Cabbar Mmmdov

Diplomatik psixologiya
(Siyasi, ideoloji v psixoloji diversiya
v anti-diversiyalarn metodlar)

Sabah nriyyat
Bak 2001

MLLF L LAQ:
Mllif: Memmedov Cabbar Manaf oqlu
yeri: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Flsf v Siyasi-Hquqi Tdqiqatlar nstitutu
Mllifin pot nvan: Azrbaycan, Bak hri, Bakixanov qsbsi, Slh ksi, ev. 7., mnzil. 404.
ndeks: AZ 1132
laq telefonu: (+994 50) 636-64-60 (mobil.), (+994 12) 428-50-52 (ev.)
E-mail: c.m.mamedov@mail.ru

Cabbar Manaf olu Mmmdov:

Diplomatik psixologiya (Siyasi, ideoloji v psixoloji diversiya v anti-diversiyalarn metodlar). Bak,
Sabah nriyyat, 2001 157 shif.
LSBN

5 86106 225 0

Kitabda adi hyatdan tutmu siyast v hrbiyyy qdr olduqca geni bir diapazonda ttbiq olunan oxlu sayda diplomatik
manevrlrin, taktiki gedilrin, psixoloji fndlrin mexanizmi izah edilir, onlardan nec istifad etmyin yollar gstrilir;
Kitabn birinci hisssind qdim rq lbyaxa dylrind v mumn hrb texnikasnda olduu kimi, nsiyyt aktnn da
znmxsus taktika v strategiyaya, hcum v ks-hcum mqamlarna, kfiyyat, diversiya elementlrin v s. malik olduu gstrilir,
rqibin zif chtlrini nec akar etmk, onlara zrblri nec endirmk, qar trfin hcumlarndan nec qorunmaq, fikirlrini nec
oxumaq, nsiyyt zaman tbbs nec l almaq, liderliy nec nail olmaq, kims hr hanssa bir fikri nec tlqin etmk, onu nec
inandrmaq, faliyyt nec thrik etmk v ya bundan nec kindirmk, ryini nec dndrmk, iradsini nec qrmaq, z mvqeyini
ona nec qbul etdirmk, onda hanssa bir hval-ruhiyyni, hal, meyli nec formaladrmaq v ya nec neytralladrmaq, mxtlif
xarakter v statuslu adamlarla mxtlif raitlrd nsiyyti nec qurmaq, shbtin maraql kemsi n hans nanslar nzartd
saxlamaq v s. bard bhs edilir.
kinci hissd konkret olaraq siyast v hrbiyyd istifad olunan diplomatik manevr v fndlrin texnologiyalarndan bhs
olunur: Rqib cbhsinin sgr v halisinin mnvi v hrbi ruhunu nec qrmaq, onlarn z qvvsin, z hrbi-siyasi rhbrliyinin
kompetentliyin inamn nec itirmk, onlarn dy qabiliyytini nec aa salmaq, mqavimt iradsini nec qrmaq, hrbi
mliyyatlarda itirakdan v ya sfrbrlikdn boyun qarmaa, dezertirliy, komandirlr tabe olmamaa, sir dmy, satqnla v s.
nec thrik etmk, onlar zlrinin, z yaxnlarnn v ya z dvltlrinin, vtnlrinin, rhbrlrinin v b. leyhin olan addmlara,
faliyytlr nec meyllndirmk, beynlxalq siyastd v mumn siyastd btn bunlardan nec istifad etmk v s. bard shbt
alr, bunlarn realizsi n konkret fnd v vasitlr gstrilir.
Metodika dnya psixologiyasnda analoqa malik deyil.
Kitab xsusi idarlr, diplomatlar, siyastilr, politoloqlar, hrb strateqlri, pedaqoqlar, psixoloqlar v mumiyytc, praktik
psixologiya il maraqlanan hr ks n yararl ola bilr.

0303000000
qrifli nr
0292001

Rssam v dizayn trtibats: Lamiyy Xankiiyeva

Kitabn mtni 2000-ci ildn Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Flsf v Siyasi-Hquqi Tdqiqatlar
nstitutunun internet saytna daxil olunub (http://phillaw.aznet.org/monru/mamedov_diplomatiya.htm)

Kitabn hr hans xarici lkd, o cmldn, llxsus, Trkiy Cumhuriyytind nrindn ilk bir il n
he bir qanorar tlb olunmur

C.M.Mmmdov, 2001


MNDRCAT

M N D R C A T ..........................................................................................................................................................5
N SZ ................................................................................................................................................................................8
M Q D D M ...............................................................................................................................................................12
1-C HSS
I fsil. DAVRANI V DNCLRN DETERMNASYA MEXANZM BARD .............................................19
I.1. MOTVLR BARD MVCUD NZRYYLR ...................................................................................................20
I.1.1. Psixoanaliz nzriyysi .........................................................................................................................................20
I.1.2. Analitik psixologiya...............................................................................................................................................22
I.1.3. ndividual psixologiya............................................................................................................................................23
I.1.4. Biheviorial-tlim cryan......................................................................................................................................24
I.1.5. Humanist psixologiya.............................................................................................................................................26
I.1.6. Evolyusionizm........................................................................................................................................................27
I.1.7. Sinergetika..............................................................................................................................................................30
I.1.8. Flakt nzriyysi.................................................................................................................................................31
I.1.9. Digr nzriyylr..................................................................................................................................................32
I.2. MOTVLR BARD BZM QNATMZ..............................................................................................................32
I.2.1. Genetik (irsi) amillr..............................................................................................................................................33
I.2.2. Tbit amillri........................................................................................................................................................41
I.2.3. Sosial amillr..........................................................................................................................................................45
II fsil. KFYYAT: NSANLARIN FKRLRN NEC OXUMALI, ONLARI NEC TANIMALI................60
II.1. XSYYTN XARAKTERSTKASI BARD MVCUD NZRYYLR....................................................60
II.2. XSYYTN XARAKTERSTKASI BARD BZM QNATMZ..............................................................63
II.2.1. xsiyytin bioloji xarakteristikas (hamya xas olan mumi psixoloji lamtlr)..............................................64
II.2.2. xsiyytin sosial xarakteristikas (frqli sosial qruplara xas olan psixoloji lamtlr).......................................65
II.2.3. xsiyytin individual xarakteristikas (Konkret frdlr xas olan psixoloji lamtlr)......................................66
II.2.4. xsiyytin situativ xarakteristikas......................................................................................................................67
II.2.5. xsiyytin relyativistik xarakteristikas..............................................................................................................68
II.3. XSYYTN TDQQ SULLARI.........................................................................................................................70
II.3.1. Diaxronik tdqiq sulu..........................................................................................................................................71
II.3.2. Sinxronik tdqiq sulu..........................................................................................................................................79
III fsil. BR SIRA TAKTK RFTAR V NSYYT FNDLR...............................................................................90
III.1. NEC TANI OLMALI?...........................................................................................................................................91
III.2. SHBT QAYDALARI.............................................................................................................................................103
III.2.1. Riskli fikirlri nec ifad etmli?........................................................................................................................110
III.2.2. Tnqid (irad) qaydalar .......................................................................................................................................118
III.2.3. Etiraz, imtina qaydalar .......................................................................................................................................120
III.2.4. Mvzudan mhartl yaynmaq qaydalar...........................................................................................................122
III.2.5. Cavabdan diplomatikcsin nec yaynmal........................................................................................................124
III.2.6. Mvcud mnasibti qoruyub saxlamaa v daha da inkiaf etdirmy imkan vern qaydalar...........................126
III.2.7. Mahir hmshbt ola bilmk qaydalar...............................................................................................................128
III.2.8. Mahir dinlyici ola bilmk qaydalar...................................................................................................................130
IV fsil. ATAKA: NSANLARA NEC TSR GSTRML.......................................................................................132
IV.1. PSXOLOJ TSRLRN FORMALARI...............................................................................................................120
IV.1.1. Tbliat metodlar...............................................................................................................................................120
IV.1.2. Tviqat metodlar...............................................................................................................................................149
IV.2. PSXOLOJ TSRLRN METODLARI...............................................................................................................149
IV.2.1. Cadu, tilsim, ekstrassensorika..........................................................................................................................133
IV.2.1.1. Cadugrliyin tarixi.....................................................................................................................................133
IV.2.1.2. Cadugrliyin nvlri v mexanizmi..........................................................................................................133
IV.2.2. Tlqin: nsanlar ayqkn nec hipnoz etmli?...............................................................................................133
IV.2.2.1. Avtoritet v etimada saslanan tlqin........................................................................................................133

IV.2.2.2. Qar trfin zifliklrindn istifad yolu il hyata keiriln tlqin........................................................133

IV.2.2.3. Situativ faktorlara istinadn hyata keiriln tlqin..................................................................................133
IV.2.2.4. Tlqin materialnn mzmunu faktoru.......................................................................................................133
IV.2.2.5. Tlqin texnikas faktoru.............................................................................................................................133
IV.2.3. nandrma, aldatma v dezinformasiya metodlar.........................................................................................165
IV.2.3.1. Nmayi manipulyasiyalar.......................................................................................................................165
IV.2.3.2. Tsvir manipulyasiyalar...........................................................................................................................165
IV.2.3.3. zah manipulyasiyalar...............................................................................................................................165
IV.2.3.4. Arqumentasiya manipulyasiyalar.............................................................................................................165
IV.2.4. Sanksiya..............................................................................................................................................................191
IV.2.4.1. Psixoloji sanksiyalar (diversiya)................................................................................................................191
IV.2.4.2. Siyasi-inzibati sanksiyalar (diversiya).......................................................................................................191
IV.2.4.3. qtisadi sanksiyalar (diversiya)..................................................................................................................191
IV.2.4.4. Texnoloji sanksiyalar (diversiya)..............................................................................................................191
IV.2.4.5. Hrbi sanksiyalar (diversiya).....................................................................................................................191
IV.1.4.5.1. Psixotron silahlar ............................................................................................................................191
IV.1.4.5.2. Psixotrop preparatlar ......................................................................................................................191
IV.1.4.5.3. Partlayc maddlr (gksplozivlr)...................................................................................................191
IV.1.4.5.4. Kimyvi silahlar..............................................................................................................................191
IV.1.4.5.5. Bioloji (bakterioloji) silahlar...........................................................................................................191
IV.1.4.5.6. Tektonik silahlar..............................................................................................................................191
IV.1.4.5.7. Genetik silahlar................................................................................................................................191
IV.1.4.5.8. Zoo silahlar...................................................................................................................................191
IV.1.4.5.9. Humanist" adlandrlan bir sra masir silahlar.............................................................................191
II HSS
V fsil. VRTUAL MHARB METODLARI (Soyuq mharib metodlar)...............................................................309
Davran v dnclrin neyrostrateji proqramladrlmas metodu (Atom bombasna qar psixoloji bomba!). .309
V.1. deyalar nec iflasa uratmal, ideologiyalar nec neytralladrmal....................................................................314
V.2. Chdlri nec blokirovkalamal, leyhfaliyytlrin qarsn nec almal.............................................................323
V.3. nqilablar nec formaladrmal, situasiyalar nec dyimli................................................................................330
V.4. Qvvlr (xsiyytlr, dvltlr...) leyhin faliyytlr ......................................................................................338
V.5. Rqib cbhsi daxilin nec itia salmal ............................................................................................................342
Tzyiq taktikalar il laqdar bir sra nanslar...........................................................................................................399
LAV:
Bzi dvltlrin Psixoloji mliyyat instruksiyalarndan paralar..............................................................................399
AIQ CMIYYT: Msbt v mnfi trflri ................................................................................................................401
Qaraba mharibsi il laqdar bzi xarlar ..............................................................................................................410
dbiyyat siyahs.................................................................................................................................................................420


N S Z

Cabbar Mmmdovun Diplomatik

psixologiya monoqrafiyasna
AMEA-nn Flsf v Siyasi-Hquqi
Tdqiqatlar nstitutunun
RY
Cabbar Mmmdovun "Diplomatik psixologiya" monoqrafiyas sosial psixologiyada az yrnilmi v dvlt
idariliyi, siyast, ideologiya v hrb sahsi n xsusi hmiyyt ksb edn bir sahy hsr olunmudur.
Qeyd olunmaldr ki, tdqiqat ciddi metodoloji sasa v elm n xsusi hmiyyt ksb edn bir sra msllr
ciddi mntiqi-ardcl bax sistemin malikdir. Deyiln msllr srasna aid oluna bilr: 1) Davran v
dnclrin determinasiya mexanizmi; 2) xsiyytin psixoloji portreti v individual imkanlarnn spesifikas;
3) Mxtlif rait n frqli nsiyyt metodlar v rftar taktikalar; 4) Konkret situasiyalarda insana tsir v
onu inandrma metodlar; 5) Virtual mharib metodlar; v s.
Tkc yuxarda qeyd olunan bu msllrin siyahs z mslnin qoyuluunun orijinalln, bir sra elmi
praktik msllr mllifin biopsixologiya, psixologiya, sosiologiya, tarix v s. kimi digr elmlrl ksin
elmlr prizmasndan baxmaa chd etmsini gstrir. Mllif sbut etmy alr ki, insan potensial v onun
btn yaradclq ehtiyatndan, ideologiya v hrb strukturlar kimi cmiyytin hmiyytli dvlt institutlarnda
byk effektivlikl istifad oluna bilr. Bizim fikrimizc, burada mllifin Azrbaycann hrb mktbind ox
az yrnilmi "Virtual mharib" metodlarnn aradrlmasna chd etmsi xsusil diqqtlayiqdir. Msly
Azrbaycann bu gn ddy tarixi raitin spesifikas aspektindn baxlsa, o zaman Cabbar Mmmdovun
hrbi mliyyatlar raitind taktika v strategiyann sosial-psixoloji aspektlri bard ld etdiyi nticlri
Azrbaycan n bu gn kifayt qdr byk hmiyyt ksb edn hrb sferasnda uurla istifad oluna bilr.
Cabbar Mmmdovun "Diplomatik psixologiya" kitab bard fikirlrimizi mumildirrk, minlikl
demk mmkndr ki, mllif bu iind tdqiq etdiyi problem csartli analitik qabiliyyt, mntiqi-ardcl v
sistemli bax nmayi etdirir. Nzr alnsa ki, C.Mmmdov yalnz orta mktb bitirib, o zaman bhsiz ki,
biz qarmzda znthsil yolu il hmiyytli sviyyy qalxa bilmi fenomenal bir xsiyytin parlaq
nmunsini grrk. V gman edirik ki, ox yaxn vaxtlarda o, nzriyy sahsind ld etdiyi qnatlrinin
cmiyytimizin dvlt hmiyytli sferalarnda praktik ttbiqin nail olacaq v bununla da, bugnk
cmiyytimiz n nzrarpacaq faydalar gtir bilckdir.
Azrb. Milli Elmlr Akademiyasnn
Flsf v Siyasi-Hquqi
Tdqiqatlar nstitutunun direktoru
flsf elmlri doktoru,

prof. Y..Rstmov

BDU-nun Psixologiya Kafedrasnn 23.02.1998 tarixli mumi iclasnn protokolundan xar (bir para)
...Cabbar Mmmdovun ilri il tanlq gstrir ki, mllif yazd msllr haqqnda hamya mlum
olan mumi, baya hqiqtlri tkrar etmyib, tdqiq etdiyi psixoloji fenomenlrin mexanizmin nfuz etmy,
onu amaa almdr v buna sasn nail olmudur. Mllif mxtlif msllr haqqnda indiy qdr o kild, o trzd, o hcmd, o mvqedn sylnilmmi fikirlr sylmidir v z d, o, bu fikirlri mit
dncsi sviyysind deyil, masir elmin sviyysind syly bilmidir ki, bu da olduqca sevindirici bir haldr...
5

...Qeyd etmliyik ki, C.Mmmdovun ilri haqqnda mxtlif aspektdn ox fikir sylmk olar. Onlar aktual msllr hsr olunmudur, mzmunludur. Onlarda yeni fikir v ya yeni fikir sylmk chdi vardr. Yeni
fikir is, ox vaxt mbahisy sbb olur, mqavimtl qarlar. Gndri lav olunan tqdimatdan grnr
ki, mllif gncdir, htta onun xsusi ali thsili d yoxdur. Bel bir vziyytd onun yazd mqallr, yrtdy mhakimlr sasn son drc istedadl olduu grnr. Mllifd tdqiqat alim xas olan xsusiyytlr vardr. O, olduqca mahidcil v mlumatldr, orijinal elmi tfkkr malikdir. Mllif hadislr yeni
mvqedn baxma, onlar masir mfhum v vasitlrdn istifad edrk thlil etmyi v qiymtli nticlr xarma bacarr. Biz ona uurlar arzu edirik. /Kafedra mdiri: psixologiya e.d. prof.B.liyev/.

ADPU-nun mumi Psixologiya kafedrasnn rsmi ryindn para:

Cabbar Mmmdovun psixoloji ilri il laqdar olaraq onu qeyd etmyi vacib sayrq ki, yksk
professionallqla yazlm bu ilrl biz oxdan tanq v msbt qiymtlndiririk. /Kafedrann mdiri: prof.
bdl lizad/

AMEA-nn Flsf v Siyasi-Hquqi tdqiqatlar institutunun Sosial flsf v sosiologiya

bsinin rsmi ryindn:
Cabbar Mmmdovun psixologiya sa sosiologiya sahsindki ilrin BDU v ADPU-nun mvafiq
kafedralarndan veriln rylr tam rik olduumuzu bildiririk. /b mdiri: fls.e.d. prof. blhsn
Abbasov/

lk olaraq onu demliyik ki, biz Cabbar Mmmdovun flsf, psixologiya, fizika, mntiq, dililik v digr
elm sahlrindki ehtirasl, tmkinli, zhmtke alim xas olan, arqumentlmi ilri il oxdan tanq. Bu
aradrmalarn bir oxucu, bir mllim kimi mntiqi thlili biz demy sas verir ki, yksk intellektual sviyyli
bir tdqiqatnn sahilsiz fitri istedad v dqiq elmi-sintetik mumildirmlri haqqnda mtxssis alimlrimiz
daha ox sz demlidilr v buna ciddi zrurt d vardr. /BDU-nun Flsf kafedrasnn rsmi ryindn
para/.

El ilk stirlrdn qeyd etmyi vacib hesab edirik ki, Azrbaycan dvltiliyinin yeni formalamaa
balad, cmiyytimizd fal kild Qaraba probleminin hlli yollarnn aradrld bir vaxtda Cabbar
Mmmdovun bu kitab ox vaxtnda yazlm, aktual mvzuya hsr olunmu, dvltilik baxmndan hmiyyt
ksb ed biln dyrli srdir. Bir trfdn, mllifin znn Qaraba mharibsind xsn itirak etmsi, digr
trfdn is, psixologiyadan tutmu flsfy, fizikaya, linqvistikaya, mntiq v s. qdr olduqca geni
diapazonda zngin mlumata malik olmas (bu sahlrd xsusi srlrin mllifi olmas) ona istr
cmiyytimizin v istrs d insanlararas mnasibtlrin bir sra problemlrin orijinal bucaqdan baxmaa v
bunlara dair yeni fikirlr sylmy imkan vermidir.
mumi halda, biz mllifin elmi faliyyti il hl 1998-ci ildn tanq. O zaman onun psixologiya
sahsindki ilk kitabnn materiallar bizim kafedrada (BDU-nun psixologiya kafedrasnda) mzakir edilmi v
kafedra heytinin ox yksk qiymtini almd. El o vaxtdan da onun ox istedadl, orijinal dnc v
mhakim qabiliyytin malik, perspektivli bir gnc olmas qnatin glmidik. Bu mddtd faliyytini
uurla davam etdirrk bel bir kitab sviyysin gtirib xarmas qnatimizi bir daha tsdiqldi v bizi
sevindirdi. z d bu inkiaf tkc iin kmiyyti, hcmi mslsin aid olmayb, eyni zamanda, hm d
keyfiyytin aiddir. Bel ki, mllifin vvlki ilri il bugnk iini mqayis etdikd onun bu mddtd n
qdr pxtldiyinin, pekar bir sviyyy qalxdnn ahidi olmaq mmkndr.
Btvlkd C.Mmmdovun bu kitabn bir nv psixoloji tsirlrin ensiklopediyas adlandrmaq olar. Bel
ki, burada psixikaya tsir edn demk olar ki, btn nv metod, fnd v vasitlr cmlnib, o cmldn, texniki,
kimyvi, siyasi, iqtisadi v s. vasitlr d daxil olmaqla. Lakin mllif tkc bu metodlar sadc olaraq
6

praknd kild sadalamaq v izah etmkl kifaytlnmir. vvla, o, btn bu metodlar arasnda n mumi
qanunauyunluqlar myynldirmy v bunun sasnda psixoloji tsirlrin sistemini tapmaa chd edir v
demk olar ki, buna da, sasn nail olur. Bel ki, kitab mllifin Davran v dnclrin neyrostrateji
proqramladrlmas metodu adlandrd orijinal bir tsir aparatnn yaradlmas il tamamlanr. kincisi is,
mllif diqqtini tkc nzri msllr ynltmyib, eyni zamanda, izah etdiyi metodlarn adi hyatdan
tutmu, siyast v hrbi sferaya qdr olduqca geni diapazonda ttbiq yerlrini d aradrr, izah edir v n son
halda, btn bunlardan Azrbaycan dvltiliyinin gclndirilmsi v Qaraba probleminin hlli msllrind
nec istifad etmk bard zruri nticlr xarr. Btn bunlar da, kitabn hm nzri v hm d praktik
baxmdan dyrliliyini v dvltiliyimiz n hmiyyt ksb ed bilcyini gstrir.
Mllif kitab boyu olduqca geni diapazonda problemlr toxunur. Buraya demokratiya, qloballama v s.
kimi masir dnyada aktual olan msllrin psixoloji baxmdan olan analizindn tutmu, psixologiyann
znn bir sra problemlrin mllifin orijinal mnasibti kimi rngarng msllr aiddir. xsiyytin
strukturunu ba-beyin yarmkrlrinin funksional asimmetriyas nzriyysinin prinsiplrin istinadn drd
sviyyy ayraraq tdqiq etmk, btn kitab boyu aparlan tsnifatlarn da bu prinsip uyunladrlmas,
motivlr nzriyysi, tlbatlar nzriyysi, tlqin nzriyysi v b. bard olan mllifin orijinal mlahizlri
v b. kitabda deyiln kateqoriyadan sonunculara aid olan nmunlrdndir. llxsus, mllifin dnc v yaz
slubunda olan olduqca gcl mntiqilik v sistemlilik, ona istniln problem yetrinc hatli nzr sala
bilmy v onlardan obyektiv nticlr xara bilmy imkan verir.
Deyildiyi kimi, kitabn btn mahiyyti, mllifin Davran v dnclrin neyrostrateji
proqramladrlmas metodu adlandrd yeni bir psixoloji tsir aparatnn yaradlmas il tamamlanr. Masir
Qrbd aktual olan Neyrolinqvistik proqramladrma metoduna alternativ kimi yaradlan bu yeni aparatn bir
sra mqamlar mbahis doura bils d, lakin neyrolinqvistik proqramladrma (NLP) metodu il
mqayisd daha geni ttbiq dairsin malik olmasna, universallna, sistemliliyin, hatliliyin,
praktikliyin v metodiki lverililiyin gr onu hmiyytli bir psixoloji tsir aparat kimi qbul etmk
mmkndr. Mllifin btn kitab boyu maksimum mumiliy, sistemliliy meyl etmsi, burada da ona hr bir
situasiya v hr bir obyekt n yararl ola bilck universal bir aparat yaratmaa imkan vermidir. Bu aparatn
mzmununu izah edrkn mllifin adi hyati situasiyalara nisbtn dnyann hrb v siyast tarixindn seiln
nmunlr stnlk vermsi, onun ttbiq mexanizmini izah edrkn Azrbaycan dvltiliyini v Qaraba
mharibsini nmun, hdf kimi sas gtrmsi ayrlqda bu aparatn v btvlkd kitabn dyrini v
aktualln qat-qat artrr.
El bilirik ki, n az, kitabda kimlrin n vaxt z dmnlrin he bir mharibsiz-filansz v ya minimal
qvv srfi hesabna, yalnz psixoloji fndlrin kmyi il nec qalib glmsin dair mllifin dnyann siyast
v hrb tarixindn serk cmldiyi nmunlr, Qaraba probleminin hlli yollar zrind dnn hr bir
ks zngin dnc material vermk v bu sahd yeni spkili konsepsiyalarn yaranmasn stimulladrmaq
baxmndan ox hmiyyt ksb ed bilr. Hlliks, mllif z Soyuq mharib aparmaq metodlar ad
altnda bu spkili konsepsiyalarn ox gzl nmunlrindn birini yaradb.
Qeyd etmliyik ki, C.Mmmdovun bu kitab qsurlardan da xali deyil, onda mbahis doura bilck
mqamlar da yetrincdir. Lakin biz detallar sviyysind olan bu nanslar qabartmaqla kitabn mumi
hmiyytin he bir xll gtirmk istmzdik. llxsus da, mllifin yaradclnn inkiaf dialektikas il
yaxndan tan olduumuzdan, minik ki, o z glckd bu qsurlar grb aradan qaldracaq.
mumilikd, kitab mzmunludur, aktual msllr hsr olunub, dvltilik baxmndan ox hmiyyt ksb
ed bilr, orijinaldr, hatlidir, yandan v pesindn asl olmayaraq hr ks n maraql v grkli ola bilr.
Mllif son drcd istedadldr, olduqca mahidcil v mlumatldr, orijinal elmi tfkkr malikdir.
Onda nzriyyi alim xas olan nadir xsusiyytlr vardr. O, hadislr yeni mvqedn baxma, onlar masir
mfhum v vasitlrdn istifad etmkl thlil etmyi v onlardan qiymtli nticlr xarma bacarr. Biz ona
z glck faliyytind uurlar arzu edirik.
..Seyidov
psixologiya e.n., dosent.
R..Cavadov
psixologiya e.n., dosent.
M.V.Vliyev
psixologiya e.n., dosent.

Balayram rhimli v mrhmtli Allahn ad il

MQDDM

Yqin, oxlar hyatda el insanlarla rastlab ki, onlar ddy mhitd drhal baqalarndan seilir, nfuz,
hrmt, zglri zrind hakimiyyt qazanr, onlarn dnyagrn, hyat trzin, dncsin v s. manesiz
mdaxil edib, tsir gstrir, onlarn idealna evrilirlr. Bel adamlar, sanki, hipnoz qabiliyytli, maqnitli
xsiyytlrdir. Onlarn hr sznd bir hkm, qvv hiss olunur, trafdaklar zlrindn asl olmayaraq onlarn
iradsin tabe olur, istyini, tlblrini yerin yetirmk, ardnca getmk mcburiyytind qalr, onlarn leyhin
xmaa crt etmirlr. Ham onlarla nsiyyt, dostlua can atr, szlrin bir ehkam kimi inanr,
mbahislrd, konflikt mqamlarda onlarn stnly drhal nzr arpr, baxmayaraq ki, onlar azdanan,
fiziki chtdn baqalarndan az seiln olurlar, dandqlarnda is ox az vaxtda n is myynlik, mntiqi
ardcllq, drin mlumatllq v s. olur.
Tarixin gediatna tsir gstrib, dnya nizamn myyn edn hmin liderlr mhz bu tipli insanlardr.
Onlar bir sz il milyonlar ayaa qaldrmaa, ardnca aparmaa, lm srklmy, mhv etmy qadirdirlr.
Onlarda daim yuxarda dayanmaq, baqalar zrind hkmranlq etmk, traf mhiti z istyin uyun
dyimk v s. kimi keyfiyytlr mvcuddur. Onlarn bu fenomenal xsusiyyti daim filosoflarn, psixoloqlarn,
politoloqlarn, tarixilrin v b. diqqt mrkzind durub, tarix boyu liderlik fenomeninin sirrini amaq n
milyonlarla dnn beyin chd edib.
Burada mhz bu fenomenin ifrlri alr.
Yer znd btn chtlri il biri-birinin tkrar olan iki eyni insan tapmaq mmkn olmad kimi, onlar
arasnda yaranan nsiyyt nvlri, mnasibt formalar da, znn forma v mzmununa, mqsd v
xarakterin, vasitlrin v s. gr bir-birindn frqlnir. Hr bir nsiyyt nvnd onun mlliflrinin
temperament, intellekt v xarakterindn tutmu, onlarn dini, milli, irqi, irsi, cinsi, sinfi, siyasi v s.
mnsubiyytin qdr elementlrin cizgilri hkk olunur. Buraya, hminin mlliflrin emosional vziyyti,
onlarn thsil sviyysi, pe ynm, ictimai statusu, ya, bir-birin mnasibti, istklri v s., elc d,
shbtin tklikd, yoxsa publika qarsnda, z cinsinin, yoxsa ks cinsin nmayndsi il aparlmas v s. kimi
chtlr d daxildir. Eyni zamanda, shbtin ittiham, yoxsa mdafi, soru v ya mslht, tslli, yaxud da ki,
provakasiya, v s. mqsdi damas, dvrn iqtisadi, siyasi, hrbi, mdni, sosial durumu v b. da, nsiyytin
nticsin tsir gstrn amillrdndir.
Btn bu ziddiyytlr, mrkkbliy, oxaxliliy, oxplanla v s. baxmayaraq, hr halda, nsiyyt akt
myyn qanunauyunlua malikdir v bu qanunauyunluqlar drk edn xslr onun bu cr, grndy qdr
d, xaotik proses olmayb, slind ox dqiq riyazi slisliy, sistemli daxili qurulua, srrast mexanizm malik
gzl bir psixoloji apparat olduunu bilirlr. Bu apparatn dilini biln xslrs insanlar zrind hakimiyyt
malikdirlr.
Bu kitabda mhz bu apparatn mexanizmi izah edilir.
Burada qdim rq lbyaxa dylrind v mumn hrb texnikasnda olduu kimi, nsiyyt aktnn da,
znmxsus taktika v strategiyaya, hcum v ks-hcum mqamlarna, kfiyyat, diversiya elementlrin v s.
malik olduu gstrilir, rqibin zif chtlrini nec akar etmk, onlara zrblri nec endirmk, qar trfin
hcumlarndan nec qorunmaq, fikirlrini nec oxumaq, nsiyyt zaman tbbs nec l almaq, liderliy
nec nail olmaq, rqib hr hans bir fikri nec tlqin etmk, onu nec inandrmaq, faliyyt nec thrik etmk
v ya bundan nec kindirmk, ryini nec dndrmk, iradsini nec qrmaq, z mvqeyini ona nec qbul
etdirmk, onda hanssa bir hval-ruhiyyni, hal, meyli nec formaladrmaq v ya nec neytralladrmaq,
mxtlif xarakter v statuslu adamlarla mxtlif raitlrd nsiyyti nec qurmaq, shbtin maraql kemsi
n hans nanslar nzartd saxlamaq, istr ayrca frdlrin v istrs d, nhng qruplarn, ktllrin,
xalqlarn beynin lazmi lozunqlar, inamlar, baxlar, motivlri nec yerldirmk, rqib cbhsinin sgr v
halisinin mnvi v hrbi ruhunu nec qrmaq, onlarn z qvvsin, z hrbi-siyasi rhbrliyinin
8

kompetentliyin inamn nec itirmk, onlarn dy qabiliyytini nec aa salmaq, mqavimt iradsini nec
qrmaq, hrbi mliyyatlarda itirakdan v ya sfrbrlikdn boyun qarmaa, dezertirliy, komandirlr tabe
olmamaa, sir dmy, satqnla v s. nec thrik etmk, onlar zlrinin, z yaxnlarnn v ya z
dvltlrinin, vtnlrinin, rhbrlrinin v b. leyhin olan addmlara, faliyytlr nec meyllndirmk, siyasi
mbarizd btn bunlardan nec istifad etmk v s. bard shbt alr, bunlarn realizsi n konkret fnd
v vasitlr gstrilir.
Bu metodika znmxsus psixoloji dzy-do, xsusi bilik, fnd v vrdilr toplusudur ki, o, rqibin tbii
zif chtlrindn z mqsdlri n istifad etmk, onun psixikasn bir alt, cihaz kimi idar etmk,
dnyagrn, hyat trzin, davranna, dncsin v s. mdaxil edib, tsir gstrmk, mumilikd,
mrkkb insan mnasibtlri laboratoriyasnda rahat ilmk n konkret resept, tlim, instruksiyadr.
Ondan mstqil olaraq psixoloji silah yaratmaq iind, insan beyninin proqramladrlmasnda, dnn
yeni nsil robotlarnn (sni urun) yaradlmasnda, cmiyytlrin davrannn kibernetik modelinin ilnib
hazrlanmasnda, elc d, ritorikada, diplomatiyada, pedaqogikada, kriminalistikada, reklam iind, ideoloji
mhariblrd, linqvistika v informasiya nzriyylrind v digr yerlrd istifad oluna bilr.
O, eyni zamanda, gcszlrin zlrini gcllrin tsirindn, tzyiqindn, hcumundan, istismarndan v s.
qorumas n d vzedilmz silahdr, nki tsir mexanizminin drki il z qvvsini itirir.
Metodika, dnya psixologiyasnda analoqa malik deyil.
II

Nec etmli ki, bir anda milyonlarla insan klr xb bir-birin hcum ksin, bir-birinin qanna susayb
ata-olunu, ana qzn, vlad valideyni, qarda qarda tik-tik doramaqdan lzzt alsn, dnn qdr
can bir qlbd olan xslr bu gn bir-birin qnim ksilsin, belc milyonlarla insann beynin bir andaca iblis
hakim olsun v sonra sizin istdiyiniz bir vaxtda bu iblis onlar buraxb getsin v hmin insanlar yenidn bir
araya glib, bir-biri il deyib-glmy balasnlar? Nec etmli ki, hdudsuz nifrt hissi il stnz hcum
kn dmn sgrlri bir andaca silah yer tullayaraq evlrin dalb getsinlr v ya ktlvi surtd sizin
trfiniz kesinlr, yaxud silah bir-birlrin, z komandirlrin, hkumtlrin v ya z halilrin qar
evirsinlr?
Fantastika v ya vhilikdir, deyilmi?
Hr halda, insanlarn radioaktiv, bakterioloji v kimyvi silahlarla ktlvi mhv edilmsindn o qdr d
artq vhilik deyil v insanlarn zombildirilmsi zr bu spkili tdqiqatlar oxdan bir sra nhng
dvltlrin gizli hrbi laboratoriyalarnda snaqdan keirilmkd v praktikaya ttbiq edilmkddir. Bu kitabdan
mqsd, mhz hmin tdqiqatlarn zrindn mxfilik qrifini gtrrk onlarn sirrini nhng dvltlrin
monopoliyasndan xarmaq v kiik dvltlrin d, znmdafi mqsdil bu cr maksimum ucuz v
maksimum effektli silaha malikliyini tmin etmk n onun n mumi konturlarn myynldirmk, sirri
zrin myyn iq salmaqdr.
III

Mhdud miqdarda olan qiymtli eylrin bldrlmsi il bal konfliktlrin meydana xmas labddr.
Hakimiyyt, nfuz, var-dvlt v s. kimi qt dyrlrdn daha ox pay gtrmk rqabti d, tarix boyu mvcud
olmu btn bri mnaqilri meydana xarb. N iqtisadi mnasibtlrin dinamikas il rtlnn formasiya
tbddlatlar, n br tfkkrnn inkiaf dialektikas il hmahng dyin sivilizasiya tkamllri, n d bir
baqa n is min-min il rzind bu qrnlarn qarsn ala bilmyib ki, bu da onun insan xisltinin drinliklri
il bal bir hal olduunu dnmy sas verir. Hqiqtd d bu beldir. Bel ki, tbii sem v yaamaq
urunda mbariz deyiln bioloji, dialektik ziddiyyt deyiln flsfi qanunauyunluqlar bu konfliktlri
legitimldirrk, onlara zli v bdi mvcudluq statusu verir, bununla sosiumun dinamik v dialektik
mvcudluq haln tmin edir. Digr mnada is, istr zehni v istrs d praktik sferada briyytin fth etdiyi
hr bir yeni pill, ld etdiyi hr bir yeni nailiyyt zlynd yeni norma v dyrlr sistemi, o da z
nvbsind yeni-yeni mnasibtlr tlb edir, meydana xarr ki, bu mnasibt islahatlar da, lokal rivd
ayr-ayr frdlrin, qlobal miqyasda is ayr-ayr dvltlrin trqqi v squtu klind tzahr edir. Bu is
zlynd, inkiafn he d hmi bir tkc tkaml xtti zr cryan etmdiyini gstrir.
Bs, bu konfliktlrin kskinliyini az da olsa zifldib, zn bu arl proseslrdn, qismn d olsa, nec
sortalamal?
Min-min il rzind br filosoflar bu problemin frqli hll variantlarn tklif ediblr: kimisi bunun hllini
Atlantida kimi ideal dvlt quruluunu tbli etmkd, kimisi ahlar dalt armaqda, kimisi qzl era
fantaziyas il insanlar irnikldirmkd, kimisi briyyt biosferada unikuum statusu verrk onlara vhi
instinktlrin tzahrn yasaqlamaqda, kimisi ali etik v estetik dyrlrin tntnsind, kimisi utopik
cmiyytlr yaradaraq insanlar mcburn onun kazarmalarnda yaatmaqda, bir baqalar is sair bu kimi
yollarda grblr. Fqt, btn bunlarn min-min il rzind Yer znd tkln qanlarn qarsn almayb,
ksin, yalnz bir qrup ryitmiz, sad insann l-qolunu balayaraq, onlar bu yolu tutmayan digrlrinin
qarsnda liyaln vziyytd qoyduundan v onlar Allahn onlara verdiyi btn imkanlardan maksimum
istifad edib, yaamaq urunda normal mbariz apara bilmkdn mhrum etdiyindn, demk mmkndr ki, bu
9

variantlarn he biri problem adekvat yanama metodu olmayb v, bir para, tbii sem prosesinin normal
mcrasn pozub. Buna gr d, mslnin yeni hll variantlar hl d axtarlmaldr. Bu kitab mhz bu
chdlrdn biri kimi meydana xr.
Burada onlarn tabu qoyaraq yasaqladqlar hmin o dnclr, rftarlar, davranlar v s. cidd-chdl
pislnib gizldilmir, xeyr. ksin, onlarn ktlvilib hamnn malna evrilmsi n detallarna qdr
aqlanmasna sy gstrilir. Msl burasndadr ki, digr nv tsirlrdn frqli olaraq, psixoloji tsirlri
neytralladrman balca metodu onun mvcudluu faktn akarlamaqdr. Yni manipulyasiyann varln,
ttbiqini myynldirmk, artq ani olaraq onun zrrsizlmsi demkdir. Bu baxmdan, mumi oyun
qaydalarndan hamnn xbrdar olmas, iin ziyanna yox, xeyrindir. Bel ki, bu, kimlrins mlumat
rivsindki bolua istinad edrk spekulyasiya aparan ne-ne manipulyatorun l-qolunun balanmasna
gtirib xarr. stlik d ki, bu variant, yuxarda sadalanan sbblr gr, ziddiyytlrin kknn ksilmsinin
qeyri-mmkn olduu bu dnyada, insanlarn yaamaq urunda apard mbarizsini gc sferasndan, al
sferasna keirmk n vzolunmaz vasitdir.
Kitabn btn mahiyyti bizim burada Davran v dnclrin Neyrostrateji proqramladrlmas
metodu adlandrdmz yeni psixoloji tsir aparatnn yaradlmas il tamamlanr, mumilir (kitabn 2-ci
hisssi tam kild ona hsr olunub).
mumi qay baxmndan, varislik mslsin gldikd is, myyn mnada bu sahd yalnz Makiavellinin
(1469-1527) mvqeyi xsusi qeyd oluna bilr. Bel ki, sosial dnyann problemlrin o da mhz bu prizmadan
baxrd. Lakin nzr alnsa ki, Makiavelli dnyaya yalnz feodal dvrnn qayda-qanunlar eynyindn baxb,
ondan sonra briyyt iki formasiya, iki dnya mharibsi v ne-ne inqilablar ahidi olub, n qdr siyasihrbi-psixoloji texnologiyalar ilnib hazrlanb, o zaman briyytin bu 500 illik dvrlk tcrbsinin d yeni
aspektdn mumildirmy ehtiyac olduunu aydn drk etmk mmkndr.
Kitabda yeri gldikc gstriln bu yeni konsepsiya prizmasndan, nmun bhansi il, yaxn dvrn
tarixin bir daha nzr salnr v onun metodlar il XX sr tarixinin bir ox shiflri yenidn interpretasiya
edilir hanslar barsind ki, demk olar ham, o cmldn, tarixi, siyasti v politoloqlar da indiy qdr
tamam zg mvqed olub, baqa cr dnblr v dnmkddirlr.
Son olaraq bir daha qeyd edirik: Burada btn bu qadaan olunmu metodlarn mfssl aqlanmasndan
yegan mqsd ondan ibartdir ki, onlar onsuz da gcllr mlumdur v onlar onsuz da, bunlardan ziflr
qar he bir mhdudiyyt qoymadan istifad edirlr. Qoy indi onlar hamnn malna evrilsin ki, he olmazsa
mumi oyun qaydalar hamya blli olduundan, aldanb bu tora dnlrin say azalsn. Digr trfdn is,
onlara diqqti clb etmkl, onlardan mdafi variantlarnn yaradlmas da aktuallasn.

10


1-C HSS

I .

DAVRANI V DNCLRN DETERMNASYA MEXANZM

BARD
Ny gr insanlar z qarlarna hanssa mqsdlri qoyub, onlarn realizsi n canlarndan bel keirlr?
nsan faliyyt hans spesifik motivlr thrik edir? Nhng ktllrin davran v dncsinin istiqamtini
nlr myynldirir? mumiyytc, briyyti qurmaa, yaratmaa, yrnmy, kosmoslara ucalmaa v ya
datmaa, mhariblr etmy, zg torpaqlarna gz dikmy n vadar edir?
Bu kimi suallarn cavabn bilmdn nhng ktllrin v ayrca frdlrin davran v dncsini idar
etmk qeyri-mmkndr. Briyyt tarixind byk rol oynam dahi srkrdlr bu suallarn cavabn qismn
bildiklrindn dnya taleyind vzolunmaz rol oynaya bilmidilr. Lakin onlar buna zlrinin kemkeli hyat
yollarnda qazandqlar xsi tcrblri sasnda nail olmudular. Bu is hr adama nsib olmur v stlik d ki,
hr ksin hyat yolu individualdr. Bs, bu mqqtli yollar kemdn buna nec nail olmal?
Elm mhz bir-birindn zaman v mkanca latmaz uzaqlqlarda yerlmi min-min insann tcrbsini
cmlmk, mumildirrk insan beyninin qavraya bilcyi bir formata salmaq, onlar sasnda glck n
proqnozlar vermk v onlar vasitsil traf dnya v insanlar idar etmyin yollarn myynldirmk
mqsdil yaranb. Frdi v sosial davranlarn, dnclrin, meyl v hvallarn yrnilmsi,
modelldirilmsi, reqlamentldirilmsi, idariliyi mslsi, ktllrin v ayrca frdlrin davran v
dncsinin hrktverici qvvsinin mahiyyti, tarixin gediatna tsir gstrmi byk xsiyytlrin
fenomenal qabiliyytinin sirri v b. bu baxmdan daim elmin diqqt mrkzind olmu predmetlrdndir. Bu
mddtd is elm insanlarn davran v dnclrinin motivlri srasndan bir sra faktorlar myyn etmy
nail olub ki, bu da ayr-ayr flsfi v psixoloji nzriyylrin, cryanlarn yaranmasna gtirib xarb. Bunlarn
bir qismi aadaklardr:

I.1. MOTIVLR BARD MVCUD NZRIYYLR

I.1.1. PSIXOANALIZ NZRIYYSI

Bu cryann banisi Ziqmund Freydin v onun ardcllarnn flsfi baxlarna gr btn nv bri
faliyytin sasnda Freydin Eros v Tanatus adlandrd iki ks balancn mbarizsi v vhdti dayanr.
Freyd gr bunlardan birincisi hyat, ikincisi is lm instinktidir. Bu birinci kateqoriyaya o z
mvcudluunu qoruyub saxlamaq tlbatn (yni, adi fizioloji tlbatlar) v znbnzrlri yaratma
tlbatn (yni, cinsi tlbat), ikinciy is aqressivlik, sadizm, mazoxizm, znqsd v s. bu kimi tlbatlar
aid edir. Freyd gr kainat lap vvldn xaosa, dalmaa meyllidir v yegan olaraq hyat bu xaosun
mtkkilldiyi qsa zaman ksiyidir. Lakin mtlq mnada yox. Bel ki, varlqlar hyat boyunca da olumla
lm arasnda qalr, sabitlikl xaos arasnda arprlar. Sabitlik halna Freyd orqanizmin salam, normal
vziyytini, xaos halna is sbi, grgin, qeyri-taraz vziyytini aid edir. Freyd gr bu sonuncu haln balca
sbbi onun Eros adlandrd hmin o birinci instinktlrin normal dnil bilmmsidir. Bunlarn dnmsin
mane olan balca baryerlr srasnda Freyd xsusi olaraq praktik imkanszl v mnvi imperativlri
vurulayr. Mslnin mahiyytini daha aydn atdrmaq n o z nzriyysini, llxsus, hvani duyularn
dnmsi timsalnda izah edir.
Freyd gr instinktiv olaraq insanda mvcud olan cinsi tlbatlar, praktik imkanszlq v ya mnvi
baryerlr (super-Eqo) sbbindn dn bilmdikd, itib getmyrk ur sferasndan (Eqo-dan) thtlur
sferasna (d-) sxdrlr v burada znn realiz momentini gzlmy balayr. Bundan sonra thtlur
onun dnmsi yollarn dnb tapmaq n mtmadi olaraq ura sifarilr gndrir. Onlara veriln hr
bir rdd cavabnsa, qeyri-mntiqi prinsiplrl ilyn thtlur mstqil bir sindrom kimi qbul edrk nvbti
11

df bunlarn hr biri il laqdar ura ayrca sifarilr gndrir, onlarn cavab il laqdar yen d belc v s.
Nticd, orqanizmin balca idaredici orqann olan ur eyni bir problemin analizi il hndsi silsil zr artan
hcmd yklndiyindn, getdikc faliyyti tromblanr, blokirovkalanr, z normal i funksiyasn itirir.
Orqanizmin daxilind gedn bu gizli proseslrs zahird mxtlif nevroz simptomlar v orqanizmin normal i
ahnginin pozulmas klind tzahr edir. Konkret olaraq, mhz bu sbbdn, Freyd nevrozun balca (daha
dorusu, yegan) sbbini cinsi tlbatlarn normal dnmmsind grrd ki, Freyd konsepsiyasnn,
llxsus bu mqam hllik onun n zif hisssi kimi qbul edilir v, tarixn d, n ox bu hiss tnqid mruz
qalb. Bel ki, Freyd mumiyytc, insann psixi tkamlnd seksual sferann (libido enerjisinin) rolunu lazm
olandan qat-qat artq drcd mtlqldirir ki, bunun da bel olmad v psixi determinasiya prosesind cinsi
faliyytin (v onun problemlrinin) rolunun he d digr faktorlardan ox olmad bugnk psixologiya v
psixiatriyada qeyd-rtsiz olaraq isbat edilib (bax: ms., Error: Reference source not found sh. 29-30...).
Qaydaq sas msly. Sadalanan fazadan sonrak mrhld artq, beyindki kmiyyt dyiikliyi znn
keyfiyyt dyiikliyi mrhlsin qdm qoyur. Bel ki, vziyytin thlkli hdd atd mrhld avtomatik
olaraq xilasedici blokiratorlar i dr v orqanizm z-zn mhv olmaq thlksindn qorumaq, znn
balca idaredici orqan olan urun normal i ahngini brpa etmk n ekstremal tdbirlr l atr. Freyd bu
blokiratorlar yerind mxtlif psixi mdafi mexanizmlrini (inkar, rasionalladrma, proyeksiya, sublimasiya,
v s.) gstrir. Onlarn faliyyti nticsind individ, ya bu hissi mumiyytc, sni kild unudur v bzn
htta orqanizmin cinsi funksiyas mvqqti dayanr (hansnn ki, nticsind cinsi sferada psixi mnli
mxtlif pozunluqlar yaranr). Ya da dnmsi mmkn olmayan seksual arzular, istklr, meyllr, hvslr,
ehtiraslar v s. dnmsi mmkn olan bir baqa formaya transformasiya (sublimasiya) olunaraq hmin
formatnda realiz tapr. Freyd bu sonuncu variant yerind mxtlif bdii yaradcl, ixtiral, pe
faliyytini v b. gstrir.
Bir szl, Freyd hr bir insan faliyytinin motivi yerind tarazla meyl v daxili grginliyi azaltmaq
chdinin durduunu (homeostaz prinsipi), hr bir faliyytin bu v ya digr formada insann dnmmi qalan
mxtlif instinktiv (irrasional) impulslarnn, arzularnn, hisslrinin simvoliklmi, modifikasiyaya uram
formas olduunu iddia edir.
Haiy kimi qeyd edk ki, bir psixoterapevt kimi, Freyd insan psixikasnda mvcud olan travmalar,
sindromlar akar edib, onlar neytralladrman, malic etmyin d metodlarndan geni bhs edir. Lakin
bizim n, llxsus bu yuxarda izah etdiyimiz mqamlar xsusi hmiyyt ksb etdiyindn onlarn izahna
lav vaxt ayrmrq.

I.1.2. ANALITIK PSIXOLOGIYA

Analitik psixologiyann banisi K.Q.Yunq Freydin libidonu psixi enerji kimi interpretasiya etmsin,
nevrozlarn seksual mnli olduunu iddia etmsin, psixikan kompensasiya prinsipi il ilyn qapal
avtonom sistem kimi tqdim etmsin v s. etiraz edrk, insan psixikasnda frdi qeyri-urilikdn savay, hm
d daha drin bir qatn kollektiv qeyri-urilik mvcud olduunu iddia edir. Yunqa gr bu kollektiv qeyriuriliyin mzmununu bilavasit mahid obyekti olmayan, lakin traf almdki proyeksiyalar vasitsil
qavranla biln mumbri ilk obrazlar arxetiplr tkil edir, hanslar ki, zlrini daha ox mxtlif
mifologiyalarda, simvolikalarda v s. bruz verir.

I.1.3. NDIVIDUAL PSIXOLOGIYA

Adler v onun ardcllarnn qnatin gr hr bir faliyytin sasnda kamillik arzusu v buna mane olan
natamamlq kompleksi dayanr. Onlarn fikrinc hr bir ksd zif d olsa bu arzu v kompleks mvcuddur.
V Adler hr bir ksd bunun meydana xmas mexanizmini d izah edir: krp ikn gcszlk sbbindn
dflrl keirdiyi kmksizlik hisslri, bir qdr sonra aild zndn byk v (ya) zndn kiik qardabacs il mnasibtd formalaan qsqanclq duyusu, daha sonra kollektivd, cmiyytd hanssa acizliyin
gr rastlad uursuzluqlar v s. Adler bu kompleksin zn xsusil qabarq bruz verdiyi hallardan ayrca
bhs edir. Onun versiyasna gr ikst adamlarda bu kompleks zn xsusil qabarq bruz verir: Korlarn
digr hissiyyatlarnn hiper-inkiaf etmsi buna nmunlrdndir. Dahi xsiyytlrin d bir oxunun lil olduu
tarixdn mlumdur (ms., Homer, L.Eyler kor, Bethoven, Sialkovski v b. kar olmular v s.). Lakin o, bu
versiyasnn rivsini bir tkc fiziki lillikl mhdudladrmr. Adler gr, ms., crtdanboyluluq da
natamamlq kompleksinin qabarq meydana xd ideal haldr. Versiyasn saslandrmaq n o, bir sra
mhur srkrdlrin, o cmldn, Sezarn, sgndrin, Napoleonun, Hitlerin, Stalinin boyunun 165 sm.-dn ox
olmamasn (Avropa n bu ox alaq boy hesab edilir) nmun gtirir.
Bir szl, Adler gr xsiyytin bir sferasnn deformasiyas digr sferasnn fvqlinkiaf il
kompensasiya olunur, v ya istniln bir sferadak fvqlqabiliyyt digr hr hanssa bir sferadaksa defektin
kompensasiya formasdr.
Adler z sasn fiziki qsurlardan bhs edirdi. Onun ardcllar tkc fiziki deyil, hm d psixi, sosial
sferann znn bir sferasndak qsurun, digr bir baqa sferasnda fvqlinkiaf trd bildiyini saslandran
12

faktlar toplamaqla Adlerin konsepsiyasn bir nv tamamladlar (ms., Lambrazo Lanqe-Eyxbaum nzriyysi,
Silvermen Ayzentadt nzriyysi v b.). Onlar sasn diqqti bu faktn stn ynldirdilr ki, bu gn dahi
kimi tannan xslrin byk ksriyyti:
1) Ya psixi chtdn xst olublar: ms., Petrarka, Molyer, Flober, Dostoevski, sgndr, Sezar,
Napoleon epilepsiyadan; Jorj Sand, Mikellancelo, Bayron, Hte psixopatiyadan; Platon, Dekart, Paskal,
Nyton, Faradey, Kant, Emerson, Darvin, Nie, Spenser v b. izofreniyadan ziyyt kib v ya birbaa
olaraq bu mqsdli xsusi xstxanalarda malic olunublar (bax: 59 sh. 606; 124 sh. 357; 143 sh. 172...);
2) Ya hl ox erkn yalarndan yetim qalblar: ms., .Nyton hl doulmamdan vvl, V..Lenin
hl krp ikn, Q.Leybnis 6, Humboldt 9, N.Kopernik 10, D.Mendeleyev 14, Napoleon 15,
Bethoven 16 yanda atasn itirib v s. (trafl bax: 124 sh. 168-169);
3) Ya da onlarn hyatnn ilk illri v ya el btn mrlri bu v ya digr formada ox ar keib (bax:
burada, sh. 27).
Bir szl, Adler v onun ardcllarnn qnatin gr, istniln davran bu v ya digr formada insanlarn
z natamamlqlarn tamamlamaq chdi v ya zifliklrin qalib glmk syi il laqdardr.

I.1.4. BIHEVIORIAL-TLIM CRYANI

Bu cryann yaradcs D.Uotson hl 20-ci srin vvllrindn bel mdda il x etmy balad ki,
psixologiya ur fenomeni il deyil, davranla mul olmaldr. D.Uotsona, elc d, onun ardcllarna gr
istniln nv faliyyt xarici stimullara qar cavablar silsilsindn savay zg bir ey deyil (reaktivizm
prinsipi). Baqa szl, hr bir faliyyt, mstsna olaraq traf dnyann impulslarna qar orqanizmin verdiyi
rti v rtsiz reflekslr kompleksidir. D.Uotson bunu, sonradan psixologiyada mhurlam aadak formulla
ifad etdi: S R, yni ki, hr bir reaksiya mtlq hanssa stimuldan dour. D.Uotsonun bu dsturu sonradan
onun ardcllar (llxsus, E.Tolmen, E.Torndayk v b.Skinner) trfindn bir qdr tkmilldirilrk aadak
varianta salnd: S V R. Bu aralq mrhl, burada knar dyinlrin d rola malik olduunu gstrirdi. Bu
cryann n grkmli nmayndlrindn olan Skinner bu aralq mrhlnin mahiyytini tam aaraq gstrdi ki,
istniln davran formaladran stimullarn hams he d bir-birinin eyni olmayb, bir-birindn frqlnirlr.
Skinner iki nv stimul nvn gstrir: mvcud v gzlniln (midediln) stimullar. nsan z evind oturarkn
evin soyuq olduunu hiss etdikd drhal qalxb soban yandrr. ksin, isti olduunu grdkd soban sndrr,
kondisioneri qour v s. Bu, traf dnyann birbaa tsirlrin qar insann verdiyi reaksiyalardr. Lakin he d
btn stimullar hmi bu cr akar grnmy bilr v insan v ya bir baqa canl, he bir xarici stimul
olmadan da myyn addmlar ata, reaksiyalar ver bilr. Msln, ox vaxt ola bilir ki, insan z istmdn d
shr tezdn gcl yuxudan qalxr, i gedir v i ryinc olmasa da bel, yen d axama qdr bu il mul
olub, axam geri qaydr. N onu yuxudan durmaa mcbur edn olur, n d id bann stnd durub onu
ildn. Bununla bel, o bunlar edir. Msl burasndadr ki, burada onu faliyyt thrik edn stimullar onun
hmin bu davranlarndan vvl yox, sonra yerlir v o da bunlar grr, drk edir. Bel ki, o yax bilir ki,
yuxudan tinlikl d olsa durub i getms v ya gedib i grms n itirr, gedib ilrini yerin yetirmkl n
qazanar: bunlar etmdikd idn qovula bilr, mvacibi ksilr, o da z nvbsind ona xeyli lav problemlr
gtirr, etdikd is ailsinin, znn dolanacan tmin edr, bir sra lav problemlri hll etmk n imkan
qazanar. Skinner bu iki nv stimulun (yni, reaksiyan qabaqcadan, yoxsa sonradan formaladran stimullarn)
trtdiyi davranlar da bir-birindn frqlndirir v o, bu birincini respondent, ikincini is operand davran
adlandrr. Adi hyatda insann li isti bir ey toxunarkn qqrb lini kmsi, soyuq havada titrmsi,
acarkn yemk axtarmas v s. bu birinci, qarsna hanssa mqsd qoyub ona atmaq n can atmas,
xeyirxah motivlrdn irli glrk kimdns hanssa bd xbri gizltmsi, vladlarn pis mllr gr
czalandrmas, siyasi mbarizlr qoulmas v s. bu ikinci nv davranlara nmunlrdndir. Yni bu
sonuncu hallarda insan, qabaqcadan iin nticsini gz nn gtirib hanssa addm atr v ya ondan kinir.

I.1.5. HUMANIST PSIXOLOGIYA

20-ci srin 60-c illrind bir qrup amerikan psixoloqu, tannm amerikan psixoloqu Abraham Maslounun
rhbrliyi il, psixoanaliz v biheviorizm alternativ olan hyataqabil bir nzriyy yaratma qarsna mqsd
qoydu. Myyn mnada ekzissensial flsfy saslanan bu yeni cryan, ad kiln hr iki psixoloji
cryandan frqli olaraq, insann taleyinin hanssa irrasional hvslrdn v ya traf dnyann
dyiknliklrindn asl olmayb, tam kild insann z al v dncsindn asl olduunu iddia edirdi.
Humanist psixologiya adlandrlan bu yeni cryana gr, insan faliyyt, onun daxilind mvcud olan
mxtlif nvl tlbatlar vadar edir. Lakin insan bu tlbatlar dmk yollarn semkd azaddr. Baqa szl,
insan seim azadlna malikdir v mqsdin hyatakem vasitlrini, mexanizmini semk mqamnda o
iradi bir mxluqa evrilir, tbitin diqtsindn knara xr. A.Maslou insanda adi bioloji tlbatlardan lav,
hm d daha ali tlbatlarn olduunu qeyd edir. Buraya inkiaf arzusu, yeni stimul axtarlar, znrealiz
tlbatlar v s. kimi srf insana mxsus olan tlbatlar aiddir (heterostaz prinsipi). Maslouya gr, insan z
13

qabiliyytini, potensialn nmayi etdirmy mhz bu sonuncular thrik edir. xtiyari bir faliyyt mhz bu
tlbatdan meydana xr.

I.1.6. EVOLYUSIONIZM
Psixologiyada tkaml cryan deyiln bir cryan da mvcuddur ki, o da psixologiyadak bir sra
problemlr mumn biologiyann tkaml prinsipi aspektindn cavab tapmaa chd edir. Bu cryan tbii
sem qanunlarna saslanb, btn insanlarn qohumluunu sas gtrn v insan tbitinin universalln n
plana kn bir nzriyydir. Bu cryan trfdarlarnn baxlarnn sasnda Darvinin tkaml nzriyysi
dayanr. Ta Darvin dvrndn bri ksr bioloqlar inanrlar ki, canl orqanizmlr milyon illr rzind sa qalmaq
v z nslini qoruyub saxlamaq urunda rqabt aparblar. Psixologiyada evolyusionistlr d bu versiyan inkiaf
etdirrk iddia edirlr ki, tbii sem, informasiyann o cr qavrayna v bu cr davrana aparr, hans ki,
myyn raitd bu v digr genlrin saxlanlmas v yaylmasna xidmt edir (152 sh. 227). Baqa szl,
tbit o davran mexanizmlrini dstklyir, mdafi edir, hanslar ki, traf mhitin mnbit raitindn tkan
alaraq meydana xm konkret nvn genlrinin qorunub saxlanlmas v yaylmasna xidmt edir. Bu davran
tipin meylli olmayan nvlr z genlrini bugnk populyasiyaya qoruyub saxlamaq ansna malik olmayblar
(152 sh. 227). ksin, yaamaq ansn artran genlr zaman kedikc daha ox nmayndlrd thkim olunur
(152 sh. 236). traf mhitin tsirlri tkaml prosesind formalam davran mexanizmlri il qarlql
tsird eynil fizikadak srtnm qvvsi kimi faliyyt gstrir (152 sh. 227).
Tkamllr cinslr arasndak frqlri d reproduktiv strategiya baxmndan izah edirlr: Onlarn fikrinc,
tkaml, kiilri qadnda gnclik v salamlq, v demli, daha yax reproduktiv potensial axtarmaa v ya
qiymtlndirmy meyllndirir. Qadnsa kiilrd daha ox qida l gtirmk v mhafizilik, mdafiilik
kimi xsusiyytlr axtarmaa proqramladrr. Bu, qadnlarn ny gr yksk sosial statusu olan kiiy r
getmk tendensiyasn izah edir (152 sh. 548-549). Yeri glmikn, nsilverm simvolu olan qadn obraznn
Yeni Eradan vvlki XV sr qdr qdim dnyann hr yerind ibadt obyekti olmas fakt da, qdim tarixdn
mlumdur (t/v.Space, 15.11.01//17 : 50).
Onlarn fikrinc, kiilrin daha ox seksual tbbskarlq gstrmsinin balca sbbi bundan ibartdir ki,
kii orta hesabla z mr boyu trillion spermatozoid istehsal edir ki, bu da bioloji baxmdan ks cinsin yumurta
istehsalndan qat-qat ucuz baa glir. Qadn bir dl inkiaf etdirib, sonra da doulmu krpni qidalandrnca,
kii bir ox qadnlar mayalandraraq z genlrini yaya bilr. Buna gr d, qadn trf-mqabilini salamlq v
perspektivlik lamtlri sasnda serk z reproduktiv resurslarn ox ehtiyatla xrclyir. Bu zaman kii z
genlrini glck n qoruyub saxlamaq urunda digr kiilrl rqabt aparr. Bellikl, tkamllrin
fikrinc, erkk cins kmiyyt, dii cins is keyfiyyt can atr. Tkamllr daha sonra ehtimal edirlr ki, fiziki
chtdn dominant olan erkklr dii cinsi daha asan l gtirirlr v bu da z nvbsind nsildn nsl
kedikc kii aqressivliyinin v dominantlnn artmasna gtirib xarb.
Tkaml cryan btn bunlara sasn proqnozladrr ki, kiilr bdi olaraq tminat v fiziki qorunmu
olduqlarn gstrmy alas (hans ki, qadnlar trfindn yksk qiymtlndirilir), qadnlarsa z nvbsind
hmi kiilrin yannda gnc v salam grnmy chd edsidirlr hans lamtlr ki, yax nsilverm
qabiliyytinin lamtlridir. (152 sh. 241).
Devid Bass v onun lli mkdalarnn Zambiyadan Avstraliyaya qdr, 6 qit v 5 adada, mxtlif irq,
din siyasi sistem, 37 mdniyyt tipin mnsub 10 000-dn yuxar insan arasnda apardqlar soru v
aradrmalarn materiallar sasnda aparlan tdqiqatn nticlrin gr:
Hr yerd kiilri yax nsilverm xsusiyytlri, yni gnc sima v fiqura kimi fiziki lamtlri olan qadnlar clb
edir. Qadnlarsa hr yerd kiilrd nslin qorunmasn v normal inkiafn tmin ed bilck xsusiyytlr, ms., vardvlt, avtoritet v vicdan kimi chtlr clb edir.
Kiilri mhz bdnin formas maraqlandrd sbbindndir ki, onlar dnya zr vizual parnoqrafiyann balca
istehlaks, yaxud alcsdrlar (Buss, 1994).
ks cinsdn olan trfdann (arvadnn, sevgilisinin,..) bir baqas il cinsi yaxnlna kiilr daha kskin reaksiya
verir, daha ox qsqanrlar, ninki qadnlar. ksin, qadnlar o msld kskin reaksiya verir, ciddi qsqanr, n zaman
ki, trfda (ri, sevgilisi) olan kii emosional chtdn bir baqasna balanr, htta onunla cinsi yaxnlqda olmasa da
bel.
Tkaml-psixoloqlar bu mslni bel izah edirlr ki, burada hr iki cinsin narahatl kiinin z atalna
minlik mslsi il, qadnnsa qar trfin qaysna olan tbii tlbat il laqdardr (Buss, 1994).
Btn dnyada kiilr zlrindn yaca kiik olan qadnla evlnmy meyllidirlr. z d, kiinin hans yada olubolmamasndan asl olmayaraq, hmi v hr yerd kiilr gnc qadnlara meyl gstrirlr. Baqa szl, ya daha ox
olan kiilr zlrindn yaca daha kiik olan trfdar semy meyllidirlr: Statistikaya gr, btn dnyada 20 yal
kii zndn bir ne ya, 60 yal kii is orta hesabla 10-15 ya kiik olan qadnla evlnir (Kenrick & Keefe 1992).
Qadnlarsa istniln yada zndn bir ne ya byk olan kii il evlnmy stnlk verirlr.
Tkamllr yen d burada kiilrin thtluri formada nsilverm qabiliyytini qiymtlndirdiklrin diqqti
clb edirlr (152 sh. 242).
Btn dnyada kiilr zlrindn boyca kiik qadnla ail qururlar v ya ksin, qadnlar boyca zlrindn kiik olan
kiiy r getmirlr. Mxtlif mdniyyt v milltlrdn olan aillrl aparlan tdqiqat zaman (eksperiment: Gillis &
14

Avis 1980) yalnz 720 haldan birind bu normann pozulduu akarlanb.

Adi psixoloqlar bunu kiinin qadn zrind thtluri hakimiyyt iddias v qadnn da buna olan analoji tlbat
il izah edirlr (152 sh. 263).
Tkamllr burada da, tbii semnin rolunun n plana kirlr. Onlarn fikrinc istr qadn v ya istrs d kii
boyca zn brabr trfda tapmaa meylli olsayd, onda ifrat bstboy qadnlar v ifrat hndrboy kiilr hmi
subay qalardlar. nki kiilr, mumiyytc, qadnlarla mqayisd hndrboylu olurlar v orta statistik gstricilr
gr boyu 180 sm.-dn hndr kiilrin say, eyni hndrlkl qadnlarn sayndan; boyu 150 sm.-dn kiik olan
qadnlarn saysa bu ll kiilrin sayndan bir ne on df artqdr (152 sh. 263).

z trfdana v vladlarna bal kiilrin z nslinin yaayacana v onlarn genini saxlayacana mid
etmsin sas daha oxdur. Mhz bu sbbdn d, tkaml baxmndan, istr qadn v istrs d kii, birlrk
z vladlar il birg mul olmaqdan qazanrlar. Mhz bu hal, insann v krplrin hddn artq ciddi qay
gstrn bir sra digr canllarn, ny gr ct kild yaamalarnn v monoqamiya prinsipin riayt
etmlrinin sbbini evolyusion baxmdan izah edir. Qadn v kii arasnda mhbbt universaldr, nki genetik
baxmdan srflidir: Sadiq kiilrin nsli digr canllarn hcumuna qar daha dayanqldr (152 sh. 244).
Tbii ki, btn bu deyilnlr he vaxt drk edilmdn, tkaml prinsipinin qanunlarna uyun olaraq, qeyriuri kild ba verir (152 sh. 240-241).
Btn bunlarla bel, evolyusionizm cryan ail formalarnn mxtlifliyi fenomenini (msln,
monoqamiya, trfda mtmadi dyimk, oxarvadllq, oxrlilik, qrup seksi v s. kimi hallar) izah ed
bilmir (152 sh. 247).

I.1.7. SINERGETIKA
Mlumdur ki, fizikann termodinamika qanunlar zamanla entropiya arasnda funksional asllq iarsi
qoyaraq, fiziki sistemlrin istniln tkamlnn son hddinin xaos olduunu byan edir. Baqa szl, bu
qanunlar istniln nv enerjinin n axrda istilik enerjisin evrildiyini, istilik enerjisinins tbii halnda zg he
bir enerjiy evrilmdiyini iddia edir ki, bu enerjinin d molekullara Broun prinsipinin tlblri zr xaotik
trayektoriya verdiyi mlumdur. Buna sasn, termodinamika interpretatorlar fiziki dnyadak enerji evrilmlri
zncirind istiliyin n axrnc hlq olduunu v xaotikliyin d inkiafn n son struktur formas olduunu iddia
edirlr. Htta termodinamikann meydana glmsindn sonra fizika v flsfd istilik lm adlanan bir
termin d meydana xd ki, bu da termodinamikann prinsiplri zr btn kainatn gec-tez xaotik molekullar
selin evrilcyi proqnozlar il laqdar idi. Enerjinin itmmsi kimi fundamental fizika aksiomunun
meydana glmsind Termodinamika qanunlarnn vzolunmaz rolu olduu fiziklr yax mlumdur.
Lakin iyirminci srin ortalarndan balayaraq bu prinsiplrin universall bh altna alnmaa baland.
Bir sra filosoflar iddia etmy baladlar ki, bu qanunlarn ilk diapazonu yalnz qeyri-zvi dnya rivsil
mhdudlar v zvi dnya bu prinsiplrdn istisna tkil edirlr. z d tkc istisna tkil etmkl
kifaytlnmyib, htta onun ksin, faliyyt gstrirlr. Bel ki, sinergetikann prinsiplrin gr fiziki
dnyada entropiyann artm, onun bioloji v sosial sistemlrd azalmas il kompensasiya olunur. Yni,
biosferada tkaml vektorunun oriyentasiyas biosistemlrin daha optimal tkilin doru ynlib. Baqa szl,
istniln bio v sosial sistem z entropiyasnn azalmasna doru tkaml edir. Biosistem yalnz o faliyytdn
daxili rifah hissi keirir, hans ki, onun hceyrlrinin daha mtkkil forma almasna imkan verir, yardm edir.
Sosial v bioloji sferada ba vern istniln dyiiklik entropiyann azalmas yolundak sraylardan savay
zg bir ey deyil (bax: burada dbiyyat siyahsna ~ 53, 63, 195, 209, 210, 222, 223, 226, 251 v s...).

I.1.8. FLAKT NZRIYYSI

Yksk hyat trzinin hl insanlarn iddialarnn qarsn ala bilmdiyi v aa hyat sviyysi olan
insanlara nzrn yksk hyat sviyysi olan insanlarn hyatdan razlnn artmad mlumdur. Yni, hyat
raitinin yaxlad halda da frustrasiya gcln bilr. Flakt nzriyysi trfdarlarnn fikrin gr bunun
izah ondan ibartdir ki, reallq, artan gzlmlrl ayaqlamaa macal tapmayanda, nailiyytl gzlmlr
arasnda uurum meydana xr. Bu uuruma hmahng olaraq da, frustrasiya gclnir. Ms., srtl inkiaf edn
millt urbaniz olduqda, savadllq artdqda, insanlar dnmy balayrlar ki, hqiqi maddi rifah ndir. Lakin
brkt birdn-bir ml glmir v imkanla arzuolunan arasnda artan bu uurum da insanlarda frustrasiyan
gclndirir. nqilab v digr bu tip srayl sosial dyiikliklrin sbbi d mhz budur.
Flakt nzriyysi trfdarlarnn fikrin gr, slind el btn nv inkiaflar, htta tkamln z d, bu
tip mini sraylar silsilsindn savay zg bir ey deyil. (83 sh. 12-19). Msln, bir razid bitkilrin
hcmini artmas o raziy bitki il qidalanan heyvanlarn axb glmsin sbb olur. Burada bu heyvanlarn
kmiyyti qidalandqlar bitkilrin normal brpa srtini stlynd qida ehtiyat azalmaa balayr. Bu is z
nvbsind hmin heyvanlarn getdikc yava-yava buradan uzaqlamasna gtirib xarr. Eyni zamanda,
burada hmin bu heyvanlarn saynn oxalmas buraya tl qidalanan heyvanlar clb edir. Onlarn saynn
oxalmas is myyn kollaps hddindn sonra otla qidalanan heyvanlarn saynn hndsi silsil zr
azalmasna gtirib xarr. Bu is getdikc burada tl qidalanan heyvanlarn saynn azalmasna, bitki
15

ehtiyatnnsa artmasna gtirib xarr. Bu tendensiya, bir mddt sonra btn bu proseslrin spiralvari xtt zr
yenidn tkrar olunmasna gtirib xarr.

I.2. MOTIVLR BARD BIZIM QNATIMIZ

Bellikl, davran v dnclrin balca determinasiya mexanizmi bard masir elmin qnati bard bu
qdr. Bu variantlardan hr biri bugncn ne-ne snaqdan keib yaamaq hququ qazana bilibdis, demli,
onlarda n is var. stlik d ki, onlarn he birind qeyri-mntiqi olan el bir cht d yoxdur.
zlynd bu versiyalardan hr biri digrlrinin inkar zrind qurulub, hr biri digr qalanlarna alternativ
kimi qbul edilirs da, slin qalsa biz onlar arasnda el bir ziddiyyt d grmrk. Hqiqt haradasa bu
snanm variantlarn mxrcind v ya kombinasiyasndadr v onlar haradasa bir-birini tamamlayr. Burada biz
d bunu mhz bu cr qbul edirik
Biz, mexanisistlr, o cmldn, bihevioristlr kimi qbul edirik ki, psixologiya indeterminist bir elm deyil v
insann hr bir davran, dncsi konkret faktorlar trfindn determinlir v bu reduksiyada traf dnyann
tsirlrinin rolu he d axrnc deyil. traf dnyann oxsayl kinestetik (daktil v ya adi Nyton tsirlri), termik
(Karno tsirlri), elektrostatik (Kulon tsirlri), astral (kosmik tsirlr), maqnetik, optik v optiko-kinetik,
akustik, dequstral, aromatik v s. kimi fiziki; verbal, mental, virtual, hquqi-normativ v s. kimi sosial
tsirlri kontinuumunda hr bir canlnn, o cmldn, insann, z orbitindn knara xa bilmyn v
xsusiyytlri traf tsirlrl rtlnn sma cisimlrindn frqi czidir. Bu tsirlr ox ksr hallarda sistemsiz,
koordinasiyasz v mqsdsiz xarakter dayb, he d hmi individin v ya btvlkd cmiyytin maraqlar
il st-st dms d, hr halda, bunlardan azad olmaq da, praktik olaraq mmkn deyil. nki hr bir frd
znn bioloji v digr tlbatlarn dmk n tbitl, ona bu tlbatlar daha rahat dmk, bioloji
mvcudluunu daha effektli sortalamaq imkan vern cmiyytl, onun mvafiq infrastrukturlar il
mnasibt girmy mcbur v ya mhkumdur. Baqa szl, tbit v cmiyyt kontinuumunun mxrcind
yerlib, avtonom hyat srmk qeyri-mmkndr. Bu aspektdn msly, htta mexanistlrdn d bir qdr
radikal yanaaraq, biz sadalanan hmin tsir formalarn (fiziki, hrbi, psixoloji, emosional, siyasi, iqtisadi,
mnvi v s.) adi informasiya nv kimi; Tbit, cmiyyt v insan ayr-ayrlqda mxtlif informativ
sistemlr kimi; Tbit, cmiyyt v insan, bir-biri il qarlql mnasibtd bax bucandan asl olaraq,
biri digrinin arqument v funksiyas kimi; traf dnya (fiziki v sosial) v insan birlikd qapal sistem kimi,
ayrlqda insan v ayrlqda traf dnyan is bir-biri il korrelyativ rabitd olan aq sistem kimi; Fiziki,
sosial v psixi passivliyi stasionar hal kimi; Bu sahlrdki aktivliyi informativ disbalans v ya hycanl
informativ vziyyt kimi; Trqqi v tnzzl entropiya dyiikliyi kimi; Birtrfli inkiaf v birtrfli
tormozlanman (ms., natamamlq kompleksini) izoproses kimi; Proseslrd eskalasiyan zncirvari
reaksiya kimi; Sosial seqmentasiyan vektor frqi kimi; Sosial referentliyi valentlik v s. kimi qbul edib,
onlara aid problemlr d hmin bu terminlr aid qanunlar prizmasndan baxrq.
Lakin mexanistlrdn frqli olaraq biz onu da qbul edirik ki, hmin bu tsirlr insan hyat yollarnda
frtnaya dm bir yelkn kimi sahildn-sahil rpmr. Cansz varlqlardan frqli olaraq insan, traf dnya il
onun arasnda amortizator v ya stabilizator funksiyas yerin yetirn v adaptasiya prosesind dnya bard
olan informasiyalar birldirib, interpretasiya etdirmkl individin davrann tnzimlyn psixikaya malikdir
ki, insann traf dnyann istniln stimuluna qar reaksiyas onun mhz bu meyarnn prizmasndan kerk
formalar.
mumi olaraq, bu modellrin mumildirilmsi il laqdar trafl qnatlrimiz aada veririk:

I.2.1. GENETIK (IRSI) AMILLR

nsan xsiyytinin formalamasnda danlmaz rolu olan n sas faktorlardan biri irsi amillrdir. Bu amilin
mahiyyti bundan ibartdir ki, doulduu gndn hr bir insana genlr vasitsil btvlkd briyytin bioloji
tkamlnn v hmin frdin znn yaxn cdadlarnn hamsnn lamtlri ycam formada, kodladrlm
kild trlr. Baqa szl, insan ontogenezind briyytin filogenezinin (bioloji tkamlnn v tarixi
mdni mrhllrinin) sas lamtlri ycam formada tkrar olunur (Biogenetik qanun [F.Mller,
E.Hekkel] v ya Rekapitulyasiya prinsipi [S.Holl]). Yni fizioloji aspektdn hr bir individ znn yaxn v
uzaq cdadlar bard demk olar ki, btn informasiyalar kodladrlm formada z genlrind dayr. Bu
informasiyalarsa hr bir xsin fiziki v psixi parametrlrini onun hl dnyaya glmdiyi dvrlrdn
myynldirir v anadanglm determinantlar qrupunu tkil edir. XIX sr n problematik olan bu msl
artq XXI srd, z d insan genomunun deifrsindn sonra indi artq bir aksiom klind qbul edilir v bu
16

gn irsiyytin insan hyatnda hr hans formadasa rolu olduunu qbul etmyn ox az adam taplar. Bu
baxmdan insann istr fiziki, istr psixi v istrs d sosial bir varlq kimi formalamasnda rolu olan cmi irsi
faktorlar aadak formada qrupladrmaq mmkndr: ndividl birbaa kauzal rabitli olan a) btn
insanlara; b) btn canllara; c) btn bitkilr; v d) btn varlqlara xas olan n mumi chtlr. Baqa szl,
insan n ali varlq kimi tkaml pillsind zndn aada duran v onunla irsi laqli btn vvlki varlqlarn
hamsnn balca atributlarn genetik olaraq znd dayr ki, bu da biologiya v tibbd oxdan mlum olan
faktdr. Bu srada biz yegan olaraq bu kateqoriyadan n sas birini individ onun n yaxn cdadlarndan, o
cmldn, valideynlrindn hanssa lamtlrin kemsini aid etmdik. slind, bu faktor genetik kodlarn
trldy n sas hlqdir. Biz, sadc olaraq, ona gr onu sadalanan ardcllqdan bir qdr frqlndiririk ki,
bu faktor, onlar qdr universal deyil. Bel ki, yuxarda sadalanan ardcllqdak hr bir qrupun btn lamtlri,
hr bir insana mtlq kediyi halda, valideyn v yaxn cdadlarn lamtlri, vvla, btn insanlara deyil, yalnz
hr bir ksin z vladna, nvsin keir, ikincisi is, cdadn, o cmldn, valideynin he d btn lamti z
vladlarna kemir yalnz bzisi keir.
Genetik olaraq insana z valideynindn mtlq olaraq n vaxt hans lamtin ke bilcyini
dqiqldirmk, hllik masir tibb v biologiyaya nsib olmayb. Daha dorusu, sadc olaraq, problemin ifrat
mrkkbliyi sbbindn, bu msl bir qdr az maraq dourur. Bel ki, bu problemi hll edib, konkret olaraq
filan adamn uana onun atasndan hans, anasndan hans lamtlrin kecyini dqiq tyin etmk n
milyonlarla, blk d milyardlarla incliklri hesablayb, dqiq nzr almaq grkdir, msln, valideynlrin
hr birinin ya, aralarndak ya frqi, bunun onlarn nenci ua olaca, uan mayaland gec onlarn hr
birinin ayr-ayrlqda hans hval-ruhiyyd olmas, n il qidalanmas v s., v i.a. kimi faktorlar. Htta
genomun deifrsi d, bu problemi sadldirmdi, ksin, mslnin n qdr mrkkb olduunu ab
gstrmkl olan midlri d qrd.
O ki qald, hr bir ks, irsiyyt zncirinin sadalanan o biri hlqlrindn hans atributlarn kemsin, bu bir
qdr saddir. Daha dorusu, istniln bir ey maksimum mumilnd sadlir. rsi trln kodlar da, insana
qdr hr cr variantlarda kombinasiya olunaraq n universal bir formaya glib. rsi olaraq trln digr
atributlar, o cmldn, genetik informasiyalar bir knara qoyaraq, sasn, trln bir ne psixoloji
atributlardan bhs edcyik:
Milliyytindn asl olmayaraq hr hanssa bir crrah dnyann istniln bir lksinin klinikasnda i
dzlib, istniln milltdn olan xst zrind arxaynlqla crrahiyy mliyyat aparr v effektli ntic ld
ed bilir. nki insanlarn hamsnn anatomiyas standart olaraq eynidir v crrahn institutda yrndiklri
dvrdn bri d insan anatomiyasnda el bir lav-dzli olunmayb. Yalnz frdi olaraq hr ksd mumi
normadan myyn yaynmalar ola bilr ki, o da mxtlif ontogenez amillrin flektiv tsirinin nticsidir.
nsanlarn psixologiyas da beldir. Onlarn hams standart olaraq eyni sb sistemin, sinir morfologiyasna
malikdir, bu sistem hamda eyni prinsip zr ilyir v funksiyas da hamda eynidir. Yalnz frqli tbii v sosial
mhit insanlarn bu mumi psixi anatomiyasna bir-birindn frqlnn myyn trixlr lav edir ki, bunun
saysind d hr ks tkrarsz, bnzrsiz bir dnyaya evrilir.
I.2.1.1. PSIXOLOJI UNIVERSALILR:
I.2.1.1.1. Fizioloji universalilr:
(XSYYTN STATK FZOLOJ (SOMATK) XARAKTERSTKASI): Fizioloji baxmdan tkc insan yox, htta
digr ksr canllar n d mumi olan xsusiyyt ondan ibartdir ki, bu sferada hr bir reaksiya, genetik yadda v
sinirlr tsir edn konkret xarici stimullar trfindn generasiya etdirilir. Elc d, hr bir konkret stimul, rtsiz
reflekslr v ya instinktlr prinsipin uyun olaraq, konkret reaksiyalar dourur;
I.2.1.1.2. Emosional universalilr:

(XSYYTN STATK EMOSONAL (PSXOMOTOR) XARAKTERSTKASI): (2.1) Emosiyalar, sasn beyinin

sa yarmkrsinin, bdnin sol zalarnn v be sas, iyirmiy yaxn kmki hiss kanallarnn faliyyti il
laqdardr; Forma v atributlarn, o cmldn, melodiyalarn, peyzajlarn, aromatlarn v s. qavray v thlili il
mul olur; Tam, xolistik, sintetik, eynizamanl v kompleks kodladrma prinsipi zr ilyir; Bdii, intuitiv, konkret,
obrazl tfkkrn sasnda dayanr; nformasiyalarn vvl v sonuna xsusi reaksiya verir v s.: (2.2) Faliyyti
ekssentrikdir, yni beyin gln siqnallar arasnda onun n dominant olan yoxdur hamsna reaksiya verir;
Rngarng, dyikn, dinamik, yarmq siqnallarn qavray il laqdardr, ksin, monotonlua, statikliy, dvriliy,
rasionalla reaksiya vermir; Reaksiyas ani olur, yni srtc intellekti stlyir; Eydetik yadda v eydetik proseslrl
laqdardr; v s.
I.2.1.1.3. ntellektual universalilr:

(XSYYTN STATK NTELLEKTUAL (KOQNTV) XARAKTERSTKASI): (3.1) ntellekt, sasn beyinin sol
yarmkrsinin v orqanizmin sa zalarnn faliyyti il laqdardr; Mzmun, struktur v mnasibtlrin qavray v
thlili il mul olur; Diskret, ardcl, differensial kodladrma prinsipi zr, informasiyan determinist-kateqorial
mnasibtlr ayraraq ilyir; mumildirm v rasionalladrmann, baqa szl, mcrrd tfkkrn sasnda
dayanr. V s..; (3.2) Faliyyti konsentrikdir, yni diqqt mrkzindn knar (periferik) informasiyalar, bundan
savay, paralel siqnallar v dilemman, rngarngliyi, dinamikliyi, tkrarlanmayan hal v proseslri, minimal mr
1/25 saniydn az olan, kmiyyti 7-dn artq olan eynizamanl siqnallar v s. qbul v thlil ed bilmir (bu zaman
faliyyti tam v ya qismn blokirovka olunur); Fasilsiz i rejimi maksimum 10 dqiqdir; Faliyyti taltlidir, yni
17

hr bir yeni stimula kklnmk n ona myyn vaxt limiti grkdir; Xarici fiziki tsirlrin anormal, emosiyalarn
ekstremum (maksimum grgin v maksimum sst) hddind z faliyytini dayandrr; Thtlur yolunda senzor
(szgc, klapan) funksiyas dayr; Assosiativ (mnemotexniki) yadda v proseslrl laqdardr; Faliyyti mxtlif
kimyvi preparatlar (bax: 2-ci hiss, Psixotrop preparatlar blmn burada, sh. 92) vasitsil aktivldirilib,
passivldiril bilir, v s. (lav olaraq bax: burada, sh. 63-65 v ondan sonraya)
I.2.1.1.4. radi universalilr:

(XSYYTN STATK RAD (EVOKATV) XARAKTERSTKASI): rad hr iki beyin yarmkrsinin birg
faliyytinin nticsi olub, funksiyas ustanovkalar, vrdilr, transferlr, stereotiplr, psixi komplekslr, mqsd
qradiyentlri, sosial inqibisiya v fasilitasiyalar v s. trfindn tnzimlnir;
V s1.

Bunlar hr bir insana genetik olaraq trln sas funksiyalardr. zlynd bunlar ba beyin
yarmkrlrinin funksional asimmetriyas il laqdar hallardr. Bel ki, bunlardan birincisi qeyri-uri sfera
il, ikincisi sa, ncs sol beyin yarmkrsinin funksiyas il, v nhayt, drdncs hr iki beyin
yarmkrsinin funksiyasnn kombinativ faliyyti il laqdardr.
Lakin bu hl hams deyil. Sadalananlar birlikd insann qabiliyytlr sferasn tkil edir. Hr bir funksiya
enerji israf hesabna baa gldiyindn is sadalanan qabiliyytlrin mtmadi olaraq enerji il tchiz edilmsi
zrurti ortaya xr. Bu funksiyan is insann hmin qabiliyytlri il korrelyativ rabitd olan tlbatlar bloku
yerin yetirir.
Bu tlbatlarasa aiddir:
I.2.1.2. PSIXOLOJI TLBATLAR
I.2.1.2.1. Fizioloji tlbatlar:
Bu kateqoriyaya aiddir: 1) z mvcudluunu qoruyub saxlamaq (yni insann qidaya, havaya, suya, yuxuya v s. olan
tlbatlar. Hanslarn ki, dnilmmsi individin bir bioloji varlq kimi z mvcudluunu dayandrmasna lmn
sbb olur); v znbnzrlri yaratmaq (yni cinsi tlbat hanslarn ki dnilmmsi nvn bir populyasiya kimi
mhvin gtirib xarr) kimi Freydin hmin o eros tlbatlar;
I.2.1.2.2. Emosional tlbatlar:

nsann nfuza, hrmt, nsiyyt, mumn xo tssrat almaa olan tlbatlar. Bunlarn dnilmmsi sbi
pozunlua, zehni, iradi deqradasiyaya, insann zninam, hyatauyunlama v s. kimi qabiliyytlrinin
ziflmsin, itmsin v s. gtirib xarr;
I.2.1.2.3. ntellektual tlbatlar:

Nzri tlbatlar olub, insan yrnmy svq edir. Bu, insana z thlksizliyi, min-amanl v s. n vacibdir.
Tsadf mexanizmi bilinmyn qanunauyunluqdur. Mlumatl xslrin hyat labirintind azmaq, bdrmk
ehtimal daha azdr, ninki, mlumatsz xslrin;
I.2.1.2.4. radi tlbatlar:

my, idmana, yaradcla, btvlkd fiziki v zehni aktivliy aid olan praktik tlbatlardr. Birbaa olaraq frdin
znifad, znrealiz, dolays il is orqanizmd gedn fiziki-kimyvi proseslrin tempini stimulladrmaq
funksiyas dayr.

Bunlar hr bir insana genetik olaraq trln universal qabiliyyt v tlbatlar olub xsiyytin psixoloji
strukturunu tkil edir. Lakin bu trlm real yox, virtual v ya potensial formada ba verir. Bel ki, ontogenez
(irsi, sosial, tbii-fiziki, situativ v s.) faktorlarn tsirindn asl olaraq ayr-ayr insanlarda onlarn aktivlik
drcsi v hr birinin ilk diapazonu bir-birindn kskin frqli olmu olur ki, bu da insanlar arasndak mvcud
olan temperament v xarakter frqlrinin balca sbbidir 2 (bu frqlrin sbbi elmd, adtn bir baqa
faktorlarla laqlndirilir ki, biz bununla bal izah etdiyimiz mvqed olduumuzdan onlar qbul etmirik).

I.2.2. TBIT AMILLRI

Bu faktorlar yarmqrupununsa mahiyyti insann doulduu v htta ana btnin ddy andan etibarn
rastlad fiziki tsirlrin onun psixika v fiziologiyasnn formalamasnda oynad rolu xarakteriz edir. Bu
faktorlar aadak kimi tsnif etmk mmkndr:
I.2.2.1. Brclrin tsirlri
Bilirik ki, burada brc szn rast gldikd, bzi akademik stil trfdarlarnda, tri d olsa bizim
barmizd, n is bir qdr qeyri-ciddi tsvvr meydana xd. Bununla bel, biz bu termini ildirik v
hqiqtd d, brclrin yerdki hyata, hr bir insann taleyin mtlq tsir gstrdiyini qbul edirik.
Arqumentlrimizs aadaklardan ibartdir:
Mlumdur ki, astrologiya hr bir insann taleyini onun doum v htta ana btnin ilk ddy anla
laqlndirir. Mslnin digr trflrini, o cmldn, spekulyasiya trflrini bir knara qoyaraq, biz d mhz
bunu qbul edirik ki, hqiqtn d, qo brc altnda doulan insanla trzi brc altnda doulan insann
18

xarakteri he vaxt eyni ola bilmz. ksin, frqli brc altnda doulanlarla mqayisd eyni bir brc altnda
doulan insanlarn xarakterlri arasnda oxlu sayda oxarlq ola bilr. Ny gr?
Msl burasndadr ki, burada insann birbaa olaraq hans mifik brc iarsi altnda doulmas yox,
bilavasit doum annn hans fsl tsadf etmsi mslsi xsusi hmiyyt ksb edir. Bel ki, he d q
aynda dnyaya gz aan insanla yayda doulan insann ana btnind inkubasiya kem dvr eyni deyil v bu
bel olmadndan, onlarn, bel deyils, bnvrsi d, baqa-baqa krpiclrdn (vitamin, mineral v s.-dn)
hrlr, psixikas anann tamam frqli mvsmlrdki hval-ruhiyysi, fiziologiyas anann hmin fsillr
uyun qida rasionu sasnda formalar v s. Yni, ana btnind olduu mddtd tbit anann orqanizmi
vasitsil fsl uyun qida rasionu, orqanizmin energetik ritmi, v s. formasnda individin glck bioloji v
psixoloji parametrlrinin formalamasna tsir gstrir.
Mhz bu sbbdn, olaq brc altnda doulan insanlarla qz brc altnda dnyaya gz aan insanlarn
istr fizioloji v istrs d, emosional, intellektual v iradi chtdn biri-birindn frqlnmsi mistiklik yox, adi
bioloji zrurtdn irli gln qanunauyunluqdur.
Burada yegan olaraq bir eyi qeyd edk ki, adtn brc mslsinin leyhin xanlar, ona qar sasn
kizlri nmun gstrirlr ki, onlar eyni gnd, eyni saatda doulmalarna baxmayaraq, bzn ola bilir ki,
glckd kizlrdn biri byk bir alim, ikincisi is cinaytkar ola bilir. Bu faktn sasszl ondan ibartdir
ki, biz he d demirik ki, insann taleyini bir tkc n zaman doulmas myyn edir. Burada oxlu faktorlar rol
oynayr ki, n zaman doulmaq bunlardan biridir. Doulandan sonra, htta iki kiz qardadan da biri mnbit,
digri qeyri-mnbit sosial mhit drs onlarn artq orta yalarnda bir-birindn yerl gy qdr frqlnn
xsiyyt evrilmsi qalmazdr.
I.2.2.2. Corafi faktorlar
Corafi faktorlar srasna insann hans iqlim quranda doulmasnn onun intellekt v xarakterinin
formalamasnda oynad rolu sciyylndirir. Afrika il Sibirin energetik ritmi, atmosfer strukturu, seysmik v
meteoroloji xarakteri, rzaq eidi v s., tbii ki, eyni deyil, hl havann hrartini demirik. Burada uzun
mddt yaayan insansa, tbii olaraq bu rait adaptasiya olmaldr fqt, traf mhitl harmoniya yarada
bilmyn istniln varlq lm mhkumdur. Deyiln adaptasiya is, orqanizmi, hr bir frqli hal n, z psixi
v fizioloji imkanlarn bir baqa formada sfrbr etmy, tamam baqa-baqa formal stimullara kklnmy
vadar edir. Bu is beyin resurslarnn tamam baqa-baqa formalarda sfrbr olunmas, tkil olunmas, psixi
enerjinin frqli nvanlar zr bldrlmsi demkdir. Btn bunlar is el-bel ey deyil. Nticd, ninki
Afrika il Avropada yaayan insanlarn, htta eyni bir kndin frqli trflrind yaayan insanlarn da xarakteri
bir-birindn frqli olmu olur fqt, kndin bu trfi bir baqa, o biri trfi is tamam baqa bulaqdan su i
bilr.

I.2.3. SOSIAL AMILLR

II.2) Sosial faktorlar, insann doulub bydy v ya mxtlif vaxtlarda tmasda olduu sosial sistemin
insann bir xsiyyt kimi formalamasna gstrdiyi tsiri xarakteriz edir. Bu qbildn olan faktorlarn zn
d bir ne qrupa ayrmaq olar: Lokal v qlobal sosial faktorlar.
I.2.3.1. Lokal sosial determinantlar
Lokal sosial faktorlar srasna ikitrfli mnasibtlrd digr insanlarn norma v dyrlrinin insana gstrdiyi tsirlr
aiddir. Ail, i yeri, mktb, qohum v qonularla nsiyyt v b. bu qbil tsirlrin balca mnbyidir. Bu mnasibtlrd
trfda olan ayr-ayr individlrin hr birinin hyat tcrbsi, hyata bax, subyektiv norma v dyrlr sistemi v s.
digrlri il eyni olmadndan onlarn hr birindn ken sirayt, qalan rftar vrdii, nsiyyt modeli, tssrat, kompleks
v ustanovkalar da bir-birinin eyni olmur. Nmun n, ms., hr bir ksin ilk nsiyyt trfda olan valideynlr, bir
trfdn z xarakter v davranlar il uaqlar n tqlid modeli funksiyas dayr, digr trfdn onlarn subyektiv
norma v dyrlr sistemi cza v mkafat mexanizmlri vasitsil tzahr edrk uaqlarn hyata baxnda, kompleks v
ustanovkalarnn formalamasnda, sosial oriyentasiyalarnda bdi iz buraxr v s.
I.2.3.2. Qlobal sosial determinantlar
Qlobal sosial determinantlar srasna is btvlkd yaad cmiyytin, zv olduu sosial seqmentin insana
gstrdiyi tsirlr aiddir. znn sistemli strukturu v dqiq vzif blgs il zvlrinin qvvsini tamamlayan,
koordinasiya edn v vahid mqsd fokuslayan cmiyytlr, robinzonluqla mqayisd, yaamaq urunda mbariznin
daha lverili sulu kimi zn tsdiqlyib, insanlarn bioloji mvcudluunu sortalasa da, digr trfdn sosial tarazlq v
sfrbrlik mqsdin xidmt edn mkllfiyytlri, normalar, qaydalar, yasaqlar, tabular v s. vasitsil onlarn
azadln lindn alr, davranlarn reqlamentldirir, faliyytlrini qlib salr, tbii psixi simalarn mhv edir, onlarn
simasnda znn mikro-obrazn formaladrr. z d frqli cmiyytlr z zvlri n frqli davran normalarn,
birgyaay stillrini dominant qbul edib, frqli rftarlar yasaqladndan, hminin hr bir konkret sosial seqment (irqi,
irsi, dini, milli v s. qrup) yalnz onun zn xas olan tipik hanssa stress v ya konflikt situasiyalara v bunlar hll etmk
n yalnz bu seqmentd mqbul hesab olunan forma v vasitlr toplumuna malik olduundan, btn bunlar son nticd
ayr-ayr cmiyytlrin ontogenez zmind, znmxsus frqli dyrlrinin, etalonlarnn, mnvi atmosferinin,
psixologiyasnn, ustanovkalarnn, xarakterik psixi rudimentlrinin, unikal rftar v dnc modelinin v s. meydana
glmsin, bir cmiyyt zvlrinin baxlarnn, zvqlrinin, ustanovkalarnn, meyarlarnn digrlrininkindn
frqlnmsin v s. sbb olur. Bu normalar, qaydalar, yasaqlar, imperativlrs tbitdn domayb, insan txyylnn
mhsulu olduundan, onlar bu cmiyytlrin zvlrind myyn vaxta qdr psixi disharmoniyann, myyn vaxtdan
sonra psixi kompleks v psixi rudimentlrin meydana glmsin sbb olur (Yunq arxetiplri el bunlar deyilmi?).
Mentalitet, etnour, ya psixologiyas v s. klind tzahr edn bu diverigensiyalar is inisiasiya v seqreqasiyalarda,
19

imprintinq v interyeksiyalarda, affiliasiya v stratifikasiyalarda, sosiogenezlrd, mrasimlrd v s. yaadndan, indiy

qdr lmyib v ox ehtimal ki, hl ne sr d z mvcudluunu qoruyub saxlayacaq. Bir szl, hr ksin dnyagr,
hyata bax, zvq, xarakteri v s., digr faktorlarla yana, mnsub olduu dinin, irqin, irsin, sinfin, milltin v s.-in
(mxtsr olaraq, daxil olduu sosial mhitin) tsiri altnda, onunla qarlql mnasibtd formalar ki, bu baxmdan, hr
ks ln qdr dnyaya z milli, dini, irqi, irsi, cinsi, sinfi, siyasi v s. eynyindn baxr (Sosial tlim cryannn
mvqeyi burada bu bndl st-st dr). V xsiyytin sosial strukturunu insanlarn irqi, irsi, cinsi, dini, milli, sinfi,
mhlli v s. kimi mnsubiyyti tkil edir.

Yuxarda deyildiyi kimi hr bir ks z valideynlrinin bioloji genlri il yana hm d z dvrnn v

cmiyytinin sosial genlrinin daycsdr. mumi mdni dyrlr, mumi pe, mumi sinfi mnsubiyyt,
mumi ekoloji problem, mumi tarixi yol v s. gec-tez insanlarda oxar psixologiyalar yaratd bugnk elmd
aksiom kimi qbul edilir. Psixologiyada hl 1906-c ildn U.Samner trfindn daxil edilmi etnosentrizm
adl bir termin d mvcuddur ki, bu da baqalarnn davrann z mdniyyti prizmasndan qavramaq,
interpretasiya etmk tmayln deyilir. U.Samner gr, insanlarn tfkkrnd z qrupunu ierarxiyann
zirvsind yerldirib digr qruplar aada grmk v bunun nticsi olaraq is z qrupunun standartlarn
baqa qruplarn qiymtlndirilmsind meyar kimi istifad etmk tmayl mvcuddur. Hr bir mdniyyt
dnyann mnzrsi deyiln reall qavramaq n z zvlrin frqli koqnitiv matritsa verir ki, bunun
nticsi olaraq, real dnyann mnzrsi ayr-ayr mdniyytlr prizmasnda bir-birindn kskin frqli kild
grnm olur. Btn bu sbblrdn, ayr-ayr sosial qruplarnn psixologiyasna az-ox bld olmaq v
mxtlif adamlarla nsiyytd onlarn hmin bu sosial xarakteristikasn mtlq nzr almaq hqiqi qlb
mhndisi olmaq iinin zruri elementlrindndir. Bunsuz nsiyyt dniz ortasnda xritsiz v kompassz
oriyentasiya axtarmaq kimi bir eydir.
I.2.3.3. Sosial qruplarn tiplri
Sosial qruplar dedikd hanssa aspektdn oxar lamtlri olan insan toplular nzrd tutulur. V bu
insanlarnsa he d eyni mkan v zamanda yaamas mtlq zruri deyil. Aada sosial qruplarn mxtlif
parametrlr sasnda aparlan bzi tsnifatlar sadalanr:
1) Hcmin gr: byk, orta, kiik v mikroqruplar;
2) ctimai statusuna gr: formal (rsmi) v qeyri-formal (qeyri-rsmi);
3) Qrup zvlrinin bir-biri il rabitsinin dayanqllna gr: real (kontaktl) v rti (hanssa lamt sasnda
frqlndirilmi);
4) nkiaf sviyysin gr: diffuz, assosiativ, korporasiya, kollektiv;
5) zvlr n hmiyytliliyi baxmndan: referent v qeyri-referent;

V s.
Psixologiyada mumi olaraq bel qbul olunub ki, hanssa bir aspektdn mumi bir chti olan insan
blmnn psixikasnda da oxar olan lamtlr olmaldr. Bel ki, msln, hanssa pe hmin pe il mul
olan btn insanlarda zaman-zaman eyni reflekslr trbiy edir, yaxud hanssa din, hmin din etiqad edn hr
ksd bnzr davran v dnc modellri, yasaq v hzz tsvvrlri formaladrr. Aada bzi sosial
qruplarn psixologiyas bard mxtsr mlumatlar verilir:
I.2.3.4. Bzi sosial qruplarn psixologiyas
I.2.3.4.1. Qadn v kii psixologiyas
1970-ci illrd alimlri o narahat edirdi ki, gender frqi sahsindki tdqiqatlar qadnlarla bal stereotiplrin
korlanmasna v bunlarn qadnlara mnsub atmamazlq kimi yozulmasna gtirib xaracaq (Jesse Bernard 1976). 1980ci illrdn balayaraq gender frqini tdqiq edn alimlr zlrini daha srbst hiss etmy baladlar (Ashmore 1990): ilkin
mrhld sassz iirdilmi stereotiplri tkzib etmkl cinslrin brabrliyi bard olan tsvvrlri inkiaf etdirmk
istyirdilr (Eagly 1986). Bundan sonra 1990-c illrdn balayaraq bir ox tdqiqatlar psixologiyann digr sahlrind
yrnilnlrdn he d az hmiyyt ksb etmyn bir sra hmiyytli gender frqlri akara xardlar (Alisa Eagly 1995).
Bir ox elmi-tdqiqatlar cinslr bard olan bir sra stereotiplri tsdiqldi. Ms., kiilrl mqayisd qadnn daha az
aqressiv olmas, onlarn daha ox qayke, himaydar v hissiyyatl olmalar v s. eksperimental kild sbut olundu
(Swim, 1994) (152 sh. 229).
mumi halda, kiilrd mntiqi-rasional funksiya dayan sol v qadnlarda hissi-atributiv funksiya dayan sa beyin
yarmkrsinin dominant aktivlik tkil etmsi il laqdar olaraq, onlarn istr davran v dnc modeli, istrs d,
cmiyytin etik v estetik normalar sistemindki yeri hmi biri-birindn kskin frqlnib v btn bunlar son nticd,
tarixn ks qadn-kii stereotiplrinin formalamasna gtirib xarb.
Hl uaq yalarndan olanlara inadkarlq, rasionalizm, z qvvsin inam v s. qzlarasa qaykelik, hssaslq,
mlayimlik, zriflik v s. kimi keyfiyytlr tlqin edilir.
Srf kii davran stili hmi aktivlik, mqsdynllk, qtiyyt v rasionallqla laqdar tsvvr olunub. Qadnlarsa
ksin, hmi intellektual v iradi sferalardan knar, yalnz emosiyalarla laqdar bir mxluq kimi qbul edilib. Kii ad
btn hallarda qvv, qadn adsa ismt, inclik, hssaslq v qaykelikl assosiasiya edilir.
Kiilrd xarici grkm (hndrboyluluq, enlikrklilik...), qvv, kiilik, al, mstqillik, qeyri-adilik, istedad,
vicdanllq v s.; qadnlardasa mxtlif davran v danq maneralarnda, htta durularnda z xan inclik, zriflik,
kmksizlik, mehribanlq, utancaqlq, emosionallq v s. kimi xsusiyytlr ks cins n xsusi clbedici tsir gstrir.
Funksional baxmdan kiilri eyni mslnin yalnz mntiqi-rasional trflri, qadnlarsa onun emosional hissi
trflri daha ox maraqlandrr. Kiilr n z emosiyalarn gizltmk, qadnlarns ksin, onlar drhal bruz
20

vermk daha ox xasdr. Kiilr z hmshbtlri il sasn i, idman, ictimai problemlr v s. bard, qadnlarsa z
problemlri, hyatlar v s. bard daha intim shbt aparrlar.
Aild qadnlar z hyat yoldalarna daha ox emosional dstk gstrslr d, bunun mqabilind ondan he vaxt
drin emosional yaxnlq grmdiklrindn (nki kiilrd, mumiyytc, bel hiss fitrn yoxdur) myus olur, bel
yaxnl z rfiq v qohumlarndan axtarr, yaxud da z almlrin qaplrlar (lbtt ki, qisaslq mvqeyi
tutmurlarsa).
ctimai hyatda kiilri mqsdin ld edilmsi maraqlandrd halda, qadnlar n mkdalq prosesinin z
daha nmli olur.
Hminin, rngarng mhbbt macralarnda qadnlar birinci nvbd ail qurmaq, zn daimi arxa, gcl v
etibarl dost tapmaq maraqlandrd halda, kiilr n bu mcaralar ox vaxt hyat tcrbsi toplamaq, zntsdiq, bir
sra halda is, z cinsi tlbatn dmk v s. n hmiyyt ksb edir.
Sadalanan aspektd aadak qanunauyunluqlar da, xsusi hmiyytlidir.
Yksk mlumatl v thsilli qadnlar istr z cinsi v istrs d ks cins yannda el byk clbedici tsir malik
olmurlar. Hr iki cins onlarla kontakt n is ox az zvql bir i kimi qbul edir. Onlar htta z sahlrind tannm
mtxssis olsalar da bel, tanlar onlara nsiyyt trf-mqabili kimi baqalarndan daha az hrart v canyananlq
nmayi etdirirlr. Kiilrs bel qadnlar daha az seksuall v clbediciliyi olan tip kimi qbul edirlr.
Hminin ikinci msl bard: Eyni bir qrupdan, pe sahsindn, kollektivdn v s. olan qadn v kii bir-biri n
daha az clbedici v qeyri-adi tsir balaya bilirlr. Kiilrin tsvvrn gr yad qadnlar daha ox zruri qadn
keyfiyytlrin (ms., ltiflik, qaykelik, mlayimlik, mehribanlq, oynaqlq, glrzllk, taktllq v s. kimi) malikdirlr,
ninki z qadnlar. z qadnlar aydndr, kiilr ns qadnda vacib olan onlarn anlalmazldr.
Bunlar ox geni aspektd qadn v kii dst-xttini bir-birindn frqlndirn n mumi tendensiyalar idi. Gndlik
hyatda ox tez-tez bunlardan istisnalara rast glmk mmkn olsa da, mumi halda, bu istisnalarn say qadn v kii ssi
arasndak frqlrdn o qdr d ox deyil v bu kslik bir yerd mumi flsfi taml yaradr. (laqdar mvzular bard
bax: burada, sh. 34, 34...)
Aada bir sra sahlrdki frqlr ayrca olaraq nzrdn keirilir:
1) QARIDURMA: MSTQLLK~BALILIQ:
AB-da qaykelik v himaydarlq tlb edn sah iilrinin (ms., sosial sah iilrinin, mllimlrin,
trbiyilrin, qyyumlarn v s.) ksriyyti qadnlardr (Azrbaycanda da bunun bel olduunu yqin etmk n, el
bilirik, el ciddi statistik kalkulyasiyaya ehtiyac yoxdur). Qadnlar daha ox alamaa v z yaantlar bard baqalarna
danmaa daha ox meyllidirlr Mhz bu fakt istr qadn v istrsd kiilrin nzrind qadnla dostluun kii il
dostluqdan daha yaxn ola bildiyini demy sas verir (Rubin 1985, Sapadin 1988), Qadnlar trafdaklarn emosiyalarn
kiilrl mqayisd daha yax sezir, anlayr v ya deifr edirlr. Qadn v kiinin qeyri-verbal lamtlr qar
hissiyyatlln yoxlamaq mqsdil keiriln 125 eksperimentin nticsini analiz edrk AB alimlri (Judith Hall 1984)
bu qnat glib ki, qadnlar htta szsz bel qar trfin fikirlrini onlarn z ifadlrin sasn daha yax anlayr. Bu
fakt kdrli v n vziyytlr qadnlarn kiilrl mqayisd ny gr daha ox emosional reaksiya vermlri faktn
izah edir (Grossman & Wood 1993, Sprecher & Sedikides 1993, Stoppard & Gruchy 1993). Mnasibtlrd kiilr
mslnin zn, qadnlarsa insanlararas mnasibt daha ox diqqt verirlr (Nancy Chodorov 1978. 1989; Jean
Baker Miller 1986; Carol Gilliagan 1982, 1990) (152 sh. 231-232).
2) SOSAL DOMNANTLIQ
Yarand gndn 1994-c il qdr AB konqresinin zv olmu 11377 xsdn yalnz 1,4%-i qadn olub
(152 sh. 232). Yeri glmikn, yarand gndn bu yana AB-da indiy qdr he bir qadn prezident v ya vitseprezident vzifsin yksl bilmdiyi halda geridqalm, qadn hquqlarn tapdalayan hesab ediln slam lklrind
(Trkiy, Pakistan, Banqlade) qadnlar bu vzify ykslib. Rollarn dqiq blgsnn aparlmad situasiyalarda kiilr
lider rolunda x edrkn avtoritar, qadnlarsa demokratik stilli idariliy stnlk verirlr (Eagly & Johnson 1990).
Demokratik rhbrlik stilinin qbul edildiyi kollektivd qadn v ya kiinin rhbrliyi kollektiv trfindn eyni sviyyd
qbul edilir. Avtoritar stilli kollektivd qadn-lider veriln qiymt o qdr d yksk olmur. (Eagly & others, 1992).
nsanlar gcl v inadkar kii hakimiyytini daha hvsl qbul edirlr ninki hikkli v aqressiv qadn hakimiyytini
(152 sh. 233). Kii nsiyyt stili mstqillik, qadn nsiyyti qarlql asllq kimi xarakteriz oluna bilr. Kiilri hr
bir situasiyada qlb, stnlk v dominantlq daha ox maraqlandrr (Sidanius v b. 1994). Qadnlarsa (llxsus frqli
cinslrdn ibart kollektivd) daha taktik, nzaktli v zn az arxayn olurlar. (Garli 1991, Ellyson & others, 1991,
Major & others, 1990) (152 sh. 233)
Kiilrin adi nsiyytind d daim aqressivlik v hkm hiss olunur: onlar dananda qar trfin szn ksmkl,
gzlrinin iin baxmaqla, llrin toxunmaqla v ox az halda glmsmkl hmshbt tzyiq gstrir. Qadn v kiinin
yarnda, yaxud rqabtind kiinin mlubiyyti trafdaklar trfindn daha byk alalma kimi qbul edilir, ninki
qadnn mlubiyyti. Kiilr htta adi gndlik hyatda da, qadnlar zrind z stnlklrini qoruyub saxlamaa
alrlar, ms., kii v ya qadn z cinsi il shbt edrkn shbt snasnda trflr bir-birinin szn eyni tezlikl ksdiyi
halda, kii qadnla shbt edrkn qadnn szn txminn iki df ox tezlikl ksir v qadn qalan vaxtn byk hisssini
sonradan fikirlrini toplamaa, ksilmi fikrinin istiqamtini yada salmaa v s. hsr edir.
Hminin, trafdaklar da, qadnla mqayisd kiinin qabiliyytin daha etibarla yanarlar (hans ki, hqiqtd he
bel olmasa da), ms., kii lektor, src, brbr v b. knardaklar trfindn daha kompetentli, professional,
msuliyytli v s. qbul edilir, ninki qadn lektor, src, brbr v b.
3) AQRESSVLK
Aqressivlik mslsind d kiilr qadnlar qat-qat stlyir. Kanadada adam ldrmy gr hbs olunan kiilrin
say eyni cinayt gr hbs olunan qadnlarn sayna nisbtd 11 : 1, hd v ya zorlamalara gr hbs olunanlarn nisbti 8
: 1-dir (Colombo 1994). AB-da analoji cinaytlrin nisbti 10 : 1 v 5 : 1 (Milqramn tcrbsi).
Statistikaya gr, btn dnya zr kiilrin qadnlar ldrmsi hal, qadnlarn kiilri ldrmsi faktndan 20 df
oxdur (Daly & Wilson 1989). Laborator tcrblr zaman trfda czalandrmaq mqsdil kiilr qadnlara nisbtn
daha yksk grginlikli cryan seirdilr (Eagly & Steffen 1986, Hyde 1986) (152 sh. 234, 300);
4) SEKSUALLIQ
Aparlan sorularn nticlrin sasn myyn edilib ki, tsadfi cinsi yaxnlq qadnlarla mqayisd kiilr n
daha ox yolverilndir (Oliver and Hyde, 1993). Tnha kiilr daha tez-tez seksl mul olur v trfda daha tez-tez
dyiir, ninki tnha qadnlar (Baumeiter 1991; Bailee & others, 1994). ox nadir hallar istisna olmaqla, demk olar ki,
btn dnyada kiilr, qadnlarla mqayisd daha ox cinsi yaxnln tbbss kimi x edirlr (Marshall Segal
1990). z d tkc cinsi yaxnln yox, hm d qadnla yaxnlamada ilk addm atmaq v qadna qulluq kimi msllrd
21

d (Hendrick 1988, Kenrick 1987).

ksr heyvanlarn da erkk cinsi, z insan hmcinsi kimi, seksual planda daha inadkardr v trfdan kimliyi
mslsind (yni trfda tapmaqda) daha az frqin varr (Hinde. 1984) (152 sh. 235).

I.2.3.4.2. Milltlrin psixologiyas

Bugnk gnd milltlrin psixologiyas il psixologiyann etnik psixologiya adlanan xsusi blmsi mul olur.
lkin mrhld mxtlif xalqlarn mnvi-mdni xsusiyytlrini yrnmk mqsdil meydana xan bu psixologiya
sahsinin, XIX srin ikinci yarsndan balayaraq ilk mumi terminlri meydana xmaa balayr: xalqlarn
psixologiyas, milli xarakter, milli ruh, htta etnik (etnoqrafik) psixologiya (Ribo T. 1886) v s. kimi. Bunlara
paralel olaraq etnopsixologiyann nzdind flsfi-psixoloji xtt d inkiaf edir (X.teyntal, M.Lasarus, V.Vundt, Q.Lebon
v b.). mumi olaraq, hmin dvr n sas tdqiqat metodu dild, adt-nnlrd, satirlrd, bir szl, mxtlif
xalqlarn mnvi hyatnda insani ruhlarn tzahrnn analizindn ibart idi. Bugnk gnd etnopsixologiya ayrca
individ v ya insan qruplarnn etnik v mdni mnsubiyyti il laqdar olan, uri v qeyri-uri sviyyd tzahr edn
mxtlif psixoloji xsusiyytlri yrnn psixologiya blmsi kimi tannr (bax: 131 sh. 527).
XX srin 30-cu illrindn balayaraq Qrbd bu tlimin znn d nzdind differensasiya gedrk, etnik psixologiya
z d iki frqli qola psixoloji antropologiya v krosskultur psixologiya qollarna ayrld. Bunlardan birincisi insanlarn
mxtlif mdniyyt raitd nec dnb, hiss edib, reaksiya verib, hrkt etmsini (balca nmayndlri R.Benedikt,
M.Mid, K.Klakxorn, R.Linton, K.Dyubua v b.); ikincisi is frqli etnik v mdni qruplara mxsus individlrin
psixologiyasndak oxarlq v frqlri, hminin, sosio-mdni, ekoloji v bioloji xsusiyytlrindki psixoloji frqlrin
laqsini v zaman kedikc bu frqlrd yaranan dyiikliklri yrnmkl mul olur (bu sonuncusu hm d mqayisvimdni psixologiya ad il d tannr). Postsosialist lklrinin psixologiyasnda bunlarn hr ikisi etnopsixologiya v ya
etnik psixologiya rivsind yrnilir (Etnopsixologiya insanlarn etnik (mdni) mnsubiyyti il onlarn psixologiyas
arasndak laqni yrnn psixologiya sahsidir). (laqdar mvzular bard bax: burada, sh. 135, 136)
Haiy kimi qeyd edk ki, milltlrin psixologiyasnn yrnilmsin bel byk maraq hm d siyasi motivlrl
laqdardr. Bel ki, bu, kim nec tsir gstrmk iini myyn etmy imkan verir. Htta politologiyada etnik
psixologiyann tsiri il yaranm Etnopolitologiya adl xsusi blm d mvcuddur (bu bard trafl bax: dbiyyat
siyahsna [burada, sh. 150] 30-ci dbiyyata).
Etnopsixologiya insanlarn etnik (mdni) mnsubiyyti il onlarn psixologiyas arasndak laqni yrnn
psixologiya sahsidir. Bugnk gnd dnya psixologiyasnda milltlrin psixologiyasnn yrnilmsi mslsin, sasn
iki frqli yanama xtti mvcuddur: Amerika v Avrasiya modellri.
Birinci variant AB psixologiyasnda meydana xb v indi d burada aparc mvqed dayanr.
Avropa, kemi SSR v Uzaq rq lklrind milltlrin psixologiyas etnik psixologiya rivsind yrnilir.
mumi olaraq, bugnk gnd etnik psixologiya mxtlif millt v mdniyytlr arasnda hddn artq oxlu oxarlq
v frq myynldirib. Msln, bel mumiliklrdn n mhuru btn tip cmiyytlrd inbridinq (insest) hadissinin,
yni ox yaxn qan qohumlarnn bir-biri il cinsi yaxnlnn qadaan edilmsidir. stisnasz olaraq btn cmiyytlrd
valideynlr z vladlar il hminin qarda bac il cinsi laqy girmir. Baxmayaraq ki, bu qayda istniln mdniyytd
v milltd ox tez-tez pozulmas hallarna rast glmk mmkndr. Hr halda, norma btn milltlr n z
universalln qoruyub saxlayr: He bir cmiyyt inbridinq hadisni tqdir etmir (131 sh. 237). Haiy kimi qeyd edk ki,
botanikada eyni kkdn olan bitkilrin arpazlamasnn ziyanll hl XX srin vvllrindn mlumdur. nsanlar
arasnda talissamiya xstliyinin balca sbbinins yaxn qan qohumlar arasndak nigah olduu bugnk gnd tibbd
mlumdur (laqdar mvzular bard bax: burada: sh. 135, 136).
NDVDUALZM-KOLLEKTVZM: (131 sh. 249-267) Son yarm srd Qrbd individualizm daha da gclnib
Bu bard Qrb valideynlr uaqlarnda mstqillik v srbstliyi daha tez-tez tqdir edir, v onlarn szbaxan olmalar
mslsi onlar daha az narahat edir. Paltar slubu v rftar maneras daha da rngarng olub, xsiyyt azadl artb,
mumi dyrlr is itib. ndividualizmin gclnmsi tkc depressiya hadislrinin saynn artmas il deyil, eyni zamanda,
sosial tcridlmnin digr lamtlrinin d artm il mayitlnir. Ms., tkc AB-da 1960-c ildn bri;

Boanmalarn say iki df;

Yeniyetm yanda intihar ednlrin say df;

Zorlanma hadissi il laqdar mracit ednlrin say drd df;

Uaqlarla pis rftar olunmas il bal ediln mracitlrin say 5 df;

Natamam aillrd dnyaya gz aan uaqlarn say 6 df;

Gnclr arasnda zoraklq iltmkl trdiln cinaytlrin say 6 df artmdr (131 sh. 254).

