bilimler Akademisi'nin Asya Mzesi'ne teslim edildi. Bir dier nsha onu izledi ve mze 1914-1918 yllan arasnda arkiyat I. l.Zarubin ve A.A.Semionov tarafndan Amuderya nehrinin yukarsndaki ugnn blgesinden getirilmi olan smil yazmalar kolleksiyonu ile zenginleti. Bu eserler ve sonradan ele geirilen dierleri Rus aratr maclarna, mezheplerle ilgili kaynaklar ve Pamir ile Bedehan'a komu
15

Hafler

Afgan blgelerindeki smillerin inanlarn inceleme frsatn verdi (22). O zamandan beri aratrma fzl ve nemli ilerlemeler kaydetti. Pek ok smil metinleri elde edilebilir hale geldi. Bilhassa Hindistan yanmadasndaki zengin frka kitaplklaryla birok memlekette, aralarnda baz smillerin de bulunduu uzmanlarn sahip olduu bu metinler, bize yksek seviyede pek ok inceleme kazandrd. Tarih adan ise ele ge irilen bu kitaplar, daha ziyade hayal krcdr ve hemen hemen sadece din veya din meselelerle megul olmaktadr. Tarih mahiyetteki kitaplann says azdr ve olduka zayf muhtevaldr. Bu durum, tarihi kavrayp yazmak iin, ortaa tarihisinin ihtiya duyduu lke ve kurum boyutlann aan bir aznlk topluluunun sz konusu olmasyla belki aklana bilir. Sadece Alamut Emirlii, kendi vakayinamelerine sahip olmu gr nyor. Fakat bu vakayinameler smil deil, Snn tarihilerce muhafa za edildiler. Bununla beraber mezhep kitaplar, tarihiler iin deersiz deildir. Bu kitaplar, tarihin olayla ilgili rivayetine, ancak nemsiz bilgiler salamasna (ran Haleri hakknda biraz, Suriyeli kardeleri hakkn da ise daha az bilgi) karlk, hareketin din erevesini daha iyi tant maya yardmc oldular. Ayrca, slm dnyasnda smillerin ve smil mezhebinin bir alt kolu olan Halerin inanlar ve amalan, din ve tarih teblilerinin yeni bir tahliline frsat verdi. Halerin bundan kan portresi, bir yandan ortaa seyyahlan tarafndan doudan getirilen de dikodu ve kt kanlardan, te yandan XIX. asr arkiyatlarnn, amac anlayp aklamaktan ziyade rtmek ve knamak olan Snn Msl man ilhiyat ve tarihilerin eserlerinden aynen aldklar dmanca tab lodan ok farkldr. ayet Haler, entrikac yalanclar tarafndan idare edilen, uyuturucu bamls bir fanatikler grubu, nihilist terristler birlii veya profesyonel katiller etesi gibi grnmeseler, yine de daha az il gin olmazlar.

16

KNC BLM SMLER

632de, Hz.Peygamber'in vefatyla beraber slm dnyas ilk buhra nyla karlat. Hz.Muhammed'in Tanr veya lmsz bir varlk olduu ileri srlmemitir. Aksine O, lh risalet ve tebli vazifesi dier zellikle rine galip gelen, sade bir fani olarak grlyordu. Kendisinden sonras iin, slm toplumunun ve domakta olan slm devletinin bana gee cek kimse hakknda hi bir vasiyet brakmamt. O halde Mslmaniar, slm ncesi Arabistannn yetersiz siyas tecrbesinden baka bir de neyime sahip deildiler. Baz tartmalar ve gerilimli bir dnemden sonra anlamaya vararak, ilk ve itibarl Mslmanlardan biri, bu meyanda b yk tarih halifelik messesesinin kurucusu olan Ebu Bekir'i halife olarak setiler. Baz r^/lslmanlar, iin bandan itibaren halifeliin, Ebu Bekir'den ziyade Hz.Peygamber'in yeeni ve damad olan Ali'ye verilmesi gerekti i kanaatinde idiler. Bunlar Hz.Ali'nin ahs meziyetlerinin, onu bu vazife iin en uygun kimse haline getirdiine kesinlikle inanyorlard. Fakat on larn bu tercihi, herhalde Ehl-i beytin hukukuna olan inanlarndan kay naklanmaktayd. Byle dnen Mslman cemaatna nceleri Ali taraf tar, sonralar ise ksaca ia ad verildi. Bu cemaat ok gemeden, slmdan byk bir mezhebin yani iliin douuna sebep olacaktr. Balangta ia, esasen siyas bir nifaktan ibaretti. Yani, kendine has bir din retiye ve mevcut siyas-slm iktidarnkinden farkl bir din anlaya sahip olmayan, bir iktidar aday etrafnda toplananlarn olutur duu kalabalk. Bununla beraber ksa zamanda iann yaps ve reti
17

Hafler

lerinin zellii hissedilir lde deiti. Birok Mslman, slm toplumu ve devletinin ktye doru gittiini dnyordu. Hz.Peygamber ve ilk sahabelerin tasavvur ettii rnek toplum yerine, hrsl ve insafsz bir aristokrat snf tarafndan ynetilen bir imparatorluk tekil edilmiti. Adalet ve eitlik yerine eitsizlik, ayrcalk ve bask vard. Herkes Ehl-i beytin baa geirilmesinin slmn ilk ve gerek ekline yeniden dn salayacan dnyordu. 656'da, nc halife Hz.Osman'n isyanc Mslmanlarca ehit edilmesinden sonra, Hz.Ali halife oldu. Fakat onun halifelii, anlamaz lklar ve i sava yznden ksa srd. 661'de ehit edildiinde halifelik makam, rakibi Muaviye'ye ve daha sonra onun, bir asr boyunca bu makam ellerinde tutmu olan sllesine, yani Emev hanedanna intikal etti. ia, Hz.Ali'nin kendisi ile beraber ortadan kalkmad. nemli bir mik tardaki Mslman cemaat,slm toplumunun mer reislerini Ehl-i bey tin iinde grdkleri iin, Ehl-i beyt mensuplarna bal kalmaya devam ettiler. Bunlarn hak iddialar ve bu iddialarn grd destek, giderek din bir zellik, hatta mehdilik zelliini kazand. slm devleti, kendi ideal anlayna gre, lh kanuna uygun ola rak kurulup devam ettirilen din bir tekilttr. Hkimiyetini Allah'tan alr. Hkmdar olan halife ise, slm korumak ve Mslmanlarn eriata uy gun bir hayat srmelerine imkn hazrlamakla ykmldr. Kanun, yarg veya yrtmenin szkonusu olduu bu toplumda, din ve gayri din olan lar arasndaki fark belli deildir. Din ve devlet, halifenin bakan bulun duu ayrlmaz bir btndr. Toplumun birlik ve beraberliinin temeliyle devlete sadakat ve itaat balannn, din terimlerle kavranp ifade edildii bir sistemde, Batllarn din ve devlet arasnda yaptklar ayrm, din ve siyas davranlar arasnda gzettikleri fark, btn anlamn ve gerekli ini kaybeder. Kkleri toplumsal olan siyas bir honutsuzluk, din bir ifa de bulabilir; din farkllk da siyas bir mahiyet kazanabilir. Bir Mslman cemaat, iktidar sahiplerine kar, ahs ve mahall olmayan bir diren gstererek, kurulu dzen aleyhine muhalefetlerini dile getirdii ve szko nusu dzeni deitirmek iin bir rgt kurduu zaman, szleri Allah kelm, tekiltlar ise frka olur. Onlar iin, teokratik halifelik erevesin de bir tartma vastas bulmann veya ahs hareketlerini ve asl hedef lerini aan bir retiyi ifade etmenin baka bir yolu yoktur. islmn ilk asr pek ok gerilimli dnemlere tank olmutur. Bunlarn sebep olduu krgnlklar ve zlemler ise isyan ve ayaklanma ile ifade edilmitir. htida yoluyla slmn yaylmas, yeni bir mminler kitlesini
18

ismilfler

Mslman topluluuna ilhak etti. Bu kitle eski Hristiyan IVlusev ve ran anlaylarnn tesiriyle, ilk Mslman Araplarca bilinmeyen kavram ve davranlar beraberlerinde getiriyordu. Bu yeni mminler, her ne kadar Mslman iseler de, gayri Arap olup saylar da onlardan daha az deil di. Hkim Arap aristokrasisinin sosyal ve ekonomik ynden onlara lyk grd aa durum onlarda, kendilerine hakszlk yapld fikrini uyandrm ve kurulu dzenin meruiyetini tartma konusu yapan ayak lanmalar iin, onlar elverili kiiler haline getirmiti. Arap fatihlerinin kendileri, bu honutsuzluk ortamna kar duyarsz deillerdi. Dindar Araplar ise halifelerin ve idareci snfn dnyaclna zlyorlard. te yandan gebe Araplar, idarenin, fetih ve zenginlikle birlikte ortaya k m olan ekonomik ve siyas eitsizliklere frsat verici suistimailerine k zarak, yeni Mslmanlarn dilek ve ikyetlerini paylamaya baladlar. Bu yeni Mslmanlarn ou, Davud neslinin azizliine ve nih baar sna inanan Yahudiler, Hz.sa'ya inanan Hristiyanlar veya Zerdt'n neslinden kacak olan bir kurtarcnn, ahir zamanda dnyaya gelmesi ni bekleyen Zerdtler gibi siyas ve meruiyeti din geleneklere sahip bulunuyorlard. Vaktiyle Mslman olmu bu kimseler, mevcut dzenin hakszlklarna son verip, slmn vaatlarm gerekletirebileceine inandklar Ehl-i beytin, meruiyeti hak iddialarn destekliyorlard. iann mezhep haline geli hikyesi iki mnidar olayla ifade edil mektedir. Emev halifeliini ykmak iin, halifelik iddiasnda bulunan iler tarafndan iki teebbs olmu, ikisi de sonu vermemitir. 680'de vuku bulan birinci teebbs Hz.Ali'nin, Peygmber'in kz olan ei Ftmadan dnyaya gelen olu Hz.Hseyin tarafndan ynetildi. Hz.H seyin, ailesi ve taraftarlaryla birlikte Muharremin 10. gn Irak'n Kerbel kentinde kendilerini mahvedecek olan Emev ordusunun kar sna kyordu. Katliamda 70'e yakn kimse hayatn kaybetti. Olaydan sa kurtulan tek kimse, adrn iinde kalm hasta bir ocuk olan Ali b. Hseyin idi. Ehl-i beytin korkun ekilde ehit edilmesi ve bunu izleyen endie ve ile devri, iaya byk ac, ihtiras ve ceza temalarnn telkin ettii yeni bir gayret verdi. kinci nemli olay VII. asrn sonunda vuku buldu. 685'te Kfeli bir Arap olan Muhtar, Hz.Ali'nin olu Muhammed bn Hanefiyye adna bir ayaklanmay ynetti. bn Hanefiyye, kendisini Mslmanlarn meru imam ve reisi olarak gryordu. Muhtar, bu teebbsnde malup oldu ve 687'de katledildi. Fakat balatt hareket ondan sonra da devam etti. Muhammed bn Hanefiyye 700'e doru ldnde, bazlar imametin, onun oluna getiini iln ettiler. Dier bazlar ise Muhammed'in, asln
19

Haller

da lmeyip Mekke yaknndaki Radv danda gizlendiini ve zaman gelince dmanlarn ortadan kaldrmak iin geri dneceini savundular. Bu meshne imama, doru yolda olan kimse manasna gelen Mehdi lakab verildi. Bu iki olay bir dizi din ihtill hareketlerine sebep oldu. Bu ihtilller den her biri, iki merkez ahsiyetin evresinde dnyordu; Zalim yneti mi ykp adaleti yeniden tesis edecek olan bakan, yani bazan Mehdi ad da verilen imam; imamn mesajn genellikle anlalr hale getirerek yayan, ona taraftarlar kazandran ve bu taraftarlar zafere veya lijme gtren d, yani propagandac. VIII. yzyln ortasnda, bu ihtilllerden biri, Emevleri devirip onlarn yerine, Hz.Peygamber ve Hz.Ali'nin de mensubu bulunduu sllenin dier bir kolu olan Abbasleri geirmek suretiyle geici bir baar kazand. Fakat zaferden sonra, Abbas halife leri iaya ve kendilerini iktidara tayan dlere srt evirerek istikrar ve din-siyas devamllk yolunu tercih ettiler. Bunun sebep olduu mahru miyet duygusu, yeni ve iddetli ikyetlere yol at, ayn zamanda ar lk ve Mehdilik hareketleri dalgasn beraberinde getirdi. lk zamanlarda iann retileri ve tekilt sk sk deiikliklere u rad. Kendilerini, az veya ok hakl olarak, Ehl-i beytin mensubu veya temsilcileri iln eden ok sayda taht iddiacs ortaya kt. Bunlar, kurta rc Mehdinin efsanev portresini zenginletirdikten sonra sahneden e kildiler. Bunlarn programlar, hanedanla ilgili lml bir muhalefetten, kla sik slm retilere uzak olan, ar derecede sapk bir din mezhebe doru gidiyordu. Kendilerine mucizev gler isnat edilen ve retileri Gnostisizm, Maniheizm ve eitli ran ve Yahudi-Hristiyan mezheplerin den etkilenmi olan mistik ve sezgici dnceleri yanstan azizler (imamlar ve dler) inanc bir ilke olarak tespit ediliyor. Onlara mal edilen inanlar arasnda: tenash, imamlarn ve hatta dlerin tanrlatrlmasn, hr dnceyi hibir kural ve yasak tanmamay zikretmek lzmdr. Belli blgelerde, mesel ranl ve Suriyeli baz kyl ve ge belerin yaad yerlerde, farkl yerel mezhepler ortaya kmt. Bu mezhepler, i retilerin yansra ilkel mahall inan ve ibadetlerin tesi riyle meydana geliyordu. Bu frkalarn siyas program gayet akt: Mevcut dzeni devirmek ve slm toplumunun bana kendi setikleri imam getirmek. Bunlann faaliyetleri grnte sosyal ve ekonomik iddialara balysa da sosyal veya ekonomik programlarn anlamak zordur. Bununla beraber, o sra da yaygn olan Mehdilik gelenekleri incelenerek, onlarn istekleri hakkn da bir fikir edinilebilir. Bu istekler ise Mehdinin gidermesi gereken ihti20

Ismiller

yalardr. Mehdinin iinden bir i^sm, en geni anlamda, gerek slm ihya etmek ve iman her tarafa yaymak giduuna gre slm idi. Daha dorusu Mehdi, adaleti getirmeye, - "gnmzde zulm ve baskyla do lu olduu in, dnyay adalet ve hakkaniyetle doldurmaya"-, zayf ile gl arasnda eitlii salamaya, bar ve refah temin etmeye mec burdu. iierin destekledii reisler, balangta iddialarn, Hz. Peygamber ile kz Ftma'dan dolay mevcut olan bir akrabalk ba yerine, bizzat kendi akrabalk balar zerine dayandrdlar. inde en faal olanlarn bulunduu bir grup ise, ne Ftma'dan ne de Ali'den deil, fakat Hz.Peygamber'in mensup olduu kabilenin dier kollarndan geliyordu. Buna karlk iler, Abbaslerin zaferi ve kendilerine ihanetinden sonra umut larn Hz.Ali soyundan gelen ve zellikle onun, Hz. Peygamber'in kz ile yapt evlilikten treyen kimselere baladlar. Bu dikey akrabala, za manla daha ok nem verdiler. Hz.Peygamber'in vefatndan beri, Ms lman toplumunun yegne gerek reisleri olan bir tek meru imamlar zincirinin mevcut bulunduu dncesi yayld. Bundan kast, Hz.Ali, oullar Haan ve Hseyin ve nihayet Kerbei katliamndan sa km tek kii olan Zeynelbidin vastasyla Hz.Hseyin'in soyundan gelenler dir. Bu imamlar, Hseyinin dnda genel olarak her trl siyas faaliyet ten uzak grnyorlar. Dier iddia sahipleri, halifeyi zorla devirme yolun da bouna nefes tketirlerken meru imamlar, iktidardaki halifelere bir eit meru muhalefette bulunmay tercih ediyorlard. Bu imamlar, b yk siyas merkezlerden uzakta Mekke'de ve Medine'de ikamet ediyorlar ve iddialarndan vazgememekle birlikte bu iddialarnn pek takipisi ol muyorlard. nce Emev reislerini, bunlardan sonra da Abbas idarecile rini zaman zaman kabullendikleri, hatta onlara yardmda bulunup yol gsterdikleri bile oldu. i gelenei, meru imamlann bu durumuna din bir mna verdi. Buna gre onlarn pasiflii, takyye prensibinin bir uygu lamas olup dindarlklarnn, dnyaya baml olmaylarnn ve durum larna raz olularnn ifadesiydi. htiyat, tedbir anlamna gelen takyye terimi, bask ve tehdit altn daki Mslmann baz din vecibeleri yerine getirmekten muaf olduunu kabul eden istisna bir slm prensibini ifade eder. Bu prensibin eitli tanmlar ve yorumlar vardr, Takyye, hibir zaman ilere has olma mtr. kence ve bask tehlikelerine en ok maruz kalanlar bunlar oldu u iin iler takyyeyi ok sk uygulamlardr. Buna gre takyye, yne ticilerin ve halkn dmanln uyandrmaya msait olan inanlarn giz lenmesini ifade ediyor ve baarszla uramas muhakkak olan ayak
21

Haler

lanmalar ierisinde, nice kimseyi lme gtren lmcl mcadeleye bir cevap olarak takdim ediliyordu. VIII. asrn ilk yars mfrit iler iin youn bir alma dnemi oldu. zellikle Irak'n gneyinde ve ran krfezi kylarndaki karma halk ara snda pek ok sayda frkalar ve ait frkalar meydana kt. Bunlarn ilke leri deiken ve derlemeciydi. Bir frka veya bir bakandan, bir baka frka veya bakana gemek kolayd ve ok grlyordu. slm kaynak lan, isyanlan ynettikleri ve kendilerini lme attklar halde, bazan ba sit bir aileden gelen ok sayda dden bahsederler ve sonralar smillere ait olan retileri, onlar arasndan baz kimselere mal ederler. Mesel bir grup, iple bomay bir din vazife haline getirmiti. Bu uygula ma Thuglarnkiyle(') ak bir benzerlik arzedip sonraki yzyllarda ile nen cinayetlerin ilk rneklerini vermitir. lmllar arasnda, iktidar kuvvet yoluyla ele geirmeye heveslenip Emev ve Abbas ordular tarafndan yok edilen an gruplar da meydana kmtr. VIII. yzyln ikinci yansndan itibaren ar ve silahl ilk ayaklanma lar, ekseriyetle baarsz olmu, ortadan kalkm veya ilgi grmemitir. i akidesini koruyup zenginletiren ve slm dnyasnn ele geirilmesi iin yeni ve byk bir teebbsn yolunu hazrlayanlar -ne kadar cesur olurlarsa olsunlar lml ve uysal olan- ite bu meru imamlardr. lk baarszlklara ve szkonusu olan imamlarn cesaretsizliine ramen, mfrit ve faal elemanlar, dorudan doruya meru imamlarn yakn evresinde grnmeye devam ediyorlard. Arlarla lmanlar ara sndaki kesin blnme, Hz.Ali'den sonra altnc imam olan Cafer esSdk'm, M.765'te lmnden sonra meydana geldi. Cafer'in smail adnda byk bir olu vard. Bu smail, tam olarak bilinmeyen sebepler le ve muhtemelen ihtillci kimselerle biraraya gelmesinden dolay miras tan mahrum brakld ve ilerin ou, onun kk biraderi Musa Kzm yedinci imam olarak tandlar. Musa'nn nesli, M.873'te ortadan kaybo lan ve bugnk ilerin byk ounluuna gre beklenen imam veya Mehdi olarak kabul edilen onikinci imama kadar egemen olmaya de vam elli. sn aeriyye denen oniki imam taraftarlar, frkann en mute dil kolunu temsil ederler. Onlar, Snn Mslmanlarn oluturduu esas gruptan ayran farklar, son yllarda nemini kaybetmi olan baz itikad hususlarla snrldr. XVI. yzyldan beri oniki imamc ilik ran'n resmi mezhebidir.
(') Thug: XII-XIX. yzyllarda, Hindistan'da insan ldrme trenine y e r veren bir taril<atm yesine denir. Thugiar, ldrrken kan aktmamalar gerektii iin, kurbanlarn bir atkyla boarlard ve yaptklarnn erefli bir i olduuna ina nrlard (eviren).

22

smiller

Dier bir grup ise, smail'e ve onun soyundan gelenlere tabi olmu tur. Bunlara smiller diyoruz. smiller, irtibat ve tekilt, zellikle d nce ve heyecan alanmdakl yanklar konusunda rakiplerini geride b rakm olan, uzun bir sre gizli kalm bir frkay meydana getirdiler. lk frkalarn zellii olan belirsiz tasavvurlar ve ilkel inanlar yerine, sekin smil ilhiyatlar, felsef bakmdan yksek dzeyde din bir retiyi hazrladlar ve boa gemi asrlarn ardndan, bugn gerek deeri an lalmaya balanan mkemmel bir kaynaka meydana getirdiler. smil frkas, aynen, Snnler gibi dindar kimseye Kur'an, snnet ve eriata sayg gstermeyi teklif ediyordu. Fikir adamna ise kintn, antik ve zellikle yeni Efltuncu dnceden esinlenen bir felsef izahn sunu yordu. Din adamna gelince: cokun, kiisel, heyecan dolu, imamlarn ektii strap ve mntesiplerinin fedakrlk modelinden baka eziyet ve gerei tanma tecrbesiyle takviye edilmi bir iman salyordu. Nihayet bu frka iyi tekiltlanm, yaygn ve gl bir muhalefet hareketi olarak gayri memnun kimseleri kendine cezbediyordu. Zira bu muhalefet hare keti, mevcut dzeni devirip onun yerine Hz.Peygamber'in mirass, Al lah'n sevgili kulu ve insanln yegne meru reisi saylan imam tara fndan ynetilecek yeni ve adil bir toplum oluturmann aresini bulmu grnyordu. reti, tekilt, hkmet veya eylemin szkonusu olduu smil sistemde imam nemli bir yer igal eder. Dnyann yaratlndan sonra inarlk tarihi, her biri konuan bir imam veya peygamber tarafndan balatlm olan bir dizi dnemle karlamtr. Bu peygamberlerin ar dndan, pepee sessiz imamlar gelmitir. nancn gizli veya ak oldu u dnemlere uygun olarak imamlarn da gizli veya aikr olduu devir ler vard. Hz.Ali ve Hz.Ftma'dan, smail vastasyla sonraki devirlerde gelen imamlar, Allah tarafndan ilhama mazhar olup yanlmazlard. Hat ta onlar, bir anlamda kk kinat, yani evrenin metafizik ruhunun teahhus etmi ekli olduklan iin bizatih kutsaldlar. Bylece onlar, bilgi ve otoritenin, dinsizlerin bilmedikleri derun gereklerin ve nihayet kll ve mutlak bir itaat isteyen emirlerin kayna oluyorlard. smillik, mezhebe yeni girmi olan kimseye gizli bilgi ve faaliyetin ekiciliini ve etkinliini takdim ediyordu. Bilgiye derun yorum veya Te'vl'l-btn sayesinde ulalyordu. Te'vl'l-btn kavram, btn te riminin domasna sebep olan ve bazan da ayn terimle ifade edilen bir mezhebe has inantr. Ayet ve hadislerin, kelime ve zahir anlamlarnn dnda, imam tarafndan tefsir edilen ve mezhepte ileri olanlara reti len mecaz ve derun ikinci bir mnas vardr. Mezhebin baz kollar da
23

Haler

ha da ileri giderek, genellikle arlk slm mezhep ve tasavvufunda mevcut olan mtenkz (Antinomie) bir retiyi benimsediler. Son din vecibe ise imamn tannmasdr. eriatn zhir mnas mminler iin geersizdir ve muhtemelen sadece dinsiz olanlann cezas iin vardr, smil mezhebiyle ilgili metinlerde ortak konu, nce basit, sonra bilgi sahibi olduka ok seviyeli olduu grlen gerein aratrlmas konu sudur. Mezhebin tekilt ve faaliyetleri, retilerinin korunmas ve yayl mas, dorudan doruya imamn yardmcs olan bir byk dnin emri altndaki dler hiyerarisine ait bulunuyordu, smil imamlan, smail'in lmnden sonraki bjr^yyk^asr boyun ca gizlenmi olup, dlerinin faaliyetleri ve retileri hakknda ok az ey bilinmektedir. IX. asnn ikinci yarsnda, Badad Abbas halifeleri 'ktidannn iyiden iyiye zayflamas, slm devletinin sonunu ve Mslman toplumunun paralanmasn haber verirken yeni bir dnem balad. Uzak blgelerde, genellikle asker, bazan da kablev olan mahall hanedanlar ortaya kt. Bu hanedanlar, ekseriyetle gelip geici ve baz blgelerde de hrsl ve baskc oldular. Halifeler, bakentte bile, iktidarlannn ykl mak zere olduunu gryor ve kendilerine bal birtakm sorumsuz as kerlerin, deta kuklas haline geliyorlard. Evrensel bir slm toplumu hakkndaki inan sarsld; halk teselli ve avunmay baka yerlerde ara maya balad. iann, bu belirsizlik zamanlarnda, slm toplumunun yanl yola saptn ve yeniden doru yola dnmek gerektiini savunan mesaj ilgi uyandrd. Mezhebin iki kolu, Oniki-imamclar (isn aeriyye) ve smilTler bu msait durumdan yararlandlar. nceleri birinci gruptaki ler baar kazanyor gibi grnd. Birok yerde Oniki-imamc ilie mensup hanedanlar meydana kt ve 946'da iranl bir i hanedan olan Bveyhler, Badad' alp halifeyi i kontrol altna sokmak suretiyle Snn slm dnyasn son bir kere zelil ettiler. Oysa, onikinci ve sonun cu imam, bundan 70 yl kadar nce kaybolmu olduundan, bu srada Oniki-imamclarn hi imam yoktu. Yol ayrmna gelen Bveyhler, ba ka bir Alev taht iddiacsn tanmaktansa, Abbasleri kendi otorite ve hi mayeleri altndaki gerek halifeler olarak muhafaza etmeye karar verdi ler. Bunu yaparken de artk yldz snm olan Snn halifelii kk drmekten vazgetiler. Bu arada mutedil ilii alternatif bir zm olarak bir tarafa braktlar. insanlarn baka bir yol aramasnn pek ok sebepleri vard. VIII, ve IX. asrlarn sosyal ve ekonomik alandaki nemli deiiklikleri, baz larna zenginlik ve nfuz, bazlarna da zorluk ve hayal krkl getirmi ti. Tarada, ou zaman vergi ile ilgili imtiyazlara sahip olan byk mlk
24

Ismiller

lerin artmas, iftilerle kk mlk sahiplerinin yoksullamas ve deta klelemesi sonucunu dourdu. ehirde ise ticaret ve endstrinin geli mesi bir amele snfn meydana getirmi, gurbeti ve fakir gmenler den oluan seyyar nfusu ehirlere ekmiti. Kalknmann yansra byk bir yoksulluk hkm sryordu. Ehl-i snnet inancnn an meruiyetilii ve basit deneystclyle mtehitlerinin ihtiyatl uyumu, yoksullara ancak ok az bir teselli verebiliyor ve bu fakir insanlarn din zlemlerine az yer ayryordu. Buna bir de fikr huzursuzluk eklenebilir. Birok kaynaktan beslenmi olan slm dnce ve retimi, anlalma s zor, karmak ve ok eitli durumdayd. Bir yandan slm vahyi, te yandan bilim ve Yunan felsefesi, ran dncesi ve tarihi gerekler ara sndaki bir karlatrma kayg verici problemler ortaya karyordu. Pek ok kimse, slm adna verilen geleneksel cevaplara duyduu gveni kaybetmi olup, yeni cevaplar bulmaya cil ihtiya hissediyordu. Din, felsef, siyas ve sosyal bakmdan byk slm mutabakat bozuluyor gi biydi. slm yklmaktan kurtarmak iin, dil ve etkili yeni bir btnlk ve hkmet prensibi gerekiyordu. smillerln byk gc, imamn ynetimi altndaki yeni bir dnya dzeni projeleriyle, teklif edilen prensiplerden biri oldu. Dlerin mesaj ve arabuluculuu, sevenlere ve sevmeyenlere yeni bir teselli ve umut veriyordu. te yandan felsefecilere, ilhiyatlara, airlere ve edebiyat lara hoa giden bir sentezi teklif ediyordu. Maalesef bunlara ait kay naklarn pekou, karlatklar iddetli tepkilerden sonra, merkez slm memleketlerinde ortadan kalkmtr. Bu kaynak eserleri, sadece mezhebe mensup olan kimseler korumulardr. Bununla beraber uzun zamandan beri, baz smil fikir eserleri bilinmektedir. Arap ve Fars dili nin byk ve klasik yazarlar zerinde bu mezhebin etkisi aktr. X. asrda tamamlanm olan, mehur din ve pozitif ilimler ansiklopedisi, yani hvn's-saf risleleri, ismil dnceleriyle doludur. Bu risale ler, ran'dan spanya'ya kadar, slm dnce hayat zerinde derin bir etkiye sahip olmutur. Dler Gney Irak, Basra krfezi sahili ve baz ran topraklar gibi yerlerde belli bir baar kazandlar. lk giriimlerinde sava ve an rk olan ilik, mahall kltlerin, i propagandasna elverili bir saha sunduu bu blgelerde taraftarlar bulmutu. IX. asnn sonunda, mezhe bin bir kolu olan Karmatlik (smillerle dorudan ilgili olduu phelidir) kendini benimsetmeyi ve Arap yarmadasnn dousunda bir cumhuriyet kurmay baarmtr. Bu cumhuriyet, bir asrdan fazla bir zaman boyun ca, asker operasyonlarn ve halifelik kart propagandann merkezi
25

Haler

olarak Karmatliin iine yaramtr. X. yzyl balarnda smillik, Suri ye'de iktidar ele geirmeye teebbs etti. Teebbs baarsz olmasna ramen bu olay, o zamandan itibaren, smilllin kendisinden yararlan d mahall destei ortaya karmas bakmndan nemlidir. Bununla beraber smiller, bir baka blgede, daha byk baar larn kazandlar. IX, asrn sonundan itibaren Yemende bir heyet, mez hebe ok sayda bir katlma vesile olmu ve orada siyas bir g mer kezi ele geirmiti. Oradan da baka heyetler, ilerinde, byk baarlar kazanm olduklar Hindistan ve Kuzey Afrika'nn da bulunduu birok lkeye gnderildiler. Bunlar, M.909'da gizli imamn ortaya kp, kendisi ni Mehd nvanyla Kuzey Afrika'nn halifesi, bylece yeni bir devletin ve yeni bir hanedann kurucusu olarak iln edebilmesi iin yeterli gce sa hiptiler. Reisleri, kendilerinin, Hz.Peygamber'in kz Ftma'nn soyun dan geldiklerini gstermek zere, Ff;m/7er adn benimsediler. Asnn ilk yarsnda Fatm halifeleri yalnz batda, Kuzey Afrika'da ve Sicilya'da hkm srdler. Fakat onlarn gz dou memleketlerindeydi. nk dou memleketleri, slm dnyasnn kalbi saylan ve smillerin, Snn Abbas halifelerini kovarak yalnz balarna, btn Mslmanlann reisi olma amacn gerekletirmeyi mit ettikleri yegne yer idi. Fatm ordular, doudaki memleketleri ele geirme yolunda, ilk adm olarak Msr'n fethi iin, Tunusta hazrlk yaparken smil temsil ci ve dleri de btn Snn lkelerde mcadele vermek zere harekete getiler. 909'da bu ilk adm gerekleti. Ftm birlikleri Nil vadisini igal etti ler ve derhal Sina yoluyla Filistin'e ve Gney Suriye'ye kadar vardlar. Ftm reisleri, eski bir hkmet merkezi olan Fustatn yaknnda, dev letlerine bakent yaptklan Kahire ehrini ve kendi akidelerinin kalesi olarak da Ezher adyla yeni bir cami-niversiteyi kurdular. Halife el-Muiz, kendinden sonraki iki asr boyunca, haleflerinin hkm srd yeni ikametghna gitmek zere Tunus'u terketti. O halde smillerin eski rejim iin arzettii tehlike yaklam ve art mt. Artk smiller, bir sre iin slm dnyasnn en byk gc olan, bir byk g tarafndan destekleniyorlard. Gerekten, Ftm devleti en ihtiaml zamannda: Msr, Suriye, Kuzey Afrika, Sicilya, Afri ka sahili ve Kzldeniz, Yemen ve iki kutsal ehir, yani Mekke ve Medine ile beraber Hicaz blgesini iine alyordu. Dahas Fatm halifesi, geni bir d ebekesini kontrol altnda tutuyor, daima Snn idaresi altnda bulunan dou memleketlerinde, ok saydaki taraftarlarnn balln dan yararlanyordu. limler ve mderrisler, byk Kahire niversitesi'nin
26

Ismiller

fakltelerinde, smil itikadnn esaslarn liazrlyorlar ve dlere ieri de ve darda kendilerinden farkl inanca sahip olanlara bu esaslar retme yollarn gsteriyorlard. Dlerin byk faaliyet sahas, ran ye Orta Asya idi. Birok kimse, gerei aramak amacyla, memleketlerini terkederek Kahireye gittiler ve burada bir sre eitim grdkten sonra, smil mesajn yaymak zere memleketlerine dndler. Bunlar arasn da en dikkate deer olan kimse, filozof ve air Nsr- Hsrev'dir. Nsr, daha ran'da iken mezhep deitirerek 1046 ylnda Msr'a gitmiti. Bilhare smili yaymak zere geri geldi. Dnd bu dou memle ketlerinde ok byk bir tesirde bulundu. Snnlerin tepkisi, her eyden nce snrl ve tesirsiz oldu. Bu tepki, dlere kar gvenlik tedbirleri almak ve Ftmler aleyhine politik bir sava ynetmekten ibaretti. Ayrca 1011 tarihinde Badad'da yaynla nan ve pek ikna edici olmayan bir beyanname, Ftmleri kesinlikle Ftma'dan deil, aksine adi bir sahtekrdan gelmekle itham etti. Ftmler, glerine ve Abbas halifelii aleyhindeki siyas, din ve zorlu ktisad mcadeleye ramen baansz oldular. Abbasler ise yaa maya devam etti. Snn slm dnyas toparlanmay baard ve zafere ulat. Ftm halifelerine gelince, devletlerini, nfuzlarn ve taraftarlar n azar azar kaybettiler. Douda ortaya kan byk karklklar, onlarn baarszln ksmen aklar. Trk kabilelerinin gelii, Gney-Bat Asya'nn siyas par alanmasn durdurdu ve bir sre iin Snn halifelie ait memleketler de, bu lkelerin kaybetmi olduu birlik ve istikrar yeniden tesis etti. Trk fatihler gayretli, fedakr ve Ehl-i snnet yolunda olan yeni mmin lerdi. Trkler, halifenin yeni koruyucular ve slm dnyasnn yeni efen dileri olarak, kendilerini slma kar vazifeli, i ve d tehlikelere kar onu desteklemek ve savunmakla sorumlu sayan bir mefkreye sahip bulunuyorlard. Bu grevi tam manasyla yerine getirmilerdir. Trk ida reci ve askerleri, Snn slm dnyasn tehdit eden iki byk tehlikeyi, yani nce smil halifelerinin meydan okumasn, daha sonra da Hal AvrupalIlarn istilasn bastrmak ve geri pskrtmek iin, lzumlu olan g ve siyas-asker beceriyi ortaya koymutur. Bu iki tehlike, yani din paralanma ve yabanc istil korkusu, zuhur eden byk Snn uyann tevik etmeye yarad. Snn dnyasnda limlerin ilhiyat, mutasavvflarn mneviyat ve mritlerin gayreti, din hareketin byk ihtiyat kuvvetlerini tekil ediyordu. Bu bunalm ve yeni den toparlanma dneminde, hem smil dncenin fikr tehlikesine, hem de bu inancn meydana getirdii heyecana bal cazibeye cevap
27

Haiiler

veren yeni bir sentez ortaya koydu. Snn rakipleri siyas, asker ve din glerine yeniden kavuurlar ken, Ftm smiller, din ayrlk ve siyas gerilemenin kendi dvalarn zayflattna ahit oluyorlard. smilliin karlat ilk cidd i anla mazlklar, bizzat Ftmlerin baarlarndan ileri gelmitir. Bir hanedan ve bir devletin ihtiya ve sorumluluklar, retiler konusunda belli bir de iiklii ve ada bir Ismil yazarn dedii gibi, "O zamanki slm messesesine i<ar daha cidd ve daha muhafazal<r bir tavrn" (1) taknlmasn zorunlu klyordu. Balangtan itibaren ilerici sm illerle muhafazakrlar ve derun srlar saklayanlarla, aa vuranlar arasnda tartmalar kmt. Kimi zaman Ftm halifeleri, bir ksm taraftan tas vip ve desteini geri ekince, din blnme ve hatta silahl muhalefete kar koymak zorunda kalmt. Kuzey Afrika'daki ilk Ftm halifesinin saltanat srasnda farkl dnceye sahip olan dler arasndaki anla mazlklarn ardndan kopmalar olmutu. Drdnc halife el-Muiz de, M sr'n fethinde tam zafere ulat bir srada, nce kendini destekledikleri halde, sonra aleyhine dnerek Suriye ve Msr'da Ftm askerlerine sal dran Karmatlere kar savam ak zorunda kald iin benzer zorluklar la karlamt. Daha sonra, Karmatlerin ona yeniden destek verdikleri anlalyor. Ancak sonunda Karmatler, ne olursa olsun bamsz bir varlk olarak ortadan kalktlar. Bir baka din blnme, altnc halife elHkim'in, 1021 ylnda ne olduu bilinmeyecek bir biimde ortadan kalk masndan sonra meydana gelmitir. Ona bal olanlardan baz kimseler el-Hkim'in lh olduunu, lmediini, aksine sadece gizlenmi bulun duunu iddia ettiler. Dolaysiyle Ftm tahtna onun halefinin kmasn reddederek mezhepten ayrldlar. Bunlar baz Suriye ismillerinin des teini kazanmaya muvaffak oldular. Hatta bunlardan bir ksm gnm ze kadar Suriye, Lbnan ve Filistin topraklannda hayatlarn srdrm lerdir. Bu frkann kurucularndan biri, Muhammed b. smail ed-Drz, adnda Orta Asya'dan gelmi olan bir d idi. Drzler, isimlerini bu ah sa borludurlar. Sekizinci halife el-Mustansr'n (1036-1094) uzun sren saltanat d nemi, Ftm devletinin ihtiamna ve hzl gerilemesine ahit olmutur. Halifenin lmyle birlikte smll davas, ok byk bir i blnme ile paralanacaktr. Ftm halifesi, gcnn doruunda iken, ileri kiisel ve mutlak bir kontrole tabi tutuyordu. Hkmetin ana kolunu; ynetim, din hiyerar i ve silahl kuvvetleri eit seviyede bir nfuzla denetliyordu. Birincisi, halifenin emirleri dorultusunda hkmetin gerek efi olan bir sivil vezir
28

Ismiller

tarafndan ynetiliyordu. Din tekilt Di'd-dt"enen dlerin bakanma bal idi. O, devlet dahilinde, mevcut Ismil dzenini kontrol edi yor, darda ise Ismil temsilci ve dleri ordusuna kumanda ediyordu. Nihayet, esas itibariyle sivil olan bu rejimde ordu kumandan, hkmetin nc kolunu ynetiyordu. Oysa askerler, el-Hkim'in lmnden itiba ren glerini siviller ve bizzat halife aleyhine artrmaktan geri durmam lard. Akka valisi Bedr'l-Cemli, halifenin daveti zerine, ordusuyla bir likte, ileri ele almak iin Kahire'ye geldiinde, XI. yzyl ortalarndaki baarszlklar, glkler ve bunalmlar, 1074 ylnda zin/eye varan bu deiimi hzlandrmt, Bedr, halifenin kendine verdii nvan, yani ordu kumandan, ba d ve vezir nvanlaryla derhal lkeye hkim oldu. Uygulamada hkmetin asker, din ve dar olmak zere her daln da o ynetiyordu. Ancak eskiden olduu gibi bu unvanlardan bi rincisiyle tannyordu. O halde Msr'n gerek sahibi, askerlerinin yardmyle hkm s ren asker hkmdarlardan pek fark olmayan ordu kumandanyd. Bu makam devamllk kazand ve Bedr'l-Cemli'den sonra, arka arkaya onun olu, torunu ve birok asker mstebit tarafndan igal edildi. Tpk Abbas halifelerinin, kendi zel muhafzlarnn sultas altna dm ol duu gibi, Ftmler de asker diktatrlerin kuklas haline geldiler. Btn slm dnyasnn manev ve siyas idaresini zerine alan bir hanedan iin bu durum, smillerin inan ve umutlaryla aka elien kt bir baarszlkt. Bu gelime, en faal ve akl banda olan mezhep slikleri arasnda, ran smillerindeki yeni bir faaliyetle akt lde honutsuzluk ve muhalefete yol amaktan geri kalmad. 1094'te Bedrl-Cemli'nin yerine olu el-Efdal'n gemesi, ilerin i leyiine biraz deiiklik getirdi. Bundan birka ay sonra Halife el-Mustansr vefat ettiinde ordu kumandan, ona bir halef tayin etmeye mec bur oldu. Tercihi zor deildi. Bir yanda smil ileri gelenlerince tannm ve kabul grm olan ve halife Mustansr'n kendine veliaht tayin etmi olduu byk olu Nizar vard; te yandan, ne mttefii ne de taraftar bulunmad iin, ordu kumandannn mutlak vesyet altna alabilecei, henz ocuk saylabilecek bir kimse yani Nizar'n kk kardei Musta'l vard. el-Efdal onu, kzkardeiyle evlendirdiinde phesiz bu durumu dnmt. Bundan dolay el-Mustansr'n lmnden sonra, kendi enitesini halife iln etti. Nizar ise, mahall bir destekle bir ihtilli kkrt t s'ye kat. Ancak ilk andaki baardan sonra yenildi ve yakaland, sonra da idam edildi. el-Efdal, el-Musta'l'yi halifelie seerek, mezhebin tam manasyla
29

Haler

blnmesine neden oldu ve belki de onun yznden, Dou slm mem leketlerindeki taraftarlarn, hemen hemen tamam mezhepten ayrld. Fatm topraklarnda bile muhalefet hareketleri vuku buldu. ark smilleri yeni halifeyi tanmay reddettiler. Nizar'a ve onun soyuna ballk larn iln ederek Kahlre'deki Ftm tekiltyla btn mnasebetlerini kopardlar. Daha devletin kurulu zamannda, devletle ihtillciler arasn da kan anlamazlk bundan byle umumileti. Ftm topraklar dnda yaayan ve el-Musta'l'yi kabul eden smillere gelince, bunlarn Kahire rejimiyle mevcut olan btn balar n, ksa zamanda kopard grld. nk bunlar, 1130'da, el-Musta'lnin olu ve halefi olan el-mir'in, Nizar taraftarlarnca katlinden son ra, el-mir'ln kk yata kaybolmu Tayyib adndaki olunun, gizli ve beklenen imam olduunu destekleyerek yeni halifeyi tanmay reddetti ler. Onlara gre, Tayyib'in sonuncu imam olmas gerekiyordu. Sonraki dier drt Ftm halifesi Kahirede hkm srdler. Fakat bunlar, ne gc, ne etkisi, ne de umudu olan Msrl mahall bir hane dandan baka bir ey deildiler. 1171'de, son Ftm halifesi saraynda can ekiirken, o srada Msr'n gerek hkimi olan Selahaddini Eyyb, bir hatibe, hutbeyi Badad Abbas halifesi adma okuma iznini verdi. Bylece, din ve siyas bir g olarak oktan sona ermi olan Ftm ha lifelii, halkn hemen hemen umum kaytszl iinde resmen ortadan kaldrlm oldu. smillerin, batl mezhepleriyle ilgili kitapian yakld. ki asrdan fazla sren Ftm egemenliinden sonra Msr yeniden Snn slama dnyordu. Bu tarih itibaryla Msr'da ancak birka inanl Ismilnin kalm ol mas gerekiyor. Fakat mezhep, dier blgelerde, Mustansr'n lmn den sonra alm olduu iki byk temyl altnda srp gitti. Msta'l ta raftarlar en ok, Bohora adn aldklar Yemen'de ve Hindistan'da bu lunmular ve bugn de hl bulunmaktadrlar. Bohoralann smillii, Ftm dneminin nemli itikad geleneklerini srdrd iin bazan Eski Davet \ye de adlandrlmtr. Musta'lciler, slm dnyasnn en ssz kelerinde deta Brnr lerken, rakipleri Nizarler siyas alma bakmndan olduu gibi reti bakmndan da ar bir gelime dnemine giriyordu. Bunlar, bir mddet iin slm dnyasnn meselelerinde nemli ve artc bir rol oynam lardr. slm dnyasnn XI. asrda karlat istil zinciri, onun dahil za yfln ortaya kard. En nemli istil olan Seluklu Trklerinin istils, Orta Asya'dan Akdenize kadar yaylan yeni bir asker devletin balang30

Ismiller

nda oldu. Bu istillar, slm tarihi iinde ok nemli ekonomik, sosyal ve kltrel deiimler izledi. Fetihlerden sonra det olduu zere, lke lerin geni topraklan ve yksek iratlar, muzaffer Trk ordusunun subay larna verildi. Memurlarla birlikte subaylar, eski aristokrasinin yansra Arap ve Farslar'dan oluan kk soylular snfn bertaraf eden veya glgede brakan, yeni bir idareciler zmresini tekil ettiler. Kuvveti, zen ginlii ve sosyal mevkiyi ellerinde bulunduran bu yeni insanlar, Islm Ortadousunun ehir medeniyetine henz tam olarak ayak uyduramam yabanclard. Eski sekin zmreyi zayflatmakta baka faktrler de pay sahibi olmutur. Bu faktrler: gebelerin hareketi, ticaret yollarnn de imesi, Avrupa'nn ilerlemesini salarken ayn anda Islm dnyasnn gerilemesine sebep olan byk deiimlerin balamasdr. Bu kark dnemde yeni Trk efendiler, artan asker harcamalar karlnda, ge nel hayatn daha titiz bir kontrol ve daha sk bir dnce uygunluu ile dzen ve otoriteyi saladlar. Trk asker gc, Snnlii, her trl cidd meseleyle karlamak tan koruduysa da, baka muhalefet yollarnn ortaya kmasn engelle yemedi. Ismillik, yeni ekliyle, Ehl-i snnete kar, bu defa yeni ve et kili bir ayaklanma stratejisiyle birlemi inandrc tenkidi sayesinde, Sel uklu devletinden memnun olmayan kalabalklar kendi tarafna ekti. Mezhebin Eski Davet'i bir baarszlkla sonulanyor, Ftm devleti ise can ekiiyordu. Yeni bir davet ve yeni metotlar icap ediyordu. Bunlar da, deh sahibi bir ihtillci olan Haan Sabbah'n eseri olmutur.

