PRIVATIZIMI NË KOSOVË Knudsen, NupiReport-Alb

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008
Rita Augestad Knudsen
Norsk Utenrikspolitisk Institutt Norwegian Institute of International Affairs
NUPI Report
Publisher: Norwegian Institute of International Affairs Copyright: Norwegian Institute of International Affairs 2010 ISBN: 978-82-7002-289-2 Any views expressed in this publication are those of the author. They should not be interpreted as reecting the views of the Norwegian Institute of International Affairs. The text may not be printed in part or in full without the permission of the author.
Visiting address: C.J. Hambros plass 2d Address: P.O. Box 8159 Dep. NO-0033 Oslo, Norway Internet: E-mail: Tel: Fax: www.nupi.no info@nupi.no [+ 47] 22 99 40 00 [+ 47] 22 36 21 82

Prktheu Sonila Danaj
Studimi q keni n duar u mundsua nprmjet mbshtetjes nanciare t Ministris Norvegjeze t Punve t Jashtme..
Prmbajtja
Lista e Shkurtimeve ..............................................................................7 Hyrje .....................................................................................................9 1. Historiku dhe konteksti ...................................................................19 Konceptualizimi i shtetndrtimit ndrkombtar .............................19 Ekonomia e Kosovs para shtetndrtimit ndrkombtar ................28 Implikimet e pronsis shoqrore pr privatizimin e administruar nga ndrkombtart.........................................................................36 shtje t tjera.................................................................................42 T vsh n pikpyetje privatizimin .................................................43 Nj kronologji e prpjekjeve t para...............................................52 2. Privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart ......................................61 Themelimi i AKM-s......................................................................61 Themelimi i Ods Speciale .............................................................63 shtja e transformimeve dhe pezullimi i privatizimit ...............68 Rifillimi i privatizimit dhe koncepti i domenit eminent..............75 Privatizimi spin-off dhe shtja e toks ..........................................80 Privatizimi special spin-off .............................................................83 Dy spin-off-e speciale: Llamkos dhe Ferronikeli ...........................86 Prfshirja lokale dhe rregulli i 20% ................................................90 Fundi zyrtar i privatizimit ndrkombtar........................................94 Pasojat dhe prfundimet......................................................................97 Veprat e cituara .................................................................................105
Lista e Shkurtimeve
BSPK DTI KE KEDNj ESI EULEX QDNjUP ZNC PCN GjND FMN KEK KIPRED UK AKM LDK LLA
Bashkimi i Sindikatave t Pavarura t Kosovs Departamenti i Tregtis dhe Industrive Komisioni Evropian Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut European Stability Initiative (Iniciativa Evropiane e Stabilitetit) European Union Rule of Law Mission in Kosovo (Misioni i Bashkimit Evropian pr Sundimin e Ligjit n Kosov) Qendra e t Drejtave t Njeriut n Universitetin e Prishtins Zyra Civile Ndrkombtare Prfaqsuesi Civil Ndrkombtar Gjykata Ndrkombtare e Drejtsis Fondi Monetar Ndrkombtar Korporata Energjetike e Kosovs Kosovar Institute for Policy Research and Development Ushtria lirimtare e Kosovs Agjencia Kosovare e Mirbesimit Lidhja Demokratike e Kosovs Lessons Learned and Analysis Unit of ESI and the EU Pillar of UNMIK in Kosovo (Njsia e Msimeve t Marra dhe Analizs e ESI-t dhe Shtylls s BE-s t UNMIK-ut n Kosov) UNMIKs Office of Legal Affairs (Zyra e UNMIK-ut pr shtjet Ligjore) Organizata pr Sigurin dhe Bashkpunimin n Evrop Agjencia Kosovare e Privatizimit Partia Demokratike e Kosovs
OLA OSBE AKP PDK
IPVQ NP PTK RSFJ NSH PSSP UNDP UNHCR
Institucionet e Prkohshme t Vetqeverisjes Ndrmarrjet Publike Posta dhe Telekomunikacioni i Kosovs Republika Socialiste Federale e Jugosllavis Ndrmarrjet Shoqrore Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm United Nations Development Programme (Programi i Zhvillimit i Kombeve t Bashkuara) United Nations Office of the High Commissioner for Refugees (Zyra e Kombeve t Bashkuara e Komisionerit t Lart pr Refugjatt) United Nations Headquarters (Zyrat Qendrore t Kombeve t Bashkuara) United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (Misioni i Kombeve t Bashkuara n Kosov) United States Agency for International Development (Agjencia Amerikane pr Zhvillimin Ndrkombtar)
UNHQ UNMIK USAID
Hyrje
Ky raport fokusohet n prfshirjen e ndrkombtarve n procesin e privatizimit n Kosov si shembull i ndrtimit ndrkombtar t shtetit.1 Ai prqendrohet n periudhn nga viti 1999 deri m 2008, gjat s cils u planifikua dhe u zbatua privatizimi n Kosov nn administrimin zyrtar ndrkombtar. Duke prshkruar historikun dhe debatet q i kan dhn form privatizimit t drejtuar nga ndrkombtart n Kosov, duke shpjeguar qllimet dhe shqetsimet q kan influencuar procesin,2 si edhe disa nga pasojat e tij, raporti gjithashtu do t tregoj se far mund t na thot rasti i Kosovs pr natyrn e ndrtimit ndrkombtar t shtetit. Me sa duket, privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart n Kosov pasqyron nj program t ndrtimit ndrkombtar t shtetit t paracaktuar dhe t automatizuar, dhe jo t orientuar kryesisht nga zhvillimi ose specifik pr kontekstin. Ndrtimi i shtetit i administruar nga ndrkombtart sht shfaqur si strategji ky e siguris perndimore si nj manifestim i tezs s paqes liberale. Teza e paqes liberale (ngandonjher e quajtur edhe demokratike ose Perndimore) n formn e vet m t thjesht pretendon q pr shkak t normave, strukturave institucionale dhe ndrlidhjes, demokracit liberale zor se mund t prfshihen n konflikte t dhunshme.3 Sipas ktij supozimi, ndrtimi ndrkombtar i shtetit synon t ndrtoj demokraci liberale n vende q jan prkufizuar si me rrezik pr sigurin.4 Si rregull, operacionet e ndrtimit t shtetit nisin sepse shtetet e dobta me institucione t brishta konsiderohen si komprometues t siguris s fqinjve t tyre dhe, n veanti, siguris s shteteve dhe institucioneve q udhheqin operacionet e ndrtimit t shtetit.
2 3
Edhe pse operacioni ndrkombtar n Kosov sht quajtur gjithmon zyrtarisht ndrtim i paqes dhe jo ndrtim i shtetit, termi i dyt pasqyron m saktsisht qllimet dhe orientimin e tij. Shih Rezolutn 1244 (1999) f. 4, t Kshillit t Siguris s OKB-s. Pr konceptin e ndrtimit ndrkombtar t shtetit, shihni pjesn tjetr t ktij raporti. Procesi ktu do t prdoret pr tiu referuar privatizimit n Kosov, sipas forms q u prgatit dhe u zbatua q nga 1999 e n vazhdim. Shih p.sh. Michael W. Doyle: Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy and Public Affairs, vol. 12, no. 3, 1983; Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Part 2 Philosophy and Public Affairs, vol. 12, no. 4, 1983; Bruce M. Russett: Grasping the democratic peace: principles for a post-Cold War World, Princeton University Press, New Jersey, 1993; Henry Farber and Joanne Gowa: Common Interests or Common Polities. Reinterpreting the Democratic Peace, The Journal of Politics, 58, 2, 1997. Pr nj prmbledhje, shih Michael Doyle: Three Pillars of the Liberal Peace, The American Political Science Review, 99, 3, 2005.