Frqli mdniyyt tipin mnsub olan insanlarn bir-biri il kontakt zaman aralarnda meydana xa bilck namnasib
vziyytin v anlalmazlq momentlrinin minimuma endirmk n Triandis, Brislin v Gui (1988) aadak tvsiyylri
verir:

ndividualist kollektivist mdniyytd olarkn

Konfrontasiyadan qamal;
Drhal yaxnlama gzlmdn, yaxnln uzunmddtli mnasibtin nticsind formalamasn v s.;
Tvazkar olmaq;
22

Qrup ierarxiyasnda insanlarn statusu il maraqlanmal;

z sosial vziyytini vurulamaq;

Kollektivist individualist mdniyytd olarkn:

stdiyin eyi srbst kild tnqid etmk;
Drhal sas msly kemli;
z bacarq v qabiliyytini nmayi etdirmli;
Hmshbtin sosial vziyytin v bu v ya digr qrupa mnsubluuna deyil, xsi keyfiyytlrin byk hmiyyt
vermli v s. (131 sh. 252);

Trk milltlrinin psixologiyas bard:

Yuxardak blmd sadalananlar Avropa alimlrinin mxtlif milltlr verdiyi mumi xarakteristikalar idi.
Bu kontekstdn, onlar trk xalqlarnn da milli psixologiyasn xarakteriz edirlr. Lakin uzaq avropallarn bu
analizi, onlarn yad psixologiyalar sbbindn, he vaxt trklrin btn mziyytlrini, onlarn psixologiyann
incliklrini hat ed bilmz. Mhz bu sbbdn, burada trk xalqlarnn milli psixologiyasna daxildn bir
nzr salmaa alrq:
Sakit okeandan Atlantik okeana qdr uzanan bir razid qazanlan tarixi qlblr trk xalqlarnda tarixn
patoloji Eqo-sentrik bir psixologiya, milli xarakter formaladrb ki, o da bu xalqlarda aadak
spesifikalarn meydana glmsi il nticlnib:
Msbt kateqoriyadan olanlar:
a)

Mrdlik, cngavrlik (bu xalqlarn z milli terminologiyas il ifad olunsa rlik v ya rnlik) psixologiyas: lk
dvrlrd hanssa bahadurlarn nmunsi timsalnda, daha sonra hanssa yrlr rfsind formalaan v mumilikd,
deyiln hmin qlblrin sbb v nticsi kimi meydana xan bu milli xarakter, sonrak mrhllrd artq sosial
normalar trfindn tsbit olunaraq, mifologiya, satir v s. vasitsil milli ura hkk olundu, onun sas komponentin
evrildi. Trk xalqlarnn folklorunu qhrmanlq epopeyalarnn bana gtrmsi bu kateqoriyadandr. Dnyann bir
ox xalqlarnn taleyind, mitind, milli xarakterind trk rnliyi vzolunmaz izlr buraxb. Mhur in sddi,
inlilrin hratla qidalanmas, ermnilrin yaltaq, fahixana v terrorist bir millt olmas v b. mhz trk
qhrmaniliyinin bu cr izlrindndir bunlarn hr biri yaamaq urunda mbarizd trk qhrmaniliyin qar
hmin xalqlarn znmxsus tarixi reaksiya (znmdafi, v ya adaptasiya) formalardr;
b) Kosmopolitizm: Tarixn zbt etdiklri razilr zlri il xsusi trk sivilizasiyas damayb, yerli xalqlara qar
mcburi assimilyasiya siyasti yrtmmlri klind tzahr edn bu psixologiya, bugn qdr qorunub saxlanb:
trk dvltlrinin demk olar ki, hams oxmilltli dvltlrdir v bu, xrda milltlrin min-min illr rzind trk
dvltlrinin nzdind z milli mnini qoruyub saxlaya bilmsi, onlara qar tarixn, trklr trfindn he bir milli
diskriminasiyann olmasnn lamtidir. Bu razilrd milli zmind syanlarn, qrnlarn ba vermsin, milli
problemlrin qabarqlamasna dair tarixd el bir mhur faktn mlum olmamas, Avropann byk bir qisminin 600 il
Osmanl imperiyasnn trkibind olub, yen d z dinini, dilini itirmmsi v b. da deyiln trk kosmopololitizminin
tzahrlrindndir. Toleriantlq, yni digr milltlr, baxlara, dnc sistemlrin, mdniyytlr, mentalitetlr
v s. dzmllk prinsipi, yalnz son dvrlrd beynlxalq arenada aktuallasa da, Trk milltlrind bu hal, demk
olar ki, genetik olaraq mvcud olub;
c) Qadna hrmt: Deyiln kosmopolitik dnc trzind, trk xalqlarnn he vaxt dyimdiyi, baqalarna
uyunladrmad v daim d baqalarnda mvcudluunu qbul etmdiyi ox czi komponentlrdn biri d, qadna
spesifik mnasibtdir. Qadna qar patoloji tlbkar olan rq v qadna ylnc, zvq-sfa mnbyi kimi baxan Qrb
dnc stilindn frqli olaraq, burada btn dvrlrd qadn mslsi tamam frqli kontekstd qavranlb ki, bunun da
bir ne tzahr formas aadakdr: patoloji ailcanllq; namus mslsinin fvqlyksk dyrlndirilmsi; qadnn
cariy, qul, kniz kimi alnb-satlmas nnsinin tarixn burada mvcud olmamas; ksin, qadn azadlnn,
qhrmanlqlarnn alqlanmas, trnnm edilmsi, stimulladrlmas v bunun nticsi olaraq, trk xalqlar tarixind
oxlu qhrman qadn adlarnn qalmas; trklrin tarixn monoqonik (tkarvadl) ail formal millt olmalar v s.

Deyilnlrl brabr trk milltlrinin xarakterind mnfi kimi sciyylndiril bilck chtlr d
olmam deyil ki, bunlarn bir qismi aadaklardr:
a)

Patoloji individualizm: Bir trfdn cngavrlik v mrdlik psixologiyasnn, digr trfdns kosmopolitik dnc
trzinin zruri nticsi olan v traf dnyaya ifrat eqoistik (v ya eqo-sentrik) mnasibt klind tzahr edn bu milli
xarakter, btn dvrlrd trk milltlrind milli birlik v kollektivilik ruhunu zif edib. El bugnk gnd d hmin
psixologiyann zruri nticlrindndir ki, dnya sviyysind tkbtk idman nvlrinin (ski trk cngavrliyinin la
tzahr formalarnn) demk olar ki, ksriyytind trk xalqlarnn nmayndlri birincilik ld ed bilibdis d,
kollektiv idman nvlrinin he birind bu xalqlarn sasl frqlnmsi fakt, demk olar ki, mlum deyil (Trkiynin
futbol komandasnn v Azrbaycann Bakl olanlar [KVN] komandasnn son dvrlrdki myyn uurlar,
buradak ox az istisnalardandr). Yen d mhz hmin sbbdn, dnyann istniln lksind trk milltlrinin
kifayt qdr nmayndsi olmasna baxmayaraq, dnyann he bir lksind saylan trk (Trkiy, Azrbaycan, zbk
v s.) diasporas yoxdur3;
b) Elm laqeydlik: skndrin, Sezarn v b. yrlrinin hr addm bard hl z dvrnd qalaq-qalaq kitablar
yazlbsa, Sakit okeandan Atlantik okeanna qdr bir razid qazandqlar qlblr bard trk xalqlar llrin qlm
gtrb bir cml bel yazmayblar. V buna gr d, bugnk gnd z qdim tarixlrini onun-bunun mnblrin
sasn yrnir, msllrin tarixi sndlr zr mzakir olunduu mtbr mclislrd is dili qsa qalrlar. Ermni
kimi bdxahlarsa, bundan istifad edib, onlarn razisind yaayan btn qdim xalqlarn, o cmldn, rmnlrin,
albanlarn v b. yaz nmunlrini z adna xr. nki trklr mr-billah yaz yazma xolamayblar, o ki qald,
yeni eradan vvl ola. Yazmaa balayblarsa da bu, islamn tsiri il, ox sonralar mcburi ba verib ki, indi tarixi
23

c)

sndin olmamas, bir ox dairlrd btvlkd tarixin olmamas kimi yozulur.

Trk xalqlarnda elm qar bu antipatiya v ya bel deyils, laqeyd mnasibt sonrak dvrlrd d mvcud olub
v bugnk gn qdr d yaamaqdadr. Bu da milli psixologiyann bu qdr tarixi vaxt rzind v bu qdr tarixi
hcumlar, tsirlr qarsnda he bir sasl transformasiyaya uraya bilmmsinin nmunsidir. Bu qdr oxsayl
olmalarna baxmayaraq, onlarn razisind tarixn el bir tannm alimin, elm-mdniyyt xadiminin yetimmsi,
yetis d bunun mhacirtd, yni trk dvltlrindn xaricd ba vermsi, z razilrind tk-tk yetinlrins
lnc klgd qalb, ayaqlar altnda tapdanmas, etirafnnsa mcburi ba vermsi, yni baqalarnn ona hrmt
etdiyini grb, ox sonra z vtnind qbul edilmsi deyiln psixologiyann tzahrlrindndir (o cmldn, konkret
olaraq Azrbaycan timsalnda: bu milltin salnda z Fzulisinin salamn rvt deyildir dey almamas, Sabir,
Vahid kimi diblrini vrmldib ldrmsi, Cavid, Mfiq kimi diblrini z li il glllmsi v dyrini ox sonra
baa db, ox-ox sonra onlara qzldan heykl ucaltmas bu qbildndir);
Siyast laqeydlik: nsanlar btldirn, avtoritar Misir sivilizasiyas, brilikl ilahilik arasnda qti sdd qoyan, daha
masir v daha demokratik xaprst (xristian) sivilizasiyas il kontaktda rqabt davam gtirmyib tnzzl etdiyi
kimi, Trk milltlrinin hegemon dnyvi mvqeyinin d sonu, siyast deyiln anlamn meydana glmsi v trklrin
onu zlrinin cngavrlik prinsiplri il bir araya sdra bilmdiyi dvrdn etibarn balamaa balad. Mhz hmin
dvrlrdn etibarn, bu xalqlarn Mn Qazandan dnmrm!, Mn sevgilimdn dnmrm! v s. qidsi il
yaayan r beyrklrinin gncliyi sirlikd keib, xandan sonra da bana mud rplb, el gnc ikn mrlri
yarmq ksilmy baland; tfng v siyasti igid yaradrmayan, bir nrsi il dalar silklyn korolularn
hanssa kel hmzlr li-qolu bal vziyytd bir knc atmaa balad v s. zs, mhz btn bu sbblr gr, o
vaxtdan bri dn-dn z qonuluundak kel hmzlrin toruna dar oldu. El mhz hmin sbbdn, bu milltlr
bugnk gnd d, z rhbrlrinin hanssa diplomatik manevrlrini, onlarn z hisslrini diplomatlara xas mhartl
gizltmlrini, stiralt deyimlrini v s. he vd qavraya bilmir, qavrasa da buna patoloji allergiya il reaksiya verir,
bunlar bugnk dnyada oxdan brqrar olan diplomatik etiket, siyasi normalar v s. meyar il yox, znn ski
cngavrlik, kiilik, szbtvlk, olduun kimi grnmk v s. meyarlar il lb qiymtlndirir.

Yekunda bir daha qeyd edirik ki, trk milltlrinin psixologiyas il bal btn bu deyilnlr bizim
subyektiv mlahizlrimiz idi v hr hans obyektiv, ciddi tdqiqata saslanan eksperimental ntic kimi qbul
etmmli;
Ermnilrin milli psixologiyasnsa mxtsr formada bel xarakteriz etmk olar ki, sadalanan trklr xas lamt v
xsusiyytlrin hamsnn tam kild ksi onlara xasdr. lkin mrhld sgndr imperiyasnn yerind formalaan
yaltlrin birind rhbri trk srkrdsi Arta olan rmnzmind milli azlqlardan v ya sir kaloniyalarndan biri
kimi mvcud olan v Hay|k|lar adlanan hazrk ermnilr, sonrak dvrlrd qonu razilrd el yaadqlar lknin
ad il d adlandrlaraq rmnlilr, rmnilr v s. kimi tanndlar. Sonradan Arta dvltinin squtundan sonra da bu
ad qoruyub saxlayaraq onu bir nv zlldirdilr. Bununla bel, he vaxt xsusi dvlt klind mvcud olmayblar
ki, bunu da onlarn tarixd he bir dvlt atributlarnn (pul, gerb v s.-in) qalmamas fakt da isbatlayr. Yalnz XIXXX srlrd Osmanl imperiyasn daxildn paralamaq istyn qonu dvltlrin plan v dstyi saysind trk
dvltlrinin dz gbyinin ortasnda tarixd ilk ermni dvlti yaradld ki, sonradan da Trkiyy leyh olan hr
yeni dvlt (XIX srd ingilislr, XX srd ruslar v b.) bu ermni kartn oyundan xmaa qoymayb, nvb il dndn oyuna daxil etdi. Mvcudluunun missiyasndan asl olduunu, missiyasnn is Trkiyni aradan gtrmkd
byk dvltlr alt olmaq olduunu drk edn ermni xalq is lmyib sa qalmaq n bu Killer vzifsi il
razlamaq mcburiyytind qald v insafn d vzifsinin hdsindn layiqinc gldi. stlik d, btn bu tarixipsixoloji proseslrin saysind bu milltin beyni davaml olaraq planl kild anti-trk hval-ruhiyysin kklndirildi,
hansnn ki, ar-acsn Azrbaycan v Trkiy hl d kmkddir 4.
Bu milltin milli uru trklrin sir kaloniyalarnda formaladndan, bugnk gnd d onlarda kaloniyal
dnc sistemi patoloji sviyyddir. Onlarda sntkarln (sirlik pesinin) geni yaylmas, patoloji kollektivilik,
zg milltlr, mdniyytlr, dinlr qar dzmszlk v s. bu mndn qidalanr. Trk cngavrliyi qarsnda
gcszlk tarixn onlarda natamamlq kompleksi kimi patoloji hiylgrlik, yaltaqlq psixologiyas meydana xarb.
Kaloniyal tbq kimi trklrin onlarn qadn v qzlarndan lazm olanda he bir icaz istmdn gtrb istifad
etmsi, getdikc onlarda bu msl il barmaq psixologiyas formaladrb v onlar n namus mslsinin arxa
plana kemsi il nticlnib. stlik d ki, qadn onlarda z milli v ya xsi maraqlarn hyata keirmk n bir alt
yerind qavranlmaa balanb (Yeri glmikn, z dvrnd Engels d fahiliyin tarixinin mhz Ermnistandan
balad versiyasn sylmidi).

I.2.3.5. Bio sosial ontogenez motivlr

I.2.3.5.1. Komplekslr
Yuxarda qeyd edilmidi ki, xsiyytin formalamasnda rolu olan ontogenez faktorlardan daha birisi biososial faktorlardr. Bio-sosial faktorlar insann fiziki, psixi v sosial individuallnn traf insanlarla
mnasibtd dourduu sosial disharmoniyalarla laqdardr.
Hr bir ks mrkkb bioloji xsusiyytlrl onlardan he d az mrkkb olmayan tbii-sosial faktorlar
klfinin mrkkb bir formada kombinasiyasndan ibartdir. Bu arpazlamada hddn artq ox tsadfd ola
bilir ki, individ znn sonrak hyatnda daxil olaca ayr-ayr insan qruplarnn, kollektivlrinin mumi
standartlar il uyun glmyn bir sra bioloji, sosial lamtlr, xsusiyytlr malik olmu olsun. Ms.,
ikstlik, yetimlik v s. bunun patoloji variantlarndandr. Bu defekt onun yaamaq urunda mbariz aparma
imkanlarn mhdudladraraq, psixikasn ekstremal grginlikl ilmy vadar edir. Bu grginliks individin z
psixikasnn xsusiyytlrindn asl olaraq bir ne variantda nticlr gstr bilr.
deal variantnda bu grginlik, konkret bir sferadak defektin hr hanssa formadasa kompensasiya
olunmasn tlb edrk bir baqa sferada fvqlinkiaf trtmkl nticlnir. Nmun n, ms., fiziki
ikstlik, o cmldn, bu kateqoriyadan Adlerin ox tez-tez nmun gstrdiyi crtdanboyluluq insan yaamaq
urunda apard mbarizd mtmadi olaraq problemlrl zldirib, onu tinliklr saldndan, bu, onu z
almind unikal znmdafi strategiyas ilyib hazrlamaa vadar edir, onun psixikasnn pxtlmsin,
24

plastiklmsin, istniln ekstremal grginliy qar davamllnn artmasna gtirib xarr; Yaxud psixi
ikstlik traf dnya v insanlarla nsiyyti tinldirdiyindn, individin zn qapanmasna, onu drk edib,
qbul edn ideal dnyan z xyallarnda v ya yaradclnda realladrmasna, birbaa nsiyytd onu
qavramayan, qbul etmyn traf dnya il dolays metodlarla, yni znn v onlarn yaradclq mhsullar
vasitsil nsiyyt saxlamas vrdilrin yiylnmsin gtirib xarr ki, bu da dahilrin bir oxunun psixi
xst kateqoriyasna aid olmasnn balca sbbidir; Yaxud sosial ikstlik nvlrindn olan yetimlik bir
trfdn individi ox erkn yalarndan sosial mnasibtlr daxil olmaa vadar edir v onun ox tez vaxtdan
znifad, zntsdiq strategiyasna yiylnmsin sbb olur. Digr trfdn, ksr uaqlar zn yalnz z
valideynlrini tqlid obyekti, ideal seib, z davran v dnc stillrini onun nmunsi timsalnda
formaladrdndan, ksr valideynlrins orta sviyyli, qeyri-yaradc xslr olmalar sbbindn, uan
zn onu tqlid obyekti, ideal semsi onun da orta sviyyli bir xsiyyt kimi formalamasna gtirib xarr.
Bu sbbdn, valideyni ox erkn yandan itirmk, ua tqlid obyekti yerind z canl valideynini sas
gtrmkdn mhrum edir v tqlid n onu, ya digr hanssa bir baqa ideal qhrman axtarna vadar edir,
ya da onun z uaq tsvvrnd idealladraraq ideal qhrmana evirdiyi ideal valideyn obrazn zn tqlid
obyekti semsin gtirib xarr v s.
Bir szl, daxili v ya xarici baryerlrin mvcudluu raitind adaptasiya myyn mdafi
mexanizmlrinin kmkliyi il hyata keir ki, btn bunlar da, n son halda xarakterin keyfiyytin
transformasiya olunur (Adler konsepsiyas bizim variantn mhz bu bndind fraqment kimi x edir). Dahilrin
bir oxunun fiziki qsurlu, psixi xst v ya yetim olmas faktnn balca sbbi d budur. Lakin insan hr hans
baxmdansa ikst olub, lakin z kimi ikstlrin kollektivind yaasayd, bu onda he bir natamamlq
kompleksi dourmazd.
I.2.3.5.2. Biogen faktorlar
Bununla bel, Adlerin versiyasndan frqli olaraq, defekt he d hmi qeyd-rtsiz olaraq bir baqa
sferann fvqlinkiaf il nticlnmir. Burada hr eyi psixikann xsusiyytlri hll edir. Anomaliya o zaman
fvqlkompensasiya dourur ki, psixikann buna real imkanlar atr. ks halda, grginliy tab gtirmyn
psixikalar bundan hmilik zd alaraq ikst olurlar ki, tibbi dbiyyatda da bunlar ruhi xstlik kimi
definisiya edilir. Bu baxmdan, traf dnyann (qrupun, kollektivin, cmiyytin...) dikt etdiyi standartlar znn
fiziki v ya psixi mhdudluu ucbatndan he cr qbul ed bilmyn, ona adaptasiya olma bacarmayan
xslr, sasn yoldan birini tuturlar:
1) Ya zn mhv edir, yni intihar edirlr;
2) Ya traf dnya il kontakt faktn mhv edir, yni ondan tcrid olurlar;
3) Ya da traf dnya faktnn zn mhv etmk yolunu tutur, yni onu z standartlarna uyunladrmaa alrlar.
Yaradc faliyyt bu son haln nticlrindndir.

Lakin bu yol arasndak seim d zbana, xaotik olaraq ba vermir. ndivid o zaman traf dnyadan
tcridilik yolunu seir ki, onun digr sosial, fiziki, psixoloji parametrlri ona kimsdn v ya konkret olaraq bu
cmiyytdn, qrupdan asl olmadan mstqil yaamaq imkan verir. ndivid o zaman intihar edir, n zaman ki,
onun hmin parametrlri ona mstqil yaamaq imkan vermir. Bu parametrlr kifayt qdr dayanql olduqda
is frd qeyd-rtsiz olaraq nc yolu seir. Btn bunlarsa psixoloji proseslrin he d mumi tbit
qanunlarndan istisna hal olmayb, tam kild proqnozladrla bilinn hal olduunu gstrir.

II .

KFYYAT: nsanlarn fikirlrini nec oxumal, onlar nec

tanmal

Kfiyyat rqibin zif v gcl chtlrini akara xarmaq n zruri olan mrhldir. Bu zif chtlr ona haradan
zrb vurma bilmk n, gcl chtlr is onun sizi hmin sahlr kib aparmasna, dy hmin meydanlara
keirmsin imkan vermmk n grkdir. Rqibin zif chtlrin aiddir: onun problemlri, arzular, istklri,
25

tmnnalar, tlbatlar, ziz bildiyi eylr v xslr, motiv v mqsdlri, v s. Onun gcl chtlrin aiddir laqlri,
imkanlar, mtxssis olduu bilik sahlri, v s. Dnmk biliklrl mliyyat apara bilmk demkdir. Siz situasiyadan
dzgn x yolu tapmaq v vziyyti z xeyriniz hll ed bilmk n rqibiniz bard btn zruri informasiyaya malik
olmalsnz. Problemi dzgn hll ed bilmk n, onu trdn situasiyaya dzgn diaqnoz qoya bilmk lazmdr.
nsiyytin kfiyyat mrhlsi rqibin hmin bu psixoloji mayinsini nzrd tutur.
II.1. XSIYYTIN PSIXOLOJI PORTRETI

II.1.1. XSIYYTIN INDIVIDUAL XARAKTERISTIKALARI

(KONKRET
(KONKRET FRDLR XAS OLAN PSIXI LAMTLR)
LAMTLR)

Konkret olaraq, insann traf alm alandrd, gndrdiyi cmi informasiyalar, siqnallar formasna gr
jest ad altnda drd kateqoriyada qrupladrmaq mmkndr:
1)
2)
3)
4)

somatik;
psixomotor;
koqnitiv;
evokativ.

Bunlardan birincisi insann znn v ya ayr-ayr zvlrinin faliyytind, davrannda ks olunan

ideomotor hrkt v sslri (artikulyasiyalar), ikincisi tfkkrnn, buna mvafiq olaraq is nitq v
davrannn srtini, ncs tfkkr proseslrinin formasn v nhayt, drdncs tfkkrn
mzmununu hat edir. Mhz bunlar da xsiyytin dinamik baxmdan olan xarakteristikalarn tkil edir. Bu
xarakteristikalar aadaklardr:
II.1.1.1. xsiyytin fizioloji (vital) xarakteristikas
Bu kateqoriyaya aiddir:
a)

Vizual parametrlr, baqa szl, grm hissiyyat vasitsil fiksiya oluna biln parametrlr. Ms., forma, rng, hrkt,
a v s. kimi. Konkret olaraq insann bu kateqoriyadan traf dnyaya yayd informasiyalara aiddir:
fiziki sima yni fizionomiya, qvv, kklk, boyun uzunluu, ya v s. kimi chtlr;
zahiri grkm yni paltar, sa dzm, kosmetika, tatuirovka v s.;
mxtlif ifadli hrktlr yni (1) mimika, (2) pantomimika-jestikulyasiya, (3) vokal mimika: poza, manera,
yeri, duru, distansiya, yerlm qaydas, grlrin interval, gzqrpma, v s.;
b) Audial (vokal) parametrlr, baqa szl, eitm hissiyyat vasitsil fiksiya oluna biln parametrlr. Ms., musiqi, gy
gurultusu, ay rlts v s. nsann bu kateqoriyadan traf dnyaya yayd informasiyalara aiddir:
akustik sima: buraya aiddir ssin amplitudas, tembri, tonall kimi xsusiyytlr;
paralinqvistik elementlr: buraya aiddir temp, ton, ucalq, intonasiya, tlffz, grginlik, uzlama v s. kimi nitq
alarlar;
ekstralinqvistik elementlr: buraya aiddir pauza, nfsalma, alama, glm, skrm v s. kimi vokal
diverigensiyalar;
c) Daktil (taktil) parametrlr, baqa szl, toxunma (lamis hissiyyat) vasitsil fiksiya oluna biln parametrlr (Bu v
bundan sonrak kanallarnn mlumat obyekti olan jestlr nsiyyt aktnda o qdr d byk rol oynamadndan,
burada onlara xsusi yer ayrlmr v diqqt, sasn yuxardak iki dominant informasiya mnbyi zrind
cmldirilir).
d) Parfmer parametrlr, baqa szl, iybilm hissiyyat vasitsil fiksiya oluna biln parametrlr;
e) Dequstral parametrlr, baqa szl, dadbilm hissiyyat vasitsil fiksiya oluna biln parametrlr;
f) Digr kmki hissiyyatlarla laqdar parametrlr: Ms., hrart, ki, v s.;

II.1.1.2. xsiyytin emosional (psixomotor) xarakteristikas.

Bu kateqoriyaya aiddir:
a)

Hissi davran: emosiyalarn dayanqllq trzi, o cmldn, z emosiyalarn tez bruz vermk (tez sevinib, tez
kdrlnmk, tez alayb, tez glmk, tez heyrtlnmk, tez qzblnmk v s.), yoxsa bunlar daim nzartd saxlaya
bilmk;
b) ntellektin tempi: tfkkrnn, o cmldn, onun tzahr olan davran v nitqinin srti, tempi, reaktivlik drcsi;

II.1.1.3. xsiyytin intellektual (koqnitiv) xarakteristikas.

Bu kateqoriyaya aiddir:
a)

Rasionalizm, o cmldn, beyinin assosiativ qabiliyyti, mumi-xsusi, sbb-ntic arasnda laqni gr bilmk
qabiliyyti, xarlan nticlrin ehtimallq faizi, motivlrinin subyektiv-obyektivlik drcsi;
b) Erudisiya potensial; Yni, mlumatllq, kompetensiya, dnyagr v s.

II.1.1.4. xsiyytin iradi (evokativ) xarakteristikas.

Bu kateqoriyaya aiddir:
a)

mqsd v motivlri se bilmk qabiliyyti;

26

b) motivlrin defisiti v ya izafiliyi raitind fall tnzimly bilmk qabiliyyti;

c) psixi proseslri yerin yetiriln faliyyt nvn uyun tkil ed bilmk qabiliyyti;
d) mqsdin ld olunmas yolunda ortaya xan manelrin df edilmsi n fiziki v psixi imkanlar sfrbr ed
bilmk qabiliyyti v s.

Bu drd sfera insan ryinin, beyninin bir nv gzgs, displeyi, illminatoru, ekrandr. Hr bir insann
psixi portreti mhz bunlarn ayr-ayrlqda bir-biri il nec kombinasiya olmas il myynlir. Onlarn hr
birindki elementar bel dyiiklik insan psixikasnda gedn proseslrl laqdardr, onlarn ifadsi, inikasdr.
nsanlarn ryind saxlad, gizltmk istdiyi, illrl amad istniln fikrini aq bir kitab kimi oxumaq,
qlbind yaatd hisslrini duymaq, gizli dnyasn qar-qar gzmk onlarn sinxronik sulla tdqiqi
vasitsil hyata keirilir ki, bu da z nvbsind mhz indikator, ossilloqraf, barometr v s. adlandrla bilck
hmin bu drd sferann kodlarn deifr, detekt, interpretasiya ed bilmk hesabna mmkn olur. Bunun n
is, deyildiyi kimi, hmin bu sferalarn bir sra qanunauyunluqlarn bilmk zruridir ki, aada mhz bu
qanunauyunluqlar bard shbt alr.

II.1.2. XSIYYTIN RELYATIVISTIK XARAKTERISTIKALARI

Relyativistik dedikd burada mtlq yox nisbi, yni hanssa mqayisd v ya meyar baxmndan olan
parametrlri nzrd tutulur.
Yqin ki, dahi mtfkkir Mhmmd Fzulinin z dvrnd nec bir acnacaql tale yaadn bilmyn
azrbaycanl taplmaz htta mrnn sonlarnda ona ksiln tqad bel ala bilmmsi fakt orta mktb
drsliyindn hr bir azrbaycanlya yax mlumdur.
Lakin bu, dahilrin z dvrnd ayaq altnda tapdanmasna dair yegan haldrm?
Br tarixi bu kimi faktlarla doludur: grkmli air Dante srgnd yaayb yaradb v orada da mrn
baa vurub; V.N.Rentgen (1845-1923) v J.B.Lamark, Alman bstkar ohan Sebastyan Bax (1685-1750) v b.
ehtiyac v tnhalq iind lmlr; Spinoza mrnn sonunacan yonan, Molyer divarrnglyn ilyib
v s. Bu siyahn kifayt qdr uzatmaq olar. Lakin bu hl mslnin hams deyil. Bs he bir lyaqti olmayan
insanlarn ox vaxt zirvlri ykslib, insanlar trfindn bir bt kimi qavranlmasnn sbbi ndir? hanslarn
ki, bu cr yksk mnasibt layiq olmadqlar ox-ox sonralar z xb. nsanlarn dyrlndirilmsind
bunca subyektivlik ndndir?
Ry v zvq etalon yoxdur. Biz yuxarda hr bir ksin malik ola bilcyi mmkn parametrlri sadaladq.
Lakin bu parametrlrdn hansnn yax, hansnn pis olduunun myyn etmy hllik he bir meyar
taplmayb. Ayr-ayr vaxtlarda buna chd olunubdusa da, n axrda bu chdlrin hams iflasla nticlnib
avropallarn gzlliyi xtkel lb qiymtlndirmsi kimi (gzllik standartlar nzrd tutulur).
Dahi yksk bioloji potensial bunun sosial sferada realiz olub-olmamasndan, xsiyyts (tarixi
xsiyyt) yksk sosial statusu bioloji potensialnn olub-olmamasndan tcrid formada qbul ediln frddir.
xsiyytlr yax uydurulmu miflrdirlr v onlarn taleyind sosial smt klklrinin rolu, btn hallarda
bioloji faktorlardan daha oxdur. Mhz hmin bu klklri mqsdli idar ed bilmk liderlrin (ulduzlarn,
qhrmanlarn...) taleyini, ktllrins seim v qrarn planl idar ed bilmy brabrdir. Hr ksin bioloji
Eqo-Mninin sosial proyeksiyas is oxsayl subyektiv faktorlarn prizmasndan kerk formaladndan,
bu arada insanlarn dyrlr kalasndak yerini myynldirib, tarix kimlris qzl, kimlris qara xtl
yazman meyar da itir. Tarixn ne-ne nhng ktllrin illziyalara uyaraq mhv olmasnn, ne-ne
dyrli xsiyytlrins ayaqlar altnda qalaraq tapdanmasnn, vzind zirvlr ox vaxt frldaqlarn
ykslmsinin mexanizmi mhz bu nanslarla laqdardr...
Bir szl, insan ifrat drcd gzl, all, gcl v s. ola bilr. Lakin ddy kollektivd, cmiyytd
hazrk vaxtda hans meyarlarn stn bilinmsindn, hans insani keyfiyytlrin daha ox dyrlndirilmsindn
asl olaraq, bu sadalanan keyfiyytlr malik xslr d, ox clz grn bilr. ksin, baqa yerlrd ayaq
altnda tapdanan birisi, burada nfuz, hrmt sahibi ola bilr. Nec ki, bugnk dnya sasn mhz bu prinsip
zrind qurulub.

II.2. XSIYYTIN TDQIQ SULLARI

Bellikl, individlrin psixi vziyytinin dinamikasn rtlndirn cmi psixi komponentlr bard bu qdr.
nsann istniln faliyyti mhz bu faktorlarn birg tsiri altnda, onlarn kombinasiyasnda meydana xr v
istr ayrca frdlrin, istrs d nhng ktllrin psixoloji idariliyi d, sadalanan hmin bu faktorlara mxtlif
27

metodlarla mdaxil hesabna mmkn olur. Bu baxmdan, davran v dnclrin idariliyin aid hr hans
bir konsepsiyada motivlr yerind yegan olaraq Freydin dediyi hmin irrasional hvslr ansambln, yaxud
Adlerin dediyi hmin defekti vzlmk mramn v ya Olportun dediyi individual xsusiyytlri v s. ayrayrlqda sas gtrmk, tbii olaraq birtrfliliy v mhdudlua gtirib xarard, bu konsepsiyann
universallna v ilkliyin ciddi ngl trdrdi. Hqiqt, deyildiyi kimi, bunlarn mxrcind v ya
kombinasiyasndadr ki, yuxarda biz bu mxrclrdn birini tapmaa chd etdik. V z konsepsiyamz da
hmin bu inteqral baza zrind quracaq.
Kims tsir halnda dzgn taktika se bilmyin n zruri rtlrindn biri onun hmin ontogenez v
filogenezini, baqa szl, kimliyini, onun psixikasnn mumi xsusiyytlrini, verilmi andak dyiikliklrini,
xasiyytini, mumi tlbatlarn, maraqlarn, ehtiyaclarn, tmnnalarn v s., ktlnin idariliyi hal ns
ktl irisind hans hisslrin, mramlarn stnlk tkil etdiyini dqiq bilmkdir. Bunlarsz qarmaqarq
mnasibtlr labirintind dzgn oriyentasiya ld etmk, ktlnin v ya ayrca frdin ry v baxlarn lazmi
istiqamt ynltmk n smrli i apara bilmk qeyri-mmkndr. Bu sbbdn, ilk olaraq trf-mqabilin
deyiln baxmdan olan parametrlrini tyin etmk qaydalar bard:
nsiyyt zaman dzgn taktika se bilmk iinin trkib hisssi olan bu mslni mxtlif konkretlik
sviyysind, sasn yolla hll etmk mmkndr:
1) Cmi insanlara xas olan mumi psixi lamtlri trf-mqabil d aid etmkl mumi formada;
2) Mnsub olduu irq, irs, cins, sinf, din, millt v s. xas olan mumi chtlri ona da aid etmkl xsusi formada;
3) Konkret olaraq onun z psixi konturlarn myyn etmkl frdi formada.

Aada bunlarn hr biri bard nisbtn trafl mlumat verilir.

II.2.1. DIAXRONIK TDQIQ SULU

mumi sinif sasndan ayrca frd bard ntic xarmaq mumi oriyentasiya n, tqribi proqnoz
baxmndan hmiyyt ksb ets d, hr halda, dqiq proqnoz n mtlq frdin znn individual chtlri,
spesifik xsusiyytlri v s. akar edilib nzr alnmaldr. Burada artq n psixoloji alqoritm olan stereotiplr,
n irqi, irsi, cinsi, dini, milli v s. ablonlar, n transferlr kara glmir. Burada oxarlqlar, mumiliklr deyil,
frqlr v unikallqlar prinsipial mahiyyt ksb edir. ndividi ktldn, mumidn ayran, sen bu xsusiyytlri
(appersepsiyalar) tapb z xarmadan, istniln eni-yoxuda nsiyyti normal yola ver bilmk v trfdan
individual dnyasnn astanasndan o yana kemk qeyri-mmkndr.
nsann mqsdynl psixi vziyytinin formalamasnn birinci rti onun uzunmddtli yaddanda bu
rait uyun vziyytin enqramnn mvcudluudur. kinci rt onun znn individual psixi parametrlri v
bu parametrlrin z aralarnda qarlql rabitsidir. Psixikann sas komponentlri bu mqamda afferent sintez
prosesini rtlndirn sistemyaradc faktor funksiyasnda x edir. stniln biosistem traf dnyaya
uyunlamaq faliyytind znn daxili proseslrini analiz edib, bunlara uyun olaraq hans qrar qbul etmk
lazm olduunu z-z n myyn edir. Mhz buna gr d, qar trfin reaksiyalarn proqnozladra
bilmk n onun daxili almini yrnmk zruri rtdir.
Prinsip baxmndan, dnyada mvcud olan cmi tdqiqat sullarn iki kateqoriyaya ayrmaq mmkndr:
diaxronik v sinxronik metodlar. Bunlardan birincisi kemi, ikincisi is bugn aid faktlar yrnmkl
aparlan aradrma suludur. stniln individi yrnmyin metodlar da bu tsnifata tabedir. Kimis onun xsi
iin, anket v kartoteka gstricilrin, xatir dftrin, khn mktublarna, yazmalarna v s. sasn
yrnmk mhz diaxronik tdqiqata nmunlrdndir. Sinxronik tdqiqata is biz bugnl laqdar faktlarn
yrnilmsi prosedurasn aid edirik ki, bunu da mahid v eksperiment olmaqla iki qrupa ayrrq (diaxroniya
v sinxroniya terminlrini linqvistikadan xz etmiik). ndividlrin bu ikinci metodla tdqiqi psixologiyann sas
problemlrindn olduuna gr, burada ona xsusi yer ayrrq.

II.2.2. SINXRONIK TDQIQ SULU

II.2.2.1. Mahid
Yuxarda diaxronik tdqiqatn bir ne nv sadaland: xsi ilr, kartoteka gstricilrin, xatir
dftrin, khn mktublara, yazmalara v s. sasn aparlan aradrma. Sinxronik tdqiqatnsa, sasn iki nv
mvcuddur: Mahid v eksperiment. Bunlardan birincisi bilavasit, ikincisi is, dolays tdqiqat suludur.
Gndlik nsiyytd insanlarn bir-birinin daxili dnyasna nfuz etmk n istifad etdiklri oxsayl fndlr
d mhz izah ediln bu iki variantn ayr-ayr nvmxtlifliyindn ibartdir.
Mahid dedikd gz nn ilk nvbd grm vasitsil aparlan tdqiqat glir. Lakin nzr alnsa ki,
insann traf almdn informasiya almas onun be sas v iyirmiy yaxn kmki hiss kanallar vasitsi il ba
verir, o zaman grmnin insan hyatnda rolunun yz faizli xarakter damadn drk etmk mmkndr v
28

burada digr hissiyyatlarn da rolu drhal nzr arpasdr.

mumi halda, traf dnyada ba vern hr bir dyiiklik dildir, hr bir titryi z mnasna malikdir. Sadc
olaraq, onlarn ifrsini aa bilmk vacibdir. Nyin ny gr ba verdiyini bildikdn sonra is traf dnyan bir
kitab kimi oxumaq, tbit sn dey mracit etmk mmkndr. Qocalar qu v heyvanlarn, cc v otlarn
davranndan havann nec olaca bard ntic xarr, hkimlr simptomlara sasn xstliyin gediini
proqnozladrrlar. nki onlar tbitin jest dilini adi insanlarn danq dilindki formaya trcm etmyi
yrniblr. Adi insan da tbitin bir parasdr v onun btn lamtlrini znd gzdirib, hr an daxilindki
btn dyiikliklr bard trafa sonsuz sayda informasiyalar gndrir. traf insanlarsa bunlardan yalnz ox czi
birini danq dili il dediklrini qavrayb, drk edirlr. z d, htta bu dill ifad olunan mnalardan da
hamsn yox. Bel ki, nitqin forma v mzmunundak emosional alarlar, demk olar ki, ksr adamlar
trfindn qavranlmam qalr v dill deyilnlrin doru, yoxsa yalan, smimi, yoxsa qeyri-smimi v s.
olduunu ayrd etmy onlarn konkret he bir vasitsi olmur. Jest, mimika, poza v s.-in mnasn oxumaq
barsind is he danmaa dymz. nsanlarn daxili almin sinxronik tdqiqat vasitsil mdaxil mhz bu
alternativ dillrl ilmk msllrini hat edir.
Aada bu yolla insanlarn daxilind gedn bir sra psixi proseslri akar etmyin nmunlri sadalanr:
Bunlar insann psixi sferasnda cryan edn proseslrin myyn qismini izlmy imkan vern balca
zahiri lamtlr (indikatorlar) idi. Bunlardan lav, mxtlif assosiativ reaksiyalar, ehtiyatsz deyimlr
(amalar), sayqlamalar, mntiqsizliklr, ayr-ayr intonasiya v rftar mimikalar, beyin biocryanlarnda,
drinin elektrik mqavimtind, orqanizmin damar reaksiyalarnda, zllrin titryiind v b.-da ba vern
dyiikliklr d, insann fikir apparatna mdaxil etmy imkan vern vasitlrdndir.
Gstriln lamtlr trf-mqabilin fikirlrinin mcrasn myynldirmk n bir indikatordur ki,
onlarn vasitsil onu lazmi diapazona kklmk v ondan knara xmaa qoymamaq mmkndr: trfmqabil siz maraqla, yoxsa xala xtrin qalmasn qulaq asr, onu hans mvzu maraqlandrr, ny meyl edir,
dediklri smimidirmi v s.? gr maraqsz qulaq asrsa, demli, ns yerind deyil v mvzunu tez-tez
dyimkl indikatorlarn qrmz inn yand mqam axtarb tapmaq olar v bununla da, daim onun
ryinin sar simindn vurma yrncksiniz. Bu, eynil tz tan olanlarn bir-birind zlrin qar maraq
oyada bilmsi n, eynil yol-yoldalarnn hmshbti bezdirmmsi n, eynil mclisd mclisin ruhunu
tuta bilmk n, eynil mllimin tlb v agirdlrin ryin yola tapa bilmsi n, eynil, msahiblrin birbirinin smimi, yoxsa qeyri-smimi olduunu myyn ed bilmlri n, kimis ram edrkn ona syan,
qiyam, inciklik ans vermmk n v eynil d, khn tanlarn bir-birinin ryini oxuya bilmlri,
drdlrin rik ola bilmlri, baa dn dost olduqlarn nmayi etdir bilmlri v s. n hmiyytlidir.
II.2.2.2. Eksperiment
nsann daxili almini mxtlif situasiya v mnasibtlr z xarr. Mhz, bu halnda insann psixi tarazlq
hal pozulur v o, debilliyin, infantilliyin, dliliyin hdudlarnda lngrlmy balayr. Lakin bs, gr insan
xoa-xoluqla, tbii surtd bel hala dmrs, onda n etmli? Gzlmlimi ki, n zaman yaz glr, onda da
yonca bitr?.
nsann eksperiment vasitsil tdqiqi, mhz bel mqamlarda situasiyan sni surtd yaratmaq
(modelldirib), trfda brk-boa, k-evir salmaqla onun bard hanssa ntic xarmaq mslsini
hat edir. Eksperiment zaman eksperimentin nticsin tsir gstr bilck btn digr dyinlr v rtlr
aradan qaldrlmal v ya el edilmlidir ki, onlar axra qdr sabit sviyyd qalsn.
nsan nisbtn yaxndan tanmaq n on illrl vaxt lazmdr. Yalnz bu mddtd mxtlif situasiya v
mnasibtlr onun daxili almini amaa v xasiyytinin incliklrini z xarmaa imkan verr. Bundan sonra
is. istniln halda proqnozladrmaq mmkn olur ki, kimdn nyi gzlmk olar v kim hans rftar xo
gedib-getmir. Bu qdr mddts, grndy kimi, olduqca byk limitdir v yax olard ki, hr ey cmisi bir
ne gnd, htta bir ne saatda hll olunayd. llxsus da ki, on illrl tandn bir adamla laqdar bel, hl
hr ey tam aydnlamr v onun sizdn gizltdiyi n qdr sirlri, zifliklri, istklri ola bilir. Btn bunlar z
xarmaq, z d ox tez mddtd z xarmaq ns hqiqi qlb mhndisi olmaq lazmdr. Bu hissd
shbt, mhz bu mqsd xidmt edn bzi fndlrdn gedck.
Aada bu kateqoriyadan olan yeddi vasit sadalanr, hans ki, onlarn bir oxu psixoanalitika n d yeni
olduundan, eyni zamanda, tbabtd d maraql ola bilr:
II.2.2.2.1. Srbst assosiasiya metodu
Psixoanalitikann balca altlrindn olan bu fnd, adi nsiyyt zaman da, trf-mqabilin daxili dnyasna
nfuz ed bilmk n la vasitdir. Burada, chd edilir ki, trf-mqabil z dandqlarna maksimum alud
olsun v bununla da, hisslri, fikirlri zrind nzarti ldn buraxsn, zn unutsun, ehtiyat yaddan xarsn.
Bu zaman, srbst assosiasiya deyiln prinsip uyun olaraq, beyind talt oxar bir hal yaranr, fikirlrin
29

axn zncirvari reaksiya v ya domino effekti deyiln akt trfindn stimulladrlr, sz-sz kr
prinsipin uyun olaraq hr yeni fikir yaddadan zn uyun digr fikirlri qurcalayb z xarr belc,
fikirlrin eskalasiyas fasilsiz olaraq tnzimlnir.
Mexanizm baxmndan bu metod autohipnoz halnn bir variasiyasdr. Burada diqqtin tutulub saxlanlmas
n, hipnozdak kimi, hanssa bir parlaq krcikdn v ya dymcikdn deyil, trf-mqabilin z
shbtlrindn istifad olunur. Fnd v vasitlr baxmndansa, bu hal hipnozla qismn ksiir. Bel ki, burada
da sas mqsd, trf-mqabilin psixikasn relaksasiya halna gtirmkdir. Lakin mzmun deyil, forma
baxmndan burada ciddi frqlr mvcuddur, nki hipnozun z, srbst assosiasiya halnnsa z vasitlri var.
nsan bel hala gtirmyin bzi primitiv sullar hl z dvrnd freydizm v sonradan onun bazasnda
yaranan psixodinamik psixoterapiya trfindn myynldirils d, bu gn onlar daha da dolunladrb
mumildirmk mmkndr, o cmldn:
a) nsan bel hala gtirmyin BRNC RT he vd onun fikirlrini ksmmkdir. Dand mvzu sizin n
maraqsz, mnasz, azinandrc, cfng, darxdrc, sviyysiz, thqiramiz v s. grn bilr. Burada siz z leyhiniz
fikirlr eid bilrsiniz. Btn bunlarn he biri hl siz onun szn ksmk ixtiyar vermir. Nzr aln ki, o, hipnoz
vziyytinddir v indi dandqlar onun ryinin, beyninin drinliklrind indiy qdr gizltdiklridir v sizin d
mqsdiniz mhz onlar z xarmaqdr, daha onunla haqq-hesab kmk v ya onunla nsiyytdn zvq almaq yox.
Bunlar tamam baqa vaxt v shbtin vzifsidir. ndi vacib olan onun zifliklrini, ryind gizltdiyi sirlrini,
mnasibtlrini, tmnnalarn v s. z xarmaq, yaxud onun vasitsil zglrinin sirlrini yrnmkdir. Bunlardan ona
v ya bir baqalarna qar nec istifad etmk mslsi sonrann iidir. ndi is onun fikirlrinin cmisi bir df ksilmsi
kifaytdir ki, o, aylsn, vziyyt salam dnc il baxsn, zn l alsn v s. ksin, xoda db dand anlarda
fikri btn dnyadan tcrid olub, diqqti yalnz dandqlarnn stnd cmlnir ki, hipnozularn bildiyi kimi, bu da
hipnoza aparan sad yoldur. Sz ksildikd is fth olunmu diqqt azad olur v bundan sonra nys nail olmaq n
hr ey yenidn balanmaldr. Bir szl ki, tki dansn, azna n gldi, fikrindn n kedi, qoy dansn. Sizin n
maraql olan onun dandqlar yox, danqaras dilindn qardqlardr. Yerd qalan is yalnz bunu amaq n olan
vasitlr, buna gtirn yollardr;
b) KNC RT onun thlksizliyin tminatn olmas mslsidir. gr n vaxtsa onun sirlrini ab yaymsnzsa,
yrndiyiniz sirrin gr onu tn atin tutmusunuzsa v ya el indi ad hanssa bir sirrin grs drhal
qqrmsnzsa ki, aha, axr ki, sn z i zn adn v yaxud yax ki, mn sni bana buraxdm, bel-bel eylri
ab dandn, yoxsa mn d snin bu cr ilrindn (claflqlarndan, siftlrindn v s.) xbrsiz qalardm v s., onda ox
tin ki, indi lazmi effekti ld ed bilsiniz. Etimad burada hr eyi hll edir. Buna gr d, burada, birinci nvbd,
etimad krps yarada bilmk vacibdir.
Bu mqamda etimad qazanman bir rti, yuxarda deyildiyi kimi, onda sirlrinin gizli qalacana mid yarada
bilmkdir;
kinci msl kmk edcyiniz gmannn olmasdr. z d shbt tkc maddi kmkdn yox, eyni zamanda,
mnvi kmkdn d ged bilr. Bir szl, bu mqamda kmk edcyiniz mid yarada bilmk sizin sas
vziflrinizdn biridir;
Bu mqamda etimad qazanb, trf-mqabilin thlksizliyin tminat ver bilmyin daha bir formulu etiraflar
mbadilsidir. Silahn tullayaraq qarnza kmksiz vziyytd xan trf-mqabil, siz etimad nmayi etdirir v
sizdn d analoji addm gzlyir. Bu mqamda sizin d, z mninizin bzi neqativ trflrini akarlamanz, o qdr
d aydan ar, sudan duru olmadnz nzr-diqqt atdrmanz, vziyyti zahirn sortalayar, nsiyytin brabr
saslarla inkiafna v trf-mqabilinin hrkmdn siz doru daha da yaxnlamasna sbb ola bilrdi. ks halda,
trf-mqabil zn aldadlm vziyytd hiss edib geri kilsidir;
Ancaq bu sonuncu mqamla bal iki thlkli nans nzrdn qarmamal. vvla, sizin znz bard hr eyi
birnfs ab tkmniz effektsiz v azinandrcdr hr ey addm-addm v szglii olmaldr. kinci msl is,
zglri bard olan shbtlrl baldr: Trf-mqabil kimins sirrini adqca, qarlq xatirin, sizin d hmin adamn
bzi sirlrini amanz, haqqnzda azbo adam tsvvr yarada bilr v glckd trf-mqabil d z sirlrini siz
amaqda ehtiyatlanar. Hr halda, hr eyi vziyyt v trf-mqabilin xarakteri il lb-bimli;
c) Trf-mqabili srbst assosiasiya halna kklmyin NC RT passiv yox, aktiv dinlyici olmaq, baqa
szl, onu z dinlyicilik mhartinizl stimulladrmaqdr. Yuxarda he vd trf-mqabilin szn ksmmk tvsiyy
olunmudu. Lakin bu, diqqtyayndrc, mvzunu dyidirn mdaxillr aid idi v mvzuya dstk, emosiyalara tkan
mqsdi gdn mdaxillr bura aid deyil. Msl burasndadr ki, bir sra el verbal formullar mvcuddur ki, onlar bu
halda mane olmayb, ksin, trf-mqabilin hmin bu, ayqkn hipnoz vziyytini daha da drinldirir, ona bir nv
tkanlar verir v onu hqiqtn d, getdikc qeyri-uri bir vziyyt gtirir. Bu cr formullarn bzilris aadaklardr

mumi olaraq, trf-mqabilin srbst assosiasiya, eyforiya halnn sviyysini yuxarda sadalanan
indikatorlar vasitsil myyn etmk mmkndr.

EKSPRESSV NDKATORLAR: Trf-mqabilin poza v ssi tbii grkm alr, onlarda grginlik v hycan hiss
edilmir. O, gzlrini gizltmir, gz-gz glmkdn qamr, ksin, siz daha tez-tez baxr, lakin gzlrini siz zillyib
d durmur. zn srbst hiss edir v siz daha yaxn durmaa alr, yaxud pozas siz trf azacq yilmi olur v s.;

PSXOMOTOR NDKATORLAR: Btn nv reaksiyalar, hrkti, nitqi eviklir, mimika v jestlri canlanr,
suallarnza cavab, hr hans qeydiniz reaksiyas pauzasz, evik olur, dnmdn danr v s.;

KOQNTV NDKATORLAR: Nitqind hazrcavablq, lakoniklik artr, yadda gclnir, ksin, diqqti ziflyir v s.;

EVOKATV NDKATORLAR: nsiyyt, nsiyytd tbbs l almaa, znifady, znbytmy v s.

meylli olur.

Trf-mqabilin nitq v davrannda gstriln lamtlrin mahid olunmas onun tamamil ayqkn
hipnoz vziyytind olduuna iardir;
30

II.2.2.2.2. Mbahis metodu

Trf-mqabilin daxili dnyasna mdaxil etmyin, fikirlrini akarlaman daha bir metodu onun
mnaqiy, mbahisy clb olunmasdr. Fslin vvlind intellekt veriln xarakteristikada qeyd edilmidi ki,
o, emosiyalarn maksimum grgin v sst hallarnda z funksiyasn dayandrr. nsann nyis gizltmsinin, sirr
saxlamasnn, daxili almini rt-basdr etmsinin v s. sas sbbkar da, mhz onun intellektidir. Bel ki, bu
orqan znn tnqidi-senzor funksiyas il zrrli olan, mnafey zidd olan he nyi orqanizmin yaxnlna
buraxmr, thtlura senzuradan kemyn hr hans knar mdaxillri qtiyytl dayandrr v s. tbii ki,
gr duysa.
Bu baxmdan, yuxardak metoddan sas mqsd, emosiyalarn hmin maksimum aa hddini, yni
relaksasiya, sst haln ld etmk idi. Deyildiyi kimi, diapazonun yuxar hddi, yni emosiyalarn maksimum
grginliyi d, intellektual faliyyti tormozlamaq baxmndan analoji effektlidir. Bu chtdn, mbahis
sblri tarmlamaq, emosiyalar grginldirmk n n sad v lverili suldur.
sbi bada al olmaz deyirlr. Mbahisy clb olunmu adam z zrind, danqlar, hrktlri
zrind nzartini itirir, irad hesabna maskalad xsusiyytlrini bruz verir, hr nv sniliklri tbiilikl
vzlnir, indiy qdr ryind saxlad tnlrini, iradlarn, mnasibtlrini aqlayr, hqiqi fikirlrini
akarlayr.
Bu hal, ekstremal situasiya kimi, eyni zamanda, onun xarakterinin bir sra qaranlq trfini d z xarr.
Bel ki, mhz bu anda myyn etmk mmkndr ki, trfda n drcd inadkar v ya gztgedn,
tmkinli v ya tez zndnxan, kobud v ya taktikdir.
Ancaq ki, bu ziddiyyt axtarn o qdr d drinldirmk lazm deyil: Trf-mqabili inandrmaa aln
ki, mbahis, bzi momentlri aydnladrmaq istyindn doub. Sizin znz mcburn mbahisy clb
olunmusunuzsa, aln o qdr d alud olmayasnz v he vd zrinizd nzarti yaddan xarmayasnz;
II.2.2.2.3. Snaq-shv metodu
Trf-mqabilin hqiqi fikirlrini z xarman, ryini zandaj etmyin daha bir sulu bu metoddur.
Burada mxtlif kfiyyat hrktlri v szlri vasitsil ona hcum edilir, bunlara verdiyi cavab reaksiyalar
sasnda, nyi davam etdirib-etdirmmk bard ntic xarlr. Bu metodun z d iki variasiyadan ibartdir.

Birinci halda mxtlif zarafat, ltif, eyham, replika, atmaca, ikibal suallar, hrktlr v s. vasitsil birbaa hcum
edilir, lazmi srhdd keilir. O cmldn, shbt snasnda gnc olanlarn tsadfn yeni tan olduqlar qzlarn
qoluna, sana, belin l toxundurmalar, ltiflrl tdricn lazmi mvzuya glib xmalar, msahiblrin mxtlif
fel formalar il bir-birin eyham vurmalar, satamalar (ms., bu formullarla: Heyf, frsti ldn buraxmsan, grk
bel edydin, Mn olsaydm bel edrdim v ya Filanks olsayd bel edrdi, Ny gr kindin, orda n var
idi ki?, Yoxsa qorxdun ki, filan cr olard?, Blk bel edydi, bs onda?, Ka el olayd, Eybi yoxdur, indi
qorxmursan qorxma, frst dnd qorxudaram, Ndir, mgr sn n is tklif verirm ki?, Yox, qorxuram szzad dzldrsn v s.) v b. hmin bu kfiyyata nmunlrdndir (Bu tipli mvzularla bal lav olaraq bax:
burada, sh. 34, 39-39, 34, 61...). Yuxarda tsvir ediln indikatorlarn gstricilri, yni trf-mqabilin mxtlif
formal mnfi-msbt reaksiyalar mliyyat davam etdirib-etdirmmk, elc d, hans mstvid davam etdirmk
bard lazmi siqnal verir. Reaksiyalarna sasn trf-mqabilin incidiyi hiss olunursa, hr eyin zarafat olduunu
bildirmkl, eyni zamanda, onun mvqeyini, baxn dstklyn bir ne lav fikir sylmkl, mvzudan mhartl
yaynmaq v ziddiyyt ans vermmk mmkndr (Myyn variant halnda burada lazmi fikir mxtlif ayilr v
ya ikinci, nc adamlar vasitsil ona atdrlr v bundan sonra reaksiyas, mnasibti izlnilir. Reaksiyas il trfmqabil iar vurasdr ki, fikrin hans formulsi onu qane edrdi. Lakin bu halda bir eyi nzrdn qarmamal ki,
bzn msly baqalarnn (o cmldn, ictimai ryin) qardrlmas ks-effekt gstrrk, trfda vvl raz
olduu msldn artq kinmy mcbur ed bilir);

kinci halda is addma mane olan, ehtiyat tlb edn baryer alb gstrilir, mzakiry xarlr v onun da bunu
ciddi baryer sayb-saymamas izlnilir. Fikir, sasn bu formullarla dzldilir: Heyf ki,... yoxsa.., zm istmirm,
yoxsa.., Hl vaxt deyil, yoxsa... v s.. Problem, baryer, mane olan amil yerind istniln bir bhanni sas qbul
etmk mmkndr. Cavabnda trf-mqabil bildir bilr ki, bunun msly n dxli? v ya Fikrn qbul edk ki,
he o problem yoxdur, yaxud lav olaraq misal d k bilr ki, Filanksd d, o problem var, ancaq he hmiyyt
vermirlr v yaxud da ki, skutla sizin dediyiniz razlq bildir bilr v ya ox nahaq bel fikirldiyinizi v he bir
rt rivsind bu svdanzn ba tuta biln i olmadn elan edr;

II.2.2.2.4. Statistik intensivlik metodu

Xou gln bir oyuncaq v ya itah ken tam yannda balaca uan zn nec apard mlumdur:
uan gz onun yannda qalr, anasnn lindn ona doru daha ox dartnr v s. Byk adamlarla bal da hr
ey belcdir. Yandan asl olmayaraq istniln adam beynini mul edn problem fikrn dn-dn qaydr,
o msl onun diqqtini daha tez-tez mul edir. Mhz bu kiicik lyeri d, onun fikirlrini oxumaq
mslsind daha bir oriyentasiya verir.

Shbt snasnda trf-mqabilin hans mvzuya doru daha tez-tez dartndn, dn-dn qaytdn, mracit
etdiyini, hans ad tez-tez hallandrdn, misal gstrdiyini, ehtiyac olmadan vuruladn v s. izlmkl, onun
beynini daha ox mul edn problem bard mumi tsvvr ld etmk mmkndr. Hmin mvzunun mumi
shbtlrindki hcmi, statistik kisi, intensivliyi v s. onun dnclrinin mhz bu orbit zr frlandna iardir.
Qeyd olunmaldr ki, trf-mqabil sizi z salmaq, sizdn ns qoparmaq xatirin nyis z qsdn tez-tez
vurulaya bilr ki, sizin diqqtinizi ona clb etsin. Hr halda, bu da yen onun maraqlar kaleydoskopuna aid msldir
v tmnnalarn amaa imkan verir;
31

II.2.2.2.5. Eyham metodu

nsann fikirlrini z xarman bir fndi d budur. Burada mxtlif tsadfi eyhamlarla iar edilir ki,
guya, onun hanssa bir sirri bards hr eyi bilirsiniz. Sadc olaraq, onu namnasib vziyyt salmamaq v ya
shbt o yer gtirib xarmad n he nyi amrsnz. Artq burada sizin n d gizli he n qalmadna
min olduu n trf-mqabil yeri gldikc, shbt o mvzulara gtirib xardqca, z onun bzi trflrini,
frqin varmadan dilindn qarasdr. Yaxud mnasibtin formas ona sirr gizltmk slahiyyti vermirs, o z
tez bhan tapb mslnin yerd qalan hisssini d aqlamaa (czasn ynglldirmk n xoaxoluqla boynuna almaa) alasdr.

Burada da, bzi nanslar var ki, effektli ntic almaq n onlarn nzr alnmas vacibdir. vvla, eyhamlar dz
hdf dymlidir, yni bu sirrin he olmazsa bir elementini tam dqiq bilmlisiniz, O cmldn, znz xardnz
mntiqi nticlrdn eyham kimi istifad etsniz, he olmazsa bhlrinizin uyarllq drcsi kifayt qdr olmaldr.
kincisi is, trf-mqabilin hr hans tri aqlamalar bard qtiyyn sual vermk olmaz, O, hr hanssa bir msl
bards frqin varmadan hr eyi dandqda, ona stavka edir ki, siz onsuz da bunu bilirsiniz. Sizin suallarnzsa,
xbrsizliyinizi z xarar v onun msuliyyt bard hr eyi yenidn gtr-qoy etmsin gtirib-xara bilr;

II.2.2.2.6. Hqiqti thrif metodu:

nsann hqiqi fikrinin, xarakterinin, emosiyalarnn v s. z xarlmasnn daha bir sulu onun halnn,
mvqeyinin, qidsinin, fikrinin, xasiyytinin v s. shv yozulmasdr.
Bu metodun z d iki variasiyadan ibartdir:

Birinci halda mslnin pis trfi sas gtrlr, msahibin hanssa bir fikrindn, danndan, davranndan,
niyytindn, durumundan v s. onun ziyanna, leyhin olan ntic xarlr. Bu cr thrifin, antajn, insinuasiyann
ona imici, qazanc, asayii, hrmti, xobxtliyi v s. bahasna baa glcyini drk etdiyi n trf-mqabil drhal hr
eyi incliklrin qdr ab danmaa balayacaq ki, tki haqqnda daltsiz qrar xarlmasn. Onun mvqeyinin,
halnn, fikirlrinin v s. bh altna alnmas bu metodun digr variantdr ki, yen d trfda sizi bhdn
qurtarmaq n apalayasdr.

kinci halda ksin, hr ey mbali etdirilir, idealladrlr. Glckd hqiqtin z xmas il znn namnasib
vziyyt dcyini drk edn trfda z drhal ryiniz korrekt vermy balayacaq:
N danrsnz, mn o qdr d ideal deyilm.
Yox, bilirsiniz, eldir ey, amma...;

II.2.2.2.7. Soru metodu

Trf-mqabilin fikirlrini ayrd etmyin, demk olar ki, klassik metodudur. nsanlq, yqin ki, bir-biri il
nsiyyt saxlama yrndiyi gndn bu metoddan istifad edir. nsiyytd dominantlq drcsin gr mntiq
elmi trfindn, bzn deskriptiv v normativ hkmlrl eynihquqlu qbul edilir v xsusi olaraq, interroqativ
(v ya erotetik) mntiq mhz onu yrnmk n yaradlb. Elmi idrakda rolu vzedilmzdir. Ritorika v
poetika ondan xsusi tsir alti kimi istifad edir.
Lakin ox-ox fsuslar olsun ki, sualn hmin bu ritorik, poetik, mntiqi v s. formalar psixologiya n
yaramr, psixologiya z is, daha ox fsus ki, bu msly he bir hmiyyt vermyib (ablon suallar hat
edn mhkm v tibb psixologiyalar da daxil olmaqla), hans ki, psixoloji sual kriminalistika, jurnalistika,
diplomatiya, diaqnostika v b. n d byk dyr ksb edir v onun bitkin tliminin qurulmas, sisteminin
taplmas psixologiyann onlarla tdqiqat sullarn (anket, msahib v s.) mumildirrk dolunladrar,
inkiafna xeyli kmk edrdi.
Glckd psixoloji sualn psixologiyann xsusi tdqiqat obyektin evrilcyin v onun dqiq
mexanizminin, sisteminin taplacana byk mid bslyrk, burada hllik, bizim frqlndir bildiyimiz bzi
psixoloji sual nvlri sadalanr:
II.2.2.2.7.1. Faktn myynldirilmsi mqsdin xidmt edn suallar:
7.1.a) Dqiqldirici suallar: Yegan olaraq H-Yox, Var-Yoxdur (olub-olmayb,
olacaq-olmayacaq) kimi bsit cavablar tlb edn bu sual nvlrind yalnz hanssa ehtimaln tsdiq v ya
inkar nzrd tutulur. Gndlik nsiyytd insanlarn biri-birin verdiyi Snd filan ey varm?, Bu filan
eydirmi?, Glcksnmi?, Yaxsanm? v s. kimi suallar bu nvdndir.
Psixoloji baxmdan, bu tipli suallar da, birbaa formasnda yararl deyil. Bel ki, siz he bir aidiyyat
olmayan bir msl bard sual verdikd siz el bir cr d cavab ver bilrlr: Bunun sn n dxli?. Odur ki,
bu tipli mqamlarda sual mntiqi deyil, psixoloji formada qoymaq yegan effektli yoldur.
Deyiln variant, sualn el bir formasdr ki, burada birbaa olaraq hmin msl bard yox, ondan try
bilck ntic haqqnda sual verilir. V tbii ki, nticnin olub-olmamasndan, sbbin d mvcudluu bard
ntic xarmaq o qdr d, problem trtmyck.

Msln, tutaq ki, siz trf-mqabilin ailli, yoxsa subay olduunu myynldirmk lazmdr. Sualn birbaa
variantda qoyuluu qeyri-etik v thlkli olard. Lakin ailli olub-olmadn myyn etmdn sual birbaa onun
hyat yolda bard verdikd, cavab hr eyi hll edir Hyat yoldanz qohumunuzdurmu (yerlilrinizdndirmi,
ilyirmi, musiqii deyil ki, v s.)? v i.a. formasnda;

7.1.b) Tamamlayc suallar: He nyin iqrar-inkarn tlb etmdn, hr eyi sfrdan balayaraq yrnmk
32

mqsdi gdn suallardr. Adi vaxtda insanlarn bir-birin verdiyi Adn ndir?, Necsn?, Haralsan?,
Hara gedirsn?, Hardan glirsn?, Bu ndir?, Harda?, N vaxt?, Nec?, N n?, Kim?,
N? v s. tipli suallar bu kateqoriyadandr.
Yuxardak qrup suallarda olduu kimi, burada da birbaa suallar hr yerd eyni effekti vermir v bu
sbbdn, myyn psixoloji anlarda bu qrup suallarn da psixoloji variant dzgn cavab alman yegan
metodudur. Bunun n sual, hmin msl il assosiativ rabitd olan v siz d mlum olan n is nc bir
ey bard verilir, onun sasnda is siz lazm olan msl bard ntic xarlr. Btn hallarda burada vacib
olan mvafiq laqlndirici konstant axtarb tapmaqdr:

Msln, ks cinsin nmayndsindn onun yan soruman qeyri-etik sayld mlumdur. Lakin ya vzin n
zaman mktbi, institutu bitirdiyini, instituta mktbdn drhalm sonra daxil olduunu v ya shbt olandan gedirs,
sgrlikd hans illrd olduunu v s. sorumaqla bilavasit ya bard ntic xarmaq mmkndr. Eyni qayda il,
brcn sasn yan, doulduu ay tapmaq, nvanna sasn telefon nmrsini, yaxud telefon nmrsin sasn
nvann myynldirmk (mlumat brosu vasitsil), valideynlri il z arasnda olan familiya, nvan frqin
sasn ail vziyytini konkretldirmk (shbt, gr qadndan gedirs) v b. da bu qbildn olan msllrdndir.

II.2.2.2.7.2. lamt v mnasibtin myynldirilmsi mqsdin xidmt edn suallar:

Deyildiyi kimi, sual vasitsil ayrd edilmsin chd ediln daha bir problem, trf-mqabilin z lamtmnasibtlri, baqa szl, onun xasiyyti, zifliklri, meyllri, tmnnalar, ehtiyaclar v s.-dir. Taksonomik v
meronomik tsnifat apararaq trf-mqabilin dyrlr v mnasibtlr kalasndak yerini myynldirmy
xidmt edn, bu msld d, buradak btn digr kfiyyat nvlrind olduu kimi, lamtin mnasibt, yoxsa
mnasibtin lamt trtmsi kimi mhur flsfi mbahis he bir hmiyyt ksb etmir v vacib olan,
bunlarn bir-biri il vhdtidir. stlik d ki, hanssa xasiyyt tkc sosial faktorlarn deyil, hm d irsi
faktorlarn tsiriyl formalar, hanssa mnasibt is insan, tkc xasiyyti deyil, verilmi andak vziyyti, o
cmldn, mumiyytc, vziyyt prizmasndan baxr. Bir szl, mstqil lamt v mstqil mnasibtlr
bard olan psixoloji sual nvlri haqqnda:
7.2.a) lamti myynldirmk mqsdin xidmt edn suallar : Bu qrup suallarn tipik nmunsi
aadaklardr: Sn qsqanc deyilsn ki?, Sn allsan, ya axmaq?, Sn qorxaqsan, ya csur?, Sn
clafsan, ya mrd? v s. Tbii ki, bu suallarda olan he bir pis lamti he vaxt he kim zn gtrmz v
yaxud eyni bir adam vziyytdn asl olaraq gah bu, gah da digr yax lamti zn aid ed bilr, hans ki,
slind onda onlarn he biri olmaz. Digr trfdn baxdqda is, onlar qnamaq da dzgn deyil, nki he ks
mtlq, monoton deyil v ayr-ayr etalonlarla lldkd hr ksd hm yax, hm d pis cht akar etmk
mmkndr. Hr ksin hm qorxduu, hm d arxayn olduu mqamlar var v hr ksin vaxtndan asl olaraq,
hm nciblik v hm d claflq etdiyi anlar olub, llxsus da, eyni bir hrkti frqli formalarda yozmaq
mmkndrs. nsanlar da zlrini, yalnz verilmi anda zn srf edn meyarlarla grr v baqalarnn da onu
mhz bu bucaqdan grmsin alrlar. Hqiqtd is he ks grndyndn ibart olmur. Bs, onlarn
grnmyn trflrini nec akar etmli?
Diqqt mrkzind olmaq n is rkbulandrc bir idir. Yuxardak suallarn balca qsuru bu idi ki,
onlarn hamsnda sual obyekti trf-mqabilin zdr v zrin videokamera tulanm adamlar kimi, bu vaxt
o da, drhal ya gizlnmy, ya da st-ban dzldrk glmsmy Bir szl, rola girmy alacaq.
ksin, kamera baqa hdf tulanb, trf-mqabil onun periferiyasndan izlnsydi, onda baqa msl. Bu
formada qurulmu psixoloji suallarn mexanizmi mhz bu deyiln effekt saslanr:

Bu qrup sual nvlrindn biri hanssa lamt, xasiyyt bard trf-mqabilin mnasibtini sorumaqdr. Ms., bu
cr: Sn biln hiylgrlik nec xsusiyytdir?, Snin inadkar adamlardan xoun glirmi? v s. Simpatiya v
antipatiyas onda bu xsusiyytin v ya ona zminin olub-olmamasn akarlayasdr;

Digr halda sual nc bir adamla bal verilir. Bel ki, ms., mumi tannzn, hanssa bir film, sr qhrmannn
v ya mumiyytc, kimins (htta bu kims sizin uydurmanz da ola bilr) hanssa bir chti mzakiry xarlr v
bu bard onun da mnasibti izlnilir. Ntic, eynil yuxardak kimidir;

nc halda sual hanssa bir lamt bard deyil, lamtin lamti bard verilir v dolays il hmin lamtin d,
onda olub-olmamas nticsi xarlr. Ms., birinin varl olmasnn lamti, son dbli mebeli, elektron avadanl,
paltar, oxotaql evi, dbdbli hyat trzi v s. olmasdr. Nec ki, maddi vziyyti bard sual vermdn, hmin bu
mziyytlr sasnda onun glirini tqribi aydnladrmaq mmkndr, eyni qayda il d, gec telefon znglrin
mnasibti, bel znglri tez-tezmi olur v ya olmasn istrdimi v s. kimi suallara verdiyi cavaba sasn trfmqabilin, birbaa olaraq, n yuvann quu olduunu, dolays il is sirr saxlaya bilib-bilmmsini myyn etmk
mmkndr v s.;

7.2.b) Mnasibti myynldirmk mqsdin xidmt edn suallar : Buraya hanssa meylin z xarlmas
mqsdin xidmt edn suallar aiddir. Rdd cavab alaraq prt vziyytin dmmk n sevgililr qar
trfin ryin tam arxayn olmaynca bir-birin ryini amr, dvltlr qeyri-rsmi byanatlar rivsindn o
qdr d, uzaa getmirlr. Bu sbbdn, hanssa tklif vermzdn vvl, trf-mqabilin azn aramaq prt
vziyytini, bumeranq effektini sortalaman yegan yoludur;
1) Bu mqsd xidmt edn suallardan bir qrupu raiti fikrn dyimkdir. stniln insan bir situasiyada raz olmad
nys, digr situasiyada raz ola bilr v burada hr eyi knar faktorlarn tsiri hll edir. Bu sbbdn, vziyyt yeni
rtlr lav edib, yaxud mvcud rtlrdn bir nesini xarb, ya da olann yenilri il vzlmk yolu il axr ki,
33

trf-mqabil n psixoloji komfort diapazon myynldirmk mmkndr. Adtn, vziyyti ideal formasna
doru dyimk, yni psixoloji baryerlrin tsirini minimuma endirmk daha effektlidir. Gnclrin ks cins
nmayndlrin tez-tez verdiyi aadak sual nvlri buna nmun ola bilr: Mnim z xasiyytimdn xoum glmir.
Sn nec, mnim xasiyytli bir hyat yoldan (nianln, qohumun v s.) olsayd n edrdin?, Mniml, etibar edib
kimssiz shralqda tk yol gedrdinmi?, ox pulu olan bir nfr sn ikinci ailsi olmaq tklifi versydi
razlaardnm? V s...
Hanssa trddd meylin mvcudluuna iardir, he vd cavab is hl he ny iar deyil yalnz bu sz
drhal onun dilindn xdqda, mzmununu hrfi mnada yozmaq olar, fikirlib dedikd, yox;
2) Trfdan meylini z xarman digr sulu meylin deyil, meyl zminin olub-olmamasn aradrmaqdr. gr
yuxardak halda hanssa psixoloji baryerlr sasn meyli myynldirmk sas idis, burada meyl sasn
baryerlri myynldirmk mslsi nmlidir.

Ms., qadnlarn
aadaklardr:

nigahdanknar

mnasibtlr

daxil

olmalarnn

balca

sbblri,

sasn

Aild emosional v ya bir baqa tlbatlarnn qdrinc dnilmmsi; yaxud ailsi il mqayisd onlar daha yax
dyn birisi il rastlamas v llxsus da, istr-istmz onunla uzun mddt nsiyytd olmaq (v tbii ki, isinimk)
mcburiyytind v ya raitind qalmas (mhz buna gr bir ox kiilr aillrinin ilmsin raz olmur);
Ddy kollektivd v ya rfiqlri arasnda bu cr hyat trzinin norma, db kimi qbul edilmsi; yaxud uaqkn
valideynlri trfindn hmin hyat trzinin ona bu cr yozulmas;
N vaxtsa keirdiyi psixi sarsntlarn thtluruna verdiyi zablar v onlar vaxtar keyitmk, uyudurmaq chdi;
El indi keirdiyi depressiya halndan qurtulmaq n mxtlif kompensasiya vasitlri axtarmas;
znqsd yolu il kimdns qisas almaq istmsi;
Ehtiyac v ya nyis xilas, nyis rt-basdr chdindn doan znqurban mcburiyyti, yaxud hr hans mqsdi
realiz etmk n bu yolu n lverili vasit kimi grmsi;
Mnvi tnhalq qorxusu;
V s. v i.a.
Tcrbli kiilr qadnlara hanssa tklifi vermzdn vvl, ilk nc onlarda bu cr meylin, yaxud meyl zminin olubolmamasn aradrrlar ki, bunun n d mxtlif formalarla mhz sadalanan hmin bu sbblr bard sual verib, yalnz
bunun sasnda hcum n yolun olub-olmamas bard ntic xarrlar (Ms., rindn [arvadndan] narazlq faktlarn
aradrb, sonra he bu cr aildn geclr d bir kii [qadn] kimi zvq almaq olmaz deyrk, sas mvzuya doru
manevr edirlr (Bu tipli mvzularla bal lav olaraq bax: burada, sh. 31, 39-39, 34, 61...). Bir daha tkrar edirik ki,
burada istniln hadisnin, effektin mexanizminin almasndan mqsd, tkc hcumular yox, hm d mdafiilri
silahlandrmaqdr v bu, btn hallarda mqavimti, mbarizni daha urlu tkil etmy, neqativ hallarn qarsn onun
mexanizmindn ba xararaq almaa v s. imkan verir).

Yekunda bir eyi qeyd edk ki, hanssa meylin yoxluu, hl hr eyin bitmsi demk deyil v onu indi-indi
d balayb formaladrmaq olar. Lakin bu, artq taktika mrhlsinin vzifsidir v lav zhmtlr tlb edir.
Yax olard ki, hr ey siz qdr hazr olmu olayd v siz, yalnz psixoloji baryerlri df etmkl mul
olaydnz. Ancaq ki, ax siz ny gr bir tk kimdns istifad etmk bard fikirlsiniz? Bu vasitlrl siz
kimins beynind mvcud olub, ona ziyyt vern hanssa sxdrlm arzular z xarb neytralladrmaq,
kimis kiminls qovudurmaq v s. n d istifad ed bilrsiniz.
mumilikd, sual-cavab bndi il laqdar mqbul v qeyri-mqbul olan iki frqli nans bard:
Mqbul olanlar:
vvla trfda hr df zn adqca, onun bu addm alqlanmaldr ki, daha da drin getmy ruhlansn,
msln, Halald snin csartin, Afrin, mn sni el bu cr d tanyrdm v s. kimi cmllrl. kinci is trfda,
bzn zn amaqda, nyis demkd trddd ed bilr. Bu zaman onu tlsdirmk, nys mcbur etmk lazm deyil v
bu, ksin, onun daha da qapanmasna sbb olar. Yax olard ki, diqqt yayndrlsn, ona istiraht verilsin. V bir qdr
ordan-burdan shbt edndn sonra yenidn o mvzuya qaydlsn. Rezonans effekti axr ki, trf-mqabiliniz tkan
versidir (qeyd olunmaldr ki, msahibin fikirlrinin qfildn tormozlanb, trdddl formaya kemsi, onun arl
mvzuya, yaxud sirlrin glib yetimsinin lamtidir v psixoanalitikada bu mqam, pasientin dnclrin nfuz etmk
n mhm vasit kimi tannr. Lakin adi nsiyytd bu hala interpretasiya vermk bir qdr qlizdir, nki bunun sbbi
ox ey ola bilr).

Qeyri-mqbul olanlar (imperativlr):

vvla, sual gzlnilmdn, hazrda gedn shbtl laqlndirilmdn verilmlidir. Yni vvlcdn hr hans ry
formalamasna imkan yaradlmamaldr. Ms., inadkarln trslik, dikbalq, mnm-mnmlik, saymazlq kimi
yozulduu shbtd, trf-mqabil sual verils ki, bs sn inadkarl nec qiymtlndirirsn?, tbii ki, ox byk ksr
adamlar (zglrinin ryindn asl adamlar) buna mnfi cavab verck. ksin, onun prinsipiallq, qtiyytlilik kimi
yozulduu mqamlarda is msbt cavab, hans ki, bunun he biri onun hqiqi mvqeyi deyil; kincisi sual
depersonifikasiya etdirilmlidir, yni trf-mqabill birbaa laqlndirilmmlidir. Ms., Siz tsadfn qsqanc
deyilsiniz ki? sualnn mqsdi aydn grnmdiyindn, o, trfdan hrkmsin, cavabn msuliyytl lb-bimsin
v quradrmasna sbb olacaq (grsn, o, bu xasiyyti mn ny gr srayr?); nc rt onun byndiyi
xsusiyytin ikili sciyy dadn nzr almaqdr. Bel ki, insan tkc znd olan yox, hm d olmayb, olmasn
arzulad chtlr d, msbt mnasibt bsly bilr. Sxdrlm Freyd arzular olan bu spesifik alarlar onun
kompleks v meyllrini z xarmaq baxmndan hmiyytlidir. gr nzr alnsa ki, hqiqi drin dostluq v mhbbt
xarakterc ks, zidd, bir-birini tamamlayan adamlar arasnda meydana xr, o zaman, onun ehtiyac duyduu chtlrin
hans olduunu myyn etmkd bu nansn mvqeyi olduqca bykdr.

34


Mvqelr arxasnda maraqlar, sxavtlr arxasnda tmnnalar gizlnir. Tzahrlr yalnz sadlvhlrin
fantaziyalarnda z mahiyytlri il mtabiq olur. nsann da hqiqi simas onun hvslrind, instinktlrind,
emosiyalarnda, yuxularnda, fantaziyalarnda, meyllrind, arzularnda, heyrtlrind, qorxularnda, jest v
pozalarnda, maneralarnda, danq v ya hrktlri zaman buraxd shvlrind, tbssmnn formasnda,
gzlrinin ifadsind, tnffsnn tezliyind, baxlarnda, sosial vziyytind, mimikasnda, pe
mnsubiyytind, bioqrafiyasnda, hyat v pe tcrbsind, cinsi, etnik, dini, sinfi v i.a. mnsubiyytind
v s. gizlnir. Bunlar mnalandra bilmdn insanlar zrind hakimiyyt qazana bilmk qeyri-mmkndr.
Sadalanan btn bu metodlar insan tdqiq etmyin, yrnmyin, tanman, onun daxili dnyasna nfuz
etmyin v s. balca vasitlri idi. Bunlardan savay, kimins danqlarndak mntiqi uyunsuzluq, oxuduu
kitab, qzet, izldiyi televiziya verilii, xolad tam, nmayi etdirdiyi rftar modeli, saxlad yadigar,
yuxusunun interpretasiyas v s. sasnda onun bard ntic xarmaq da bu qbildn olan vasitlrdndir.
Bellikl, trf-mqabilin kimliyi mlumdur. Onun zif-gcl chtlri, istklri, tlbatlar, ehtiyaclar, arzu
v maraqlar, xsusiyytlri v s. bard mumi tsvvr var. Eyni zamanda, strategiyanz da mlumdur. Qalr,
bir tkc hmin mqsdi hyata keirmk n, trf-mqabilin akar etdiyiniz bu parametrlrin uyun gln
taktikan semk. Bu is nvbti fslin mvzusudur.

III .

BR SIRA TAKTK RFTAR V NSYYT FNDLR

Strategiyann yuxarda sadalanm drd nvn uyun olaraq, taktikann da drd nv mvcuddur: 1) Tan
olmaq v ya mvcud tanl qorumaq mqsdin xidmt edn taktika; 2) Emosional hrart almaq, vermk
mqsdin xidmt edn taktika; 3) nformasiya almaq, vermk mqsdin xidmt edn taktika; 4) Kimis nys
thrik, svq etmk, onu z trfin kmk, faliyytini stimulladrmaq v s. mqsdin xidmt edn taktika.
zlynd, bu fsild izah edcyimiz variantlar myyn mnada Aristotel (Nfs bard) Teofrast
(Xarakterlr) M.Monten J.Labryer J.Larofuko A.fon Kniqqe (Rftar mdniyyti, 1788)
Deyl Karneqi (Nec nfuz qazanmal...) v b. xtti il gln nsiyyt psixologiyasnn davam kimi d qbul
oluna bilr. Lakin onlardan frqli olaraq bizim n bu xtt mqsd yox, mumi id hanssa hlqdir v stlik
d ki, burada onlarn he biri tkrar olunmayb, msly tamam baqa aspektdn yanaldn, mtxssislr
aydn sez bilr.
Bellikl, bu qbildn ilk olaraq tanlq metodlar bard:
III.1. NEC TANI OLMALI?

Tnha olduunu, ks cinsl nsiyytins problem olduu kimi dhtli fakt drk ed-ed xobxt yaamaq
mmkndrm? Tanlq zaman zninamszlq sindromunu v mmkn rdd qorxusunu zndn nec
uzaqladrmal? V mumiyytc, Siz yox cavab verilrkn n etmli?
Aada tanlq fenomeninin bzi texnologiyas izah edilir, mvfqiyyt tsir gstrn bir sra faktorlar
gstrilir, psixoloji baryeri df edrk tan olmaa imkan vern bzi fndlr sadalanr.
Mvcud btn tanlq nvlrini mn baxmndan, sasn iki kateqoriyaya ayrmaq mmkndr: tbii
(yni qohum, qonu, i yolda v b. arasnda yaranan) v sni (yni mqsdynl faliyytin, chdin, syin
nticsind) formalaan tanlqlar. Burada bu birincisi prinsipial hmiyyt ksb etmdiyindn, shbt ikincisi
bard olacaq. vvlc tanla mane olan bzi faktorlar bard:
a) Deyiln mnada, tanlq xatirin sinxronladrlmas zruri olan birinci parametr emosiyalardr. Yni tanlq xatirin
ilk olaraq, trf-mqabilin emosional haln almal, z emosiyalarnz onunla harmoniyaya, eyni bir ahng
gtirmlisiniz. Ms., tsvvr edin ki, avtobusda v ya digr bir yerd sizinl yana oturan birisi kdr irisind
doluxsunub dayanb v htta alayr, sizs gl-gl ona yaxnlab soruursunuz ki, n olub? Trfdan bel mqamda
sizin simanzda zn dmn grb, nifrtl gz evircyi ksizdir. Yaxud hamnn deyib-glb, nlndiyi bir
mclisi tsvvr edin. Burada siz, daxili problemlrinizdnmi, kimins diqqtini z kdrin clb etmk istyindnmi,
utancaqlqdanm, bel itliyi znz yaradrmamaqdanm, zn ar gstrmk mramndanm v ya bir baqa
hanssa sbbdns, qapal v kdrli grkml bzb sakitc bir knarda oturmusunuz. Bel vziyytd,
mclisdkilrin siz sbi mnasibtini tsvvr gtir bilirsinizmi? Baxmayaraq ki, siz onlara he n etmirsiniz v
demk olar ki, he bir ziyanlq vermyib, he bir ilrin mane olmursunuz, yen d onlar sizin burada
35

mvcudluunuzdan bir sbilik keirir, dandqlarnza gzevirm il reaksiya verir, sznz ksirlr v s. nki
sizin monoton, qapal vziyytiniz, istr-istmz, mumi ab-havaya sirayt edir v hazrk mqamda nliyin bitmsini
v tcridiliyi arzulamayan trafdaklar, bu zaman sizi bir nv mnfi enerji mnbyi kimi qavrayrlar.
Hr iki halda sizin uursuzluunuzun sbbi z emosiyalarnz trf-mqabilin emosiyalar il
sinxronladrmamanzdr. Burada empatiya deyiln mexanizm faliyyt gstrir. Yuxarda qeyd olunmudu ki,
insanlar yalnz aralarnda daha ox mumilik olan xslri zn doma hesab edib, onlar, sanki, znn bir nv
tkrar kimi qavrayrlar v buna gr d, onlar qeyri-uri olaraq zlri il identikldirib, onlardan zlrin he bir
thlk grmrlr. Bu mumilik tlbi, eyni zamanda, emosiyalara da xas olan bir msldir v bunlar arasndak
yaxn-uzaqlq da, insanlar, zlrinin d xbri olmadan, bir anda domaladrb-yadladran sas faktorlardandr.
Trf-mqabilin hisslrini qanuni hesab edib, buna hrmt gstrmk, eyni mslnin sizi d eyni formada sevindirib,
eyni drcd kdrlndirdiyini nmayi etdirmk sizin daxili dnyanzn, fikirlrinizin, baxlarnzn, meyarlarnzn
da yaxn olmasna iardir v digr sferalarda da, yaxnlamadan ortaya xa bilck risk amilini aradan qaldrr;
b) Tanlq xatirin sinxronladrlmas zruri olan ikinci parametr mvqelr, rylr, fikirlr, baxlardr. Bu mqsdl,
he vd onu tnqid etmmli, fikirlrin etiraz bildirmmli, qsurlarn qabartmamal, ksin, fikirlrini htta shv
olduuna qti min olmu olsanz da bel, lav arqumentlrl daha da tsdiqlmli, qsurlarna diqqt clb olunubsa,
onlar bratlndirmli, stnlklrini, msbt kimi yozula bilck chtlrini yeri ddkc qeyd etmli, vurulamal,
qabartmal, bu kimi xsusiyytlrin sizin zvqnz rivsind olduunu tri fikirlrl atdrmal, htta belsini
tapmaq tindirs, onun istniln xsusiyyt, davran v deyimlrindn qurcalayb n is triflayiq bilinn mqamlar
akar etmli v vurulamal llxsus da ki, insanlar diqqt clb etmk istdiklri xsusiyytlrini zlri hanssa
formadasa tez-tez qabardrlar. Onlarn zlrind yax hesab etdiklri hanssa cht, sizin meyarlarnz baxmndan pis
hesab oluna bilr. Lakin bunlara etiraz etmkl siz n qazanacaqsnz? Onu dyimk, dz hesab etdiyiniz yola
kmkmi? Nzr aln ki, bu kitabn mqsdi mhz insanlar dyimk, onlarn davrann, dncsini, xarakterini,
baxlarn v s. idar edib, z istdiyiniz formaya salman metodlarn yrtmkdirs d, lakin he yerd qeyd
olunmur ki, bunu cmisi bir ne dqiqy v bir ne l iarsi il hyata keirmk mmkndr. Bu, oxpillli v
ardcl tdbirlr kompleksinin nticsi kimi meydana xa bilsi bir msldir v tanlq, bu aksiyada olsa-olsa
hlqlrdn, fazalardan biridir. Ondan sas mqsd glck tsirlr, manipulyasiyalar n zmin funksiyas
dayacaq kontakt yaratmaqdr. Burada siz hr eyi, o cmldn, hqiqti, tkbbr d qurban vermlisiniz ki, trfda
qorxmadan, sizdn zn, z glcyin thlk hiss etmdn yava-yava z daxili dnyasnn qaplarn addm-addm
sizin znz asn. Tanlq fazasndan sas mqsd budur. Bu mrhl yalnz o zaman baa atr ki, siz artq
trfdan daxili dnyasna daxil olmu olursunuz artq aranzda nisbtn etibarl rabit yaranb, trfda ox
srbstlikl znn bzi sirlrini siz ar, bir ox xsi problemlrini sizinl mzakir edir, siz etibar edir v s. Yalnz
bundan sonra siz ikinci mrhlni hyata keirmy balayb, yava-yava onun rk dnyasnn yollarn,
qaplarn, aarlarnn yerini v s. myynldirir, imkan tapan kimi d bu aarlar ourlayaraq onlarn vasitsil
trfdan rk dnyasna basqn edirsiniz. Halbuki, sbrl, addm-addm btn bu xoaglmz, rkzn, darxdrc
shbt tab gtir-gtir, ox ey gz yuma-yuma irlilmyi bacarmasaydnz, trfda ninki sizi z rk dnyasna
yaxn buraxmaz, ksin, sizinl mnasibti d oxdan ksrdi.

Btn bunlardan sonra, deyiln hmin tanlq fndlri, taktikalar bard:

1) Tan olman nisbtn geniyaylm metodlarndan biri n is bir sz sorumaqdr. Bu metod, htta o
qdr geni yaylmdr ki, XIX-cu srd d gnclr bu mqsdl onun nvmxtlifliyi olan saat sorumaq
fndindn aktiv istifad edirdilr. Bugnk gnd is bel fndl tan olmaa mid etmk ancaq hqartli gl
doura bilr.
Bugnk gnn gncliyi v mumiyytc, insanlar, XIX srl mqayisd istr-istmz daha all, daha
tcrbli, daha intellektualdr v onlarn bir-birin qar tlbkarl da, artq daha ykskdir. Digr trfdn, ilk
tssrat mnasibtlrin sonrak mrhlsin d hmi aktiv tsir gstrn v onu myyn rivy salan
hmiyytli faktordur. Bu sbbdn, hmin bu tanlq mqsdin xidmt edn ilk sual da, ya tsadfi mvzuya
aid olub, trf-mqabilin el bir ciddi emosional reaksiyasn dourmayan v onun yaddanda hmiyytli iz
qoymayan forma v mzmunda olmaldr, ya da onu heyrtlndirmli, maraqlandrmal v mumiyytc, onda
msbt emosional hval-ruhiyy dourmaldr.

Nmun n, ms., kd ikn yol sorumaq, nqliyyatda ikn bu marrutun filan yerdn keib-kemdiyini
sorumaq, kims yalandan oxadaraq onun filanksin qohumu olub-olmadn, filan vaxt filan mclisd itirak edibetmdiyini, filan rayonlu, qsbli olub-olmamasn v s. sorumaq, i yerind ikn onlarn bsindki filanksi, v
ya hmin filanksin bana gln filan hadisdn sonrak vziyytini, mumiyytc, btn idary aid, il bal nyis
sorumaq, qonudursa hanssa xst qohumunun vziyytini sorumaq v b. bu birinci varianta nmunlrdndir.
Ms., bu cr:
Bura hans dayanacaqdr?
Bu avtobusun axrnc dayanaca hansdr?
Bu marrut filan yerdn keirmi?
Siz tsadfn filan qsbdn deyilsiniz ki? Oxatdm.
Siz tsadfn filan vaxt filan mclisd itirak etmmisiniz ki?
Siz tsadfn filanksin qohumu deyilsiniz ki? ox oxarlnz var.
Balayn linizdki qzet (kitaba) bir dqiqlik baxmaq olarm?
O gn eitdim ki, filanks Sizin qohumunuzdur. Onun xstliyi n yerd qald?
Bilmirsiz, Sizin bdki filanks bu gn i xbm?
V s.
Bundan lav, sual onun hanssa bir davranna, zn, xsusiyytin, geyimin v s. maraq formasnda da ola
bilr. Ms., bu cr:
Balayn, mn d ne vaxtdr ki bu paltardan axtarram, dey bilmzsiniz haradan almsnz?;
Balayn ki, istr-istmz shbtinizi eidirm, bayaq n is dnnki zlzl barsind danrdnz. Deyirsiniz ki,
televiziyada onun barsind n dedilr?
36

 Sirr deyils deyin, ny gr saat sol yox, sa qolunuza taxmsnz? (Bzi adamlar, yolda nyis yadlarna
salmalar n evdn xarkn saat sa qoluna balayr nec ki, barmaa sap balamaq mslsi kimi). V s.

Sualnza trf-mqabilin cavab maneras, kontaktn effektliyinin v mnasibtin ba tutub-tutmayacann

barometridir. Bel ki, trf-mqabil siz hvsl cavab verir v htta rkl siz kmk etmy alr, msly
dn-dn qaydb, onu detallarna qdr siz izah etmk istyirs, demli, artq kontakt var v bir az da irliy
getmk olar. Yox, cavab badansovdu verilir v htta gzevirm il qarlanrsa, demli, mdni kild siz
bildirilir ki, al bamdan. Bel reaksiya shbtiniz v ya suallarnzla trfda yorduunuz mqamda da
ortaya xa bilr ki, mnas yen d eynidir.
Hr halda, sual vasitsil tan olmaq variant chdi n bir ne thlksizlik texnikas:

vvla sual yalnz v yalnz konkret olaraq sizin znz v ya hr ikiniz, o cmldn, btn idary, lky, rayona
v s. aid msl il laqdar ola bilr, ms., bu cr:
Balayn, mn bugnk iclasda itirak etmdim. Bilmirsiniz, orada filan msl il bal bir sz demdilr ki?
Balayn, bilmirsiniz bu avtobusun axrnc dayanaca hansdr? V s.
Birbaa olaraq onun xsi hyatna v ya xsi ilrin aid suallar burada yolverilmzdir ms., onun adn, ailli
olub-olmamasn, buraya n n gldiyini, burada kimi gzldiyini, hans dayanacaqda dcyini v s.
dqiqldirmk mqsdin xidmt edn tipli suallar.

kincisi is he vd tanlq mqsdini birbaa nmayi etdirmmli. Tanlq burada btn hallarda hanssa
mqsdin ld edilmsi vasitsi kimi x etmlidir ms., nyis yrnmk, nds kmk istmk v s. variantlar
kimi;

2) Tan olmaa imkan vern daha bir metod ondan nds kmk istmkdir. Yuxardak metodun
nisbtn genimzmunlu variant olan bu halda lazmi adamdan hanssa onun n czi xarakter dayan bir
msld kmk istnilir, bunun sizin n nec byk hmiyyt ksb etdiyi ona izah edilir. Baqalar n
grkli olduunu hiss etmk, bzn insana hava, su kimi vacib olur v yerindn, vaxtndan asl olmayaraq, hr
ksin daxilind alicnablq gstrmk, kims l tutmaq, himaydarlq etmk, knl sevindirmk v s. arzusu az
da olsa olur. Htta, n qddar, qanin bzi vzif sahiblrinin yanna da, onun n ox czi xarakter dayan,
sizin ns hyati hmiyyti olan bir msl il bal getdikd (hansnda ki, o, mumiyytc, he n, htta bir
qpik pul bel itirmycyin min olduu halda, siz xeyir vermsi il yn, mmnunluq hissi keirsidir)
znifad tlbatnn tzahr kimi o, istr-istmz, z byklyn gstrmk duyusu il bzi adamlara sizin
iinizl bal n is gstri verir, qzblnir v s. nsani keyfiyytlrini hl tam itirmmi adamlarda is bu
hiss yetrincdir. Tkc k il gedrkn kimdns yol soruulmas hadissini yada salmaq kifaytdir ki, bu
halda htta trafdaklar da yaxnlab nds siz kmk etmk n l-qolla yol gstrir, nvan baa salrlar.
Deyiln tanlq aktnda is bu mqsdl, ms., lazmi adam xarici dil mllimidirs (mllimsidirs) hanssa
kiicik bir mtnin mnasn aydnladrmas xahii il, filan kitabn onda olub-olmamasn sorumaq bhansi
il, qonudursa duz, t istmk bhansi il v s. sbbl laqlndirib yanna getmk olar.
Mslht istmk, yuxardak il bu variantn orta nvmxtlifliyidir;
3) Tan olman digr bir metodu ona ehtiyac bildiyi nds kmk gstrmk v ya tklif etmkdir.
Ms., yolda gedrkn ar sumkasna kmk etmk, maazada mal serkn yax mal semk n bzi
mslht vermk, qonudursa, yol yoldadrsa peniz, qabiliyytiniz uyun msld ii olarsa can-bala
kmk etmy hazr olduunuzu bildirmk v s. kimi;
4) Tanln daha bir metodu onunla kimins arasnda vasitilik etmkdir. Kimins hanssa bir szn
ona atdrmaq, hanssa iini dzltmsi xahii il yanna getmk, kimdns ona xbr aparmaq v b. bu
kateqoriyadandr;
5) Daha bir metod hanssa mumi tannz vasitsil olan tanlqdr. Bu halda sizi bir-birinizl hanssa
tsadfi mclisd, grd, shbtd kims nc bir adam tan edir, sizin barnizd ona yax tqdimat
verir;
7) Daha bir metod onun yannda v ya baqalarnn yannda onu intriqaya salacaq, onda n is sual doura
bilck bir shbt danb, hrkt etmk, sonra is reaksiya bildirmsin macal vermdn xb getmkdir.
Mslni aydnladrmaq n o z sizi axtarb tapasdr (yax olar ki, koordinatlarnz daha rahat ld ed
bilmsi n, qabaqcadan n is tdbir grsiniz, ms., onun hanssa bir rfiqsin, dostuna bir mddt vvl,
hanssa bir ils laqdar z telefon nmrnizi versiniz);
8) Tanla imkan vern daha bir rait empatiya deyiln haldr. Baqa szl, z yoldanz, tannzla
shbt etdiyiniz halda yaxnlqda oturan, duran birisinin d siz reaksiya verrk, sizinl birg (htta zif d
olsa) glb, kdrlnmsi, heyrtlnmsi v s. yava-yava onu hanssa sualla, mslht istyi il,
mbahisnizd hakimlik etmsi, haql-haqsz myynldirmsi xahii il v s. yollarla shbt qatmaa sas
(hquq) verir;
9) Analoji metodun digr variant onun davran v ya danqlarna sizin mimikalar sviyysind reaksiya
vermkl araya krp salmanzdr. Diqqt mrkzind olmasn duymaqla daha da alb, canlanmas myyn
37

mrhllrd sizin d hanssa replikalarla, dzlilrl v s. yava-yava shbt mdaxil etmyiniz sas verir.
ksin, deyiln metodla diqqtini clb etdikdn sonra, shbtlrin qulaq asmanzdan bir qeyri-mmnunluq das
ifad edib, onlarn mvzunu dyimlri, sizdn uzaqlamalar, minal sahnin knarna yetimk demkdir v
drhal yeni yol axtarmaq lazmdr.
Sadalanan bu son iki metodun xsusi variant ondan ibartdir ki, siz yaxnlqda ba vern hanssa bir mumi
hadisy (ms., kimlrins bir-biri il brkdn mbahis etmlrin) z-znz danmaqla reaksiya verirsiniz
(ms., bu cr: El bil ev-eiklri yoxdur, davalar buraya qalb). Mnasibt qurmaa meyl etdiyiniz xs d,
sizinl nsiyyt meyllidirs, bu zaman o da, fikrinizi dstklyn fikirlrl jestiniz cavab verck. Bundan
sonra sas msl, evik trpnrk frsti ldn vermmk v yaranan kontakt drhal lav fikirlrl
gclndirmkdir. Lngimk, burada daldan atlan da mslsin gtirib xara bilr. Eyni situasiyada onun
(ms., yaxnlqdak istniln adamn) bu cr z-zn danma onun nsiyyt ehtiyacndan v ya tanlq
meylindn xbr verir v bu siz nvanlanm konkret jestdir (fqt, normal halnda z-zn ya dlilr danar,
ya da personajn daxili almini baqa cr aa bilmyn mnasz Meksika seriallarnn gic qhrmanlar);
10) Daha bir metod ona aid olan nys v ya kims diqqt, hrmt, hvs, maraq, nvazi, tbssml
mnasibt v s. nmayi etdirmkdir (gr nqliyyatda, parkda, mclisd yaxn-yaxn oturmusunuzsa,)
msln, uana, lind oxuduu, tutduu kitaba, qzet, hanssa bir ev heyvanna (z il gzdirdiyi itin,
lind oynatd dovanna v s.) v s. Bu kitab haradan aldn, bu kitabda filan msly aid bir ey olubolmadn sorumaq, bu kitaba, qzet bir dqiqlik baxmaa icaz vermsini rica etmk, uan oynatdqdan
sonra Allah saxlasn, ne ya var? v ya Ad ndir? v s. kimi fndlrl yava-yava araya krp salmaq
mmkndr;
11) Daha bir metod onu maraqlandra, hvslndir, tccblndir bilsi ns bir ey ortaya qoymaqdr ki,
o mcbur olub siz mracit etsin v ya mracit etmk mramnda olsa lind bhansi olsun. Msln, onun
yannda onu maraqlandra bilck bir kitab oxumaq, mvzudan shbt amaq, addm atmaq v b. bu qbildndir.

Mhz buna gr, bzi qzlar z bacsnn, qardann, qohumunun ua il tez-tez parka gzmy xrlar ki, bu uaq
hanssa day-daylarla onlarn arasnda krp yarada bilsin. Adi vaxtda, qzn tanmad v ya ilk df grdy
olanla ninki irin-irin, htta el-bel d olsa shbt etmsi, nisbtn qeyri-etiklik kimi qbul edilib, onu ucuzladra,
onun bard ayasrkn tsvvr yarada bildiyi halda, ksin, bel vziyytd qzn hmin bu day-dayla
soyuq mnasibti qeyri-etiklik olard. Uaa gstrdiyi nvaziin mqabilind tkkr lamti olaraq indi o, istristmz hmin bu day-daynn uaqla bal suallarna hvsl cavab vermlidir. Baqa szl, he bir trf bu
halda birbaa olaraq bir-birin maraq, bir-biri il mnasibt mqsdi nmayi etdirmdiyindn (bu halda mqsd
uaqdr), artq psixoloji baryer d yer qalmr.

12) Psixoloji baryeri df etmy imkan vern daha bir tanlq nv mtbuat v ya internet elan, yaxud
yazmas vasitsil olan tanlqdr. Zahirn o qdr d, xo grnms d, hr halda, bu yolla n utancaq
adamlar bel, htta seksual trfda tapmaqda da tinlik kmirlr. Nisbtn tcrbli xslrs burada da
srtql sortalaya biln oxsayl fndlrdn istifad edirlr, ms., Erotik mvzuda sr yazan yaz srind
istifad etmk n xahi edir ki, bu sahd myyn tcrbsi olan xslr z tcrblrini biziml blmk
istslr bu telefona zng vursunlar, yaxud Hyatndan ziz bildiyi Sevinc (v ya hanssa olan ad) adl
sevgilisini itirmi olan (v ya qz) xahi edir ki, ad Sevinc olan istniln bir qz [tbii ki, zng edn he d bir
nfr olmayacaq] bu nmry zng vursun v s. v i.a. kimi elanlarla. Lakin hr ehtimala qar, znz
trfinizdn bu cr virtual mhbbt o qdr d alud olmamal. Bel ki, burada aldanmaq ans da
yetrincdir;
V s...
Yekunda, birinci tanlq, ilk gr zaman shbt aparmaa yardm olan bir ne populyar sual:

Televiziyada, sasn hans verililr (hans seriala) baxrsan?

Hans mnnilri xolayrsan?
Hans musiqilri bynirsn?
Hans brcdnsn?
Bo vaxtlarnda n edirsn?
n sad sual: zn nec hiss edirsn?
Hans yazlarn srlrini bynirsn? (tk-tk kitab hvskarlar n);
dmanla mul olursanm?
Qzlarda (olanlarda) daha ox nyi bynirsn?
Qzlar (olanlar) z aralarnda ndn shbt edirlr?
Ev heyvanlarn xolayrsanm?
lin hans fsli daha ox xouna glir (v ny gr)?
Rqs etmyi xolayrsanm? v ya bacarrsanm? V s...

Son olaraq bu mvzu il laqdar olan daha bir msl bard, yni mhbbtin psixologiyas bard bzi
qeydlr:
38

MHBBTN PSXOLOGYASI
Qoy mni bir mhr tki qlbin snin,
nc bir zk tki cismin snin,
nki mhbbt bir chnnm kimi zabl,
bir lm qdr qddardr.
Oxlar onun odlu oxlardr!"

Sleyman peymbrin
Nmlr nmsi srindn, 8.6-c nm

Mhbbt emosional keid mrhllrind insanlarn biri-birin isinimsidir. Mhbbt mxtlif emosional
hallarn birg yaanmas nticsind meydana xb, mexanizmi sasn beyinin assosiativ funksiyasna saslanr. Bel ki,
burada davaml emosional kontaktn (transferin) meydana glmsi n emosiyan qcqlandran mxtlif xarici tsirlrin
mvcudluu zruri rtdir, msln, tbit mnzrlrinin birg seyri, birg musiqi dinlnilmsi, mxtlif hycanl,
sevincli situasiyalarn, rngarng epizodlarn, lirik anlarn birg yaanmas v s. kimi. Alnan tssratn qvvsi glckd
yaranacaq emosional kontaktn (transferin) qvvsini xarakteriz edir ki, sonradan bu kontaktn qrlmas mxtlif psixi
travmalara gtirib xarr.
mumi halda, insanlar arasnda davaml emosional kontaktn (cazibnin) meydana xmas n onlarn bioloji
(bdn quruluu, boy, ss amplitudas, kklk, drinin, san, gzn v s. rngi...) v emosional (temperament)
xsusiyytlrinin kontrastll (biri-birini tamamlamas); intellektual (dnyagr, etik v estetik normalar sistemi, hyata
bax, bilik msal...) v iradi (stereotiplr sistemi il laqdar) xsusiyytlrinin uyunluu zruri rtlrdndir. Hminin,
trflrin biri-birin (birtrfli mhbbtd biri digrin) isini bilmsi, vrdi ed bilmsi n onlarn vaxtar
grmsi, biri-birlrini mxtlif epizodlarda seyr ed bilmsi, trflrin bir-birinin (birtrfli mhbbtd biri digrinin)
rifah v thlksizliyinin qarant olmas v s. kimi faktorlar xsusi hmiyytlidir.
Burada, hminin ilkin tssratda formalaan glck rftar modeli d, mnasibtin sonrak inkiafna aktiv tsir
gstrn amillrdndir.
mumi halda, tbabtd mhbbt xsusi psixi sindrom nv kimi qbul edilms d onun yaranmas v inkiaf
istniln digr psixi sindromdan he n il frqlnmir v beyind olduu mddtd subyektin davran v dncsin, traf
alm mnasibtin v s. aktiv tsir gstrir (bir sra hallarda bunlar mhdudladrmaqla).
Beyind olan mhbbt sindromunu, yni, frdin sevib-sevmdiyini aadak zahiri lamtlr vasitsil
myynldirmk mmkndr:
Frd mhbbt (simpatiya) bsldiyi xsl daha tez-tez grmy can atr;
Onunla gr zaman (v ya onunla bal shbtlrd) emosional aktivlir, gz bbklri byyr, parlaqlar (qanda
adrenalinin miqdarnn artmas sbbindn); nbzi, gz qrpmas, tnffs srtlnir (qanda cinsi hormonlar olan
testosteronun miqdarnn artmas sbbindn); dannda (elc d, davrannda) mntiqi forma v mzmun azalr,
buna mvafiq olaraq nitqi v davran oynaq, obrazl v rabitsiz forma alr (qanda hzz hormonu olan endorfinin
miqdarnn artm sbbindn); gr zaman Ona daha yaxn msafd durmaa can atr (drinin elektrik
mqavimtinin artd sbbindn); gr can atr v grn daha uzunmddtli olmasna alr (ms., onu evin
trrkn daha uzaq yolu seir, tlsmir);
Onun emosional hal ona daha tez sirayt edir (ms., Onun n halnda sevinir, kdrlnnd qmlnir);
Onun yannda znn yalnz yax (Onun zvqn uyun) chtlrini bruz vermy chd edir (o cmldn, ss tonu,
davran, traf alm mnasibti v s. dyiir); elc d, Onda yalnz yax chtlri grr, mnfilri sezmir, sezs d
drhal rasionalladrr;
Onun yannda aq tipli jestlrdn daha ox istifad edir (ms., shbt snasnda hrdn qeyri-uri olaraq
bamaqlarn xarb ayann ucunda oynatmas kimi);
Fikirlrinin ox hisssini O mul edir, o cmldn, Onunla bal mvzular (taleyi, bioqrafiyas, hyat yolu v s.) onu
daha ox maraqlandrr, bu bard daha ox sual verir (istr Onun zn v istrs d trafdaklara);
Gr zaman diqqti baqalarna nisbtn n ox Onun dandqlar v ya mimikalar zrind cmlnir;
Onun fikirlrin avtoritet kimi inanr v Ona etimad gstrir, Onun hr hans adi chtind d bir qeyri-adilik,
tkrarszlq grr, valeh olur;
Uzun mddt xyalnda canlandrdndan, Onu znn lap uaqlqdan tand bir dostu kimi qbul edir;
Onunla z arasnda gn-gndn daha ox mumiliklr axtarb tapr, ms., zvqlri, baxlar, dnyagrlri, hyat
yollar v s. arasnda; mnasibtlrin korlanmamas xatirin mbahisd gzt gedir, Ona qar olan kompaniyalarda,
xarakterindn asl olaraq, ya Onun mdafiisi kimi x edir ya da kompaniyadan tcrid olur;
Ona qar onda himayilik hissi yaranr, elc d, Onun yannda zn daha qorxusuz, inaml v arxayn hesab edir;
Myyn sbbdn hissini trafdaklardan gizltmk mcburiyytind qaldqda zahirn daln, emosional sst, yuxu v
itah rejimi pozulmu, qeyri-aktiv, sosial izolyasiyal, diqqtsiz v s. olur.
Tcrbli xslr bu lamtlri zlrind sni yolla yaradaraq, qar trf z hrmtini, mhbbtini tlqin edir,
bu cr sni mhbbt jestlri il onun etimadn, dostluunu, mhbbtini v s. qazanrlar ki, sonradan da bundan suiistifad edrk z mqsdlrini hyata keirirlr (Bu tipli mvzularla bal lav olaraq bax: burada, sh. 31, 34, 39-39,
34, 61...).

39


III.2. SHBT QAYDALARI
Ey insan, dan sni grm!
Sokrat.

III.2.1. RISKLI FIKIRLRI NEC IFAD ETMLI?

Yqin, hr ks ox sevdiyi bir adama z mhbbtini izhar etmyin, yni cmisi bir ne sad szdn ibart
olan Mn sni sevirm cmlsinin ifadsinin, htta n qliz riyazi formulun ifadsindn d qat-qat ar bir i
olduunu bilir. Bs, ayr-ayr fikirlrin ifadsi arasndak bu cr frq haradandr?
Mslnin mahiyyti, elmd psixoloji baryer adlandrlan faktorlar qrupunun tsiri il laqdardr. Bel ki,
burada frd yzlrl faktorlar beynind gtr-qoy edir ki, ms., fikrini hans vaxtda v yerd, nec, hans
formada ifad etsin ki, trf-mqabilin ona reaksiyas gzldiyi kimi olsun v ya he olmazsa olan mnasibt
xll gtirmsin, z bard olan tsvvr dyimsin v s. z d burada sas problem ondan ibartdir ki, bu
kimi msllrd konkret resept v standart modellr mvcud deyil v buna gr d, eyni bir ifad formas, trzi,
eyni bir fikir birinin xouna gldiyi halda, digrini cin atna mindir bilr. Yaxud eyni qayda il burada hmin
fikrin kimin dilindn sslnmsi mslsi d vzolunmaz rola malikdir. Bel ki, ms., hanssa eyni bir cmlnin
qadn, yoxsa kii dilindn sslnmsi eyni sciyyli msl deyil v sosial normalar oxdan hans rftar v
davran modelinin qadna, hansnn kiiy mxsus olmas bard qti qrarlar verib.
Deyilnlr nmun olaraq, ms., zif cinsin nmayndsi z mhbbtini izhar etmk istdikd qabaqcadan
60-70% min ola bilr ki, onun bu csarti Mlum msldir, r getmk vaxt atb, ona gr d zn
srmaa adam axtarr kimi reaksiya il qarlaacaq. ksin, kiilrin analoji addmna qar ox byk ksr
qadnlarn da z nvbsind beynindn keirdiyi ilk fikir bundan ibart olur ki, kiilr ancaq bir ey lazmdr
v buna gr d, onlarn bu cr addmlar, gz yalar, and-amanlar hams bu mqsdi ld etmk n olan
kii fndlrindn, maskalarndan savay zg bir ey deyil (tssf ki, ox vaxt hr ey el onlarn dndy
kimi d olur).
Kiilr inamn hl tam itirmmi digr kateqoriya qadnlarsa, bu halda kiilrin smimiyytini ciddi qbul
etslr d, hr halda, mindirlr ki, zn hrmt qoyan qadn kii diqqtin ilk cavab olaraq az bzb z
evirmlidir. Buna is kiilrin mnasibti he d birmnal olmur: bir ox kiilr bunu z etiraflar kimi smimi
qbul edib, hr eyin birdflik sona yetdiyini dnr v daxiln yanb qovrulsalar da, zahird bir d o mvzuya
qaytmamaa stnlk verirlr. Digrlri is z eqoistik mnliklrini qabardaraq, bel gman edirlr ki, hmin
rdd cavabndan sonra zn hrmt qoyan kii, ninki o qadnn hndvrin dolamamaldr, htta zn prt
vziyytdn xilas etmk n, yeri ddkc o qadna stdn aa baxb, bundan he n itirmdiklrini stl
nmayi etdirmlidirlr.
Sevgi etiraflarna qar daha bir baqa reaksiyan zif psixi tip malik, sentimental tbitli, hssas qadnlar
gstrirlr. Bu cr qadnlar kims ox tinlikl isiniib, ox tinlikl d soyuduqlarndan, onlar he vaxt risk
getmyi xolamrlar v aldanb psixi travma almaqdansa, hyatlarnda he nyi dyimyib, lap vvldn nec
varsa hr eyin axracan el o cr d qalmasna alrlar. Bu sbbdn d, onlarn dnyasna mdaxil etmk
olduqca tin baa glir.
Adi bir hyati situasiyann n qdr rngarng variantlar olduu gz qabandadr. Psixi baryer deyiln
hmin trdddlr d mhz bu cr riskli mqamlarn mvcudluu halnda meydana xr. Hanssa xahi n
risin qbuluna girdikd, yksk tribunadan ilk df x etmli olduqda, qadna intim tklif vermk istdikd
v digr yerlrd d, insan bu baryerlrl qarlar v mhz buna gr d, oxlar addm atmaqdan qorxaraq,
ne-ne frsti ldn buraxrlar.

Ms., eynil hmin bu sbbdn, birisi lind lazm olandan da artq rvti tuta-tuta vzifli bir adamn qbuluna
girmy csart etmir ki, iini dzltdirsin v ya bir baqas is ksin, lind byk imkan, vzifsi ola-ola dey
bilmir ki, bu qdr versniz sizin filan iinizi dzldrm (deyilnlr, etika v qanun rivsindn knara xan hallar
olsa da, burada btn hallarda qsdn mhz bu cr nmunlr seilir, gstrilir ki, sadlvh adamlar kimlrin
tmtraql szlrinin arxasnda hans irkin niyytlrin gizlndiyini akar ed bilsinlr. stlik d ki, bunlarn ttbiq
yerlri tk bu riv il mhdudlamr, sadc bunlar problemin hat dairsinin geniliyini qabartmaq mqsdindn
irli glirdi).

Bellikl, psixi baryerlr trfindn blokirovkalanm situasiyalar bard bu qdr. ndi is bu dynlrin
al bard:
Normal halnda istniln ifad stilinin sasn iki formas (yni ritorika terminlri il deyils, dispozisiya
strategiyas) mvcuddur: induktiv v deduktiv. Bunlardan birincisind sas fikir lap vvldn ifad olunur, sonra
is mxtlif arqumentlrl bu fikir izah edilir, ona aydnlq gtirilir. Bu zaman, adtn, keid mqsdil yni,
bel ki, nki, msln kimi ara szlrindn istifad olunur. kinci variant fikir konstruksiyasnda
40

vvlc lazmi arqumentlr, baza fikirlr sylnilir. Yalnz bundan sonra onlar mumildirilrk, sas fikir
xarlr. Bu halda adtn, bellikl, bir szl, lqrz, yekun olaraq, demli v s. kimi ara
szlrindn istifad edilir.
Adi hyatda v dbiyyatda fikir konstruksiyasnn bel bsit modelindn ox az halda istifad olunur. Bel
ki, onlardan adtn qarq formada, yni kombinasiyal variantda istifad edilir.
Bunlar ifadnin formas il laqdar mumi qanunauyunluqlar idi. Psixoloji chtdn is burada forma yox,
mzmun sas rtdir, v bu aspektdn, ifadnin mzmunu n bu cr slis reqlament tapmaq nisbtn qliz
mslsidir. Bel ki, hr bir situasiya, mqsd zn uyun stil, janr, taktika tlb edir. Konkret olaraq, riskli
fikirlri ifad etmkl laqdar bu cr variantlardan bir nesi aadaklardr:
1) Risk ehtimal byk olan fikri lazmi adresata atdrman n effektiv v thlksiz sulu bu mqsdl
vasitilrdn istifad etmkdir. Bu vasitinin neytral trf, yaxud sizin v ya onun yaxn adam olmas
mslsi, burada sasn rol oynamr. Tki i bacaran vasiti olsun. Arada vasitinin olmas is hr iki trfin
qorxusunu bir-min qat aradan qaldrr. Bel ki, hr iki trf yax bilir ki, bd-bdd btn gnah vasitinin
boynuna atb z yaxasn qraa k bilsidir.

Nmun n, ms., bzi vzifli xslr rvt iyi hiss olunan probleml bal onun yanna glmi xslri mxsusn
rvt mslsin baxan filan mavinin v ya mumiyytc, hr ii yax biln myyn b mdirlrinin stn
gndrirlr; Yaxud qbula glnlrs risl danmaqdan qorxduqda, hanssa mavin v ya b mdirinin qbuluna
girib, ondan arada vasitilik etmyi, bu ii dzltmyin rtlrini yrnib onlara demyi xahi edirlr. Hmin bu
b mdirlri, mavinlr v ya digr bu il mul olan xslrs, bu adamn guya, drdini nzr alaraq, yaxud
onunla calaq-calaq tan xdqlar nm v ya bir baqa hanssa bhan ils, ziyyt d olsa, risi yola
gtirmk n alacaqlarn boyunlarna gtrrlr; Yaxud bzi idar mdirlri idarlrindki hanssa bir qadn v
ya mumiyytc, yola glmsi mmkn olan bir-ne qadn l keirmk n, burada xsusi aradzldn qadn
saxlayrlar ki, o da nvb il bir-bir bu qadnlarla dost olaraq, yava-yava saqqzlarn ourlayr; V ya gnclr hanssa
qza z mhbbtlrini byan etmk n qzn rfiqlri il dostlab v ya z i yolda, qrup yolda, tan, qohumu
v s. olan bir qzn onunla dostluuna nail olub, ona onlarn vasitsil tsir gstrir, fikirlrini atdrrlar v s..;

2) Riskli fikri ifad etmyin daha bir metodu bu mqsdl ikibal cmllrdn istifad etmkdir. Hm
qa v hm d yaza yozula bilinck bu cr cmllr siz srf etmyn reaksiyan dourduu halda,
trfdan mnan dzgn baa dmdiyini v sizin burada o biri mnan nzrd tutduunuzu deyib, vziyyti
sortalamaq mmkndr.

dbiyyatda ilnn Ezop dili, alleqorik janr v b. bu varianta nmunlrdndir. Ms., bu kateqoriyadan olan
Azrbaycann nfuzlu dibi B.Vahabzadnin Glstan, Latn dili, zmz ksn qlnc v s. srlrind
stiralt formada SSR-nin (vvlinci ikisind) v hazrk Qrbin (sonuncuda) Azrbaycan mentalitetin etdiyi
ekspansiyaya qar etiraz mzmunu ifad olunur.

3) Daha bir variant bu fikri mxtlif simvolik jestlrl ifad etmkdir. Bu halda hanssa mnfi
reaksiyadansa ehtiyatlanaraq, dild bir baqa fikir ifad olunduu halda jest, mimika, manera v s. vasitsil
arzulanan mna ifad olunur. Trfdan reaksiyasnn arzuolunan olmad halda onun ox nahaq yer sz
qoyub, davrandan ntic xardn ona irad tutub, vziyyti sortalamaq mmkndr;

Nmun n, ms., Rusiyada hakimiyyt dyiikliyi ba verdikdn v orada hakimiyyt rasional dncli qvvlr
hakimiyyt gldikdn az sonra Azrbaycan z siyastini yeni konyukturaya uyunladrmaq, elc d, Qrb tzyiq v
Rusiyaya mehriban qonuluq jesti ifad etmk n, drhal znn indiy qdr n qat antirus mvqed olmu bir
ne nfuzlu siyastisini (ms., Vfa Quluzad v Eldar Namazovu) v bir sra Qrb modelli thsil mssislrini
qurban verdi.

Yaxud ms., hanssa beynlxalq vasitilr qrupu Azrbaycana tzyiq jestini ifad etmk n Qarabaa
Ermnistandan kemkl gedir (halbuki, Qaraba Azrbaycann trkib hisssi olduu n ora gedrkn
Ermnistandan yox, Azrbaycandan icaz alnmal idi), eyni halda AB Qaraba ermnilrin ayrca olaraq v ya
Ermnistanla bir srada yardm verir. Hans ki, hr iki variant Qaraban mstqilliyinin v ya Ermnistan nzdind
muxtariyyatnn tannmas mnasnn dolays ifadsidir. Hans ki, mslnin mntiq deyil, maraqlar bazasndan doan
dilemma olduunu, onlarn mvqeyinin siyasi konyunktura il hmahng dyimsi d isbatlayr;

4) znn hanssa istyini ifad etmk n bu kimi msllr mnfi mnasibt bslmdiyini, ehtiyac
olarsa, n zamansa bu cr ans ldn buraxdna tssflndiyini, szaras atdrmaq effektlidir. Qar trfin
fikrindn siz bu ynml tklif vermk, addm atmaq kers, deyiln taktika onun qarsndak psixoloji
baryeri aradan qaldrr.