31

NC BLM YEN DAVET

Haan Sabbah, ran'da Arap fetih merkezlerinin ilklerinden ve Oniki-imamc iliin kalelerinden biri olan Kum kentinde dnyaya geldi (1). Irak'n Kfe ehrinden gelmi, Oniki-imamc i olan babas tarafndan aslen Yemenli olduu ve daha zayf bir rivayete gre Gney Arabis tan'da hkm srm eski Himyer kraliarnn soyundan geldii rivayet ediliyor. Hasan'n kesin doum tarihi bilinmiyorsa da, her ey, bu tarihin XI. yzyl ortasna doru olduunu gsteriyor. ocukken, din eitimini srdrd yer olan, gnmz Tahran ehrinin yaknndaki Rey'e, ba bas iie birlikte yerlemek zere geldi. Rey, IX. asrdan beri dlerin bir faaliyet merkeziydi ve Haan onlarn etkisinde kalmakta gecikmedi. Ha yat hikyesinden geri kalm ve sonraki tarihiler tarafndan korunmu olan bilgiler, bize, onun hayatnn bu devresini anlatmaktadr. ocukluumda yedi yamdan itibaren bilginin her eidine kar bir tutkum vard. Din limi olmak istiyordum. Onyedi yama kadar, Oniki-imamc atalarmn inancna bal kalarak bilgiler edinmeye altm. Bir gn, daha nce bakalannn da yapm olduu gibi, zaman za man Ftm halifelerinin inancn aklayan Emre Zerrab adnda bir refk'e rastladm (Refk smiller tarafndan, kendi aralarnda ok kulla nlan arkada anlamnda bir terimdir). Ben, islma olan inancmda asla tereddde dmedim. Diri, ebed, her eye kadir, her yerde hazr ve nazr olan bir Allah'n, bir peygambe rin ve b ir imamn, mbah veya haram olan eylerin, cennetin ve cehen nemin, emirlerin ve nehiylerin bulunduuna daima inandm. Bana gre
33

Haler

din ve reti, genelde insanlann, zelde ise iann icra ettii eylerden ibarettir. Gerein, slmn dnda aratnlabilecei fileri asla aklma gelmemitir. smil retilerinin felsefe (dindar insanlara gre felsefe bir hakaret terimidir), Msr hkiminin de bir filozof olduunu dnyor dum. Emre Zerrab mkemmel b ir adamd. lk grmemizde bana: ismiller yle yle sylyorlar dedi. Aman dostum, onlar gibi konu ma, nl< bu szler menfi eylerdir ve bunu syleyenler dine kar gel mi olur diyerek itiraz ettim. Aramzda baz din tartma ve mnakaa lar oldu. Beni ayplyordu; inancm sarst. Bunu ona itiraf etmedim; fa kat bu szlerin, benim ruhum... zerinde byk tesiri oldu. Emre bana: Akam yatanda dnmeye balaynca, sylediklerimin seni ikna etti ini anlayacaksn diyordu". Daha sonra Haan ve akl hocas birbirinden ayrldlar. Fakat gen mrit aratrmalarn devam ettirdi. lerinde, kendini ikna eden baz eylerin yansra, tatmin etmeyen baka eyleri de bulduu smil ki taplarn okudu. Ar bir hastalk, ondaki bu deiimi tamamlad. "Kendi kendime: phesiz gerek iman budur diyordum. Fakat byk bir korku onu kabul etmeme engel oluyordu. te ecel saatim geldi ve geree ulaamadan leceim. Haan lmedi. yileir iyilemez, eitimini tamamlayacak baka bir ismil stat arad. Sonra Ftm halifesine biat etmeye karar verdi. Bu biati, Bat ran ve Iraktaki smil davetinin reisi Abdlmelik bn Atta'tan, bu konuda yetki alm olan dnin nnde gerekletirdi. Bun dan bir sre sonra 1072 ylnn Mays-Haziran aynda bn Atta bizzat, yeni mridiyle karlat Rey'e gitti. Onu huzura kabul etti, kendisine dai/ef iinde bir grev verdi ve ona, halifenin maiyetine dahil olmak ze re Kahire'ye, dier bir ifadeyle mezhebin merkezine gitmesini syledi (2). Haan, bundan ancak birka yl sonra Msr'a gitti. Birok Fars m ellifi, onun gidiine sebep olan artlar hakknda ayn rivayeti sundular. Bilhere bu rivayet, batl okuyuculara, Edvvard Fitzgerald tarafndan, Rubiyt tercmesinin nsznde tekrarlanmtr. Buna gre Haan Sabbah, air mer Hayyam ve vezir Nizmlmlk ayn hocann ren cileri olmulard. lerinden, dnyada baarya ve servete ilk ulaacak olann, dierlerine yardm edeceine dair aralarnda yemin etmilerdi. Niz-mlmlk, Sultan'a vezir olunca, eski okul arkadalan bu szleme yi deerlendirdiler. Her ikisine, farkl nedenlerle reddettikleri birer valilik grevi teklif edildi. Resm bir memuriyetin sorumluluklarndan kaan
34

Yeni Davet

mer Hayyam, bir eref ayln ve elence hayatnn holuklarn ter cih etti. Hasan'a gelince, bir tara vazifesiyle merkezden uzaklamay reddetti ve sarayda yksek bir grev istedi. stei yerine getirildikten sonra, kendisi vezirlie heveslenerek, Nizmlmlk'n ahs iin derhal tehlikeli bir rakip haline geldi. Bunun zerine Nizmlmlk, ona kar bir komplo kurdu ve hile ile onu Sultan'm gznden drmeyi baard. Ha an Sabbah, erefi krk ve hn dolu olarak bunun karln hazrlaya ca Msr'a kat. Bu rivayet birtakm zayflklar arzetmektedir. Nizml-mlk, en ge 1020de.dnyaya gelmi olup 1092'de katledilmitir. mer Hayyam da 1048'de domu ve 1131'de lmtr. Haan Sabbah'n ise doum tari hi bilinmemekle birlikte 1124'te vefat ettii malumdur. Bu tarihlerden kan sonuca gre, her nn ayn zamanda renci olmas ihtimali za yftr. Modern aratrmaclarn ouna gre, bu ilgin hikye bir uydur madr (3). Dier tarihiler ise, Haan Sabbah'n gidiinin daha inandrc bir aklamasn yaptlar. Onlara gre Hasan'n, Rey'deki idarecilerle s kntlar vard. nk onlar, Hasan', Msrl casuslar korumak ve tehli keli bir kkrtc olmakla su luyorlar^H asan, tevkif edilmekten korktu u iin kat ve kendisini Msr'a kadar gtrecek olan uzun bir aratr ma gezisine balad (4). O, kendi hayat hikyesine gre (bu hayat hikyesi bize eksik olarak gelmitir), 1076'da sfahan'a gitmek zere Rey'den ayrlr. Oradan, nce kuzeye doru Azerbaycan'a, sonra Silvan'a ular. Dini yorumlama hak kna sadece imamn sahip olduunu iln ve Snn limlerin stnln reddettii iin, Silvan kads tarafndan ehirden kovulur. Mezopotamya ve Suriye'nin arasndan yoluna devam ederek am'a ular. Burada, asker birliklerin, Msr'a giden karayolunu tuttuunu renince, batya doru sahil istikametinde hareket eder. Beyrut'a vardktan sonra, gne ye doru, Msr'a gitmek amacyla gemiye bindii Filistin'e kadar iner. 30 Austos 1078'de Ftm saraynn yksek seviyeli yneticileri tarafndan iyi kabul grd Kahire'ye ular. Haan Sabbah, nce Kahire'de, sonra skenderiye'de olmak zere yl kadar Msr'da ikamet etti. Baz kaynaklara gre, Nizar' destekle-, dii iin ordu komutan Bedr'l-Ceml ile mcadeleleri oldu. nce hap sedildi, sonra lke dna srld. Aradaki anlamazln sebebi, hi kukusuz renklendirilmitir. Zira bu anlamazlk, el-Mustansr'n miras konusundaki mnakaadan ncedir. Bununla birlikte, byk ihtimal ateli inklp ile asker diktatr arasnda bir geimsizlik vard (5). Haan, Msr'dan Kuzey Afrika'ya srgn edilmi olmaldr. Fakat
35

Haler

onu gtren Frank gemisi batm ve Haan kurtarlarak Suriye'ye gt rlmtr. Bilhare Haan, Halep ve Badad yolunu takip ederek 10 Haziran 1081de sfahan'a ulamtr. Bunu izleyen dokuz yl boyunca, davete hizmet iin btn ran' dolaacaktr. Kendi hayat hikyesi iinde bu gezilerinden ok bahsetmektedir: sfahan'dan "Propaganday bir s re iin idare ettiim Kirman ve Yezd'e gittim" (6). Haan, daha sonra ran'n ortasmdan sfahan'a dnm, arkasndan gney ynnde, daha nce f\yisr'dan dnerken bir sre kalm olduu Huzistan'a doru hare ket etmitir. Haan, dikkatini yava yava ran'n en kuzeyine, Hazar kysndaki Geyln ve Mzendern vilyetlerine ve zellikle Deylem'in dalk blge si zerine evirdi. Byk ran platosunu kuatan dalar zincirinin kuze yindeki bu topraklar, lkenin geri kalan ksmndan ok farkl bir coraf grnme sahiptir. Bu yerler, ran yaylasnda yaayanlarn uzun zaman yabanc ve tehlikeli olarak kabul ettii; gl, sava ve bana buyruk bir halk tarafndan meskun bulunuyordu. ran'n eski hkmdarlar, bu halk, hi bir zaman hkimiyet altma alamamlardr. Sasanler dahi, on larn aknianndan korunmak iin, serhat kalelerini elde bulundurmak ge rektiini anlamt. ran'n Arap fatihleri de, bundan daha fazlasn asla yapamadlar. Rivayete gre Arap valisi Haccac, Deylem'e hcum etme ye hazrland zaman, lkenin dalarn, vadilerini ve geitlerini gste ren bir haritasn yaptrtt. Haritay Deylemlilerden bir elilik heyetine gsterdi ve onlara, lkelerini zapt ve tahrip etmezden nce boyun eme lerini tavsiye etti. Deylemliler, haritay inceledikten sonra ona yle dedi ler: llom iz hai<l<mda size iyi bilgi verilmi; grnm aynen byledir. Fakat dalan ve geitleri savunan savalan gstermek unutulmu. ayet denerseniz onlar tanyarak reneceksiniz" {7). Bilhere Deylem slmlatrldnda, bu baar, fetihten ok bar bir nfuz sayesinde olmutur. Deylemliler, sl' son kabul edenler arasnda olmakla biriikte, siyas bakmdan bamsz hanedanlarn ortaya kmas; din bakmdan da Ehl-i snnete aykr inanlarn benimsenmesiyle, ilk ahsiyet dvasna kalkanlar arasnda olmulardr. Abbas basksndan kaan Hz. Ali soyunun, VIII. asnn sonlarndan itibaren snak ve destee ka vutuu Deylem, Badad Abbas halifeleriyle dier Snn yneticilere kar, zerkliini titizlikle koruyan faal bir ilik merkezi haline geldi. Dey lemliler, X. asr boyunca Bveyhlerin idaresinde ran ve Irak'm byk bir ksmnda nfuzlarn yaymay baardlar ve bir sre halifelerin bile koruyucular oldular. Seluklularn gelii, devlet iinde Deylemli ve i
36

Yeni Davet

egemenliine son verdi ve Deylem'i yava yava kertti. Haan Sabbah, en byi< gcn -koyu i ve smil propaganda dan ok etkilenmi olan- bu kuzey haikiannn lkesine harcad. Onun sava iman, Deyiem ve Mzendern dalarndaki muharip ve isyan clar zerinde gl bir cazibe uyandrd. ehirlerden uzak duran Ha an, bilhere yl ikamet ettii Damgan'a yerlemek zere, Huzistan'dan Dou Mzendern'a kadar bozkr blgelerini katetti. Buradan, dal halkn arasna dler gnderdi ve onlar ynetmek ve aimalannda yardmc olmak iin bizzat kendisi de bkp usanmadan seyahat etti. Hasan'n faaliyetleri, Rey'deki yneticilere onu yakalama emrini ve ren vezirin derhal dikkatini ekti. dareciler onu yakalamay baaramad lar. Bu arada Haan, Rey'den uzak durarak da yoluyla, Deylem'de kampanya iin en elverili bir s olan Kazvin'e ulat. Onun bitmez tkenmez yer deitirmelerinin gayesi sadece insanla r kendi dvasna kazanmak deildi. Haan, daima kefedilme tehlikesi altnda bulunan, srf bir gizli buluma yeri deil, aksine Seluklu devleti aleyhine, misilleme grmeksizin mcadelesini srdrebilecei uzak ve ele geirilmez bir kale, yeni tip bir genel karargh bulmay aratryordu. Sonunda tercihi, Elburz da emberinin tam ortasnda, dev gibi bir ka yann zirvesinde, 1800 metreden fazla bir irtifada kurulmu olan Alamut kalesi oldu. Kale, da kapal ve verimli bir vadiye hkim bulunuyordu. Uzunluu 54 km., eni ise en geni yerinde 5.4 km. olan bu vadiye, Ala mut rmandan, dik ve kntl kayalar arasndaki b^r bir boazdan gi riliyordu. Daha sonra dar ve dolambal bir yol, vadinirrzerinde, onlar ca metre ykseklikte oturmu olan kaleye ulayordu. Bazlarna gre bu kale, Deylemli bir hkmdar tarafndan ina edil mitir. Rivayete gre bu hkmdar, bir av esnasnda, eitilmi kartaln salvermi, ku da kayalk bir kntnn zerine konmutu. Hkmdar, grntnn asker deerini farkederek, derhal oraya bir kale ina ettirdi. "Kaleye, Deyiem dilinde kartaln dersi anlamna gelen Aluh Amt ad n verdi" (8). Bakalar bu deyimi, akla daha az yatkn olan bir eviriyle kartal yuvas diye tercme ettiler. 860'ta, bir Alev reisi tarafndan tekrar imar ettirilen bu kale, Haan vard srada, oray Seluklu sultanndan alm bulunan Mehdi adndaki baka bir Alevye ait bulunuyordu. Alamufun ele geirilii zenle hazrland. Haan daha Damgan'da otururken, adamlarn kaleye yakn kylere gndermiti. Sonra Kazvin'den Alamut kalesine bir baka d gnderdim. Bu d baz kale sa kinlerini kendine inandrd. Onlar da, Alev reisini kendi ptanlanna dahil etmeye altlar. Reis, onlara inanm gibi grnverdi. Daha sonra,
37

Hafler

bin inan deitirenleri kovmal< iin kendine eki dzen verdi ve ka lenin sultana ait olduunu iln ederek kale kaplarn kapatt. Nice m zakereden sonra, geri dnmelerine izin verdi. Bilhere onlardan tekrar kaleden ayrlmalarn istedi. Bu defa da onlar kaleden inmeyi reddetti ler" {9). Haan, taraftarlar kaleye yerleir yerlemez, Alamut yresine gitmel< zere Kazvin'den ayrld. Bir sre bu civarda gizli olarak oturdu. Sonra 4 Eyll 1090 aramba gn, onu gizlice kaleye aldlar. Bir md det, kendini tantmakszn orada kald. Sonunda kimliini aklad za man, kale sahibi, tepki gstermek iin vaktin gemi olduunu anlad. Haan, onun gitmesine izin verdi ve ranl vakanvislerin sylediine gre, kalesine karlk olarak ona 3.000 altn dinar verdi (10). Artk, Haan Sabbah Alamut hkimi oluyordu. Bu tarihten itibaren, lnceye kadar, otuzbe yl boyunca Alamut kayalndan hi aaya inmedi. atya kmak iin iki vesile hari, evden dar bile kmad. Redddin'e gre Haan, "lmne kadar arta kalan zam ann ikametghnda kitap okumak, davetin esaslarn kayda geirmek, ema retinin ilerini ynetmek ve nihayet ileli, sade ve dindarne b ir hayat yaamakla geirmitir" (11). lk zamanlarda kendini, baka mstahkem kaleleri ikna etme ve ele geirme eklinde iki gayeye adamtr. Bunu gerekletirmek iin de, dlerlni ve her ynetime szmaya kabiliyetli olan casuslarn grevlen dirdi. Genel kararghnn ayrlmaz parasn, yani Rudbar kazasn ke sinlikle kontrol etmesi gerekiyordu {Rudbar kelimesi, bu kazann orta sndan geen ah-rd rmann adndan treyip Irmak kys anlamn tamaktadr). Daha gneyde meydana gelen deiiklikler, bu ssz fa kat verimli da vadilerindeki hayat tarzn etkilememiti. Rudbar'da bu ada lyk, ne asker ne de siyas hi bir dar merkez yoktu. Halk kyler de yayor ve kalelerde oturan mahall soylular snfna itaat ediyordu. Ism iller ite burada bir destek buldular. Cveyn bize Hasan'n Ala mut ve civarndaki mevkileri ele geirmek iin nasl aba sarfettiini an latr. Buralar, baarabildii takdirde propaganda hileleriyle zaptetti. Hi leleri ie yaramad zamanlarda ise bu yerleri, katliam, adam karma, yama, kan dkme ve sava yoluyla ele geiriyordu. Bu mevkileri ele geirdikten sonra, uygun bir kaya bulur bulmaz oraya bir kale ina ettiri yordu" (12). 1096 veya 1102'de Lemeser'in basknla ele geirilmesi, nemli bir baandr (13), Baskn yapanlarn banda, daha sonra yirmi yl boyunca, kale komutanl yapan Kiy Buzurg md bulunuyordu. Bu mstahkem kale, ah-rd'a bakan yuvarlak bir kalenin tepesindeki avan
38

Yeni Davet

tajl konumuyla smillerin gcn, btn Rudbar blgesinde daha da artrd. Daha uzakta, gneydouda, gnmzdeki ran-Afganistan snrna yakn olan Khistan'm dalk ve ssz blgesi uzanyordu. Bura halk, ran platosunda bulunan byk Tuz l (Det-i Kevr)'nn ortasnda, dank ve ayr vaziyetteki vahalarda yayordu. Bu blge, slmn ilk zamanlarnda, Zerdt dininin son snaklarndan biri olmu; Msl manlarn eline getikten sonra ise, nce ilerin ve dier din frkalarn, daha sonra da smillerin barna haline gelmitir. Haan Sabbah 1091-1092'de, halk harekete geirmek ve smillere destei artrmak iin oraya bir d gndermeye karar verdi. Bu i iin Hseyin Kin ze rinde karar kld. Khistan asll bu becerikli d, Alamut'un el deitir mesinde nemli bir rol oynamt. Onun daveti, beklenmedik bir baar kazand. Khistan halk Seluklu hkimiyetinden honut deildi. Mste bit bir Seluklu kumandan, smillere yeni katlm ok itibarl bir ahs olan mahall bir emrin kzkardeine talip olunca, halkn kini daha da art t. Hseyin Kinnin blgedeki faaliyeti, basit bir bozgunculuk ve kale fethi hareketini geride brakmtr. Onun hareketi, hemen hemen bir halk ayaklanmasn veya yabanc bir asker idareye kar bir bamsz lk hareketini balatmt, ismiller, pek ok yerde bu aktan isyana katldlar ve Zevzen, Kin, Tabes, Tn ve dier birtakm nemli ehirle rin kontroln ele geirdiler. Rudbardaki gibi Dou Khistan'da da ger ek bir devlet kurmaya muvaffak oldular (14). Dalk blgeler, smil yaylma stratejisi iin belli avantajlar arzediyordu. ran'n Huzistan ve Fars memleketleri arasndaki gney-bat bl gesi, bu zelliiyle baar iin zorunlu artlar tayordu; Girii zor olan lke, yaygarac ve honutsuz halk, ilik ve smillie ballkta gl mahall gelenek. Blgedeki smil reisi, Msr'da bir sre kaldktan son ra, lkesine Ftm propagandacs olarak dnm olan Errecanl kun durac Ebu Hamza idi. Ebu Hamza, Errecan'a iki kilometre uzakta kurul mu olan iki mstahkem kaleyi ele geirdi ve bunlar, yeni faaliyetlerin merkezleri haline getirdi (15). Baz smil dleri uzaktaki ileri karakollarda nemli mevziler elde etmek ve bunlar salamlatrmakla urarken, dierleri din propagandalann Ehl-i snnet ve Seluklu iktidarnn ana merkezlerine tayorlar d. smil dleriyle Seluklu idarecileri arasnda, ilk kan dklmesine sebep olanlar bunlardr. Hadise, Rey ve Kum'a yakn olan kuzey platosu zerindeki kk Sve kentinde, muhtemelen Alamut'un alnmasndan nce meydana gelmitir. Onsekiz smil biraraya gelip ayn olarak na
39

Haler

maz kldklar iin emniyet mdr (ahne) tarafndan tutuklanmt. smiller bu amala ilk defa toplanyorlard. Yaplan sorgulamadan son ra serbest brakldlar. O srada, sfahan'da yaayan Sveli bir mezzini kendi dvalarna kazanmaya altlar. Mezzin, onlarn davetine icabet etmedi. smiller, bir ihbardan korktuklar iin mezzini ldrdler. M ezzin, Arap tarihisi bn'i-Esr'e gre onlarn ilk kurbandr. Nizmlmlk, cinayet haberi kendine ulatnda elebann idamn emretti. Sulu, eitli din grevlerde bulunmu ve ismil olduundan kukulanld iin, Kirman'da halk tarafndan lin edilmi olan bir vaizin olu, Tahir adl bir marangoz idi. Tahir lme mahkum edildi ve cesedi ibret olsun diye ehir meydannda srklendi. Ibn'l-Esr'e gre o, idam edi len ilk smildir (16). Seluklular, smail'i tehdidine, kuvvet yoluyla kar koymaya ilk kez 1092'de baladlar. Seluklu emr ve meliklerinin ulu hkmdar Sultan Mellkah, biri Alamut'a dieri Khistan'a olmak zere iki sefer dzenledi. Her iki sefer de geri pskrtlm olup, birinci sefer, Rudbar ve Kazvin'deki smil taraftar ve sempatizanlarnn yardmyla sonusuz kal mtr. Cveyn, bu konuda, olay anlatan bir smil metnini nakleder: "Sultan Metikah, H.485 (M. 1092) yl banda, Hasan' ve onun btn taraftarlarn ortadan kaldrmakla, Emr Arslanta' grevlendirdi. Arslanta, ayn yl, Cemaziyelevvelin ilk gn (Haziran-Temmuz 1092) Alamut'u kuatt. Bu srada, Haan Sabbah'n yannda ancak 60-70 adam vard ve erzaktan yetersizdi. Bunlar sahip olduklan az eyle ye tindiler ve kaleyi kuatanlara kar sava srdrdler. Oysa Hasan'n, Zuvara ve Ardistan kkenli, Dihdar Ebu A li adl bir dsi, ehir sakinleri arasnda, kendi hafiyelerinin de bulunduu K^zvin'de oturuyordu. te yandan, Sabbah propagandaya inananlar, Tlikan kazasnda olduu gibi Kh-i Bara'da da ok kalabalktlar. Hepsi de, Kazvin'e yerlemi olan Ebu A li ile sk sk gryordu. Haan Sabbah, Kh-i Bara ve Tlikan'daki halk kitlesini ayaklandran Ebu Ali'den yardm istedi. O da kendisine silah ve ara-gere gnderdi. Yaklak 300 adam, Haan Sabbah'n yardmna geldiler; Alamut'a girmeyi baardlar. Sonra, Rud bar halkndan, kendilerine bal baz kimselerin destei ve garnizonun da yardmyla, ayn yln aban ay sonunda (Eyll-Ekim 1092), bir ge ce aniden Arstanta'n ordusuna hcum ettiler. Allah'n takdiriyle boz guna urayan ordu, Alamut'u terkederek Melikah'n yanna geri dnd "(17 ). te yandan, 1092 Kasm aynda, Khistandaki smil karar gh, sultann lm haberinin gelmesiyle alkaland. Bu arada smiller, kendi adlarn tayacak olan adam ldrme
40

Yeni Davet

sanat dalnda ilk byk baarlarn kazanmlardr. Kurban olarak g l vezirin ahsn semilerdi. "syann bymesini nlemek ve uyuul<luun !<usurunu !<knden kazmak" iin vezirin gsterdii abalar, onu smillerin en tetlikeli dman haline getirmiti. Haan Sabbah, titiz bir biimde plann hazrlad. smil kaynaklanndan -hi phesiz onlar uyarlayarak- etkilenen Redddin, unlar yazmaktadr: "Efendimiz, iyi bir kurbanlk olan Nizmlmlk' lm ve imha pususuna drmek iin hile ve tuzaklar kurdu ve bu eylem sayesinde n ve an artt. Hile ve desiselerle, yalan szler ve aslsz vaatlarla Fedaler tarikatnn te mellerini att ve onlara: aranzdan bu devleti muzr Nizmlmlk Ts'den kim kurtaracak? diye sordu. Ebu Tahir Arran adl bir adam, buna gnll olduunun iareti olarak elini gsnn zerine koydu. Daha sonra o, dallet yolunu izlemek suretiyle ahiret mutluluuna ulamay umduu iin, 12 Ramazan 485 Cuma gecesi (16 Ekim 1092), Nihvend kazasnda Sahne denilen yerde, kabul salonundan harimine gitmekte olan Nizmlmlk'n tahtrevanna, sii klna girmi olarak yaklat. Bir hanerle onu yaralad ve vezir, bu yzden ehit oldu. Nizmlmlk, Fedalerin ilk kurbandr. Efendimiz, -hak ettiiyle yarglansn-: bu ey tann katli, mutluluun balangcdr eklinde bir aklamada bulundu
( 18).

Bylece, iyi planlanm bir trer sava srecinde, birok hkmda r. prensi, generali, valiyi ve hatta smil retileri knam ve onu be nimseyenlerin dlanmasn desteklemi bulunan ilhiyatlar lme gtrecek bir dizi saldr balamtr. Bu dindar rakiplerden biri unlar sylemektedir: "Onlar ldrmek yamur suyundan daha merudur. Onlan yakalamak ve ldrmek suretiyle yeryzn onlarn kirinden te mizlemek, sultanlarn ve kratlarn grevidir. Onlarla birlik olmak veya onlardan dost edinmek, onlarn kestii hayvann etini yemek ve evlilik yoluyla onlara akraba olmak doru deildir. Bir Ftafiznin kann dk mek, hak dinden olmayan yetmi imansz Rumu ldrmekten daha ha yrld r" (19). Haler, dmanl;nn gznde, din ve topluma kar kanl bir entrika iinde bulunan gdml fanatiklerdir. smillerin gznde ise, imamn dmanlarna kar mcadele eden sekin bir mfrezeyi mey dana getiriyorlard. Zalimleri ve gasplar cezalandrarak, imanlarnn ve drstlklerinin en son kantn gsteriyorlar ve dorudan doruya ebed mutluluu kazanyorlard. smiller, feda(keYme anlamyla ken dini adayan kimse) terimini, bizzat kendini ldren kimseyi ifade etmek iin kullanyoriard. Nitekim, onlarn cesaret, drstlk ve karlksz
41

Haler

fedakrlklarn ven bir smil iiri bulunmutur (20). Alamut'un, Redddin ve Kn tarafndan alnt yaplm mahall smil vakayi namelerinde, kurbanlarn ve onlann mutaassp cellatlarnn isimlerini bildiren bir eref listesi mevcuttur. smiller, tekilt bakmndan yemin ve tekilta merasimle alnma sistemine, mevki ve bilgi hiyerarisine gre kurulmu gizli bir cemiyeti meydana getiriyorlard. Srlar ok iyi saklanyordu. Bundan dolay, ce miyet hakkmdaki bilgiler dank ve karktr. Baz Snn yazarlar, smilleri, dalavereci nihilist bir ete olarak tasvir ederler. nk sm iller, son aamada, inanszlklarnn irenliini ifa ettikleri tedrici bir tahribatla saf adamlar kandryorlard. smil yazarlara gre frkann yeleri, kutsal srlarn koruyucularyd. nanan kimse, bu srlara, ancak tedric bir kabul ile noktalanan, uzun bir hazrik ve eitim dneminden sonra eriebilirdi. Frkann tekiltn ifade etmek iin, en yaygn olarak kullanlan terim, ar veya vaaz anlamna gelen da've (davet) terimi dir. Temsilcileri, bir eit ruhban snfn meydana getiren dler -tam karlyla davet edenler- 'dir. Daha yakn smil kaynaklar, onlarn bir vaizler, mderrisler ve mritler silsilesini meydana getirdiklerini bize haber veriyorlar. Bunlarn altnda, mptedlerin en alt snf olan mstecipler -kelime anlamyla davete cevap verenler- bulunuyordu. zerierinde ise hcce (hccet) yef yani byk d vard\. Cezre (ada) kelimesi, bir dnin yetki sahasna giren blge veya etnik evreyi belirtiyordu. Di er slm mezhep ve tarikatlardaki gibi smiller, din reislerine ou zaman Arapa eyh ve Farsa p;r adn veriyoriard. Yol arkada de mek olan Refk ise, daima frka yelerini ifade etmek iin kullanlan bir terimdir (21). 1094'te smiller cidd bir krizle karlatlar. Yukarda sylediimiz gibi, dnemin imam ve din reisi olan Ftm halifesi Mustansr'n Kahire'de lm, sonu gelmeyen bir anlamazl balatt. ran smilleri Musta'l'yi tanmay reddettiler. Onlara gre meru varis Musta'l'nin b yk kardei Nizar idi. Bu paralanmaya kadar, ran smilleri en azn dan ismen, Kahire'dekl imam ve byk dnin yksek otoritesi altnda bulunmulardr. Haan Sabbah, ilk nce sade bir murahhas, daha sonra Aldlmelik bn Atta'n halefi olarak onlarn temsilcisiydi. Bu kopmadan sonra, ran smil cemaati, Kahire'deki eski statlarnn desteini yitirdi; fakat artk denetime de maruz kalmad. Din ve siyas bakmdan btn smil sistemin esas sembol olan imamn kimlii, nemli bir problemi ortaya koyuyordu. Buna gre Nizar, Mustansrdan sonra meru imam olmutu. Halbuki onun skenderiye'de
42

Yeni Davet

tpk kendi oullar gibi hapishanede katledilmi olduu syleniyordu. Baz Nlzarler, onun gerekte lmemi olduunu, sadece gizlenmi bu lunduunu ve bir gn Mehdi olarak geri dneceini iln ettiler. Bu durum imamlar soyunun son bulmu olmas demekti. Bu ekol abuk ortadan kalkt. Hasar Sabbah'm, bu konuda kendi taraftarlarna syledii eyler bilinmiyor. Fakat daha sonra imametin, Nizar'n gizlice Alamut'a gtrl m olan kk bir oluna getii inanc yayld. Bir rivayete gre bu a hs, henz ocukluk anda iken Msr'dan karlm ve ran'a g tM lmt. Bir dier rivayete gre, Nizar'n olunun, o srada hamile olan bir cariyesi, yeni mam dnyaya getirecei Alamut'a gtrlmt. Nizarlerin sylediklerine gre bu olaylar o dnemde gizli tutulmu ve yllar sonra ifa edilmitir. Kahire ile ilikinin kopmasyla birlikte, zahir imamn bulunmay ve zorunlu olarak yaplm yeni dzenlemeler, smillerin ran'daki faali yetlerini durdurmu veya engellemi grnmyor. Aksine, smiller, XI. asnn sonlaryla XII. asnn ilk yllan boyunca, Seluklu devletinin kar lat geici dzensizlikten yararlanarak, faaliyetlerini yeni blgelere yaymlardr. 1096'da, Dou Elburz'da bir kalenin zapt, onlarn nceki abalar nn maksadna uygundu. Hasan'n, Deylem'e gelmezden nce alm olduu Damgan blgesine, Alamut'tan eliler gnderildi. Bu dler, biz zat Abdlmelik bn Atta'n etkisiyle ismillie girmi bulunan. Damgan yneticisi Muzaffer adl bir subayn yardmndan yararlandlar. Damgan'n gneyinde, salaml ve konumu bakmndan, mezhebin ama larna ok elverili olan Girdkh kalesi yer alyordu. Muzaffer, kaleyi on lar adna ele geirmeye hazrland. Kendine drst bir subay ss vere rek, amiri bulunan Seluklu emrini, sultandan onun adna Girdkh kale sini istemeye ve kendisini oraya kale komutan olarak tyine ikna etmeyi baard. Uzlaarak ve muhtemelen masraflar da emre ait olmak zere, kaleyi tamir ve tahkim ettirdi; iini erzak ve deerli eya ile doldurdu. Bu hazrlklar biter bitmez, kendisinin smil ve Haan Sabbah'm mridi ol duunu iln etti. Bundan byle kaleyi krk yl boyunca bu ahs ynetti. Girdkh kalesi, Horasan ve Bat ran arasndaki anayola bakyor ve Do u Mzendern'daki smil destek merkezlerinin ok yaknnda bulunu yordu. Kale, o srada gelimekte olan smil nfuzunun stratejik konu munu byk lde kuvvetlendirdi (22). Aa yukan ayn dnemde smiller, ok daha cesur bir teebb s yani, byk Isfahan ehrinin yaknndaki bir tepe zerinde kurulmu ve bir Seluklu sultannn maliknesi bulunan ahdiz kalesini ele geir43

Haller

meyi baardlar (23). smil dleri, uzun zamandan beri ahdiz'de faali yette bulunuyorlard. Abdlmelik bn Atta vaktiyle orada yaam, fakat ilikle suland iin firara mecbur olmutu. Tahta yeni kan Sultan Berkyaruk'un, vey biraderleri ve vey annesiyle yapt mcadeleler den istifade eden smiller, Isfalan'da halk, smillere kar ayaklanp onlar katliama tabi tutuncaya kadar, terr yaymaya devam ettiler. Di er Fars ehirlerinde de buna benzer, halka dayal hareketler kaydedil mitir. Abdlmelik bn Atta'n olu Ahmed, smil faaliyetlerine yeniden hz kazandracaktr. Babasnn ka srasnda, onun din konulardaki fikirlerini paylamad sanlarak kendisine ahdizde kalma izni veril miti. Bununla birlikte o, gizli gizli smil dvas iin alyordu. ranl bir tarihi onun, ahdiz garnizonundaki ocuklarn retmeni olmay ba ardn anlatyor. Garnizon, mnidar ama, Deylemli paral askerlerden oluuyordu. Daha basit baka bir rivayete gre ise Ahmed, kale kuman dannn gzne girmi ve onun sa kolu haline gelmi, lmnden son ra ise yerine gemitir. Bir sre sonra smiller, Isfahan yaknnda Hlincan adl ikinci bir kaleyi ele geirdiler. Fakat bunun sava yoluyla m, yoksa sulh yoluyla m gerekletii tam olarak bilinmiyor. smiller konusunda bu tr hikyelerden ok holanan vakanvislerin iddiasna gre Hlincan'n zapt bir marangozun iidir. Bu marangozun, kuman danla dost olduu ve verdii bir ziyafet srasnda btn garnizonu sar ho etmi olduu rivayet ediliyor. 1092'de Melikah'n yerine gemi olan Sultan Berkyaruk'un zama nnn ounu, kardei Sencer tarafndan desteklenen vey kardei Muhammed Tapar ile dt anlamazlk doldurduu iin, ismillerle m cadeleye daha fazla zaman ve para harcamas mmkn olmuyordu. Berkyaruk ve yardmclar, dmanlannn aleyhine olan smil faaliyet lerine msamaha gstererek ve belki de frsat zuhur ettiinde, el altn dan onlann yardmn isteyerek daha kt yapm oldular. Sz konusu yanl, Berkyaruk'un Horasan temsilcilerinin durumudur. Bu temsilciler, rakip komplolara kar, Khistan smillerinin desteini saladlar. Halerin, Alamut vakayinameleri tarafndan iktibas edilen eref listesi, Haan Sabbah'n hkimiyeti zamannda Nizmlmlk cinayeti ile bala yan elliye yakn cinayeti sayar. Cinayetlerin yansndan ou bu doneme rastlar. Bu kurbanlardan bazlannn Muhammed Tapar'n dostu, fakat Berkyaruk'un dman olduklar sylenmektedir. 1100 senesi yaz mevsiminde Berkyaruk, Horasan'a geri ekilmeye mecbur olan Muhammed Tapar' yenilgiye uratt. Bu zaferden sonra
44

Yeni Davet

smiller, giderek cret ve gven gsterdiler. Nitekim sultann sarayna ve ordusuna szmay bile baardlar. ok sayda askeri, kendi davalar na kazandlar; kendilerine kar koyanlar ise ldrmekle tehdit ettiler. Arap vakanvisinin anlattna gre hi bir l<umandan veya subay, evinden l<orumasz olarak ayrlmaya cesaret edemiyordu. Hepsi elbise lerinin altmda birer zrh tayordu. Bizzat Vezir Eb'l-Hasan bile srtna zrhtan bir gmlek giyiyordu. Berkyaruk'un st rtbeli subaylan, bir sui kast ihtimaline kar, huzura silahl olarak kabilmeleri iin ondan izin istediler. Sultan da onlara bu konuda izin verdi" (24). ismillerin her zaman ok byk olan tehdit ve saygszl ile, sul tann onlarla fena olmayan dostluu hakknda adamlarnn duyduu f ke, nihayet sultan harekete gemeye zorlad. 1011'de Berkyaruk, ok tandr Horasan' idare etmekte olan Sencer'le, ortak dmanlanna kar birlikte hareket etmek zere, anlamaya varm grnyor. O srada Sencer, Khistan'daki smil blgelerine, en tecrbeli emrinin komutas altnda tam tehizat! bir asker gc sefere gnderdi. Bu birlik, evresini yamaladktan sonra byk Tabes kalesini kuatt. Surlarn byk bir ksmn mancnklar sayesinde tahrip etmiti; smillerin para ile elde etmeyi baardklar emr, kuatmay kaldnp geri ekildii srada, kaleyi ele geirmeye hazrlanyordu. Kuatma kalknca kaledekiler, yeni bir saldrya kar koymak zere Tabes kalesini tamir ve takviye ettiler. Beklenen saldr, yl sonra.^aytTrefflr nizam birliklerine ilveten bir ok gnlly de ihtiva eden yeni bir ordunun banda Khistan'a ulat nda vuku buldu. Bu kez emrin seferi, neticeli olmamakla beraber, beklenmedik bir baar kazand. Seluklu birlikleri Tabes'i ve smillere ait dier kaleleri zapt ve tahrip ettiler; hayvan srlerini yamaladlar ve halkn bir ksmn kle haline getirdiler. Sonra, smillerden "Kale ina etmeyeceklerine, silahlanmayacaklarna ve hi kimseyi kendi inanlar na sokmayacaklarna" dair sz aldktan sonra geri ekildiler (25). Biro u bu artlar ok hafif olarak deerlendirdi ve Sencer'i bu maddeleri ka bul ettii iin eletirdi, Kesin olan udur ki smiller, Khistana salam bir ekilde yeniden yerlemek iin fazla zaman geirmediler. Berkyaruk, ran'n batsnda ve Irak'ta, smil g merkezlerine sal drmak iin hibir cidd gayret gstermedi. Daha ziyade. Isfahan smil sempatizanlarnn katline izin vererek veya bunu tevik ederek subayla rn ve halkn fkesini yattrmay denedi. Toplandktan sonra byk meydana gtrlen ve lme havale edilen zanllar izlemek zere as kerler ve siviller biraraya geldiler. bn'l-Esr'in anlattna gre o gn, basit bir sulama kfi geliyor ve nice masum insan ahs kinlere kurban
45

Haler

gidiyordu. Ardndan, ismil lort propaganda, sfahan'dan Irak'a ya yld. Badad karargtnda smiller katledildi; kitaplar ise yakld. Sz konusu olay, bizzat sultan adna Badad'da resmi grevli olarak bulu nan, mehur ismil Ebu brahim Esedbd olaydr. Sultan, onun ya kalanmasn emretti. Gardiyanlar onu ldrmeye geldiinde Esedbd onlara: Pekl, beni ldrdnz diyelim, fakat kalelerde bulunanlar da ldrebilecek misiniz?" (26) dedi. Bu bouna sylenmi bir laf deildi. Gerekte, smiller bir acyla karlamlarsa, artk Berkyaruk'un iyi niyetine gvenemiyorlarsa ve ni hayet fedaler bir sre iin, nispeten hareketsiz kalmlarsa da kaleleri yerinde duruyordu. Ayrca bunlann yaratm olduu terr hkimiyeti, her ne kadar engellenmise de, tam olarak sona erdirilememiti. Nitekim e ref listesi 1101 ve 1103 yllar arasnda, ehrin eski camiinde Isfahan mftsnn, te yandan Beyhak valisinin ve Niapur camiinde ise smil kart bir tarikat olan Kerrmiyye reisinin katlini haber veriyor. Seluklu asker ve memurlarn ldrmek ok zor gibi grnyorsa da, hi olmazsa smlllere satamaya cesaret eden sivil ve din liderleri ce zalandrmak mmkn oluyordu. Tam o yllarda, Alamut eyhi, dlerlni Suriye'ye gnderme konusunda nemli bir karar ald. Sultan, smil toplumunu saf d brakamadysa da, onlar Seluk lu devleti dahilinde durdurmay baard. Berkyaruk'un lmnden sonra 1105'te halefi Muhammed Tapar, smilleri alt etmek iin kesin karar aM d. "Sultanlk, Muhammed Tapar'm eline iyice geip, kendisine itiraz edecek hi bir rakip kalmaynca, en ncelikli ii, ism illeri yuvalarndan karp yenmek, sonra da, mslmanlan tabi tuttuklar zulm ve cina yetlerin cn onlardan almak oldu. sfahan'da bakentin yukarsnda bulunan ve ona en ok sknt veren smil kalesiyle ie balamaya ka rar verdi. Bizzat ordusunun bana geti ve 6 aban 500 (2 Nisan 1107)'de kaleyi muhasaraya balad" (27). Kalenin kuatlmas ve fethi, smiller ve dostlar tarafndan hazr lanan bir dizi hile ve manevralar yznden gecikti. Ordunun hareketi be hafta ertelenmiti. Aslnda smil sempatizanlar daha vahim tehlikele rin ortaya ktna dair, sultann ordughnda aslsz ayialar yaym lard. Mahall smil reisi Ahmed bn Atta, sonunda kendini sktrl m grnce, din bir tartma balatarak zaman kazand. smiller sul tana: kendilerinin iyi mslman olduklarn, Allah'a vs Peygambere inan dklarn ve eriata uyduklarn aklayan bir haber gnderdiler. Snnlerden sadece imamet meselesinde ayrlyorlard. Buna gre sultann kendileriyle mtareke ve bar yapmasnn ve tabiliklerini kabul etmesi
46

Yeni Davet

nin doru olacan ilve ediyorlard. Bu bildiri, kuatmaclarla mdafiier ve hatta kuatmaclardan farl<l grlere sahip olanlar arasnda bir din tartmay balatt. Sultann din konulardaki danmanlarndan byk ounluu, smillerin teklifini kabul etmeye hazrdlar; fakat bazlar daha sert bir tutumu savunmaya balad. "Onlardan biri u soruya ce vap versinler dedi: Eer imamnz eriatn yasaklad konuda size izin verse, eriatn size izin verdii eyi de yasaklasa ona uyar msnz? Olumlu cevap verirlerse l<anlann dkmek mbah olur". Mutaassplarn inad tartmann sonulanmasn engelledi ve kuatma yeniden bala d. O zaman smiller bir baka taktik kullandlar. "Canlarn ve malla rn kalabalktan korumak iin", civarda baka bir kaleyi kabul edecek lerine dair bir anlama nerdiler. Grmeler uzun srd. Oysa sultann veziri, kaleye bizzat erzak ulatryordu. Sultann, bu frka hakknda ileri geri konuan emirlerinden biri, bir ismil Ha tarafndan yaralannca grmeler sona erdi. Sultan kuatmann yeniden balamasn emretti ve mdafilerin tek midi, mzakere yoluyla teslim olmaya kald. Hemen bir anlama imzaland. Garnizondan bir ksm kaleyi terkedebilecek ve sultann adamlannn himayesi altnda, Tabes smil mer keziyle yaknndaki Errecan merkezine gidebileceklerdi. Dierleri kale nin bir blmn ellerinde tutucaklar, geri kalan ksmn da sultana terkedeceklerdi. Kalede kalanlar arkadalarnn, gidecekleri yere sa salim vardklar haberi geldii zaman, kalelerinden aa inecekler ve Alamut'a gidebileceklerdi. Gerekte ise bn Atta, birinci grubun yerine vardm renir renmez taahhtlerini yerine getirmeyi reddetti. Atekes ten yararlanarak, kalenin serbest tarafna cephanelerini ve seksen ka dar adamn ym ve lesiye savamaya hazrlanmt. Tabyalardan birine yerletirilen askerlerin, hakikatte, asker izlenimi verecek ekilde yerletirilmi zrhlar ve silahlar olduunu dmana bildiren bir hainin iha neti yznden yenildiler. Son saldr srasnda mdafilerden ou ld. bn Atta'n mcevherlerle ssl hanm, kendini kulelerden birinin tepe sinden aa atarak intihar etti. bn Atta yakaland ve ehrin sokakla rnda srklendi. Sonra derisi yzlerek iine saman dolduruldu ve ka fas Badad'a gnderildi. Sultann mnisi, bu zafer erefine kaleme ald zafernamede, bu belgelerin zellii olan tumturakl bir slup kullanarak, bize, yendikleri dman hakknda tarafgirlii aikr bir tasvir brakmtr: "Bu ahdii kalesinde... adaletsizlik filizlenmi ve oalmt. Zihni yanl dnce ye kaplm ve yolunu arm bulunan bn Atta orada tutunuyordu;
47

HaHer

fedalerine Srt- mstakm yolunun yanl dnce olduunu ve bu yolun, yalanlarla dolu bir kitab hayat rehberi edindiini sylyordu. Mslmanlann kann dkmeyi meru sayyor, mallarnn yamalan masn caiz gryordu. Sadece sfahan'da: rakiplerini haince sktr malar, arkadan vurmalar, her trl ikenceden sonra feci bir ekilde ldrmeleri, saray erkanndan ve sekin limlerden balayarak onlar ortadan kaldrmalan, taarruzdan masun pek ok kiinin kann dkme leri ve slm dnyasn zen nice rezillikleri ilemelerinin sorumluluu onlara yeter... Dini mdafaa urunda savamak ve in'e kadar bile ol sa, dalarda ve ovalarda onlara kar mukaddes cihad srdrmek bi zim vazifemizdir'' {26). Tabi olarak inden kast, sadece bir slup ekli ve Hz. Peygannberin mehur bir hadisine atftr, Bununla beraber, smiller aleyhine sal dr, Seluklu imparatorluunun dou ve bat cephelerine yayld. Irak'ta, smillerin oniki seneden beri ellerinde tuttuklar Tekrit'e kar bir sefer dzenlendi. Dzenlenen bu sefer, bir fetihle sonulanmasa da, Tekrit kumandann, kaleyi o yredeki i Araplara terketmeye zorlad. Douda ise Sencer, Khistan'daki ismil sleri aleyhine harekete ge mesi iin sktrld. Bundan kan netice tam olarak bilinmiyor. Ancak smiller, bu srada veya bir sre sonra, Errecan yaknndaki kalelerini kaybediyorlard. Daha sonra Huzistan ve Fars blgesinde onlardan sz edildii artk pek iitilmemitir. Bununla beraber bu kalelerden hibiri, smil gcnn esas merke zi deildi. Esas merkez, kuzeyde, Rudbar ve Girdkh kalelerinde ve zellikle de Haan Sabbah'n ikametgh olan byk Alamut kalesinde bulunuyordu. Sultan 1107-1108'de, vezir Ahmed bn Nizmlmlk'n idaresinde, Rudbar'a bir ordu gnderdi. Bu vezirin smillerden nefret etmesi iin ahs sebepleri de vard. Babas mehur vezir Nizmlmlk, onlann birinci kurban olmu ve kardei Fahrlmlk de, bir nceki yl Niapur'da bir Hanin klc altnda can vermiti. Vezirin ordusu belli bir baar kazand ve ismilleri byk felket lere uratt; fakat Alamutu ne ele geirmeyi ne de ykmay baarabildi. "Ahmed bn Nizmlmlk Alamut'u ve onun yaknnda, Andic kysnda bulunan stvand' kuatt. Bir sre savat ve mahsulleri tahrip etti. Sonra ordu, daha fazlasn yapacak durumda olmadndan Rudbar' terketti. Kalelerde byk bir alk hkm sryordu ve insanlar ot yiyor lard. Bunun iin hanmlarn ve ocuklarn baka yerlere gnderdiler. Bizzat Haan Sabbah da eini ve kzlarn Girdkh'a yollamt" (29). Bu srada sultan, smiller aleyhine, dorudan doruya onlarn
48

Yeni Davet

komularn harekete geirmeyi denedi. Kendi nizam birliklerinin yanm kalan hcumuna katlma konusunda, Geyln blgesi hkimini ikna et meyi baard. Daha sonra, sultann gururlanmasna gcenen bu mahall hkim, ondan desteini ekti. Onun, belki baka sebepleri de vardr. Cveyn, korkun ve yakn komularyla kendilerinin kudretli ve fakat uzaktaki metbular arasnda zaptedllmi olan Deylem'de, yerel hkimle rin iinde bulunduklar zor durumu canl bir ekilde tasvir etmitir; Uzakta veya yakndaki yerel hkimler, onlarn ister dostlar, ister d manlan olsunlar, u sebeple tehlikeye atlm oluyorlar ve kendilerini yokluk girdabna kaplm vaziyette buluyorlard. Ismillere dost olduk larnda, slm hkmdarlar onlan kendilerine balamlar ve ykm lardr. Bylece onlar "dnya ve hiret kaybna" (Kur'an XXII/Hac 11) maruz kalmlardr. Dman olduklarnda ise hile ve ihanet korkusuyla drt duvar arasna gizleniyorlar ve buna ramen ekseriya lmle kar layorlard" (30). Alamut'un, dorudan bir hcumla ele geirilmesi kesinlikle imkn szd. Bundan dolay sultan baka bir yola, yani ypratma savana ba vurdu. Bylece, nih saldrya direnmelerini engellemek iin, ismilleri yeterince zayflatmay umuyordu. "Sultana bal birliklerin sekiz sene boyunca arka arkaya, mahsulleri tahrip etmek zere Rudbar'a vardkla rn ve her iki ordughn da savaa giritiklerini Cveyn anlatr. Sultan Muhammed Tapar, Haan ve adamlannn g ve azk bakmndan za yflad grldnde, 511 yl banda (1117-1118), birliklerinin ba na Atabey Anutegin rgfr'i atad ve ona kaleleri kuatmaya balama sn emretti. Sultann askerleri 1 Saferde (4 Haziran 1117) Lemeser'i ve 11 Rebiievvelde (13 Temmuz) Alam utu kuatyorlard. Mancnklar sayesinde ylmadan savatlar; fakat ayn yln Zilhicce aynda (MartNisan 1118) tam kaleleri ele geirecekleri ve insanl onlarn entrikalanndan kurtaracaklan bir srada, Sultan l\/luhammed'in sfahan'da ld haberi gelince, birlikler dald. Mlhitler, bu sayede kurtuldular ve sultann ordusunun brakt her trl erzak, silah ve sava malzerpesini kalelerine tadlar" (31). Zafere kavumakta olduu bir srada, rgr'in birliklerinin geri ekil mesi byk bir hayal krkl yaratt. Baz ipular, sultann lmnn, bu hzl ric'atn tek sebebi olmadn dndryor. Kendisi itiraf etme mekle birlikte, smil olduu ileri srlen Kvmddin Nsr bn Ali elDergzn adnda bir Seluklu veziri, bu ite gizli bir role sahiptir. Bu zat, Isfahan sultan Muhammed'in olu ve halefi Mahmud zerinde byk te sir icra ediyor ve onun saraynda nemli bir makam elinde bulunduru
49