10
Privatizimi, nj shtje [...] n themel politike q n kontekste demokratike i nnshtrohet n mnyr tipike zgjedhjes ideologjike dhe politike t partis5 ka qen strategjia kryesore ekonomike e przgjedhur pr projektet e ndrtimit ndrkombtar t shtetit, duke e promovuar anemban bots si nj pjes t vetkuptueshme t tezs s paqes liberale.6 Ndrsa fushat e politikave si menaxhimi ekonomik i burimeve dhe rolet prkatse t shtetit dhe sektorit privat n ekonomi priren t jen tipare thelbsore t debatit politik demokratik, modeli liberal i shtetndrtimit i heq shtjet e tilla prej arens demokratike dhe i vendos ato n duart e ndrkombtarve, duke promovuar politika ekonomike liberale me nj retorik n dukje jopolitike, mekanike dhe menaxheriale.7 Depolitizimi q i bn reforma liberale ndrtimit t shtetit sht nj lustr q i bhet karakterit t saj politik dhe social dhe injoron ose fsheh faktin se ajo nuk sht nj ndrmarrje teknike, por nj siprmarrje politike jashtzakonisht e diskutueshme.8 Projekti ndrkombtar i ndrtimit t shtetit n Kosov ka t ngjar t jet m gjithprfshirsi q ka qen ndonjher, pr sa i prket investimit ndrkombtar per capita dhe gams dhe thellsis s pushteteve ndrkombtare.9 Misioni i Administrats s Prkohshme t OKB-s n Kosov (UNMIK) mori prsipr prgjegjsi t vetme pr t gjitha detyrat dhe prgjegjsit q zakonisht i ka nj qeveri kombtare e nj territori t caktuar.10 Sipas Rregullores s vet t par, t shpallur m 25 korrik 1999, gjith autoriteti legjislativ dhe ekzekutiv pr sa i prket Kosovs, duke prfshir ktu edhe
Jens Stilhoff Srensen: State collapse and reconstruction in the periphery: political economy, ethnicity and development in Yugoslavia, Serbia and Kosovo, Berghahn Books, Oxford, 2009, f. 33. Shih gjithashtu Shahar Hameiri: Capacity and its Fallacies: International State Building as State Transformation, Millennium: Journal of International Studies, 38, 1, 2009, f. 57 dhe f. 60. 6 Edhe pse sht jasht fokusit t ktij raporti, mund t prmendim se privatizimi sht promovuar globalisht nga zyrtart dhe institucionet liberal-perndimore edhe jasht kontekstit t ngusht t shtetndrtimit, prfshi ktu edhe strukturn e konsensusit t Uashingtonit n vitet e 1990-ta nj standard reforme q thekson fort modelet ekonomike neoliberale. Termi fillimisht iu atribuua ekonomistit John Williamson, shih Democracy and the Washington consensus, World Development, 21, 8, 1993 n t cilin ai shpjegon modelin dhe refuzon etiketimin neoliberal, f.134. Pr nj kritike ndaj tij, shih Naomi Klein: The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism, Random House of Canada, 2008. 7 Srensen 2009, f. 33. 8 Volker Boege et al: On Hybrid Political Orders and Emerging States: What is Failing States in the Global South or Research and Politics in the West? in Martina Fischer and Beatrix Schmelzle (eds.): Building Peace in the Absence of States: Challenging the Discourse on State Failure, Berghof Handbook Dialogue Series, Berlin 2009, f. 30. 9 Po aty. Pr matjen e mparshme, shih Iain King and Whit Mason: Peace at any price: How the world failed Kosovo, Cornell University Press, 2006 nj libr i shkruar nga shtetndrtues ndrkombtar t mparshm n Kosov, q ilustron kndvshtrimin e tyre dhe kuadrin e referimit. 10 Hans Fabian Kiderlen: From Trieste to East Timor, Beitrge zum auslndischen ffentlichen Recht und Vlkerrecht, 196, 2008, f. 443. 5
11
administrimin e gjyqsorit, i jepet UNMIK-ut dhe ushtrohet nga Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm (PSSP).11 UNMIK do t funksiononte me katr Shtylla: Shtylla I u menaxhua fillimisht nga Zyra e OKB-s e Komisionerit t Lart pr Refugjatt dhe ishte prgjegjse pr ndihmn humanitare, por n vitin 2000 u kthye n nj Shtyll policie dhe drejtsie e drejtuar nga OKB-ja.12 Shtylls II, gjithashtu nn mbikqyrjen e OKB-s, iu caktua detyra e administrimit civil, ndrkaq Shtylla III u drejtua nga Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop (OSBE) dhe punoi pr demokratizimin dhe ndrtimin e institucioneve. Shtylla IV u menaxhua nga Bashkimi Evropian (BE) dhe iu dha detyra e rindrtimit dhe zhvillimit ekonomik.13 Ndrkoh q zyrtart ndrkombtar morn prgjegjsin qeverisse, Kosova zyrtarisht mbeti nj provinc e Serbis (e cila, gjithsesi, nuk pati asnj rol n shtjet e prditshme t Kosovs) duke e br projektin ndrkombtar n Kosov nj projekt ndrtimi t shtetit pa shtetsi [zyrtare].14 Fakti q UNMIK-u asnjher su emrtua zyrtarisht si nj mision shtetndrtimi mund t ket treguar ndjeshmri ndaj termit q mund t kishte reflektuar nj form tepr t madhe t ndrhyrjes n sovranitetin dhe vetvendosjen lokale q do t ishte acaruar edhe m shum prej statusit t pazgjidhur t Kosovs. Kosova kishte qen nj provinc autonome kryesisht e vetqeverisur n Republikn Federale Socialiste t Jugosllavis (s cils do ti referohemi si RFSJ ose Jugosllavi n vazhdim), me nj shumic t madhe shqiptare.15
11 Rregullorja e UNMIK-ut 1999/1. 12 UNMIK: Pillar I: Police and Justice, Qershor 2004, http://www.unmikonline.org/justice/documents/PillarI_Report_June04.pdf, par pr her t fundit n 1 qershor, 2010. 13 Informacioni zyrtar rreth Shtylls IV ka qen m i vshtir pasi ajo i mbylli operacionet n 2008, por nj prmbledhje zyrtare mund t gjendet ende ktu: http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:MPxn24laz8EJ:www.unmikonlin e.org/archives/EUinKosovo/uk/about/about_pillar.php+pillar+IV+kosovo+eu&cd=4&hl= en&ct=clnk&gl=uk, par pr her t fundit m 2 Maj 2010. Informacioni rreth Agjencis Kosovare t Mirbesimit t Shtylls IV, q e mbaroi mandatin e vet n 30 qershor 2008, por q vazhdon t ekzistoj ligjrisht, mund t gjendet tek: http://kta-kosovo.org/html/, par pr her t fundit n 2 Maj 2010. 14 Dominik Zaum: The Sovereignty Paradox: The Norms and Politics of International Statebuilding, Oxford University Press, Oxford, 2007, f. 127. 15 Regjistrimi i fundit zyrtar i popullsis n Kosov u krye n 1981, dhe paraqiti 77,5% shqiptar, 13% serb, 3,5 % mysliman, 2% malazez, 3% t tjer dhe pjesa q mbeti e prbr nga malazez dhe kroat. Cituar n Thomas S. Szayna: Identifying Potential Ethnic Conflict: Application of a Process Model. The Yugoslav Retrospective Case, Annex: Demographic Characteristics of Yugoslavia in the late 1980s, Rand 2000, f. 130. Popullsia shqiptare me nj norm rritjeje m t lart se Serbt, e bojkotoi regjistrimin e 1991-s, por Kshilli Ekonomik dhe Social i OKB-s n Kosova, 1996, f. 31 citon 90% shqiptar pr vitin 1995. Sot, zyra statistikore e Kosovs vlerson q 92% e popullsis s Kosovs sht shqiptare, 5.7% serbe dhe 2,3% rom, ashkali, egjiptian, boshnjak, turq dhe goran, shih www.ks-gov.net/ESK/eng/.
12
Qysh prej pushtimit nga Serbia m 191216 Kosova ka krkuar me ngulm t drejtn e vet pr vetvendosje, qoft n formn e pavarsis, qoft n statusin e republiks brenda Jugosllavis.17 M 1998 lufta e Kosovs u prshkallzua kur u shtua represioni ndaj shqiptarve nga regjimi i Beogradit, dhe Ushtria lirimtare e Kosovs (UK), duke luftuar pr shkputje, u prgjigj me sulme kundr policis dhe ushtris s Beogradit. Projekti ndrkombtar n Kosov pas vitit1999 u bazua n Kapitullin VII t Karts s OKB-s,18 duke e br miratimin nga shteti bujtinar, Serbia, ligjrisht t teprt.19 Kshtu q n terma ligjor, shkelja e sovranitetit t Serbis nga projekti i ndrtimit t shtetit mund t ket pasur baza m t qndrueshme sesa ndrhyrja e tij n t drejtn e vetvendosjes t popullit t Kosovs, t cilit nuk u shqetsua ti merrte miratimin zyrtar.20 Rindrtimi dhe zhvillimi ekonomik, q ishin prgjegjsi e Shtylls s drejtuar nga BE-ja n Kosov, ishte nj detyr shkurajuese n fillim t projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit. N vern e 1999-s ekonomia e Kosovs ishte cop-cop pas dekadash krize ekonomike dhe politike, keqmenaxhimit, mungess s investimit, shkatrrimit dhe lufts. Sapo erdhn, zyrtart ndrkombtar e bn t qart se privatizimi n shkall t gjer i ndrmarrjeve t Kosovs do t ishte strategjia kryesore ekonomike e projektit t ndrtimit t shtetit. Prandaj, q nga
16 Noel Malcolm: Kosovo. A Short History, Macmillan, London, 1998, f. 252; 262-65. Shih gjithashtu q prmendet tek James Gow: Triumph of the lack of will: International Diplomacy and the Yugoslav War, Hurst, London, 1997, f. 75-76, shnimi 26. 17 M 1991, pr shembull, Kosova kishte votuar jashtzakonisht pro pavarsis n nj referendum q u injorua nga komuniteti ndrkombtar, si edhe nga Serbia. 18 Kapitulli VII i jep Kshillit t Sigurimit mandatin pr t autorizuar operacione q ndrhyjn n sovranitetin e nj vendi, prfshi ktu operacionet ushtarake, n situatat e prkufizuara si krcnim pr paqen dhe sigurin ndrkombtare. Shih Charter of the United Nations: Chapter VII: Action with respect to threats to the peace, breaches of the peace, and acts of aggression par pr her t fundit m 5 Korrik 2010 tek http://www.un.org/en/documents/charter/chapter7.shtml 19 Rebecca Everly: The Regulation of International Territorial Administration in Bosnia and Herzegovina and Kosovo, Trinity College, 2006, f. 43. 20 Pr disa analiza t kohve t fundit mbi t drejtn e Kosovs pr vetvendosje, shih kopjet e shkruara t seancave kshilluese t GjND-s mbi shpalljen e pavarsis nga Kosova, veanrisht deklaratat e Gjermanis, Finlands dhe Jordanis, t para pr her t fundit m 10 Maj 2010 tek http://www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=4&code=kos&case=141&k=21. Shih gjithashtu International Crisis Group: Intermediate Sovereignty as a Basis for Resolving the Kosovo Crisis, Brussels 1998 dhe Enver Hasani: SelfDetermination, Territorial Integrity and International Stability: The Case of Yugoslavia, National Defence Acadamy, Vienna, 2005. Pr qasje t ndryshme ndaj konceptit t vetvendosjes, shih Hurst Hannum: Autonomy, sovereignty and self-determination: the accommodation of conflicting rights, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1996; Antonio Cassese: Self-determination of peoples: A legal reappraisal, Cambridge University Press, Cambridge, 1995; Charles Tilly: National Self-Determination as a Problem for All of Us, Daedalus, 122, 3, 1993; UNESCO: The Implementation of the Right to Selfdetermination as a Contribution to Conflict prevention, Barcelona, 1999; Thomas Musgrave: Self-determination and National Minorities, Oxford University Press, Oxford, 1997.