Nmun n, ms., bizim tandmz vlad olmayan bir ail, vladla uaq gtrmk iind qohumlarn onlara
yardm etmsini tkil etmk, bel mram, istyi olduunu onlara atdrmaq n bel bir diplomatik deyim trzindn
istifad edirdilr: ox yerd vurulayrdlar ki, filan qohumun abort eltdirdiyindn xbr tutmadqlarna gr tssf
edirlr. Bilsydilr raz olmazdlar v uaq doulunca, btn xrci kib, sonra da onu vladla gtrrdilr. Nticd,
bel tklifin onlar incitmyib, ksin, sevindircyindn xbrdar olan qohumlardan biri onlara bu id yardm etdi.

5) Daha bir metod hr hans addm n qabaqcadan buna uyun psixoloji atmosfera formaladrmaqdr.
Konkret olaraq, fikir ifadsi n, lazmi yol mxtlif tramplinlr blnr v mqsd mrhl-mrhl
yaxnlalr (lav olaraq bax: Tlqin: nsanlar ayqkn nec hipnoz etmli bhsinin 8-ci hisssin: sh. 67):

Ms., hanssa qadnla arada intim atmosfera formaladrmaa chd edn kiilr bu mqsdl n vvl mumi qadn
psixologiyasn diskussiya obyektin evirib, sonra yava-yava shbti konkret olaraq trfda qadnn znn
41

psixologiyasnn (xarakterini, zvqnn, baxlarnn v s.) zrin gtirib xarrlar; Bundan sonra mumi qadn
fiziologiyas, onun mxtlif qanunauyunluqlar shbt hdfi seilib, yava-yava trf-mqabil qadnn znn bu
elementlrin (fiqurasna, bdn quruluuna v s.) diqqt clb olunur; daha sonra mxtlif qadn xstliklri v onun
znn bu sferalardak problemlri; bir qdr sonra, ayr-ayr intim elementlr v onun bunlara mnasibti v b.
deyiln qayda il aran amaq manevrlri kimi istifad olunur. Qzlar rqs, plyaja dvt etmk v b. da bu
kateqoriya aran amaq fndlrindndir (laqdar mvzularla bal bax: burada, sh. 31, 34, 39-39, 61... Bir daha
tkrar edirik ki, burada istniln hadisnin, effektin mexanizminin almasndan mqsd, tkc hcumular yox, hm
d mdafiilri silahlandrmaqdr v bu, btn hallarda mdafini, mqavimti, mbarizni daha urlu tkil
etmy, neqativ hallarn qarsn, onun mexanizmindn ba xararaq almaa v s. imkan verir).

III.2.2. TNQID (IRAD) QAYDALARI

1) Trif fonunda deyiln tnqid az qcqlandrc tsir gstrir v effektlidir. Bunun n, trfdan
qsurlarn qabartmazdan vvl onun msbt chtlri d sadalanr; Siz vurduu ziyan mzakiry
xarmazdan vvl, n vaxtsa etdiyi hrmt, yaxlq, verdiyi xeyir v s. d etiraf olunur; inin zif trflri il
birlikd msbt kimi yozula bilinck trflri d qeyd edilir v s. Bu, tnqid obyektivlik donu geydirir v
msly hrtrfli nzr saldnz tssrat formaladrb trfdan sizi birtrfli mnasibtd, daltsizlikd
ittiham etmsinin qarsn alr, mqavimt hissini zifldir;
2) zntnqid fonunda deyiln tnqid d analoji effektlidir. Bu halda etiraf olunur ki, dzdr siz znz d
hmin msld ideal deyilsiniz, sizin d bu sahd qsurlarnz olmam deyil, lakin hr halda, bu qsurlar,
zifliklr, atmamazlqlar v s. onda da var. llxsus rqibin siz irad tuta bilcyi msllri tapb ondan
qabaq etiraf etmk, sadalamaq, tnqid qarsnda onu li-qolu bal vziyytd qoyur, ks-hcumunu
qabaqcadan blokirovkalayr;
3) z mvqeyini birbaa olaraq rqib ks qoymayb, ksin, vvlc onunla raz olduunuzu bildirib, onun
haql olduunu etiraf edir, yalnz bundan sonra amma deyrk, z mvqeyinizi ifad edirsiniz. Bu da, rqibin
ks-hcum hazrln zifldir, konfrontasiya hval-ruhiyysini neytralladrr;
4) Yuxardak metodun digr variant ondan ibartdir ki, bu halda tkc onunla razladnz, onun haql
olduunu ifad etmkl kifaytlnmyib, htta onun mvqeyini daha da gclndirn bzi yeni faktlar,
arqumentlr sadalayr, myyn mnada onu dstklyir, fikrini daha da qvvtlndirirsiniz. Yalnz bundan
sonra amma deyrk, z mvqeyinizi v ya, mumiyytc, hazrk mqamda ks-reaksiya doura bilck
istniln mvqeyi ifad edirsiniz. Bu fnd, problem trfdadan daha yax bld olmanz v buna gr
mvqeyinizin d, onunkundan daha obyektiv, sasl olmas bard tssrat formaladrr.

Nmun n, ms., SSR-nin dalma mrhlsi rfsind yerlrd Leninin heykllrinin sklmsi mslsin qar
qat leyh mvqe tutan bir mxbirin, Adan (bundan bir az vvl Mingevirin) o vaxtk cra Hakimiyytinin bas
Faiq Baxliyev verdiyi Siz bu heykllrin sklmsin yol vermkl tarixi shv etdiyinizi dnmrsnzm?
sualna onun verdiyi aadak diplomatik cavab bu qbildndir:
Dzdr, Lenin byk xsiyytdir v mn bh etmirm ki, onun tarixd yeri, rolu mslsi hl on, blk d
yz illrl aradrlacaq, yrnilck. Amma, hazrk dvrd gnn tlbin, ona qar formalaan kskin mnfi
psixoloji atmosfer v s. sbblr gr, indi bu heykllrin bu yerlrd saxlanlmas da, mqsduyun deyil;

5) Tnqidi z mvqeyin kimi yox, nc bir trfin v ya mumiyytc, traf insanlarn mmkn mnfi
reaksiyas kimi tqdim etmk konfrontasiya ruhunu zifldib, trfda sizinl razlamaa vadar ed bilir,
msln:
Bel etsn, sonra dey bilrlr ki...;
Mn biln, filanks bunu bils, fikirlck ki, yqin...;
Knardan baxanlara bu bel grn bilr ki...; v s.

6) Tnqid zaman, eyni zamanda, trfdaa geri kildiyi halda z simasn xilas n ans verilmlidir,
yni msl el qurulmaldr ki, geri kildikd o, zn alalm hiss etmsin, prt vziyyt dmsin,
glckd baqalarnn tn, msxr obyektin evrilcyini dnmsin. Tnqidinizl onun alalmasn
istyirsinizs, bu baqa msl. Lakin siz lazmdrsa ki, hanssa bir mbahisni hll edsiniz, kims hanssa
fikri qbul etdirsiniz, kimis z trfiniz v ya siz lazm olan yola ksiniz, bu zaman artq onun geri
kilmsin paralel olaraq tzyiqi artrmaq yalnz mumi iin ziyannadr ki, xeyrin deyil. Deyiln msl gcl
psixoloji baryer effektin malikdir v ksr insanlar zlrinin gn kimi aydn grb, bildiklri mvqeni qbul
etmkdn kindirn balca faktordur. Yni insanlar baa ddkd ki, bu mvqeyi, bu fikri qbul etmk, onun
hqiqiliyini etiraf etmk onlar baqalarnn yannda alaldacaq, onlarn mnliyin xsart toxunduracaq, o
zaman hqiqti z xsi maraqlarna qurban verrk, ld var, dnd yoxdur yolunu seib, bel deyils son
damla qanna qdr vuruma stn bilirlr. nki mqayis edib, geri kilmyin ziyannn, z yerind
qalarkn ald zrblrdn daha byk olduunu z-z n myyn edir. ksin, geri kildiyi halda onun
42

thlksizliyin tminat verdikd, bunu etibarl kild sortaladqda trfda geri kilmyi, gzt getmyi
mmkn variantlardan biri kimi nzrdn keir bilir v ox ehtimal da ki, qbul edir.
Qadaalar:
a) Btn hallarda xsiyyt v onun faliyytini bir-birindn frqlndirmli v tnqid edrkn he vaxt
xsiyyt sferasna toxunmamal.

Yni, ms., demk mmkndr ki, Snin sznd (mvqeyind, qnatind v s.) shv var (v ya filan szn
shvdir). Bu, he bir ks-reaksiya douran deyil v normal qarlanasdr. Lakin he vd Sn yalan danrsan tipli
deyim yolverilmzdir v burada trf-mqabil z rf v lyaqtin zrb grdyndn, istr-istmz ks-hcuma
kklnsidir. Eyni il Snin bu hrktin dzgn deyil, Snin filan hrktin xuliqanlq kimi yozula bilr v s.
kimi deyimlrl Sn z hrktini bilmirsn (v ya n etdiyini bilmirsn), Sn xuliqansan (v ya dlduzsan,
avarasan...) v s. kimi deyimlr arasndak frq d bu qbildndir;

b) Tnqid konkret vaxtdak konkret davran v ya deyimlrl laqdar olmaldr, yni konkret arqumentlr
saslanmaldr, daha, mumi v qeyri-myyn faktlara yox.

Ms., Sn hmi belsn ifadsi ifrat sbilik doura bildiyi halda, Sn filan vaxt filan msl il bal da bel
etmidin ifadsi artq trfdan dil-azn balayan bir formuldir. Fvqlmumilik kvantorlar (hmi, he
vaxt, daim, hr yerd, hr id, mr boyu v s.) il ifad olunan btn tnqidlr bu kateqoriyaya aiddir.
ksin, btn hallarda indi-burada v ya filan vaxt-filan yerd (v yaxud konkret olaraq filan msl il bal)
prinsipinin qorunmas mslni 180 dyiir;

c) Publika (kollektiv, qrup, ktl v s.) qarsnda tnqid yolverilmzdir. Trfda tkbtklikd ediln
hanssa tnqidi qbul ed bilcyi halda, bir baqalarnn yannda deyiln hmin tnqid istr-istmz mnfi
reaksiya vermy mcburdur. Yni ahidlr bel vaxtda gcl provakasion tsir malikdirlr v onlarn yannda
z simasn xilas etmk n hr ksin tnqid dzmszlk nmayi etdirmsi, htta haqsz olduunu baa
ds d, mvqeyini axra qdr mdafi etmsi qalmazdr. Tkbtklikd is gzt n d, kompromis n
d, he bir baryer yoxdur v bu halda faktlarla, obyektiv arqumentlrl razlab haqsz olduunu boynuna
almaq, geri kilmk, ona bayaqk miqyasda itki bahasna baa glmyck.

Nmun n, ms., rislrin adtn tnqid qar dzlmz olub, llxsus iclas zaman onlarn nvanna sslnn
tnqidlrl, szlrinin qarsnda sz deyilmsi kimi msllrl bara bilmdiklri mlumdursa da, ksin, iclasdan
sonra tkbtklikd onlara yaxnlab v ya kabinetin glib z iradlarnz bir-bir sadalamaq vziyytin tonunu dyiir,
bayaq yaranm grginliyi aradan gtrr v htta mmkndr ki, glck mnasibtlrinizin ahngin bzi msbt
notlar lav edir. Hans ki, bir qdr vvl, camaat yanndak bu cr srbstliyiniz, baqalarna da ibrt olmas n
istr-istmz, htta can-cigri olmu olsanz da bel, onu siz qar srt davranmaa mcbur edckdi.

Hmin sbbdn, olana qzla gedrkn v ya kims ailsi, uaqlar yannda satamaq, thqiramiz
mnasibt gstrmk, tnqid demk thlkli msldir. nki baqa vaxt onun buna reaksiya vermmsi
mmkn idis, indi qeyri-mmkndr v istr-istmz indi o, qadnn nzrind zn alalmaqdan qorumaq,
rfini xilas etmk n hr vasitdn istifad etmy, lm bel getmy hazr olur.
mumiyytc, bel mqamlarda qadn kii, kiis qadn n ciddi provakasion faktordur. Bel ki, z cinsi
yannda deyiln tnqidlr insanlar nisbtn yumaq reaksiya gstr bildiklri halda, ks cinsi yannda bu,
qeyri-mmkn olur v hr ey patoloji vziyyt alr;
d) Tnqid hanssa bhlr, subyektivliy, saslanmamaldr, yni yen d bayaqk kimi, konkret olmal,
dqiq fakt v arqumentlr zrind durmaldr. Ms., Mn bilirm ki, sn yen onunla grrsn, Mn
bilirm ki, sn onsuz da, ora gedirsn v s. kimi ifadlr he bir sas zrind dayanmayb, havaya atlan bo
glllrdir v he bir hdf dymyib, bir para sblri qcqlandras, bzn, htta ks effekt gstrsi, yni
trfda daha da intriqaya, aca salb, bu yola thrik edsidir. Htta siz haql olmu olsanz bel, linizd
konkret faktnz olmadndan, ittihamnz ksrsiz v mnasz sz yna xarakteri ksb edck. ksin, sbrini
basb, hcuma yalnz konkret fakt l keirdikdn sonra balamaq, vziyyti dyiir v trfdan dil-azn
balayr.

Nmun n, ms., hanssa bir jurnalistin hanssa bir idarnin rhbri bard yazd O, rvtxordur, dvlt
mlakn apb-talayr v s., yaxud hanssa bir siyastinin digri bard dediyi Onun xarici banklarda milyardlarla
dollar vsaiti, Avropann mxtlif lklrind yzlrl mhtm villalar var v s. tipli ifadlrl O, filan vaxt
filanksdn filan msl il bal filan yerd on min dollar rvt alb V ya Onun filan lknin filan bankndak
filan hesabda bu qdr vsaiti v filan lknin filan nvanlarnda hans dyrd trpnmz mlak var tipli ifadlr
arasndak tsir frqi gz qabandadr. mumiyytc, fakt istniln formal tnqidin balca silahdr v bunu nzr
alaraq, htta msahiblrinin birind Azrbaycann tannm jurnalisti Mirahin, fakt jurnalist sntind znn allah
adlandrmd.

e) Tnqid zaman trfda kiminls mqayis etmkdn kinmli. Filanks sndn frastlidir,
Filanks qdr d olmadn v s. tipli deyimlr bu qbildndir. Bu, onun mnliyin gcl zrb olduundan
situasiyan ifrat qlizldir bilr;
V s.

43

III.2.3. ETIRAZ, IMTINA QAYDALARI

1) Etiraz qalmaz (ixtiyari yox, qalmaz!) sbbl laqlndirmk, ks trfin israrn, tkidini
neytralladra bilir. Ms., iki tklifin qar el-bel etiraz etdikd, tkid daha da gcln v ya inlrin
hqartamiz replikalar il cavablana bildiyi halda, bunu md xstliyi il, hkimin gstrii il, rul arxasnda
olacanzla v s. laqlndirmk, ks trfi vziyytl barmaa vadar edir. Htta alkalarn da din byk
hrmt bslmsi, bzi mdni adamlarnsa din hrmtsizliyin trafdaklardan kims xo glmy
bilcyini drk etmsi sbbindn, bel mqamlarda din istinad etmk yni seyid nslindn olduunu,
tvbli olduunu v s. bildirmk d, tkidi avtomatik blokirovkalayb, israr divarla qarladran
dymlrdndir.
Tklif olunan grdn imtina etmk, bzn qar trfin xtrin dyib, mnasibt tsir ed bildiyi n
gnclr (llxsus qzlar) adtn gr msllrind bzn odla-su arasnda qalrlar (llxsus da ki,
trfdan smimiliyin etibar edilmdiyi, lakin bunu qabartman da zruri olmad mqamlarda). Bel halda
onun dediyi vaxtda bir baqa vacib iiniz olduunu v ya mumiyytc, bu ay hanssa bir problemi hll etmk
n mtlq evd olmal olduunuzu v s. atdrmaq xsusi effektlidir (bir aydan sonra Allah krimdir). Bunlar,
deyiln fndl bal formulun n mumi ifad variantlarna nmunlr idi. Formulun zs ondan ibartdir ki:
n vvl trfdan ry v hissin hrmt nmayi etdirmli, ikinci mrhld sizi imtinaya vadar edn
sizdn asl olmayan sbblri gstrmli, yaxud lazmi tnqidi ifad etmli v nhayt, sonuncu mrhld
yen d onun hiss v fikirlrin z hrmtini ifad etmkl, shbti yekunladrmal.
Nhayt, hmi aktual olacaq sevgi etiraf mslsi: Kims z ryini ab, mhbbtinizi izhar etmk n
drcd tindirs, ona rdd cavab vermk d, bir o qdr tin msldir. Bel ki, o, sizi sevmkl sizin
yannzda he bir gnah iltmir, siz qar he bir pislik etmir v burada hr ey onun zndn d asl
olmayaraq formalab. Tsvvrnd qurduu xyallara, siz qar bsldiyi ifrat byk hrmt rmn sizin
ona akar rdd cavabnz, onun n psixoloji zrb demk olar v qlbin blk d, he vaxt saalmayacaq
zrblr vurard ki, bu da layiq olmad halda sizin ona pislik etmyiniz demkdir.
Bzilri mslnin mhz bu sonuncu sentimental trflrini dn-dn xlmaz vziyytd qalr v
sevmdiyi adama yox demy dili glmdiyindn, ail qurub mrlk zn bdbxt edir.
Yaxud bzn bu sevgi tklifi qrzli mqsd gd bilr v siz d aydn baa d bilrsiniz ki, bu, yalan
Leyli-Mcnunluqdur. Burada gizlin olaraq hanssa (adtn, seksual) tmnna gdlr v vaxtnda mnasibtin
drinlmsinin qarsn almasanz, aydn bilirsiniz ki, sonda trfdan hanssa mqsdinin altin (o cmldn,
seksual oyuncana) evril bilrsiniz. Lakin bu son mqsd, hazrda smimi duyularla maskalandrldndan,
indi sizin ona hanssa iddia irli srmy, faktik olaraq, ixtiyarnz atmr v stlik d ki, hanssa sbbdns
(ms., nds ondan asl olduunuz sbbindn), siz mnasibtlrin korlanmasnda maraql deyilsiniz. Btn bu
kimi hallar n n etmli?
Yen d hmin sizdn asl olmayan sbb fndi effektlidir: Siz ona hrmt edirsiniz v blk d bu
shbt bir ne ay bundan vvl olmu olsayd, msl bir baqa cr olard. Amma indi artq gecdir, nki
valideynlriniz sizi, he sizin razlnz da olmadan, z qohumunuzdan kims nianlamaq istyirlr v artq
danq da olub.
V ya el-bel, sadc olaraq: Bilirsn, sn yaxsan, gzlsn, mnim d sn hrmtim hmi byk
olub... (v s. v i.a.). Amma indi mn baqasna nianlanmaq rfsindym (tbii ki, hr iki halda shbt
nianlanmazdan vvlki dvrlrdki mnasibtlrdn gedir. Nianl olmu olsaydnz daha bu qdr bhany
ehtiyac qalmazd ki). Bir-iki aydan sonra soruulsa ki, bs n oldu niann?, yen d bhan etmk olar ki, o
biri trfd (v ya el sizd) hzr yeri db, ona gr, ilin xmasna qdr btn xeyir ilr txir salnr v s...;
2) Etiraz etmyin daha bir metodu trfdan tklifi qarsnda bir baqa alternativ qoyub, onu qbul
etmkdir. Ms., iki tklifin qar Yox, yax olard ki, mn limonad iim, susamam (ryim limonad
istyir v s.), imrliy getmk tklifi qarsnda Yox, yax olar ki, kinoya gedk, lrm rb filmlrindn
tr v s. alternativi qoyula bilr.
Deyilnlrl laqdar bir eyi deyk ki, bzilri bu msl bal onu dn bilr ki, onsuz da ail quranlarn
say azalb. Nesi illrl gzlyir ki, yoldan ken istniln birisi eli glsin, tklif versin, ana-bozuna
baxmadan razlq versin. Tki ailsi olsun, mrn tnhalqda keirmsin. Bunlarn mqabilind, stlik d,
otval metodlar bard yazb, bayaqdan zorla da olsa dzl biln hanssa sevdan pozmaq, kimlrins smimi
44

hisslrinin qarsnda, indi hmilik keilmz sdlr kmk v s. ny grk?

vvla, xlmazlqdan qbul ediln, zorla dzln sevda mrlk bdbxtilik kimi yaanlmasa, z gec-tez
pozulasdr ki, vaxtnda qarsn ala bilmk bundan srflidir. kincisi, bu fndlr hm d, kimlrins hisslri il
oynayb, onlardan z mqsdlri n istifad edn, gnd bir budaa qonan, bir qlb mehman olan hmin Don
Juanlarn (z d, tkc olan Don Juanlarn yox) v ya gnclrin dili il deyils, vfaszlarn vida shnsinin
ssenarilrindndir ki, burada nakam rolunu oynamamaq, epizod sviyysin enmmk v s. n fabulann
mmkn variantlar, proseslrin mmkn cryan istiqamtlri il qabaqcadan tan olmaq he d pis
olmamaldr (hanslardan ki, biri d deyiln tragik variant idi ki, burada, ms., olan ldn-ayaqdan gedib hr
vasit il qza sonsuz diqqt v sevgisini nmayi etdirir, fikrinin ciddi olduuna qti min edir, qz hayil-mayil
olub, dnyan unudandan v zn btvlkl olann ixtiyarna verndn sonra is vaxt atr, olan deyiln
monoloqu sylmy balayr: Bs, bala, valideynlrim mni gcl (Azrbaycanda!?, Gcl!?, z d
olan!?!?!?) baqas il nianlayrlar (adtn, qohumumuzla deyilir), mn n qdr alramsa mmkn
olmur. Mn hmi sni sevcym, xatrlayacaam v s. v i.a...);
Nhayt, qeyri-smimi, mram qabaqcadan blli olan v ya mumiyytc, yaxn laq qurulmas mslht
bilinmyn istniln adamdan mdni kild, mnasibtlr xll gtirmdn, he kimin knln incitmdn
uzaqlaa bilmk n d, ehtiyatda bir ne etiraz, imtina formullar saxlamaq he d artqlq etmmlidir ki,
onlardan bir nesi d bunlar idi.

III.2.4. MVZUDAN MHARTL YAYINMAQ QAYDALARI

Getdim ki, qalam!

Sezar
Qanuni (korrekt) halda tezis yerind ikimnal fikirlrdn istifad edilmmlidir, yni fikir ikimnal
olmamaldr (olarsa, mnalarndan biri sas gtrlr) v tezisd axra qdr he bir lav-dzli
olunmamaldr. Qeyri-qanuni (qeyri-korrekt) halda is, mhz bu iki kiicik rt pozulur v mbahisd tezisin
dyidirilmsi deyiln hal ba verir. Bu fnddn istifadnin bir ne qaydas is aada verilir:
a) Mbahis boyu z subyektiv fikirlrinizi gah mtlq mlum hqiqt, gah da znzn subyektiv fikriniz kimi tqdim
edin v diskussiya boyu mvqeyinizi lazm olduqda bu, lazm olmadqda o biri istiqamt dyimkl, yni fakt lazm
gldikd obyektiv mvqe, lazm gldikd is subyektiv mlahiz kimi yozaraq trfdan fikri il manipulyasiya edin;
b) Omonim (ikibal) anlaylardan istifad edin v lazmi halda bu, lazmi halda o biri mnan sas gtrn. Nmun
n, ms., Oxu adam ol atan kimi heyvan olma, Onsuz lck, Filanks daha alldr, Filanks tarixin artq bir
shifsidir v s. kimi deyimlr bu cr dyidiril bilir;
c) Mbahis zaman sizin z vvlki fikrinizdn siz qar istifad edrlrs srf etmyn vvlki fikrinizi inkar edin
v bel bir fikir syldiyinizi unutduunuzu byan edin;
d) Fikrinizi tam, dzgn ifad etmdiyinizi iddia edin v dqiqldirmk mqsdi il vvlki fikriniz bzi yeni
trixlr lav etmk ad il ona tamam yeni bir mna verin;
e) Trfdan sizin fikrinizi dzgn baa dmdiyini iddia edin v eyni qayda il bzi yeni trixlrl onu
dqiqldirmy, daha aydn ifad etmy aln v yen d eyni qayda il onu tannmaz grkm, siz lazm olan
formaya saln;
f) Mddan genilndirmk prinsipindn istifad edin. Bu fnd zaman vvlki mvzuya nzrarpmadan digr bir
mvzu da daxil edilir v diqqt yava-yava sas mvzudan yayndrlb, ikinci mvzuya clb edilir. Ms., aadak iki
dialoqda olduu kimi:

Bir siyasti il bir jurnalistin shbtindn:

gr siyast bir ahmat oyununa bnzdilrs, siz znz burada hans fiqura bnzdrdiniz?
Mn fiqur yox, oyunuyam.
Yax, bs gr siz oyunusunuzsa, onda fiqurlarnz kimlrdir?
Kimlr yox, nlr. Adtn plastmasdan hazrlayrlar, bzn taxtadan da olur. mumiyytc, mn oyun zaman
fiqurlarn ndn hazrlanmasna fikir vermirm...

Bir filosofla iki qadnn shbtindn:

Siz biln bu mharib n il qurtaracaq?
Yqin ki, slhl qurtarar.
Aydndr, bs onda qalib gln hans trf olacaq?
Yqin ki, hans trf daha gcldrs, o da qalib glck.
Bs, siz znz hans trf stnlk verirsiniz?
Mn n ox okoladl torta stnlk verirm, llxsus da, st qoz fndq lpsi il bzdilmiin.
Yekunda qadnlar mmnun halda filosofa tkkr edib, gln df ona mtlq bel bir tort biirib gtirmy sz
verrk ayrlrlar.
45

III.2.5. CAVABDAN DIPLOMATIKCSIN NEC YAYINMALI

Btn bunlardan sonra, yekunda hm d cavabdan yaynman sullar bard. Bel ki, sizin znz d
srfsiz suallar ver bilrlr v deycyiniz istniln fikrin sizin leyhiniz yozula bilincyindn ehtiyat edib,
cavab labirintind dolab qala bilrsiniz. Bs, onda n etmli?
a) Mvzuya lav mvzu daxil edib (yni sz arasna sz qatb), diqqti getdikc onun zrin ynldin. Ms., bu cr:
Yeri glmikn qeyd edim ki, o vaxt filan hadis mn bundan daha ox tsir etmidi, Siz soruduunuzdan daha
maraql olan budur ki,.., H, el sas olan budur,... v s. Yaxud, Yax yadma saldnz deyib, bayaqk
shbtlrdn hanssa birin qaydn v ona bzi lav-dzli etmkl, diqqti bu istiqamtd ynltmy aln;
b) Bir qdr sonra bu msly trafl kild qaydacaq deyib, mslni txir saln v sonra da, hmilik itiribbatrn;
c) Cavab mxtlif tabular, yasaqlarla laqlndirin. Ms., bu cr: Bu, ox xsi msldir v mn bunun geni
mzakiry xmasn istmirm, v ya bu cr: Bilirsiniz, bel eylr bard ninki danmaq, htta dnmk bel
mnim tbitim ziddir, yaxud da zarafatla bu cr: Bu, ox mxfi informasiyadr. Eyni qayda il, onu
aqlaman hl vaxtnn atmadn, bunun zamana ehtiyac olduunu v s. bildirmk d, bu qbildn olan
cavablardandr;
d) Sual ondan daha tin olan digr bir sualla qarlayn v hcumu onun z zrin ynldin. Ms., bu cr: Bs, siz bu
sual filan vaxt niy vermirdiniz?, Bs, siz znz bu bard n dnrsnz (fikirdsiniz)?, Siz ny gr bunu
bilmy bel can atrsnz? v s;
e) Sual sviyysiz hesab edib, bel clz eylr vaxt itirmyi zn yaradrmadnz byan ed bilrsiniz: Sn yazn
alna bundan daha yax sual glmir? v ya gl bilmz!;
f) Cavabdan birbaa olaraq qaa v ya sual kimins bir baqasnn stn ynld bilrsiniz. Ms., bu cr: Bu, filanksin
sahsin aid msldir v el onun zndn d soruun, v ya: Mnim diskussiya (polemika, bazar...) amaa vaxtm
yoxdur, yaxud: Xahi edirm mvzuya (shbt) birbaa aidiyyat olmayan suallar vermysiz v yaxud: Bu cr
suallara bir baqa vaxtda tklikd cavab verrm v s..;
g) Sual tkrar soruub, bu mddtd onu badan etmyin yollarn gtr-qoy etmk n vaxt qazann;
h) Nhayt, istniln sualdan yaynman daha bir v n ks metodu yadmdan xb demkdir. Bu, mhz el bir
cavabdr ki, htta cinayt mclllrind d, ona qar he bir madd nzrd tutulmur, hans ki, cavabdan yaynman
digr sullarna, elc d, yalan ifady gr, qanunla cinayt msuliyyti nzrd tutulur.

III.2.6. MVCUD MNASIBTI QORUYUB SAXLAMAA V DAHA DA INKIAF

ETDIRMY IMKAN VERN QAYDALAR
Qadnlar n: kiilrl (riniz, sevgiliniz, dostunuz, tannz, i yoldanz v b. il) mvcud mnasibti
qoruyub saxlaman, v daha da inkiaf etdirmyin universal formulu bundan ibartdir:
He vd, he bir sahd kiinin sizdn v ya kimdns aa olduunu, v ya znzn, yaxud kimins
ondan stn olduunu, v ya mumiyytc, onun nds qsuru olduunu ona gstrmy, sbut etmy v
ya bel dndynz ona bildirmy almayn.
nsan psixologiyasnn bel bir maraql xsusiyyti mvcuddur: nsanlar onlara yaradlan imic uyun
olmaa alrlar. gr siz kimds daim qara trflri grb, vaxtar onun mnfi xsusiyytlrin diqqti clb
etsniz, tnqid etsniz, hmin xs d, vecsizlck v el hmi sizin yannzda bel chtlrini gstrck.
nki onun fikrinc siz, onsuz da, yaxn grmyi bacarmrsnz. ksin, ondak yzlrl mnfiliklri bir knara
qoyub, 5-3 msbti grb, bunu qiymtlndirsniz, o daim znd yeni-yeni msbt xsusiyytlr trbiy edib,
siz nmayi etdirmy alacaq. Kiilrl mnasibtd d bunu nzr aln. ++
He vaxt kiinin sizin yannzda alalmasna imkan vermmli, alalsa da drhal bratlndirmli, onu haql
bildiyinizi ona atdrmal v znz trfinizdn d el hrkt etmyin ki, kiini bel bir vziyyt salsn. Bir
szl, he vaxt onun sizin nzrinizd alaldn ona hiss etdirmmli v onun znn d sizin yannzda zn
bu vziyytd hiss etmsin ona sas vermmli. Msln, kd sizin yannzda bir-ne nfr onu dyrlrs
bunda onun znn gnahkar olduunu, ona gr sizin d az qala problem dcyinizi byan etmk, onu
mzmmt etmk, ittiham etmk birdflik onun sizdn soyuyub uzaqlamasna gtirib xaracaq. ksin, bunun
vzind, onun st-ban tmizly-tmizly, yaylqla z-gznn qann sil-sil o claflarn tkbtkliy
csartlri atmayb nakii kimi nn bir nfr stn ddyn, birinci yumruu qfildn vurduqlarndan,
hl yaxdr onun zn o qdr d ox itirmdiyini bildirmk, htta gr l-qolunu trpdnd kimins zn,
gzn toxunubdusa bel mqamlar yada salb drhal bu cr qabartmaq ki, Afrin, lzzt eldi mn sn o
46

uzundrazn siftin yumruq ilidirnd v ya Bilirsn, o lind tsbeh oynadann gznn altna vurduun
yumruq n la tutdu?. Ondan sonra bir saat li gznd qald, yaxud O sarpiiyoxayan olann kynyinin
crlmas mn lzzt etdi. Yaman pis gnd qoydun onu. ndi evin n zl gedck? v s. v i.a. vziyyti
mlli-bal dzldsidir. Kiilr yalnz o qadnn hyatnda qhrman kimi yaamaa meyl edirlr, hanslarn ki
zlri onlar mhz qhrman kimi qbul edir. Qoy o bilsin ki, siz onu he d qorxaq kimi tsvvr etmirsiniz v
bel qbul edirsiniz ki, normal kii kimi o bu vziyyt n mmkn olan hr eyi edib. Sadc, vziyyt onun
xeyrin deyildi. V n nhaytd d, bu shbti birdflik burada balayb, bir d o hadisni yada salmamal v
baqa he yerd d bu msl bard he n danmamal. stniln qadnn, llxsus sevimli qadnn yannda
bu vziyyt dmk istniln kii n lmdn d betr olduu halda, bu vziyytd sizin taktllnz, ksin,
sizi daha da yaxnladrb domaladrar, mnasibtlrinizi platonik bir sviyyy qaldra bilr.
Kii ox sviyysiz ola bilr, ham trfindn araya qoyula bilr. Lakin bu hl o demk deyil ki, siz d ona
mhz bu cr mnasibt bslmlisiniz. gr siz onu l gtirmk v ya ld saxlamaq istyirsinizs, hamnn
grb qabartd eyiblrini grmmzliy vurmalsnz.
Bir szl, yadda bir eyi saxlamal ki, kiilr hmi yalnz o qadnn yanna qarlar, ona meyl edirlr,
hanslarn ki yannda zlrini sl kii kimi hiss edirlr v ya hans qadnlar ki, onlara z kiiliklrini hiss eltdir
bilir.
Hminin kiilrl mnasibtd, llxsus, pul mslsind son drc ehtiyatl olmal. Bel ki, ms., maddi
vziyyti o qdr d yax olmayan kiini, stnd olan, imkan atandan artq mbld pul xrclmy vadar
etdikd, v ya tsadfn onun sizin yannzda cibibo olmasnn z xmas, istniln kiinin mnliyin olduqca
gcl zrbdir v bundan sonra o, sizinl gz-gz gl bilmdiyindn, hmilik sizdn uzaq qaa bilr v siz
qar mnasibtd vecsizl bilr. Hminin, imkan nisbtn yax olan kiini lazm olandan bir qdr ox pul
xrclmy vadar etdikd, o gec-tez sizinl mnasibt alver mslsi kimi baxasdr v sizin istniln
smimiyytiniz bh il yanab, hr qaynzn tmnnal olduunu qrarladras, htta mmkndr ki, son
nticd znn istismar edildiyini dnb sizdn uzaqlaasdr. Bir szl, istniln halda pul mslsinin izlri
mnasibtlr ciddi tsir gstrib, onu pak, platonik mcradan haradasa srtq bir mstviy keirir.
Kiilrl dillmy, ondan ox ey bildiyinizi v ya onun qammaz olduunu sbut etmy ++++
sizdn onun n istifad Amazonka olmamal++
Hr mqamda onu baadn qadn olduunuzu nmayi etdirmli, problemlrin hssaslqla, canyananlqla
yanamal. He vaxt onunla nsiyytdn, onun hanssa msl barsinds shbtindn bezdiyinizi byan
etmmli. ksin, mnasz da olsa istniln shbtin maraqla qulaq asmal.
Htta seksual msllr kimi sizin n hmiyyt ksb edn bir msld d, onun hanssa bacarqszln
v ya qabiliyytsizliyini sez bilrsiniz. Bu msl sizin n son drc ciddi hmiyyt ksb edirs d, siz
sadc olaraq, bunu grmmzliy vurmalsnz. Yalnz bu zaman o sizin he kim bnzmdiyiniz, hamdan
frqlndiyiniz qnatin glib, sizin simanzda z arzularnn qadnn, sl onu baa dn, onu qiymtlndirmyi
bacaran sirdan, dostunu grmy balayacaq.

III.2.7. MAHIR HMSHBT OLA BILMK QAYDALARI

Hr ks z dilinin arxasnda gizlnir!.

Hz.li
Deyilnlrl yana, shbt prosesi bir tkc tnqid, imtina, mvzudan yaynma v s. kimi dolaq
mqamlardan ibart deyil. Burada he bir dynl nanslar olmayan adi mkalim, drdlm, diskussiya,
polemika mqamlar da yetrincdir ki, bunlar da z incliklrin malikdir. Hminin yuxarda tanlq aktnn
birinci fazasna aid msllrdn danlmd. Yaranm kontakt qoruyub-saxlamaq v ld edilmi nailiyytlri
daha da inkiaf etdir bilmk mslsi sonrak mrhlni nec idar ed bilmkdn bilavasit asldr. Burada
mhz buna aid bzi instruksiya verilir:
He vaxt trfda z problemlrinizin mzakirsi il, ikayt dolu giley-gzarla yormamal v yaxud da
ki, ksin, znz triflmkl, da bana qaldrb qoymaqla mul olmamal, bir szl, mumiyytc,
zndn imkan daxilind az shbt amal. ksin, btn diqqti onun zrin ynltmli, onun zn
triflmsin v ya ikaytlrin hvsl qulaq asmal; hr bir ifad trzi, jest, mimika, sual v s.-l ona, onun
hyatna maraq nmayi etdirmli, tnqiddn qamal, eyiblrini, qsurlarn grmmzliy vurmal v ya
mcburn grmli olsanz drhal bratlndirmli, ksin, aln, erudisiyasn, sair mziyytlrini vaxtnda sezib
qiymtlndirmli, trif demkd, hanssa msbt xsusiyytini drhal sezib qiymtlndirmkd, qabartmaqda
47

sxavtli olmal, qabiliyytlri haqqnda yksk fikir sylmli, hr rftarla ona hmiyytlilik uru alamal,
ona etibar, etimad gstrmli, mnasibtlrd prt olmasna imkan vermmli, nitqd sn (siz) vzliyini
daha ox iltmli, ona qar hmi mehriban, glrz, diqqtcil v qayke olmal, onun hisslrin, mnliyin,
ryin, irqi, irsi, dini, milli v s. heysiyyatna, adtlrin v s. hrmt gstrmli, drdin rik olmal,
problemlrind kmk gstrmli; onunla diskussiyalarda istinad kimi obyektiv kriteriyalara saslanmal,
nticni qarlql kompromis v ya xsi gzt yolu il hll etmy chd gstrmli; Onunla z aranzda olan
mumi chtlri tapb, qabartmal, ona hdiyylr vermli, bayramlarn tbrik etmli, arzularn, istklrini, ad
gnn v s. yadda saxlamaqla5 sonradan onda xo tssrat oyatmaa almal, istdiyi adamla qovumasna,
arzularnn reallamasna v s. kmk gstrmli v s; nsiyyt ksr insanlar n znifadnin bir
vasitsidir v qoy, trfda bu ansdan istifad edib istdiyi qdr zn reklam etdirsin, dansn, ryini
boaltsn. Lakin sizin n ki bu bel deyil. Ax siz nsiyyt znifad n yox, trfda z itatiniz almaq
n grkdir. Bunun ns bir eyi yadda saxlayn: bir-biri il vuruan eyni gc malik iki rqib qoundan n
axrda o qalib glir, hans ki, hmi z yerini, plann, gcn, hcum vaxtn, canl qvv v texnikasnn
sayn, xarakterini v s. ks trfdn daha yax gizld bilib. ksin, o biri trfin nyi varsa hr eyi daim gz
nnd olduundan, ondan ehtiyatlanmaa da ehtiyac qalmr v hr bir addmnn qars vaxtnda alna bilir
(partizan mharibsinin gc d mhz bununla laqdardr). Eyni qayda il, shbt edn iki xs arasnda da
stnlk daim o trf mxsus olur, hans ki, z bard qar trf daha az mlumat verir, z koordinatlarn
daha az dqiqldirir. Shbti d, hl hr eyi tam danb qurtarmam bitirir: fqt, bal zrf htta bo
olduqda da maraq dourur.

III.2.8. MAHIR DINLYICI OLA BILMK QAYDALARI

Lakin btn bunlarla yana, nsiyyt bir tkc sizin monoloqunuzdan ibart deyil. Yax hmshbt ola
bilmk n, llxsus, insanlarn ryin yol tapmaq n hm d mahir dinlyici ola bilmk vacibdir. Ancaq
ki, bu dinlyicilik, grndy qdr d sad ey deyil v bu ad altnda burada, he d gzn dy-dy
hmshbtin azna baxmaq mnas nzrd tutulmur. Mahir dinlyici ola bilmk, z bir sntdir v bunu
bacaranlar, azlarn ab bir klm bel danmadan, hamnn diqqtini clb edir, mrkzi fiqura evrilirlr. Bu
is myyn fndlr tlb edir. Deyiln variant, passiv yox, aktiv dinlyicilik stilidir. Bunun n shbt boyu,
mtmadi olaraq, hrdn-birdn myyn formullar iltmk zruridir ki, onlar istr-istmz trfdan diqqtini
siz balayr (lav olaraq bax: Srbst assosiasiya metodu blmsin [burada, sh. 29]). Bunlarn bir qismi
aadaklardr:
Emosiyalara tsir formullar:
Shbtin vvl, orta v axrnda ildiln aadak mvafiq sz v ya sz birlmlri trf-mqabilin emosiyalarnn
aktivliyin stimulladrc tsir gstrir:
a) Shbtin vvlind:
Sizi kims incidib? yaxud: kim incidib?
Siz ny grs kdrli grnrsnz, n olub? v s...;
Bu cr xsusi diqqt, minntdarlq lamti olaraq v ya nsiyyt tlbatnn nticsi olaraq, trfda almaa vadar
edck.
b) Shbtin ortasnda:
Bu ki snin gnahn deyil!
Afrin, bu, sl zn l ala bilmkdir!
Komediyasan, la dedin!
Yax baa dmdim, nec oldu? v s.
Fikirlrin bu cr diqqt nmayi etdirmk, onlar tsdiqlmk, dstklmk, bratlndirmk trf-mqabil
ruhlandrc tsir gstrir;
c) Shbtin sonunda:
Sninl nsiyyt maraqldr.
Adam hr df sninl shbtdn sonra, sanki yngllir.
Bu gn mni mlli-bal gldrdn...
znifad tlbat mcbur edck ki, trf-mqabil bunlardan sonra zn bir qdr d maraql etmk n daha da
ldn-ayaqdan getsin v tbii ki, shbt daha ox alud olsun... V s...

ntellekt tsir formullar:

Bu formullardan istniln biri shbtin istniln bir hisssind ildilir v trf-mqabilin intellektini passivldirmk,
oyanmaa qoymamaq v s. mqsdi gdr:
a) Deduksiya metodu:
Trf-mqabilin fikirlrindn hrdn xsusi nticlr xarmaq, fikirlrin qvvt vermk v s. tfkkrnn assosiativ
qabiliyytin stimuledici tsir gstrir. Hminin..., Elc d,.., Demli,..., O cmldn,... v s. kimi ara szlri il
balayan cmllr bu mqsdlidir;
48

b) Analogiya metodu:
Burada fikrin nisbtn aydnl, konkretliyi xatirin, o, daha srrast deyiml (daha dolun sinonimi il) vz edilir.
Yni ki,..., Daha dorusu,..., Baqa szl,... v s. tipli ara szlri il balayan deyimlr bu mqsdlidir;
c) nduksiya metodu:
Bu metod, trf-mqabilin fikirlrinin hrdn-birdn daha ycam ifadlrl mumildirilmsindn ibartdir. Bir
szl..., mumi olaraq..., Bellikl... v s. tipli ara szlri il balayan mdaxillriniz bu mqsdlidir.

V s...

49


IV .

ATAKA: NSANLARA NEC TSR GSTRML

Siyast mmkn olan ld ed
bilmk mhartidir!
Taleyran

Bu konsepsiyann trafl rhin kemzdn vvl, giri mqsdil (v ya hazrlq n) deyiln

komponentlr istinadn psixikan idar etmyin burada sas gtrln nzri mexanizmi bard mxtsr
mlumat:
Sadalanan ekzogen faktorlar insann azadln lindn alb onun taleyini fatal mcraya ynltmsin
baxmayaraq, digr trfdn bunlar onun n ks-rabit funksiyas dayaraq, ona zn traf dnyaya
uyunladrmaq, tbit v cmiyytl adaptasiya, harmoniya raitind yaamaq, oxsayl mnasibtlr
sistemind z yerini tapmaq, znqorumada oriyentasiya myynldirmk bir szl, yaamaq urunda
apard mbarizsind uurunu, yaxud thlksizliyini sortalamaq imkan verir. Lakin bir rtl ki, bu tsirlr
bitkin v obyektiv olsun, onlar onun trfindn dzgn deifr olunsun v ona qar verdiyi cavab reaksiyas da
adekvat mzmun ksb etsin. Bu is adi msl deyil. burasndadr ki, bu tsirlrin bir oxu ksr halda
maskalanm, digrlri il eynizamanl olduundan frqlndiril bilinmyn, qeyri-stabil, gzlnilmz, obyektin
z trfindn drk olunmayan v s. ola bilir ki, bu da onlarn subyektiv dyrlndirilmsind thriflr gtirib
xarr: obyekt ya hanssa real thlkni grmr, ya grs d miqyasn dzgn tyin ed bilmdiyindn
konfrontasiya zaman mqavimt gstr bilmir, ya da mumiyytc, hr hanssa bir thlknin miqyasn
iirdilmi qavrayb, ona lazm olduundan qat-qat artq diqqt v enerji ayrr. Btn bunlarsa dezoriyentasiya
zminind dissonans v deqradasiyan qalmaz edir. Mhz bu nanslar hmin dinamikada insann traf
tsirlrdn hr hans formal izolyasiyasnn onun n hans facilr sbb olacan tsvvr gtirmy
imkan verir. nsanlarn ekzogen faktorlar vasitsil idariliyi d, mhz hmin bu mqama saslanr. Bel ki,
istr ayrca frdlrin v istrs d onlarn tsadfi ynandan ibart olan nhng ktllrin bu zaman traf
almdn ald informasiyalar (yni bir daha tkrar edirik ki, ixtiyari tsir nvn) myyn thriflrdn,
saxtaladrmadan keirib onlara atdrmaqla onlarn davran v dnclrinin dezoriyentasiyasna,
addmlarnn, reaksiyalarnn, dnclrinin, ovqatlarnn lazmi proqram zr reqlamentlmsin v s. nail
olmaq mmkndr. Tfkkrn analiz imkan is ld olan informasiya potensialnn kmiyyt v keyfiyyt
hdudundan knara xa bilmdiyindn, bu zaman obyekt traf realla informasiya mnbyinin gz il baxmaq
zorunda qaldndan axra qdr xbrsiz qalm olur.
Burada, hminin obyektin znn kemi tcrb v biliklrindn onda qalan komplekslr, ustanovkalar,
vrdilr, stereotiplr, ablon reflekslr v b. da he d az rol oynamr. Bunlarn korreksiyas is ontogenez
faktorlara mdaxil hesabna ba verir.
Ontogenez faktorlara mdaxil halnda individin istniln tsiri analiz etmk n istinad etdiyi,
oriyentasiya n mayak kimi gtrdy norma v dyrlr, yaxud onun davran v dncsind qeyri-uri
olaraq korrektedici funksiya yerin yetirn hanssa meyarlar, komplekslr, vrdilr, ustanovkalar v s.
mzakir obyektin evriltdirilir, mxtlif analiz manipulyasiyalar il gzndn salndrlaraq, vzind bir
baqa kriteriyalarn onun beynind hakim olmasna, reaksiyalarnn, fikirlrinin, qrarlarnn mhz onun
prizmasndan baxlaraq seilmsin, formalamasna v s. allr.
Filogenez faktorlar sistemin mdaxil is nisbtn mrkkb msl olsa da, hr halda, masir baxmdan
qeyri-mmkn d deyil. Bel ki, tbitd hrdn spontan olaraq ba vern bir sra genetik dyiikliklri masir
elmd tibbi-genetik (llxsus, genom aar vasitsil) v psixotreninq vasitsil formaladrman mmknly
artq eksperimental sbut olunub. Lakin hr halda, bu mslnin nisbtn mrkkb mexanizmini nzr alaraq,
biz rti olaraq xsiyytin sonsuz hdd dyiilmsini mmknsz hesab edirik v bunun da balca sbbini
xsiyytin nvsind filogenez-genetik faktorlar kimi parolun dayanmasnda grrk. Bu sbbdn, kitabda
istr ayrca frdlrin v istrs d nhng ktllrin davran v dnclrinin onlarn genlrin mdaxil yolu
il reqlamentldirilmsindn, korreksiyasndan bhs edilmir.
O ki qald, nhng ktllrin idariliyin, o da tqribn deyiln hmin bu mexanizmlr zr ba verir.
Mxtlif ktlvi hrkatlar da bu cr, verilmi andak hanssa mumi stimullardan, ktlnin bu tsirl bal
stereotip qnatindn v onun seqmentar (irqi, irsi, milli, dini, sinfi v s.) psixologiyasndan asldr: Ktly
hanssa thlknin v ya mnftin miqyasn iirdilmi kild atdrmaq mmkndr ki, bu zaman ktl
50

dezoriyentasiya olunaraq qeyri-adekvat addmlar atasdr. Ktlnin nzrind kimins v ya nyins rolunu,
hmiyytini sni iirtmk v ya sni kiiltmk olar ki, bundan sonra o, yax il pisi bir-birindn frqlndir
bilmdn xeyri il ziyann bir-birin qardrsn, z seim v qrarnda yanlsn...
Bellikl, insanlar hrkt etdirn qvvlr, qanunauyunluqlar bard bu qdr. Bu qanunlar sasnda,
istniln sosial sistemi sni kild tarazlqdan xarmaq v disbalansdan doan enerjisini mvafiq qanunlarn
tlblri zr idar edib, lazmi istiqamt ynld bilmk kifaytdir ki, bir anda istniln cmiyytd nhng
tlatmlr, frtnalar, qasralar ba versin, ktl n alsz hrktlr bel qadir olsun, xaos almi bana
gtrsn ki, bu kitabdan da mqsd mhz bu mexanizmlri, ondan irli gln fsadlar v onlarn qarsn
alman metodlarn izah etmkdn ibartdir.

IV.1. PSIXOLOJI TSIRLRIN FORMALARI

Prinsipial msllrd tbliatla tviqat nvbti fsild izah olunacaq tlqin, inandrma v sanksiya il ortaq
mxrc tkil ets d, lakin tbliat srf ideoloji element olub, yalnz tovlatma qaydas kimi xarakteriz oluna
bildiyi halda, tlqin v inandrma tdris, tibb kimi sahlrd, incsntd v b.-da da geni ttbiq dairsin
malikdir. Tviqat is tlqin, aldatma v s.-in bir ox elementlrini znd ehtiva etmkl, sanksiyadan frqli
olaraq, hm d, atlm addmn cavab yox, avans yerind d istifad oluna bilr. Mhz buna gr d, burada
onlar bir-birindn frqlndirilir.

IV.1.1. TBLIAT
gr dmn bizi triflyirs, demli, nyis dzgn etmmiik
V..Lenin

Tbliat dedikd, burada btn hallarda verbal v qeyri-verbal vasitlrl aparlan aadak faliyyt
nvlri nzrd tutulur v tutulacaq:
lazmi mslnin yalnz siz srf edn trflri, yni lehin, yoxsa leyhin tbliat aparlmasndan asl olaraq, tbliat
hdfi olan trfin (milli v frdi) zvq, bax v maraqlar (o cmldn, ideal, nnsi, stereotipi, amal, istyi,
ehtiyac v s.), hminin sosial (irqi, irsi, dini, sinfi v s.) mnsubiyyti il uzlamayan v htta ziddiyyt tkil edn,
yaxud ksin, shbt lehin tbliatdan gedirs uyun gln xsusiyytlri birtrfli iqlandrlr, geni reklam
etdirilir, nmayi, tsvir v ya izah edilir, lazmi kommentariya il iirdilir; Mslnin mhz bu variantnn KV
nmayndlrin atmas tkil edilir, v ya atmasna allr;
dvriyyy bu spkili saxta informasiya buraxlr, saxta, qurama analiz, arqument, nmun, fakt v statistikalarla
saslandrlr, izah edilir, baa salnr;
xsusi eyhamla atdrlr, tlqin edilir, ortaya sz atlr, diskussiya obyektin evriltdirilir;
onun yaxnlarnn n vaxtsa bu mvzuda syldiyi fikirlri aktualladrmaqla v ya bu rflrd bu spkili filmlr,
killr, shbtlr v s. geni yer, xsusi diqqt ayrmaq yollar il assosiasiya yaradlr;
tbii olaraq bu mvqed olan v ya sizin thrikiniz, tsirinizl bu mvqey glmi xslri (llxsus, avtoritetli
xslri) axtarb tapb, bu sahd z mvqelrini geni ifad ed bilmlri n, gr istslr, faliyyt gstrmlri
n onlara hr cr (maliyy, tribuna, instruksiya v s. baxmndan) rait yaradlr, kmk gstrilir, onlarn avtoriteti
sni iirdilir, cmiyytd myyn sz sahibi, status sahibi olmalarna allr;
bu mqsd xidmt edn hr nv ideyalarn, tkliflrin, dbiyyat v incsnt nmunlrinin, hminin hrkatlarn,
faliyytlrin, kompaniyalarn, qruplamalarn v s. yaranmas, yaylmas v hrtlnmsi stimulladrlr, dstklnir,
tkil edilir v i.a.;
btn bu deyilnlr ks olanlar is gizldilir, rt-basdr edilir, grmmzliy vurulur, yaxud mqsdynl yozaraq
adildirilir, neytralladrlr, tn, thqir, tnqid, rixnd, msxr, gl obyektin evirrk dyrsizldirilir, geni
dairy yaylmasna hr vasit il mane olunur, leyhin kompaniya formaladrlr v s. (lav olaraq bax: Tlqin:
nsanlar ayqkn nec hipnoz etmli [burada, sh. 55] v nandrma, aldatma v dezinformasiya [burada, sh. 68]
bhslrin).

Hminin, lav edk ki, burada btn hallarda qabardlr, izah edilir, baa salnr, tbli edilir dedikd d,
mhz bu mnalar nzrd tutulur. z d, deyildiyi kimi, btn hallarda informasiyann verbal, yoxsa qeyriverbal formada olmasnn msly he bir dxli yoxdur.
Hrbiyyd tbliat, sasn, aadak formalarda aparlr:
51

1) ifahi vasitlrl: rupor, rqib ratsiya xttin girmk, radio v televiziya, telefon, ratsiya, geri qaytarlan
sirlr vasitsil v s.;
2) Yazl vasitlrl: vrqlr spmk, qzet, jurnal, brora, mktub, v s. vasitsil;
3) yani vasitlrl: Film, bdii trtibatl plakat, karikatura, stend, srgi, nakleyka, svenir v s. vasitsil;
deoloji diversiya msllrind tbliatdan, istr ayrca frdlrin v istrs d nhng qruplarn, ktllrin,
xalqlarn, ordularn beynin lazmi lozunqlar, inamlar, baxlar, motivlri yerldirmk, rqib cbhsinin xsi
heytinin (o cmldn, halisinin) mnvi v hrbi ruhunu qrmaq, onlarn z qvvsin v hrbi-siyasi
rhbrliyinin kompetentliyin inamn itirmk, dy qabiliyytini aa salmaq, mqavimt iradsini qrmaq,
onlarda ktlvi psixoz, tslimilik hval-ruhiyysi, mqavimtin mnaszl, mlubiyytin qalmazl
tsvvr, mlubiyytl barmaq psixologiyas, ks trf qar loyal mnasibt v s. formaladrmaq, onlar
sfrbrlikdn v ya hrbi mliyyatlarda itirakdan boyun qarmaa, komandirlr tabe olmamaa, zlrinin,
z yaxnlarnn v ya z dvltlrinin, vtnlrinin, rhbrlrinin v b. leyhin olan addmlara, faliyytlr
thrik etmk, satqnla, sir dmy, dezertirliy meyllndirmk, bir sra msllrd hqiqi mramlar
maskalamaq, rqib cbhsind paralanma yaratmaq, rqibin hrbi-siyasi rhbrlrini, liderlrini, baxlarn,
konsepsiyalarn, doktrinalarn v s. diskredit etmk, rqibi beynlxalq arenada tklmk, onun daxili v xarici
siyastini bh altna almaq, beynlxalq arenada v z cbhsi daxilind bzi qeyri-mqbul addmlar n
qabaqcadan mnbit rait yaratmaq v ya bu cr tdbirlri sonradan bratlndirmk, burada znn v ya z
mttfiqlrinin maraqlarna cavab vern baxlar yaymaq v s. mqsdlri n istifad olunur. Bugnk gnd
bu elementlr adi psixoloji tsir hdudundan ox-ox knara xaraq, htta gndlik siyastin d aktiv
elementin evrilib, hanslar ki, zn iqtisadi v diplomatik sahd daha ox bruz verir. Fqt, dvltin z
ideologiyas zif olduqda, onun vtndalarnn baqalarnn tsiri altna dmsi ehtimal bir-min qat artr.

AB kinci Dnya Mharibsi dvrnd Almaniya cbhsind 8 milyard (!) vrq spmidi; Koreya mharibsi
dvrnd yerli halinin ideoloji dezoriyentasiyasna nail olmaq mqsdil, AB ictimai yerlrd 3 500 televiziya
quradrmd; Digr halda, yni mttfiqlri il birlikd 40 gn 83 000-dn (sksn mindn [!]) artq sir
gtrdy Krfz mharibsi rfsind rak halisi v sgrlri arasnda konkret tezliy kklnmi 150 min (!) pulsuz
radioqbuledici yaymd; AB ekspertlrinin hesablamalarna gr bir irakln ldrmk, AB-a orta hesabla 400 min
(!) dollara baa glirdis, inandraraq sir dmy thrik etmk cmisi 125 dollara baa gldi.
AB dvlti trfindn maliyyldiriln v MK (RU) il laqdar olan Azadlq (o cmldn, Azad Avropa,
Azad rak v s.) radiostansiyalarnn birg illik bdcsi Azrbaycann dvlt bdcsindn artqdr (Maraqldr, bu
faktn qarsnda, kiik dvltlrin z daxilind yaymlanan radio v televiziya kanallarndan hanssa birinin dvlt
inhisarnda olmasna qar Qrbin kskin reaksiyas, onlar trkisilah mqsdindn irli glmir ki?).
Bugnk dnyada yaylan informasiyalarn 70%-i zrind monopoliya AB-a mxsusdur.
Grsn, sadalanan bu statistika il AB-n bugnk nailiyytlri arasnda rabit n sviyyddir?

Nzrd bir eyi saxlamal ki, tbliatdan knarda lider adi adamdan he n il frqlnmir. Lider nec
olursa-olsun z rolunu yalnz bir rtl trafdaklar zrind tam ideoloji hkmranlq ld etmk rtil oynaya
bilr. Yeri glmikn ekspertlrin bugnk yekdil ryin gr AB-n Vyetnam mharibsindki mlubiyyti,
onun mhz ictimai ry zrind nzarti itirmy balad dvrl st-st dr.
Btn bu deyilnlrin mntiqi nticsi olaraq Arximedin Mn dayaq nqtsi verin, mn dnyan
qaldrm! aforizmini bu gn bu baxmdan aadak formada improviz etmk mmkndr: MN TRBUNA
VERN, MN DNYANI QALDIRIM!.

IV.1.2. TVIQAT
Tviqat ad altnda is burada psixi modelldirmnin ideoloji vasitlr istisna olmamaqla, dominant
olaraq qeyri-ideoloji vasitlrl realizsi variantlar nzrd tutulur. Buraya mxtlif svdlmlr,
kompromislr, provakasiyalar, sifarilr, perspektivi olmayan qzdrc tkliflr vermk, xsusi tkil etmlr,
xbrdarlqlar, hd-qorxular, nmayilr, ttillr, boykotlar, rvt verm, qarsnda rt qoyma, ondan n is
girov gtrm, sui-qsd, diversiya-terror, sabotaj, antaj, fiziki gc ttbiqi, hrbi-fiziki ekspansiya, uan
ourlatma, evini, mann yandrma, idn xarma, ona acq vern hrktlr etm, polis mracit etm v s.
kimi adi hyatda rastlalan bu kimi vasitlr aiddir (trafl bax: Qvvlr (xsiyytlr, dvltlr...) leyhin
faliyytlr v nqilablar nec formaladrmal, situasiyalar nec dyimli hisslrin [burada, sh. 123
v 119]).
Bu kateqoriyadan olan bzi sad tviqat metodlar:

Nisbtn sad tviqat metodlarndan biri rqib myyn svdlm tklif etmkdir. Bunun n maraqlarn
ortaq mxrc tkil etdiyi, ksidiyi mqamlar axtarb tapa bilmk vacibdir.
Bu kateqoriyadan olan daha bir metod sifaril, muzdla i grdtdrmkdir. Rvt verm bu metodun
52

nvmxtlifliyidir;
Bu kateqoriyadan olan daha bir metod qarlql kompromis getmkdir. Yuxardak metoddan frqli olaraq,
orada itkisiz qazanc ld olunursa, burada gztlrin qarlql mbadilsi ba verir;
Bu kateqoriyadan olan daha bir metod cavab gzlmdn birtrfli qaydada bir addm geri kilmkdir. Gzt
adekvat hdlik dourur. Hadislrin sonrak eskalasiyasnn msuliyytinin bir tk onun zrind qalacan v
yaxud trfinizdn zn he bir thlk qalmadn drk edn trf-mqabilin analoji addm atmas ehtimal
bykdr;

Daha bir metod bunu ondan kmk istmk klind formul etmkdir. Ms., bunu et! vzin, bu id mn
kmk et! variantnda. Bu, insanda hmiyytlilik uru oyadr, mnliyini, qrurunu alalmaqdan qoruyur. nsanlarn
hssaslna bu cr fallqla sykndikd onlar n rdd cavab vermk nisbtn tin olur;

Daha bir metod mxtlif msbt sanksiyalar (bax: Msbt sanksiyalar blmn [sh. 79]) vasitsil n vvl
onun ryini l almaqdr. Aln yolu rkdn keir. ryi fth olunmu adamn al v iradsi d itat altna dr;

Daha bir metod zn bu i giriib v ya mvqe, yaxud hal qbul edib, onu is zn kmki siftind qbul
etmkdir. Empatiya v ya psixoloji oxama effekti hadislrin sonrak eskalasiyasn tnzimlysidir;

Daha bir metod tsir tez v ya qsdn dn kmki personaldan istifaddir. Qalan, psixoloji sirayt
mexanizminin iidir;

Daha bir metod mxtlif vasitlrl trfdan mttfiqlrindn bir v ya bir nesini l keirmk, ya da z
adamlarndan bir v ya bir nesinin onun mttfiqi olmasna sy etmkdir. Etibar etdiyi, znnk sayd adamlar
vasitsil insan idar etmks, silah gcn idar etmkdn daha asandr;

Daha bir metod gstrilri ona anonim, maskalanm kild, yni sizin istyiniz, tlbiniz klind yox, hanssa
obyektiv zrurt, real vaciblik kimi tqdim etmkdir. Ms., Mn istyirm ki, bunu edsn vzin Bunu etmyin
vacibdir formasnda. zglrinin istyin tabe olmaq, onlarn iradsini yerin yetirmk iind insanlar bir alaqlq,
qrursuzluq hiss edirlr. ksin, real zrurt, adt-nny, qanuna v s. qar hamda bir ehtiram mvcuddur v
bunlara ham, sasn, mqavimtsiz tabe olur;

Daha bir metod bunu konkret olaraq ondan qanun, qeyrt, borc, namus, vtn, cmiyytin, nslin mara, paklq,
dzlk, humanizm, dalt v s. tlb etdiyini ona aydnladrmaqdr. Bu, insanda msuliyyt hissi oyadr.
Yuxardak metoddan bunun balca frqi odur ki, orada mumiyytc, mllif gizldilir, depersonifikasiya
etdirilirdis, burada o, konkretdir v dqiq olaraq gstrilir ki, bu faliyyt, addm, mvqe v s. mhz filanks (v ya,
msln, vtn, xalqa v s.) xidmt formasdr, hans ki, hmin obyekt xidmtin hr ks ba ucal gtirdiyi
qabaqcadan ona mlum olmaldr. Bu baxmdan, hmin obyektin, o cmldn, qanunun, normann v s. mqdds, pak,
ali, toxunulmaz, byk hrmt layiq v s. olmas bard qabaqcadan bir qdr mikroleksiya sylyib, tbliat
aparmaq, sonra onu ona istinad gstrmk xsusi effektlidir.
Qeyd olunmaldr ki, bu metod sasn fanatik tipli v ya tcrbsiz xslr ttbiqd xsusi effektlidir. Shbti
mhartl frladb, sudan quru xa biln frastli adamlar is, bu cr spekulyasiyalara qsnamaq, kmnd salmaq bir
qdr qliz msldir;

Daha bir metod onu sosial deyil, dini imperativlr qsnayb, etiqadn istismar etmkdir. Cihad, slib yr, and
imk, tvb etmk, Allah xofu zrind qurulan nizam-intizam v b. bu effekt nmunlrdndir;

Daha bir metod onu buna qabaqcadan hazrladrmaq, onda ustanovka yaratmaqdr. Gzlnilmz hadis insanda
qeyri-adekvat reaksiya dourur, ksin, gzlniln hadisy insan daha asan uyunlar, daha tez reaksiya verir v bu
reaksiyalar daha obyektiv olur. Nec ki, hkimin Siz on gndn sonra lcksiniz diaqnozu vaxtla hal assosiasiya
etdirdiyindn, btn sonrak malicnin effektini he endirir, elc d, msahibin Bu fakt sizi sevindirck, Siz
yqin ki, bundan kdrlncksiniz, Sizin n bu da maraql ola bilr ki... v s. tipli xbrdarl hmshbti zruri
hval-ruhiyyy kklyir. Bu nv formullarla start vziyytin gtirilmi insan v ya insan toplusunu is lazmi
faliyyt srklmk n bundan sonra adi bir komanda da kifaytdir;

Daha bir metod onun mvqeyinin, chdinin, halnn v ya mqavimtinin sbb-mqsdini ab gstrmkdir, ms.,
bu cr: Sn bununla filan vaxtk hadisnin haqq-hesabn kmk istyirsn, Snin bunda xsi motivlrin var v s.
Tsir mexanizminin drki il z qvvsini itirir. Hisslrinin planl deyil, tbii olduunu, znn riyakar deyil, smimi
olduunu, baqa mqsd gdmdiyini sbut etmk, ifa olunmaqdan qurtulmaq, mnliyini qorumaq v s. n, yaxud
plannn pozulduunu drk etdiyi n trf-mqabil mvqeyini dyimy mhkum qalr. Psixoanalitikada bu fnddn
pasiyentin beynindki depressiv sindromu ritmk n istifad edilir.
Qeyd olunmaldr ki, gndlik nsiyytd bu fndin digr variantndan, yni real deyil, zndnquradrma sbbmqsdi, baqa szl, bhanni sas gstrmk formasndan da, geni istifad olunur. Ms., Sn oraya bu i gr yox,
mhz filanksi grmk n gedirsn v ya De ki, csartim atmr, ona gr etmirm v s. tipli deyimlr bu
qbildndir. Hminin, qsdn leyh kklndiyini, sni olaraq bu atmosferi yaratdn, tkidinin (mqavimtinin)
qrzdn irli gldiyini v s. iddia etmk, r atmaq, bhtan demk v b. da bu mqsdli stimulyatorlardandr;

Daha bir metod onun mvqeyinin, chdinin, halnn v ya mqavimtinin sbb-mqsdini onun zndn sual
etmkdir. Problemi bir knara qoyaraq, tsadfi formalaan situasiyan mzakir obyektin evirmk, z d burada
sas gnahkar kimi onu ittiham edib, vziyyt gr ondan hesabat istmk trf-mqabili xlmaz vziyyt salacaq,
cinayt banda yaxalanm oru kimi ora-bura vurnuxacaq v ya mvqeyinin, chdinin v s. nahaq bu cr yozulduunu
iddia etmkl, can qurtarmaa, zn bratlndirmy alacaq v vacibi odur ki, siz bir d bel dnmy sas
vermmk n mvqeyini dyick;

Daha bir metod ona etimad gstrmk, onun bard yax tsvvrd olduunuzu bildirmk, ondan baqa cr
hrkt gzlmdiyinizi nzr arpdrmaqdr. z bard olan tsvvr pua xarmamaq, etimad dorultmaq,
yaradlan nfuza layiq olmaq n trf-mqabil deyiln mvqey gedsidir;

Daha bir metod onu z tsadfi bir sznn sirin, girovuna evirmkdir. Bel ki, n vaxtsa dediyi hanssa bir tri
sz ld dstavz edib, uzun mddt bundan onun faliyytini korrekt n bir lg mvqeyind istifad etmk
mmkndr. Ms., Mn inciyn (ksn, qorxan v s.) deyilm etiraf msahibin sonrak manevrlrin xeyli geni
imkanlar ar ki, bundan sonra btn umu-ks, qzb, inciklik v s. hmin bu byanatla sortalanm olur. Bel ki,
hr df ona z etirafn xatrlatmaqla (bs, deyirdin ki... yaxud sn demikn...) vziyyti dzltmk mmkndr.
z-z il ziddiyyt girimmk, sz il mli uyun glmyn riyakar tsvvr yaratmamaq v s. xatirin trf53

mqabil sizin hr ltaqlnza, mqsdli zarafatlarnza v s. dzsidir. Metodun sas variasiyas ondan ibartdir ki,
lazmi sz mcburi kild, yni shbti diplomatikcsin frladb, mqsdynl kild onun stn gtirib
xarmaqla da, trf-mqabilin dilindn qoparla bilr. Hminin, frqli situasiyada onun ayr-ayr vaxtlarda iltdiyi,
frqli szlri arqument yerind qbul oluna bilr;

Daha bir metod onu z tsadfi bir hrktinin sirin, girovuna evirmkdir. Bel ki, o hrkt siz ziyanldrsa
onun mnfi trflrini ld arqument edrk daim ondan trf-mqabil qar qaxnc alti, yox, xeyirlidirs, msbt
trfini sas gtrb ibrt timsal kimi istifad etmk v bununla sonrak faliyytlrin korrekt vermk mmkndr.
Metodun variasiyalar eynil yuxardak metodda olduu kimidir.

Daha bir metod lazmi keyfiyyti ona mxtlif komplimentlr vasitsil mcburi sramaqdr, ms., bu cr: Snd
mnim n ox xouma gln cht snin ksyn (qorxan, simic v s.) olmamandr v s. Tsvvr, elc d, bu
tsvvr yaratmaq n kdiyi zhmti pu etmmk namin trf-mqabil zn bu chtdn gstrmk n
canfanlq edsidir v ya gstrmk yadndan xdqda yadna salndqca l qolu balanasdr (mn d deyirdim
ki..., he dem...).
Yuxardak metoddan bunun balca frqi odur ki, burada arqument kimi konkret keyfiyyt gstrilir. Tlim-trbiy
prosesind uaq xarakterindki hanssa ccrtini, iartn intiar etdirmk n bu fnddn aktiv istifad olunur;

Daha bir metod bu i ondan baqa he kimin qabiliyytinin atmadn ona izah etmkdir. Bu insanda
hmiyytlilik uru oyadr, vzedilmzlik, frdilik hissi yaradr;

Daha bir metod bunu ona xeyli adamn, llxsus da avtoritetlrin tkid etmsin almaqdr. Qrup tzyiqi effekti
v ya oxluun zhmi msld ciddi dn yaradasdr;

Daha bir metod yani deyil, qiyabi kild oxluun v ya avtoritetlrin bu msly mnasibtd mhz siz deyn
mvqed olduunu ona atdrmaqdr. Hanssa baxn masir, hansnnsa kemidnqalma, hanssa davrann, lamtin
db, hansnnsa khnlmi v s. olduunu tlqin etmk d, bu qbildndir. Liderlrin zlrini daim nfuzlu, ali
adamlarn arasnda gstrmy almas, ksin, aa statuslu adamlarla bir grnmkdn kinmsi, yaxud shbt
zaman yalnz bu kateqoriya insanlarla keirdiyi epizodlardan sz amas, aa statuslu adamlarla olan kontaktlarn is
rt-basdr etmsi, yalnz qalib gldiyi mqamlar qabardb, mlubiyytlrdn sz amamas, gec grlrini,
mstqilliyi, kinoya, konsert, diskotekaya, bara, bulvara v s., getmyi olanlarn gnc qzlara masirlik, db, norma
kimi yozmas, ksin, hyasna qslb durma, valideynlrindn ehtiyat etmyi kemidnqalma sosial bla kimi
tnqid etmsi v b. bu effektin nmunlrindndir;

Daha bir metod mvqelriniz arasndak ziddiyyti qabarqladrmayb yumaltmaq, aksenti mumiliklr zrind
cmldirmkdir. Bunun n ks mvqelrinizin, baxlarnzn yalnz eyni bir medaln iki z olduunu, formaca
mxtlif olsalar da, slind mzmunca eyni olduunu, biri-birini tamamladn iddia etmk, bu mqsdl arada olan
mumiliklri qabartmaq, bunlardan misal gstrmk v s. zruridir;

Daha bir metod faliyyt proqramnn hazrlanmas iind onun da itirakn tmin etmkdir. z yxlan alamaz
prinsipi prosesin qalan hisssini nizamlayasdr. Yax, bs siz mnim yerimd olsaydnz, nec edrdiniz?, yaxud
Bayaqdan tnqid deyirsiniz, slind hmin msl mni d sizdn az narahat etmir. El is, glin grk birlikd
fikirlib bu vziyytdn nec x yolu taprq tipli formullar trf-mqabili bu id zn rik etmyin
sullarndandr;

Daha bir metod bu ii etdikd n qazanacan, etmdikd is n itircyini ona baa salmaqdr. Ms., rssama izah
etdikd ki, bu kitab onun n tribuna, srgi, vitrindir v oraya kdiyi illstrasiyalar ne min nsx il ap olunub,
yaylb, onun qabiliyytini reklam etdirck v ona xeyli nfuz, mtri gtirck, o zaman rssam (v ya digr snti)
htta pulsuz ilmy v zhmtini hdiyy etmy d raz ola bilir;

Daha bir metod onun qazanc v itkisini nisy deyil, nad olaraq ona vermkdir. Baqa szl, siz xeyirli olan
zhmtini vzsiz qoymayb, hr df n ils (adi tkkrdn tutmu, zhmthaqqna, vzifsini, rtbsini
yksltmy qdr. trafl bax: Msbt sanksiyalar blmn [sh. 79]) mkafatlandrmaq, onun nvbti dflrd
d, sizin taprqlarnza can-bala getmsin sbb olacaq. ksin, siz zidd addmlarn hr birinin qarsna bir kozr
qoymaq, hr chdini mvafiq sanksiyalarla mayitlndirmk kindirici effektlidir. Tzyiqlrinin gztlrl deyil,
adekvat sanksiyalarla qarladna adt edn trf-mqabil gec-tez sizinl mnasibtin haqq-hesabn drk edsidir;

Daha bir metod onun midini istismar edib, onu istklrinin girovuna, sirin evirmkdir. Yuxardak metodlardan
frqli olaraq burada onun qazanc v itkisinin aar kimds yox, mhz sizddir, lakin siz bunu onun qarsnda rt kimi
qoyursunuz: Sn bel etsn, mn d bu cr edcym, etmsn bu biri cr v ya et, edim, yaxud et, etmyim
v s. formasnda.
Azadln hdudu problem qdrdir. Problemin balad yerd mstqillik bitir. Trf-mqabilin mvcud hanssa
bir probleminin hllind tbbs l almaq, yaxud onda aar sizin linizd olan hanssa bir sni problem yaradb, n
zamansa hll edcyiniz v ya ehtiyac duyduu nyis n zamansa ona vercyiniz v s. mid yaratmaqla (bir szl,
potensial imkanlarnza qsnamaqla) uzun mddt ondan istifad etmk mmkndr. stifad edib qurtardqdan sonra
is he istdiyini vermyib, birthr badan etmk d olar;

Daha bir metod onun bu id kiminls rqabt, bhs, prinsip, yara, intriqaya girmsin nail olmaqdr. Hrraca
qoyulmu reytinqinin xilas namin trf-mqabil mqsdlriniz yolunda qladiatorluq edsidir;

Daha bir metod onunla mnasibti he vaxt konkretldirmyib, dmni il onun arasnda trdddl mvqe
tutmaqdr. Gah o, gah da dmni trf yiln bu cr ikili (dinamik) mnasibt qvv v maraqlar balansladraraq,
ldn xmanz v ya dmn cbhsini genilndirmniz ehtimal il daim trf-mqabil tzyiq gstrck. Sizi
itirmmk, yaxud dmn cbhsini genilnmy qoymamaq xatirin is trfda sizinl mnasibtd daim mlayim,
gztli mvqe tutasdr.
Sevgililrini qsqandrmaq v z dyrlrini artrmaq mqsdi gdn gnclr vvlki metodun variasiyas olan bu
fnddn aktiv istifad edirlr;

Daha bir metod onu daimi yardmlarnzn sirin evirmkdir. Mtmadi verdiyiniz bxilrin ardnn ksilmsi v
ya olanlarn geri alnmas qorxusu onu sizdn asl vziyyt salasdr. Qiyamlarn liderlrin vzif vern rhbrlrin,
ldn xmaq ehtimal olan dvltlr hr il yardm kompaniyas keirrk, dividentlrini depozit borc formasnda
deyil, itat klind geri alan nhng dvltlrin, perspektivli xslr stavka qoyan messenantlarn v b. siyasti
buna nmunlrdndir;
54

Daha bir metod onun haqqnda daltsiz qrar xarmaqdr. Tapdanm hquqlarnn mdafisi, z bard
tsvvrn tshihi, istklrinin brati, daltin brpas v s. xatirin trf-mqabil leyhin yozulmu mvqeyini
dyisidir;

Daha bir metod onunla mnasibti soyutmaq, grginldirmk, htta ksmkdir. Trf-mqabil yerini gstrmk v
z kursunu qaldrmaq n gndlik hyatda insanlarn, demk olar ki, n aktiv istifad etdiklri fndlrdndir. Lakin,
bir ey qeyd etmk lazmdr ki, mnasibti ksmzdn vvl ryini boaltmaq, trfda aclamaq, kediyin
krplri partlatmaq qdr thlklidir. Hr halda, glck mnasibtlr n lyeri saxlanlmaldr;

Daha bir metod onun hanssa bir sirrins vaqif olmaqdr. Bu sirri yaymaqla onu ifa edcyinizdn ehtiyatland
n trf-mqabil qarnzda qul olasdr. Baqa szl, kimins hanssa sirrins vaqif oldunuzsa, demli, artq o sizin
linizddir.
Paparitsa jurnalistikada bu fnddn geni istifad edilir;

Daha bir metod onu haqqnda ayi yaymaqla qorxutmaqdr. ayinin alabatanlq drcsi v thlknin reallq
ehtimal lazmi hdddirs, trf-mqabil daha az itkini seib (gr bu, hqiqtn d, onun n az itkidirs) sizin
iradnizi yerin yetirsidir;

Daha bir metod onun yaxnlarna tzyiq etmkl ona tsir gstrmkdir. Baqa szl, ziz bildiyi kimi v ya nyis
thlky, tzyiq mruz qoymaq onda vicdan zab, mnvi sarsnt dourduundan, hmin xsi v ya predmeti zrb
altndan xilas etmk namin trfdan gzt getmsi ehtimal bykdr. Ondan hanssa bir girov gtrmk d bu
metodun variasiyalarndandr;

Daha bir metod onun mram il daha byk, gcl, ali xslrin maraqlarnn toqqumasna nail olmaqdr. Bunun
n, ya tbliat aparb onun faliyytind, qidsind, durumunda, halnda v s. byklrin z mnafeyin thlk
grmsin almaq, ya da myyn vasitlrl tsir gstrib onun bu istiqamtdki faliyytinin, durumunun v s.
azacq yolundan dnrk hmin byklrin maraqlar il toqquan mcraya ynlmsin mvffq olmaq kafidir;

Daha bir metod getdikc grginln situasiya zrind nzarti qsdn ldn buraxmaqdr. Krpd hrkt edn
dinamit mannn srcs nmayikaran kild rulu skb pncrdn atandan sonra, krpnn o bandan
irlilyn digr dinamit mannn srcs zn nec aparrsa, trf-mqabil d zn elc aparb, o cr yolunuzdan
tez-tlsik qaasdr;

Daha bir metod onun bu sahdki faliyytin, durumuna, yaxud mqavimtin gc vern enerjisini tkndirmy
sy gstrmkdir. Bunun n glir yerlrini balamaq, mttfiqlri il arasna bh, nifaq toxumu spmk, laqlrini
pozmaq, infrastrukturunu datmaq, yer-yerdn problem atin, bla yana tutmaq, potensialn iflic etmk,
dncsini, qidsini doladrmaq, ideallarn ldrmk v s. v i.a. vacibdir. Fqt, dnya cngllik prinsipi
stnd brqrardr v burada ya sn ir olub baqalarn yemlisn, ya da, ola bilmsn, Dovan olacaqsan v zglri
sni yeysidir;

Daha bir metod z hrbi, fiziki muskullarn iirtmkdir (v ya bunun bel olmas grnts yaradb, tbliatn
aparmaqdr). Gc lazmi hdd atandan sonra is, slind he bu gcdn birbaa istifady ehtiyac qalmr v ham,
hr ey z-zndn sizin diqtniz tabe olur: Btn baryerlr qrlr, manelr z-zndn df olur, qanunlar sizin
xeyriniz ilmy balayr. nki dnyada hr ey qanunlara, qanunlarsa gc tabedir! nki tzyiq qarsnda hr
ey, htta qanunlar da yilir!;

Daha bir metod gr he bir metod kar etmirs vziyyti dondurmaa, vaxt qazanmaa almaqdr. Vaxtn tmsi
il vziyytin Siz doru yilcyi midin syknib durmaq, hrdn insan n situasiyadan yegan x yolu olur.
...V s...

IV.2. PSIXOLOJI TSIRLRIN METODLARI

Strategiyann yuxarda sadalanm drd nvn v ya hakimiyytin fiziki, emosional, intellektual v iradi
tipin uyun olaraq, insanlarn biri digrin tsir sullar da drd nvdr: (1) birbaa qvv ttbiq edilmsi, (2)
tlqin, (3) inandrma v (4) sanksiya. gr, qvv cism, tlqin emosiyaya, inandrma intellekt tsir
aparatdrsa, sanksiya irady tsir vasitsidir. Aada bunlarn hr biri bard trafl shbt alr (bunlardan
birincisi psixoloji hmiyyt ksb etmdiyindn burada onun bard shbt almr. Hminin, yuxardak
KFYYAT: nsanlarn fikirlrini nec oxumal, onlar nec tanmal mrhlsi (II) bunlardan
ncsnn trkibin daxildir).

IV.2.1. TLQIN: NSANLARI AYIQKN NEC HIPNOZ ETMLI

Tlqin mntiqi analiz v qiymtverm tlb etmyn mzmunun qavranlmas v realiz edilmsind
55

tnqidiliyin v uriliyin zifldilmsi il bal psixikaya tsir prosesidir. Tlqin insanda hr hanssa bir haln,
ryin v ya meylin formaladrlmas mqsdil hyata keirilib, mexanizmi hisslr, onun vasitsil is al v
irady tsir prinsipin saslanr. sasn, emosional (bdii) tipli insanlara ttbiqd effektlidir.
mumi olaraq, istniln tlqin prosesinin smrliliyi bir ox faktorlardan asldr ki, bunlarn bir nesi
aadaklardr:

Tlqinedn xsin kim olmas: onun kompetentliyi, etibarll, zahiri clbediciliyi v s.;
Tsirgstriln xsin kimliyi: ya, analitik-obrazl dnc trzi v s.
Tsirgstrn xsl tsir obyekti olan xs arasndak mnasibt: arada olan etimad, xsi simpatiya v s.
Tlqinin gstrildiyi kanal: aktivlik-passivlik, xsn birbaa olaraq, yoxsa mktub, telefon, KV vasitsil tsir
gstrilmsi;
Situasiya: tlqinin harada, hans vaxt, hans raitd v s. gstrilmsi

v s. kimi amillr tlqin prosesind xsusi hmiyyt dayan elementlrdir

Aada bu variantlardan hr birin saslanan tlqin formalar bard trafl mlumat verilir:
IV.2.1.1. Avtoritet v etimada saslanan tlqin
Tsirgstrn xsin (suggestorun) frdi keyfiyytlri faktoru:
lkin olaraq tlqin prosesinin effektliliyind rolu olan balca faktor tlqinedn xsin kimliyi mslsidir,
yni tlqinin effekti tlqin edn xsin kimliyindn bilavasit asldr. Tlqin prosesind rolu olan bu faktorun
mahiyytini bizim Avtoritet tzyiqi effekti adlandrdmz aadak qanunla xarakteriz etmk mmkndr:
Sosial tsir vektorunun oriyentasiyas hmi gcl xsdn gcsz doru ynlmi olur.
Baqa szl, insanlar o xsin tsiri altna daha tez drlr, hanslar ki, onlardan stndr. nsana baqalar
qarsnda stnlk gtirn bel chtlr qismn aiddir:
a)

Fiziki stnlklr: Buraya aiddir qvv, al, kklk, hndrboyluluq, yaca byklk, zahiri clbedicilik, amiran
danq trzi, tlqinolunan xsl oxarlq v s. kimi chtlr. Mhz bu sbbdn, hndrboylu v ya kk adamlar
ddklri kollektivd xsusi statusa malik olur, nfuz qazanmaq n xsusi arpb vurumur v ox vaxt da, lider
kimi qbul edilir; qzlar bu cr olanlar daha yetkin tbq kimi qavrayr, onlara daha ox mhbbt gz il baxr
baxmayaraq ki, bu insanlar psixi chtdn he d hmi qvvtli olmurlar v tarixd ad qoymu byk srkrdlrin
d he biri bu kateqoriyaya aid deyil, o cmldn, sgndr, Sezar, Napoleon, Lenin, Stalin, Hitler v digr dahi
xsiyytlrin boyu 165 sm.-dn ox olmayb. Gzl grnl v yal adamlarn tsir gc d bu qbildndir;
b) Emosional stnlklr: Buraya aiddir z emosiyalarn idar ed bilmk qabiliyyti, he vd z tbii emosiyalarn
dnmdn tzahr etdirmmk, he ks zn emosional tarazlq vziyytindn xarmaq ans vermmk, yni
hmi z sakitliyini qoruyub saxlaya bilmk v s.;
c) ntellektual stnlklr: Buraya aiddir intellektual yetkinlik, drin mntiqi analiz qabiliyyti, mlumatllq v s.;
d) radi stnlklr: Buraya aiddir mtant, prinsipiallq, zmkarlq, kinlilik, qtiyyt, zninam, optimizm,
raituyunlaabilm, znlalabilm qabiliyytlri, trdddsz sakitlik, mstqillik, csart, he kim hesabat
vermmk, znhrmt, eqoizm v s. kimi chtlr; mtbrlilik, kompetentlik; birbaa dz gzn iin baxaraq
danmaq, z maran sezdirmmk v s.;
e) Sosial stnlklr: Hrmtli dostlara, vacib siyasi laqlr malik olmaq, i n hmiyyt (referentlik) ksb etmk,
vacib mqamda danqlar, nsiyyti, mnasibti ksmk ehtimal v s.

Bunlar tsirgstrn xsin (suggestorun) frdi keyfiyytlri faktorunu xarakteriz edib, tqribn
gcllk ndir? sualnn cavab v kimliyindn asl olmayaraq, hr ks mnasibtlrd stnlk gtirn
nanslarn bir qismi idi. Tlqin prosesind bu effekt iki variantda birbaa v dolays variantnda ttbiq olunur.
Bunlardan birincisi z avtoritetindn, ikincisi is bir baqalarnn avtoritetindn tlqin alti kimi istifaddir.
Aada bu variantlarn hr biri bard ayrca shbt alr:
Avtoritet tzyiqi effektindn birbaa istifad yolu il hyata keiriln tlqin:
Bu zaman tlqin z avtoritetin istinad hesabna hyata keirilir. Yuxarda sadalanan chtlr, sasn tbii
xsusiyytlr aid olsa da, v gcl xslrd onlar hanssa kemi mhrumiyytlrin, xsusi tmrinlrin,
yaxud znmhdudladrmann nticsi kimi formalasa da, lakin hr bir ks sni kild bunlarn hr birin
malik ola bilr v ya onlar znd trbiy edr. Sadc olaraq, bunun n mhartl rola girmyi bacarmaq
lazmdr ki, el tarix shnsind ad qalm byk xsiyytlrin demk olar ki, ksriyyti d, ayr-ayr
epizodlarda mhz aktyorcasna rol oynadqlarn sonradan bu v ya digr formada zlri etiraf ediblr. Baqa
szl, hyatda daha gcl, daha stn olub, hamn zn uyunladrmaa alanlar deyil, yalnz v yalnz
zn traf alm, rait, insanlara uyunladrb, hr bir xs v zamanla onun z dilind danma bacaranlar
qalib glir. Bu is insandan hyata yaradc yanama tlb edir.
***
Baqalar zrind bu birinci tipli stnly ld etmk tin olsa da (nki hndrboyluluq, kklk,
56

yallq v b. tbii xsusiyytlrdir), hr halda, qeyri-mmkn d deyil. Bel ki, dayanarkn nisbtn hndr
mvqe semk, mclisd nisbtn yuxar bada v ya asaqqaln, bann v b. yannda ylmk, adi vaxtda
oturarkn, l-ayan srbst aaraq nisbtn geni yer mul etmk v b. hr ks stn status vern
nanslardandr.

Hmin sbbdn, hrmtli qonaqlara mclisin yuxar banda yer ayrlr, natiqlr z nitqlrini hndr tribunalardan
sylyirlr (yarya qdr torpaa basdrlm, yaxud quyu dibind olan adamn ayaq st duran trafdaklara nitq
sylmsinin glnclyn, yaxud tsirsizliyini tsvvr etmk tin deyil). Eyni zamanda, arada distansiya saxlamaq da
siz latmazlq statusu vern nanslardandr.
***

kinci tipli stnly ld etmk znd drd qabiliyyti trbiy etmkdn ibartdir: (1) mvcud
emosiyan [hirs, sbilik, heyrt, hycan v s.] gizld bilmk; (2) mvcud olmayan emosiyan znd yaradb,
sni hal gstr bilmk; (3) mvcud bir emosiyan digri il maskalayb, onun vzind onu bruz ver bilmk;
(4) ziflik haln xarakteriz edn emosiyalar (yni ikayt, peimanlq, qorxu, bdbinlik v b.-n) nzartd
saxlayb, he vd znd bunlar gstrmmk, o cmldn, he nyin, llxsus qadnn dgn olmamaq
(bir daha qeyd edirik ki, hr drd halda shbt zn mhz zahirn bel gstrmkdn, yni lazmi imic
formaladrmaqdan gedir).

Mhur Azrbaycan atalar sznd deyilir: De grm dostun kimdir, snin kim olduunu deyim. Bu baxmdan,
hmin atalar szn aadak kimi improviz etmk mmkndr: De grm ny reaksiya verirsn, snin kim
olduunu deyim. Mxtlif stimullara qar z reaksiyalarn bu cr idar ed bilmk, trf-mqabilin tsvvrndki
sizin obraznzla manipulyasiya etmy brabrdir v hissi davrannzda hr hans stabil qanunauyunluq akar ed
bilmyn trfda istniln halda siz qar hanssa addm planladrmaqda, proqnozladrmaqda tinlik kck v hr
an rftarnzdak srprizlr hazr olacaq.
Qeyd olunmaldr ki, insann hissi, emosional reaksiyalar onun bir tk dannda deyil, eyni zamanda, daha ox
onun jest, mimika v pozalarnda, yni adi baxnda, intonasiyasnda, gz qrpmasnda, nfs almasnda, yumruunun
dynlnmsind v s. zn bruz verir. Bunlar bard bir qdr trafl kild Bio sosial ontogenez motivlr
bhsind [burada, sh. 24-11] mlumat verilir;
***

nc tipli stnly ld etmk n z intellektinin srhdini gizld bilmk vacibdir.

Bunun n, he vaxt mslht vermmli v almamal, yrtmy can atmamal v kimins siz mllimlik etmsin
ans vermmli; ehtimallarla danmamal v ry bildirmmli (bu ry v ehtimallarn fiaskosu il sonradan
avtoritetinizin d gdaza getmmsi n) v ya ry bildirmk zrurti yarandqda mumi ryin cryan istiqamtini,
tendensiyasn nzr almal; tnqid, tn, thqir etmmli, mtxssis yannda onun sahsi bard moiz sylmmli
(azndan vurulmamas n), suallarn birbaa cavabndan yaynmal (buna aid fndlr Mvzudan mhartl
yaynmaq qaydalar bhsind [burada, sh. 45] sadalanr), oxdanan olmamal, dandqda is yoxlanlm, z d
imkan olarsa orijinal, baqalarnn bilmdiyi fikirlr sylmli (baqa szl, yalnz bunlar demk mqam atdqda
danmal), znn diskussiyaya, mnaqiy clb olunmasna imkan vermmli v ya zn bunlarn birbaa
itiraks sviyysin endirmmli, mcburn clb olunduqda is mvzunu tez-tez dyimkl (frlatmaqla) mlub
olduun hisslrin ifrat qabarqlamasna macal vermmli, btn vasitlrl, htta n claf vasitlrl d olsa mtlq
qlby can atmal (nki mqsd vasitlri bratlndirir!), mbahisdns yalnz qlb aldn mqamlardan
birind xmal (nki trafdaklarn nzrind qalib n axrda qalib glndir) v trf-mqabilin polemikan hl d
uzatmaq chdlrin mhl qoymamal, mumiyytc, shbt adi tempd davam ets bel, yen d, z maraqllq
statusunu qoruyub saxlamaq n shbtdn hr eyi danb qurtarmam, yarmq xmal v gln dfy d n is
saxlamal. Fqt, kitab yalnz oxunub qurtarana qdr maraqldr, ondan sonra is maraqdan dr.
Bir szl, zn hr vchl mmma rtyn bkmli;
***

Drdnc tipli stnly ld etmk n, deyildiyi kimi, hr nv rftar, davran v nitqd qtiyyt,
zm, hkm v mstqillik nmayi etdirmli, baqalarnn sizin sznz ksmsin imkan vermmli,
trfdan dz gznn iin baxaraq danmal, gcszlyn, acizliyini, mlubiyytini rt-basdr etmli.
Uursuzlar he kim sevmir, htta bu uursuzluq namnasib raitin bhrsi olduu aq-akar bilins bel.
ksin, gn-gndn irlilyn v ya irlildiyi tsvvrn (imicini, grntsn) yarada bilmi xslr maqnit
dmir qrntlarn czb etdiyi kimi insanlar z trafna toplaya bilir. Dqiq yadda saxlamal: Uursuzlar he
kim xolamr. nsanlar mhtac vziyytd olan birisin kmk etmkd aciz olduqda ondan z evirirlr v
bzn htta onu alaldrlar. (lav olaraq bax: burada, sh. 57).

Mhkm iradi xarakterin parametrlri il bal hm d, bu bir vacib qaydan yadda saxlamal: z avtoriteti qeydin
qalan hr ks n sz qanundur. Bu tipli adamlar z prinsiplrini, vdlrini hyata keirmk n, htta lmdn
bel kinmirlr. Dediyi sz ml etmk onlar n hr eydn stndr. Bu is ondan trdr ki, dediyi sz bir ne
df hyata keirms, onun sz baqalarnn nzrind z ecazkar tsir qvvsini itirr, dyrsizlr. Glckd
onun hdsi baqalar n real thlkni deyil, bo rniliyi xatrladar, vdsi mhrl snd yox, nisy cfngiyyat,
ba aldatmaq alti vzind qbul edilr. Bu sbbdn, szn geri gtrmmk v dediyini yeritmk n hr an hr
cr qurban vermy, htta mnasibti korlamaa v s. hazr olmaq, bu tipli adamlar n glckd digr qalanlara da,
tsir gstrmyin sas altlrindn biridir (burada o da, nzr alnmaldr ki, arada olan mnasibti
grginldirmkdn, htta ksmkdn sanksiya vasitsi kimi istifad etmk hr an fayda vermir. Msl burasndadr ki,
bu metod yalnz sizin onun n byk dyr ksb etdiyiniz mqamlar n effektlidir, ks halda, yox).
Qeyd olunmaldr ki, tssrat khnlmy qoymamaq v qidnizd sabitqdm olduunuzu nmayi etdirmk,
baqalarna drs vermk, onlar prinsipiallnza vrdi etdirmk n hrdn-birdn xrda msllrl bal bu cr ou
57

shnlr yaratmaq, gzt qoparana qdr tkidinizi gclndirmk, htta qar trfin geri kilmdiyi halda
mnasibtin korlanmasna qdr vziyyti grginldirmk v s. xsusi hmiyytlidir.
***

Beinci tipli stnly ld etmk n zglrin, llxsus ksriyytin marana zidd olan sz danb,
hrkt etmmli, tbbslrd z xsi marann seilmsin imkan vermmli, ksin, trfdan, dostun,
yaxud shbt qrupdan, kollektivdn gedirs, oxluun marann ifadisi mvqeyindn x etmli, bu yolda
znn statusunu, maran, mvqeyini, maln, bir szl, hr eyini qurban vermkdn kinmmli (nki
onlar, barnizd fsanlr, miflr yaratmaq, xyallarnda heyklinizi ucaltmaq yolu il bunun vzini
qaytaracaq), onlara hrmt etmli, zn onlardan stn tutmamal, tvazkar olmal v s. (ms., kriminal
dnyada bel bir paradoks mhurdur: ar mqamda n alaldc, iyrnc, yaxud riskli ii drhal qrupun lideri
yerin yetirir fqt o, zn qurban vermkl yoldalarnn mnliyini, xsiyytini, hyatn v s. xilas etmi
olur).
Bununla bel Allahn, yaxud bndlrin sizi hamya brabr tutmad mqamlar qabarqladrmaa chd
etmli o cmldn, trafdaklarn sizi vacib, mhtrm adamlarn srasnda tez-tez grmsin almal, yaxud
onlarla olan mnasibtdn tez-tez misallar kmkl, bel mnasibtlrinizin olmasna diqqti clb etdirmli
(adamn grk adam olsun), trafdaklarn sizi yalnz qalib mqamlarda grmsin almal, yaxud bel
epizodlardan shbt amal, mlubiyytlrinizi rt-basdr etmli, din ballnz gizltmmli, elc d,
bununla spekulyasiya etmy d almamal, bir szl, hr bir vchl, znn trafdaklar n ali hesab ediln
tbqy, irq, irs, cins, din, sinf v s. aidliyini qabarqladrmal

Qzlar tovlayan olanlarn ilk tan olduu qza basb-balamas ki, bs atam ministr mavini ilyir, zm
prokuror kmkisiym, iki- xarici manm var (tbii ki, indi trslikdn biri tmird olmu olur, digrini miolu
harasa aparb) v s. hams bu kateqoriya fndlrdndir.
***

Trfda ayqkn hipnoz vziyytin salb, onun iradsini blokirovkalayan v ona lazmi fikri tlqin ed
bilmy imkan vern iradi metodlardan daha birisi onun etimadn qazanmaqdr. Arada olan etimad
skeptikliyi neytralladraraq, ox ksr fikrin rqib trfindn he bir bh oyanmadan qbul edilmsin sbb
olasdr.
Etimada saslanan tlqin metodunun xsusi nv qrup favoriti deyiln effektd meydana xr. Bu
effektins mzmunu ondan ibartdir ki:
Digr brabr rtlr rivsind insanlar z qrupundan olan, onunla arasnda daha ox
mumilik olan xslrin fikrin, mvqeyin, ryin daha ox stnlk verir, etimad bslyir, etibar
edirlr.
Bu baxmdan, (1) trfdan etimad etdiyi adamlardan bzilrini l almaq, (2) fikri ona z qrupundan,
milltindn v s. olan, ona hr hans formadasa yaxn olan, etimad etdiyi adamlarn dilindn atdrmaq, (3) z
adamlarndan hanslarnsa onun n yaxn adamlarndan birin evrilmsin nail olmaq v s. istniln fikri ona
qbul etdirmyin ox effektiv vasitlrindndir.

Hmin sbbdn, zg dvltlrin razisind yaymlanan (bel demk mmkndrs transmilli) radiostansiyalarn
verililri, yerli xalqlarn qavray stereotipin maksimum adaptasiya etdirilrk, badan-ayaa yerli xalqn milli
koloriti il, o cmldn, milli musiqisi il bzdilir, verililri aksenti olmayan yerli xalq nmayndlri aparr v s.
baxmayaraq ki, onun hazrlanmas prosesi tam kild onu yaymlayan dvltin xsusi idarlri trfindn hyata
keirilir (shbt, sasn siyasi ynml radiostansiyalardan gedir). Adt etdiyi dil, etiket, adt-nn, poliqrafik
trtibat v s. normalarnda olan bu informasiyalarsa, hmin xalq nmayndlrinin daha az ur mqavimtini, tnqidi
reaksiyasn, analizini dourub onlar trfindn, sasn problemsiz qbul olunur;

mumiyytc is, arada olan distansiya il manipulyasiya edib z yaxnlnn uzaq, uzaqlnnsa yaxn
olduunu anlatmaa, onlarn tsvvrnd adi v qeyri-adiliyin sintezindn ibart z obrazn yaratmaa
almal. Monotonluq, he vaxt qeyri-adi v gzl grnmr. Gzllik dinamiklik v rngarnglikddir.
Mnasibt, stil v maneralar vaxtar yenildirmkl, hminin znd eyni bir zamanda bir ne ks obraz,
dnc trzi v xarakter alarn ehtiva etdirmkl, daim baqalar n latmaz zirv olmaq, onlar zrind
hkmran tsir mvqeyi qazanmaq v s. mmkndr.
Liderlik iddiasnda olan xslrin birinci v n sas qaylarndan biri odur ki, hr eyi bildiyini v hmi
haql olduunu btn vasitlrl sbuta yetir bilsin. Hoqqabazlq, frldaqlq, artistlik v s. liderlrin n adi
vasitlrindndir. Lider z tamahn, zifliklrini he vchl sezdirmmli, ii el qlm vermyi bacarmaldr
ki, guya, hr eyi qabaqcadan bilirmi v hr ey el onun planladrd kimi d oldu. stdiyin nail olsa,
nfuzu artacaq, yox nail olmasa grk vziyyt el don geyindirmyi bacarsn ki, uursuzluu onu baa
dmynlrin, taprna ml etmynlrin v ya aqca ona maneilik trdnlrin gnah kimi baa
dlsn, qbul edilsin. Tk birc df ziflik gstrdi, mlubiyyti aq-aydn hiss olundu ii bitdi.
Yekunda bir daha qeyd olunmaldr ki, sadalanan keyfiyytlri znd trbiy etdirmk yox, zn
58

yalnz zahirn bel gstrmk vacibdir, yni onlar zahiri lamt, formal atributlardr. Daxild is nec
olub-olmaman msly he bir dxli yoxdur. Fqt, hyat geni bir shn, insanlarsa aktyorlardr...
Yaamaq urunda mbariznin yolu konflikt v adaptasiyadan assimilyasiyaya qdr mrkkb
mrhllrdn keir. Burada daha gcl, daha enerjili, daha all v s. olub hamn, o cmldn, tbiti zn
uyunladrmaa alanlar yox, yalnz v yalnz traf mhit daha yax uyunlaa bilnlr qalib glir;

Avtoritet tzyiqi effektindn dolays yolla istifad hesabna hyata keiriln tlqin:
Yuxarda izah edildi ki, tlqin prosesind Avtoritet tzyiqi effektindn iki variantda istifad etmk
mmkndr ki, bunlardan ikincisi, dolays istifaddir. Bu zaman tlqin zglrinin avtoritetin istinad hesabna
hyata keirilir. (lav olaraq bax: nandrma, aldatma v dezinformasiya [burada, sh. 68] bhsinin
Arqumentasiya manipulyasiyalar hisssin [burada, sh. 73]):
a) Deyiln qanuna saslanan ilk tlqin metodu lazmi msl il bal avtoritetli adamlarn mvqeyin
istinad etmk, bunu obyekt avtoritetli adamlarn tkid etmsin almaq, hanssa msl il bal onlarn da bu
mvqed, fikird olmasn, bu cr hrkt etmsini izah, tsvir v ya nmayi etdirmk, sslndirmk, nmun
gstrmk v s.-dir.

Nmun n, ms., Shrada frtna mliyyat zaman AB-n psixoloji mliyyat orqanlar zlrinin tbliat
materiallarnda btn islam almind qbul edilmi nfuzlu avtoritetlrin fikirlrin ox tez-tez istinad edirdilr. Ms.,
Misir, Sudiyy rbistan v digr mslman lklrindn olan avtoritetli din xadimlrinin ayr-ayr mnasibtd
iltdiklri fikirlri bacarqla laqlndirrk, silsil verililr trtib etdilr ki, buradan da, mumi olaraq rakn
mvqeyinin qeyri-daltli olmas, onun apard mharibnin islam cihad il he bir rabitsi olmad nticlri
alnrd. Btn islam almind mhur olan bu din xadimlrinin rak sgrlri arasnda da byk avtoritet sahibi kimi
tanndndan, onlarn mvqeyi d onlar n hmiyytsiz deyildi v oriyentasiya myynldirmkd gcl rol
oynayrd.

rak hr vchl dnyaya car kirdi ki, mqdds Mkk v Mdin kafir tapda altndadr. Burada silah, ordu, zrail
hrbi birlmlri, xsusi qadn rotalar v s. yerldirilib. Bununla da, islam dnyasnn ictimai ryini Sudiyy
rbistannn leyhin kklmy mid edirdi. rakn bu tbliatn neytralladrmaq mqsdil, deyiln mqdds
yerlr xsusi reysl btn islam almind avtoritet kimi qbul olunan bir qrup misirli din xadimi gndrildi. Vziyyti
z gz il grdkdn sonra onlar mvafiq tkzibl x etdilr ki, bu da koalisiyann psixoloji mliyyat xidmti
trfindn gen-bolluqla istifad edildi;

b) Obyekt lazmi informasiyan atdrmazdan vvl, informasiya mnbyin qar etibar, etiqad, avtoritet
qazandran aksiyalar hyata keirilmsi xsusi effektlidir:

Nmun n, ms., kinci Dnya Mharibsi zaman SSR-y sir dm general-feldmaral Fr.fon.Paulsa (18901957) ilk mrhld tam ixtiyar verilir ki, radio il x edib hmvtnlrin ryi istyn mraciti etsin. Tbii ki,
Pauls x edib, tam kild alman sgr v zabitinin rfin lk ola bilck hr hans addmdan qamaa arr.
sirlikd olan generaln bel qorxmaz, csartli, vtnprvr addm, tbii ki, alman cbhsind bomba partlay
effektini verir v llxsus hakim dairlr d, yerd qalan sgr v zabitlr ibrt olmas n bu mracitin btn
hrbi hisslr atmasnda, Paulsun hr yerd hrtlnmsind xsusi maraql olurlar.
Tsir inkubasiya mrhlsini keib, sgr v zabitlrin beynind mvafiq stereotip formaladrdqdan sonra,
nvbti mrhld alman sgr v zabitlrin, halisin mxtlif informasiya kanallar il Paulsun drin psixoloji
trtibatda hazrlanm aadak mraciti atdrld: ...Dar hrbi dnc rivsindn xb, mumi siyasi proseslr
zrind dnrk, bu qrara gldim ki,.. Almaniya Hitleri vzifsindn knarladrmal v bugnk dmnlrimizl
mehriban dostluq mnasibtlri quraraq xalqmzn sonrak mvcudluunu tmin ed biln yeni dvlt rhbri
semlidir.... Rhbrliyin radikal qadaalarna baxmayaraq Alman cbhsinin hr yerind Paulsun bu mraciti aktiv
mzakir olunmaa balad;

d) oxluq da individ tfkkrnd faktiki gc, avtoritet kimi qavranldndan, individual rylrin
formalamasnda ictimai ryin v ya oxluq (qrup, kollektiv...) ryinin cryan istiqamti d, hmiyytli rol
oynayan faktorlardandr. Buna gr d, tlqin imkan vern daha bir metod bunu obyekt xeyli adamn tkid
etmsin almaq, oxluun mvqeyin istinad etmk, hanssa msl il bal xeyli adi adamn bu mvqed,
fikird olmasn, eyni hrkt etmsini izah, tsvir v ya nmayi etdirmk, sslndirmk, nmun gstrmk
v s.-dir. oxluun zhmi v ya qrup tzyiqi effekti msld ciddi dn yaradasdr:

Nmun 1: Psixologiyada Verter effekti deyiln bir fenomen mvcuddur. Effekt ilk df dahi alman yazs ohan
fon Htenin Gnc Verterin iztirablar adl sriyl laqdar mahid olunduundan, bu srin qhrmannn ad il
d adlandrlb. sr Verter adl personajn intihar il bitir. srin tsir gc o drcd byk olur ki, onun tsiri il
znqsd epidemiyas Avropan bryr. Fenomen o qdr gcl sviyy alr ki, bir ox lklrd srin ap v
yaylmas dvlt sviyysind qadaan edilir (Analoji hal 2000-ci ild Murat Kkilli adl bir tannmayan trk
mnnisinin ifa etdiyi Bu axam lrm adl mahns il laqdar da ba verdiyi, yqin, oxlarnn yadndadr.
Mahnnn tsiriyl znqsd hal bir epidemiya kimi Trkiy il Azrbaycanda yayld v i o yer glib atd ki, hr
iki lknin radiostansiyalar intiharlarn qarsn almaq n, mahnn efir vermkdn birdflik imtina etdilr).
Fenomenin izahn Kaliforniya universitetlrindn birinin sosioloqu Devid Filips verdi. 1947-1962-ci illr rzind
AB-n ayr-ayr tatlarnda ba vern intiharlarla, hmin tatn mtbuatnda intiharlar bard drc olunan materiallar
59

laqlndirrk, Filips bu qnat glir ki, hans rfd hans razinin mtbuatnda intihar faktlar bard ard-aras
ksilmyn geni materiallar drc olunubsa, orada bundan sonra intiharlarn say da hndsi silsil zr artmaa
balayb. Onun tdqiqatlarna gr, intihar halnn epidemiya kli alb yaylmasnda bu intiharlar bard mtbuatn
geni materiallar drc etmsi lahidd rol oynayr. z d, mtbuatda hans mqam, hans formal intihar xsusi qeyd
olunur, vurulanrsa, nvbti intiharlar da zlrini mhz hmin qaydada ldrr, intihar stilind mhz hmin mqam
vurulayr, saxlayrlar.
Bellikl, zn inam olmayan v ya verilmi situasiyada zninamsz, mtssir halda olan ayr-ayr individlr
oxluun qrup tzyiqi effektinin tsiri gz qabandadr.
Deyilnlrdn lav, hanssa hrbi mliyyatlarda, o cmldn, Qaraba dylrind itirak edn hr ks yax
bilir ki, qzn atmalar zaman cmisi bir nfrin zn irli atmas, hamya nec srtl sirayt edib, hamnn zn
ursuz vziyytd onun arxasnca irli atmasna, ksin, kimins sngrdn xb qamas baqalarnn da inamn
zifldib geri kilmsin gcl tsir gstr bilir. Hans ki, sonradan dnnd hmin an irli getmy v ya ikinci
halda geri kilmy he bir zrurt olmad aydn olur.
Btn bunlarn nticsi olaraq is fahiliyin v ail dalmalarnn ktlvi hal almas bard mtbuatn gecgndz oxsayl faktlar drc etmsi, htta bu bard hycan tbili almaq formasnda da olsa, mtmadi mzakirlr
amas, mumiyytc, istniln formal parnoqrafiyann leqal formaya keirilmsi bu kimi hallarn cmiyytd daha
da intiar etmsind, cmiyytin mnvi uuruma yuvarlanmasnda n drcd detonator rolu oynayr?

Nmun 2: Hanssa oyunulara stavka qoyulmas klind oynanlan azart oyunlarnn bzilrind (ms., cdr
yarnda) tcrbli oyunular bzn bel bir fnd ildir: vvlki oyunlardan n pis, n zif trf kimi tandqlar
birisin (burada ata) lap vvldn xeyli miqdarda stavka qoyurlar. O qdr d tcrbli olmayan yerd qalan
oyunular, msldn drindn ba xarmadqlarndan, baqalarnn nmunsi timsalnda oriyentasiya gtrrlr ki,
bunun n d, zlrindn vvl kim, hans oyunuya, hans trf daha ox stavka qoyulmas il maraqlanrlar.
ppodromda, ms., bu bard xsusi lvh olur. Oyunular btn trflr he bir stavka qoyulmayb v ya ox az
qoyulub, yalnz birinin ardnca byk stavka siyahs dzldyn, onun favorit seildiyini grb, onlar da buna stavka
qoymaqda davam edirlr. Kifayt qdr stavka toplandqdan sonra, hr ii qurub-qoan ilk oyunu yaxnlab sas
stavkan znn favorit hesab etdiyi sl seimin qoyur v tbii olaraq qalib glib, btn stavkalar tkbana v ya ox
az rikl l keirir;

Nmun 3: Koreya mharibsi dvrnd (1950-1953) dezertirliyin ktlvi xarakter olmas v buna paralel olaraq,
gzlniln thlklr, ailsindki facilr v s. bard intensiv dezinformasiya yayb, bundan sonra mxtlif eyhamlar,
tri szlr v s. vasitsil qaman mexanizmini, yolunu, xritsini (ms., hr polisini zif olduu razilri)
yrtmkl Koreya 3 il rzind AB-n 160 min yaxn (!) sgr v zabitinin dezertirliyin nail olmudu (Bnzr
mvzularla laqdar bax, burada: sh., 121, 121, 123)

e) Deyildiyi kimi yani deyil, qiyabi kild oxluun v ya avtoritetlrin bu msly mnasibtd mhz siz
deyn mvqed olduunu ona atdrmaq da bu qbildndir:

Liderlrin zlrini daim nfuzlu, ali adamlarn arasnda gstrmy almas, ksin, aa statuslu adamlarla bir
grnmkdn kinmsi, yaxud shbt zaman yalnz bu kateqoriya insanlarla keirdiyi epizodlardan sz amas, aa
statuslu adamlarla olan kontaktlarn is rt-basdr etmsi, yalnz qalib gldiyi mqamlar qabardb, mlubiyytlrdn
sz amamas v b. bu effektin nmunlrindndir;

IV.2.1.2. QARI TRFIN ZIFLIKLRINDN ISTIFAD YOLU IL HYATA KEIRILN TLQIN

Tsirgstriln xsin (suggerandn) frdi keyfiyytlri faktoru:
Tlqin prosesind rolu olan faktorlardan ikincisi tlqinolunan xsin (auditoriyann, resieptin v s.) kimliyi
mslsidir. Yni bir adam tlqin ox asanlqla ds d, digri tinlikl d bilr. Buna gr d, bu faktoru
da nzr almaq burada zruri mqamlardandr.
mumi olaraq, yax tlqin oluna biln frdlrin balca lamtlri aadaklardr, baqa szl, bu
lamtlr malik xslr tlqin daha tez drlr:
a) Fizioloji chtdn adrili, mavigzl, sarn sal (qzlaalan sarn yox) adamlar;
b) Emosional baxmdan tez ksn, tez mtssir olan, tez heyrtlnn, tez sevinib-kdrlnn, utancaq, qorxaq,
hycanl, tsirgstrn xsin qarsnda qorxu, hya, hycan v s. hissi keirn adamlar;
c) ntellektual baxmdan az savadl v az tcrbli, yaxud elmin humanitar sahlrin meylli adamlar, elc d, verilmi
msl zr aa kompetentlik drcsi olan xslr;
d) radi baxmdan daim itat altnda yaam, mstqillik ruhu qrlm (kl psixologiyasna vrdi etmi), zn
inamsz, aa znqiymtlndirm hissin malik, bdbin, zn grksiz hesab edn, psixi tempin yava tipin
mnsub, tsirgstrn xsin tsiri altna bundan vvl d dm adamlar v b.;
e) Sosial baxmdan aa sosial statusu olan xslr v b. tsirlr, sasn mqavimtsiz drlr;

Bunlar tlqin daha tez dn ayrca frdlrin mumi lamtlri idi. Cmiyyt daxilind daha yax tlqin
obyekti olan sosial qruplara aadaklar aiddir:

Mlki sferada daha yax tlqin oluna biln v ya tlqin obyekti ola biln kateqoriyaya aiddir: znn hquqi,
iqtisadi, sosial vziyytindn naraz olan qruplar, klanlar, tbqlr, xslr, o cmldn, vzifsindn getdiyin gr
incik qalanlar, siyasi v ya iqtisadi iflasa uram xslr, sekid uduzmu xslr, mhbuslar, xstlr v b.; hminin
pasifistlr, nihilistlr, dissidentlr, bir sra dini qruplar, halinin kasb tbqsi, tlblr v b. istniln lknin
tlqinhssas kateqoriyasn tkil edirlr. Xarici qvvlr v mxalift halinin sasn bu kateqoriyalar il i aparb,
tbliat n hdf seirlr;

Hrbi sferada daha yax tlqin oluna biln v ya tlqin obyekti ola biln kateqoriyaya aiddir: Yeni formalam v
ya ehtiyatda olan hisslrin hrbi xidmtilri; mhasiry dm hrbi xidmtilr; hrbi mliyyatlar zaman byk
60

itki vermi hisslrin xsi heyti; hkumtin siyasi kursundan v lkni mhariby gtirib xarmasndan naraz olan
hrbi xidmtilr; baqalar il mqayisd nisbtn pis maddi-mit tchizat olan hisslrin hrbi xidmtilri;
aralarnda sosial, milli, dini v s. konfliktlrin qeyd alnd blmlr; rqibin milli azlqdan olan sgr v zabitlri; v
b. (Mharibd psixoloji metodlarn konkret ttbiqi il laqdar lav olaraq bax: burada, shif 52, 52, 52, 52, 52,
52-52, 52, 52 v s.-)

IV.2.1.3. SITUATIV FAKTORLARA ISTINADN HYATA KEIRILN TLQIN

Tlqin prosesind rolu olan nanslardan daha birisi lverili situasiya faktorudur. Yni situasiyadan asl
olaraq ayrca frd v ya toplumlarn tlqinhssaslq qabiliyyti kskin dyiir ki, bu da digr faktorlarn
stabilliyi raitind tlqinin nticsin hmiyytli tsir gstr bilir. Bu baxmdan, kims nyis tlqin ed
bilmk n mnasib vaxt se bilmk v ya qar trfin tlqinhssasln artran atmosferi sni kild
formaladra bilmk n, ktl v ya ayrca individlrin tlqinhssasln artran situasiyalarn xarakterindn
xbrdar olmaq ox zruri faktordur. Bel amillrin bir qismi is aadaklardr.
Mxtlif elmi cryanlarda ikinci siqnal sistemi, intellekt, mntiqi tfkkr, mcrrd idrak v s.
kimi terminlrl adlandrlan, znn tnqidi-rasional funksiyas il orqanizmin bir nv keikisi, qoruyucusu,
senzuras vzifsini dayan ur insann fiziki, emosional, intellektual v iradi durumunun yalnz myyn
diapazonu hdudunda faliyyt gstrib, bundan btn knaraxma hallarnda z funksiyasn dayandrr.
Hipnoz, mhz insan bu diapazon hdudundan knara xarmaq funksiyas dayr, lakin bu mqsdli yegan
vasit deyil. Liderlr hmin bu alternativ vasitlrdn xbrdar olmalar sbbindndir ki, insanlar zlrinin d
xbri olmadan ayq vaxt hipnoz vziyytin gtirir, onlar z iradlrinin sirin evirib, bir zombi kimi
mqsdlrinin realizsind istifad ed bilirlr.
Gndlik hyatda insan ox tez-tez el situasiyalarla rastlar ki, burada o, urun tsirindn tam knar
vziyyt dr v btn faliyyti qeyri-iradi, qeyri-uri kild ba verir, msln, ok, znitirm v s.
hallarnda. Bu zaman ekstremal situasiyaya cavabn, ani olaraq orqanizmin btn potensial mqavimt qvvsi
dvry qoulur, bilik v hyat tcrbsin saslanan ur (sol beyin) mvqqti z funksiyasn itirir v
orqanizmin sonrak (thlk sovuana qdr) btn faliyyti thtlurun nzarti altnda, buradak ilahinin lap
tvlld gnndn beyin yerldirdiyi xsusi znqoruma proqramlar (instinkt) zr ba verir (bir sra
hallarda, htta insanda bu vaxt faza srmsinin nticsi kimi mvqqti v ya daimi olaraq myyn qeyriadi qabiliyytlr d oyanr).
nsan bu v ya digr drcd bu cr ursuz hala salan mqamlar mumi olaraq aadaklardr:
1) Xarici fiziki-kimyvi tsirlrin (o cmldn, qravitasiya, elektrik, maqnit v s. sah grginliklrinin, akustik,
elektromaqnetik v s. tezliklrin v b.-nn) myyn normal hdudundan knar hddi;
2) Emosiyalarn maksimum grgin v sst hal;
3) Zehni mliyyatlarn mntiqi-rasional, ardcl, sistemli v taltli hdudundan knar hddi v s.;
4) Ac, yorun, yuxusuz, xst v s. hallar;

Nmun n, msln, aadak situasiyalar deyiln raitlr aid ola bilr v bu hallarnda insann
tlqinhssasl maksimum artr:
ldrmdan sonrak isti yal havada, maqnit anomaliyasnda, Gn aktivliyi dvrnd, atmosfer tzyiqinin qeyrinormal hddind, gec v axamlar v s.
Panika, affekt, fobii, stress, ok, ekstaz, tvi, hycan, sbi grginlik v s., vziyytlrind; hminin attraksiya
(mhbbt, simpatiya), etimad, relaksasiya, insayt, trans, srbst assosiasiya, eyforiya, mstlik v s. hallarnda, o
cmldn, yax hval-ruhiyyd, komfort raitd olanda, msln, heyran, n, v s. vziyytlrind;
Mnzrlrin, surtlrin, melodiyalarn, poetik fiqurlarn, mkani mnasibtlrin, lamtlrin v s. analizind, ilkin
tssratda, gzlnilmz hadislrd, diksinmlrd, qfil xbrd, periferik qavrayda, seytnot vziyytind,
dilemma qarsnda qaldqda, az mlumatl msllr zr mzakirlrd v s.;
nstinktlr, tlbatlara v s. uyun faliyytlrd. Elc d, ustanovkalara, vrdilr, stereotiplr, proqramlara,
formalam rylr v s. uyun, monoton, dvri tkrarlanan v b. faliyyt nvlrind; Hminin, yorun, yuxusuz, ac,
xst v s. hallarnda;

V s... (laqdar mvzular bard bax: burada, sh. 17, 63).

nsan ayqkn hipnoz ed bilmk, bir zombi kimi idar ed bilmk n d onun mhz bu hallarn
tutmaq, thtluru il bu yolla birbaa kontakt yaratmaq v bundan sonra zruri faliyyt proqramn birbaa
onun thtluruna diqt etmk zruridir ki, sonradan insan bu proqramn anadanglm onun znnk, yoxsa
zgninki olduunu ayrd ed bilmdn ona uyun faliyyt gstrsin. nki komanda ona diqt ediln vaxtda,
deyiln situasiyalar sbbindn onun analizetm qabiliyyti dvrdn almd. urun passivliyi sbbindn bu
mqamda diqt olunan fikir, onun analizini dourmur v birbaa olaraq thtlur sferasna dr. Thtlursa
ona daxil olan informasiyalarn hamsn, ana-bozuna baxmadan, glck analizlr n stereotiplr,
ustanovkalar, meyarlar v s. yerind qbul edir, komandalar icra n mvafiq orqanlara gndrir.