Haler

yordu. Bu zatn, rgr'in ordusunun geri ekilmesini salamak suretiyle smilleri kurtard ve yeni sultan, hapis ve lme mahkum edilmi olan Atabeg'e kar tahrik ettii anlatlmaktadr. Daha sonra Dergzn pek ok cinayette su orta olmakla itham edilmitir (32). Haler, kalelerinin kuatlmas srasnda bo durmamlardr. Ni tekim 1108-1109'da, smillerin amansz rakibi olan Isfahan Kads Ubeydullah el-Hatibi ldrmlerdir. Kad, kar karya bulunduu teh likeyi iyi bildii iin, bir zrh giyiyor, etrafnda zel muhafzlar bulunduru yor ve nmtenhi fakat neticesiz tedbirler alyordu. Buna ramen, Hemedan camiinde, Cuma namaz srasnda, kendisiyle koruma grevlile rinden birinin arasna sokulan bir Ha onu ar biimde yaralamtr. Ayn yl Niapur kads da, Ramazan bayram kutlamalar srasnda l drld. Badad'da bir Ha, Ahmed bn Nizamlmlk'e, kukusuz, Alamut zerine bir sefer dzenlediinden dolay almak iin saldrd. Ancak vezir, bu saldrdan yaral olarak kurtuldu. Keza, ilhiyatlardan, Snn fakihlerden ve sultann st kardei Emir Krd Ahmedil gibi byk yneticilerden oluan baka kurbanlar da vard. Sultan Muhammed'in 1118'de lm, Seluklular arasnda iddetli bir mcadele dnemini balatt. Haler, yedikleri darbelerden kurtul mak, Khistan ve kuzeydeki durumlarn iyiletirmek iin bu mcadele lerden yararlandlar. Nihayet, biraderleri Berkyaruk ve Muhammed Tapar'n sultanlklar zamannda dou blgelerini idare etmi olan Sencer, geici de olsa Seluklu ehzadeleri zerinde belli bir stnlk salama ya muvaffak oldu. Bu dnem zarfnda, smillerle Snn devletler ara sndaki mnasebetlerin tabiat deimeye balad. smil hareketi, ken di byk hedeflerinden vazgemedi; fakat, merkez yerlerdeki ykclk ve terr kampanyas sessizlie gmld. Buna karlk, btn abalar n kendi hkimiyetinde bulunan yerlerin mdafaas ve tahkimi zerinde younlatrd ve bir lde siyas anlamda kendini tantmay baard. Ortadou'da, muazzam Seluklu fetihleriyle duraklam olan paralan mann yeniden balad bir srada, smil emaretleri ve hkimiyetleri kk bamsz devletler arasnda yer aldlar ve hatta mahall ittifaklar ve rekabetlerde bile pay sahibi oldular. Cveyn'nin bir rivayeti, Sencer'in smil bamszl karsnda gsterdii hogry anlatr. "Haan Sabbah, bar istemek zere eli ler gnderdi; fakat bunlarn hediyeleri reddedildi. Bu srada o, eitli hi lelerle sultann nedimlerinden bazsnn yardm n kazand. Nitekim, nemli miktarda bir para karlnda, hadmlardan birini elde etti ve ona bir haner gnderdi. Hadm, bir gece bu haneri, sultann sarho
50

Yeni Davet

uykusuna dalm vaziyette istirahat ettii yatan yanbandal<i yere saplad. Sultan, uyand vakit bu haneri grnce korkuya kapld; fa kat kimden pheleneceini bilmediinden ii gizli tutmaya karar verdi. O zaman Haan Sabbah, sultana aadaki mesaj ileten bir eli gn derdi: Ben sultann sadece iyiliini istenni olmasaydm, sert yere sap lanm olan bu haner, kendisinin yumuak gsne batrlm olurdu. Sultan korkuya kapld ve o andan itibaren onlarla bar yapmaya al t. Ksacas sultan, bu komplodan sonra onlara saldrmaktan vazgeti ve Sencer'in saltanat boyunca smillerin davas gelime gsterdi. Sultan, oniann Kumi blgesinde sahip olduklar yerlerden toplanan vergiler zerinden, 3.000 dinarlk b ir g e liri kendilerine brakt. Girdkh'un eteinden geen yolculardan, gnmzde de yrrlkte olan bir miktar har alma yetkisini onlara verdi. Ben Sencer'in, onlarn ktphanesinde korunmu birok fermann grdm. Bu fermanlarda onlar taltif etmek suretiyle, kendilerinin dostluunu kazanyordu. Fer manlardan, sultann, oniann hareketlerini ne kadar hogryle karla d ve onlarla ne kadar iyi geinmek istedii sonucunu kardm. Onun saltanat boyunca Ismiller, tek kelimeyle huzur ve skuna kavutular" (33). Alamut Nizarlerinin yegne dmanlar,/Abbas halifeleri ve Sel uklu sultanlan deildi. Kahire'de daima bir Flm halifesi vard ve onun taraftarlaryla ran Nizarleri arasnda, ayn mezhebin rakip eilimleri iinde bulunan zel ve derin bir dmanlk mevcuttu. 1121'de vezir ve ordu komutan (Emr'l-cy) olan gl Efdal, Kahire'de ldrlyor du. Dedikodu, haliyle Haleri sulad, fakat Suriyeli muasr bir vakanvis, bunu "bolukta bir iddia ve temelsiz bir sylenti" (34) olarak nite lendirdi. Ona gre cinayet, Efdal ile 1101'den beri Msta'l'nin halefi ve Ftm halifesi olan el-mir arasndaki bir anlamazln sonucuydu, elmir, gl vezirinin vesyetinden usanmt. Hatta onun imne se vindiini belli etmiti. Btn bunlar ihtimal dahilindedir; fakat dedikodu nun da bir bakma hakl sebebi vardr. Zira Redddin ve Kn tara fndan zikredilen smil rivayeti, cinayeti Halepli refke mal etmekte dir. el-Efdal'm lm haberi geldiinde, "efendimiz bu hadiseyi, yedi gn yedi gece kutlamay onlara emretti; onlar da ziyafet verdiler ve kendi refiklerini kutladlar." (35). el-Efdarm, Kahire saraynda olduu gibi Alamut kalesinde de bylesi bir sevin uyandran lm, mezhebin iki ayr kolu arasndaki bir yaknlamay zendirmek iin elverili grnd. 1122'de Kahire'de, Msta'l'nin lehinde, buna karlk Nizar'n aleyhinde, belgelere dayal
51

Haler

bir konumann yapld halka ak bir meclis topland. Aa yukar halife de ayn dnemde, ncelikle cemaatten kopmu mezhep mensup larna gnderilmi olan manzum bir mektubunda kendi haklln sa vundu. Kahire'nn yeni veziri el-Me'mn ise, divan ktibinden, Haan Sabbah'a hitaben, onu hakikate dnmeye ve Nizar'n imam olduu yo lundaki inancndan vazgemeye aran uzun bir mektup yazmasn is tedi. Kendisi Oniki-imamc i olduu halde, smil olmayan el-Me'mn, buraya kadar halifenin ve dlerin arzularna rza gstermiti. Fakat o, Haan Sabbah ile mzakereleri bu seviyeye getirmek niyetinde deildi. Alamut tarafndan dzenlenmi ve parayla desteklenmi olup, el-mir'in ve el-Me'mn'un ldrlmesi amacn gden bir komplonun ortaya ka rld haberi, Ha casuslarnn szmasn engellemek iin, snr bo yunda ve Kahire ehrinde ok titiz gvenlik tedbirlerinin alnmasna fr sat verdi. el-Me'mn vezir olduu zaman, bn's-Sabbah (yani Haan Sabbah) ve Batmlerin, Efdal'n lmne sevindikleri, stelik bizzat elm ir ve el-Me'mn'u da katletm ek istedikleri ve nihayet M srl refiklerine datlmak zere, para ile beraber haberciler gndermi ol duklar kendisine rapor edildi. ei-Me'mn, Askaln valisinin blgesine giderek onu buradan kovdu ve yerine baka birisini tayin etti. Yeni valiye, Askaln'daki btn vazife sahiplerini gzden geirmesini ve yerli nfustan nde gelenlerin tama mn ortadan kaldrmasn emretti. Ayrca, btn tacirleri ve ehre giren dier kiileri titiz bir ekilde kontrol etmesini, adn, soyunu ve memle ketini syleyen herkese gvenmemesini..., bilakis onlan birbirinden so ruturmasn, onlarla teker teker grmesini ve btn bunlara ok b yk zen gstermesini istedi. Eer tannmam biri gelirse onu kapda durdurmak, kendisi ve yanndaki ticar eyalarla ilgili bir soruturma yapmak icap ediyordu. Kervanlara da ayn ekilde davranmak ve lke ye, ancak bilinen ve mutat ziyaretilerin giriine izin vermek gerekiyor du. Bir kafilenin yoluna devam etmesine, ancak divana yazl bir rapor gnderdikten sonra izin vermek lzmd. Hizmetileri ve devecilerininkiyle birlikte tccarlann saysn ve isimlerini ve nihayet eya listesini ieren bu rapor Bilbays'ta ve ehrin kapsna varlarnda denetlenmi olacaktr Bununla beraber tccara nazik davranmak ve onlan zmek ten saknmak da lzmd. Daha sonra eski ve yeni Kahire'nin yneticileri, Me'mn'dan sokak sokak, mahalle mahalle btn ehir halknn isimlerini kaydetme, kesin izin belgesi olmadka ev deitirmeyi herkese yasaklama emrini ald lar.
52

Yen/D avet

el-Me'mn, eski ve yeni Kahire'de oturanlarn isimlerini, nvanlann, geim durum ve vastalarn, onlar ziyarete gelen btn yabanclarm kiler dahil, bu siciller sayesinde renince, smillerin olaylar ve davranlan konusunda bilgi toplamay srdrmek zere, onlarn evle rine kadnlar gnderdi. yle ki, eski ve yeni Kahire'de bulunan herkesin durumu ile ilgili olarak, hibir ey kendisine mehul deildi. Sonra g nn birinde, askerlerini ortaya kard ve onlar, tespit ettii kiileri tu tuklama emriyle ehre gnderdi" (36). Bu smil ajanlarndan birou tutukland. Bu arada, zellikle halifenin ocuklannn vasisi de tutuklan d. Bazlarnn paras vard. Bu paralar onlara, Msr'da ikametleri iin Haan Sabbah vermiti. Msrl tarihinin anlattna gre, vezirin gijvenlik tekilt ve casuslar o kadar baarlyd ki, bir Ha, Alamut'tan ayrld andan itibaren hareketleri tamamen biliniyordu. Nizar reislerini, herhangi bir ceza korkusu olmakszn, gerek imana dnmeye ismen davet eden hi bir af mektubu gnderilmie benzemiyor ve Kahire ile Alamut arasndaki mnasebetlerin hzla bozulduu anlalyor. 1124 Mays aynda Haan Sabbah hastalanmt. leceini hisse derek miras iin tedbirler ald. Veliaht olarak, yirmi yldan beri Lemeser'i idare eden Buzurg-md'i tercih etti. "Buzurg-md'i getirmek zere bi rini Lemeser'e gnderdi ve onu kendine veliaht yapt. Sana, Ardistanl Dihdr Ebu Ali'yi oturttu ve propagandann idaresini ona brakt; solu na Kasranl Adem'in olu Hasan' ve karsna da ordu komutan Kiy Ebu Cafer'i yerletirdi ve onlara; imamn, kendi devletinin idaresini ele almak zere geri dnecei zamana kadar drdnn birlikte hareket et mesini emretti. 6 Rebilahir 518 Cuma (23 Mays 1124) gecesi Allah'n ateine ve cehennemine gitti" (37). Bu, dikkate deer bir hayatn sonudur. Hi de ltufkr olmayan bir Arap biyografi yazar. Haan Sabbah' "basiretlilve becerikli; geometri, aritmetik, astronomi, by ve dier ilim dallarnaa ok derinlemi" bir adam olarak tasvir eder (38). ranl vakanvisler tarafndan aktarlan smil biyografisi, onun ilekelii ve kanaatkrl zerinde duruyor; Onun "Alamut'ta yaad otuzbe y l boyunca, ne herkesin nnde, ne de tek bana, hi kimse iki imedi" (39). Onun ciddiyeti sadece d manlarna kar deildi. Hatta oullarndan birini arap itii iin idam ettirmitir. Bir dierini ise, d Hseyin Kin cinayetinin tevikisi olduu iin lme sevketmitir ki, bilhere bu sulamann haksz olduu ortaya kmtr. "Propagandasn, kendi karna gre srdrd veya bu dnceye sahip olduu ynnde bir kanaat uyanmamas iin, kim olursa olsun, bu iki olunun idamna imada bulunma deti vard" (40).
53

Haler

Hareket adam olan Haan Sabbah, ayn zamanda bir dnr ve bir yazard. Snn yazarlar onun eserlerinden iki blm muhafaza et milerdir: Kendi yazd hayat hikyesinden baz paralar ve ilhiyatla ilgili bir eserinin zeti (41). Bilhere bu zet, Kahire'den koptuktan son ra, Nizrc smilTier tarafndan iln ve muhafaza edilen yeni smil doktrininin, yani Yeni Davet (Davet'l-cedde)'in ilham kayna olarak sayg grmtr. Sonraki Nizar eserler, onun retilerinin aklamalar veya zetlerinden oluan baz paralar ihtiva etmektedir. Haan, asla imamlk iddiasnda deil, sadece imamn temsilcisi ol duu iddiasndayd. mamn ortadan kaybolmasndan sonra, hccet yani delil (zamann gizli imam hakknda bilgi kayna, gemiin ve gele::ein aikr imamlar arasndaki canl ba) ve davet reisi olmutur. smil doktrini mutlak bir otorite prensibi zerine kurulmutur. Mminin hi bir iradesi yoktur; talimi yani bilinen retiyi izlemesi gerekir. Otorite nin temel kayna imamd; vastasz kaynak ise imamn muteber temsil cisiydi. nsanlar, Snnlerin iddia ettikleri gibi, ne imamlarn seebilirler ne de ilhiyat ve eriat konusunda hakikati kavrayabilirlerdi. mam Al lah tayin ediyordu. Allah'n tayin ettii bu imam hakikatin temsilcisiydi. Vahyi ve akl, yalnz o geerli klabilirdi. Hakikaten, sadece smil ima m, vazifesi ve reticiliinin tabiat bakmndan bunu yapabilirdi. yley se o, yegne gerek imamd. Rakiplerine gelince, kendileri gasp, mrit leri gnahkr, retileri ise bir yaland. Sadakat ve itaat zerinde srarla duran ve dnyay tamamen red deden bu reti, gizli bir devrimci muhalefetin ellerinde gl bir silah haline geldi. Msr Ftm halifeliiyle ilgili zc gerekler, smil hak iddialanna bir kstek olmutur. Kahireden kopu ve balln gizli bir imama intikali, smil sevgi ve ballnn da vurmam glerini a a kard. Onlar canlandrmak ve ynlendirmek de Haan Sabbahm eseri oldu.

54

DRDNC BLM RAN'DA DAVET

Bir Seluklu sultannn vefat, genel olarak her olumlu faaliyetin der hal durmasna sebep oluyor, bir anlamazlk ve belirsizlik dnemini ba latyordu. Bu srada devletin i ve d dmanlar, ellerine geen her fr sattan yararlanmaya alyorlard. phesiz ou kimse, Haan Sabbah'n lmyle birlikte, jsmil emirliinin de o devirde benzer artlar al tnda bulunan Mslman hkmetlerine mahsus geleneksel ve ac bir kaderle karlaacana kesin gzyle bakyorlard. 1126'da, iktidarn Buzurg md'e gemesinden iki yl sonra, Sencer tarafndan balatlan saldn bu varsaym dorulamaya imkn ve/ir. Sencer, 1103'te Tabes aleyhine yapt seferden beri, smiilere l^r hibir harekete girimemiti. Belki de onlarla bir anlama imzalamt. Grnrdeki hibir sava sebebi, 1126'da yaplan smil kart saldr y hakl gstermiyor. Fakat sultann, kendine daima ar gveninin yansra smillerin ve yeni reislerinin farzedilen zayfl, lke snrlarnda ve hatta dahilindeki bu tehlikeli ve bamsz gce, Sencer'in niin msa maha gstermediini aklamaya yeter. Sertlik yanls Vezir Muneddin K, bu ite nemli bir rol oynamtr. lk saldrnn douya vuku bulduu anlalyor. "O sene Vezir... smiltlerle sava yapma, bulunduklar yerde onlar ldrme, mallenn ellerinden alma ve ailelerini esir haline getirme emrini verdi. Khistan'da, onlarn hkimiyeti altnda bulunan Turaysis ve Niapur blgesin deki Beyhak zerine bir ordu gnderdi. Onlara ait btn blgelere, kar laacaklar herkesi ldrme emri He asker birlikler yollad" (1). Bu
55

Haler

malumat, Mslmanlar arasnda kan bir savata, slm hukukuna gre sava esirlerine ve sivillere normal olarak tannan haklarn, smillere tannmadn ve onlara lme veya esarete tabi tutulmu kfir muame lesi yapldn dndryor. Arap vakanvisi iki baardan sz ediyor; Bir taraftan, Beyhak yaknnda, halk kltan geirilen ve reisleri caminin minaresinden atlayarak intihar eden smil ky Tarz'n aln; te yan dan, sefer srasnda askerlerin birok kimseyi ldrdkleri ve byk ganimetler ele geirdikten sonra geri ekildikleri" Turaysis zerine bir baskn. Bununla beraber smillere kar gerekletirilen bu seferin an cak snrl ve kesin olmayan sonular vardr. Kuzeyde, taarruz baar szlkla neticelenmitir. irgr'in bir yeeninin kumandas altnda, Rudbara gnderilen birlikler geri pskrtlm ve mallanndan byk bir b lm dman tarafndan ganimet alnmtr. Mahall bir destek sayesin de alm bulunan dier bir sefer de, ayn ekilde baarszla ura m ve reislerden biri esir dmtr. smillerin intikam gecikmedi. Hizmeti klna girmi iki feda ve zirin evine szdlar, iyi hizmetkrlk ve dindarlk gsterisinde bulunarak onun gvenini kazandlar. Vezir, nevruz dolaysiyle sultana hediye et mek istedii iki Arap atn semek zere, onlar huzuruna getirttii bir s rada harekete gemeye karar verdiler ve onu ldrdler. Tarih 16 Mart 1127 idi. bn'l-Esr, "vezirin iyi iler yaptn, onlarla mcadele ederek vgye lyk hizmetlerde bulunduunu ve Allah'n da ona ehitlik nasip ettiini" (2) anlatr. Ayn tarihi, Sencerin Alamut aleyhine bir cezalan drma seferinden bahseder. Buna gre, sefer srasnda 10 binden fazla smil lmtr. Ne smillere ne de bakalarna ait olan baka hibir kaynakta bu olaydan sz edilmiyor. Byk ihtimal bir uydurma haber sz konusudur. Bu savalardan sonra smiller, eskisinden daha gl bir hale gel milerdir. Rudbar'da, Meymundiz adl mstahkem yeni bir kale ina ede rek durumlarn glendirdiler (3). te yandan topraklarn, bilhassa Tlikan' ele geirmek suretiyle genilettiler. Douda smil kuvvetler, muhtemelen Khistan'dan Sistan zerine, 1129 ylnda bir akn yaptlar (4). Ayn yl. Isfahan Seluklu Sultan Mahmud, bar yapmay ihtiyatla karlyor ve sarayna Alamuftan bir temsilci davet ediyordu. Maalesef bu eli, Sultan'dan ayrldktan sonra, Isfahanl kalabalk tarafndan refikiyle birlikte lin edilmitir. Sultan, zr dilemekle beraber bu iteki sorumluluunu reddetti ve cnilehn cezalandrlmasn isteyen Buzurg md'in isteini yerine getirmeyi kabul etmedi. smiller, kendi vakanvislerine gre, 400 kiiyi ldrdkleri ve ok miktarda ganimet aldklan
56

ran'da Davet

Kazvin'e saldrmak suretiyle karlk verdiler. Ayn vakanvis, Kazvin halknn kar saldrya teebbs ettiini, fakat refkler tarafndan bir Trk komutan ldrlnce, hepsinin katn ilve ediyor (5). te yan dan bu dnemde bizzat Mahmud tarafndan Alamut'a kar balatlan bir taarruz hibir sonu vermemitir. 1131'de Sultan Mahmud ld; kendinden nceki sultanlarn lm gibi Mahmud'un lm de, kardeleriyle olu arasnda bir anlamazl tahrik etti. Sultan Mesud'a kar olan baz emrler onun aleyhine ittifak kurdular ve ittifaklarna Badad Abbas halifesi el-Msterid'i dahil etme yi baardlar. Fakat Mesud, 1139'da, Hemedan yaknnda halifeyi, veziri ve baz adamlaryla birlikte esir ald. Sultan, bu sekin tutsan Meraga'ya gtrd. Sylendiine gre, kendisine burada iyi davrand; fakat bir grup smilnin karargha szp el-Msterid'i katletmelerini nleye medi. Bir Abbas halifesi, dier bir ifade ile Snn slm dnyasnn sz de reisi, Haler iin ncelikli bir hedefti. Bununla birlikte dedikodu. Sul tan Mesud'u sua itirak veya kastl ihmalkrlkla sulad ve Seluklu beylerinin ismen metbuu olarak kalan Sencer'i bile cinayetin tevikisi yapt. Cveyn her ikisini de aklamak iin elinden geleni yapmtr. "Sencer'in ailesine kar pein fikirli ve an muhalif olan baz kimseler, onlar bu cinayetin sorum/ulan olarak itham ettiler. Fakat Ka'be'nin Rabbine ant olsun ki onlar mneccimler gibi yalan sylyorlard. Sencer'in iyi huyluluu, Hanef mezhebine ve eriata ballnn yansra, eriat salamlatrmak iin harcad abalarla kantlanm drstl, halife lie kar besledii efkat, merhamet ve sayg duygusu, affetmenin ve merhametin kayna olan ahsyla ilgili bu tr yalan ve sulayc itham larn niin yapldn aklamaya yeter" (6). Halife Msterid'in lm haberi Alamufta coku ile karland. Yedi gn yedi gece bu olay kutland; refkler tebrik edildi; Abbaslerin adna ve amblemine hakaretler edildi. Buzurg md'in idaresi altnda ran'da ilenmi olan cinayetlerin lis tesi her ne kadar ksa ise de, kurbanlan hi de nemsiz deildir. Bunlar arasnda: bir Isfahan valisini, halife ehre varmazdan az nce ldrl m olan bir Merga valisini, bir Tebriz valisini ve bir Kazvin mftsn zikretmek gerekir. Cinayetlerin saysndaki azalma, smil emirliinin urad yegne deiiklik deildir. Haan Sabbah'n tersine, Buzurg md bir yabanc deil, aksine Rudbarl bir adamd. Halefinin gizli ynlendirme tecrbesi ne sahip deilse de, aktif hayatnn byk bir blmnde sevk ve idare ileriyle megul olmutu. Hi phesiz ki o, bir devlet bakannn roln
57

Haler

oynam ve bakalar tarafndan da yle tannmtr. Hakikaten, smillerin eski ve amansz bir dman olan Emr Yaranku, Harezmahlar tarafndan bertaraf edildikten sonra adamlaryla birlikte Alamut'a sn mak zere gelmiti. Harezmah, kendisinin smillere dost, Yaranku'un ise dman olduunu ileri srerek, Buzurg md'in mltecileri teslim etmesini istedi. Alamut reisi; "Ben, himayeme giren liim seyi bir hasm gibi kabul edemem" (7) diyerek bu istei reddetti. Buzurg md devri smil vakanvisi, ihtillci bakan rlnden ok, kahraman hkm dar rolne uygun den bu tr licenaplklar nakletmekten zevk almak tadr. smil ynetici bu grevi, bid'at ortadan kaldracak lde yerine getirmitir. smil vakanvis, 1131'de, Ebu Him adnda bir inin Deylem'de ortaya ktn nakleder. Onun propaganda mektuplar Hora san'a kadar ulayordu. "Buzurg md ona, diki<atini Allah'n hccetleri zerine eken bir nota gnderdi". Ebu Him de ona yle cevap verdi: "Senin sylediin ey ancak inanszlk ve sapklktr. Eer bu konuda, buraya benimle grmek iin gelirsen, inanlarnn yanlln gre ceksin." Bu yzden smiller, bir ordu gnderip onu yenilgiye urattlar. "Ebu Him'i yakaladlar; kendisini, bol bol delil gsterdikten sonra l drdler" (B). Buzurg md'in uzun saltanat, 9 ubat 1138'de lm zerine son buldu. Cveyn durumu sade bir ekilde yle kaydediyor: Buzurg md, yanllk zerine kurulu olan cehalet tahtnda, ecel topuu altn da ezildii ve bedeninin cehennem ateini beslemeye gittii 26 Cemaziyelevvel 532 (9 ubat 1138) tarihine kadar oturdu"{9). lmnden he nz gn nce, veliaht olarak olu Muhammed'i gstermiti. Veraset meselesi olaysz olarak zld. Bu durum smil idarenin seviyesinde meydana gelmi olan deiiklikleri ok iyi gstermektedir. smil vaka nvis, Buzurg md'in lmnde, dmanlarmn sevin gsterisinde bulunduklann ve saygszlk ettiklerini" (10) anlatyor. Fakat ok ge meden onlara, umutlarnn bouna olduu gsterilmitir. Yeni iktidarn ilk kurban, suikast sonucu ldrlm bulunan Msterid'in olu ve halefi, sabk halife er-Rid oldu. er-Rid, babas gibi Seluklular arasndaki anlamazlklara karmt. Sultan tarafndan toplanan bir kadlar ve fakihler meclisi onu tahttan indirmiti. Bunun ze rine o, ranlI mttefikleriyle birlemek zere Irak'tan ayrlmt. 5 veya 6 Haziran 1138 tarihinde ldrld vakit, bir hastalktan kurtulmu ola rak sfahan'da bulunuyordu. Saldrganlar Horasan kkenliydi ve onun hizmetinde alyorlard. Halifenin lm, Alamut'ta bir enlik haftasyla
58

ran'da Davet

kutland. Bu, yeni iktidarn ilk zaferi idi (11). Muhammed'in iktidar dneminin eref listesi ondrt cinayet olayn zikreder. Halife bir tarafa braklacak olursa, en dikkat ekici kurban, 1143 ylnda Tebriz'de, Suriyeli drt Ha tarafndan ldCrlm bulu nan Seluklu Sultan Davud'dur. Katillerin, Musul hkimi Zengi hesabna hareket etmi olduklar iddia edildi. Zengi, hkimiyetini Suriye'ye kadar yaymaya alyor ve kendisini Davud'un bertaraf etmesinden korkuyor du. Bununla birlikte, ran'n kuzeybatsnda ilenen bir cinayetin, komu Alamut kalesinden ziyade Suriye'den kkrtlm olmas tuhaf grn yor. Dier kurbanlar arasnda: Sencer'in maiyetinden bir emr ile yardm clarndan birini, Harezmah hanedanndan bir ehzadeyi, Grcistan (?) ve Mzendern'n mahall reislerini, ayrca, bir veziri ve smillerin ld rlmesine izin veren veya bunu tevik eden Khistan, Tiflis ve Hemedan kadlarn zikretmek lzmdr. Bu kk kayt, smilleri megul eden eyler arasnda, mahall ve genel problemlere verilen payn, Haan Sabbah'm parlak dnemine k yasla giderek bydn gsterir. Nitekim kendi vakayinameleri de bu problemlere nem vermektedir. Devletin nemli meseleleri ise ksaca geitirilmitir. Buna karlk, onlar, komu hkmdarlarla kar karya getiren anlamazlklarn yansra, ele geirilmi olan; sr, davar, mer kep ve dier ganimetlerin listeleri hakknda ayrntl raporlar bulunmak tadr. O srada, Rudbar ve Kazvin arasnda ortal krp geiren at malar zinciri iinde, smiller kendilerini ok iyi savunabildiler. Hatta, Sultan Mahmud'un Alamut'a kar, 1143'te yapt bir taarruzunu geri pskrttler. Hazar Denizi blgesinde yeni kaleler ele geirmeyi ve ina etmeyi baardlar. Rivayete gre faaliyetlerini iki yeni blgeye yaymlar dr: Birisi, aknlar yaptklar ve propagandalarn yrttkleri Grcistan, dieri bugnk Afganistan'n bulunduu blge. Afgan reisi, ahs sebep lerle onlardan d gndermelerini istemiti. Ancak, 1161'de, sz konusu reisin lmnden sonra yerine geen halefi, bu dleri ve onlara inanan lar ldrtmtr. zellikle iki dman inat idi: Mzendern hkimi ve kendi yneli mindeki ehirde, smil katliamna izin veren ve onlarn topraklarna saldran Rey'deki Seluklu valisi Abbas. Her ikisi de smillerin kafataslanndan kuleler yapmlardr. smil vakanvisin dediine gre Abbas, Badad' ziyareti srasnda 1146 veya 1147'de "Sultan Sencer'in emriy le" (12) Sultan Mesud tarafndan katledildi. Kafas Horasan'a gnderildi. Buna benzer birok ksa kayt, baka dnemlerde dman olsalar bile, Sencer ile smiller arasnda gizli bir anlamann bulunduunu akla ge
59

Haler

tiriyor. Sencer'in, Khistan'daki bir smil merkezinde, Snn akideyi ihya etme teebbsn destekledii bilinmektedir. Fakat bu teebbsn ledefieri, baka yerlerde olduu gibi, genelde toprakla ilgili olup mahall idi. aret etmek gerekir ki, Alamut'un dndaki smil topraklarnda ve kalelerinde, iktidar babadan oula geiyordu. Onlarn iine dtkleri an lamazlklar, ekseriya srf hanedanla ilgili bulunuyordu. smillik her trl taassuptan kurtulmu grnyordu. Eski rejimi devirip, gizli imam adna yeni bir dzen tesis etmek gayesiyle yaplan byk mcadele, smil emirliklerle Snn monariler arasndaki zmn skn ve rza devri boyunca, basit snr atmalar ve hayvan yamala r seviyesine inmiti. Temelde, Snn devlete kar verilen byk mca delenin vurucu gcn meydana getirmesi gereken kaleler, slm tari hinde her zamanki tipten, mutaassp mahall hanedanlarn merkezleri haline gelmiti. Bu meyanda smiller kendi paralarn da basmlardr. Fedalerin cinayet ilemeye devam ettii bir gerektir. Fakat bu durum srf onlara has deildi ve ne olursa olsun kendilerine inananlarn beklen tilerine cevap vermeye asla kfi gelmiyordu. Baz smiller Haan Sabbah'n anl gnlerini, ilk mcadelelerinin fedakrlk ve macerasn ve nihayet bunlar ilham eden din inanc hatr lamaktan geri kalmyorlard. Sonunda Alamut hkimi Muhammed'in olu ve veliahd olan Hasan'n ahsnda bir lidere eritiler. Hasan'n etkisi derhal kendini gsterdi. "O, ergenlik ana henz ulat bir srada, Haan Sabbah'n ve kendi atalarnn retilerini incelemeye heves et ti... ve sonunda onlarn inancn yorumlama iinde baarl oldu... Sz lerinin belagat... sayesinde halkn ounluunu ikna etti. Babasnn belgat yetenei olmad iin, onunla karlatrma halinde byk bir lim gibi grnd. Bundan dolay... halk kendini onun ynetimine ema net etti. Halk, babas Muhammed'in, byle gzel bir konuma yaptn hibir zaman iitmediinden, onun, Haan Sabbah tarafndan vaat edi len imam olduunu dnmeye balad. Ona gsterdikleri ballk artt ve kendisini reis edinmekte gecikmediler." Bu durum, babasn son derece kzdrd. Muhafazakr eilimli bir smil olan Muhammed, "mam adna yaplan propagandann gidiat ve slm kanunlarnn d tatbikatyla ilgili olarak, babasnn ve Haan Sabbah'n ilkelerine titizlikle riayet ediyordu." Ona, olunun tutumu bu prensiplere aykn gibi geldi. Bundan dolay olunu ayplayarak herkesin huzurunda yle dedi: "Ben imam deilim, fakat onun dlerinden biri yim; Haan da benim olumdur. Kim onun szlerini dinler ve o szlere inanrsa bir vefasz ve inanszdr." Bu gereke ile olunun imamlna
60

ran'da Davet

inanm olan baz kimseleri, eitli ikence ve idamlara arptrmak sure tiyle cezalandrd. Bir defasnda Alamut'ta 250 kiiyi ldrtt ve onlarn cesetlerini, ayn gereke ile mahkm edilmi olan dier 250 kiinin srt na ykledikten sonra, bunlar kaleden kovdu. Bylece onlarn cesaretle rini krd ve kendilerini ortadan kaldrd (13), Haan, zamann bekledi ve babasnn kukularn datmak iin kendine eki dzen verdi. Onun 1162 'de lmnden sonra, hibir muhalefetle karlamakszn kendisi ne halef oldu. Bu srada 35 yalarndayd. Hasan'n iktidarnn ilk zamanlar olaysz geti. Bu ilk devirler an cak, Alamut'ta daha nce eriata olan balln gevemesiyle dikkat e ker. Haan, iktidara geliinden iki buuk yl sonra, oru ay Ramazann ortasnda. Mehdi dnemini ln etti. Olay hakkndaki baz smil rivayet leri, sonraki smil literatrnde ve hatta Alamut'un dmesinden sonra kaleme alnan baz ran vakayinamelerinde biraz deiik ekliyle tekrar lanmtr. Bu rivayetler hayret verici u hikyeyi anlatmaktadrlar: Ha an, 559 yl Ramazan aynn 17. gn (8 Austos 1164) Hz. Ali'nin lm yldnmnde, Meryem Ana'nn ge ekilme zaman, yani gne in yenge burcunda bulunduu bir srada, Alamut'un avlusunda, batya ynelik bir minberin kurulmasn ve her bir kesine ayr renklerde: be yaz, krmz, sar ve yeil birer byk sancak konulmasn emretti. Daha nceden Alamut'a gelmesi rica edilmi olan farkl yrelerin insanlar sa rayda toplandlar: Doudan gelenler minberin sana, batdan gelenler soluna, kuzeydeki Rudbardan ve Deylem'den gelenler karsna yerle tiler. Minber batya bakt iin meclis srtn Mekke'ye dnmt. Bir smil propaganda rislesi "O srada, leye doru beyaz elbiseli ve beyaz sarkl bir hkmdarn (Haan) -al zikrihi's selm- kkten indi ini, sa taraftan minbere yaklatn ve vakarl bir ekilde oraya kt n" nakleder. lk nce Deylemlilere, sonra sa taraftakilere ve nihayet sol tarafta bulunanlara olmak zere selamn defada verdi. Az sonra oturdu; ardndan tekrar ayaa kalkt ve klcn tutarak yksek sesle ko numaya balad. "lemlerin sakinleri olan cinlere, insanlara ve melek lere" seslenerek, kendisine yeni talimatlar veren gizli imamdan bir me saj alm bulunduunu iln etti. "Zamann imam size hayr duasn ve mafiretini gndermektedir ve sizi kullar olarak nitelendirmitir. Sizi e riatn mkellefiyetlerinden azat etmi ve kyamete (Resurrection) erdir mitir." fKynca imam, Buzurg md'in olu Muhammed'in olu Hasan' "nibi, dsi ve hcceti" olarak tayin etmitir; "Bizim cemaat ona uymal ve dnya ilerinde olduu gibi din ilerde de ona itaat etmeli, onun emirlerini geri alnamaz olarak grmeli ve onun sznn bizim szmz olduunu bilmelidir" (14). Haan, konumasn bitirdikten sonra minber
61

Hailer

den indi ve iki rekat bayram namaz kld. Daha sonra, meclisi, kurulu bir sofraya yanamaya, oru amaya ve elenmeye davet etti. Bu mutlu ha beri (!) batya ve douya ulatrmak zere eliler gnderildi. Khistan'da, IVlminbad kalesinin komutan, Alamut'ta vuku bulan treni tekrarlad ve srt Mekke'ye dnk bir minberin stnden, kendini Hasan'n nibi olarak iln etti. Mminbad'da bu irenliklerin aa vurulduu ve ba yalklarn sergilendii gn, oradaki kimseler, bu bid'at yuvasnda harp ve ney eliinde minberin etei ve evresinde alenen arap itiler" (15). Bu yeni gr, Suriye'ye de intikal etti; orada bu gre inananlar, eriat devrinin sona eriini kutladlar. eriatn -srt Mekke'ye dnk bir meclis ve orucun ortasnda le vaktindeki yemek ziyafeti ile- bu nmayili ve merasimli ihlli, slm dn yasnda sk grnen ve ak bir benzeri Hristiyanlkta bulunan, Mehdici ve aprak bir inancn en ileri aamasn gstermitir. eriat, amacna ulam ve hkimiyeti son bulmutur. Srlar aklanmtr, imamn ltf galip gelmitir. nananlar, kendi kullan haline getirerek onlar gnahtan korumutur. Kyameti iln ederek, onlan lmden kurtarm ve canl ol duklar halde, hakikati tanma ve ilh cevheri temaa demek olan mnev cennete kadar gtrmtr. "Bu lzumsuz doktrinin z, filozof larn kanaatma uygun olarak dnyann ezelden beri var olduunu, za mana bir snr bulunmadn, kyametin srf mnev olduunu destek lemekten ibarettir. Onlar cenneti, cehennemi ve bunlarn ihtiva ettikleri eyleri, bu terimlerin yalnz mnev anlamda aklanmas gerektiini ile ri srerek tem sil ekilde yorumladlar. Sonu olarak bu nermelere g re onlar, canllarn, Allah'a ulatklar andan itibaren kyametin vuku bulduunu sylyorlar. Srlar ve gerekler, ibadetin amel ve tatbikatlar gibi yrrlkten kaldrlm tr. Zira, bu mevcut hayatta her ey ameldir ve burada hesap verilmez. Aksine, teki hayat tamamen hesabn veril mesine baldr ve orada hibir amel yoktur. Btn dinlerde ve her mezhepte vaat edilen ve beklenmekte olan kyamet, Hasan'n aklad eyden ibarettir. Buna gre er' vecbeler insanlardan kalkmtr. Zi ra bu kyamet dneminde herkes yzn, her vesile ile Allah'a evirme li, eriatn hkmlerinden ve zaman gemi olan ibadet geleneklerin den vazgemelidir. Allah'a gnde be vakit namaz ibadeti ve kiinin kendini ona adamas dinen emredilmiti. Bu ykmllk tamamen zahirdir. Kyamet devrinde kalben her an Allah'la birlikte olmak ve dai ma Allah'a dnk bir ruha sahip olmak lzmdr. nk gerek namaz budur"06). Bu yeni yorum, Alamut hkiminin statsn byk lde deitiri
62

ran'da Davet

yordu. Kale avlusunda okunan nutka gre o, imamn nibi ve canl hc cet gibi grnyordu. Kyametin habercisi olarak da, smil ahiret anla ynda nemli bir kii olan kimdir. Reidddin'e gre Haan, bu genel aklamasndan sonra yazl bildiriler yaynlad. O, bu bildirilerde kendi sinin d grne gre Buzurg md'in torunu, fakat, derun hakikate gre dnemin imam, yani Nizar'n soyundan gelen bir nceki imamn olu olduunu savunuyordu. Bazlar Hasan'n bununla madd anlamda ki soyunu deil (Zaten kyamet dneminde bu husus btn anlamn yi tirmiti), aksine bir eit manev tevars ileri srdn iddia etmiler dir. Gerekte de ilk Mslman Mehdi hareketleri iinde Ehl-i beyte ma nev veya hkm tevars iddialarnn gemi rnekleri mevcuttur. Bu nunla beraber sonraki smil gelenei, vaki deiiklik konusunda farkl versiyonlar mevcut olmasna ramen, Hasan'n ve onun soyundan ge lenlerin, Nizar'n soyuna mensup olduklarn kabul etmektedir. Hasan'n kendisi zel bir sayg grmtr. Ondan daima Haan al zikrihi'sselm, yani Haan, hatrasna selm olsun eklinde sz edilmitir. smillerin ekserisi, yeni doktrini derhal kabul etmiler ise de baz lar din balardan kurtulmay reddettiler. Haan, dine kar kaytszl yerletirmek iin smillere ok ar cezalar verdi. "O, eitli yerlerde ister ima yoluyla, ister aka olsun yle dedi: er' devirde bir kimse, eer dindarlk ve ibadette bulunmayp, dindarlk ve ibadeti srf ruh ey ler gibi kabul ederek, kyamet doktrinine gre davransa, o kimse eitli cezalar ve hatta idam cezasyla cezalandrlr, recmedilir; ayn ekilde kyamet devrinde de herhangi bir kimse, er' emirlere gre hareket etti i ve kendini ibadet ilerine ve dinin madd tatbikatna verdii takdirde o kimsenin de cezalandrlmas, idam, recmedilmesi veya ikenceye tabi tutulmas zorunlu olacaktr'' (17). Kar gelenler arasnda, Hasan'n, Deylemli asil bir ailenin olu olan kaynbiraderi de bulunuyordu. Cveyn'ye gre o, takvay ve dini hla yaayan kimselerden biriydi. Bu ahs, utan verici bu yanl akidelerin yaylmasna katlanacak yapda deildi -Allah ona rahmet eylesin ve iyi niyetinden dolay mkfatlandrsn-. Nitekim, 6 Reblevvel 561 (9 Ocak 1166) Pazar gn, fitneci Hasan' Lemeser kalesinde baklad ve Haan Allah'n yakc cehennemine girmek zere bu dnyay terketti{^8). Haan, halef olarak 19 yandaki olu Muhammedi brakmt. Muhammed, babasnn ve kendisinin Nizar soyundan geldiklerini ve dolaysiyle imam olduklarn ileri srmeye devam etti. Onun, sz fazla uzatan bir yazar olduu ve uzun sren iktidar zamannda, /c/yamef doktrininin
63

Haler

gelitii ve derinletii grlyor. Bununla beraber d dnyada ancal< ok zayf bir tesir icra ettii anlalyor. O dnemin Snn vakanvisleri, hibir yerde Alamut'taki kyamet doktrininden bahsetmezler. Hadise an cak, kalenin yklmasndan sonra, ismil belgeleri Snn limlerin eline getiinde renilmitir. Siyas adan Muhammed'in saltanat dnemi, nemli bir olay ol makszn gemitir. Alamutlular, komularnn mallarn yamalamlar ve fedaler Badad halifesinin bir vezirini ldrmlerdir. Fakat daha nemli hibir kimse ldrlmemitir. Bununla beraber Redddin ve di er yazarlar, kaydetmeye lyk olan bir hikyeyi naklederler. Bu hikye byk bir Snn ilhiyat olan Fahreddin Rz ile ilgilidir. Fahreddin Rz, Rey'de medrese talebelerine yapt konumalarda, smillerin tezlerini rtmeyi ve bunlara hakaret etmeyi kendine vazife ediniyordu. Durumdan haberdar olan Alamut hkmdar, buna bir son vermek istedi ve kendine renci ss veren bir fedayi Rey'e gnderdi. Bu feda, Fah reddin Rz'nin derslerine yedi ay boyunca devam etti. Sonra bir gn, zor bir meseleyi grme bahanesiyle, onu yalnz bana odasnda ks trma frsatn buldu. Feda, ieri girer girmez, kard bir bakla Rz'yi tehdit etti. Fahreddin birdenbire kendini geri ekti ve behey adam, benden ne istiyorsun?" diye haykrd. Fedi: "Krsden bizi lanetlediiniz iin zt- lnizin karnn, gsten gbee l<adar yarmal< istiyorum \)/e karlk verdi. Grtlak grtlaa bir kavgadan sonra feda Fahreddin'i yere savurdu ve onun gsnn stne oturdu. Korkuya ka plan lim, piman olduunu ve bundan byle kendisinin bu saldrgan tutumdan vazgeeceini syledi. Feda bu taahhde inanmak istedi ve dzelme konusunda, Fahreddin'den cidd bir sz aldktan sonra, iinde 365 altn dinar bulunan bir anta kard. Bu parann ona ait olduunu ve her yl, dostluuna mukabil bu miktarda bir para alacan syledi. Bundan sonra Fahreddin, slm mezhepleriyle ilgili derslerinde, smiller hakknda krc ifadeler kullanmaktan kanmaya zen gstermitir. Bu deiiklie dikkat eden rencilerinden biri ondan bunun sebebini sordu. Hoca: "Ismilleri lanetiemesinin art olm adn, zira onlarn hem gl hem de keskin delillerinin bulunduu" cevabn verdi (19). Bu hadisenin gerek olmad sanlmaktadr. Bununla beraber Fahred din Rz, yazlarnda smil doktrinlerini btnyle reddederken, bu doktrinleri svgl, mutaassp ve temelsiz delillerle rtmeye uraan Snn bir ilhiyaty knamakta, te yandan bir smil metnini doru drst aktarm olan dier bir ilhiyaty da tebrik etmektedir (20). Rz, bununla Ismilleri hakl karmaya almyor. O sadece, din mnaka ann, rakip hakkndaki doru anlay ve doru haberlere dayanmas
64

ran'da Davet

gerektiini dnyordu. Bu arada slm dnyasnn dou blgelerinde nemli siyas deiiklil<ier meydana gelmiti. Bir sreden beri birlii salam ve Snn slm dncesini yeniden canlandrm olan byk Seluklu sultanl para lanyor, onun yerinde nce ehzadeler veya Seluklu emirleri, bilhere birbirini izleyen Trk g dalgasmn, Orta Asya'dan Ortadou'ya getir mi olduu gebe Trk airet reisleri tarafndan kurulan yeni devletler ortaya kyordu. O srada Trk yaylmas nih snrlarna ulamt. Seluklu devlet yaps yklm ise de, Trk nfuz ve iskn nceki fetih leri berkiterek ve takviye ederek sryordu. Rejimdeki deiiklikler hibir kkl deiiklik getirmedi. Yeni hkmdarlar, Seluklu devletinin, Ehl-i snneti kesin olarak tasvibi de dahil olmak zere, siyas, asker ve dar geleneklerini muhafaza etmeyi daha kolay buldular. Trklerin aznlk ol duklar yerlerde, Fars, Krt ve Arap asll mahall topluluklar ba kaldr dlar ve belli bir bamszlk kazandlar. Fakat Trk beyleri, genel olarak, siyas ittifaklar nedeniyle paralanmlarsa da, eski mahall hkmdarla r bertaraf edip onlarn yerine geme hususunda ortak gaye gttler ve bu alanda byk bir baar kazandlar. XII. asrn sonuna doru Douda yeni bir g belirdi. Komu lkeleri zayf dren skntlardan, bir l kua vastasyla korunmu, Aral glnn gneyinde, eski ve mutlu bir medeniyetin oca olan Harezm l kesi uzanyordu. Trkler, Orta Asya'nn byk bir blmnde olduu gibi buray fethetmiler ve yerlemilerdi. Bataki hanedan. Byk Seluklu Sultan Melik ah'n, oraya vali olarak gndermi olduu bir Trk klenin soyundan geliyordu. Onun halefleri, kendi kimliklerini, ynettikleri lkenin adyla, nceleri byk devletlerin vasallar, sonralar bamsz hkm darlar olarak, eski bir mahall nvan olan ve Harezm'in ah; anlamna gelen Harezmah nvann benimseyerek ifade etmilerdir. Dnyadaki genel kargaa iinde, gelimi ve iyi silahlanm Harezm hkmdarl gvenilir bir snakt. Harezm hkmdar, derhal kendi ynetiminin avantajlarn baka lkelere ve halklara sunmak zorunda olduunu d nd. Harezmah Teki, 1190'a doru, Horasan' igal ederek kendini dou ran'm hkmdar yapyor ve slm dnyasnn byk bir devletine sultan oluyordu. ran Seluklu sultanlarnn sonuncusu 1 1 1 . Turul tara fndan bask altna alnan Badad Abbas halifesi en-Nsr, Teki'ten yardm istedi ve bylece Harezm ordularnn batya doru ilerlemesine, Fley ve Hemedan'n zaptna frsat hazrlad. Turul. 1194'te Rey'de malup ve katledildi. Seluklularn iktidara geliini izleyen birbuuk asr zarfnda, onlarn devleti, slm hkmet sisteminin esasl bir unsuru ol65