13
1999 deri n 2008 (kur Kosova deklaroi pavarsin nga Serbia), ndrtuesit ndrkombtar t shtetit nisn, i dhan form dhe menaxhuan nj program masiv privatizimi. Privatizimi i Kosovs i drejtuar nga ndrkombtart u krye n nj mnyr q rezultoi nga kombinimi i nj formati t gatshm21 shtetndrtimi t stabilizimit dhe liberalizimit, dhe mjedisit specifik t Kosovs. Edhe pse Shtylla e BE-s mori prgjegjsin pr Ndrmarrjet Shoqrore (NSh) si edhe Ndrmarrjet Publike (NP), periudha e udhheqjes ndrkombtare t privatizimit do t prqendrohej tek NSh-t.22 Ndrmarrjet Shoqrore t Kosovs operonin n nj gam t gjer sektorsh, duke prfshir ktu minierat, bujqsin, prodhimin e ushqimeve, prpunimin e metalit, materialet e ndrtimit dhe industrive t tjera, tregtin, ndrtimin, turizmin, transportin dhe shrbimet.23 Pronsia shoqrore ishte nj koncept unik jugosllav, shum i paqart dhe ligjrisht i paprkufizuar.24 Fokusi i raportit aktual sht pikrisht n implikimet ligjore dhe praktike t ktij nocioni pr privatizimin e drejtuar nga ndrkombtart n Kosov. Punonjsit e ndrmarrjeve, ashtu si edhe bashkit, shteti dhe n disa raste pretendent t tjer u konsideruan si pronar t mundshm t NSh-ve t Kosovs25, ka i komplikoi prpjekjet ndrkombtare pr t vijuar me shpejtsi n privatizimin e tyre. Statusi i pazgjidhur i Kosovs vetm sa e shtoi problemin, dhe periudha e privatizimit t menaxhuar nga ndrkombtart n Kosov u influencua nga statusi i saj q n at koh ishte i debatueshm dhe i
21 Susan Woodward: Do the root causes of civil war matter? On using knowledge to improve peacebuilding interventions, n David Chandler (ed.): Statebuilding and Intervention: Policies, practices and paradigms, Routledge, London, 2009, f. 59. 22 Procesi i privatizimit t NP-ve filloi plotsisht n 2010, nn autoritetin lokal t Agjencis Kosovare t Privatizimit (AKP), t themeluar n 2008. Duke qen se fokusi i ktij raporti sht prfshirja ndrkombtare n procesin e privatizimit t Kosovs, m posht do t diskutohen vetm NSh-t. Pr disa nga perspektivat m t fundit pr privatizimin e NP-ve n Kosov, shih Forum 2015: Dilemmas and backwards in a fast track: Privatization of POEs in Kosovo (2009); OHU: Privatizimi dhe koncesionimi i ndrmarrjeve publike, Prishtina, 2010, t para pr her t fundit m 10 Korrik 2010 tek http://cohu.org/index.php?option=com_content&view=article&id=158:privatizimi-dhekoncesionimi-i-ndermarrjeve-publike&catid=2:raporte&Itemid=4; BSPK: Reasons why Should not Privatized PTK [sic], Prishtina, 2010. 23 RIINVEST: SOEs and their privatization/transformation, n bashkpunim me Center for International Private Enterprise, Washington, t financuar nga the United States Agency for International Development (USAID), Prishtin, 2001, f. 9. 24 Henry H Perrit, Jr: Resolving claims when countries disintegrate: the challenge of Kosovo, Chicago-Kent Law Review, 80, 119, 2005, f. 160. 25 Po aty, shih gjithashtu Isa Mulaj: Redening property rights with specic reference to social ownership in the successor states of the Former Yugoslavia: Did it matter for economic efficiency?, CEU Political Science Journal, 3, 2007, f. 23436.
14
paprcaktuar ndrkombtarisht.26 N kuadr t ktij raporti, shprehja m domethnse e ksaj polemike pr statusin ishte se mundsia e kundrshtimeve nga Serbia, q pretendonte se Kosova dhe pronat ishin t sajat, ishte gjithmon nj shqetsim pr zyrtart ndrkombtar t privatizimit. Privatizimi masiv i NSh-ve t Kosovs mund t mos ishte br i mundur pa pushtetet gjithprfshirse t projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit, por n t njjtn koh ai nxjerr n pah kufizimet e ktyre pushteteve. Dy pyetje t lidhura ngusht me njra-tjetrn shkaktuan shqetsim t veant ligjor, politik dhe praktik tek zyrtart ndrkombtar t vendosur pr t privatizuar n Kosov: Si mund t avanconin me privatizimin zyrtart ndrkombtar pa rrezikuar q t mbanin prgjegjsi pr procesin?27 Dhe, kush ishte mbajtsi prfundimtar i titullit i cili zotronte ndrmarrjet e Kosovs? Prpjekjet e zyrtarve ndrkombtar pr t zgjidhur kto shtje ndikuan s teprmi n zhvillimin e privatizimit n Kosov. Ato gjithashtu e vonuan procesin: derisa vendimi pr t privatizuar ishte i qart pr UNMIK-un dhe Shtylln e BE-s qysh prej fillimit, privatizimi nuk filloi praktikisht deri m 2002. Fakti q projekti ndrkombtar i ndrtimit t shtetit vendosi menjher pr nj program privatizimi masiv pr Kosovn pavarsisht prej pengesave t strmdha ligjore dhe politike nuk i sht nnshtruar shum analizave. Nga radht e projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit ose nga OJQ-t lokale dhe ndrkombtare jan paraqitur komentues q i bashkon interesi i tyre pr prmirsimin e praktiks s privatizimit, pr shembull duke e liruar at nga akuzat pr korrupsion. Si rezultat, pyetja se pse nisi privatizimi i menaxhuar nga ndrkombtart mbetet pa prgjigje, mnyra se si u krye mbetet pa u shpjeguar, dhe niveli i prgjithshm i suksesit t tij sipas qllimit t deklaruar t Shtylls IV pr rindrtim dhe zhvillim i ka shptuar analizs. Ndrkoh, nnt vitet e privatizimit t menaxhuar nga ndrkombtart si strategji kryesore ekonomike e projektit ndrkombtar gjithprfshirs t shtetndrtimit n Kosov nuk e kan prmirsuar situatn pr 44% t popullsis q jetojn n varfri, pr 14% q jetojn n
26 Pr nj nga perspektivat m t fundit ndr sasin e madhe t botimeve t interesuara pr shtjen e statusit t Kosovs, shih Marc Weller: Contested Statehood: Kosovos Struggle for Independence, Oxford University Press, Oxford 2009. 27 Ndrsa ish-zyrtart ligjor t UNMIK-ut t intervistuar nga autorja pretendojn se prgjegjsia sishte asnjher shqetsim pr shkak t imunitetit me shtrirje t gjer t stafit t OKB-s, pjesa m e madhe e materialeve burimore prfshi, pr shembull, nj memorandum t konsiderueshm midis zyrave t UNMIK-ut t dats 28 shkurt 2001, t cilin e ka n zotrim autorja tregojn se prgjegjsia ishte n fakt faktori ky q modeloi privatizimin ndrkombtar n Kosov.