Nmun n, msln, mhz hmin bu sbbdn, adi vaxtda yola gtirilmsi mkl olan qzlar olanlar gec
61

grlrin, rngarng mnzrli park, mnzr gzintilrin, romantik film tamaasna, ildrmdan sonrak isti yal
hava gzintisin v s. dvt edirlr. nki onlar hmin bu raitlrin insana psixogen tsir gstrmsindn
xbrdardrlar v bilirlr ki, bu raitlr handa mnm deyn qz fsunlayab, yumaldb, aln bandan xaras, onu
vvlki rasional dnc qabiliyytindn mhrum edsi v onu z aya il tly aparasdr (bu tipli mvzularla
bal lav olaraq bax: burada, sh. 31, 34, 39-39, 34...).

ur tbii olaraq, bu cr passiv vziyytd deyils, o, sni yolla passivldiril bilr, yni obyekt tlqin
prosesindn vvl mxtlif vasitlrl sni olaraq bu vziyytlr gtiril bilr. Bu mqsd xidmt edn
vasitlrin bir qismi aadaklardr:
a) uru sni surtd passivldirmy imkan vern metodlardan biri individ mxtlif transgen
vasitlrl tsir gstrmkdir.

nsann btn hiss kanallar ns bu kateqoriyalardan olan kifayt qdr tsir formalar mvcuddur: ms.,
vizual kanal n buz stnd yn aqzlgl, al gllrl bznmi yal mndn axan gmgy arx, imal
Parlts, qar yamas, bnvyi a v s. kimi obrazlar, grntlr, mnzrlr;
eitm kanal n dniz lplrinin, ay rltsnn, me yarpaqlarnn, klk uultusunun, ritmik vaqon
tkrlrinin, xfif mehin, hzin v ya rok musiqinin v b. ssi;
dequstral kanal n mxtlif bihuedici dadlar;
parfmer kanal n sakitldirici fsunkar aromatlar;
v b. deyiln transgen tsirlr kateqoriyasna aiddir (lav olaraq bax: Hrbi (fiziki) tzyiq blmnn Psixogen
tsir generatorlar hisssin [burada, sh. 91]).

Lazmi komanda obyekt onun uru bu tsirlrl kifayt qdr passivldirildikdn sonra diqt edilir.
Rasional dnm qabiliyytinin mhdudlamas, bu halda obyekt hmin informasiyan trafl analiz etmk
imkan vermir v informasiya, mqavimtsiz olaraq onun thtlur sferasna dr;
b) Yuxardak variant urun funksiyasn maksimal emosional komfortluq, zl relaksasiyas hesabna
passivldirmk metodunu hat edirdi. urun xarakteristikasnda (bax: burada, sh. 17, 61, 63) qeyd
olunmudu ki, tkc emosional sstlk deyil, eyni zamanda, maksimal emosional oyanqlq, yni emosional
diapazonun bir tkc aa hddi deyil, hm d yuxar hddi ura passivldirici tsir gstrir. Bu sbbdn,
obyekti tkc emosional sstldirmk deyil, eyni zamanda, aktivldirmk d analoji effektlidir. Baqa szl,
onu hycanl, tvili, vahimli v s. vziyyt salmaq, sevindirmk, heyrtlndirmk, sbildirmk,
qorxutmaq, seksual qcqlandrmaq, mbahisy, mnaqiy clb etmk v b. da onun urunu myyn
sviyyd blokirovka etdiyindn, bu halnda da ona dikt olunan informasiya onun trfindn lazmnca analiz
edilmdn, birbaa olaraq thtlur sferasna dr. Yni bu halda faktik olaraq, frdin (v ya ktlnin)
tlqinhssasl artr v istniln tsir, sasn mqavimtsiz dr (Mhz hmin sbbdn, psixi oyanq
vziyytind olan ktl arasnda sirayt ox srtl yaylr v bu halnda ktl istniln alszlqlara ged bilir);
c) urun funksiyasn blokirovka edn mexanizmlrdn daha birisi deyildiyi kimi tkc emosional deyil,
eyni zamanda, hm d fiziki passivlik v grginlikdir. Yuxarda sadalanan transgen tsirlr emosiyalar maksimal
sstldirmkl brabr, faktik olaraq hm d zl relaksasiyas, yni fizioloji komfortluq trdrk, fizioloji
orqan kimi, eyni zamanda, uru da maksimal sst vziyytin gtirir, funksiyasn tormozlayrd.

Bundan lav, fiziki dissonans, fizioloji diskomfort, yni, ms., obyekt ignc vermk, onu yuxudan, sudan,
istirahtdn v s. mhrum etmk v s. d, onun uruna lahidd passivldirici tsir gstrib, onun tlqinhssasln
artran, thtluru il laq yaratmaq iini asanladran sas metodlardandr;

d) Yuxardak mqamn xsusi variant Sensor depriviziya (Sensor izolyasiya) effektin saslanan
tlqindir.
Beynin normal i funksiyasnn balca rti onun analizator sistemin fasilsiz surtd xarici almdn sensor
axnn olmasdr. Xarici v daxili almdn gln siqnallarn mumblokirovkas, v yaxud sensor axnn
tormozlanmas mrkzi sinir sisteminin tonusunu kskin surtd aa salr. Ba-beyin yarmkrlrinin sensor
stimulyasiyas olmadan is mrkzi sinir sisteminin digr blri d orqanizmin adaptasiya davrann tmin
etmkd aciz qalr. Sensor acln v ya afferentasiya defisitinin kompensatoru olaraq is, bu zaman l ken
ixtiyari tk-tk informasiya obyekt n adi vaxtla mqayisd qat-qat artq subyektiv dyr (v demli, tsir
gc) ksb edir. Bu is onun tlqinhssaslnn artmas demkdir v manipulyasiyasna geni fqlr ar.

Nmun: 1978-ci ilin noyabrnda Hayanann (Cnubi Amerika) Constaun hrind dini tkilatlardan birinin 910 zv
z mbdlrind knll kild intihar edib, dnyasn dyidi (qeyd edk ki, 1999-cu ild ind d dini tkilatlardan
birinin zvlri bu cr ktlvi intihar etmidilr ml.). Msl beynlxalq sviyyd hay-ky qaldrb, etiqadn v ya
bu ideologiyan yaradanlarn fenomenal gc kimi hamn heyrtlndirdi, maraqlandrd.
stintaq nticsind aadaklar mlum oldu: Deyiln mbd ilk nc AB-n San-Fransisko hrind yaradlb v
burann sasn kasb tbqlrini zn clb edib, konkret etiqad trafnda birldirib. 1977-ci ild mbdin rhbri v
buraya glnlrin xarizmatik lider kimi qbul etdiyi Cim Conson hanssa siyasi v ya hquqi problemlrin gr SanFransiskonu trk etmli olur v bir ox sdaqtli shablar il birlikd Hayanaya kb, burann adamlardan uzaq
cnglliklrind mbdini brpa edir v onlarla birlikd ayinlrini, mrasimlrini icra etmkd davam edirlr. 1978-ci
ilin 18 noyabrnda Cim Consonun v mumiyytc, triqtin faliyytini thqiq etmk n onlarn yanna
Kaliforniyadan konqressmen Leo R.Rayan v onun qrupundan olan nfr glir. He d Cim Consonun xeyrin
62

olmayan ntic il geri qaydan bu drd xs v onlarla birlikd buradan qamaq istyn bir mbd zv Consonun
gstrii il ldrlr. Bundan sonra znn hbs olunacan, birdn-bir be adamn (hanslardan ki, biri vzif
banda olan dvlt xadimi olub) lmnd gnahlandrlaraq n ar czaya mhkum edilcyini, hyatnn mnas
olan bu mbdins dalacan drk edn Conson, btn icman yb, znn intihar edcyini elan edir v hamn
buna arr.
lk olaraq bir gnc qadn buna reaksiya verir (hans il ki, Consonun xsi mnasibti olduu ehtimal edilir). Krp
ua il birlikd, zhr dolu bidona yaxnlab ondan uana da iirib, z d iir v bir ne dqiq rzind cann
taprr. Bundan sonra, digrlri d ox sakitilikl bidona yaxnlar, knll olaraq zhri bana kib zn ldrr.
Zhr imyn v ya inlr irisindn xilas edilmsi mmkn olan bir ne nfr sonradan bildirirdilr ki, sanki, biz
tilsim dmdk, ham bir zombiy evrilmidi, hans ki, indi biz bunu etmzdik.
Bs bu tilsimin sirri nd idi?
Mxtlif sah mtxssislri il birg bu faktla psixoloqlar da mul olub, msly aadak aydnlqlar
gtirdilr. Fenomen Los-Anceles universitetinin psixiatr v psixoloqu Luis Colion Uestin aadak aydnl gtirir:
gr mbd Kaliforniyada yerlmi olsayd, bu hadis ba vermzdi. Lakin onlar baqa lkd, cngllikd,
dnyadan maksimum tcrid raitind yaayrdlar. Bu da onlar rhbr urunda bu cr addma provakasiya etdirib.
llxsus da, ilk addm qadnn atmas, burada vziyyti kskin blokirovkalayb, kiilr seim imkan qoymayb.
nformasiya blokadasnn, sosial izolyasiyann (yni sensor depriviziyann) hans gc malik olduu gz
qabandadr.

Eynil mhz bu sbbdn, bir zaman qadnlar bnna v tekstil mhsullarnn (yni hrmxana divarlar v
adrann) arxasnda gizldilirdi. nki, bu cr tcridlik qadnn traf dnya, hyat bard yegan informasiya
mnbyi olan rin baln, etibarn, etimadn, onun qarsnda tlqinhssaslq hissini qat-qat artrm olurdu.
Deyiln mnada, knd yerlri il mqayisd hr yerlrind (mumiyytc, inkiafn aa pillsind olan
yaay msknlri il mqayisd yuxar pilld olan yaay msknlrind) qohumluq, dostluq, qonuluq
laqlrinin zif olmas, burada ailnin rolunun azalmas, nnlrin (mumiyytc, sosial nzartin istniln
formasnn) tsirinin minimuma enmsi v b. da mhz hmin bu sosial depriviziya effekti il laqdardr. Bel
ki, bu sonuncularda hr bir ayrca individin hyatnda anonim, igzar, qsamddtli, formal, sthi
mnasibtlrin xsusi kisinin artmas hesabna, bir trfdn xsiyytlrin inkiafna daha geni imkanlar
yaranaraq, mumilikd cmiyytin situasiyalara adaptasiya qabiliyyti yksls v burada mdni stereotiplr
rngarngls d, digr trfdn bu halda domalara, yaxnlara, mumiyytc, ayrlqda hr ks hsr olunan
vaxtn, diqqtin, nsiyytin mumi kisinin dflrl ixtisara dmsi il cmiyytd sosial sfrbrlik,
mtkkillik hisslri itir, xsiyytlr tcridlir, burada spesifik grginlik mnbyi meydana xr. Bu raitd
insan baqalar il mnasibtd znn oxaxli frdiliyini bruz verib, zn hrtrfli tqdim ed bilmkdn
v baqalarn da bu keyfiyytd qbul ed bilmkdn faktik olaraq mhrumdur (Maraqldr, inkiafn bu
baxmdan frqli pillsind olan mxtlif dvltlr eyni bir beynlxalq normalar, meyarlar, standartlar
prizmasndan baxlmas, mnasibt bslnilmsi n drcd dzgndr?), hans ki, mnasibt akvarelinin
mhdud olduu knd hyat (o cmldn, sivilizasiya pillsinin aa olduu istniln hyat) bu baxmdan
deyilnlrin diametral ksidir.

Mharib zaman mhasiry dm hrbi xidmtilr; uzun mddt rqibin arxa cbhsind yerlmi xsusi
tyinatl qrup zvlri; monoton mvcudluq raitind (ms., arxa drglrd v ya uzunmuddtli marlar rejimind)
yaayan hisslrin sgr v zabitlri; mlki halinin snacaqlarda yaayan hisssi, dvltin z ideologiyasnn zif
olduu dvrnn v ya razisinin halisi v b. bu v ya digr formada sensor depriviziya sindromunun tsiri altnda
olan tbqni tkil edirlr v rqib tsirin manesiz drlr (Mharibd psixoloji metodlarn konkret ttbiqi il
laqdar lav olaraq bax: burada, shif 52, 52, 52, 52, 52, 52-52, 52, 52 v s.-).

Adi vaxtda kimis bu metodla tlqin etmk n, sadc olaraq, onun uzun mddt evdn bayra xmad
v ya hr hans formadasa uzun mddt dost-tanlarndan tcrid olduu mqam tutmaq, bundan sonra is
yava-yava sas tsir materialn diqt etmk grkdir.
IV.2.1.4. TLQIN MATERIALININ MZMUNU FAKTORU
Deyilnlrdn lav, tlqin aktnda xsusi rolu olan faktorlardan daha birisi tlqinolunan materialn znn
mzmunu mslsidir. Yni n deyilir, deyiln material ala, yoxsa emosiyaya tsir n hesablanb,
birtrflidir, yoxsa tamdr, v s.
mumi olaraq, sasn aadak informasiyalar ur baryerini df edrk birbaa thtlur sferasna dr:
ur trfindn trafl analiz edilib, obyektin thlksizliyi v ya rifah baxmndan hmiyyt ksb etdiyi
myynldirilmi informasiyalar;
Analizi urun zn v btvlkd obyekt ar vern informasiyalar, o cmldn, mzmunu obyekt n psixi
travma sciyysi dayan informasiyalar;
ur trfindn analiz edilib thtlura gndrilmsi mslht bilinn hanssa bir informasiya ils assosiativ rabitd
olan, onunla eyni vaxtda obyekt tsir edn, onun fonunda yerln btn nv siqnallar;
Uzunmddtli yaddada oxdan mvcud olan informasiyalardan hanssa biri ils assosiasiya yarada bilmi yeni
informasiya;
Obyektin emosiyalarna tsir gstrib, onda myyn (mnfi v ya msbt) tssrat oyada biln informasiyalar;
63

 Obrazl informasiyalar, o cmldn, melodiyalar, peyzajlar, illstrasiyalar v b.;

Qavranlan obrazl informasiyalarla (ms., musiqi, kil v s.-l) assosiativ rabitd olan informasiyalar;
Natamam, mntiqsiz bir szl, urun qavramaa chd etdiyi, lakin bacarmad, urun grginliyini douran
informasiyalar, o cmldn, dilemmalar, thriflr v s.;
urun (o cmldn, aktiv diqqtin) hanssa dominant bir msl ils mul (alud) olduu zamanda, onun xsusi
reaksiyasn dourmayan, lakin hmin vaxtda paralel olaraq obyektin hiss kanallarna db, onun hissiyyatn az da
olsa qcqlandrmaa mvffq olan istniln periferik siqnallar;
Diqqtin maksimum yorunluu, yaynl v ya hr hans sbbdn passiv olduu dvrnd veriln informasiyalar;
urun bir baqa msl il aktiv mul olduu dvrd onun fasillrind ani ortaya xb, lakin drhal da itdiyindn
uru taltindn yayndra bilmyn informasiyalar;
Yksk thsilli v ya analitik dnc tipin mnsub insanlar az savadl v ya az analitik dnc qabiliyyti olan
insanlarla mqayisd rasional arqumentlr daha ox meyllidir. Msl il maraqlanan, dnn auditoriya birbaa
arqumentlr meyllidir. Diqqtsiz auditoriyaya periferik (dolays) arqumentlr daha yax tsir gstrir bu zaman
kommutatorun xoa gln olub-olmamas mslsi daha ox rol oynayr (eksperiment v ya nzriyy: Chaiken
1980; Petty & others, 1981) (131 sh. 319)
Msbt emosiyalarla assosiasiya olunan informasiyalar (eksperiment v ya nzriyy: Dabbs & Janis 1965; Petty &
others, 1993; Bodenhausen 1993; Schwarz & others, 1991);
Obyektin formalam ilkin mvqeyindn o qdr d kskin frqlnmyn informasiyalar (eksperiment v ya nzriyy:
Elliot Aponson, Judith Turner & Merril Carlsmith 1963) (131 sh. 327);
Obyektin ks mvqedn xbrdar olduu v ya yaxn vaxtda ola bilcyi halda informasiyann ikitrfli, yni
kontrarqumentlrl birg atdrlmas (eksperiment v ya nzriyy: Jones & Brehm 1970; Lumsdaine & Janis 1953)
(131 sh. 327)
ki informasiya bir-birinin ardnca, dalbadal verilrkn: 1) gr onlarn verilmsindn sonra myyn vaxt keirs, onda
ilkin veriln informasiya; yox gr: (2.a) iki informasiyan bir birindn byk zaman ksiyi ayrr v ya (2.b) obyekt
ikinci xbrdn drhal sonra qrar qbul etmli olursa onda ikinci informasiya daha yax yadda qalr v tsir gstrir
(Jones & others, 1968; Langer & Roth 1975; McAndrew 1981; Gary Wells & others, 1985). (131 sh. 327);
Obyektin: a) msbt mnasibt bsldiyi; b) nzrind avtoritet kimi v ya xsusi kompetent sahibi kimi qbul etdiyi;
c) onun z qrupundan olan; d) gzl grnl (llxsus emosional xarakterli informasiya verildiyi halda) v b. bu
kimi mnblrin verdiyi informasiyalar;
V s. (lav olaraq bax: burada, sh. 17, 61)

Kimis tlqin ed bilmk n d lazmi komandan mhz bu variantlara trcm ed bilmk zruridir.
c) ur baryerini df edrk birbaa olaraq thtlura mdaxil etmy imkan vern daha bir metod
lazmi fikri obyekt obrazl informasiyalarn fonunda, onlarla kombinasiyada, assosiasiyada diqt etmkdir.
Hmin kateqoriyadan olan informasiyalarsa, qti olaraq ur mqavimtini dourmadan, birbaa uzunmddtli
yaddaa ddyndn, onlarla rabitd, assosiasiyada olan bu lazmi komandan da zlri il birlikd dal
qapdan thtlur sferasna dayrlar.

Nmun n, ms., estetik mzmun ksb edn btn nv informasiyalar ms., killr, melodiyalar, tirlr v s.
(lav olaraq bax: Hrbi (fiziki) tzyiq blmnn Psixogen tsir generatorlar hisssin. [burada, sh. 91])
deyiln kateqoriyaya aiddir. Bunlarn fonunda, onlarla mayitlndiriln, bzdilmi istniln nv komanda,
informasiya daha tez v daha uzun mddt yadda qalr, obyektin tfkkrnd daha drin iz buraxr, daha yax hkk
olunur, ninki monoton, bsit, rngarnglik v dinamiklikdn mhrum olan yaz, danq, hadis v s.
Mhz hmin sbbdn, uaq kitablar mtn aid mxtlif killrl bzdilir ki, uan ifrat yax inkiaf etmi
obrazl tfkkr bu yeni informasiyan hmin kill assosiasiya hesabna yax yadda saxlaya bilsin; hmin sbbdn,
byklr (llxsus qadnlar) n olan kitablarn dizayn iin xsusi diqqt verilir; hmin sbbdn, eyni bir srin
film variant daha yax yadda qalr, qavranlr, ninki, kitab variant (nki bu birincid hr ey dinamik v
rngarnglik fonunda tqdim edilir); hmin sbbdn, mnemotexnikada, istniln yeni predmeti yadda saxlamaq n
onu hr eydn vvl z tsvvrnd maksimum parlaq v hrkt edn, dyin vziyytd tsvvr etmk tvsiyy
edilir; hmin sbbdn, istniln eirin mahn variant daha yax yadda qalr nki bu ikinci halda o, melodiya il
assosiasiyadadr; Hmin sbbdn hzin musiqi fonunda ediln shbtin, deyiln fikrin tsir effekti xsusil gcl olur;
Poeziyann, gecnin fsunkar tsir gc d bununla laqdardr; hmin sbbdn, gnclr z sevgililrin nyis zruri
fikir atdranda bununn ilk vvl ya onun tsvvrn, beynini rngarng ideallar, xyallarla doldurub sonra z
fikirlrini atdrr v ya da bunu hans rngarng park gzintisind, film tamaas zaman v ya ondan drhal sonra
edirlr fqt, bu cr obrazlarn, rngarngliyin dinamikliyin oyatd tssrat hmin mqamda eidiln, grln,
duyulan, yaanlan hr bir elementi, detal onlarla birlikd birbaa uzunmddtli yaddaa trr (qzlar da sonra
dnrlr ki, ax nec oldu o mni fsunlad, tilsim salb baqa vaxt razlamadm eylrl zm d bilmdn, raz
sald v onunla bal xatirlris indi he cr beynimdn sil d bilmirm...).

Deyilnlr, istniln adi fikri, komandan, informasiyan obrazl informasiyalarla assosiasiya variantnda
atdrman tlqin effektini gstrmk mqsdindn irli glirdi. Lakin adi nsiyyt zaman bunlarn ksriyyti
yarayan deyil, nki z mhbbtini melikd, da dnd, fsunkar tbit qoynunda, z d mahn vasitsil
atdrma ancaq hindistanllar bacarar. Yaxud z nsiyytinin tsir effektini artrmaq n he ks z il
mxtlif shbt mvzularna aid killr komplekti gzdirsi, stlik d shbt snasnda, yani vsait kimi
bunlar bir-bir xarb gstrsi deyil. Lakin nitqin obrazlln, demli, tsir gcn artrmaq n el nitqin
znn bir sra elementlrindn istifad etmk mmkndr ki, bunlar da, istniln diqty lazmi obrazl fon
yarada bilir. Deyilnlr blat elminin oxdan yaratd v bugnk elmd ritorik fiqurlar ad il tannan
64

ifad elementlridir ki, bunlarn da sas mqsdi lazmi fikrin estetik xsusiyytlrini artrmaqdr. Bu fiqurlar
qrupuna qismn aiddir: metaleps, sinekdoxa, antonomeza, litota, mbali, silleps, antifraza, allyuziya, metafora,
alleqoriya, kinay, tzad, mcaz, evfemizm, perifraza, inversiya v s. (terminlrin izah il bal ritorika,
dbiyyat, linqvistika v s. sahsindki istniln ltdn trafl mlumat almaq mmkn olduundan, burada
onlarn rhin izafi yer ayrlmr. Hr halda, bunlardan mcaz, kinay, mbali, alleqoriya v s. kimi
sadlrinin mnas, el bilirik, hamya aydndr). Baqa szl, nitqin bu ifad elementlri il znginldirilmsi
onun obrazlln artrr v istniln fikrin tsir gcn artrr. trafdaklarsa bu adam olduqca maraql, gzl
danql xs kimi qbul edirlr. O, htta dn-dn eyni bir hvalat tkrar edib, ideyan vurulasa da, hr df
bunu frqli stild v frqli fiqurlarla bzyib ifad etdiyindn, deyiln dinamik v rngarnglik tmin olunmu
olur v buna gr d, trafdaklar onu tkrar kimi qbul etmirlr.
Yekunda bir eyi qeyd edk ki, gzl zahiri grkmli v ya gzl geyimli adamlarn tsir gcnn sirri d
bundadr. Bel ki, onlarn bu chtlri, onlarn istniln fikrin mvafiq estetik fon yaradb, fikirlrinin
obrazlln avtomatik olaraq artrr.
IV.2.1.5. TLQIN TEXNIKASI FAKTORU
Tlqin aktnda xsusi rolu olan digr bir amil tlqin texnikas amilidir. Yni lazmi material (mri,
komandan, reklam rolikini, sri v s.) obyekt nec atdrmaq mslsidir.
1) Obyektin thlksizliyin hd trdn, v ya hr n crs onun thlksizliyi il laqlndiriln
informasiya ona daha yax tsir gstrir: Msln, aparlan eksperiment zaman iki qrupdan birin mvafiq
arqumentlrl bildirilir ki, siqaret kmynlr uzunmrl olurlar; ikinciy is bildirilir ki, siqaret knlr tez
lrlr (eksperiment v ya nzriyy: Dawn Wilson & others, 1987, 1988); spirtli ikilrl bal da bunun
analogiyas mvcuddur (eksperiment v ya nzriyy: Claude Levy-Leboyer 1988) (131 sh. 322);
2) Birbaa grmkl, xsn deyiln sz daha tsirli olur, ninki telefon, mktub v s. vasitsil deyiln
sz. Nmun n, AB-n Miiqan tatnda namizdlr seicilrin bir hisssin KV vasitsil (19%),
ikincisin mktub (45%), nc hisssin is xsn grmkl z sekiqaba tbliatn atdrblar
(75%). Nticd, hr variantn qarsndak mtrizd gstriln faiz gstricilri ld edildi (eksperiment v ya
nzriyy: Samuel Eldersveld & Richard Dodge 1954; Eksperimentin variantlar: Maccoby & Alexander 1980,
Maccoby 1980) (131 sh. 331);
3) Xbrdar olmaq silahlanmaq demkdir. Qar trfin gzlmdiyi, hazrlamad vaxtda gstriln tsir
xsusi effekt gstrir;
4) Kommunukatorlar ardcll effektindn istifad etmk xsusi effekt gstrir. Bu zaman bir ne
arqument bir nfrin yox, ayr-ayr adamlarn dilindn sslndirilir;
5) Xsusi fndlrl auditoriyan z qiymtind v ya msly diqqtsizliyin gr msuliyyt hiss etmy
mcbur etmk; Natiqin grgin yox srbst pozas; Eyni mlumatn dn-dn tkrar etmk; Auditoriyann
dalm diqqtini toplayan vasitlrdn istifad etmk v s. d tlqin prosesinin effektini artrmaa imkan vern
vasitlrdndir;
6) zn lap vvldn tcrbsiz, sadlvh kimi gstrrk rqibi arxaynladrmaq, passivldirmk d
glckd ona lazmi informasiyan manesiz qbul etdirmy imkan vern vasitlrdndir.

Bzi qzlarn zlrini hr sahd hddn artq tcrbsiz kimi gstrrk, olanlarn himaydarlq hissini dourub,
sonra da onlar rklri istdiyi formada istismar etmsi, bzi xarici siyasi radiostansiyalarn z verililrd mqsdli
kild tez-tez texniki v digr tez sezil bilinn kobud shvlr buraxb, bununla da, tamaa v ya dinlyicilrd bu
veriliin qeyri-professional sviyyd, tlm-tlsik, xsusi hazrlamadan tkil olunduu v buna gr d, konkret
mqsd gdmdiyi tsvvr yaradlmas v b. bu qbil fndlrdndir.

Bunlardan lav, tlqin prosesind xsusi effekt ld etmy imkan vern metodlardan daha birisi
nformasiyann periferiyadan verilmsi metodudur. Bu variantn xsusi hmiyytini nzr alaraq, o
cmldn, hipnozun da sasnda bu variantn dayandn nzr alaraq onun bard xsusi olaraq trafl shbt
arq:
7) nformasiyann periferiyadan verilmsi il aparlan tlqin
urun funksiyasn blokirovka edrk, lazmi informasiyan birbaa individin thtluruna atdrmaa
imkan vern metodlardan daha birisi onun aktiv diqqtini, urunu bir baqa msl il mul edib, lazmi
informasiyan ona bu mslnin fonunda periferiyadan vermkdir. Bunun n verbal v ya qeyri-verbal (yni
vizual, daktil v s.) kanallardan hr hanssa birind, ms., dild, diqqtyayndrc fikir ifad olunur, digri il
(ms., jest v mimikalarla) zruri olan sas komanda, mna diqt edilir, formul edilir (v ya ksin). Yaxud eyni
bir kanalda hm sas komanda, hm d diqqtyayndrc fikir ifad olunur, sadc bu komanda, atdrlan hmin
mumi, lazmsz informasiyann arasnda bzi fndlrl informasiyadan frqlndirilir ms., ayrca fikirlri,
obrazlar, simvollar v s. myyn intonasiya, bax, pauza, toxunma, jest v s. maneralar il xsusi
65

vurulamaq yolu il. Btn hallarda el edilir ki, trln bu lav mna, lav tsir trfdan diqqtini xsusi
clb etmsin v onun z n nzrarpmaz qalsn. Onun thtluru ns bu tri fakt nzrarpmaz
qalmr. Bel ki, hr bir lahidd mqam, hr bir ayrca vurulanan nans burada xsusi qeyd alnaraq bir-biri il
laqlndirilir, mxtlif variantlarda kombinasiya edilrk, deifrlnir, mnalandrlr.
Deyiln mnada tlqin n diqqtin istniln vasit il tutulub saxlanlmas metodu burada yararldr,
ms., adi adrc, trpnmz, srt baxla, mxtlif diqqtclbedici predmetlrl, l-qol hrktlri il, zahiri
grkmd ediln akar dyiikliklrl v s.

Adi hipnoz mhz bu variantn nvmxtlifliyidir. Burada ilk vvl obyektin diqqti hanssa bir parlaq predmetl clb
edilir, tutulub saxlanlr, lazmi sviyy ld olunduqdan sonra, verbal sulla ona yatmaq bard komanda diqt
edilir. Lakin bu klassik hipnozun metodudur. Frqli xalqlarn, frqli mktblrin hipnoz metodlar da bir-birindn
frqlnir. Bel ki, aktiv diqqti zbt etmk, tutub saxlamaq n burada hanssa bir parlaq cisimdn istifad
olunurdusa, bzilri bunu n ekstaz yaradan musiqidn, bzilri mxtlif toxunmalardan v s. istifad edir. Lazmi
komanda is bunlarn aralnda myyn tilsim, ovsun kimi oxunur.

Deyiln mqsd n adi maraql shbt z d kifayt qdr effektli vasitdir. Bel ki, burada sas msl
trfda alud edib, onun btn diqqtini nyins zrind cmlmkdir ki, maraql shbt d bu funksiyan
uurla yerin yetir bilir (hans shbtin trfda n maraql olub, hansnn maraqsz olduunu nec tyin
etmk sullar is Srbst assosiasiya metodu blmnd [burada, sh. 29-d] trafl izah edilib).

Adi shbtdn tlqin alti kimi istifad halnda, vvlc, mxtlif lamtlr, simptomlar sasnda diqqtini clb edib,
onu shbtl alud etdiyinizi myynldirirsiniz. Lazmi fikir bu mqamda szglii ortaya atlr v trfdan onu
analiz edib, dnb rasionalladrmasna macal vermmk n drhal da, diqqt vvlki mslnin zrin qaytarlr,
mvzu yayndrlr v ya shbt snasnda sas fikri szaras atdrb, sonra analiz etmsin imkan vermdn diqqti
bir baqa msly ynldilir, mvzu dyidirilir, araya sz qatlr v s. Bununla da onun trfda trfindn ox
tezlikl unudulmasna nail olunur. Lakin onun thtluru is bunu unutmur. nformasiya, faktik olaraq, obyektin hiss
kanallarna dd v onun hiss reseptorlarn qcqlandrd. ur znn taltliyi ucbatndan onun thlilin
kklnmy macal tapmasa da (yni obyekt onu trafl analiz edib drk ed bilms d), hissiyyat, faktik olaraq, ona
reaksiya verdi. Bu aniliks he vaxt izsiz itib getmir. mumiyytc, is, ninki bu, htta hissiyyata tri d olsa dn
istniln siqnal he vd izsiz itib getmir v hr hanssa formadasa reaksiya dourur. Bel ki, btn deyil, yalnz bzi
hiss edilnlr drk edilir v hiss edilib, drk edilmyn informasiyalarsa, itmyib, birbaa thtlur sferasna daxil
olur, oradan bdi olaraq frdin glck btn faliyytin aktiv tsir gstrir. Adi halda thtlura daxil olan siqnallar
yolunda ur adl senzor, filtr, klapan yerldiyindn, adtn orqanizm ona ediln zrrli mdaxillrdn sortalanm
olur. Bu halda is, diqt olunan tri komanda ur senzorunun tftiin mruz qalmadndan, orqanizmin instinkt
deyiln avtomatik mexanizmi onu tlb olunanadk qrifi (burada ustanovkas) il dal qapdan uzunmddtli
yaddaa gndrir ki, urun bo vaxtnda analiz olunmaq n geri arlsn. Lakin el burada da hmilik olaraq
iliib qalr, nki o, deyiln prinsip zr lazmi qaydada verilibs, el sonradan da xatrlanmayb, unudulasdr. Bununla
bel, bu unutma, yalnz mntiqi tfkkr aid msldir, qeyri-mntiqi tfkkr, o cmldn, thtlura yox. Fqt
thtlur, uzunmddtli yaddaa dm digr btn siqnallar kimi onu da, ur senzorundan keib, trafl safrk edilmi informasiya srasnda qbul edck v sonrak mliyyatlarnda stereotip, ustanovka, meyar, transfer
v s. kimi daim nzr alacaq, qrarlarnda onunla hesablaacaq.

nformasiyann periferiyadan verilmsi il aparlan tlqinin n ideal nmunsi 25-ci kadr effekti
hadissidir ki, onun bard burada Hrbi (fiziki) tzyiq blmnn Psixotron silahlar hisssind [bax:
burada, sh. 66] trafl danlacaq. Bu halda obyektin aktiv diqqti shbtl yox, hanssa bir filmin sjeti il
mul edilir v lazmi komanda bu filmin lentinin hr 25 kadrndan birind yerldirilir. Nticd, filmin
qaysi, fabulas il alud olan ur, bu aniliy kkln bilms d, iyirmibedbir saniy mddtind grnb
yox olan bu kadrdan gln siqnallar faktik olaraq gz analizatorlarna db, onu ani d olsa qcqlandrdndan,
yuxarda deyiln mexanizm faliyyt gstrmy balayr.
Sadalananlardan savay, deyiln nformasiyann periferiyadan verilmsi il aparlan tlqin digr bir sra
yerlrd d geni ttbiq olunmaqdadr, ms.:

Myyn edilib ki, srclr n yol knarnda hr be-alt yz metrdn bir bir-iki yol iarsi qoymaqdansa, onlar
cmlyib hr iki- km.-dn bir 72 sayda (yni 5-9 aras) yol iarsi qoymaq onlarn srclr trfindn yadda
saxlanlmasnn effektini artrr. Bel ki, src bunlarn hr birini ur szgcindn keirib, stnd dnmy macal
tapmadan hamsn kompleks kild fiksiya etdiyindn, qavray da impulsiv sciyy dayr v beyin partlay
dalas klind danr.

Eksperimentlrd (eksperiment: Norman Miller & others 1976; MacLachlan & Siegel 1980; Foulke & Sticht
1969; hminin, Peng & others, 1993; Smith & Shaffer 1991) myyn edilib ki, srtli (yksk templi) danq daha
inandrc tsir gstrir. Bu haln z d nformasiyann periferiyadan verilmsi effekti il laqdardr. Bel ki, bu
halda da obyekt informasiyann mzmununu analiz etmy macal tapmadan onu beynin toplayr (131 sh. 315)

nformasiyann periferiyadan verilmsi metodundan thsil sistemind d istifad etmk mmkndr. Bel ki, ibtidai
thsili hrflri yrtmkdn balamaqdansa, btvlkd ayr-ayr szlri yrtmkdn balamaq, htta beikd olan
uaa da kitab oxuma yrtmy imkan verrdi. Bunun n, sadc olaraq, ayr-ayr szlr aydn riftl v iri
hrflrl byk vrqd yazlr. Sonra hr gn bunlardan be-alts (daha dqiq deyils, 72-si) srtl uaa gstrilib,
gizldilir v hr df d, hr birinin mnas izah edilir. Paradoksal da olsa... krp ona cmisi bir df gstriln bu
szlrin 70-80%-ini yadda saxlayr. Paradoksun hlli is ondan ibartdir ki, vvla krp bu szlri, mxtlif hrf
kombinasiyas kimi deyil, ayrca obraz kimi qavrayr v buna gr d, onun analizi il uan obrazl tfkkr
mul olur v istniln obrazl informasiya kimi o, birbaa olaraq onun uzunmddtli yaddana dr. Bunlarn ona
ani gstrilib gizldilmsi is beynindki reqressiv proseslri azaltmaq v hl formalamam urunu stimulladraraq
bu yenilik trafnda sfrbr etmmk mqsdindn irli glirdi. Nhayt, beikd olan uan bel eylr qabil
olmasnn absurdluu onunla aradan qalxr ki, krp uan yrnm qabiliyyti, yadda imkan byklrinkindn qat66

qat ykskdir v bu baxmdan, uan yann bu id az olmas iin ziyanna yox, ksin, n qdr az olsa bir o qdr
ox xeyrindir.

Deyilnlr, bu metodun mxtlif ttbiq variantlar olub, mumi mexanizmi daha trafl amaq mqsdil
tsvir olunurdu. Sadalananlardan lav, obyektin fikirlrinin doladrlmas (ms., mxtlif yalan mlumatlar,
gzlnilmz hrktlr, mntiqsizliklr v s. vasitsil), onun seytnot vziyytin salnmas (ms., qrar
qbulunda tlsdirilmsi yolu il), hminin onun xlmaz vziyyt, ekstremal rait salnmas, dilemma
qarsnda qoyulmas, shbtin onun zif bildiyi mvzular zr aparlmas v b. da, uru blokirovka etmy,
dvrdn amaa imkan vern bu cr vasitlrdndir;
8) Pillli tlqin:
Tlqin imkan vern daha bir metod lazmi komandan subyekt btvlkd deyil myyn porsiyalarla,
hiss-hiss, tdricl diqt etmkdir (lav olaraq bax: Riskli fikirlri nec ifad etmli? bhsind, sonuncu
metoda. [burada, sh. 34]).
Mqsdinizi birdn-bir kompleks variantda ortaya qoymaq, trfda hrkdb, onu qtiyytl mdafiy
kkldiyi v mqavimt vadar etdiyi halda, ksin, pill-pill irlilmk, trfdaa adaptasiya n mhlt verir
v onun ustanovkalarn, stereotiplrini addm-addm qrr. Kiicik gztlri z n qeyri-mqbul hesab
etmyn trfda, hanssa situasiyada ona razlaa bilir. Lakin bu xrda addm, btvlkd onun zn baxn,
mnasibtini dyiir. ndi o, zn hanssa qhrmanlqlara v ya claflqlara qabil bir xs kimi grr. Bu
mcburiyytdn vvls, hmin xs he cr zn bu rolda tsvvr ed bilmzdi. ndi artq, onun uru bu
rolu hzm ed bildi v bundan sonra digr bu tipli addmlar daha onun n psixoloji baryer oyatmayacaq.
Lakin indi siz ona analoji tklif vermycksiniz. Xeyr. Yenilik myyn inkubasiya mrhlsi keib, onun
dnclrind myyn ustanovkalar, stereotiplr klind kristalladqdan sonra, qayadan daha bir qlp d
qoparrsnz. Yarann yeri saaldqdan sonra yen d v s. Ta ki, mqsd ld olunana qdr.

Koreya mharibsi dvrnd bir ox amerikan sgrlri inin sir drglrin ddlr. Mharibdn sonra is bir
amerikan qzetinin tbirinc deyils, btn amerikan sgrlrinin demk olar ki, hamsnn sirlikd olduqlar
mddtd, bu v ya digr formada AB leyhin faliyyt gstrdiklri, qaytdqdan sonra da kommunist ideyalarna
sadiq qalb, AB n hqiqi thlk trtdiklri mlum oldu. Dnn qdr qat vtnprvr olan bu sgrlrin qsa
mddt rzind bu drcd dyiilib, qat kommunist evrilmsi drhal hanssa rq cadugrliyi, mistika il
laqlndirilmy baland. Lakin myyn mddtdn sonra problem psixoloqlarn qarmas il mslnin qaranlq
trflri yava-yava aydnlad. Sn dem, in trfi onlar zrind aadak psixoloji mliyyat aparbm: lkin
mrhld subordinasiya v yayndrc tsirlrin neqativ effektini azaltmaq n, sirlr arasndan ilk olaraq zabitlr v
xsusi aktivlr seilib, digr qalanlarndan tcrid edilir; kinci mrhld yerd qalan sgrlr arasnda mxtlif
formal amerikanprst (inprst yox, amerikanprst!) mvzulu oerklr, msahiblr zr msabiqlr, istedad
yarlar v s. tkil edilir. Priz is bir ne formadan ibart olur: czi rzaqdan tutmu, msabiq v onun mllifi
bard radioda xo sz deyilmsin, qalib srin radioda sslndirilmsin, digr sir drglrinin hamsnn divar
qzetlrind ap edilmsin v s. qdr. Amerikanlar bu i hvsl giriirlr, nki burada zlri, z vtnlri n el
bir ziyanl he n grmrlr, ksin, bunu zlrinin vtnprvrlik ruhunu ifad n bir ans kimi qbul edirlr. Lakin
msabiqlrin hamsnn sas rtlrindn biri d o olur ki, oerklr, qzet v ya radio n olan materiallar v s.
obyektiv olmaldr, yni bunlarda AB, onun siyasti, addmlar v s. n qdr triflns d, formallq xatirin d
olsa, bunlarn myyn qsurlardan xali olmad, AB cmiyytinin hl mkmmlliyin son pillsind olmad
v s. kimi mumi frazalardan ibart etiraflar da edilsin. sirlr n bu, czi msl idi, nki burada el bir thlkli
mqam yox idi v deyiln triflrl mqayisd bunlar he ndir. stlik d ki, he bir dvltin, quruluun ideal
olmad mlum faktdr v burada onun etiraf olunmasnn formallqdan irli gldiyini d drgdkilrin hams yax
bilirdilr. AB bard uzun-uzad standart triflrini, hamnn hm d czi tnqidlrl yekunladrmas, getdikc adt
haln alb, ham trfindn norma kimi qbul edildikdn sonra, getdikc tklif edilmy baland ki, sgrlr AB
qsurlardan da xali deyil v yaxud AB rhbrlri d, ham kimi, he d ideal deyillr tipli fikirlrin bir qdr
aydnlq gtirsinlr, getdikc bu da dnclrd zn yer tutduqdan sonra, tklif edilmy baland ki, AB
cmiyytind, AB siyastind, AB rhbrliyind v s. hamnn durub-oturub tkrarlad, o cmldn, onun znn
d dediyi hmin o, qsurlardan, problemlrdn bir nesini sadalasn. Paralel olaraq bu mharibd uaqlarn,
krplrin, xstlrin, qocalarn, qadnlarn v s. tsadfdn v ya qsdn ldrlmsin mnasibt bildirmsi tklif
olundu. Daha sonra kommunizmin, inin xeyrin formal da olsa bir iki xo sz ildn oerklr, mqallr,
msahiblr v s. qiymtlndirilmy baland v s. Bir szl, bel-bel, getdikc ham antiamerikan v
prokommunizm ruhunda dnmy stimulladrld. Bir-birini tkrarlayan, baya amerikanprst xlar fonunda,
rngarng v konkret arqumentli, ciddi analiz formasnda olan antiamerikanprst v prokommunist mzmunlu xlar
norma haln ald. stlik d, bu mqamlar onlarn beynin z yoldalarnn, hmvtnlrinin dili il yeridildiyindn,
faktik olaraq, etiraza da yer qalmrd. Bel-bel, onlar bu mharibnin kkn ksmk n n etmk lazm olmas
bard msabiqlr, daha sonra mkdalqlara v s. clb olundular ki, nticd AB- qorxuya salm, tilsim kimi
yozulan hmin o hal meydana xd. Hans ki, in ideoloqlar ox sbrl amerikanlarn bu cr ideoloji dezoriyentasiyas
il mul olmayb, el ilk vvldn onlara mkdalq tklifi versydilr, bunun n cr nifrt dolu mqavimt
reaksiyas douracan tsvvr gtirmk tin deyil. Deyiln metodla ld ediln effekti is sonradan sirlikdn
qaydan bir amerikan zabitinin z xatirlrind yazd aadak fikirlr aydn xarakteriz edir: Biz o mhartd v o
hcmd rqib tbliatna mruz qalmdq ki, btvlkd nyin rqib tbliat, nyin bizim z frdi qavraymz
olduunu tezlikl bizlrdn oxumuz ayrd etmkd tinlik kirdik. Artq biz son damla qanmza qdr vurumaa
v vtn urunda lmy raz deyildik (Yeri glmikn, ayr-ayr xarici tkilatlarn bu gn azrbaycanl gnclr,
tlblr, aspirantlar, alimlr v s. arasnda tez-tez keirdiklri mxtlif istedad msabiqlrinin, konfranslarn,
mvzu yarmalarnn v s. arxasnda bel bir maraq dayanmr ki?);

Tlbat pill-pill artrmaqla 1971-ci ild Maltann ba naziri ngiltrdn hmiyytli gzt ld etmy mvffq
olmudu. Hava v su bazalarnn dyri il bal danqlarda hr nvbti razlamadan sonra Maltann ba naziri czi
bir problemin d qaldn bildirib, nvbti rtini irli srrd. ld olunan irlilyilri, bel xrdalqlarn
sbbindn pozmamaq xatirin is ngiltr trfi xah-naxah gzt getmy mcbur olurdu. Nhayt, yekunda mlum
olur ki, bel xrda-xrda gztciklr mumi hesabda qabaqcadan veriln nqd 10 milyonlarla funt sterlinq, trsan
67

iilrinin mulluuna qarantiya, kontraktn bdiliyin baza yaratmaq v s. kimi msllrdn ibartdir, hans ki,
bunlarn hamsnn qabaqcadan birdfliy ortaya qoyulmas ngiltr trfini qorxudub danqlardan kindirrdi.
Qram-qram artrlan tlb is mumi itkini nzrd bytmyib, rtin tdrici qbulunu asanladrrd.

Bugnk gnd bir baqa dvltin razisind yaymlanan xarici radiostansiyalarn oxu bu fnddn aktiv istifad edir.
Bel ki, hanssa cmiyytd intiar tapmas mslht bilinn bir fikir, hmin cmiyytin (dvltin) znn ayr-ayr
mtbu orqanlarn izlmkl onlardan axtarlr-taplr, seilib xsusi koloritl verililrd sslndirilir v mllifin
siyasi erudisiyas, yksk savad, yaznn, fikrin drin mzmunu lahidd vurulandrlr. Tbii ki, xarici
ekspertlrin bu cr ryini almaq, bununla z redaksiyasnda, jurnalist hmkarlar v dost-tanlar, qohumlar
arasnda xsusi status qazanmaq, onlarn yannda z savadlln intellektual yetkinliyini tsdiqlmk v s. namin bir
baqa mxbirlr d, baqa problemlri bir trf tullayb, ktlvi kild bu mvzuya giriirlr ki, bununla da
cmiyytin beyni yer-yerdn bu fikirl doldurulur, dncsi hr cr yoluxdurulur.

Mhz hmin sbbdn, bzi adamlar vzifsi artanda dostlarn dyiir, var-dvlti artanda arvadn. nki artq onun
z barsind tsvvr vvlkindn kskin frqlnmi olur.

V s...

Kafi sasllq hl fikrin avtomatik olaraq inandrc olmas demk deyil. nandrclq byk ksr
hallarda, tsir obyektinin ustanovkalarndan, inamlarndan, maraqlarndan, tlbatlarndan, onun dnc
trzindn, milli psixologiyasnn xsusiyytlrindn v s. asl olan bir prosesdir v bunlar nzr almadan
kims nyis qbul etdirmk qeyri-mmkndr.

IV.2.2. NANDIRMA, ALDATMA V DEZINFORMASIYA METODLARI

Dil insana z fikirlrini gizld bilmk n verilib
Taleyran.

traf dnya bard olan informasiyalar gerkliyin elementlrinin alandrd v ya onlardan ks olunan
oxsayl distant v danq siqnallar vasitsil insann periferik sinir ucluqlarna yetiir v orada sinir
impulslarna transformasiya olunaraq, sinir liflri vasitsil ba-beyin mrkzlrin nql olunur. Ba-beyinin
siqnal deifrsi il mul olan mrkzlri hmin bu danq v rabitsiz impulslar holoqrafik prinsip zr
sinxronladraraq, onlardan traf dnyann, onda ba vern hadislrin, onda znn yerinin v s. dinamik v
daim dyin neyron obrazn, surtini, modelini, klini konstruksiya etdirir.
Proyeksiyann bel fvqlmrkkb mexanizmi beyind gerkliyin mmkn rasional 6 sxemini yaratmaa
imkan vers d o, oxsayl xtalardan da azad deyil. Bel ki, deyiln inikas reprezentativ yox, rekonstruktiv
xarakter dadndan drk edn subyektin tfkkr tezarusundan da bilavasit asl olmur. Baqa szl,
gerkliyin insan alndak surti onun hisslrindki surti il izotrop yox, amorf sviyyd st-st dr ki, bu
sbbdn d, insan n btn hallarda mahiyytl tzahr arasnda qeyri-adekvatln mvcud olmas,
gerkliyin bdi olaraq insan n noumen olaraq qalmas qalmaz olur.
Proyeksiyann deyiln variantnda xtalar, sasn aadak aktlarda meydana xr:
1) Obyektin siqnalda ifrlnmsi aktnda:
Obyekt btvlkd v ya onun myyn hisssi zndn he bir siqnal alandrmaya, hminin zrin dn a
nvlrindn he birini ks eltdirmy v ya hamsn uda bilr (ms., qara dliklr, neytrino zrrciyi v ffaf
cisimlr kimi);
2) Siqnaln xarakterindn doan xtalar:
xtiyari nvl siqnaln zaman, mkan, srt v spektr chtdn mhdud olmas sbbindn, yni istniln
informasiyann, siqnal halnda, konkret vaxt limiti rzind mvcud ola bilmsi, konkret radiusda dana bilmsi, taltli olub
hdf ani yeti bilmmsi v lazm olan vaxtda, lazm olan obyekti akarlamaq n, lazmi siqnal nvnn hr vaxt
taplmamas v s. sbbindn trnn xtalar;
Siqnallarn z yaylma mddtind traf mhitl, o cmldn, sahlr, cisimlr v digr siqnallarla qarlql
(korrelyativ) rabitd, tsird olmas v demli, transformasiyaya uramas sbbindn yaranan xtalar;
xtiyari siqnaln (o cmldn, amplituda porsiyalar il danan dalalarn da) diskret sciyy damasndan yaranan
xtalar.
Frqli xarakter v spektrli siqnallarn asinxronluunun fiksiya zaman dourduu dissonans xtalar;
Nisbi hrktin istniln siqnala reqressiv tsir gstrmsi sbbindn, frqli sistemlrd meydana xan relyativistik
parametr xtalar;
Rabit n yegan mmkn kanal olan siqnal alandrman v ya inikas etdirmyin obyektin zn enerji itkisi
68

hesabna baa gldiyindn, ortaya xan kvantomexanik koordinat-impuls xtalar v s.;

3) Mhitin xsusiyytindn doan xtalar:
Mhit siqnallar:
Sndra bilr (sasn mhit qeyri-bircinsli olduu halda. Bu zaman mxtlif anomal effektlr, ms., optika n
ilm, srab, gy qura, refraksiya, aberrasiya v s. meydana xa bilr);
nikas etdir bilr (hansnda ki, bir sra gzg effektlri, ms., ks-sda, atmosferin zond effekti v b. meydana
xa bilr);
4) Hissiyyatn xsusiyytindn doan xtalar:
nsan traf dnya il be sas v iyirmiy yaxn kmki hiss kanallar vasitsil rabit saxlayrsa da, bu hl traf
dnyann btn nv siqnallarn hiss etmk, qbul etmk n kafi deyil, ms., qaranlq vaxt insann traf dnya il vizual
kanal (yni grm) vasitsil rabitsi blokirovkalanr;
Bu be sas v iyirmiy yaxn kmki hiss kanallarnn z d konkret diapazon hdudunda faliyyt gstrib,
profilin uyun siqnallarn bu diapazondan knar spektrlrin reaksiya ver bilmir: ms., qular ultrabnvyi, ilanlar
infraqrmz i, yapalaq ultrassi v s. duya bildiyi halda, insan n bunlar bdi olaraq transsensor olaraq qalr (insan
mhz bu sbbdn, znn hiss diapazonunu artrmaq n kmki priborlar icad edib).

5) drak deifratorunun xsusiyytlrindn doan xtalar:

Ba-beynin siqnal deifrsi il mul olan mrkzlri hmin bu, danq v rabitsiz empirik materiallar, impulslar
holoqrafik prinsip zr sinxronladraraq, onlardan traf dnyann, onda ba vern hadislrin, onda znn yerinin v s.
dinamik v daim dyin neyron obrazn, surtini, modelini, klini konstruksiya etdirir;
Tfkkrn faliyytin, bundan lav, eyni zamanda, genetik informasiyalar v toplanm tcrblr d tsir
gstrir ki, btn bunlarn nticsind, hr ks znn hyata frdi baxn, individual mnasibtini formaladrr v hr
ks unikal, bnzrsiz bir dnyaya evrilir;

Tsadfi deyil ki, Platon hyat azbal bir maaraya, insanlarsa onun irisin salnm mhbuslara
bnzdib bildirirdi ki, nec ki, hmin mhbuslar bayrdak hadislr bard dar dliklrdn dn klglri
uzladrmaqla ntic xarrlar, elc d, insan, nhng dnya bard z dar hissiyyat v al pncrsindn ala
bildiyi danq siqnallar sasnda oriyentasiya myynldirmy chd edir hans ki, hr an bu pncrdn
knarda insan n bdi qaranlq qalan n qdr faktlar v hadislr yaranb, itir.
Eynil mhz hmin bu sbblrdn, empiriokratizm v ona yaxn olan flsfi cryanlar elm tarixind
metametod sviyysin qalxa bilmdilr.

IV.2.2.1. NMAYI MANIPULYASIYALARI

Yalan qarlql qavrama zaman trflrdn biri digrinin mntiqi analiz qabiliyytini zifltmk,
sarstmaq v ya azdrmaq mqsdil istifad etdiyi nsiyyt fndidir. Yalan sasn gerkliyin gizldilmsi,
thrifi v ya yarmq tqdimi kimi formalarndan ibart olub, insanlarn z maraqlarn tmin etdirmk v ya
qorumaq mqsdi il istifad etdiklri bir nv xsusi intellektual virusdur ki, bunun nticsind qar trfin
fikir apparat dolar. Psixi sindrom kimi, tsir qvvsi qar trfin intellektual immun qabiliyytinin
ziflik drcsindn (mzakir olunan msld mlumatnn azlndan, mntiqi tfkkrnn zif inkiafndan
v s.) birbaa asldr.
vvlki blmd sadalananlar insann traf dnyan obyektiv grmsin v demli, hyat labirintind
oriyentasiya myynldirmsin mane olan real fiziki faktorlar kompleksi idi. Canllar almi bu mozaikan
mqsdli tkil edilmi daha yzlrl manipulyasiya fndlri il znginldirir ki, mumi olaraq bu cmi
saxtakarlq variantlarn insann hiss kanallarnn nvlri zr qrupladraraq, aadak kimi tsnif etmk
mmkndr:

Vizual yalan (vizual dezinformasiya): Saxta grntlr vasitsil mahiyytin thrifi suludur. Tipik nmunsi
buqlmun (xameleon) dur ki, onun vasitsil tbit bir baqa nmayndlrini aldadr. mumi olaraq is bu
kateqoriyadan olan saxtakarlq hallarna nmun ola bilr:
a) n v ya mhitin xasslrindn doan hr cr optik anomaliyalar, ms., atmosferin linza v prizma effektlrinin
nticsi olan ilm, srab, gy qura v b. kimi;
b) Simulyasiyalar: mimika, jest, poza v maneralarla ediln manipulyasiyalar, o cmldn, ms., siyastilrin hans
vziyyt drlr-dsnlr, yen d zlrini daim zglr, mrur v arxayn gstrmlri v s.;
c) Sosial maskalar: Parik v kosmetika (makiyaj); protezlr (ikstliyi maskalamaq funksiyasnda); kosmetik malic;
kosmetik brpa v tmir; yalar qzl, yaxud gm suyuna km; maska taxma; moda; foto v video-montajlar;
pardaxlama; rnglm; maketlr (modellr); manekenlr; v s.;
d) Xttin, imzann mhr-tampn saxtaladrlmas;
e) Kaleydoskop illziyalar; holoqrafiya illziyalar; mxtlif psixoloji (vizual) illziyalar v s.;
f) Hrbi sferada vizual yalandan hrbi qvvnin, silah v sursat anbarlarnn, kommunikasiya v enerji bloklarnn,
rezidensiyalarn v digr strateji hmiyytli obyektlrin yerini, sayn, formasn, lamtini v s. rqibdn gizli
saxlamaq, onun bu sahd oriyentasiyasn azdrmaq v s. mqsdlri n istifad olunur. Ms., hrbi texnikann, digr
bir sra obyektlrin yerini gizli saxlamaq n me v ya mnlikd onun stn aac budaqlar v yarpaq formal
xsusi hrbi tor rtlr; Sngrin, dislokasiya yerinin, canl qvvnin yerinin v b. gizli saxlamaq n buralarda
gndzlr tst, geclrs iq ver bilck aksiyalar qadaan edilir (ms., siqaret yandrmaq v kmk kimi adi
69

aksiyalar); Rqibin nzrlri mxtlif maketlrl aldadlr (ms., Krfz mharibsi zaman Sddam Hseyn bu cr
yalan hrbi baza maketlri il mttfiq qvvlrini adrb, blgy ydqlar qvvlrinin byk bir qismini hrbi
baza hesab etdiklri bu yalan maketlrin dadlmasna srf etdiklri yaxn tarixdn mlumdur hansnn ki,
nticsind mharibdn drhal sonra AB MK-nin rhbri vzifsindn azad edildi); ekstremal situasiyalarda texnika
v canl qvvni, digr zruri obyekti tqibdn yayndrmaq n tstburaxan akalardan istifad edilir; Gc
nmayii mqsdin xidmt edn mxtlif aksiyalar hyata keirilir (ms., hrbi parad v srhd yaxnlnda tlim
kem kimi); Texnika grnts imitasiya etdirilir (ms., haradasa byk bir qvv topland tsvvr yaratmaq
n orada rqib cbhsindn yax mahid ediln hndr bir keiddn gec vaxt eyni bir avtomobili iqlar yanl
vziyytd 50-100 df frladb keirmkl v ya bu cr yerd mftildn aslm iki avtomobil farasn vaxtar
akkumlyatora qoub-amaqla bu raziy byk bir avtomobil, texnika karvan gldiyi qnati yaradlr) v s.
(Mharibd psixoloji metodlarn konkret ttbiqi il laqdar lav olaraq bax: burada, shif 52, 52, 52, 52, 52, 5252, 52, 52 v s.- )

Vokal (audio) yalan (vokal dezinformasiya): Sslrin saxtaladrlmas yolu il oriyentasiyann azdrlmas haldr.
sasn aadak variantlar frqlndiril bilr:
a) Ssin v mhitin xasslrindn doan saxtalqlar: ms., ks-sda, Doppler effekti (nisbi hrktin ss tezliyin
tsir etmsi) v s.;
b) Avtomat v tapanalarn llsin, avtomobillrin tstburaxanlarna onlarn ssini batrmaq n balanan xsusi
ssboucular; nhng konsert zallarnn divarlarna xsusi ss effekti yaratmaq, mahnlarn sslnm
keyfiyytini artrmaq n vurulan xsusi membranlar; ruporlar; audio maqnitofonlar; mxtlif musiqi altlri
v b. bu kateqoriyadandr;
c) Mxtlif sslrin tqlid v ya improvizsi; kimin ssi ils kims nyis atdrmaq; mxtlif nitq alarlar (parav ekstra-linqvistik elementlr, intonasiya v s.) il ediln simulyasiya v dissimulyasiyalar (ms., siyastilrin z
ssin hmi tkm v tmkin alar vermsi); v s.;
d) Hrbi sferada bundan rqibin oriyentasiyasn azdrmaq mqsdil istifad olunur. O cmldn, ms., z
qounlarnn hqiqi dislokasiya yerini maskalamaq, onlarn bir baqa istiqamtd yerldirildiyini imitasiya etdirmk,
burada mdafinin gcl olduu tsvvr yaratmaq v s. n dmn cbhsin yaxn ayr-ayr blglrd
ssgclndiricilr vasitsil maqnitofon lentin yazlm texnika ssi yaylr; dmn cbhsind mhasir tsvvr,
panika vziyyti yaratmaq n gcl atma ssi yazlm eyni mexanizm dmn arxasna atlr; yeni nvl silaha
maliklik tsvvr yaratmaq n caib ssli qurulardan istifad edilir (Nmun n, ms., yqin ox az adam bilir
ki, mhur Katyuann hmin o tkrpdici ssi onun mhrrikinin yox, zrin vahim trtmk mqsdil lav
edilmi xsusi sirenann ssi idi. Bundan lav, Qaraba mharibsinin ilk illrind Sovet Hakimiyytinin gstrii il
azrbaycanllardan, htta adi ov tfnginin d yld dvrlrd, liyaln yerli knd halisi ermnilrdn aadak
mexanizmli quru vasitsil mdafi olunurmu: adi traktor v ya avtomobil mhrrikini skb silindrinin qapaq v
arxqolu-srgqolu mexanizmini xarr, silindr bart v kkrd doldurub poreni z yerin salaraq gzlyirmilr.
Ermnilrin hcumu zaman bunlar bir-bir yandrldqca porenin srtl silindrdn xb havaya umas, caib ss
yaradrm ki, bu da ermnilrd azrbaycanllarn ar artilleriyaya malikliyi tsvvr oyadb, onlarn aznlnn
qarsn az da olsa ala bilirmi) v s. (Mharibd psixoloji metodlarn konkret ttbiqi il laqdar lav olaraq bax:
burada, shif Error: Reference source not found, 52, 52, 52, 52, 52-52, 52, 52 v s.- )

Aromat manipulyasiyalar (aromat dezinformasiyalar): tir manipulyasiyalar il oriyentasiyann azdrlmas

fndlridir. nsan hyatnda iybilm digr bir sra canllarla (ms., kpnklr, itlr v s.-l) mqayisd o qdr d
aparc mvqed olmasa da, hr halda, insanlar bir-biri il, bir-birinin davran v dncsi il mhz bu kanalla da, az
da olsa, oxdan bri manipulyasiyalar aparrlar parfmeriya, qida aromatizatorlar v b. bu mqsdin
mhsullarndandr. vzind is insanlar, iybilm hissiyyat dominant olan heyvanlar bu xtl aldatman oxsayl
variantlarn axtarb tapblar. Bunun tipik nmunsi mxtlif tllrdir ki, burada insanlar t, ya v s. tri yayan
predmetlr qoymaqla hratlar, qu v heyvanlar clb edib l keirir v ya mhv edirlr (Nmun n, ms.,
hratlar n tavandan v ya digr yerlrdn aslan iyli ir-yapqanlar yqin oxlarna mlumdur. Sianlar n,
bu baxmdan, gnbaxan yann tri xsusi clbedici vasit kimi istifad olunur v s.).
Hrbi xidmtd kfiyyata v ya sirlikdn qurtulmaa kmk edn instruktajlardan biri d beldir: Kfiyyatnn
v ya sirlikdn qaann hmin anda n byk dmni knd itlri v ya xsusi tlim ken axtar itlridir, nki onlar
traf dnyada oriyentasiyan ss v ya grnmy gr deyil, mhz iybilmy gr myynldirdiyindn, onlardan
barmann ucunda gzmk v ya qaranla qslmaqla, yaxud grkminin dyimkl d qurtulmaq mmkn deyil.
Onlarn nzrindn yaynmaq n z trini, htta mmkndrs, btvlkd z insan trini dyimk lazmdr.
nstruktajda z paltarn btvlkd mal-qoyun peyinliyind buladrmaq tvsiyy olunur (n qdr qeyri-estetik olsa
da) hr halda, bel vziyytd lmyib sa qalmaq istynlr n;

Dequstral yalan (dequstral dezinformasiyalar): Dad manipulyasiyalar il oriyentasiyann azdrlmas haldr.

Dadbilm hissiyyat insann hyatnda grm v eitm sviyysind byk hmiyyt ksb etms d, hr halda,
orqanizmin ehtiyac hiss etdiyi, vitaminlr, zlallar, turular v s.-l zngin olan tamlar tapmaq, yaxud orqanizm n
ziyanl, zhrli v s. tamlar frqlndir bilmk n bu kanal hmiyytli oriyentirdir. Lakin eyni zamanda,
aldadlmas asan olan oriyentirdir: Ms., adtn tibbd ac hblr qar dad reaksiyasn neytralladrmaq n onlarn
irin tbqlrl rtlmsi; kimis mrgml (arsen v ya myakla) zhrlyrkn bunun sarmsaqla yeyiln tama
qardrlaraq ona verilmsi (mrgm sarmsaqla eyni dad verir) v b. bu qbildndir;

Digr tipli yalanlar (dezinformasiyalar): Bunlar 5 sas hiss orqanlar vasitsil aparlan mahid il laqdar sni v
ya tbii olaraq ba vern manipulyasiya hallar idi. Bundan lav, 20-y yaxn kmki hiss orqanlar il laqdar da
bel hallarn tbii v ya sni kild ba vermsin nmunlr oxsayldr.

Bura qdr sadalananlar insann traf dnyadan ald, yni idrakaqdrki siqnallarn saxtalndan doan
manipulyasiya hallar idi. Bu siqnallarn ikinci mrhl saxtalamas onlarn hiss dilindn mntiq dilin
trcm olduu aktda ba verir, yni idrak deifratorunun z xsusiyytlrindn tryir.

70


IV.2.2.2. TSVIR MANIPULYASIYALARI
Yuxarda sadalananlar spektr aspektindn yalann mmkn btn formalar idi. ndi is onun metodlar, yni
sni induksiya qaydalar bard.
Yuxarda sadalananlar insann traf dnyadan ald siqnallarn thrif olunmasndan yaranan mxtlif
manipulyasiya formalar idi. nsann traf dnyadan siqnal almaq qabiliyyti bunca geni diapazonu hat edirs
d, onun trafa siqnal alandra bilmk qabiliyyti cmisi iki kanalla mhdudlar: nitq v davran kanallar il.
Bu da zlynd, insann traf dnya il manipulyasiya apara bilmk imkann da bu iki riv il
mhdudladrr. Baqa szl, sosial yalann cmisi iki formas ola bilir verbal yalan v davran yalanlar
(haiy kimi qeyd edk ki, definitiv aspektdn, biheviorizmin ardnca masir psixologiya, nitqi d davrann bir
nv kimi qbul edir. Hminin, struktur qrammatikann ardnca linqvistika, nitq v dil arasnda frq qoyur):
Verbal yalanlar (dezinformasiyalar): Szlr (hkmlr) vasitsil trf-mqabilin oriyentasiyasn azdrmaq fndlri,
manipulyasiyalardr. Birbaa olaraq ikinci siqnal sistemi vasitsil tsir gstrir. Balca kriteriyas mntiqdir. str
danq v istrs d yaz formasnda insanlarn bir-birini aldatmasnn btn formalar bu kateqoriyaya aiddir;
Davran yalanlar (dezinformasiyalar): Hqiqi ryin, fikrin, mahiyytin, hvaln, qabiliyytin v s. qeyri-adekvat
davranlarla maskalandrlmas fndlridir. nteraktiv mnada, qeyri-verbal kommunikasiya vasitsidir.

nsanlarn zlrini, z davran v maneralarn (o cmldn, danq maneralarn), situasiyaya, sosial

normalara v ya msahibin zvqn, baxna, istyin uyunladraraq hrkt etmsi, mxtlif mqsdlrin
realizsi n istifad olunan manevr hrktlri (o cmldn, hrbi taktikalar, ahmat kombinasiyalar, rq
lbyaxa dy ustalarnn diqqtyayndrc l-qol hrktlri v s.), mxtlif simvolik jestlr, simulyasiyalar,
tqlid v yamslamalar, illzionistlrin mxtlif tryuklar (fokuslar), davran imitasiyalar, diplomatik aksiyalar,
Ostap Bender fndlri, ou mqsdli skandallar v b. bu kateqoriyann tipik nmunlridir.

Bzi gnc olanlarn z sevgililrini knin tinincn avtobusla gtirib, qzn qonularnn gzndn prd asmaq
n, oradan o yana bir dayanacaqlq yolu taksi il aparb trmsi; bzi qzlarn zlrini hytd (yol qranda, bulaq
banda, ayn knarnda v s.) duran olanlara gstrmk n ehtiyac olmadan gn uzunu hytdn (krandan,
khrizdn, bulaqdan, aydan v s.) su dayb, gtirdiklrini d binann arxasnda (aaclarn arasnda, hytd v s.)
harasa boaldaraq yenidn qaytmalar; bzi fallarn qbula glnlri nvby yazdraraq, sonra burada qeyd olunan
koordinatlarna sasn onlar bard trafl mlumat toplatdrb, qbul gn z biliciliklri il onlar vcd
gtirmlri; bzi super-market rhbrlrinin alclar n defisit mallarn reklam il clb edib, onlarn ev zqara
qaytmamaq n n is alacaqlarna arxayn olaraq, hmin mal el bu gn shr qurtard deyrk, glnlr digr
mallarn srmalar v b. bu qbildn olan manipulyasiyalardandr.

Hminin, bu kateqoriyadan mahid etdiyimiz daha bir hal:

Novruz bayramnda boyanm yumurta dydrn v mlub olan uaqlardan birisi, hamya qalib gln digrinin
yumurtasn l keirmk n izlyib onun bu yumurtan lindn yer qoyaca mqam gzlyir. Gnorta vaxt
hqiqtn d, hmin uaq st paltar il birlikd bu yumurtasn da divarn stn qoyub, ham il birlikd futbol
oynamaa balayr. Mhz bu mqam gzlyn o biri uaqsa, cld glib z yumurtasn hmin yerd divarn dibin
rpr. Divarn stndki o biri uan yumurtasn gtrb aradan xr. Oyundan sonra geri qaydan yumurta sahibi
divarn dibind snb qalm yumurtan grb znn edir ki, bu onun yumurtasdr v divardan ddy n snb.

nsanlarn yalan danmasnn sbblrin gldikd is, istr pe ynmnn (ms., artistlrd olduu kimi),
istr sosial normalarn (nec ki, yaponlarda emosiyalar kskin bruz vermk eyib hesab olunur), istrs d
digr amilin tsirindn meydana xan ixtiyari yalan, saxtakarlq, manipulyasiya bu v ya v digr formada
insann tlbatlar il laqdardr. Bel ki, formasndan asl olmayaraq istniln halda insan ondan znn rifah
v thlksizliyini tmin etmk vasitsi kimi istifad edir.
Bundan sonra, yalann deyiln hmin quradrlma qaydalar bard:
1) Tezisi kontekstdn ayrma metodu: Bu halda hqiqt myyn filtrasiyadan keirilrk, obyekt onun
yalnz lazmi sem trflri, yni siz srf edn trflri xsusi mbali v koloritl atdrlr, fakt v
predmetlrin, insanlarn, ideyalarn, nzriyylrin v s. yalnz sem xsusiyytlri, chtlri, parametrlri gz
nn gtirilir, gerklik birtrfli iqlandrlr, hadislrin, planlarn, tarixlrin, bioqrafiyalarn sem
epizodlar, fraqmentlri vurulandrlr, qabardlr, geni reklam etdirilir (bax: Tbliat blmn
[burada, sh. 51]). ks trflri, yni hqiqtin, yaxud gerkliyin siz srf etmyn trflri is diqqtsiz
qoyulur, grmmzliy vurulur, gizldilir, rt-basdr edilir v ya akardrsa mqsdli yozularaq adildirilir,
dyrsizldirilir, neytralladrlr v s.;
2) Montaj metodu: Bu halda informasiyann mqsdli ixtisar, kombinasiyas, sni montaj, rabitd olduu
hal v proseslrdn, problemlrdn, faktlardan v s. tcridi, yaxud onlarla sni assosiasiyas hesabna, bir szl,
zrind eklektik mliyyat aparmaqla ondan yeni mna alar ld edilir;
71

3) Dissimulyasiya metodu: Bu halda informasiya (o cmldn, nyins mllifliyi, mzmunu, detallar,

vaxt, yeri, istiqamti, say, gc v s.) tamamil gizldilir. Bunun n onun yaylma kanallar tam olaraq
blokirovkalanr;
4) Maska metodu: Bu halda hqiqi informasiya mxtlif dezinformasiyalarla (o cmldn, imitasiyalarla)
maskalandrlr, onun vzin aldadc bir baqa informasiya yaylr. Mllifliyin gizldildiyi hal n aksiyann
baqalarnn li il, stili il hyata keirilmsi, baqalarnn dili il atdrlmas v s. variantlarndan istifad
olunur;
5) Dezinformasiya metodu: Bu halda mlumat, mumiyytc, hedn yaradlr, obyektin oriyentasiyan
azdrmaq v ya lazmi istiqamt dndrmk n sni quradrlr, ona real denotat olmayan, sassz, qurama,
yalan, saxta informasiya atdrlr. Yalana (ms., iftiraya, bhtana...) gr bu zaman bzn ortaya xa biln
myyn hquqi msuliyyt msllri is praktikada oxdan snanan aadak maxinasiyalarla sortalandrlr:

Bu zaman informasiyaya, ya anonimlik ifad edn epitetlr lav olunur ms., deyirlr ki..., filan mxzin (alimin,
rhinin, qzetinin, mxbirin, agentliyin, ekspertin v b.) ehtimalna sasn.., adnn gizli qalmasn istyn (yaxud
anonim) bir mtbr xsin biz verdiyi mlumata gr... v s. kimi;

Ya da o, obyekt (frd, auditoriyaya, ktly...) qeyri-leqal kanallarla atdrlr ms., vrqlr, ritorik suallar, jestlr,
informasiya szdrmalar, versiya irli srmk, ayi yaymaq v s. yollar il;

Btn bu metodlarla mizan-trzinin yalnz bir gz kifayt qdr yklndirildikdn sonra ntic xarmaq
ii obyektin (frdin, ktlnin, auditoriyann...) z hdsin buraxlr. Frdi v ya ictimai ry vektorunun
oriyentasiyas is hmin frdin v ya ktlnin ur paradiqmasndak ayr-ayr mvqelrin ki nisbti il
myynldiyindn, bu tsir izsiz itib getmir.
Bu mqamda hm d, insanlarn dannda yalan, qeyri-smimiliyi akar etmyin bir sra psixoloji
metodlar bard:
Psixi proseslrin kompleks laqsi prinsipi trfdan danqlarnda yalann akar edilmsin zruri aar
verir. Bel ki, bu prinsip gr fizioloji, emosional, intellektual v iradi sferalardan hr hans birind ba vern
reaksiya beyinin eyni bir nqtsind v eyni bir vaxtda induksiya edildiyindn, digr yerd qalanlarnda da
eynizamanl reaksiyalarla mayitlnmlidir. Lakin yalan (saxtakarlq) halnda bu prinsip pozulur, o cmldn:

Sz, mimika v l-qol hrktlri arasndak paralellik laqsi pozulur. Bel ki, eyni bir stimula bunlarn reaksiyas
eynizamanl olmal olduu halda, ardcl kild ba verir. Ms., frd vvlc yumruunu stola rpr, sonra zn
qzb ifadsi verir v yalnz bundan sonra bsdir! dey qqrr. Hans ki, hqiqi halda bunlar eynizamanl olmal idi;

Sz, mimika v l-qol hrktlri arasndak komplekslik laqsi pozulur. Bel ki, frdin hr hans bir emosiyas
bunlardan yalnz birind (ms., dild) hiss edils d, digr qalanlarnda he bir reaksiya mahid edilmir, ms., qzbli
olduu halda yumruu grilmir, yaxud z hans saxta ifad verilmsindn asl olmayaraq qalar mvafiq forma
(qzbli qa, kdrli qa v s. kimi) vermk, demk olar ki, hmi yaddan xr (fqt, qalar n az idar olunan
zvlrdir v istniln saxta emosiyan akar etmy imkan vern n smrli aardr);

Emosiyalarn tzahr qanunauyunluu pozulur. Bel ki, tbii variantnda istniln emosiya qfil yaranmayb, qfil d
itmdiyi halda, saxtakarlq halnda zd istniln qdr diskret dyiikliklr (emosiyalarn ox srtl bir-birini
vzlmsi) mahid oluna bilr;

Emosiyalarn mvcudluq mddti ifrat artr. Bel ki, htta n gcl emosiya da, ox qsamddtli olub, z apogeya
hddind maksimum 72 san. qala bildiyi halda (sonra getdikc snmy doru gedir), saxta durumda eyni bir
emosional partlay frdin hrsind dqiqlrl, htta saatlarla hkk olunub qala bilr;

Psixoanalizin altlrindn olan amalarn tamam baqa bir formas burada effektiv indikatordur. Bel ki, zn
myyn saxta ifad vermi xs hrdn zn unudub, yaxud yorulub myyn mikroanlar qdr mimikalarna
(zn) istiraht verir v z hqiqi grkm qaydr (z d, bu hqiqi grkm he d, neytral grkm demk
deyil, ksin, hrdn neytral grkm itib, yerind bir anlq qzb impulsu sezil bilr);

Frdin hycanllq drcsi artr v buna mvafiq olaraq, nbzi, tnffs, gz qrpmas v s. srtlnir, ss tonu yersiz
ykslir;

Frdin jestlri daha ox qapal xarakter alr. Bel ki, danarkn gz-gz glmkdn qamaq, bir bhan il zn
rtmk istyirmi kimi lini zn aparmaq, lakin yalnz sana, burnuna, boynuna yaxud sadc zn toxundurmaqla
kifaytlnmk v b. qeyri-smimilik, bh, trddd, yalan lamtlridir;

IV.2.2.3. ZAH MANIPULYASIYALARI

gr yuxardak halda obyekt (frd, auditoriyaya, ktly...) xsusi trtib olunmu informasiya verib,
ntic xarmaq ii onun z hdsin buraxlrdsa, burada artq ona yalnz informasiya vermkl
kifaytlnmyib, ixtiyarnda olan informasiyalar onun nzrind lazmi alara dyidirmk mqsdil, onun
analiz iin, nticxarma qabiliyytin mdaxil edilir, obyektin dncsi il mvafiq rhlr, thlillr
vasitsil manipulyasiya aparlr. Balca olaraq, lazmi effekt mntiqin qli ntic prinsiplrini, qaydalarn
pozmaq yolu il ld olunur. Bel ki, normal mntiqi analiz sillogizm, entitema, epixeyrema, dilemma, sorit
(induksiya, deduksiya) v s. prinsiplri zr cryan edib, ntic bunlar vasitsil xarld halda, qeyri-qanuni
(qeyri-korrekt) halda is, burada qli ntic xarman kifayt qdr oxsayl qeyri-mtbr metodlarndan
istifad edilir, o cmldn, mntiqi analiz n tavtalogiya (fikird dair) v identikldirmlr,
72

qarladrma v uyumazlqlar, blg, keid, istisna qaydalar, natamam induksiya (tlsik mumildirm v
bundan sonra, demli, bunun sbbin gr), analogiya (tbih) prinsiplri v b. sas yerind qbul edilir.
Btn bunlara syknn manipulyasiyalarn bir qismi aadaklardr:
1) Tlsik mumildirm metodu: Cmisi bir ne sem fakt v ya faktora sasn hr hans xs, hal,
proses, problem, predmet v s. bard hmi, hr yerd, he vaxt, he cr, btn, ham, he
kim v s. kimi fvqlmumilik kvantorlar il ifad olunan kateqorial nticlr xarlr.

Ms., liderin hr hanssa bir sferadak qsurundan, shvindn (ms., xlaq sferasndak srbstliyindn) onun,
mumiyytc, vzifsi n yararszl nticsi xarlr (hans ki, pozun, cinaytkar hyat trzinin insann dha
potensialna he bir aidiyyat olmad v tarixdn d ne-ne dahi elm, incsnt, dbiyyat xadiminin xsi sferada
o qdr d moralist olmayan v ya cinaytkar tmayll hyat trzi keirdiyi mlumdur);

2) Tbih maxinasiyas metodu: Mqayis aparb xarakteristika verrkn, nmun gstrib analoji ntic
xararkn mhm deyil, qeyri-mhm, ikinci-nc drcli, tri, formal lamtlr, oxarlqlar, parametrlr,
mnasibtlr, xsusiyytlr v s. sas gtrlr.

Ms., hanssa bir tarixi prosesi digri il mqayis edrkn v yaxud ideyann cfngliyini, perspektivsizliyini isbata
chd edrkn, onun filan lkd iflasla nticlnmi variant sas gtrlr. Hans ki, o, bir baqa lkd uur qazanm
olar ki, indi d, ondan bhs edilmz. V ya o vaxt hmin lkd onun iflasnn obyektiv sbblri ola bilrdi ki, indi
burada onlar aradan qaldrlm olar v ya he olmaz;

3) Bundan sonra, demli, bunun sbbin gr metodu: Tsadfn eyni vaxtda v yaxud dalbadal ba
vern frqli hadislr he bir sas olmadan daxiln rabitli proses kimi baxlr. Onlar eyni bir ssenarinin
epizodlar kimi, yaxud bir-birinin sbbi, nticsi, trdicisi, davam yaxud tamamlaycs kimi tqdim edilir,
yozulur.
4) Qrzli proqnoz metodu: Hal, proses, davran v planlarn real motivlrindn bir v ya bir nesi,
yaxud hams gizldilir, grmmzliy vurulur, thrif edilir, hr ey alabatan bir baqa sbb, mqsd v ya
ntic il (ms., qrz, ambisiya il) laqlndirilir, nticsi gzlniln kimi yox, baqa cr yozulur. Bununla da,
interpretasiya saxtaladrlr, motivlrl bal auditoriyann (obyektin) tsvvr azdrlr.

Nmun n, ms., liderin hanssa addm, plan zrurt deyil, nalq, lacszlq nticsi kimi yozulur, mumi deyil,
xsi maran bhrsi kimi tqdim edilir, onun vd olunan deyil, frqli nticlr gtirib xaraca iddia edilir, vd
olunan nticy gtirib xardqda is bunun onun talantnn yox, tarixi zrurtin nticsi, yaxud bir baqa kimins
xidmti olduunu isbata chd edilir.

IV.2.2.4. ARQUMENTASIYA MANIPULYASIYALARI

nformasiyann mtbrliyinin qeyri-kafi saslarla isbat metodudur. Qanuni (korrekt) halda arqument
rolunda yalnz v yalnz yani v yaxud doruluu he bir bh dourmayan faktlar v prinsiplr x ed
bilr, o cmldn, aksiomlar, postulatlar v s. Qeyri-qanuni (qeyri-korrekt) halda is, burada zahirn mtbr
grnn istniln fakt v ya prinsip arqument yerind qbul olunur (lav olaraq bax: Tlqin: nsanlar ayqkn
nec hipnoz etmli blmn [burada, sh. 55]), o cmldn:
a) Saxta faktlara istinad metodu: Arqument kimi mxtlif saxta faktlara, o cmldn, yarmq,
thrifedilmi, hqiqtd he olmayan v s. faktlara, mnblr istinad edilir;
b) zn istinad metodu: Arqument kimi mllif z stnlyn istinad edir, ms., bu cr: Htta buna bir
df mn zm d ahid olmuam ki..., z tcrbm sasn dey bilrm ki..., Mnim qdr yaa, sonra
bel de! v s. formasnda;
c) nc bir trf istinad metodu: Fikrin sasllq drcsini artrmaq n nc bir trf istinad
edilir. Ms., hadis il laqdar ahidlrin dediklrin istinad edilir. Hans ki, onlar da faktlar lazm olduqda z
istklrin, ambisiyalarna v ya kimlrins sifariin, taprna uyun thrif ed bilrlr;
d) Trf-mqabilin zn istinad metodu: Arqument kimi obyektin znn (shbt ktldn, qrupdan
gedirs onun liderlrinin, zvlrinin, cdadlarnn v b.) fikirlrin istinad edilir. He ks z ryi, fikri, al,
xsiyyti v s. bard aa fikird olmadndan, hminin z-z il ziddiyyt girimy, z-zn tkzib
etmy, z bard mntiqsiz dnn, gnd bir fikr dn hrdmxyal, sz il mli uyun glmyn
riyakar tsvvr yaratmaa meylli olmandan, yeni mvqeyi d onun indiki v ya n vaxtksa mvqeyi il
formal d olsa uzladrmaq, onu trkisilah edrk mvqe il razlamaa vadar edsidir (hminin, shbt
snasnda Bs sn filan vaxt baqa cr deyirdin tipli replikalar iltmkl trfda hanssa indiki fikrindn,
ryindn dndrmk d bu qbildndir).

Lakin, obyekt o vaxt bu fikri tamam frqli halla laqdar ild bilr ki, bu msl il onun he bir laqsi olmaz; O
vaxtdan bri ortaya yeni faktlar xa bilr ki, bunlarn sasnda obyekt hazrda vvlki mvqeyini dyimi olar; O vaxt
obyekt bunu tamam frqli mnada ild bilr; Obyekt bunu bir baqa fikirl birlikd ild bilr ki, hazrda onun
ayrca gtrlmsi mnasn dyi bilr; stinad ediln fikir onun ayr-ayr deyim v davranlarndan saxta mntiqi
mliyyatlarla sni yolla xarla bilr v bu sbbdn, mtbr olmaya bilr; Obyekt bunu tsadfi, frqin varmadan
ild bilr v bu onun mumi dncsi, mram v s. n xarakterik olmaya bilr; V nhayt, he kim ideal deyil,
hamnn davran v deyimlrindn bir-birini inkar edn filan qdr epizodlar, fraqmentlr axtarb tapmaq mmkndr
73

v burada hr ey onlarn deyilm v ildilm dvrndn, raitindn, mramndan, frdin hmin vaxtdak hvalruhiyysindn, mlumat yetkinliyindn v s. asl olur;

e) Avtoritetlr istinad metodu: Fikrin sasllq drcsini artrmaq n mxtlif avtoritetlr (mtbr
xslr, dbiyyatlara, mlliflr v b.) istinad edilir, lazmi msl bard onlarn mvqeyi (ryi, fikri,
davran...) sslndirilir, nmun, sitat gstrilir, qabardlr (bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]). Adi
insanlarsa, qeyri-myyn situasiyalarda, bel vziyytlrdn az-ox ba xan xslrin davran v fikirlrin
istinadn oriyentasiya gtrdklrindn, cmiyytd myyn statusu, avtoriteti olan xslr, bu baxmdan sad
halinin meyarnda daha all, punktual, msuliyytli, mlumatl, bacarql, tcrbli trf kimi qavranlr,
onlarn mvqeyi onlara daha dolun, daha mtbr, daha obyektiv qrar kimi grnr, oriyentasiyalarna gcl
ynldici tsir gstr bilir v mqavimt dourmur.

Lakin hmin avtoritetlr z sahlrind mtxssis olsalar da, deyiln msl zr adi adamdan frqlnmy bilrlr;
Onlar bu fikri tamam baqa halda v baqa msl il laqdar ild bilrlr ki, onun da buna oxarl olmaz; Bu,
onlarn vvlki mvqeyi v ya natamam informasiya sasnda xardqlar ntic ola bilr ki, hazrda raitdn, yeni
faktlardan asl olaraq mvqelrini dyi bilrlr; Onlarn fikri thrif oluna bilr, yaxud bu fikir yalandan onlarn adna
yazla bilr; Onlarn ayr-ayr vaxtlardak, fikirlrindn buna tamamil zidd olanlarn da axtarb tapmaq mmkndr ki,
burada onlar gizldilr; Onlar bu fikri hanssa qrzdn, mqsddn, ambisiyadan, maraqdan v yaxud sifaridn
syly bilrlr; Fikri tqdim olunan xs he d hr hans avtoritet sahibi olmaya bilr v burada onun mvqeyini
qiymt mindirmk n avtoriteti sni iirdilr; O, bu statusu avtoriteti z xsi qabiliyytinin, alnn bacarnn
yox, hanssa mi-daynn hesabna qazana bilr; ks mvqed olan da filan qdr avtoritet tapmaq mmkndr ki,
burada btn bu deyilnlr gizldilib n plana yalnz sem avtoritetlr v onlarn da yalnz sem fikirlri kil bilr
v s. ki, burada btn bunlar gizldilr; v s.

f) oxlua istinad metodu: Arqument kimi oxluun mvqeyin istinad edilir, hanssa msl il bal xeyli
adi adamn eyni mvqed, fikird olmas, eyni hrkt etmsi izah, tsvir v ya nmayi etdirilir, sslndirilir,
nmun gstrilir. Bel ki, ksr insanlar oxlu adamn qbul etdiyi mvqeyi daha ox al prizmasndan keib
hrtrfli snanm, saf-rk edilmi fakt kimi qbul etdiyindn, bu cr tsirlr (siraytlr) d, sasn asan,
mqavimtsiz tabe olur, drlr v oriyentasiyalarnda qeyd-rtsiz olaraq bununla hesablarlar (psixologiyada
qrup tzyiqi, oxluun zhmi effektlri).

Psixoloji diversiya msllrind bu mqsdl sem avtoritetlrdn v sem ktl nmayndlrindn, onlarn da
yalnz sem davran v fikirlrindn nmun kimi istifad olunur ki, zahird btn bunlar gizldilrk hr ey
hamnn, o cmldn, btn alllarn trafl analizin saslanan obyektiv, trfsiz mvqe kimi yozulur, tqdim
edilir. Hans ki, mvqeyin istinad ediln, fikri sslndiriln, davran nmun gstriln ktl nmayndlri
mqsdynl seilmi xslr ola bilrlr v bunlara zidd mvqed olan da kifayt qdr xs tapmaq mmkn olar ki,
burada onlarn mvqeyi gizldilr, z xarlanlarsa ksriyytin tmsililri kimi tqdim edilr; eyni qayda il onlar
bu id xsi mara, ambisiyas, qrzi olan, hminin irniklndirilmi, qorxudulmu, yrdilmi v s. tk-tk xslr
ola bilrlr; yaxud onlar bir-birinin nmunsi timsalnda, sirayt mexanizmi zr, kortbii surtd hmin mvqey,
qnat gl bilrlr v mumi ryi burada hanssa tsadfi, tri impuls formaladra bilr. Bir szl, bu fikir mtlq
ksriyytin obyektiv qti qrar yox, ayr-ayr individlrin sthi ryi ola bilr ki, burada o gizldilr, hr ey norma,
etidal, orta mvqe donu geyindirilr;

g) kili standartlara istinad metodu: Arqument kimi qanun deyiln istniln ey, o cmldn, yazlm
v yazlmam btn qanunlara istinad edilir v yeri gldikc bu, yeri gldikc digr qanun sas gtrlr, ms.,
bir halda dvlt, digr halda adt-nn, bir baqa halda humanizm, tamam baqa hallarda kiilik,
humanizm, etika v s. qanunlar. Bu is ikili standartlardan yanama deyiln hala gtirib xarr.
Nec ki, dnc sistemi, abstrakt tfkkr qabiliyyti inkiaf etdikc insan hndsd mhdud Evklid mstvisi
rivsindn knara boylanb oxll, oxformal v oxxassli Lobaevski, Minkovski, Riman, Finsler v b. fzalarn
grmy qabil oldu, eyni qayda il, btn sferalarda hanssa vahid bir normann, baxn, qrarn ehkam sviyysin
qaldrld srlr oxdan arxada qalb baxmayaraq ki, el hmin dvrlrin znd d tfkkr yksk inkiaf etmi
adamlar he vaxt hyata birtrfli baxmayb, fakt v hadislr frqli bucaqlardan baxma, onlar mxtlif meyarlarla
lb qiymtlndirmyi bacarblar. Masir dvr yz milyonlarla baxn, normann arpazlad, toqquduu, yaamaq
urunda mbariz apard rasional dnc dvrdr v n pisi d odur ki, Yer znd eynn bir-birinin oxar olan iki
mxluq, iki varlq, o cmldn, iki insan tapmaq mmkn olmad kimi, hamn eyni drcd qane edn, onlarn hamnn
zvq, bax v maraqlar il eyni drcd uyun gln vahid bir norma, kriteriya, fakt, predmet, qrar v s. tapmaq da eyni
qaydada qeyri-mmkndr. stniln halda bunlarn nisbiliyi v frqli nqteyi-nzrdn hm yax v hm d pis, hm
doru v hm d yalan, hm srfli v hm d srfsiz olmas nticsini almaq mmkn olur. Bu da ikili standartlar
adlandrlan v hyatn demk olar ki, btn sferalarnda aktiv istifad olunan bir normativ maxinasiya nvnn meydana
glmsi il nticlnib.
Bu halda hadislr ikili, l standartlardan yanalr, baqa szl, hr mqamda siz srf edn hanssa etalon,
kriteriya, norma sas gtrlr, problem hmin anda rqibin d, mhz bu meyardan baxmasna allr. dalt hamnn
arzulad v n ideal hesab etdiyi sosial tsnifat nvdr. Lakin, eyni zamanda da, daltin n olduunu da demk olar ki,
indiy qdr he kim dqiq izah ed bilmyib. Uaqla byk arasndak pay blgsnd brabrlik prinsipinin sas
gtrlmsi, yalnz uaa srf edn meyardr, byy yox. ksin, bu prinsipin sas gtrlmmsi is indiy qdr
cmiyytlrdki bir ox blalarn mnbyi olub v olaraq da qalr. Bu baxmdan, istniln situasiyada dalt kriteriyas kimi
siz srf edn istniln qdr norma axtarb tapmaq mmkndr, ms., bir halda din, digr halda adt-nn, bir baqa
halda humanizm, dvlt qanunu, tamam baqa hallarda etik-xlaqi normalar v s. kimi yazlm v yazlmam
qanunlarn hams bu mqsdl yarayr. z d, diskussiya boyu bu kriteriyan axra qdr dyiilmz saxlamayb,
mzakirnin sonuna qdr siz srf edn gah bu, gah da o birisi il vzlmk mmkndr ki, bu da haqqnda shbt gedn
hmin o, elastik standart metodudur.
Eyni bir insan, znn istyindn asl olmayaraq, doulduu gndn eyni zamanda, bir ne frqli sosial arealn orta
mxrcin dr, frqli sosial qrupun zv olmu olur, ms., hquqi baxmdan bir, milli baxmdan digr, dini baxmdan
nc, sinfi, cinsi, mhlli, siyasi v s. baxmlarndan tamam frqli insan qruplarnn. xtiyari mqamda istniln
74

insann mvcud davran v dnc modelini, reaksiyalarn sair motivlrdn savay, hm d hmin mqamda onun
tfkkrnd zv olduu sosial qruplardan hansnn norma v dyrlrinin dominantlq tkil etmsi mslsi tyin edir.
Ambvivalentlik, insann ox tez-tez eytan mllrin uymas v ya meyl etmsi, eyni situasiyalarda eyni stimullara frqli
insanlarn, frqli reaksiya vermsi v b. mhz bununla, yni verilmi anda individin tfkkrnd dominantlq urunda birbiri il rqabt aparan frqli normalar (ms., tbit v cmiyyt qanunlar) arasndak ziddiyytlrl laqdardr (Mhz
hmin bu sbbdn, cinaytkarln kknn n genetik, n psixoloji, n iqtisadi, n siyasi, n hquqi, n d digr
vasitlrl ksilmsi mmkn deyil. nki cinaytkarlq verilmi anda mhkm sisteminin sas gtrdy norma v
dyrlrdn yaynma haldr ki, dnyada mtlq doru (v ya mkmml) norma v dyrlr sisteminin hllik mvcud
olmad sbbindn is, hmin mhkmnin qrar da he vaxt sosial nisbilik rivsindn o qdr d uzaa ged bilmir).
Verilmi anda, tzyiq gstrilmsi vacib olan xs srf etmyn bu cr bax buca, kriteriya, mvqe axtarb tapb
se bilmk, ona ox gcl tzyiq gstr bilmyin vasitlrindndir. Tbii olaraq, dstklnmsi vacib olan xs n buna
tam ks olan mvqe, bax buca, dyrlndirm meyar axtarlb taplr. Frqli qanunlar frqli cinaytlr frqli alibilr
verir. Verilmi anda kimis gnahlandrmaq n bunlardan minimum, bratlndirmk ns maksimum alibi
vernini axtarb tapb, seib mzakirnin rtin evrilmsin nail ola bilmk trfda, onun davran v dncsini idar
ed bilmyin metodlarndandr. Nmun n, ms., mhkmlrd vkil v prokurorlar mhz bu metoddan istifad edib
mtthimi, biri aydan ar, sudan duru kimi, digri cmiyyt n ifrat thlkli bir qanin kimi tqdim ed bilirlr.
V, mumiyytc, slind vkil v prokurorlar mhz bu qanun srknliyinin bhrlridirlr. nki mkmml qanunlar
n vkilin gcndn asl olmayaraq he vaxt cza dyimmli idi. Hans ki, bugnk dnyann n ideal hesab olunan
dvltlrinin zlrind bel mtthimin cinaytkarlq drcsi il onun vkilinin gc, vkilin gc il is mtthimin cibi
arasnda birbaa funksional asllq olduu faktdr.
Eyni subyektivlik hyatn btn sferalarndak mnasibtlrd zn bruz verir. Nec ki, frqli kriteriyalar sas
gtrmkl mhkmlrd vkil v prokurorlardan biri mtthimi aydan ar, sudan duru kimi, digri cmiyyt n ifrat
thlkli bir qanin kimi xarakteriz edir, eyni qayda il hr ksin v hr eyin dyrlr kalasndak yeri digr
amillrdn savay, eyni zamanda, hm d ona hans etalon prizmasndan baxlmas amili il d rtlnir. Ms., slib yr
v iallq mharibsinin sosial mnas sinonimdirs d, onlarn din v dvlt qanunlar baxmndan olan mnas he d
ekvivalent deyil; yaxud ourluq etmk dvlt v din qanunlar baxmndan cinaytdirs d, vor zakonu baxmndan
normadr v s. Eynil xsiyytlrin dyrlndirilmsi akt da mhz bu mexanizm zr ba verir. Bel ki, ry v zvq
etalon olmad kimi, ayr-ayr xsiyytlrin d dyrlr kalasndak yeri, baqalarnn hazrk anda ona hans
ustanovka, stereotip, dnyagr v s. prizmasndan baxmasndan asl olaraq, ayr-ayr adamlar n olduqca geni
diapazonda bir-birindn kskin frqlnck. Yni ona hans prizmadan baxlmasndan asl olaraq, qhrman v ya xain
olacaq.
Gstriln metodla istniln adam lklmk, yaxud istniln hrkti bratlndirmk mmkndr. Bunun n,
sadc olaraq, mvafiq etalon axtarlb taplmas lazmdr. Ms., Azrbaycann milli eposu olan Dd Qorqud srind
mnfi v msbt qhrmanlarn yerinin aadak qaydada dyidirilmsi kimi:
Hanssa bir etalonlasa baxdqda burada hdin, eqin, qidsin sadiq olan Beyrk v lknin qanuni hkmdar olan
Qazan xan msbt qhrmandr. claf, xain, xbis Aruzsa mnfi qhrman. Lakin msly tamam baqa bir etalonla
baxdqda is, ksin, siyastsiz, dnyagrsz, mn hsrtlimdn dnmrm, mn Qazandan dnmrm v s. kimi
qidsil btn mrn pu etmi Beyrk v arvad hesabna vzify glib, sonradan da mrn ov ovlamaqda, qu
qulamaqda, yeddi illik rab imkd keirn v buna gr d, lkni ya tapdana mruz qoyan Qazan xan mnfi
qhrman, ksin, Aruzsa msbt qhrmandr. Bel ki, o, lknin gc naziri vzifsin z qlnc, gc, zhmti, qeyrti,
qan hesabna ykslib, mrn dy meydanlarnda, vtninin razi btvlynn, srhd toxunulmazlnn
mdafisind keiribs d, indi btn bunlarn mqabilind onun qazanc vaxtar thqirlr, hqartlrdir. Artq o, z
funksiyasn baa atdrdna gr ham ondan yaxa qurtarmaa can atr, onun qlnc il qurulan dvltd artq baqalar
qohumbazlq edib vzif blr, yeyib, iib, kef kir, onu is qara adrlara gndrirlr v msly qanuni don
geyindirmk n bhanlri d bu olur ki, filanksin olu var, filanksinki yoxdur (?!?). Btn bunlar da mrdin
qovula-qovula namrd edilmsi mslsin gtirib xarr v Aruz qisaslq mvqeyin, z hquqlarnn mdafisi
mvqeyin keir v s.
Belc, istniln hrkti lazm olduqda mnfi, lazm olduqda is msbt bir ey kimi xarakteriz edib, qlm vermk
mmkndr.
Burada bel bir kiicik qanunauyunluq da qvvddir. nsanlar adtn msbt mnasibt bsldiklri adamlara
onlara srf edn, mnfi mnasibt bsldiklri adamlara is onlara srf etmyn meyarlar prizmasndan baxrlar. Mhz bu
sbbdn, mhbbtin gz kor olur ifadsi yaranb v hmin sbbdn, varl, pullu, imkanl, vzifli, gcl adamlar
hyatda hmi haql olurlar. Onlarn n alaq hrkti bel, baqalarnn nzrind ox tez bratlnir, bzn htta
qhrmanlq kimi grnr: onlarn hakimiyyt mara azadlq iddias kimi; qorxub qamas xilas olmaq kimi; itkisi
qalmaz qurban kimi; cfng dan drkedilmz mdriklik kimi v s. yozulur. nki qanunu (dxli yoxdur dvlt,
yoxsa adt-nn qanununu) yozanlar hmi onlara srf edn maddlri sas gtrb, onu onun zn srf edn etalonlarla
qiymtlndirirlr. Bu zaman, htta yazlm qanunlarda onu bratlndirck bir mcll taplmasa bel, yazlmam
qanunlara, o cmldn, insaf, mrvt, humanizm, namus, dd-baba qaydalar v s.- l atlr. Bu, qeyri-uri v ya urlu
ediln yaltaqln mqabilind is ondan n vaxtsa, n is ala bilcklrin mid edirlr v ya el hmin anda alrlar. ksin,
onlara n indi, n d yaxn glckd el yax bir ey vd ed bilmyn far, kasb, vzifsiz, gcsz adamlar is
baqalarna sanki, mane olurlarm kimi daim qara prizmadan grlr, htta sakit oturmasnda da cinayt trkibi axtarlr,
htta skutunda da qrammatik shvlr taplr: Varl, gcl, vzifli xslr trfindn deyilrkn alqlanan, trif layiq
bilinn eyni bir sz, onlarn dilindn eidildikd gl dourur v hqartl qarlanr. Bu birincilrd igidlik kimi yozulan
hal onlarda giclik; alicnablq kimi yozulan hal onlarda israflq; mlayimlik kimi yozulan hal qorxaqlq; vqarllq
kimi yozulan hal zn kmk; mdriklik kimi yozulan hal onlarda olanda boboazlq kimi yozulur. Onlarn cinayti
d belc onlara srf etmyn kriteriyalar, maddlri sas gtrmkl isbat edilir. Htta bzn qanunlarda onu
gnahkar saya bilck bir madd taplmasa bel, hmin gndn etibarn yenisi yaradlb, el ilk df olaraq onun zn
ttbiq edilir. Fqt, dnya qddarlq qanunlar stnd brqrardr v burada gcszlr mhv mhkumdurlar.
Adi mit sviyyli mzakirlrd bir halda dvlt, digr halda din, nc halda adt-nn, drdnc halda
etika, beinci halda humanizm, dalt, kiilik, insaf v s. prinsiplrinin sas gtrlmsi d bu qbil spekulyasiyalarn
nmunlrindndir. z d, dost-dmnliyindn asl olaraq bir halda bu, digr halda o biri kriteriyan sas gtrmkdn
savay, htta eyni bir mzakirnin znd bel axra qdr vahid bir kriteriyan sas gtrmyib, srflilik mqamndan asl
olaraq, gah bu, gah da digr kriteriya prizmasna kemkl istniln adamlarn, istniln haln, istniln davrann
bratlnmsin, lazm olmayanlarn is htta lal-dinmz oturmasnn, htta zn ldrmsinin bel mhakim olunub,
cinaytkarlq kimi qiymtlndirilmsin nail olmaq mmkn olur.
Bura qdr sadalananlar, sasn sinxronik (eynizamanl) mvcud olan norma v dyrlrl ediln manipulyasiya halnn
nmunlri idi. Bundan lav, bu metodun daha bir nv d mvcuddur ki, o da diaxronik (mxtlifzamanl) norma v
dyrlrl ediln spekulyasiyadr. Bu variantn sasnda is o prinsip dayanr ki, bu gn norma hesab ediln ey, sabah
patologiya sayla bilir v ksin. Beynlxalq sferada razi mbahissi il bal hanssa bir problem mnasibtd kim, n
75

vaxt, nec srf etmsindn asl olaraq, vasiti v ya hakim mvqeyind x edn dvltlrin bir halda bu, digr halda o
biri dvrn siyasi xritsini, razi blgsn sas gtrmsi bu qbildndir.
Eyni zamanda, mntiqdki Evatl paradoksunun hlli d bundadr, nki msly yalnz bir standartdan
yanalmaldr.
Btn bunlar hmin ikili standartlar metodunun detallar sviyysind alarlarn amaq mqsdindn irli glirdi v
sosial nisbiliyin variantlarn hat edirdi.
Beynlxalq siyastd ikili standartlarn tipik nmunsi demokratiya, insan haqlar v s. kimi dyrlrl
ediln spekulyasiyalardr. Hanssa bir problem mnasibtd gcl dvltlr, zn srflilik mqamndan asl olaraq, gah
demokratiya, gah insan haqlar (yaxud azlqlarn hququnu dstklmk), gah daxili ilrin qarmamaq v s.
prinsiplrindn hanssa birini sas gtrrk (v ya mdafi edrk) zlrini v ya z mttfiqlrini daim haql xarr,
bratlndirir, hanssa mnasibtd, mzakird v s. zlrin srf edn qrar qbul olunmasna nail olur, ks metodlarla is
rqiblrini v ya hr hanssa formada tzyiq layiq bilinmi trflri nahaq xarb, sanksiyaya mruz qoyur, dmir
qanunlar rivsind itat mcbur edirlr. Hans ki, mzmunu, dvltin hquqlarn tanyb, ona hrmt etmkdn ibart
olan daxili ilrin qarmamaq prinsipi daxili ilr mdaxily yol aan insan hquqlar prinsipi il; mahiyyti
oxluun azlq zrindki qeyd-rtsiz diktaturasnn tannmasndan ibart olan demokratiya prinsipi oxluun
qrarndan istisna tlb edn, ona veto mzmunu ksb edn azln hququnun mdafisi prinsipi il; razi
btvlyn hrmt (v ya srhdlrin toxunulmamazl) prinsipi xalqlarn z mqddratn hll etmsi
prinsipi il v s. he vchl uzlaa biln msllr deyil.
Eyni qayda il, srflilik yerindn asl olaraq bir halda nisbi, digr halda mtlq ss oxluunun, nc halda
konsensus prinsipinin, eyni qurulua malik byk dvltlrdn birini imperiya, digrini federasiya, ncsn
oxmilltli respublika kimi tsnif etmk, mbahisli msllrd bir halda brabrlik; digr halda dalt prinsipinin
sas gtrlmsi v b. da bu kateqoriyadan olan beynlxalq hquq v ya siyast spekulyasiyalarndandr. Nmun n,
ms., bu sonuncu haldak msld, yni blg mslsind, problem birinci halda blnn maln dyri baxmndan
yanalr v bundan da trflr eyni sviyyd pay ayrlr ki, bu halda da: vvla, burada zhmtkel avara, acla tox,
lyaqtli il layiq olmayan v b. arasnda frq itir, bunlarn hamsna mumi mnftdn eyni sviyyd pay ayrlr, onlara
eyni hrmt gstrilir, v ya brabrlik adndan x edrk layiq olmad torpaqdan, maldan baqalar il eyni hquqla
ona da pay ayrlr; kincisi is, burada eyni bir predmetin zaman v mkanndan asl olaraq ayr-ayr adamlar n frqli
dyr (subyektiv kurs) ksb etdiyi nzr alnmr (Msln, eyni miqdarda su shrada susuzluqdan yananla ayda
boulan adam n eyni qiymtd deyil, elc d, suyu qurumu glmdki bala bugnk bir stkan su, sabahk bir
drya sudan daha qiymtlidir v s.). Blg mslsinin deyiln ikinci variantnda, yni dalt variantnda msly
trflrin znn dyri (xidmti, ehtiyac...) baxmndan yanalr ki, bu halda da: vvla, burada hr eyi sfrdan
balayanlarla irsn mal, mlk, srvt, nfuz v s. sahibi olanlar arasnda he bir frq qoyulmur, halbuki onlar z
potensiallarn realladrmaq n brabr imkanlara malik olmurlar; kincisi, burada subyektlrin dyri faktik olaraq
dvltin (cmiyytin, qrupun, beynlxalq almin v s.) iqtisadi, siyasi, sosial, mdni durumundan, meylindn v s. asl
olmu olur, onlarn dyiilmsi il laqdar dyiir (inflyasiyaya urayr), hrnd subyektlrin zlri bu mddtd
mzmunca he bir dyiikliy uramayb, lap vvldn nec vardrlarsa elc d qalrlar. Msln, burada hrbi, iqtisadi,
sosial, yoxsa mdni problemlrin aktuallamas il laqdar olaraq, gah diplomat v hrbilr, gah biznesmen v
iqtisadlar, gah elm mdniyyt xadimlri, gah da bir baqalar n plana keir, dyrlnir, yerd qalanlar
dyrsizlir. Yaxud da, eyni bir durumda dvltin (qrupun) kursunun dyiilmsi il dyrlr kalasnda da
yerdyim ba verir. Msln, bir halda Qrb, digr halda rq ynml siyastilr, bir halda imalla, digr halda
Cnubla iqtisadi laqlri olan biznesmenlr n plana keir v s. Btn bunlar da son nticd tkc varl v kasb, yaxud
onlarn vladlar arasnda deyil, htta eyni tbqdn olub, eyni imkan, qabiliyyti, xidmti v s. olanlar arasnda da ayrsekilik, frq yaranmasna, insanlarn, qruplarn, dvltlrin, cmiyytlrin v s. dyrinin, taleyinin tsadflrdn asl
olmasna gtirib xarr.
Mhz hmin bu ikili standartlarn nticsidir ki, bzi-bzi dvltlr hanssa gcsz bir dvltd seki zaman ba vern
hanssa bir naqisliy grs beynlxalq sviyyd hay-ky qaldrb, onu sanksiyalara mruz qoyduu halda, digr trfd
Sudiyy rbistan, Kveyt, ordaniya v digr bu kimi, mumiyytc, he bir seki sistemi olmayan dvltlrl qardaaa
ola bilir. Yaxud eyni bir lknin bu banda kims vurulan bir silly gr hmin dvlti insan haqlarn kobud
pozmaqda ittiham edib, az qala ona mharib elan edcyi halda, hmin dvltin bir baqa banda z mttfiqi olan bir
baqa dvltin qlncndan gcl can qurtararaq melr, llr splnn milyonlarla insann haqqna gz yumur v s.
Ermnistan kimi dvltlr mhz bu kimi claflqlarn trmlri v vladlardrlar. Dnyada dalt v daltli qanunlar
mvcud olmu olsayd onda alman faizmini v ya rb terrorunu grn gzlr oxdan ermni faizmi v terrorizmini d zzn grrdi, daha zorla gstrnd d zn yan evirmzdi...

Yekunda, mumiyytl, nandrma, aldatma v dezinformasiya bhsi il laqdar bir eyi qeyd edk ki,
slin qalsa, tlqinin z d, inandrmann maksimal formasndan savay zg bir ey deyil.

Hrbi sferada informasiya manipulyasiyalarndan hrbi qvvnin, sngrin, dislokasiya yerinin, silah v sursat
anbarlarnn, kommunikasiya v enerji bloklarnn, rezidensiyalarn v digr strateji hmiyytli obyektlrin yerini, sayn,
formasn, lamtini; hrbi planlar; hcumun vaxtn, istiqamtini, xarakterini; yksk rtbli hrbi personlarn i v hyat
rejimini v s. rqibdn gizli saxlamaq, onun bu sahd oriyentasiyasn azdrmaq v s. mqsdlri n istifad olunur ki, bu
kateqoriyadan olan fndlrin bir qismi aadaklardr:
Shv istiqamtd irimiqyasl hcum hazrl illziyas yaradlr;
Qounlarn bir baqa istiqamtd yerldirildiyi imitasiya etdirilir;
znn mxtlif istiqamtlrd yerlmi hrbi qvvlrinin say bard kiildilmi informasiyalar szdrlr;
qlim v mit raitinin z qounlarnn mnvi psixoloji vziyytin mnfi tsiri iirdilir;
z qounlarnn, silah v texnikasnn (o cmldn, konkret istiqamtdki qounlarn, silah v texnikann) aa
keyfiyyti v onlarn dy qabiliyytinin zifliyi tnqid edilir;
Rqibin canl qvv v texnikasnn hrbi imkanlar hmiyytli drcd iirdilir (rqib komandirlrind v xsi
76

heytind sassz znarxaynlq yaratmaq mqsdil);

Zruri mliyyat istiqamtlrind aparlan dy hazrl tlimlrinin gedii bard televiziyada videomateriallar
nmayi etdirilir v ya informasiyalar szdrlr;
V s...

Nmun: Krfz sava zaman hrbi mliyyatlarn balanmasnn hqiqi vaxtn azdrmaq mqsdil ttbiq ediln bir
sra effektiv informasiya manipulyasiyalar:
Hrbi mliyyatlara bir ay qalm rsmi Badad hrbi mliyyatlarn vaxt il bal yer-yerdn beynlxalq ktlvi
informasiya vasitlrinin mlumat hcumuna mruz qald. Bu mlumat, hminin rak mxaliftinin Sudiyy
rbistanndan yaymlanan radioverililrind d dn-dn xatrlanrd, eyni zamanda, mxtlif kfiyyat kanallar il
rak rhbrliyinin z lin d dd. Mxtlif mtbr mnblrdn alnd qeyd ediln bu mlumatlarn hamsnn
mzmunundan hcumun vaxtnn fevraln sonu v martn vvllrin planladrld nticsi alnrd.
Hmin rfd mtbuata msahib vermi AB mdafi nazirliyinin bir yksk vzifli zabiti d, iqlimin, rzaq v
su atmamazlnn xsi heytin psixikasna, texnika v silahlarn vziyytin, mumn hrbi hazrla mnfi tsir
gstrcyini nzr alb, hrbi mliyyatlarn vaxtnn fevraln sonu v ya martn vvllrin tyin olunmasnn
zruriliyini vurulayrd.
Deyilnlrin kulminasiyas olaraq, hrbi mliyyatlara bir-ne gn qalm AB mdafi naziri R.eyni televiziya
il x edrk vvlki Shrada Qalxan mliyyatn xarakteriz edrkn, szaras Krfz mharibsin hazrlqdan
da bhs edib bildirdi ki, raka veriln mhltin (15.01.1991) baa atmas, hl hrbi mliyyatlarn drhal balanaca
demk deyil. Bundan lav, dolays il atdrd ki, hmin vaxtda hcuma balamaq n AB qounlar hl tam hazr
deyil.
Hminin, hrbi mliyyatlarn balanmasna cmisi bir-ne saat qalm Ey-Bi-Si telekanalnn mxbiri AB
Milli Thlksizlik urasnn ekstern iclas bard mlumat verdi: rak qounlarnn Kveytdn xmas n veriln
mhltin bitmsi tarixi hl AB-n avtomatik olaraq mhariby qoulmas demk olmayacaq. Bundan lav, bir
AB informasiya agentliyi lin ken bzi mxfi mnblrin informasiyasna sasn dqiqldirdi ki, C.Bu hl
rakla mharib bard qti qrar qbul etmyib v hr yeni gn mharibnin qarsn almaq v slh yolu tutmaq
n Badada yeni anslar verir.
Btn bu mliyyatlarn nticsi bard is sonradan mxtlif lklrin mtbuat aadaklar yazrdlar: Hr ey
alaglmz drcd gzlnilmz ba verdi. S.Hseyn v onun trafndaklar demk olar ki, hcumun ilk be saatnda
ok v aqnlq irisind oldular. AB-n hrbi-siyasi rhbrliyinin bu tbliat aksiyasnn effekti gz qabandadr
(Suriyann As-Saura qzeti). gr bir vaxtlar mharib zaman cnab general QI bard ox danlrdsa, indi
artq cnab general MTBUAT bard danman vaxt atmaybm hansnn ki, rolunun Fars krfzindki
ordudan daha artq olduu indi hamya mlumdur (Fransann Arme-dojurdyui (Ordu bu gn) jurnal).
Haiy kimi sonda qeyd edk ki, artq indi dqiq mlumdur ki, hrbi mliyyatlarn 17.01.1991 tarixd balanaca
il laqdar qrar NATO-da hl 1990-c ilin dekabr ayndan qbul olunmu v axra qdr d dyidirilmmidi.

Bundan lav, burada hrbi mliyyatlarn balanmasndan sonra yerst hcumlarn hqiqi istiqamtini azdrmaq
mqsdil ttbiq ediln digr bir sra effektiv informasiya manipulyasiyalar bard:
Kveyt dniz trfdn irimiqyasl hcum olunaca bard inandrc illziya yaratmaq iin btn mliyyat
boyu xsusi mk srf olunurdu. O cmldn, bu mqsdl hmin istiqamtd olduqca byk sayda dniz piyada
qounlar v desant-hcum vasitlri yerldirilmi, Sudiyy rbistan v Ymn sahillrind, piyada leyhin olan
minalar basdrlm sahlrdn kemk, dy meydann l keirmk, dmn lknin nisbtn drinliklrind
mliyyat aparmaq v s. mvzulu geni hrbi tlimlr keirilir v btn bunlarn Qrb v rb mtbuatnda geni
iqlandrlmasna, televiziya kanallar il aq nmayi etdirilmsin he bir maneilik trdilmirdi. Mtbuata tez-tez
bu birlmlrin aparaca mliyyat havadan dstklmk mqsdil, ona xsusi aviasiya blmlri ayrld bard
informasiyalar szdrlrd.
Btn bunlarn nticsi ondan ibart oldu ki, mliyyatlarn ilk gnncn rak burada znn be yax tchiz
olunmu diviziyasn yerldirmy mcbur oldu, hans ki, hqiqi hcum rakn bu baxmdan, n zif nqtsi olan Qrb
trfindn planladrlmd v buradan da edildi. mliyyatn ortalarnda qfildn qzetlr ss-ss ddlr ki, artq
bir-iki gn bu razidn mliyyatn balanaca bard mtbr informasiyalar ld ediblr. O cmldn, Britaniya
teleradiokompaniyas Bi-Bi-Si guya, hanssa bir mtbr mnbdn AB dniz qvvlrinin Fars krfzind hanssa
bir adan l keirdiyi v indi d z desant-hcum vasitlrini Kveyt sahillrin doru irlildir. Btn bunlarn
nticsind rak oraya lav olaraq daha iki yksk dy qabiliyytli diviziyasn gndrdi ki, mumi kild yeddi
yksk dy qabiliyytli diviziya axra qdr burada faliyytsiz vziyyt salnd.
Yerst mliyyatlarn ilk mrhlsind AB diviziyalarndan biri dniz trfdn irimiqyasl hcum grnts
(imitasiyas) yaratd. Cavab olaraq rakn bu raziy olduqca byk qvvsini topladqdan sonra, drhal da yerini
dyiib, qrb trfdn hqiqi dy mliyyatlarna qouldu.
Hminin, Sudiyy rbistannda cmldirilmi qvvlrin mmkn mliyyat plannn mxtlif variantlarnn
mtbuatda aq diskussiya obyektin evriltdirilmsi d, yerst hcumlarn hqiqi istiqamtini azdrmaq iind
olduqca byk rol oynad (Mharibd psixoloji metodlarn konkret ttbiqi il laqdar lav olaraq bax: burada,
shif 52, 52, 52, 52, 52, 52, 52, 52 v s.-).