Hafler

mutu. Dolaysiyle, Turul'un lm bir boluk meydana getirdi, Harezmah onun yerini tutacal< olan yegne ains olaral< grnyordu. Tei<i, halife en-Nsr'a, i<endini inuzura kabul etmesini ve Badad sultan olarak tanmasn isteyen bir haber gnderdi. Fakat en-Nsr'n kafasn da baka dnceler vard. Halifenin koruyucusu konumuna ykselmeyi arzulayan ve sade mttefik olan Teki, gerekte kendini onun dman olarak buldu. 1180'de, en-Nsr'n halifelie geliinden beri, Abbas halifelii belir gin bir yenilie uruyordu, Yaklak buuk asr zarfnda, Snn slm dnyasnn ismen bakanlar olan halifeler, nce ordu komutanlar ve mer, sonra da sultanlar tarafndan yerlerinden edilmi grnyorlar. Irak'ta Seluklu iktidarnn k, en-Nsr'a, yakalamakta sabrszlan d bir frsat salad. Onun iki hedefi vard: Bir yandan slm dnyas nn din birliini ve bu birliin banda halifenin mnev nfuzunu sala mak; te yandan da Irak'ta, gerek mnada halifenin ynetimi altnda, her trl d mdahale ve etkiden uzak, onun din politikas iin istinat noktas vazifesini grecek olan bir eit din devlet kurmak. O, bu ikinci ve snrl hedefi nce Turul'a, sonra Teki'e kar siyas ve asker m cadele vererek takip etti. slm, yeni bir ihya hareketi eklindeki ilk ve belki de ana hedefe gelince o, din, sosyal ve eitim konularnda bir dizi teebbslerin yaplmasna ve zellikle de sn-aeriyyeci iler ve smillerle bir yaknlamaya imkn vermitir. en-Nsr, bu giriimler sayesin de beklenmedik bir baar kazanmtr. 1 Eyll 1210'da Alamut hkimi II. Muhammed, muhtemelen bir ze hirlenme sonucu ld. Olu Celleddin Haan ona halef oldu. Haan, daha Muhammed'in salnda iken kyamet doktrinine ve uygulamas na kar km ve kendini, byk slm dairesi iinde grme arzusunu aa vurmutu. Cveyn'nin yazdna gre "babas onu, daha ocuk luunda veliaht olarak semiti. Ergenlik ana girdiinde babasnn inancn reddetti; sapk geleneklerden ve kaytsz dnceden nefret etti. Babas, onun duygularn sezince aralarna bir eit soukluk girdi; Birbirlerinden ekiniyorlar ve kukulanyorlard... Bir gn Celleddin Ha an, belki de inanlarnn Ehl-i snnete uygunluu veya babasna kar duyduu soukluktan tr, onun aleyhinde bir fesat evirdi. Badad Abbas halifesine, sultanlara ve dier blge reislerine, hkmdarlk s ras kendine geldiinde bid'at kaldracan ve slama riayeti yeniden salayacan ilve ederek, slma olan inancn bildirdii gizli bir me saj gnderdi. Celleddin, baa geiinden itibaren Mslman olduunu iln etti. Kavmini ve tebaasn, bid'at benimsemelerinden dolay ar
66

ran'da Davet

ekilde azarlad. Onlar, slm benimseme ve eriatn kurallarna ria yet etme konusunda sktrarak bu yolda devam etmeyi kendilerine ke sin bir biimde yasaklad. Bu deiiklikleri haber vermek zere: Badad halifesine, Harezmah Muhammed'e, Irak'n ve dier yerlerin melikleri ne ve emirlerine eliler gnderdi. Kendi durumunu herkese bildirerek, babas zamannn glk ve engellerini ortadan kaldrm olduu iin, zellikle Badad'da onun szlerine inandlar. Yine Badad'da onun slma dnn dorulayan bir bildiri yaynland ve hakknda her trl sevgi iaretleri gsterildi. Ayrca, ona erefli nvanlar tevcih eden mek tuplar gnderildi... Kendisine Nev-mslim lakab verildi. Hkimiyeti bo yunca m ritleri de bu ad kabul ettiler." Psikolojik bakmdan Hasan'n, smil olan babasyla derin bir anlamazlk halinde bulunmasna kar lk, koyu Snn olan annesine kuvvetle balanm grndn ekle mek ilgintir. Anlaldna gre Kazvin halk, eski komu ve dmanlarnn, ihti dasnn doruluu hakknda baz tereddtler gstermi ve Celleddin onlar, kendi samimiyetine inandrmakta byk glk ekmitir. O, eh rin ileri gelenleriyle mnasebet kurdu ve onlar kaledeki ktphaneyi tef ti etmek ve tasvip etmedikleri eserleri karmak zere Alamut'a bir he yet gnderme konusunda ikna etti. Bu ktphane, Haan Sabbah'n yazdklanyla Celleddin Hasan'n atalar ve selefleri tarafndan yazlm kitaplar ihtiva ediyordu. Cveyn'nin kaydna gre "Celleddin. Kazvinii delegelerin nnde, onlarn tevikiyle bu kitaplann yaklmasn emretti. Atalar ve bu propagandann failleri aleyhine aktan aa hakaret ve beddualarda bulundu. Ben Kazvin ayn ve kadlarnn ellerinde Cel leddin Hasan'n dikte etmi olduu bir mektup grdm. inde slm benimsediini ve eriatn hkmlerini kabul ettiini, atalan ve gemile rinin dallet ve saplantlarndan kurtulduunu ifade ediyordu. Mektubun bana kendi eliyle birka kelime yazm; sz, babas ve dedesine gel diinde ise, kendi kurtuluunu aklad ifadelerine u bedduay ekle miti: "Allah onlarn kabirlerini atele doldursun" (21). H.609 ylnda (1212-1213) Celleddin'in annesi hacca gitti. Ba dad'da sayg ve hrmetle arland. Ne yazk ki onun ziyareti, Mekke e rifinin yeeninin bir cinayete kurban gittii zamana rastlad. Oysa, erif ile yeeni arasndaki benzerlik o kadar oktu ki, erif kendisinin hedef alnan kurban olduuna ve ktilin, halife tarafndan gnderilmi bir Ha olduuna inandrld. fke ile rakl haclara saldrd ve mallarn yamalad. Onlara, byk ksm Alamutlu hanm tarafndan denen ar bir para cezas verdi. Bu aksilie ramen Celleddin, Mslman ittifak67

Haler

lann muhafaza edebildi. Kendisiyle karlkl hediyeleip yardmlat Arran ve Azerbaycan hkmdarnn en byk dostu oldu. Her ikisi de Bat ran'a hkim olan ortak dmana kar savamak iin glerini bir letirdiler. Bu ite onlar, birlikte tahrik ettikleri halife tarafndan destek lendiler. Halife, Mamut hkimine de farkl ekilde bir destek verdi. "Celleddin Irak, Arran ve Azerbaycan'da birbuuk y l kaldktan sonra Alamut'a dnd. Seyahatlan ve bu lkelerdeki ikametleri esnasnda isima men subiyeti gitgide tannmt ve Mslmanlar onunla artk serbeste ve sk sk gryorlard. Geyln emirlerine, onlarn kzlaryla evlenmeyi teklif etti." Byle korkun bir talibin tekliflerini kabul veya reddetmekten aka ekinen emirler, sonunda kendi rzalarn halifenin muvafakatna baladlar. Alamut'tan Badad'a derhal bir haberci gnderildi ve halife slm hukukuna uygun olarak" kzlarn Celleddinle evlendirme konu sunda, emrlere izin veren bir mektup yollad. Bu karar temin eden Celleddin, Geylnl drt prensesi e olarak ald. Onlardan biri, bir son raki imam dnyaya getirme ayrcalna sahip olmutur (22). Celleddin'in din, asker ve evlilikle ilgili maceralar onun durumu nun kayda deer gcn aklar. O, anilikte ve arlkta, kyamet uygu lamasn gerekletiren karardan daha geri olmayan bir kararla bu uygu lamay ortadan kaldrd ve yeniden eriat hkimiyetini tesis etti. Khistan ve Suriyedeki 1er de onu izledi. Seferleri srasnda ondan ncekilerin hibiri yapmad halde o, Alamut'u terketti ve bir aksilik kmadan bir buuk yl boyunca oradan uzak kald. Devlet memurlarn ve din adam larn ldrmek zere casuslarn gndermek yerine, taralar ve ehir leri fethetmek iin ordular sevk etti. Kylerde camiler ve hamamlar ina ettirerek hkimiyeti altndaki blgenin, eski bir Ha yuvas halinden, komularna evlilik balaryla bal olan, hatr saylr bir emret haline dnmesini salad. Dier hkmdarlar gibi Celleddin de ittifaklar akdetmi ve ittifaklar deitirmitir. Balangta Harezmah desteklemi ve Rudbar'da hut beyi onun adna okutmu grnyor. Sonra tabiliini, zellikle Harezmah'n hizmetine girmi olan asi bir emri ve ayrca bir Mekke erifini ci nayet yoluyla etkisiz hale getirerek, eitli ekillerde yardm ettii halife ye transfer etmitir. Daha sonra. Douda ortaya kan yeni ve korkun gc tanmakta acele etti ve bu yeni gcn dostluunu kazanmaya a lt. smillerin dediine gre "Cihan imparatoru Cengiz Han Trkis tan'dan hareket ettii vakit, daha slm lkelerine varmazdan nce, Celleddin ona gizlice eliler gndermi ve ona itaat ve balln sun
68

ran'da Davet

mak iin mektuplar yazmtr. Bu, en azndan mlhitlerin syledii ey dir. Bununla birlikte, cihan fatihi olan mparator Cengiz Han'n ordulan slm lkelerine girdikleri bir srada, Sr-Derya nehrinin bat tarafndan ona eliler gnderen, ona sayglarn sunan ve ballk yemini eden ilk hkmdar Celleddin olmutur" (23). 1221 Kasm'nda, henz on yllk bir saltanattan sonra Alamut hkimi ld. "Celleddin dizanteriye yakalanmt. Kzkardei ve baz aile fertlerinin de itirakyla kendi hanmlan tarafndan zehirlendii zan nedildi. Celleddin'in, kendi vasiyetiyle devletine ynetici ve olu Aladdin'e vas tayin ettii vezir, bu phe zerine onun akrabalarndan byk bir ksm n ve bu meyanda onun kzkardeini, hanmlann, ne dimlerini ve srdalarn lme evketti, bir ksmn da yaktrd" (24). Celleddin'in eriata dn, Ehi-i snnet ve halifelik ile uzlamas farkl ekillerde yorumlanmtr. Cveyn ve iranl dier Snn tarihilere gre bu yeni durum, gerek bir ihtidann, gemilerin yanl inan ve detlerinden vazgemenin ve kendi halkn, ok fazla uzaklam olduk lar gerek slm yoluna geri getirme arzusunun bir ifadesidir. Halife, Hasan'n inancndaki samimiyetine inanm grnyor. Onun Geyln'dan yapt evlilikleri tasvip etmek, Mekke'ye hac seyahati srasnda annesini iyi karlamak suretiyle, bir ittifakn gereklerini aan sevgiler gstermitir. Sonunda Kazvinli pheciler bile Celleddin'in samimiyeti ne inandlar. Bu konuda, alt asr sonra, f^eternih Viyanasnda ok farkl bir gr ortaya atan Joseph von Hammer deiik bir tavr taknmtr. Ona gre "byk ihtimalle, Celleddin'in tantanal bir ekilde iln edilen ihtidas, ancak onun politikasnn ve derin bir riyakrlnn rndr. Zira babas, ykc doktrinlerini byk bir istekle yaymak suretiyle, din adamlannn beddualarn ve hkmdarlarn verdii srgn cezalann smillerin zerine ektii halde, Celleddin'in smil otoriteyi yeniden kurmaktan baka bir amac yoktu. Onun becerikli bir biimde inan de itirmesi, std- zam nvanm emr nvanyla deitirmesine de frsat veriyordu. O devirde Haler gibi Cizvitler de, mahkemeler ken dilerini srgn, Vatikan ise datmakla tehdit edince, kendi yazarlarn dan birou tarafndan ifade edilmesine ramen, ihtill ve kral ldrme konusundaki retilerini inkr ettiler ve tarikatn gerek akideleri olarak gizliden gizliye uyduklar kurallan halkn nnde yasakladlar" (25). Bu deiiklikler, smiller hakknda baz aklamalar gerektiriyor. Onlar, her ne kadar d dnyann gznde yle grnseler de, mahall bir reise bal blgesel bir emrlii ve kk apta basit bir suikastlar ve ktiller etesini tekil etmiyorlard. Aksine onlar, bir mezhebin, gc
69

Haler

n parlak bir gemiten ve evrensel bir davetten alan koyu taraftarlary d. Btn samimi inan sahipleri gibi, btnlklerini ayn ekilde koru mak ihtiyacn hissediyorlard. O halde btn bu deiikliklere -eriattan kyamete, daha sonra eriata bal bir smillie dnmek zere Snn lie szde gei- din bir mna vermek gerekiyordu. iki prensip buna cevap vermitir; Bir yandan takyye prensibi, yani tehlike karsnda, kendi inanlann gizleme; te taraftan ardarda gelen gizli ve aikr devirler konusundaki eski smil anlay. Bu devirlerden herbiri, yeni bir mesaj getiren imam tarafndan balatlm zahir eriat ve btn hakikat dnemlerine tekabl eder. XIII. asra ait smil kitab; "eriatn kabuunun hkim olduu her peygamber dnemi gizlenme d nemi, peygamberlerin getirdii eriatlarn btn hakikatlerine sahip olan her kim devri ise kyamet diye adlandrlm tr (26) diyor. Yeni bir gizlenme devri 1210'da, Celleddin Haan ile balamt. Bu defa gizle nenler, nceki gizlenme devirlerindeki gibi, imamlarn kendileri deil fa kat grevlerinin gerek tabiatyd. Btn hakikat gizlendii zaman er' hkmn hangi d grnnn benimsendii pek nem arzetmiyordu. Celleddin'in yerine, dokuz yandaki yegne olu Aleddin Muhammed gemitir. Snn Islm dnyas ile bir uzlama siyasetini de vam ettirmi grnen Celleddinin veziri, bir sre iin Alamut'un gerek hkimi oldu. Bununla beraber bir tepki olumaya balyordu. eriata ria yet smil memleketlerinde artk zorla kabul ettirilmiyordu; hatta fiilen bundan vazgeildii bile anlatlmaktadr. Cveyn ve teki ran tarihile ri, bu deiiklikleri yeni imama balyorlar: Aleddin, aslnda kk bir ocuktu ve hibir eitim grmemiti. Ancak onlarn yanl inanlarna gre... imam ister ocuk olsun, ister ergen veya ya/t olsun esas itiba riyle ayndr; onun dedii veya yapt herey mutlaka dorudur. Bunun iin Aleddin'in ald herhangi bir karar hibir fani knayamazd ve ... onun cezalandrlmasn, t verilmesini veya rehberlik edilmesini ho grmyorlard... lerin idaresi kadnlann eline dt ve babasnn at m olduu temeller ykld... onun babasndan korkularna eriat ve slm benimsemi grnenler, gerekte bozuk kalpleri ve kark ruhla rnn iinden hla dedesinin sapk inancna bal kalmlard. A rtk b yk gnah ilemelerine engel olacak ve cesaretlerini kracak hi kimse grmedikleri iin, bir defa daha sapk inanlanna dndler... ve... yeni den g kazandlar. slm gnlden kabul etmi olan dierleri ise kor kuya kapldlar ve Mslman olduklar gereini yeniden saklamaya baladlar. Be alt sene hkm srdkten sonra, bu ocuk melankoli hastal
70

randa Davet

na yakaland. Kimse ona kar kmaya cesaret edemiyordu. Emretindeki i ve d iler hakkndaki btn raporlar kendisinden gizli tutu luyordu. Hibir mavir, ona bir ey sylemeye asla cesaret edemiyor du. Onun dahli olsun veya olmasn, soygunculuk, haydutluk ve saldr ganlk lkede olaan eyler haline geldi. O, aldatc szler ve ihsanlarla byle bir gidii mazur gsterebileceini mit ediyordu. Hadiseler haddi anca hayat, hanmlar, ocuklan, evi, emreti ve zenginlikleri bu an lamsz bunama yznden kaybolup gitti" (27). Bu glklere ramen mezhebin ilerini ynetmek iin yetenekli kimseler hla vard ve Aleddin'in saltanat devri fikr ve politik adan fa al bir dnem oldu. Mslman bir bakann, bilinen vazifelerinden veya hretlerinden biri, ilim ve irfan tevik etmektir. smil imamlar, bu ko nuda hi de gerici grnmemilerdir. Alamut ktphanesi mehurdu Cveyn bile, ar dman olmakla birlikte orayla ilgilenmesini bildi- ve o devirde d memleketlerden nice lim cezbediyordu. Bunlardan en mehuru Alamut'ta yllarca ikamet etmi olan, felsefeci, ilhiyat ve ast ronom Nsrddin Ts (1201-1274) idi. Bu srada o, smil olarak gei niyordu ve hakikaten, mezhebin hla kabul ettii nemli kitaplar yazd. Daha sonra o, kendinin Oniki-imamc i olduunu iln etti. smillerle yaknlamasnn ise gnlsz olduunu ileri srd. ayet o bu ekilde davranm ise, onun bu ballklarndan hangisinin takyyeden kaynak land bizim iin phelidir. randaki durum, Aleddin'in saltanatnn ilk yllar boyunca yeni bir smil yaylmasn kolaylatrmtr. Mool istil dalgas Harezm mpa ratorluunu sarsmt. Son Harezmah Sultan Celleddin, harabe halin deki devletini yeniden ihya etmeye bouna urarken, smiller kendi emrliklerini geniletmeyi baaryorlard. Yine bu devirde, Girdkh kale sinin yaknndaki Damgan ehrini ele geiriyorlar ve Harezmah'n, 1222'ye doru dlerin katliamn emrettii Rey ehrini almaya teebbs ediyorlard. 1227'de Sultan Celleddin, Ismilleri, atekesi kabul etmeye ve Damgan ehrinden dolay kendisine vergi demeye zorluyordu. Bundan bir sre nce Orhan adl Harezmli bir subay, KiJhistan'daki smil toplu luklarna kar yaplm basknlara misilleme olarak ldrlmt. Ha rezmah Celleddin'in biyografi Nesev, bu olayn canl bir tasvirini yap mtr. " smil, bu civardaki bir yerde Orhan'a saldrdlar ve onu l drdler; sonra ellerinde hanerleriyle Aleddln'e ballk l atarak ehre girdiler. eref'l-mlk'n saraynn kapsna vardktan sonra, di van dairelerine daldlar. Ancak bu srada o, sultann saraynda oldu
71

Haler

undan kendisini bulamaynca onun hizmetilerinden birini yaraladlar. Baarlarndan tr gururlanarak ve ballk naralar atarak dan k tlar. Halk, taraalardan onlar taa tuttu ve para para etti. Yine de son nefeslerine kadar bizler, std- zam Aleddin'in dostlaryz diye barmaya devam ettiler". Oysa bu srada, Alamut elisi Bedreddin Ahmed, sultann lkesine varmaktayd. Bu olaylar renince, haliyle kendisine yaplacak olan karlama hakknda endie duydu ve yoluna devam edip edemeyeceini veya dnp dnemeyeceini sormak zere vezire mracaatta bulundu. Kendi hayatndan korkan vezir, smii elisinin varlnn, "Orhan'a re va grlm kt talihten istikbalde kendini koruyacan" dnerek, ad geen eliyi kabul etmekten ziyadesiyle memnun oldu. Bundan dola y eliyi, yanna gelmesi iin sktrd ve vazifesinde kendisine yardm etmek zere elinden geleni yapmay vaat etti. Eli ve korkun davetlisinin dostluunu kazanmak iin elinden geldi ince gayret eden vezir, birlikte yol aldlar. Fakat bunlarn dostluu nemsiz bir olay yznden bozuldu. "Bedreddin, Serat ayrna varld nda, hep beraber iki iildikten sonra, sarholuktan sinirlerin gevedi i bir srada, iinden geenleri syleyerek yle haykrd: Senin bura daki ordunda, o kadar iyi yerlemi smiller vardr ki, hasekilerinden ayrdedilmezler. Bu smiiierden bir ksm sultann kapcbas tarafn dan istihdam edilirken, bir ksm da senin ahrlarnda hizmet grmekte dirler. Sonra eref'l-mlk, Bedreddin'e, onlardan birka tanesini getirt mesi ve koruma iareti olarak boyun atksn vermesi iin srar edince o, be Ismiliyi ard. Bu be kii derhal ortaya ktlar. lerinden eref'l-mlk'e hitap eden saygsz bir Hind ona yle dedi: Gnn birin de, herhangi bir yerde seni ldrebilirdim; ayet bunu yapmadysam se ninle ilgili planm uygulamaya koyma emrini beklediimdendir. Bu sz leri iiten eref'l-mlk srtndaki kaftan frlatt ve s rf gmlekli halde unlar syleyerek oturdu: Btn bunlar niye? Aleddin benden ne isti yor, onun, benim kanma susamas iin ben hangi hata veya kusuru i ledim? Ben sultann klesi olduum gibi onun da klesiyim. te ben elinizdeyim, bana istediinizi yapn. Hadise sultana haber verildi; eref'lmlk'n mdaras onu fkeye bomutu. Sultan derhal ona, bu be fedayi, diri diri yakma emrini gnderdi. Vezir, onlar hakknda bouna a f diledi ve emri yerine getirmeye mecbur oldu. eref'l-mlk'n adrnn giri ksmna, iine be Ismilnin atlaca byk bir ate yakld. Bu adamlar, ate kendilerini yakarken: Biz std- zam Aleddin'in dost laryz diye haykrmay srdrdler. Sesleri ancak, ruhlar rzgarn
72

ran'da Davet

uzaklara savurduu kl haline gelmi bedenlerini terkedince kesildi". Alnan bu tedbirden baka sultan, ihmalkrlndan dolay cezalandr mak iin kapcbay da idam ettirdi. Nesev, hadiseye batan sona ahit olmutur; "eref'l-mlk'n ya nnda bulunuyordum: Berdaa'da bulunduumuz bir gnde, Alamut'tan Selahaddin lakapl bir eli geldi ve eref'l-mlk'e; Sen be Ism iliyi yaktrdn. Eer hayatn kurtarmak istiyorsan onlardan her biri iin top lam 10.000 dinar demeye mecbursun dedi. Bu szler eref'l-mlk' akna evirdi ve yle bir korkuya drd ki birey yapacak veya d necek durumda deildi. Eliye allmam biimde itibar gsterdi ve kendisini hediyelere bodu. Sonra benden, anlama mucibince, smillerin devlet hzinesine demeye mecbur olduklar ve yeknu 30 bin dinar bulan vergiyi, yllk 10 bin dinardan aa indiren bir karar ka leme almam emretti. Bilhere eref'l-mlk bu emirnamenin zerine kendi imzasn koydu" (28). Harezmah ile smiller arasndaki bu anlamann fazla etkisi ol mad. smiller, Harezm devletinin iki byk dman olan batda halife, douda Moollarla dostane mnasebetler srdrrken, iki taraf arasnda zaman zaman anlamazlklar kmaya devam etti. 1228'de Ismil elisi Bedreddin, Mool sarayna gitmek zere Amu-Derya nehrini geti. Bat ya doru ilerleyen yetmi kiilik bir smil kervan, Anadolu'ya gitmekte olan bir Mool elisi, kervanla birlikte seyahat ediyor bahanesiyle Harezmliler tarafndan durduruldu ve imha edildi. smiller ve Harezmliler arasndaki uyumazlk zaman zaman arpmalar, cinayetler ve mza kerelerle canl bir ekilde yllarca devam etmitir. Bir defasnda Nesev, Damgan'n vergi cretini istemek iin Alamut'a eli olarak gnderildi. O, bu grevini iftiharla yle tasvir eder: "Aleddin beni, sultann dier elilerine asla gstermemi olduu biim de izzet ve ikramla karlad. deta hediyelere bodu; hil'at ve para ola rak her zaman dattnn iki katn verirken bana yle dedi: ite ce sur bir adam. Bu karakterdeki insanlara yaplan iyilikler asla boa gitmi deildir. Hem ayn hem nakd olarak aldm hediyelerin tutan 3.000 di nar buldu. Bylece ben, her biri atlastan mamul birer elbise, klah, krk ve kaftan ihtiva eden; birincisi saten kincisi krepdin astarl iki hil'at, 200 dinar deerinde iki palaska, yetmi para eitli elbiselik ku ma, eyer, dizgin ve koum takmyla beraber iki tane at, at kuyruktan, 1.000 dinar, eyer takml drt tane at, bir katar Baktrian devesi ve niha yet maiyetimdeki kimseler iin 30 hil'ata sahip oldum" (29). Abartma ih timali gz nnde bulundurulsa bile, Alamut hkiminin bu dnyada ok
73

HaUer

miktarda gzel eylere sahip olduu aktr. Ismillerin tek kaygs Harezmah'la anlamazlklar deildir. So nunda, kendi memleketlerine ok yakn olan Geyln hkimleriyle de kav gaya baladlar. Celleddin Hasan'n lmnden sonra bu ehirdeki nibelerin ksa icraat, onlarn mnasebetlerini pek iyiletirmedi. Bir sre iin Geyln'da, Tarim civarnda, ilve bir yer ele geirdiler. Buna karlk, Kazvinli eski dmanlaryla mnasebetleri nispeten dostane oldu. Aleddin Muhammed, Kazvinli bir eyhin sadk bir mridi bile oldu. Her yl bu eyhe, yiyecek ve iecek iin harcayaca 500 altn dinar ba olarak gnderiyordu. Bir gn eyh, saptmlarn parasyla yaadn dan dolay kendisini ayplayan ehir sakinlerine: "mamlar, mlhitlerin kann ve parasn almay meru kabul etmilerdir. Onlar, kendi arzula ryla para verdikleri zaman, bu meruiyet phesiz iki tarafl olur" diye rek cevap verdi. Aleddin, Kazvinlilere, srf eyhten tr bu ehre iyi davrandn yle aklamtr: "Eer orada eyh bulunmasayd, Kazvln'in tozunu sepetlerle Aiamut kalesine tardm." (30). Savalar, aknlar ve cinayetlerin ortasnda Haler, davet ve inan deitirme konusunda ilk gayelerini unutmamlardr. Aa yukar bu devirde, Hindistan'a inanlarn sokmay baararak en byk zaferlerini kazanmlardr. Musta'lci smillerin Eski Daveti bu lkede, zellikle Gucerat sahilinde nesillerden beri kesin olarak yaylmt. O srada ranl bir d. Yeni Davet\, bilhere mezhebin ana merkezi olacak bulunan gney Hindistan'a yaymaya gelmitir. Cveyn ve dier ranl Snn tarihiler, melankoli ve cinnet krizleri geiren, nndan km bir sarho gibi grnen Aleddin Muhammed hakknda, son derece dmanca bir portre izdiler. O, hayatnn son yl larnda, ocukluundan beri imamete vris olarak semi bulunduu b yk olu Rkneddin Hrah ile anlamazlk halinde idi. Bilhere Al eddin, oullarndan bir bakas lehine olmak zere bu kararn bozdu; fakat smiller "Kendi prensiplerine bal kalarak, bu durumu kabul et mediler ve sadece ilk tayinin geerli olduunu iln ettiler". 1255'te, baba ile oul arasndaki anlamazln sonu, bir krize d nt, Ayn yl, "Aieddin'in cinneti fazlalat ve... Rkneddin'e olan f kesi artt... Rkneddin, kendisinin gvenlikte olmadn hissetti... ve bundan dolay firar etmeyi, Suriye'deki kalelere gidip onlan ele geir meyi veyahut da hazineler ve yiyeceklerle dolu olan Alamut, t^eymundiz ve Rudbar'daki dier baz kaleleri zaptetmeyi ve... kar koymay ta sarlad. Aieddin'in maiyetindeki vzera ve merann ou, ondan korkmaya baladlar. Zira hi kimse kendini emniyette hissetmiyordu.
74

ran'da Davet

Rkneddin onlar u konuma ile ikna etti: Babamn kt gidiat dolaysiyle Mool ordusu bu ijlkeye saldrmaya niyetlenmitir. Babama gelince, hibir ey ile uramyor. Ondan ayrlacam ve yeryz impa ratoruna (Mool Han) ve onun memurlarna itaat etmek zere eliler gndereceim. Bundan sonra, lkemde hibir kimsenin kt bir i yap masna izin vermeyeceim. Bylece, bu lkenin ve bu halkn hayatta kalmasn salayacam". smil reisleri durumun ciddiyeti karsnda, Aleddin'in ahsna kar kmamakla birlikte, Rkneddin'i, babasnn adamlarna kar des teklemeyi kabul ettiler. Ruh hastas olan Aleddin ise saygdeer bir kimse olarak kalyordu. Zira ona ilimek bir saygszlk ve ihanet idi. Ne mutlu ki, smillerin tamam veya birou ac veren bir tercih yapmak zorunda kalmad. Bu anlamadan yaklak bir ay kadar sonra Rkneddin hastalanm ve yataa dmt. O, gz nnde bitkin bir ekilde istirahat ederken, babas Aleddin, Cveyn'nin sylediine gre sarholuktan szp kald bir srada, mehul saldrganlar tarafndan katledildi. Bu hadise 1 Aralk 1255'te cereyan etmitir. Ha stadnn, kendine ait bir kalede katli birok pheler dourdu ve ar sulamalara sebep oldu. mamn maiyetinden, cinayet mahallinin yaknnda grl m olan baz kimseler lme havale edildi. Onun en yakn arkadala rndan oluan bir ksm kimselerin, ona kar bir suikast hazrlam ve cinayeti gerekletirmek iin Kazvinli yabanclar ieriye alm olduklar iln edildi. Daha sonra sulunun kimlii hakknda mutabakat saland; pularnn akl, Aleddin'in gzde adam, gece gndz ayrlmaz refki ve her konuda srda olan Mzendernh Hasan'n ktil olduunu, hadiseden bir hafta sonra meydana kard ve herkesin bu gerei gr mesine imkn verdi. Yine anlatldna gre Haan, ayn zamanda Aleddin'in sevgilisi olan karsna cinayetin gereklerini sylemi, o da bu srr Rkneddin'e aklamtr. Ne olursa olsun, bir hafta sonra Ha an, ocuklarndan iki kz ve bir olu ile birlikte ldrlm olup, cesedi yaklmtr. Rkneddin ise babasnn yerine gemitir" (31). jsmiller, Aleddin Muhammed'in iktidarnn sonlarna doru, en korkun dmanlar olan Moollarla son bir atmaya ynelmilerdi. 1218'de Cengiz Hann ordular Sr-Derya'ya ulamt. Onun Dou As ya imparatorluu, bylece Harezm devletinin kap komusu oluyordu. Bir snr hadisesi, Moollar iin, derhal batya doru yeni bir ilerleme ba hanesi oldu. 1219'da Cengiz Han, birlikleriyle beraber Sr-Derya'y gei yor ve slm lkelerinin iine giriyordu. 1220de eski Mslman ehirleri Semerkant ve Buhara'y ele geiriyor ve Amu-Derya'ya ulayordu. Bir
75

HafTler

yl sonra bu rma da geiyor, Belh, Merv ve Niapur'u zaptediyor ve btn dou slm dnyasna egemen oluyordu. Han'n 1227 ylnda ve fat ancak ksa bir faslaya neden oldu. 1230'da onun halefi, ilk olarak zayf Harezm devleti zerine saldnyordu. 1240'ta Moollar, btn Bat ran' zaptetmilerdi; Grcistan', Ermenistan' ve Mezopotamya'nn ku zeyini de igal ediyorlard. Son saldr XIII. yzyln ortasnda vuku buldu. Byk Han, Msr gi bi uzaklarda bulunan, btn slm lkelerini hkimiyet altna alma emriy le, Cengiz Han'n torunu olan kardei Hlg komutasnda Moolis tan'dan bir ordu gnderdi. Birka ay zarfnda uzun sal svariler, yollan zerindeki her yeri zaptederek, ran yldrm gibi getiler; 1258'in Ocak aynda Badad ehri zerine yneldiler. Sonuncu halife, ksa ve fayda sz bir direnme teebbsnden sonra bouna aman diledi. Mool sava lar ehri basknla ele geirdiler ve yamaladktan sonra yaktlar ve ni hayet 20 ubat gn, halife ve onun hanedanndan olup ele geirilenle rin hepsi ldrld. Bu hadise, be asr boyunca, Snn slm dnyas na itibar reislerini salam bulunan Abbas hanedan iktidarnn sonu oldu. Alamut imamlar, slm dnyasn igal eden putperest Moollara kar mdafaa konusunda, dnemin dier Mslman hkmdarlar gibi birlik olmaktan uzaktlar. Harezmah ile mcadele halinde olan Halife en-Nsr, Harezm devletinin teki ucunda yeni ve tehlikeli bir dmann ortaya kmasndan rahatsz olmamt. Kendisiyle mttefik olan mam Celleddin Haan, Han'a ilk iyi dilek mesajlar gnderenler arasnda idi. Bu yeni tehlike karsnda, smillerin Snn komularyla bazan bir da yanma iine girdikleri de gerektir. Cengiz Han, ran'n dousunu igal ederken, Khistan'daki smil reisi, Snn mltecileri kendi yuvalannda merte arlamt. Onun hakknda Mslman bir ziyareti yle diyor: Ben ok bilgili... hikmet sahibi, bilim ve felsefeye deli gibi k bir adam tandm ki, Horasan'da onun gibi bir filozof ve lim grlmemitir. O, ya banclar ve yoksul yolculan ok severdi. Kendine yaklaan Horasanl Mslmanlara gelince, onlar korumas ve himayesi altna alyordu. Bundan dolay meclislerinde, Horasan'n en dikkate deer limlerinden bazlar bulunuyordu... Onlarn hepsini izzet ve ikramla karlam ve kendilerine ok nazik davranmt. Bu konuda aklandna gre, Ho rasan'n yaad anari yllarnn ilk iki- y l zarfnda, limler ve fakir yabanclar, onun hzinesinden ve ahrndan 1.000 hii'at ve 700 binit ta kml at alm tr." smil merkezlerinin, byle faaliyetler yapabilmek iin her trl saldndan korunmu olmas gerekiyordu. Bununla beraber va
76

ran'da Davet

tandalar onu, ok gemeden, cmertliinden tr Alamut'a ikayet et tiler. smii parasn yabanclara daha az datan bir vali istediler ve is teklerine ulatlar. Tarihi Minhc-i Sira Czcn, Sistan hkimleri ad na, Khistan'daki smii merkezlerine defa gitmitir. O, bu seyahatlarn, ticaret yollarnn yeniden almas amacn gden diplomatik vazi feleri ve putperestlerin aknlar yznden" Dou ran'da az bulunan "giyecek ve dier zorunlu ihtiya maddelerini" satn almak suretiyle te min etmek iin yapmtr (32). uras aktr ki Khistan ismilleri kendi dokunulmazlklarndan yararlanyorlard. smillerle Moollar arasnda birka anlama mevcut idiyse de, b uzun zaman devam etmedi. Asya'nn yeni sahipleri, mfrit yelerden oluan bu tehlikeli grhun, bana buyruk devam etmesine msamaha gsteremezlerdi. Dostlar ve mttefikleri arasnda, ismillerin arzettii tehlikeyi onlara hatrlatacak dindar Mslmanlar da vard. Anlatldna gre Kazvin bakads, Han'n huzuruna zrhtan gmlekli olarak kt ve devaml bir ldrlme tehlikesi yznden elbiselerinin altnda mtemadi yen zrh tamak zorunda olduunu syledi. Uyar ciddiye alnd. ran'da bulunan bir Mool kumandan, Han'a kendisinin en inat iki dmannn halife ve smiller olduunu bildirdii zaman, o srada Moolistan byk meclisinde bulunan bir smii elisi kovuldu. Karakurum'da, smii fedalerinin bir saldrsndan Han' koru mak iin tedbirler alnd. 1256'da Hlg, askerleriyle ran'a yrdn de, smii kaleleri onun ilk hedefini tekil ediyordu. ran'da duraklam bulunan Mool ordusu, ran'a gelmezden nce, Mslmanlarn tevikiyle Rudbar ve Khistan'daki smii slerine sal drm, ancak snrl bir baar kazanmt. Khistan'a yaplan saldn, mukabil bir smii saldnsyla pskrtlm ve Byk Girdkh kalesi baskn tam bir baanszlkla sonulanmt. ayet yeni imam, bu konu da baka trl karar vermi olmasayd, smiller kendi kalelerinde Mo ol saldrlarna kar uzun sre direnebilirlerdi. Moollara kar direnmek ya da onlarla ibirlii yapmak, Rkneddin Hrah babasyla kar karya getiren problemlerden biridir. Rkned din, iktidara geldiinde, Mslman komularyla bar yapmaya teeb bs etti: "babasna ait dzenlemelerin aksine davranarak, bu topluluk larla dostluun temellerini atmaya balad. Ayrca, btn blgelere, adamlarnn Mslmanca yaamalarm ve yollan gven altnda tutma larn emreden mesajlar yollad". Bylece ierideki durumunu gven al tna aldktan sonra, Hemedan'daki Mool kumandan Yasavur Noyan'a bir eli gnderdi. nk Yasavur, saltanat sras imdi Rkneddin'e
77

Haler

geldii iin ona, itaat yolunu tutacan ve dostluk yolundaki mevcut en gelleri kaldracan bildirmesini emretmiti" (33). Yasavur, Rkneddin'in, itaatini arzetmek zere, Hlg'ye bizzat gitmesini salk verdi. smil imam ise, kardei ahinah' gndererek orta yolu tuttu. Mooilar, aniden Rudbar'a girmeye teebbs ettiler. An cak, mstahkem mevziler iine yerlemi olan Ismiiler tarafndan geri pskrtlnce, mahsulleri tahrib edip geri ekildiler. Bu arada, dier Mo ol gleri Khistan' istil etmi ve birok smil merkezini ele geir miti. O srada, ahinah'n eliliinden memnun kaldn bildiren Hlg'den bir mesaj geldi. Rkneddin'in, bizatihi hibir su ilemediini, ayet kalelerini yktrp bizzat itaat arzetmeyi kabul ederse, Mool ordu larnn onun topraklarn esirgeyeceini ilve ediyordu. Rkneddin oya lama yoluna gitti. Kalelerinden bazlarn ykt; fakat Alamut, Meymundiz ve Lemeserde ancak szde ykmlara balad. Kendinin huzura varmas iin ise bir yl sre istedi. Bu arada Girdkh ve Khistan'daki valilerine: "Hann huzuruna karak ballk ve itaatlann bildirmeleri" emrini gn derdi. Onlar da bunu yaptlar; fakat Girdkh kalesi smillerin elinde kal d. Rkneddin'e gnderilen bir mesajda Hig, ondan, derhal Demvend'de kendine katlmasn ve eer be gnlk sre ierisinde gele mezse olunu nden gndermesini istedi. Rkneddin ona, yedi yandaki olunu gnderdi. Hig, bu ocu un, onun gerek olu olmadn zannetmi olmal ki, ok gen olduu bahanesiyle geri yollad ve Rkneddin'in, ahinahn yerine kendi kar delerinden bir bakasn gndermesini istedi. Bu arada Mooilar Rud bar'a yaklamlard. Rkneddin'in elisi Hlg'ye ulatnda, Alamut'a yaya olarak ancak birka gnlk mesafedeydiler. Moolun cevab bir ltimatom eklinde oldu: ayet Rkneddin Meymundiz kalesini yka ve kendisi bizzat Han'n huzuruna gelirse, hametli hkmdarn iyi niyet gsterisine uygun olarak, izzet ve ikramla kabul edilir; fakat yaptklar nn sonularn iyi dnmezse ona ne olacan yalnz Allah bilir" (34). Bu srada Mool ordular Rudbar'a giriyoriar ve kalelerin civarnda mevzileniyoriard. Rkneddin'in ikamet etmekte olduu Meymundiz kuatma sn yneten kii ise, Hlg'nn bizzat kendisiydi. Grnd kadaryla, smillerden teslim olmay ve Hlg'den mmkn olan en iyi artlar elde etmeyi dnenlerie, sonuna kadar sa vamay tercih edenler arasnda gr ayrlklar vard. Rkneddin'in bi rinci grten olduu ve bu politikasnda astronom Nsrddin Ts gibi mavirier tarafndan tevik grd bilinmektedir. Ts, hakl olarak,
78

ran'da Davet

teslim olduktan sonra Moollarla ahsen uzlaabilecei ve onlarn hima yesi altnda yeni bir hayata balayabileceini mit ediyordu. Sylendii ne gre bu Ts, astrolojik durumun, aleyhte olduu bahanesiyle, imama teslim olmasn tavsiye etti. Yine bu Ts, Rkneddin'in isteiyle, teslim artlarn grmek zere, son bir grev iin kuatmaclann kararg hna giderek Meymundiz'i terketti. Hig, Rkneddin'i, ailesi, adamlar ve hzineleriyle birlikte huzura almay kabul etti. Cveyn'nin dediine gre; "Rkneddin... ballk iareti olarak hzinelerini takdim etti. Hazi neler, nnn brakm olduu izlenim kadar gz kam atrc deildi; fakat hepsi buydu. Kalede hi birey kalmamt. Hzinenin byk ks m Han tarafndan, kendi askerlerine datld" (35). Rkneddin, onun baz fantazilerini yerine getiren Hig tarafndan iyi karland. Onun Baktrian develerine olan tutkusunu bilen Mool h kmdar, kendisine bu rktan yz dii deve verdi. Bununla beraber bu hediye, deve greleriyle ar derecede ilgili olan Rkneddin'e kfi gel medi; hayvanlarn remesini de bekleyemezdi. Bunun zerine, otuz er kek deve iin sipari verdi. Dier dikkate deer bir ltuf, k olduu ve urunda hkmdarlktan vazgemeye hazr olduu -tabi bu lafn gelii sylenmitir- bildirdii bir Mool hanmla evlenme hususunda kendine verilen izin oldu (36). Hlgnn, Rkneddin'i kollamasnn geerli nedenleri vard. smiller hla baz kaleleri ellerinde tutuyorlar ve glk karabiliyorlard. smil imam, onlan teslim olmaya ararak, Mool saraynn deerli, yeni bir adam oluyordu. Ailesi, maiyeti ve hizmetileri, kiisel eyalar ve hayvanlaryla birlikte Kazvin'de birinin evine (bu konuda ehirlilerin hibir aklamas grlmedi) yerletirildi; kendisi ise yeni seferlerinde, Hlg'ye bizzat refakat etti. Rkneddin onun zararn karlamtr. nk, onun emri zerine Rudbar, Girdkh blgesi ve Khistan kalelerinin ekserisi teslim olmutur. Bylece o, Moollar, bir baskn ve kuatmann olaanst maliyetinden ve pheli sonucundan kurtarmtr. Bu sayede, kukusuz abartl ola rak yz kadar kale, Moollarn yanna kr kalmtr. Kumandanlar iki ka lede, yani Alamut ve Lemeser'de, imamlarnn emirlerine kulak asmayp bu kararn, muhtemelen, mecburiyet karsnda takyye prensibinin bir uygulamas olduunu zannettiklerinden boyun emeyi reddettiler. Bu s rada Mool ordular bu iki byk kaleyi kuatmlard. Kuatmadan bir ka gn sonra Alamut kumandan fikrini deitirdi. "in sonulann ve felein kararszlklarn ksaca mzakere eden garnizon, aman dilemek ve makul artlar elde etmek zere bir eli gnderdi. Rkneddin, Ala79

HaTler

m uttakilerin lehine araya girdi ve Han, onlarn suunu balamaya ra z oldu. Bylece, ayn yln Zilkade aynn sonunda (1256 Aralk ay ba ), bu ahlkszlk oca ve bu eytan yuvasnda oturmakta olanlar, b tn mallar ve eyalaryla birlikte kaleden aaya indiler. Bundan gn sonra, ordu kaleye km ve onlarn gtremedikleri hereye el koymutur. Derhal eitli binalar atee vermi ve imha sprgesiyle, onlardan, geriye hi birey kalmayacak ekilde tozunu rzgra savurmutur" (37). Lemeser, bir yl daha direnmeyi baard, sonunda 1258'de Moollara boyun edi. Girdkh smilleri, Rl<neddin'in emirlerine uymay reddettiler ve birka yl sonra boyun edirilecek olan kalenin kontroln ellerinde tuttular. Kalelerden ounun teslim olmas, Moolarn gznde Rkneddin'in deerini azaltmt. Lemeser ve Girdkh'un direnmesi de, onun ie yaramadn gsterdi. Kazvin'deki Mool subaylan, bu srada imamn ailesini ve hizmetilerini ldrme emrini aldlar, imam ise kendi isteiyle, Mool bakenti Karakurum'a kadar uzun bir seyahat yapt. Orada Han, kendisini huzura kabul etmedi. Han, "ona bu kadar uzun bir yolculuk yaptrmaya ne lzum vard. Zira kanunlarmz bilinmektedir" szleriyle gr bildirdi. "Rkneddin geri dnsn ve son kalelerin teslim olmas ve surlarnn yklm as iiyle urasn. Belki o zaman ballk and iebi lir " Gerekte ise, kendine bu konuda frsat verilmemitir. Dn yolun da Hankay sradalarnn yannda, bir elenceye gtrme bahanesiyle anayoldan uzaklatrld ve ldrld. "Rkneddin ve arkadalar ayak lar altnda ezildiler; sonra da kltan geirildiler. Geriye ne kendinden, ne de soyundan bir iz kalmad. Artk onlar, ancak insanlarn dudaklannda bir hikye ve dnyada bir efsane haline geldiler" (38). ranlI smillerin imhas, Cveyn'nin ifade ettii kadar mkemmel olmamtr. Zira, Rkneddln'ln gen olu, babasnn lmnden sonra mezhep mensuplarna imam oldu ve XIX. yzylda, iinden Aa Hanla rn da kaca btn imamlar soyuna vcut verdi. Baz zamanlarda Ismiller etkili olmular ve hatta 1275'te, bir sre iin Alamut'u geri al may baarmlardr. Bununla birlikte davalar zayflama gstermitir. Artk bundan byle Ismiller, Dou ran'n her tarafnda, Afganistan'da ve Orta Asya lkelerinde dank vaziyette, Farsann konuulduu yer lerde, ancak bir aznlk mezhebini temsil etmilerdir. Rudbar'da ise ta mamen ortadan kalkmlardr. Cveyn, Alamut'un ykmn ve smil ynetiminin nih gerileme sini canl bir ekilde tasvir eder: Haan Sabbah'm tehlikeli taraftarlar nn oca olan, Alamut Rudbar'ndaki bu dallet yuvasnda... bir temel
80

ran'da Davet

ta bile ayakta kalmad. Bu bayndr bid'at ocanda, ezel gemiin yaratcs, her evin giri kaps zerine, u ayeti gazap kalemiyle yaz m tr: te onlarn ssz kalm evleri (Kur'an XXVII/Neml 52). Bu se filler kratlnn pazar yerinde ise, kader mezzini yle barm tr: Uzak olsun o zalim kavim (Kur'an XXIII/Mminn 41)" (39). Onlarn uursuz harimleri de, batl mezhepleri gibi ortadan kaldrld. Bu tuhaf ve hilekr sahtekrlarn saf zannedilen altnna gelince, kurun katkl oldu u ortaya kt. "Bugn, dnyay aydnlatan Han'm muhteem serveti sayesinde, herhangi bir yerde bir Ha varsa o, bir kadn meslei icra etmektedir. Nerede bir d varsa, orada bir lm habercisi vardr. Her refk kle haline gelmitir. smillii yayanlar, Islm askerlerinin klc altna d mtr... Bu melun adamlarn korkusundan renkleri solan, onlara vergi veren ve bu haysiyetsizlikten utan duymayan Grek ve Frank krallar, imdi tatl bir uykunun tadn karyorlar. Btn dnya insanlar ve zellikle mminler, onlarn lm tuzaklarndan ve kark itikatlarndan kurtuldular. Ayrca byk veya kk, asil veya rezil birok kimse bu sevinci paylamaktadr. Bu hikyelerin yannda, destan kahraman Rstem'inki olsa olsa eski bir masaldr" (40). "Bylece, onlarn bayalklarndan kirlenmi olan dnya temizlen mi oldu. imdi yolcular, ne terr korkusu ne de gei paras deme ge rei olmakszn gidip geliyorlar Onlarn temellerini sken ve ondan bir iz bile brakmayan bahtiyar Han'n mutluluu srsn diye dua ediyorlar. Hakikaten bu hareket, Mslmanlarn yaralarna bir merhem ve inan karklklarna bir are oldu. Sonradan gelecek olan kimseler, bunlarn yaptklar hakszln bykln ve insann kalbine satklar fitneyi bilsinler. Onlarla anlama yapanlar, ister eski ister yeni devirlerin h kmdarlar olsun, korkuya kaplyorlar ve kendi hayatlarndan endie ediyorlard; onlarla dman olanlar ise gece gndz, onlarn gzde militanlarmn korkusundan hapis sknts ekiyorlard. Bardak dolmutu ve frtnann sakinleecei anlalyordu. Bu, ibret alanlara bir ttr. A l lah btn zalimlere aynsn yapsn" (41).