15
varfri t skajshme,28 ose pr 58% t grave dhe 30% t burrave pa pun.29 Kto shifra jan n t njjtin nivel me ka u prball Kosova n fund t viteve t 90-ta, pas nj dekade t shtypjes nga regjimi serb.30 Pr m tepr,, infrastruktura, sistemi i rrugve, i shndetsis dhe ai i arsimit jan ende shum t dobt. Ky raport do t tregoj se procesi i privatizimit t menaxhuar nga ndrkombtart n Kosov sht njherazi unik dhe kristalizues i tensioneve qendrore t shtetndrtimit ndrkombtar bashkkohor, prfshi ktu edhe neverin ndrkombtare ndaj mbajtjes s prgjegjsis n operacionet e shtetndrtimit q synojn t ndrtojn demokraci liberale si dhe prfshirjen e kufizuar lokale n vendimmarrjen pr ndrtimin e shtetit q supozohet se synonte ndrtimin e kapaciteteve dhe pronsin lokale. Privatizimi ndrkombtar n Kosov i drejtuar nga ndrkombtart ngre pyetje rreth legjitimitetit dhe ligjshmris s shtetndrtimit kur ai ndrhyn n sovranitetin dhe t drejtn e vetvendosjes, si dhe v n pikpyetje prshtatshmrin e formatit ekonomik liberal t shtetndrtimit. Bazuar n mekanizmat ligjor pr t realizuar at q duket se ka qen nj standard i paracaktuar liberal, procesi i privatizimit nga ndrkombtart n Kosov gjithashtu hedh drit mbi ngatrrimin e ligjit dhe politiks n operacionet bashkkohore t shtetndrtimit ndrkombtar. Pjesa e par e ktij raporti do t vendos shkurtimisht nocionin e shtetndrtimit ndrkombtar n kontekstin konceptual, para se t kalojm tek historiku i privatizimit t menaxhuar nga ndrkombtart t NSh-ve t Kosovs koht e fundit. Vmendje e veant do ti kushtohet mjedisit ekonomik n t cilin sht ngritur projekti i shtetndrtimit, konceptit jugosllav t pronsis sociale dhe pasojave t tij pr privatizimin, si dhe debateve t rndsishme midis zyrtarve ndrkombtar q uan n fillimin e vrtet t procesit n 2002. Pjesa e dyt do t prqendrohet n periudhn e privatizimit aktual t drejtuar nga ndrkombtart, duke prshkruar fillimin e procesit dhe kornizn e tij ligjore, politike dhe operacionale, si dhe do t shqyrtoj m nga afr debatet rreth shmangies se prgjegjsis nga ana e zyrtarve dhe institucioneve ndrkombtare kur po privatizonin n Kosov. Do ti kushtohet vmendje kryesore periudhs midis viteve 2002 dhe 2005, por do t shqyrtohet edhe periudha midis viteve 2005 dhe 2008, gjat s cils prfundoi dhe udhheqja zyrtare ndrkombtare e privatizimit n Kosov.. N fund, raporti do t prmbledh disa pasoja t prfshirjes ndrkombtare tek privatizimi n Kosov dhe do t tregoj
28 United Nations Kosovo Team, http://www.unkt.org/?cid=2,24, par m 9 korrik 2010. 29 Po aty. 30 World Bank: Kosovo Poverty Assessment: Promoting Opportunity, Security, and Participation for All Report No. 32378-XK, 16 June 2005), f. i.
16
suksesin e tij t prgjithshm sipas kritereve t vet projektit t shtetndrtimit pr rindrtimin dhe zhvillimin ekonomik. Pr qllime thjeshtsimi, ky raport do ta prshkruaj stafin jo-vendas t punsuar si pjes e projektit t shtetndrtimit n Kosov si shtetndrtues ndrkombtar. Fokusi do t jet tek veprimet dhe diskutimet e tyre kur po prgatisnin dhe kryenin privatizimin n Kosov. Aktort, perspektivat dhe veprimet lokale do t merren n konsiderat kur jan relevant pr rolin e shtetndrtuesve ndrkombtar. Prqendrimi tek zyrtart ndrkombtar ka kuptim duke pasur parasysh se periudha e udhheqjes zyrtare ndrkombtare t privatizimit t Kosovs u shtjellua me nivele minimale t influencs lokale, dhe sepse raporti po e konsideron procesin si nj shembull t ndrtimit ndrkombtar t shtetit. Mund t vrehet se edhe kur operacionet e ndrtimit ndrkombtar t shtetit prfshijn zyrtar joperndimor, si n Kosov, ato po zbatohen brenda kornizs s formatit liberal-perndimor pr stabilitet dhe liberalizim. N rastin e Kosovs, shumica n mos t gjith ndrtuesit ndrkombtar t shtetit t prfshir n privatizim kan qen nga Perndimi, kryesisht nga SHBA dhe vendet e BE-s, duke punuar n sektor relevant t OKBs dhe BE-s, n organizata donatore dhe ambasada. Pr shkak t prizmit t ngusht t raportit ka nevoj t prmendim disa nga kufizimet e tij. Hapsira nuk do ta na lejoj t bjm nj diskutim t detajuar t statusit t Kosovs ose t origjinave t debatueshme t projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit, dhe mandatit t tyre n ligjin ndrkombtar apo mjedisin politik ndrkombtar. Theksi sht vn tek shtjet q kan lidhje me privatizimin e kryer nga projekti ndrkombtar n Kosov. Pr m tepr, interesi ktu sht tek prfshirja ndrkombtare n privatizim n Kosov, duke iu referuar parsisht Shtylls IV t UNMIK-ut dhe Agjencis Kosovare t Mirbesimit (AKM). Vlersimi i rolit t prgjithshm t prezencs ndrkombtare, i fondeve t shpenzuara, dhe i impaktit anemban fushs ekonomike jan prtej qllimit t ktij raporti. Gjithashtu, ndrsa rastet krahasuese t privatizimit prfshi edhe rastet n pjes t tjera t ish-Jugosllavis mund t jen sqaruese, hapsira nuk na lejon q t bjm krahasime t tilla ktu. S fundi, edhe pse kur t jet relevante do t trajtohet shtja e alternativave t mundshme ndaj privatizimit ndrkombtar, kjo tem nuk do t analizohet n thellsi. Fokusi i tashm sht tek veprimet dhe debatet e vrteta t shtetndrtuesve ndrkombtar kur po privatizonin n Kosov, ndrsa zhvillimi ose rrjedhojat e alternativave t parealizuara do t jen t pamundura pr tu prcaktuar. Sidoqoft, raporti sht i interesuar pr nivelin e ult t diskutimit ose studimit t alternativave n periudhn prpara se zyrtart ndrkombtar t vijonin me privatizimin n shkall t gjer si politika e tyre kryesore n Kosov.
17
Burimet rreth prfshirjes ndrkombtare n privatizim n Kosov n dispozicion t publikut jan t rralla. Ky raport mbshtetet tek ka sht n dispozicion, prfshi ktu dhe faktet dhe analizat e prpiluara nga OJQ-t dhe institucionet lokale dhe ndrkombtare, puna akademike si edhe vzhgimi, monitorimi i medias, dhe mbledhja e dokumenteve nga puna krkimore n terren n Kosov, e kryer kryesisht n periudhn midis janarit dhe korrikut 2010. Pr m tepr, jan kryer m shum se 50 intervista nga autorja, dhe katr intervista t tjera nga Rudina Hasimja, e cila ndihmoi si asistente krkimi n nj pjes t projektit, me aktort e prfshir n mnyr direkte ose indirekte n privatizimin ndrkombtar n Kosov. T intervistuarit jan przgjedhur n baz t kritereve t thellsis dhe gams domethn, sipas nivelit t deprtimit n prfshirjen e ndrkombtarve n privatizim n Kosov, dhe me qllim q t mblidhet nj kampion prej gjith spektrit t njohuris dhe analizs lokale dhe ndrkombtare t procesit. Personat e intervistuar prfshijn zyrtar t mparshm dhe aktual t ndrtimit t shtetit, prfaqsues qeveritar, politikan t opozits, prfaqsues t sindikatave, dhe puntor, analist dhe vzhgues lokal dhe ndrkombtar, si edhe palt e interesuara, aktort dhe dshmitart relevant. Krkesat pr anonimitet jan respektuar. Intervistat kan qen gjysm t strukturuara dhe t detajuara, dhe n to jan mbuluar nj grup i caktuar shtjesh, ndrkoh q jan prpiluar edhe pyetje specifike sipas fushs s ekspertizs s secilit prej t intervistuarve.
1. Historiku dhe konteksti
Prfshirja ndrkombtare n privatizim n Kosov mori form nga mjedisi unik n t cilin u zhvillua sidomos prej faktit q Kosova ishte njherazi nj vend post-socialist dhe pas nj konflikti. Historia e kohve t fundit do t influenconte diskutimet ky q do t zhvilloheshin para dhe gjat administrimit ndrkombtar t privatizimit po kshtu edhe shqetsimet dhe interesat q kan mbizotruar n kto diskutime, metodat q u propozuan, u testuan dhe eventualisht u vendosn nga shtetndrtuesit ndrkombtar. Kjo pjes e raportit do t shpjegoj shkurtimisht historikun e privatizimit n Kosov, mnyrn se si projekti ndrkombtar i ndrtimit t shtetit prcaktoi kuadrin pr privatizimin si strategji qendrore ekonomike e Kosovs, dhe do t paraqes shkurtimisht nj kronologji t prpjekjeve t hershme pr ta filluar kt proces. S pari, ama, do t filloj duke e vendosur nocionin e ndrtimit ndrkombtar t shtetit n nj kontekst konceptual.
Konceptualizimi i shtetndrtimit ndrkombtar

N kohn e vendosjes s UNMIK-ut shtetndrtimi mund t jet par si term i diskutueshm, mirpo q nga ajo periudh shtetndrtimi sht br pjes e terminologjis konvencionale, madje edhe ndr shtetndrtuesit ndrkombtar.31 Sot, akademikt pohojn se paqebrja sht shtetndrtim32 dhe dy termat prdoren si t ishin e njjta fjal ose q prkojn pjesrisht, pa pasur ndonj dallim midis tyre pr t cilin do t binin dakord. Duke qen se shtetndrtimi kuptohet n lloj-lloj mnyrash, si nj rubrik pr gamn e gjer t mekanizmave intervencionist e deri tek mekanizmat pr reduktimin e varfris nga Banka Botrore,33 prkufizimet dhe theksi konceptual varen nga
31 Shih pr shembull, diplomatin e OKB-s Lakhdar Brahimi: State building in crisis and post-conflict countries, 7th Global Forum on Reinventing Government, Vienna, qershor 2007. Shtetndrtuesit ndrkombtar sidoqoft nuk duken se i referohen n mnyr aktive literaturs akademike ose teorike rreth ndrtimit t shtetit. 32 Michael Barnett dhe Cristoph Zrcher: The peacebuilders contract. How external statebuilding reinforces weak statehood in Roland Paris and Timothy D. Sisk (eds.): The dilemmas of statebuilding: Confronting the contradictions of postwar peace operations, Routledge, London 2009, f. 25. 33 David Chandler: Introduction in David Chandler (ed.): Statebuilding and intervention: Policies, practices and paradigms, Routledge, London, 2009, f. 2. Pr nj vshtrim t prgjithshm t disa nga diskutimeve t shumta t kohve t fundit mbi ndrtimin e shtetit, prkufizimeve t sugjeruara dhe kuadrit t siguris brenda t cilit funksionon ai, shih t njjtin vllim, si edhe pr shembull Paris dhe Sisk (eds.)