IV.2.3. SANKSIYA
nsanlar yaxndan tandqca heyvanlardan daha ox xoum glmy balayr
Hitler

IV.2.3.1. Msbt sanksiyalar..............................................................79

77

IV.2.3.2. Mnfi sanksiyalar................................................................80

IV.2.3.2.1. Psixi diversiya..................................................................80
IV.2.3.2.2. Siyasi-inzibati diversiya...................................................81
IV.2.3.2.3. qtisadi diversiya..............................................................82
IV.2.3.2.4. Hquqi diversiya..............................................................85
IV.2.3.2.5. Texniki diversiya.............................................................85
IV.2.3.2.6. Hrbi (fiziki) tzyiq..........................................................90
IV.2.3.2.6.1. Psixotron silahlar..........................................................90
IV.2.3.2.6.2. Psixotrop preparatlar.....................................................92
IV.2.3.2.6.3. Partlayc maddlr (eksplozivlr):................................93
IV.2.3.2.6.4. Kimyvi silahlar............................................................94
IV.2.3.2.6.5. Bioloji (bakterioloji) silahlar.........................................94
IV.2.3.2.6.6. Tektonik silahlar...........................................................95
IV.2.3.2.6.7. Genetik silahlar.............................................................95
IV.2.3.2.6.8. Zoo silahlar................................................................96
IV.2.3.2.6.9. Humanist adlandrlan masir bzi silah nvlri.......96
Doulduu ilk gndn istniln insann daxilind onun z il birlikd el nhng, gizli, sirli bir qvv d
dnyaya glir ki, sonradan bu qvv btn hyat boyu onun faliyytin nzart edir, onun btn davran v
dncsinin istiqamtini myynldirir. nsan faliyytl mul olduqda bu qvv ona sevinc v sadt,
faliyytdn qaldqda is iztirab, ignc v lm gtirir.
Hmin gzgrnmz, sirli daxili qvv insann tlbatlardr. Bu tlbatlar kitabn vvlind
sadalanmd. Hmin tlbatlarn dnilmmsi insann zabna, iztirabna, narahatlna, depressiyasna v s.,
dnilmsi sevinc hissi keirmsin, hzzin, daxili rahatlna, hr sahdki potensiyasnn yksliin, bir
szl, xobxtliyin sbb olur. Zira, xobxtlik insan tlbatlarnn dnilmsidir (nsann znd v ya
vladnda meydana xan mxtlif komplekslri Freyd yegan olaraq seksual sfera il laqlndirirdis d,
slind, onlar btn bu tlbatlarn hamsnn bir v ya bir nesinin dnmsindki uzunmddtli problemlrl
laqdardr).
Liderlr mhz insann tlbatlar deyiln hmin bu zif nqtlrini grmyi v onlarla manipulyasiya
etmyi mhartl bacarrlar.
Siyastd maraq, flsfd motiv, psixologiyada stimul, dbiyyatda arzu, amal, istk, ehtiyac,
sbb, mqsd v s. adlandrlan bu tlbatlarla manipulyasiya etmyin metodusa birdir: z tlbatlar il qar
trfin tlbatlar arasnda funksional asllq yaratmaq v bu birincini ikincinin rti kimi tqdim etmk. Baqa
szl, z iradsini, istyni trafdaklar (v ya konkret xs) n faliyyt normas, proqram kimi tqdim edib,
bundan btn knaraxma hallarn sanksiyaladrmaq: ona riayt edn xsin hanssa ehtiyac hiss etdiyi zruri
bir tlbatn dmkl onu mkafatlandrmaq, riayt etmyn xsin hanssa ehtiyac hiss etdiyi zruri bir (v ya
bir ne) tlbatnn dnilmsini dayandrmaqla (v ya baqa yerdn dnmsin mane olmaqla) onu
czalandrmaq. z d liderlr n bu cza v mkafat altlri hmi maddi v fiziki formalardan
frqlnir v buna gr d, baqalar n hmi qaranlq, mczli, fvqlad v gizli bir qvv kimi grnr.
Mexanizmin liderlrdn baqa he kim mlum olmayan, lakin gndlik hyatda z iini qaydaya salmaq
n hr ksin ayr-ayr vaxtda, tsadfn, qeyri-uri istifad etdiyi bu cza v mkafat altlrinin
mcmusu aadaklardr:
1) Fizioloji tlbatlarla manipulyasiya:
Msbt fizioloji sanksiyalara aiddir: insann qidaya, suya, havaya, istiraht v s. olan tlbatlarn dmk. Mnfi
fizioloji sanksiyalara aiddir: insan bunlardan mhrum etmk, glir yerlrini balamaq, salamlna xsart toxundurmaq,
htta virusla yoluxdurmaqla olsa da bel; v s;

2) Emosional tlbatlarla manipulyasiya:

Msbt emosional sanksiyalara aiddir: Hr vasit il msbt emosional hisslr, yaantlar keirmsin nail olmaq;
Mnfi emosional sanksiyalara aiddir: Yer-yerdn ona emosional travma vurmaq, hr vasit il onun mnfi hisslr,
yaantlar keirmsin nail olmaq;

3) ntellektual tlbatlarla manipulyasiya:

Msbt intellektual sanksiyalara aiddir: trf-mqabil hanssa onun n hyati hmiyyt ksb edn bir
informasiyan vermk v ya baqa bir yerdn almasna yardm gstrmk, iin kmk edck sirri amaq, zruri ideya
vermk, problemlrindn x yolu gstrmk v s. Mnfi intellektual sanksiyalara aiddir: ona hr hans hyati
hmiyytli informasiya vermkdn imtina etmk v ya almaqda maneilik trtmk, faktlar ona yarmq, thrifolunmu
formada tqdim etmk v ya hqiqtd he olmayan faktlar (dezinformasiya) vermk v s. Bir szl, mntiqi analiz v
nticxarma qabiliyytin hr vasit il zrb vurmaq, fikirlrinin cryan istiqamtini azdrmaq;

4) radi tlbatlarla manipulyasiya:

Msbt iradi sanksiyalara aiddir: qurmasna, yaratmasna, tkil etmsin, bir szl, hr cr znifadsin kmk
gstrmk, htta adi shbt etmsin, ideya vermsin v s.- qdr; Mnfi iradi sanksiyalara aiddir: btn bu sahlrd
ona mane olmaq, htta adi shbtlrd bel, balad mvzunun dstk tapb, davam etdirilmmsi n drhal mvzunu
78

dyimk v s.

IV.2.3.1. MSBT SANKSIYALAR

Msbt sanksiya dedikd burada trf-mqabilin irniklndirilmsi v ya hr hans formadasa dstklnmsi
nzrd tutulur. Bu kateqoriyaya qismn aiddir: ona qar hmi hrmtcil, mehriban, glrz, diqqtcil v
qayke olmaq; Onun hisslrin, mnliyin, ryin, irqi, irsi, dini, milli v s. heysiyyatna, adtlrin v s.
hrmt gstrmk; drdin rik olmaq; problemlrind kmk gstrmk; onunla z aranzda olan mumi
chtlri tapmaq, bunlar qabarqladrmaq; stnlklrini qabartmaq, vaxtar bunlar triflmk; eyiblrini,
qsurlarn grmmzliy vurmaq; ona hdiyylr vermk; bayramlarn tbrik etmk; arzularn, istklrini, ad
gnn v s. yadda saxlamaqla sonradan onda xo tssrat oyatmaq; istdiyi adamla qovumasna, arzularnn
reallamasna v s. kmk gstrmk; hr rftarla ona hmiyytlilik uru alamaq; ona etibar, etimad etmk;
qabiliyytlri haqqnda yksk fikir sylmk; mnasibtlrd prt olmasna imkan vermmk; onunla
diskussiyalarda istinad kimi obyektiv kriteriyalara saslanmaq; nticni qarlql kompromis v ya xsi gzt
yolu il hll etmy chd gstrmk; nitqd sn (siz) vzliyini daha ox iltmk v s; elc d, kollektiv
(qrup) yannda nfuz qazanmasna kmk gstrmk, bunun n vaxtar lehin tbliat aparb, haqqnda
msbt ry formaladrmaq; kollektivin (qrupun) mnafeyin uyun hrkt v szlrini qabarqladrmaq,
mnafeyin ks olanlarn rt-basdr etmk, rasionalladrmaq; mbahislrd trfini saxlamaq, haql xarmaq;
kollektivin taleyi il bal mzakirlrd onun da itirak etmsin almaq; onda olmayan msbt chtlri,
baqalarnn msbt xidmtlrini d, onun adna yazmaq; eyiblrini bratlndirmk; onunla dost olan hr bir
ks d hrmt gstrmk; v s.
Bundan lav, onun reytinq kalasndak yerinin, yni cmiyytd sosial statusunun ykslmsi istiqamtind i
aparlr. Bunun n, onun qabiliyytlri, bacar, unikal xsusiyytlri, perspektivlri, uurlar, tbliat hdfi olan trfl
arasnda olan mtrk chtlri seilib qabardlr, ks trflr hr vchl gizldilir. Uursuzluqlarna, problemlrin haqq
qazandrlr, bunlar adi hal kimi tqdim edilib adildirilir. Ktl nmayndlrinin, mxtlif avtoritetlrin onun barsind
olan az-ox msbt fikirlri taplb geni reklam etdirilir, xsusi vurulandrlr. Bu, byk ksriyytin mvqeyi kimi
yozulur. Mvafiq halda bu mqsdl saxta, sassz, mnbsiz informasiyalardan istifad olunur v mumiyytc,
dvriyyd onun mnafeyin uyun istniln forma v mzmunda mtmadi olaraq saxta informasiyalar yaylr.
Faliyytin hr cr rait yaradlr, o cmldn, maliyy, tribuna v s. baxmndan.
Nmun n, ms., idard rhbrin iilri stimulladrmas kimi msllrd: z mkdalarnn real nailiyytlri
bard professional ictimaiyytin mlumatlandrlmas (ms., layihnin btn mlliflrinin kli il birlikd jurnalda
mqal verditdirmk yolu il), mkdaa tkilatn adndan onun yksk professional sviyysini v xidmtini tsdiqlyn
tkkr mktubu vermk, lav thsil almasna kmklik gstrmk, prestijli stajirovka kemk, auksioner olmaq hququ
vermk, daxili bankdan istifad zr hquqlarn genilndirmk, firmann hesabna znn v (ya) ailsinin istiraht
etmsini tkil etmk, xsi ilrind mvqqti olaraq firmann avtomobilindn, xsi mlakndan istifadsin icaz
vermk v b. bu v digr iinin xidmtini dolays qiymtlndirmy imkan vern bu qbil msbt sanksiyalardandr.
Deyiln dstk z v ya platformas siz yaxn, yaxud he olmazsa, rqibiniz zidd olan istniln trf ttbiq edilir ki,
bu da rqibiniz qar onlardan da bir alt kimi istifad etmy imkan verir.
Btn hallarda bu yardmn, dstyin hcmi, miqyas, lazmi trflrdn kimlrin siz srf edn, sizin mqsdiniz
uyun olan yolda daha ox irli getmsi meyar il llr. Yni bu yolda daha irli gednlr v ya daha ox canfanlq
ednlr daha ox yardm edilib, kmk gstrilir, dstk verilir sanksiya da, hminin.
Bir szl, kimins siz xeyirli olan zhmtini vzsiz qoymayb, hr df n ils (adi tkkrdn tutmu,
zhmthaqqna, vzifsini, rtbsini yksltmy qdr) mkafatlandrmaq, onun nvbti dflrd d, sizin taprqlarnza
can-bala getmsin sbb olacaq. ksin, siz zidd addmlarn hr birinin qarsna bir kozr qoymaq, hr chdini
mvafiq sanksiyalarla mayitlndirmk kindirici effektlidir. Tzyiqlrinin gztlrl deyil, adekvat sanksiyalarla
qarladna adt edn trf-mqabil gec-tez sizinl mnasibtin haqq-hesabn drk edsidir. Gndlik mnasibtlrd bu
sanksiyalarn realizsi adtn tccb (heyrt) mnasibtin soyudulmas (isidilmsi) xbrdarlq (tqdir)
sanksiya kimi mrkkb mrhllrdn keir.
Yuxarda gstrilnlrdn savay, trflrin bir-birin mnasibti faktoru, onlarn hr birinin frdi xsusiyytlri,
taprn tsir gstriln xsin mnafeyi, vvlcdn formalam tsvvr v s.-l uyunluu, qrar qbulunda alternativ
variantlarn olub-olmamas, vaxt ehtiyat, situasiya v b. kimi faktorlar da nsiyytin nticsin tsir gstrn amillrdndir.

79

IV.2.3.2. MNFI SANKSIYALAR

Mqsd vasitlri bratlndirir.

Makiavelli.

Mnfi sanksiyalar hmin bu msbt sanksiyalarn tam ksini tkil edir.

Sosial sferada, gstriln tlbatlar mxtlif iqtisadi, siyasi, hrbi, mdni, texniki v s. maraqlar vz edir
v buna gr d, burada bu sanksiyalar da mxtlif iqtisadi, siyasi, hrbi, mdni, texniki v s. tzyiqlr
formasnda ttbiq edilir.

Nmun n, ms., Ayr-ayr situasiyalarda ayr-ayr beynlxalq normalar sas gtrrk hanssa dvlti gnahkar
xarmaq, onun iqtisadi, siyasi v s. blokadasna nail olmaq, daxili ilrin qarmamaq prdsi altnda
problemlrin biganlik gstrmk, qardqda is ikili standartlardan yanamaq, obyektiv informasiya vermk
prdsi altnda mxtlif radiostansiyalar, yaxud digr ktlvi informasiya vasitlri il dvltin beynlxalq almdki,
dvlt rhbrinins lk daxilindki nfuzuna zrb vurmaq, insan haqlar prdsi altnda dvltin daxili ilrin
qarmaq, mxalifti, yaxud digr hr hans milli, irqi, dini, sinfi, cinsi v s. azl dstklmk (bzn
maliyyldirmk), bununla da, daxili grginliy, zruri halda syana, hakimiyyt evriliin v s. nail olmaq (z d,
bu zaman syankar trfi mtmadi olaraq mxtlif ktlvi informasiya kanallar vasitsil zruri mslhtlr, faliyyt
proqramlar, kfiyyat materiallar, analizlr, proqnozlar v s., bir szl, podskazkalarla tchiz etmk tbii ki,
hanssa siyasi rhinin, mxbirin, alimin, anonim mnbyin v b. dili il), lk daxilind diversiyalar trtmk, panika,
ayi yaymaq, lkni beynlxalq mnaqilr clb etmk v s. kimi metodlarla dvltlr z rqiblrin qar soyuq
mharib aparr, tzyiq gstrir, ks metodlarla is onlara xidmt gstrnlri mkafatlandrrlar.

Aada bu sanksiya nvlrinin tsviri v metodlar bard trafl shbt alr (lav olaraq bax, burada:
Qvvlr (xsiyytlr, dvltlr...) leyhin faliyytlr [burada, sh. 123] v nqilablar nec
formaladrmal, situasiyalar nec dyimli bhslrin [burada, sh. 119]).

IV.2.3.2.1. Psixi diversiya

Mxtlif vasitlrl rqib psixi travmalar vurulur. O cmldn:
a) Ona emosional travmalar vurulur. Bu mqsdl: Kemi xo gzran, hazrk problemlri v perspektiv
thlklri mtmadi nzrind qabardlr ms., thlk (zlzl, hcum v s.) gzlnildiyi ayisini yaymaq v
ya real olaraq gzlniln hanssa xrda bir thlknin miqyasn iirtmkl; sblri il oynayan aksiyalar hyata
keirilir ms., evin geclr anonim telefon znglri etdirmk, qzetlrd onun adndan intim mzmunlu,
tanlq mqsdli v ya evinin, bann, mannn v ya digr nyinins sat il laqdar mtri axtar elan
verditdirmk; 01, 02, 03, 04 v s. kimi xidmti telefonlara zng vurub evin (llxsus, gec yars) tciliyardm,
polis, yannsndrn v s. artdrmaq yollar il; Gl hdfin evriltdirilir; stdiyi adamla qovumasna,
arzularnn reallamasna v s. maneilik trdilir; ksin, yaxnlarna ziyan vermk, xsart toxundurmaq, ziz
bildiyi nyis xarab etmk, datmaq v ya mumiyytc, ourlamaqla ruh dknly vziyytin salnr;
Onunla mnasibt soyudulur, grginldirilir, htta ksilir, Ona qar hr cr hrmtsizlik, etinaszlq, laqeydlik,
biganlik, frqsizlik (Frqsizlik nifrtdn d betrdir!), hqartli mnasibt gstrilir, nmayi etdirilir
ms., onunla gr adi, soyuq, bzn, htta gzevirm il, fikirlrini, hisslrini rixnd, kinay, msxr,
istehzal gl v s.-l qarlamaq, adn aa statuslu adamlarla bir crgd hallandrmaq, ona bunlarn yannda
yer ayrmaq v ya ona aa statuslu adamlar vasitsil mracit etmk v s. yollar il; Mxtlif jestlrl ona
hmiyytsizliyi, nzrarpmazl atdrlr ms., onun bayramlarnn, lamtdar gnlrinin tbrikin ikincinc drcli bir ey kimi baxmaq v ya mumiyytc, unutmaq, xahiini, istyini, onunla bal hans bir
epizodu v s. yaddan xarmaq v s. yollar il; Dmnlrin onun yannda hr vchl simpatiya nmayi
etdirilir; Qsurlar qabarqladrlr, vaxtar bunlar tnqid edilir, ksin, stnlklri adi bir ey kimi qbul
edilir; Mnasibtd Mn vzliyin daha ox yer verilir, bu sz daha tez-tez ildilir; Arada olan maddi alveriin dqiq hesab aparlr; Mnasibtlrd tez-tez prt, xlmaz, namnasib vziyytlr dmsin allr
v bu vziyytdn xilas etmy tbbs gstrilmir; Onunla hd-qorxu v ya birbaa gc dilind danlr,
konfliktlrd kompromis gedilmir v z yerini tanmas n tam mlubiyytin qdr mbahis davam
etdirilir;Vaxtar olaraq, panika, affekt, fobii, stress, ok, znitirm, qorxu, vahim, dht, tvi v s. kimi
mnfi emosional vziyytlr salnr ms., gzlmdiyi, mahiyyt v mexanizmindn xbrsiz olduu,
hazrlamad, vvl rastlamad, vrdiinin, vaxtnn, tcrbsinin, mlumatnn, imkannn, x yollarnn
mhdud olduu v ya he olmad real v ya illzion situasiyalara salnr, ms., shbti daim onun zif bildiyi
msllrin mzakirsin ynltmk, hcumu ona mlum olmayan forma v mzmunda (ms., maska
geyinilmsi, holoqrafik yolla qarsnda oddan, sudan v s. xsusi thlk istehkamlar kilmsi, yolu stnd
dhtli sslr imitasiya etdirn qurular yerldirmkl oriyentasiyasnn adrlmas v s. yolu il), o
80

cmldn, ona tan olmayan vasitlrl (namlum silahlar, altlr, texnologiya v s.-l) aparmaq metodu,
grnts v ya tbliat il; zrblri onun gzlmdiyi vaxtda v istiqamtdn endirmkl v s.;
b) Mxtlif informasiya manipulyasiyalar, dezinformasiya ati il oriyentasiyas azdrlr, ilri
doladrlr, bununla da zehni v praktik faliyytd dezoriyentasiyasna, gerklik bard qeyri-adekvat,
illzion tsvvr malik olmasna, amasna, aldanmasna v s., son olaraq, znn v yaxnlarnn, yaxud
istniln zruri trfin, o cmldn, dostlarnn, hmkarlarnn, hmvtnlrinin, mttfiqlrinin, z cbhsinin,
qrupunun, kollektivinin, tblrinin, elektoratnn, vtninin, dvltinin, xalqnn, z hrbi v ya siyasi
rhbrliyinin, hanssa bir gcl xsin, qurumun, dvltin, qvvnin, trfin v s. zvq, bax v ya maraqlarna,
normalarna, prinsiplrin, dyrlrin, ideallarna v s. zidd qrar qbul edib, addm atmasna, onlara xilaf
xmasna, xyant etmsin, leyh kklnmsin v s. nail olunur;
c) Hr vchl znifad tlbatna zrb vurulur. Bu mqsdl: Daxili ilrin v ya xsi ilrin
qarmamaq bhansi, prdsi il problemlrin, drdin, xstliyin v s. biganlik, laqeydlik gstrilir,
tinliklrinin hllin yardm edilmir, bunlarla ba-baa buraxlr; problemlrinin zmn mdaxil etmk
zrurti yarandqda is msly ona srf etmyn kriteriyalardan, standartlardan, etalonlardan, bucaqlardan
v s. yanaaraq onun gnahkar xmasna, mzakir, mbahis, diskussiya, razborka v s.-lrd onun
rqibinin haql bilinmsin, bunlarda ona srf etmyn qrarlar qbul olunmasna v s. allr; Sizinl
diskussiya, mbahis, rqabtind is he vchl kompromis, xsi gzt, z shvini etiraf yollarn tutmayb,
arqumentasiyann v analizin qeyri-korrekt metodlarndan istifad etmkl hr vchl mlubiyytin chd
edilir, tez-tez intellekti v mumiyytl, hr sahdki qabiliyyti bh altna alnr, o cmldn, msuliyytli
msllrd nmayikaran kild ona etibar edilmir, yaxud qrupun (kollektivin, cmiyytin v s.) taleykl
msllrin mzakirsindn tcrid edilir, burada ryi neytralladrlr; leyhin olan hr bir xs, hr bir qvv
dstklnir (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]); Daim ona srf etmyn standartlar,
kriteriyalar, planlar mdafi olunur, mvqelr tutulur; ksin, yaxnlarnn psixoloji tzyiqin nail olmaq v ya
mdafiilrinin sayn azaltmaq mqsdil, bir nfr ham n, ham bir nfr n! prinsipini sas tutaraq,
gnah mqabilind cza sanksiyalar tkc ona yox, hm d onun yaxnlarna qar ttbiq edilir; Mxtlif
yerlrd yeri ddkc leyhin tbliat aparb, haqqnda mnfi ry formaladrlr; Ona bhtan atlr, haqqnda
ayi yaylr, eyiblri, sirlri fa edilir, llxsus bu sirlr onlardan ona qar istifad ed bilck trflr
atdrlr;
mumiyytc, istniln problem, bla, uursuzluq son nticd psixi effekt trdib ruh dknly,
aqnlq, depressiya, apatiya, frustrasiya v s. kimi mnfi emosional hallara gtirib xardndan, istniln
vasitlrl ilri doladrlr, faliyyti blokirovka olunur, yer-yerdn bla yana, problem atin tutulur, o
cmldn:

IV.2.3.2.2. Siyasi-inzibati diversiya

Rqib slahiyytlr rivsind, o cmldn, inzibati kanallarla tzyiq gstrilir:
dar sviyysind: Mxtlif bhanlri ld sas tutaraq risin (direktorun, mdirin v b.) hanssa iiy
mtmadi thmt vermsi, aylq v ya illik mkafatdan mhrum etmsi, vacib mqamlarnda ona idn icaz
vermmsi, lav glir gtrmk imkan olduqda, onu bundan mhrum etmsi, z xtti il d bel bir imkan
olarsa, nzart edib, buna imkan vermmsi;
Ali inzibati orqanlarn kims tzyiqi variantlarnda onun lisenziyadan, rtbdn, gztdn, imtiyazdan
v s. mhrum etdirilmsi, mxtlif bhanlrl (v ya bhansiz, filansz gizlin olaraq) inn, qaznn,
suyunun, kanalizasiyasnn v s. balatdrlmas, ksdirilmsi, idn xartdrlmas, onunla ibirliyi yapanlarn
czalandrlmas yolu il boykot edilmsi, leyhin sair kompaniyalar aparlmas;
Nazirlik sviyysind xoa glmyn hanssa idar, birlik v s. rhbrliyinin mtmadi yoxlamalarla
bezdirilmsi, ona quru qurub cinayt kimi tsnif edil bilck addmlara thrik edilmsi, z iilrini onun
leyhin qaldracaq tdbirlr hyata keirilmsi (ms., bankdan iilri n mvacib ayrlmasn lngidn
faliyyt aparmaq yolu il), iilrinin ondan olan czi bel ikaytinin daha yuxar sviyylr gedib xmasnn
tkil edilmsi, rqabt apard firmann, irktin v s. ondan irli xmasna kmk gstrilmsi, mxtlif
mqavil rtlrini czi d olsa pozmas hallarna gr ona gzt getmmk, mslsinin ali dairlrd
mzakir olunduu halda bitrf v ya leyh mvqe tutmaq v s.;
Dvltlraras sviyyd rqib dvlt z mttfiqlriniz v ya sizin monopoliyanzda, nzartinizd olan
81

beynlxalq v transmilli siyasi, hquqi, iqtisadi, ictimai, humanitar, kriminal v s. qurumlar, korporasiyalar,
partiyalar, seqmentlr (yni etnik, dini, xlaqi v s. azlqlar), diasporalar, hrkatlar, xslr, konsepsiyalar,
hval-ruhiyylr v s. vasitsil tsir gstrmk, znn ss hququndan istifad edrk, rqib dvltin
maraqlar leyhin olan qrarlara ss vermk (o cmldn, z mttfiqlrini d buna qomaq yolu il), daim
xeyrin olmayan layihlri, ideyalar, platformalar, standartlar, konsepsiyalar, faliyyt nvlrini v s. axtarb
tapb dstklmk, hr addmda ona ks olan mvqe tutmaq v b. bu kateqoriya tzyiqlr nmunlrdndir.

IV.2.3.2.3. qtisadi diversiya

Mharibd qalib glmyin byk rti mvcuddur: bunlardan birincisi pul,
ikincisi pul v nhayt, ncs yen d puldur!
Napoleon

Masir siyast v iqtisadiyyatn aktiv elementlrindn biri d mxtlif nvl iqtisadi diversiyalardr.
Bugnk qloballama dvrnd bunun aktuall xsusil artb. Bel ki, bazar iqtisadiyyat mxtlif nvl
ekspansiyalara geni meydan ar. Bu baxmdan, yenic z mstqil iqtisadiyyatn qurmaq istyn Azrbaycana
qar transmilli monopolist korporasiyalar trfindn bu metodlarn ttbiq olunmas ehtimal istisna deyil, elc
d, Azrbaycan z d rqibi olan dvltlr bu metodlarn bzilri ttbiq ed bilr. Mxtsr formada bu
siyasti bel formul etmk olar ki, bu cr tsir halnda:
Mxtlif siyasi, iqtisadi, hrbi, texniki, ideoloji v s. tsir formalar il rqibin balca glir yerlri
blokirovkalanr, bunlardan mhrum olmasna, elc d, olan srvtinin qeyri-smrli istifad
edilmsi il tkndirilmsin allr.
Geni varianta is bunun variantlarnn bir qismi aadaklardr.
mumi olaraq, istniln dvltin cmi glir sferalarna qismn aiddir:

Xaricdn tmiz kapital idxal: O cmldn, birbaa maliyy yardmlar v krmlr (gndrilr, transferlr); qrant,
patent, qonorar v mkafatlar; investisiya v kreditlr; tzminat v restitusiyalar (n vaxtsa qart olunmu mlakn
qaytarlmas); emmiqrantlarn (bura kb glnlrin) z il birlikd gtirdiyi mlkiyyt, dvlt borclar v s.
formasnda olan glirlr;
Mhsul ixracndan gln glir: O cmldn, aqrar-snaye, tbii srvtlr, ii qvvsi v s.-in (o cmldn, intellekt
potensialnn), mdniyyt-incsnt mhsullarnn (ms., rsm ii, dbiyyat, film v s.-in), informasiya (o cmldn,
kompromat, kommersiya sirri v s. formal informasiyalar da daxil olmaqla) v elmi-texniki-praktiki biliklrin
(hanslar ki, nou-xau v lisenziyalarda tsbit edilir...), milli valyutann (konvertir olunmaqla) v s.-in ixracndan gln
glirlr;
Xidmt ixracndan gln glir: O cmldn, tsrrfat-mit, mnzil-kommunal, maarif, hquq, shiyy, tibb, bank,
rabit, sorta v s. xidmtlri, injinirinq xidmti (layihldirm, kfiyyat v s. kimi), mhsula satdansonrak xidmt
(ms., tmir xidmti), qulluq (ms., xsty, mktbqdrki yada olan uaa qulluq) v qyyumluq (o cmldn, bir
dvltin digrin qyyumluu, yni protektorat) v s. kimi xidmtlrdn gln glirlr, o cmldn, mxtlif nvl
rsumlar formasnda olan glirlr;
Digr qanuni faliyytlrdn gln glir: o cmldn, kurort-salamlq mrkzlrindn, lkd beynlxalq konfrans v
digr tdbirlrin keirilmsindn, turizm v ziyartgahlardan 7, bdn trbiysi v idmandan, nqliyyat v tranzitdn,
ticartdn, mdniyyt ezamiyytlrindn (qastrollardan), lisenziya satndan, icar (konsessiya) v kiraydn, borc
faizindn (divident) v s. gln glirlr, hminin vergidn, kmrkdn v birbaa olaraq dvlt inhisarnda olan
iqtisadi strukturlarn faliyytindn ld olunan glirlr;
Qeyri-qanuni faliyytlrdn gln glir: Rvt, meanlq, fahilik, narkotika alveri, insan alveri, qart (o
cmldn, qartilik mharibsi), qaaqmallq, reket faliyyti v s.-dn gln glirlr; v s.

(Bir szl, dolays il ifad olunsa, yni dvltin glir mnblri bir tkc neft sektoru il mhdudlamr).
z d, sadalanan mnftlr dvlt n bir tkc bdcy lav vergilr (istr fiziki v istrs d hquqi
xslrdn, o cmldn, infrastrukturlardan) clb olunmas baxmdan deyil, eyni zamanda, hm d dvriyyy
daxil olan lav xarici valyutann milli valyutann kursuna tsir gstrrk, onun mznnsini artrmas
baxmndan hmiyytlidir.
Deyildiyi kimi, balca mqsd, istniln vasitlrl rqibin hr sahdki glirlrini tromblayb, lindn
xarmaqdr. Bu mqsdi hyata keirmy imkan vern vasitlrin bir qismis aadaklardr:
V.3.2.2.3.1) Siyasi, hquqi, texniki v s. formal tzyiq formalar ki, bunlar bard digr blmlrd
nisbtn trafl formada danlr;
V.3.2.2.3.2) Hrbi tzyiq ki, bu halda onun glir gtirn sahlrin qar mxtlif formal diversiya-terror
82

mliyyatlar hyata keirilir v ya rqib btvlkd hanssa mhariby clb olunur;

V.3.2.2.3.3) deoloji tzyiq: Buraya onun glir sahlrin qar anti-reklam faliyyti aparmaq (ms., istehsal
etdiyi mhsullarda xstliktrdn inqredientlr akarlanmas bard ayi yaymaq), mxtlif dezinformasiya,
ayi vasitsil ixrac mhsullar (o cmldn, bank v infrastrukturlar) trafnda ajiotaj, panika yaratmaq v s.
daxildir;
V.3.2.2.3.4) qtisadi tzyiq: Buraya mxtlif iqtisadi diversiya v sabotajlar, qiymt, taarif, pul-kredit v
dnc diskriminasiyalar, lisenziya v vergi baryerlri, limitldirmlr, aktiv v ya passiv boykotlar,
embarqolar, repressarilr, rvt verm, biznes sirlrini fa v s. kimi oxsayl vasitlrl hyata keiriln
manipulyasiyalar aiddir.
Bu sonuncu kateqoriyadan olan bzi fndlr:
a) qtisadi diversiyann klassik variant dempinqdir. Bu halda rqibin bazarlarna (daxili v xarici
bazarlarna) onun istehsal etdiyi mhsulun nisbtn daha ucuz qiymtd olan analoqu istehsal edilib xarlr.
Baxmayaraq ki, bu mhsul hmin ixracnn zn d baha qiymt baa glir, lakin uzaq mqsd namin o, bu
mvqqti itkiy dzr. tki is, adtn digr sahd ld olunan qazancla v ya alnan subsidiyalarla
kompensasiya edilir. in mahiyytindn xbrdar olmayan hmin rqibins mtrilri, daha ucuz mhsul
dalnca qaaraq, ondan uzaqlar, shmdar v srmaydarlar bazardak tbddlat hiss edrk, kapitallarn daha
perspektivli olan bir baqa irkt ynldir. Nticd, hmin bu irkt ya iflasa urayr, ya da iflasdan xilas
olmaq n profilini (istehsal oriyentasiyasn) dyiir v bu bazar ona qalib gln rqib gzt gedir (eynn
d, bu profil zr bazarda indiy qdr mvcud olmu irktlrin, kompaniyalarn hams). Nticd, bazarda
monopoliya ld etmi diversant, bundan sonra bu sektorda qiymt siyastini z lin keirir v bazara z
rtlrini dikt etmy balayr. O cmldn, indiy qdr su qiymtin satd mhsuluna bundan sonra od
qiymti qoyaraq kdiyi xrci beqat qaytarr;
b) Rqibin istehsal mhsullar lazmllna v bahallna hmiyyt verilmdn alnr, bir baqa bazarda
dyr-dymzin badan edilir. Qiymt frqindn tryn amortizasiya is, digr sferadak faliyytdn gln
qazancla v ya alnan kreditlrl kompensasiya etdirilir (daxili bazarda monopoliyaya maliklik raitind,
slind he dyrindn aa qiymt sata ehtiyac qalmr). Deyiln metodla rqibin tklifi qarsnda sni tlb
formaladraraq, marketinq oriyentasiyas azdrlr v o, istehsalnn hcmini genilndirmy stimulladrlr.
Mvafiq mqsd ld olunduqdan sonra is mhsullarnn al dayandrlaraq istehsalat lazmsz mhsul
buraxan bir yn dmir ktlsin evriltdirilir.
Metodun variasiyalar:

mt ondan alnb satlmr, ehtiyat anbarlarna ylaraq saxlanlr. Myyn hdd toplandqdan sonra geriy el z
bazarlarna qaytarlr. Bazarn formalam tlb-tklif balansnn kskin disproporsiyas is, akselerativ faktor kimi,
rqibi srtl iflasa uradasdr. Yuxardak haldan frqli olaraq, nticni nisbtn qsa mddt rzind ld etmy
imkan verir;

Hmin mtnin analoqu bir baqasndan alnaraq ktlvi partiya il rqibin sas ixrac bazarna xarlr (ortaya xan
amortizasiya yen d deyiln mnblr hesabna tarazlanr). Bu variant lazmi effekti yuxardakndan da tez vaxtda
ld etmy imkan verir.

Hr iki variantdan, hminin hanssa maln (o cmldn, aksiyann v ya hanssa mssisnin nzart paketinin)
dyrini kifayt qdr aa salb l keirmk hallar n d aktivlikl istifad olunur;

Hmin mtnin analoqunu znzn istehsal etdiyiniz hal n onun maya dyrindn aa qiymtl bazara
xarlmas fndi rqiblrin mtrilrini llrindn alaraq bazarda monopoliya qazanmaq v rqiblri
mflisldirrk bazardan sxdrb xarmaq mqsdi n istifad olunur. Bu yolla bazarda qazanlan dominant
mvqe vvlki itkilri kompensasiya etmy imkan verir;

c) Bir baqa hal n bu fnd rqibin qiymtli kazlarna, o cmldn, valyuta sistemin qar ttbiq edilir.
Bunun n milli valyutas byk partiyalarla konversiya edilrk (baqa valyutaya evriltdirilrk)
dvriyydn xarlr, bununla da, faktik olaraq, dvltin daxili borclarnn artmna zmin yaradlr. halinin
alclq qabiliyytini brpa etmk n dvlt Banknn valyuta emissiyasndan (dvriyyy lav pul
buraxmasndan) sonra, toplanan valyutas mbadil edilrk dvriyysin qaytarlr ki, bu da arxasnda mt
dayanmayan saxta pul ktlsi (l kapital) kimi inflyasiyaya gtirib xarr.

Yeri glmikn bir eyi qeyd edk ki, slam lklrinin bugnk iqtisadi geriliyinin d balca sbblrindn biri
mhz bu l kapital amilidir. Bel ki, slam dininin borca gr faizi (slmi) qadaan etmsi, burada banklarn zn
kapital clb etmsi iini balca stimuldan mhrum edir ki, bunun da nticsind, hali frdi olaraq dvr eltdir
bilmdiyi pul ehtiyatn ya kasbn mal gz qabanda olar prinsipini sas tutaraq znd saxlayr, ya da onu yax
dividentlr dyn xarici banklara yerldirir. Nticd is, kredit, srmay defisiti ucbatndan lknin bir trfind n
qdr real planlar, layihlr hyatakemmi yarmq qald halda, digr trfind xrcln bilmyn byk pul
ktlsi dvriyydn knarda toplanb qalr, yaxud da immiqrasiya olunur.

d) Mhsullar saxtaladrlr. Bel ki, istehsal etdiyi mhsul onun yarl, ad, standart il, lakin ondan qatqat aa keyfiyytl istehsal edilib onun ixrac bazarna xarlr. Bununla da mhsullarna qar inam qrlr,
83

mtrilri lindn xarlr v faktik olaraq, iflasna zmin yaradlr;

e) Orada ayrca maqnatlarn biznesi v ya mumiyytc, hr nv iqtisadi faliyyt n mvcud olan
konyunktur amillri aradan qaldran provakasiyalar aparlr, mliyyatlar hyata keirilir (Nmun n, ms.,
elita il maqnatlar arasna nifaq salaraq buradak siyasi, hquqi vziyyt maqnatlarn leyhin evriltdirilir,
onlarn bizneslrin thlk formaladrlr, mumiyytc, mxtlif vasitlrl btn lkd situasiya destabiliz
etdirilir v s.), yaxud lkdki maqnatlara bir baqa lkd daha lverili rait yaradaraq onlar irniklndirilir
ki, btn bununla da oradan kapital immiqrasiyas stimulladrlr (determinldirilir).

(Yeri glmikn AB-n bugnk fvql-inkiafnn sbblrindn d daha birisi mhz onun razisind son iki yz il
rzind mharib olmadndan situasiyann destabiliz olmamas v buna gr d, dvriyysind konsentrasiya
olunan valyutann he vaxt immiqrasiya olunmamasdr. Mhz hmin hesaba, bugnk gnd AB btn dnya
srvtlrinin yardan oxunu tkbana z lind cmlyib. Onun tnzzl il dvriyysind konsentrasiya olunan
valyutann desentraliz olaraq dnya dvltlri arasnda paylanacan v hr bir dvltin milli glirinin n az bir
ne df artacan hesablayan bir sra dvltlr [shbt Rusiya, in, ran v b. kimi siyasi rqiblrindn getmir]
AB-n tnzzl n gec-gndz mxfi planlar czmadadrlar);

f) Seici investisiya siyasti v ya digr nv tsirlrl daxilind gcl irktlrin rqib yetidirilir v ya
olanlar arasnda bir-birin rqib irktlr taplr, hmin yolla qvvlrinin tarazlna nail olaraq, bir-birini
zifldib gcdn salana qdr rqabtlrinin davam etmsin allr, bununla da btn iqtisadi strukturlar birbirinin ardnca iflic vziyytin salnr.

Psixoloji baryerlr sbbindn rqib cbhsin bu nv ekspansiya adtn mkl olsa da, beynlxalq arenada bu
mqsdl z mttfiqlrindn v ya nzartind olan beynlxalq qurumlardan tramplin kimi istifad etmk praktikas
geni yaylb;

g) dxal-ixrac bazarlarnn lindn xmasna allr, biznes zr rqiblri, daxild klg iqtisadiyyat
dstklnir, v s.:

Bunun n, idxal-ixrac bazarlarnda rqiblrinin meydana glmsin allr, mxtlif iqtisadi raqlarla olan
mtrilri lindn xarlr v s.;

h) leyhin casusluq faliyyti tkil edilir v ya hyata keirilir, bu mqsdd olan leyhdarlarna yardm
edilir, l keirilmi biznes, kommersiya sirlri onlardan ona qar istifad ed bilck trflrin diqqtin
atdrlr.

Adi hyatda dmn olan qonulardan biri digrindn qisas almaq mqsdil krim elementlrl kontakta girib, onun
evini yardrmalar (ourlatmalar) n onlara lazmi nakolka vermsi bu kateqoriyadan geni yaylm
fndlrdndir;

AB-dak bir bankn z rqiblrindn birini aadak fndl iflasa uratmas bard mlumat verilir: Hmin bank
rqibinin istifad etdiyi parol sisteminin bir-sra elementlrini myyn edir v bunu internetd xakerlrin istifad etdiyi
xsusi sayta daxil edir. Buradasa iin qalan hisssini baa atdrmaa bilik v tcrbsi kifayt edn xakerlr taplr v
tezlikl rqib bank iflasa urayr.

i) Sair nv tsirlrl qeyri-istehsal sahlrin v ya yaxn vaxtda mnft gtirmyck istehsal sahlrin
olan investisiyalarnn, hrbi xrclrinin, kreditlrinin, sosial xrclrinin (dotasiyalarnn, ianlrinin,
kompensasiyalarnn, tqadlrinin, mkafatlarnn, shiyy v maarif kimi sahlrin ayrmalarnn v s.),
bdcdn maliyyln strukturlarnda mvaciblrinin, beynlxalq qurumlardak zvlk haqlarnn, beynlxalq
crimlrinin (ms., restitusiya, tzminat v s. formasnda), xaricd tranzit, kmrk xrclrinin v s. artmna
chd olunur.

Ms., Qrb 1998-ci ild motivsiz olaraq qfil Rusiya il mnasibtlri yaxladrb, ona birbaa v ya dolays il (o
cmldn, nzartind olan beynlxalq maliyy qurumlarnn, qeyri-hkumt tkilatlarn v b. xtti il) kifayt qdr
maliyy v kredit yardmlar etmy balad. Bu is eyforiyaya uyan o vaxtk rus hkumtini ruhlandraraq, onu
bdcdn maliyyln qurumlarda mvaciblri dalbadal artrmaa stimulladrd (bu hmin dvr idi ki, Rusiyann o
vaxtk ba naziri ernomrdin yksk tribunadan fxrl Rusiyadak mvaciblrin Azrbaycandan on df artq olmas
byanatn verirdi). llxsus da (yqin ki, yen d hmin Qrbin stimulladrc tbliat il), hmin rfd sosial
grginliyin qfil artmas v axtalarla mllimlrin mvaciblri artrmaq tlbi il sngimyn mitinq v ttillr
keirmsi bu addm qalmaz edirdi, baxmayaraq ki, slind bu pullar istehsal sahlrin ynldilmli idi. Bundan ox
qsa bir mddt sonra, Qrb Rusiyaya maliyy yardmn qfil dayandrd v Qrbin nzartind olan beynlxalq
maliyy qurumlar da, hminin. talt zr veriln v arxasnda real istehsaln, yaxud mtnin dayanmad bu
iirdilmi mvaciblr, bir anda banklar iflic vziyytin sald v nvbti aylarda dvltin haliy he bir maa ver
bilmmsi, Rusiyada hans siyasi, sosial nticlr gtirib xard yqin, oxlarnn yadndadr: yaltlr dvlt
bdcsin vergi dmyi dayandrdlar v faktik olaraq, mvqqti mstqil iqtisadi siyast yrtmy baladlar.
Bunlardan bzilri, htta tamamil mstqillik qiyamna qalxd. Hiperinflyasiya v artan sosial grginlik qarsnda
duru gtir bilmyn V.ernomrdin vzifsindn istefaya getdi.

j) Sair hr nv vasitlrl istehsal il istehlak, tlbi il tklifi, mdaxili il mxarici, kredit resurslar
mnbyi il onlardan istifad, dvriyysind olan pul ktlsi il ona olan real tlbat v s. arasndak balansn
pozulmasna, disproporsiyaya v s. nail olunur.
Sadalanan btn bu hallar n tzyiqin dinamikas iqtisadi yardm, imtiyaz v ya gztin
azaldlmasndan, embarqoya v iqtisadi diversiyaya doru tkaml edir.
Yekunda, iqtisadi tsirin psixoloji effekti bard bir ne cml:
84

Mxtlif dvrlrd rak, Yuqoslaviya, Kuba, Liviya v s. dvltlrin qar iqtisadi sanksiyalar ttbiq olunub. Bu
sanksiyalar lk halisinin sas hisssinin hyat sviyysinin hmiyytli sviyyd aa dmsin, hiperinflyasiyaya,
bir ox zruri mhsullarn defisitlmsin v s. gtirib xarr. Uzunmddtli iqtisadi bhran insanlar aznladrb,
onlar bu burulandan, tlatmdn zn v ailsini xilas etmk n hyat v traf insanlarla lm-dirim savana
girmy vadar edir. nsanlar bir-birin qnim ksilir, qarda-qardadan, vlad valideyndn z dndrir. lkd mnvi
pozunluq, cinaytkarlq v rvtxorluq almi bana gtrr, perspektivi olmayan siyasi itialar lkni bryr.
Uzunmddtli iqtisadi bhrandan zln v ya lknin hrbi qdrtini stlmi nmayilrdn qorxuya dn ksr
halinin (o cmldn, bunun trkib hisslrindn olan hrbi xidmtilrin) mnvi-psixoloji durumu aa dr.
Buradak istniln qarqlqda maraql olan qonu dvltlr hr dqiq srpriz gzlyirmi kimi gz-gz dayanrlar.
Dvlt xaosun qarsn almaq n lav (bel deyilrs, qeyri-populyar) tdbirlr grmy mcbur olur: Hrbi-polis
sistemini gclndirir, vtndalarnn myyn azadlqlarn mhdudladrr, vertikal hakimiyytin dayanqln
gzlnilmz qiyam v xarici tsirlrdn sortalayan ekstern qanun v qrarlar qbul edir v s. Btn bunlarsa, tzyiq
gstrn xarici bdxahlara sas verir ki, burada insan haqlarnn pozulmas, sz azadlnn v digr bir sra azadlqlarn
boulmas, diktaturaya meyl olunmas v s. kimi msllr bard alm haray-hir salsnlar, bununla da buraya qar
nzrd tutduqlar perspektiv tzyiqlrini, hrbi mdaxillrini qabaqcadan bratlndirsinlr, hr eyi buradak ziln
sad xalq ktlsinin xatirin, sz azadlnn, xsiyyt azadlnn xilas namin etdiklrini ld bayraq tutaraq,
beynlxalq ictimaiyytin dil-azn balasnlar. Hans ki, guya, lap vvldn bu lky qar iqtisadi sanksiya ttbiq
edrkn (o cmldn, mhur 907-ci qrar da bunun nvmxtlifliyidir ml.), bunun hmin lknin ali vzif
sahiblrinin xsi hyat sviyysin he bir tsir gstrmycyini v btn ykn yalnz far, ikst, vicdanl sad
ktlnin zrin dcyini, sanki, qabaqcadan bilmirdilr ki, indi d ox byk canfanlqla zlrini sad ktlnin
halna acyan yegan trf kimi tqdim edirlr.

IV.2.3.2.4. Hquqi diversiya

Siyasi-inzibati (vzif slahiyytlrindn istifad etmkl), iqtisadi (rvt yolu il) v s. tsirlr vasitsi il
hquq-mhafiz orqanlarn, mhkm sistemini l alaraq, onlarn rqibin leyhin olan mvqe semlrin
nail olunur. O cmldn:
Qsdn onda el problemlr formaladrlr ki, o, bu orqanlara mracit etmk, ikayt etmk
mcburiyytind qalsn. ikayt etdikdn sonra is buna ya he bir reaksiya verilmir, mxtlif bhanlrl
ikaytin baxlmr, ya da i uzadlr, sonsuz get-gllr salnr, ondan hr df yeni-yeni sndlr dzldib
gtirmsi tlb olunur, nticds, ikili standartlar metodundan yanaaraq, onu o qdr d qane etmyn qrarlar
xarlr.
Adi vaxtda is mxtlif bhanlr, bhlr sasnda mhkm get-gllrin salnr, rahatl pozulur, evin
polis gndrmkl qonular, i yerin mxtlif hquqi sorular gndrtdirmkl i yoldalar arasnda onun
barsind myyn dedi-qodular, bhlr formaladrlr (baxmayaraq ki, bu polis v sorular onu
gnahlandrmaq mqsdi gdmyib, htta tamam mnasz bir mzmun daya bilr v ya onun ahidlik etmsi
kimi msly aid ola bilr), ayr-ayr bhanlr sasnda uaqlarn da bu oyuna clb etmk, onlardan da
mxtlif msllrl bal ifad tlb etmk, imkan olsa, mumiyytc, polis blrin artdrb, orada onlar
soru-suala kmk v s. kimi vasitlrl evi-ailsi yannda nfuzuna zrb vurulur, onlar qarsnda kmksiz
vziyytd qoyulur, sblri n son hdd qdr yerindn oynadlr (baxmayaraq ki, bu, n claf metoddur, lakin
bir ox hallarda hquq-mhafiz sistemind o qdr d anormal hesab olunmad hamya yax mlumdur).

Deyiln metodla bal mahid etdiyimiz bir nmun: hl khn SSR dvrnd bir-biri il dava edn iki qonudan
birisi, daha dorusu, gnahkar olan trf, o vaxtk blm milislrini n crs l alb qar trfin stn qaldrd v bir
ay o, polis idarsindn, polislrs onun evindn skik olmadlar. Qonularn ahidliyi v digr sbblr sasnda onu bu
msl il laqdar gnahlandrb czalandrman qeyri-mmknlyn drk etdikdn, stlik d evind-hytind
qeyri-qanuni olan ns bir ey tapa bilmdikdn sonra, kol-kosdan hrlm prini ld bhan edib, nadir qularn
yuvasn uurduuna v tbit ekoloji ziyan vurduuna gr tutub ona alt ay i ksdilr.

IV.2.3.2.5. Texniki diversiya

Mxtlif vasitlrl enerji ( iq, istilik, elektrik, yanacaq v s.) v kommunikasiya (rabit, nqliyyat,
informasiya, tbliat v s.) kanallar blokirovkalanr, i altlri, iin xidmt edn texnika v texnologiyas,
cihazlar sradan xarlr.
Nmun n, ms.,
Myyn vzif adamlarnn hanssa bir xs tzyiq gstrmsi halnda anonim kanallarla onun in,
qazn, suyunu, telefonunu ksdirmsi;
Dvlt orqanlarnn hanssa cinaytkar v ya syankar qrupu mhasiry salarkn onlarn mqavimtini
85

qrmaq v laqlrini ksmk, faliyytlrini tromblamaq mqsdil ilk nvbd onlarn telefon rabitsini v
elektrik tchizatn ksmsi; hanssa maraqlara cavab vermyn mtbu orqannn faliyytini blokirovkalamaq
mqsdil mtbuatn sas enerji kanal olan pot (istr mktub v istrs d abun) v faks xidmtini
dayandrmas; ayrca xslr v ya yen d hanssa maraa (ms., milli maraa) cavab vermyn myyn
qurumlara analoji tsir halnda onun ktlvi informasiya kanallarna olan xn balatdrmas (o cmldn,
srlrinin, msahiblrinin ap olunmasna fikirlrinin sslndirilmsin, faliyytinin nmayi v ya mzakir
edilmsin maneilik trtmk v s. yolu il), yaxud ixtiyarnda olan bu cr vasitlri mxtlif fndlrl iflasa
uratmaq, lindn xarmaq yolu il tribunadan mhrum edib, ktl v ya sosial dnya il rabitsini
blokirovkalayaraq, bununla da onlara yuxardan tsir gstrmk imkann iflic etmsi, bu kanallarn ona verdiyi
stn ss hququnu, ry formaladrmaq imkann lindn almas;
Beynlxalq almd dvltlrin bir-birin bu cr tzyiqi halnda mxtlif bhanlrl bir-birin neft, qaz,
elektrik v s. ixracn dayandrmas, yaxud texnologiyasn mhv edn txribatlar hyata keirmsi v s. bu
qbildndir.
20-ci srd kompter texnologiyasnn meydana glmsi v onun hyatn btn sferalarna mdaxil etmsi,
o cmldn, iqtisadiyyatn sasn tkil etmsi, texniki diversiya sullarn klassik bir sviyyy qaldrd v bu
diversiya formasn, bzn siyasi v hrbi tsirdn daha effektli bir vasity evirdi. Shbt, mxtlif virus
hmllrindn v onlarn trtdiyi destruktiv mliyyatlardan gedir. Texniki diversiya sullarnn n ycam,
mkmml v yani tsvvr oluna biln bir nv olmas sbbindn, hminin, assosiativ olaraq, btn digr
nv texniki diversiya nvlri bard d tsvvr ld etmy v ntic xarmaa imkan vermsi sbbindn, bu
diversiya nv bard daha trafl mlumat vermyi v texniki diversiya fndinin mexanizmini hmin bu
diversiya nv timsalnda izah etmyi mqsduyun hesab edirik Digr trfdn d, kitab mumiyytl,
mxtlif nvl diversiya formalarnn mexanizmini amaq v onlardan mdafinin yollarn aradrmaq
mvzusuna hsr olunduundan, bir diversiya formas kimi, kompter viruslarndan shbt amaq da, bu kitabn
mumi mzmunu il uyundur. Bellikl, kompter viruslar, onlarn i prinsipi, mexanizmi, tsir metodlar
bard.
lk vvl fikrimizi mxtlif nvl kompter viruslarn ayr-ayr parametrlr zr tsnif etmkl
aydnladrrq (kompter viruslarnn aada veriln tsnifatnn v onlarn xarakteristikalar il laqdar
deyilnlrin mllifliyi tam kild biz mxsusdur).
Mqsdin gr:
Mxtlif nvl kompter viruslar mxtlif fiziki v hquqi xslr trfindn sasn aadak mqsdlr
n yazlr:
1.
2.
3.
4.

5.
6.
7.

Bir-birin rqib olan digr istniln profilli nhng firmalarn, irktlrin bir-birinin bksin daxil edib, bir-birinin
faliyytini blokirovka etmk, kompterlrini, lazmi informasiyalarn sradan xarmaqla iini tormozlamaq
mqsdil;
Ayr-ayr firma, irkt v ya maraql olan adi fiziki xslrin, konkret hanssa nvann informasiya bankndan lazmi
informasiyan ourlamas mqsdil;
Ayr-ayr frdi proqramlarn hm virus v hm d ardyca onun malicsini yazb, pul qazanmas mqsdil;
llxsus, AB dvltinin rqibi olan mxtlif dvltlrin (ms., z dvrnd SSR v N), qurumlarn, bklrin
(ms., bir sra terrorist bklrin), hrkatlarn (ms., anti-qlobalizm nmayndlrinin) v b. AB dvltini
kdrmk mqsdil (AB-n hegemonluunun v fvqlsrtli trqqisinin balca sbblrindn birinin d mhz
internet olmas he kim sirr deyil);
Kompter v ya proqram istehsals v ya yaycs olan bir sra fiziki v hquqi xslrin z mhsullarnn
sataqdrki yksk texniki gstricilrini, satdan sonra qat-qat aa salaraq, bazarda daim tlbat yuxar qaldrmaq
mqsdil;
Bir-birin rqib olan kompter v ya proqram istehsals v ya yaycs olan ayr-ayr fiziki v hquqi xslrin z
rqiblrinin mhsullarnn zifliklrin hesabladqlar viruslarla onlara qar mnfi ry formaladrb, z mhsullarna
qar tlbat yuxar qaldrmaq mqsdil;
Yaxud da buna bnzr bir baqa mqsdlrl yazlb dvriyyy buraxlr.

Destruktiv imkanlarna gr viruslar tsnif oluna bilr:

1.
2.
3.
4.

Ziyansz: yni, kompterin iin he cr mane olmayan (yalnz z yaylmas il diskd azad yeri azaldan);
Thlksiz: tsiri yalnz diskd azad yeri azaltmaq, v bir sra lazmsz qrafik, ss v s. effektlri yaratmaqla
mhdudlaan;
Thlkli: kompterin iin ciddi ziyan vuran;
ox thlkli: yaddan sistem oblastna yazlm kompterin normal ii n lazm olan informasiyalar, proqram,
materiallar v s. pozan, kompterin iind ciddi pozuntular yaradan, onun normal iini destabiliz edn v s. viruslar.

Mskunlama yerin gr viruslarn aadak nvlri bir-birindn frqlndiril bilr:

1.

Operativ yaddada (DOS, XMS, EMS...);

86

2.
3.
4.

Sistem sektorunda, o cmldn, vinesterin sistem yklyicisini znd ehtiva edn sektorda (Master Boot Record),
yklyici sektorda (Boot-sector) v diskin bldrc cdvlind (Partition Table);
Fayllarda, o cmldn, arxiv v qabladrlm fayllarda (RAR, ZIP, BZip, GZip, ARJ, LHA, ACE, CAB, JAR, AIN,
UC2, HA, LZH, TAR, Z[Unix], InstallShield v s.-d);
V bunlarn mxtlif formal kombinasiyas formasnda mskunlaan viruslar.

Yaylma kanallarna gr viruslar: Brk, lokal, bk v CD-ROM disklri vasitsil yaylan nvlrin
bln bilr.
dm mexanizmin gr viruslar:
1.
2.

Hanssa komanda il; v ya,

Hanssa klavia v ya klavia kombinasiyas il assosiasiyada olan nvlr malikdir;

Alqoritm xsusiyytlrin gr viruslarn aadak nvlri bir-birindn frqlnir:

1.
2.
3.
4.

Virus-kompanyonlar (companion viruslar);

Qrmztoxmaq viruslar (worm-lar);
Polimorf v ya z-zn ifrlyn viruslar (hyul-viruslar v ya polymorphiclr);
Stels-viruslar v ya gzgrnmz-viruslar (stealth viruslar);

Dilin gr:
1.
2.

Kompterin baza proqramnn (DOS, Windows, Macintosh, Novell NetWare, OS/2, Alpha, Linux, Unix v s.) dilind
yazlan viruslar;
Materialn emal sisteminin (mtn redaktorlarnn, elektron cdvllrin v s.) dilind yazlan viruslar mlumdur.

Bunlar mumi mlumatlar idi. mumn virusun nec ildiyini bilmk n bunlardan konkret olaraq birini
n geni yaylm olan sonuncunu gtrb mumi mexanizmi onun timsalnda izah edirik.
Bugnk gnd hmin kateqoriyadan, Microsoft Office proqramlarnn (Word, Excel, PowerPoint, Access,
Project...) sasnda duran VBA (Visual Basic for Applications) makro-dilind yazlan viruslar xsusil geni
yaylb. Bu dild yazlan viruslar Microsoft Office-in z proqramlar daxilind destruktiv faliyyt gstrmkl
yana, kompterin n alaglmz resurslarna qdr hr yer mdaxil edib, komponentlrin normal i ahngin
tsir gstr bilirlr. Bu virus nvlrinin d mexanizmini konkret tsnifatla amaa alrq.
mumi olaraq VBA (Visual Basic for Applications) dilind yazlm viruslar z mliyyat sektorlarna gr
aadak kimi tsnif etmk mmkndr (mtriz daxilindki drnaqlarn arasnda virus trfindn deyiln
mliyyat hyata keirn komandalarn ad yazlr):

1) Proqramn z il mliyyatlar
1.a) Makrokomanda (WB (WordBasic) v ya VBA (Visual Basic for Application) dilind olan komandalar)
mliyyatlar
1.

Virus
modula
daxil
olub,
konkret
makrokomandalar dyiir v bununla da
proseduralarn i istiqamtini baqa istiqamt
ynldir

Execute Find

1.b) Prosedura (vhdtd icra olunan mntiqi ardcl makro-komandalar) mliyyatlar

1.

Virus yeni proseduralar

yaradr

VBProject.VBComponents.Item(n).Codem
odule.CreateEventProc

1.c) Makros (proseduralar toplusu v ya operatorun komandas, yaxud da hanssa hadisnin tsiri il i dn
VBA-nn proqram kodu) mliyyatlar:
1.

Makrosa yeni stir lav edir

VBProject.VBComponents.Item(n).
Codemodule.AddFromString
v ya
87

2.

o cmldn, fayldan
gtrb yeni stir artrr
Olan stirlri pozur

3.

Olan stirlri dyiir

1.1.

1.d) Modul
mport

VBProject.VBComnpoents.Item(n).
Codemodule.InsertLines
VBProject.VBComponents.Item(n).
Codemodule.AddFromFile
VBProject.VBComponents.Item(n).
Codemodule.DeleteLines
VBProject.VBComponents.Item(n).
Codemodule.ReplaceLine

(dyin v prosedura mtnlrinin toplusu) mliyyatlar:

1.

Modullar:
edir

VBProject.VBComponents.Import

2.

Eksport edir

VBProject.VBComponents.Item(n).Export

3.

Surtini xarr

Organizer Copy v ya VB.MacroCopy

4.

Pozur

VBProject.VBComponents.Item(n).Remove
OrganizerDelete

5.

Adn dyidirir

OrganizerRename

6.

Yenisini yaradr

VBProject.VBComponents.Add

1.e) Fayl mliyyatlar

1.

Fayl (fayllar) yaz rejimind ar

Open For Append

1.1.

atributlarn dyidirir

SetAttr

1.2.

zn krr

Selection.Copy

2.

Yeni fayl yaradr

CreateObject(...)

2.1.

v ya olanlar ksib atr

Kill

3.

Yeni papka yaradr

MkDir

3.1.

v ya olanlar ksib atr

RmDir

4.

Mvcud fayl v ya papkann adn dyiir

Name ... As ...

2) Proqramdaxili digr komandalar

a)

mumi
ablonun
(Normal.dot)
saxlanlmas bard sorunu dvrdn
ar

Options.SaveNormalPrompt =
False

b)

Virusdan mdafini dvrdn ar

Options.VirusProtection
False

c)

Klavia baslmasn emulsiya etdirir

SendKeys

3) Xarici proqram v modullara mracit

a)

Xarici proqram avtomatik dvry qour

Shell

b)

ActiveX mexanizminin i salr

CreateObject,
GetObject...

c)
d)

DirectX
API-funksiyaya mracit gndrir

Declare

v s.
Kitab kompter texnologiyas mvzusuna deyil, bir baqa mvzuya hsr olunduundan, burada, sadalanan
bu komandalarn hamsnn i prinsipindn, destruktiv funksiyalarnn mexanizmindn uzun-uzad danmayb,
yalnz onlarn hamsnn i prinsipi bard mumi tsvvr yaratmaq mqsdil, bu sonuncu komandalarn
faliyyt mexanizmi bard mxtsr izahat vermkl kifaytlnirik:
5.a) Ms., Troya at adlandrlan virus Shell komandas vasitsil ddy kompterdn lazm olan informasiyalar
toplayr, sonra gizli pncrd FTP-proqramn aktivldirrk, yd informasiyalar nternet vasitsil lazmi nvana
gndr bilir;
5.b) Yaxud, Macro.Word97.Melissa virusu, v ya 2000-ci ilin sonlarnda btn dnyan bana gtrm mhur I love
you virusu (Mhbbt virusu): CreateObject komandas vasitsil ActiveX mexanizminin imkanlarndan istifad
88

edib, istifadinin xbri olmadan, kompterd Outlook.Application obyekti yaradr. Sonra Outlook proqramnn
elektron nvan kitabndan btn nvanlar gtrr, yeni mktub trtib edir, ona yoluxmu snd lav edir v nternet
ilk qoulma annda hmin bu yoluxmu sndi nvan kitabasndan gtrdy btn nvanlara gndrir. Sonra da,
hmin nvanlarn hr birinin elektron nvan kitabasnda olan btn nvanlara gndrir, v belc, sonsuz olaraq.
llxsus nhng firma v pot bklrinin elektron nvan yaddanda sonsuz byk sayda elektron nvanlar
saxlanldn nzr alanda, virusun internet bksi n thlksini aydn tsvvr etmk olar.
5.c) Virus DirectDraw v Direct3D mexanizmlrinin imkanlarndan istifad etmkl psixikaya tsir gstrn
(siniriflicedn) video effektlr, DirectMusic vasitsil analoji xarakterli ss effektlri yaradr (bu bard trafl bax:
burada, sh. 66).
5.d) API-funksiyadan istifad etmkl virus mliyyat sisteminin v digr proqramlarn funksiya v proseduralarna
mdaxil ed bilir, o cmldn, buradan sadalanan destruktiv faliyytlrinin hamsn standart VB komandalarnn he
birindn istifad etmdn hyata keir bilir. Msln, hanssa fayl v ya papkan ksib atmaq n gstriln VB
komandasna l atmadan bunu, sistem kitabxanas olan Kernel32.dll vasitsil hyata keir bilir.

Bundan lav deyilnlri tam dolunladrmaq v virus bard tsvvr tam tkmilldirmk, virus
proqramnn nec grndyn yani bilmk mqsdil aada thlksiz bir virus proqram trtib edib veririk.
Proqramn i prinsipini yoxlamaq v virusun tsir mexanizmini yani grmk n aadak iki xttin aralnda
yerln mtni kompterin makros redaktoru hisssin yazmaq lazmdr. Bilmynlr n daha da
konkretldiririk ki, bu redaktoru amaq n Servis/Makros(Tools/Macro) menysndn v ya Alt + F11
dymsindn istifad etmk olar. Yazdqdan sonra lazmsz bir Word fayln an v ya 5-6 abzaslq bir mtn
trtib edin (abzaslarn mtnlri frqli olmaldr). Bundan sonra n zaman siz mtni saxlamaq komandasn
(meny: Fayl/Soxranit v ya klavia Shift + F12) verdikd mtnin abzaslar bir-birin qaracaq. Balamaq
(meny: Fayl/Zakrt v ya klavia Ctrl + w) komandasn verdikd is bir mddt 4-5 abzasn mtnlri bir-bir
ekranda grnb, sonra da fayla Sizin xbriniz olmayan bir parol verib balayr. slin qalsa, parol latn
qrafikas il yazlm bizim admzdr (Cabbar). Mtni amaq n bu parolu yazmaq lazmdr (Birinci hrfin
byk olmasna xsusi diqqt vermk lazmdr).
Qorxmaq lazm deyil. nki bu virus thlksizdir, yni z-zn sndlr v ya kompterin lav
yerlrin krmr, fayl v ya disket vasitsil baqa yer yaylmr v s. Bir szl, yalnz tcrb mqsdi
dayr v axra qdr el yazdnz yerd d qalr. Pozandan sonra da zndn sonra kompterd he bir iz
qoymur.
Eksperimenti baa vurduqdan sonra is bunu mtlq pozun v ya hanssa bir mtn faylna krb saxlayn
(yni ixtiyari halda, ablonda olmasn). ks halda, o bundan sonra bu kompterd alan btn Word
sndlrinin bana bu oyunu aacaq, yni hamsnn abzaslarn bir-birin qardracaq, balayanda da hmin
parolu qoyacaq. Pozmaqda tinlik ksniz, mumiyytl, sas ablon olan Normal.dot fayln (C:/Program
Files/Microsoft Office/ablon (Template) papkasnda) ksib atn v ya adn dyiin. Cmisi bir df istniln
bir Word sndi aan kimi proqram z avtomatik olaraq yeni v tam tmiz ablon yaradacaq (mumiyytc, l
altnda he bir anti-virus proqramnz olmad bir vaxtda kompterinizi 50-60% virus nvndn tmizlmk
istyirsinizs, bu mliyyat tez-tez yerin yetirin. gr bu ablona Sizin znz v ya idarnizin proqramlar
trfindn hanssa i lazm olan makroslar yazlbsa [hans ki, bu da ox nadir halda ba vern bir idir], o
zaman hmin makrosu adi *.txt faylnda saxlayn, sonra yeni yaranan ablonun modullarna krn).
Bellikl, sad bir zrrsiz virus proqram:
--------------------------------------------------------

Sub fileSave()
Dim X, N, Passw, Parol
Passw = Array(67, 97, 98, 98, 97, 114)
Parol = "Parol."
For N = 1 To 6
Mid(Parol, N, 1) = Chr(passw(N-1))
Next
With ActiveDocument
.Password = Parol: .Save
End With
End Sub

89

Sub autoClose()
With ActiveDocument
.InsertAfter " ": .Password = "": .Save: .Close
End With
End Sub

IV.2.3.2.6. Hrbi (fiziki) tzyiq

n son halda l atlan bu metodla rqib qar akar v ya gizli kanallarla (o cmldn, zgsinin li il)
sui-qsd, diversiya-terror, fiziki gc ttbiqi, aq mharib v s. aksiyalar hyata keirilir v balca olaraq,
canl qvv v texnikas, silah v sursat anbarlar, enerji v kommunikasiya (tranzit, rabit, tbliat,...) sistemi,
infrastrukturlar, texnologiyas v s. dadlr, iflic edilir, blokirovkalanr, lazmi adamlar (o cmldn,
vzolunmaz kadrlar, o cmldn, yeri gldikd z) aradan gtrlr v ya ikst edilir, yer-yerdn bioloji
tminat (qidaya, suya, yuxuya v s. olan tlbat), tchizat v rabitsi tromblanr, blokirovkalanr v s.

Nmun n, ms., adi hyatda ba vern mxtlif davalar, kimlrins bir baqalar vasitsil kimis dydrtmsi,
evin, avtomobilin od vurdurtmas, avtomobilinin benzin qabna benzinl reaksiya nticsind myyn mddtdn
sonra partlayan kimyvi qarq atmas, kims qar killerlr tutulmas v b. bu varianta nmunlrdndir.

Azrbaycann bugnk gnd mharib vziyytind olmasn v bu spkili informasiyalarn ox mhdud

rivd yayldn nzr alaraq, alimlrin v adi hvskarlarn bu spkili tdqiqatlarna myyn
oriyentasiya mqsdil, bugnk gnd ayr-ayr dvltlrin hrbiyysinin sasn tkil edn masir silah v
sursat nvlrinin bzilrinin mexanizmi bard bir qdr trafl informasiya veririk:
IV.2.3.2.6.1. Psixotron silahlar
Psixotron silahlar ad altnda masir elmd psixikan idar etmy imkan vern texniki qurular nzrd tutulur.
Masir elmd insann dnc aparatnn mexanizmini izah etmy chd edn bir ne nzriyy mvcuddur ki, onlardan
biofiziki, biokimyvi v soliton nzriyylri xsusil aktualdr. Bunlardan birincisind insann fikir mliyyatlar
beyind ba vern mxtlif elektrik, maqnit v ya elektromaqnit hadislri il, ikincisind kimyvi proseslrl
laqlndirilir, sonuncu is bunun sinirlrd yaylan xsusi tnha dalalar (solitonlar) vasitsil ba vern hal olduunu
izah etmy chd gstrir. Deyiln msl il bal konkret nticlrin ld edilmsi, telepatiyann mexanizmini aqlayar,
digr trflrdns, lazmi fikirlri insanlarn beynin xsusi dalalar, sahlr, kimyvi preparatlar vasitsil yeritmy
imkan verrdi. Hlliks, qtiyytl demk mmkndr ki, bu sahd he bir sasl irlilyi mvcud deyil gr hipnoz
mexanizmi il beyin lazmi komandalar, ideyalar v s. yeritmk imkan vern bir sra texniki metodlar (ms., aada
[burada, sh. 66] izah edilck 25-ci kadr effekti hadissidir ki, onun bard burada Hrbi (fiziki) tzyiq blmnn
Psixotron silahlar hisssind [bax: burada, sh. 66] trafl danlacaq. Bu halda obyektin aktiv diqqti shbtl yox,
hanssa bir filmin sjeti il mul edilir v lazmi komanda bu filmin lentinin hr 25 kadrndan birind yerldirilir.
Nticd, filmin qaysi, fabulas il alud olan ur, bu aniliy kkln bilms d, iyirmibedbir saniy mddtind
grnb yox olan bu kadrdan gln siqnallar faktik olaraq gz analizatorlarna db, onu ani d olsa qcqlandrdndan,
yuxarda deyiln mexanizm faliyyt gstrmy balayr.) nzr alnmazsa.
vzind is, differensial formada emosiya v intellektin mxtlif funksiyalarn aktivldirib-passivldirmy imkan
vern bir sra nticlr ld edilib ki, bunlarn da sasnda masir psixotron silahlar yaradlb:
IV.2.3.2.6.1.1) Xsusi tezlik generatorlar: Myyn edilib ki, beyin bioritmlrin (2-10 Hers) v ya geomaqnit
dyntlr diapazonuna (0,01-20 Hers) yaxn tezliklrd olan elektrik v maqnit sahlri lahidd bioloji tsir effektlidir.
Ms., 0, 5 V/t v 2-8 Hers tezlikli elektromaqnit sahsi rk ylmalarnn tezliyini azaldr, qann forma elementlrinin
aktivliyini aa salr; 8 Hers tezlikli maqnit sahsi canllarn fermentlrin passivldirici tsir gstrir; Maqnit
vibrasiyalarnn (dyntlrinin) H1E diapazonu neyroendokrin sistemini pozur, ba beyin yarmkrlrinin
neyronlarnn funksional vziyytini dyiir v s.; 1000 nonotesl amplitudal v 5 7 mm. uzunluqlu elektromaqnit dalalar
insanda idarolunmaz drcd byk vahim, dht, qorxu hissi trdir.
Bundan lav, akustik dalalarn da mxtlif spektrlri analoji tsir effektlidir. Ms., 9 Hers tezlikli infrass d, indic
deyiln 5-7 mm. uzunluqlu elektromaqnit dalalar kimi, insanda ifrat byk drcd idarolunmaz vahim, dht, qorxu
hissi trdir. Snaq mqsdil, ilk df klublarn birind dht filminin qorxulu shnlrinin effektini artrmaq n bu
tezlikli akustik dalalardan istifad edilib ki, o da, btn tamaalarn idarolunmaz vahim irisind hardan gldi zn
klubdan bayra atmas il nticlnib.
Xsusi tezlik generatorlarnn sasnda da, mhz bu elementlr dayanr. sasnda bu tezliklri induksiya etdirn
xsusi vibratorun v ya tranzistorlarn dayand qurular byk bir ordunun stn msafdn cmisi bir ne dqiqlik
tulamaq, byk bir qounu bu xarakterli dalalarla cmisi bir ne dqiqlik alandrmaq kifaytdir ki, hams bir anda
llrind n var tullayb, vahim irisind hara gldi qasn;
IV.2.3.2.6.1.2) Xsusi sah generatorlar: nsan hat edn traf fiziki dnyann tsirlrinin yalnz konkret diapazon
hdudu, yni mvcudluu mddtind adaptasiya olub, rti mnada normal adlandrla bilck bugnk mtdil hddi
insan n zrrsiz v thlksizdir. Bundan btn knaraxlma hallar, patologiya kimi, htta insann lmn d gtirib
xara bilir. Bu sahlrin ifrat dozalar bir trfdn, fiziki effekt trdir, o cmldn, havan ionladraraq atmosferin
kimyvi trkibini dyiir, digr trfdn, psixi effekt trdrk insanda mvqqti v ya bdi sinir iflici yaradr. Hrbi
90

mqsdlr n onlarn mhz bu spektrlri xsusi maraq dourur v mvafiq laboratoriyalarda aradrlr.
Myyn edilib ki, xsusi tulanm ifrat gcl elektrik v maqnit sahlri, insanda yuxardak hala bnzr ifrat gcl
qorxu, vahim, vht hissi trdir. Yaxud myyn edilib ki, elektromaqnit v akustik sahlrin ifrat byk grginlikli
hddi (ultraqsa dalalar diapazonu), bioloji tsir effektlidir v canllarn uzun mddt bu tsirlr mruz qalmas, onlarn
anomaliyal lmlrin gtirib xara bilir. Nmun n, ms., tqribn bu diapazona yaxn tezliklrd ilyn mobil
telefonlarn v radiotelefonlarn orqanizm ziyan bard yqin ki, ham eidib. Haiy kimi qeyd edk ki, ziyanll bard
hamnn yax bildiyi rentgen alar v radioaktiv alar (radioaktivliyin dayclarndan biri olan qamma-alar) mhz
elektromaqnit dalalarnn n son tezlik hddindn ibart olan spektrlrindndir. Hminin, akustik dalalarn (ssin) 6000
hers n 0,1Vt/m.-10Vt/m. diapazonundan knar amplitudalarnn ar v htta iztirabl lm trtdiyi d mlumdur;
IV.2.3.2.6.1.3) Psixogen tsir generatorlar: Yuxarda insann adaptasiya olduu diapazon hdudundan knarda
yerln tsir spektrlrinin insana ziyanlar bard danld. nsann qbul ed bildiyi diapazon rivsindki siqnallarn
mxtlif alarlar is frqli psixi effektlr trdib, insanda ayr-ayr emosional hallar induksiya etdirmk qabiliyytin
malikdir. Ms., isti rnglr (qrmz, narnc v sar) insana oyandrc tsir gstrib, onun tnffs v nbzini tezldirir,
drinldirir, arterial tzyiqini yksldir, onda narahatlq v hycan hisslri dourur. ksin, soyuq rnglr (yal, mavi,
gy v bnvyi) bunlara tam zidd nticlr verib, sentimental v komfort hval-ruhiyy dourur. Yaxud ms., limonun,
lavandann, obanyastnn v sndl aacnn tri beyinin aktivliyini istniln depressantdan daha tez zifldir, ksin,
qzlgln, jasminin, nannin, mixyin tri beyind boz maddnin (hansnn ki, miqdar il intellekt msal birbaa
laqdardr) hceyrlrin kofedn daha gcl oyandrc tsir gstrir.
Eyni qayda il digr qalan btn hiss kanallar vasitsil traf dnyadan ald siqnallarn frqli spektrlri d, insana
frqli psixi tsir gstrir (bax: hminin, burada, sh. 62). Btn bunlarsa, aadak msllr n xsusi hmiyyt ksb
edir: vvla mvafiq emosional fon insana hr hans bir qrar qbul etdir bilmk n lahidd rol oynayr (ms., ham
yax bilir ki, risin yanna onun hval-ruhiyysinin xo olduu vaxtda girrkn, nys onun razln almaq ehtimal daha
byk olur, ninki pis olduu vaxta); kincisi insann traf alm v insanlara mnasibti onun daxili durumu il birbaa
laqdardr. Bel ki, n vaxtnda nsiyyt meyl edib, traf insanlarda yalnz yax chtlri sezdiyi halda, kdrli vaxtnda,
ruh dknly zaman is, ksin, insan hamn v hr eyi yalnz qara rng grr, o cmldn, zn v z qvvsin
inam azalr v perspektivi bard bdbin fikirlr dr; ncs mnfi v msbt hval-ruhiyy insann zehni v
praktik fallq drcsi n lahidd idaredici rola malikdir. Bel ki, n halnda insan enerji il alb yand halda,
depressiya vziyytind maksimum passivlir v czi bel faliyytdn drhal yorulur; V nhayt, sonuncusu bu tsirlr
lazmi xs v ya ktly nyis tlqin edn zaman onlar hipnozabnzr bir vziyyt gtirmkd transgen vasit kimi
hmiyyt ksb edir. Psixogen tsir generatorlarndan mqsd, mhz zruri anda bu tipli atmosfer formaladrmaqdr;
IV.2.3.2.6.1.4) Holoqrafik illziya generatorlar: Holoqrafiyann nailiyytlrin saslanan bu cihazlar optik
maxinasiyalar vasitsi il mxtlif illziyalar formaladrmaq mqsdin xidmt edir.

Krfz mharibsind holoqrafiyann imkanlarndan geni istifad olunmas bard mlumat verilir. Bel ki, bir ox
razilrd qvvlrin sayn sni kild ox gstrmk mqsdil, hqiqi qounlarn yaxnlnda (z d nisbtn
thlkli razilrd) holoqrafiya vasitsil sni texnika, qoun obraz yaradlrm ki, bu da hr eyi mahid vasitsi
il izlyn iraqllarda lazmi xof, psixoloji dezoriyentasiya yaratmaq iind hmiyytli rol oynaya bilirmi.

Nmun n, ms., ekstern situasiyalardan birind, yni mttfiqlrin quru qounlarnn ifrat zif olduu, lav qvv
gtirilmsin is myyn vaxt tlb olunduu mvqelrdn birind, NATO trfi mhz holoqrafik cihazlarla kmy
gln byk bir texnika, qoun obraz yaratmaqla, oraya qfil hcuma kemi iraqllarn psixoloji durumunu
zifltmy v lazmi kmk atdrlana qdr dyn intensivliyini tormozlamaa nail olmas bard informasiyalar
verilir.

Yaxud bir baqa halda, aktiv dylrdn birind, rak mcahidlrinin mqavimtini qrmaq n Yer sthindn bir
ne km. yksklikd onlarn ba zrind lazer holoqraflar vasitsil Hzrt linin obraz yaradlbm ki, fanatik v
ifrat dindar ruhlu iraqllar da bunu, Hzrt linin kafrlrl mbarizd onlara kmy yetimsi kimi qbul edib, yer
qapanaraq duaya balayrlar. Sonra bu mqdds mxtlif jestlrl mslmanlara z dstyini ifad edrk, onlara
ardnca glmyi iar edir. Nticd, demk olar ki, ursuz vziyytd (ok vziyytind) olan byk bir qoun,
ruhlanaraq bir zombi kimi onun ardnca gedib, dysz-filansz mttfiq qounlarnn mhasirsin dr.

Slhmraml mqsdlrl d bu effektlrdn geni istifad olunur. Ms., Hollivud kinofilmlrindki vizual effektlrin
(ms., fantastik obrazlarn) bir oxu kompter sulundan savay, hm d holoqrafik sullarla yaradlr. Yaxud, msln,
Rusiyada 1991-ci ilin yaznda v 1993-c ilin payznda bundan sekiqaba kompaniyada reklam mqsdil istifad
olunub. V ya V.Vqotskinin xatir gnnd Vahaq mzarstanlnn zrindki buludlarda hmin sulla gitara
obraz, 1988-ci ild mqdds lk (Troitsa, qnum) gnnd Moskvann Krasnopresnensk parknn zrind
Mqdds Mrymin obraz yaradlb v s.
Btn hallarda burada sas alt lazer liflridir ki, mvafiq obrazlar, mhz onlarn vasitsi il atmosferin an
inikas etdirn st qatnda toxunur, czlr, yaradlr;
IV.2.3.2.6.1.5) Texniki viruslar: Kompter monitorlar v ya adi televiziya ekranlar vasitsil beyin lazmi fikri
(lozunqu, ideyan, komandan, bax, kodu v s.) yeritmy imkan vern virus nvlridir. Balca nmayndlri
aadaklardr:
a) 25-ci kadr virusu: Bugnk gnd bu mqsdli cmi vasitlr irisind elm mlum olan hllik yegan v n
gcl tsir suludur (htta bir ne min ildn bri insanla mlum olan hipnoz da, effektliliyin gr ondan geri qalr).
Tsirin mexanizmi insan beyninin unikal bir xsusiyyti il laqdardr. Bel ki, kinomotoqrafiyann yarand ilk
gndn insann yalnz 25 kadr/san. srti il veriln kino lentlrini normal qavrayb, digr srtlri ekranda zolaqlar axn
klind mahid etdiyi mlum olub (Bugnk gnd bu srtin frqli canllar n bir-birindn frqlndiyi
myynldirilib, ms., arlar n bu srt saniyd 300, tarakanlar ns 12 kadra brabrdir).
yirminci srin ikinci yarsnda psixoloqlar bu 25 kadr arasna, n is film he bir aidiyyat olmayan mstqil bir kadr
yerldirmyi qrara aldlar v nticsi heyrtamiz oldu: Film baxanlar btn filmi yaddan xarsalar da, bu bir kadr
beyinlrindn he cr sil bilmirlr, z d, ninki sil bilmirlr, htta zlrindn asl olmadan istr-istmz onun
mzmunundak komandan icra etmk n zlrini lm bel atrlar. Effektin mexanizmi bard Tlqin: nsanlar
ayqkn nec hipnoz etmli blmnd (burada, sh. 66) trafl rh verildiyindn, burada, mxtsr olaraq onu qeyd edk
ki, iyirmibedbir saniy mddtind grnb yox olan bu kadr, ifrat qsamddtliliyi sbbindn diqqti clb ed bilmyib,
filmin sjetinin thlili il mul olan urun reaksiyasn doura bilms d (nki diqqti filmin sjeti il mul olan
urun bu aralq informasiyan drk etmk n ona kklnmy praktik olaraq macal olmur), slind ondan gln
siqnallar hiss reseptorlarna, gz analizatorlarna db onlar czi d olsa qcqlandrdndan, hmin bu mikroproseslr

91

izsiz d itib getmir v periferik sinir impulslar klind ur senzorunu df edrk birbaa thtlur sferasna dr
(zlynd bu impulslar ani ur grginliyinin nticsi olduundan, nisbtn daha byk amplitudaya malik olmu olur v
faktik olaraq, informasiya solitonu mzmunu ksb edir). 25-ci kadr effekti metodunda sas informasiya arasna bu cr
lav siqnallar dvri olaraq yerldirildiyindn, mumilikd btn bunlar beyin soliton rezonanslar klind periferik
informasiya axnn tmin etmi olur. Mlum olduu kimi is thtlur ona daxil olan istniln informasiyan ana-bozuna
baxmadan icra etmk n mvafiq orqanlara gndrir, nki beyinin mexanizmi el qurulub ki, thtlura adi vaxta
yalnz urun analiz edib, msbt ry verdiyi informasiyalar d bilir. Hmin bu 25-ci kadr is burada bir nv
nzrd tutulmayan dal qap v ya lyeridir (Adtn izahsz olan bu effektin veriln izah biz mxsusdur).
Metod ilk df AB-da klublardan birind film nmayii zaman snaqdan keirilib. Burada filmin lentin, deyildiyi
qayda il Koka-kola iin! mri yerldirilir. Film qurtaranda is akar olur ki, klubun hytindki kklrd btn digr
ikilr satlmam qald halda bir dn d olsun koka-kola qalmayb.
Bugnk gnd metoddan mxtlif videofilmlr, peyk translyasiyalar v s. xtti il insanlarn beynin lazmi
ideologiyalar, baxlar, stimullar, motivlri v s. yerldirmk n geni istifad edilir.
Hazrda metodun ss n d xsusi modifikasiyas ilnib-hazrlanb, yni lazmi kodlar mvafiq auditoriyann
beynin, onlarn znn xbri olmadan, mxtlif radiostansiyalar dinldiyi mqamda da yeridil bilir.
Slhmraml mqsdlr n bu metoddan hazrda srtli xarici dil yrnm metodu kimi aktiv istifad olunur. Qeyd
edk ki, adi hipnozda olduu kimi bu metodun da bdl-hipnoz (posthipnoz) deyiln xsusi mrkkb variant mvcuddur
ki, bu halda tlqin bir nv xsusi kodlar vasitsi il hyata keirilir. Bunun n individ v ya ktly hr hans bir fikir
tlqin edildikdn sonra bu onun beynind xsusi parolla blokirovkalandrlr. Bel ki, onun beynin hr hans daha bir
iar tlqin edilir ki, sonradan tlqin obyekti olan frd v ya ktl sas tlqin materialn yalnz bu iar kodla
rastladqdan sonra xatrlayr (bu material onun beynind ondan sonra aktivlir) v zndn asl olmayaraq icrasna
balayr. Bunun geni yaylm variant vaxtdan parol vasitsi kimi istifad etmkdir. Bel ki, bu halda obyekt tlqin edilir
ki, tapr filan mddt sonra v ya mumiyytc, filan vaxt icra et. Tlqin olunan vaxt atdqda assosiativ olaraq tlqin
material aktivlir. Bunun vzind hr hans bir hadisdn, kildn, rqmdn v s.-dn istifad taktikas da geni
yaylm metodlardandr ki, bu zaman zruri komanda bunlarla blokirovkalandrlr. Komanda yalnz obyektin hmin bu
hadis, kil, rqm v s.-l rastlamasndan v ya qsdn rastladrlmasndan sonra aktivlir (lav olaraq bax:
burada, sh. 6265);
b) V-666 virusu: Beyinin faliyytini kskin keidlrl (sraylarla) passivldirib, aktivldirn, bununla da
beyin damarlarnda spazma yaradaraq lm trdn kompter virusudur. Son 10 il rzind Rusiyada minlrl adamn bu
virusdan ldy qeyd alnb. Virusun, llxsus rusdilli proqramlarda, z d sasn siyast, hrb v iqtisadiyyatn
idariliyinin ali orqanlarnda istifad olunan proqramlarda akarland qeyd edilir (666-nn blis rqmi olduunu,
yqin, oxucu bilmmi deyil);
c) Pokemon virusu: Qrmz in saniyd 10-3030 tezlikli titryilri d beyin damarlarnn spazmasn trdib,
huun itmsi v boulma kimi nticlr gtirib xard myynldirilib. sasnda bu prinsipin dayand bu virus da,
yuxardak hr iki virus kimi, istr kompter v istrs d adi televiziya ekranlar vasitsil yaymlana bilir. Ms., 01.12.199
tarixd qfildn eyni gnd Yaponiyann xstxanalarna epileptik tutmalarla 700-dn ox uaq daxil oldu ki, sonradan bu
uaqlarn hamsnn hmin gn televiziyada Pokemon (Cib ifriti) adl cizgi filmin (multfilm) baxdqlar
myynldirildi. Sn dem, multfilmin lentind mhz deyiln bu virus var imi;
d) Bu qbildn olan sair nv viruslar: Deyilnlr, llxsus vizual kanallarla beyin trln texniki virus nvlri idi.
Bundan lav, insann digr hissiyyat orqanlar vasitsil, o cmldn, eitm, iybilm, dadbilm, lamis, elc d, istiliyi,
elektrik v maqnit sahlrini, qravitasiyan (tcili) v s. hiss edn kanallarla da, traf dnyadan ald siqnallarn bu
xarakterli kombinasiyasn tapmaq zrind xsusi tdqiqatlar gedir ki, onlar psixika n virus xarakteri ksb edib, onu
idar etmy v ya mhv etmy imkan vermlidir. Daktil kanal (lamis) n aqupunktura (iynbatrma) v nqt
masajnn bu kateqoriyadan olan xsusi variantlar artq taplb (yni bu prinsipl konkret meridianlar zr orqanizmin ayrayr nahiylrindki sinir ucluqlarna v ya bel deyils, aktiv zonalarna, myyn proqram ardcll il tsir gstrmkl
ciddi psixi effektlr ld etmk mmkn olur). 25-ci kadr effekti metodu il beyin trln vizual virusun ss n
xsusi modifikasiyasnn artq yaradld is yuxarda qeyd olunmudu. Hazrda hr iki variantn tkmilldirilmsi, elc
d, digr hiss kanallar il qbul ediln siqnallarn bu cr virus sciyy dayan nvlrinin axtar istiqamtind aktiv i
gedir.

IV.2.3.2.6.2. Psixotrop preparatlar

Normal v ya anormal psixi faliyyt mnasibtd seici aktivlik gstrn kimyvi v ya tbii maddlr qrupudur.
Beyinin funksiyasna onun kimyvi trkibini dyimk yolu il tsir gstrir. Tipik nmunsi adi zhrlr v narkotik
maddlrdir. mumi olaraq kimyvi trkibin, farmakoloji dinamikasna, gstrdiyi effekt v s. sasn psixotrop
preparatlarn oxsayl tsnifat variantlar mvcuddur ki, biz burada da, btn bu kitab boyu sas gtrdymz, hmin
drdl prinsipi sas gtrrk, psixotrop preparatlar hissiyyata, emosiyaya, intellekt v irady tsir ednlr olmaqla
aadak variantda qrupladrrq:
IV.2.3.2.6.2.1) Hissiyyatn requlyatoru olan psixotrop preparatlar:
Bu kateqoriyaya sasn elmd psixodizleptiklr, psixodeliklr, psixotomimetiklr v ya el-bel, hallyusinogenlr
adlandrlan neyromediatorlar aiddir. Xsusi effektiv nmunlri aadaklardr:
Dietil-lizergin turusu (yaxud, LSD-25. Preparat ovdar mahmz [Claviceps purpyrea Tulas] bitkisindn alnr),
meskalin (preparat peyotl [Echinocactuc williamsii] adl kaktusdan alnr), psilosibin (preparat teonanakatl
[Psilosibis] adl gblkdn alnr), psilasin, dimetiltriptamin (DRT), bufotenin, civ buxar, benaktizin, delizid,
hminin nisbtn azeffektli vasitlrdn kannabinoidlr (ms., xa-xa), bzi psixoaktiv v sintetik preparatlar (ms.,
sernil, ditron...), v indol ailsindn olan digr preparatlar.
Bunlar elmd balca hallyusinogen (qarabasmatrdn) maddlr kimi tannr. Masir tibbd bu hal hmin maddlrin
beyinin kimyvi trkibini dyimsi fakt il izah edilir. Gstriln xsusiyytin gr, hmin qbildn olan preparatlar
altnc hissiyyat oyadan, ilahi dnyaya yol aan, mqdds varlqlar grmy imkan vern v s. vasit kimi qdim cadu
ayinlrind aktivlikl istifad edilib (htta sadalanan bu maddlrdn hazrlanm boyalardan tatuirovka rngi kimi istifad
olunmasnn z d, qan kskin yoluxduraraq ciddi psixi pozuntular, fsadlar trdir, hallyusinasiyalar yaradr);

IV.2.3.2.6.2.2) Emosiyalarn requlyatoru olan psixotrop preparatlar:

Mxtlif emosiyalar induksiya etdirmk v ya neytralladrmaq mqsdin xidmt edn neyromediatorlar qrupudur.
92

Psixikaya tam differensial formada tsir gstrir, yni hr biri frqli emosiyan induksiya etdirmk v neytralladrmaq
funksiyas dayr. Balca nmayndlri aadaklardr:
Sevinc hissini neytralladran, yaxud kdr hissi formaladran psixotrop preparatlar (psixoleptiklr v ya
neyroleptiklr): (1) Antipsixotik vasitlr fenotiazinin, butirofenomun, tioksantinin, klozapinin, rauvolfin,
difenilbutil-piperidinin v b. trmlri; (2) Trankvilizatorlar (anksiolitik vasitlr) benzodiazepinin, qlikolun,
trimetoksibenzoy turusunun, propandiol v difenilmetann v b. trmlri; (3) Normotimiklr litium duzunun
mxtlif trmlri v s;
Kdr hissini neytralladran, yaxud sevinc hissi formaladran psixotrop preparatlar (psixoanaleptiklr): (1)
Antidepressantlar (timoleptiklr) (a) trisiklik v tetrasiklik antidepressantlar (imipramin, amitriptilin v s.), (b)
MAO (monoaminoksidaza) fermentinin inhibitorlar;... (2) Psixostimulyatorlar purinin, fenilalkilaminin, sidnonimin
trmlri;... (3) V s.
Qorxu hissi formaladran psixotrop preparatlar: trimetin...
Qorxu hissini neytralladran psixotrop preparatlar (timolitik vasitlr): trankvilizatorlar sefedrin, trazodon,
ftorasizin, trioksazin, mebikar, meprotan v s.;
Aqressiya hissi formaladran psixotrop preparatlar: Bi-zet preparat;
Aqressiya hissini neytralladran psixotrop preparatlar: Psixoleptik v antidepressant preparatlarn kombinasiyas;
IV.2.3.2.6.2.3) ntellektin requlyatoru olan psixotrop preparatlar:
ntellektual faliyyti, yadda, diqqti v s. aktivldirib passivldirmk mqsdin xidmt edn preparatlar qrupudur.
Tqribi zvlri aadaklardr:
ntellekti aktivldirni psixotrop preparatlar: nootrop v qamgerkik maddlr;
ntellekti passivldirn psixotrop preparatlar: benzodiazepinin, dibenzodiazepinin, fenotiazinin, tioksantenin v b.
trmlri (ms., eunoktin, fenazepam, propazin, aminazin, teralen, tizersin, sonapaks, xlorprotiksen, leponeks,
atropin, skoqolamin v s.), hminin, bromkarbaminlr, barbituratlar v i.a.
Bundan lav, dnc prosesinin biokimyvi mexanizm zr ba vermsi versiyasna saslanaraq, konkret fikirlri
generasiya etdirib, sndr biln maddlrin axtar istiqamtind d aktiv i gedir ki, hllik bu sahd sasl uurdan
danmaq mmkn deyil;

IV.2.3.2.6.2.4) radnin requlyatoru olan psixotrop preparatlar:

Vazomotor aktivliyi blokirovka edn v ya stimulladran preparatlar qrupudur:
flicedici preparatlar: Tabun, zarin, zoman v V-qazlar;
Qcolma leyhin olan preparatlar: Karbamazepin, klonazepam, morquksimid, pufemid, suksilep v s8...

IV.2.3.2.6.3. Partlayc maddlr (eksplozivlr)

eksplozivlr):
Biz mlum olan dbiyyatlarda, adtn partlay trdn maddlrin he bir tsnifat aparlmr v onlar hams birlikd
partlay trdn maddlr srasna aid edilir. Lakin biz daha aydn tsvvr n partlayclq xsusiyytin malik olan
maddlri aadak 4 kateqoriyaya ayrrq:

Birinci kateqoriya partlayc maddlr: Partlayc civ, quruun-azid, quruun-trinitro-rezorsinat, tetrozen, pikrin
turusu (melinit), diazodinitrofenol (v ya onlarn qar);

kinci kateqoriya partlayc maddlr:

Nitratlar: ammoniya nitrat ms., azot turusunun duzu; spirt nitratlar ms., nitro-gliserin, nitroqlkol,
nitrosellloza (tstsz bart) v s.;
Nitrobirlmlr: trotil, nitrometan, nitrobenzol v s. v polinitrobirlmlr: trinitrotoluol, trinitrofenol v s.;
Nitroaminlr: tetril, heksagen, oktagen, etilendinitroamin v s. v i.a.

nc kateqoriya partlayc maddlr: Transuran elementlr v ya aktinoidlr. Baqa szl, nv partlayclar.

Partlay nv paralanmas halnda ba verir.
3

Drdnc kateqoriya partlayc maddlr: Hidrogenin ar izotopu olan tritium ( H ). Partlay nv sintezi
halnda ba verir.
Partlayc maddlrin bu tsnifatnn mllifliyi biz mxsusdur. Tsnifat maddlrin tsirhssasl v partlay
gcn sasn aparlb. Bel ki, hr nvbti kateqoriya partlayclar zndn vvlkin nisbtn bir ne yz, v htta bir
ne min df artq partlayclq gcn malikdir, ancaq ki, onun hrkt glmsi, yni partlamas n is, zndn
vvlki kateqoriyann maddlrin nisbtn qat-qat artq impuls (detonasiya) lazmdr. Buna gr d, hr bir kateqoriyaya
aid olan maddlr, z vzifsindn lav, hm d z kateqoriyasndan sonrak maddlrin detonatoru yerind istifad
olunur.
Ms., I kateqoriya partlayclar ifrat hssasdrlar onlar adi zrbdn, srtnmdn, qlcmdan v s. partlayrlar,
ancaq ki, ox kiik gc malikdirlr. Yni onlarn partlay el byk dadclq trtmir. Buna gr d, onlardan, sasn
uaq oyuncaq-tfnglrind, bayram pistonlarnda, feyerverklrd, pirotexniki effekt (tst, iq, ss v s.) yaradan
finglrd v s., istifad olunur. Hminin, bunlardan, yuxardak tsnifatdak II kateqoriyada duran partlayclar hrkt
gtirmk, yni partlatmaq n, onlarn detonatorlar, kapsullar, pistonlar v s. yerind istifad olunur.
II kateqoriya partlayclar masir dnyada mvcud olan nv v termonv silahlarndan savay, digr btn nv odlu
silahlarn sas zyini tkil edir. Aviasiya bombalarndan tutmu, alazanlara, stingerlr, l qumbaralarna, top v tank
mrmilrin v s.- qdr hams bu partlayclarla ilyir. Ancaq ki, onlar yuxardak kimi adi zrbdn, srtnmdn v s.
hrkt glib partlamrlar. Xeyr. Onlarn partlamas n bir qdr artq gc (detonasiya) lazmdr ki, bu mqsdl d,
onlarn detonatorlar yerind, mxtlif vasitlrdn, o cmldn elektrik qlcmndan savay, hm d bu birinci kateqoriya
maddlrin partlamasndan istifad olunur.
III kateqoriya partlayclara, sad dill desk, adi nv bombalar, bir qdr elmi terminlrl ifad etsk is
Mendeleyevin dvri sisteminin axrlarnda yerln elementlr aiddir (bu cdvlin axrlarna doru getdikc, elementlrin
atomunun dayanql ziflyir). Elmd bunlara transuran maddlr, yni hmin cdvld uran elementindn sonra yerln

93

maddlr deyilir. Hmin maddlri adi vziyytdn xarb, bhran vziyytin, yni partlayclq hddin gtirmk n
ox-ox byk detonasiya, yni ilkin impuls zruridir. Mhz hmin hddi ld etmk n bu bombalarn da irisind,
bizim yuxardak tsnifatda II kateqoriyaya aid etdiyimiz maddlri, yni adi bombalar partladrlar. Baqa szl, nv
bombalarnn detonatoru rolunda adi bombalar x edir. Nv bombasnn irisind byk gc malik bu bombalarn
partlamas, sad sxeml ifad etsk, hmin nv maddsinin bir-ne atomunu paralayb dadr, yni bu atomlarn
elektron, proton, neytron v s. mikrozrrciklrini bir-birindn aralayr. Bunlarsa z nvbsind kiik qlplri xatrladb,
digr atomlar bu cr partladb-dadr, onlarn da hr biri digrlrini, belc zncirvari reaksiya deyiln akt ba verir 9.
IV kateqoriya kimi tsnif etdiyimiz partlayclara, sad dill desk hidrogen bombas, elmi dill desk, nv
silahndan bir ne yz v htta bir ne min df gcl olan termonv silahlar aiddir. gr nv bombalarnn sasnda
Mendeleyev cdvlinin sonlarnda yerln maddlr dururdusa, termonv bombalarnn sasnda bu cdvlin vvlind
yerln maddlr (sasn, hidrogen, daha dorusu onun izotoplar deyterium, tritium, Li 6) durur. El buradan da aydn
grnr ki, bu 2 nv bombalarn partlaynn fiziki sxemi tam kild bir-birindn frqlnmlidir v mhz ona gr d, biz
onlar frqli kateqoriya partlayclar kimi tsnif edirik. V hqiqtd d, gr vvlincilrd partlay atomlarn z
qlplrin paralanmas formasnda gedirdis, burada ksin, ayr-ayr hidrogen atomlarna frqli qlplr kimi baxlr v
bu qlplr birlmy vadar edilrk yeni madd (sasn, Mendeleyev cdvlind hidrogendn sonra yerln heliumun
mxtlif izotoplar) yaradlr. Kvant fizikas dili il ifad olunsa, burada nv sintezi prosesi ba verir. Yaranm yeni
elementin nvsi, zn dayanql vziyyt gtirmk n atom daxilindki nukleidlrin yeni balansn formaladrr ki,
nticd atomdaxili energetik sviyylr dyiir v termonv partlay ba verir. Deyildiyi kimi, btn bunlar n frqli
hidrogen atomunu bir atom klind sintez olunmaa vadar etmk grkdir. Bu is adi msl deyil. Nv daxilindki
elektrostatik itlm qvvsini df edib, 2 frqli elementin protonunu nv cazibsinin tsir gstrdiyi msafy qdr birbirin yaxnladrmaq n olduqca byk tzyiq grkdir. Kvant fizikas bu problemi ox asan yolla hll edir: bunun n
hidrogen bombasnn irisind kiicik atom bombas partlatmaq grkdir. Atom bombas, bir trfdn olduqca byk
tzyiq, digr trfdn nv sintezinin ba vermsi n grk olan milyard drc istiliyi verir. Bellikl, termonv
bombalarn detonatoru rolunda da, yuxardak tsnifatda bizim ondan vvlki kateqoriyaya aid etdiyimiz nv bombalar
x edir.

IV.2.3.2.6.4. Kimyvi silahlar

Mxtlif toksin xarakterli maddlrdn v onlarn dayclarndan ibart vasitlr kompleksidir. Qaz v ya aerozol
klind yaylaraq tkc havan deyil, eyni zamanda, qidan, su mnblrini zhrlyir, hminin orqanizmin aq qalan
btn sthlri vasitsil xsart toxundurur. Hdf mxtlif raket, fuqas, mrmi, mina, qumbara, xsusi spm qurular
aviasiya v artilleriya dy sursatlar v s. vasitsil v ya su mnblrini, qida anbarlarn yoluxdurmaqla atdrlr.
Balca nvlri aadaklardr:

IV.2.3.2.6.4.1) mumi tsirli zhrlyici maddlr: Btn nv sintetik v tbii zhrlr bu kateqoriyaya aid oluna
bilr. Lakin hrbi sferada bunlardan yalnz xsusi tsirli olan aadaklar kimyvi silah kimi tdqiq olunur v ayrayr mrhllrd ttbiq olunub: sianid turusu, xlorsian, arsin, fosfin v s.

IV.2.3.2.6.4.2) Boucu maddlr: Bu kateqoriyaya, llxsus fosgen, difosgen v xlorpikrin aiddir. Bunlar havan
zhrlyrk tnffs vasitsil orqanizm keir v mxsusi olaraq tnffs orqanlarn, o cmldn, aciyr
toxumalarn zdlyir, dadr ki, bu da tezlikl boulma trdib lml nticlnir. Tsir drclri frqlidir, o
cmldn, xlorpikrinin effekti minimumdur. Qeyd olunmaldr ki, yuxarda izah olunan mumi tsirli zhrlyici
maddlr d, sair effektlrindn savay, orqanizm sasn tnffs orqanlar vasitsil daxil olub, analoji dantlar
trdirlr;

IV.2.3.2.6.4.3) Siniriflicedici preparatlar: Tabun, zarin, zoman v V-qazlar;

IV.2.3.2.6.4.4) Dri irinldirici zhrlr: sasn iprit, azotlu iprit, lizit v b.-dan ibart olan bu kateqoriyaya zhrlr
myyn ferment sistemlrini mhv edrk, hceyrdaxili biokimyvi maddlr mbadilsini ksir v hceyrlrin
lmsin gtirib xarr. Yuxardak maddlrdn frqli olaraq, gizli tsiretm qabiliyytin malikdirlr. Bel ki, tsirin
ilk lamtlri zn yalnz 2-12 saatdan sonra bruz verir. Kumulyasiya tsiri v antidotlar yoxdur. Dy raitind
buxar-aerozol v damc-maye klind ttbiq edilir. Zhrlyici v digr fiziki-kimyvi xsusiyytlrin gr btn nv
dy sursatlarnda aktivlikl istifad oluna bilir. Yksk dozas mrkzi sinir sistemini mhv edrk lm trdir;

IV.2.3.2.6.4.5) Qcqlandrc-zhrlyici maddlr: Mvqqti olaraq sradan xaran zhrlyici maddlrdir. Geni
daird bunlar sasn gzyaardc v burun udla qcqlandran qazlar kimi tannr. slind is, bunlar adamsit,
xlorasatefenon v s. maddlridir.
Bunlar Kimyvi silah kateqoriyasndan olan n sas maddlrdir v dy zaman mxtlif akalar, spm
qurular, aviasiya v artilleriya dy sursatlar v s. vasitsil ttbiq edilirlr. Byk hava sahsin v raziy yayla
bilmsi, kimyvi mhafiz qurular olmayan snacaq v tikililr, tank v dy manlarna daxil ola bilmsin, yalnz
canllara tsir gstrib maddi nemtlri mhv etmmsin, elc d, maya dyrinin ifrat aa olmasna gr bir sra
mtxssislr kimyvi silahlar nv silahndan daha effektli silah nv kimi qbul edirlr. Yegan alternativi bioloji
silahdr.

IV.2.3.2.6.5. Bioloji (bakterioloji)

bakterioloji) silahlar
Bioloji silahlarda, sasn taunun, vbann, Sibir yarasnn, tulyaremiyann, brselyozun, melioidozann sar v baqa
isitm nvlrinin, tbii iyin, psitmakozann (ornitlozann), spm v qarn yatalann, qripin, malyariyann
dizentiriyann v b. trdicilri olan mvafiq mikroorqanizmlrdn, viruslardan, bakteriyalardan, gblklrdn v s.
istifad olunur. Bioloji silahlar da, eynil kimyvi silahlar kimi hdf mxtlif raket, artilleriya, fuqas, mrmi, mina,
qumbara, xsusi spm qurular vasitsil v ya su mnblrini, qida anbarlarn, rqib milli valyutasn v s.
yoluxdurmaqla, istehlak bazarna bu maddlrl yoluxdurulmu rzaq ixrac etmkl, ayr-ayr tkilatlarna bu maddlrl
yoluxdurulmu mktub gndrmkl v s. yollar il atdrlr ki, sonrak mrhld artq o, kimyvi silahdan frqli olaraq
eskalasiya, zncirvari reaksiya douraraq epidemiya klind yaylr.

94

IV.2.3.2.6.6. Tektonik silahlar

Konkret episentrlrd seysmik aktivliyi sni induksiya etdirmk mqsdin xidmt edn texniki vasitlr kompleksidir.
Mexanizmi eyni bir hdf ayr-ayr razilrdn myyn bucaq altnda sinxron amplitudal avtooklar fokuslamaq
prinsipin saslanr. Onlarn ksim nqtlrind (yni zlzl formaladrlmas nzrd tutulan yerd) interferensiya
effektlrinin minimuma endirilmsi il ld olunan maksimal rezonans gec-tez bu nqtd hanssa formal yer srmsi,
da v ya qar uqunu, qaya snamalar v s. trdib, tbii zlzlnin yaratd facilri yarada bilir. llxsus, amortizasiya
effektinin minimum olduu da-qaya sxurlu dalq razilrd xsusi effektlidir. Fokuslanan avtooklar (slind,
avteroklar) is konkret istiqamt yer alt il gndriln adi zrb dalalar ola bilr 10.
_________________________________
Yeri glmikn, Zlzl mslsinin Azrbaycan n son gnlr xsusi aktuallq ksb edib, bdi olaraq da aktual
olaraq qalacan nzr alb, tbii zlzllr bard d bir ne sz: Bir trfdn Yerin Gn, digr trfdns Yerin z
orbiti trafnda qeyri-inersial hrktinin litosferaya (Yerin quru sahsin) gstrdiyi: (a) Mrkzdnqama qvvsinin v
(b) Korilies qvvsinin zruri nticsi olan zlzllr, milyon illr rzind Avrasiyan Arktikadan, Cnubi Amerikan
Afrikadan, imali Amerikan Avropadan, Avstraliyan v Okeaniyan is Avrasiya v Afrikadan ayrd kimi, bugnk
gnd d bu proses sngimyib v materiklrin srhdlrind indi d davam etmkddir. Azrbaycan bu dinamikada
Avrasiyadan qopan nvbti nhng qlplrdn birinin srhdinin tn ortasnda yerlir, hansnn ki, trayektoriyas son bir
ild Trkiyd, Grcstanda, Azrbaycanda v Trkmnistanda ba vern nhng zlzllrin episentrlrindn keir
(Zlzllrin sbbi il bal bu versiya biz mxsusdur. Masir elmd zlzllrin mnyi sasn: (1) Ayn z
perigeyasnda Yer gstrdiyi tsiri il; (2) Yerin elektrik v maqnit sahlrinin qarlql tsiri il; (3) rinmi lavadan
ibart Yer nvsinin (mantiyann) ellipsvari dvriyysi il; (4) Litosferann vvldn btv olmayb, astenosferada
(mantiyann st sthind) 1-10 sm./il srtl zn ayr-ayr plitlrdn (platformalardan), bloklardan ibart olmas il;
(5) Qtblrin z yerlrini dyimy balamas fakt il; (6) Qtblrdn ayrlb ekvatora doru yaylan v konkret en
dairlrind, yni bu gn seysmik chtdn aktiv hesab olunan razilrd ksin (amplitudalar bu yerlrd st-st dn)
hipotetik dalalarla v s. izah edilir).
Azrbaycanllar n hmiyyt ksb etdiyini nzr alaraq seysmik aktivliyin simptomlarndan (yni zlzldn bir
mddt vvl xbr tutmaa imkan vern lamtlrdn) bzilrini sadalayrq:

Zlzldn bir ne il vvl yeralt (o cmldn, quyu) sularnn trkibind tsirsiz qazlarn, llxsus radonun miqdar
artmaa balayr v zlzly bir ne ay qalm konsentrasiya maksimum hdd ataraq, stabillir;

Zlzly bir ay qalm Yer altnda uzununa seysmik dalalarn srti ziflyir v onun enin seysmik dalalara nisbti
Vp/Vs < 1,7 hddind olur;

Bir ne gn qalm yeralt quyu sularnn sviyysi enir v zlzly bir gn qalm, dilatansiya effektinin nticsi
olaraq, z vvlki sviyysin qaydr;

Bir gn v ondan da az vaxt qalm atmosferin elektrik v maqnit sahlrinin grginliklri anomal sviyyd gclnir;
da sxurlarnn mqavimti ziflyir;

Heyvanlarda dliliy bnzr anormal psixi oyanmalar ba verir, heyvanlar hams z yuvalarn trk edib, bu yerlrdn
uzaqlamaa can atrlar, yuvalarna girmkdn imtina edirlr, o cmldn:
Ev heyvanlar dli kimi ora-bura vurnuxur, sbbsiz olaraq hycan ssini alm yayr, qzblrini bir-birinin
stn tkb bir-biri il vuruur, yuvasna girmkdn imtina edir, sanki, yaxnlqda canavar varm kimi, narahatlq
v hycan irisind shr qdr yatmrlar;
Ev qular hycan v narahatlq irisind qqrr, z hinlrin qaytmaqdan imtina edir, uub hytd n
hndr n varsa onun stn qonurlar (ms., hndr prin, divarn, damn v b. stn qalxrlar).
Yer altnda yaayan btn heyvanlar, o cmldn, ilanlar, qarqalar, sianlar, porsuqlar v b. htta qn axtal
vaxt da olsa, yerin stn xr v traf insanla dolu olsa da, onlara fikir vermdn aralarndan kerk bu
yerlrdn uzaqlarlar;
Qular maksimum yksklikdn uur v ya mumiyytc, buralar trk edirlr;
Balqlar baqa yer miqrasiya edir, akvarium balqlar fasilsiz, narahatlqla akvariumun iind vurnuxur, az qala
akvariumdan xmaq istyir, dniz v okeanlarn n drin qatlarnda yaayan balqlar sth xr, bzn balqlar
oriyentasiyalarn itirrk, byk dst il zlrini sahil atb lrlr (Yni dnizd tora caib heyvan dbs,
demli, yaxn vaxtlarda buralarda zlzl gzlnilir);
Heyvanlar aclq elan edirlr (yni hanssa gn tly ns bir heyvan v ya qu dbs, demli, hmin gn
zlzl ehtimal yoxdur); v s11.
Deyiln btn simptomlar bilavasit zlzl episentrinin 10-50 km.-liyind mahid oluna biln effektlrdir v
msafy proporsional olaraq bu indikatorlarn xta faizi artr.

IV.2.3.2.6.7. Genetik silahlar

Genetikann nailiyytlrinin hrb sferasna ttbiqindn ibart vasitlr toplumudur. Son dvrlr qdr bu sahd n
perspektivli xtt kimi genetik seleksiya prinsipi aktual idi. nsann genetik kodunun (genomun) deifrsi, insan
embrionlarnn klonladrlmasnn, canllarn transgen dublikatnn yaradla bilmsinin mmknly v s. kimi kflrl bu
sahdki btn digr axtarlar da, arxa plana kedi v drhal da kfin hrb sferasnda ttbiq yerlri aradrlmaa baland.
mumi olaraq, bu kfin hal-hazrda hrbi sahlrd ttbiqinin, sasn aadak istiqamtlri xsusi diqqt mrkzinddir:
1) Rqib hali v sgrlrinin beynin yad lozunqlar, baxlar, ideologiyalar onlarn genetik kodunun transformasiyas
vasitsil yeritmk;
2) Fiziki gc, dzmllk, regenerasiya v eviklik parametrlrin gr adi insan qat-qat stlyn sni insanlar
(biorobotlar, androidlr, kiberlr, transgen mutantlar v s.) v ya digr tip canllar yaradb ordular onlardan tkil
etmk, yaxud hanssa formadasa hrbi mqsdlr n onlardan istifad etmk;
3) Thlkli profillr (ms., yannsndrm, minaaxtarma, kamikadzelik v s.) zr istifad etmk n infantil
(drraksiz) mutantlar (zombilr, manqurtlar...) yetidirmk;
4) Beyninin adi insanlar n passiv olan qatlar oyandrlm bu cr mutantlar yaratmaqla, bir sra sub- v ekstra- sensor
effektlr ld etmk, o cmldn: telepatiya, telekinez, teleportasiya v s. kimi qabiliyytlr. Bunlardansa, mvafiq
mliyyatlarn (ms., kfiyyatn v ya txribatn) effektini artrmaq mqsdil istifad etmk v analoji funksiyaya
95

5)
6)
7)
8)
9)

xidmt edn bir sra bahal cihazlara (ms., radarlara, gizli qulaqasma qurularna...) v ya mliyyatlara qnat
etmk;
Xsusi profillr zr istifad etmk n intellektlrinin frqli sferas hiperinkiaf etdirilmi mutantlar yetidirmk;
4 v 5-ci bndlrd izah ediln tipli hiperhissiyyatl v (ya) hiperintellektli mutantlar frqli formada
komplektldirrk, frqli proqram rejimind dn biln biokompterlr bksi yaratmaq ki, kompterlrin bel
hll ed bilmdiyi bir sra problemlri onlarn qrup tfkkr vasitsil hll ed bilmk;
Liderlri thlkli mqamda onlarn dublikatlar arasnda it-bata salmaq;
Rqib liderlrinin dublikat vasitsil rqib cbhsin yalan mrlr, gstrilr vermk;
Rqib cbhsind onlarn liderinin v ya adi adamlarn dublikatlarn yaymaqla, onlarn hamsn a-ba salmaa,
hamnn bir-birindn bhlnmsin, son olaraq rqib cbhsinin dezoriyentasiya olunaraq, iflic vziyytin
dmsin nail olmaq; v s.

IV.2.3.2.6.8. Zoo silahlar

Bugnk hrbiyyd istifad ediln qeyri-nnvi dy vasitlrindn daha bir qrupunu tlim grm dy
heyvanlar tkil edir. Bu kateqoriyadan itlrin faliyyti nisbtn mhurdur. Lakin bu, yalnz primitiv nmundir. Bel ki,
masir hrbiyyd heyvanlardan olduqca geni spektrli funksiyalarda istifad olunur, o cmldn:

tlrdn (Qarabada istifad oluna bilr):

Minalar tapmaq v zrrsizldirmk n;
Dmn kfiyyatn tapmaq v zrrsizldirmk n;
Srhdi kerk lazmi yerlr mina, elektron mahid qurusu, kfiyyat alti, dmnin diqqtini yayndran
mxtlif predmetlr (ms., arxadan hcum tsvvr yaratmaq n atma ssi yazlm maqnitofon) v s. nql etmk
n;
... v s. funksiyalarnda.

Delfinlrdn (Xzr hvzsind istifad oluna bilr):

Sualt minalar tapmaq v zrrsizldirmk n;
Sualt qayqlar akar etmk v onlara maqnitli minalar yapdrmaq n;
zrin brkidilmi xsusi telequru vasitsil msafdn sualt mkana nzart etmk v ya sualt kfiyyat aparmaq
n;
... v s. funksiyalarnda.

IV.2.3.2.6.9. Humanist adlandrlan masir bzi silah nvlri

Masir dvrd ayr-ayr dvltlrin hrbi arsenal humanist silahlar adlandrlan vasitlrl znginlmk zrdir ki,
bu kateqoriyadan olan kimyvi vasitlr qismn aiddir:
Dmir texnika v krplri ridn fvqlhlledici turular;
Yollara spilrk asfalt v avtomobillrin inlrini ridn fvqlridici tozlar;
Tyyarlrin uu zolana spilrk onu sradan xaran fvqlyapqan; dmir yollarna spilrk onu sradan
xaran fvqlsrkn polimerlr;
Benzin nlrin spilrk yanaca jeley evirn fvqlkatalizatorlar;
nsan v texnikan yerind dondurub saxlamaq mqsdin xidmt edn tezdonan kpklr... V s...