81

BENCS BLM DA EYH

Haan Sabbah'n kendisi, Alamut kaiesinde bizzat hkm srp ta raftarlarnn szieri ve silahlan onun mesajn ran halkna ve mers na ulatrrken, baz adamlar da dman lkesinde batya doru uzun ve tehlikeli bir seyahata girimilerdi. Bunlarn yn Suriye idi. Gayeleri ise Yeni Davei bu lkedeki eski smillere ulatrmak ve bir sreden beri, Seluklu iktidarna kar, Msr snrlarna kadar btn n Asya'y iine aim bulunan sava yaymakt. Yeni Davet, ran'da ortaya kmt. Bu davetin taraftarlar, ilk b yk baarlarn!, Dou ve Bat ran'la, Orta Asya'daki ran dil ve kltr blgelerinde kazanmlard. Batya birinci yaylma teebbsleri iin Suri ye ok uygun bir tercihti. ran snrnda bulunan ise, ancak snrl imknar sunuyordu. Irak ehirlerinde baz Ismil sempatizanlar vard; fakat ovalar, smlerin szma, savunma ve saldn stratejisip.? pek m sait deildi. Bu konuda Irak'n yaps Suriye'den farklyd. Toros iie Sina arasnda bulunup, dalar, vadiler ve llerden oluan engebeli araziler, mahall bamszlk gelenekleri bakn'tindan gl olan ok eitli bir nfusu barndryordu. Dolaysiyle Suriye, vadilerde yaayan, Irakl ve Msrl komu topluluklarn aksine, siyas birlii ok az tanmtr. lke, mana ve din zelliklerinin yansra, sk sk zuhur eden anlamazlk ve deiiklikler yznden paralanm bir vaziyetteydi. Suriyeliler, ortak dil leri Arapa olmakla birlikte, ou ar ilie eilimli bulunan ok sayda mezhsp ve frkalara blnmt, ilk i saltanat iddiacs VIII. yzylda ortaya kmtr. X. asrn sonu l'e X. asnn banda gizli smil imamla
83

Hater

rnn sahip olduu mahall destek, Suriye'yi onlarn gizli genel karar ghlarnn merkezi ve iktidar ilk ele geirme teebbslerinin sahas ha line getirmeye yetiyordu. X. yzyln sonunda Msr'da Ftm halifelii nin kurulmas ve XI. asr boyunca da Asya'ya yaylmas, Suriye'yi za man zaman smillerin hkimiyeti altna drm, ayrca lkeyi onla rn propaganda ve retilerine maruz brakmt. Bilinen smille-rin d nda, Alamutlu dlere taraftar toplamak zere uygun bir zemin tekil eden, doktrin ve gr alar bakmndan smiilie olduka yakn baka frkalar da vard. Ayr gre sahip bir smil frkas olan ve Lb nan dayla evre blgelerde yaayan Drzler buna bir rnektir. Bu fr ka, bir sreden beri ana mezhepten ayrlm ve daha sonra benimsedii tekelci kat anlaya henz dmemiti. Dier bir potansiyel taraftarlar grubu, temelde Oniki-imamc i olup Alevi de denilen, fakat ar d ncelere son derece duyarl hale gelmi bulunan Nuseyr cemaati idi. Bunlar, Lzkiye'nin dousunda ve kuzeybatsnda yer alan dalk blge de ve muhtemelen, bugnk Taberiye'de ve rdn vadisinde yerlemi bulunuyordu. Mekn gibi zaman da msaitti. Suriye'ye ilk Trkmen gruplar 1064'te girmiti, 1070'li yllarda, nce Trk aknclar, daha sonra Sel uklu ordulan lkeyi istil ettiler. Suriye, ksa zamanda, Ftmlerin elin de kalm olan bir sahil eridi dnda, kendini tamamen Seluklu hkimiyeti altnda buldu. Sultan Melikah'n kardei Tutu, Suriye meliki idi. Tutu, Seluklu ehzadelerini byk sultanlk iin kar karya geti ren bir sava srasnda, 1095 ylnda ran'da ldrld. Tutu'un lkele rini paralamak zere Suriye'nin mahall blnmesi ve Seluklu hane dan atmalar dzenlendi. Suriye, bundan byle yeniden, Seluklu ehzadeleri ve subaylar tarafndan idare edilmi olan kk devletlere ayrld. Bu ehzadelerden en nemlileri, Tutu'un oullar olup, iki rakip ehir Halep ve am'n melikleri bulunan Rdvan ve Dukak'tr. Bu dzensizlik ve iddetli anlamazlk dnemi lkede yeni bir g cn, yani Hallarn ortaya kmasyla ayn zamana rastlamtr. Kuzey de Antakya'ya ulam olan bu Hallar, kendilerine direnecek seviyede hibir kuvvetin bulunmad Suriye sahili boyunca, aaya doru hzla indiler. Sonunda Urfa, Antakya, Trablus ve Kuds merkez olmak zere drt Latin devletini kurdular. Seluklu hkimiyetinin Suriye'ye yaylmas, peinden bir sr dei iklikleri ve douda yeni zuhur eden sosyal gerginlikleri getirmiti. Latin zapt ve igalinin sebep olduu sarsnt, Suriyelilerin mitsizlik ve bez
84

Da eyhi

ginliini artrd. Ayrca onlar, Mehdilikle ilgili bir umut mesaj verenleri ve zellikle de mesajlar kendi inanlar zerinde yank uyandran kim seleri benimsemeye hazr bir hale getirdi. Kahire Ftmlerinin, Suri ye'de, smilliin Eski Davene bal kalmaya devam eden taraftarlar hla vard. Fakat Kahire ynetiminin iten ie zayfl, Trk ve Latin tehlikesine kar direnmekteki yetersizlii, onlardan belirli bir grubu, ba llklarn daha faal, daha mcadeleci ve kukusuz daha etkili olan bir kola nakletmeye zorlad. ilerin bir ksmyla Snnlerin ou, mevcut re islerine sadk kalm grnyorlarsa da, bunlarn dnda kalanlar yeni gce balandlar. Bu srada, mstevlilere ve lkeyi idare edenlere, sa dece bu yeni g kar koyacakm gibi grnyordu. Balangtan itibaren Suriye'ye gelmi olan Alamut casuslar, ranit refklerinin metotlarn kullanmay denediler. Hedefleri, kendi terr sa valar iin merkez olarak hizmet verecek olan kaleleri almak veya her hangi bir ekilde ele geirmekti. Bu amala mensuplarnn gayretini, zellikle dalk blgelerde kkrtmaya ve ynlendirmeye byk aba harcadlar. te yandan, snrl ve geici bir ittifakn, heriki taraf iin fay dal grnd zamanlarda, ehzadelerle ll bir ibirliini de gz ar d etmediler. Bu yardm ve tesadf baarlara ramen ismillerin ii, ran'dakine nazaran Suriye'de -belki ksmen ran kkenli olduklar ve yabanc bir lkede altklar iin- daha zor oldu. lk hedeflerine ulamak ve Suri ye'nin merkezinde, o zaman Cebel-Bahr denilen, gnmzde ise Cebel-Ensriye adyla bilinen dalk blgedeki baz kaleleri tahkim ede bilmek iin, hemen hemen yanm yzyllk daim bir gayret icap etti. Re islerinin hepsi, bildiimiz kadaryla, Alamut'tan gelmi ve nce Haan Sabbah'n daha sonra haleflerinin emirleri altnda hareket etmi olan ranlIlard. Yerlemek iin srdrdkleri mcadele byk devre geir di. 1113'te ve 1130'da sona eren ilk iki devre srasnda onlar, Halep ve am'dan, bu iki ehrin reislerinin de itirakyla birbiri ardndan harekete getjler ve komu blgelere yerlemeye teebbs ettiler. Her iki teeb bs de tam bir baarszlkla neticelendi. 1131de balayan nc dev re boyunca ihtiya duyduklar sleri, nihayet zapt ve tahkim etmeyi ba ardlar. Suriye smiilerinin tarihi, Suriyeli tarihilerin de anlatt gibi, esas itibariyle iledikleri cinayetlerin tarihidir. Bu tarih, Humus hkimi Cenh'd-devle'nin, ehrin Ulu Camii'nde, bir cuma namaz srasnda 1 Ma ys 1103 tarihinde, alacak bir biimde katli ile balar. Sufi klna gir mi olan ranlI saldrganlar, kendilerine refakat eden bir eyhin iaretiyle
85

HaTler

onun zerine atldlar. Kavga srasnda Cenh'd-devle'nin ok sayda korumas da Haler gibi ldrld. Bu srada Humus'taki btn Trklerin am'a katklarn da zikredelim. Cenh'd-devle, Halep Seluklu hkmdar Rdvan'n dmanyd, Vakayinameciierden ou, bu cinayette Rdvan'n da dahil bulunduunu sylemekte birleiyor; bazlar bu konuda ok kesin ayrntlar bile veri yorlar. Suriye'de kendilerine verilen nvanla ifade etmek gerekirse Halerin reisi, et-Hakm el-Mneccim adyla tannm bir ahsiyetti, O, dostlanyla birlikte ran'dan gelmi ve Halep'e yerlemiti. Rdvan on larn Halep'te, kendi mezheplerine gre yaamalar ve onu yaymalar, keza sonraki faaliyetlerinde bu ehirden s olarak yararlanmalar konu sunda izin vermiti. Halep, Haler iin byk kolaylklar salyordu. nk ehir, Oniki-imamc nemli bir smil cemaatini barndryor ve an ilerin yerlemi olduu Cebel's-Summak ve Cebel-Bahr'nn yaknnda bulunuyordu. Din ballklar ak olarak bilinmeyen Rd vana gre Haler, destek gleri harekete geirmeye ve onun Suriye li rakipleri karsnda asker zayfln telfi etmeye imkn salyordu. el-Hakm el-Mneccim, Cenh'd-devle'den sonra ancak iki haf ta yaad. Onun, Halerin banda, Ebu Tahir es-Si (kuyumcu) diye bilinen ranl bir halefi vard. Ebu Tahir, Rdvan'n sevgisini ve Halep ehrinin hukukunu korumasn bildi. ehrin gneyindeki dalarda bulu nan stratejik noktalar ele geirme gayesiyle bir dizi operasyonlara giri ti. Onun, mahall destee gvenmi ve hatta ksa bir sre iin baz yer leri ele geirmi olduu anlalyor. Hakknda belgeler bulunan birinci saldr 1106'da Efmiye'ye kar balatld. ehrin hkimi Halef bn Mlib Alamut'a deil, Kahire'ye bal bir i ve belki de bir smil idi. 1096'da Efmiye'yi Rdvan'dan alm ve kalesinin elverili durumunu, oray yaygn ve etkili ekiyalk hareketleri nin ss olarak kullanmak suretiyle gstermiti. Haler, kendi ihtiya larn Efmiyenin karlayacan tespit ettiler. Reisleri Ebu Tahir ise Halefi ldrtme ve kaleyi ele geirme plann tasarlad. smillie bal ehir sakinlerinden bir ksm, o civardaki Sermin ehrinde kad olan, re isleri Ebl-Feth sayesinde komplodan haberdar oldular. Alt kiilik bir Ha grubu, plan uygulamaya koymak iin Halepi terketti. "Bir Frankn at, katn ve koum takmyla birlikte kalkann ve silahn ele geirdiler ve yola koyuldular... Halep'ten Efmiye'ye gittiler. Orada Ha lefe untan sylediler... Buraya senin hizmetine girmek iin geldik. Bir Frank svarisine rastladk ve onu ldrdk; onun at, katr ve koum ta kmn sana getiriyoruz. Halef onlar iyi karlad ve onlar Efmiye ka86

Da eyhi

leinin iinde, surlara bitiik olan bir eve yerletirdi. Surun iinde bir ge it hazrladlar ve kaleye szm olan ehir sakinlerine randevu verdiler. Bu srada H alefi ldrp kaleyi zaptettiler" (1). Bu olay 3 ubat 1106'da cereyan etti. ok gemeden Ebu Tahir onun yerini almak zere Ha lep'ten geliyordu. Efmiye'nin alnmas mit verici gelimelere ramen baarl bir so nu vermedi. Zira, buraya komu olan Antakyal Hal prens Tancrede, ehre saldrmak iin bunu frsat bildi. Kukusuz durumu iyi bildiinden, Serminli Eb'l-Feth'in, esir alm olduu bir kardeini yannda gtrd. Balangta Haleri haraca balamakla yetindi ve ehrin hkimiyetini onlarda brakt; fakat ayn yln Eyll aynda geri dnerek, muhasara yo luyla onlar teslim olmaya zorlad. Eb'l-Feth ele geirildi ve kendisine ikence yapld. Ebu Tahir ve refikleriyse esir alndlar; sonra fidye kar lnda Halep'e dnmeleri iin izin verildi. Halerle Hallar arasndaki bu ilk atma ve onlarn titiz bir e kilde hazrlanm olan planlannm, bir Hristiyan prens tarafndan bozul mas, Halerin dikkatini Mslman hedeflerden evirmi grnmyor. Gerekten de onlar, slm dmanlarndan ziyade, yerli yneticilere kar mcadele etmeyi srdrmlerdir. lk hedefleri ne olursa olsun, mlki yeti kendilerine ait olan bir s ele geirmekti; esas hedefleri ise Seluklu nfuzunu grld yerde krmakt. 1113'te, am'da, Musul Seluklu Emri Mevdud'u ldrerek, o tarihe kadarki en nemli darbelerini baardlar. Bu Emr, Hallara kar sava larnda Mslmanlara aktan yardm etmek zere, Suriye'ye gelmi olan bir Seluklu kuvvetine kumanda ediyordu, Halere gre bu sefer, gerek bir tehlike arzediyordu. Nitekim sadece bunlar endie ediyor de illerdi. 1111'de Rdvan da, ehrinin kaplann Mevdud ve ordusuna ka patmt. Haler ise onu desteklemek iin yardma komulard. O devirde dolaan sylentiye ve bu konuda Hristiyan ve slm kaynaklar nn verdii bilgiye gre amdaki Mslman nip, Mevdud'un katlini te vik etmitir. Doudan, Haler iin Seluklularn arzettii tehlike, 10 Aralk 1113'te, koruyucular Rdvan'n lmnden sonra ak bir ekilde ortaya kt. Halerin Halep'teki faaliyetleri ehirde onlar son derece sevim siz hale getirmiti. 1111'de, zengin ve smil kart olduu bilinen bir ranlI hakknda, baarsz bir suikastn arkasndan halk onlara kar ayaklanmt. Rdvan'n lmnden sonra olu Alparslan, babasnn iz lemi olduu politikay srdrmekle ie balad ve hatta onlara Badad yolu zerinde bir kaleyi brakt. Fakat tepki gecikmedi. Byk Seluklu
87

Hailer

Sultan Muhammed'in bir mektubu, Halep'in yeni melikini, ismil tehdi dine kar uyard ve onu bu kehlikeyi bertaraf etmeye tevik etti. Yerli muhafz kuvvetleri ve ordu kumandan olan bn Bed, insiyatifi ele ald ve Alparslan' gl tedbirler almak gerektiine ikna etmeyi baard. "O da kuyumcu Ebu Tahir'j tevkif ve idam ettirdi. ei-Hakm el-Mneccimin kardei olan d sm il ve Halep frka reislerini ldrtt. Aralarndan 200 kadarn tutuklayp hapse att ve mallarna el koydu. Bazlar affa nail oldu; bazlar salverildi; bazlan da kalenin tepesinden aa atld veya idam edildiler. Kimileri de firar ettiler ve dalp gittiler" (2). Bu tersliklere ve elverili bir kale teminindeki baarszlna ra men ran smil heyeti, Ebu Tahir'in ynetimi altnda az ey baarmamtr. Bu heyet, mezhebin baka kollarna mensup olan ismillerden baka, Suriyeli farkl mahall frkalardan oluan ar ileri, Halerin davasna kazanarak blgedeki sempatizanlar<a temas kurmutur. Ayr ca Cebel's-Summak, Cezr ve Ben Uleym yurdunda yani eyzer ve Sermin arasnda, stratejik bakmdan dikkat ekici olan blgede nemli bir destee gvenebiliyordu. Suriye'nin dier yerierinde, zellikle Alamut'la haberiemeyi salayan gzerghlar zerinde destek noktalar tekil etmiti. Halep'in dousundaki Frat blgesi, nceki ve sonraki d nemlerde ar ilik merkezleri olarak tannmt. O yllara ait delillerin yokluuna ramen, Ebu Tahir'in stnl elden brakmad ileri sr lebilir. Bu arada 1114 ilkbahanndan itibaren Efmiye, Sermin ve dier yerierden gelmi 100 kadar adamdan oluan bir smil g, kale komu tan ile askerlerin, Hristiyanlarn paskal enliklerini grmeye gitmi olduklan bir srada, beklenmedik bir ekilde eyzer'deki Mslman kalesini ele geirmilerdir. Hadiseden hemen sonra, bir kar saldr ile saldr ganlar bertaraf edildiler. 1113 bozgununa ramen Haler, Halep'te bile tutunmay az ok baardlar. 1119'da, dmanlar bn Bed ehirden kovuldu ve Mardin'e doru kat. Frat geidinde bekleyen Haler, iki olu gibi onu da kat lettiler. Ertesi yl Halep hkiminden bir kale istediler. Halep hkimi onlara sz konusu kaleyi vermek istemiyordu. Fakat korkusundan, onlarn iste ini geri evirmeye de cesaret edemedii iin, bir sre ncesine ait y km emri bulunduunu ileri srp, kaleyi derhal yktrma kurnazlna bavurdu. Ykm iini yneten subay, bundan birka yl sonra katledildi. Halepteki smil etkisi 1124'te sona erdi. Bu srada ehrin yeni hkimi, ba dnin mahall bir casusunu tutuklatt ve yandalann kovdurttu. On lar da mallann sattktan sonra Halep'ten ayrldlar. Bu srada Halep smillerini yneten kimse, byk d deil,
88

Da eyhi

mahall bir temsilciydi. Ebu Tahir'in idamndan sonra haleti Behram, fr kann asl faaliyetlerini gneye kaydrd ve derhal am'la ilgili ilerde ak tif bir rol oynad. Behram, selefleri gibi ranlydt. te yandan 1101'de Badad'da idam edilmi bulunan el-Esedbd'nin yeeniydi. Bir md det "ehirlerde ve mstahkem kalelerde, onun kim olduunu kimse bil meksizin dolamasna ramen, klk kyafet deitirerek ok byk bir gizlilik ve inziva ierisinde yaam t" (3). Kukusuz o, Musul valisi Porsuk'nin, 26 Kasm 1126 tarihinde Ulu Cami'de vuku bulan katlinde pay sahibidir. Porsuk'ye saldrp onu baklayan, dervi klna girmi sekiz Haden bir ksm Suriyeli idi. Halepli tarihi Kemleddin bn'lAdm bu konuda baka kaynaklarda bulunmayan bir hikye anlatr: "l-lalep'in kuzeyinde bulunan Azaz blgesindeki Kefernsih'ten gelen ve hibir zarara uramadan kurtulan bir delikanl hari, saldrganlarn ta mam ldrlmtr. Bu delikanlnn yal bir annesi vard. Porsuk'nin katledildii ve saldrganlarnn ldrldn duyduunda kendi olu nun da onlardan biri olduunu bildii iin neelenerek gzlerine srme ekmi ve ok mutlu olmutu. Bundan birka gn sonra olu sa salim geri dnnce buna ok zld, san ban yoldu ve neesi kat" (4). Aynca Haler ile am'daki Trk hkmdar Tutegin arasnda bir ibirliinden sz eden rivayetler de o yla (M.1126) aittir. aml tarihi jbn'l-Kalnis'ye gre Humus'tan ve dier yerlerden gelmi olup, cesur ve yiit olarak tannan smil eteleri, Ocak aynda Hallara kar, baar sz olmakla birlikte savamak iin Tutegin'in birlikleriyle birletiler. Ayn yln sonuna doru Behram, Halep'in yeni emri lgazi'nin nasihatnamesi yannda olarak am'a geldi. Burada iyi karland ve resm himaye saye sinde derhal gl bir yer edindi. Frkann stratejisine uygun olarak g l bir kale istemekle ie balad. Tutegin ona Kuds Latin krallnn snr zerindeki Banyas kalesini brakt. Fakat hepsi bu kadarla kalma d. Haler am'da bile, bazlar tarafndan bir saray, kimileri tarafn dan da dlerin kald bir bina olarak tasvir edilen ve kendilerine genel karargh edindikleri bir yer elde etmilerdir. aml vakayinameciye gre Vezir el-Mezdegn bu olaylardan byk lde sorumludur. Kendisi jsmil olmamasna ramen bu vezir, Halerin planlarna isteyerek or tak olmu ve iktidar kulislerinde kt bir etki brakmtr. Ayn iddiaya gre Tutegin, Haler! tasvip etmiyordu; fakat onlara kesin darbeyi vurmak iin, uygun zaman beklerken, taktik nedenlerle onlara msama ha gstermiti. Dier tarihiler vezirin roln iyi bildikleri halde aktan aa hkmdar suluyoriar ve onun hareketini, geni lde, Behram'n Halep'te bulunduu sre zarfnda dostane mnasebetler tesis et tii lgazi'nin tesirine balyoriar.
89

Haler

Behram, Banyas kalesini tamir ve tahi<im ettirdikten sonra, bir dizi asker operasyonlara ve o civarda propagandaya giriti. bn'l-Kalnis. onun "her tarafa dlermi gnderdiini, bu dlerin de taral cahiller den, kyller ve hrszlarn arasndaki haydutlardan oluan byk bir kalabal kendilerinden yana ektiini anlatr" (5). Beinram ve adamlar Banyastan balayarak birok nemli aktn dzenlemiler ve muhtemelen baka baz yerleri de ele geirmilerdir. Bununla birlikte, derhal glk lere gs germek zorunda kalyorlard. Hasbiye blgesindeki Vdi'tTeym, Halerin yaylmasna elverili bir ortam hazrlayan Drzler, Nuseyrler ve dier Ehl-i snnet d; cemaatlardan oluan karma bir halk ile meskndu. Blge reislerinden Barak bn Cendel hile ile ele gei rilmi ve ldrlmtr. Bu hadiseden az sonra, Behram ve kuvvetleri Vadi'ye saldrda bulundular. Ancak, ldrlen Barak'n kardei olup onun intikamn almaya yemin etmi bulunan Dahhk bn Cendel'in ola anst bir mukavemetiyle karlatlar. Bylece Vadi'ye yaplan sefer baarszlkla sona erdi. Bizzat Behram dahi, bu etin sava srasnda hayatn kaybetmitir. Banyas'n banda, Behram'n politikasn ve faaliyetlerini srdren, smail adnda baka bir ranl halefi vard. Vezir el-Mezdegn ona des tek vermeye devam etti. Fakat bu uzun srmedi. Gerekten Tutegin'in 1128'de lmn, Rdvan'n lmnden sonra Halep'in ahit olduu tepkiyi andran ismil kart bir tepki dalgas izledi. Bu defa teebbs, ehrin valisi, smil kart ve vezirin dman olan Mferric bn'l-Hasan bn's-Sf'den geldi. Valinin yansra, Dmak ahnesi Yusuf bn Fruz tarafndan da tevik gren Tutegin'in olu ve veliahd Br, bir saldr hazrlad. Buna gre o, 4 Eyll 1129 aramba gn harekete geiyordu. Vezir, onun emriyle afak vaktinde ldrld; sonra kafas kesildi ve ba tehir edildi. Haber yaylnca ehir muhafzlar ve halk, Halerin zerine atlarak onlar ldrdler ve mallann yamaladlar. "Sabahleyin sokaklar ve meydanlar smil batnierinden kurtarlm ve havlayan kpekler, onlann cesetleri ve kadavralar banda kavgaya balamlard" (6). Bu isyanda ldrlen Halerin says, bir vakayinameciye gre 6.000i, dier birine gre 10.000i, bir ncye gre de 20.000'i bulmutur. Banyas'ta, durumun savunulamaz olduunu bilen s mail, kaleyi Franklara brakt ve onlarn lkesine firar etti. 1130 yl ba nda da ld. Vezir ve Halerin, am' Franklara tabi klmak iin kur duklar komplo hakknda ok tekrarlanan rivayet, gvenilir olmayan an cak bir kaynaa dayanmaktadr, O halde bunu temelsiz, dmanca bir sylenti olarak kabul etmek icap ediyor.
90

Da eyhi

Bri ve arkadalar, Halerin intikamndan korunmak iin zrh giy mek ve evrelerinde ar silahl muhafzlar bulundurmak suretiyle birok tedbirler aldlar; fakat bu bir ie yaramad. Suriye misyonu bir ara zl m grnnce, darbe mezhebin merkezi olan Alamut'tan geldi. Trk askeri klna girmi olan iki ranl, Bri'nin hizmetine girdiler. Bu ikisi, 7 Mays 1131de Bri'yi yaraladlar. simleri Alamut Halerinin eref lis tesinde gemektedir (7). Saldrganlar, muhafzlar tarafndan olay yerin de ldrldler. Bri ise ald yaralarn tesiriyle ancak ertesi sene ld. Haler, bu baarya ramen, am'da asla bir yer ele geiremediler. Belki de onlar, bu kadar koyu Snn olan bir ehirde yer edinmek istemi yorlard. Bu devirde Halerin, Trklerin dnda savamak iin bir baka dmanlar daha vard. nk Kahire'de hkm sren Fatm halifesi, onlann gznde bir gaspt. Onu halifelikten atmak ve Nizar soyunun imametini tesis etmek kutsal bir grevdi. XII. asrn birinci yars boyun ca, Msr'da birden ok Nizar yanls isyan bastnid ve Kahire hkme ti, kendi vatandalar arasnda Nizarc propagandaya kar koymak iin ok fazla zaman ayrd. Hatta Halife ei-mir, zel bir ferman neretti. Bu fermanda o, kendi soyunun mirasla ilgili hukukunu savunuyor ve Nizarc tezi reddediyordu. Bu vesikaya yaplm ilgin bir ilveye gre, Ftm elisi, bu ferman am Halerine okuyunca bir kargaaya neden oldu. Halerden biri ok etkilendii iin, metni kendi reisine gnderdi; o da bo bir zamannda buna bir reddiye yazd. Daha sonra Nizarclarn rei si, bu reddiyeyi am'daki Fatm taraftarlarndan oluan bir toplulua okudu. Bunun zerine Kahire elisi, buna cevap verebilmek iin halife den yardm istedi ve ondan Musta'lcilerin tezi hakknda daha derin bir a'Kama ald. Bu olaylar, muhtemelen Ftm hkmeti adna, Haler hakknda casusluk yapmakla zanl bir adamn, 1120 ylnda am'da l drlmesiyle balantldr. Haler, Ftm rakiplerine kar daha zel ve daha gl deliller de kullandlar. 1121'de Haiepli Ha, Nizar'n elinden hakknn aln masnda, gerek sorumlu olan Msr ordu komutan ei-Efdal' bedenen ortadan kaldrmtr. 1130'da ise on Ha, Ftm halifesi el-mir'i l drdler. Onun Nizarlere dmanl, herkes tarafndan biliniyordu. An latldna gre Behram'n katlinden sonra Vadi't-Teym doumlu biri onun kesik ban, ellerini ve yzn Kahire'ye getirmiti. Hatta bu hareketinden dolay baz mkfatlara ve bir hil'ata nail olmutu. Bu devirde Halerin Franklarla srdrdkleri mnasebetler he men hemen hi bilinmiyor. Dman ile smil ibirlii hakknda, sonraki
91

Hailer

slm kaynaklarnda yer alan rivayetler, bu rivayetlerin yazld zaman lardaki zihniyetin bir yansmasdr. Zira o srada kutsal sava dncesi Yakn Dou Mslmanlarnn byk ounluunun zihnini megul edi yordu. Halerin, din blnmeler karsnda Mslman Suriye'nin ge nel ilgisizliini paylatklar bugn iin rahatlkla sylenebilir. ayet hibir Frank, fedalerin kurban olmu saylmyorsa da, en azndan iki vesiley le smil kuvvetleri. Hal askerlerinin karsna kmlardr. te yan dan Halep ve Banyas'tan kaan Haler, Frank memleketlerinde s nak aramlardr. Banyas'n Mslmanlara devredilmesi yerine Frank reislerine devrini daha ziyade coraf nedenlere balamak lzmdr. Haler, sonraki yirmi sene boyunca, nc defa olarak ve baaryla, bu kez Cebel-Bahr blgesinde, Cebel's-Summak'taki ilk teebbs sahasnn tam gneybatsnda Suriye'de s kaleler ele geir meye girieceklerdir. Haler, Franklarn blgeye kontrollerini yaymak iin bouna; almalarndan sonra buraya yerleirler. 1132-1133'te Kehf'in Mslman hkimi bir yl nce Franklardan geri alnm olan Kadms da kalesini Halere satt. Birka yl sonra da olu, kendisini am cazadeleriyle kar karya getiren miras anlamazl srasnda bizzat Kehf'i onlara brakmtr. Haler 1136-1137'de, Harbe'deki Frank garnizonunu vurmular ve Hama valisi tarafndan geici olarak yerlerin den atldktan sonra glerini yeniden toplamay baarmlardr. En nemli kaleleri haline gelecek olan Masyaf', 1140-1141de, Ben Mnkz tarafndan tayin edilmi olan valinin elinden aldlar. Ben Mnkz, bu kaleyi 1127-1128'de satn almt. Halerin dier kaleleri Havb, Rusfe, Kuley'a ve Menka'nn ne zaman ve nasl ele geirildikleri kesin bir biimde bilinmemekle beraber muhtemelen ayn zamanda ele geiril milerdir. Bu sknet ve takviye dnemi boyunca Haler d dnyada ilgi uyandrdlar. Bu srada tarih haberler bunlardan yeni yeni sz ediyorlar. Fakat ok az isim bilinmektedir. Kadms' zapteden kiinin ad Eb'lFeth idi; Sinan'dan nceki byk d-lerin sonuncusu ise Ebu Muhammed adn tayordu. Ha reislerinden biri olan Krd Ali bn Vef, An takya Prinkepsi Raymond ile Nureddin'e kar mcadelede ibirlii yap m ve 1149 ylnda onunla birlikte Inab'da sava alannda hayatn kay betmitir. O yllara ait sadece iki cinayet kaydedilmitir. 1149'da Vdi'tTeym sahibi Dahhk bn Cendel, 1128'de Behram'a kar baarl mu kavemetinden tr Halerin cne uramtr. Bir iki yl sonra sra, ehrin kapsnda katledilen Trablus Kontu II. Raymond'da idi. Kont, on larn ilk Frank kurbandr.
92

Da eyhi

Bu dnem zarfnda, Haler tarafndan izlenen genel politikadan sadece ana hatlar farkedilebilmektedir. Musul hkmdar Zeng ve ha nedanna kar ancak dmanlk duyuyorlard. Musul reisleri, en gl Trk melikleri arasnda olagelmilerdir. Bunlar Suriye ve ran arasndaki haberleme yollarn kontrol ediyorlar ve Byk Seluklu hkmdarlary la dostane ilikilerde bulunuyorlard. O halde Musul hkmdarlar, Haler iin devaml bir tehdit oluturuyorlard. Bu tehdidi onlarn Suri ye'ye yaylma konusundaki srekli gayretleri artryordu, Mevdd ve Porsuk henz ortadan kaldrlmlard. Zengler de bir defadan fazla tehdit edildiler. Onlarn ismiller iin arzettli tehlike, 1128'de Halep'i i gal ettiklerinde artmt. 1148'de Nureddin Ibn Zeng, o zamana kadar Halep'te ezanda kullanlan i kalplara son verdi. Bu uygulama, smiller ve ehirdeki dier iler arasnda derin bir hn uyandrd. Sz konusu durum, onlara kar gerek bir sava iln demekti. Bu artlar al tnda, Suriye'deki Zenglere kar, o devirde baaryla direnebilecek yegne kii olan Antakyal Raymondun yannda sava bir Ha birli ini bulmak artc deildir. Bu arada Ridddin adyla bilinen Sinan bn Selmn bn Muhammed, Suriye Halerinin ynetimini ele almt. O, Ha reislerinin en by idi. Sinan, Vst yolu zerinde Basra'ya yakn olan Akru's-Sudan kynde domutur. Simyac, retmen ve kendi ifadesine gre Basra'nn yerlilerinden birinin olu olarak takdim edilir. Onu ziyaret eden Suriyeli bir yazar bize grlmelerini nakletmitir. Bu grme srasnda Sinan, ona hayatnn ilk yllarn, eitimini ve Suriye'deki grevinin ay rntlarn anlatmtr: Babamn nde gelen kiilerden biri olduu Bas ra'da eitildim. Bu doktrin kalbime iledi. Sonra kardelerimle benim aramda, beni onlardan ayrlmaya zorlayan bir olay cereyan etti; azksz ve yaya olarak hareket ettim. Alamut'a kadar vardm. Kiy Muhammed, orann hkmdan idi. Onun, Haan ve Hseyin adnda iki olu vard. Beni onlarla birlikte okuttu ve ocuklarn bakm, eitimi ve giyimini ilgi lendiren her konuda, bana onlara davrand gibi davrand. Kiy Muhammed'in lmne kadar orada kaldm. Kendisine olu Haan halef oldu. Haan, bana Suriye'ye gitmemi emretti. Basra'dan ayrldm gibi buradan da ayrldm. ehirlere ancak nadiren yaklayordum. Haan, bana emirler ve mektuplar vermiti. Musul'a girdim ve geceyi geirdiim Keresteciler camiinde mola verdim; sonra ehirlerden uzak durarak, Rakka'ya varncaya kadar yoluma devam ettim. Yanmda, orada oturan refiklerimizden birine yazlm bir mektup vard. Onu kendisine ulatr dm; bana erzak verdi ve benim iin Halep'e kadar bir binek hayvan ki ralad. Halep'te kendisine mektup gtrdm baka bir refikle gr
93

Haler

tm; o da benim iin bir hayvan kiraiayaral< beni Kehf'e gnderdi. Bu l<alede l<alma emrini almtm. Davet reisi eyh Ebu Muhammed'in l mne !<adar, buradaki dalarda yaadm. Hce Ali b. Mesud ad geen reise, Alamut'un tayini oimal<szn, fakat baz refiklerin tasvibiyle halef oldu. Bunun zerine eyh Ebu Muhammed'in yeeni olan reis Ebe Mansur ve reis Fehd bir suikast hazrladlar ve hamamdan karken onu hanerlemek zere birini gnderdiler Daha sonra ynetim mte rek olarak devam etti. Cinayetin failleri ise, tutuklanarak hapse atldlar Sonra Alamut, ktilin idam edilmesi, reis Fehd'in ise salverilmesi emrini gnderdi. Ayn anda, refiklere okunmas gereken bir mesaj geldi" {8). Bu hikyenin temel noktalar baka kaynaklar tarafndan da teyit edilmi ve Sinan'n efsanev biyografisi iinde ayrntl bir biimde anlatlmtr. Buna gre Kehf'te kalma sresi yedi sene srmtijr. Sinan, Haan al zikrihi's-selam- 'm tiimayesinde idi; te yandan 1 l6 2 de, yani Hasan'n Alamut hkimi olduu yl, kendini Suriyeli Haflere tan/ttrmtr. Bu saltanat ekimesi hakkndaki hikye, muhtemelen Hasan'n ba basyla dt anlamazl yanstmaktadr. Haan 1164 Austosunda Alamut'ta Kyameti iln ediyor ve haberi baka blgelerdeki ismillere ulatrmak iin ulaklar gnderiyordu. Yeni doktrini Suriye'de balatma ii Sinan'a dt. Bu olayla ilgili rivayetler bir yandan ran'da bir yandan Suriyede alacak bir eliki arzederier. K yametin gelii, ran'da smiller tarafndan olduu gibi kaydedildii hal de, o devirdeki Snnlerin gznden kam grnyor. Suriye'de ise aksine Snn tarihiler eriat hkimiyetinin sona erdiine dair kendilerine ulaan dedikodular alabildiine ve korkutucu bir slupia tekrar ederken smiller meseleyi ihmal etmi grnyor. O dnemde yaayan bir ya zar, "Sinan'n onlara, annelerini, kzkardelerini ve kzlarn kirletmeleri konusunda izin verdiini, kendilerini Ramazan orucundan muaf tuttuu nu iittim "(9) diyor. Dier rivayetlerdeki gibi, bu rivayetin abartl olduunda hibir p he yoksa da, Suriye'de eriatn sonunun iln edildii ve bu durumun, bizzat Sinan'n son verdii baz arlklara sebep olduu aktr. Kemleddin "572 (1176-1177)de, Cebei's-Summak halknn kendini ahlkszla ve sefahata kaptrdn ve Arnmlar (Purs) adn aldiklann nakleder. Erkekler ve kadnlar iki imek iin biraraya geliyorlar d; adamlar ne kzkardelerine ne de kzlanna sayg gsteriyorlard; kadnlar ise erkek giysileri giyiyorlard. Hatta ilerinden biri Sinan'n Tann olduunu iln etti" (10). Halep meliki onlarn zerine bir ordu gn derdi. Onlar da kendi glerini artrdklar dalara sndlar. Sinan bir
94

Da eyhi

soruturma yapt; btn sorumluluu inkr etti ve Haleplileri geri ekilme konusunda ikna ettikten sonra onlara kendisi saldrd ve hepsini imha etti. Baka kaynaklar da, bu devirde gz dnm benzer gruplarn var ln zikrederler. Halerin, ok sonra ortaya kan Cennet Baheleri efsanesinin meneinde bu olaylarla ilgili zayf dedikodu ve rivayetlerin bulunmas ihtimal dahilindedir. Sinan'n iktidara gelir gelmez ilk ii yeni memleketini tahkim etmek oldu. Rusfe ve Havb kalelerini eski haline getirtti ve lkesini, yeniden takviye ettii Uleyka'y alarak geniletti. Bir Arap tarihisi onun, mezhep iin Suriye'de kaleler ina ettirdiini anlatyor. Baz l<aleler yeniydi, di erleri ise eitli hilelerle ele geirildikten sonra takviye edilerek zaptedilemez hale getirilmi eski kalelerdi. Zaman ona yarad ve hkmdar lar Sinan'n silahl adamlarnca yaplacak ldrc suikasttan korkula rndan, onun lkesine saldrmaktan zenle kandlar. Sinan Suriye'de 30 yla yakn hkm srd. Byk d, onun bakanl ele geirmesin den korkusuna, kendisini ldrtmek zere birok kez Alamut'tan casus lar gnderdi; fakat aksine Sinan casuslar ldrd. Kimisini de kandrd ve onlar aldklan emirleri uygulamaktan vazgeirdi" (11). Bundan kan sonuca gre Suriye'deki btn Ha reislerinden sadece Sinan, Alamut'un otoritesini kabul etmemi ve tamamen bamsz bir politika izlemitir. Bu gr, onun adn tayan nazar yazlarla desteklenmi ve Suriye smilleri tarafndan bugne kadar muhafaza edilmitir. Bunlar Alamut'a, Alamut hkimlerine veya Nizar imamianna hi benzemezler. En yksek ve ruhan reis olarak sadece Sinan' tanrlar. Sinan'n ynetimindeki HaTler tarafndan izlenen politikay ak lamak iin sahip olduumuz kaynaklar, gerekte, Halerin karm olduklar bir dizi zel olaylardan ibarettir. Masyafa yapt baarsz bir saldrsnn ardndan, Selahaddin'in ahsna ynelik iki cinayet teebb s, Halep'te bir cinayet ve bir yangn ve nihayet Conrad de Monferraf'nn katli sz konusudur. Kaynakiar, bu olaylardan baka, Nureddin ve Selahaddin'e tehdit mektuplarnn gnderildiini st kapal ifade edi yorlar. spanyol Yahudisi Tudelal seyyah Benjamin ise, Halerle Trablus krall arasnda, 1167'de bir sava durumunun olduuna ia ret ediyor. Birliin ve Snn Mslmanln mimar, kutsal savan ise ncs haline gelen Selahaddin, Halerin dmanln stne ekti. Ha1 er, ilk anda onu esas dmanlar olarak kabul ettiler ve c andan itibaren Selahaddin'in rakipleri olan Musul ve Halep Zenglerine iyimser gzle baktlar. Selahaddin, Badad halifesine 1181-1182'de gnderilen mek
95

Haler

tuplarda, Musul hkmdarlarn zndk Halerle anlamak ve kfir Franklarla grmek iin onlarn dncesinden faydalanmakla sulu yor. Ayrca onlara kaleler, topraklar ve Halep'te bir propaganda evi ver meyi vaat etmekle de itham ediyor. Selahaddin, Hallara yapt gibi Sinan'a da casuslann gndermek niyetinden bahsediyor ve kfir Frank lar, zndk Haler ve hain Zengierden oluan l tehdit karsnda, slm dnyasnn koruyuculuu rol zerinde duruyor. Sinan'n biyogra fisini yazan smil yazar bile, sonraki dnemlere ait kutsal sava d ncelerinden etkilendii iin, Hal savanda, kahraman Sinan'n ak sine Selahaddin'e sahip kyor. Bu iki aklama, farkl devirler iin olmak zere akla yatkndr. Belki Selahaddin, Zengleri gzden drmek iin rakipleri arasndaki ibirlii ni abartmitr. te yandan, Selahaddin'e dman olanlarn, kendi arala rnda savamaktansa ona kar birlemeye almalar mantkldr. H ristiyanl kabul etmek isteyen bir Hanin, Guillaume de Ty/-tarafn dan nakledilen garip maceras bile, Sinan ile Kuds krall arasndaki gerek bir yaknlamay yanstmaya yeter. Selahaddin'in ahsna ynelik ilk cinayet teebbs Aralk 1174 ve ya Ocak 1175'te, Halep'i kuatt srada vuku buldu. Selahaddin'in biyograflarna gre, ocuk yataki Zeng hkmdar adna ehri idare eden Gmtegin, Sinan'a, Selahaddin'i ldrd takdirde, kendisine toprak ve para teklif eden haberciler gnderdi. Cinayeti ilemek zere grevlendirilmi adamlar souk bir k gnnde ordugha szdlar; fakat komularndan biri olan Emr Ebu Kubeys tarafndan tanndlar. Kendi lerini sorguya ektii iin onu ldrdler. Bunu izleyen atmada pek ok kii hayatn yitirdi; fakat Selahaddin kurtuldu. Ertesi sene Sinan, yeni bir teebbse karar verdi. Bu meyanda, 22 Mays 1176'da, Eyyb askeri klna girmi olan Haler, Selahaddin'e Azaz kuatmas sra snda saldrdlar. Selahaddin, zrh sayesinde hafif yaralarla kurtuldu. Saldrganlar, kavgada ou hayatn kaybeden komutanlar tarafndan etkisiz hale getirildiler. Baz kaynaklar, bu ikinci teebbsn nderliini Gmtegin'e balyorlar. Bu olaylardan sonra Selahaddin, zel olarak hazrlanm ahaptan bir kalede uyumak ve ailesinden olmayan herhan gi bir kimsenin kendine yaklamasn yasaklamak suretiyle byk ted birler ald. Sinan, bu iki saldrnn hazrlanmasnda, Gmtegin ile ortak ha reket etmi olsa dah, onu harekete geiren tek eyin Gmtegin'in ca zip teklifleri olduu zayf ihtimaldir. Gerekten Sinan'n, Selahaddin'i or tadan kaldrmak istemesinin ahs nedenleri vard. Bu yzden asker ve
96

Da eyhi

madd kolaylklardan yararlanmak zere Gmtegin'in yardmn kabul etti. Bu dnceler Selahaddinin 1174 ylnda halifeye gnderilmi olan mektubuyla da ilgilidir. O, bu mektupta, Msr'da, ayn yl ierisinde, Fatm yanls baarsz bir komplo kuran elebalarn, Sinan'a, inan bakmndan onlarla ayn olduklarn ileri sren ve Selahaddin'e kar harekete geme konusunda onu sktran eyler yazdklarn iddia edi yordu. Oysa, Suriye ve randaki Nizar Ismiller, birer gasp olarak ka bul ettikleri son Kahire Ftmleri iin hi gvenilir deillerdi. Baz Fatm taraftarlarnn, Suriye Hallerinin yardmna bavurmu olmas ok muhtemeldir. Halife el-mir, yarm yzyl kadar nce, onlar kendi h kmdarlna raz olmaya ikna etmek istememi miydi? Fakat Nizarler bunu reddetmi ve el-mir onlann suikast sonucunda lmt. Sinan, taktik sebeplerle bir defa daha, Msrl suikastlarla ibirliine belki ha zrd; fakat komplonun kesin biimde bastrlmasndan sonra, onlardan tarafa hareket etmeyi srdrmesi pek gereki grnmyor. Sinan'n, Selahaddin'e kar kmasnn esas ve en mantkl sebebi, sonraki bir vakayinamectnin rivayetinde bulunuyor. O dnemin melliflerinden hi biri bu rivayetten sz etmiyor. Sz konusu kaynaa gre 1174-1175'te, Irak'ta ilik kart din bir topluluk olan Nbviyyeden 10.000 svari, elBb ve Buza'daki smil merkezlerine saldrdlar. Buralarda 13.000 ki iyi katlettiler; byk miktarda ganimet ele geirdiler ve pek ok kimseyi esir ettiler. smillerin kargaasndan yararlanan Selahaddin, onlarn zerine ordusunu gnderdi. Bu ordu Sermn, Maarrat-Msrn ve Cebel's-Summak'a saldrm ve buralardaki halkn ounu ldrmtr. Ma alesef tarihi bu olaylarn tarihini belirtmiyor. ayet Selahaddin'in bask n, bir ihtimal, ordusu Halep istikametinde kuzeye doru giderken vaki olmusa, Halerin ona kar dmanl daha iyi anlalr. Ne olursa olsun, bundan byle Selahaddin'in Mslman Suriye'nin ana gcn temsil eden ve slm dnyasnda birlik siyasetini uygulayan kii olmas, onu tehlikeli bir rakip yapmaya yetmitir. cn almaya arzulu olan Selahaddin, 1176 Austosunda Ha lerin lkelerine saldryor ve Masyaf' kuatmaya balyordu. Askerleri nin geri ekilmesine sebep olan artlar hakknda farkl rivayetler vardr. Selahadin'in baka Arap yazarlarndan birounun rabet ettii ktip ve tarihisi Imdddin, bu durumu Selahaddin'in Hama emri olan amcas nn arabuluculuuna balyor. Emr'in komusu olan Haler, ondan kendileri hakknda efaati olmasn rica etmilerdi. Bir baka biyograf, daha ikna edici bir aklama olarak. Franklarn Bek vadisine taarruzu ve Selahaddin'in oraya acilen gitme zorunluluunu ileri sryor. Kemaleddin'in H alep Tar/Wnde, Hama emrinin arabuluculuuna bavuran ve
97

Haler

byk ihtima, kendisine Ha taktiini hatrlatan terr nedeniyle bar isteyen kii Selahaddin'dir. smil ifadelerine gre Selahaddin, Sinan'n olaanst gcnden korkmutur. Bunun zerine Hama emri, onun le hine araya girer ve Sinan'dan onun sa salirr gitmesine izin vermesini rica eder. Selahaddin geri ekilmeye raz olur; Sinan ise ona teminat ve rir ve ikisi dnyann en iyi dostlar haline gelirler, ismillere ait bu riva yetin, menkbelerle deiiklie urad ok aktr; fakat hi olmazsa, bir gerei, yani varlan bir anlamay haber vermi grnyor. Hakika ten, Selahaddin'in Masyaftan geri ekilmesinden sonra, artk onun aley hinde, Halerin yapt ak bir faaliyetten bahsedilmiyor. Hatta baz ipular, aralarnda gizli bir anlamann var olduunu dndrmektedir. Tarihiler, Selahaddin'in Halere kar hogrsn aklamak, hatta dorulamak amacyla pek ok kssa anlatmlardr. Sylendiine gre bir gn Sultan, Halerin reisine bir tehditname gndermi, o da kendisine u cevab vermitir: "Senin mektubunu etraflca okuduk ve
onun bize kar savurduu szl ve fiil tehditleri not ettik; Allah tarafn dan bir filin kulanda vzldayan sinee ahit olmak ve heykelleri s ran bir sivrisinei grmek aknlk vericidir. Senden nce bakalar da b enzer eyler sylediler; biz onlar imha ettik ve hibir kimse syledii hibir eyi yapam ad. O halde gerei ortadan kaldrp yalan m des tekleyeceksin? "Zulmedenler, yaknda nasl bir inklba urayp devri leceklerini bileceklerdir" (Kur'an XXVI/uar 227). a ye t benim bam kesmeye, muhkem dalardaki kalelerimi almaya karar verdiysen, senin bu konudaki emirlerin ancak bo umut ve ham hayalden ibarettir. Zira cevher kaza ile harap olmaz; ruh hastala pes dem ez. Fakat, eer biz duyularla kavranan zahire dner ve ruhla kavranan btn bir yana bra krsak, A llah'n "hibir peygamber benim ektiimi ekmedi" diyen peygam berinin ahsnda, en g zel rnei buluruz. Sen onun soyuna, ailesine ve Ehl-i beyte olanlan biliyorsun. Durum deimedi, dva a mad; evvel ve hir Allah'a hamdolsun. Biz mazlumuz, saldrganlar de iliz; yoksun braklmz, gasplar deiliz; D e ki: "Hak geldi, batl gitti; zaten batl yok olmaa mahkumdur" (Kuran XVII/sr 81). Sen bizim i lerin d grnn ve adam lanm zn bir anda neler yapabileceini ve lmn peinden nasl kotukiann biliyorsun. Sznzde doru ise niz, haydi lm temenni edin!" (Kur'an l/Bakara 94). Bir atasz y le diyor: "rdek suya atmakla tehdit edilir mi?" Baarszla kar a reler hazrla ve felkete kar elbiseni srtna giy; zira seni kendi lken de yeneceim ve senden intikamm senin lkende alacam. H ayatna son vermeyi dnen kimseye benzeyeceksin; "Bu, Allah'a g deil dir" (Kur'an XIV/brahim 20). Mektubumuzu okuyunca bizi pusuda bek-

98

Da eyhi

leyedur; ll davran ve Nah! suresinin ba ile S ad suresinin sonunu

ol<u"(^2). Kemleddin, kendi kardeinden duyduu daha arpc bir hikye anlatr; "Kardeimin (Allah rahmet eylesin) bana anlattna gre Sinan,
m esajn ancak ze! olarak teslim etmesini emrettikten sonra, Selahaddin'e (Allah rahm et eylesin) bir eli gndermiti. Selahaddin, elinin s tn aratt; zerinde tehlikeli bir ey bulunmad iin, birka kii hari adam larn dattktan sonra ondan m esajn sylemesini isledi. Eli: "stadm bana, onu ancak zel olarak sylememi emretti" diye cevap verdi. Bunun zerine Selahaddin, iki memlkn dnda herkesi gn derdi ve sonra "Mesajn bize bildir" dedi. Eli yine "Onu, ancak siz yalnzken verme emrini aldm" diye cevap verdi. Selahaddin: "Bu iki

adarn benden asla ayrlmazlar. Eer istiyorsan mesajn syle, yoksa dn git" eklinde karlk verdi. Eli: "bakalarn gnderdiin gibi bu iki adam niye gndermiyorsun?" diye sorunca Selahaddin u cevab ver di: "Ben onlar kendi oullarm olarak kabul ediyorum; onlar ve ben tek bir ahs gibiyiz". Eli bunun zerine, bu iki m emlkten tarafa dnd ve onlara: "ayet ben size, stadm adna bu sultan ldrmenizi emretseydim onu yapar mydnz?" Em ri yerine getireceklerini sylediler ve kllan ekerek: "Ne istiyorsan onu bize emret" dediler. Sultan S e la
haddin akna dnd ve eli, memlkleri de yanna alarak oradan aynld. Bunun zerine Selahaddin bar yapm aya ve onunla dostane ili kilerde bulunmaya raz oldu. Allah hakimdir" (13).