20
orientimi teorik dhe ai ideologjik, si edhe niveli i mbshtetjes s ksaj ideje. Ithtart e shtetndrtimit, duke prfshir ktu dhe vet zyrtart ndrkombtar, e prshkruajn konceptin si krijim ose prforcim t institucioneve qeveritare efikase dhe legjitime brenda kufijve t nj territori t caktuar.34 Interesi i tyre sht kryesisht n vlersimin e suksesit t prcaktuar ngusht t shtetndrtimit domethn, t matur sipas objektivave t deklaruara nga vet shtetndrtuesit dhe n modalitetet teknike t transferimit t sovranitetit dhe kapaciteteve midis aktorve lokal dhe ndrkombtar. Fushveprimi dhe shpejtsia e ktij transferimi, si edhe natyra paradoksale e tij, gjithashtu i jan nnshtruar analizs.35 Sugjerimet e zakonshme pr prmirsim prfshijn rregullime t ndryshme operacionale si edhe pronsi lokale m t madhe.36 Kritikt e shtetndrtimit pyesin nse themelimi i demokracive liberale t tregut anemban bots sht me t vrtet nj strategji sigurie e prshtatshme, legjitime dhe efikase.37 Kundrshtart theksojn interesin personal t shtetndrtuesve, duke e par orvatjen si nj instrument t qeverisjes globale liberale,38 nj mjet pr ekspansion ekonomik,39 dhe e prshkruajn at si nj form neo-imperializmi n t ciln objektet e shtetndrtimit jan t pavarur n letr por q funksionojn si protektorate t donatorve t fuqishm.40 Jan ngritur
2009; dhe Charles T. Call me Vanessa Wyeth (eds.): Building states to build peace, Lynne Rienner, Boulder Colorado, 2008. Ky prkufizim u prdor nga Partneriteti Krkimor i Roland Parisit pr Shtetndrtimin Pas Lufts, shih Christopher Cramer: Trajectories of accumulation through War and Peace in Paris and D. Sisk (eds.) 2009, n.1 f. 146 Shih Zaum 2007, si edhe Francis Fukuyama: State building: Governance and world order in the 21st century, Cornell University Press, New York, 2004, dhe Erik G. Jensen: Justice and the rule of law n Call me Wyeth 2008, ku shprehet qllimi i vllimit pr t prmirsuar praktikn e ndrtimit t shtetit, f. 119. Pr pronsin n kontekstin e Kosovs, shih pr shembull Jens Narten: Dilemmas of promoting local ownership: The case of postwar Kosovo n Paris dhe Sisk 2009. Pr nj shpjegim dhe paralajmrim kundr romantizimit t paqe-brjes indigjene, shih Roger Mac Ginty: Indigenous Peace-Making Versus the Liberal Peace, Cooperation and Conflict, 43, 139, 2008. Shih p.sh. International Peacekeepings Special Issue Liberal peacebuilding reconstructed, 16, 5, 2009; Eli Stamnes: Values, context and hybridity, NUPI and Centre for International Policy Studies Working paper, Oslo dhe Ottawa 2010; Pugh et al 2008; John Heathershaw, Unpacking the liberal peace: the dividing and merging of peacebuilding discourses, Millennium 36, 3, 2008; Roland Paris International peacebuilding and the Mission Civilisatrice, Review of International Studies, 28, 4, 2002. Eric Herring: Neoliberalism versus peacebuilding in Iraq in Pugh et al 2008, f. 48. Srensen 2009, f. 43. Pr diskutime t ndryshme shih David Chandler: Empire in denial: The politics of statebuilding, Pluto Press, London 2006; Mark Duffield: Development, Security and unending war: Governing the world of peoples, Polity Press, Cambridge 2007; Robert H. Jackson: Quasi-states: Sovereignty, international relations and the Third World, Cambridge
34
35
36
37
38 39 40
21
pyetje rreth faktit nse prqendrimi te siguria e shtetndrtimit mund t dmtoj objektivat e zhvillimit.41 Shtetndrtimi gjithashtu sht shoqruar me forma t tjera t ndrhyrjes nga jasht n sovranitetin dhe vetvendosjen e grupit t shnjestruar, si kujdestaria42, modernizimi i Lufts s Ftoht,43 Plani Marshall,44 dhe supozimi Uilsonian i ndrtimit t paqes se liberalizimi i shpejt do t nxis nj paqe t qndrueshme dhe t prhershme n vendet q jan duke dal prej luftrave civile.45 Kuadri i siguris brenda t cilit ndrmerret shtetndrtimi ndrkombtar dhe rrnjt e tij n tezn e paqes liberale duken t padiskutueshme. Siguria ndrkombtare sht pika e referimit n argumentet pr operacionet intervencioniste t shtetndrtimit, q kan t gjith si synim stabilitetin dhe liberalizimin.46 N kontrast me paradigmn e Perndimit pr sigurin t Lufts s Ftoht q ishte e prqendruar tek krcnimet e drejtprdrejta territoriale t prfaqsuara nga shtete armiqsore, orientimi i tanishm sht kah rreziqet q dalin prej (aktorve shpesh joshtetror) brenda vendeve ku ka ndodhur nj kolaps n ligj e rend, me kapacitet t dobt ose t coptuar pr tiu prgjigjur nevojave t qytetarve dhe/ose asnj prfaqsim t besueshm ndrkombtar.47 Shtetndrtimi i referohet rreziqeve q lidhen me shtete t tilla t brishta, t dobta ose t dshtuara dhe
41
42
43
44 45 46 47
University Press, Cambridge, 1993; Ignatieff: Empire lite: Nation-building in Bosnia, Kosovo and Afghanistan, Vintage, London 2003; and Andrew Claphan: Human rights obligations of non-state actors, Oxford University Press, Oxford, 2005. Shih diskutimin n Mark Duffield dhe John Prendergast: Sovereignty and intervention after the Cold War: Lessons from the emergency relief desk, Middle East Report, 187, 188, 1994. Se si matet zhvillimi dhe politikat e zhvillimit jan shtje prtej qllimit t ktij dokumenti, por nj diskutim mund ta gjeni tek Amartya Sen: Development: Which way now?, The Economic Journal, 93, 372, 1983. Shih p.sh. Willam Bain: Between anarchy and society: Trusteeship and the obligations of power, Oxford University Press, Oxford 2003; William Bain: For love of order and abstract nouns: International administration and the discourse of ability, Journal of Intervention and Statebuilding, 3, 2, 2009. Beate Jahn: The tragedy of liberal diplomacy: Democratization, intervention, statebuilding (Part I), Journal of Intervention and Statebuilding, 1, 1, 2007 and Beate Jahn: The tragedy of liberal diplomacy: Democratization, intervention, statebuilding (Part II), Journal of Intervention and Statebuilding, 2, 1, 2007. Srensen 2009, f. 30 dhe 37-38. Roland Paris: At wars end: Building peace after civil conflict, Cambridge University Press, Cambridge, 2004, f. 40-41. Barnett dhe Zrcher 2009, f. 24 dhe 31. Kjo prmbledhje sht marr pjesrisht nga Derick W. Brinkerhoff: Rebuilding governance in failed states and post-conflict societies: Core concepts and cross-cutting themes, Public Administration & Development, 25, 1, 2005, f. 4. Pr nj tjetr prpjekje midis t shumtave pr t shpjeguar konceptin e shteteve t dobta dhe t dshtuara, shih Stewart Patrick: Weak states and global threats: Fact or fiction?, The Washington Quarterly, Spring 2006, dhe punn e Stewart Patrick dhe Susan Rice tek The Brookings Institution, duke prfshir Index of Weak States in the Developing World, par n http://www.brookings.edu/reports/2008/02_weak_states_index.aspx m 4 korrik 2010.