IV.2.4. CADU, TILSIM, EKSTRASSENSORIKA

IV.2.4.1. CADUGRLYN TARX.................................................97
IV.2.4.2. CADUGRLYN NVLR V MEXANZM................99
IV.2.4.2.1. Tilsim..............................................................................99
IV.2.4.2.2. Hipnoz:.........................................................................100
IV.2.4.2.3. Kontaktsz malic:.......................................................100
IV.2.4.2.4. Telekinez:......................................................................100
IV.2.4.2.5. Levitasiya:.....................................................................100
IV.2.4.2.7. Teleportasiya:................................................................100
IV.2.4.2.6. Sensitivistlik:................................................................100
Error: Reference source not found. Error: Reference source not foundError: Reference source not found
IV.2.4.2.7. Teleportasiya:................................................................100
IV.2.4.2.8. Maddilm-rim:.......................................................100
96

IV.2.4.2.9. Spiritizm:.......................................................................100
IV.2.4.2.10. Zombildirm:............................................................101
IV.2.4.2.11. Fallq (bsirt, mantika, glckgrm)....................101
IV.2.4.2.11.1. FALILIIN NVLR BARD...........................102
IV.2.4.2.11.1.1. Presmologiya (Vhyl glckgrm)....................103
IV.2.4.2.11.1.2. Astrologiya.............................................................103
IV.2.4.2.11.1.3. Spekulyasiya..........................................................105
. Nostradamus bard.......................................................................106
IV.2.4.3. SRL BLKLRN MNY.........................................107
IV.2.4.3.1. tmi sivilizasiyalar bard.............................................107
IV.2.4.3.2. Yerdnknar sivilizasiyalar bard.................................109
***
Cadu, tilsim v b. da tsirin nvlri olduu n burada onlarn mexanizmi, mahiyyti v s. bard d
danma mqsduyun hesab edirik.
El ilk stirlrdn qeyd etmyi vacib bilirik ki, bu hissd yazlanlar sasnda bizim cadu v ona yaxn
biliklrin hqiqiliyini qbul v ya rdd etdiyimizi znn etmmli. Biz burada bu msllrl bal bir sra faktlar
sadalayrq. Onlar sasnda ntic xarmaq hr ksin z iidir. Biz sadc, kitabn mzmununa uyun olduu
n bu mvzudan bhs etmyi, z d mhz bu stild bhs etmyi mqsduyun hesab edirik. Hqiqtd
btn bunlar bard bizim zmzn bir baqa qnatlrimiz var v burada onlar aqlamaa zrurt grmrk.
Bellikl, okkult elmlr bard bir sra mumi mlahizlr.
Dnyann hddn artq ox gulri var ki, orada fizikann, kimyann n olduunu bilmyn insanlar var.
Lakin dnyann el bir gusi v el bir insan yoxdur ki, orada cadugrliyin n olduunu bilmyn olmasn v
orada hanssa mnadasa cadu elmi il mul olanlar olmasn. Afrikann cnubunda onlara kuaren deyro,
qrbind nqombo, mrkzind menduk, Yava adalarnda dikun, Qrenlandiyada anqanok,
Peruda bruco, Rusiyada arodey, koldun, Uzaq rqd yoq, fakir, Yaxn rqd, o cmldn,
Azrbaycanda cadugr deyirlr. Htta rsmi elm d buna ox ciddi diqqt verir v bugnk gnd
cadugrliyin hddn artq ox fenomenlri elm trfindn ciddi fakt kimi qbul olunub, izah edilib. Onlarn
hddn artq oxu elm yeni bax kimi daxil olub v elmin bir addm da irlilmsin kmk edib. Msln, bu
gn artq tam ciddi fakt kimi tannan v dqiq elmi izah olan hipnoz, kontaktsz malic, telekinez,
zombildirm v, mumiyytc, bugnk ekstrassensorikann hddn artq ox mqamlar bellrindndir ki,
onlar ilk df cadugrlikd meydana xm, sirlri yalnz cadu il mul olanlara mlum olmu v yalnz ox
sonralar elm bu sirlr yiyln bilmidir. Htta bugnk rsmi elmd bu kateqoriyadan olan fenomenlri
yrnn xsusi rsmi elm blmsi d yaranb parapsixologiya. Amma hr halda, bu elmin d sviyysi hllik
cadugrlik fenomeninin tam kklrin gedib xmaqdan ox uzaqdr. Biz aada bu kateqoriyadan da biz
mlum olan bir sra sirlri mumi formada izah edirik.
lk vvl problemin tarixi il laqdar bzi qeydlr:
IV.2.4.1. CADUGRLYN TARX
Cadugrliyin kklri ta ibtidai icma quruluuna gedib xr. Bel ki, bu dvrd insanlarn mntiqi tfkkr
hl yax inkiaf etmdiyindn onun hissi tfkkr, sensitivist qabiliyytlri tam gc il z funksiyasn
saxlayrd. sve (Draqenlox), Avstriya (Vilendorf), Moraviya (Vestonis), taliya (Savinyan), Fransa (Lespu),
Rusiya (Sibir) v s. razilrind aparlan arxeoloji aradrmalar da, o dvrlrd cadu biliklrinin mvcud olmas
faktn tsdiqlyib. Bel ki, buralarda insanlarn myyn mistik rituallar, ayinlr icra etdiyin dair 60-70 min il
bundan vvlki dvrlr aid tsvirlr taplb.
Y.e.. XX-X srlr Yer znd okkult biliklrin (cadugrliyin) z apogeya hddin atd dvrdr. Bel ki,
bu mrhl Yer tarixind n ox flakt, dant mrhlsi kimi mlumdur. Eyni zamanda, bu dvrdn indiki
zmany bir sra elmi biliklr glib atbd ki, onlarn bir oxu indiki biliklri stlyir (bu bard aada
danlacaq). Gman edilir ki, bu dantlar insanlar okkult qabiliyytlri il, biri-biri il mbariz zaman
trdiblr. Yeni eradan vvl XII-X srlrdki qlobal dantlar bu sivilizasiyan z biliklri il birlikd Yer
zndn silib (hmin dvrd real olaraq ba vermi bu dantlar, elc d, mhur Atlantida sivilizasiyasnn
dalmasn, bir oxlar mhz cadugrlrin mharibsinin qurban hesab edirlr).
Cadugrliyin oyannn yeni mrhlsi artq z balancn da dvrndn (y.e.. V-III sr) gtrr. Bel ki,
mhz bu mrhldn etibarn okkult elmlr bir epidemiya kimi uzaq Hindistandan Avropaya kimi bir razini
bana gtrr. Yaxn rqd magiyann, zrdtlyn, Avropada orfeizmin, elevsizmin, esseizmin,
Hindistanda yoqa tliminin v b. meydana xmas mhz bu dvrl laqdardr. Bunlarn bzilri bard
mxtsr informasiya veririk:
Magiya z mnyini indiki ran Azrbaycannn razisind yaam Maq adl bir tayfadan gtrr. Onun
97

bard mlumat vern yegan mnb Herodotun tarix sridir ki, burada onlarn y.e.. VII srd yaadqlar v
qrib din malik olduqlar gstrilir. Fars imperiyasnn banisi Kirin (e.. 529-cu ild Azrbaycana qar
mharibd ldrlb) dvrnd magiya rann rsmi dini elan edilir. Burada hminin Maqlarn misirlilrl
birlikd yksk astronomik, riyazi, mistik biliklr malik olduqlar gstrilir. Lakin onlar sas biliklri gizli
saxlayb, nsildn-nsl trdyndn bu bardki biliklri d zlri il birlikd qbr apardlar. llxsus da, bu
dinl qan qohumu olan zrdtly, atprstliy qar sonradan btn dinlr trfindn slib yr elan
edildikdn sonra.
Yoqa: Hmin mrhl Hindistanda yoqa mistik tliminin meydana glmsi dvr kimi mlumdur.
Yoqa sz z mnyini sanskrit dilindki yuq szndn gtrr ki, o da trcmd birlm,
qovuma, tvhid mnasn verir. Yoqa alt sas ortodoksal hind flsfi sistemindn birini tkil edir. Bu
tlim ilk df sistemli kild qdim hind mdriki Patacalinin (e.. I sr) Yoqa sutra srind tsvir edilir.
mumi halda, yoqa sistemi xatxa-yoqa, raca-yoqa, karma-yoqa, jnani-yoqa, bxakti-yoqa v s. kimi
mrhllr blnr ki, bu mrhllrin hamsndan uurla kenlr masir yoqlar kimi havada uma,
zglrin fikirlrini oxuma v s. bacarrlar (bu bard bir qdr sonra danlacaq). Yoqa tlimi bugnk elm
tsir etmi n gcl mistik cryandr v bugnk alimlr mistikan, fvqltbii qabiliyytlri analiz etmk n
n ox hind yoqlar zrind tcrb, mahid aparrlar. Demk olar ki, fvqltbii qvvlrin sirrini bugnk
gn qdr yaadan yegan mistik triqtdir.
Orfeizm, elevsizm, esseizm: Eyni zamanda, hmin rfd mistika bir epidemiya kimi qdim Yunanstan da
bana gtrr. Hmin mrhl Yunanstanda esseizm (yhudi mnlidir), orfeizm, elevsizm, v s. kimi mistik
cryanlarn yarand dvrdr. Bunlardan orfeizm xsusi yer malikdir. Bel ki, sonradan onun tsiri altnda
pifaqoruluq, masonuluq, qnostisizm v s. kimi mistik cryanlar meydana xd.
Pifaqoruluun banisi qdim yunan filosofu, riyaziyyats Pifaqor (e.. VI-V sr) hesab edilir. Pifaqorun z
gncliyind Yaxn rq, Hindistana v s. sfr etdiyi, ranla mharibd sir db, buralarn xalqlarndan
yksk biliklr alb z vtnin qaytd mlumdur. Eyni zamanda, Pifaqorun mistikan da rqdn xz etdiyi
mbahissiz qbul ediln faktlardandr. Onun ardcllarndan n mhuru Tianal Apolloniyadr ki, onun
glcksylmlri, lm zadgan qz hyata qaytarmas v s. bard tarixd bir sra sndlr qalb.
Masonuluq z mnyini qdim Misir peymbrlri liya v Enohun (bu sonuncu Avropada Byk Kopt
kimi tannr) tlimlrindn gtrr ki, XIX srd ngiltrd bu cryan htta hakimiyyti l keirmk
sviyysin qdr gclnmidi. Bu cryann mhur cadugr Kaliostro kimi nmayndlri olub.
Yeni Erann vvllrind meydana xm digr gcl mistik cryan qnostiklikdir. Onun meydana
xmas aadak tarix il laqdardr:
Yeni erann balancnda meydana xan xaprstlik dini ilk gnndn magiyaya, okkult elmlr qar
barmaz mvqe tutur. mperator Feodosinin mri il sgndriyy keiinin mhur sgndriyy
kitabxanasn yandrmas (391-ci il) da, mhz bu sbbdn ba verdi. Bel ki, bu din leyh olanlar cadu
kimi gcl silahdan (elc d, digr biliklrdn) mhrum etmk n onlar bu biliklrin mnbyindn ayrmaq
yegan yol idi. Tarixdn mlum olduuna gr, hr hamam 6 ay bu kitabxanann kitablar il qzdrlb.
Bu mrhldn etibarn okkultizm, hqiqtn d, bir elm kimi tnzzl uramaa balad v sgndriyy
kitabxanas il birlikd briyytin min-min il rzind damla-damla toplad biliklr d pua getdi.
O vaxtdan balayaraq xaprstliyin leyhdarlar vahid cbhd birlmy, itirilmi tarixlrini, elmlrini,
qvvlrini brpa etmy baladlar. Buraya bir trfdn yhudilr, digr trfdn mxtlif mistik triqt
nmayndlri daxil idilr. Bu sonuncularn irisind qnostiklr deyiln mistik triqt xsusil mhur idi
(sasn maq Simon qoyub). Mhz qnostiklr itirilmi okkult biliklri brpa etmyi qarlarna mqsd qoydular
v bugnk dnyann n mistik kitab v ya tlimi olan mhur Kabbala bu intriqalarn nticsi kimi meydana
xd.
Kabbala mistik tlimi iki hissdn: Qurulu Kitabndan (Sfr tzirahdan) v Mvcudluq
Kitabndan (Zhrdn) ibartdir.
Bu ikinci kitab birincinin rhi kimi XIII srd (1275) Aramaikal (spaniya) kabbalist Mozes de Lion
trfindn yazlb. Birincinin yazlma tarixi is ondan min il vvl yeni erann balancna gedib xr. Kitab
badan-baa izah indiy qdr d taplmayan simvolik dild yazlb. Sonradan onun rhi n onlarla kitab
yazlsa da, Kabbalann hqiqi mzmunu bugncn almayb. Hyat v kainat bard qdim mdriklrin
biliklrinin simvolik ifadsi, sistemldirilmsi hesab edilir. Deyilnlr gr, onun mlliflri kitabn yazlmas
n bu slubu mhz ona gr sedilr ki, onun mzmunu onlarn dmnlri (o cmldn, xaprstlr) n
hmi qaranlq qalsn. Kabbala sistemi orta sr, elc d, bugnk dvr alimlrin, filosoflarna, rsmi
flsfsin tsir gstrmi n gcl mistik tlimlrdndir.
Sufizm: slam lklrinin n gcl mistik tlimi sufizm hesab edilir. Sufizm z mnyini ran maqlarnn,
trk amanlarnn v Hindistan yoqlarnn tlimlrindn gtrr.
98

Yuxarda qdim Misir kahinlrinin, Sibir amanlarnn v b. cadu tlimindn danlmad. slind bu
tlimlrin tarixi yuxarda sadalanan tarixdn daha qaranlq, daha qdimdir. Biz yalnz mumi tsvvr yaratmaq
mqsdil bu bard mxtsr n is danma vacib bildik.
Yeni erann balanmas il ox qsa bir vaxt rzind okkultizm sivilizasiyas din sivilizasiyas il, daha sonra
is rasional elm sivilizasiyas il vz olundu. Bu biliklrin getdikc unudulmasnda, llxsus, dnyann aparc
hr dini trfindn okkult biliklr zrind senzor qadaas qoyulmas lahidd rol oynad. Tk-tk adamlar
onlarn bir qismini gizli saxlayb nsildn-nsl trmkl yaatsalar da, onlar da, hanssa mrhld
inkvizisiyann lin keib, sahibiqarq mhv edildi.
Bununla bel, hr dinin tsir dairsindn knarda olduuna gr, yaxud bir baqa sbb gr, bir sra
qdim cadu nvlri indiy qdr d, yaayb gldi, baxmayaraq ki, bunlarn itmi nvlrl mqayisd ox bsit
olduu hmi etiraf edilib. Bunlardan nisbtn mhur olanlar bard bu fsild yeri gldikc mumi shbt
alr.
Haiy kimi bir eyi qeyd edk ki, okkult elmlrin, cadugrliyin inkiaf hmi tqribn Yaxn rql
laqdar olub. O cmldn, tsadfi deyil ki, hr dinin yhudilik, xaprstlik v islamn peymbri, elc
d, yzlrl digr aznfuzlu peymbr Sleyman, Davud, Yaqub, Yusif v b. mhz bu razilrd dnyaya
glmidilr.
IV.2.4.2. CADUGRLYN NVLR V MEXANZM
ndi is problemin z bard.
Cadugrlik sz zlynd mcrrd bir anlaydr. Bu ad altnda onlarla, v blk d yzlrl birbirindn frqlnn fenomenal hal v qabiliyytlr nzrd tutulur. Bunlarn bir qismi tqribn aadaklardr:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)

Tilsim;
Hipnoz;
Sensitivistlik;
Telepatiya;
Kontaktsz malic;
Fallq (mantika, glckgrm);
Levitasiya;
Telekinez;
Teleportasiya;
Maddilm-rim;
Spiritizm;

V s.
Aada bunlarn hr biri bard mxtsr shbt alr:
IV.2.4.2.1. Tilsim
Hind kahinlrinin mxtlif cadularla mhur Sultan Mahmud Qznvini tilsim saldqlar tarixdn
mlumdur. Tilsimin nticsind dar olduu namlum xstlikdn uzun mddt malic tapa bilmyn Sultan
Mahmud, nhayt, mdriklrin mslhtin sasn, yalandan hr trf car kdirir ki, guya, Sultan artq saalb.
Bundan sonra a-ba dn kahinlr z btlrin bh etmy balayrlar v qurduqlar tilsimin qvvsin olan
inamlar itir. Bununla da tilsim qrlr ki, ondan sonra saalb ayaa duran Sultan Mahmud manesiz Hindistan
zbt edir.
Yaxud Makedoniyal sgndrin d tilsim qurban olduu tarixdn mlumdur. Bel ki, Hindistan zbt edn
sgndr burann kahinlri trfindn yax qarlanr v onlar sgndrin ahln da qbul etmy hazr
olduqlarn bildirirlr. Lakin... bir rtl: sgndr ahlq taxtna xarkn min ildn bri mqdds mbdd
saxlanlan qdim bir tac bana qoymaldr. nama gr bu tac tilsimlidir v Hindistan taxt-tacna sahib olan hr
kim mqdds btlrin ryinc olmasa o, bu tilsimli tac bana qoyan kimi drhal lmlidir. znn ilahi
mnyin inanan, yaxud da ki, kahinlrin syldiklri bu moizlri cfng hesab edn sgndr rtl razlar
v aydn bir gnd, hr meydanlarnn birind tacqoyma mrasimi keirir. Hmin bu tac kahinin lindn alb
bana qoyur, v... lmyib sa qalr. Kahinin, v onun ardnca da, halinin dilindn qopan alq sdalar altnda
sgndr tac xarb mqdds mbd qaytarr, z is glrzl meydan trk edir. Bundan bir ne gn sonra
bandan balayan gcl arlar sgndri yataa salr v daha bir ne gn sonra artq 33 yal gnc sgndr
dnyasn dyiir.
Burada bir ne mqam var. Bu birinci halda shbt hanssa inamn gcndn gedirs, ikinci haldak cadu
elmi izaha malikdir. Bel ki, buradak tac tilsimli olmayb, hind alimlrinin, kahinlrinin z lklrini
yadellilrdn xilas etmk n dnb yaratdqlar silah idi. Bel ki, hmin tacn zrin Gn in beynin
konkret nqtlrin fokuslayan yaqut dnlri dzlbm ki, yaqutun da, Gn in bir min gclndirdiyi
lazer fizikasndan mlumdur (fizikada yaqut optik kondensator kimi istifad olunur v ilk lazer silahlar mhz
yaqut zrind qurulmudu. Hal-hazrda da lazerlrin bir ox nvlri hl d yaqut zrind qurulur). Nticd,
sgndrin beyin toxumalar zdlndi v beynin qan szd.
99

ndi is, cadugrliyin digr nvlri bard:

IV.2.4.2.2. Hipnoz:
Termin mhur olduundan izahna lav vaxt srf olunmur.
IV.2.4.2.3. Kontaktsz malic:
Bioenerji vasitsil malicdn shbt gedir. Mhur ekstrassenslrdn olan Cuna Davitavilinin (Yevgeniya
Yuvaevnann), A.Kapirovskinin, A.umakn v b. qabiliyyti ayr-ayr vaxtlarda AB laboratoriyalarnda da
yoxlanlb v tsdiqlnib, fenomenin reall rsmi kild qbul edilib;
IV.2.4.2.4. Telekinez:
He bir kontakt olmadan uzaqdan-uzaa predmetlr tsir gstrmk qabiliyytidir. Bugnk gnd bu
sahd Uri Geller, V.Avdeyev, N.S.Kulaqina v b.-nn ad xsusil mhurdur. ngiltrli U.Gellerin qabiliyyti
dnyann bir sra lklrinin laboratoriyalarnda aradrlb, mxtlif ar predmetlri baxnn gc il hrkt
etdirmsi beynlxalq telekanallarla nmayi etdirilib. SSR-d bnzr effektlr marksizm-leninizml ziddiyyt
tkil etdiyindn arlatanlq, frldaqlq kimi qbul edilrk, bu tipli effektlr, qabiliyytlr zrind alimlrin
tdqiqat aparmasna, mqal ap etdirmsin imkan verilmmi, ksin, bu cr qabiliyyti olan xslrin
leyhin mtmadi mqallr drc etdirilmidi.

Bu cr hcum obyektlrindn biri, o vaxt nisbtn az tannan Ninel Sergeyevna Kulaqina adl fenomenal qabiliyytli
bir qadn idi. Onun qabiliyytini bh altna alan, onu arlatanlqda ittiham edn bu cr mqallrdn ikisi (nsan v
qanun jurnal, N9/1986, N6/1987) il laqdar Kulaqina 1988-ci ild mhkmy mracit etmi v SSR kimi bu tip
msllr qar qat skeptik olan bir lknin mhkmsini udmudu. Bel ki, o, mhkmnin gndrii il tkil
olunmu 900 elmi personaldan ibart rsmi ekspertizada baxnn gc il altnda qoyulmu arx frlanmaa, 553
qr. arlnda qrafini hrkt etmy mcbur etmidi. Nticd, elmi dairlrin rsmi qnati sasnda mhkm
onun qabiliyytinin hl elm mlum olmayan effekt olduunu rsmi kild tsdiqlmidi;

Bu kateqoriyadan daha bir xs V.qnatenkodur. O, telekinez bnzr qabiliyyt olan astral karate fenomeni il
mhurdur. Bel ki, he bir kontakt olmadan uzaqdan-uzaa insanlara zrb endir bilir;

IV.2.4.2.5. Levitasiya:
Nisbtn az tannan termindir. sasn Hind yoqlar arasnda geni yaylb. Burada insann z irad gc
hesabna insann Yerin cazib qvvsin leyh gedib, havaya qalxa bilmsindn (ua bilmsindn) shbt gedir.
Bu sahd n mhur xs otlandiyal Daniel Duqlas Yum (Houm) hesab edilir. Onun havada umaq
seanslarnda bir ox mhur xslrl yana III Napoleon, ekspert siftind fizik Uilyam Kruksla birlikd xsn
itirak edib v burada he bir frldaq olmadn etiraf ediblr;
IV.2.4.2.6. Sensitivistlik:
Hiperhissiyyatllq demkdir. Bugnk gnd bu sahd A.Kuleovann ad xsusil mhurdur. O, bal
konverti bdninin istniln hisssin toxundurmaqla oxuya bilir;
IV.2.4.2.7. Teleportasiya:
nsann bir yerdn itib, digr yerd peyda olmasdr. Nzri izah baxmndan fenomen bel izah edilir ki,
mkanda myyn boluq, v ya tunellr mvcuddur, v ya insan hmin an 4-c l sistemin kerk
mkann bir baqa nqtsin ani transfer oluna bilir. Bu qabiliyytl laqdar tarixd mqdds Yevstratinin,
Pifaqorun ardcl Tianal Apolloninin v b. ad mhurdur. Aada izah olunacaq Filadelfiya eksperimenti d
bunun nvmxtlifliyidir;
IV.2.4.2.8. Maddilm-rim:
nsann v ya hanssa predmetin hamnn gz qarsnda qfildn qeyb kilmsidir. Tarixd bununla bal
nisbtn mtbr grnn bir sra faktlar var. 20-ci srd bu kateqoriyadan nisbtn mhur olan fakt mhur
Filadelfiya eksperimentidir. Burada, 1947-ci ild AB-n Filadelfiya tatnn hrbi bazalarndan birind
aparlan bu eksperiment zaman, gcl sah generatorlarnn tsiri il btv tcrb gmisinin z ekipaj il
birlikd havada riyib qeyb kilmsi, yalnz dalann tsiri ksildikdn sonra grnmsi, digr vaxt is
gminin qeyb olub, mumiyytc, buradan ox uzaqlqda yerln Norfolk limannda peyda olmas bard
shbt gedir. Bzilri mhur Bermud bucanda da gmi v tyyarlrin qeyb kilmsi il laqdar
gzn sz-shbtlri d, mhz orada bu tipli alarn mvcud olmas il laqlndirirlr. Lakin sonradan AB
hkumti hrbi maraqlardanm, hqiqi olaraqm, yoxsa bir baqa sbblrdnmi irli glrk, hmin vaxt hmin
yerd hmin eksperimentin keirilmsini etiraf etmdi v buna gr d, Filadelfiya eksperimenti mslsi bir
qdr az mtbr fakt kimi yadda qald;
IV.2.4.2.9. Spiritizm:
Mxtlif vasitlrl lm adamlarn ruhunu v ya cin v eytanlar armaq v onlarla kontakta girmk
ayinidir. Bu ayinin icralarna sasn mediumlar deyilir. Bu sahd d, n mhur fiqur, yen d yuxarda ad
kiln Daniel Duqlas Yumdur.
10

IV.2.4.2.10. Zombildirm:
Zombi sz dnyaya uzaq Haiti adalarndan yaylmaa balayb v bu dild o, txminn canl meyit
mnasn verir. Burann znd is zombildirm mliyyat il sasn, Daqomeya (indiki Benin) hrindn
xm zncilrin cdadlar vudu ayininin icralar mul olurdular. Hazrda dnyann mxtlif xalqlar
arasnda, o cmldn, Avstraliya aborigenlri, Asiya trklri v b. arasnda da, zombildirm mliyyatnn
mxtlif formalarnn tarixn mvcud olduu mlumdur (zombi sznn trk qarl: manqurt).
Qdim dvrlrd insanlarn zombilr evrilmsi il, sasn, cadugrlr mul olurdular. Bu, onlarn
qdrtin inam yaratmaqdan lav, hm d, cmiyytd onlarn yksk statusunu tmin edirdi, hali arasnda
myyn qorxu toxumu spirdi. Sonradan bundan dvlt mnafeyi n istifad olunmaa baland v bu
mrhld xsusi mxfi bizanqo cmiyyti kr qam plantasiyalarnda ilmk, orduda xidmt etmk v s.
n ktlvi kild zombilr istehsal etmy balad. Bugnk gnd d, mxtlif siyasi, hrbi, iqtisadi,
elmi v s. mqsdlrin hyata keirilmsind zombi mliyyatndan istifad olunmasna dair oxsayl faktlar
var.
Zombi ndir?
Zombi ursuz, qidsiz, iradsiz insandr. O, he bir mnafe v ya qid gdmdn, qabaqcadan ona
verilmi tapr yerin yetirmk n hr ey hazrdr. O, avtomat itatkarl il qulluq etmy, lazmi vaxtda
istniln adam, anasn, hyat yoldan, vladn, htta zn bel ldrmy qadirdir. Bel adamlar n
trddd, peimanlq, maraq v s. kimi hisslr yabandr.
Bs onlarn bu vziyyt dmsinin sbbi ndir?
nsanlar zombiy evirmyin bir sra metodu mvcuddur v bunlardan sasn ikisi praktikada geni ttbiq
edilir: kimyvi v psixodinamik metod.
Uzaq Haiti adalarnda kimyvi metodun sirri xsusi mxfilikl saxlanlrd v yalnz nsildn-nsl
trlrd. O, hm d, bir nv glir mnbyi idi ki, onun sirri indiki firma sirri kimi qorunurdu. Bu metodun
sirris ox saddir: zombiy evrilmsi planladrlan adamn (qulun, sirin v s.) yemyin qabaqcadan
drddili balqlarn (iynbalqlarn, dimdikburun balqlarn v b.) tindn hazrlanan xsusi zhr tetrodoksin
qatlr v o, drhal ldrlr (tetrodoksin n gcl zhr saylan kalium sianiddn 500 df [!] gcldr).
Lakin bu, hqiqi yox, klinik lmdr. Bel ki, hmin balqlarn sasn dri rtynd, qaraciyrind, cinsi
mhsullarnda (sd, ikra,...) v s.-d toplanan bu zhr sinir sistemini iflic edn zhrlr srasna daxildir v
drhal gcl stupor trdir (stupor latncadan trcmd quruma, qc olma, baylma demkdir). Bnzr hala
insan qfil xbrdn sonra, diksinmlr, qorxu zaman v s.-d d, dr. Bundan sonra glck zombi torpaa
basdrlr v myyn mddt orada saxlanlr. Torpaqdan qazlb xarldqda is gzn ab ilk grdy
xsin (xilaskarnn) bdi ursuz quluna evrilir.
Zombildirmnin psixodinamik metodlarnn saslar is bu yaxnlarda ilnib hazrlanb. Amerika
psixoloqlarnn apard bel bir tcrb mlumdur: myyn bir filmin lentin hr 25 kadrdan bir bel bir elan
yerldirilir: Koka-kola iin!". Filmin nmayii zaman bu sz saniynin iyirmi bed biri qdr vaxtdan
grnb yox olduundan (kinofilmlr bir saniyd 25 kadr srti il verilir) tamaalar tbii ki, onu oxuya
bilmirdilr v filmin axrna qdr d, bu lav tsirdn xbrsiz oldular. Lakin... filmin qurtarmas il hamnn
bir nfr kimi yaxnlqdak koka-kola kkn qab, koka-kola alb imsi bir oldu. Msl orasndadr ki,
insann bu cr ani tsirlri drk edib-etmmsindn asl olmayaraq, onlar hissiyyat trfindn qbul edilir v
hiss olunub drk edilmyn informasiyalarsa itmyib, birbaa thtlur sferasna keir, oradan frdin glck
btn faliyytin aktiv tsir gstrir. Hipnozun bel funksiyas is elmd oxdan mlum olan faktdr (25-ci
kadr effekti il laqdar trafl bax: burada sh. 66 v 66).
20.03.1967 tarixd Filippinin o vaxtk prezidenti Ferdinand Markosa qar sui-qsd chd edn bir amerikan
vtnda Luis Ancelo Kastilyo hbs edilir. He nyi boynuna almayan cinaytkarla laqdar mhkm
psixiatrlar hipnoz seans keirmyi qrara alrlar v olduqca drin hipnozdan sonra Kastilyo z hqiqi mnini
bruz verir. Mlum olur ki, onun beyni xsusi kfiyyat orqanlar trfindn proqramladrlb v o, bundan
vvl d, bir ne sui-qsdd itirak edib. Bu, missiyasn yerin yetirdikdn sonra is, o, hm d zn
ldrmli imi...
IV.2.4.2.11. Fallq (bsirt, mantika, glckgrm)
Nostradamusun saysind btn dnyada yax tannan termindir. Aada (bax, burada sh.: 106)
Nostradamusun zndn ayrca shbt aacamz n, hllik bu qabiliyyt malik olan digr xslr bard:
Glckgrm il laqdar tarixd nisbtn mtbr kimi tannan aadak faktlar mvcuddur:
Rus dbiyyat tarixind A.S.Pukinin aatl, abniz adam trfindn 37 yanda dueld ldrlcyinin
ona hl 17 yanda ikn Peterburq fals baronessa Kirhov trfindn deyildiyi mhurdur. Pukini 37 yanda
ldrn abniz Dantes d duel a atda glmidi; Rus ar II Aleksandrn 8-ci sui-qsd chdind
ldrlcyinin d, ona qabaqcadan fal trfindn deyildiyi mhurdur. 01.03.1881-ci il tarixd ona ediln 7-ci
sui-qsddn sonra ar hl skkizinciy ox var dey rahat oturarkn, onun znn d gzlmdiyi halda ona
10

8-ci sui-qsd edilir v ar lr. Sn dem, 7-ci v 8-ci sui-qsdlr eyni gnd olacaqm; Rus alimi
M.V.Lomonosovun bioqrafiyasnda hmi bel bir mczli fakt tsvir olunur: O, Peterburqda artq mhur
alim kimi faliyyt gstrdiyi vaxtlarda, bir gec yuxuda atasnn, doulduu kndin knarndak ayda balq
tutarkn hyatn dyidiyini grr. Yuxunun gcl tsiriyl shr atasn yoluxmaq n knd gedir v
hqiqtn, ne gndr atasnn itkin ddyn yrnir. Yuxuda grdy yer gedir v hqiqtn, atasnn
ayn qranda balq tutduu yerd
Postsosialist mkanda mhur olan Ukraynal astroloq Pavel Qlobann hrtlnmsinin maraql bir tarixsi
var: 1986-c ild o qfildn bir-ne qzetd zahirn bo grnn bel bir fantastik byanatla x edir: yaxn
bir-ne ayda ernobla atom bombas atlacaq. Tbii olaroq, byanat ksriyyt trfindn sensasiya yaratmaq
xatirin veriln ++. Qlobann dediyi tarixd ernoblda mlum partlay ba verir v yalnz bundan sonra Qloba
xsusi idarlrin diqqtin dr.
Fransa tarixindki onlarla hadisnin, o cmldn, Fransa inqilabnn (1792), Napoleonun hakimiyytdn
getmsinin (1814) v b.-nn dqiq tarixinin Autunlu Meystr Turell trfindn sylnildiyi tarixdn mlumdur.
ngiltrli bsirti (glckgrn) Xemfri Smit is htta bir df byk yannla laqdar mhkmy ahid
siftil arlmd nki o, bu yann hl bir ne il vvl dqiqliyi il tsvir etmidi.
Azrbaycanda haqq a kimi tannan bir sra el aqlarnn, llxsus Aq lsgrin bir ox hadislri
qabaqcadan duyub xbr vermlri is, Azrbaycan dbiyyat tarixind mhurdur. ox yaxn dvrd yaam
Azrbaycan Ekstrassenslr ttifaqnn kemi sdri Etibar lkinin (Mmmdovun) da ox istedadl kild
glckgrm qabiliyyti olmas mlumdur.
Dorudanm glck haradasa ucqar bir gud simvollar, ifrlr formasnda yazlb?
Glcyin hqiqtn d, Kainatn hanssa bir ucqar gusindki sirli kitablrd simvollar, rmzlr klind
yazlmas v hyatn mhz bu kodlar zr davam etmsi ideyasnn trfdarlar (fatalistlr) bu ideyann sbutu
kimi adtn aadak tipli arqumentlri d gstrirlr:
Napoleon v Hitlerin bioqrafiyasndak analogiya:

Napoleon 1760-c ild, Hitler is ondan 129 il sonra 1880-c ild anadan olub;
Napoleon hakimiyyt glib 1804-c ild. Hitler is 1933-c ild (frq 129 il);
Napoleon 22.06.1812 ild Rusiyaya hcum edib. Hitler is 22.06.1941 ild (frq 129 il);
Napoleon mharibni 1816-c ild uduzdu. Hitler is 1945-ci ild (frq 129 il);
Hakimiyyt glnd hr ikisinin 44, Rusiyaya hcum ednd 52, mharibni uduzanda 56 ya olmudu; v s...

Bir baqa analoji hal:

Linkoln v Kennedinin bioqrafiyasndak analogiyalar:
1860 ild Linkoln AB Prezidenti seilib; Kennedi is 1960 ild (frq 100 il);
Linkolnun katibinin familiyas Kennedi olub v o, Linkoln ldrln gn ona teatra getmmyi mslht grb.
Kennedinin katibinin familiyas is Linkoln olub v o da, Kennedi ldrln gnn shri onun Dallasa getmmsini
tkid etdiyi tarixdn mlumdur;
Hr iki prezident cm gn, z arvadlarn gz qarsnda ldrlb;
Linkoln ldrlndn sonra onun yerin Conson adl prezident seilib; Kennedinin d, lmndn sonra onun
vzifsin Conson adl prezident seilib;
Linkolndan sonra vzify gln prezident Conson 1806 anadan olub; Kennedidn sonra gln prezident Conson is
1906 ild (frq 100 il);
Hakimiyyt gln Consonlarn hr ikisi cnublu, demokrat partiyasndan olub, v prezident vzifsindn qabaq senator
olublar;
Linkolnun qatili 1829 ild anadan olub. Kennedinin gman ediln qatili is 1929 ild (frq 100 il);
Hr iki prezidenti qatili Qatillrin hr ikisini mhkmdn qabaq ldrmdlr.

Tarixd bu kimi faktlar oxsayldr. Sadc olaraq, Napoleon, Hitler, Kennedi, Linkoln v b.-nn mhur
xsiyyt olmalar sbbindn, onlarn bioqrafiyas daha trafl aradrlb v buradak hanssa nanslar drhal
diqqt mrkzin d bilib.
Bellikl, fallq, bsirt, glckgrm v s. qabiliyytlri, fenomenlri bard bir qdr trafl.
IV.2.4.2.11.1. FALILIIN NVLR BARD
Fallq, faktik olaraq zaman baryerini df etmk fndi zrind dayanan bir qabiliyytdir. Zaman baryerini
df etmk mslsin gr olan qabiliyytlrs iki kateqoriyaya ayrlr:
1) Retrospeksiya kemii grm;
2) Proskopiya glcyi grm.

lk olaraq, problemin rivsini daha aydn grmk n bu fenomenin d ayr-ayr formalarn bir-birindn
10

frqlndiririk. Falln, txminn, aadak nvlri bir-birindn frqlndiril bilr:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Astrologiya (gy cisimlrinin vziyytin sasn falabaxma. trafl bax, burada sh.,103);
Bibliomantiya (kitab amaqla falabaxma);
Katanstromantiya (gzg fal);
Kleromantiya (pkatma sulu);
Koskinomantiya (kfkir v riv il falabaxma);
Ktritomantiya (bcklrin hrkt v davranna saslanan falabaxma);
Livanomantiya (tsty saslanan falabaxma);
Numerologiya v ya arifmomantiya (rqm fal);
Oneyroskopiya (yuxuyozma);
Ornitomantiya (qularn hrkt, ss v davranna saslanan falabaxma);
Ofiomantiya (ilanlarn hrkt v davranna saslanan falabaxma);
Piromantiya (od fal);
Presmologiya (vhyl glckgrm. trafl bax, burada sh., 103);
Fizioqnomika v ya morfoskopiya (zn v bdnin qurulu naxlarna saslanan falabaxma);
Xiromantiya (l izlrin sasn falabaxma);
v s.

Lakin bunlar hl hams deyil. Bel ki, ms., y.e. tqribn VIII-VII srlrd yarand ehtimal ediln,
sonradan konfusiyaln kanonuna (bekitabna) daxil edilmi (srlrin dolanbaclarndan ke bilmsin d,
bu sbb olub) qdim in yazl abidsi olan -Tsin (Tbddlatlar kitab); Yhudi mdriklri trfindn
yaradld ehtimal ediln v Kabbalann trkib hisssi olan Taro kartlar v b. hr biri z orijinal falabaxma
sistemlrin malikdirlr.
Btn bunlar bu qdr frqli metodlar olsalar da, onlar bir mumi cht eyni mqsd xidmt etmlri
birldirir. Bu mqsds zaman baryerini df etmk, glcy boylanmaqdr.
Dorudanm btn bunlar hqiqtdir? Dorudanm glck haradasa ucqar bir gud simvollar, ifrlr
formasnda yazlb v btn bunlar da onun aarlardrlar? Aada falln bir sra nvlrinin mexanizmin
nzr salmaqla bu fenomenin qaranlqlar zrin myyn aydnlq gtirilir:
IV.2.4.2.11.1.1. Presmologiya (Vhyl glckgrm)
glckgrm)
Qarsnda gzg qoyulmu fal btn diqqtini toplayb gzgy baxr. O, btn dnyadan tcrid, btn
almdn uzaq z alminddir. Birdn gzg il fal arasn tsty bnzr nazik duman bryr v o, getdikc
qatlar. Bundan sonra hmin dumanda obrazlar grnmy balayr. V bu obrazlar mhz falnn grmk istdiyi
glcyin obrazlar idi.

Bu stirlr qdim bir fallq ayinini gzg il falabaxma ayinini xsn mahid etmi qdim rb alimi
bn-Haldunun Tarixlr v mczlr kitabndandr. Hqiqtd bn-Haldun da, v fallqla bal mslni bu
cr qoyan digr xslr d, mslni bir qdr iirdirlr. Bel ki, onlarn grdklri tst-duman real yox,
mcz intizarnda olan tamaann (pasientin) z tsvvrnn mhsulundan savay zg bir ey deyil. Yerd
qalanlarda is hqiqtin olmas mmkndr. Bel ki, burada gzg, falya yalnz z thtluru il kontakta
gir bilmk n adi alt kimi lazmdr. V gzg bu funksiyan ox mhartl yerin yetir bilir.
Msl burasndadr ki, ayr-ayr falabaxma metodlar insanlarn z thtluru il kontakta girmsinin
mxtlif variantlarndan savay zg bir ey deyil. Thtlur he bir zaman-mkan baryeri il
mhdudlamadndan onun vaxt qavray da, adi urun vaxt qavrayndan frqlnir. Bu baxmdan mxtlif
falabaxma metodlarnn mzi hr hans variantdasa thtlur zrindn ur nzartini gtrmk, yaxud
mxtlif vasitlrl thtlur kodlarn, simvollarn, siqnallarn adi ur n anlaql olan formaya
evirmkdir. Bzilri bunu gzg vasitsil, bzilri kart vasitsil, bzilri kitab vasitsil, bir baqalar da bir
baqa vasitlrl hyata keirir. ksr hallarda da bu qabiliyyt malik olan insanlar z qabiliyytlrin namaz
qlmaq, qarlarna Quran kitab qoymaq, fala rb qrafikas il yazlm kitablarla baxmaq v s. kimi fndlrl
bir qdr ilahi don geyindirirlr. Hqiqtd is kitabla fala baxan bir ox fallarn qarlarna qoyub v taleyi
oradan oxuduqlar kitablarda dandqlarnn he biri olmur. Sadc olaraq, bu onlara, z ilrinin eytan mli
yox, Allah qabiliyyti olduunu baqalarna sbut etmk n lazm olan bir altdir.
IV.2.4.2.11.1.2. Astrologiya
Falln ox qdim nvlrindn biri d astrologiyadr. Burada astrologiyann da qanunauyun olan bzi
trflri bard shbt arq.
Gyd ayn fazasnn dyimsinin Yerdki hyata n drcd tsir etmsi, istr elm v istrs d, sad
adamlara mlumdur: Ayn hilal v ya tam formasnda olmasndan asl olaraq, insanlarn psixi hval-ruhiyysi
passivlir v ya aktivlir, qadnlarda xsusi fizioloji hallar ba verir v s. Eyni zamanda, on bir ildn bir ba
10

vern Gn aktivliyinin d, Yerdki hyatla birbaa laqsi olduu elm trfindn qeyd-rtsiz qbul olunub.
Yerl n ox laqsi olan bu iki gy cismi Yerdki hyata n drcd tsir gstrs, mhz kainatn hr bir digr
ulduzu, kometi, planeti v digr elementlri d eyni formada tsir gstrir. Btn bunlar Yerin traf kainatdan
tcrid olmadn, onu hat edn ulduzlar sisteminin onun planetlrindki hyata birbaa tsir gstrdiyini ifad
edir. nki, nhng kainatda mvcud olan hr ey vahid bir orqanizm, biri-biri il rabitd olan tam bir sistem
tkil edir v hissnin tamla dialektik laqsi, harmoniyas prinsipin gr d, dnyadak hr bir element, varlq,
mumn kainatla n az 4 nv sah qravitasiya, elektromaqnit, gcl v zif nv sahlri il, n oxu is, ad
hl elm mlum olmayan daha ne nv sahlrl qarlql tsirddir. Bu tsirin qrlmas, relyativistik
fizikadak yaxnatsir prinsipi zr, btn Kainatda, czi d olsa, mvafiq reaksiyalara gtirib xarmaldr.
Bunlarsa z nvbsind Yerdki hyatn istiqamtinin tkc Darvinin tbii sem akt il deyil, eyni zamanda,
hm d Gn sistemini v Yeri hat edn ulduzlarda ba vern proseslrl laqdar olduunu gstrir.
Masir heliosentrik astronomiya nzriyysin gr Gn sisteminin qalaktika trafndak bir dvrsi 8
mln. il, yaxud qdim astrologiyadak 1 kosmik eraya brabrdir.
Gn sisteminin Qalaktika daxilindki:
360 drc, yaxud 12 Zodiak brc qdr yerdyimsi 25 920 il, yaxud bir astroloji kosmik il;
30 drc, yaxud bir Zodiak brc qdr yerdyimsi 25920 : 12 = 2160 il, yaxud bir astroloji kosmik aya; v
nhayt,
1 drc yerdyimsi (prosessiya sikli) 2 160 : 30 = 72 il v yaxud, qdim astrologiyadak bir kosmik gn
brabrdir.

nduktiv olaraq, ayrlqda Yer krsinin ayr-ayr brclrd yerlmsi (yni Yerd yaz, yoxsa payz
aylarnn balanmas) onun zrindki hyata eyni cr tsir gstrmdiyi kimi, btvlkd Gn sisteminin d,
frqli brclrd yerlmsi, onun planetlrindki hyatda izsiz tmr. Ms., Gn sisteminin bu deyil, bir
baqa qalaktikada, ms., Andromeda dumanlqlarnda mvcud olduu hal n, tbii ki, onun planetlrind
indiki iqlim, hyat n indiki mnbit rait mvcud olmayacaqd v eyni qayda il d, bu Gn sisteminin
Orion brc, Byk t brc v b.-nn ulduzlar yaxnlnda yerlmsi d onun planetlrinin iqlimind,
hyatnda izsiz tmyckdi, onun planetlrinin hyatnda bir baqa reaksiyalar douracaqd. Eyni hal Gn
sisteminin z planetlri il birg 12 brc birbbir gzmsin d aiddir.
Qdim astrologiyada ayr-ayr brc altnda doulan insanlara ayr-ayr xsusiyytlr amil edilir. Baqa
szl, Olaq brc altnda doulanlarla, Qz brc altnda doulan insanlarn istr fizioloji v istrs d,
emosional, intellektual v iradi chtdn biri-birindn frqlndiyi iddia edilir. Hqiqtn d, bu he bir
mistiklikdn deyil, adi bioloji zrurtdn irli gln qanunauyunluqdur. Bel ki, q aylarnda dnyaya gln
insanla, yay aylarnda dnyaya gln insann ana btnind inkubasiya kem dvr eyni olmadndan, onlarn,
bel deyils, bnvrsi d, baqa-baqa krpiclrdn (vitamin, mineral v s.-dn) hrlr, psixikas anann
tamam frqli mvsmlrdki hval-ruhiyysi sasnda formalar (bu bard bir qdr trafl bax: burada sh.
18).
Astrologiyada ayr-ayr planetlr frqli xsusiyytlr yazlr v onlarn Yerd mvafiq ictimai hadislr
trtdiyi iddia edilir. Hqiqtn d, frqli tezlikli elektromaqnit dalalarnn insan psixikasnda frqli reaksiyalar
trtdiyi elm mlumdur. Bel ki, elektromaqnit dalalarnn 9 hers tezliyi qorxu, bnvyi, gy v yal
rnglr uyun tezliyi emosional sstlk v qrmz, narnc, sar rnglr uyun tezliyi emosional oyan,
psixi aktivlik trtdiyi oxdan sbut olunmu faktdr (bununla laqdar burada bax, sh. 91). Planetlrin
Gndn alaraq ks etdirdiyi alar da, elektromaqnit dalalarndan savay zg bir ey deyil v onlarn
orbitinin Gndn uzaqlq drcsindn asl olaraq, inikas etdirdiklri alarn tezliyi, xarakteri d, eyni deyil.
Bu baxmdan, hans planetin Yer daha yaxn yerlmsindn asl olaraq, Yerdki atmosferin elektromaqnit
balans, onun da saysind, bunun insanlarn psixikasna tsiri frqli olmu olur.
Astrologiyada mxtlif planet birlmlrin xsusil hmiyyt verilir. Bel ki, iddia edilir ki, ayr-ayr
planetlrin hanssa bir brcd grdy btn hallarda Yerd hmi biri-birinin tqribn tkrar olan
hadislr ba verck. Hqiqtn d, elektrodinamikada dalalarn superpozisiyas qanunu qvvddir. Bel ki,
frqli tezlikli dalalar birldiyi halda, biri-birini sndrmyib 3-c bir tezlikli dala klind kombin olunurlar
v yeni tezlik yaradrlar. Bu da, eynil yuxarda deyiln tipli effekt trdir. Bu sonuncuya nmun olaraq SaturnNeptun birlmsini gstrmk olar ki, qdim astrologiyada bu evrili, inqilab, hanssa dvlt rhbrinin
ldrlmsi v s. kimi xarakteriz edilirdi. Tkc XIX-XX srlrd bu iki planet biri-biri il 1881, 1917-18,
1953 v 1989-cu illrind birlib ki, bunlardan birincisi Rusiyada xalq hrkat v II Aleksandrn ldrlmsi,
ikincisi yen Rusiyada mhur xalq hrkat (Byk Oktyabr inqilab) v Nikolay II Romanovlar ailsinin
ldrlmsi, ncs Stalinin lm v nhayt, drdncs postsosialist mkanndak inqilab dalalar v
bunlardan bzilrinin rhbrlrinin (ms., aueskunun) ldrlmsi il st-st dr.
Gstriln hallar insanlarn ktlvi surtd emosional aktivlmsinin, lnlamasnn bariz nmunsidir.
Bunlardan savay, astrologiyada lahidd diqqt veriln daha bir hal iki deyil, daha ox planetin
birlmsidir ki, ox nadir halda ba vern bu birlm, astrologiyada planet parad ad il mhurdur.
10

Tqribn 480-500 ildn bir ba vern planet parad dvrlri Yer tarixindki n byk ictimai, siyasi, mdni
oyanlarla laqdardr. Ms., bel parad illrin aiddir: 1) y.e.. VI-V sr; 2) yeni erann balanc; 3) y.e. V-VI
sr; 4) y.e. X-XI sr; 5) y.e. XV-XVI sr; 6) v nhayt, XX sr. Bunlardan birincisi Uzaq rqd Kun-Tezi,
Budda flsflrinin, qdim Yunanstanda antik mdniyytin yaranmas, inkiaf, Yaxn rqd fars etnosunun
yaranmas v indn Yunanstana qdr bir razid yaylmas dvr il, ikincisi xaprstliyin yaranmas,
Roma imperiyasnn meydana glmsi v qdim Roma intibah il, nc v drdncs slamn meydana
glmsi, rb xilaftinin yaranmas v Yaxn rq intibahnn balanmas il, beincisi Orta sr Avropa
renessans il (maraqldr ki, planet paradnn apogeya hddi Amerikann kfi ilin 1492-ci il tsadf edir)
v nhayt, sonuncusu XX sr intibah il laqdardr.
Burada bir ne sual ortaya xa bilr. Ms., sual oluna bilr ki, ax Gn sistemi bir tkc planetlrdn
deyil, hm d, oxlu sayda asteroid, bolid v kometlrdn ibartdir?
Msl burasndadr ki, qdim astrologiyada bunlarn da tsiri nzr alnrd ms., adna hl qdim in
mnblrind rast glinn Halley kometi (qdim astrologiyada o, Poln ulduzu kimi tannrd) qdim
astrologiyada viranlik, dant, bdbxtlik rmzi kimi tannrd. Halley Yer planetinin yaxnlnda 476-ci ild,
1060-c ild, 1202-ci ild 1452-c ild, 1986-c ild grnb. Bunlardan birincisi qdim Roma imperiyasnn,
ikincisi Byk Britaniya imperiyasnn dalmas il, ncs trklr trfindn Avropa, Asiya, Afrikada
uzunmddtli mhariblr nticsind Osmanl imperiyasnn yaranmas il, drdncs Slib yr il v
nhayt, sonuncu SSR imperiyasnn dalmas v postsosialist mkanndak bugnk viranlik dvr il stst dr.
Nhayt, sual oluna bilr ki, ax Gn sistemi qdim alimlrin hesab etdiyi kimi 7 deyil 9 planetdn
ibartdir v onlar bununla bel dzgn nticlr nec glib xblar?
Msl burasndadr ki, Gn sistemini 7 planetdn ibart hesab ednlr qdim astroloqlar yox, astronomlar
olub. Astrologiyada is (ms. Nostradamusun srlrind) 8-ci v 9-cu planetlrin kf edilcyi illr d
qabaqcadan sylnilib, bunlardan savay, daha bir planetdn Prozerpindn shbt alb ki, masir astroloqlar
bu planetin hazrk dvrd ya Gn sistemini trk etdiyini, ya da hl kf olunmadn ehtimal edirlr.
Bunlar n mumi formada olan astroloji qanunauyunluqlar idi. Detallar sviyysind is bu
qanunauyunluqlar daha mrkkbdir. Yekunda bir mslni qeyd edk ki, kemi astroloqlar z proqnozlarn
bir tkc astrologiya vasitsil deyil, astrologiya il digr magiya nvlrini kombinasiya edrk sylyiblr.
Yni, astrologiya burada elementlrdn biridir.
8000, 2700, 1800, 1200, 600, 360+++ illr aktivdir
IV.2.4.2.11.1.3. Spekulyasiya
str slamda v istrs d slamdan knarda, o cmldn, htta btprstliyin znd ilahi dnya il bal
oxsayl hadislr mvcuddur v tilsim, cadu kimi masir fizika hduduna smayan fenomenlr d bunlardan
biridir. Deyil bilr ki, mcz mexanizmi drk olunmayan qanunauyunluqdur (bu kitabn bir baqa yerind
bir baqa msl il laqdar, bu fikri el biz zmz iltmidik). Bli, bu beldir, lakin bu qanunauyunluq
masir fizika rivsindn knarda yerln qanunauyunluqdur v fizika onu xeyli inkiafdan sonra ehtiva
edsidir.
Lakin btn bunlar he d o demk deyil ki, yoldan tn hr bir ekstrassens inanmaq grkdir. Xeyr.
Deyiln tipli hqiqi fenomenal qabiliyytli xslr yz illrd bir df doulur, v onlarn da oxu ayaqlar
altnda diqqtsiz qalb itib-batr. Yerd qalan vaxtlarda onlarn yerini frldaq v arlatanlar doldurur. Aada
fallq v glckgrm mslsind arlatanlqdan nec istifad olunmas bard d bir fakt verilir v bununla
bu bhs d yekunladrlr:
Qdim rbistanda bir bt mvcud imi ki, slamdan vvl o ox gcl tsir malik mqdds bir varlq kimi
tannrm. rbistan yarmadasnn hr trfindn ona nzirlr axb glr v o insanlarn bir ox arzusunu
yerin yetirrmi. Lakin slam dini digr bir ox btprstlik lamtlri kimi onu da mhv etdi. ox-ox sonralar
bu btn xidmtilrindn biri onun mczlrinin sirri bard aadaklar yazd:
Mn gzm aandan bu mbdd olmuam v sbirsizlikl o gn gzlyirdim ki, n vaxtsa ustadm kahin
mqdds bt raz salmaq n oxuduu gizli tilsimlri mn d yrdck. Bu tilsimlr is bir tk ona mlum idi v
halinin oxsayl yalvarlarndan, nzir-niyazndan sonra oxuduu bu tilsimlrl mqdds bt ya yadrr, ovulara
uurlu ov gndrir v s. Nhayt ki, o gn glib atd v ustadm kahin dnyadan kmzdn vvl bu sirlri mn d
amaa raz oldu. Bu sirlri yrndikdn sonra is mnim zmn bt bsldiyim inam yerli-dibli yoxa xd. Bel ki, sn
dem btn bu mczlrin hmin bt he bir aidiyyat yox imi v msl tamam baqa bir hadis il laqdarm.
Ustadm yrtdi ki, bunun n havann nec olacan, ovun n zaman gur olacan v s. qabaqcadan proqnozladra
bilmk zruridir ki, mhz yan filan vaxt yaacan dqiq bildikdn sonra camaatn gz qarsnda bt yalvarmaq
lazmdr, n vaxt gldi yox. Ustadm bunun n mxtlif cclrin, heyvanlarn davranndan istifad edirmi, ms.,
arlarn uzaa getmyib z ptyin toplamasndan, qurbaalarn rngini dyiib, qaramtl rng almasndan, zlilrin suyun
zn xmasndan v s. bel ntic xarrm ki, tezlikl ya yaacaq v yalnz onda, xahi glmilrin nzirini qbul
10

edib, btdn ya gndrmsini rica edrdi, baqa vaxt is mxtlif bhanlrl cavabdan yaynard. Yaxud da ki, mbdd
saxladqlar dovanlarn, qularn v balqlarn fallamasndan, yem axtarmaq n ora-bura vurnuxmasndan bel ntic
xarard ki, iqlim eyni blgnin eyni nvl btn canllarn eyni vaxtda sstldirib, eyni vaxtda falladrdndan,
demli, gr buradak dovanlar, kkliklr v ya balqlar fallab, yem axtarna baladsa, demli, me v aylardak
btn nv dovan, kklik v balqlar da yem n vurnuxmaa balad vaxtdr v yalnz onda qapya dzln ovulardan
nzir alb btdn onlara yax ov yetirmsini arzulayarm. z d bu zaman msly mistika donu geydirmk n
mnasn z d bilmdiyi bzi uydurma szlr d oxuyarm ki, guya, bu da tilsimdir. Hqiqtn d, bt nzir veriln gn
baqa gnlr nisbtn qat-qat artq ov rast olurmu ki, bu da bt olan inam gn-gndn artrard.
Ustadmn lmndn sonra mn d bir mddt bu cr llamlik etdim v insafn btn qdrtin olan inam v
demli, bura axb gln nzirlrin miqdarn bir-be artra bildim. Lakin tezlikl slamn bu yerlr ayaq amas il,
mnim btm isiz qald v zmn d bazarm baland.

Mslnin mahiyytini nisbtn aydn ifad edn mllif bununla hm d qdim dnyadak bir ox bt
mczlrinin mahiyytini aydn baa dmy kmk edir. Bel ki, oxsayl fsanlrd v, elc d, real
tarixlrd bir ox fvqlad qabiliyytindn bhs ediln ne-ne mqdds bt nec oldu ki, axrda slam v
ya Xaprstlik qarsnda mlub oldu? Demli, burada shbt istniln halda hanssa tryukdan gedirmi, real
mczdn yox.
***
Deyilnlri yekunladraraq bir eyi qeyd edk ki, vacib olan fenomen, elm v arlatanln biribirindn frqlndiril bilinmsidir. Bir d vacib olan odur ki, dnyann bu grnnlrdn, eyni zamanda, elmin
tsvir etdiyindn ibart olmadn drk edsn.

Nostradamus bard
Nostradamus adnn mhur olduundan onun bard izafi mlumat vermirik. Sadc, onun qabiliyyti
bard bir sra msllri izah edirik.
Nostradamusun bioqrafiyasnda bel bir fakt mvcuddur. Nostradamus hl gnc olarkn lin haradansa
be dd qdim yhudi kitab dr. Bu hmin kitablar idi ki, eramzdan ox-ox vvl yadellilr qdim srail
torpan ial edib, yandrarkn, Yhudi kahinlri btn var-yoxlarn, xzinni qoyub, zlri il xzindn
yalnz bu be kitab gtrb qamlar. ndi d bu kitablar mnc Yhudi olan Nostradamusun lin db.
Nostradamussa bir il mddtind gizli bir otaa kilib, bu kitablar oxuyub, n axrda da hamsn yandrr ki,
bunlar pis adamlarn lin ds flakt trd bilrlr. Ondan sonra mhur glckgrmlrini yazr.
Bu msl il bal olan versiyalardan biri ondan ibartdir ki, bu kitablar hqiqtn d, qdim peymbrlrin,
glckgrnlrin yazd kitablardr v onlarda Nostradamusun yazdqlar Nostradamusdan vvl yazlm olub.
Nostradamus sadc olaraq, onlar trcm edib, myyn lav dzlilrl z adndan verib. V sonradan da onlar
yandrb ki, iin st almasn.
Digr versiyaya gr, Yer krsind n zamansa indikindn daha yksk olan sivilizasiya mvcud olub (bu bard
aada [bax, sh. 107] danlr), lakin hanssa qlobal flakt v ya nv mhariblri o sivilizasiyan mhv edib v
insanlar yenidn ibtidai icma quruluuna gedib xblar. O kitablar da hmin dvrn tarix kitabdr. Sadc olaraq,
hmin sivilizasiyann tarixi yenidn bizim sivilizasiyada tkrarlandndan, faktlar uyun gl bilir.
Bir baqa versiyaya gr, eynn Yerdki hyat kimi bir hyat formas hanssa ulduz sisteminin planetlrindn birind
v ya biziml paralel mkanda mvcuddur v bizdki tarixi proseslr n zamansa oralarda da ba verib. ndi, sadc
olaraq, burada da hmin proseslr ba verdiyindn, onlarn tarix kitablar burada peymbrlik kitablar kimi grnr.
Onlarn tarix kitablarnn glib bura nec atmas mslsi is, artq tamam baqa problemdir burada yad sivilizasiya
nmayndlri il laq versiyasndan tutmu tutmu, lahidd sensitivist qabiliyyt maliklik versiyasna qdr btn
variantlar ilkdir;
Tamam baqa versiyaya gr, onlar hqiqtn d, hanssa qabiliyytlri yrdn metodikalar olub ki, Nostradamus
hqiqtn d, onlar yrnib v btn glckgrmlrini z beynindn sylyib.

Nostradamusun qabiliyytinin, o cmldn, syldiklrinin mtbrliyin gldikd is, bununla bal

versiyalardan biri ondan ibartdir ki, Nostradamusun syldiklri adi arlatanlqdan savay zg bir ey deyil.
Bel ki, Nostradamus msllri o drcd dumanl v dolaq bir formada tsvir edir ki, onlar istniln bir
tarixi hadis il oxatmaq olar. Yni, Nostradamusun kitablarnda ardcl olaraq deyilmir ki, filan il filan hadis,
ondan sonra filan hadis ba verck. Xeyr. Orada praknd kild eirlr verilir ki, ayr-ayr yerlrdki eirlri
bir-biri il mntiqi laqlndirmkl onlarda txminn filan tarixi hadisnin tsviri verildiyi nticsi xarlr.
Lakin burada msl bundan ibartdir ki, hmin bndlri bir baqa yerlrdki bndlrl mntiqi laqlndirdikd
bir baqa mna alna bilir v ya hmin eirlrin zlrinin misralarn bir baqa cr yozduqda tamam frqli
mzmun ksb ed bilir.
Digr versiyaya gr, Nostradamusun dediklrind hqiqtn d, uyarllq var. Bel ki, msln, tkc
SSR-nin yaranmas v dalmas il bal syldiklri ciddi faktlardandr ki, burada uyunluq heyrtamiz
sviyyddir. srd bu drcd uyunluu hddn artq byk olan faktlar kifayt qdrdir. Bunun sasnda
fatalizm trfdarlar bel bir fikir sylyirlr ki, burada doxsan faiz hallar uyun glmyib, cmisi be-alt faizin
dz xmas z d byk msldir. Demli, dnyann hanssa gizli proqramlar, kodlar mvcuddur ki, insan
beyni onun yzd beini d olsa grb duya bilir.
10

O ki qald, Nostradamusun znn z glckgrmlrini sacayaq v astronomik cihazlarla

laqlndirmsin, mlum olan bundan ibartdir ki, Nostradamus he vaxt teleskop gtrb, shr qdr damn
belind ulduzlar izlmkl mul olmayb. Sadc olaraq, srind tez-tez faktlar hanssa ulduz
yerdyimlri, brclrin quruluu il laqlndirir ki, bunun n d onun znn xsusi astronomik
mahidlr aparmasna he bir lzum yox idi. Bunun n istniln astronomiya kitabndan lazmi astronomik
mlumat almaq yetrlidir.
IV.2.4.3. SRL BLKLRN MNY
Yekunda maraql olan bir msl bard: Bu biliklrin sirlri he bir elmi, texnikas, texnologiyas, dqiq
l altlri olmayan qdim insanlara haradan mlum olub? V htta l cihazlar, altlri olsa da bel, bunlar
el sad eylr d deyillr ki, onu qdim insanlarn primitiv dnc sviyysi il hat etmk mmkn olsun.
Htta bugnk elm, bu qdr inkiaf etmsin baxmayaraq, bunlarn bir oxuna hl d glib ata bilmyib v ya
bir oxunu qdim insanlarn hmin bu xtl gln biliklrindn istifad etmkl yrnib. Btn bunlar nec ola
bilib?
Bu sualn bir ne frziyyvi cavab var.
Birinci cavab ondan ibartdir ki, bu biliklr insanlara mxtlif vaxtlarda ayr-ayr peymbrlr trfindn gtirilib.
Onlara da bu biliklr, Yerdki insanlarn taleyini nizamlamaq n, tbii olaraq, Allah trfindn verilib;
kinci bir frziyyy gr , ayr-ayr insanlar mxtlif dvrlrd srf tsadfi olaraq bu tipli biliklrl rastlab, sonra da
onu aradrb izahn tapb, sirrini gizli saxlayaraq ondan istifad ediblr. ndiki dvrd d mhur kflrin bir oxunun
srf tsadfn edildiyi tarixdn mlumdur (Ms., Arximedin hidravlik qanunu [hamamdan evrika dey-dey xb
qamas mslsi], Nytonun mumdnya Cazib Qanununu [bana alma dmsi mslsi], Kekulenin benzolun
quruluunu [l-l tutan meymunlar mslsi], Erstedin elektrikl maqnitin laqdar olduunu [mktbd tdris
zaman tsadfn stolun stnd olan kompasn elektrik cryannn qoulmas il z qrblrinin istiqamtini
dyimsi mslsi], Bekkerelin radioaktivliyi [Urann tsadfn fotokazlarla eyni kafda saxlanmas mslsi]
tsadf nticsind kf etmlri v b. bu qbildndir);
nc versiyaya gr, bu biliklr insanlara yerdnknar sivilizasiya nmayndlri trfindn gtirilib (bu bard
trafl bax: burada sh.: 109);
Drdnc versiyaya gr, Yer znd n vaxtsa indikindn daha yksk olan bir sivilizasiya mvcud olub v o
sivilizasiyann elmi-texniki sviyysi indikindn d yksk bir pilly qdr qalxa bilib. Sonradan bu sivilizasiya, ya
nv mhariblrininmi, ya ekoloji tarazln gcl kild pozulmasnnm, ya astronomik flaktlrinmi, ya da buna
bnzr bir baqa amillrin sbbindn mhv olub gedib v insanlq ibtidai icma quruluundan balayaraq yenidn
tkaml edib, indiki sviyysin qalxb (bu bard trafl bax: burada sh.: 107).

Aada bu versiyalarn sonuncu ikisi bard nisbtn daha trafl:

IV.2.4.3.1. tmi sivilizasiyalar bard
Deyildiyi kimi, sirli biliklrin mnyi il laqdar olan versiyalardan biri ondan ibartdir ki, Yer znd n
vaxtsa indikindn daha yksk olan bir sivilizasiya mvcud olub v o sivilizasiyann elmi-texniki sviyysi
indikindn d yksk bir pilly qdr qalxa bilib. Sonradan bu sivilizasiya, ya nv mhariblrininmi, ya
ekoloji tarazln gcl kild pozulmasnnm, ya astronomik flaktlrinmi, ya da buna bnzr bir baqa
amillrin sbbindn mhv olub gedib v insanlq ibtidai icma quruluundan balayaraq yenidn tkaml edib,
indiki sviyysin qalxb.
zlynd bu versiya azinandrc grns d, hqiqtd onun da, z arqumentlri var. Msl burasndadr
ki, indiki elm bir sra el tarixi sndlr glib atbd ki, elm hllik onlar izah etmkd ox acizdir. Bunlarn
bir nesi aadaklardr:
1929-cu ild stanbuldak Trkiy Milli Muzeyinin direktoru Milal hmd qdim bir xritnin iki parasn
akar etdi. Xrit XV-XVI srlrd yaam admiral v corafiyanas-alim Piri-Reys mxsus idi. znn
Bhriys adl srind o, bu xritni Makedoniyal sgndr dvrn aid daha qdim bir xritdn krdyn
bildirir. Sonradan eyni qdimliy malik daha iki xrit fransz Orontiya Fineyin (1532-ci il) v trk Hac
hmdin (1559-cu il) xritlri akar olunur. Hr xritnin maraql xsusiyyti ondan ibart idi ki, onlarda
hl Kolumbdan ox-ox vvld Amerika v Antarktida qitlri tsvir olunmudu. z d nec?
Bu xritlr akar olunduqdan sonra onlarda tsvir olunan llrl, indiki xritlrd tsvir olunan
Antarktida v Amerika xritlrindki bir sra llrin tamamil bir-birindn frqlndiyi mlum oldu. Bu
msl il bal Antarktidaya gndrilmi xsusi beynlxalq ekspedisiya 1934-c ild apard tkrar
hesablamalarla bu materikdki bir ox zirvnin, yarann, sahil xntlarnn v s.-in bu xritlrd daha dqiq
verildiyini myynldirdi. Bundan lav bir fakt xsusi maraq dourdu: hazrk xritlrd Antarktidaya
bitiik kild gstriln Kralia Mod adl bir zirv bu xritlrd sahildn bir qdr aralda yerln ayrca bir
ada kimi gstrilirdi. lav seysmik yoxlama hmin xritlrin dqiqliyini tsdiqldi: Hqiqtd d, onu
10

materikl quru sahsi yox, bu xritlrd gstrildiyi kimi, dniz sahsi birldirirmi. Sadc olaraq, bu dniz
hazrda buzlaqlarla vz olunub v bu buzlaq zirv il materik arasndak fasilni grnmz edib.
Bundan lav, bu xritlrd maraql olan daha bir ne msl xsusi maraq dourdu v indiy qdr d
dourmaqdadr: vvla onlar hams eyni bir qdim orijinaldan deyil, frqli orijinallardan krlmdlr v
formalar da mxtlif idi; kincisi onlarn hr nd Yer kr formasnda tsvir olunmudu; v nhayt,
ncs bunlarn hr nd Antarktida buzlaqlardan azad formada, yni axan aylar, qaynayan bulaqlar,
dnizlri, gllri, krfzlri v s.-l birg gstrilmidi. Antarktida is yalnz 10-15 mln. il bundan vvl bel bir
formada olub.
Astronomiya sahsind is qdim dvrlrdn indiki dvr qdr hddn artq oxlu sayda maraql faktlar
glib atb: Misir Ehramlarnn llrind Yerin radiusu, sxl, ktlsi, Yerdn Gn, Aya qdr olan
msaf v s.-in ox dqiqliyi il ks olunduu mhurdur.
Bundan lav, hindlilrin Surya-Sidhanta adl bir qdim kitabsind v qdim Mayyalarn, indi Drezden
Kodeksi adlandrlan bir kitabnda Yerin diametri bir faiz xta il gstrilib (hans ki, bu xta da yqin ki, bu
mddtd atmosfer kn tozlardan ml glib); bir Babil kitabnda Venera planetinin fazalar v Yupiterin
drd peyki olmas bard danlr (hans ki, masir elm bunlar yalnz son yzillikd kf edib) v s.
Digr bir ox elmlr sahsind d bel faktlar oxsayldr. Ms., dri altna nazik qzl saplar yerldirmkl
z drisini cavan saxlamaq metodunu masir elm, qdim Misir fironlarnn kitabxanas akar edilndn sonra,
buradak qdim bir papirus yazsndan yrnib. Hazrda z drisini qrlardan qorumaq v drini cavan
saxlamaq n tibbi-kosmetologiyada bu metoddan geni istifad edilir.
Bunlar Yer znd n vaxtsa ox-ox qdimlrd hanssa gcl sivilizasiyalarn mvcud olmas bard
myyn ehtimallar yaradan bir sra faktlar idi. Dinlrin d demk olar ki, hams bu versiyan tsdiqlyir.
Shbt Yer znn btn xalqlarnn dinlrind czi frqlrl tkrarlanan Nuh tufan mvzusundan gedir.
Bunlardan savay, ayr-ayr xalqlarn ifahi v yazl dbiyyatnda bundan bhs edn bir sra ox maraql
faktlar var.
Mllifi v yazlma tarixi mlum olmayan qdim Hind mdniyyt abidlri Mahabharata v
Ramayanada bir gz qrpmnda v fikir srti il hrkt edn, hrkti gy gurultusu kimi azman sslrl
v ildrm kimi parlaq odlarla mayitlnn nhng uan arabalardan v onlarn Yer atd min-min
Gndn d parlaq mrmilrdn bhs olunur. Onlardan yaranan gurultu min-min barabann zrbindn daha
gcl idi... Onlarn zrbsindn sonra byk partlaylar v odlu burulanlar almi brd... Nhng v od
pskrn bu silahlar (Brahman ba, ndra odu) imklrl brnm v ani srtl yaylrdlar...
Onlardan ayrlan partlay on min Gndn daha parlaq idi... Tstsz olan bu odlar hr trf yaylrdlar...
Btn insanl qrmaq n olan bu odlar, qarsna xan hr eyi bir anda kl evirirdi... Ondan yalnz yer
altndak snacaqlarda gizlnnlr xilas tapdlar... Onlarn da sa v drna tklrd... v s.
Mahabharatann bu cmllrind deyilnlrin indiki nv silahlarnn partlay hal il tam kild oxar
olduu bard hddn ox yazlb. z d bir tkc qdim Veda dbiyyat v Mahabharata tdqiqatlar
trfindn yox, hm d, bir ox Qrb mtxssislri trfindn. O cmldn, mhur atomu-fizik R.Yunq z
srinin adn da mhz Mahabharatadak hmin cmlsindn gtrrk, kitabn On min Gndn daha
parlaq... adlandrb.
Bundan lav, Qdim Astek da kitablrind (Meksika razisind taplb, hazrda Vatikan kitabxanasnda
saxlanlan "Vatikan kodeksi, Rios kodeksi v Telerian-Remensis kodeksi adlandrlan kitablrd), qdim
Assuriya kitabxanasndan bugnk dvr glib atm kitablrd (umerlrin mvcudluq kitab, Hilqam
eposu v s.-d), Misir papiruslarnda (Qzaya uram gmilr bard...), Semit sndlrind (Hr eyi
grm adam bard...), Yapon eposlarnda (Koyi-Ki...), qdim Babil gil kitablrind, qdim german yazl
abidlrind (Ura Linda Bukda) v b.-da n vaxtsa Yer znd indikindn daha yksk sivilizasiyann
mvcud olmas bard yuxardakna bnzr maraql mlumatlar var.
Bundan lav, tarix boyu bir sra nfuzlu tarixilr, filosoflar da z srlrind bu mvzudan bhs edib, Yer
znd n vaxtsa indikindn daha yksk sivilizasiyann mvcud olduunu bildiriblr. O cmldn, Homer
(y.e..), Pindar (y.e.. V sr), Hellinika (y.e.. V sr), Feopomp (y.e.. IV sr), Platon (y.e.. V-IV sr), Manefon
(?); Babil tarixisi Beros (y.e.. III sr), Siciliyal Diodor (y.e.. I sr), Byk Pliniy (I sr), osif Flaviy (I sr),
Klavdiya Eliane (II-III srlr), Pomponi Mel (I sr), Yevseviy Kesariyski (II sr), Krantor (III-IV sr), Prokl (V
sr) v b. da n vaxtsa Yer znd yksk inkiaf sviyysin atm bir sivilizasiyann mvcud olmas bard
yazblar. Bunlarn irisind Platonun (e.. 428-348) Atlantidas xsusil mhurdur.
Platonun Timey v Kratil srlrind tsvir etdiyi, haradasa Atlantik okean razisindki (Herkules
stunlar arxasndak) bir qitd yerln ox yksk elm v mdniyyt malik Atlantida dvlti tarix boyu
diskussiya mnbyi olub. Platon onun bard mlumat znn ana babas, qdim dnyann yeddi rsmi
mdrikindn biri olan Solondan, o da, z nvbsind bunu, y.e.. 570-ci ild Misir syaht edrkn, oradak
Neyt mbdi kahinlrindn eitdiyini yazr.
Hr halda, biz burada Atlantida mvzusunun mzakirsini amaqdan uzaq, shbt, yalnz cadugrliyin
10

ski sivilizasiyalarla laqsi versiyasnn hanssa sasa malik olduunu gstrmkdn gedirdi.
Bs sonradan bu yksk elmi trqqi hara yoxa xd ki, insanlq hr eyi sfrdan balayb hmin sviyyy
tkrarn qalxmaa ald?
Bir versiya gr bu sivilizasiya nv bombalarnn yaradlmasna qdr yksk texnoloji sviyyy qalxd
v sonra el z aralarnda ba vern nv mhariblri il d dald;
Digr versiyaya gr bu sivilizasiya sasn cadu biliklrinin mnimsnilmsi istiqamtind inkiaf edirdi
v sonda da o, total cadu mhariblrinin qurban oldu;
V nhayt, tamam baqa versiyaya gr bu sivilizasiya total iqlim dyimlrinin v ya qlobal
kataklizmin (msln Yer asteroid dmsinin) qurban olub.
IV.2.4.3.2. Yerdnknar sivilizasiyalar bard
Yuxarda (sh., 107) deyildi kimi, bir oxlar da, mistik biliklrin mnyini yerdnknar sivilizasiyalarla
laqlndirirlr. Bu versiya da myyn saslara malikdir. Bel ki, yerdnknar sivilizasiyalarn mvcud olmas
v onlarn Yerl laqsi mslsini elm, hllik tsdiq ed bilmirs d, onu inkar etmy d ox tinlik kir.
ksin, onun lehin bir sra faktlar mvcuddur ki, bunlardan bir qismi aadaklardr:
Tkc Gn sisteminin yerldiyi Qalaktikada ls, iqlimi v digr parametrlri baxmndan Yer krsin
ox yaxn olan yz milyondan artq gy cismi (llxsus, mxtlif ulduzlarn planetlri) myyn edilib. Eyni bu
cr raitin mvcudluu, orada da, hyat dourmas ehtimal ox bykdr. V alimlrd bu ehtimal o qdr
bykdr ki, htta bir ox mhur astrofizika institutlarnda byk xrclr kilrk, nhng radiosistemlr
qurulub v hyat ehtimal olan bu tipli planetlrin bir oxuna radiodalalar vasitsil Yerdki hyat bard
xsusi informasiyalar gndrilib. Bu informasiyalara is, btn Kainat n anlaql olduu ehtimal ediln
aadak mlumatlar daxildir: Mendeleyev cdvlinin quruluu, bizim qalaktikann kli v orada Gn
sistemi v Yerin yerldiyi koordinatlar, insann gen strukturunun kli, insan kli v s. Masir elm bunlarn
btn kainat n son drc universal anlaylar olduunu qbul edir v bunlardan kosmik laq mqsdil
istifad ednlr d, ehtimal edir ki, kainatn istniln gusind mvcud olan hyat formalar bunlar tutarkn,
onlarn urlu varlqlar trfindn gndrildiyini baa dcklr.
Yerdnknar sivilizasiyalarn Yerl laqsi bard ehtimal douran n gcl arqumentlrdn biri tarixn
btn dvrlrd insanlarn bu fenomenl rastlamasna dair tarixd oxlu sayda faktlarn qalmasdr. Bel ki,
msln, Junan dandak (in, y.e.. 4500 il), Qunqtin glnd olan adalardak (in, y.e.. 4500 il), Tassili
dalarndak (Saxar), Tiquananko mbdindki (Peru, y.e.. 4000 il) v b.-dak da-qaya rsmlrind, bir qdim
Misir papirusunda (y.e.. 1380-ci il) v b. yerlrd uan boqablarla bal hanssa mlumatlar var. Bel ki,
msln, hmin da-qaya rsmlrind skafandrl insan rsmlri kilib.
Yaznn meydana glmsindn sonra artq bu bard da-qaya rsmlri dilind deyil, yazl formada geni
informasiyalar verilmy balanb: Lionun ba keii Aqobard znn Le Qranden e Tonetrua (840-c il)
srind, Xeyirxah Filippin tzkirisi Jak Dklerk znn Azad insan Arressin memuarlar (XV sr) srind,
Xartman eden znn nkuiabulalarnda (1494-c il), alman filoloqu Yakob Qrimm (XVIII sr), alman
yazs Montanus (XVIII sr) v b. z srlrind bu fenomendn geni bhs edib, bu v ya digr formada onun
yerdnknar mnliliyini qbul etmilr.
Yeni Erann balad vaxtdan bri: I srd otlandiyada, VII srd ngiltrd, X srd Macarstanda v
rqi Fransa yalti Verdend, XI srd Kaird, XI v yen d XII srd Yaponiyada, XVI srd Erfurtda, yen
hmin srd Nrnberqd, Bizanda v b. yerlrd gyd uan maraql texniki qurularn mahid edilmsin
dair dvrmz qdr bir sra mtbr yazl sndlr glib atb.
Astronomlardan Halley (06.03.1716), arl Meser (17.06.1777), Tiberuus Kavelo (1783), Truvelo
(29.08.1871), aferik (24.04.1874) v digrlri mxtlif vaxtlarda fzada onlarn zlri n d anlalmaz olan
bu uan texniki qurular mahid etdiklrini yazrlar (xsusn d, ninki sni peyklrin, htta dirijabln da
icad olunmad bir dvrlrd).
bhsiz, hmin dvrlrd bu obyektlrl rastlaanlarn say yz minlrldir. Lakin onlarn byk
ksriyyti o dvrn tsvvr sviyysin uyun olaraq fikrini cin, mlklr v b. il rastlamas kimi formula
etdiyindn masir elm onlarn ifadlrini az mtbr fakt kimi qbul edir.
XX srlrd qzetlrin meydana glmsi il problem qzetlr sviyysind mzakir olunmaa balayr, o
cmldn: ?.08.1809 tarixli Cornel of neurel xistorii..., 7.09.1820 tarixli Annale de imi, 23.05.1909 tarixli
Uikli dispat, 20.05.1909 tarixli Deyli Meyl, 31.01.1913 tarixli London standart v s. adl Avropa
qzetlrind bu obyektlr, onlarn hmin rflrd hanssa blgd grnmsi, tsviri v s. bard trafl
mlumatlar drc edilmidir.
Tkc yazl dbiyyat deyil, Yer krsinin mxtlif xalqlarnn ifahi dbiyyat da bu fenomen dair
materiallarla doludur. O cmldn, msln: AB-n Vayominq tatndak Bih-Horn dalar tklrind indiy
10

qdr d dadan hrlm qdim bir cadugr arabasnn qrqlar qalmaqdadr. Yerli hindularn dediklrin
gr, onu, onlarn qdim cdadlar gydn glmi adamlarn rfin onlarn uan arabasna bnzdib
yaratmlar. Onlarn dediyin gr, bura, smadan glmi adamlarn Yer endiyi yerdir v onlarn cdadlar da
bu qurunu tikdilr ki, nvbti df sma adamlar gldikd z vvlki eni yerlrini tanya bilsinlr. Kanada v
Minnesota hindularnn dediklrin gr, avropallar oralara gln vaxta qdr oralarda ox tez-tez sssiz uan,
bzn dnizin stn d qona biln nhng dairvi arabalar grmk mmkn idi. Avropallarn oralara ayaq
amas il onlar da itdilr; Peru xalqlarnn (Tiaxuanko r-nu) rvaytlrind nhng, parlaq sma arabalarnda
glmi gzl insanlardan shbt alr. Onlar hndrboylu, parlaqsal v qrib paltarda idilr; German
xalqlarnn inamna gr, onlarn cdadlar buralara uan qlllrd gliblr; Podoli slavyanlarnn
rvaytlrind insann birinci df Yerd yox, tamam baqa ulduz sistemind yaradldndan shbt alr.
Onlar sonradan glib Yerd mskunlablar; Analoji fikir, yni insanln vvlc bir baqa ulduz sistemind,
qalaktikada dnyaya glib, sonra Yer planetin kmsi Afrika, Asiya v Amerikann bir ox xalqlarnn
mifologiyasnda da eynil tkrarlanr. Bunlardan bzilrinin, o cmldn, Peru xalqlarnn, Kalimantan adas
xalqlarnn, qdim mayyalarn v b. rvaytlrind is htta insanln ilk mskunlad ulduz sisteminin
txmini istiqamti d, dqiqldirilir: Bu lkr brcnn ulduzlar sistemindn biridir; Afrika doqonlarnn,
Yeni Zelandiya maorilrinin, Pasxa adalar sakinlrinin, Sibir ketlrinin v b.-nn satir v rvaytlrind d,
yadplanetlilr bard oxsayl mlumatlar var.
Yeri glmikn Tvratda da uan boqablar bard maraql mlumat var. Bel ki, Peymbr ezekl
bard olan hissd Peymbr ezekl vhylri ona parlaq iq saan, uan nhng arabada glmi qrib
insanlarn gtirdiyini bildirir, hmin maraql uan qurunun v ondan db gln insanabnzr mxluqlarn
(mlklrin) tsvirini verir.
Btn bu msllr rsmi elmin bu fenomeni inkar etmsini hllik mmknsz edib. ksin, btn
dvrlrd bir sra ox nfuzlu alimlr ona mnasibt bildirib, bu fenomenin sirrini amaa chd gstrmilr.
Tannm nfuzlu alimlrdn Aristotel, Sialkovski, Eynteyn v b. bu sradandrlar, yni onlar da yadplanetlilr
mslsin ciddi diqqt verib, bu bard myyn mlahizlr sylmidilr.
Bu izahlara gldikd is, hmin bu Yerdnknar sivilizasiyalarn n olmas mslsi il bal indiy qdr
irli srlm versiyalar, sasn, aadak kimi qrupladrmaq mmkndr:

Birinci n geni yaylm versiyaya gr, onlar uzaq planetlrdn, ulduz sistemlrindn, qalaktikalardan v s. glmi
urlu varlqlardr (z d, ola bilsin, bir yox, bir ne frqli planet, ulduz sistemi v s.-dn). Bu versiyann z d bir
ne variantdan ibartdir:
a) Onlar Gn sistemindn knarda, kainatn hanssa digr bir kncnd yaranb, inkiaf etmi urlu mxluqlardr;
b) Onlar uzaq qalaktika sakinlrinin zlri yox, onlarn Yeri tdqiq n gndrdiklri biorobot, holoqramma v s.
tipli altlridir;
v) Onlar bir zaman Yerd mvcud olan sivilizasiyalar zaman Yeri trk edrk digr ulduzlarda, qalaktikalarda v s.
mskunlam insan vladlardr. Sonradan Yer sivilizasiyas tnzzl uradndan onlarla laq ksilib. Onlarsa
hl d z sivilizasiyalarn saxladqlarndan, yksk texniki mrhlddirlr v mtmadi olaraq z ulu vtnlrini
yoluxurlar;
q) Onlar insanlarn baqa planetd, ulduzda v s. yaayan cdadlardr. Bel ki, insan ilk olaraq mhz orada meydana
xb, sonra Yer kb. uan boqab da, hmin ulduz, planet sistemi sakinlrinin Yerdki hyat eksperimentin
nzart n gndrdiklri tdqiqat aparatlar v heytlridir...

kinci versiyaya gr, onlar he d uzaq planetlrdn glmyib, insanla birlikd eynil hmin bu Yer krsind yaayan
digr bioloji mutasiyadrlar, mmkndr ki, htta insann nv mxtlifliyidirlr. Baqa szl, onlar da, insan kimi Yer
krsinin sakini canllardandrlar, lakin digr canllardan frqli olaraq onlar yer altnda v ya okeann drinliklrind
yaayrlar, elmi-texniki trqqi baxmndan insan qabaqlayblar. Bermud buca, eytan dnizi v s. kimi
anomal yerlr onlarn yeralt dnyalarnn darvazalardrlar;

nc versiyaya gr, onlar mumiyytc, bu ld deyil, tamam baqa ld beinci ld, mkann paralel
qatlarnda yaayan canllardandr. Ufologiyada Nyu-York universitetinin professoru R.apironun bu fikri mhurdur ki,
hyatn su-karbon modelinin universall hipotezas astro-biologiyann trqqisini tormozlayan n zrrli
ehkamlardandr. Digr amerikan professoru astrofizik Fred Hoyl deyir: nsanlar onlarn hr addmna nzart edn
zg bir urun oynad byk oyunda kiik piyadalardr. Bu yad ur, zg khkanda, beinci ld mvcuddur,
onun fizika v kimya qanunlar da bizimkilrdn tamamil frqlnir. O, bizi mhdudladran zaman v mkan baryerini
df etmyi yrnib. Bu fvqlurlu varlqlar bizdn o qdr frqlnirlr ki, onlar br terminlri il tsvir etmk
qeyri-mmkndr. nsanlar btn yaratdqlarn onlarn saysind yarada biliblr. Bir baqa amerikan tdqiqats
C.Kilin yazdqlarndan: Biz gr bilmdiyimiz enerjilrl hat olunmuuq. Mmkndr ki, bu enerjilrdn bizim gr
bilmdiyimiz obyektlr, canllar, htta btv dnyalar yaranr. Lakin bizim onlar hr hans bir variantda grb, duyub
eid bilmmyimiz hl onlarn mvcud olmamas demk deyil. Analoji mvqeyi fransz alimi Jak Valle, italyan alimi
L.Bokkon, rus alimlrindn akademik V.P.Kaznaev, fizika-riyaziyyat elmlri doktoru V.Baraenko (elc d, z
dvrnd K.E.Sialkovski) v b. da mdafi etmilr;

Drdnc versiyaya gr onlar, mkann deyil, zamann paralel qatlarnda yaayrlar, baqa szl, baqaplanetlilr
bu zmany xsusi zaman man vasitsil kemidn (supersivilizasiyaya malik Atlantida dvr kemiindn) v
ya glckdn glirlr. Eynteyn bu frziyynin aktiv mdafiilrindn olub;

Beinci versiyaya gr, onlar mxtlif lklrin fvqlmxfi super hrbi tyyarlridirlr; v ya Yer dm Uan
boqab qrqlar is Yer qaydan, yaxud uursuz start gtrm sni kosmik raketlrin dalm hisslridirlr
(texniki izah);
11

Altnc versiyaya gr, o adi hallyusinasiya effektidir (psixoloji izah), o cmldn;

a) Uan boqab ahidlri onu adtn geclr mahid edirlr, bu da, gecnin xsusi hipnotik- relaksasiyaedici
tsirindn tryn hissi aldanmadr (sensor illziyadr);
b) Uan boqabn xsusi aktivlikl mahid edildiyi blglr znn myyn geoloji strukturu il seilir. Bel ki,
ms., civ yata olan yerlrd buxarlanan civ toksininin tsirindn o yerdki insanlarn gzn mxtlif
qarabasmalar grndy mlumdur;
v) Uan boqab materiallam fikir hadissidir. Bel ki, hipnoz altnda olan adamn tsvvrnd tutduu v
myyn knc ynltdiyi predmeti hmin yerd fotoaparat vasitsil qeyd alman mmknly elm
mlumdur. Ktlvi psixoz halnda olan adamlar ktlsinin smada uan boqab axtar da, belc, gec-tez
hqiqi uan boqab klind tzahr ed bilr;

...v s...

Yeddinci versiyaya gr mumiyytc, yerdnknar sivilizasiya v onlarn Yerd hr hans izlri mvcud deyil.
ld olunan faktlar is, olsa-olsa mxtlif fiziki-tbit hadissidir, o cmldn, mahid olunan Uan boqablar:
a) komet v ya bolidlrin nvmxtlifliyidir (meteoroloji izah);
b) krkilli ildrmn nvmxtlifliyidir (elektromaqnetik izah);
v) ionlam hava ktlsidir (elektromaqnetik izah);
q) lazer qurular alarnn buludlardan olan inikasdr (optik izah);
) snan Gn alarnn zond effektidir (optik izah);
d) z maqnit sahsi hesabna yaranan plazma ktlsidir;
e) myyn situasiyada spontan yaranan tbii sinxrofazatrondur (zrrcik srtlndiricisidir) v onun buraxd alar
da, daxild yaranan Vavilov-erenkov effektinin nticsidir (kvant izah);

...v s...

Bir baqa ehtimala gr uan boqab, mumiyytc, mif, uydurma, psixoloji vasitdir (ms., amerikan ufoloqu
M.Lindeman) bu ehtimal sylynlrin qnatin gr uan boqab ayisini mxtlif dvltlr z irkin mllrini
rt-basdr etmk, uan boqabn adna yazmaq n uydurublar.

V s.
Eyni zamanda, uan boqab ad altnda bir ne frqli effektdn shbt getmsi ehtimal da istisna deyil.
Yni, birisinin grdy uan boqab qonu kndd yerln meteoroloji idarnin zondu, digrinin grdy
uan meteorit, ncsnn grdy n is krkilli ildrm, v nhayt, hanssa birinin grdy is,
hqiqtn d, yerdnknar mnli cihaz v ya varlq ola bilr.
Bir szl, okkult elmlrin Yer yerdnknar sivilizasiya nmayndlri trfindn gtirilmsi ehtimal da, z
mntiqin malikdir.
***
Bu blmd deyilnlri yekunladraraq bir eyi qeyd edirik ki, dnyann insan beyni trfindn
qavranlmam v ya hllik qavranlmam qatlar da yetrincdir. Okkult tsirlr d dnyann bu qatlarnn
reallqlarndandr. Amma biz mumn sirli biliklr almin az-ox aidiyyat olan hr ks n ciddi rt olan
ezoterik mxfilik prinsipin riayt edrk, bu bard bundan artq n is danmaa zrurt bilmirik. Bu
deyilnlrdns mqsd yalnz bu tsirlrin d mexanizmi bard mumi tsvvr yaratmaq idi. Ondan n ntic
xarmaq ii hr ksin z iidir.

Btvlkd bu cmi hml, hcum fndlri kitabn ikinci hisssind vahid bir sterjin dzlrk konkret
proqram halna salnr.

11


2-C HSS

V .

VRTUAL MHARB METODLARI

Davran v dnclrin neyrostrateji proqramladrlmas metodu

(Atom bombasna qar psixoloji bomba)

Kitabn birinci hisssind insanlara tsirin mumi mexanizmi izah edildi. Lakin orada izah edilnlr bu
metodlarn qeyri-sistemli danq tsviri idi. Adi hyatda bunlar ox az halda bir-birindn frqlndirilrk ayrayrlqda ttbiq edilir. Yni insanlar hanssa mqsdi ld etmk n z dnyagrlrinin, baxlarnn,
tcrblrinin, imkanlarnn, qabiliyytlrinin v s. onlara icaz verdiyi cmi vasitlrdn kompleks kild
istifad edirlr ki, bu da bir ox hallarda yuxarda sadalanan vasitlrin eyni zamanda bir nesini hat edir.
Lakin burada myyn bir paradoks var: Bzn eyni bir mqsdl bal sadalanan cmi bu vasitlrin hamsn
ttbiq etmkl he n ld etmk mmkn olmad halda, ksin, bir baqas onlardan cmisi bir-ikisi vasitsil
lazmi nticni ld ed bilir. Btn problem is bu cmi tsir vasitlrini harada, hans kombinasiyada iltmk
mslsinddir. Bel ki, bu fndlrin qeyri-sistemli, xaotik ttbiqi, xeyirdn daha ox ziyan gtir bilr.

Nmun n, ms., Qaraba mharibsinin bir ox dylrind azrbaycanllar ar texnika baxmndan ermnilri
stls d, qlb tinlikl baa glirdi v ya he mmkn olmurdu. Btn problems ondan ibart idi ki, dalq
raitd (llxsus, srkn q aylarnda) btn nv ar texnikann (ms., 60 tonluq ar tanklarn), dztulanan
btn artilleriya nvlrinin (ms., Qradlarn) v b.-nn effekti mnfi sfrdan da aa olduu halda, Azrbaycan z
qounlarn sasn bu tip silahlarla tchiz etmy alrd. Qar trfs ksin, z qounlarn bu baxmdan maksimum
effektli olan yngl silahlarla (ms., qranatomyot, pulemyot, qumbara, snayper, gecgstrn binokl, AQS, zirehli
paltar [bronojilet] v s.-l hanslar ki, bizd btv rotaya cmisi bir-iki dd dr, ya dmrd ) varsneggersayaq
tam tchiz edilmi evik quru qounlar klind komplektldirmy stnlk verirdi (bizd olan mlumata gr
Azrbaycan ordusunda indi bu baxmdan vziyyt dyiilib).

Konkret sistem ardcll il tsir is myyn bir proqram ml gtirir ki, aada biz bel kombinasiya
variantlarndan birini trtib etmy chd edirik.
Masir elmd bu kateqoriyadan olan hllik cmisi bir psixoloji aparat mvcuddur Neyrolinqvistik
proqramladrma (NLP) metodu. Lakin o, bir sra zifliklrdn, qsurlardan, mhdudiyytlrdn d xali deyil
ki, bunlarn bir qismi aada sadalanacaq. Hlliks onun mzmunu bard mxtsr olaraq:
Neyrolinqvistik proqramladrmada ilk vvl tsir obyektinin beynind qtb tkil edn, bir-biri il
rqabt aparan inam, bax v maraqlar, elc d, buna gr yaranan dissonans, diskomfortluu axtarlb taplr,
myynldirilir. Sonrak mrhld, xsusi fndlr vasitsil, ona bu vziyytinin (sosial, iqtisadi, mdni,
fiziki v s., bunun nticsi olaraq is psixoloji vziyytinin) qeyri-lverili, diskomfort olduu ona baa salnr v
hyati situasiyan baqa cr qavramas, insanlarla mnasibtini baqa cr qurmas n tbliat vasitsil
urunda mvafiq dyiikliklr edilir. Tsirgstrn xsin, yni instruktorun bu tsiri il obyekt bu
diskomfortluu nec df edib, rahatla nec nail olma, bunun n onun n etmli olduunu, ondan n tlb
olunduunu baa ddkdn sonra, artq mstqil olaraq (daha dorusu, beynin yeridilmi hmin yeni
qavray stereotipin uyun olaraq) z vziyyti, yaantlar, gndlik faliyyti v s. bard informasiya
toplamaa balayr. znn hazrk (real) v arzuolunan (mmkn) vziyytlrini mqayis edrk, trfda
znn hiss v hvalnn komfortluuna nail olmaqdan tr hans resurslarn sfrbr edib, hans addmlar
atmaq lazm olduunu z-z n myynldirir (bax: dbiyyatlara ~ 211; 264; v s.).
Adndan v mzmunundan da grndy kimi Neyrolinqvistik proqramladrma: 1) Yalnz srf tbliat
metodlar il insanlarn davran v dncsin tsiri nzrd tutur v qeyri-tbliat metodlarn hanslarn ki,
11

biz burada tviqat v sanksiya metodlar adlandrrq n adna, n d mzmununa gr he cr znd ehtiva
ed bilmir; 2) Bu tbliat qaydalarnn z d mkmml deyil. Bel ki, bu mvzu il laqdar biz mlum olan
dbiyyatlarn he birind gstrilmir ki, nyins subyektiv dyrini konkret adresatn nzrind artrb-azaltmaq
n konkret olaraq nyi, nec etmk lazmdr; 3) Bu metod, mumiyytc, ry v baxlarda olan hazr
problem, at, ziddiyyt, trddd v s. zminind ilkdir. Onlarn sni yolla generasiyas n Neyrolinqvistik
proqramladrmann praktik olaraq vasit arsenal kifayt deyil; 4) Burada, hminin dnclrd
formaladrla bilinn hanssa tmayllrin davranlara trcm olunub praktik realiz sferasna kemsi
mslsi, faktik olaraq, hll oluna bilmir. ksin, obyekt iki ayan bir bamaa diryib hanssa
leksiyalara qulaq asmaqdan imtina ets v yaxud bel spekulyasiyalara qar immunitet malik olsa, o zaman
bu metod bo rnilik hdudundan o yana ged bilmir.
Bir szl, adi hyatda insanlar bir-birinin davran v dnclrin, hvallarna, meyllrin v s. tsir
gstrmk, onlardan z mqsdlri n istifad etmk n adi rvt vermkdn, vzifd irli kmkdn
tutmu, hd-qorxu, sui-qsd, diversiya-terror, sabotaj, antaj, fiziki gc ttbiqi, uan ourlatma, evini,
mann yandrma, idn xarma, ona acq vern hrktlr etm, polis mracit etm v s. kimi yzlrl
metodlardan istifad edirlr ki, Neyrolinqvistik proqramladrma bu kimi tsir sullarn z arsenal hduduna
aid ed bilmkdn yerl-gy qdr uzaqdr.
Nisbtn bsit dild deyils o, bir nv adi moiz qaydalardr ki, xalq arasnda oxdan bu kimi metodlarla
tsirin azeffektliliyini gstrmk n bir sra ifadlr yaranb, ms., Ki! demkl srn zmidn
xarmaq olmaz, ax-ux ba artsa da, dyirman z bildiyini edr v s. kimi.
Deyilnlr, masir elmd davran v dnclrin, meyllrin, ovqatlarn v s. modelldirilmsi mqsdil
yaradlm v hazrk dvrd hllik yegan v n aktual tsir metodu olan Neyrolinqvistik proqramladrma
sulunun mkmmllikdn n qdr uzaq olduunu gstrmk n el bilirik, kifayt edr. Mhz btn bu
sbblrdn burada, sadalanan hmin qsurlar aradan qaldrlm yeni bir psixoloji diversiya proqram ilnibhazrlanr (qurulmasna chd gstrilir) ki, bizim fikrimizc bu variant effektliyin gr indiy qdr yaradlm
digr bu spkili cmi proqramlardan, o cmldn, llxsus bugnk Qrbd lahidd populyarlq qazanm
hmin o Neyrolinqvistik proqramladrma sulundan qat-qat stn olmaldr, o cmldn:
1) Bizim tklif etdiyimiz bu variant mvcud v mmkn btn tsir sullarn znd ehtiva etmsin v ya
atmayanlara bo yer saxlamasna gr indiyqdrki btn bu tipli tsir metodlarndan daha universal, mumi
v sistemlidir. Bu xsusiyytin gr onu informatika dili il deyils myyn mnada Neyrolinqvistik
proqramladrma sulunun 2001-ci il versiyas adlandrmaq olar; 2) Neyrolinqvistik proqramladrmadan
frqli olaraq burada tsirin bir tkc verbal deyil, eyni zamanda, hm d oxsayl qeyri-verbal v qeyri-psixoloji
formalarndan istifady d geni yer ayrlr; 3) Burada tsir n, bel deyils, l altnda hazr psixi
komponent (qvv v ya faliyyt, mvqe v ya maraq, oxarlq v ya frq v i.a.) yoxdursa, btn hallarda
mvafiq detonasiya qaydalar il onlarn sni tkil edilmsi variantlar nzrd tutulur, rh edilir ki, son
nticd obyektin (individ v ya oxluun) ry v baxlarnn, davran v xarakterinin, hvalnn, meylinin v s.
korrekt edilmsi bu kontekstd mumi detonasiyann reduktiv effekti kimi meydana xr; 4) Metod
psixoanalitika, analitik psixologiya v s. kimi tlimlrin d prinsiplrini znd ehtiva edir; 5) Metod universal
olub, sosial (irqi, irsi, etnik, sinfi, siyasi, regional v s.) mnsubiyytindn asl olmayaraq istniln frd v ya,
sosial trkibindn asl olmayaraq? istniln qrup, cmiyyt, dvlt v s. n eyni drcd yararldr (bhsiz,
burada deyilmyn eylr d hl yetrincdir ki, biz burada yalnz geni dairy yaylmas mslht bilinn
mqamlar aqlayrq).
Son olaraq bir daha qeyd edirik: burada btn bu qadaan olunmu metodlarn mfssl aqlanmasndan
yegan mqsd ondan ibartdir ki, onsuz da onlarn oxu gcllr mlumdur v onlar trfindn ziflri itatd
saxlamaq n aktiv istifad olunur. Eyni zamanda, onlarn atom bombasndan tutmu insan mhv etmyin n
eidli nvlrin qdr hr cr silah cbbxanalar var. Qoy ziflr d onlarn atomlarndan mdafi n bel
sad d olsa silaha malik olmu olsunlar. Hminin, mumi oyun qaydalarndan hamnn xbrdar olmas
kimlrins mlumatszlndan spekulyasiya mqsdil istifad imkanlarn mhdudladrr. Eyni zamanda, bu
qaydalarn mexanizminin aqlanmas, istr-istmz onlara qar mdafi variantlarnn yaradlmasn da
stimulladrmaldr.

11

V.1. DEYALARI NEC IFLASA URATMALI, IDEOLOGIYALARI NEC NEYTRALLADIRMALI

Hr hanssa bir yenilik, yeni bir fikir ilkin baxmda mvcud btn tsvvrlr zidd,
alasmaz bir cfngiyyat kimi ham trfindn rdd edilir, ikinci baxmnda mmkn
versiyalardan biri kimi nzr alnr v nhayt, nc baxmnda artq oxdan hamya
mlum olan bir fakt kimi ham trfindn qbul edilir.
openhauer

deologiya mqdds kimi tqdim ediln btlr, amallar, mqsdlr, ideallar v s. toplumundan ibart
virtual tsir proqramdr. Onun mvcudluq enerjisi bzi konkret frdlr gtir bildiyi sosial dividentlr
hesabna tmin olunur. Bel ki, zlrini bu mqdds yolun bilicisi, bu btlrin qulluqusu kimi tqdim edn
hmin frdlr, sosiuma z eqoistik varlqlarn dikt etmk n bu yolla z traflarna myyn sosial enerji,
baza konsentrasiya ed bildiklrini grdklrindn, onun mvcudluq v trqqisind faktiki maraql olmu
olurlar ki, bunun n d onun intiarna tam qvv il z enerjilrini srf etmy balayrlar. Eyni zamanda, bu
ideologiya da mhz bu cr individlrin mvcudluundan v sosial pilllrdki irlilyiindn asl olduundan,
onlar arasnda qrlmaz korrelyativ rabit, funksional asllq, maraq birliyi formalar. Nhng sosial tlatmlr,
frtnalar, burulanlar mhz hmin bu eskalasiyadan meydana xr v fasilsiz enerji alr. Adi insanlarsa bu
yollarda dzlm mqddsliklr ibadt etmkl eyni zamanda, hm d onun arxasnda gizlnn iblislr
tzim v xidmt etdiklrini, bu etiqadlar il hm d iblislrin mvcudluuna v intiarna rvac, gc v enerji
verdiklrini, liderlrs z xalqlarna, shablarna qat dmn olduqlarn axra qdr allarna bel gtirmdn,
dnyadak hdsiz-hdudsuz r v fsadn mnbyin, altin, rana, himayisin, itiraksna, icrasna
evrilmi olurlar...
Metodlarn rhin kemzdn vvl qabaqcadan qeyd olunmaldr ki, bu kitabda btn hallarda:
ideya dedikd (termin mnasnda) plan, xtt, kurs, platforma, ideologiya, mqsd, amal, arzu, istk, addm, yol, hal,
meyl, mvqe, addm, nzriyy, doktrina, lozunq, konsepsiya, fikir, qanun, proqram, bax, prinsip, hrkat, faliyyt,
hazrlq, chd, o cmldn, hcumunuza qar mqavimt chdi v s.;
rqib dedikd platformas, maraqlar, bax, zvq v ya norma-dyrlri Sizin (v ya mttfiqlrinizin)
platformanza, zvqnz, baxnza, maranza v ya norma-dyrlriniz v s. zidd olan, v ya zidd olmasa da,
uyun da glmyn istniln xs, qrup, dvlt, qvv v s.;
mttfiq dedikd bu chtlri Sizinl uyun olanlar;
tbliat hdfi olan trf dedikd rqibin z; onun v Sizin cbhnizin liderlri, halisi v ya elektorat; sgr
heyti; hr iki trfin mttfiqlri; hminin neytral trflr v b.;
dstklnir dedikd stavka qoyduunuz trfi vaxtar olaraq bu sahdki iin, faliyytin yardm ed bilck
mvafiq mslht, instruktaj, faliyyt proqram, kfiyyat materiallar, ideya, v sair hr nv zruri informasiya il;
hminin kadr hazrl, texnika, pul, tribuna, enerji, xammal, kadr v s.-l tchiz etmk, lehin tbliat aparmaq,
hquqi, siyasi, tkilati yardm, mxtlif problemlrini birbaa hll etmk v ya bir baqalarnn vasitsil, ya da z
gc il hll etmsin kmk gstrmk, v s.;
tbli edilir, qabardlr, izah edilir, baa salnr dedikd verbal v qeyri-verbal vasitlrl (bax: burada sh., 51):
lazmi mslnin yalnz Siz srf edn trflrini, yni lehin, yoxsa leyhin tbliat aparlmasndan asl olaraq, onun,
tbliat hdfi olan trfin (milli v frdi) zvq, bax v maraqlar (o cmldn, ideal, nnsi, stereotipi, amal,
istyi, ehtiyac v s.), hminin sosial (irqi, irsi, cinsi, dini, sinfi, milli v s.) mnsubiyyti il uzlamayan v htta
ziddiyyt tkil edn, yaxud ksin, shbt lehin tbliatdan gedirs uyun gln xsusiyytlrini birtrfli
iqlandrmaq, geni reklam etdirmk, nmayi, tsvir v ya izah etmk, lazmi kommentariya il iirtmk; Mslnin
mhz bu variantnn KV nmayndlrin atmasna almaq, bunu tkil etmk; dvriyyy bu spkili saxta
informasiya buraxmaq, saxta, qurama analizlr, arqumentlr, nmunlr, faktlar v statistikalarla saslandrmaq, izah
etmk, baa salmaq; Xsusi eyhamla atdrmaq, tlqin etmk, ortaya sz atmaq, diskussiya obyektin evirmk; Onun
yaxnlarnn n vaxtsa bu mvzuda syldiyi fikirlri aktualladrmaqla v ya bu rflrd bu spkili filmlr,
killr, shbtlr v s. geni yer, xsusi diqqt ayrmaq yollar il assosiasiya yaratmaq; Tbii olaraq bu mvqed
olan v ya Sizin thrikiniz, tsirinizl bu mvqey glmi xslri (llxsus, avtoritetli xslri) axtarb tapb, bu
sahd z mvqelrini geni ifad ed bilmlri n, gr istslr faliyyt gstrmlri n, onlara hr cr
(maliyy, tribuna, instruksiya v s. baxmndan) rait yaratmaq, kmk gstrmk, bu qidd olanlarn avtoritetini
sni iirtmk, cmiyytd myyn sz sahibi, status sahibi olmalarna almaq; Bu mqsd xidmt edn hr nv
ideyalarn, tkliflrin, dbiyyat v incsnt nmunlrinin, hminin hrkatlarn, faliyytlrin, kompaniyalarn,
qruplamalarn v s. yaranmasn, yaylmasn v hrtlnmsini stimulladrmaq, dstklmk, tkil etmk v s.;
Btn bunlara ks olanlar is gizltmk, rt-basdr etmk, grmmzliy vurmaq, yaxud bunu mqsdynl
yozaraq adildirmk, neytralladrmaq, tn, thqir, tnqid, rixnd, msxr, gl obyektin evirrk
dyrsizldirmk, geni dairy yaylmasna hr vasit il mane olmaq, leyhin kompaniya formaladrmaq v s.
(lav olaraq bax: Tlqin: nsanlar ayqkn nec hipnoz etmli [burada, sh. 55] v nandrma, aldatma v
dezinformasiya metodlar [burada, sh. 68] bhslrin);

nzrd tutulur (sadalanan variantlarn hams bu kitabn birinci hisssind trafl izah edilib).
Bundan sonra proseduralar bard:
Neyrostrateji proqramladrmann birinci mrhlsi hl hanssa addmn atlmad, lakin hazrlald,
yni faliyytqdrki dvr hat edir. Burada rqibin siz, sizin maraqlarnza thlk trd biln addm,
faliyyti hl mcrrd plan, ideya, arzu, chd klinddir v buna gr d, bu mrhld sizin balca vzifniz
hmin plan, ideyan onun znn v digrlrinin gzndn salaraq, onu v bu ideyann hmin potensial
mdafiilrini bu fikirdn dandrmaq, bu yoldan kindirmkdir. Bunun n:
.1) Bu ideyann leyhin olan hr bir element axtarlb taplr dstklnir ( bax: Msbt sanksiyalar
11

blmn [burada, sh. 79]).

deya leyhin Sizin istifad ed bilcyiniz deyiln tipli elementlr kateqoriyasna qismn aid ola
bilr:
Bu ideyann leyhin olan qruplar, xslr, qvvlr, partiyalar, qurumlar, fraksiyalar...;
Onu tn, thqir, gl, rixnd, msxr obyektin evirn ltiflr, karikaturalar, parodiyalar, felyetonlar,
jarjlar, hqartamiz epitetlr, yarlqlar, hvalatlar, hqartli mnasibtlr...;
Onun leyhin olan mnfi rylr, aa fikirlr (llxsus avtoritetli xslrin, tbliat hdfi olan trflrin
zlrinin cbhsindn olan ayr-ayr xslrin, elc d, mxtlif neytral trflrin, ms., mxtlif qzetlrin,
agentliklrin, sad adamlarn, kemi yoldalarnn v b.), bunlar tnqid edn nzriyylr, nzri, analitik
yazlar, provakasion mzmunlu materiallar, leyhin olan layihlr, ideyalar, konsepsiyalar, platformalar,
proqramlar, standartlar, yad ideologiyalar, planlar, nzriyylr, prinsiplr v s.;
leyhin olan faliyytlr, hrkatlar, sosial yoluxucu xarakterli tdbirlr (ms., mitinq, kompaniya, etiraz
aksiyas, txribat, ktlvi tdbirlr v s.);
Bu kateqoriyadan olan hr bir qvv v mqam axtarlb taplr dstklnir, mdafi edilir, gclnmsin
allr (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]), bu qbildn olan xslr z mvqelrini
geni ifad ed bilmlri, v ya bu istiqamtd faliyyt gstrmlri n hr cr rait yaradlr, bu
kateqoriyadan olan hr bir elementin yaranmas, yaradlmas, yaylmas, gclnmsi, intiar tapmas hr vasit
il stimulladrlr, tkil edilir. Yaxud, he olmazsa, olanlarn olduu sviyyd imkan qdr daha uzun mddt
qalmasna hr vasit il yardm gstrilir ki, psixi eskalasiya, sirayt, domino effekti v yaxud zncir
reaksiyas trd biln mnfi sosial enerji, psixi epidemiya mnbyi kimi daha ox faliyyt gstrib, daha ox
adam yoluxdura bilsin, daha ox adamn davran v dncsin, ustanovkalarna, stereotiplrin,
dnyagrlrin, inamlarna, baxlarna v s. transformativ tsir gstrsin, cmiyytd mvafiq sindrom haln
ala bilsin.
deya leyhin sadalanan tipli (v ya hr hans formal) qvvlr yoxdursa, v ya onlarn cbhsini
genilndirmk mqsdi il, hminin daha ox trfin onun leyhin kklnib, qalxb ona tzyiq gstrmsi v
ya digr trflrdn d ona qar bir alt kimi istifad ed bilmk n, deyilnlr paralel olaraq sni kild
ona leyhdarlarn yetidirilmsi istiqamtind i aparlr. Bunun n:
V.I.2.1) deya leyhin ideoloji faliyyt aparlr. O cmldn:
V.I.2.1.1) Neytral trflrin, indiy qdr mdafiisi olmu trflrin onun leyhin kklnmsin,
qalxmasna allr. Bu mqsdl:
V.I.2.1.1) Tbliat hdfi olan trfin nzrind bu ideyann zif chtlri qabardlr. ks trflri, yni
onlar n xeyirli, qazancl, parlaq kimi grn bilinck trflri hr vchl gizldilir, rt-basdr edilir, yaxud
yozularaq adildirilir, dyrsizldirilir. Bununla da, onlarda (onda) bu mvqeyin (ideya, plan, xtt, kurs,
platforma, ideologiya, mqsd, amal, arzu, istk, addm, yol, chd, nzriyy, doktrina, lozunq, konsepsiya,
bax, prinsip v s.-in) yalnz zahird v yalnz ideoloqlarn interpretasiyasnda ox ey vd etdiyi, slind is
xeyirsiz v bzn, htta ziyanl ola bildiyi tsvvr formaladrlr. Bu mqsdl hmin ideyada:
Onlarn zvq il uyun glmyn chtlri ms., ideyann anti-humanist, anti-bri mqamlar,
daltsiz, namrdlik, vhilik, iyrnclik, alaqlq, eyib, gnah, riyakarlq, rsvaylq v s. kimi yozula
bilck chtlri, mzmununda kimlrins xsi marann izlrinin sezilmsi, qrzli olmas v s.;
Onlarn baxlar il uyun glmyn chtlr ms., ideyann qeyri-mntiqi chtlri, o cmldn, daxili
v xarici ziddiyytlri, uyunsuzluqlar, mntiqi problemlri, ms.:
shbt hanssa bir ideyann, plann, mqsdin v s. perspektivinin analizindn gedirs realizsi n obyektin
imkan v potensialn kifayt etmycyi (ms., canl qvv v ya ii qvvsi atmamazl, xammal, texnika,
enerji, vaxt, silah v sursat, maliyy, fiziki, psixoloji v ya hrbi hazrlq, siyasi dstk, kadr (o cmldn,
xarizmatik lider) v s. bu kimi siyasi, iqtisadi, sosial, elmi-texniki problemlri);
rqibinin (ms., siz qar ynlibdis, sizin) btn bu msllrd ondan irlid olmas;
ideyann plan v proqnozunda nzr alnmayan, alnsa da effekti kskin kiildilmi digr mqamlar (ms., iqlim,
relyef, landaft, mvsm, tarixi zrurt, rait, tbii flakt, epidemiya, hquqi-normativ baryerlr, destruktiv
psixoloji effektlr v s. kimi real v ya mmkn imperativlr, ngllr);
ideyann variantlarnn bir baqa vaxt v ya yerlrd iflasla nticlnmsi;

Onlarn maraqlar il, o cmldn, istyi, arzusu, niyyti, mqsdi, amal, ehtiyac, tlbat, plan, qanunu
v s.-l uyun glmyn, onlarn marana toxunan mqamlar, ms., ideyada onlarn znn v ya
yaxnlarnn hyatna, malna, mlkn, rifahna, asayiin, rahatlna, min-amanlna, mnliyin,
mnviyyatna, xsiyytin, nfuzuna, namusuna, vzifsin, statusuna v s. hd, thlk trdn v ya
trd bilck, onlar incidib, arda bilsi, riskli, thlkli, bzn hqiqtn d, qurban tlb edn pessimist
11

mqamlar;
Onlarn sosial norma v dyrlri, o cmldn, ideal, adti, nnsi, vrdii, etalonu, stereotipi v s.-l
uyun glmyn chtlri;
v s. bu kimi mqamlar axtarlb-taplb, v ya quradrlb saxta analiz, arqument, nmun, nmayi v s.
yolu il onlarn (onun) nzrind qabardlr, onlara (ona) izah edilir, baa salnr (bax: Tbliat blmn
[burada, sh. 51]). Bununla da, aidiyyatl trflrin bu ideyaya aktiv v ya passiv mqavimt gstrmlrin, o
cmldn onun arxasndan qamalarna, onun realiz aksiyalarndan, hrkatlarndan, sfrbrliklrindn
yaynmalarna, uzaqlamalarna, boyun qarmalarana, yeri gls ona qar tbliat aparmalarna v faliyyt
gstrmlrin nail olunur.

Nmun n, ms., hanssa lknin mharib hazrlnn qarsn almaq mqsdil, onun halisin bu mharibnin
hrbi xrclrin artmna, bu is mvafiq olaraq vergilrin artrlmasna v dotasiyalarn azaldlmasna gtirib xaraca,
bunun zruri nticsi olaraq, btn sferalarda lkd hyat sviyysinin kskin aa dcyi, digr hallarda olduu
kimi, burada yen d kasb-kusubun balalarnn qrlaca, bunun lknin beynlxalq arenadak mvqeyin mnfi tsir
edcyi v s. tbli, izah edilir. ksin, hanssa lkni (ms., z lksini) digrinin stn qzdrmaqdan tr, onlara
mharibnin clbedici trflri, o cmldn, bu mharibnin rf mslsi olduu, bunun filan vaxt vurulan namus
lksini, alalma drdini stdn gtrcyi, qonular yannda ba ucal gtircyi, glck vladlar birdflik bu
problemdn qurtaraca, bunda itirakn hans imtiyazlar, rf gtircyi v s. n plana kilir, ksin, yuxarda
deyiln tipli pessimist mqamlarsa gizldilir, hans ki, hmin halda da indi sadalanan bu kimi clbedici trflri
gizldilmidi;

Yaxud orduda ixtisar dstklmk halnda bunun iqtisadi qazanc trflri, o cmldn, bunun bdc xrclrinin
azaldlmasna gtirib xaraca, hrbi snaye kompleksinin z profilini dyirk mlki sferaya evrilib bdcy xeyir
gtircyi v s. qabardlr (bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]). ks halda, bunun sosial-hrbi trflri, yni
isizliy, sosial bhrana gtirib xaraca, lknin hrbi qdrtin zrb vuraca, dmnlri irnikldircyi v s.
vurulandrlr;

Krfz mharibsi rfsind NATO qvvlrin thlknin realln anlatmaq v onlar sfrbr etmk mqsdi il,
AB beynlxalq almd rakn yaxn 10 ayda nv silah yaradaca bard dezinformasiyalar yayrd, hans ki,
ekspertlrin hazrk ryin gr, rak texnologiyas o vaxt ona yaxn 10 ild bel silah yaratmaq imkan vermirdi.

V.I.2.1.2) Deyiln tipli faktlar tapmaq tindirs v ya olanlara dstk mqsdil, bunlar sni yolla
yaradlr. O cmldn:
V.I.2.1.2.a) Lazmi faktlar onun mxtlif xsusiyytlrini sni yozmaqla ( htta mistika, sueveriya il
laqlndirmkl d olsa) onlardan ntic kimi xarlr v ya lazmi faktlar, mumiyytc, yalandan, hedn
quradrlb yaylr:
V.I.2.1.2.b) Bu ideyan qbul etmi mxtlif trflrin ayr-ayr problemlri analiz edilrk, yozularaq
bunlarn gnah hmin ideyann stn atlr, bunun sbbkarnn o olduu onlara baa salnr, z
perspektivlri n ondan thlk grmlrin allr; v s.
V.I.2.2) Mxtlif trflri onun leyhin qaldrmaq n praktik faliyyt aparlr, baqa szl,
tviqat metodlarndan (bax: Tviqat blmn [burada, sh. 52]) gen-bolluqla istifad edilir. O
cmldn:
V.I.2.2.a) Bu mqsdl sifari, muzd dm, slahiyytlrdn istifad v s. kimi metodlardan aktivlikl
istifad edilir.
V.I.2.2.3) ld bayraq etmk n, yaxud da el lazmi trfin znn ntic xara bilmsi n mxtlif
tdbirlrl bu ideyann haradasa reallaan variantnn tbliat hdfi olan trflrin ( o cmldn, kollektivin,
qrupun, xalqn, elektoratn, mttfiqinin, neytral hanssa trfin, hanssa gcl trflrin... ) zvq, bax v
maraqlar (norma v dyrlri) il uyun glmyn v htta ziddiyyt yaradan nticlr vermsi tkil edilir,
sonra da mvafiq provakasion kommentariya il bu hmin trflrin nzrind qabardlr:
V.I.2.2.4) Onlarda sni olaraq hr hanssa lav problemlr formaladrlr v ya hanssa mvcud bir
probleminin aktuallq drcsi nzrind sni iirdilir, artrlr ki, bununla da diqqt v ya qvvlri bu
msldn yayndrlr.
Sair hr nv vasitlrl bu ideyann leyhin, onu hmin trflrin nzrind alaldan, clzladran,
mnaszladran tbliat v ya tviqat faliyyti aparlr, hr vasit il ona qar bir bhli, trdddl, inamsz
mnasibt formalamasna, leyhin kompaniya formalamasna, trafdaklarn v ya bayaqdan neytral olan
trflrin onun leyhin kklnmsin, qalxmasna, ona qar konkret aksiyalarn hyata keirilmsin v s. nail
olunur.
V.I.3) Paralel olaraq sizin znz d onun leyhin birbaa faliyyt aparrsnz v ya bu tipli
faliyytlrd birbaa itirak edirsiniz, o cmldn:

11


V.2. CHDLRI NEC BLOKIROVKALAMALI, LEYHFALIYYTLRIN QARISINI NEC

ALMALI

Ktl istyir ki, onun qhrmanlar daim onun

gz qarsnda olsun tribunada da, dar aacnda da

Aydn Mmmdov

Hakimiyyt urunda mbariz rhmdillik n olduunu bilmir v he bir qayda-qanun tanmr. Burada
humanizm, dalt, mnvi dyrlr v s. yalnz gzdn prd asmaq v ziflrin l-qolunu buxovlamaq alti
mnzlsind qavranlr. Baxmayaraq ki, xsn biz zmz d btn bunlarn qat leyhdaryq v bunu bu
kitabn mumi ruhu da aydn hiss eltdir bilr, lakin n etmli ki, gcl dvlt qurman bundan savay zg
vasitsi yoxdur...
Davran v dnclrin neyrostrateji proqramladrlmas aktnda rqibin siz zidd addmnn qarsn
almaq mqsdil:
V.2.1) Siz zidd addmn leyhin olan hr bir element axtarlb taplr dstklnir ( bax: Msbt
sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]).
Bu tipli elementlr kateqoriyasna qismn aid ola bilr:
Onu tn, thqir, gl, rixnd, msxr obyektin evirn ltiflr, karikaturalar, parodiyalar, felyetonlar,
jarjlar, hqartamiz epitetlr, yarlqlar, hvalatlar, hqartli mnasibtlr...;
Onun leyhin olan mnfi rylr, aa fikirlr (llxsus avtoritetli xslrin, tbliat hdfi olan trflrin
zlrinin cbhsindn olan ayr-ayr xslrin, elc d, mxtlif neytral trflrin, ms., mxtlif qzetlrin,
agentliklrin, sad adamlarn, kemi yoldalarnn v b.), bunlar tnqid edn nzriyylr, nzri, analitik
yazlar, provakasion mzmunlu materiallar, leyhin olan layihlr, ideyalar, konsepsiyalar, platformalar,
proqramlar, standartlar, yad ideologiyalar, planlar, nzriyylr, prinsiplr v s.;
leyhin olan faliyytlr, hrkatlar, sosial yoluxucu xarakterli tdbirlr (ms., mitinq, kompaniya, etiraz
aksiyas, txribat, ktlvi tdbirlr v s.);
Bu kateqoriyadan olan hr bir qvv v mqam axtarlb taplr dstklnir, mdafi edilir, gclnmsin
allr (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]), bu qbildn olan xslr z mvqelrini
geni ifad ed bilmlri, v ya bu istiqamtd faliyyt gstrmlri n hr cr rait yaradlr, bu
kateqoriyadan olan hr bir aksiyann yaranmas, yaradlmas, yaylmas, gclnmsi, intiar tapmas hr vasit il
stimulladrlr, tkil edilir. Yaxud he olmazsa, olanlarn olduu sviyyd imkan qdr daha uzun mddt
qalmasna hr vasit il yardm gstrilir ki, psixi eskalasiya, sirayt, domino effekti v yaxud zncir
reaksiyas trd biln mnfi sosial enerji, psixi epidemiya mnbyi kimi daha ox faliyyt gstrib, daha ox
adam yoluxdura bilsin, daha ox adamn davran v dncsin, ustanovkalarna, stereotiplrin,
dnyagrlrin, inamlarna, baxlarna v s. transformativ tsir gstrsin, cmiyytd mvafiq sindrom haln
ala bilsin.
Siz zidd olan addmn leyhdarlar yoxdursa v ya olanlarn cbhsini genilndirmk mqsdi il,
hminin daha ox trfin onun leyhin kklnmsi, qalxmas n v ya digr trflrdn d ona qar bir alt
kimi istifad ed bilmk n, deyilnlr paralel olaraq, sni kild bu addma leyhdarlarn yetidirilmsi
istiqamtind i aparlr. Bunun n:
V.2.1.1) Neytral trflrin v ya hazrk mdafiilrinin bu chdin leyhin kklnmsin, qalxmasna
allr. Bunun n:
V.2.1.1.1) Bu chdd itirakn, itirak chdinin v ya ona hr hans formadasa dstk vermyin leyhin
ideoloji faliyyt aparlr. Bunun n:
V.2.1.1.1.1) Tbliat hdfi olan trfin (bunda itirak ed bilck hr bir frdin ) nzrind bu addmn
zif chtlri qabardlr. Bu mqsdl:
Bu addmn onun znn baxlar il uyun glmyn chtlri taplb nzrind qabardlr: Ms., onun
bu id itirak etmsinin, bu addm atmasnn, buna qoulmasnn mntiqsiz trflri, o cmldn, bu iin
slind ona he bir aidiyyat olmadndan onun buna qoulmasnn da sassz olmas; bu iin baqalar
trfindn qurma oyun olmas; inqilab dahilr yaradr, fanatiklr hyata keirir, ondan frldaqlar
bhrlnir deyimin uyun olaraq ondan bu id bir alt kimi istifad edildiyi; yekunda bunun xeyrinin bir
11

baqalarna (onu bu i thrik ednlr, indi mi-day hesabna orda-burda gizlnnlr v b.) ataca (v
ya artq atd) v o bir knarda qalaca; bu id motivlrin thrif olunduu v zahirn tqdim olunan
sbb v ya mqsdin bhan olub, slind burada zg maraq gdldy; bunun mumi yox, kimlrins
xsi marandan irli gldiyi; onun burada itirakndan asl olmayaraq nticnin artq onu buna thrik
ednlr trfindn z aralarnda razladrld v hr eyin qabaqcadan myynldirildiyi; onun burada
itiraknn dryada damlan xatrladb, mumi gediata onsuz da hmiyytli tsir gstrmycyi v s.;
Onun znn maraqlar il uyun glmyn chtlri taplb nzrind qabardlr: Ms., bu ii ets, bu
addm atsa, bu yolu tutsa, bu yola qoulsa n itircyi, bunun xsn onun zn v ya yaxnlarna hans
itki, zab, problem bahasna glcyi v ya gl bilcyi nzrind qabardlr (ms., skandal, biabrlq,
hquqi msuliyyt thlksi, bundan ziyan grn kimlrins adekvat qzb v qisas reaksiyasn douraca,
bunun cinayt, gnah v s. olmas, bu iin onu yaxnlarndan, zizlrindn, domalarndan, sevimli
ylnclrindn, pelrindn v s. ayr salaca, kiminls mnasibtin mnfi tsir gstrcyi, bu yolda
olanlarn, bu i girinlrin xeyli zrrli vrdi ld edcyi, psixikasnn zhrlncyi, bununla mrnn
filan qdr dyrli hisssini bada vercyi v cmiyytd hazrda qazandqlarnn oxusunu, ms., hazrk i
yerini, sosial statusunu v s. itircyi, elc d, bir baqa sferadak filan-filan qazanclardan mhrum
olaca, onun bu yola getmsi il evinin, ailsinin, uaqlarnn kmksiz, basz qalaca, mhrumiyytlr,
facilr dar olaca, mmkndr ki, onun arzulamad yollara dcyi v s., hminin bu yoldak lm,
aclq, susuzluq, natmizlik, epidemiya, xstlik, lillik, lm, risk v s. kimi thlklr); hmin addm kim
qar ynlibdis onun trfindn (ms., siz qar ynlibdis, sizin trfinizdn) buna qar atlacaq addm,
grl bilck cavab tdbiri ona izah edilir, baa salnr, nzrlrind qabardlr; v s.
Sair hr nv vasitlrl bu yolun konkret olaraq onun n xeyirsiz v bzn, htta ziyanl ola bilck bu
kimi mqamlar sem v ya qurama faktlar, statistikalar, yaxud saxta analiz, arqument, nmun, nmayi v s.
yolu il nzrind qabardlr, ona izah edilir, baa salnr, onu ets, bu yola gets n itircyi, getms n
qazanaca ona izah edilir, baa salnr, ks-trflr hr vchl gizldilir, dyrsizldirilir (bax: Tbliat
blmn [burada, sh. 51]). Bununla da, ayrca frdlrin qtiyytind trddd, bh, inamszlq, yaxud
shbt ktldn gedirs, burada fikir ayrl, ixtilaf formaladrlr, onlarda bu yola getmyin, onu davam
etdirmyin perspektivsizliyi, mnaszl, cfngliyi v htta ziyanll tsvvr formaladrlr:

2000-ci ild AB konqresi ermni genosidini gndliy xaran rfd senatn qrarna tsir gstrmk mqsdil,
Trkiy AB- aadak cavab tdbirlri il hdlmidi:
Ermnistana qar: Tansu illr dvrndn brpa olunmu ox mhdud miqyasl Trkiy-Ermnistan hava v
dmir yol laqsini, mumiyytc, qti olaraq ksmk (hansn ki, Fransa parlamentinin qbul etdiyi msuliyytsiz,
bdnam, v n vaxtsa fransa xalqna ox baha baa glsi mlum qrarndan sonra onsuz da qbul etdi);
AB-a qar: AB-n Trkiyd yerln Hrbi Bazalarnn faliyytini maksimum mhdudladrmaq hans ki,
AB rak demk olar ki, sasn bu bazann hesabna nzartd saxlaya bilir; Trkiynin hrbi snaye tenderlrind
AB irktlrinin itirakn maksimum mhdudladrmaq hans ki, AB bu tenderlrdn hr il milyardlarla dollar
qazanc gtrr; Trkiy-ran mnasibtlrini genilndirmk hans ki, AB-n bir nmrli dmni olduu hamya
mlumdur; v s.