Bir sonraki cinayet 31 Austos 1177'de vuku buldu. Kurban, Halep Zeng hkmdar el-Melik's-Salih'in yeni ve Nureddin bn Zeng'nin ise eski veziri olan ehbeddin bn'l-Acem'dir. Suriyeli tarihiler, vezirin si lahl iki adamna kar, baarszlkla neticelenmi iki suikast izleyen bu cinayeti, Gmtegin'in entrikalanna balyorlar. Daha nce Gmtegin, Sinan'a gnderilen ve ondan Halerini yollamasn isteyen bir mektupta, el-Melik's-Salih'in imzasn taklit etmiti. Bu hikyenin kay na, bizzat cinayeti ileyenlerin itirafdr. Sorguya ekilen bu ktiller, elMelik's-Salih'in emirlerini uygulam bulunduklarn bildirdiler. Bu entri ka, daha sonra Halep hkmdarnn Sinan ile yapt yazma sonunda ortaya karld. Gmtegin'in dmanlan onun gzden dmesini tah rik etmek iin bunu frsat bildiler. Bu hikye akla yatkn olsun veya olma sn vezirin lm ve bu olayn sebep olduu nifak ve kuku kesinlikle Selahaddin'i kzdrmamtr. Halep hkmdarlar ile Sinan arasndaki ekime devam etti. 11791180 ylnda el-Melik's-Salih, Halehn elinden el-Hacra'yt alyordu.
99

Haler

Protestolar netice vermeyen Sinan, pazar yerlerini atee veren ve b yk lasarlar meydana getiren adamlarn Halep'e gnderdi. Kundak lardan hibiri yakalanmad iin onlarn ehirdeki bir destekten yarar landklar da dnlebilir. 28 Nisan 1l92'de Haler Sur'da, Kuds kral Marki C onrad de M onferrat\/\ ortadan kaldrarak daha byk bir fiili gerekletirmilerdir. Tarih rivayetlerin ou, Hristiyan keii klna girmi olan Halerin, piskoposun ve markinin gvenini kazanm olduklarn sylemekte birleiyorlar. Bilhere uygun bir zamanda, bu markiyi bir haner darbesiyle ldrmlerdir. Selahaddin'in Sur'daki bir elisine gre iki Ha, cina yeti tevik eden kiinin ngiltere kral olduunu itiraf etmilerdir. ark belgelerinin ou ile garp kaynaklarndan bazlar byle bir itirafn varl n gstermektedir. Markinin ortadan kalkmasnn, Richard iin arzettii ak avantaj ve onun mahmisi Kont Henri de Cham pagne'\n, phe e kici bir acelecilikle, dul kalan hanmla evlenmesi ve Latin krall taht na kmas anlatlanlan teyit etmektedir. Bu durumdan, hikyenin o za mandan beri niin kabule lyk grld anlalyor. Bununla birlikte, Haler sylemi olsalar da olmasalar da onlann itiraflar arasndan gerei bulup karmak baka bir itir. Selahaddin'den nefret ettiini sylememiz gereken Zeng tarihisi Ibn'l-Esr, basit bir nedenle, yani Franklar arasnda bu konuda yaygn olan dnceyle, Richard'n so rumluluunu hesaba katyor. Fakat kendi kanaatna gre cinayetin te vikisi, Selahaddin'den bakas deildir. bn'l-Esr cinayeti ilemesi iin Sinan'a verilen para miktarn bile zikrediyor. Plan, Richard' da tasfiye etmeyi ngryordu; ancak bunun imknsz olduu ortaya kt. smil biyografi yazar ise teebbs, Selahaddin'le nceden varlan anlama ve ibirliinden dolay Sinan'a balyor. Fakat bu mellifin, kendi kahra mann, kutsal savata Selahaddinin fedakr bir ibirlikisi gibi sunmaya altn hatrlamak lzmdr. Ayrca mellif, Selahaddin'in bu i kar lnda, Halere birok ayrcalklar verdiine dair pek gvenilir olma yan bilgiler ekliyor. Humus'ta, Hama'da, Halep'te ve dier ehirlerde pro paganda evleri kurma hakk bu ayncalklardandr. Bu hikye belki de, Masyaf antlamasn izleyen dnemde, Selahaddin'in Haleri resmen tanmasyla ilgili hatray abartmaktadr. te yandan mdeduin, Marki'nin katlinin, Selahaddin iin yerinde bir tedbir olmadna dikka* eker. nk Conrad, Hallarn reisi olmasna karlk korkun Richard'n dman idi ve ld tarihte Selahaddin'le mnasebet halinde bulunu yordu. Conrad'n ortadan kalkmas, Richard iin bir rahatlama getirdi ve onu dmanl srdrmeye cesaretlendirdi. Ancak bundan drt ay son ra Selahaddin'le bir atekes imzalyordu. Selahaddin'in istei zerine
100

Da eyhi

yaplan bu antlama, Ha memleketlerini de iine alyordu. Conrad'n katli, Sinann son byk ii oldu. 1192-1193 veya 11931194 ylnda korkun Da eyhi vefat ediyor ve yerine, ranl Nasr gei yordu. Mamut, bu yeni reisle birlikte, Suriye'de yeniden eski otoritesine kavumu grnyor. Suriye, Mool istils sonuna kadar bu ekilde kalmtr. Buradaki smil merkezlerinde ele geirilmi bulunan belge ve kaytlar, pek ok byk dnin ismini veriyor. Bu dlerden ekserisi Alamut delegesi olarak zikredilmitir. Suriye Haleri, Alamut'a mensup kiiler olarak, eriat ve Badad halifesiyle ittifak yeniden kuran Celleddin III. Hasan'n yeni politikasn dan etkilendiler. 1211'de Alamut hkimi, Suriyeli taraftarlarna cami yap trmalarn, belirli ibadetleri ifa etmelerini, alkolden, uyuturucudan ve haram olan dier eylerden saknmalann, oruca ve eriatn btn emir lerine sayg gstermelerini emreden haberler gnderiyordu. Halerin din inan ve davranlar zerinde bu reformun brakt etkiyi belirlemek zordur. Bununla birlikte halife ile ittifak, onlarn hare ketlerini deitirmi grnyor, Suriye'de, birok Hristiyan hla can ve rirken, bir Mslmann ldrldn gsteren hibir kaydn bulunma mas dikkat ekmektedir. ldrlen Hristiyanlann ilki, Antakyal IV. Bohemond'un, 1213'te Tartus kilisesinde katledilen olu Raymond oldu. Olunun intikam duygusuyla yanp tutuan babas, Havb kalesini ku att. Bunun zerine Haler, Selahaddin'in halefleriyle iyi geinerek Halep hkmdanndan yardm istediler: o da onlara yardmc asker bir likler gnderdi. Ayrca Franklar tarafndan da skntya dnce, am hkiminden yardm aldlar. am ordusu dman, kuatmay kaldrmak ve geri ekilmek zorunda brakmtr. Bu arada Ha reisleri, hretlerinden yararlanma yolu bulmular dr. Bu meyanda, Mslman ve Hristiyan reislerinden ve hatta anlal dna gre Ortadou'da dolaan gezginlerden, ldrme tehdidi altnda hara almay baarrlar. Bir Arap kaynann haber verdiine gre b yk d Mecdddin, Hal seferinde Filistin'e gelmi olan mparator II. Frederic'in elileriyle, 1227 ylnda grmtr. Eliler ona, toplam de eri yaklak 80.000 dinar olan hediyeler getirmilerdi. Mecdddin, Harezmliler tarafndan balatlan basknlar yznden, Alamut yolunun g venli olmad bahanesiyle bu hediyeleri Suriye'de alkoydu ve impara tora istedii gei iznini verdi. Ayn zamanda imparatorun elisi hakkn da bilgi vermek ve yaplacak ortak hareket konusunu grmek zere Halep hkimine bir eli gnderme tedbirini de ald. Harezmli tehdidi, bir sre nce meydana gelmi olan baka bir olay
101

Hailer

da aklar. Mecdddin, Konya'daki Anadolu Seluklu sultanna, eskiden beri Alamut'a gnderdii yllk 2.000 dinarlk haracn bundan byfe ken dine denmesini istemek iin bir eli gndermiti. Kararszla den Sultan, Celaleddin'e danmak iin hemen Alamuta bir eli yollad. Alamut hkmdar, bu paray Suriye'ye tahsis etmi olduunu dorulad ve sultandan bu paray demesini rica etti; nitekim byle yapld (*). Aa yukar bu devirde bizzat Haler, Hospitalier valyelerine hara demeye mecbur oldular. mparatorun elilik heyetinden sonra, Hospitalierlerin Halerden hara istediklerini bir Arap vakayinamecisi yazyor. Haler: K iralnz bize dyor. Sonra siz de bizden m i ala caksnz?" diyerek hara demeyi reddettiler. Bunun zerine Hospitalierier onlara saldrdlar ve byk miktarda ganimet ele geirdiler. Kay nak, Hospitalierlere denen haracn bu olaya kadar varp varmadn veya daha nce olup olmadn ak bir biimde belirtmiyor (14). Halerin, Suriye dahilinde sahip oiduklan siyas tannma, kendisi merkez Suriye doumlu olan ibn Vsl'n ilgin bir rivayeti iinde deer lendirilebilir. 1240'ta Sincar kads Bedreddin, yeni sultann fkesini s tne ekti. Suriye'ye kaarak Halerin yannda arad sna bul du. O srada Halerin reisi, aslen Alamutlu olan Taceddin adnda bir ranlIyd. bn Vsl onu ahsen tandn ve kendisiyle dostane ilikiler de bulunduunu eklemekte tereddt etmiyor. Ayn Taceddin'in ad, Zil kade 646 (ubat veya Mart 1249) tarihli bir Masyaf kitabesinde gemek tedir. Suriye Halerinin siyas knden nce anlatlacak daha bir ok olay vardr. Yani Halerin, Saint Louis ile kavgalar sz konusu dur. Rivayete gre Haler, henz ergenlik anda olan Saint Louis aleyhine komplo kurmak iin Fransaya gelmilerdi. Ancak bu hikye,
( ') Trkiye Seluklularnn, Alamut hkimine vergi dediine dair yerli kaynaklar m zda herhangi bir bilgiye rastlayamadk. te yandan bu yllarda Trkiye S el uklular. tarihinin altn an yayordu. yle olm asa bile Alamut hkiminin, K o nyadaki sultandan vergi alm asn mmkn klacak boyutta, iki devlet a ra snda bir mnasebetin bulunduunu bilmiyoruz. M erhum Osman Turan, Trki ye Seluklu Sultan I. zzettin Keykvus'un, Celleddin Hasan'a gnderdii Antalya fetihnamesini yaynlam tr (Trkiye Seluklular Hakknda Resm i Ve sikalar, Trk Tarihi Kurumu Yay., Ankara 1988, s .1 01 -1 0 8 ). Keykvus, bu fe tihnam ede, btn slm hkm darlarnn kendisiyle dostluk m nasebetleri kurduundan bahisle, Celleddin'in ilgisizliinden dolay sitem etmi ve byiece onun sm il hviyetine de bir imada bulunmutur. D ier taraftan hkm dar olarak Celleddin hakknda yaztm olan lakap lar p e k m tevaz lakaplard. Biz byle bir ortamda Trkiye Seluklulannn Celleddin Hasan'a vergi dedi ine ilikin bu ilgin rivayeti phe ile karlyoruz (eviren).

102

Da eyhi

Haierin Avrupa'daki faaliyetlerini ilgilendiren dier btn rivayetler gi bi hibir temele dayanmyor. Buna karlk kiraln, Filistin'e vardktan sonra, Halerle dt ekimeler hakknda Saint Louis'nin biyografi Joinville vastasyla gelen rivayetin durumu farkldr ve btn doruluk iaretlerini tamaktadr. Buna gre Ha temsilcileri, kral bulmak iin Akka'ya geldiler ve ondan "Almanya imparatoru, M acar kral, M sr sul
tan ve dierlerinin, H a reisiyle iyi geinmedike yaayam ayacakla rn bildiklerinden her yl yaptklar gibi, kendi reislerine vergi vermesini istediler" (15). Bununla beraber temsilciler, ayet kral hara demeyi

arzu etmiyorsa, Hospitalier ve Templierlere demek zorunda olduu verginin kendilerine verilmesiyle yetineceklerini ilve etliler. Joinville bu verginin denmi olduunu, nk bu iki tarikatn Halerden hi kork madklarn belirtiyor. Gerekten bu tarikatlarn reislerinden biri katledil diinde, derhal yerine onun kadar iyi olan bir bakas geerdi. Halerin reisi ise, elde edecei bir kazan olmad zaman, adamlarn feda etmekten sakmrd. Bu durum karsnda hara, tarikatlara denmeye devam etti ve kral ile byk d birbirleriyle hediyeletiler. Arapay bi len Kei Yves le Breton bu vesileyle Haierin reisiyle grmtr. Moollarn ve Msr Memlk Sultan Baybars'm ifte saldrs Ha iktidarna son verdi. Beklendii gibi Haler, Suriye'deki dier Mslmanlarla Mool tehdidini pskrtmek iin ittifak ettiler. te yandan Baybars'a eli ve hediyeler gndererek onun yardmn kazanmaya a ltlar. Baybars daha ilk anda, onlarn ilgisine kar hibir soukluk gs termedi. 1266'da Hospitalierlerle bir atekes imzaladnda onlardan, smil kaleleri dahil olmak zere eitli Mslman blge ve ehirlerinden aldklar haratan vazgemelerini istedi. Bir Msr kaynana gre bu hara 1.200 dinar ve 100 md buday ve arpay buluyordu. htiyat ola rak Haler, kutsal savan sonlarnda, daha nce Franklara dedikleri vergiyi takdim etmek zere Baybars'a bir heyet gnderdiler. En byk dncesi, Mslman Ortadousunu, Hristiyan Franklar la putperest Moollarn iki tarafl tehdidinden kurtarmak olan Baybars, Suriye'nin tam ortasnda, mlhitlere ve Halere ait tehlikeli bir yuvann bamszln hi ho karlayamazd. Baybars'm biyografi, 1260'-tan itibaren, sultann kendi merasndan birine Ha topraklarn tmar ola rak verdiini anlatyor. Baybars, 1265'te, Halere hara deyen farkl hkmdarlarca gnderilen hediyeler zerinden bir cret alnmasn em retti. Mellif, bunlar arasnda, imparator Alphonse ile Frank ve Yemen krallarnm adn verir (16). Zayf dm ve dahas ranl kardelerinin sonuna bakarak cesaretleri krlm olan Suriyeli Haler, direnecek
103

Haler

durumda deildiler. Bu kadara raz olarak, kendilerini, devrik Alamut h kmdarnn yerine tayin edip gnderen Baybars'a hara dediler. 1270'te eski Ha reisi Necmeddin, onun tutumundan holanma yan Baybars tarafndan tahttan indirildi. Necmeddin'in damad ve daha lml bir insan olan Uleyka valisi Srimddin Mbrek, onun yerine geiyordu. Bundan byle Baybars'n temsilcisi olarak davranmaya mecbur olan yeni reis, kendini Memlk sultannn dorudan kontrolne geen Masyaf'tan darya atlm vaziyette buldu. Bununla birlikte Srimd din bir kurnazlkla kaleyi ele geirmeyi baard. Ancak Baybars onu ye rinden att; tevkif etti ve Kahire'ye gnderdi. Orada muhtemelen zehirle nerek ld. Artk uslanm olan Necmeddin, yllk belirli bir vergi karl nda, olu emseddin ile birlikte Srimddin'e halef oldu. simleri, Kadms camiinin aa yukar bu tarihe rastlayan bir kitabesinde yer almak tadr. Baybars, 1271in ubat veya Mart aynda, kendini ldrmek istedii ni zannettii iki Hayi tutuklatt. Bu kiilerin Uleyka'dan, Trablus kontu IV. Bohemond'un yanna elilik greviyle gitmi olduklar ve kontun, on lar sultan ldrmeye gndermi bulunduu anlatlyordu. Franklarla i birlii yapmakla sulanan emsedin tutukland; sonra babas Necmed din, onun masumluunu savunmaya geldii zaman salverildi. Sz ko nusu zanllar da serbest brakld. Her iki smil reis ise, Baybars'n sa raynda oturma karlnda kalelerinden vazgemeye zorla raz oldular. Necmeddin, 1274 yl banda Kahire'de vefat ettiinde sultanla be raberdi. emseddin ise ileri yoluna koymak iin Kehf'e gitme iznini elde etmiti. Oraya varr varmaz, baanszlkla sonulanan bir diren olutur maya balad. 1271in Mays ve Haziran aynda Baybars'n adamlar, Uleyka ve Rusfeyi zaptediyorlar ve Ekim aynda emseddin, kendi du rumunu umutsuz grdnden sultana boyun eiyordu. lk nce iyi kar land, sonra Baybars, emirlerinden bazlanna kar hazrlanm bir komployu haber ald iin onu kendi adamlaryla birlikte Msr'a getirtti. Kalelerin ablukas devam etti. Ayn yl Havb ve 1273te dier btn kaleler igal ediliyordu. Baybars, onlarn itaatndan baka, bir sre iin Halerin yetenek lerinden de yararlanm grnyor. O, Nisan 1271'den itibaren Trablus kontunu ldrmekle tehdit etmitir. 1272'de ngiltere prensi Edvvard'n ahsna ynelik bir cinayet teebbsyle bir ihtimal 1270'te, Philippe de Monferrat'nn Sur'da katlinin de tevikisi olmutur. Sonraki baz vakayinameciler, Memlk sultanlarnn, rahatsz edici rakiplerini saf d brak mak iin Halerden yararlandn anlatyorlar. XIV. yzyln Maripli
104

Da eyhi

seyyah bn Batta anlamann maddelerini bile kaydetmitir. "Sultan,

onlardan birini, dmanlarndan birini katletm ek iin gnderm ek istedi inde ona kannn bedelini verir; eer o, kendinden istenen eyi yaptk tan sonra sa karsa bu para kendine ait olur, aksine hayatn kaybe derse ayn para ocuklarnn olurdu. smillerin zehirli baklar vard. Onlarla, kendilerine ldrlmesi emredilen kiileri baklarlard. Fakat baz kereler hileleri baarya ulaam az ve kendi entrikalarnda hayatla rn kaybederlerdi" {\7 ).

Bu rivayetler belki hayal ve tahmin mahsuldr ve Da eyhitarafndan, AvrupalI prenslerin istei zerine para karlnda ilenen plan l cinayetler hakknda, Batda ok anlatlan dedikodulardan te bir dee ri yoktur. XIII. asrdan sonra Suriyeli Haler tarafndan, mezhep adna ilenmi hibir cinayet kaydedilmemitir. O halde smlllik, dinamizmi kalmam ve siyas nemi az olan veya hi olmayan, ran ve Suriye'ye has ikinci dereceden batl bir mezhep haline dnyor. XIV. asrda Nizar imamlarn soyunda bir kopma meydana geliyor. Suriyeli ve ranl smiller, bundan sonra farkl mddeileri izliyorlar ve birbirleriyle ilikileri srdrmeyi kesiyorlar. XVI. yzylda, Suriye'nin OsmanlIlar tarafndan fethinden sonra, ye ni yneticiler adna gerekletirilen ilk tapu tahrir kaytlar, Hama'nn ba tsnda davet kaleleri olarak birok ky saymaktadr. Bunlar arasnda Kadms ve Kehf kadar eski ve nl olan, aynca zel bir mezhebin men suplan tarafndan meskun bulunan merkezler vard. Onlarn yegne ay rcalk iareti zel bir vergi demeleridir (18). Daha sonra onlarn tarih sahnesine yeniden kmalarn grmek iin XIX, asrn ban beklemek lzmdr. O srada bunlar, reisleriyle, komulanyla ve kendi aralarnda devaml bir atma halindedirler. Asrn ortalarndan itibaren, lde yeni ele geirilmi bir koloni olan Selemiyye civarna yerleirler ve bar bir bozkr halkn meydana getirirler. Gnmzde saylar 50.000 civarn dadr; ilerinden sadece bir ksm, imamlar olarak Aa Han tanmak tadr.

105

ALTINCI BLM AMALAR VE ARALAR

smil Haler, cinayeti (l'assassinat) icat etmeyip sadece ona kendi adlarn vermilerdir, Adam ldrme insanlk kadar eskidir. Eskilii Tevratm Tekvin bahsinin drdnc blmnde arpc bir ekilde dile getirilmitir. Buna gre ilk ktil ve ilk maktul, ilk erkek ve ilk kadnn oul lan olup kardetirler(*). Siyas cinayet, siyas kuvvetin iktidara geliini ta kip eder. O zaman iktidar bir kiiye aittir ve bu kiinin saf d braklma s siyas bir deiiklii gerekletirmenin en basit ve en hzl yolu olarak grnr. Genellikle bu cinayet tarznda itici g, kii, parti veya hane danla ilgili bir emirdir; Yani iktidarn bana baka bir kii, baka bir parti veya baka bir hanedan getirmek. Bu cinayetler, Batda olduu gibi Do uda da mutiakyeti krallklarda ve imparatorluklarda caridir. Bazan adam ldrme bir grev gibi kabul edilmi; bu takdirde fikr delillerle gereke gsterilmitir. Kurban bir despot veya bir zalimdir. Onun ortadan kaldnimas bir cinayet deil aksine gzel bir harekettir. Bu ideolojik hakllk siyas veya din ifadeler halinde ifade edilebilir. Bir ok toplumda bu iki ifade arasndaki fark zayftr. Eski Atina'da iki dost olan Harmodios ve Aristogiton, despot Hippias' ortadan kaldrmak iin ibirlii yaptlar. Fakat, ancak onunla birlikte hkm sren kardeini l drmeyi baarabildiler: ardndan da her ikisi katledildi. Fakat Hippias'n dnden sonra onlar, heykel ve bestelenmi destan yoluyla, Ati( ') Bu hadise gerek bir kssa olarak Kur'an- Kerm'de de anlatlrr}aktadr. Kssa y a gre Hz.Adem 'in iki olundan biri (Kabil), hasetlik ederek kardei (Habil)'ni ldrm ve daha sonra onu topraa gm mtr (Kur'an VI/5 A yet 2 7 -3 2 ) (eviren).

107

Haler

na'nn mehur kahramanlar haline geldiler. ocuklar ise ayrcalk ve muafiyetlerden yararlandlar. Zorba birini ldrmenin ideal haline gelme si, Yunan ve Roma'ya ait siyas ahlkn bir paras oldu. zellikle Make donyalI II. Philippe, Tiberius Gracchus ve Jules Cesar'n nl lmleri bu ahlkn tezahrleridir. Ayn ideal Yahudilerde, Ehud ve Yehu gibi ahsiyetlerde ve daha abartl bir tarzda, zalim Holopherne'in adrna kadar kendine yol aan ve uykuda iken onun ban koparan sevgili Yudifin hikyesinde ortaya kar. Yudit'in kitab Helenistik saltanat dne minde yazlm ve ancak bir Yunan rivayetinde yaamtr. nce Yahudiler sonra protestanlar, bu rivayetin uydurma olduuna inanarak red dettiler. Buna karlk rivayet Roma katolik kilisesinin karar iinde bu lunmaktadr ve pek ok Hristiyan ressam ve heykeltrana ilham ver mitir. Yudit, Yahudi din geleneinde hibir yere sahip olmamasna ra men, onun temsil ettii din gereke ile adam ldrme lks, aa yu kar Kuds'n d srasnda meydana kan ve faaliyetlerine muha lefet eden herkesi krkrne ortadan kaldran fanatikler grubuna, yani nl kiralk ktillere ilham vermitir. Hkmdar ldrme olgusu, eylem ve dnce olarak, siyas slm tarihinin bandan beri grlmektedir. Hulefy Ridn denilen lk drt halifeden , slm toplumunun banda Peygamber'e halef olduklar iin ehit edildiler. kinci halife Hz.mer ahs bir sebepten tr Hristi yan bir kle tarafndan bakland. Bu durumu lm deinde renen halife, bir mmin tarafndan vurulmu olmad iin Allah'a hamdeder. Halefleri Hz.Osman ve Hz.Ali iin bu teselli sebebi de yoktur. nk ikisi de Mslman Araplar, yani birincisi bir isyanc grup tarafndan, kincisi ise din bir fanatik tarafndan ldrlmtr. Her iki cinayetin failleri, ken dilerini, halk gayri meru bir hkmdann elinden kurtarm kiiler gibi gryorlard. Nitekim her iki ktil de yeterince knanmamtr. Problem, Hz.Osman'n ehit edilmesinden sonra kan i sava s rasnda ackl bir ekilde kendini gsterdi. ldrlen halifenin Suriye va lisi ve akrabas olan Muaviye, ktillerin ezalandrlmasn istedi. Halife nin yerine geen Hz.Ali bu istei yerine getiremedi. Baz Ali taraftarlar, onun harekete gemeyiini izah ederken, ortada ilenmi bir cinayetin bulunmadn, Osman'n bir zalim olduunu, dolaysiyle lmnn bir cinayet deil aksine bir infaz olduunu ileri srdler (1). Bu tez, birka yl sonra, bizzat Hz.Ali'nin katlini hakl gstermek iin de ar bir Haric frka tarafndan tekrarlanmtr(*).
C) Hz.O sm an ehit edildii srada, halifelie Hz.Ali'den daha lyk b ir kimse yoktu. Halifelii kabul etm esi iin ona srar ettiler. O da bu vazifeyi istemeye istem e y e kabul etti. Hz.O sm an'a isyan ve onu ehit edenler Medine'yi henz terket-

108

Amalar ve Aralar

slm gelenek, hakl isyann ilkesini belli bir lde kabul etmekte dir. Hkmet glerini tamamen hkmdara brakrken, hkmdar kt olduu zaman, fertlere den itaat grevinin geersiz hale geldiini ve Allah'a ramen, bir insana itaatin l<abul edilem ez" olduunu ortaya ko yuyor. Hibir hukuk prosedr, ayet bir buyruk meru ise onu denetle meye izin vermedii, daha dorusu buyruk zararl olduu zamanlarda bile ona kar itaatsizlik etmeyi caiz grmedii iin, idareciyi boyun e dirmeye veya yerinden atmaya kalkmann yegne etkili yolu onun aleyhine isyan etmektir. Daha hzl bir yol ise onu ldrmek suretiyle saf d brakmaktan ibarettir. Bu yola, zellikle dar grl asiler tarafn dan, hareketlerini hakl karmak iin sk sk bavurulmutur. Oysa, Hz.Ali'nin lm ve Muaviye'nin halifelie kndan sonra, idarecilerin katli azalmtr. Meydana geldii zamanda ise, genellikle ihtillci bir etkiden ziyade, hanedanla ilgili bir etkiye baldr. Bunlar da, Snn halifeleri, i imamlaryla dier Ehl-i beyt mensuplarnn katlini tevik etmekle sulayan iflerdir. i belgelerinde lerinin alnmasn is tedikleri, Ali taraftar ehitlerin uzun listeleri mevcuttur. Bylece smiller, gasplarn ve onlarn yaknlarnn katlini hakl gstermek iin eski bir gelenee bavuruyorlard. Bununla birlikte, asla egemen olmayan ve uzun sre uygulanmayan bu gelenein, zellikle aynlk ve arlk frkalar arasnda faelli bir yeri olmutur. Despot ldrme konusundaki eski dnce, yani dnyay gayri meru bir yneticiden kurtarma zorunluluu, smiller arasnda adam ldrmenin bir are olarak desteklenmesinde kukusuz pay sahibidir. Fakat bu, daha da ileri gitmitir. Bir kiinin bir Ha tarafndan, bede nen ortadan kaldrlmas srf dindarlk davran deildir. Bu hareketin
memilerdi. Bunlardan byk ounluu, eitli vilyetlerden gelmi olan kaba g taraftar gruplara mensuptu. Buna karlk ashabn ou da M edine dn da bulunuyordu. Bu yzden, Hz.O sm an'n dirisine olduu gibi lsne de b ir sre kimse sahip kam ad ve ancak gn sonra, kii tarafndan defnedilebildi. te yandan Hz. Ali halife seildikten sonra asilerden bir ksm kamak, bir ksm da Hz.Ali'nin evresine szm ak suretiyle izlerini kaybettirmeye alt lar. Sulular, bu ortamda, hak ettikleri ekilde cezalandrm ak mmkn olam a d. Hz.Muaviye'nin, bunu bahane ederek Hz.Ali'ye isyan etmesi yeni aclara ve ayrlklara sebep oldu. Nitekim, giderek mahiyeti deien bu olumsuz gelim e ler, m eseleyi zemedii gibi Hz.Ali'nin de ehit edilmesine yol amtr. Sade Mslmanlar, bu olaylar karsnda ayet pasif kalmlarsa, bu, onlarn asilere hak verdiine yorulmamaldr. Herhalde onlar, kendi balarna zem eyecek lerini bildikleri bir i savan balangcnda ihtiyatl davranm lar ve taraf ol m ak istememilerdir. Ancak bu olaylar, M slm anlar arasnda byk yanklar uyandrm olmal ki, ok gem eden byk ayrlklarn km asna sebep ol m utur Bugn bile bu aynlk m aalesef m ezhepler ve frkalar eklinde devam etmektedir (eviren).

109

Hafler

ayn zamanda hemen hemen kutsallatrc bir ayin deeri vard. Halerin, Suriye'de olduu gibi, randa iledikleri btn cinayetlerde, dai ma haner kullandklar halde, asla zehir (2) veya mermiden yararlanmamalan ok manidardr. Oysa, ou durumda bunlar kullanmak ku kusuz daha kolay ve daha gvenliydi. te yandan Ha, hemen he men daima yakalanr ve genellikle kamaya teebbs etmez. Hatta by le bir grevden sonra hayatta kalmak, zmnen utan vericidir. Bu konu da, XII. yzylda yaam batl bir yazarn ifadeleri aklaycdr; "Bylece aralarndan bazlar bu ekilde lmeyi tercih ettiklerinde... reis on lara deta kutsal bir haner v e rir.." (3).

nsan kurban etme ve din amala adam ldrmenin eriatta, gele nekte veya slm uygulamada hi yeri yoktur. Fakat her ikisi de uzun zamandan beri, beer topluluklarda iyice kklemitir ve umulmadk yerlerde birdenbire ortaya kabilmektedir. Eski devirlerdeki din danslar, slm inancnn sadeliini bir yana brakarak, Mevlevlerin ayin usuln de yeniden ortaya kt gibi, eski lm ayinleri de ayn ekilde, slm terimler halinde yeni bir ifade bulmutur. Mslman melliflerin bize ha ber verdiine gre, Vlll. yzyl banda kendisinin imam olduunu iddia eden Ebu'l-Mansr el-cl, din emirlerin ancak temsil bir deere sahip olduunu ve harfi harfine bu emirlere uymak gerekmediini ileri srd. Ona gre cennet ve cehennemin ayr bir varl bulunmayp, bunlar sa dece bu dnyann mutluluk ve mutsuzluklardr, icl'nin taraftarlar, adam ldrmeyi bir ibadet haline getirdiler. Benzer doktrin ve uygulama lar, onun ada ve kabileda olan Mure bin Sad'e mal edilmitir. Yneticiler, bunlarn oluturduu iki grubu bertaraf etmilerdir. nanlar nn onlara, ldrme yntemleri konusunda ancak tek tip silah kullanma izni vermesi manidardr. Biri, kurbanlarn kemendle bouyordu, dier| sopa ile ldryordu. Yalnz Mehdi'nin clsu, elikten yaplm bir silah kullanmaya imkn vermitir (4). Bu iki grup, mfrit iann ayn koluna mensup idiler. Onlarn anlaylaryla, sonraki smillerin "elikicilik'' (Antinomisme) ve kutsal silah klt arasnda arpc bir. benzerlik bulu nuyor. Ismiller, sadece tarikata girmi olanlarn bildii derun srlarn bekileri, imamn marifetiyle mutluluun datclar ve nihayet dnya meakkatlerinden ve eriatn boyunduruundan kurtulma konusunda Mehdilikle ilgili bir vaadin tayclar olarak, kurulu dzenin seviyeli ve meru diniyle asla badamayan, halka ynelik ve heyecana dayal bir ayinler geleneine, yani slm ncesinden beri gnmze kadar gelen uzun bir gelenee mensupturlar.
110

Amalar ve Aralar

smiller, kendilerinden nce pek ok benzer grup ve mezlepler var idiyse de, etkili ve srekli bir tekilt kurma hususunda ilk oldular. Zavall ve gsz kimseleri toplayan ilk cemiyetler dank ve nemsiz idiler ve geriye tarihilerin kendilerini tanmalarma imkn verecek ok az bir kaynaka braktlar. Muahhar dnemlerdeki halifeliin, paralanm ve kark toplum yapsndaki insanlar, teselli ve gvenlii daha gl yeni cemiyet modellerinde aradlar. Cemiyetlerin saylar artt; geniledi ler ve nihayet halife en-Nsr, bizzat bu cemiyetlerden birini, trenle be nimseyerek hkmet tekiltna eklemeye kalkmcaya kadar, aa, orta ve st snf olmak zere halk tabakalarn ilgilendirdiler. Bu cemiyetler baka bakayd. Bazlar bir ehri veya mahalleyi esas ald iin, aslnda mahall idi ve meden, inzibat ve asker fonksi yonlarla gelimi bulunuyordu. Dier baz cemiyetlerin de, ekonomik bir role sahip olmalar mmkndr. nk cemiyetler, mesleklerin ou za man mahall, etnik ve din cemaatlere uyduu bir toplumda bulunuyordu. Bunlar, genlerin ergenlik ana ulatklarn belirleyen hiyerarisi ve kurallaryla, ou zaman genlerin veya ergenlerin cemiyetleriydi. Bu cemiyetlerin ekserisi evliyaya ve onlarn tesis etmi olduklar ayinlere mensup olan din cemiyetlerdi. Bunlarn ortak esaslar arasnda unlar zikretmek lzmdr: Halk inanlarna ait olup Ehl-i snnetin de benimse dii inan ve davranlar, arkadalar arasnda sk sadakat ve reislere ballk, cemiyete trenle kabul etme ve nihayet karmak remizlere ve ayin usullerine dayanan hiyerarik tekilt. Bu gruplardan ou, toplum dan, belli belirsiz bir ekilde ayr dncede olsalar da hibir siyas ha rekete sahip deillerdi. smiller, mcadeleci taktikleri ve ihtillci gaye leri ile, mevcut dzeni devirme teebbslerinde bu tekilt biiminden yararlandlar. Ayn zamanda nceki doktrinleri hakknda, ince felsef d nceleri yava yava terkettiler ve cemiyetlerde yaygn olan dnce lere daha yakn olan din kalplar benimsediler, iranl tarihiler, ismillerin, sadece bir noktada, hemen hemen bir manastr kuraln takip ettik lerini bize sylyorlar: Buna gre kale kumandanlan, vazifede kaldklan srece bekr olarak yaarlard. Halerin tek bir konuda ncleri yoktur. O da terrden uzun sre planl ve sistematik bir biimde, siyas silah olarak yararlanma konusu dur. Irak'taki boarak adam ldrenler, Hindistandaki Thuglar gibi, anla y kt ve rasgele hareket eden profesyonel ktillerden baka bir ey deillerdi. Belki de onlarla bir balar vard. nceki siyas cinayetler, ne kadar hayret verici olursa olsun, tek bir kiinin veya, olsa olsa belli he defleri ve snrl bir gc bulunan kk suikast gruplarn eseri idi.
111

Haler

Adam ldrme ve suikast tekniinde, Halerin birok selefleri vardr. Hatta ibadet ve vazife olarak cinayet ileme sanatnda da selefleri mev cuttur. Fakat byk ihtimalle ilk terristler bunlar olmulardr. Bir smil airi: "Kardeler! br dnyada olduu gibi bu dnyada da dost iin z a
fer saati iyi talihle geldiinde, yaya bir sava tel< bana, terr yoluyla, 100.000'den fazla svariye sahip olan bir kral ldrebilecektir" (5) diye

yazyor. Bu dorudur. Asrlar boyunca ia, imamlan iin gayretini ve kann boa heba etmitir. Cezbe haline sahip kk gruplarn, kendini kurban etmesinden tutun da, titiz bir ekilde hazrlanm olan asker operasyon lara kadar bir sr ayaklanmalar olmutur. Bu ayaklanmalarn hemen hemen tamam, devirmeye glerinin kfi gelmedii bir devlet ve bir reji min silahl kuvvetleri tarafndan ezildii iin baarsz olmutur. Aralarn dan baarl olan nadir ayaklanmalar ise, ifade ettikleri i heyecana ken dilerini kaptrmamlardr. Tersine, iktidar ark ve slm toplumunun muhafazas, gnn birinde kendilerine verilmi olan bu galipler, kendi taraftarlarnn aleyhine dnmler ve onlar saf d brakmlardr. Haan Sabbah, kendi doktrininin, Snn slm dnyasnn son de rece kkl Snnliine stn gelemediini ve kendi taraftarlarnn Sel uklu devletinin gl ordusuna kar baaryla mcadele edemediini biliyordu. Ondan nce bakalar da, plansz bir iddet, umutsuz isyanlar ve endieli bir durgunlukla mahrumiyetlerini ifade etmilerdi. Haan, ol duka nemli bir dman, baaryla vurmaya yetenekli, disiplinli ve sa dakatli kk bir gten yararlanarak, yeni bir metot buldu. ada bir yazar; "Terrizm, ok kstl bir tekiltla srdrlr ve urunda terr
estirilmi olan byk hedefler hakknda izlenen bir program dan ilham a lr (6) diye yazyor. Haan'n setii ve belki de mucidi olduu metot

budur. Suriye'de, sonraki bir smil reisinden bahseden Joinville yle di yor: "Temple ve Hospital valye tarikatlar, hibir ekilde Halerden ekinmedii; te yandan Da eyhi, Tem ple ve Hospital stadn l
drse bile, eline bir ey gemeyeceini bildii iin, ksa bir sre, ad g e en tarikatlara hara vermitir. Zira eyh, onlardan birini ldrecek olsa, yerine onun kadar iyi birinin derhal getirileceini iyi biliyordu. Bundan dolay, eline hibir eyin gem eyecei yerlerde Halerini kaybetm ek istemiyordu" (7). Her iki valye tarikat da, kendilerini cinayete kar

koruyan: dzen, hiyerari ve sadakatla tehiz edilmi entegre tesisler kuruyorlard. Buna karlk kk paralara ayrlm vaziyetteki Islm devleti, bu meziyetler, ahs ve geici bir sadakat zerine kurulmu olan
112

Amalar ve Aralar

mutlakiyeti bir iktidarda bulunmad iin zellikle cinayete kar daya nkszd. Haan Sabbah, slm saltanatlarnn bu zayfln farkederek siyas dehasn gsterdi. Ayrca bu zayflktan terrizm yoluyla yararla narak, dikkat ekici dar ve stratejik yeteneklerini ortaya koydu. Devaml bir terr kampanyasn srdrmek iin, bir tekilta ve bir fikriyata sahip olmak gerekiyordu. Bir yandan kendisi saldrya geebile cek, te yandan da kar durulmas zor, mukabil bir saldrya direnebile cek organizasyon lzmd. Saldrganlara, lnceye kadar telkin ve takvi yede bulunabilmek iin bir ideoloji icap ediyordu. Szkonusu zaman ve zeminlerde bu ideoloji, mezhepten baka bir ey olamazd. Haan her ikisini de buldu. Acl ve eziyetli gemii, gzel ve nsan bir son hakkndaki vaatiaryla reforma uram smil mezhebi, kendisi ni benimseyenlere grev ve cesaret veren bir davay temsil ediyordu. Bu mezhep insanlk tarihinde duyulmadk bir balla ilham vermitir. Halerin, statlarna olan bu ball ilk nce Avrupa'nn dikkatini ekmi ve cinayetin eanlamlas haline gelmezden nce Ha kelime sine inan ve kendini feda etme anlamn kazandrmtr. Halerin eylemi, hem temkinli ve akll bir hazrln, hem de fa natik bir gayretin sonucu oluyordu. inde birok prensipler farkedilmektedir. Gl kalelerin -bazlarna gre haydut etelerinin eski barnakla r- zapt onlara gvenli sler salyordu. Eski takyye doktrininin ilham ettii gizlilik kural, emniyet ve dayanmay garanti ediyordu. Terristle rin etkinlii, ayn zamanda din ve siyas bir hareketle takviye ediliyordu, smil dleri, gebe ve ehirli topluluklariinde kendilerine sempati zanlar buluyorlar veya kazanyorlard. Elileri ise Mslman ileri gelen lerini ziyaret ediyordu. Ziyaret ettikleri kimselerin korkular veya beklenti leri, onlar smil davasna geici mttefikler yapmaya elveriliydi. Nitekim bu ittifaklar, nemli bir sorunu ortaya koyuyor. ran'da ve Suriye'de kaydedilmi d-:inelerce cinayet arasndan byk bir ksm, eitti kaynaklara gre nc kiiler tarafndan ve genellikle para teklifi ve dier avantajlar karlnda tevik edilmitir. Bazan bu kaynaklar, gerek faillerin, yakalanp soruturulduklar zaman, yaptklar faraz iti raflara dayanmaktadr. Din bir davann sadk hizmetileri olan Ha lerin basit birer kiralk ktll olmadklar aktr. Bunlarn siyas bir he defi, yani gerek imametin kurulmas hedefi vard. Muhtemelen, ne ken dileri ne de reisleri baka kiilerin amalarna alet olmamlardr. Bu nunla birlikte Douda Berkyaruk ve Sencer, Batda Selahaddin ve Arslan Yrekli Richard gibi kimseleri ie kartran su ortaklna ilikin
113

Haler

yaygn rivayetler, birtakm aklamalar gerektirmektedir. Bazlar akla yatkndr. Her zaman ve her yerde, arlklarn yar dmna bavurmaya hazr olan ihtirasl insanlar vardr. Bu insanlar, p hesiz onlarn inanlarn payiamakszn ve hatta tasvip etmeksizin, ek seriya bouna bir umutla onlardan yararlanabileceklerini dnrler. Bunlarn, hedefe ulatktan sonra onlardan ayrlmas mmkn olur. tti fakn, Snnlerden Ftmiere nakletme konusunda ekinmeyen ve da ha sonra, ailesine ve metbuuna kar, kendini desteklemeleri iin Halerin ehrine kabul eden Halep Seluklu meliki Rdvan olay byledir. Kendi ykselmeleri iin Halerin gcnden ve onlarn yaydklar terr den yararlanmaya teebbs eden. Isfahan ve am'n entrikac vezirleri nin durumu da byleir. Bazan onlar, Celaleddin Harezmah'n vezirinin durumunda olduu gibi, istekten ziyade terr harekete gemeye zorlu yordu. Nesev bu vezirin acnacak derecedeki korkusunu tasvir etmitir. Korku, askerleri, sultanlar ve hatta vezirleri pes etmeye srkleyebili yordu. Halerin beceriklilii ve cesaretine ilikin en hayret verici riva yetlerin ou, dindar bir Msman hkmdarla ihtillci smiller arasn daki zmn bir anlamay ispatlamak amacna sahip grnmektedir. Sencer ve Selahaddin gibi kimselerin sebepleri daha karmaktr. Her ikisi de, Halerle bir uzlama aramtr; fakat sadece kiisel endi e ve istek yznden bunu gerekletirebilmi grnmyorlar. kisi de byk ilere dalmlard: Sencer Seluklu sultanln yeniden ihya et mek ve slm dnyasn doudan gelen putperest igalcilere kai' sa vunmak istiyordu. Selahaddinin hedefi ise Snn birliini yeniden can landrmak ve batdan gelen Hristiyan mstevlileri kovmakt. kisi de phesiz, lmlerinden sonra devletlerinin yklaca ve hedeflerinin iyi bir sonu vermeyeceine dair bir inanca sahip bulunuyorlard. ayet on lar, ahs gvenliklerini teminat altna almak ve bylece slm dnyasn ihya ve mdafaa konusundaki byk davalarn mutlu sona ulatrma ansna kavumak istiyorlarsa, belki de en az tehlikeli grnen dman la yaplacak geici bir anlamann doru olacan dnyorlard. Haler iin hesap ok daha basitti. Onlarn hedefi Snn dzeni devirmek ve tahrip etmekti. ayet bu hedefe ulamak iin, terr vastasiyle baz Snn reislerini, kendilerine yardmc olmaya ikna ederlerse durum daha iyi olurdu. Ha reisleri iddetin ilk ortaya kmaya bala d devirde bile bakalarnn yardmyla karlatnda, bu yardm as la kmsemezlerdi. lkenin gerek reisleri haline geldiklerinde ise, po litikalarn Mslman dnyasndaki ittifak ve rekbetlerin karmak yap sna ustalkla ve kolayca uydurmulardr.
114

Amalar ve Aralar

Bu durum, Halerin, para karlnda hizrretlerini sattklar veya su ortakl konusunda itiraflara dayal rivayetlerin bile hepsinin doru olduu anlamna gelmez. ayet reisler, bir ihtimal gizli anlamalar imza lamlarsa da, katile, grevi hakknda ayrntl aklamalarda bulunma lar ihtimali zayftr. Kukusuz bu reisler, katile, ldrlmesi istenen a hsla ilgili sulayc bir bahane buluveriyorlard. Ayrca bu durum, rakip kampta kuku ve pheyi yayma avantajna sahipti. Halife Msterld ve Hallardan Conrad de Monferrat'nn katli bu konuda gzel rneklerdir. ran'da Sencer, Hallar arasnda ise Richard zerinde bunlarn dour duu kukular, hedefleri gizlemeye ve kargaa karmaya yaramtr. te yandan onlara yklenen veya bizzat kendilerinin stlendikleri btn cinayetleri Halerin iledikleri kesin deildir. Kiisel veya toplumsal nedenlerle adam ldrme ii olduka yaygnd ve bu Haler, kuku suz hibir paraya sahip olmadklar halde, ideolojik olmayan birok cina yete klf vazifesi grmlerdir. Haler kurbanlarn zenle seiyorlard. Baz Snn mellifler, onlarn btn Mslman toplumuna kar topyekn bir savaa giritikle rini ileri srerler. Bu konuda Hamdullah Mstevf yle diyor; "Herkes
biliyor ki B atnler (smiller), mmkn olan h er ekilde, btn Mslmanlara ktlk yapm ay hi ihmal etm ezler; onlar bu sayede hatr sa ylr miktarda paraya ve dle nail olacaklarn dnyorlard ve niha y e t adam ldrmemeyi ve baar elde etm em eyi byk bir gnahkr lkm gibi gryorlard" (8). 1330'a doru bunlar yazan Hamdullahn

bak as, o zamandan beri gelimi olan efsane ve menkbelerle de imitir. Buna karlk o dnemin ranl ve Suriyeli vakayinamcileri, smil terrnn belli gayelerle zel ahslara kar yneldiini ve halka dayal iddetin patlak vermesiyle ilgili, pek seyrek ve tamamen istisna rnekler bir yana, smiller ve Snn komular arasndaki mnasebet lerin ok normal olduunu anlatyorlar. Bu durum, ehirlerdeki smil aznlklar ve blge reislerinin, Snn meslektalaryla mnasebetleri hakknda doru gibi grnyor. Halerin kurbanlar iki byk snfa mensuptu: Bir taraftan prens ler, subaylar ve vezirler snf, te yandan kadlar ve dier din ynetici lerin snf. ehir valilerini iine alan bir ara grup ise, onlarn dikkatini te sadfen ekiyordu. Onlarn kurbanlar, ok az hari Snn Mslmanlardan idi. Haler, genellikle ne Oniki-imamc ilere, ne de baka din den olan yerli Hristiyanlara veya Yahudilere saldrmlardr. Hatta Suri ye Hallar aleyhine ok az saldn grlmektedir. Halerin ou, Si nan ile Selahaddin arasnda varlan anlamaya ve Haan ile halife ara115

Haler

snda akdedilmi bulunan ittifaka sayg beslemi grnyorlar. smiilere gre dman, siyas ve asker, idari ve din her alanda kurulu Snn dzen idi. ledikleri cinayetler, bu dzeni tedirgin etmek, zayflatmak ve nihayet devirmek gayesini gdyordu. Baz cinayetler ise sadece intikam ve ikaz eylemleri eklindeydi. Mesel kendi camilerinde, Haler aleyhine konuan veya onlara kar kan Snn din limlerinin bertaraf edilmeleri gibi. teki durumlarda kurbanlarn seimi ok ani idi ve zel sebeplerle telkin ediliyordu. Tercih, smiilere saldran ordu ko mutanlar veya smillerin ele geirmek istedikleri kale yneticileri ze rinde karar klyordu. Vezir Nizmlmlk, Halife Msterid ve Selahaddin gibi yksek ahsiyetlerle ilgili hadiselerdeki cinayet veya Selahaddin olay ile ilgili cinayet teebbsleri, hem taktik hem de propagandaya y nelik sebeplere dayanyordu. te yandan belirlenmesi daha zor olan ey, smillerin yararland destein tabiatdr. Bu destek phesiz byk lde krsal kesimden geliyordu. Kaleler onlarn ana slerini meydana getiriyordu. O halde ci var kylerin halkndan destek grdkleri zaman baarlar daha gvenli oluyordu. smil dleri, ran'da ve Suriye'de din anlamazlk bakmn dan eski geleneklere aina olan blgelere yerlemeye altlar. Bu ge lenekler alacak kadar uzun mrl olmular ve baz blgelerde gn mze kadar yaamlardr. Ftm llhiyatnm ehre has ve kark an layndan iyice ayrlan Yeni D avet hakkmdaki yazl belgeler, kylle rin inanlaryla ortak olan ok miktarda sihr-din izahlar ortaya koymak tadrlar. Krsal ve dalk blgeler, smiilere yardm konusunda, etkili bir hareket ve tekilta en elverili sahay meydana getiriyordu. Bununla birlikte yardm, bu blgelerle snrl kalmad. uras aikrdr ki smiller, gerektiinde, kalelerdeki adamlara, grevleri boyunca zaman za man yardm eden ehirli taraftarlar da hesaba katyorlard. Bazan, sfa han'da ve am'da olduu gibi, iktidar iin mcadeleye aktan aa ka tlacak kadar glydler. ehirlerdeki smillerin, toplumun en alt snflarna mensup olduk lar genellikle iddia edilmitir: Zanaatlar ve bunlarn altndaki deiken ve hareketli ayak takm. Sz konusu iddia, bu sosyal kkenden gelen arlk smiilere ait tesadfi kaynaklara dayanmakta ve hareketin, hali vakti yerinde olan snflarla, Snn Seluklu dzeninin aleyhinde olan snflar ierisinde grd ilgi konusunda genel bir bilgi eksikliin den kaynaklanmaktadr. Oysa, birok ipucunun dndrdne gre, baz tacirler ve bilhassa okur-yazar takm, Oniki-imamclann pasif
116

Amalar ve Aralar

uyumazln smillerin ykc arlklna tercih etmi grnseler bile gerekte ilikten yana idiler. smil ynetici ve retmenlerin birou hi kukusuz ehirli aydn lard. Haan Sabbah aslen Rey'liydi ve din tahsil yapmt. bn Atta hekimdi ve Suriye'de Alamut'un ilk grevlisiydi. Sinan retmendi ve kendi aklamalarna gre Basral asiller snfndan bir ailenin oluydu. Bununla birlikte ilk zamanlarda Yeni D avet: airleri, felsefecileri ve ilhiyatlar kendine ekmi olan fikr cazibeye asla sahip grnmyor. smillik, IX. asrdan XI. asra kadar deiik ekiller altnda, slm dn yasnda, mminlerin zihninde ve kalbinde nemli bir yarma meydana getiren cidd bir fikir gcn tekil etti. Hatta filozof ve hekim bn Sina (980-1037) gibi dikkate deer olan dnrierin sevgisini, eer bu mm kn olmazsa rzasn elde etti. XII. ve XIII. asriarda durum artk ayn deildir. 1087den az sonra len ve rencileri, uzak kyl ve dallaria yetinen Nsr-i Hsrev'in yerini dolduracak hibir dikkate deer smil ilhiyats yetimedi. ayet Haan Sabbah ve onun halefleri zamann daki smiller, Snn Islm dnyas iin siyas, asker ve sosyal nitelikli cidd sorunlar ortaya koyuyoriarsa, artk onlarn fikr anlamdaki meydan okumas tehlikeli deildir. Onlarn mezhebi giderek sihr ve heyecana dayal niteliklere, ayrca her eyden mahrum, fakir fukar ve yersiz yurt suz olanlarn inanlaryla biriemi Mehdilik ve kurtulu anlaylarna kavuuyor. Eer smil kavramlar ve mnev davranlar, dolayl ve k lk deitirmi bir ekilde, Acem ve Trk tasavvuf ve iirini etkilemeye devam etmise ve yine eer, XV. yzyl Trkiyesinde Celllerin isyan ve XIX. yzyl rannda Bblerin ayaklanmas-gibi, sonraki devirierin ihtillci ve Mehdilik hareketleri iinde smillikten paralar farkedilebiliyorsa da, artk smil ilhiyat, Mslman ehirierinde fikr hayata ege men olan yeni Snnlie, asla cidd bir cevap tekil etmiyordu. Geriye, ada tarihinin, btn bunlarn anlamnn ne olduunu kendine sormas kalyor. Din ifade ile smillerin Yeni Daveti genel olarak slm dnyasnda yeniden grnen ve dier din gelenekler iin de benzerierine -ve belki de ncellerine- sahip olan baz milenarist (*) ve elikici (antinomien) cereyanlarn tekrar ortaya kmas gibi dn lebilir. Fakat gnmz nsan, kiisel meguliyetleri iinde birinci mevkiyi dine vermeyi braktnda, baka devirierde baka insanlarn bunu yap tklarna inanmay da brakmtr: Ayrca gemiin byk din ayaklan malarn aklamak iin, menfaat ve gnmz dncesine gre kabul
( ) M ilen arist: Baz Hristiyanlarn, kyam etten nce yeryznde H z .Is a nn h km sreceine inand 1000 yllk zam an dilimine mllenium denir Bu dokt rine mllenarism, mnteslplerine ise milenarist ad verilmektedir (eviren).