22
orvatjeve ndrkombtare pr ti stabilizuar ato.48 Zhvillimi dhe zhvillimi i qndrueshm i shteteve t tilla jan sigurizuar,49 dhe paraqiten si urgjente pr sigurin e vet shtetndrtuesve ndrkombtar. Rndsia e zhvillimit t vendeve specifike duket se prcaktohet nga rreziku q ato mendohet se prbjn pr stabilitetin ndrkufitar, dhe n veanti pr sigurin e shteteve dhe institucioneve t vet shtetndrtuesve ndrkombtar. Natyra gjithprfshirse e operacioneve ndrkombtare n Bosnje dhe Kosov, pr shembull, ka t ngjar t ket t bj me vendndodhjen e Ballkanit n pragun e Evrops Perndimore.50 Shtetet priren t etiketohen si t brishta dhe t sillen n axhendn ndrkombtare shpesh si shenj e legjitimimit t ndrhyrjes s shtetndrtimit n sovranitetin dhe vetvendosjen e atyre vendeve kur kjo sht n interes t shteteve t fuqishme.51 Se pse dshtojn shtetet sht prtej qllimit t ktij raporti, por perspektiva e shtetndrtimit ndrkombtar rreth origjinave t brishtsis shtetrore prgjithsisht sht n kontrast me mjetin e preferuar t rimkmbjes s tij. Derisa ndrtuesit e shtetit ngulmojn pr riparimin nprmjet liberalizimit dhe hapjes ndaj vlerave dhe tregjeve liberale perndimore, arsyet e dshtimit identifikohen si t brendshme: domethn elita t korruptuara, tradita t pashndetshme dhe kultura t dhunshme.52 Nse zhvillimet ndrkombtare t ekonomis dhe siguris pr t cilat kolapsi i shtetit shihet se prbn rrezik mund t ken kontribuar pr dshtimin q n fillim, nuk sht pjes e analizs.53 adra e siguris q prfshin politikat bashkkohore t zhvillimit dhe shtetndrtimit ka rezultuar n kushtzimin e ndihms pr marrsit, t cilt duhet t ndrmarrin ato lloj reformash q shihen sikur kontribuojn n sigurin ndrkombtare,54 dhe n kanalizimin e ndihms
48 David Chandler: Post-conflict statebuilding: Governance without government in Pugh et al (eds.) 2008, f. 337; Boege et al 2009, f. 17. 49 Shih Duffield 2007; Duffield, Mark: Getting savages to fight barbarians: Development, security and the colonial present, Conflict, Security and Development, 5,2, 2005; dhe Boege et al 2009, f. 18. 50 Hameiri 2009, f. 72. 51 Shih Morten Bs dhe Kathleen Jennings: Insecurity and development: The rhetoric of the Failed State, The European Journal of Development Research, 17, shtator 2005. 52 Srensen 2009, f. 19. 53 Sidoqoft kjo trajtohet nga nj shumllojshmri akademiksh ekonomik si Amartya Sen dhe teoricient e varsis Ral Prebisch dhe Hans Singer. The political economy of growth (1957) e Paul A. Baran ishte pun pioniere n kt fush. Shih gjithashtu Shahar 2009, f. 61. 54 Srensen 2009, f.22 dhe f. 51-52. Pr nj shembull t kohve t fundit t nj strategjie q liston pikpamjen e nj donatori kryesor n kontekstin e Kosovs, shih USAID Kosovo strategy 2010-2014, par m 5 gusht 2010 tek http://www.usaid.gov/kosovo/eng/evaluations.html.
23
drejtprsdrejti n prforcimin e kapacitetit qeveriss n vend q ta prdorin at pr t mbshtetur projekte t veanta q kan pr qllim prmirsimin sektorial n fusha si shndeti dhe mirqenia shoqrore, qndrueshmria ekonomike ose reforma e siguris.55 Financimi shkon pr kapacitete q konsiderohen si t nevojshme pr rendin ndrkombtar ekonomik dhe t siguris, si jan shlyerja e borxhit t jashtm dhe kontrolli i kufijve, ndrsa fushat kritike pr sigurin dhe t drejtat lokale nuk jan prioritete parsore.56 Kur fondet kanalizohen pr nevojat lokale, ato zakonisht shkojn n projekte afatshkurtra fizike, si sht ndrtimi i nj shkolle, por jo edhe n aftsimin e msuesve.57 Gjersa n Kosov dhe Evropn Lindore termi tranzicion (pr n demokraci dhe ekonomin e tregut) favorizohet mbi zhvillimin (q asociohet me Botn e Tret)58 arsyetimi i proceseve i bazuar n siguri sht i njjt: duke ndrtuar demokraci liberale t tregut, ndrtuesit e shtetit shpresojn ta mbrojn veten nga rreziqet ndrkufitare, prfshi ktu dhe flukset e refugjatve, terrorizmin dhe rrjetet kriminale.59 Pr sa i prket prkushtimit ndaj vlerave, shtetndrtimi ndrkombtar liberal ka nj shtres joliberale. Paradigma e siguris brenda s cils jan ndrmarr projekte t tilla do t thot se efikasitetit dhe siguris s shtetit u jepen prparsi mbi zhvillimin ekonomik dhe t drejtave t qytetarve.60 Ato jan krahasuar me paradoksin e liberalizmit perndimor t shekullit t 19-t, q mbshteste demokracin dhe rendin ligjor n Perndim, ndrkoh q pranonte nevojn pr forma joprfaqsuese dhe despotike t rendit perandorak n vendet e tjera.61 E n fakt, nj ithtar bashkkohor i shtetndrtimit e mbron konceptin me pohimin se Askush nuk i plqen perandorit, por ekzistojn probleme t tilla pr t cilat ka vetm zgjidhje perandorake duke qen se imperializmi sht br nj parakusht pr demokracin.62 Paradoksi liberal i ndrtimit t shtetit zgjon asociacione me modernizimin e Lufts s Ftoht ku politikat e modernizimit kishin dy
55 56 57 58 59 Chandler in Pugh et al (eds.) 2008, f. 37 Woodward in Chandler (ed.) 2009, f. 60-61. Po aty. Srensen 2009, f. 2. Pr nj shembull, shih Avdullah Hoti: Human capital and unemployment in transition: The case of Kosova, RIINVEST, Pristina 2004. Srensen 2009, f. 3; Susan Woodward: A case for shifting the focus: Some lessons from the Balkans n Martina Fischer dhe Beatrix Schmelzle (eds.): Building peace in the absence of States: Challenging the Discourse on State Failure, Berghof Handbook Dialogue Series, Berlin 2009, f. 51. Oliver Richmond: Welfare and the civil peace Poverty with rights? n Pugh et al (eds.) 2008, f. 293; Doyle: Kant, liberal legacies, and foreign affairs, Part 2 Philosophy and Public Affairs, 12, 4, 1983, f. 335. Duffield 2007, f.7. Doyle: Kant, liberal legacies, and foreign affairs, Part 2 Philosophy and Public Affairs, 12, 4, 1983, f. 331. Ignatieff 2003, f. 11 i cili m pas e pranon se vetvendosja dhe pushteti imperial nuk pajtohen lehtsisht, f. 102-114.
60
61 62
24
objektiva: i pari ishte modernizimi i vendeve t Bots s Tret, t cilat, nga ana e tyre, do t realizonin objektivin e dyt, konkretisht sigurin pr Botn e Par.63 Liria dhe prfshirja e aktorve lokal n vendimmarrje ishin t kushtzuara nga pjesmarrja n procesin modernizues sipas kushteve t ndrhyrsve ndrkombtar.64 Kritikt thon se politika t tilla imperiale t transferuara n kontekstin e shtetndrtimit ndrkombtar bashkkohor mund t rezultojn n mjerimin socio-ekonomik t objekteve ku synohet shtetndrtimi, ka minon edhe synimin e shtetndrtimit pr siguri ndrkombtare.65 Disa krkojn nj fokusim m t madh tek t drejtat e popullsive lokale n mnyr q t shmanget dorzimi i tyre n nj jet t thjesht t drejtash politike pa mundsi ekonomike,66 dhe sugjerojn m pak strategji intervencioniste dhe q fondet tiu jepen direkt projekteve t siguris shoqrore.67 sht thn se fokusimi perndimor dhe liberal tek t drejtat politike si t ndara dhe superiore ndaj t drejtave ekonomike [mund] t tradhtoj [...] nj far Orientalizmi ndaj banorve t shteteve q gjenden pas nj konflikti, popullsit e t cilave i vlersojn t drejtat politike, por ka mundsi edhe q ti japin t drejtave dhe mundsive ekonomike nj prparsi m t madhe.68 Pr m tepr, shtetndrtuesit mund t prdorin argumentin e miratimit ose ftess nga ana e vendeve q jan objekte t shtetndrtimit pr ti dalluar projektet e tyre nga ndrhyrjet e tipit t pushtimit n koh lufte ose kolonizimit, por legjitimiteti dhe bazat ligjore pr ndrhyrjen e shtetndrtimit n sovranitet dhe vetvendosje mbeten t errta.69 Ndrtuesit ndrkombtar t shtetit e shohin sovranitetin negativ t drejtn pr mosndrhyrje t vendeve q jan piksynim i tyre si t varur nga sovraniteti pozitiv kapaciteti pr tu siguruar qytetarve
63 Jahn: The Tragedy of Liberal Diplomacy: Democratization, Intervention, Statebuilding (Part I), Journal of Intervention and Statebuilding, 1, 1, 2007 64 Ndrsa pjesmarrja politike masive ishte identifikuar si elementi m i rrezikshm dhe destabilizues i procesit modernizues, me potencial pr t sfiduar rolin drejtues t elits. Po aty, duke pretenduar se kjo qasje modernizim para demokratizim e interpretonte mosvotimin si kontribues n funksionimin efikas t procesit demokratik. Po aty. 65 Pr shembull duke e br luftn t vetmen pun n dispozicion, Peter Wallenstein: Strategic Peacebuilding: Issues and Actors, Kroc Institute Occasional Paper #28:OP:1, shtator 2007, f. 10-11. Pr nj qasje tjetr ndaj dimensioneve ekonomike t prodhimit t konfliktit, shih Paul Collier dhe Anke Hoeffler: Greed and Grievance in Civil War, Oxford Economic Papers, 56, 2004. 66 Richmond 2008, f. 298. 67 David Roberts: The superficiality of Statebuilding in Cambodia: Patronage and clientelism as enduring forms of politics, n Paris dhe Sisk (2008), f. 164 dhe 167. 68 Richmond 2008, f. 294. 69 Pr nj diskutim q ka t bjn me Kosovn, shih Robert Muharremi: The European Union Rule of Law Mission in Kosovo (EULEX) from the Perspective of Kosovo Constitutional Law, ZaRV, 70, 2010.