Hd mqsdi il mxtlif vaxtlarda SSR AB-la (Kubada) v inl srhdd z operativ taktiki raketlrini
yerldirmidi. V yaxud AB hmin mqsdl 40-60-c illrd imali Koreya v Vyetnamn, 70-90-c illrd rakn,
1994-c ild Haitinin v b. sularna z eskadriliyalarn gndrmidi.

Krfz mharibsi dvrnd AB rakn kimyvi silahdan istifad addmnn qarsn aadak tbliat vasitsil
almd: rakn bu addm Mttfiq qounlarnn analoji cavab tdbiri il qarlanacaq. rak trfindn frqli olaraq,
Mttfiq qounlarnn kimyvi silahdan mhafiz vasitlri il yax tchiz olunduundan, burada uduzan yen d rak
trfi olacaq stlik d ki, mharibnin bilavasit onlarn yox, rakn razisind v ya bilavasit srhdlrinin
yaxnlnda getdiyi bir raitd.

V.2.2.1.1.2) Deyiln tipli faktlar tapmaq tindirs v ya olanlara dstk mqsdil, bunlar sni yolla
yaradlr. O cmldn:

V.2.2.1.1.2.a) Lazmi faktlar bu addmn mxtlif xsusiyytlrini sni yozmaqla ( htta mistika, sueveriya
il laqlndirmkl d olsa) onlardan ntic kimi xarlr v ya lazmi faktlar, mumiyytc, yalandan,
hedn quradrlb yaylr:

Nmun n, ms., dnya bazarnda hr hanssa lknin ixrac mhsullarnn qiymtinin ykslmsinin bu lk n
gydndm frst, alaglmz mnft olduu halda, 2000-ci ild dnya bazarnda neftin qiymtinin ykslmsinin
OPEK lklri v digr neft istehsals olan lklrin xeyrin yox, ziyanna (?!) olduunu AB (sair tzyiqlrdn
lav) aadak arqumentl onlara baa salb, onlar neftin qiymtini sabitldirmkl bal addmlara thrik etmidi:
Neftin qiymtinin bahalamas istehlaklar alternativ enerji mnblri axtarna v ya marketinq ynmn
dyimy svq edsi, baqa szl, getdikc neft tlbat azaldasdr ki, bu da bugnk ox istynlrin sabah azdan
da mhrum olaca demk olacaq;

V.2.2.1.1.2.b) Bu addm atm mxtlif trflrin ayr-ayr problemlri analiz edilrk, yozularaq
bunlarn gnah hmin addmn stn atlr, bunun sbbkarnn o olduu onlara baa salnr.

Baqalarna ibrt olmas n kimins kraynik xarlb lazm olandan artq czalandrlmas bu mqsdlidir.
11

Kimlrs kimlrins aqibtini nmun gstrmk d, hminin.

V.2.2.2) Mxtlif trflri onun leyhin qaldrmaq n praktik faliyyt aparlr, baqa szl,
tviqat metodlarndan (bax: Tviqat blmn [burada, sh. 52]) gen-bolluqla istifad edilir. O
cmldn:

V.2.2.2.2.a) Bu mqsdl sifari, muzd dm, slahiyytlrdn istifad v s. kimi metodlardan fal
istifad edilir.
V.2.2.2.2.b) ld bayraq etmk n, yaxud da el lazmi trfin znn ntic xara bilmsi n
haradasa bu addm atm kslrin bundan xeyir tapmamas, ksin, uursuzlua dar olmas sni tkil
edilir, sonra da, bu mvafiq provakasion kommentariya il tbliat hdfi olan trflrin nzrind
qabardlr:
V.2.2.2.2.c) Onlarda sni olaraq hr hanssa lav problemlr formaladrlr v ya hanssa mvcud bir
probleminin aktuallq drcsi nzrlrind sni iirdilir, artrlr ki, bununla da diqqt v ya qvvlri bu
msldn yayndrlr.
Sair hr nv vasitlrl onun leyhin tbliat v ya tviqat faliyyti aparlr. Btn bunlarla da ona qar
bir bhli, trdddl, inamsz mnasibt formalamasna, leyhin kompaniya formalamasna, trafdaklarn
v ya bayaqdan neytral olan trflrin onun leyhin kklnmsin, qalxmasna, ona qar konkret aksiyalarn
hyata keirilmsin v s. nail olunur.
V.23) Sadalanan bu metodlarla rqibin v ya rqib cbhsi zvlrinin hanssa qisminin qarsnda psixoloji
istehkam kmy mvffq olunarsa, v ya yolu lazmi istiqamt dndril bilinrs, hmin qismin bu qrar,
yni bu yoldan kinmk, bu fikirdn danmaq v ya siz srf edn istiqamtd getmk plan hr vasit il
dstklnir (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]). ksin, he bir ntic ld olunmaz v
rqib siz zidd addm atmaq qrarn verrs ona qar, yaxud shbt oxluqdan gedirs, rqib cbhsinin tsir
dmyib, siz zidd atmaq qrarnda qalan hisssin (xsusi aktivlr) qar artq tam qvv il atakaya keilir,
mmkn olan btn Mnfi sanksiyalara l atlr ki, bunun n d, rqibin taktiki v strateji maraqlar hdf
seilir, onlara zrb vurulur. Baqa szl, onlarn (onun):
Mqsdlri yolundak istniln irlilyiin mane olunur, bla ya, problem ati il yoluna istehkam
kilir, problemlrinin hlli blokirovkalanr (bax: nqilablar nec formaladrmal, situasiyalar nec
dyimli blmn [burada, sh. 119]).
Real (ms., Ermnistan n Rusiya v Fransa kimi) v potensial (ms., Ermnistan n AB kimi)
mttfiqlri il, istniln neytral trfl, htta rqiblri il istniln xo mnasibtlrin xtr toxundurulur,
buna imkan verilmir, ksin, leyhin rqiblr yetimsi tkil edilir (bax: Qvvlr (xsiyytlr,
dvltlr...) leyhin faliyytlr blmn [burada, sh. 123]);
O CMLDN:

V.3. NQILABLARI

NEC FORMALADIRMALI, SITUASIYALARI NEC DYIMLI

nqilab dahilr yaradr, fanatiklr hyata keirir, ondan frldaqlar fayda gtrr
Bismark

Tbit insann sonsuz arzularn sonlu imkanlara bkmkl, cmiyyt ona istdiyini deyil, yalnz xeyirli
olanlar vermkl, traf insanlarsa ruzisin rik xmaqla insan azadln mhdudladrr. ddialar il imkanlar
arasndak rqabtdn stimullaan insan faliyyti is yalnz bunlarn tam brabr halnda znn maksimum
taraz halnda olur v bu baxmdan, onlardan hr hanssa birin tsir gstrmkl insann faliyytini
reqlamentldirmk mmkndr.
nsann iddialarnn bsitliyi onun nzri potensialnn, imkannn mhdudluundan v ehtiyatnda zruri
faliyyt proqramnn olmamasndan irli glir (iddia il arzunu qardrmamal). Bu baxmdan, ona lazmi
mslht, proqram vermk, x yolu gstrmk, oxsayl variantlarla tchiz etmk v ya tapmasna yardm
olmaq v b. onda yeni iddialar yaratman zruri rtidir. ctimai ryi idar etmk n yaradlm sosial
institutlar, mhz bu mqsd xidmt edirlr.
mkanlarn mhdudluu is iddialar qarsnda baryer kn digr amildir. lav imkanlar insanda lav
iddialar dourur. Bu baxmdan, insan zruri texnologiya il silah, alt, vasit, cihaz, infrastruktur v s. il
11

tchiz etmk onda zruri iddian stimulladrman digr vasitsidir. Silahla tchiz olunmu dvltlrin qanqan iddiasna dmsi, vzifsi yksln adamn khn dostlardan soyumas v b. bu nansa nmunlrdndir.
ksin, lazm olan bu sahlrdki, imkanlarn mhdudladrmaq, onun hmin bu istiqamtdki iddialarn
mhdudladran amillrdndir.
Hr bir hyati situasiya kimin ns mqbul, kimin ns qeyri-mqbuldur. Situasiya o adam n
mqbuldur, hansnn ki, bu durumda ld etdiklri v ya ld etmkd olduqlar il arzular arasnda tqribi
brabrlik iarsi durur. Hans n ki, burada brabrsizlik iarsi durur, onlar n bu rait dzlmzdir.
Demli, burada arzular v ld olunanlar adlanan iki dyin mvcuddur. V frdin v ya ktlnin mvcud
vziyyt qar narazln artrmaq v ya azaltmaq n d, bu iki dyinl manipulyasiya etmk zruridir. Bu
is, sizin n problem tkil edn msld daha ox trfin zn problem grmsini tkil etmk n
grkdir. Bellikl:
V.3.1) Rqib cbhsind hazrk vziyytdn naraz olan, ondan qurtulmaa, onu dyimy meylli olan
xslr axtarlb taplr, hr vasit il dstklnir, onlarn orada sz v imkan sahibi olmalarna allr.
Rqib cbhsind (1) vzif v ya digr qazanc iddiasnda olanlar; (2) vzifdn getdiyin gr v ya iflas
olduuna gr incik qalan v blk d qaytardlar midi il yaayanlar; (3) vziyytin arln birbaa
iyinlrind dayanlar (ms., mharib zaman sravi sgrlr kimi) v b. bu kateqoriyadandr.
V.3.2) Bellri yoxdursa v ya olanlarn cbhsini genilndirmk mqsdi il, rqib cbhsi zvlrind
hazrk vziyytdn narazln sni kild yaradlmas istiqamtind i aparlr. Bunun n:
V.3.2.1) Situasiya leyhin ideoloji faliyyt aparlr. O cmldn:

V.3.2.1.1) Situasiyann zif mqamlar, yni tbliat hdfi olan trflrin ( trfin) zvq, bax, mara
(arzusu, istyi, adti, stereotipi v s.) il uyun glmyn chtlri axtarlb taplr. Bu mqsdl onlarn
(konkret frdin, rqib liderinin, rqib cbhsi zvlrinin, halisinin, sgr heytinin v b.):
Hazrk problemlri axtarlb taplr, gzlri qarsnda qabardlr, canlandrlr ( bax: Tbliat
blmn [burada, sh. 51]) ms., aclq, susuzluq, yuxusuzluq, yaxnlarndan xbr-trsizlik, sevimli
pelrindn, ylnclrindn ayrlq, htta bel mqamlarda he d az hmiyyt ksb etmyn seksual
tcridlik v s. kimi problemlri, bu iin hquqi v digr msuliyytlri, onun ucbatndan rastlad blalar,
sair uursuzluqlar, itkilri, tnzzl, bhran, atmamazlqlar, mhrumiyytlri v s. llxsus bu yolu
tutmayan v ya tutub sonradan ondan l knlrin, yaxud onunla eyni v blk d ondan da az hququ,
xidmti, lyaqti v s. olub, sadc olaraq, pulunun, adamnn v ya digr mziyytlrinin saysind daha
rahat raitd olub, bundan daha ox qazanc gtrnlrin, yaxud digr hr hans sbbdns bu yolda
olmayanlarn hazrk xo gzranlarnn (tbii ki, tbliat psixologiyasna uyun olaraq, gzranlarndan
sem xo epizodlarnn) eyhaml reklam il kontrastda;
Perspektiv thlklri (real v ya qurama thlklri) gzlri qarsnda qabardlr, canlandrlr ( bax:
Tbliat blmn [burada, sh. 51]) ms., vziyytin getdikc ona leyh dinamika zr inkiaf etmsi,
yaxn vaxtda daha da pislcyi, qida, su, sursat, enerji, xammal, pul v s. ehtiyatlarnn tknmk
rfsind olmas, raitin, iqlimin getdikc ona lverisiz istiqamt ynlmsi, bla, hcum, xstlik
gzlnilmsi, sair qorxduu eyin yaxnlamaq zr olmas v s.
Kemi xo gzranlar gzlri qarsnda qabardlr, canlandrlr ( bax: Tbliat blmn
[burada, sh. 51]) llxsus, nostalji, sentimental ruhlu eir, film, hekay, rvayt, msahib, plakat, kil,
hzin musiqi, xatir, shbt v s.-in (sslndirmk, eitdirmk, gstrmk v s. yollar il) tsiri fonunda.
Bu kimi mqamlar taplb sem v ya qurama faktlar, statistikalar, yaxud saxta analiz, arqument, nmun,
nmayi v s. yolu il onlara (ona) izah edilir, baa salnr (bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]).
Bununla da panika, depressiya, ruh dknly, bdbinlik, qorxu, apatiya, frustrasiya, ok v s. kimi mnfi
emosional hallara dmlrin, bugnlrini diskomfort, sabahlarnsa xlmaz kimi qavramalarna, situasiya
leyhin kklnmlrin, vziyytdn x yolu axtarmalarna, onu dyimy meyllnmlrin v s. nail
olunur.

Nmun 1: Somali prezidenti Mhmmd Aydid 1995-ci ild Slhyaratma missiyas ad il bu lky mdaxil
etmi AB qounlarn buradan, sadc olaraq, AB-n buradak problemlrini onun halisinin nzrind qabartmaq
taktikas il xarmaa mvffq olmudu: Bunun n, AB-n buradak qlblrini reklam edn tbliat
kompaniyasn iflasa uratmaq v ictimai ry vektorunun oriyentasiyasn AB-n nzartindn xararaq, bunu AB-a
srf edn istiqamtdn, srf etmyn istiqamt dndrmk n, M.Aydid bir qdr real v bir qdr d montaj
sullar il Moqadii klrind qalaqlanb qalm amerikan sgrlrinin meyitlrini v onlarla thqiramiz surtd
davranan Somali sgrlrini ks etdirn videosjetlri burada ba vernlrin real mnzrsi kimi bir sra AB
telekanallarnda, o cmldn, Si-En-En telekanalnda nmayi etdirmy mvffq oldu (v yaxud B.Klintonun v ya
mumiyytc, AB-n leyhdarlarnn kmyi il gstrilmsini tkil ed bildi). Nticd, sgr analarnn, mxaliftin,
12

hr eyi xsusi mbali il tqdim etmy alm mtbuatn v istiqamti bunlardan myynln sad ktl
ehtirasnn gcl ks-reaksiyas nticsind, AB mqsdin atmam, z qounlarn bu lkdn geri xarmaa
mcbur oldu.

Nmun 2: Krfz mharibsi dvrnd (1991 yanvar-fevral) AB znn demokratik bir dvlt olduunu, sirlrin
hququnu qoruduunu v s. ld bayraq edrk l keirdiyi ilk 5-10 siri n bahal mehmanxanalarda yerldirib,
onlara hr nv komfort rait, o cmldn, normal qida, tibbi xidmt, domalar il mktublamaq, vaxtn ylncli
keirilmsi (o cmldn, qabaqcadan bu mqsdl xsusi hazrlanm fahi xidmti), dini ayinlrin icras, sonrak
yaay yerinin srbst seilmsi v s. kimi imkanlar yaradr. Sonra is AB-n dmninin sad irakllar yox, Sddam
Hseyn olduunu sas gtirrk, bir hftdn sonra onlarn hamsn azad edir. Qaydandan sonra sirlrin hr biri
sirlikd grdy bu kefi az dolusu z hrbi hisssind reklam edir. Hminin, AB xsusi idarlri, paralel olaraq,
leqal v qeyri-leqal informasiya kanallar il, o cmldn, mtbuata msahib vern sirlrin v ya azad ediln
sgrlrin z dili il, bunu, elc d, sir dmyin yollarn, mexanizmini, prosedur qaydalarn v s., hminin sir
dmyin ktlvi hal alm olduunu rak sgrlrinin hazrk ar gzran il kontrastda geni reklam etdirir. AB
sirliyinin ignc yox, sanatoriya olduunu eidib biln, eyni zamanda, bu kefi grmyin dqiq xritsin,
instruktajna, yoluna malik olan rak sgrlri nvbti df artq bir qdr az mqavimtl sir drlr. AB xsusi
idarlri ikinci df d yen bir ne min iraklnn bu qayda il hazrlayb geri qaytarandan sonra, artq btn rak
cbhsi boyu hamda sirlik qorxusu ninki bilmrr yox olur, ksin, hamda mrnd birc df d olsa bu kefi
grmk hvsi yaranr. Nticd, Mttfiq qounlar 40 gn rzind rakn 83 969 (!) sgr v zabitini sir dmy
(Azad olmaq sir olmaqdan, lakin sir olmaqsa lmkdn stndr! prinsipi) thrik ed bilmidi (gtrmy
mvffq olmudu). O cmldn, sir dmk n nvby duran rak sgrlrinin say o drcd ox idi ki, AB
htta sirlri qbul etmk, qeyd almaq v yerbyer etmk n bir-ne xsusi diviziyasn dydn ayrb, bu i
qomudu. (Tbii ki, artq lazmi mqsd ld olunduqdan sonra, nc df, daha sirlr geri qaytarlmr v onlara
artq vvlki, kef verilmirdi).
AB ekspertlrinin hesablamalarna gr bir irakln ldrmk, orta hesabla AB-a 400 min (!) dollara baa
glirdis, inandraraq sir dmy thrik etmk cmisi 125 dollara baa gldi (Bnzr mvzularla laqdar bax,
burada: sh., 60, 123).
Hminin, rqib sgrlrini sirliy, silah yer qoymaa vadar etmk mqsdil amnistiya, mkafat, imtiyaz v s.
myynldirmk d, hmiyytli effekt ver bilir.

Nmun 3: Vyetnam mharibsi dvrnd Vyetkonq partizanlar 1965-ci ild AB-n buradak ordularna pot gtirn
bir avtomobili l keirmy mvffq oldular. Buradak mktublar sasnda amerikan sgrlrinin bir oxunun xsi
hyat bard myyn faktlar yrnn vyetnamllar, artq sabahs gn bunu psixoloji mliyyatn xammalna
evirdilr. Ssgclndiricilr v ya radio vasitsil atdrlan informasiyalardan bzi amerikan sgrlri yrndilr ki,
arvadlar onlara xyant edib, bzilri yrndi ki, nianllar onlarn n yaxn dostlar il ail qurmaa hazrlar,
bzilri artq nianllarnn baqasna r getdiyini, bzilri valideynlrindn hansnnsa ldyn v s. yrndilr.
z d informasiya btn hallarda el formada tqdim edilirdi ki, btn bunlarn hamsnn gnah bu v ya digr
formada onlarn bu mnasz mharib ucbatndan evlrindn, aillrindn uzaq dmsinin stn glib xrd.
Nticd, AB-n buradak ordusunun mnvi-psixoloji durumu ifrat drcd aa drk, burada dezertirliyin
ktlvi xarakter almasna gtirib xard (Bnzr mvzularla laqdar bax, burada: sh., 60, 123).

Deyiln metodlarla diqqti z gzranna v perspektivin ynldilmi v bunlarn o qdr d ideal olmad
qnatin gtirilmi rqib (yaxud rqib halisi, ordusu v s.), istr-istmz narahat olmaa, z vziyyti zrind
dnb-danmaa, real vziyytindn doan psixi diskomfortluunun hlli yollarn aradrmaa balayasdr.
Bundan sonra onlara (rqib halisin, ordusuna, xalqna, liderin v ya mumiyytc, konkret hanssa
xs):
V.3.2.1.2) Bu qeyri-lverili vziyytin sbb v sbbkarlarn axtarb-tapmaqda ona yardm
edilir. Maraqlardan v iin mahiyytindn asl olaraq bel sbb v ya sbbkar mvqeyind
aadaklardan bir v ya bir nesi tqdim oluna bilr:
a)

Ya msuliyyt z zrin gtrlr v btn hallarda akar v ya strtl formalarda (ms., jest, eyham, ritorik sual
v s. dili il) baa salnr ki, tzyiqlriniz nyl laqdardr v bunun qarsn almaq n o n etmlidir; ya da:
b) Gnah siz lazm olan kimins stn;
c) Ya rqibin tutduu yolun (ideya, plan, xtt, kurs, platforma, ideologiya, mqsd, amal, arzu, istk, addm, yol, chd,
nzriyy, doktrina, lozunq, konsepsiya, bax, prinsip v s.-in) stn;
d) Ya onun realiz vasitsinin (texnikann, mvcud plann, hanssa kadrn, o cmldn, liderin) stn;
e) Ya bu yolun, mqsdin realizsind itirakn stn;
f) Ya qzav-qdrin stn;
g) Yaxud da bunlardan bir nesinin stn atlr.

Yni sizin maraqlarnzdan asl olaraq, vziyyt analiz edilrk bu problemlrin gnah bu v ya digr
formada deyiln bu hdflrdn hr hanssa birinin v ya bir nesinin stn atlr. slin qalsa is, imkan
daxilind i el qurulur ki, o z qeyd-rtsiz olaraq problemlrinin gnahn vvlcdn bunlardan siz lazm
olan hansndasa grsn v sizin bu tbliatnza, mumiyytc, he bir ehtiyac qalmasn, v ya bu tbliat
kmki funksiya dasn;
V.3.2.1.3) Bundan sonra, ona alternativ variant, situasiyadan konstruktiv x yolu axtarb tapmaqda
yardm edilir.
Bunun n, ilkin mrhld, proses obyektivlik rngi vermk n, onun alna gl bilck, lakin siz
srf etmyn digr bir ne variantlar (mmkn qrarlar, addmlar, seimlr v s.) deyiln qaydalarla saxta
analiz edilrk, btn bu variantlarn onun n o qdr d lverili olmad, ksin, yararsz olduu qnatin
glmsin, onda bu cr tsvvr formalamasna allr.
Sonrak mrhld, xsusi fndlrl (xsusi eyhamla, ortaya sz atmaq, diskussiya obyektin evirmk, bu
12

rflrd bu spkili filmlr, killr, shbtlr v s. geni yer v ya xsusi diqqt ayrmaq, onun yaxnlarnn
n vaxtsa bu mvzuda syldiyi fikirlri aktualladrmaq v s. yollar il) meydana siz srf edn alternativ ideya
(plan, mqsd v s.) atlr v ya onun znn tdricn bu variantn stn glib xmasna, bunun zrind
dnb-danmasna nail olunur.
Deyiln alternativ ideya rolunda x ed bilr:
a) Bu msl il mumiyytc, he bir laqsi olmayan hr hanssa bir digr yola getmk; yaxud
b) vvlki mqsddn (ideyadan, amaldan v s.) imtina etmk;
c) Onun realiz vasitlrindn (texnikadan, mvcud plandan, hanssa kadrdan, o cmldn, liderdn) imtina etmk v ya

d) Realizd itirakdan imtina etmk;

e) Bu ideyan dyimk;
f) Onun (bu yolun, mqsdin, ideyann, amaln v s.), onun realiz vasitlrinin v ya mumiyytc, kimins, nyins
leyhin faliyyt gstrmk v s.

Bir szl, buraya aiddir: hr vasit il bu varianta passiv v ya aktiv kild mqavimt gstrmk metodlar.

Msln, MHARB ZAMANI mlki hali n mharibni dayandrmaq tlbi il ktlvi xlara (nmayi,
mitinq, piket v s.-lr) balamaq; mhariby ilmkdn imtina etmk; orduya sfrbrlikdn yaynmaq; fal
mqavimt hrkatlar tkil etmk; ktlvi itatsizlik, ks trfin hrbi qvvlrin qar loyal mnasibt bslmk
v s.; Ordu n mrlri yerin yetirmkdn imtina etmk; hrbi texnikan sradan xarmaq; dy yerini zbana
trk edib getmk; komandirlri bir baqalar il vzlmk; zn simulyantla (yalandan xstliy) vurmaq,
dezertirlik v b. bu cr variantlardandr.

V.3.2.1.4) Bundan sonra onun nzrind hmin yeni variantn v onun realizsind itirakn clbedici
(yni rqibin, onun halisinin, sgrlrinin, mdafiilrinin v b. zvq, bax v maraqlar [sosial norma v
dyrlri] il uyun gln real v qurama ) mqamlarn, parltl trflrini qabardan, ks-trflrini, yni
zifliklrini (baqa szl, hmin trflrin zvq, bax v maraqlar [sosial norma v dyrlri] il uyun
glmyn v htta ziddiyyt tkil edn chtlrini ) is rt-basdr edn v ya kiildn, neytralladran tbliat
aparlr ki, bununla da irnikldirilir, oriyentasiyalarnn proqramlamasna nail olunur.

Nmun n, ms., kimis hanssa yoldan (ms., vvlki kursdan) kindirmk n, hmin yolun
perspektivsizliyi, rkly, ziyanll v s. burada sadalanan manipulyasiyalarla onun nzrlrind qabardlb,
ona isbat edildikdn sonra, bu yoldan l kmyin onu filan dairnin gznd hrmt mindircyi, bununla onun
daha vacib olan sair filan-filan problemlrini hll etmk n yetrinc vaxt, imkan olaca, enerji v vaxtn daha
ox xeyir gtir biln digr faliyytlr ynld bilcyi v s. ona izah edilir, baa salnr. Paralel olaraq nostalji v
sentimental ruhlu eir, plakat, kil, film, musiqi, shbt v s.-l v yaxud bu yolu tutmayan v ya tutub sonradan ondan
l kn bir baqalarnn xo gzran (tbii ki, tbliat psixologiyasna uyun olaraq, gzranndan yalnz sem xo
epizodlar, fraqmentlr) nmunsi il, hminin sair vasitlrl bu tsir maksimum hdd atdrlr;

Yaxud ms., rssama izah etdikd ki, bu kitab onun n tribuna, srgi, vitrindir v oraya kdiyi illstrasiyalar ne
min nsx il ap olunub, yaylb, onun qabiliyytini reklam etdirck v ona xeyli nfuz, mtri gtirck, o zaman
rssam (v ya digr snti) htta pulsuz ilmy v zhmtini hdiyy etmy d raz ola bilir (Qrb psixologiyasnda
bu variant piroqun genilndirilmsi metodu ad il tannr);

Azrbaycann nfuzlu zl telekanallarndan olan ANS, znn hr hftnin cm axamlar efir gedn, Azrbaycan
v Ermnistan ziyallarnn telegrndn ibart At xtti veriliind iqtisadi ynml mzakirlrd (ms.,
15.02.2001. tarixli verilid) mtmadi olaraq Azrbaycann zngin v hazrda da srtl inkiaf edn iqtisadiyyatndan
bhs edrk, bir trfdn, he nyi olmayan Ermnistan n perspektivin nec facili olaca onlara stiralt izah
edilir, digr trfdn, irnikldirrk bundan pay gtrmk n real ansa malik olduqlar onlara tlqin olunur
hansnn ki, sas rtinin ial etdiklri Azrbaycann torpaqlarn azad etmlri olduu hr iki trf aydndr;

Tbliat deyiln qaydada dzgn qurulubsa, yni vvlki variantn qsurlar v bu yeni variantn
stnlklri, sizin baxmnzdan olan xsusiyytlr kimi yox, neytral trflrin, avtoritetli xs v mnblrin,
onun z cbhsindn olan ayr-ayr xslrin, oxluun v b. meyar baxmndan olan chtlr kimi tqdim
edilib, bunun htta sizin znzn d maranza bir az uyun glmdiyi qnati formaladrla bilinibdis
(trafl bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]), tam min olmaq mmkndr ki, avtomatik olaraq rqibin
digr istiqamtlrdki variantlarla bal dncsi blokirovka olunub, diqqti qeyri-uri olaraq bu variant
zrind konsentrasiya olunasdr...
vvlki variantn akar zifliklri fonunda tklif ediln bu yeni variantn clbedici trflrini geni reklam
etdirmkl, hiss-hiss trfdan ry v baxlarnn, kristallam stereotip v ustanovkalarnn
transformasiyasna nail olunur.
Btn bunlardan sonra, formaladrlm hmin bu yeni iddian, arzunu, istyi, utopiyan realladrmaq n
obyekt bu yolda olan psixoloji v fiziki baryerlri df etmk mslsind yardm edilir. Bunun n:
V.3.2.2.5) Ona bu ideyann realizsini v realizd itirak sadldirn mexanizm, bu addm atarkn
qarya xa biln thlklrdn sortalanman metodlar, onun ehtimal etdiyi thlklrin bir oxunun
sassz olmas v s. izah edilir, yrdilir, baa salnr:

Nmun n, ms., Koreya mharibsi dvrnd (1950-1953) Koreya trfi, gzlniln thlklr, rqib sgrlrinin
ailsindki facilr, dezertirliyin ktlvi xarakter olmas v s. bard intensiv dezinformasiya yayb, hminin
qaman mexanizmini, yolunu, xritsini (ms., hr polisini zif olduu razilri) yrtmkl 3 il rzind AB-n
160 min yaxn sgr v zabitinin dezertirliyin nail olmudu (Bnzr mvzularla laqdar bax, burada: sh., 60, 121,
12

121).

kinci Dnya Mharibsi dvrnd Almaniya, aadak sad metoddan istifad etmkl rqib qounlarnn kifayt
qdr sgrinin simulyantlna (yalandan zn xstliy vurub hospitala dmsin) nail olmudu: Almaniya
mttfiqlrin sgrlri arasnda onlarn z dilind olan v zrind onlarn z lklrinin nriyyat trfindn ap
olunduu qeyd olunmu Tibbi mlumat kitabas adlanan, slind is, mxtlif xstliklrin lamtlrini znd
yalandan nec quradrb, hospitala yalandan nec dmyin yollarn yrdn instruksiya yayr. Nticd, mttfiq
qounlarnn hospitallar dydn cann qurtarmaq istyn yalan xstlrl dolur (Bnzr mvzularla laqdar
bax, burada: sh., 60, 121).

V.3.2.2.6) Hrkatlarn formalamas n pafoslu xlarn, gzl ideyalarn gcl liderlrl

tamamlanmas zruridir. Ona gr d rqib cbhsindki bu ideyann dstkilri arasndan kimlrins (z v
ya platformas siz yaxn olan v ya he olmazsa siz yaxn olmasa da, rqib d yaxn olmayan, imkan olarsa,
htta ona leyh olan ixtiyari qvvnin) kursunu sni iirtmkl (bunun metodlar bard bax: nvbti abzasa)
onlarn ktl nzrind btlmsin allr. Hadislr z liderlrinin gz il baxmaa adt edn ktl is, bu
zaman hmin btlrin, yoxsa ki, ideyalarn qulu olduundan xbrsiz surtd, bir zombi kimi n qat
alszlqlara bel qadir olur;
V.3.2.1.7) Rqibin sizin maraqlarnza uyun addmlar v ya shbt ktldn, xalqdan qrupdan gedirs,
onlarn sizin maraqlarnza uyun mvqed olan qismi hr vasit il dstklnir. Deyiln dstk kateqoriyasna
is burada (bax: ms., sh. 123) sadalanan tzyiq vasitlrinin tam ksi aiddir, o cmldn, buraya stavka
qoyduunuz trfi vaxtar olaraq bu sahdki iin, faliyytin yardm ed bilck mvafiq mslht,
instruktaj, faliyyt proqram, kfiyyat materiallar, kadr hazrl, ideya, sair hr nv zruri informasiya il,
hminin texnika, pul, tribuna, enerji, xammal, kadr v s.-l tchiz etmk, lehin tbliat aparmaq, hquqi,
siyasi, tkilati yardm, mxtlif problemlrini birbaa hll etmk v ya bir baqalarnn vasitsil, ya da z gc
il hll etmsin kmk gstrmk v s. aiddir.
V.3.2.1.8) Rqibiniz rqib olan, lakin z aralarnda bir-biril dmn, rqib olan mxtlif qvvlri
mumi rqib qar olan faliyyt trafnda sfrbr ed bilmk, onlar mumi mxrc gtir bilmk n
onlarn mnasibtlrinin yaxnlamasna v ya reanimasiyasna allr. Bunun n aralarndak (tarixi v
sosial) mumiliklri qabardb, frq v ziddiyytlri (narazlqlar, problemlri, tarixi haalanmalar, sosial
(etnik, dini v s.) frqlri, normalar, dyrlr, maraqlar, baxlar, zvqlr v s. arasndak uyunsuzluqlar v s.)
rt-basdr edn v ya rasionalladran tbliat aparlr, mbahis, problem v konfliktlrinin hlli n konkret
tdbirlr grlr: ms., aralarnda vasitilik edilir, mxtlif irniklndirici v ya thdidedici vasitlrl kinkdurtlrini unudub yaxnlamalar stimulladrlr, o cmldn, indinin znd d, bir-birinin leyhin addm
atb, sz danmalar, laq qurmalar, aralarndak davti qabartmalar, yada salmalar sanksiyaladrlr,
ksin, mumi platformadan x edn faliyytlri, bir araya glib birg ibirliyi yapmalar, hanssa mslds
bir mvqedn x etmlri, mumi norma v dyrlr yaratmalar, tarix baxda oxar mxrc glmlri v s.
mkafatlandrlr, dstklnir (Deyiln mbahis, problem v konfliktlrin kkl v ya kosmetik formada hll
edilmsinin nv is, hmin trflrin bu lbirliyinin perspektivd sizin znz n trd bilcyi thlksinin
ehtimallq drcsi il hesablandrlb dozalandrlr).
V.2.2.2) nsanda hanssa bir meyli formaladrmaq, v ya hanssa meylinin qarsn almaq n hm
d praktik faliyyt aparlr, baqa szl, tviqat metodlarndan (bax: Tviqat blmn
[burada, sh. 52]) gen-bolluqla istifad edilir.
Bu mqsdl onda bu faliyytl bal iddia formaladrmaqla brabr, hm d ona myyn rait yaradlr
ki, bu istiqamtd irlily bilsin.

V.3.2.2) Rqib, yaxud rqib cbhsinin hanssa qismi tbliata uymayb vvlki qrarndan dnmzs,
onlar n mxtlif vasitlrl bu kimi hallarn, yni onlarn xlmaz vziyyt dmsinin, problem
burulannda balarn itirmsinin, gzranlarnn dzlmz chnnm evrilmsinin sni tkil edilmsi
istiqamtind i aparlr. Yni artq praktik formada hcuma keilir, o cmldn:

V.4. QVVLR (XSIYYTLR,

XSIYYTLR, DVLTLR...
DVLTLR...)) LEYHIN FALIYYTLR
Qaliblr mhakim olunmurlar
Makiavelli.

Bir szl, ayr-ayr qvvlrin, liderlrin, xsiyytlrin dyrlr kalasndak yeri il manipulyasiya
12

metodlar bard:
V.4.1) Rqibin leyhin olan hr bir element axtarlb taplr dstklnir ( bax: Msbt sanksiyalar
blmn [burada, sh. 79]).
Bu tipli elementlr kateqoriyasna qismn aid ola bilr:
Rqibin leyhin olan qruplar, xslr, qvvlr, partiyalar, qurumlar, fraksiyalar...;
Onun zn, xsiyytini, qabiliyytini, imkanlarn, ilrini, srlrini, faliyytini, plann, baxlarn,
unikal chtlrini, perspektivini v s. tn, thqir, gl, rixnd, msxr obyektin evirn ltiflr,
karikaturalar, parodiyalar, felyetonlar, jarjlar, hqartamiz epitetlr, yarlqlar, hvalatlar, hqartli
mnasibtlr...;
Onun znn, xsiyytinin, qabiliyytinin, imkanlarnn, ilrinin, srlrinin, faliyytinin, plannn,
baxlarnn, unikal chtlrinin, perspektivinin v s. leyhin olan mnfi rylr, aa fikirlr (llxsus
avtoritetli xslrin, tbliat hdfi olan trflrin zlrinin cbhsindn olan ayr-ayr xslrin, elc d,
mxtlif neytral trflrin, ms., mxtlif qzetlrin, agentliklrin, sad adamlarn, kemi yoldalarnn
v b.), bunlar tnqid edn nzriyylr, nzri, analitik yazlar, provakasion mzmunlu materiallar, leyhin
olan layihlr, ideyalar, konsepsiyalar, platformalar, proqramlar, standartlar, yad ideologiyalar, planlar,
nzriyylr, prinsiplr...;
leyhin olan faliyytlr, hrkatlar, sosial yoluxucu xarakterli tdbirlr (ms., mitinq, kompaniya, etiraz
aksiyas, txribat, ktlvi tdbirlr v s.), aksiyalar, hr bir qlcm, hr bir ccrti, kiicik bel narazlq,
etiraz...;
Bu kateqoriyadan olan hr bir qvv axtarlb taplr dstklnir, mdafi edilir, gclnmsin allr (bax:
Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]), bu qbildn olan xslr z mvqelrini geni ifad ed
bilmlri, v ya bu istiqamtd faliyyt gstrmlri n hr cr rait yaradlr, bu kateqoriyadan olan hr bir
aksiyann yaranmas, yaradlmas, yaylmas, gclnmsi, intiar tapmas hr vasit il stimulladrlr, tkil
edilir. Yaxud he olmazsa, olanlarn olduu sviyyd imkan qdr daha uzun mddt qalmasna hr vasit il
yardm gstrilir ki, psixi eskalasiya, sirayt, domino effekti v yaxud zncir reaksiyas trd biln mnfi
sosial enerji, psixi epidemiya mnbyi kimi daha ox faliyyt gstrib, daha ox adam yoluxdura bilsin, daha
ox adamn davran v dncsin, ustanovkalarna, stereotiplrin, dnyagrlrin, inamlarna,
baxlarna v s. transformativ tsir gstrsin, cmiyytd mvafiq sindrom haln ala bilsin.
Siyastd dost yoxdur. Siyastd mnafe, v bir d mnafe urunda olan qruplamalar mvcuddur. Siyast
qid birliyi kimi baxanlar fanatlardrlar... Baxmayaraq ki, rqibinizin hmin rqiblri sizin znz d, dmn
ola bilr, onlarla sair msllrl bal aranzda fikir v ya maraq ayrl, frqi, ziddiyytlri ola bilr, bununla
bel, bu mqamda olan mumi mqsd sizi haradasa ortaq mxrc gtirib myyn rivd mttfiq evirir.
Bu baxmdan, istniln halda rqibiniz qar onun hr bir addm sizin maraqlarnz rivsinddir v buna
gr d, onun bu istiqamtdki hr bir faliyytin dstyiniz mqsd urunda mbariznizin trkib elementidir.

Adi mit sviyysind birisin acq vermk n onun rqiblrin nmayikaran kild hrmtcil mnasibt
gstrilmsi, gnclrin z sevgililrini ldn xmaq annda qsqandrb geri qaytarmaq n drhal onun rfiqsi
(dostu) il yalan mhbbt mcaras qurmas; Partiyalar sviyysind rqib partiyas daxilindki hanssa
qruplamalar, liderlik iddiasnda olan xslr, liderl arasnda hanssa narazlq olanlar, mumi siyastl, mumi
mqsdin, kursun hyata keirilmsi vasitsil, hanssa konkret situasiyadak qrarla, addmla v s. razlamayanlarn
taplb dstklnmsi, hr vasit il onlarn partiya daxilindki populyarlnn artmasna v bununla da bir trfdn
partiyadaxili problemin bymsin, digr trfdn, hmin qtblrin liderl qar-qarya dura bilck drcd
gclnmsin, sosial baza ymasna allmas; rqib partiyann rqibi olan partiyalarla, xslrl, rsmi v ya qeyrirsmi kild ittifaqa girilmsi, mumi rqib qar olan faliyytlrinin koordinasiya etmlri v z aralarnda birbirin qar olan faliyytlrinin mvqqti v ya daimi olaraq tam v ya qismn dondurulmas il bal myyn
razla glinmsi v b. bu sradan birinciy aid olan fndlrdndir;

Konkret olaraq hanssa dvlt bu tipli tzyiq variantlarnda:

SLH VAXTI:
Daxild rqib dvltin leyhdar olan dvltlr, leyhin olan xslr, qvvlr, qurumlar, siyasi
mhacirlr, dissidentlr v b. bu kateqoriyadandr:
Xaricd rqib cbhsi daxilind nihilist, pasifist, rqib dvltinin hakimiyytin mxalif v ya siz
simpatiyal, yaxud sizinl hr hans formadasa iligili olan siyasi, hquqi, iqtisadi, ictimai, ideoloji, humanitar,
kriminal v s. qurumlar, korporasiyalar, partiyalar, seqmentlr (yni etnik, dini, xlaqi v s. azlqlar), diasporalar,
hrkatlar, xslr, konsepsiyalar, hval-ruhiyylr; sair hr nv leyhdar, o cmldn, konkret situasiya il
bal onunla yolu haalanm, fikri st-st dmyn v s. hr bir leyhdar axtarlb taplr, dstklnir;
kriminal dnyas il laq qurulur, bunlar hr vasit il dstklnir, mdafi edilir (bax: Msbt sanksiyalar
blmn [burada, sh. 79]), kriminogen durumu hr vasit il grginldirilir (he olmazsa, halisi arasnda
12

odlu silahn saynn artmasn tkil etmk yolu il);

MHARB ZAMANI :
Orduda yeni formalam v ya ehtiyatda olan hisslrin hrbi xidmtilri; mhasiry dm hrbi
xidmtilr; hrbi mliyyatlar zaman byk itki vermi hisslrin xsi heyti; hkumtin siyasi kursundan v
lkni mhariby gtirib xarmasndan naraz olan hrbi xidmtilr; baqalar il mqayisd nisbtn pis
maddi-mit tchizat olan hisslrin hrbi xidmtilri; aralarnda sosial, milli, dini v s. konfliktlrin qeyd
alnd blmlr; rqibin milli azlqdan olan sgr v zabitlri (Mharibd psixoloji metodlarn konkret ttbiqi
il laqdar lav olaraq bax: burada, shif 52, 52, 52, 52, 52, 52-52, 52, 52 v s.-);
Mlki vtndalar arasnda znn hquqi, iqtisadi, sosial vziyytindn naraz olan qruplar, klanlar,
tbqlr, o cmldn, vzifsindn getdiyin gr incik qalanlar; sgr analar cmiyytlri, pasifistlr,
nihilistlr, bir sra dini qruplar v b. rqibin normal mharib apara bilmk iin daim mane ola biln potensial
qvvlrdir v akarlanb dstklnmlidir. ksin, sizin z cbhnizd hmin kateqoriyadan olan qvvlr, siz
leyhdar olan istniln dvlt, istr rqib cbhsind v istrs d xaricd yksk rtbli hrbi personlar, silah
istehsal v sat il mul olan trflr v b. sizin qlbniz mane ola bilsi potensial trflrdir ki, btn
hallarda onlarn bu mharib il laqlrini nzartd saxlamaa almal.
Kitabn mumi qaysindn v Azrbaycann ddy hazrk vziyytdn irli glrk rqib dvlt qar
faliyyt bard nisbtn trafl:
V.4.1.a) Rqib dvltin leyhdar olan dvltlr axtarlb taplr, dstklnir, mdafi edilir ( bax: Msbt
sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]).

1998-ci ild Trkiyy qar onun sas rqibi olan Suriya, Ermnistan v Yunanstan birlib alyans yaratdqdan
sonra, Trkiy onlarn hr n rqib olan bir dvlt tapb, onlara qar onunla hrbi v digr sahlrd ittifaq balad
ki, bu da zrail dvlti idi;

Baxmayaraq ki, kinci Dnya Mharibsi dvrnd AB v SSR rsmi mttfiq idilr, bununla bel AB-n Yaponiya
cbhsindki qlbsini tinldirmk v itkilrini artrmaq mqsdil, SSR mtmadi olaraq AB-n planlar bard
Yaponiyaya gizli informasiyalar trrm (LIDER t/v. 13.10.2000).

AB-n kinci Dnya Mharibsin qdr Almaniyan, mharib rfsind onun dmni olan SSR-ni,
mharibdn sonra is SSR-nin rqib v dmni olan dvltlri (ms., onunla trk xalqlarna gr davti olan
Trkiyni, imali Azrbaycana gr davti olan ran, imali Koreyaya gr davti olan Cnubi Koreyan, rqi
Almaniyaya gr davti olan Qrbi Almaniyan v b.) dstklmsi bu qbildndir (hansnda ki, bu birinci halda o
vaxtk dnyann n aparc dvltlrinin cmldiyi Avropaya daxili itia salb, AB-n sas rqiblrini (o cmldn,
SSR-ni) neytralladrmaq, zifltmk, sradan xarmaq; ikinci halda burada o dvrn iki hegemon derjavasnn
(Almaniya v SSR-nin) bir-birini kifayt qdr gcdn salmasndan sonra, pis v n pis arasnda seim edib,
perspektivd daha thlkli ola bilck Almaniyan oyundan xarmaq (llxsus da ki, bu mharibd SSR-nin
balca rqiblri olan Almaniya, taliya v Yaponiya Latn Amerikasnda AB-n geosiyasi zmind rqiblri idi); V
nhayt, nc halda rinqd AB-la tkbtk qalm v bu tutamadan sonra zn tinlikl ayaq st saxlayan
digr derjavan (SSR-ni) yer-yerdn kiicik qlplrl didib-paralayaraq zifltmk, son olaraq kdrmk
strategiyas gdlrd (yeri glmikn, bir zamanlar Trkiynin srayla irlilyrk Avropa v NATO-nun n
qabaqcl dvltlri arasna xmasnn, srtl iklnmsinin, dflrl Avropa urasna zvly dvt edilmsinin,
bugnk gnd is bu mczlrdn he bir sr-lamt qalmayb, hr vchl gerilmsinin v ham trfindn
unudulmasnn, tklnmsinin balca sbbi d budur. Bel ki, o zaman o, SSR il birbaa srhdi olan yegan NATO
dvlti idi v SSR il antoqonist mnasibti, bu imperiyada trk xalqlarnn sartinin davam etdiyi mddt qdr
sortalanmd. Bu is, arlq mrkzi kimi AB v Qrbi Avropadan hr il ona axan milyardlarla dollar geosiyasi
dividentlr demk idi. SSR-nin dalmas il bada rik v onunla birlikd salam-leykm d baa atd v
Trkiynin dyrlr kalasndak ali yeri blgd SSR il birbaa srhdi olan bir baqa geosiyasi chtdn uurlu
dvlt kedi ki, bu da, Grcstan oldu. O sbb gr ki, Grcstan (1) kiik olduundan nisbtn daha az msrf
(divident) tlb edir, (2) blgd n hndr strateji mvqey malikdir, (3) azsayl xalqdan (v demli, azsayl xarici
diasporalardan) tkil olunduundan v zif iqtisadiyyata malik olduundan, Qrbl siyasi v iqtisadi inteqrasiyaya (v
demli, ondan birtrfli aslla) daha ox meyllidir; (4) Stalin faktoru sbbindn Grcstanla Rusiya arasnda real
v ya potensial davt yaamaqdadr; (5) Xaprstdir. llxsus da ki, deyiln msllrd Rusiya burada Qrbl
rqabt gir bilsi iqtidarda deyil.

Deyiln metodla kiik dvltlrin byk dvltlr tzyiq gstrdiyi hal n, bu mqsdl z xarici
iqtisadi, siyasi, hrbi v s. kursunun ondan onun rqibin doru dyidirilmsi hdsi, jesti v ya addmndan
istifad edilir.

Msln, Azrbaycann Avropa urasna qbul olunmas faktnn mexanizmi bu siyast nmunlrdndir.
Azrbaycann indiy qdr kimssiz bir vziyytd olub, imdad dilycyi bir ksinin olmayacan grn Qrb,
indiycn onunla yalnz tzyiqlr dilind danb, gnd bir eyi bhan edrk onu zndn uzaqladrd, ona rtlr
diqt etdiyi halda, Rusiyada hakimiyyt dyiikliyi olmas il burada vziyytin 180 dyidiyini v bundan drhal
sonra da, Azrbaycann onunla z mnasibtlrini srtl isitmy baladn grdkdn sonra, hmin Qrb artq
Azrbaycan kimi geosiyasi v geo-iqtisadi hmiyytli bir yal tiknin ldn xmaq v ya rqib cbhsini
genilndirmk thlksinin realln aydn hiss etmy balad. Nticsi is hamya yax mlumdur: Dnn qdr
Qrbin gznd barbar, qeyri-sivil, qeyri-demokratik bir yalt kimi grnn Azrbaycan, birdn-bir onun
nzrlrind Trkiy (hansn ki, hmin A hl bir ne on il vvl z standartlarna tam uyun bilib zn daxil
etmk n htta minnt edirdi) v digr bu kimi sksn, yz illik demokratiya tcrbsi olan sivil dvltlrdn daha
ox Avropa standartlarna cavab verck sviyyd demokratik, sivil v s. bir dvlt kimi grnd v o, he bir rt
qoyulmadan tlm-tlsik Avropa urasna tam hquqlu zv qbul edildi (!!??).
12

V.4.1.b) Xaricd leyhin olan hr bir xs, hr bir qvv, hr bir qurum, hr bir siyasi mhacir axtarlb
taplr, dstklnir, mdafi edilir ( bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]). Rqib dvltin
leyhdar olan dvltlr, leyhin olan xslr, qvvlr, qurumlar, siyasi mhacirlr, dissidentlr v b. bu
kateqoriyadandr:

Nmun n, ms., Azrbaycana qar AB-n R.Quliyevdn, Rusiyann A.Mtllibovdan, rann

M.Cavadovdan istifad taktikas bu qbildndir. Digr btn dvltlrin d ehtiyatnda bir baqalarna qar dar
gnd istifad ed bilmk n bu kateqoriyadan olan kozrlar yetrincdir. Ms., S.Rdi, bin-Laden v b. bu
kateqoriyadan olan xslrin nisbtn mhurlarndandr. stifad instruksiyas is saddir: lazmi mqamda hmin
lkd hmin xsin populyarln artrmaq tdbirlri hyata keirmkl, orada ona myyn sosial baza yaradlr v
bununla da ictimai ry balansnda myyn yer v demli, lknin ictimai-siyasi konyunkturasnda myyn ss
faizi l keirilir;

V.4.1.c) Daxild etnik, dini, sinfi, siyasi, ideoloji v s. mxalifti axtarlb taplr, dstklnir, mdafi
edilir (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]). O cmldn, rqib cbhsi daxilind nihilist,
pasifist, rqib dvltinin hakimiyytin mxalif v ya siz simpatiyal, yaxud sizinl hr hans formadasa iligili
olan siyasi, hquqi, iqtisadi, ictimai, ideoloji, humanitar, kriminal v s. qurumlar, korporasiyalar, partiyalar,
seqmentlr (yni etnik, dini, xlaqi v s. azlqlar), diasporalar, hrkatlar, xslr, konsepsiyalar, hvalruhiyylr; sair hr nv leyhdar, o cmldn, konkret situasiya il bal onunla yolu haalanm, fikri st-st
dmyn v s. hr bir leyhdar axtarlb taplr, dstklnir; kriminal dnyas il laq qurulur, bunlar hr
vasit il dstklnir, mdafi edilir (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]), kriminogen
durumu hr vasit il grginldirilir (he olmazsa, halisi arasnda odlu silahn saynn artmasn tkil etmk
yolu il);
Msl il bal, 80-ci illrd AB MK-sind (RU-da) yksk vzifd alm bir zabitin aqlamas
(B., LIDER t/v-nin 13.10.2000 tarixli veriliindn gtrlb. Aqlama fqanstan mnaqisi bard olsa da,
eyni mexanizmli olduundan, analoji hallarn hams n qvvddir):
Biz fqanstana birbaa hrbi kontingent gndrmdik. Bu, bizim aq kild SSR il konfrontasiyaya girmyimiz
demk olard. vzind is, biz bel mqamda maksimum anonimliyi v effekti tmin edn digr suldan istifad etdik. Biz
mqavimt gstrn kiik qruplara yksk hrbi hazrlq keib onlar maliyy, ideologiya, texnika, silah-sursat, kfiyyat
materiallar v s.-l tchiz etmkl, SSR-nin, faktik olaraq, 18 yal tcrbsiz gnclrindn ibart mcburi ordu sistemini,
yax mkafatlandrlan, yax hrbi tlim kemi v yax silahlandrlan professional, evik partizan dstlri il zbz
qoyduq. Mcahidlr, Pakistan v htta Avropann bzi NATO zv dvltlrind bu mqsdl xsusi yaradlm tlim
bazalarna gtirilrk, burada onlara NATO-nun yksk ixtisasl mtxssislri trfindn tlim keirilir v drhal da geriy
qaytarlrdlar. Senat bu mharib il bal hrbiyynin bdcsini bir ne df mzakir edrk artrmd. Texniki, ideoloji
v s. yardmlardan lav ediln maddi yardmlar, mxtlif islam lklrinin v ya qurumlarnn xtti il hyata keirilirdi ki,
bh oyatmasn. Dyd kifayt qdr xarici muzdlu zabit v sgrlrdn d istifad olunurdu ki, bunlar, fqanlardan
frqlnmsin dey, sasn Yaxn rqdn seilirdi v slamn mdafisin qalxan mslman knlllri kimi tqdim
edilirdi. Bu dstlrin istifad etdiklri silahlar el Sovet qounlarnn zndn l keirdiklri grntsn yaratmaq
mqsdil, Pakistan v bir sra Avropa lklrind, tamamil SSR silahlarnn analoqunu buraxan silah zavodlar
quradrmdq. Bi-Bi-Si v Azad fqanstan radiostansiyalar fqan mcahidlrinin v onlarn liderlrinin hrtini
dnyaya yayaraq, bir trfdn onlar fasilsiz qlblr ruhlandrr, digr trfdn sovet qounlarnda onlara qar daim
bir xof formaladrr, nc trfdn dnya ictimaiyytinin nzrind Sovet Ordusunun qdrtliliyi mifini dadb,
onlarn nzrind onun clzlamasn tmin edirdi. Senat bu mharib n tlb olunan pula, faktik olaraq, mhdudiyyt
qoymurdu.
Bu mharib il bal hr hans gizli informasiyalar, o cmldn, buradak ayr-ayr qoun birlmlrinin say, yeri,
vzifsi, trkibi, dy qabiliyyti, hcumlarn vaxt, istiqamti, niyyti, plan v s. bardki kiicik bel mlumatlar l
keirib drhal biz atdrmaq ii Kremldki v mumiyytc, hrb sferasnn btn eelonlarndak kfiyyatlarmza bir
nmrli vzif kimi taprmdq. Kosmosa burada yksk sviyyd kfiyyat apara bilmy imkan vern xsusi peyk
qaldrmdq. Dylri stimulladrmaq v halid Sovet qounlarna qar bir nifrt, xof, dmnilik hval-ruhiyysi
formaladrmaq n mxtlif fqan xalqlarnn dilind sutkada 300 saatdan ox xsusi trtib olunmu radio verililri
yaymlanrd. Dy planlar NATO-nun n ali pilllrind xsusi diqqtl hazrlanrd. Btn bunlarn nticsi idi ki,
birbaa itirak etmdiyimiz halda bu mharibnin SSR-y tarixd grnmmi bir qiymt 70 milyard dollara baa
glmsin nail olduq. Ondan sonra SSR demk olar ki, bir d zn ayaa qaldra bilmdi v tezlikl squt etdi.
Btn bunlarn zruri nticsi idi ki, dnn qdr dnyann n gerid qalm milltlrindn biri kimi tannan fqanlar
bundan sonra dnyada n mbariz dylr kimi tanndlar (Maraqldr, grsn, Qarabada ermni meyitlri arasnda
bizim dflrl tapdmz oxsayl znci (v sair cnbi) boeviklrinin meyitlri oraya Bak neftini v zngin
Azrbaycann digr mziyytlrini l keirmk istyn dvltlrdn hansnn xtti (gizli kanal) il glib drm?
mll.).

Hmin zabitin eyni verilid Macarstan-1956 qiyamnda AB-n itirak barsindki aqlamalar:
Macarstan mslsi, razinin, halinin v silahlarn demk olar ki, tam kild SSR-nin nzarti altnda olmas
sbbindn, fqanstan mslsi il qtiyyn oxar deyildi. Buna gr d, bizim buradak faliyytimiz yalnz onlar ideoloji
silahla mkmml silahlandrmaq rivsi il mhdudlard. Bunun n biz ilkin olaraq hbsdn yayna bilmi liderlrl
laq yaradb, onlar mvafiq faliyyt proqramlar, ayr-ayr qruplar is ap manlar il tchiz etmyi qarmza mqsd
qoyduq. Birinci mqsdi buraya ezam edilmi xsusi tyinatl jurnalistlr, turistlr v i adamlar vasitsil hyata keirdik
(hans ki, zlynd bunlar hmin ixtisaslarndan savay, hm d NATO idarlrinin gizli tat iilri idi). ap
manlarnsa onlara AB hmkarlar ittifaqnn qarda macarlara yardm kimi atdrdq. Btn bunlarn nticsind,
onlar bunun MK-nin (RU-nun) plan v yardm olmasn axra qdr allarna bel gtirmdilr.

Bizimkilrs el bilir ki, eenlr orada z hesablarna qan-qan edirdilr v onlarla mqayisd azrbaycanllar ortada
qalm bir milltdirlr. Hans ki, eenstann he bir iqtisadiyyat olmaya-olmaya bel byk vsait tlb edn oyunu
nec oynamas, dy yax dniln professional muzdlularla aparb, he vaxt silah v sursat baxmndan tinlik
12

kmmsi, professional muzdlulara tk-tk valyutan hans hesabdan xrclmsi, texnikan, silah, sursat, rza
hans pulla almas v b. he kimi maraqlandrmr. Hans ki, kfiyyat Rusiyaya leyh olan dvltlrin kosmosdak
ne-ne peyklri, Kremldki btn kfiyyat personlar vasitsil aparlb, plan Qrbin n yksk inli generallar
trfindn hazrlanan, realizsi hmin dvltlrin znn buraya amadan-amadan axan valyutas hesabna hyata
keiriln v beynlxalq arenada onlarn nhng ideoloji man trfindn dstklnn, bratlndiriln bu mharib il
mqayisd Azrbaycan btn bunlar z hesabna hyata keirirdi. Atasnn ba dan son sngr edib, v b.
Azrbaycan oullarnn facisin, qhrmanlqlarna is bu mharibnin birbaa itiraks kimi xsn biz ahidik.

V.4.1.d) Daxili kriminal dnyas il laq qurulur, bunlar hr vasit il dstklnir, mdafi edilir (bax:
Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]), kriminogen durumu hr vasit il grginldirilir ( he
olmazsa, halisi arasnda odlu silahn saynn artmasn tkil etmk yolu il ).

Nmun n, ms., ekspertlrin qeyd etdiyin gr AB-da o zaman mvcud olmu n avtoritetli cinaytkar v ya
terrorist qruplar bu v ya digr formada o zamank SSR il laqdar imi. DTK (KQB) mxtlif kanallarla onlar
mtmadi olaraq znn ld etdiyi kfiyyat materiallar, biznes sirlri, texnika, plan v s.-l tchiz edirmi. Ms.,
AB thlksizlik orqanlar mliyyatlardan birind narkomafiyann alasmayan bir texnikasn l keirmy
mvffq olmudu ki, bu da Rusiyada istehsal olunmu hqiqi hrbi sualt qayq imi. Narkomafiya onun vasitsil ox
asanlqla Kolumbiyadan AB-a ne mddtdir narkotika dayaraq amerikanllar a lml zhrlyir v FTB-nin
ne-ne mliyyatlara bs valyuta israf etmsin sbb olurmu.

Trkiyy son dvrlr qdr saalmaz yaralar vuran KFP-nn (PKK-nn) v Trkiyd bu qbildn olan digr terrorist
qruplarn Trkiynin o vaxt n qat dmnlrindn olan SSR trfindn yaradlmas v dstklnmsi bard is son
dvr mtbuatnda ox yazlb.

Bundan lav, AB FTB-sinin (FBR-in) hanssa formada Rusiyadak mafiyalarla gizli laqsi bard is llxsus
Rusiya mtbuatnda son vaxtlar bir sra materiallar drc olunub.
(Sabitliyinin taleyi tkdn asl olan Ermnistann kriminal dnyasn gclndirn gizli aksiyalarn hyata
keirilmsi, onun n he d ucuz baa glmmlidir);

V.4.1.e) leyhin olan tbii, ekoloji faktorlar axtarlb taplr, dstklnir.

Krfz mharibsi dvrnd bombardmann nticsi kimi tqdim edrk, rak Kveytin neft ehtiyatlarnn bir qismin
od vurmaq, digr qismini is krfz sularna axtmaqla blgd ciddi ekoloji bhran vziyyti formaladrd; 2000-ci
ild is dnya bazarlarnda neftin qiymtinin kskin bahalad rfd, bu qiymti stabilldirmkl bal Qrbin
(llxsus AB-n) hr bir tdbirin qar rak znn neft ixracn dayandrmaqla reaksiya verirdi ki, bu da qiymtlrl
bal onlarn hyata keirdiyi istniln tdbiri drhal neytralladrrd;

Suriyaya qar Trkiynin Frat ayndan hansnn ki, suyu bu birinci n sas hyat mnbyidir tzyiq alti kimi
ne illrdir mhartl istifad etmsi fakt mlumdur;

V.4.1.f) Rqibin sair hr nv leyhdar, o cmldn, konkret situasiya il bal onunla yolu haalanm,
fikri st-st dmyn v s. hr bir leyhdar axtarlb taplr, dstklnir.
V.4.1.j) leyhin olan layihlr, ideyalar, konsepsiyalar, platformalar, proqramlar, standartlar, yad
ideologiyalar, planlar, nzriyylr, prinsiplr v s. axtarlb taplr, dstklnilir.

Nmun n, ms., Azrbaycana tzyiq gstrmk, yoxsa dstk vermk variantlarndan asl olaraq, Qaraba bir
halda mstqil, digr halda Azrbaycann muxtar vilayti, nc halda Ermnistann muxtar vilayti v
nhayt, drdnc halda hr iki lknin rikli razisi (kondominium v ya mumi dvlt prinsipi) formatnda
qbul edilir (ki, bu da, yen problemin hams deyil. Bel ki, Qaraban Azrbaycana qaytarlaca halda da, ua v
Lan mslsi, o da qaytarlsa ermnilrin Qarabada z ordularn saxlayb-saxlamamas mslsi, o da hll olsa
azrbaycanl qaqnlarn z yurd-yuvasna qaytmas mslsi, daha sonra Qaraba ermnilrinin Azrbaycan
bdcsin aid olmayan mstqil (v ya Ermnistan bdcsind avtonom) bdc v valyutasnn olub-olmamas mslsi
v b. Azrbaycandan hanssa gzt, pay qoparmaq midind olanlarn v ya ona nds tzyiq gstrmk istynlrin
mrhl-mrhl ortaya atacaqlar bu cr perspektiv spekulyasiya kozrlarndandr. z d bu mvqe ifadlri, bir
tkc yazl sndlr (adt etdiyimiz araylar) v ya ifahi byanatlar rivsi il mhdudlamayb, olduqca geni
forma rngarngliyini hat edir. Ms., hanssa beynlxalq vasitilr qrupu Azrbaycana tzyiq jestini ifad etmk
n Qarabaa Ermnistandan kemkl gedir (hans ki, Qaraba Azrbaycann trkib hisssi olduu n ora
gedrkn Ermnistandan yox, Azrbaycandan icaz alnmal idi), eyni halda AB Qaraba ermnilrin ayrca olaraq
v ya Ermnistanla bir srada yardm verir v s. Hans ki, hr iki variant Qaraban mstqilliyinin v ya onun
Ermnistan nzdind muxtariyyatnn tannmas mnasnn dolays ifadsidir). Hans ki, mslnin mntiq deyil,
maraqlar bazasndan doan dilemma olduunu is onlarn mvqeyinin siyasi konyunktura il hmahng dyimsi d
isbatlayr.

Yekunda deyiln bu Rqibin rqibi il ittifaq metodu bard bdii dbiyyatdan bzi nmunlr:

Azrbaycann nfuzlu dibi B.Vahabzadnin zmz ksn qlnc srind bu yolla inlilrin trklrin daxilin
nifaq salmasndan bhs edilir. Burada, taxt-taca gr aralarnda intriqa olan qardalardan vrs bilinmyn byy,
in imperatorluu trfindn gizlic hr yolla dstklnib vrs bilinn kiik qardaa qar hazrlanr v vaxt atanda,
arxalarndak byk sosial bazalar il birlikd bir-birin qar qoyulurlar.

A.Dmann d srlrindn birind buna oxar epizod var: Burada birisi hcum edrk znn n qat dmnlrindn
birini zindandan azad edir. Hmin xs bu tmnnasz yaxln sbbini ondan soruduqda cavabnda bildirir ki, sni
mlub edib, zindana salan xs mnim d dmnlrimdndir v indi onun sni mlub edib zindana salmasndan
sonra is sn tapdanm rfini qaldrmaq n lnc ondan qisas almaq yans il alb-yanmaa mhkumsan.
Snin artq geriy yolun yoxdur v mn d sn mhz buna gr lazmsan...

12


Bura qdr deyilnlr rqib leyhdarlarn mvcudluu raitind hmiyyt ksb edn msllr idi.
leyhdarlar yoxdursa v ya olanlarn cbhsini genilndirmk mqsdi il, hminin daha ox trfin onun
leyhin kklnib, qalxb ona tzyiq gstrmsi n v ya digr trflrdn d ona qar bir alt kimi istifad
ed bilmk n, deyilnlr paralel olaraq, sni kild ona leyhdarlarn yetidirilmsi istiqamtind i
aparlr, bunun n:
V.4.2) Rqib loyal mnasibt bslyn, neytral v ya mtdil mttfiq olan trflrin onun leyhin
kklnmsin, qalxmasna, mttfiqlri il aralarnn vurulmasna allr. Bunun n:
V.4.2.1) leyhin ideoloji faliyyt aparlr. O cmldn:
V.4.2.1.1) Onun leyhin olan faktlar axtarlb taplr, z xarlr, geni reklam etdirilir, hrtlnmsi,
yaylmas n hr cr tdbirlr grlr.
leyhtbliat n xammal rolu oynaya bilck bel mqamlara qismn aid ola bilr:
Onunla tbliat hdfi olan trflr arasnda olan hr nv ziddiyytlri, o cmldn, kemid yollarnn
ayrlmas v htta toqqumas kimi tarixi; hazrk etnik, dini, sinfi, mhlli, ideoloji, siyasi v s. kimi
sosial frq v problemlri;
Onun clz, yazq, far, miskin, qorxaq, zninamsz v s. vziyytlr ddy, uduzduu, mlub
olduu, alald, tn, thqir, gl, rixnd, msxr obyektin evrildiyi, prt olduu, yaxnlarna xyant
etdiyi, riyakar dona girdiyi, xsi prinsiplrini mnvi dyrlrdn, xsi maran mumi maraqlardan stn
tutduu bir szl, onlarn zvq baxmndan eyibli, qeyri-etik, qeyri-mqbul, anormal, sviyysiz v s.
hesab olunan v ya oluna bilck btn mqamlar, xsusiyytlri, deyimlri;
Qabiliyyt v imkanlarndak hr cr qsurlar, naqisliklri, o cmldn, thsilindki, i stilindki,
biliyindki, tcrbsindki, elmi v digr nv faliyytindki, imkan arsenalndak v s. mhdudiyyti,
khnliyi, bsitliyi, monotonluu, atmamazlqlar, nal, paradoksall, durunluu; qocalq v ya
gncliyinin, yaxud ikstliyinin, xstliyinin, ifrat alaqboy v ya hndrboyluluunun, digr hr hanssa
fiziki qsurunun ona gtirdiyi diskomfortluu, bundan irli gln uursuzluqlar v s.
Onlarn znn v ya yaxnlarnn hyatna, malna, mlkn, rifahna, asayiin, rahatlna, minamanlna, mnliyin, mnviyyatna, xsiyytin, nfuzuna, namusuna, vzifsin, statusuna v s. hd,
thlk trdn v ya trd bilck (baqa szl, onlarn marana toxunan), onlar incidib, arda bilsi
hr cr xsusiyytlrini, lamtlri, davran v deyimlri, laqlri v s.
Onun hyat v faliyytindn, xsusiyytlrindn, bioqrafiyasndan tbliat hdfi olan trfin (milli v
frdi) zvq, bax v maraqlar (o cmldn, ideal, nnsi, stereotipi, amal, istyi, ehtiyac v s.), hminin
sosial (irqi, irsi, dini, sinfi v s.) mnsubiyyti il uzlamayan v htta ziddiyyt tkil edn bu v digr bu kimi
hr bir (real v ya qurama) addm, deyim, plan, xsusiyyt v ya laqlri axtarlb taplr, seilib xsusi
koloritl onlarn nzrind qabardlr, geni reklam etdirilir (bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]),
portretini bu cr trixlrdn trtib edib, btn bunlarn onun maskaalt hqiqi simas kimi qavranlmasna chd
olunur.
Deyilnlr ks olan, yni hmin trflrin nzrind msbt kimi xarakteriz oluna bilck chtlri rtbasdr edilir, gizldilir, yaxud akardrsa, adildirilir, dyrsizldirilir, artistlik mhsulu kimi, hamya mxsus
adi hal kimi interpretasiya edilrk ikinci-nc drcli bir msl sviyysin endirilir v s. (bir daha qeyd
edirik ki, burada btn hallarda deyilnlr bir tkc ayrca frdlr, o cmldn, kimins nfuzunu z
cbhsind aa salmaq mslsin yox, eyni zamanda, beynlxalq arenada hanssa dvltin leyhin
kompaniya aparmaq mslsin d aiddir).

Nmun: Mtbu orqanlar AB hrbi qvvlrinin qrargah rislri komitsinin rhbri general C.alakavili bard
bzi sndlr drc etdirdilr. Bu sndlr sasn hmin bu C.alakavilinin atas Dmitri alakavili kinci Dnya
Mharibsi dvrnd alman ordusunda formaladrlm xsusi grc batalyonunun zabiti vzifsind xidmt edib.
zlynd bu fakt baa dlndir. Bel ki, o vaxt bzi azsayl xalqlarn nmayndlri SSR-ni zifltmk v z kiik
xalqlarnn mstqilliyin nail olmaq mqsdil, Almaniya trfindn anti-SSR aksiyalarnda knll surtd itirak
edirdilr. Ms., M..Rsulzad v digr o vaxtk mhacirlrin d kinci Dnya Mharibsi dvrnd alman
drglrindki azrbaycanl sirlrdn ibart xsusi legion tkil edib, SSR leyhin faliyyt gstrdiyi mlumdur.
Hansnn ki, cavabn Stalin vvlc btn Azrbaycan milltini Sibir srgn etmkl vermk istmi, sonra
M.C.Barovun aktiv mqavimti nticsind, fikrini dyirk azrbaycanllardan ibart Taqanroq-416 diviziyasn
yaradb, M..Rsulzad v onun trafndaklarn Azrbaycan qoununun qarsna bunu xarmaqla bir gll il iki
dovan vurmudu. alakavili mslsi il bal is, baxmayaraq ki, AB rhbrliyi, o cmldn, AB-n mdafi
naziri, dflrl onun atasnn eses kemiinin onun zn he bir aidiyyat olmamas bard rsmi byanatlar verdi,
bununla bel, yaranan skandal C.alakavilinin istefas il baa atd.
12

V.4.2.1.2) Bel faktlar tapmaq tindirs v ya olanlara dstk mqsdil, bunlar sni yolla yaradlr. O
cmldn:

V.4.2.1.2.a) Lazmi faktlar onun mxtlif davran v deyimlrini, xsusiyytlrini, laqlrini v s. sni
yozmaqla (htta mistika, sueveriya il laqlndirmkl d olsa ) onlardan ntic kimi xarlr v ya lazmi
faktlar, mumiyytc, yalandan, hedn quradrlb yaylr:

AB-n Panamaya intervensiyas rfsind (1989 dekabr 1990 yanvar) Panama prezidenti general M.Noryeqann z
lksind v beynlxalq arenada nfuzuna zrb vurmaq, imicini sarstmaq mqsdil, Florida tatnn mhkmsi
trfindn ona qar 13 ittiham, o cmldn, narkotika alveri v reketl bal ittihamlar irli srlr. AB informasiya
kanallarnda mtmadi olaraq onun Panamadak demokratik sekilrin nticlrini dyimsin v dvlt evriliin
chd edn bir qrup Panama milli qvardiya zabitin qar n srt cza tdbiri grmsin gr xsn msuliyyt damas
dn-dn vurulandrlr. llxsus zn bdi prezident elan etmsi, onun diktator kimi tsvirin geni sas
vermidi. Bu fikri qvvtlndirmk n mxtlif dnya qzetlrin onun i kabinetinin qurama fotokli trlmd,
hans ki, burada ba trfdn altndan almanca Vahid rhbr vahid millt! ar yazlm Hitlerin portreti aslmd.
Mtbuatda Noryeqann parnoqrafik jurnal v videofilmlrl maraqlanmas, narkotika qbul etmsi v s. bard geni
materiallar drc olunurdu. Adamlarn diqqti onun kabinetindki bir sra mrasim predmetlrin clb olunurdu ki,
buradan da onun cadu v okkultizm meylliliyi nticsi xarlrd.
Btn bunlarla Amerika halisinin v beynlxalq ictimaiyytin nzrind Noryeqann narkomafiya il laqli,
hakimiyyti qanunsuz l keirmi, mxalift amansz divan tutan, amerikan xalqn Kolumbiya narkomafiyasnn
narkotikas il zhrlyn, z d psixi chtdn o qdr d normal olmayan bir diktator, vhi v s. obraz yaradld ki,
nticd Panama xalqn xilas v mumiyytc, Amerika v digr lklri bu diktatorun nvbti iddialarndan,
alszlqlarndan, thlklrindn v s. qorumaq mqsdil, beynlxalq ry bu lky hrbi mdaxilnin lehin
kklndirildi, proqramladrld v AB-n bu lky dekabr 1989 yanvar 1990 mdaxilsini qabaqcadan
bratlndirdi, sortalad.

Qorbaovun SSR-nin ba katibi olduu illrd xarici radiostansiyalar sad halinin dilindn tez-tez bel bir fikri
sslndirirdilr ki, Qorbaov ayaar rhbrdir, nki o glndn ernobl qzas ba verdi, haradasa bir gmi
partlad v s.. Hans ki, mslnin o trfi gizldilirdi ki, hmin hadislr hmi ba verib. Sadc olaraq, vvllr
akarlq olmad n onlar alb-aardlmayb.

V.4.2.1.2) llxsus, uur v uursuzluqlar bard tbliat hdfi olan trflr thrifedilmi
informasiyalar atdrlr uurlarn kiiltmk, uursuzluqlarn iirtmk formasnda, tbii ki. Hminin,
vziyytinin grgin olmas, tnzzl doru getmsi, ox yaxn vaxtda iinin bitcyi v s. bard mtmadi
ayilr yaylr.

Heyvan v qularn liderlik urunda arpmasna diqqt yetirmisinizmi? razid yeni peyda olmu hmcins qeydrtsiz olaraq liderin zrbsini dadmaldr. Bunu qbul etmynlr is liderl rinq xmal olur. Lakin dnn qdr bu
badan tr zn lm atan shab bu mqamda onu mdafi etmyib sakitc durub savan axrn gzlyir.
Savan axrnda kim mlub olsa hams bir nfr kimi onun stn db para-para edir. Fqt, thtlur
sviyysind insan da vhi tbitin bir parasdr (Hminin, bax: burada, sh. 57)

V.4.2.1.2.c) Onlarn mxtlif problemlri analiz edilrk, yozularaq bunlarn gnah onun stn atlr,
bunun sbbkarnn o olduu onlara baa salnr, buna gr onu gnahkar yerind bilmlrin,
gnahlandrmalarna, z perspektivlri n ondan thlk grmlrin allr:

Nmun n, ms., Azadlq radiosunun (hans ki, birbaa olaraq MK [RU] il laqdardr v AB xarici
siyastinin realiz vasitlrindndir), demk olar ki, hr bir veriliind, dnyann istniln lksindki (o cmldn,
Azrbaycandak) problemlri analiz edrk gnah bu v ya digr formada Rusiyann stn gtirib xarmaa dair
kifayt qdr nmunlr tapmaq mmkndr.

Sair hr nv vasitlrl onun znn, qabiliyytinin, unikal chtlrinin, xsiyytinin, ilrinin,

perspektivinin v s. leyhin, bunlar alaldan, clzladran, mnaszladran tbliat v ya tviqat faliyyti
aparlr, hr vasit il nfuzuna, statusuna, imicin, reytinqin, avtoritetin, kursuna v s. zrb vurulur, o,
vtninin, xalqnn v ya tbliat hanssa qrup, kollektiv n nzrd tutulubsa, bu qrupun, kollektivin dmni
kimi tqdim edilir, onlarn tsvvrnd onun bu cr obraznn yaranmasna allr. Btn bunlarla da,
xsiyytinin mnfi imic brnmsin, ona qar olan msbt mnasibt stereotipinin transformasiyaya
uramasna, qabiliyytin, bacarna, intellektin, imkanlarna v s. qar bir bhli, trdddl, inamsz
mnasibt formalamasna, sznn ksrsizlmsin, vzif zr statusuna v ya namizdlik rqabtindki
uuruna xtr toxunmasna, boykot olunmasna, ktldn, qrupdan, cmiyytdn tcrid edilmsin, leyhin
kompaniya formalamasna, trafdaklarn v ya bayaqdan neytral olan trflrin onun leyhin kklnmsin,
qalxmasna, ona qar konkret aksiyalarn hyata keirilmsin v s. nail olunur.
V.4.2.2) Mxtlif trflri onun leyhin qaldrmaq n praktik faliyyt aparlr, baqa szl, tviqat
metodlarndan (bax: Tviqat blmn [burada, sh. 52]) gen-bolluqla istifad edilir. O cmldn:

V.4.2.2.a) Bu mqsdl sifari, muzd dm, slahiyytlrdn istifad v s. kimi metodlardan fal istifad
edilir.

ran-rak mharibsi zaman AB bir trfdn rak stimulladraraq onu ranla mharibni davam etdirmy thrik
edir, digr trfdn, gizli kanallarla rana silah sataraq qazanc gtrrm hansnn ki, akarlanmas sonradan AB-da
mhur rangeyt adl qalmaqal trtdi;

ili-1970 hakimiyyt evrilii il burada anti-Amerikan qvvlrin (SSR-prst Salvador Alende hkumtinin)
12

hakimiyyt glmsi v AB investorlarnn buradak btn mlkiyytinin msadir olunmasna cavabn, AB ilk
olaraq z nzartind olan beynlxalq maliyy qurumlarnn bu lky kredit ayrmasn dayandrb, kapitalist
lklrini bu lk il hr hans iqtisadi mnasibtdn kindirdi. Bundan sonra ilinin iqtisadi strukturunu daxildn
blokirovkalamaq mqsdil burada ili tarixind srclrin grnmmi miqyasda n iri ttilini tkil etdi. Bunun
n, sadc olaraq, idn imtina edn srclr aylq mvaciblrindn artq mbl vd etdi v dmy balad.
Bununla da lk iqtisadiyyatnn qan damar olan nqliyyat strukturu blokirovkalanaraq zncir reaksiyas zr btn
sahlri bir-birinin ardnca tromblad v btn ili iqtisadiyyatn srtl diz st kdrd. mliyyatn nticsi olaraq
is bir ildn sonra burada mhur Pinoet evrilii ba verdi v Salvador Alende qiyamlarn lin dmmk n
zn ldrd (NTV t/v. 15.01.2001).

Mxtlif dvltlrd hanssa dini-missioner tkilatlarn, ictimai, siyasi qurumlarn v b. sonradan hanssa xarici dvlt
trfindn tkil olunduu, maliyyldirildiyi faktnn akarlanmas kimi geni yaylan hal da bu kateqoriyadandr;

V.4.2.2.b) ld bayraq etmk n, yaxud da el lazmi trfin znn ntic xara bilmsi n mxtlif
stimullarla (bax: Tviqat blmn [burada, sh. 52]) o z lazmi trflrin (o cmldn, kollektivin,
qrupun, oxluun, z dvltinin, xalqnn, rhbrinin, elektoratnn, sgri heytini, mttfiqinin, neytral hanssa
trfin, hanssa gcl trflrin v s.) zvq, bax v maraqlar (normalar, dyrlri...) il uyun glmyn v
htta ziddiyyt tkil edn hmin cr addmlar atb, szlr danmaa, laqlr qurmaa, situasiyalara
dmy v s. thrik edilir, sonra da bu mvafiq provakasion kommentariya il hmin trflrin nzrind
qabardlr:

fqanstan mharibsi zaman maksimum qvv srfi hesabna mcahidlr ordusundan SSR-y qan udduran shra
komandirlrindn biri olan Xoca Rstmin qounu SSR trfindn iki ya dyd dalbadal mlubiyyt uradld.
Bundan sonra aktiv kild ayi buraxld ki, Xoca Rstm gizli kanallarla SSR-nin v ya onun fqanstanda yaratd
hkumtin kfiyyat idarlri il separat laqlr saxlayr v onun qoununun dalbadal mlubiyyt urayb, znns
hr df sa qalmasnn balca sbbi mhz budur. Bundan sonra he ks etibar edib Xoca Rstml dy getmy
risk etmdi. Yaranm vziyytdn x yolu kimi mcahidlrin ali komandanl onun yerini bir baqa dy zonasna
dyidi. Mhz bunu gzlyn Sovet xsusi idarlri Xoca Rstmin nvbti yerind mcahidlrin z adndan aadak
mzmunda vrqlr spdilr:
Mcahid qardalar v din dylri!
Bizim aramzda ellri var ki, onlar zd zlrini din urunda mqdds mharib aparan qhrmanlar kimi
gstrslr d, slind is islama mnasibtd riyakar mllrl mul olurlar. Xoca Rstm bu cr
adamlardandr. 7 il rzind o, Nicrabda mslman qardalar bir-birinin leyhin qoyaraq onlarn gnahsz
lmn tkil etmidi. Onun btn bu riyakar mqsdlrindn xbr tutan slam partiyasnn Ali idarsi bu
yaxnlarda Allahdan qorxmayan, xalqn adndan x edrk guya, mqdds mharib aparan bu despotu
rhbrlikdn azad etmidi. Amma bu qanin v lnt glmi intriqan z irkin mllrini davam etdirmk, xalqlar
ldrrk, burada da lm toxumu spmk v mcahid adn burada da lklmk n indi d Kuhistanda peyda
olub...
Vrqlr konkret ntic verdi. Xoca Rstmin bu yeni yerind qavray stereotipi, qabaqcadan leyhin
kklndirilmi ictimai ry prizmasndan, he d onun n uurlu olmad v o, el ilk gndn burada aktiv qiyamlarla
qarlad. Nticd, bir zaman SSR-y n ox qan uddurmu komandirlrdn biri kimi tannan Xoca Rstm
rhbrliyi thvil verib, ordudan uzaqlamaq mcburiyytind qald (Ermni liderlrindn Azrbaycana srf etmyn
hanslarnsa siyasi mhvini bu metodun variasiyalarndan istifad etmkl tkil etmk tinlik trtmmlidir).

V.4.2.2.c) Lazmi adamlarn, o cmldn, tbliat hdfi olan trflrin leyhin onun adndan, onun stili
il v ondan gzlnil biln anonim aksiyalar hyata keirilir v bunun gnah onun stn atlr, yaxud i
el qurulur ki, onlar zlri qeyd-rtsiz olaraq bunun gnahn onda grsnlr, buna gr yalnz ondan
bhlnsinlr:

589-cu ild ran ah Hrmzn srkrdlrindn biri olan Bhram ubin hakim dairlrd qarqlq yaradaraq ahl
l keirmk mqsdil, gizli yolla zrind Hrmzn olu Xosrov Prvizin kli olan saxta pullar ksdirib lknin
hr yerind yaydrr. Qanuna gr pulun zrind yalnz ahn kli olmal olduundan, msldn xbr tutan Hrmz,
bunu olunun qiyam hazrl kimi qbul edir v onun hbsi n frman verir. Bhram trfindn vaxtnda ediln
xbrdarlq saysind Xosrov lkdn qamaa mvffq olur. Bundan sonra, Hrmzdn az-ox incikliyi olan (v ya
perspektivini sortalamaq istyn) hr ks, o cmldn, bir ox saray yanlar akar v ya gizli formada Xosrova z
dstyini ifad etmy balayr. Msl saraydaxili akar cbhlm sviyysin glib atanda, Bhram ubin qiyama
qalxr v artq trfdarlarnn say kskin azalm Hrmz taxtdan salaraq hakimiyyti l keirir (v Hrmzn
gzlrin mil kdirir).

1943-c ild mhur Tehran konfrans zaman Ruzvelt v rill arasnda yaranan kskin mvqe frqi v htta yngl
konflikt Stalin onlar arasnda ciddi dmnilik mnasibti provakasiya etdirmy imkan vermidi. Bel ki, hmin
konfliktin ba verdiyi gec Stalin qfltn, he bir protokol qaydalarna riayt etmdn Ruzvelti tcili z qrargahna
qonaq dvt edir. Almaniya il mharibd taleyi AB-dan asl olan v buna gr d, AB-a qar dmn addm
atman Stalinin maraqlar rivsind olmadna arxayn olan Ruzvelt, Stalinin dvtini qbul edir. Mqsdi
aqlamayan, darxdrc, narahat v uzun kn bu qeyri-rsmi gr zaman qfil AB nmayndliyinin
iqamtgahnn partladld xbri alnr. Sn dem, gnortak konflikt ran kimi o vaxt qeyri-stabil olan bir lkd izin
itcyin arxayn olan rili Ruzvelt qar bel kskin addma thrik edibmi v SSR kfiyyat idarlri AB
kfiyyatlarndan daha evik ilyrk plan ba tutmaa qoymad. Nticd, Ruzvelt-Stalin mnasibtinin bundan
sonra kskin istilmsi fonunda Ruzvelt-rill mnasibti xsi sferada dyrinc grginldi. Hqiqtd is, sn
dem, aksiya hmin bu effekti ld etmk n Stalinin z trfindn dnlm sni qurma imi.

V.4.2.2.d) Yerin vz, funksiyasn icra ed biln alternativ yetidirilir, bununla da dyri v ona qoyulan
stavkann miqdar qat-qat azaldlr;

Nmun n, ms., shbt hanssa lider tzyiqdn gedirs onun cbhsi daxilindn digr hanssa az-ox tannan v
ya canfanlq edn birisi hr vasit il dstklnib (bax: Msbt sanksiyalar blmn [burada, sh. 79]), burada
13

onun reytinqinin, kursunun yetrinc artmasna v myyn hiss trfindn lider kimi tannmasna, qbul edilmsin
nail olunur. Bununla da, rqib liderin sosial bazas paralandrlr; Yaxud ms., shbt hanssa mtxssis, ms.,
mhndis tzyiqdn gedirs, eyni ixtisasdan olan daha keyfiyytli bir baqa mhndis tapmaqda rhbrliy yardm
edilir; Yaxud shbt hanssa rqib irkt, kompaniyaya tzyiqdn gedirs, eyni standartl mhsulu istehsal etmkd bir
baqa irkt, kompaniyaya, dvlt v s. yardm edilir, bununla da ixrac bazarlar lindn alnr, buralarda mvqeyi
sxdrlr v s.

Bir szl: Siz dmn, rqib, leyhdar v s. olan kslri sliq il nmrlyib, hr vasitdn istifad etmkl
onlarn simasnda daha ox trfin v ya konkret olaraq lazm olan hanssa trfin zn dmn, rqib, leyhdar
v s. grmsin almal.
V.4.3) Deyiln tipli dolays faliyytlrdn lav, hminin leyhin birbaa faliyyt aparlr v ya bu
tipli faliyytlrd birbaa itirak edilir, o cmldn:

V.5. RQIB CBHSI DAXILIN NEC ITIA SALMALI

Snin dostun var: birincisi snin z dostun, ikincisi dostunun dostu, v nhayt, ncs
dmninin dmni
Hzrt li (.s.).

Geosiyast sad dill ifad olunsa, corafi mvqeyin strateji hmiyytin saslanan siyast nvdr. Nec
ki, ms., Qrbi Avropa dvltlri 50-60 ildir onlarn razisind nhng derjavalarn geosiyasi ambisiyalarnn
toqqumas v ya ksimsindn divident gtrr, eynil Vyetnam v fqanstan kimi dvltlr d yegan olaraq
mhz bu faktor sbbindn ne on illrdir normal insan kimi yaamaq hququndan mhrumdur hanslarn ki,
bxtin qzav-qdrdn in v SSR-nin (indi d Rusiyann) cnub-rqindki n hndr strateji mvqed
yerlmk bdbxtiliyi db.
Lakin kimlrls kimlrins arasnda bufer v ya krp funksiyas bir tkc corafi mstvid danlmr.
Saysz-hesabsz mnasibtlr sisteminin btn sferalarnda, o cmldn, mcrrd sosial-siyasi fzada da
mxtlif qtblrin bir-birinin tsirini neytralladrd v ya gclndirdiyi meridianlar yetrincdir ki, tsadfn
bunlarn hansndasa yerlmk z-zn insanlarn taleyini hll edir. Verilmi anda hans qtb n znn
subyektiv dyrinin n qdr olduunu dqiq hesablayb, ondan mhartl yararlana bilmk is z mrn
tsadflrin buxovlarndan azad edib, qismn d olsa z taleyi zrind hakimiyyt qazana bilmyin yegan
yoludur. kibal siyast v ya balansladrlm siyast deyiln taktika mhz bu prinsip xidmt edir.
Bura qdr sadalanan metodlarn xsusi variasiyas olan bu siyast nvnd, sadc olaraq, yuxardak
fndlr artq ikitrfli ttbiq edilir. Yni bu halda qoyulan stavkann v ya yrdln kursun istiqamtini
planl kild mtmadi olaraq gah bu, gah da digr (ks) trf dyidirmkl tsir, qvv v maraqlar
balansladrlr. Bu cr ikili mnasibt, dinamik kurs, trdddl mvqe is ldn xmanz v ya dmn
cbhsini genilndirmniz ehtimal il trf-mqabil tzyiq gstrrk onu daim sizinl mnasibtd gztli,
mlayim mvqey vadar edir. Bu zaman ldn xmanz v ya dmn cbhsinin genilndirmk ehtimalnz,
hdniz is burada siz qar hr hans formal srt xtti mmknsz edib, trfdalarn hr ikisini (o cmldn,
ms., rqib dvltind hm iqtidar v hm d mxalifti) sizinl taktl, yumaq, gzt dili il davranmaa, sizi
z trfin kmk urunda onlarn hr ikisini bhs, intriqaya, yara, rqabt girmy vadar edir ki, bugnk
gnd beynlxalq siyastd bundan aadak mqsdlr n aktiv istifad olunur:
1) Rqib dvltinin iqtidarna tzyiq;
2) Rqibin cbhsi, elektorat, halisi, sgr heyti, trfdarlar arasna v ya mttfiqlri il, yaxud istniln trfl
arasna nifaq, ixtilaf, mnaqi, qardurma toxumu spmk;
3) Rqib cbhsi, elektorat, halisi cbhsi daxilind qtblm, cbhlm yaradaraq onu zlb ldn dn qdr
grginlik irisind saxlamaq, orada situasiyan destabiliz edrk onun enerjisini z-zn qar ynltmk;
4) Rqib cbhsind hakimiyyt dyiikliyi trdrk, z v ya platformas siz yaxn olan v ya he olmazsa siz yaxn
olmasa da, rqib d yaxn olmayan, imkan olarsa htta ona leyh olan ixtiyari qvvni hakimiyyt gtirmk;
5) Qvvlri paralayaraq hr bir trfl ayr-ayrlqda smrli i apara bilmk;
6) Qoyulan stavkan v ya gstriln tzyiqi nvblmkl (yni balans gah bu, gah da digr trfin xeyrin dyimkl)
iki rqib trfin hr ikisindn mtmadi pay v ya gzt qoparmaq;
7) z trafnda myyn rqabt ehtiras qzdrmaq;
8) Kimlrls kimins arasnda bufer, balansir, amortizator v ya stabilizator funksiyas yerin yetirmk v s. mqsdlri
n.
Nmun n, ms., Ermnistan Azrbaycan mnaqisind bu iki trf arasndak problemin hllini mqsdli
konservldirrk rqabtlrinin davamlln sortalamaa nail olan Qrb, ilkin mrhld bunlardan bir-birin tzyiq
13

vasitsi (Domokl qlnc) kimi istifad edib, bununla onlarn xarici iqtisadi, siyasi, hrbi, mdni v s. kursunu dyrinc
Rusiyadan zn sar dndrmy nail oldu. Sonrak mrhld is hmin raq ona onlarn hr ikisini itat v istismara
mcbur etmk funksiyasnda grk oldu: Davaml qardurmadan zlb ldn dn bu hr iki dvltd hyat sviyysi
gn-gndn n aa hdd qdr enrk onlarn hr ikisini, onlarn halisini xo gnlr, ali hyat trzi n nzrd tutulan
hr eyini ii qvvsini, intellekt potensialn, ali dyrlrini, qadnlarn, incsnt mhsullarn, tbii srvtlrini,
kflrini, dvlt sirlrini v s. lmmk n dyr-dymzin ixrac etmy, su qiymtin Qrb satmaa vadar etdi.
Bunlardan birin Ermnistana qar Qrbdn mtmadi seziln xsusi diqqt is, onun nisbtn varl v gcl
Azrbaycanla rqabtind ortaya xan qvvlr disbalansn tarazlamaq v onlarn hl uzun mddt bir-birini oyundan
xarmasna imkan vermmk mqsdindn irli glir. Fqt, blbl gzl ssi ucbatndan hmi qfs dr, tovuzquu
gzl llklri ucbatndan daim quyruuyoluq vziyytd olur. Sr v qarasa he bir hnrlri olmadndan, daim azad
v firavandrlar!

mumi olaraq deyiln ikili siyast, bura qdr sadalanan cmi (ideoloji, taktiki, strateji v s.) tzyiq
metodlarnn kombinasiyal formada istifadsi hesabna hyata keirilir. O cmldn:
V.5.1) Bu halda ayr-ayr frdlr v ya sosial qruplar, tbqlr arasnda tbii olaraq ccrti halnda
mvcud olan problemlr, atlar, ziddiyytlr, narazlqlar, konfliktlr axtarlb taplr, hr vasit il
dstklnir, daha da drinlmsi n mvafiq provakasion tdbirlr grlr.
Tbliat n xammal rolu oynaya bilck bel provakasion mqamlara qismn aid ola bilr:
Burada ayr-ayr frdlr v ya sosial qruplar, tbqlr v b. arasnda tarixn mvcud olan frq v
ziddiyytlr (problemlr, narazlqlar, konfliktlr, qardurmalar, fikir ayrlqlar, n vaxtsa yollarnn
ayrlmas v htta toqqumas v s.) axtarlb taplr, sem v ya qurama faktlar, statistikalar, yaxud saxta
analiz, arqument, nmun, nmayi v s. yolu il onlarn nzrind qabardlr, onlara izah edilir, baa salnr
(bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]).
Bugnk gnd aralarnda mvcud olan frq (ms., etnik, dini, sinfi, mhlli, siyasi, ideoloji v s.) v
problemlri (narazlqlar, konfliktlr, qardurmalar, fikir ayrlqlar v s.) axtarlb taplr, nzrlrind
qabardlr:
Hr bir trf (v ya el bir trf) digrindn gzlnil biln perspektiv thlklr bard informasiyalar
atdrlr. Bunun n, ayr-ayr trfin htta sravi nmayndsinin d olsa, hanssa deyim, xsusiyyt,
addm v laqlri interpretasiya edilrk, bundan btvlkd ks trfin cbhsi n ziyanl olan nticlr
xarlr, bu, qruplararas (milltlraras) dmniliyin, gizli plann, gizli hazrln tsadfi simptomu,
aysberqin grnn st qat v s. kimi yozulur.

Nmun n, ms., ngiltr il Fransa arasnda soyuqluq, sgrlr sviyysind kin-kdurt yaratmaq mqsdil
Almaniya, kinci Dnya Mharibsi dvrnd tez-tez fransz sgrlri arasnda Napoleonun Mqdds Yelena
adasndak sirliyini tsvir edn vrqlr spirdi;

Yen hmin mharibd 21 noyabr tarixind Sovet kfiyyat idarlri sirlrin ifadlrin sasn Alman ordusunun 4c korpusunda ciddi itia ba vermsi v burada 3 rumn sgrinin v bir alman zabitinin lmsi faktn
myynldirdi. Hminin yen d hmin gn Don cbhsinin operativ kfiyyat qrupu ratsiya il alman polkovniki
V.Neydorfun bir mrini tutdu ki, burada 47-ci italyan polkundak pis nizam-intizamdan bhs olunurdu. Hadisnin artq
shrisi gn, yni 22.II.42 tarixd hr iki fakt mvafiq psixoloji trtibatla vrqlrd ap olunaraq alman
cbhsindki rumn v italyan sgrlri arasnda spildi. Nticd, almanlarla bu xalqlar arasnda etimadsz atmosfer
yaranb, hddn artq ox yerd almanlarla bu xalqlarn nmayndlri arasnda konflikt, mnaqi faktlar qeyd
alnmaa balad (Bu baxmdan Azrbaycan tarixilri bu gn Ermnistan v onun ayr-ayr xalqlarla, milli
azlqlarla, hazrk mttfiqi olan dvltlrl v b. il tarixn arasnda ba vern mnaqilri aradrsaydlar,
Azrbaycann ideoloji mbariz iin daha ox fayda verr v tarixi praktik bir elm evirrdilr, ninki gecgndz Albaniya, Atropatena v b.-nn tarixini aradrmaqla hanslarn ki, nticsinin, onsuz da elmd he vaxt
obyektiv kimi qbul edilmycyi qabaqcadan mlum ola-ola);

Bundan lav, 2001-ci ilin fevralnda Avropa Birliyi lklrinin rhbrlrinin Rusiyada gr keirdiyi gnlrd Rusiya
il Avropa lklri arasndak hr hans yaxnlamaya mane olmaq n, AB-n kfiyyat idarlri il (Rusiyann
tbirinc) laqli olan Vainqton-Tayms qzeti, AB-n kfiyyat peyklrinin bu gnlrd Rusiya trfinin z qrb
srhdlrin olduqca byk miqdarda nv silah cmlmk zr olduunu akarlamas bard mlumat yayd (NTV
t/v. 15.02.2001);

Siyasi partiyalarn mtmadi olaraq bir-birinin daxilind v ya hakim dairlrd, yaxn vaxtlarda kadr dyiikliyi
olaca v bu tbddlatda konkret olaraq kimlrin qurban verilcyi v s. bard guya, mtbr mnblrdn
alnm, slind is provakasiya mqsdil quradrlm saxta informasiyalar (o cmldn, tkc birbaa liderin dili
il deyil, eyni zamanda, partiyann, qurumun v s. nzartind olan mtbu orqan vasitsil) yaymalar bu qbildndir.
Hansnn ki, nticsind istr-istmz ad hallandrlan xs psixi diskomfort vziyyt db, vzifsin v liderin
bh il yanamaa balayas, onunla bal trafndaklar arasnda myyn dedi-qodu yaranas, v son olaraq, burada
hanssa bir diskriminasiya formalaasdr.

V.5.2) Tbii olaraq bel ziddiyytlr, problemlr yoxdursa, onlar sni yolla formaladrlr.
V.5.2.1) Bu mqsdl ideoloji metodlardan (bax: Tbliat blmn [burada sh. 51]) gen-bolluqla
istifad edilir. O cmldn:
V.5.2.1.1) Rqib cbhsi ixtiyari mtrk lamtlr sasnda ( ms., oxar zvqlr, baxlara, maraqlara,
mumi dyrlr, ideallara, pey, kemi v htta mumi frqlr, problemlr, drdlr v s. maliklik
sasnda) tsnif edilir v hr bir trf n frqli tbliat apararaq onlarn mhz bu lamt zr
13

qruplamasna v digrlri il z arasnda demarkasiya grmsin nail olunur;

Mhur Hind abidsi olan Klil v Dimnnin sas personajlarnn aqibti yqin ki, oxuculara mlumdur. Burada
melr ah irl onun n yaxn dostu v vziri olan traba adl kz bir-birlri il dmn salmaq n Dimn adl
aqqal onlarn hr biri il ayrlqda dostluq edib hr birinin yannda digrinin qeybtini edir, hr birin digrinin
eyiblrini v onun barsind olan ks fikirlrini atdrr. Bununla da, getdikc onlarn mnasibtinin soyumasna v n
sonda da bir-biri il lm-dirim vuruuna xb, bir-birini paralamasna nail olur.

AB-n hr bir millt n mhz onun z dilind radio verililri yaymlamasnn, dmn ddy dvlt qar ilk
tdbir kimi drhal onun hr bir milli azlnn dilind ayrca radioyayma balamasnn balca sbbi mhz budur.

V.5.2.1.2) Hr bir trf n onun znn msbt yni onun z zvq, bax v maraqlar ( norma v
dyrlri) il uyun, ks trfins mnfi yni onun hmin meyarlar il uyun glmyn chtlrini
qabardan tbliat aparmaqla, onlarn hr birind yalan, qrr, tkbbr, zninam, ks trf qarsa
hqartli mnasibt formaladrlr ki, eqoizmdn doan antoqonistik meyl, gec-tez z iini grb mnasibtlr
virus salsn.

Nmun n, ms., Qrbin postsosialist mkannda SSR dalana qdr milltilik, ondan sonra is kosmopolitik
hval-ruhiyyni tbli etmsi bu qbildn olan tsirlrdn idi;

Deyilnlr ks olan, yni hmin trflrin nzrind msbt kimi xarakteriz oluna bilck chtlri rtbasdr edilir, gizldilir, yaxud akardrsa adildirilir, dyrsizldirilir, artistlik mhsulu kimi, hamya mxsus
adi hal kimi interpretasiya edilrk ikinci-nc drcli bir msl sviyysin endirilir v s. (bir daha qeyd
edirik ki, burada btn hallarda deyilnlr bir tkc ayrca frdlr, o cmldn, kimins nfuzunu z
cbhsind aa salmaq mslsin yox, eyni zamanda, beynlxalq arenada hanssa dvltin leyhin
kompaniya aparmaq mslsin d aiddir).
V.5.2.1.3) Deyiln tipli faktlar tapmaq tindirs v ya olanlara dstk mqsdil, bu cr faktlar sni
olaraq quradrlb yaylr, trflrin nzrin ayilr, informasiya szdrmalar, eyhamlar v s. kanallar
il atdrlr. Kmiyyt dyiikliyi is keyfiyyt dyiikliyi trdib, gec-tez sosial partlaya gtirib xarasdr.

Nmun n, ms., Almaniya kinci Dnya Mharibsi dvrnd ngiltr il AB arasndak ittifaqa xsart
toxundurmaq mqsdil, AB-n burada daha ox zhmt v xrc kib, itkilr vermsi, ngiltrnins SSR-nin
arxasnda gizlnib, AB v SSR-dn bir alt kimi istifad etmsi, qlblrs brabr hquqla rik xmas bard
yalan statistik faktlar quradrb yayrd. (LIDERt/v. 15.10.2000).

Bugnk gnd Azrbaycanda yaymlanan xarici radiostansiyalarn z verililrind mtmadi olaraq, buradak
isizlik, tqadlrin azl, mxtlif kateqoriyadan olan veteran v lillr sosial diqqtin olmamas v s. kimi
problemlri qabartmalar bu qbildn olan faktlardandr. Hans ki, hmin Qrb kemi SSR-y qar Soyuq
Mharib yrdnd, Qorbaov Yenidnqurmasnn nzri iqtisadi bazas kimi ok terapiyas metodunun
ttbiqini tkid ednd, o cmldn, 500-gn proqramn rsmi kild ekspertizadan keirib msbt ry vernd,
guya, btn bunlarn mhz bu cr nticlr gtirib xaracan bilmirdi. Hminin, bhran vziyytind olan
iqtisadiyyat dirltmyin balca metodu olan Konyunktur siyastin qeyd-rtsiz olaraq sosial xrclrin azaldlmasn
tlb etdiyini, bu siyasti Azrbaycanda ttbiq etmyin zruriliyinin Qrbin nzartind olan beynlxalq qurumlarn z
trfindn israr olunduunu v F.Ruzveltin d, hl 30-cu illrd AB iqtisadiyyatn mhz bu yolla xilas etdiyi,
hminin mulluun azalmasnn iqtisadi tnzzll qrlmaz rabitd olmas v tnzzldn trqqinin ilk pilllrin
qdm qoyan btn dvltlrd mahid olunduu da, guya, onlara mlum deyil.
Btn bunlarn vzind is mxtlif adamlarn ikaytlrini sslndirrk lkdki problemlri qabartmaq v
emosiyalar qzdrmaqdansa, bu problemlrdn konkret x yollar gstrmk, mumn Azrbaycan v onun hr bir
kasb tbqsi n daha konkret yardm olard;

mumi olaraq deyilnlrl bal bir zruri formulu yadda saxlamal: nsanlar arasndak mumiliklr,
oxarlqlar onlar yaxnladrr, frqlr uzaqladrr. ndividual aspektdn mumi dost v mumi dmn,
mumi mqsd, mumi xarakterioloji xsusiyyt, mumi drd, mumi problem, hminin sosial baxmdan
irqi, irsi, cinsi, dini, sinfi, milli, ideoloji, siyasi, mdni v s. mtrklik v i.a. insanlar bir-birin balayan bu
cr tellrdndir. Hanssa qrup v ya iki insan arasna nifaq salmaq n d mhz onlar arasndak bu tellri
qrmaq v glckd d yaranmasna imkan vermmk grkdir. Bunun ns, ninki hamda eyni bir obyekt
(xs v ya mqsd) qar eyni drcd simpatiya, hm d, deyildiyi kimi, eyni drcd antipatiya
yaranmasna da yol verilmmlidir. nki, deyildiyi kimi, mumi drd v mumi dmn d, eyni drcd
insanlar bir-birin yaxnladran ox gcl amillrdndir. Bunun ns, paralanmas planladrlan ktly,
qrupa, cmiyyt htta nifrt d el alanmaldr ki, onun bir hisssinin nifrti o biri hissnin nifrtin
oxamasn...
V.5.2.2) Mxtlif trflri bir-birinin leyhin qaldrmaq n, hminin tviqat metodlarndan (bax:
Tviqat blmn [burada, sh. 52]) gen-bolluqla istifad edilir. O cmldn:

V.5.2.2.a) Bu mqsdl sifari, muzd dm, slahiyytlrdn istifad v s. kimi metodlardan fal istifad
edilir.

Rqabtd irli xmaq v rqibin uurlarn azaltmaq n bzi estrada mnnilrinin bu fnddn geni istifad etdiyi
fakt mlumdur. Bel ki, onlar z rqiblrinin konsertinin effektini aa salmaq n bu konsertd praknd kild
zlrinin xsusi yrdilmi muzdlu adamlarn yerldirirlr ki, onlar da, axra qdr adamlar arasnda bu mnninin
ssini, geyimini, maneralarn v s. thqir, tn, hqart atin tutan leyhtbliat aparrlar, hr hrktin qar
13

narazlqlarn bildirirlr, hyat bard mxtlif ayilr, hqartamiz hvalatlar sylyirlr. Onlarn adtn 3-4 nfrlik
kiik qruplar klind yerlmlri v bel halda bir-birini dstklyrk bir-birinin fikrini yeni arqumentlrl
qvvtlndirmlri, istr-istmz izsiz itib getmir v yerldiklri razid trafdaklara da sirayt edib, onlarn o qdr
d mnniy alud olub zn unutmasna, trans vziyytin db fanatik hrktlr etmsin, bir szl, konsertin
lazmi sviyyd qzmasna imkan vermir.
ks fndi is, hmin artistlr zlrin v ya z yaxnlarna qar ildirlr. Bel ki, qabaqcadan konsert zalnda ayrayr yerlrd qrup klind z yrdilmi xsusi adamlarn yerldirirlr ki, onlarn da funksiyas bu mnni zala
girib-xdqda, ayr-ayr mahnlar ifa etmy balayb-qurtardqda, mxtlif iarlr verdikd v s. onu srkli alq
atlrin tutmaq olur ki, bu da, tbii olaraq, drhal btn zal yoluxdurur.

Analoji fnd siyastd d aktiv istifad olunur. Ms., rqib partiyalarn bir-birinin mitinqin deyiln qaydada z xsusi
adamlarn yerldirib burada onlarn vasitsil emosiyalarn lazmnca qzmasna, ktl ryinin lazmi istiqamt yn
almasna imkan vermyn, mane olan pozuculuq faliyyti hyata keirmsi, tsirlr yaymas v s. geni yaylm
fndlrdndir. ksin, z mitinqlri zaman ktl arasnda, praknd qruplar klind, onlarn hr szn triflyib
gy qaldran, srkli alq atin tutan yrdilmi z adamlarn yerldirirlr ki, bu da, btn ktlni yer-yerdn
yoluxdurub, trans vziyytin gtirmk n kifayt edir.

Deyiln fnd tcrbli bir siyastini z lksind ba qaldran qiyamlardan birini qansz-qadasz sakitldirmy
imkan vermidi. Gc nazirlrinin d trddd etdiyi bu qiyam zaman, televiziya v radio vasitsil xalqa mracit edib
lkdki thlkli vziyyti onlara atdran rhbr, digr kanalla gec nvbsind ilyn iilri drhal z
iqamtgahnn trafna yb gtirmyi mvafiq orqanlara taprr. Mracitdn drhal sonra rhbrin iqamtgahnn
trafnn sad ktl il dolmas v yenilrinin d axn-axn axb bura glmsi, rhbrin mracitin cavabn lk
halisinin onu dstklmsi v onlarn qiyamlara z etirazn bildirmsi v s. rhbrin nzartind olan Ktlvi
nformasiya Vasitlri il operativ surtd lkd yaymlanr. Zncir reaksiyas v ya domino effekti hadislrin
sonrak eskalasiyasn tnzimlyrk, ilkin ktlnin bura nec ymas mexanizmindn xbrsiz olan, eyni zamanda,
bel tarixi hadisd itirak etmk hvsind olan olduqca byk miqdarda ktlni yoluxdurub buraya dayr ki, onlarn
da enerjisi, istr bayaqdan trddd edn nazirlr v istrs d qiyamlara sirayt edrk situasiyan hll edir;

Mxtlif dvltlrd hanssa dini-missioner tkilatlarn, ictimai, siyasi qurumlarn v b. sonradan hanssa xarici dvlt
trfindn tkil olunmasnn, maliyyldirilmsinin v s. faktlarnn akarlanmas kimi geni yaylan hal da bu
kateqoriyadandr;

V.5.2.2.b) Ayr-ayr trfin, htta sravi nmayndsini d olsa, mxtlif nvl tviqat metodlar il ( bax:
Tviqat blmn [burada, sh. 52]), o cmldn, aldatma, irniklndirm, yrtm, qorxutma, tlqin v s.
vasitsil ks trfin mara il toqquan deyiln tipli addmlar atb, sz danmaa, laqlr qurmaa,
situasiyaya dmy v s. thrik edilib, sonra da bu, lazmi provakasion kommentariya il ks trfin
nzrind qabardlr.

Nmun n, ms., AB-n Yaxn rq siyastin aktiv ngl trdn koalisiyan, o cmldn, konkret olaraq, rb
Dvltlri Liqas ad il tannan bloku paralayb, neytralladrmaq mqsdil, AB 1978-ci ild Kemp-Devid
razlamas il bu Liqann yaradcs v aparcs olan Misir zrailin bzi gztlr etmsini (ial etdiyi Misir
razisindn z qounlarn xarmasn) tkil etdi. vzind is Misir, vvla bu yerd zrail qounlarnn yerini
oxmilltli qvvlrin tutmasna razlamal idi v razlad da (hans ki, bu qvvlr ad altnda 1982-ci ildn
burada, faktik olaraq, sasn AB hrbi bazalar yerldirildi); ikincisi zrailin ial etdiyi flstin torpaqlarn
(ordan aynn Qrb sahillrini v Qzza blgsini) onun muxtar razisi kimi qbul etmli idi v etdi d; v Nhayt,
ncs zraill diplomatik laqlr qurmal idi v Misirin Sadat rejimi buna da raz oldu.
trfli AB-zrail-Misir danqlarnn nticsi olan bu fakt (Kemp-Devid razlamas) sonradan Misirin
separat danqlar kimi byk hay-kyl rb dvltlri arasnda geni reklam etdirildi v btn bunlarn nticsi
ondan ibart oldu ki: (1) 1979-cu ild rb Dvltlri Liqas znn yaradcs v aparcs olan Misiri bu Liqadan xaric
etdi; (2) Ona qar slam Konfrans Tkilat il birlikd iqtisadi v diplomatik boykot qrar qbul etdi (o cmldn,
onunla btn diplomatik mnasibtlr ksildi v ona kreditlr verilmsi dayandrld); (3) Liqann qrargah-mnzili bu
lkdn Tunis krld.
Lakin hanssa bir qarda rb xalqna qar bunca srt qrar da btn Liqa zvlrinin eyni drcd ryinc
deyildi v bu fikir ayrl, sonradan yerd qalan digr Liqa zvlrini d paralamaq, tklmk, qar-qarya qoymaq
iind hmiyytli rol oynaya bildi.

V.5.2.2.c) Onlarn adndan, onlarn stili il bir-birinin marana toxunan, anonim aksiyalar hyata
keirilir v msuliyyt, mlliflik onlarn z zrin atlr v ya i el qurulur ki, trflr buna gr qeydrtsiz olaraq bir-birindn bhlnsinlr:

Nmun n, ms., Yaponiya kinci Dnya Mharibsi rfsind znn bir addml olan Filippind yerldirilmi
AB hrbi bazalarn buradan aadak mzmunlu vrq il xarmaa mvffq olmudu:
Zhrvi xstliklrdn qorunun!
bhli davranl filippin qadnlar il laq sbbindn, son vaxtlar zabit v sgrlrimiz arasnda zhrvi
xstliklrin say hmiyytli drcd artmdr. Adann Yaponiya trfindn ial nticsind yaranan ar maddi
vziyyt, filippin qadnlarn ox czi rzaq mqabilind byk hvsl amerikan sgr v zabitlrin z
xidmtlrini tklif etmy mcbur edir. Bundan lav, filippin qadnlarnda amerikan olanlarna qar gn-gndn
artan simpatiya da onlarn zlrini ox byk hvsl amerikan sgrlrinin ixtiyarna vermsin sbb olan
amillrdndir. Filippin qadnlarnda gigiyena bard tsvvrn olmamas sbbindn is onlar arasnda xstlik
dayclar olduqca bykdr. Buna gr d, mslht grrk, tibb mlum olan btn qoruyucu vasitlrdn
istifad etmkl ehtiyat tdbirlri grsiniz, mvafiq thlksizlik qaydalarna riayt edsiniz. Daha yax olard,
mumiyytc, rli qadnlarla, bakir qzlarla v ya nisbtn yax tandnz, etibar etdiyiniz qadnlarla laqd
olasnz.
AB ordu komandanl!
Vrqnin mzmunundan grndy kimi, burada el bir hmiyytli, ciddi bir ey yoxdur. Sadc, o, AB hrbi
rhbrliyi trfindn, Filippindki z sgr v zabitlrinin thlksizliyini qorumaq mqsdil, ehtiyat tdbiri kimi
trtib edilib, yazlb, vssalam. slind is, sn dem o, Yaponiya xsusi idarlri trfindn trtib edilib v Filippinin
13

yerli halisi n nzrd tutulubmu. sasn, mlki hali arasnda spiln bu vrqlr ox tezlikl lknin hr yerind
yayld. Amerikallarn onlar bard, onlarn anas, bacs, ailsi bard olan bu cr hqartli mnasibtindn v
tvsiyysindn xbr tutan, hiddtlnn filippin xalq (llxsus, kiilr) yer-yerdn amerikan sgrlrin, AB-n
buradak hrbi bazalarna qar ktlvi etiraz aksiyalarna, txribat mllrin baladlar. Mxalift bu oda daha da,
benzin tkmkl mul oldu. lk anti-amerikan hval-ruhiyysi il alb-yand. Nticd, AB z bazalarn buradan
xarmaq mcburiyytind qald (Ermnistandan indiki rus qounlarn v glckd ola bilck xarici bazalar
xarmaq n d, kims minnt etmdn, bu metodun myyn variasiyalarndan istifad etmk fayda ver bilrdi).

Hazrda ayr-ayr dvltlr arasndak mnasibt xll gtirmk n mxtlif dvltlrin xsusi idarlri bu fnddn
aktiv istifad edir. Ms., tqribn 2000-ci ild Trkiyd ba vern terror aktlarndan bir nesind aksiyadan bir
mddt sonra zlrini hanssa islam tmayll tkilatlarn zv kimi tqdim edn anonim xslr zng vurub
msuliyyti z zrlrin gtrrlr. stintaq nticsind bu mliyyatlarn bzilrinin hqiqi gnahkarlarn z
xarmaq mmkn oldu. Mlum oldu ki, bunlarn hr hans islam tkilat il he bir laqsi olmayb v aksiya
Trkiynin ranla o vaxtk bzi yaxnlamalarnn qarsn almaq n ayr-ayr dvltlrin xsusi idarlri trfindn
qurulub, v ya tkil edilibmi.