117

Haler

edilebilir sebepler aratrmaya balamtr. Modern rkln babas olan Gobineau kontu, slmda blnme nin gerek izah hakknda bir teori ileri sren ilk kimsedir. Ona gre ilik, Hint-Avrupal olan Parslarn Arap hkimiyetine, Mslman Arap dnyasnn baskc Samliine kar bir tepkiydi. Mill mcadele ve istikll meseleleriyle har neir olmu XIX. yzyl Avrupas, akla ok yatkn olan u izah getirmitir; iler ran' destekliyorlard; nce Arap sonra Trk hkimiyetine kar mcadele etmilerdi. Haler ise XIX. yzyl talya ve Makedonyasmm terrist gizli topluluklarna benzer ar milliyeti ve mcadeleci bir oluumu temsil ediyorlard. Bir yandan aratrma konusundaki gelimeler, te yandan Avru pa'da meydana gelen deiiklikler XX. yzyl uzmanlarn, bu rk ve mill anlamazlk teorisini gzden geirmeye evketti. Yeni bilgilerden kan sonu, genelde iliin, zelde ise smilliin hibir ekilde, sade ce rana has olmadn gstermitir. Mezhep Irak'ta ortaya kmt. Ftm halifelii en byk baarsn Arabistanda, Kuzey Afrika'da ve Msr'da kazanmt. Haan Sabbah'n yeniden ekillenmi olan smilliine gelince, her ne kadar ranlIlar tarafndan randa iln edilmi olsa da Arap Suriyesinde geni bir destek kazanm ve Ortadou'ya yerle mek iin Orta Asya'y terketmi olan gebe Trkmen airetleri arasnda yaylmt. Her halkrda milliyet, byk tarih hareketleri aklamaya artk yetmiyordu. lki 1911'de yaynlanm olan bir dizi aratrma iinde, Rus uzman V.V.Bartold bir ba<a aklama ileri srd. Ona gre' Haler hareketi nin gerek anlamn, gl kalelerle ehirler arasndaki mcadelede, jslmn yeni sosyal meden dzenine kar ranl gebe aristokrasisi nin nih ve bouna direnme teebbsnde aramak gerekiyor. slm'a girmezden nce ran, ehirlerin ilerlemesini slm bir yenilik gibi d nen bir svariler topluluundan oluuyordu. Ortaa Avrupasnn baron lar - ve yamac baronlar- gibi ranl tmar sahipleri, kendi kalelerinde, yabanc ve gasp olan yeni dzene kar, kyi halkn desteiyle sava yapyordu. Haler ise bu savata ara vazifesi grmlerdir. Daha sonra Rus aratrmaclar, Bartold tarafndan smillik hak knda ileri srlen bu ktisad aklamay yeniden gzden geirip derin letirdiler. Onlara gre ismiller, kendi taraftarlarnn da mevcut olduu ehirlerin bizzat kendisine deil, orada bulunan baz egemen unsurlara yani; yneticilere, asker ve sivil erafa, yeni feodal beylere ve devletin gznde itibarl olan ilhiyatlara kar kyorlard. te yandan eski asiller snfn ve smilleri ayn kefeye koymak mmkn deildir.
118

Amalar ve Aralar

smiller kendi kalelerini miras olarak almayp zorla ele geiriyorlard. Yararlandklar destee gelince: Topraklarna hla sahip olan kimseler den topraklarn yeni sahiplerine terketmeye mecbur kalan kimselere nazaran daha az geliyordu. Bu yeni toprak sahipleri: Kirac durumundaki mer, kk bir asiller ve kyl snfnn harcamalar iin, yeni idareci lerden irat ve mal alm olan st dzey memur ve subaylardan olumak tayd. Bazlarna gre smillik, byk mlk sahipleri tarafndan, Snn slmn eitiliine kar kendi mlklerini korumak amacyla tasarlanm tepkici bir ideolojidir. Dier bazlarna gre bu hareket, yeni Seluklu d zeninin yerlemesinden zarar grm olan eitli gruplarn ihtiyalar iin, duruma gre verilmi deiken bir cevaptr. ehrin honutsuz halk gibi, saf d braklm eski idareci snfn da iine alr. Bir bakalar da ismillii zanaatkrlar, fakir ehirliler ve dalk blgelerdeki kyl snf zerine dayanan basit bir halk hareketi olarak deerlendiriyorlar. Bu ne denle Haan tarafndan kyametin iln, halka dayal glerin bir zaferi ni temsil ediyordu. Onun, eriat gzetmeye devam edenlere kar ceza landrma tehditleri, Ismil lkelerindeki, gizliden gizliye Ehl-i snnete bal ve sosyal eitlie kar olan mlk sahipleri aleyhine evriliyordu (9). Olayn etnik aklamasna ilikin evvelki teebbsler gibi, ekonomik arlkl bu teoriler, aratrmay yeni ve verimli taraflara ynlendirerek, bizim smillik hakkndaki bilgimizi zenginletirmitir. Fakat nceki ilhiyatlar gibi bu teoriler de ar bir dogmatizmden zarar grmtr. Bu dogmatizm, onlar baz durumlar zerinde srar etmeye, baz durumlar ve zellikle din, buyruk ve cemiyet sosyolojisini ihmal etmeye gtrm tr. slm ve slm mezhepleri hakkndaki bilgilerimizi geniletmek ve ktisad durumun smiliikteki nemini tayin ve ne olduunu kesinlikle syleyebilmek iin aratrma metotlarmz geniletmek gerekecei aikrdr. Devrimizdeki olaylar ve aratrma konusundaki gelimeler, mill sebepleri, ne ekonomik ne de ruh ve tima sebeplerden ayrma nn kolay olmadn ve bizden nceki nesiller iin sermaye olan ar sol ve ar sa arasndaki aynmn, bazan anlamsz olduunun ortaya kabileceini her halkrda gsteriyor. Karmak bir toplum olan Ortaa slm toplumu iinde, smillik gibi karmak bir olayn basit ve tek bir aklamas yoktur. smil mez hebi uzun bir devrede ve geni blgelerde geliti; zamana ve zemine gre farkl ifadelere sahip oldu. smil devletleri, kendi aralarndaki fark llk ve anlamazlklar yznden emirlikler eklindeydi. slm devletinin ekonomik ve sosyal dzeni, dier Ortaa topluluklar gibi: sekinler
119

Hailer

den, blgelerden, snflardan, sosyal, etnik ve din gruplardan oluan karmak ve oturmam bir yap tekil ediyordu. Ne dinin kendisi ve ne de, iinde din zuhur etmi olan toplum hakknda henz yeterli bir akla ma yaplmamtr. Baka inanlar ve tarih akmlar gibi smilllk de bir sr kaynaa bavurmu ve pek ok ihtiyaca cevap vermitir. Bazlarna gre smlllik, eski dzeni yeniden ihya etmek veya yeni bir dzen kurmak amacyla, sevilmeyen bir iktidan ykmann bir yoludur. Dier bazlarna gre ise, Allahn dnya hakkndaki takdirini yerine getirmenin yegne usuldr. smiliik, kendi yneticilerinden birouna gre, mahall ba mszl d mdahaleye kar korumaya ve devam ettirmeye ynelik bir ara veyahut cihan devletine doru giden bir yol; ac ve monoton ha yatlara eref ve mna kazandran ihtirasl bir dva veya bir kurtulu ve imha retisi, son olarak da, atalardan kalan gereklere bir dn ve mstakbel bir aydnlanma konusundaki umuttur. Halerin slm tarihindeki yeri konusunda drt noktay unutma mak gerekir. Birincisi, onun itici gc, ne olursa olsun mevcut dzen iin siyas, sosyal ve din bakmdan cidd bir tehdit arzetmitir. kincisi, bu hareket mnferit bir olaydan ibaret deildir. Aksine, hem popler hem de karanlk olan, derin i skntlardan kaynaklanan ve zaman zaman da sonu ihtillci fke patlamalar eklinde aa kan Mehdilik hareketle riyle ilgili uzun olaylar zincirinin bir halkasdr. Uncs, Hasn Sabbah ve taraftarlar, belirsiz arzular, bozuk inanlar ve gayri memnunlarn hedefsiz kzgnln yeniden dzene koymay ve bunlar: tutkunluklar, disiplinleri ve planl iddetleriyle ne nceki ve ne de sonraki zamanlarda emsali bulunmayan bir tekilta sevketmeyi baardlar. Drdncs ve belki de ksaca en dikkate deer nokta, onlarm topyekn baarszlkla rdr. Kurulu dzeni deviremediler; nemli bir ehri bile ele geiremedi ler. Hkimiyet blgeleri, daha sonra zapta maruz kalm kk emrliklerden baka bir ey deildir. Sonunda mntesipleri, kyller ve tc carlardan oluan kk ve sessiz topluluklar yani dier mezhepler ara snda bir aznlk mezhebini tekil ettiler. Bununla birlikte onlar srkleyen Mehdilikle ilgili umut ve ihtillci iddet dalgas dolamaya devam etti; metotlar ve lklerinin ok sayda taklitileri kt. Gnmzdeki byk bunalmlar, bu taklitilere yeni fke sebepleri, yeni gerekletirme ryalar ve yeni mcadel vastalar sa lamtr.

120

KAYNAKLAR ve DPNOTLAR
BRNC BLM
Ortaa bat literatrnde, Halerin tasviri hakl<ndaki inceleme ler iin bkz.: C.E.Novvell, "Tle Old Man of the Mountain", Speculum, XXil, 1947, s.497-519 ve L.Olsclki, Storla Lettareria Delle Scoperte Geografiche, Florence, 1937, s.215-222. Bernard Levvis'in makalesi, Haler ve onlara bal frkalar hakknda, batya ait kaynak kitaplarn ksa bir aklamasn ihtiva ediyor; "The Sources for the history of the Syrian Assassins", Speculum, XXVII, 1952, s.475-489, Asaf A.A.Fyzee u makalelerinde smillerle ilgili aratrmalann bibliyografyasn sun mutur: "Materials for an Ismaili bibliography: 1920-1934", JBBRAS, XI, 1935, s.59-65; "Additional notes for an Ismaili bibliography", a.g.e., XII, 1936, s.107-109 ve "Materials for an Ismaili bibliography: 1936-1938", a.g.e., XVI, 1940, s.99-101. Kitaplarn dnda daha yeni makaleler Index Islamlcus'ta zikredilmitir; J.D.Pearson, lndex Islamlcus 19061955, Cambridge, 1958, s. 89-90 ve Supplement, Cambridge, 1962, s. 29. Terimin kkleri ve kullanm hakknda El(2)'deki "Hashshyya" mad desine baklabilecei gibi ngilizce, Franszca, talyanca ve dier Avru pa dillerinde hazrlanm olan etimolojik ve tarih klasik szlklere de mracaat edilebilir. 1. Brocardus, Dlrectorlum ad passagium faclendum, RHC, E, Documents Armeniens, II, Paris, 1906, s.496-497. 2. Villani, Cronla, IX, s.290-291; Dante, Inferno, XIX, 49-50; Nak len, Vocabulario dalla Llngua taliana, "Assassino" maddesi. 3. Strasbourg vlce-domlnusu Gerhard'n raporu (editrn telkin et tii gibi, muhtemelen Burchard'n tahrifatna uram), Alman tarihi Arnold de Lbeck tarafndan nakledilmitir: Chronicon Slavorum, VII, 8 (yay., VV.VVattenbach, Deutschlands Geschicht-squellen, Stuttgart121

Berlin, 1907, II, s.240). 4. Guillaume de Tyr, Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum, XX, s.31; J.P.Mgne, Patrologia, CCI, Paris, 1903, s.8l0811; Kariatrnz; E.A.Babcock ve A.C. Krey'in ngilizce evirisi, A.History of Deeds Done Beyond the Sea, II, New York, 1943, s,391. 5. Chronicon, IV, s. 16 (yay., VVattenbach, s.178-179). 6 . F.M.Chambers, "The Troubadours and the Assassins", Modern Language Notes, LXiV, 1949, s.245-251. Olschki, benzer bir paray muhtemelen Dante'nin, genliinde yazd bir sonenin iinde tespit etti. Bu sonede, Halerin Da eyhine veya din adamnn Allah'a gster dii sadakatten daha fazlasn, n sevgilisi iin gsterdii grlyor (Storia, s. 215). 7. Guillaume de Tyr, XXIV, s.27; Migne, Patrologia. CCI, s. 958959; Matthieu de Paris, Chronica Majora, yay., H.R.Luard, Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, 57, III, Londra, 1876, s.488-489; Joinville, Histoires de Saint Louis, Blm LXXX1X Historiens et Cironiqueurs du Moyen Age, yay., A.Pauphilet, Paris, 1952, s.307-310. 8 . Franszca eviriyi Collection des Memoires Reiatifs l'Histoire de France, XXII, s.47 ve devamnda nakleder; Novvell, s.515; Latince metin iin bkz.. Ayn yazar, Historia Orientalis, I, 1062; Bongars, Gesta Del per Francos, Hanovre, 1611. 9. The Journey of VVilIiam of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253-1255, ev., \N M . Rockhili, Londra, 1900, s.118 ve 222; The Texts and Versions of John de Plano Carpini and VVilIiam de Rubruquis, C.R.Beazley, Londra 1903, s. 170, 216, 324. Dier riva yetler 400 Haden sz ediyorlar. 10. Le Livre de Marco Polo, 1955, Paris, Albin Michel, ev., A. T'Serstevens, s.97-100. 11. Marco Polo, Le Devisement du Monde, F.Maspero, Paris,
1 9 8 1 ,1 , S.116.

12. bn Myesser, Annaies d'Egypte, H.Masse, Kahire, 1919, s.

68 ; el-Bndr, mdddin'den zetle, Histoires des Seldjoucides de

riraq: M.Th.Houtsma, Recueil de Textes Reiatifs THistotre des Seldjouicides, I. Leyde, 1889, s.195; Kitb'r-reddi alel-Mlhidn, yay., Muhammed Dnipezhh, Revue de la Faculte des Lettres, niversite de Tabriz, XVll/3, 1344, s.312. Marko Polo'nun kitabnn ba z varyantlarnda bu assassin kelimesi grlmez. 13. "Memoire sur la Dynastie des Assassins...", Memoires de l'lns122

titut Royal, IV, 1818, s.1-85 (Memoires d'Histoire et de Litterature Orientales, Paris, 1818, s.322-405). 14. J. von Hammer, Geschichte der Assassinen aus Morgenlndi-schen Ouellen, Stuttgart, 1818; Histoire de l'Ordre des Assassins, Paris, 1833, ev., J.Helert ve P.A. de la Nourais, s.2-3. 15. J. von Hammer, The History of the Assassins, ev., O. C. Wood, Londra, 1835, s.217-218. 16. "Memoire sur les ismaeiis et ies Nosairis de la Syrie, Adresse M. Silvestre de Sacy par M.Rousseau...", Cahier XLII, Annales de Voyages, XIV, Paris, 1809-1810, s.271 v.d.; fazla bilgi iin bkz., Levvis, Sources s.477-479. 17. VV.Monteith, "Journal of a Journey Through Azerbijan and the Shores of the Caspian", J.R.Geog.S,, III, 1833, s,15 v.d.; J, Shiel, tinerary from Tehrn to Alamt and Khurramabad in May 1837", a.g.e., 1838, s, 430-434, Ayrca bkz., L, Lockhart, "Hasan-i Sabbah and the Assassians", BSOAS, V, 1928-1930, s. 689-696; W, Ivanovv, "Alamut", "Geographical Journal, LXXV1, 1931, s. 38-45; Freya Stark, The Valleys of the Assassins, Londra, 1934; W. Ivanovv, "Some smail! Strongholds in Persia", IC, XII, 1938, s. 383-392; Keza, Alamut and Lamasar. Tahran, 1960; P. Willey, The Castles of the Assassins, Lond ra, 1963; L, Lockhart ve M.G,S, Hodgson, El (2), "Alamut" maddesi; Menehr Stdeh, "Kal'a-i Alamut, Ferheng-i rn-zemn, III, 1334, s. 5-21. 18. Annales de Voyages, XIV, 1818, s. 279; Naklen: St.Guyard, Un Grand Matre des Assassins..., JA'-dan ayr basm, 1877, s, 5758, 19. J.B.Fraser, Narrative of a Journey into Khorassan, Londra, 1825, s, 376-377. 20. Bu olaylarn zet raporu, Zavvahir Noorally'nin, 1964 Nisannda, Londra niversitesi'nde savunmu olduu yaynlanmam doktora tezi The First Agha Khan and British 1838-1868... de mevcuttur. Arnould'un, Bombay'da yaynlanan karar yeniden baslmtr; A.S.PckIay, His tory of the Ismaiiis, Bombay, 1940, s. 113-170. 21. E.Griffini, "Die Jngste Ambrosianlsche Sammlung Arabischer Handschriften", ZDMG, 69, 1915, s. 63 v.d, 22. W,Ivanovv, "Notes sur l'Ummu'l-kitab des Ismaeliens de lAsie Centrale", RE, 1932, s. 418 v.d.; V. Minorsky El (1), "Shughnn" mad desi; A.Babrinskoy, Sekta ismaiiiye v Russkikh i Bukharskikh Pre123

delakh, Moskova, 1902. A.E.Bertel'in makalesinde, Sovyetlerin yakn zamandaki Pamir seferinin bir zet raporu bulunuyor: "Otcet o Rabote Pamirskoy Ekspidetsii...', Izvestya Akad. Nauk Tadzhikskoy SSR, 1962, s. 11-16.

KNC BLM Haler hakknda en yeni ve en iyi kitap M.G.S.Hodgson'un kitab dr: The Order of Assassink La Haye, 1955. Bu kitap, zellikle 1094'ten sonraki devirle ilgilenir; fakat nceki dnemi de zetler. W.lvanow, mezhebin geliimini zet olarak ele alr: Brief Survey of the Evolution of Ismailism, Leyde, 1952. W.lvanow, smil mezhebinin baz zel durumlarn, bibliyografyasn ve tarihini irdeleyen ok sayda kitap ve makalenin yazardr. Hindistan smillerinin tarihi ve tasviri iin bkz.; J.N.Hllister, The Sh'a of India, Londra, 1953. A.S. PickIay'n History of the Ismails, Bombay, 1940, smil okuyucularnn arzusuna gre, bir smil mellif tarafndan yazlm olan, halka ynelik bir eserdir. ada Arap aratrma eserleri arasnda, Suriyeli smil yazar Mustafa Glib'in, biri tarih kitab, dieri biyografik lgat olmak zere iki genel eseri: Trihu'd-da'vetii - slmiyye, Dmak, tarihsiz; A'lm'i-smiliyye, Beyrut, 1964 ile smil olmayan Msrl bir uzman Muhammed Kmil Hseyin'in bir analizi Tifet'l-lsmliyye, Kahire, 1959'u sayabi liriz. Mezhebin eski tarihinden baz kesitler u yazarlar tarafndan ince lenmitir: B.Lewis, The Origins of Ism'lism, Cambridge, 1940; VV.lvanow, Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, LondraKalkta, 1942; Ayn yazar, Studies in Early Persian Ismailism, Bom bay, 1955; VV.Madelung, "Fatmiden und Bahrainqarmaten", Der slam, XXXIV, 1958, s. 34-88; Ayn yazar, "Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre", a.g.e., XXXVII, 1961, s. 43-135; P.J.Vatikiotis, The Fatimid Theory of State, Lahor, 1957 ve lvanow/, Corbin ve S.M.Stern'in, Pearson tarafndan dkm yaplm olan birok makalesi. Nsr- Hsrev hakknda yaplm ok sayda aratrmalar mevcuttur. A.E.Bertel'in aratrmas, kendi devrindeki smiiliin tarih erevesi ve anlamnn derin bir analizini ileri sryor: Nasr-i Khosrov i smailizm, Moskova, 1959. I. Goldziher'in Streitschrift des Gazl Gegen die Btinijja-sekte, Leyde, 1916's, 1094-1095'te Abbas halifesi el-Mstazhir iin yazl m olan, Gazl'nin smillere kar en nemli cedel eserinin eletir meli bir incelemesidir. Gazlnin, smil kart dier bir risalesi Ahmet Ate tarafndan Trkeye evrilmi ve yaynlanmtr: "Gazl'nin
124

Batnlerin Belini Kran Delilleri(Kitb Kausm al-Btmya)", lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, C. III, Say 1-2, s. 23-54. Gazl, bu iki ese rinde, kendi devrindeki smilierin yeni retilerine atyor. Gazalinin, smillik konusundaki grnn analizi, VV.Montgomery VVatfn Ms lim Intellectual; A Study of al-Ghazali, Edinburg, 1963, s. 74-86'da bulunuyor. slm dini ve tarihinin genel erevesi iinde, smilliin yeri konu sunda u eserlere mracaat edilebilir: H.Laoust, Les Schismes dans rislam, Paris, 1965; M.Guidi, Storla della Religione dell'lslam": P. Tacchi-Venturi, Storia delle Religioni, II, Turln, 1936; A. Bausani, Par sla Religiosa, Milan, 1959; VV.Montgomery Watt, slam and the Integration of Society, Londra, 1961; B.Levvis, The Arabs in History, gz den geirilmi bask, Londra, 1966. Ayn ekilde L'Elaboration de l'lslam, Paris, 1961 ve The Cambridge IVledieval History, IV/1, yeni bas k, Cambridge, 1966'nn smilleri inceleyen blmleri. 1. H.Hamdani, "Some Unknovvn Ismli Authors and their VVorks", JRAS, 1933, s, 365.

NC BLM Haan Sabbah (Arapa ekliyle el-Hasan bn Sabbh) hakknda en yeni aratrma, Hodgson tarafndan ortaya konan almadr: The Order of Assassins ve El (2)'de bunun zeti olan "Hasan-i Sabbh" mad desi. smillik hakknda zikredilen genel eserlerde ok eski tasvirler bu lunmaktadr. Ayrca; E.G. Brovvne, A.Literary History of Persia from Firdews to Sa'd, Londra, 1906, s.201 v.d. Masan Sabbah'm Seluklu larla yapt ve o dnemdeki olaylarn genel erevesi iinde incelenmi olan sava konusunda brahim Kafesolu'nun, Melikah devrinde Sel uklu mparatorluuna dair eserine baklabilir; Sultan Melikah Devrin de Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, 1953. Cevad el-Muskati'nin Haan bin Sabbah' (A. H.Hamdni'nin ngilizceye tercmesi 2. bask, Karei, 1958), smilierin geni halk kitlelerine ynelik ada bir takdimdir. Haan Sabbah, ranl ve Arap ada uzmanlar tarafndan da ince leme konusu yaplmtr. Profesr Nasrullah Felsef, onun hayat hikyesini baz belgelerle birlikte eserine dahil etti; end Makle, Tah ran, 1342, s. 403-444. Kerim Kiverz, Alamut hkiminin, halkn anlaya ca ekilde fakat belgelere dayal bir biyografisini yaynlad: Hasan-i Sabbh, Tahran, 1344. Bu arada Suriyeli dier smii yazarlara borlu
125

olan Arapa iki kitab da zekredelim; rif Tmir, Al ebvb-i Alamut, Harsa, 1959 ve Mustafa Glib, es-Sir'l-Himyer el-Hasan bn'sSabbh, Beyrut, 1966, Birincisi tarih bir roman, kincisi halka hitap eden bir biyografidir. Hasan'm hayat hakknda yegne ve tek kaynak Sergzet-i Seyyidn (Efendimizin mceralar) adn tayan, kendi yazm olduu zgemiidir. Bize bu eserin bugne kadar hibir nshas ulamad. Fa kat eser, Alamut ve belki de dier Ismil kale ve ktphanelerindeki yamalara katlan Mool devri Fars tarihilerinin eline gemitir. Bu d nemin tarihisi bundan yararlanmlar ve ksmen iktibas etmilerdir. Onlarn, Haan Sabbah ve haleflerinin hayat hakknda verdikleri ayrn tl bilgiler, geni lde kalelerde ele geirilmi olan smil eserlerine dayanr. En eski ve en tannm yazar, eseri, Mirza Muhammed Kazvn tarafndan yaynlanm olan Ata Melik Cveyn (Hayat: 1226-1283)'dir: Ta'rkh-i Jahan-guch, 3 cilt, Londra, 1912-1937; J. A.Boyle tarafndan ngilizceye evirisi: The History of the World-conqueror, 2 cilt, Manchester, 1958. jsmillerin tarihi, eserin 3. cildini, ngilizce tercmesinde ise 2. cildini tekil etmektedir. Bir ksm, Charles Defremery tarafndan, eserin Farsa bir yazmasndan Franszcaya evrildi { JA, 5. seri, VIII, 1856, s. 353-387; XV, 1860, s. 130-210). Cveyn, kalenin zaptedilmesi srasnda, Alamut ktphanesinde smil vakayinamelerini nasl buldu unu, onlar ortadan kaldrmazdan nce ilgin grd eyleri nasl kopye ettiini anlatyor. Grne gre, yergi ve vgnn yerini deitir meye ve Ehl-i snnet d frka hakknda, Snn tarihiye yakr sertlik te, dindarne beddualar eklemeye zen gstererek, kaynaklar sadakatla izlemitir. Sahip olduumuz ikinci byk kaynak, bundan az sonra gelmi bir tarihi olan Redddin (Hayat:1247-1318)'in eseridir. Redddin, umum tarihinin iine, Cveyn tarafndan smiller hakknda kullanlan belgelere dolayl veya dolaysz olarak dayand anlalan uzun bir tafsilt dahil etti. Bununla birlikte Redddin'in, selefinin metninde bu lunandan daha geni bilgilere sahip olduu kesindir. Baz eksiklikler bir yana, smil belgelerine, Cveyn'nin gstermedii sadakatla uyulmu olduu ve Cveyn'nin ihmal ettii birok ayrntnn muhafaza edildii grnyor. Redddin'in smiller konusundaki yazma eseri bir sre den beri bilinmektedir. Bu yazma, Browne, lvanow, Hodgson ve dier uzmanlar tarafndan kullanlmtr. Farsa metin 1958'de yaynlanmtr (Fasl ez Cmi't-tevrih... Trh-i frka-i Refkn ve smiliyyn-i Alamut, yay., Muhammed Debr Siyki, Tahran, 1337). Bir baka bask
126

s 1960'ta yaplmtr ( Cmiu't-tevrh; Ksmet-i smiliyyn, yay., Muhammed Tak Dnipezhh ve Muhammed Mderrisi Zencni, Tah ran, 1338). Biz, eserimizde bu basclardan kincisini kullandk. Redddin konusunda nceki aratrmalara baklmaldr: R.Levy, "The Ac count of the sm'ili Doctrines in the Jami'al-Tawarikh of Rashd al-Dn Fadlalah", JRAS, 1930, s. 509-536 ve H.Bovven, "The Sargudhasht-i Sayyidn the 'Tale of the Three School-fellovvs', and the VVasaya of the Nizm al-Mulk", a.g.e., 1931, s. 771-782. Cveyn'nin, tahrip etmezden nce, yegne gren kii olduu kaynaklardan, Redijddin'in daha geni ve daha doru bir biimde nasl izahat verebildii hususu, pek ok uz man hayrette brakmtr. Bovven, Redddin'in muhtemeier, Cvey n'nin eserinden bir tarafta kalm olan eski ve daha ayrntl bir metnin den yararlanm olduunu ima etmitir (bkz.: Hodgson, Assassins, S.73, no; 34), Kukusuz temelsiz bir problem sz konusudur. Gerekte, Alamut'un yansra baka smil kaleleri de vard. Bunlardan bir ksm nn, mezhep hakknda baka vakayiname nshalarn ihtiva eden k tphanelere sahip olduklar farzedilebilir. Redddin'in elinde, kulland kesin olan, Cveyn'ye ait eserden baka, onun yararland kitapla nn nshalar da bulunuyordu. nc bir metin 1964'te piyasaya kt. Bu metin, Redddin'in ada Ebl-Kasm Kn'ye borludur. Muhammed Tak Dnipezhuh tarafndan yaynlanmtr (Trh-i ism-iliyye, Tebriz, 1343). Bu metin Redddin'in, muhtemelen esinlenmi olduu metne ok yakn dr. Bununla birlikle baz hususlarda farkllk arzeder ve Redddin ile Cveyn'nin eserlerinde bulunmayan ayrntlar ihtiva eder. Haan Sabbah'n, kendi biyografisinin yansra, ilhiyatla ilgili eserler yazm oldu u da grlyor. Bunlardan hibiri kendi orijinal ekliyle kalmamtr. Yalnzca, az veya ok deimi ekliyle baz zetleri, sonraki smil kaynaklarnda muhafaza edilmitir (Bu adan karlatrnz: W.lvanow, Ismaili Literatre: a Bibliographical Survey, 2. bask, Tahran, 1963); nemli bir para ise, XII. yzyl Snn din bilgini el-ehristn tarafndan Arapa bir iktibasta zikredilmitir (Al-Milal vva'l-Nihal, VV.Cureton, Lond ra, 1846, s. 150-152; A.Fahmi Muhammed, Kahire, 1948, I, s. 339 v.d.; ngilizce evirisi: Hodgson, Assassins, s. 325-328). Gereklii tartlan iki belge, sonraki Farsa derlemeler iinde ge mektedir. Bu belgelerde. Sultan Melik ah ile Haan Sabbah arasnda bir mektuplama sz konusu edilmitir. lk belgede Sultan, Hasan' yeni bir din icat etmi olmakla, baz dal cahilleri aldatmakla, slm dnyas nn meru Abbas halifesinden ayrlmak ve ona hakaret etmekle sulu yor. ayet, kalesinin temelinden yklmasn ve taraftarlarnn yok edil127

meini istemiyorsa, hatalarn dzeltmesini ve yeniden slama dnmesi ni ona ihtar ediyor. Haan, kendine zg bir ilham ierisinde yazlm olan nazii< ve zarif cevabnda, inancnn gerek slm, Abbaslerin gasp ve cani, hakiki halifenin de Ftm imam olduunu savunmaktadr. Sultan, Abbaslerin mesnetsiz iddialarna, Nizmlmlk'n entrikalarna ve birok zalimin ktlklerine kar uyaryor ve onlara kar nlem al mas iin tahrik ediyor. Aksi takdirde, daha drst bir reis, bunu yapmak zere sultann yerine geecektir. Bu metinler, Mehmet erefddin (Yaltkaya) tarafndan ok kk farklarla: Dr'l-fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, VII/4, 1926, s. 38-44te ve mstakil olarak da Nasrullah Felsef tarafndan ttlt- Mhne, Tahran, 3/27, Hurdad, 1329, s. 1216 (Keza yeni basks, end Makle, Tahran, 1342, s. 415-425)'da ya ynlanmtr. Bu mektuplarn gereklii, bu iki mellif ve byk ihtiyatla da olsa Osman Turan tarafndan kabul edilmi olmasna karlk (Sel uklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 227-230) brahim Kafesolu tarafndan reddedilmitir (Sultan Melikah..., s.134135). Hasan'a atfedilen mektup, bir taraftan onun hayatnn bilinen taraf lar, te yandan mevcut smil mektup rnekleriyle l<arlatrlrsa, Kafesolu'nun tereddtleri hakl grnr. ranlI muahhar tarihilerin. Haan Sabbah ve onun Alamut'taki ha lefleri hakknda yazdklar eserler, esas itibaryla Cveyn ve Redddin'in eserlerinden esinlenmilerdir. Eklenen baz paralar ise, aka efsanev kkenlidir. Bununla birlikte baka bilgi kaynaklar da mevcuttur, ismiller hakknda, muasr veya Seluklu devletine ait umum ve mahall tarihi anlatan, Arapa ve Farsa vakayinamelerde ok miktarda ve deerli bilgiler bulunmaktadr. Bu vekayinamelerin en iyilerinden biri, mehur Arap tarihisi bn'l-Esir (Hayat: 1160-1234)'inkidir (el-Kmil fi't-Trh, 14 cilt; C.J.Tornberg, Leyde-Uppsala, 1851-1876; Kahire'de yeni bask, 9 cilt, 1348 v.d. Biz her iki basky da gsteriyoruz). Bir sr faydal bilginin yansra,Haan Sabbah'n, Sergzetlere mracaat et meden yazlm olan ksa bir biyografisini ihtiva etmektedir. Muahhar Msrl tarihi Makrz, bu biyografi hakknda bize, kayna bilinmeyen daha mkemmel bir rivayet brakmtr: el-Mukaff, Pertev Paa yaz malar, No: 496, stanbul. Genel olarak gnmz tarihileri iin bkz.: Claude Cahen, "The Historiography of the Seljuqid Period", Bernard Lewis ve P.M.Holt, Historians of the Middle East, Londra, 1962, s. 5978. Bu kaynaklardan baka, durmadan oalan ok sayda arkeolojik delillere sahip bulunuyoruz. ran'daki smil kalelerinin kalntlanyla ilgili eserler, I.Blm'n 15. dipnotunda ve ileride III.Blm'n 22. dipnotunda verilmitir.
128

1. Redddin, s. 97; Kn, s. 120. Cveyn, Hasan', dier kay naklara gre ocukluunda oturmu olduu Rey'de dnyaya gelmi gs teriyor (s.187/667). Bu farkllk, Cveyn'den acele olarak yaplm bir zetin sonucu gibi grnyor. bn'l-Cevz'ye gre (.1201) Haan, Merv'den gelmi ve genliinde reis Abdrrezzak bin Behram'n ktibi olmutu (el-Muntazam, IX, Haydarabad, 1359, s. 121; Ayn yazar, Telbs bls, Kahire, 1928, s. 110; ngilizce evirisi, D. S. Margoiiouth, "The Devil's Delusion", IC, IX, 1935, s. 555). Haan, Melikah'a yazd iddia edilen mektubunda, babasnn bir afi-Snn olduunu ve kendisi nin de ayn eitimi alm olduunu yazyor. Bu husus, mektubun ger eklii zerinde pheye neden olan ayrntlardan biridir. Bkz.: Hodgson, s. 43; Felsef, s. 406. 2. Cveyn, s. 188-189/667-668; Redddin. s. 97-99; Kn, s. 120-123; Hodgson, s.44-45. bn Atta hakknda, El(2)'de, B. Lewis tara fndan yazlm olan ilgili maddeye baknz. 3. Redddin, s. 110-112. okul arkadann hikyesi iin bkz.: "Yet More Light on Umar-i Khayym", JRAS, 1899, s. 409-416; H. Bowen, a.g.m.; E.G.Brovvne, A Literary History of Persia From Firdews to Sa'd, s. 190-193; M. Th. Houtsma, Recueil de Textes Relatifs l'Histoire des Seldjoucides, II, Leyde, 1889, nsz, s. XIV-XV, No: 2; Hodgson, s. 137-138. Felsef, hikyenin gerek olduunu savunuyor (s. 406-410). Daha ge bir Msr kayna (bn'd-Devder, Kenz'd-drer, VI, yay., Selahaddin el-Mneccid, Kahire, 1961, s. 494). Haan Sabbah'n, Gazl'nin okul arkada olduunu doruluyor. Byk ihtimalle bir karklk sz konusudur. 4. bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 215-216/VIII, s. 201; Kar latrnz: a.g.e., H. 427 yl olaylar, IX, s. 304-305/Vlll, s. 11 ve H. 487 yl olaylar, X, s. 161/VIII, s. 172-173. Ona gre Haan, Msr'a tccar klnda varmtr. Makrz'nin Mkaff'snda el-Hasan bn's-Sabbh konusuna da baknz. 5. Hasan'n Msr seyahati ve dn konusunda, kendi anlatt eyler: Cveyn'nin s. 189-191/668-669, Redddin'in s. 99-103 ve Kn'-nin s. 122-125'te yazdklarna temel vazifesi grmtr. Kar latrnz: Hodgson, s. 45-47 (Hasan'n Msr'da ikamet sresi hakkmdaki yanllk EI{2)'de, ayn mellifin makalesinde dzeltilmitir); Felsef, s. 411-412. Hasan'n anlattklarndan, onun Ftm halifesiyle ahsen grmedii ve bn1-Esr'in, bu grme ve halife tarafndan halefinin, kasten mphem bir ekilde tayin edilmesiyle ilgili rivayetinin yanl oldu u, kesin bir biimde ortaya kyor (Bkz.: Asaf A.A. Fyzee. Al-Hidya129

tul-mirya, l.ondra-Kalkta, 1938, s. 15). Hasan'm Melikah'a yazd iddia edilen uydurma mektupta, Abbas halifesinin bizzat ordu kumanda nm (Emr'l-cy) Hasana kar kkrtm olduu ve onun da d manlarnn elinden, imam tarafndan kurtarld tuhaf bir ekilde ileri srlmtr. 6 . Cveyn, s. 190/669. 7. bn'l-Fakh, Muhtasar Kitb al-Buldn, M. J. de Goeje, Leyde, 1885, s. 283; Naklen: V.Minorsky, La Domination Dailatnites, Paris, 1932, s. 5. 8 . bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 215/VIII, s. 201. 9. Cveyn, s. 193/669-670. 10. Cveyn, s. 193-195/669-671; Redddin, s. 103-105; Kn, s. 125-128; bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 216/Vill, s. 201-202; Hodgson, s. 48-50; Felsef, s. 413-414. 11. Redddin, s. 134; Farkl rivayetler iin bkz.: Kn, s. 154; C-veyn, s. 216/683. Cveyn'nin davet (mission)'i, bid'at (innovation heretique) haline getirmesi zel bir durumdur. 12. Cveyn, s. 199/673-674; Karlatrnz: Redddin, s. 107; K-n, s. 130. 13. Cveyn, s. 208-209/679; Re-dddin, s. 115-116; Kn, s. 136-137. 14. Cveyn, s. 200/674; Re-dddin, s. 107-108; Kn, s. 130131; bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 217/VIII, s. 202; Hodgson, s. 74. 15. bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 217/VIII, s. 202; Hodgson, s. 76. 16. bn'l-Cevz, el-Muntazam, IX, Haydarabad, 1359, s. 120-121; Ayn yazar, Telbs bls, Kahire, 1928, s.110 (D.S. Margoliouth tarafn dan yaplan ngilizce evirisi, 10, IX, 1935, s. 555); bn'l-Esr, H. 494 y l olaylar, X, s. 213/VIII, s. 200-201; Hodgson, s. 47-48. 17. Cveyn, s. 201-202/674-675; Karlatrnz: Redddin, s. 108-109; Kn, s. 131; Hodgson, s. 74-75. 18. Redddin, s. 110; Karlatrnz: Cveyn, s. 204/676-677 (Yaynlayann notu, metin, s. 406-407); Kn, s, 132-133; bn'l-Esr, H. 485 yl olaylar, X, s. 137-138/Vlll, s. 161-162; M.Th.Houtsma, "The Death of Nizam al-Mulk and its Consequences", Journal of Indian History, III, 1924, s. 147-160; Hodgson, s. 75, 19. Muhammed Tak Dnipezhuh'un ynetiminde yaynlanm
130

Farsa metin, Revue de la Faculte des Lettres, niversite de Tabriz, XVI!/3, 1244, s. 329. Prof. Dnipezhuh, bu sorun ve sonraki sorunlarla ilgili olarak, smiller hakknda, ou tartma gtrr cinsten birok il gin belgeler yaynlamtr. 20. VV.Ivanovv, "An Ismaili Poem in Praise of Fidavvis", JBBRAS, XIX, 1938, s. 63-72. 21. VV.Ivanovv, "The Organization of the Fatimid Propagan da",JBBRAS, XV, 1939, s. 1-35; Karlatrnz: Ayn yazarn yaynlad iki eserin giri ksmlarndaki yorumlar. Haki Horasn'nin Divan', Bombay, 1933, s. 11 ve Haft Bab of Abu lshaq Guhistani, Bombay, 1959, s. 11-14. Yine bkz.: El(2)'de, H.G.S. Hodgson'un "D'" ve M.Canard'n "Da'vva" maddeleri. Hiyerari dzeninin artlar, Nsrddin tara fndan tespit edilmitir. The Ravvdatu'l - Taslim, Commonly Called Tasawwurat, yay. ve ev.; VV.lvanof, Bombay, 1950, s. 96 (eviri, s. 143144). smiller hakknda baz eski vesikalar zerine dayal modern bir aratrma bulunmaktadr: Mian Bhai Mulla Abdul Husain, Gulzari Daudi forthe Bohras of India, Ahmedabad, 1920. 22. Cveyn, s. 207-208/678-679; Redddin, s. 116-120; Kn, s. 137-141; Hodgson, s. 76 n. ve s. 86-87. Girdkh kalesi iin bkz.: VV.Ivanovv', "Some Ismaili Strongholds in Persia", IC, XII, 1938, s. 392396 ve Menehr Sutdeh, "Kal'a-i Girdkh", Mihr, VIII, 1331, s. 339343 ve 484-490. 23. sfahan smillerinin ykselii ve d, Alamut vakayiname sinde az dikkat ekmi grnyor. Cveyn'nin bu konuda sylemi ol duu hibir ey yoktur. Redddin ve Kn belki de, smil olmayan dier kaynaklara dayanan zet bilgiler veriyorlar. Bu dnem, o devir hakkndaki genel eserler iinde ilenmitir. zellikle: bn ar-Rwend, Rhat us-Sudr, yay., Muhammed kbal, Londra, 1921, s. 155-161; Zhirddin Nipr, Seluknme, Tahran, 1332, s. 39-42; bn'l-Cevz, Muntazam, IV, s. 150-151; Al-Bundr, mdddin'den zetle, Histoire des Seldjoucides de l'lraq: M.Th.Houtsma, Leyde, 1889, s. 90-92; bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 215-217/Vlll, s. 201-204; H. 500 yl olaylar, X, s. 299-302/ VIII, s. 242-243. ada aratrmalar: Hodgson, s. 85-86, 88-89, 95-96; Levvis, "bn Attash", El(2); Muhammed Mihryr, "ahdz Kucst?", Revue de la Faculte des Lettres d'ispahan, I, 1343/1965, s. 87-157. 24. bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 220/VIII, s. 203. 25. bn'l-Esr, H. 497 yl olaylar, X, s. 260/VIII, s. 223. 26. bn'l-Esr, H. 494 yl olaylar, X, s. 221A/1II, s. 204.
131

27. bn'l-Esr, H. 500 yl olaylar, X, s. 229A/11I, s. 242. Bu kuat ma hakknda en mkemmel bilgiyi veren yazar bn'l-Esr'dir. 28. bn'l-Kalnis, History of Damascus, yay., H.F.Amedroz, Bey rut, 1908, s. 153; R.L.Tourneau'nun Franszca evirisi; Damas de 1075 1154, am, 1952, s. 68-69. 29. Cveyn, s. 211/680; Karlatrnz; Redddin, s. 124-125; Kn, s. 135-136; bn'l-Kalnis, s. 162; ei-Bundr, s.98-100; bn'lEsr, H. 503 yl olaylar, X, s. 335/VII, s. 259; Hodgson, s. 97. 30. Cveyn, s. 207/678. 31. Cveyn, s. 212/681; Redddin, s. 126-132; Kn, s. 141 v. d.; bn'l-Esr, H. 511 yl olaylar, s. 369-370/IX, s. 278. 32. el-Bndr, s. 147. 33. Cveyn, s. 213-215/681-682; Karlatrnz; Redddin, s. 123; Kn, s. 144; Suriyeli bir smil yazar, mesaj ve haner rivayeti ni, Selahaddin ile ilgili olarak anlatr. 34. bn'l-Kalnis, s. 203 (Le Tourneau, s. 153); H.A.R.Gibb'in ngi lizce evirisi, The Damascus Chroniche of the Orusades, Londra, 1932,8.163. 35. Redddin, s. 133, 137; Karlatrnz; Kn, s. 153-156., 36. bn Myesser, Annales d'Egypte, s. 65-66; Karlatrnz; a.g.e., 68-69; bn's-Sayraf, el-re il men Nle'l-vizre, yay., Ali Muhlis, BIFAO, XXV, 1925, s. 49; S.M. Stern, "The Epistle of the Fatimid Caliph al-mir (Ai-Hidya al-mIriyya) its Date and Purpose", JRAS, 1950, s. 20-31; Hodgson, s. 108-109. 37. Cveyn, s. 215/682-683; Karlatrnz: Redddin, s. 133134; Kn, s. 153-154. 38. bn'l-Esr, H. 494 yl olaylan, X, s. 216/VIII, s. 201. Makrz; Mukaff, el-Hasan bn's-Sabbah bahsi. 39. Cveyn, s. 210/680; Karlatrnz; Redddin, s. 124; K n, s. 145. 40. Cveyn, s. 210/680; Re-dddin, s. 124; Kn, s. 145. 41. Onun kendi hayat hikyesi iin yukarda bibliyografya ile ilgili dipnota baknz. XII. yzyl mezhepler tarihisi ehristn, Hasan'n drt blm balkl rivayetinin Arapa bir zetini, yukarda ad geen el-Milel ve'n-Nihal isimli eserinde vermitir. ngilizce evirisi; Hodgson, s. 325328.