25
shrbime themelore, prfshi ktu edhe sigurin,70 por kjo nuk shpjegon se pse qeverisjes s shtetndrtimit ndrkombtar i mungojn mekanizmat e llogaridhnies q duhet t shoqrojn sistemet demokratike.71 Situata ligjore dhe politike e krijuar nga shtetndrtimi ndrkombtar bashkkohor mund t prkufizohet si nj gjendje prjashtimi e prjetsuar, n kuptimin q respektimi i praktikave t vendosura demokratike dhe mbrojtja e t drejtave t qytetarve jan pezulluar pjesrisht n emr t s mirs m t madhe publike72 e cila n rastin e ndrtimit t shtetit prkthehet n synimin pr t sjell paqe dhe stabilitet.73 Mungesa e llogaridhnies s projekteve ndrkombtare t ndrtimit t shtetit dhe zyrtarve t lidhur me to kan qen temat e kritikave t shumta.74 Duke qen se shumica e operacioneve t tilla ndrmerren nn adrn e OKB-s, pjestart e stafit t shtetndrtimit kan imunitet ndaj proceseve gjyqsore.75 Edhe pse operacionet e shtetndrtimit ushtrojn funksionet e shtetit, ato nuk zotrojn personalitetin ligjor t shteteve duke qen kshtu jasht juridiksionit t mekanizmave ndrkombtar si Gjykata Evropiane pr t Drejtat e
70 Shih Jackson 1993; dhe Zaum 2007 dhe Oisin Tansey: Regime Building: Democratization and International Administration, Oxford University Press, Oxford, 2009. Pr konceptin e sovranitetit t varur, shih p.sh. Duffield 2007, Kapitulli 3. Kjo linj mendimi ishte n thelb t konceptit t Prgjegjsis pr t mbrojtur (R2P), International Commission on Intervention and State Sovereignty: The Responsibility to Protect. Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, International Development Research Centre, Ottawa, 2001 71 Hapsira nuk na lejon q t bjm nj diskutim t plot t konceptit t prgjegjsis, por mjafton t themi se ai prfshin parimet e prgjigjshmris dhe prforcimit, shih p.sh. Andreas Schedler: Conceptualizing Accountability in Schedler et. al (eds.): The Selfrestraining State: Power and Accountability in New Democracies, Lynne Rienner, Colorado 1999. 72 Giorgio Agamben: State of exception, University of Chicago Press, Chicago, 2005. 73 N vitin 2001 UNMIK n mnyr ilustruese e etiketoi situatn n Kosov si nj emergjenc, duke prligjur masa t jashtzakonshme nga shtetndrtuesit ndrkombtar, Lajmet e UNMIK-ut, 25 qershor 2001, cituar n Cameron 2006, shnimi 27. Shih gjithashtu Besnik Pula: The Permanent State of Exception: International Administration in Kosovo in Yildiz Atasoy (ed.): Hegemonic transitions, the state and crisis in neoliberal capitalism, Routledge, New York, 2009. 74 Shih p.sh. raportet e The International Law Association Accountability of International Organisations, n veanti raportin e Dyt, n Konferencn e Londrs, 2000, raportin nga Konferenca e Nju Delhit, 2002, dhe raportin final, Konferenca e Berlinit, 2004; Rebecca Everly: The Regulation of International Territorial Administration in Bosnia and Herzegovina and Kosovo, Trinity College, 2006; Aleksandar Morimov: Accountability of International Organizations in Post-Conflict Governance Missions, Boom Juridische Uitgevers, The Hague, 2005; Lindsey Cameron: Accountability of International Organisations Engaged in the Administration of Territory, University Centre for International Humanitarian Law, 2006; Florian Hoffmann and Frdric Mgret: Fostering Human Rights Accountability: An Ombudsperson for the United Nations?, Global Governance, 11, 2005. 75 UN General Assembly: Convention on the Privileges and Immunities of the United Nations, 13 shkurt 1946.
26
Njeriut.76 Llogaridhnia n terminologjin e shtetndrtimit ndrkombtar i referohet prgjegjsis s objekteve t tij, pr shembull t qeverive lokale ndaj zgjedhsve t tyre.77 Thirrjet pr llogaridhnie kuptimplot nga shtetndrtuesit ndrkombtar deri tani nuk kan rezultuar n vendosjen e organeve efikase pr transparenc, prgjegjshmri, zbatueshmri ose korrigjim, por zyrtart e OKB-s mbeten dyshues ndaj ksaj shtjeje.78 Mungesa e llogaridhnies ka qen nj kritik e prsritur ndaj projekteve t shtetndrtimit ndrkombtar n Kosov dhe Bosnje.79 N Kosov edhe stafi i UNMIK-ut nxjerr n pah se kompetencat me gam t gjer dhe jollogaridhnse t projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit zhvillohen pa marr parasysh parimet demokratike t ndarjes s pushtetit,80 duke rrezikuar t minojn institucionet shtetrore q mendohej se do t ndrtoheshin. Situata nuk sht prmirsuar me vendosjen e misionit t BE-s pr sundimin e ligjit EULEX dhe t Zyrs Civile Ndrkombtare (ICO), t drejtuar nga Prfaqsuesi Civil Ndrkombtar (ICR q sht i njjti person me Prfaqsuesin Special t BE-s n Kosov, EUSR). T dyja zyrave iu jan dhn pushtete ekzekutive, por nuk kan arritur t jen binds pr angazhimin e tyre ndaj llogaridhnies, duke minuar legjitimitetin e
76 Ky ka qen nj burim i vazhdueshm frustrimi ndr punonjsit e t drejtave t njeriut n Kosov q bjn thirrje pr mekanizma korrigjimi efikas pr shkeljet e t drejtave t njeriut t kryera nga shtetndrtuesit ndrkombtar. Intervistat e autores me aktivistt dhe avokatt vendas dhe ndrkombtar t t drejtave t njeriut, dhe me zyrtart n Institucionin e Avokatit t Popullit n Kosov, nntor 2006-korrik 2010. 77 hih p.sh. UN Peacebuilding Commission: Sierra Leone Peacebuilding Cooperation Framework, 12 dhjetor 2007, f. 2. 78 Accountability and the United Nations System, United Nations University Policy Brief, f. 8, 2007 ishte n gjendje vetm t sugjeronte nj korniz normative pr prgjegjsin e OKB-s. Parehatia e plot e UNMIK-ut me mundsin se mund t mbahej prgjegjs pr veprimet e tij n Kosov u shpreh nga zyrtart e UNMIK-ut t intervistuar nga autorja n maj 2009. 79 European Stability Initiative (ESI): On Mount Olympus. How the UN violated human rights in Bosnia and Herzegovina, and why nothing has been done to correct it, Berlin 2007; Ombudsperson Institution in Kosovo: Special Report no. 1 on the Compatibility with Recognized International Standards of UNMIK Regulation No. 2000/47 on the Status, Priveleges and Immunities of KFOR and UNMIK and their Personnel in Kosovo (18 gusht 2000) and on the Implementation of the Above Regulation, 26 prill 2001; Malin Palm: Accountability and Effectiveness of CSDP Missions: The Role of Civil Society, European Peacebuilding Liaison Office, 2010; Human Rights Watch: Better Late than Never: Enhancing the Accountability of International Institutions in Kosovo, 13 prill, 2009, par m 8 korrik 2008 tek http://www.hrw.org/en/reports/2009/04/13/better-late-never; David Marshall and Shelley Inglis: The Disempowerment of Human RightsBased Justice in the United Nations Mission in Kosovo, Harvard Human Rights Journal, 16, 84, 2003. 80 Dbora Garca-Orrico: Kosovo, in Security Council resolutions under Chapter VII: Design, Implementation and Accountabilities, FRIDE 2009, f. 142. Garca-Orrico ishte nj punonjs i shtjeve politike t UNMIK-ut nga 1999 deri n 2006; Cameron 2006, f. 5-6.