V.5.2.2.d) Buraya planl demoqrafik mdaxil edilir, baqa szl, sosial genlr mqsdli mdaxil yolu
il mxtlif ictimai paradiqmalarn balans reqlamentldirilir, ayr-ayr etnik atributlarn dominantlq nisbti
dyidirilrk, sosial palitra planl transformasiyaya uratdrlr. Balca metodlarndan bir nesi
aadaklardr:

Planl Qarq nigah siyasti: Bu, frqli etnos nmayndlrinin qarlql izdivacnn stimulladrlmas vasitsil
hyata keiriln demoqrafik siyast nvdr. Bu halda, ail institutu, mumi ail dili v dyrlri namin, trflrdn
n az birini z milli Mnindn imtina etmy vadar edir ki, bundan da son nticd qazanan hanssa bir universal dil
(yni beynlxalq dil, mumi dvlt, mumimperiya dili gr bu milltlrin hr ikisi onun nzdinddirlrs v s.) olur.
Bu dilins onlardan hr hans birinin doma ana dili olub-olmamas burada hmiyyt ksb etmir. Burada yeni doulan
krplr gzlrini ilk ad gndn aild mumi nsiyyt vasitsi kimi bu dill rastladndan is (nki bir-ne il
ata-anadan hanssa birinin digrinin dilin yiylnmsi n he cr kafi deyil) o faktik olaraq, uan doma dilin
evrilir v glck tlim-trbiysinin d sasn tkil edir. Valideynlrin zlri d, adtn bu cr beynlmill uaqlarn
kosmopolitik ruhda bymsind v nisbtn geni mkana xmaa imkan vern universal bir dild thsil almasnda
maraql olduundan, son nticd btn bunlar periferik sosial sivilizasiyada demoqrafik dlik yaradaraq, onun cbri
silsil zr deqradasiya v assimilyasiyasna, hakim sosial sivilizasiyannsa hndsi silsil zr trqqi v tkamln
gtirib xarr;

Planl miqrasiya siyasti: Yerdyimnin stimulladrlmas yolu il ayr-ayr corafi areallarda mental enerjinin
neytralladrlmas suludur. Dnyann etnik xritsi il corafi xritsi arasnda srf paralellik laqsi mvcud
olduundan v mxtlif etnoslarn yaylma areal konkret mkan limiti il mhdudladndan, istniln frdin myyn
radius hdudundan knara xmas da, onun ks-mtnasiblik qanunu zr, mental diskomfortluunun artmasna v
myyn dil, mdniyyt baryerlri il qarlamasna gtirib xarr. Baqa szl, bu perimetrlrdn knarda frd,
ms., informasiya v thsil almaq, nsiyyt daxil olmaq v s. kimi msllrd dil problemi il zbz qalr ki, bu
problemini hll v diskomfortluunu kompensasiya xatirin, o, ya yeni arealn dilini yrnmk mcburiyytind qalr,
ya da ox ksr hallarda olduu kimi, bu mqsdl hanssa bir universal dil stnlk verir. Analoji problem onun
vladlarnn v digr sonrak nsillrinin d qarsnda durduundan, onlar, faktik olaraq, mental transformasiyaya
urayaraq, assimilyasiya olunurlar;

Planl immiqrasiya siyasti: Yuxarda deyilnlr verilmi arealda qeyri-dominant olan etnik qrup nmayndlrinin
frdi formada miqrasiyasna aid idi. Bu arealda dili universal nsiyyt vasitsi kimi qbul edilmi etnos
nmayndlrinin, istniln formada miqrasiyas onlarn qarsnda bu cr problemlr dourmur v onlarn milli
Mninin deqradasiyasna gtirib xarmr. Bel ki, deyiln arealda periferik (resessiv) etnosun nmayndsinin
mental mkan, faktik olaraq, onun dvlt (millt) srhdlri il mhdudlad halda, dominant etnosun mental mkan
bu srhddn ox-ox uzaqlara gedib xr v btvlkd hmin areal hat edir. Nmun n, ms., Zaqataladan o
yanda Azrbaycan dili z funksiyasn itirdiyi halda, ingilis dili n bu baryer praktik olaraq dnyann sivil
cmiyytlrinin he birind yaranmr (htta ingilisdilli dvltlrin siyasi tsir dairsindn knar olan dvltlrd d).
Mhz bu inc mqam da, resessiv (periferik) v dominant xalqlarn miqrasiyalarnda asimmetriya meydana xarr.
Bel ki, bu birincilr z yerlrini dyidiyi halda mental dissonasla zlib z milli Mninini tam v ya qismn
itirmk mcburiyytind qald halda, ikincilr getdiklri yer zlri il birlikd z mentalitetlrini d dayr v,
faktik olaraq, missionerlik funksiyasn hyata keirirlr. Btn bunlarsa, son olaraq, beynlxalq miqrasiyann istniln
formasnda, o cmldn, immiqrasiya halnda, kiik xalqlarn assimilyasiyas hesabna byk xalqlarn mental
dividentlr ld etmsi il nticlnir.

HAY: Deyiln hal tsnifat baxmndan milltlr v mdniyytlr arasndak mnasibtin knll
assimilyasiya kateqoriyasna aid olan haldr. mumi halda, etnoslararas mnasibtin drd sas formas
mvcuddur: genosid, assimilyasiya, seqreqasiya v inteqrasiya. Mvzudan irli glrk, probleml laqdar
nisbtn daha dolun tsvvr formaladrmaq mqsdil bu mnasibtlrin hr biri v onlarn nticlri bard
mxtsr nzri aray:
1) Genosid sayca v ya texnoloji baxmdan dominant mvqed olan bir etnik v ya mdni qrupun kontakta daxil
olduu digr etnik v ya mdni qrup zvlrini fiziki chtdn mhv etmsidir. Bunun saslandrlmas v ya
bratlndirilmsi ns adtn mhv ediln trfin irqi, etnik v ya psixi chtdn natamam olmas tezisi irli srlr.
Psixoloji baxmdan bu baqa hyat trzin, dnyann bir baqa mnzrsin (etnik v ya mdni chtdn) onu
dayanlarn fiziki mhv edilmsin qdr patoloji dzmszlyn ifadsidir. Bu dzmszlyn sasnda is z dnya
mnzrsinin dzgnlyn v universallna, z Mninin msbt obrazna qar bh thlksi durur ki, bunun da
nticsind i dn psixoloji mdafi mexanizmlri ks trf qar nifrt v aqressivliy gtirib xarr;
2) Assimilyasiya bir etnik v ya mdni qrupun knll v ya mcburi surtd dominant olan digrinin adt-nnsin
dyrlrin, hyat stilin adaptasiya olunmasdr. Bir ne nsildn sonra azlq tkil edn trfin zvlri mdni v
htta fiziki baxmdan dominant olan trfdn seilmir ki, bu da faktik olaraq hmin azln itmsi demkdir. Psixoloji
baxmdan assimilyasiya bir baqa meyarlara dzmszlyn nisbtn yumaq formasdr. Burada da, eynil hmin
13

psixoloji mexanizmlr faliyyt gstrir. sasn iki variant mvcuddur: knll v mcburi assimilyasiya. Knll
assimilyasiya o zaman ba verir ki frd zn daha ktlvi v daha gcl qrupa aid etmkl mmkn aqressiyalardan
qorunmaq v daha yax hyat trzi ld etmk mqsdi gdr ki, zlynd bu addm il hmin daha ktlvi v daha
gcl qrupun msbt obrazn bir qdr d gclndirmi olur. Mcburi assimilyasiya is artq real olan thlkdn
xilas olmaq zrurti qarsnda ba verir ki, burada artq xilas olmaq n z mnvi Mnini qurban vermkdn
savay zg x yolu olmur;
3) Seqreqasiya milli v ya mdni qruplarn bir-birindn tcrid raitd eyni cmiyytd birgyaay haldr. Bu
tcridiliks:
a) istr dominant; v istrs d,
b) periferik mvqed olan qrupun tbbs, arzusu il ba ver bilr.
Bu birinci halda dominant trf periferik trfi bu yolla myyn zruri mvqelrdn uzaqladrr;
kinci halda milli azlq milli mnsubiyyt v beynlmill nigahlarn yasaqlamas sasnda bu yolla ayrca status,
mdni muxtariyyt, milli mktblr, torpaq mlkiyyti, digr mlkiyyt ld edir. Psixoloji baxmdan bu halda bir
qrup ona yad olan bir baqa dnyagr malik digr bir etnik v ya mdni qrupun mvcudluuna psixoloji planda
yol verir lakin bir nv myyn bir distansiyada. Hmin bu distansiyasa dnyann ona yad digr mnzrsini
sni aradan qaldrmaqla z Mninin msbt obrazn qoruyub saxlamaq n zruridir.
4) nteqrasiya hr ikisi n eyni hmiyyt ksb edn vahid cmiyytd birln frqli qruplarn uzunmddtli kontakt
raitind hr ikisinin z mdni individualln qoruyub saxlad birgyaay prinsipidir. gr yuxarda izah ediln
variantlarda z mninin msbt obraz zn yad xsusiyytlr malik milltlrin (genosid), mdniyytlrin
(assimilyasiya) v ya onlarla kontaktn (seqreqasiya) mhvi hesabna qorunub saxlanrdsa, burada o, bir baqa hyat
trzi, dnyann zg mnzrsi il diffuziya hesabna daha da znginldirilir, rngarngldirilir.

erarxik baxmdan izah ediln bu variantlarn ardcll br tfkkrnn inkiaf dialektikas il st-st
dr. Bel ki, genosid vhi heyvanlara v sivilizasiyann aa pillsind duran milltlr xasdrsa,
sivilizasiya pillsinin daha ali pilllrin doru getdikc, ardcl olaraq, yerd qalan o biri mnasibtlr mahid
olunur. Monomilli dvlt olan Ermnistanla, razisind yz yaxn frqli milltin bir ne min ildir mehriban
qonuluq v inteqrasiya raitind yaad Azrbaycann bu kateqoriyalardan hansna aid olduqlarn
saslandrmaa el bilirik he bir ehtiyac yoxdur.
Son olaraq, sadalanan variantlar prizmasndan briyytin etnik glcyi bard bzi proqnozlar: Amerikan
sosioloqu v filosofu Samuel Hantinqton znn Sivilizasiyalar arpmas srind iyirmibirinci srd Yer
znd mvcud olan btn sivilizasiyalarn (llxsus, Konfusiyalq, slam v masir Qrb sivilizasiyas
triadasnn) lm-dirim savana balayacan v bu mbarizd masir Qrb sivilizasiyasnn qalib glcyini
proqnozladrd elmi dairlrd mhurdur. Bizim bu kitabmzdan da mqsd mhz hantinqtonlarn
proqnozladrd bu thlknin realln arqumentlrl saslandrmaq v bu dinamikada tkamln marrutunu
ham n azeffektli olan assimilyasiyadan ham n mnftli olacaq inteqrasiyaya sar ynltmk n z
xsi layihmizi hyata keirmkdn ibartdir.
V.5.2.2.e) Buraya planl mdni mdaxil edilir, baqa szl, bu halda assimilyasiya siyasti mnvi
dyrlr ekspansiya yolu il hyata keirilir. Daha dqiq desk, bu variantda zif dvltlr planl mdni
mdaxil edilrk, onun mnvi deqradasiyas v dezoriyentasiyas hesabna assimilyasiya v inhisarna nail
olunur. Balca metodlarndan bir nesi aadaklardr:

Planl maariflndirm yolu il ideoloji dezoriyentasiya siyasti: Bu halda etnosun mental deqradasiya v
assimilyasiyas, onun norma v dyrlrinin ideoloji diversiya vasitsil transformasiyaya uratdrlmas hesabna
hyata keirilir. Balca vasitsi maariflndirmdir. Bunun n etnosun glck norma v dyrlr sisteminin
myynldiricilri olan bugnk intellektual gnclik pulsuz thsil kemk adyla sfrbr olunub aparlb, ideoloji
dezoriyentasiya etdirilrk geri qaytarlr; eyni ad altnda v eyni mqsdli pulsuz kurslar, ali v orta thsil mssislri
el burann znd tkil edilir; lazmi mzmunlu dbiyyatn, o cmldn, lazmi oriyentasiyal drsliklrin (ms.,
beynlxalq hadislr lazm olan bucaqdan baxan tarix drsliklrinin) yazlmas v ap hmin bu sivilizator
dvltlrin nzartind olan qeyri-hkumt statuslu tkilatlarn (ms., Sorus fondu v b.-nn) xtti il stimulladrlr
v ya tkil edilir; eyni kanallarla intellektual gncliyin lazmi oriyentasiyal xarici konfranslara ezamiyyti
maliyyldirilir, tkil edilir; yen d hmin kanallarla bu cr ideoloji oriyentasiyal konfranslar, msabiqlr,
seminarlar v s. el burann znd keirilir; v s.

Sivilizasiya ixrac siyasti: Lazmi sivilizasiya buraya ktlvi tirajlarla mvafiq incsnt kanallar il (film, dbiyyat,
musiqi v s. formasnda) ixrac edilir; sivilizator dvltin alimlri bu sivilizasiyann baqalarndan daha stn,
daha masir, daha trqqiprvr olmasn, yerli xalqn mdniyytinins khnldiyini, qeyri-sivil, qeyrimkmml olduunu v s. hr vasit il onlara sbut etmy alr; iqtisadlar onu zlri il birlikd ayaqlar
dydiklri razilr dayr, buralarda onun kk salb, intiar tapmas n mvafiq seminarlar, konfranslar,
dbiyyatlar v s. maliyyldirir; siyastilri onun beynlxalq normalar trfindn tannmas v beynlxalq
standartlarn hazrlanmasnda nzr alnmas istiqamtind i aparr v s.
HAY: Bu v bundan vvlki bndd (V.5.2.2.d v V.5.2.2.e-d) sadalananlardan onlarn icras olan trflrin son
mqsdis ondan ibartdir ki, vvla znn mdni ideal v prinsiplrini lazmi razilrd yaymaqla bu razinin
halisini mnvi-xlaqi chtdn zndn asl vziyyt salmaq, ikincisi orada oxdan formalam mdni-etnik
tsvvrlri, inam v baxlar, norma v dyrlr kompleksini, stereotiplri v s. qrmaq, datmaqla milli urun
deqradasiyasna v sosial sferada dinamik tarazln pozulmasna nail olmaq; Nhayt, sonuncusu bu cr ekspansiya yolu
il burada milli urun sivil transformasiyasn trdib, hmin milltin assimilyasiyasna v perspektivd bu lkni znn
glck yaltlrindn, muxtariyytlrindn, tatlarndan birin evirmk iin baza yaratmaq.
Hazrda dnya xalqlarnn ksriyytinin milli mdniyytlrinin Qrbin (llxsus AB-n) ktlvi mdniyyt
deyiln sivilizasiyasnn bu cr hcumu qarsnda mhv doru srklndiyi gz nnddir. Mslni fatal mcraya

13

ynldn amillrdn daha birisi d, beynlxalq informasiya kanallar v beynlxalq sviyyd yaylan informasiyalar
zrind monopoliyann mhz Qrb (bunun 70%-inin AB-a) mxsusluu v milli mdniyytlrin, dillrin, mentalitetlrin
bu cr rinq xb, brabr rqabt apara bilmlri n praktik imkanlarnn yoxluudur. Bu rinq xa bilnlrs, ya
hanssa mqamda Qrbin marana xidmt ed biln detallardr, ya mvafiq transformasiyaya mruz qoyularaq Qrb
dnc stilinin szgcindn keirilir, qlibin salnr, ya da mlliflik hququ ourlanaraq Qrb sivilizasiyasnn
alarlarndan biri kimi tqdim edilir.
Nmun n, ms., bugnk Azrbaycanda Qrb musiqisinin yerli xalq mahnlarn v dnncn burada geni
yaylan hind, rb v fars musiqilrini tamamil sxdrb aradan xard mlumdur... Mharib, yoxsulluq v milli
depressiya sbbindn rsiz qalm Azrbaycan qadnlarnn vaqon-vaqon danb Qrb aparlmas il nticlnn seksual
inqilabn facilri gz nnddir (nec ki, tarixn d hmi qalib qbil mlub qbilnin qz-glinini qnimt
kimi yb aparb sadc olaraq, hazrda bunun sivil yollar taplb). Namus deyib buna mane olmaq istynlrins
l-qolu hmin Qrbin tzyiqi il qbul etdirilmi qanunlar trfindn qabaqcadan buxovlandrlr... Azrbaycan dilind
dananlarn artq indidn z vtnlrind i tapmasnn nec problem olduu gizli deyil. Yaxn illrds, zn
sovremenn kimi gstrmk istyn gnclrin v bzi intellegentlrin saysind ingilis dilinin Bakda nec bir
epidemiya kimi yaylacan v Azrbaycan dilind danman nec hqartl qarlanacan (bir szl, burada ingilis
dili bumu balayacan) proqnozladrmaq o qdr d tin deyil... Qrb mhz btn bunlara nail olmaq n qrx il
rzind Soyuq Mhariby milyardlarla dollar vsait xrclyirdi. Mharibs mharibdir forma v metodlar dyiilib
bugnk gnd kifayt qdr afiristls d, mzmun v mqsdi eynn min il vvlkidir zglrinin zhmtl toplad
azuq ehtiyatn, srvtlrini, mhsul (oxu: neft) vern torpaqlarn, qadnlarn lindn almaq, daha ox qullar qazanmaq,
dnyada yalnz z Mninin tntnsin nail olmaq...
z d burada shbt, bir ox mumbri dyrlri znd mumildirn masir Qrb mdniyytinin yaxpisliyindn yox, onun digr milltlrin mentalitetin ldrc tsir gstrmsindn gedir. Yax-pisliy qaldqda is, bu
mdniyytin z d he d tbli olunduu qdr ideal deyil. Bel ki:

vvla bu mdniyytin sasnda istdiyini et v zn zoraklq etm kimi seim v davran azadln tsbit edn
bir prinsip dayanr ki, slind adi hyatda he d hmi yax v xeyirli mfhumlarnn lvi mnas sinonim
deyil. Msln, mqayis n, narkotika da insana xo glir. Lakin bununla bel onun n qdr ziyanl olduu da
mlumdur. Siqaretins xeyirliliyi sbbindn deyil, cmiyytd leqal v qeyri-leqal formada gedn tbliatnn
saysind bu qdr geni yayld bhsizdir. ksin, tibbi hblr orqanizm n faydal olsalar da, bzn dzlmz
drcd xoaglmz ola bilirlr;

kincisi auditoriyann tlbat xaotik olaraq deyil, ktlvi tirajla yaylan yaradclq mhsullarnn mzmun v bdii
keyfiyyt drcsi sasnda formalar. Bu is z nvbsind bu mhsullarn yaranmas v yaylmas iini tkil ed
biln (bel bir imkana, hquqa malik olan, bu kanallar zrind nzarti, monopoliyas olan) myyn sosial qruplarn
(diasporalarn) maraqlar il rtlnir. Baqa szl, burada senzurann ks formas olan stimul nv faliyyt gstrir.
Bel ki, bu halda yalnz myyn maraqlara xidmt edn dbiyyat, incsnt nmunlrin drhal geni auditoriyaya
yaylmaq imkan (pravayder) verilir v yalnz bu janr, bu qay hr vasit il (siyasi, iqtisadi v s. formalarda)
dstklnir. Digrlri is sponsor, auditoriya, reklam imkan v s. axtar il ba-baa buraxlr. Ktl is yalnz ssi
daha ucadan glnlri eidir v yalnz daha yksk mvqed dayananlar grr, o cmldn, daha geni tbli olunan
xsin v ya baxn tsirin tez dr. Nticd is daha yax olan deyil, yalnz v yalnz, daha yksk tribunalar,
tbliat kanallarn zbt ed bilmi snt nmunlri zirvy qalxb, urlara tsir gstrmk imkan qazanr. Digrlri
is, n qdr gzl olsalar da, oxsayl baryerlr (o cmldn, texniki baryerlr v dil baryerlri) sbbindn, hanssa
yalt hdudundan knara xa bilmirlr. Daha sad ifad olunsa, burada z deyil, mllifi daha yax rqabt apara
biln mentalitetlr, mdniyytlr qalib glir;

ncs Sosial tlb deyiln anlay cmiyytin btn tbqlrinin mumi istyi, mara sasnda deyil, yalnz
onun aktiv tbqsinin istyi il formalar. Cmiyytin daha byk ksriyytini tkil edn passiv tbq is sosial
tlb fenomeninin formalamasnda bilavasit itirak etmdiyindn, onun ryi d sosial tlb dinamikasnda sasl rol
oynaya bilmir. Nticd is, sosial sorunun nnvi qsurlar ortaya xr: Soruda itirak edn respodentlrin 95%nin ryin gr.... Hans ki, soruda itirak etmyn v ya ryi soruulmayanlarn ne faizinin bu mvqed olmas
burada qeyd olunmur;

Drdncs bu modelin sadalanan bu v digr btn fsadlar ondan mnft gtrn gcl qvvlr trfindn
plralizm v mdniyytlrin inteqrasiyas kimi gliigzl ifadlrl prdlndirilir. Yni, ..+++ slind is
burada mdniyytlrin he bir inteqrasiyas prosesindn shbt bel ged bilmz v burada yalnz v yalnz, tarixn
olduu kimi, gcl trflrin mdniyyt tipinin zif trflrin mdniyytlrini sxdrb aradan xarmas prosesi
gedir. Msl burasndadr ki, hr hans brabrhquqlu inteqrasiyadan o halda shbt ged bilrdi, n vaxt ki, hr iki
trfin mnvi dyrlr sisteminin bir-birinin halisin sirayt gstr bilmsi n olan rait brabr olayd. Texniki,
iqtisadi v demoqrafik v s. qeyri-brabrlik halnda zif trf, ninki z mdniyyt tipini ks trfin halisi arasnda
yaymaq, he onlarn diqqtin atdrmaq n bel elementar imkana malik deyil... Nmun n, msln, bir ild
Azrbaycann ne bdii filmi, konsert proqram AB telekanallar il yaymlanr? Yqin ki, ideal halda bir, v ya iki.
ksini is hesablamaa xsusi statistika grk deyil: Azrbaycan telekanallarnda yaymlanan filmlrin tqribn 90%nin Hollivud istehsal olduu faktdr. Bunun sbblri srasnda is yuxarda sadalanan faktorlarn hamsn (texniki,
iqtisadi v demoqrafik v s.) kompleks halnda qbul etmk grkdir.

Beincisi iqtisadiyyat timsalnda, ifrat soluluun ziyanlln SSR, ifrat liberalizmin ziyanlln is 30-cu illr
Qrb iqtisadi bhran tcrbsi tarixn isbatladqdan sonra, kombinedilmi modellrin (ms., Keyns modelinin)
aktuall maksimal hdd atd. Bugnk gnd dvltl iqtisadi faliyyt subyektlrinin bir-birinin faliyytini
qarlql mhdudladrmasndan ibart olan bu modellrin stnly dnya praktikasnda artq qeyd-rtsiz olaraq
qbul edilib. Mnft v ziyannn nisbtn mcrrd xarakter ksb etdiyi siyast v mdniyyt kimi sferalarda radikal
ehkamlq v radikal plralizm d bununla analoq deyilmi? Baqa szl, istinasz olaraq hr eyi
kommersiyaladraraq, zay v ya yararszl myyn etmk iind n ali instansiya hququnu yegan olaraq bazara
vermk hqiqtnmi obyektiv qrardr?

V nhayt, sonuncusu masir Qrb mdniyyti he d btn dnn beyinlrin yekdillikl qbul etdiyi v
birmnal kild tmtraqla alqlad yegan mdni formasiya nv deyil. Hl XIX srdn balayaraq Qrbin
znn openhauer, Nie, E.Qartman v b. bu kimi filosoflarnn da bu mdniyyt qar radikal mxalifti
olduqlar tarixdn mlumdur12.
...V s...

13

Yekunda bir eyi qeyd edk ki, bizim fikrimizc, kiik xalqlar deyiln mnada assimilyasiyadan (a)
mvafiq qanunvericilik aktlarnn qbulu; (b) gcl yad sivilizasiyann tsirinin digr gcl bir yad
sivilizasiyann tsiri il balansladrlmas; (c) milli dillrd kompter trcm proqramlarnn yaradlmas v s.
kimi hallar qismn sortalaya bilr (bu sonuncusu, deyiln mziyytindn lav, hm d hmin dvlt hr il
milyardlarla dollar lav valyuta v siyasi divident gtir bilr elm-mdniyyt-incsnt mhsullarnn xaric
x yolunu amas, dvltin beynlxalq arenadak ideoloji faliyytini evikldirmsi v internasional laqli
vtndalarnn saynn artmas hesabna);

V.5.2.2.f) Sadalananlardan savay, sair hr nv vasitlrl rqib cbhsind monotonluun

rngarngliy, onunsa uyumazla gtirilib xarlmas, burada dmn ruhlu atmosfer formalamas,
trflrin bir-birinin mvcudluundan zn (real v ya illzion) thlk grmsi, bir-biri il birgyaaydan
diskomfort hiss etmsi, hr bir trfin z problemlrin gr qar trfi gnahkar bilmsi, ittiham etmsi
v s. n mvafiq tdbirlr grlr, mqsdynl i aparlr. Qarlql ittihamlarn eskalasiyas is sblrin
tarmlanmasn (emosiyalarn qzmasn), o da z nvbsind sz atmasnn canl toqqumaya kemsini
rtlndirib, gec-tez aq konflikt gtirib xarasdr. Liderin (iqtidarn) bu konfliktd trfke (trflrdn
birin meylli), yoxsa arbitr mvqeyind x etmsindn, yaxud mvqeyinin trflr mhz bu cr
yozulmasndan asl olaraq, bu mnaqi d, qiyam (syan) v ya daxili qardurma klind cryan edsidir.
Btn hallarda trflrdn hanssa birinin nc bir knar qvvnin tsirin db v ya onunla gizli
separat danqlara gedib gc balansn sizin gzlmdiyiniz vaxtda v istiqamt dyimsi ehtimaln da
nzrdn qarmamal.

13

Tzyiq taktikalar il laqdar bir sra nanslar

vvla tbliat tsirin burada sadalanan btn variantlarndan istifad etmkl aparlmaldr, o cmldn, lazmi
fikirlr, ideyalar, rylr v s. sizin mvqeyiniz kimi yox, hanssa neytral trflrin, yaxud onun znn yaxnlarnn,
domalarnn, oxlu sayda adamn (z liderlrinin v ya onun nzrind avtoritet kimi grn biln digr hanssa xsin,
mnbyin v s.) mvqeyi kimi tqdim edilir. Yni izlnilib hmin trflrin bu qbildn olan tk-tk d olsa fikirlri
axtarlb-taplb seilir, qabardlr, yaxud bu tipli fikirlr onlarn dilindn mxtlif stimullarla (rvt, sifari, aldatma,
vadar etm, tlqin v s. kimi vasitlrl) qopardlr v yaxud da, yalandan quradrlb, onlarn mvqeyi kimi yaylr. kstrflr, ks-mvqelr, ks-fikirlrs, deyildiyi kimi, btn hallarda gizldilir, yaxud xsusi yozmalarla adildirilir,
dyrsizldirilir ki, mumi olaraq hr ey siz lazm olan fonda tqdim edilir. Paralel olaraq, fikrin sasllq drcsini
artrmaq n mxtlif nmunlr, kriteriyalar axtarlb taplr, seilib gstrilir, leyhin olan nmunlr, meyarlar hr
vasit il rt-basdr edilir (trafl bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]).
stniln bir tsir nvs he vaxt izsiz itib getmir v hr bir stimul gec-tez mtlq hanssa reaksiya dourur. Yeryerdn v eid-eid insann, mnbnin v b.-nn dilindn, adndan ya kimi yadrlan v intensivliyi he d azalmayan
bu birtrfli arqument ya is istniln halda obyektin (auditoriyann, ktlnin, frdin v b.) normal dnc v analiz
qabiliyytini blokirovka edib, onun gerkliyi normal, obyektiv, hrtrfli grmsin mane olacaq, imkan vermyck,
oriyentasiyasn azdracaq, seim v qrarnda illziyaya uymasn, qeyri-uri olaraq beynind bu qbildn olan mvafiq
ustanovka v stereotiplrin formalamasn, dncsinin bu vektor zr talt kklnmsini v s. qalmaz edck
llxsus da ki, dncsi izol v anti-tbliat yolu il zidd informasiyaya qar yax blokirovka edilib, oriyentasiyasnda
dominantlq ld oluna bilinibdis. Fqt, cmiyyt daxilind insan ideoloji manqurtdur (zombidir)!
Bu mqamda artq onun dost-tannn, qohumunun, sair trflrin ona verdiyi mslhtlr d onun fikirlrinin
istiqamtin hmiyytli tsir gstr bilmyck. nki onlarn mvqeyini, vvla siz bir baqa nhng qrupun,
hanslarn ki, trkibin eyni zamanda, onun yaxnlar, z cbhsinin nmayndlri d daxildir ks-mvqeyi il
neytralladrrsnz; ikincisi onlar qsamddtli v praknd formada tsir gstrdiklrindn, onlarn tsiri d, sizin ardcl
v kompleks vasitlrl gstrdiyiniz tsirl mqayis oluna bilmir; V nhayt, ncs onlar koordinasiya olunmayb,
asinxron sciyy dadndan, yni bir-birin uyun glmyib, htta bzn bir-birini tkzib etdiyindn, onlarn tsir enerjisi
da akkumulyasiya oluna bilmyib, yalnz olsa-olsa, myyn trddd rivsind vurnuxmaq yaradr v bir-birini
neytralladrr. Hans ki, sizin ardcl v sasl konsepsiya kimi mxtlif adamlarn, o cmldn, onun etimad eldiyi,
mvqeyini sasl analiz etmdn qbul etdiyi adamlarn dili il onun beynin yeritdiyiniz variantsa, daha ox mdafiisi
olan mvqe kimi, beynind bir-biri il rqabt aparan digr xrda mvqeciklr arasnda dominantlq qazanasdr.
stlik d ki, bu variant hqiqtn, onun n xeyirli, mnftli ola bilr, lakin trfda yalnz bir baqa formal qazanc
gtrmyi nzrind tutduundan, bu variant onun alna glmy bilr. Burada sadc olaraq, qalib glmk n mmkn
btn variantlar hesablaya bilmk zruridir;
kincisi burada dflrl deyildiyi kimi, tbliat btn hallarda differensial formada aparlmaldr, yni tbliat
prosesind srf etmyn ks-chtlr, ms., rqib cbhsindn olan mxtlif trflr arasndak mumi, oxar mqamlar,
onlar yaxnladra bilsi nanslar rt-basdr edilir, gizldilir, adildirilir, dyrsizldirilir, hmiyytsiz bir ey kimi
knara qoyulur, nzrdn qarlr v yaxud hr bir ayr-ayr trf n onun nzrind eyni bir predmetin mhz konkret
olaraq onlarn z zvq, bax, mara v sosial heysiyyat il uyun v ya zidd mqamlar axtarlb-taplb (v ya
quradrlb) qabardlr (bax: Tbliat blmn [burada, sh. 51]), ks-trflri hr vchl gizldilir.
Nmun n, ms., Krfz mharibsi dvrnd (1991 yanvar-fevral) SSR-nin rblr arasnda siyastini iflasa
uratmaq n AB burada, SSR-nin ona rak bard hmiyytli informasiyalar trmsi bard informasiyalar
yayr, ksin, Qrbd onun siyastini iflasa uratmaq n burada SSR-nin raka gizlic hrbi texnika, hrbi
mtxssislr vermsi, digr formada klli hrbi yardm etmsi v s. bard dezinformasiyalar yayrd;
ncs tzyiq d differensial formada gstrilmlidir. Yni ms., vziyytdn asl olaraq bir sferada (ms.,
iqtisadi sferada) kurs dyidirils d digrlrind normal olaraq saxlanla bilr; Yaxud, frqli situasiya il laqdar sizin
rqib qar faliyytd stavka qoyub, istinad etdiyiniz nqtlr d frqli ola bilr. Yni bir msld sizinl hmfikir
olanlar, digrind olmaya bilrlr v bu sbbdn, mnasibtlrin dinamikas da bu alara hmahng olmaldr.

Ms., slh vaxt rqib dvltind sizin mttfiqiniz olan hanssa bir mxalift mharib vaxt z hkumtini,
iqtidarn dstkly bilr. Bu zaman sizinn rqib cbhsi daxilindki hanssa sgr analar cmiyytlrinin, dini
tkilatlarn, mxtlif pasifistik qvvlrin, slhprvr qruplarn, hrkatlarn v b. aktuall arta bilr, hans ki,
vvllr d, bunlar sizin n nzrarpmaz idi. Mhz hmin sbbdn, Qrb postsosialist mkanndak mnaqilr
mnasibtd mrhlsindn, yni trflrin xarici iqtisadi-siyasi kursunun v geosiyasi reytinqinin dinamikasndan asl
olaraq, burada gah aktiv v gah da passiv mahidi, yaxud leqal v ya qeyri-leqal itirak mvqeyi seib.
Drdncs bir nfr ham n, ham bir nfr n! prinsipini sas tutaraq, burada sadalanan btn sanksiyalar
tkc rqibin zn qar yox, hm d onun yaxnlarna, mttfiqlrin, mdafiilrin, mddahlarna v b. qar ttbiq
edilir ki, onlarn psixoloji tzyiqin v ya mdafiilrinin onun arxasndan qamasna, trfdarlarnn saynn azalmasna
v s. nail olunsun, hminin bir baqalarna da ibrt olsun. O cmldn: onu, onun faliyytini dstklyn, triflyn hr
ks hr nv ziyan yetirilir, tzyiq gstrilir, onlara yaltaq, simasz, xsiyytsiz v s. kimi thqiramiz yarlqlar
vurulur; Onun ilri, faliyyti, srlri bard yksk fikir, msbt ry sylynlrin intellekt sviyysi bh altna alnr,
bellri savadszlqda ittiham olunur v yeri gldikc d, mxtlif shbtlr snasnda, bellrinin ad savadszlq,
qanmazlq, yaltaqlq, simaszlq v s. rmzi, timsal kimi hqartl hallandrlr; Real v ya potensial trfdarlar,
mdafiilri imkan ddkc mhv edilir, iflasa uratdrlr, zifldilir, ikst edilir v s.

Rusiyann kemi v yaxud potensial mttfiqlri olan rak v Yuqoslaviyann bana bu gn gtirilnlr, hmin
cbhdn olan ran, in, Belorusiya, Ukrayna v b.-nn bugnk gnd Qrb trfindn hr cr sxma-bomalara
salnmas, hminin adi hyatda liderlrin, rhbrlrin qara siyahsna dm xslrl digrlrinin aq
mnasibtdn ehtiyatlanmalar v b. mhz bu nansla laqdardr;
Beincisi burada izah ediln fazalar cmisi bir df yox, zruri nticni alana qdr dn-dn, tkrar-tkrar, yaxud
bir-birin paralel kild hyata keirilir, ttbiq edilir:

Hrbiyyd hrbi qvvnin mhdud ttbiqi adlanan fndin mahiyyti bu mexanizm saslanr. Ms., 1989-cu ild
AB bu prinsipdn istifad edrk Panamada he bir qurbansz v qrnsz byk uur qazana bilmidi. Bel ki, hrbi
vertolyot v ar artilleriyadan alan hr qsamddtli atlrdn sonra radio v ssgclndiricilrl panamallarn
silah yer qoymalar v buralar trk etmsi bard ultimatum yayr v nvbti hcumun dqiq vaxtn elan edirdi.
mliyyatn bir ne df tkrarndan sonra artq AB qounlarnn hcumu n yol tmizlnmi v onlara

mqavimt gstrn bir nfr bel qalmamd(analoji fndl bal, bax, burada sh. 140).
Altncs Deyildiyi kimi, btn tzyiqlrin hams rqibin siz zidd yoldak hr ann dzlmz chnnm evirmk
mqsdindn irli glirdi. Lakin psixoloji tsir, diversiya msllrind rqibin hr hanssa bir hrbi, iqtisadi, siyasi v s.
zifliyi, uursuzluu fakt tkc fxr edib, ynmk, lzzt almaq v bundan sonra czi d olsa arxaynlab, zn bir
qdr istiraht icazsi vermk n sas deyil. ksin, bundan sonra hmin faktlarn hr birini psixoloji tsirin elementin
nec evirib, bundan digr sferadak mharibnin yni psixoloji hcum mharibsinin mrmilri, raketlri, bombalar
yerind nec istifad etmyin variantlarn aradrmaq, dnb tapmaq kimi nhng intellektual taprq, mntiqi ziyyt
glir. Yuxarda izah edildiyi kimi, rqibin hr bir uursuzluuna paralel olaraq, bu uursuzluun drhal onun nzrind
qabarqlamas, onun z problemlrini drindn baa dmsi, btn bunlarn nticsi olaraq, bugnn diskomfort,
sabahnsa pessimist kimi qavramas n mtmadi olaraq onunla intensiv i aparlr ki, tbii mvcud olan v ya sizin
zhmtinizin bhrsi olan hmin problemlri, bu id sizin sas dstavznzdr (bax: nqilablar nec formaladrmal,
situasiyalar nec dyimli blmn [burada, sh. 119]).
Yeddincisi bel deyilrs qeyri-qanuni, qeyri-populyar saylan, hanssa normalar trfindns qadaan edilmi v ya
trafdaklarn he d xouna glmycyi bir sra tdbirlr (ms., birbaa gc ttbiqi) hmi hanssa bhanlrl
maskalandrla bilr.

Nmun n, ms., siyasi motivlr gr tqibin, htta beynlxalq normalar trfindn d qadaan edilmsin
baxmayaraq, bu he d bzi demokratik imicli dvltlr mane olmur ki, z xarici siyasi rqiblrin qar haqqhesablarn hanssa terrorizml, diktatura il, insan haqlarnn pozulmas il v s. kimi hallarla mbariz kimi qlm
verib bununla maskalasnlar, prdlsinlr; daxild siyasi motivlr sasnda kimins hbs v ya qtlini mvafiq
olaraq, kriminal zmind ba vern hanssa cinayt v ya bdbxt hadis kimi tkil etsinlr, bununla
laqlndirsinlr v btn bunlarla da daim z demokratik simalarn sortalasnlar.

Yaxud ms., Krfz mharibsinin balca sbbi: a) Artq z vvlki kisini itirmk zr olan SSR hl ki zn
ayaa qaldrmam onun kemi v potensial mttfiqlrini bir-bir aradan gtrmk; b) Yaxn rqdki siyasi-hrbi
balans zrailin (v demli, dolays il AB-n) xeyrin dyimk, o cmldn, qismn flstin mslsind rblrin
tkmini bundan bel sasl zifltmk; c) rakla khndn qalan haqq-hesab rtmk hans ki, ranla mharibnin
son rflrind rak mharibni davam etdirmk adyla AB-dan klli miqdarda yeni partiya modern silah v valyuta
aldqdan sonra drhal mharibni dayandrm v SSR-y stavka edrk, AB-dan aldqlarn hr hans formadasa geri
qaytarmaqdan imtina etmidi; d) Dnyann sas neft ehtiyat mnblrindn birinin (yni Kveytin) AB v onun
mttfiqlrinin nzartindn xaraq, SSR v onun mttfiqlrinin (yni konkret olaraq rakn) nzartin dmsi il,
dnya bazarlarnda neftin qiymtinin bu birincilrin ziyanna v ikincilrin xeyrin istiqamtind start gtrmsi kimi
perspektivi Qrb n dhtli grnn bir prosesin qarsn almaq v s. olduu halda, real tbliatda bu insident
aadak siyasi amillrl maskalandrld: 1) Kveytin mstqilliyini brpa; 2) Sudiyy rbistan, Birlmi rb
mirliklri, Qatar v Ymni S.Hseynin nvbti aqressiv planlarndan mhafiz; 3) Fars krfzind dnya (yni
slind Qrb) gmilrinin srbst hrktini tmin; 4) rakn Krd v i azlqlarnn hququnu mdafi; 5) rakda
demokratik rejim qurmaq; v s.;
Skkizincisi kimins sizin maraqlarnza zidd davran, addm mqabilind onu drhal sanksiyaya mruz qoyub,
hcuma balamaq, keiln krplri partlatmaq drcsind thlklidir v hr ehtimala qar, hr eyin mvafiq
xbrdarlqla v ya xbrdarlq jestlri il balanlmas daha mqsduyundur (o cmldn, onunla mnasibti soyudub,
konkret olaraq, onun dmni il mnasibti isitmk istmniz taktikas da elc). Rqib tzyiq mqsdil, hr hans
sanksiyaya l atb, ar ptyin p salmazdan, o cmldn, onun rqiblri il mnasibt yaratmazdan vvl, rqibinizin
cin atna mindiyi mqam da gz nn gtirib, z gcnz v ya rqibin rqibinin dar mqamda siz yardm
olacann, arxa duracann tminatn trziy qoymaq da, he d pis olmazd. ks halda, rqibin gzt getmsi,
yumalmas vzind sizi onun adekvat cavab tzyiqlri gzly bilr ki, onda qbriniz stnd he alayan da taplmaz
nec ki, bunu nzrdn qaran rak, Yuqoslaviya v s. dvltlri kimi;
Doqquzuncusu bzn ictimai nzart amili sbbindn situasiyann dalan vziyytin glib xmas mmkndr, yni
baqalarnn ahidlik v ya hakimliyi (mnsifliyi) trfdaa provakasion tsir gstrib, onun hr hans gzt addmn
blokirovkalaya bilr. Bu zaman trfdaa geri kildiyi hal n z simasn xilas ed bilmy ans verilmlidir. Bunun
n trfdan gzt addm baqalarnn nzrind el yozulmal v ya vziyyt el varianta gtirilib xarlmaldr ki,
trfda geri kilmkdn z rifah v thlksizliyin, znn nfuzuna, perspektivin v s. he bir hd grmsin, yeri
ddkd baqalarnn yannda mumi hesab z xeyrin v ya 1 : 1 kimi yoza bilsin.

Nmun n, ms., bir df qatarda iki qadn arasnda hanssa tz alnm bir vaza stnd balanan v trafna
oxlu adam ydndan xlmaz vziyyt glib atan bir mbahisd, bizim yaxnlab ahidlik etmyimiz ki: Biz
indic lind bel bir vaza tutan bir olann o biri vaqona kediyini grdk. Htta, satdn dnb qiymtini
sorumaq istdik. Blk sizlrdn hanssa birinizinki imi, ourlayb? bir anda vziyytin stn su spdi v
inadkarlq edn qadnlardan birin imkan verdi ki, gzt gedib yanldnn mmknlyn etiraf etsin (Baxmayaraq
ki, biz he bir vaza-filan grb-elmmidik). Halbuki, vvlki halda gzt onunn mrlk oru damas v
kndind hmilik biabrlq demk idi v nahaq olduu bayaqdan bri gz nnd olsa da, bundan qurtulmaq n o,
risk edib gtrdy vazann onun olduunu axra qdr iddia etmy, htta bunun n hmin anda lm-dirim
vuruuna xmaa hazr idi (fqt, shbt bu anda onun z rfinin mdafisindn gedirdi);
V nhayt, onuncusu burada sadalanan btn bu metodlar gc ttbiqini he d birdflik aradan qaldrmr. Onlar,
sadc olaraq, istniln addma daxild, xaricd v rqibin z cbhsind mnbit rait yaratmaq v ya bunu sonradan
bratlndirmkl mvcud qvvnin Faydal msaln minlrl df artrmaa v ya ona minlrl df qnat etmy,
bir sra halda is adi vaxtda gc ttbiqi hesabna baa glsi bir sra msllri bunlarn vasitsil mumiyytc, gc ttbiq
etmdn hll etmy imkan verir.

Cnubi Livanda infrastrukturlar blokirovka etmk, mlki hali arasnda qarqlq salmaq, mumiyytc, Livanda
situasiyan destabiliz etmk v son olaraq lk rhbrini danqlara mcbur etmk n zrail Din vzehebon
(vz vz) adl psixoloji mliyyat zaman (1993 q.) sad bir fnd iltmidi: vrqlr, tviqat bombalar,
radiostansiyalar v s. vasitsil dalbadal bir-ne hft rzind razinin filan tarixd bombalanaca mlumatn yayb,
mlki halinin tcili kild buradan kmsini xbrdarlq edir. Deyiln vaxt atdqda kiicik bir aviasiya hmlsi
hyata keirir. Nticd, cmisi 200 adam ldy halda 300 min hali panika irisind lknin daxili rayonlarna
axd ki, bu da srtl lknin hr sahdki infrastrukturlarn blokirovkalayaraq, son nticd deyiln nticlri ld
etmy imkan verdi (analoji fndl bal, bax, burada sh. 139);
14

RAN-1978 HAKMYYT DYKLY: SSR-nin, bel demk mmkndrs, qulann dibind bir nmrli
amerikanprst dvlt olan o vaxtk rann xarici iqtisadi-siyasi kursunu Amerika v digr Qrb dvltlrinin leyhin
dndrmyin yegan sulu burada hakimiyyt v ideologiya dyiikliyi etmk idi ki, DTK (KQB) gecli-gndzl
ilyib, burada stavka qoyulmas lazm olan bu qbil iartlar axtarb-tapd v znn nhng inqilab tcrbsini DTK
mharti v evikliyi il bura ixrac ed bildi; L-1932 V 1970 HAKMYYT DYKLY: Bu halda SSR
bu tcrbsini iliy ixrac etmidi (NTV t/v 15.01.2001); L-1973, YUQOSLAVYA-2000 HAKMYYT
DYKLKLR: Bu variantlarda is AB bu fndl iki anti-amerikan dvltinin siyasi kursunu 180 zn sar
dndrmy mvffq olmudu; BYK OKTYABR SOSALST NQLABI: Lenin inqilabnn o vaxtk Rusiyann
n qat dmni olan Almaniyadan gcl maliyy dstyi almas bard indi ox danlr (Almaniya o vaxt Rusiyadak
istniln qarqlqda maraql idi). YUQOSLAVYADA katolik-xorvatlarn, pravoslav-serblrin v mslmanserblrin 1992-ci ilin aprelindn 1995-ci ilin noyabrna qdr bir-biri il vurumas, RAKDA min ildir qarda kimi
yaayan krd v iy azlqlarnn birdn-bir Krfz mharibsi rfsind oyanb qan-qan iddiasna dmsi, yen d
anti-amerikan cbhsin aid olan ND falonqoq hrkat nmayndlrinin, tibetlilrin, uyurlarn v b.
kamikadzeliklri, facilri, 95-ci il qdr iqtisadi chtdn dnyann n inkiaf etmi dvltlri srasndan olan
NDONEZYADA bu gn ba vernlr, POSTSOSALST MKANINDA bugncn ard-aras ksilmdn axan
qanlar, o cmldn, Qaraba, Abxaziya, eenistan v b. fqt, btn bunlarn hams XX srd dnyann ayr-ayr
blglrin mvafiq mqsdlr n atlm psixoloji bombalarn bir qismi idi;

14


H A Y :
Bzi dvltlrin Psixoloji mliyyat instruksiyalarndan paralar
AB-n FM 33-5 adlandrlan Psixoloji mliyyat instruksiyasnn bir paras:
<<...Anonim, saxta v ya xsusi hazrlatdrlm publikasiyalardan istifad etmkl tbliat aparmaq; vtndal
olmayan v ya vtnin dnk xan xslrdn istifad etmkl siyasi mliyyatlar aparmaq; mxtlif siyasi partiyalar v
syanlar dstklmk; sabotaj da daxil olmaqla kvazi-hrb metodlar ttbiq etmk; valyuta mliyyatlar il laqdar olan
iqtisadi diversiya tkil etmk;... (40 sh. 354). mumiyytc, aadak mqamlar aradrb tapmal v rqib drgsind
paralanma yaratmaq n istifad etmli:
Rqib dvltin daxilindki v onunla mttfiqlri arasndak siyasi haalanmalar;
Etnik, dini, irqi, mhlli frq v ziddiyytlr;
Mlki halinin z hrbi xidmtilrin qar neqativ mnasibti;
Arxa cbhdkilrin komfort raiti il mqayisd n cbhdkilrin ar raitd olmas;
Zabit, serjant v sravi sgrlr arasndak ziddiyyt;
Mlki halinin hakimiyyt sistemindki brokratiyalardan narazl;
Hakim elita il mxalif siyasi partiyalar (tkilatlar) arasndak ziddiyyt;
Vergilrin daltsiz ylmas v ya onlarn ifrat ykskliyi;
Geni yaylm aclq, kasblq fonunda ox kiik bir qrup olan rhbrliyin cah-calall hyat trzi keirmsi, hr eyl
tmin olunmas; v s... >> (114 sh. 300)
Fqt, bzi sadlvhlrs, AB-n hr bir addmn hanssa lobbilrin iradsi, diasporlarn hval-ruhiyysi,
konqresmenlrin intriqas, mcrrd demokratiya xtkeinin gstricisi v s. kimi qbul edirlr guya, AB siyastini
tsadflr myyn edir v o, bugnk dnyann yegan superderjavas sviyysin xaotik demokratiya sndlmlri il
glib xb. V 2001-ci ilin sentyabr hadissindn sonra AB 907-ni lv ednd hmin lobbilr harda idilrs
grnmdilr v AB zn lazm olan vaxtda he bir manesiz-filansz drhal onu lv ed bildi;

Almaniyann Fransaya hcumu rfsind Gebbelsin hazrlad psixoloji direktivin qsa mzmunu:
<<...Mxfi idarlr Fransada panika vziyyti formaladrmaqla mul olmaldrlar. Bu mqsdl onlar fransz
mqavimt hrkat ad altnda maskalanb, byk hycan v nifrtl fransz hkumtin qar tdbirlr hyata
keirmlidirlr. O cmldn:
Onlar fransz hkumtinin Parisdn qamaq niyyti bard ayilr yaymaldr v ba nazir Reyni ittiham etmlidirlr
ki, bunu tkzib etmk istyir;
Btn alman emmiqrantlarnn daxil olduu gizli tkilatlarn thlkli planlar bard informasiyalar yaymaldr
(Baxmayaraq ki, onlar, qat antifaistlrdir);
Almaniyadan qaan btn yhudilrin Almaniyann gizli agentlri olmas bard ayilr yaymaldrlar.
Almaniyann zbt etdiyi razilrin banklarndak btn pullar msadir etmk adtind olmas bard ayi
yaymaldrlar ki, banklar trafnda ajiotaja v iqtisadiyyatn blokirovkasna nail olunsun.
ngiltr il Fransa arasnda olan hr nv ixtilaf drinldirn ayilr quradrb, yaymaldrlar... >>


AIQ CMIYYT: Msbt v mnfi trflri
Demokratiya ox iyrnc bir eydir,
lakin hllik briyyt ondan
yaxsn dnb tapmayb
U.rill.

Bu kitab boyu sadalanan btn bu oyunlar llxsus cmiyytlrin aq tip malik olduu rait n xsusi
hmiyyt ksb edir. Deyilnlrin yekunu olaraq, kitab btn bu oyunlarn plasdarm olan, masir Qrbin
canfanlqla tbli etdiyi v hamya mcburn srad, Popper 13 kimi ne-ne adi qlm sahibini
cahanmul filosof sviyysin qaldrm aq cmiyyt ideyasnn, nzriyysinin, modelinin,
doktrinasnn v s. bzi qaranlq trflrinin analizi il baa atdrrq.
C-b. Popper trfindn veriln v sonradan demk olar ki, btn mnblrd (o cmldn, Aq cmiyyt
institutu adlanan tkilatn [Sorus fondunun] informasiya paketind) mumildirilrk tkrarlanan trifin
gr, aq cmiyyt hqiqt zrind he kimin monopoliyasnn tannmad, frqli insanlarn frqli bax v
maraqlara malik ola bilmsinin qbul edildiyi v btn insanlarn slh raitind yaaya bilmsi n hakimiyyt
institutlarnn hamnn hquqlarn brabr qoruduu ictimai modeldir. mumi olaraq, aq cmiyyt qanunun
aliliyin, insan hquqlarna hrmt, demokratik yolla seiln hakimiyyt v s. prinsiplrini znd ehtiva edir.
Nisbtn bu cr populist triflrdn frqli formada ifad olunsa, o siyastin, iqtisadiyyatn, sosial sferann v
(ya) mdniyytin liberallndan ibart idarilik suludur. Burada hamnn taleyin birlikd aid olan mumi
qrarlar hamnn, ksriyytin v ya nisbi oxluun birg razl sasnda qbul edilir, hans ki, onun sas rqibi
olan qapal cmiyytd siyast, iqtisadiyyat, sosial hyat v (ya) mdniyyt radikal xtt zr idar olunub,
hamnn taleyin birlikd aid olan mumi qrarlar myyn bir konkret qrupun v ya xsin mara, yaxud ryi
sas gtrlmkl qbul edilir (bu qrupun mtxssislr qrupu olmas variant da, istisna deyil).
mumi halda, srbst rqabtin mvcud olduu btn nv idarilik, o cmldn, siyastd
oxpartiyallq, iqtisadiyyatda bazar modeli, sosial sferada cngllik prinsipi, mdniyytd mxtlif
nv yar v msabiqlr, ktlvi deyiln mdniyyt v b. aq cmiyyt prinsiplrinin nvmxtlifliklridir.
ksin, inzibati-amirlik prinsipinin mvcud olduu btn nv idarilik, o cmldn, siyastd qdim rq
despotizmi, mtlq hakimiyyt, tiran sul-idarsi, hrbi-polis v faist rejimlri, sosializmin mvcud olmu
mxtlif formalar v s., hrbd hrbi xidmtin knll (professional) deyil mcburi formas, iqtisadiyyatda
Marks modeli, sosial sferada dotasiyalarn fvqlykskliyi, mdniyytd mxtlif dnyagrlrin
dvlt ideologiyas sviyysin qaldrlmas, hminin bundan lav, mxtlif partiyalarn, irktlrin, xeyriyy
cmiyytlrinin, tdris mssislrinin v b. faliyyti qapal cmiyyt prinsiplrin nmun ola bilr. Bel ki,
bunlarn he birind mumi qrarlar he d, hamnn birg razl sasnda qbul edilmir (ngiltr, imali
rlandiya, spaniya, sve, Hollandiya, Yaponiya v s. kimi lklrin teatral funksiya dayan formal
monarxiyas bura aid deyil).
Aq cmiyytin dbiyyatlarda sadalanan oxsayl izahlarn burada izafi tkrar etmdn, birbaa olaraq
onun sas stnlklrin keirik, hans ki, bu stnlklr tarixn qapal cmiyytl olan rqabtind ona qlb
gtirn sas mziyytlr olub. Bel stnlklr qismn aiddir;
1) Qapal cmiyytl mqayisd aq cmiyyt tbitl harmonikliy daha yaxndr. Bel ki, bu ikincid cmiyytin
tkaml yolu oxsayl yasaq v qadaalar vasitsil sni myynldirilib, ona diqt edildiyindn, son nticd bu
inkiaf mumi dnya harmoniyasndan tcrid kild ba verir v, buna gr d, cmiyytin deqradasiyas il
nticlnirs, ksin, aq cmiyytd tkaml, btn hallarda traf dnya il harmoniya, adaptasiya raitind ba verir
ki, bu da mumi tkaml v tbii sem nzriyylri il mtabiqdir;
2) n optimal variantn axtarlb taplmas zaman mhdud qrupun intellekt potensialna syknn qapal cmiyytd
eidli gtr-qoy imkannn mvcud olmamas sbbindn, burada tsadfi qrarlarn qbul edilmsi ehtimal
maksimumdursa, ksin, oxsayl variantlarn generasiyas v inteqrasiyasna hdudsuz imkanlarn mvcud olduu, hr
eyin yz llb, bir biildiyi aq cmiyytd bel risk minimumdur;
3) Qapal modeld inkiaf yalnz xarici rqabt trfindn birtrfli stimulladrlrsa, aq cmiyytd daxili rqabt d,
daxil olmaqla, bu cr stimul ikitrflidir;
4) Monoton qapal cmiyytdn frqli olaraq, rngarng aq cmiyytd hr ksin z tlbatlarn (zvqn, maran,
ehtiyacn...) dmsi n seim imkan, tkliflr assortimenti ifrat bykdr;
5) Qapal modeld hr ksin z qid v maran realladrmas n vasitlri hddn artq mhduddursa (cmiyytdn
tcrid olmaq v ya onu trk etmk kimi variantlar rivsind), aq cmiyytd bel vasitlr hdudsuzdur (mtbu
mzakirsi amaqdan tutmu, mitinq, nmayi, boykot v s. qdr);
6) Qapal modeld btn hallarda konkret azln mara il hesablalrsa, aq cmiyytd dalt prinsipin uyun

olaraq, hmi ksriyytin marann tmin olunmas n planda durur;

7) nersial qapal cmiyytl mqayisd evik aq cmiyyt xarici embarqolara qar daha dzmldr. rak, Kuba, ran
v Yaponiya dvltlri buna nmun ola bilr ki, bunlardan vvlinci ikisi xarici sanksiyalardan iflic vziyytin
dds, sonuncu ikisind reaksiya o qdr d ciddi olmad (Yaponiya, kinci Dnya Mharibsindn sonra
sanksiyalara mruz qalmd) v s...

Bunlar aq cmiyyt modelinin balca mziyytlri idi. Bugnk gnd beynlxalq sviyyd modda
olan Popper v digr bu qbildn olan bir sra filosoflar da onun mhz bu kimi stnlklrini tbli etmkl
mhurlablar. Lakin aq cmiyyt onlarn uydurduqlar qdr d aydan ar, sudan duru deyil v bu
mziyytlri il brabr o, kifayt qdr qsurlara da malikdir ki, bizim btn bu kitabmzdan da balca
mqsd onun mhz dbiyyatlarda adtn sadalanmayan hmin bu trflrini qabartmaq v onun dbdbli
prdsi arxasnda hans oyunlarn getdiyini akarlamaq idi. mumi olaraq bu kimi zifliklr qismn aiddir (Bir
daha tkrar edirik ki, deyilnlrdn sla bizim qapal cmiyyt trfdar olmamz nticsini xarmamal.
Shbt aq cmiyyt modelinin znn d ideallqdan uzaq olmasn gstrmkdn v idealln haradasa bu iki
ks qtbn mxrcind v ya all harmoniyasnda, kombinasiyasnda olduunu isbat etmkdn gedir 14. Bizim
bu msl il laqdar mvqeyimiz bard lav olaraq bax: burada, sh. Error: Reference source not
found-dki Error: Reference source not found -li haiyy):
1) Aq cmiyyt ictimai ry zrind dayanan bir modeldir, ictimai rys idarolunan fenomendir. Baqa szl, ktllrin
davran v dncsi bilavasit traf almdn ald informasiyadan asl olub, onunla stimulladndan, burada btn
hallarda qbul edilmi qrarlar xalqdan daha ox ayr-ayr qvvlrin, daha dorusu, informasiya v informasiya
kanallar il (yni bilavasit ictimai ryl) daha yax manipulyasiya etmyi bacarm qvvlrin (istr daxili, v istrs
d xarici qvvlrin) maraqlarna uyun glmi olur. cba, bu halda da, qrup maran n plana kn qapal
cmiyytl onun n frqi?
2) Aq cmiyyt modeli dvltin tnzzl mrhlsind ilmir. Bel ki, trqqi mrhlsind cmiyytin dayanql
(sfrbrliyi) sosial enerjinin ayr-ayr gc mrkzlrind (monopoliyalarda) kondensasiyas hesabna tmin olunduu
halda, tnzzl mrhlsind bu inhisarlar v demli, onlarn dourduu rabitlr bir-birinin ardnca ziflyib sradan
xdndan, burada dayanql tmin etmk n gc ttbiqi v azadlqlarn mhdudladrlmasndan savay zg
vasit qalmr;
3) Aq modeld mrkzdnqama meyli ifrat bykdr. Bel ki, n zidd bax, zvq v maraqlar bel bir araya gtirmy
qabil, tmrkzldirici qapal cmiyytdn frqli olaraq, burada cmiyytl arasnda olan hr hans konflikti hll etmk
n bu cmiyytin istniln bir subyekti protest nv kimi hm d onu trk etmk yolunu se bilr (Aq cmiyyt
modelinin imperiyalara dadc tsir gstrdiyi tarixdn mlumdur);
4) Aq cmiyyt modeli dvltin manevr imkanlarn ifrat daraldr. Bel ki, taktiki v strateji planlarn fa olmas
ehtimalnn minimum olduu qapal cmiyytdn frqli olaraq, burada ikibal siyast yrtmk, ikili oyun oynamaq
qeyri-mmkndr;
5) llxsus dvlt v vtndalarn maraqlarnn qtb tkil etdiyi msllrd aq cmiyyt axsayr. Msln,
dvltin mumi mnafeyi namin vtndalarn mnafeyinin qurban verilmsi (vergilrin artrlmas, dotasiyalarn
azaldlmas v s. kimi), daha byk qazanc xatirin az qazancn qurban verilmsi (yaxud daha byk itkidns, az
itkinin seilmsi) v b. ks-tbliat imkanl mxaliftin mvcudluu fonunda ictimai ryl uzladrla bilinsi msllr
deyil (hmin sbbdn, BVF-nin reseptlri ayr-ayr lklrd referendumsuz ttbiq edilir);
6) Aq modeld elitar qtblr qarlql veto v qarlql kompromis kimi imkanlara malikdirlr ki, bu da hddn artq ox
vaxtda mummilli maraqlarla daban-dabana zidd olan nticlr gtirib xara bilir;
7) Aq modeld he vaxt (!) maksimum obyektiv (adekvat) qrarlar qbul olunmur. nki burada qbul edilmi qrarlara,
btn hallarda hm d mxtlif ambisiyal, sritsiz v ya tsirlr mruz qalm xslrin d mvqeyi (ssi) tsir
gstrmi olur ki, bunun da nticsind, yekun qrarlar he vaxt orta xttdn (etidaldan, qzl ksikdn...) yuxar qalxa
bilmir. Hans ki, standartsz inkiafl qapal cmiyytd maksimum tsadfi olduu kimi, hrdn hm d maksimum
obyektiv (adekvat) qrarlar qbul oluna bilir;
8) Qapal cmiyytd btn daxili qvvlr (siyasi, iqtisadi, sosial, mdni v s.) mvafiq xarici qvvlr qar vahid
blok, koalisiya, alyans, sindikat kimi mqavimt gstrirlrs, aq cmiyytd hr ks xarici qvvlrin rqabt
hcumu qarsnda tkbtk qalm olur, onlarn monopolist (iqtisadi, siyasi, mdni, ideoloji v s.) ekspansiyalar
qarsnda mnsub olduqlar dvltlrinin simasndak diasporadan mhrum vziyytd mbariz aparr. Dvlt
milli maraqlarla qlobal proseslr arasnda bir nv bufer v ya krpdr. Deyiln variantda, dvltlrin internasional
thlklr qarsndak anti-dempinq (o cmldn, iqtisadi, siyasi, mdni v s. anti-dempinq) klapanlar iflic
vziyytin dm olur ki, bu da lknin paralanm v xarici rqiblrl ba-baa buraxlm btn (istr iqtisadi v
istrs d siyasi, sosial, mdni v s.) strukturlarnn inhisar xarici qvvlrl rqabtdn gec-tez iflasla xmasna,
bir-birinin ardnca iflic vziyytin db onlarn filialna evrilmsin, mumilikd lknin hr sahdki (nfuz,
xammal-sat, ii qvvsi, intellekt-ideologiya v s.) bazarlarnn bir-bir, ziddiyytlrdn yararlana bilmi hmin
inhisar xarici qvvlrin lin kemsin v s. sbb olur (hazrk postsosialist mkannda olduu kimi);
9) Cmiyytlrin aq tip malik olmas, llxsus son illrd nhng dvltlrin qloballama ad il ortaya atdqlar
oyun n lahidd hmiyyt ksb edir. Bel ki, balca leytmotivi dyrlrin normal tdavln (istr lokal v
istrs d qlobal miqyasda) mane olan normativ baryerlri aradan qaldrmaq kimi formul edil biln bu oyundan
sas mqsd, idxal-ixrac prosedurasnn mexanizmini sadldirmkdn ibartdir ki, bu da ilkin mrhld ixtiyari
trf mnft gtirdiyindn hamya irniklndirici grnr. Lakin btn problem, sonrak mrhllrd inkiafn frqli
pillsind dayanan frqli trflrin bundan yararlana bilmk imkannn (texniki, iqtisadi, siyasi v s. imkannn) qeyribrabrliyinin perspektiv thlklrindn tryir.
Msl burasndadr ki, monopolist trfl mqayisd zif trf hr hanssa bir dyri (iqtisadi, mdni, siyasi
v s.) ktlvi partiya il idxal-ixrac etmdiyindn v bazarlara geni tsir bksin malik olmadndan, istniln
halda onun bundan qazanc, yalnz bazar v ya tranzit (kommunikasiya) yolu (xtti) bilavasit z yaxnlnda yerln,
yaxud istehsal v (ya) ixrac monopolist qvvlrin maraqlarna uyun glrk, onlar trfindn maliyyldiriln
14

(tkil ediln) dyrlrin idxal-ixrac rivsi il mhdudlar. Bu is, son nticd onun birtrfli, z d yalnz gcl
trflrin maraqlarna uyun formal inkiafna gtirib xarr. stlik d, ixracda rqabt davam gtirmdiyindn bu
onun, sasn idxal [v demli, asl] trf evrilmsi il sona yetir. Hminin, raitin rinqd ham n brabr
olmas, zif trf n inzibati normalarn thlksizlik tminatndan mhrum olmaq v bu sbbdn, vvlcdn ona
verilmi lm hkm demkdir.
ksin, onunla mqayisd monopolist trf aadak tipli imkan frqlrin malikdir: istniln bazara manesiz
xmaq, istniln bazarda z n konyunktur rait yaratmaq, istniln riskdn zn daha yax sortalamaq,
proseslrin fvql-yksk tempi il ayaqlamaq, stabil kild hrtrfli idxal-ixrac imkanna malik olduundan sosial
(etnik, mdni, iqtisadi, siyasi v s.) natamamlq kompleksindn ziyan grmmk, rqabt sfr bazadan
balamamaq v s. Btn bunlarsa bu iki trf arasnda lyglmz drcd byk sosial gc nisbti v
qloballamadan bhrln bilmkd anslar frqi formaladrr v mnasibtlrdki (iqtisadi, siyasi, elmi-texniki v s.
trqqi sviyysindki) disproporsiyasnn ekspansiv (hndsi silsil zr dyin) dinamikasna uyun templ d, zif
trfin assimilyasiyasna (iqtisadi, siyasi, mdni v s. inhisarna) gtirib xarr: zif trfin ninki istehsal v
istehlaknn, idxal v ixracnn, tranzit v rabitsinin, htta az qala yaamaq hququnun da son nticd gcl trfin
nzarti altna dmsi v onun planndan asl vziyytd qalmas il baa atr nec ki, bugnk Afrika
dvltlrind olduu kimi. Fqt, kapitalizm bir zaman insanlarn, bugnk gnd is dvltlrin bir-birini istismar
etdiyi bir formasiyadr (deoloji faliyytlrds qloballamann mhz bu trflrini maskalamaq mqsdil, o, ox vaxt
vahid dnya sistemin inteqrasiya kimi adrc terminl sinonimldirilir, halbuki akademik dairlrd bu iki
terminin bir-birindn kskin frqli mzmun ksb etdiyi yax mlumdur);...

Aq cmiyyt modelind btn hallarda minimum 49%-in maraqlarnn dnmmi qalmas, onun ttbiq
olunduu lknin halisinin siyasi passivliyi rfsind ilmmsi (shbt kvorum-yetrsay problemindn
gedir) v s. kimi arqumentlr nzr alnmazsa, bu sadalananlar aq cmiyyt zncirinin balca zif halqalar
idi. Tarix boyu ayr-ayr dvltlr bir-birin tsir, tzyiq gstrmk n aq cmiyytin hmin bu
zifliklrindn sivil bir alt, raq, silah kimi istifad etmilr v indi d bzi-bzi dvltlrin insan haqlar,
demokratiya v s. urunda bu cr, lazm olandan artq drcd canfanlq etmsinin sbblri mhz bunlarla
laqdardr hanslarn ki prezidentlri vzify seilnd yalnz v yalnz z xalqlarnn qarsnda and iib,
nyin bahasna olursa-olsun yalnz z xalqnn rifah n alacaqlarn boyunlarna gtrm olurlar, daha
azrbaycanllarn v ya bir baqalarnn yox.
Burada qloballama erasnn v aq cmiyyt modelinin kiik dvltlrin manipulyasiya v inhisarna
(siyasi, iqtisadi, mdni, demoqrafik v s. inhisarna), yol aan bir sra incliklrindn bhs edildi, bu proses v
modelin imkan verdiyi maxinasiya nvlri aradrld. Ehtimal edilir ki, bu dinamikada tkamln marrutunun
dqiq sxeminin myynldirilmsi v bu prosesin mexanizminin almas, zif dvltlr ondan hanssa
mdafi vasitlri axtarb-tapmaa, dqiq diaqnoz sasnda dzgn proqnozlar ilyib hazrlamaa imkan verr.

14


Qaraba mharibsi il laqdar bzi xarlar
Artq Qaraba mharibsindn 10 ildn artq bir vaxt keir v bu mddt kifayt qdr bykdr ki,
hadislr knardan baxb, shvlri analiz ed bilk v bunlarn bir daha tkrarlanmamas n onlardan glck
nsillr n nticlr xaraq. Vaxt il bu mharibnin birbaa itiraks olmu, hazrda da hrbi psixologiya
sahsind ixtisaslam bir xs kimi, el bilirik ki, biz bu bard, hanssa frqli fikirlr syly bilrik, v bu
mqald d buna chd edirik.
Aada biz bu mharibd v ondan sonrak mrhld Azrbaycan trfinin buraxd mmkn shvlri
mumildirmy chd edirik v problemin hlli il laqdar mmkn olan yollar bard z mlahizlrimizi
sylyirik (qeyd edk ki, bu msllrin hams bizim Diplomatik psixologiya (siyasi, ideoloji v psixoloji
diversiya v anti-diversiyalarn metodlar), B., 2001. kitabmzda daha trafl analiz olunub):
***
Mlubiyytin qeyri-hrbi sbblri
1) Azrbaycanda ([geo-] siyasi, [geo-] iqtisadi, dini v s.) mara olan mxtlif dvltlrin bu mharibdn
Az-na qar bir tzyiq alti kimi istifad etmsi (dvltlr sviyysind ks trf ediln maliyyldirmdn
tutmu, mharib plannn ssenarildirilmsin qdr metodlarla tbii ki, mxfi planlar v kanallar zr);
2) Ermni trfindn frqli olaraq Azrbaycann bu mhariby psixoloji hazr olmamas , v bu sbbdn
d, mharibni ilkin mrhld plansz, ok vziyytind aparmas;
3) lkin mrhld Azrbaycanda hadislri z nzarti altna ala bilck, hrbi grginliy davam gtir
bilck hakimiyyt aparatnn v ya vahid liderin olmamas;
4) Azrbaycanda hrbi snaye inkiaf etmdiyindn qar trfin mttfiqlrinin hrbi snayesindn asl
vziyyt dmsi;
5) Mharib rzind dylrin gediatn analiz v proqnoz edn, ssenarildirn institutlarn olmamas,
silahlarn tkmilldirilmsi, yerli rait uyunladrlmas v ya yenilrinin yaradlmas iin alimlrin clb
edilmmsi (tkc kinci Dnya Mharibsi rzind Katyuadan tutmu atom bombasna qdr silahlar icad
olunmudu);
6) Mharibnin Azrbaycanda gedn siyasi, iqtisadi v hrbi reformalarla bir rfy dmsi , baqa szl,
siyasi xaotiklik, iqtisadi viranlik dvrn tsadf etmsi, ordunun mharib ged-ged sfrdan balanb
qurulmas;
7) Neft kontraktlarnn imzalanmasnn yubadlmas;
V s.
***
Mlubiyytin srf hrbi sbblri
1) Btn mharib boyu dyn yalnz bir stilin gc stilin stnlk verilib, qalan digr btn stillrin
o cmldn, casuslua, diversiya mliyyatlarna, sui-qsd tkilin, dezinformasiyaya, antaja, daxildn
qiyam tkilin v s. he bir hmiyyt verilmmsi;
2) Ordunun dy qabiliyytinin he bir vasit il stimulladrlmamas. Baqa szl, fxri ad v mkafatlar,
orden v mellar, rtb v pul mkafatlar verilmsi v s. kimi oxdan snanlm thrikedici-ruhlandrc
vasitlrdn istifad edilmyib, vzind, sgrlrin bann namus, qeyrt, vtn, borc v s. kimi khn
bayatlarla qatlmasna chd gstrilmsi;
3) Rotalarn komplektldirilmsi iind skrlrin Sovet Ordusunda ald pey qtiyyn (!) hmiyyt
verilmmsi. Msln, tkc mnim xidmt etdiyim artilleriya divizionunda 10-a yaxn tank olduu halda,
qonu tank botolyonu badan-baa 18 yallardan v ya kemi StroyBat-lardan tkil olunmudu. Eyni il,
qonu piyada botolyonunda onlarla tank, topu v s. zr mtxssislr xidmt edirdi;
4) Tarixi, mharib anlaynn znn tarixi qdr d qdim olan zruri bir hrbi atributa txliyyy
(evakuasiyaya) he bir hmiyyt verilmmsi (informasiya n: txliyy thlkli zonadan mlakn v mlki
vtndalarn, o cmldn, xstlrin, qocalarn, qadnlarn, uaqlarn v b. krlmsi mliyyatdr), ksin,
kndlrd txliyy mliyyat aparmaq istynlri txribat kimi yaxalayb, camaat arasnda panika
yaydna, kndlri boaltmaa chd etdiyin v s. gr hbs edilmsi. Mhz hmin sbbdn atks elan
ediln vaxt qar trfd Azrbaycann 5000-dn ox siri (onun da ksriyyti mlki vtnda, o cmldn,
xstlr, qocalar, qadnlar, uaqlar v b. idi) qald halda, qar trfin Azrbaycanda cmisi 27 siri qalmd.
5) Qounlarn taktiki v strateji tyinatl nvlrinin bir-birindn frqlndirilmmsi, baqa szl, hm
hcum, hm d mdafi (sngrd nvbtilik) mliyyatlarnn eyni skrlr trfindn hyata keirilmsi.
Hans ki, qar trfd sngrd nvbtilik mliyyatlarn yerli botolyonlar hyata keirdiyi halda, hcum
mliyyatlar dy stili hmi drhal seiln, skrlr arasnda smertniklr botolyonu ad il tannan, xalis
muzdlulardan tkil edilmi xsusi tyinatl ayrca bir diviziya vasitsil hyata keirilirdi. Ayr-ayr zonalarda
(Adam, Fzuli v s.) irlilmk lazm olanda, bu bir diviziya ora danr, mliyyat hyata keirilir, sonra
alnm kndlr yerli botolyonlara thvil verilib, geri qaydlrd;
6) Botolyonlarn komplektldirilmsi iind dy gedn razinin corafi xsusiyytlrinin nzr
alnmamas. O cmldn, msln, dalq raitd (llxsus, srkn q aylarnda) btn nv ar texnikann
(ms., 60 tonluq ar tanklarn), dztulanan btn artilleriya nvlrinin (ms., Qradlarn) v b.-nn Faydal

 msal mnfi sfrdan da aa olduu halda, Azrbaycan z qounlarn, sasn bu tip silahlarla tchiz
etmy alrd. Qar trfs, ksin, z qounlarn, hr da bir sngr olan dalq rait n bu baxmdan
maksimum effektli olan yngl silahlarla (ms., qranatomyot, pulemyot, qumbara, snayper, gecgstrn binokl,
AQS, zirehli paltar [bronojilet] v s.-l hanslar ki, bizd btv rotaya cmisi bir-iki dd dr, ya dmrd)
varsneggersayaq tam tchiz edilmi evik quru qounlar klind komplektldirmy stnlk verirdi .
Bizimkilrs, deyildiyi kimi, bunlar iqruka hesab edirdi.
V s.
***
Sbb ox, ntic is birdir mlubiyyt. Hans sbblrdn asl olmayaraq fakt faktdr v bundan sonrak
faliyyt hmin bu mlubiyyt faktn nzr almaqla llb-biilmlidir. Tbabtd dzgn diaqnoz dzgn
malicnin yar hisssini tkil etdiyi kimi, bu msld d, problem tsir etmi v hazrda da tsir edn btn
faktorlar lazmnca nzr almadqda, shv nticlr alna bilr. V tssf ki, bugn qdr d bu msld
mara olan mxtlif trflr problemin hlli il laqdar orientasiyalar adrmaqdadrlar v vaxt il buraxlan
shvlr bproblemin bu mrhlsind d, bu mrhly uyun formada tkrarlanr. Buna gr d, Azrbaycan
Qaraba problemini hll edib, z doma torpaqlarn geri qaytarmaq n indiy qdr onlarla variantlardan
istifad ets d, indiy qdr bu chdlrin hams, demk olar ki, nticsiz qalb. zn mstqil politoloq
adlandrb, bir-birinin dediyini tkrarlayan v xarici qrantlarla televiziyalara xan rhilrin izahna gr bunun
sbblri sasn aadaklardr:
1)
2)
3)
4)
5)

Hanssa lobbilrin gcl anti-Azrbaycan faliyyti;

Xaricd Azrbaycan hqiqtlri bard lazmi informasiyann atmamas;
Rusiya kimi bir nhngin Ermnistann arxasnda durmas;
Azrbaycann xaricd qeyri-demokratik imic malik olmas;
Azrbaycan rhbrliyinin bacarqszl, satqnl;
...v s.

Azrbaycan rhbrlri d bu yoldak czi bel mvcud olan btn baryerlri neytralladrmaq mqsdil
znn Qarabala bal siyastind bu diaqnozlar nzr alb onlarn aradan qaldrlmas n mtmadi
tdbirlr grr. Ms., xaricd Azrbaycan diasporasnn formalamas n grln tdbirlr, imkan dn hr
bir beynlxalq tribunadan xaricd Azrbaycan hqiqtlrinin yaylmas n istifad etmk, oxsayl hquqi
islahatlar v b. bu qbildndir. Bizim fikrimizc is sbblr aadaklardr:
1) Qrbin Qaraba problemindn hm Azrbaycan v hm d Ermnistana qar tzyiq alti
(idaredici pult r
a q ) kimi istifad edib, onlarn hr ikisinin xarici iqtisadi,
siyasi, mdni kursunu Rusiyadan zn sar dndrmk v z nzarti altnda saxlamaq mara;
2 Rusia ( el cd
a r
z qai
imh mas ir
almaq ima ddc bu hlqi daraltmaq iid bu
dltlri corafi hmitid bhrlm iti
3 Bu hr iki Qafqaz dvltini davaml qardurma il zrk, bu hr iki dvltd hyat sviyysini gn-gndn
n aa hdd qdr endirmk v bununla da onlarn hr ikisinin xo gnlr, ali hyat trzi n nzrd
tutduqlar hr eylrini ii qvvsini, intellekt potensialn, ali dyrlrini, qadnlarn, incsnt
mhsullarn, tbii srvtlrini, kflrini, dvlt sirlrini v s. lmmk n dyr-dymzin ixrac etmy,
su qiymtin Qrb satmaa vadar etmk mqsdi;
4) Konkret olaraq varl Azrbaycann srvtlrini l keirmk urundak rqabtd bu kart, byk dvltlrin
Azrbaycan gzt mcbur etmk iind tzyiq alti kimi grmsi;
5) Azrbaycana qoyduu milyardlarla dollarlq investisiyasn sortalamaq, Qaraba bunun girovu kimi
saxlamaq mara;
6 illi maqilri aradb buu gah Rusia
st
xmaa
qli
Rusaa
aa
qar
r z
l q
formaladrmaq

arada
aram
z
tl
iddi
rd
bhrlm fdi
7) V s...
Mhz bu sbbdn, grln tdbirlr he bir bhr vermir. Aada bu v digr faktorlar da nzr almaqla,
bu kitabda izah olunan metodlar prizmasndan bu problemin cmi hlli variantlarnn mumildirilmsin chd
olunur:
1) HQUQ baxmdan, yni beynlxalq normalar, konvensiyalar prizmasndan Qaraba probleminin hlli faktik olaraq
tupikdir v bunu Azrbaycann son on-oniki illik tcrbsi qdrinc isbatlayb. Bunun siyasi, psixoloji sbblrindn
bir qismi bu kitabn birinci hisssind myyn sviyyd izah edilib. Bundan lav, bununla laqdar, bdi olaraq bir
eyi yadda saxlamal ki, dnyada hr ey qanunlara tabedirs d, qanunlarn z d gc tabedir. Tzyiq qarsnda hr
ey, htta qanunlar da yilir. Qanunlar he vaxt gc olmayan trfi haql xarmr htta dnyann n daltli
dvltlrind v ya beynlxalq tribunallarda bel. Mhkm sviyysin xarlmam mbahislrin zlrind d
hamnn nzrind lap vvldn gcl trf haql kimi qavranlr. Azrbaycansa bu mharibd faktik olaraq mlub
14

trfdir.
2) Bu problemin SYAS yolla hllinin iki variant mmkndr:
Birinci halda gcl dvltlrdn hansnnsa birinin Azrbaycandan ifrat drcd asl bir vziyyt dmsi,
baqa szl, beynlxalq almd Azrbaycan n ideal olan yeni konyunkturann meydana glmsi raitind
mmkndr. Bu halda situasiyann znn d iki inkiaf yolu ola bilr. Bir halda hmin dvlt istr-istmz
Azrbaycann gclnmsind maraql olmaa mcbur ola bilr. Nec ki, ms., Tayvan inl, Cnubi Koreya
imali Koreya il, CAR afrikallarla, zrail rblrl Qrbin konfrontasiyasndan irli dm ayr-ayr
dvltlrdir. Digr halda, hr eyi Azrbaycann bu konyunkturadan nec yararlana bilmsi hll edck. Siyast dzgn
qurulmasa Azrbaycan diqtalt bir dvlt evril bilr v kimlrins rtlri altnda mstqilliyindn mhrum olar.
Siyast dzgn qurulduu halda bel mqam la svdlm ansdr.
kinci variant siyast bu konyukturan sni kild tkil etmyi tlb edir. Yni bu halda hr ey Azrbaycann
ayr-ayr rqib qtblr, o cmldn, llxsus Rusiya AB, AB Avropa v ya Rusiya Avropa arasndak
siyasi; AB Avropa, Avropa Yaponiya v ya Yaponiya AB arasndak iqtisadi konfrontasiyadan mhartl
yararlana bilmsindn asldr. Bu ziddiyyt Rusiya il hmsrhd, v ya Qrbl iqtisadi laqli, yaxud blgd ABn maraqlarnn tmsilisi bir dvlt kimi, Azrbaycana geosiyasi v ya geoiqtisadi dividentlr gtir bilr Bu
qtblmd Azrbaycann kimlrls kimlrins arasnda bufer v ya krp funksiyas yerin yetirmk, yoxsa bu
funksiyadan imtina etmk kimi seim azadlndan dzgn istifad etmsi onun balca tsir radr.
Btn hallarda hmi bir eyi nzrd saxlamaq grkdir ki, Qaraba bir trfdn Qrbin (llxsus AB-n)
buraya qoyduu 10 milyardlarla dollar investisiyasnn girovu, digr trfdn is onlarn Azrbaycan zlrindn asl
saxlamaq iinin raqlarndan biridir.
3) Qaraba probleminin HRB yolla hlli variant bir oxlarnn emosional arlarnn ksin olaraq, yalnz
[yalnz v yalnz!] ox mhdud olan aadak rtlr rivsind mmkndr:
a)
Qaraba-Ermnistan srhdini hans ki, Azrbaycana tzyiq gstrmk istyn xarici dvltlrin
ermnilr balca hrbi dstk kanaldr hr hans fndls [o cmldn, istniln variantl kompromisl, o cmldn,
thlksizlik tminatna qar ediln istniln gztl] l keirib, Lan dhlizini tam baladqdan sonra. Yalnz ondan
sonra istniln razlaman pozub [Siyastd kii sznn, sndin, razlamann, qtnamnin, imzann v s.
dyrinin n qdr olduunu Azrbaycan znn son 10-12 illik tcrbsindn yax bilir] danqlarn ardn
Kalanikov dilind davam etdirmk olar. Ona qdrs bu addm atman, altdlik lly su doldurmaq chdindn
he bir frqi olmayacaq. ks halda is, hr bir mnaqidn yararlanmaq istyn v buna gr d, onun sonsuzlua
qdr uzanmasna lindn gln hr cr gizli yardm gstrn kifayt qdr xarici qvv taplacaq nec ki, fqanstan,
Flstin, eenistan v s. variantlarnda olduu kimi;
b)
Ermnistanda hakimiyyt dyiikliyi, hakimiyyt bhran v ya siyasi durumun qeyri-sabitliyi
mrhlsind, yaxud eyni vaxtda Prezident Aparat v Mdafi Nazirliyi binalarnn btn heyti il birlikd hanssa
qfil zrb il dadld saatlarda;
c)
Qlobal miqyasda beynlxalq balansn pozulduu v ya btn byk dvltlrin bann z problemlri v
ya daha ciddi olan n ils qard mrhllrd (ms., 80-ci illrin axr, 90-c illrin vvllrind olduu kimi);
d) Btn aparc byk dvltlrin hams il (llxsus Rusiya v AB-la) eyni vaxtda razla glindikdn sonra
(ks halda, Grcstan kimi, hr df bir byk dvltl svdlib mhariby balayan, el onun kimi d, axrda hr
df o birinin sngsn rast olub geri qaytmaq mcburiyytind qalasdr); v s...

Qaraba problemind, faktik olaraq bu faktorlarn hams rola malikdir v onlarn hams kombinasiyal
formada hll olunmaldr. Bu baxmdan, deyiln bu mnbit raitlr bir tkc tbii proseslrin nticsi olmayb,
hm d, Azrbaycann mqsdynl faliyytinin nticsi kimi meydana xa bilr ki, bu konsepsiyadan da sas
mqsd bunun mmkn yollarn izah etmk idi.
Bu kitabda, sasn aadak msllr bard danld, bunun mmkn yollar gstrildi:
1) Trk xalqlarn, rnlik psixologiyasndan kindirib, masir siyasi texnologiyalar, nhayt ki, onlara nec
alamaq;
2) Qaraba probleminin istr hquqi, istr siyasi v istrs d hrbi hlli n zruri olan hmin mnbit zmini
sni yolla nec formaladrmaq v prosesin istniln mrhlsind situasiya zrind nzart imkann nec
ld etmk;
3) Azrbaycann manevr imkanlarnn diapazonunu v istr Qrb, istrs d Ermnistana qar ttbiq ed
bilcyi tzyiqlr arsenaln nec genilndirmk;
4) Problemin siyasi trfini hll etmk mqsdil blgd v ya he olmazsa Azrbaycanda nhng derjavalarn
maraqlarn nec uzladrmaq v bunun n optimal variantn myynldirn qdr, onlarn qvvlr
balansn olduqca geni diapazonda nec dyidirmk v ya bir-biri il mmkn olan btn variantlarda nec
kombinasiya etdirmk;
5) Ermnistan beynlxalq arenada nec tklyib, hquqi mnasibtlrd dominant mvqeni nec qazanmaq;
6) Ermnistanda hakimiyyt dyiikliyi, hakimiyyt bhran, daxili itia v ya siyasi durumun qeyrisabitliyini sni kild nec tkil edib, onu nec zifltmk v ya mhariby balamaq n mnbit zmini
nec formaladrmaq;
7) Vziyyt mharib hddin atarsa, bunu mxtlif siyasi, iqtisadi, ideoloji v s. diversiya metodlarnn geni
ttbiqi il nec hyata keirib, Milli Ordunun gc msaln bir min qat nec artrmaq (gr msl bu
variantlarn kmyi il el yaryolda hll olunmayb, mharib mrhlsin qdr glib atarsa) v s.
zah ediln hr bir metod dnya tcrbsindn seiln nmunlrl saslandrlrd (Mharibd psixoloji
metodlarn konkret ttbiqi il laqdar lav olaraq bax: burada, shif 52, 52, 52, 52, 52, 52, 52, 52 v s.-)

14

Son olaraq bir daha qeyd edirik ki, bu kitabda badan-baa humanizm, insaniyyt leyhin olan fndlrin sirrlri
aradrld, aqland. Lakin bunu antihumanizm, antibrilik kimi dyrlndirmmli. Bunlar onsuz da gcllr
mlumdur v onlar onsuz da bunlardan gcszlri itat almaq v istismar etmk n istifad edirlr. Qoy bunlardan ham
xbrdar olsun ki, vvla, gcllrin tzyiqindn, manipulyasiyalarndan vaxtnda xbr tutub, ondan mdafi oluna
bilsinlr, ikincisi, bu fndlr qar hanssa mumi mdafi variantlar ilnib-hazrlansn, ncs he olmazsa onlarn
atomlar qarsnda tam liyaln qalmayb, maksimum ucuz v effektli bel bir silaha da olsa malik olmu olsunlar.

SON

P.S. Bala mni Qaraba, mn snin n bundan artq he n ed bilmirm

14


dbiyyat siyahs
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.

Azrbaycan iqtisadiyyat (i.e.n. dosent, .H.Alyev v i.e.n. dosent, S.A.badovun rhbrliyi v elmi redaktorluu il). ~B., 1998.
Azrbacan tarixi (Z.M.Bnyadov v Y.B.Yusifovun redaktsi il). ~B., ADN, 1995.
Altay Mmmdov, Natiq Sfrov: Xzin. ~B., 1997.
Alyev .H., Hseynov C.A., Nayeva G..: Qsa iqtisadi lt (bazar iqtisadiyyat terminlri). ~B., Arda, 1999.
Vadim Kassie, Leonid Kolosov: Kfiyyat fsad arxasnda. ~B., ADN, 1991.
Qobus Vmgiri: Qobusnam. ~B., ADN, 1989.
Qoqar liyev, Hikmt Dayzad: Konfliktologiyaya giri. ~B., Tbib, 1998.
Ziyaddin Nxbi: Tutinam. ~B. Az.Dvl.Nr.1991
Klil v Dimn. ADU nriyyat. ~B., 1960.
Mahir srafilov: Mntiq. ~B., Maarif, 1987.
Mahmud smayl: Azrbaycan tarixi. ~B., 1999.
Mirzcanzad A.: xtisasa giri. ~B., Bak Universiteti, 1990
Musa Qasmov: Birinci Dnya Mharibsi illrind byk dvltlrin Azrbaycan siyasti. ~B., Qanun 2000.
Nizammlk: Siyastnam. ~B., 1992.
Seyidov M.M.: Rusca-Azrbaycanca izahl hrbi terminlr lti. ~B., ADN, 1993.
Sosial-siyasi flsfi problemlri (toplu). Az. EA. Bhmnyar ad. Flsf v Hquq in-tu. ~B., 1999.
Sdi irazi: Glstan. ~B., Azrnr, 1987.
Slahddin Xlilov.: Flsfdn siyast. ~B., Azrbaycan Universiteti, 1999.
Fikrt Sadxov: Diplomatiya v diplomatik xidmt. ~B., ADN, 1993.
Frman smaylov: Masir Qrb flsfsi. ~B., ADN, 1991.
Xac Nsirddin Tusi: xlaqi-Nasiri. ~B., Elm, 1989.
ahlar sgrov: Keid dvrnn problemlrin flsfi bax. ~B., Azrbaycan Universiteti, 1999.
Hseynli Q.., Tayev .M., Mmmdov E.H., Hsnov S.T. : Politologiya. ~B., Tbib, 1993.
Hsn irliyev, li hmdov: Politologiya. ~B., 1997.
Cabbar Mmmdov: A.Eynteynin Xsusi Nisbilik Nzriyysin qeyri-nnvi bax. ~B., Elm, 1999.
Cabbar Mmmdov: nsann iradsini nec qrmal, qidsindn nec dndrmli, zn nec tabe etdirmli. ~B., Azrbaycan
Universiteti, 1999.
Cabbar Mmmdov: Tlqin nzriyysi. Zaman qzeti, 10.01.1996.
li liyev.: Quldarlq lklrinin dvlt v hquq tarixi. ~B., 1991.
liyev Q.C.: ada demokratik proseslrin bzi flsfi problemlri. ~B., Tbib, 1997.
likram Tayev, Msud krov: Etnopolitologiya. ~B., Elm.2000.
. . ~., , 1991.
. . IV. . V. ~., , 1997.
: - . ~., 1965.
. ~., , 1989.
. ~., 1962.
. . I. ~., 1941; . II. ~., 1945; . III. ~., 1945.
. 4- . ~., , 1987.
? (, ) ~., ,1991
. ~, , , 1989.
. ~., , 1988.
(). ~, . -, 1996
. . I. ~., 1962; . II. ~., 1963; . III. ~., 1965.
. . ~., , 1984.
: , , . ~., 1987.
. . ~., ,
1999.
. (. . . .) ~., 1986.
. ~., 1969.
. : , , . ~., , 1996.
: . ~., , 1999.
. ~., , 1990.
. . I., . II. ~., . 2000.
. (). . +, 1999.
. (. .). . . ~., 1966.
. ~., 1978
. (. .). ~, , 1979.

15

56. : ? (). . . . ~.,

57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.

, 1995.
. . ~., , 1998.
( . ..). ~., - 2001
. ( . ..). ~.-. . ., 2001.
. . ~., , 1990.
: , . ~.-., 1999.
. // . . . .
. // ~., , 1999.
. (. .). . . ~., 1960.
. (. .). ~ , 1991.
. . ~., , 1990.
. ////. ~., -, 1997.
. ~., 1989
. . ... ~., , 1978.
. ~., . 1989.
. -. ~., , 1987.
. ~., , 1999.
. . I. II. ~., AVERS, 1992.
. // . .., .. //. ~., 1987.

74. ..: - - . ~, 1989

75. ..: . ~ 1998.
76. ..: // . ~., 1981.
77. : . ~., -, 1999.
78. : , . ~., 2001
79. . .: . ~., 1993.
80. : . ~., . 1992.
81. : . . .4. ~, 1983.
82. : . ( . . ~., 1978.)
83. ..: . , 1989, 10
84. ..: . ~., , 1976.
85. ..: . ~., 1980
86. .., ..: . ~., , 1999.
87. . : . ~., , 1999.
88. ..: . . . ~., 1966, . 6
89. ..: . ~., 1973.
90. ..: . ~., , 1989.
91. ..: // . // ~., 1981.
92. ..: . ~., 1989.
93. . .: . ~.-., 1995.
94. .: , . , . . ~.-.., , 1997.
95. ., .: (. .). ~.-., -, 1997.
96. ..: . ~, , 1987.
97. .. .: . ~., 1967.
98. ..: . ~., 1988.
99. ..: . . ~., 1971.
100.
..: . ~.-., 1994.
101.
.: . ~., , 1999.
102.
.. .: ... ~., 1991.
103.
.., .., ..: : , , . ~., 1969
104.
.., ..: . ~., 1973
105.
.. .: . ~., 1994.
106.
. . . .: . ~., 1988.
107.
: . ~.,, 1994.
108.
..: . ~., 1953.
109.
.: . . ~., . 1994.
110.
: . ~., + 1999.
111.
: . ~., +, ~.-., , 1999.
112.
: .. ~.-.., , , 1997.
113.
., .: : . ~., , 1993.
114.
: : , , , , . ~., , 1999.
115.
..: ( ).
~., , 1974.
: . ~., , -, 1990.
: . ~., +, 1999.

116.
117.

15

118.
119.

..: . ~., , 1990.

: . ~., , 1997.
120. , - : . ~., , 1989
121.
: . ~., -, , 1996.
122.
.: . . .1. ~., 1989. .2. ~., 1991.
123.
.: . ~., 1995.
124.
..: . ~., , 1991.
125.
..: . ~., , 1978.
126.
..: . ~., 1987.
127.
.: XX . ~., 1999.
128.
. .: . ~, 1996.
129.
.: . ~., 1993.
130.
: . ~., +, 1999.
131.
: . ~.-., -, 1997.
132.
: . ., .7. ~., 1989.
133.
.: . ~., 1971.
134.
: , . ~., , 1999.
135.
. , . : : . ~., , 1997.
136.
. : . ~., , 1992.
137.
: 1917-1991. ~., , 1995.
138.
: . ~, , 1991.
139.
: . ~, ., -, 1995.
140.
. .: . ~, 1993.
141.
..: . ~., , 1997.
142.
..: // //. ~-., 2001
143.
..: . ~.-. . , 1999
144.
: . ~.-., , 1977
145.
..: . ~., 1991.
146.
- ..: . ~., 1971.
147.
- ..: ... ~, 1966.
148.
..: . ~., ., 1991.
149.
..: . ~.-., , 2000.
150.
.., .., .., .. : .
~ , 1989.
151.
..: , . ~, , 1991.
152.
..: . . ~., 1984.
153.
..: . ~.-., 1993.
154.
..: . ~.-., 1994.
155.
..: . . ~--, , 1996.
156.
..: . . 1996.
157.
..: . ~.-., 1994.
158.
..: . ~., 1990.
159.
..: . ~ -, 1996.
160.
.: . .4., .1., ~., 1965., ~., , 1999.
161.
., .: . ~.-., , 2001
162.
.: ... ~., , 1998.
163.
..: . ~., , 1996
164.
.: ... ~., , 1998.
165.
..: . ~., 1996.
166.
., .: -. ~., -, 1998.
167.
. .: . ~-., , 1999
168.
..: . ~., , 1988.
169.
..: : - . ~., . 1989.
170.
..: -. ~., 1971.
171.
..: . ~., 1972.
172.
: . ~-., , 1977
173.
..: . ~., 1981.
174.
..: . ~., , 1969.
175.
.., .., .., .. : . ~.,
, 1969.
176.
.., ..: . ~., , 1984.
177.
..: . ~., ., . .-., 1978.
178.
.., ..: . ~., 1983.
179.
: . ~.-., 2000.
180.
..: . ~. .-, 1986.
181.
.: . ~., , 1962.

15

182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.

. ..: . ~., 1993.

.., ..: . ~, , , 1988.
.: . ~., -, 1997.
: . ~., , 1992.
: . ~., -, ~ , 1998.
, : . .13, .23, .23, .1.
.: . ~., , 1999.
..: . ~., . ., 1990.
., ., ., .: : . // . //., ~, 1999
191.
..: . ~., . . 1961.
192.
..: . . ~., . 2000.
193.
.. .: . ~. 1988.
194.
..: . 3- . ~. , 1996-1997
195.
., .: . //. .//. ~., 1979.
196.
.. .: ... ~., 1989.
197.
: . . ~., 1991.
198.
..: : - . ~., 1988.
199.
..: . ~., . 2000.
200.
..: . ~., , 1996.
201.
.: . ~., 2000.
202.
.: . ~.. , 1998.
203.
: . .3. .1. ~., 1971.
204.
: . .3. .2. ~., 1972.
205.
: . .3. .2. ~., 1972.
206.
~., .: . ~., , 1991
207.
: . ~., . 1992. . I-II.
208.
.: . ~., 1975.
209.
., .: . . . ~., 1986.
210.
.: . . . ~., 1985.
211.
. .: (). ~.-., 1995.
212.
..: . ~., , 1971.
213.
. , .: . . ~.-.., , 1998.
214.
..: (1918-1991). ~., . -, 1994.
215.
: . 1879-1929. ~., , 1991.
216.
: . ~.-., 1999.
217.
: . ~., , 1992.
218.
..: . //
. ~., 1986.
219.
..: . ~., 1986.
220.
..: . ~., , 1991.
221.
.., ..: . ~., 1984
222.
..: . ~., . , 1984. 2
223.
..: . ~., , 1985., 5.
224.
..: . . ~., --.
, 1998.
225.
..: . ~., , 1992.
226.
..: . . , 1979, .299. 4
227.
..: . . ~., 1974.
228.
. .: . ~. 1986.
229.
..: . ~., 1992.
230.
..: - . ~. .
-, 1996.
231.
..: . ~., 1983.
232.
..: ... ~., 1981.
233.
..: . ~., , 1991.
234.
.. .: ... ~., 1989.
235.
.: , . ~, . , 1998.
236.
.: - . ~., 1935.
237.
.: . ~., 1934.
238.
. .: , . ~., 1983.
239.
: . ~., +, 1999.
240. : . ~.-., , 1997
241.
.: . ~.-., . , 1999
242.
., .: . ~., , 1998.
243.
..: : , , . ~., 1987.

15

244.
245.
246.
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255.
256.
257.
258.

..: . . ~., 1978.

: . ~., . . .1., 1991. ., 2. 1992.
..: . ~., 1989.
: . ~.-., 2000.
., .: . ~., , 1987.
: . 1-15. ~.-., 1999. 16-35. ~.-., . , 1999
: . ~., +, 1999.
.: . . . ~., 1980.
.: . ~, 1986.
. .: , ... ~.-., 1994.
..: . ~., 1987.
--: // .: .// ~., , 1997.
~., .: . ~.-., 1997.
..: . ~., 1972.
..: , . ~., , 1968.
259. .: /. .; . . . . /. ~., , 1980.
260.
.: . ~., 1992.
261.
: . ~, 1989, . 1
262.
., .: . ~., -, 1998.
263.
.: . ~., , 1998.
264.
.: . ~.-., 1994.
265.
: . ~., . . 2000.
266.
.: . ~., 1995.
267.
: . ~., 1998.
268.
: . ~., 1998.
269.
.., . .: , . // . . // ~.,
, 1990.
270.
: . ~., .- ., . 1996.
271.
: . . ~., 1988, 10
272.
: . ~.-.., .- , 1997
273.
. .: . ~., , 1969.

15

1
Universalilrin trtibind (fizioloji universalilr istisna olmaqla) Uznadze (1949) Sperry (1974, 1986), Deqlin v b.
(1976, 1986), Nebes (1978), Benton (1980), Bradsbaw, Nettleton (1981), Kostandov (1983) v b. tcrblrinin
nticlrindn, hminin (qismn, (2.2) Faliyyti ekssentrikdir, yni beyin gln siqnallar arasnda onun n dominant
olan yoxdur hamsna reaksiya verir; Rngarng, dyikn, dinamik, yarmq siqnallarn qavray il laqdardr,
ksin, monotonlua, statikliy, dvriliy, rasionalla reaksiya vermir; Reaksiyas ani olur, yni srtc intellekti
stlyir; Eydetik yadda v eydetik proseslrl laqdardr; v s. v (2.2) Faliyyti ekssentrikdir, yni beyin gln
siqnallar arasnda onun n dominant olan yoxdur hamsna reaksiya verir; Rngarng, dyikn, dinamik, yarmq
siqnallarn qavray il laqdardr, ksin, monotonlua, statikliy, dvriliy, rasionalla reaksiya vermir; Reaksiyas
ani olur, yni srtc intellekti stlyir; Eydetik yadda v eydetik proseslrl laqdardr; v s. sayl universalilrl
bal), zmzn psixoloji aradrmalarmzn v linqvistika sahsind ba beyin yarmkrlrinin funksional
asimmetriyas prinsipin istinadn qurduumuz mlum sistemin (aparatn) nticlrindn istifad olunmudur. Deyilnlr
eyni qayda il shif 63-d izah ediln psixi konturlara da aiddir mll.
2

Psixoloji testlri, psixi komplekslri v s. d bu qayda zr tsnif etmk lverili nticlr gtirib xarard. mll.

Trk xalqlarndak bu psixologiya trkdilli dvltlrin he birind he vaxt radikal ovinist ideologiyalarn mvcud
olmamas il laqdardr. Lakin bu cr ideologiyalarn meydana xmamas fakt il trkdilli dvltlrin he birinin he vaxt
monomilltli dvlt olmamas fakt arasnda sbb yoxsa ntic laqsi olmasn mtxssislr aradrmaldr. mll.
4
Yeri glmikn, btn bunlarn tarixd oxdan sbut olunmu faktlar olmasna baxmayaraq ermnilrin Byk
Ermnistan srsmlmlrin haradan uydurduqlar qribdir. Ondan da qrib olan, azrbaycan intellegentlrinin bu qdr
akar faktlar irisind bunu tkzib ed bilmmsidir. Ermnilr zlrinin XIX sr qdr buralarda nhng imperiya
olduqlarn, yalnz hmin srd qonu dvltlr trfindn paralandqlarn, bu srin vvllrin qdrs mumiyytc,
buralarda azrbaycanllar yaamadqlarn hr df tkrarlayrlarsa da indiy qdr deyn olmur ki, bu razid
azrbaycanllar yox, Azrbaycan adl dvltin olmad faktdr. Lakin bundan hl o ntic xmr ki, burada
mumiyytc, azrbaycandilli dvlt mvcud olmayb. Buralar XIX sr qdr ermnilr mnsub olubdusa, grsn
Sfvilr, Atabylr, Monqol-Tatar imperiyalar, 600-illik Osmanl imperiyas z dvrlrind harada yerliblrmi? Yoxsa,
mumiyytc, ermni tarixlrind bel imperiyalarn mvcudluu bard he n yazlmr, yaxud onlar ola-ola da ermnilr,
onlarn daxilind anklav vziyytd z mstqil v qdrtli dvltlrin malik imilr?
.Ermnilr Qarabada bu gn ba vernlri azrbaycanllarn onlara qar yrtdy hanssa milli diskriminasiya
siyastinin nticsi kimi yozurlarsa da, sual edn olmur ki, ny gr azrbaycanllar bir ne yz v htta min ildir ki,
razisindki onlarla etnik azlqlarla (tallar, lzgilr, tatlar, udinlr v b. il) mehriban qardalq, qonuluq raitind
yaaya bildiyi v ne min ild bunlarn he birini assimilyasiyaya uratmad halda, bir tkc ermnilr qar hanssa
diskriminasiya siyasti yrdsi oldu? z d mhz Ermnistann znn monomilltli dvlt olduu, yni he vaxt he
kiml normal hmmvcudluq raitind yaaya bilmdiyi gz nnd olduu halda? mll.
5

Burada lazmi adamlarn ad gnlrini, lamtdar hadislri v s. yadda saxlamaq n bir ne yaddasaxlama fndini
bilmk xsusi hmiyytlidir. Nisbtn geniyaylm yaddasaxlama fndlrinin bir qismi aadaklardr:
I)

E Y D O T E X N K A:

.Eydotexnika sasn obrazlarla aparlan mliyyatlar hat edir. Eydetik yaddasaxlamann sasnda yaddan
mexanizmindn irli gln bir sra psixoloji fndlr durur ki, bunlardan bir qismi aadaklardr:
.............a)
sasn parlaq obrazlar daha yax yadda qalr, buna gr d, yaddasaxlanlacaq obraz maksimum aydn,
parlaq tsvvr etmk grkdir;
.............b)
sasn dinamik obrazlar daha yax yadda qalr, buna gr d, hr obraz mtlq hrkt halnda tsvvr
edilmli v ya fikrn hrkt etdirilmlidir;
.............c)
sasn thriflr daha yax yadda qalr, buna gr d, predmet olduundan qat-qat byk v ya kiik kimi
tsvvr edilmlidir;
.............d)
sasn qeyri-mntiqi olan hr ey birbaa uzunmddtli yaddaa dr, buna gr d, obrazlar bir-biri il
maksimum qeyri-mntiqi, absurd yollarla caladrmal, ms., boqab v orba szlrini bir-biri il assosiasiya etdirmyin
n rasional metodu boqab daxilind orba tsvvr etmkdirs, mnemotexnika n orba dnizind zn boqab
tsvvr etmk n dzgn yoldur;
.............e)
sasn beyin birinci gln fikir thtlurla birbaa laqdar olduundan, mnemotexnika n ala ilk
gln assosiasiyadan istifad etmli;
.............f)
sasn insanda myyn emosional reaksiya douran cisim v hadislr daha yax yadda qaldndan,
assosiasiya ediln predmetin birbaa znzl laqlnmsin, siz tsir etmsin chd edin; v s.
.II) M N E M O T E X N K A:
.Mnemotexnikann sasnda o prinsip dayanr ki Eyni zamanda yaranan tsvvrlr, xatrlama zaman da biri
digrini oyandrr. Baqa szl, gr insan hanssa bir konkret musiqiy qulaq asarkn hanssa bir bdbxt hadis ba
verrs, mrnn sonunacan hmin xs hr df hmin musiqini dinlyrkn mhz hmin situasiyan xatrlayacaq. Yaxud,
insan bir xsl myyn bir yerd tan olmusa, hr df hmin yer ona hmin xsi yad etdirck. Bu da szlri,
rqmlri, fiqurlar v s. yadda saxlamaq n xsusi aar verir. O cmldn:
.RQMLRN MNEMOTEXNKASI: Tbii ki, he kim yzrqmli bir ddi yadda saxlaya bilmz. Lakin bu
rqmlrin hr birini ayrca bir hrf, alnan hrflr qrupunu obrazlara, bu obrazlarsa bir-biri il laqlr olan cmllr
trcm etsk, nticd alnan bu kodlar ox asanlqla yadda qalacaq v onlarn ifrsini bir-bir amaqla is btvlkd
yzrqmli ddi zbrlyib tkrar etmk mmkndr. Hmin kodladrma metodlar is aadaklardr:
. 1) Rqmlrin hrflr trcm edilmsi metodu:
.Bunun n vvlcdn 0-dan 9-a qdr olan btn rqmlrin mvafiq hrflrl vzlndirilir v bu vzlndirm
mrlk d dyidirilmir. Ms.: 0 = n, 1 = r, 2 = k, 3 = z, 4 = , 5 = b, 6 = l, 7 = y, 8 = s, 9 = d. sasn samit hrflrdn

istifad edilmsi mqsduyundur v hr rqmin iki samit ssl vzlndirilmsi daha lverilidir, ms., 2 = k, g; 4 = , c
v s.
. 2) Rqmlrin obrazlara trcm edilmsi metodu:
Bu metod sasn bir ne variantdan ibartdir, o cmldn:
a)...........Yuxardak rqm-hrf kodladrlmasndan sonra alnan hrflr toplusu arasna uyun gln istniln sait
lav etdirmkl onlar szlr evriltdirilir, ms., 656 = aLBaL, 52 = BaK v s;
b)...........Rqmlri obrazlara trcm etmyin digr metodu onlar arasnda oxarlq tapmaq v hr rqmi bnzri olan
predmet kimi yadda saxlamaqdr, ms., 1 rqmi oxu, 2 rqmi suda zn qaz, 8 rqmi eynyi, 58 rqmi
vertolyotu v s. xatrladr. Hr df bunlarla rastladqda is hmin predmetlri yada salmaq kifaytdir (bu variant
grm yadda gcl olanlar n lverilidir).
c)...........Rqmlri obrazlara trcm etmyin bir baqa metodu onlarn oxar sslnmsin gr hanssa predmetl
bnzdilmsidir, ms., 7 getdi, 8 saqqz v s. fonetik oxarlq onlarn bu obrazlarla vz edilmsi n kafidir
(Bu variant eitm yadda gcl olan xslr n lverilidir).
d)...........Rqmlri obrazlara trcm etmyin bir baqa metodu onlarn laqdar olduu tarixi hadislr, yaxud bir
baqa predmetlrl vzlndirilsidir, ms., 17 rqmi Leninl, 41 rqmi mharib il, 53 Stalinl (lm
ilidir), 61 Xruovla v s. laqlndiril bilr.
.Deyilnlr yegan bunu lav etmk mmkndr ki, 1-dn 100- qdr, v ya he olmazsa 10-a qdr btn rqmlr
n bu cr ekvivalent szlr taplb yadda hmilik saxlanlmaldr. z d, bunlar yuxardak istniln bir v ya bir ne
metod zr seil bilr. Hminin bir rqm bir ne ekvivalent sz taplb yadda saxlanlmas xsusi effektlidir.
. 3) Rqmlrin cmllr trcm edilmsi metodlar:
.Mnemotexnika qaydalar il laqsiz szlri bir-biri il vahid cml halnda birldirmkdn tr eydotexnikann
prinsiplrindn istifad olunur. Bunun n szlr bir-biri il ixtiyari qaydada assosiasiya etdirilrk onlardan sni cmllr
quradrlr. Ms., eytan v Alma szlrini bir-birin eytan alma yeyir cmlsi vasitsil caladrmaq, assisiasiya
etdirmk mmkndr, bu da uzun mddt yadda qalacaq. Yaxud, aadak telefon nmrsini gtrk: 85-82-41. Rqm
sras ASiM SoK iiR cmlsi kimi kodladla bilr v s.
.Eydotexnika fndlri il mnemotexnika fndlrini kombinasiya halnda iltmk xsusi effektlidir ki bu zaman
yaradlan assosiasiyann maksimum mntiqsiz, obrazlarn parlaq, qeyri-real, dinamik v s. olmasna xsusi fikir vermk
zruridir. Nmun n bu qayda il aadak szlri bir-biri il laqlndirmk vacibdir: EYTAN, SMUR QUU,
FRANSA, VSQ, QZB, GEC, QUYU, ALAMAQ, ZMK, TAKS: eytan Simur quunun belin minib
Fransaya gedir v dnd d, yolpulu vzin vsiq gstrib getmk istdikd Simur quu qzblnir v onu aparb
zlmtdki bir quyuya atr. eytan quyuda oturub ox alayr v gz yalar getdikc quyunu doldurur. Sonra eytan bu
quyuda zrk quyudan xr v yaxnlqdan ken taksini saxlatdrb z evin qaydr v s. Qeyd edk ki bu ilkin szlrin
zlri rqmlrin kodladrlmas da ola bilrdi.
.Bellikl, gstriln kodladrlma metodundan istifad etmkl istniln uzunluqlu rqmlr srasna, telefon
nmrlrini, tarixi hadislri, dostlarn ad gnn v s. ox asanlqla zbr yadda saxlamaq mmkndr;
.FQURLARIN MNEMOTEXNKASI: Hndsi fiqurlar yadda saxlamaq da, bu prinsip saslanr, sadc olaraq, hr
fiquru myyn bir predmet bnztmk lazmdr, ms., xa, bucaq, dair, oval v a fiqurlarn yadda saxlamaq n
bel bir mtn trtib etmk olar: Tyyar (yni xa) Bermud bucana bir bomba (dair) atr v drhal oradan bir uan
boqab (oval) qalxb, tyyary a buraxr v tyyar partlayr;
.Btn bunlar zahirn ox cfng v detski iqra kimi grns d, slind btn bunlar mnemotexnikann mahiyyti
il laqdardr. Bel ki, beynin drinliklrindki proseslr qeyri-mntiqi, ylncli kild, uaq dncsi formasnda ba
verdiyindn (Hmin sbbdn uaqlarn yadda byklrinki il mqayisd qat-qat gcldr, nki onlarn tfkkr
hllik sbb-ntic, mumi-xsusilik rabitlri il mhdudladrlmayb, fantaziyalar rivy salnmayb), burada da,
istniln yal insanlarda yatm uaq tfkkrn oyatmaqa chd edilir. Hr halda briyyt gndlik mit n hllik
bundan yaxsn fikirlib tapa bilmyib v bu metodlar bir ne min ildir effektl ilyir.
.III) E V R K O T E X N K A*:
.slind rabitsiz olan faktlar, predmetlr, hadislr v s. arasnda sni rabit tapmaqla onlarn mntiqi yadda
saxlanlmasnn sadldirilmsi metodlardr. Ms., 246840 telefon nmrsini gtrk. Burada aadak prinsipi sas
gtrmk mmkndr: hmin rqmlr 8- qdr bir-birindn iki-iki artr, ondan sonra is drd-drd azalr, yni 0+2 = 2
[+ 2] = 4 [+ 2] = 6 [+ 2] = 8 [ 4] = 4 [ 4] = 0. V s...
.IV)
.1954-c ild Loyd v Marqaret Pemerson bel bir tcrb keirdilr: zrind tcrb keiriln xslr 3 hrfi yadda
saxlama taprdlar. Eyni zamanda onlara paralel olaraq yaddalarnda bir baqa riyazi hesablama aparmaq da taprld.
Tcrbnin yekununda pasiyentlr hmin bu hrfi yada sala bilmdilr, nki beyind aparlan lav riyazi mliyyat
yaddasaxlamaya mnfi tsir gstrmidi. Buradan bel ntic alnr ki, yaddasaxlama annda beyin eyni zamanda digr
mliyyatlarla yklnmmlidir. Bs onda beyind aparlan ayr-ayr mliyyatlar arasnda zaman frqi n qdr olmaldr?
.1913-c ild Pyeron bel bir tcrb apard. Yoxlanlan adamlara bir-biri il rabitsi olmayan 18 sz verildi v onlar
yadda saxlamaq taprld. Sonra onlar ayr-ayr qruplara blb hansnda ne df tkrarlamadan sonra yaddasaxlama
effekti daha yax olduunu aradrrd. Mlum oldu ki, ilk oxunudan 10 dqiq kendk hmin material yenidn tkrar
ednxs lrin yaddasaxlama effekti, 10 dqiq kendn sonra tkrar edn xslrin yaddasaxlama effektindn qat-qat
aadr. Buradan bel bir ntic xr ki, zbrlnn material stndn 10 dqiq kendk qtiyyn tkrarlamaq olmaz v
bu, beyind interferensiya trdrk unutma ml gtirir. 10 dqiqdnbir olan tkrarlama is maksimum effekt gstrir.
.1900-c ild Mller v Piltsekerin keirdiyi tcrbd is hr 24-30 saatdan bir tkrarlamann da, lahidd effekti
olduu nticsini verdi.
.XIX srd otland filosofu Uilyam Hamiltonun v yen hmin srd yaam ingilis iqtisads v mntiqisi Uilyam
Stenli Cevonsun apard tcrblr sasnda mlum oldu ki, insan diqqti eyni zamanda 5-dn 9-a qdr informasiyan
tutmaq v thlil etmk qabiliyytin malikdir. Sonradan C.Mllerin apard tcrblr nticsind hqiqtn d, mlum

oldu ki, operativ yaddan (qsamddtli yaddan) hcmi 72-y brabrdir, baqa szl 5 v 9 arasnda hcm malik
informasiya yaddada daha yax qalr. Buradan bel ntic alnr ki, yaddadan daha smrli, qnatli istifad etmk n
yadda saxlanlacaq informasiyalar yeddi-yeddi qrupladrmaq daha effektlidir.
.Qetaltpsixologiya nmayndsi B.V.Zeyqarnin XX srin vvllrind bel bir tcrb apard. Yoxlanlanlara
myyn bir material verib, yadda saxlamalarn taprd. Sonra bu qruplarn birindn material vaxt axra atmam,
digrindn is vaxtn sonunda sorudu v mlum olur ki, birinci qrup material daha yax yadda saxlayb, ninki ikinci
qrup. Buradan beln tic alnr ki, yarmq informasiya daha yax yadda qalr, ninki bitmi.
.Alman alimi Q.Ebbinqauz yadda saxlanlan informasiyann vvlinci v son hisssinin, grc alimi Z.Uznadze
ustanovkalara uyun olan, qabaqcadan planladrlm informasiyalarn, A.A.Smirnov v P..Zinenko (1945) mnafey,
tlbata uyun informasiyalarn, Stendiq (1973) mnal szl mqayisd killrin v ya rngarng obraz kimi tsvvr
edilmi informasiyalarn daha yax yadda qaldn eksperimental sbut etdilr.
.Adtn, sadalanan bu cmi metodlardan kombinativ variantda, yni eyni bir hal n bunlarn bir nesindn paralel
formada istifad etmk xsusi effektlidir.
.lav olaraq qeyd edk ki, bunlar yaddasaxlamann yegan metodlar deyil v bir baqa mqsdlr n 25-ci kadr
effekti metodu, Yuxuda yrnm metodu, Yaddasaxlanlmann sublimasiyon metodu, Ritmik sslnm metodu
v s. ttbiq edilir. Lakin, onlar myyn bir raitin mvcudluu rivsind, xsusi hallar n ilkdir v bu sadalanan
metodlar qdr universaltt biq dairsin malik deyil. mll.
.* Termin v ona aid metodlarn frqlndirilmsi biz mxsusdur. mll.
6

Burada kiicik bir flsf. Deyiln mexanizmd slind beyind dnyann sensualist obraz alnr. Mxtlif flsfi
cryanlar arasndak mbahislr d mhz bu kimi dolaq mqamlardan dour. mll.
7
Yeri glmikn, Hz.li vladlarndan bzilrinin d qbrinin Azrbaycanda olmasna baxmayaraq, Azrbaycan
bugnk gnd bundan n mnvi n d digr formada he cr istifad ed bilmir v halisi z ruhi tlbatn dmk,
nzir-niyazn vermk, qurban ksmk n olduqca byk miqdarda rsum dyib, xrc v ziyyt kib onunla eyni
statuslu olan Mhd, Krbala v s. kimi yerlr sfr edir. mll.
8
Qeyd: Qdim Afrika qbillrinin zombildirm (manqurtladrma) proseduras aadak prinsipd hyata
keirilirdi: Obyekt (sasn sirlr) n vvl drddili balqlarn tindn hazrlanan xsusi zhrl (tetrotodoksinl)
zhrlndirilib klinik lm halna salnr v torpaa basdrlrd. Myyn vaxtdan sonra torpaqdan xarlarkn, o, ilk
grdy xsin bdi ursuz quluna evrilirdi. Masir dvrd bu mqsdl nisbtn sivil vasit kimi erqotominhistomin qazndan istifad edilir, hansnn ki tsiri insann yadda sistemini tam v ya qismn blokirovkalayr, pozur. Elmi
jarqonda bu prosedura beynin yuyulmas metodu v ya xsiyytin korreksiyas metodu ad il tannr. mll.
9
Kvant fizikas dilind sxem bir qdr baqa crdr: aralarnda rabit qrlm nukleidlr (elektron, proton v s.) he
vaxt dayanql olmur, buna gr d, digr atomlarn nukleidlri il rabity can atr, rabit qurulduqda is bu, artq hmin
atomun enerji balansn pozur, onun elektronlarn hycanl vziyyt gtirir, v onlarn z enerji sviyylrini
dyimlrin sbb olur. Nticd lokal rivd faliyyt gstrn nv cazibsi qrlr v hmin nukleidlrdn bir nesi
nvni trk edrk, eyni proseslri digr atomlarla tkrarlayr. mll.
10

Haiy kimi qeyd edk ki, Tektonik silahlarn ixtiras Azrbaycan alimi fizika-riyaziyyat e.d. prof. kram
Krimov hesab edilir. Silah ilk df 1968-ci ild Merkuri-18 mxfi proqram (ifrsi: NR 2M 08614 PK)
rivsind onun rhbrliyi il Qrzstann Batken hrinin 50 km.-liyindki bir poliqonda uurla snaqdan keirilib.
SSR-nin dalmasndan sonra tdqiqat qrupu zvlrinin dalb xaric getdi (konkret olaraq, qrup zvlrindn Niyaz
Bayev v Cfr Cfrov CAR-da, daha iki nfr sraild i dvt alb, oraya getdi), Bundan bir mddt sonra 1995-ci
ild namlum xarici kfiyyat idarlri trfindn .Krimovun i otana basqn tkil edilib, bu silahla bal btn tdqiqat
sndlr, o cmldn, tdqiqatn btn nticlrinin yerldiyi kompterdki materiallar ourland (hansnn ki, istintaqna
Azrbaycann MTN-i d qarmd). Bundan tezlikl sonra AB, CAR v Yaponiyada da bu sahd tdqiqatlar aparlmaa
balanldna dair mlumatlar yaylmaa baland. mll.
11
Masir elmd canllarn bu seysmosenzitivliyi, seysmik grginlik rfsind atmosferin elektrik v maqnit
sahlrind ml gln dyiikliklrin (1) hava aerozollarn yklmsi v onlarn atmosferl canllarn sinir sistemi
arasnda naqil funksiyas yerin yetirmsi; (2) bu maqnit sahsnin canllarn qanndak dmir mnli hemoqlobin tsir
gstrmsi faktoru il laqlndirilir (lav olaraq bax: Psixotron silahlar blmnn Xsusi tezlik v Xsusi sah
generatorlar hisssin) mll.
12
Burada v mumiyytc, btvlkd bu kitab boyu he yerd bizim mvqeyimizi demokratiya, plralizm v s. kimi
aq cmiyyt xas olan dyrlrin leyhin qbul etmmli. Bu kitabn sas kredosu hm ifrat aq v hm d ifrat
qapal cmiyyt modellrinin zifliklrini qabardaraq, idealln haradasa bu iki qtbn mxrcind v ya kombinasiyasnda
olduunu isbat etmkdn ibartdir. mll.
13
Qeyri-mtxssislr informasiya n bildiririk ki Karl Popper (1902-1994) masir Qrbin n tannm
filosoflarndandr. Bu zirvys onu yegan olaraq qapal cmiyytin tnqidi v aq cmiyytin trifi mvzusunda yazd
v obyektiv yanalsa, el bir dahiyan mzmun ksb etmyn ortabab bir sri (bax: dbiyyat siyahsna
(burada, sh. 150) 207-c dbiyyata) qaldrb (baxmayaraq ki, digr bir sra srlr d yazb, lakin onlarn adn htta
ksr mtxssislr bel tanmr). Sadc olaraq, srin mzmununun Qrb ideoloqlarnn maraqlar il tam kild st-st
dmsi onun bxtin bel bir parlaq ulduz yandrd. mll.
14

Yeri glmikn, Sokrat, Platon, Aristotel v digr bir sra mtfkkirlrin d demokratiyann qat leyhdarlarndan
olduqlar mtxssislr mlumdur. mll.