132

DRDNC BLM Haan Sabbah'n hayat ile ilgili kaynak eserler hakknda yukarda sylediimiz eyler, Hasan'n lmyle Mool istils arasndaki dnemde, ran smilleri tarihine de byk lde uyuyor. Cveyn, Redddin ve Kn'nin bize kazandrd vakayinameler gibi, Alamut hakkndaki vakayinameler, bizim temel bilgi kaynamz olarak devam ediyor lar. Bize ulaan Nizarc Ismillerin metinleri, esas itibanyla din muhte valdr; fakat tarih deeri bulunan baz paralar da iermektedir. Sel uklular, Harezmahlar ve Moollar dnemine ait Arapa ve Farsa ge nel tarih kitaplaryla dier belgelerde ilve bilgiler bulunmaktadr. Bu kaynaklardan ok az bir Avrupa diline evrilmitir. Cveyn'nin kitab nn, Prof.Boyle'e borlu olan evirisinin dnda unlan saymak gerekir: Ch. Defremery, "Histoire des Seldjoucides" (Hamdullah Mstevf'nin Trh-i Gzde'si), JA, XI, 1848, s. 417-462; XII, 1848, s. 259-279, 334370; H. G. Raverty, Tabakt- Nsr, (Minhc-i Sirc Czcn'nin ese ri), 2 cilt, Londra, 1881; O.Houdas, Histoire du Sultan Djelal el-Din IVlanltobirti (Muhammed en-Nesev'nin eseri), Paris, 1895; E.G.Brovvne, History of Tabaristan (ibn Isfendiyr'n eseri), Londra, 1905. P.Casanova'nn makalesini de analm: "Monnaie des Assassins de Perse", Revue Numismatique, 3. seri, XI, 1893, s. 343-352. Bu makale 542/ 1147-1148.548/1153-1154,551/ 1156-1157 ve 555/1160-1161'de basl m olan smil sikkeleri hakkndaki incelemenin bir sonucudur. stan bul Arkeoloji Mzesi de, altndan mamul bir smil sikkesine sahiptir (E. 175). smillerin tarihiyle ilgili en nemli eser. Prof. Hodgson'un, iinde eski uzmanlarn, zellikle de W. Ivanovv'un eserlerini gzden geirdii incelemesidir. Daha ksa incelemeler El(2)'deki "Alamut", "BuzurgUmmd" v.b. gibi maddelerde bulunmaktadr. Bayan L.V, Stroyeva, ma kalesinde smil tarihinin baz zel taraflarn incelemitir; "Den'voskresenya iz Mertvikh i Ego Sotsial'naya Suchcnost", Kratl<iye Soobchceniye Insttua Vostokovedeniya, XXXVIII, 1960, s. 19-25 ve "Poslednii Khorezmchah i Ismailiti Alamuta", Issledovaniya po jstorii Kurturi Naradov Vostoka: Sbornik v cest Akademika I.A. Orbelli, Moskova-Leningrad, 1960, s. 451-463. smiller ve mahall tarih iindeki yerleri iin u incelemeye de bakmak lzmdr; H.L. Rabino di Borgomale, Les Dynastis Locales du Gln et du Daylam", JA, CCXXXVII, 1949, s. 301 v.d., zellikle s. 314-316. Seluklular ve halefleriyle ilgili olarak Claude Cahen'in u makalele rini zikretmek gerekir; K.M. Setton, A. Hstory of the Crusades, C.l,
133

M.W. Baldwin, Filedelfia, 1955, Blm V ve C.ll, R.L. VVolff ve H.W. Hazard, 1962, Blm XIX ve XX), El(1) ve El(2)'de bu konuyu ileyen dier maddeler. Trk ve Fars uzmanlarna borlu nemli eserler arasnda unlar zikredelim: Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Ankara 1965; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu m paratorluu Tarihi, kinci mparatorluk Devri, C.ll, Ankara, 1954; H seyin Emin, Trh'l-lrkfi'l-Asri's-Selk, Badat, 1965; brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956; Abbas ikbl, Trh'i Mufassal-i ran, C.l, Tahran, 1341. 1. bn'l-Esr, H. 520 yl olaylar, X, s. 445/VIII, s. 319; Karlatr nz; bn Funduk Beyhak, Trh-i Beyhak, yay., Ahmet Behmenyar, Tahran, tarihsiz, s. 271-276; Kymen, s. 151-156; Hodgson, s. 101-102. 2. bn'l-Esr, H. 521 yl olaylar, X, s. 456A/1II, s. 325; Karlatr nz: Hndemir, Destur el-Vzer, Tahran, 1317, s.198; Nsrddin Mn Kirmn, Nesim'l-Eshr, yay., Celleddin Muhaddis, Tahran, 1959, s. 64-69; Abbas kbl, Vizret der Ahd-i Seltn-i Buzurg-i Selck Tahran, 1338, s. 254-260. 3. Redddin, s. 138; Kni, s. 158. Cveyn, Meymndiz'in insndan sz etmiyor. ehrin ayrntl bir tasviri iin bkz.: Willey, The Castles of the Assassins, s. 158 v.d. 4. Trh-i Sistan, Bahar, Tahran, 1935, s.391. 5. Redddin, s. 140; Kn, s. 159. 6 . Cveyn, s. 220-221/685; Karlatrnz: Redddin, s. 141142; Kn, s. 164-165; Hodgson, s. 104. 7. Redddin, s. 141; Kn, s. 165; Hodgson, s. 103. 8 . Redddin, s. 141; Kn, s. 160-164(Mkemmel bir kayt); Hodgson, s. 103. 9. Cveyn, s. 221/685. 10. Redddin, s. 146; Kn, s. 168. 11. Redddin, s.146-147; K-n, s. 168-169; bnl-Esr, H. 532 yl olaylar, XI, s. 40-41/VIII, s. 362; Kymen, s. 304; Kafesolu, s. 26; Hodgson, s. 143-144. 12. Redddin, s. 155; Kn, s. 176; bn'l-Esr, H. 541 yl olay lar, XI, s. 76-77/IV, s. 15; Hodgson, s. 145-146. 13. Cveyn, s. 222-224/686-687; Karlatrnz: Redddin, s. 162-164; Kn, s. 183-184. 14. Eb ishak Khistn, Heft Bb, yay. ve ev., W. vanovv, Bom bay, 1959, s. 41; Karlatrnz: W. vanovv, Kelm-i Pr, Bombay,
134

1935, s. 60-61 ve 115-117; Cveyn, s. 226-230/668-692; Redddin, s. 164 v.d.; Kn, s. 184 v.d,; Dier smil rivayetleri iin bkz.: Heft Bb-i Baba Seyyidn, (yay., Ivanovv, Two Early smaili Treatises, Bombay, 1933; Aklamal ngilizce evirisi: Hodgson, Assassins, s. 279-324) ve Ts, Ravdat't-Teslm (lndex). ncelemeler; Hodgson, s. 148-157; Bausani, Persia Religiosa, s. 211-212; Nsr- Hsrev, Kitb Cmi'l-Hikmeteyn, yay., H. Corbln ve Vlulammed IVlun, Tahran-Paris, 1953, Giri, s. 22-25; Stroyeva, "Den Voskresenya...", a.g.e. (Yuka rda Bibliyografya ilgili dipnotta). 15. Cveyn, s. 230/691; Karlatnnz: Redddin, s. 166; K n, s. 186. 16. Cveyn, s. 237-238/695-696; Karlatrnz: Redddin, s. 168-169; Kn, s. 188; Benzer retiler, VIII. yzylda boarak ld renlerle ilgili frkalara atfedilmitir. 17. Redddin, s. 169; Karlatrnz: Cveyn, s. 238/696; K n, s. 188 (Haan hakknda, sevgi dolu smil methiyelerinden seme lerle birlikte). 18. Cveyn, s. 239/697; Karlatrnz: Redddin, s. 169-170; Kn, s. 191; Hodgson, s. 157-159. 19. Redddin, s. 170-173; Karlatrnz: Kn, s, 192-194; Hodgson, s. 183. 20. P. Kraus, "Les Controverses de Fakhr al-Dn Rzi", BIE, XIX, 1936-7, s. 206 (ngilizce evirisi: 10, XII, 1938, s. 146 v.d.). 21. Cveyn, s. 241-244/698-701; Karlatrnz: Redddin, s. 174 V. d.; Kn, s. 198 v.d.; Hodgson, s. 217 v.d. 22. Cveyn, s. 247/702-703; Kn, s. 199; Hodgson, s. 224-225. 23. Cveyn, s. 248/703; Karlatnnz: Redddin, s. 177-178; Kn, s. 200-201. 24. Cveyn, s. 249/703-704; Karlatrnz: Redddin, s. 178; Kn, s. 201. 25. Hammer, Histoire de l'Ordre des Assassins, s. 239-240. 26. Nsrddin Ts, Ravdat't-Teslm, s. 49, evirisi, s. 67-68; Karlatrnz: Hodgson, s. 229-231. 27. Cveyn, s. 249-253/704-707; Karlatnnz: Redddin, s. 179 v. d., Kn, s. 201 v.d. 28. Mohammed en-Nesawi, Histoire du Sultan Djelal ed-Din Mankobirti; yay., O. Houdas, Paris, 1891, s. 132-134; Franszca evirisi, Paris, 1895, s. 220-223. Prof. Mcteba Minovi tarafndan, aa yukar
135

ada bir Farsa evirisi yaynland: Srt-i Cellddn, Tahran, 1965, s. 163-166. 29. Nesev, Arapa metin, s. 214-215; Franszca evirisi, s. 358359; Farsa evirisi, s. 232-233. 30. Redddin, s. 181; Karlatrnz; Kn, s. 205; Hodgson, s. 257. 31. Cveyn, s. 253-256/707-709; Karlatrnz: Redddin, s. 182-184; Kn, s. 205-206. 32. Minhc-i Sirc Cuzcni, Tabakt-i Nsr, Abdlhay Hbil, 2. bask, I, Kabil, 1964, s. 182-183; ngilizce evirisi, H.G. Raverty, II, s. 1197-1198. 33. Cveyn, s. 260/712-713; Karlatrnz: Redddin, s. 185186; Kn, s. 207. 34. Cveyn, s. 265/716; Karlatrnz: Redddin, s. 189; K n, s. 209. 35. Cveyn, s. 267/717; Karlatrnz: Redddin, s. 190; K n, s. 209. 36. Redddin, s. 192; Kn, o hanmn Trk olduunu sylyor (s. 213). Bu hususta bkz.: Prof. Boyle'un evirisi, s. 272. Cveyn ve Kn, deve hikyesini, Redddin'in rivayetinden biraz farkl bir ekil de veriyor (s.213). 37. Cveyn, s. 136/636-637. 38. Cveyn, s. 277/724-725; Karlatrnz:Redddin, s.194; K-n, s. 215. 39. Kurn, XXIII/Mminn 41. 40. Cveyn, s. 139-142/639-640. 41. Cveyn, s. 278/725; Karlatrnz: Redddin, s. 194-195; Kn, s. 215.

BENC BLM Suriye'deki Halerin tarihi hakknda ok ey yazld. inde, kay naklarn eksiksiz olarak verildii en yeni genel incelemeler iin bkz.: Hodgson, Assassins, ve B. Lew\s "The Ism'lites and the Assassins", K. M. Setton'un eserinin IV. blm; A. History of the Grusades, 1 , M.W. Baldvvin, The First Hundred Years, Filedelfia, 1955, s. 99-132. Bernard Lewis, eski belgeleri 'The Sources for the History of the Syrian
136

Assassins", Speculum, XXVII, 1952, s. 475-489-da tahlil ediyor. Daha eski aratrmalar arasnda Ch. Defremery'nin iki makalesi de dikkate lyktr: "Nouvelles Recherches sur les Ismaeliens ou Bathiniens de Syrie", JA, 5. seri, III, 1854. s. 373-421 ve V, 1855, s. 5-76. En yeni a lmalar arasnda unlar zikredelim: B.Levvis, "Saladin and the Assas sins", BSOAS, XV, 1953, s. 239-245; J.J. Saunders, Aspect of the Crusades, Christchurc, Yeni Zeland, 1962, ili. Blm (The Role of the Assassins), s. 22-27; Nasseh Ahmad Mirza'nn yaynlanmam tezi, The Syrian Ism'ils at the Time of the Crusades, Durham, 1963. Bir sreden beri Suriyeli smil yazarlar, bu mesele hakknda me tinler ve incelemeler yaynlamaya baladlar. Fakat bu zamana kadar, temelde doktrinlerle ilgili metinler sz konusu olmutur. Bu metinler, dorudan doruya tarihi ilgilendiren bilgileri az ihtiva etmektedirler. Bkz. Mustafa Glib'in, ksmen geleneksel malzemelere dayanan modern bi yografik lgati: A'lm'l-smiliyye, Beyrut, 1964 ve rif Tmir'in, Arap dergilerinde yaynlanm olup, baz eski delilleri tekrarlayan makaleleri: "Sinan Ridddn ev eyh'l-cebel", el-Edb, Mays, 1953, s, 43-45; "el-Emru Mezyed el-Hill el-Esed, ir Sinn eyh'l-cebel",el-Edb, Austos, 1953, s. 53-56; "e-ir'l-mamr: el-Emru Mezyed el-Hill elEsed", el-Hikme, Ocak, 1954, s. 49-55; "el-Frkat'l-is-mliyye el-Btniyye es-Sriyye", el-Hikme, ubat, 1954, s. 37-40; "el-Fetret'l-mensiyyet min Trhi'l-ismliyyn es-Sriyyn", el-Hikme, 1954, Temmuz, s. 10-13; "Sa-faht afeleha't-trh ani'l-frkati'l-lsmliyye es-Sriyye", elHikme, Eyll, 1954, s. 39-41; "Fru'-ecereti'l-smliyye el-mmiye, el-Merk, 1957, s. 581-612 (Alamut hkimi Celleddin Hasan'n, Suri ye smillerine yazd mektubu ieren metin, s. 601-603). rif Tmir, bir de ngilizce bir makale yaynlamtr: "Sahram b. Musa; the Supreme Isma'ili Agent", Ismaili News, Uganda, 21 Mart 1854 ve Arapa tarih bir roman, Sinan ve Selhaddin, Beyrut 1956. Ayn ekilde hatr saylr miktarda metinler. Bu zamana kadar yaplm olan aratrmalar, Suriye smlllerinin, Cveyn ve dier ranl tarihilerce anlatlan Alamut vakayinamelerine benzer hibir belgeye sahip olmadklarn dndryor. Suriye'nin en byk reisi olan Sinan hakkndaki smil biyografisi, muahhar ve evliya menkabelerini andrmakta olup, tarih deeri snrldr. Bu metin, S.Guyard'n Franszca evirisiyle birlikte; "Un Grand Matre des Assassins au Temps de Saladin, JA, 7. seri, IX, 1877, s. 324-489'da; daha sonra Mehmet erefddin (Yaltkaya) tarafndan, Drlfnun lhiyat Fakltesi Mecmuas, 11/7, stanbul, 1928, s. 45-71'de yaynland. smillerin k
137

keniyle ilgili baz bilgiler, Kemleddin'in, Halep hakknda yaynlanmam biyografik lugatnda geen Sinann hayat ksmnda bulunmaktadr; e viri ve aklama ile birlikte metin: B. Lewis, "Kaml al-Dn's Biography of Rshid al-Dn Sinn", Arabica, XIII, 1966. Eksik olan birka belge ve mahall kitabeler bir yana braklacak olursa (Bu konuda bkz.: M. Van Berchem, "Epigraphie des Assassins de Syrie", JA, 9. seri, IX, 1897, s. 453-501), Suriye Haleri tarihisi, bu devir Suriye tarihi hakkndaki genel kaynaklara dayanmaya mecburdur. 1. Arapa metin: B. Lewis, "Three Biographies from Kaml al-Dn"; Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953, s. 336. 2. Kemleddin bn'l-Adm, Zbdet'i'haleb min Trhi Haleb, yay., Smi Dahhn, 1 1 , am, 1954, s. 532-533. 3. bn'l-Kalnis, Damas de 1075 1154, am, 1952, ev., Le Tourneau, s. 166. 4. Kemlddn, Zhde, II, s. 235. 5. bn'l-Kalnis, s. 178. 6 . bn1-Kalnis, s. 187. 7. Redddin, s. 145; Kn, s. 167. Her ikisi de lm tarihi olarak H. 524 senesini gsteriyorlar. Suriye kaynaklar, Bri'nin, H. 525'te saldnya urad ve 526'da ldn sylemekte birlemilerdir. Bir rapo ra gre saldrganlar, zehirii haner kullanmlardr. Bununla biriikte zeh rin kullanlmas, o devre ait hibir metin tarafndan dorulanmamtr ve pek geree benzememektedir. 8 . B. Lewis, "Kaml al-Din's Biography of RashTd-al-Dn Sinn", s. 231-232. 9. a.g.e., s. 230. 10. Kemlddin, Zbde, Paris yazmas, Arapa 1666, v. 193b v.d. 11. B. Levvis, "Kaml al-Din's Biography...", s. 231. 12. a.g.e., s. 10-11. Nahl'in ba ve Sad'n sonu Kur'n ayetleridir. Bu ayetler yle diyorlar: "Allah'n emri geldi, artk onu acele istemeyin. Allah, onlarn ortak kotuklar eylerden uzaktr, ycedir" (Kur'n XVI/ Nahi 1). "Onun haberlerinin doruluunu bir sre sonra gayet iyi anlaya caksnz" (Kur'n XXXVIll/Sd 88). 13. a.g.e., s. 12-13. 14. Muhammed al-Hamav, Al-Tarkh al-Mansr, yay., P.A. Gryaznevic, Moskova, 1960, v. 164a ve b, 166b-167a, 170b. 15. Joinville, LXXXIX. Blm, s. 307.
138

16. Makrzi, Kitb's-Slk,yay., M.M. Ziyde, I, Kahire, 1943, s. 543; E. Quatremere'in Franszca evirisi. Histoire des Sultans Mamlouks, 1/2, Paris, 1837, s. 245; Ayn, RHC, Historiens Orientaux, Paris, 1887. Ayrca bkz. Defremery, "Nouveiles Recherches...", s. 50-51. 17. bn Batta, Voyages, yay. ve ev., Ch.Defremery ve B.R.Sanguinetti, I, Paris, 1853, s. 166-167; H.A.R. Glbb'in ngilizce evirisi, The Travels of bn Battuta, I, Cambridge, 1958, s. 106. 18. Hama blgesindeki Masyaf ile Trablus blgesinde Kl'dda've (davet kaleleri) adyla bilinen bir grup kaza hakkndaki kaytlar. Bu kaleler Havb, Kehf, Uleyka, Kadms ve Menka'yt iine almaktadr. Bu kaytlarn incelenmesi devam etmekledir. Daha yakn tarih iin bkz.: N.N.Levvis, "The Isma'ilis of Syria Today", RCASJ, XXXIX, 1952, s. 6977.

ALTINCI BLM smil mezhebinin metotlar, hedefleri ve anlamn ilgilendiren hu suslar iin, ad geen eserlerdeki incelemeler ve zellikle Hodgson ve Bertel'in incelemeleri grlmelidir. D. S. Margoliouth'un ("Assassins, Hastings Encyclopaedia of Religion and Ethics) ve R. Gelpke'in daha yeni makalelerinde ("Gegeimbund von Alamut-Legende und VVirklichkeit", Antaios, VIII, 1966, s. 269-293), nispeten ksa incelemeler bulun maktadr. Henri Corbin, makalesinde, smilliin din geliimi hakknda nemli bir kesiti ele ald ("De la Gnose Antigue la Gnose Ismaeiienne", Convegno di Scienze Morali Storiche et Filologiche 1956: Oriente ed Occidente nel Medio evo, Roma, 1957, s. 105-146). Hkmet ve diktatrlk konusundaki farkl slm grler, u bilgin ler tarafndan incelenmitir; Ann.K.S. Lambton, "The Problem of the Unrighteous Ruler", International Islamic Colloquium, Lahor, 1960, s. 61-63; Ayn yazar, "Quis Custodiet Custodes: Some Reflections on the .Persian Theory of Gouvernment", SI, V, 1956, s. 125-148; VI, 1956, s. 125-146; "Justice in the Medieval Persian Theory of Kingship", SI, XVII, 1962, s. 91-119; H.A.R. Gibb, Studies on the Civilization of slam, Londra, 1962, s. 141 v.d.; G.E. von Grunebaum, slam: Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition, Londra, 1955, s. 127-140 ve Medieval slam, 2. bask, ikago, 1953, s. 142-169. Grnrde, ci nayet hakknda, hibir zel aratrma mevcut deildir. Bununla birlikte IX. yzylda, Badadl bir mellif, sekin kiilerin uradklar suikast ve cinayetlerin bir tarihini yazd: (Muhammed bn Habb, Esm'l139

mutln mine'l-erf, yay., Abdsselm Harun, Nevadir'l-mahttt, 6-7, Kahire, 1954-1955). J. Schacht, hem cinayet, hem de ceza asn dan Katr konusundaki slm hukukunu El(1)'nin "Kati" maddesinde in celiyor. Mslmanlara gre 'Mehdiiik' hareketi konusunda en yeni aratr ma, Emanuel Sarkisyanz'n aratrmasdr: Russland und der Messianismus der Orients, Tbingen, 1955, s. 223 v.d. nceki almalar arasnda unlar zikredelim: J. Darmesteter, Le Mahd, Paris, 1885; E. Blochet, Le Messianisme dans lHeterodoxie Musulmane, Paris, 1903; D.S. Margoliouth, "Mahd", Hasting Encyclopaedia of Religion and Ethics; C. Snouck Hurgronje, "Der Mahdi", Verspreide Geschriften, I, Bonn, 1923, s. 147-181; D.B. Mac Donald, "Al-Mahdi", El(1). slm dnyasndaki insan cemiyetleri {loncalar, ordular, din tarikat lar v.b. gibi), btn yaz hayatnn konusu olmutur. rnek olarak, farkl ynleri ele alan aadaki eserleri verelim: Cl.Cahen, "Mouvements Populaires et Autonomisme Urbain dans l'Asie Musulmane du Moyen Age", Arabica, V, 1958, s. 225-250; VI, 1959, s. 25-56, 223-265; H.J.Kissling, "Die Islamischen Denvischorden", Zeitschrift fr Religionsund Geistesgeschichte, Xil, 1960, s. 1-16; El(2)'-de F. Taeschner'in Ayyr", D.B.Mac Donald'n "Danvsh" ve C. Cahen'le F.Taeschner'in "Futuwwa" maddeleri. 1. slm dnyasndaki ilk i savala ilgili bu yorumun lehine olan ba z belgeler iin bkz.: Laura Veccia Vaglieri, "l Conflitto 'Ali-Mu'wiya e la Secessione Kharigita...", Annali dell'lstituto Universitario Orientale di Napoli, tV, 1952, s. 1-94. 2. Kukusuz bunun bir stisnas vardr. Bkz.: Hodgson, s. 114, Not 43. 3. bkz.: a.g.e., ayn yer. 4. G.Van Vloten, "VVorgers in slam", Feestbundel van Taal Letter, Geschied- en ardri jks1<undige Bijdragen...aan Dr.P.J.Veth...", Leyde, 1894, s. 57-63; i. Friedlaender, "The Heterodoxies of the Schi'ltes", JAOS, XXVIII, 1907, s. 62-64; XXIX, 1908, s. 92-95; Laoust, Schismes, s. 33-34. 5. W.lvanow, "An Ismaili Poem in Praise of Fidavvls", JBBRAS, XIV, 1938, s. 71. 6 . J.B.S. Hardman, "Terrorisme", Encyclopaedia of the Social Sciences. 7. Joinville, LXXXIX. Blm, s. 307.
140

0. Hamdullah Mstevf, Trkh-i Guzda, yay., E.G. Brovvne, Londra-Leyde, 1910, s. 455-456; Ch.Defre-mery'nin Franszca evirisi, JA. 4. seri, XII, 1848, s. 275. 9. Bu farkl ktisad yorumlar, A.E. Bertel tarafndan incelenmitir. Nasr-i Khosrov i Ismailizm, bilhassa Rus eserlerinin zikredildii s. 142 ve devam. Bayan Stroyeva, ad geen makalesinde, daha modern bir gr as getiriyor. Barthold, kendi dncelerini, Almanca olarak ya ynlanan makalesinde, ksaca ortaya koymutur; "Die Persiche u'bja und die Moderne VVissenschaft", Zeitschrift fr Assriologie, XXVI, 1911, s. 249-266.

141

NDEKS
el-mir (ei-Mustal''nin olu), 30, 51, 52, 9 1 ,9 7 Amuderya, 75 Amuderya nehri, 75 Anadolu, 72, 102 Andlc kys, 48 Antakya, 2, 84, 92 Antakya ( - I ) , 87, 93, 101 Antalya Fetihnamesi, 102n Arabistan, 15, 118 Aral Gl, 65 Arap (-1ar), 2, 3, 9, 19, 25, 31, 33, 36, 40, 45, 48, 53, 56, 65, 95, 97, 101, 102, 108, 118 Arap yanmadas, 25 Ardistan, 40, 53 Arnmlar (Purs), 94 Arislogiton, 107 Arnold de Lbeck (Vakanvis), 4, 143n? Arnold, Slr Joseph (Bombay Adalet Di van Bakan), 14, 15 123n Arran, 68 Arz- mukaddes, 5 Askain, 52 Asya. 75, 77 Asya Mzesi, 15 Assissin, 2, 4 ,1 0 Atabey Anutegin irgr, 49 Atina, 107 Avrupa, 2, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 27, 31. 113, 118, 121n, 133n Avrupa (-I), 4, 5, 8 , 12, 118 Avusturya, 11 Aydnlar, 11 Azaz blgesi, 89

Abbas (Seluklu valisi), 59 Abbas (-ler), 2, 20, 21, 22, 24, 26, 27, 29, 30, 36, 51 ,5 7 , 65, 66, 76 Abdlmelik bn Atta, 34, 43, 44 Acem, 117 Adem (Hz.Peygamber), 107 el-Efdal(Bedr'l-Cemli'nin olu), 29 el-Efdal (Msr Ordu Komutan), 91 Afgan, 16, 59 Afganistan, 14, 39, 59, 80 Aa Han-lar, 1 3 ,1 4 ,1 5 , 80,105 Ahmed ibn Atta, 46 Ahmed bn Nizmlmlk, 48, 50 Akdeniz, 30 Akka, 5, 29, 103 Akru's-Sudan, 93 Aleddin Muhammed (Celleddin Hasan'n olu, stad- azam), 69, 70, 71 ,72, 7 4 ,7 5 Alamut, Pek ok yerde Alamul (-lu), 84, 102 Alamut Emirlii, 16 Alamut Ktphanesi, 71 Alev, 24, 37, 84 Ali (Hz.Halife), 9, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 36, 61,108, 109 Almanya mparatoru, 103 Alparslan (Rdvan'n olu), 87 Alphonse (imparator), 113 Aluh Amut, 37 Amerika, 12

143

Azaz kuatmas, 96 Azerbaycan, 35. 68

B
el-Bb, 97 Babler, 117 Badad, 24, 27, 30, 36, 46, 47, 50, 57, 59, 64, 65, 66, 67, 68, 76, Badad halifelii, 64, 95, 101 Bakara/94, 98 Baktrian develeri, 73 ,7 9 Banyas, 89, 90, 92 Barak Ibn Cendel, 90 Bartholome d'Herbelol, 9 Bartold, V, 118, 160n Basra (-1 ), 93 ,117 Basra Krfezi, 25 Bat ran, 34, 43, 68, 76, 83 Btn (-ler), 23, 52, 70, 90, 115 Baybars (Sultan), 103,104 Bedehan, 15 Bedreddin (Sincar Kads), 102 Bedreddin Ahmed (Alamut elisi), 72, 73 Bedrl-Cemli (Akka valisi), 29, 35 Behram (Ebu Tahir'in halefi), 89, 90, 91 Bek vadisi, 97 Belh, 76 Benjamin (Tudelal Seyyah), 95 Ben Mnkz, 92 Ben Uleym, 88 Berkyaruk (Sultan), 44, 45, 46, 5 0 ,113 Beyhak, 46, 55 Beyrut, 35 Bibliothegue Nationale, 9 Bibliothfeque Orientale, 9 Bilbays, 52 Bohemond IV, 101, 104 Bohoralar, 30 Bombay, 14 Bombay Ar Ceza Mahkemesi, 13 Bombay Presidency, 13 Bri, 90, 138n Britanyal, 12 Brocardus (Alman Papaz), 1, 2, 121 n

Buhara, 75 Buzurg md, Kiy, 38, 55, 56, 57, 58, 61 ,6 3 Buza, 97 Bveyhler, 24, 36

Cafer es-Sdk, 22 Caprotti (talyan tacir), 15 Cebel-Bahr (Cebel-Ensriye), 85, 86, 92 Cebel's-Summak, 86, 88, 92, 94, 97 Celleddin Harezmah, 7 1 ,114 Celleddin Haan (Alamut hakimi), 66, 6 7 ,6 8 ,6 9 ,7 0 ,7 4 , 7 6 ,1 0 2 ,1 1 6 Cenh'd-Devle (Humus hakimi), 86, Cengiz Han, 6 8 ,6 9 ,7 5 ,7 6 Cezr, 88 Chinon, 8 Cizvitler, 11, 69 Conrad de Monferrat, 4, 95, 100, 101, 115 Cveyn, Ata Melik, 12. 38, 40, 49, 50, 57, 58, 63. 67, 69, 70, 71, 74, 75, 79, 80, 126n, 129n, 130n, 131n, 132n, 133n, 134n, 135n, 136n, Czcn, 133n

in, 48

Da eyhi, 2, 5, 7, 8, 83, 101,105, 112 Dahhk bn Cendel, 90, 92 Di'd-Dt, 29 Damgan, 37, 4 3 ,7 1 ,7 3 Dante, 2, 121 n, 122n Davud (Hz.Peygamber), 19 Davud (Sultan), 59 Demvend, 78

144

Deni Lebey de Batilly, 8 Devlel Bilimler Akademisi, 15 Deylem, 36, 37, 44, 49. 58, 61, 63 eylemli (-ier), 36, 61 Dmal<, bkz. am Dildr Ebu Ali, 40. 53 Dou Asya. 75 Dou Elburz, 43 Dou ran. 65, 77, 80 Dou Khistan, 39 Dou Mzendern, 37, 43 Dominiken, 8 Dukak (Tutu'un olu), 84 Drzler. 24. 84, 90

el-Esedbd, 89 Eski Atina. 107 Eyyb, 96 Ezler (Cami-niversite), 26

Ebu Bekir (Hz.Halife), 17 Ebu Hamza {Errecanl kundurac), 39 Ebu Him (i propagandac), 58 Ebu brahim Esedbd, 46 Ebu Mansur (eyh Ebu Muhammed'in yeeni). 94 Ebu Mansur el-cl. 110 Ebu Muhammed (d), 92 Ebu Tahir Arran. 41 Ebu Taiir es-Si, 86. 87, 88, 89 Eb'l-Feth (Kadms' zapteden), 92 Eb'l-Feth (Sermin kads), 87 Eb'l-Hasan (Vezir). 45 Edvvard (Ingiltere prensi), 104 Efmiye, 86, 87. 88 el-Efdal (Emir'l-Cy), 51 ,5 2 Ehl-I beyt, 17, 18, 19, 20, 63, 98, 109 Ehud. 108 Elburz da, 37 Elcezire, 2n Elisabeth (ngiltere kraliesi), 9 Emev (-er). 2n. 18.19, 20, 21, 22 Emr Arslanta. 40. Emr Ebu Kubeys, 96 Emre Zerrab. 33. 34 Emr Krd Ahmedil. 50 Emr Yaranku. 58 Ermenistan, 1, 5. 76 Errecan. 39. 47. 48

Fahreddin Rz. 64 Fahrlmlk, 48 Farmasonlar, 11 Fars (-lar), 15, 25, 31, 34, 39, 44, 65. 118, 126n, 134n Ftma (Hz.), 9, 19, 21, 23, 26, 27 Fatm (-1er), 15. 26. 27, 28. 29, 30. 33, 34, 35, 39, 42, 51, 54, 84, 85, 97, 114, 116, 118, 128n, 129n Fehd (reis). 94 Fenike (Sur Blgesi), 3 Frat blgesi. 88 Frat Geidi, 88 Filistin, 1,26. 28. 35. 101. 103 Fitzgerald, Edward, 34 Flaman, 5 Florensa (-l). 2 Franesco da Bul, 2 Frank (-lar), 36. 81, 86. 90, 91, 92, 97, 100, 101, 103, 104 Fransa, 1, 5, 8. 11, 12, 102 Fransz Enstits, 9 Fransz htilli, 9,11 Franszlar, 5 Fransz Milli Kurucu Meclisi, 11 Fraser, JB, 13, 145n Frederic Barberousse(lmparator), 2, 1 1 . Frederic, 101 Fustat, 26

48.

31. 91,

96,

Ganj nehri. 13 Gazzetteer of the Bombay Presidency 15 Geyln,36, 49, 68, 74 Girdkh, 43, 48. 51, 71. 77, 78, 79, 80., 131n

145

Gobineau kontu, 118 Gnostisizm, 20 Grek krallar, 81 Guceral, 13, 74 Guillaume (Sur Bapiskoposu), 3 Guillaume de Nassau, 8 Guillaume de Rubruck, 5 Guillaume de Tyr, 5, 9 6 , 122n Gmtegin, 96, 97, 99 Gney Arabistan, 15, 33 Gney-Bat Asya, 27 Gney Irak, 25 Gney Suriye, 26 Grcistan, 59, 76

H
Habil, 125n?? Hac/11,49 Haccac (Arap valisi), 36 Hce Ali b. Mesud, 94 Hal (-lar), 1, 2, 3, 4, 5, 9, 27, 84, 87, 89, 92, 96, 115 Hal Seferi, 1, 4, 5, 9, 101 el-Hkim (6.Halife), 28, 29 el-Hakm ei-Mneccim, 86, 88 Halef bn Mlib (Efmiye hakimi), 86 Halep, 2, 12, 36, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 92, 93. 94, 95, 97, 99, 100, 101, 114 Hlincan, 44 Hama, 92, 98, 100, 105, 139n Hamdullah Mstevf, 144n, 156n Hanef mezhebi, 57 Hankay sradalar, 80 Harezm devleti, 73, 75, 76 Harezm lkesi, 65 Harezmliler, 73, 101 Harezmah (-lar), 58, 59, 65, 66, 67, 68, 7 1 ,7 3 ,7 4 , 76, 133n, 134n Harbe, 92 Haric, 108 Harmodios, 107 Haan (Hz.Peygamber'in torunu), 21 Haan (Kasranl Ademin olu), 53 Haan b. Muhammed (Kyamet'i ilan eden), 12, 60, 61, 63, 93, 94, 119

Haan, Mzendernl (Aleddin'in refi ki), 75 Haan Sabbah (el-Hasan Ibn's-Sabbah). Pek ok yerde Hasbiye blgesi, 90 Haler, Pek ok yerde Havb, 9 2 ,1 0 4 ,139n Hazar denizi, 5, 59 Hazar kys, 36 Hemedan, 50, 57, 59. 65, 77 III. Henri (Fransa kral). 8 Heyssesini. 2 Hicaz. 26 Himyer krallan, 33 Hindistan. 13, 14, 16, 22, 26, 30, 74, 111, 124n Hindu, 13, 14, 72 Hindu Lohana Kast, 13 Hint-Avrupal, 118 Hippias, 107 Hocalar (bir frka), 13, 14,15 Holopherne, 108 Horasan, 43, 44, 45, 58, 59, 65, 76 Hospitalier, 5, 102,104, 112 Hulefy Ridn, 108 Humus, 85, 89, 100 Huzistan, 36. 37, 39, 48 Hlg, 76, 77, 78, 79 Hseyin (Hz.Peygamber'in torunu), 19,

21
Hseyin (Kiy Muhammed'in olu), 93 Hseyin Kin (d), 39, 53

I
Irak, 7, 33, 34, 36, 45, 46, 48, 58, 66, 67, 68, 97, 83, 111, 118 Isfahan, 13, 35, 36, 40, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 56, 57, 58, 114, 116, 131n

bn Atta, 47, 117, 129n bn Balta, 123, 139n bn Bed (Ordu komutan), 88

146

bn Sina (hekim), 117 bn Vsl (tarilii), 102 bn'l-Esr, 40, 45, 56, 100, 129n, 130n, 131n, 132n, 134n bn'l-Kalnis (aml tarilii), 89, 90, 132n, 136n ibrahim/20, 98 hvns-saf risaleleri, 25 lgazi, 89 mdddin (Ktip ve tarihi), 97, 100, 122n, 131n nab, (nnib), 92 Indus nehri, 13 ngiliz (-ler), 5, 13, 14 ngiltere, 8 ,1 0 0 ,1 0 4 ran, Pek ok yerde ran krfezi, 22 ra n lI, 85, 86, 89, 91, 104, 115, 118, 137n, 125n, 128n Isa (Hz.Peygamber), 19,117 skenderiye, 2 9 ,4 2 smail (Behram'n iranl halefi), 90 smail (Cafer es-Sdk'n olu), 9, 12, 22, 23, 24 smiller, Pek ok yerde sn-aerlyye (-ci), bkz. Oniki-imam (-c) spanya, 8, 25 spanyol, 95 jsr/81.98 talya, 118 Italyan, 15

Jacgues de Vitry (Akka Piskoposu), 5 Joinville (Biyograf), 103, 112, 122n, 138n, 140n Jules Cezar, 108

K
Ka'be, 57 Kabil (Hz.Adem'in olu), 107n Ka, 13 Kadms, 9 2 ,1 0 5 ,139n

Kadms camii, 104 Kahire, 26, 29, 30, 34, 35, 42, 51, 52, 53, 54, 85, 86, 91, 97 Kahire niversitesi, 26 Kin (ehir), 39 Kalkta, 14 Karakurum, 5, 77, 80 Karmatler, 28 Karmatllk, 26 Kasranl Adem, 53 Kn, 42, 51, 127n, 129n, 130n, 131n, 132n, 133n, 134n, 135n, 136n, 138n Kazvin, 37, 38, 40, 57, 59, 67, 69, 74, 75, 77, 79, 80 Kefernslh, 89 Kehf, 92, 94, 104, 105, 136n Kehk, 13 Kemleddin Ibn'l-Adim (Halepli tarihi), 89, 94, 97, 99, 138n Kerbel, 19 Kerbel katliam, 21 Keresteciler Camii, 93 Kerrmiyye, 46 Kei Yves Le Breton, Bkz. Yves le Breton Keykvus, Izzeddin, 102n Kvmilddn Nsr, bn Ali el-Dergzin), 49 Kyamet (doktrini), 63, 64, 66, 68, 70 Kzldeniz, 26 Kirman, 36, 40 Kiy Buzurg md, bkz. Buzurg md Kly Ebu Cafer (Ordu komutan), 53 Kiy Muhammed (Buzurg md'in olu), 69, 93 Kont Alexis Bobrinskoy, 15 Kont Henri de Champagne, 5, 100 Konya, 102 Kuds, 4, 84, 89, 96, 100 Kfe, 19,33 K(jh-I bara, 40 Khislan, 39, 40, 44, 45, 48, 50, 59, 60, 6 2 ,7 1 ,7 6 , 77, 78, 79 Kuleya, 92 Kum, 13, 33, 39 Kumi blgesi, 51 Kuzey Afrika, 26, 28, 35 ,118

147

Krd Ali bn Vefa, 92 Krt, 65

Latin Devleti, 84 Latin Krall, 100 Lazkiye, 84 Lebey de Batilly, bkz Deni Lebey Lenneser, 38. 49, 53, 63, 78, 79, 80 L'Histoire des Assassins, 10 Louis XVI., 11 Lucques derebeyi, 2 Lbnan, 28 Lyon, 8

M
Maarrat-Msrn, 97 Macar Kral, 103 Mahallt, 13 Mahmud (Seluklu Sultan), 49, 56, 57, 59 Makedonya, 108, 118 Manihetzm, 20 Mardin, 88 Marko Polo, 6, 7, 10, 122n Masyaf, 12, 92, 95, 97, 98,104, 139n Masyat Antlamas, 100 Masyaf Kitabesi, 102 Matthieu de Paris, 5 , 122n Mzendern, 36. 37, 59, 75 Mecdddin (d), 101 Medine, 2 1 , 2 6 , 108n Mekke, 20, 21, 26, 61, 62, 67, 68, 69, Melikah (Seluklu Sultan), 40, 44, 65, 84, 125n, 128n, 129n, 130n el-Melik's-Salih, 99 Memlk Sultanlar, 104 el-Me'mun (Vezir). 51, 52 Menka, 92, 139n Meraa, 57 Merv, 7 6 , 127n Meryem Ana, 61 Mesud (Seluklu Sultan), 57, 59

Meternit, 69 Mevlevler, 110 MevdCd (Musul Emiri), 87, 93 Meymndiz, 56, 74, 78, 79, 134n el-Mezdegn (Vezir), 89, 90 Mezopotamya, 35, 76 Msr, 2, 9, 15, 26, 27. 28, 29, 30, 35, 39, 43, 52, 53, 54, 76, 83, 84, 91, 97, 103, 104, 118, 124n, 128n, 129n Milan, 8, 124n Milan Ambrosiana Ktphanesi, 15 Milenarlst, 117 Minhc-i Sirc Czcn, 7 7 , 156n Mool (-lar), 5. 12, 71, 73, 75, 76, 77, 78, 79, 80. 103, 126n, 133n Moolistan, 76, 77 Monteith W. (Britanyal Albay), 12 Muaviye (Emev halifesi). 18. 108,109 Mure bin Sad. 110 Muhammed (Hz.Peygamber), 6, 7, 9, 15, 17. 18, 19. 21 .23. 26 Muhammed I (Alamut hkimi, Buzurg md'in olu), 58, 59. 60 Muhammed II (Alamut hakimi Hasan'n olu), 63, 66 Muhammed b. smail ed-Drz, 28 Muhammed Harezmah, 67 Muhammed bn Hanefiyye, 19 Muhammed Tapar (Seluklu Sultan), 44, 46, 49, 50, 88 Muhtar (Kfeli Arap). 19 Mneddin K (Vezir), 55 el-Muiz. 26, 28 Musa Kzm (imam Cafer'in olu), 22 Musev, 19 Musta'l, 29, 30, 42, 51 Musta'lci (-ler), 30, 74, 91 el-Mustansr, 28, 29, 30, 35, 42 Musul, 59, 87, 89, 93, 95 Muzaffer (Damgan yneticisi), 43 Mferric Ibn'l-Hasan bn's-Sf, 90 M'mlnbad, 62 M'minn/41, 81, 156n Msterid (halife),57, 58, 115, 116

148

N
NahI suresi, 99, 138n Napolyon Bonapart, 9 en-Nsr, 66, 76 Nsr- Hsrev {filozof,air), 27, 117, 124n. 135n Nsrddin Tus (felsefeci), 71, 78, 135n Nasr (iranl), 101 Necmeddin (Ha reisi). 104 Neml/52, 81 Nesev (tarihi), 71, 73, 114, 133n, 136n Nihvend, 41 Nil vadisi, 26 Niapur, 45. 48. 50, 55. 76 Nizmlmlk, 35, 40. 41. 44. 48, 50, 1 1 6 ,128n Nizar, 30, 35, 4 2 ,5 1 ,6 3 , 91 Nizarc, 54, 9 1 ,133n Nirar (-ler), 30, 43, 51, 9 1 ,9 5 ,1 0 5 Nureddin Ibn Zeng, 93, 95 Nuseyr Cemaal, 84 Nuseyrler. 90 Nbviyye, 97

Pamir seferi, 124n Paris, 12 Pearson JD, 121n Philippe VI (Fransa Kral), 1 Philippe II (MakedonyalI), 108 Philippe de Monferrat, 104 PrSadreddin (d), 13 Pisa, 2 Polovtsev, A, 15 Pordenone, O, 7 Porsuk, 89. 93,

Oniki-imamc, 22, 24, 33, 66, 71, 84, 86,115, 117 Orhan (Harezmli subay),71, 72 Orta Asya, 15, 27, 28, 30, 65, 80, 83, 118 Osman (Hz.Halife), 18,108, 109n OsmanlIlar, 105

mer (Hz.Halife), 108 mer Hayyam, 35 n Asya, 83

P
Pamir, 15

Radv, 20 RafizT, 41 Rakka, 93 er-Rid (Abbas halifesi), 58 Ridddin, bkz. Sinan Ibn Selmn [bn Muhammed Raymond (IV.Bohemond'un olu), 101 Raymond (Antakya Prinkepsi), 92. 93 Raymond II (Trablus Kontu), 92 Rey, 33. 34. 35. 37, 39, 59, 64, 65, 71, 117 Redddin, 12. 38, 41, 42, 51, 63, 64. 126n, 127n, 129n, 130n, 131n. 132n. 134n. 135n, 136n, 138n Rdvan (Halep hakimi). 84, 86. 87. 90, 114 Richard (Arslan Yrekli). 8, 100, 113, 115 Roma, 108 Rousseau, Joseph (Halep Umumi Kon solosu), 12 13 Rnesans, 8 Rubiyat tercemesi, 34 Rudbar, 39, 40. 48, 49. 56. 57, 59, 61, 68, 74, 77, 78, 79, 80 Rum, 41 Rus, 15, 118, 160n Rusfe, 92, 95, 96 Rkneddin Hrah. 74. 77, 78, 79, 80 Rstem (destan kahraman), 81

149

Sad suresi, 99, 138n Sahne, 41 Saint Louis, 5, 103 Samlik, 113 Sana, 15 Sarasinler, 2, 4, 6 Srimddin Mbrek, 104 Sasanler, 36 Sava, 39 Segnors de Montana, bkz. Da eyhi Selahaddin (Alamut elisi), 73 Selahaddin (Eyyb Sultan), 30, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 10 1 ,1 32n Seluklu (-lar), 30, 31, 36, 37. 39, 40, 43, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 55, 56, 58, 59. 65, 66, 83. 84, 86, 87, 93, 102, 112, 114, 116, 119, 125n, 128n, 133n, 134n, Selemlyye,105 Semerl<ant, 75 Semionov, A.A. 15 Sencer (Seluklu Sultan), 44, 45, 48, 50, 51 ,55, 56 ,57, 59, 60, 113, 115 Serat ayr, 72 Sermin, 87, 86, 97 Sirderya, 75 Sicilya, 26 Silvan, 35 Silvestre de Sacy, 9, 12 Sina, 26, 83 Sinan bn Selmn Ibn Muhammed, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 116, 117 Sincar, 102 Sind, 13, 44 Sistan, 56, 77 Sur, 100, 104 Suriye, Pek ok yerde Stewart (Britanyal Subay), 12 Stuttgart, 11

ah Hallullah, 12, 13 ahinah (Hrahn kardei), 78 ahrud Irma, 38 am, 2, 35, 84, 85, 87, 89, 90, 91, 101, 114, 116, 132n, 138n ehbeddin bn'l-Acem (Vezir), 99 emseddin (Ha Necmeddin'in olu), 104 eref'l-mlk, 71, 72, 73 eyh Ebu Muhammed, 4 eyzer, 88 ia, 17, 18, 19, 2 0 ,2 1 ,2 4 , 110, 112 i (-ler), 17, 19, 22, 24, 25, 33, 39, 46, 48, 52, 66, 71, 83, 85, 86, 88, 93, 109, 115, 117, 118 ikago, 159n irgr, bkz. Anutegin uar/227, 98 unn blgesi, 15

ahdiz kalesi, 44 ,4 7

Taberiye, 84 Tabes, 39, 4 5 ,4 7 , 55 Taceddin (Ha reisi), 102 Tahran. 13, 33 Tahlr (Marangoz), 40 Talikan, 40, 56 Tancrede (Antakyal Prens), 87 Tartus kilisesi, 101 Tartus Piskoposluu, 3 Tarim, 74 Tarz ky, 56 Tayyib (el-mir'in olu), 30 Tebriz, 57, 5 9 , 148n Teki, Harezmah, 66 Tekrit, 48 Temple, 112 Templier (-ler), 5, 11, 17 Tevrat, 107 Thuglar, 22,111 Tiberius Gracchus, 108 Tiflis, 59 Toros, 83 Trablus, 84, 92, 95, 104, 139n Tudelah, 95

150

Turul 1 1 1 , 65, 66 Tutekin, 89, 90 Tun, 39 Tunus, 26 Turaysis, 55, 56 Tutu, 04 Tuz Gl (Det-i Kevir), 39 Trk (-ler), 27, 31, 57, 65, 84. 85, 86, 89, 91 ,93, 117, 118, 134n, 136n Trkistan, 68 Trkiye Seluklular, 102n Trkmen, 84, 118

Yusui bn Firuz, 90 Yves le Breton (Kei), 5, 103

Zarubin 1.1, 15 2eng(-ler), 59, 93, 95, 96, 100 Zerdt, 19, 39 Zevzen, 39 Zeynelbidin, 21 Zuvara, 40

U
Ubeydullah el-Hatib (Isfahan kads), 50 Uleyka, 95,104, 139n Urfa, 84

U
rdn, 84 stvand, 48

Vadi'l-Teym, 90, 91, 92 Vst, 93 Vatikan, 69 Villani, Giovanni, 2, 121n Viyana, 69

Yahudiler, 18, 108, 115 Yarbay Justin Sheil, 13 Yasavur Noyan, 77, 78 Yehu, 108 Yemen, 1 5 ,2 6 ,3 0 ,3 3 ,1 0 4 Yezd, 13, 36 Yudit, 108 Yunan, 108 Yunan felsefesi, 25

151