27
operacioneve t tyre, e duke nxitur akuza pr standarde t dyfishta, dhe duke kontribuar n rnien e besimit t publikut.81 Ndrsa orientimi nga vlerat liberale i shtetndrtimit ndrkombtar mund t vihet n dyshim, aplikimi ekonomik i tezs s paqes liberale sht m pak i paqart. Formati i gatshm i shtetndrtimit prfshin Demokracin liberale, nj ekonomi tregu dhe nj shtet n favor t tregut, politika ekonomike t prkufizuara nga teoria neoklasike dhe ekonomistt institucionalist t rinj, pjesmarrjen e komunitetit n zhvillim, dhe nj rol t fort pr shoqrin civile dhe sektorin privat.82 Bazuar n arsyetimin se nse njerzit kan interes ekonomik nga paqja e jo lufta kjo do ta bj dhunn m pak t mundur,83 reforma liberale ekonomike prfshi ktu, sidomos, privatizimin dhe tregtin e lir promovohet kudo npr bot. Kjo shtys ekonomike liberale mund t duket paradoksale prball objektivit t shtetndrtimit pr t ndrtuar institucione shtetrore: reform ekonomike liberale dhe privatizim do t thot paksim t rolit t shtetit dhe transferim t pushtetit ekonomik n duar t privatve.84 Politikat e promovuara nga shtetndrtuesit ndrkombtar ka mundsi ta humbin qllimin e tyre duke kufizuar kapacitetet e shteteve t dobta, duke kontribuuar n shtimin e brishtsis s tyre e cila, nga ana e vet, regjistrohet si nj krcnim pr sigurin e shteteve t zhvilluara t forta dhe shoqrive t tyre.85 Skeptikt thon se nuk ekziston domosdoshmrisht nj partneritet natyror midis biznesit dhe paqebrjes, dhe se individt mund t jen n gjendje t prfitojn nga dhuna dhe konflikti.86 Marrdhnia pozitive e supozuar midis hapjes ekonomike dhe paqes ssht aspak e qart87 n t vrtet, dhuna ka qen nj tipar ky i zhvillimit modern.88 Efektet destabilizuese t procesit t demokratizimit
81 Palm 2010, sidomos f. 9; Balkan Gallup: Key findings 2009, COWEB, 15 mars 2010; Balkan Gallup: Kosovos Independence, GMB Focus on, No 3, 2010. 82 Woodward n Chandler (ed.) 2009, f. 59. 83 Herring n Pugh et al (eds.) 2008, f. 48. 84 Shih Alejandro Bendana: From Peacebuilding to State building: One step forward and two steps back?, Development, 48, 3, 2005, f. 9. 85 Boege et al 2009, f. 18-20; Cramer 2009, f. 144 e prshkruan mbrojtjen e reforms ekonomike liberale si shkelmim t shkalls pr zhvillimin, dhe q ka t bj me mbrojtjen e nj vendi t pasur kundr eksporteve t nj vendi n zhvillim. Nj kritik i Kosovs ka theksuar paradoksin n sjelljen e shtetndrtuesve ndrkombtar q promovojn proteksionizmin tregtar pr prodhimet e tyre ndrkoh q kmbngulin q Kosova t hap tregjet e saj ndaj produkteve t huaja. Zogiani, intervist e autores. Prishtin, 20 prill 2010. 86 Selby n Pugh et al (eds.) 2008, f. 23-2; Collier and Hoeffler 2004. 87 Selby n Pugh et al (eds.) 2008, f. 18. 88 Shih p.sh. Charles Tilly: Violence, Terror, and Politics as Usual, Boston Review 2003, marr nga http://www.bostonreview.net/BR27.3/tilly.html m 10 korrik dhe Charles Tilly: The Politics of Collective Violence, Cambridge University Press, Cambridge, 2003.
28
gjithashtu jan nxjerr n pah, duke argumentuar se derisa demokracit liberale m t pjekura n bot mund ta kufizojn mundsin q t ndodh nj konflikt ndrshtetror dhe q t ket paqndrueshmri t brendshme, arritja e ksaj faze mund t oj n konflikt pr shkak t natyrs s konkurrencs s brendshme pas konfliktit dhe autoritarizmit,89 ose pr shkak t logjiks s demokracis s tregut, e cila inkurajon konkurrencn dhe mosmarrveshjen.90 Duke pasur parasysh kto konceptualizime t shtetndrtimit ndrkombtar, prfshirja ndrkombtare n procesin e privatizimit t Kosovs del si nj manifestim i rndsishm i tezs s paqes liberale n thelb t projekteve t tilla: privatizimi sht nj pjes qendrore e qasjes liberale t shtetndrtimit ndrkombtar, dhe Kosova sht ndoshta projekti m gjithprfshirs i ndrtimit t shtetit q sht nisur ndonjher. Zhvillimi i privatizimit ndrkombtar n Kosov sht jetsuar nga ndrveprimi i modelit t shtetndrtimit pr reformn liberale me faktor q kan t bjn me mjedisin e veant t Kosovs, q do t shpjegohen n vazhdim.
Ekonomia e Kosovs para shtetndrtimit ndrkombtar

Problemet ekonomike me t cilat sht prballur Kosova gjat kohs s ndrtimit ndrkombtar t shtetit kan filluar gjat periudhs s saj si provinc e federats jugosllave. Kosova mbeti pjesa m pak e zhvilluar ekonomikisht e Jugosllavis socialiste prgjat gjith ekzistencs s atij vendi,91 me nivelin m t lart t papunsis, rrugt dhe infrastrukturn m t keqe, arritjet m t ulta arsimore dhe popullsin me rritjen m t shpejt.92 Zhvillimi i prgjithshm i Kosovs nuk ishte prioritet pr autoritetet federale jugosllave, dhe deri n vitin 1955 provinca ishte e prjashtuar nga trajtimi prfitues si nj rajon i pazhvilluar. Edhe pse m pas Kosovs iu caktua mbshtetja financiare nprmjet Fondit pr Zhvillim t Prshpejtuar t Republikave t Nnzhvilluara dhe Kosovs, burimet q iu kushtuan Kosovs nprmjet buxhetit federal ishin relativisht m t pakta sesa ato prej t cilave prfituan republikat m t begata, dhe iu mohuan n mnyr
89 Edward D Mansfield and Jack Snyder: Democratization and War, Foreign Affairs, 74, 3, 1995; Edward D Mansfield and Jack Snyder Democratization and the Danger of War, International Security, 20, 1, 1995. 90 Paris 2004; Paul Collier: Economic Causes of Civil Conflict and their Implications for Policy, Oxford University, 2006. 91 Pr historin ekonomike t Jugosllavis, shih Susan Woodward: Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia, 1945-1990, Princeton University Press, 1995; Sabrina Ramet: Nationalism and Federalism in Yugoslavia 1962-1991, Indiana University Press, Bloomington, 1992. 92 Sabrina Ramet: The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation 1918-2005, Woodrow Wilson Center Press, Washington D.C., 2006, f. 273.
29
domethnse gjat viteve t 60-ta dhe t 70-ta, kur Kosova qndroi n stagnacion ndrkoh q pjest e Jugosllavis q ishin m mir shijuan rritjen ekonomike.93 M 1975 nj raport i Banks Botrore paralajmroi pr dallimet rajonale t strmdha dhe n rritje midis niveleve t zhvillimit n Jugosllavi, dhe theksoi se GNP mesatare per capita e Kosovs ishte vetm 45% e asaj t republikave t nnzhvilluara. 94 Pr m tepr, fondet e vna mnjan pr Kosovn n Jugosllavi, prfshi edhe gjat dekadave 60 dhe 70 t rritjes federale t prgjithshme, u kanalizuan n industrin me investime intensive dhe at t rnd dhe jo n sektort me pun intensive apo n bujqsi.95 Duket se investimet e shtuara n Kosov, veanrisht n miniera dhe pr zhvillimin e kapaciteteve pr prodhim energjie, u bn kryesisht pr t prmbushur nevojat e strmdha t pjesve t tjera t vendit. 96 Dy t tretat e energjis s prodhuar n Kosov pr shembull u shiteshin rajoneve t tjera me mime t ulta t cilat ishin caktuar nga autoritetet federale, dhe shumica e pasuris minerale q prodhohej n Kosov eksportohej.97 Edhe pas vitit 1975, kur ekonomia e Kosovs filloi t rritej n terma absolut, n terma relativ ajo vazhdoi t rrshqiste prapa, pasi t gjith sektort vepronin goxha nn kapacitetin e tyre.98 Vdekja e udhheqsit jugosllav Josef Broz Tito m 1980 u pasua nga nj dekad krize ekonomike t thelluar.99 Ardhja n pushtet e Sllobodan Milloseviit n Beograd n 1987 i rndoi problemet e federats duke inkurajuar nacionalizmin dhe politikat ekonomike
93 Bruno Dallago dhe Milica Uvalic: The Distributive Consequences of Nationalism: The case of Former Yugoslavia, Europe-Asia Studies, 50, 1, 1998, f. 74. Shih gjithashtu Ramet 2006, f. 267-70. 94 World Bank Country Economic Report: Yugoslavia: Development with Decentralization, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1975, f. 13, ku gjithashtu flitet pr dallimet gjithnj n rritje n t ardhurat mesatare per capita: n vitin 1953 t ardhurat mesatare n rajonet e nnzhvilluara ishin prafrsisht sa dy t tretat e atyre n rajonet e zhvilluara, por prqindja ra n m pak se gjysm n vitin 1971. 95 Ramet 2006, f. 270 dhe 275. Shih gjithashtu James Pettifer: Kosovo Economy & Society after 1945 - Some Observations, Conflict Studies Research Centre, Royal Military Acedemy, Surrey, janar 2002, f.4-7. 96 Verli Marengelen: Ekonomia e Kosovs n Vargonjt e Politiks Jugosllave: 1945-1990, Akademia e Shkencave e Shqipris, Tiran, 2000, p. 190, Quoted in the Human Rights Centre of the University of Pristina (HRCUP): Economic and Social Rights, Prishtina 2008, f.17. 97 Po aty. Shih gjithashtu United Nations Development Programme (UNDP): Energy for Development: Kosovo Human Development Report, 2007, f. 6, ku prshkruan t njjtin fenomen n industrin e energjis elektrike, dhe HRCUP 2008, f. 15-18. 98 Ramet 2006, f. 270 dhe 275. 99 Karim Medjad: The Fate of the Yugoslav Model: A Case against Legal Conformity, The American Journal of Comparative Law, 52, 2004, f. 294-5 tregon se vdekja e tij shkaktoi krizn Woodward e refuzon kt, Socialist Unemployment p. 345.
30
tragjike,100 dhe duke i dhn jet nj regjimi q shtoi korrupsionin dhe keqmenaxhimin.101 Kriza pati efekte t nj game t gjer shoqrore si edhe ekonomike si e ka prshkruar dhe Michel Palairet n studimin e vet mbi pasojat ekonomike t regjimit t Millosheviit: pasoja m e keqe e parashikuar e rnies ekonomike sht tretja e kapitalit njerzor, nprmjet prishjes s shndetit fizik, cilsis s arsimit dhe formimit profesional, dhe faljes s paprgjegjshmris morale nga ana e vendimmarrsve.102 Pas periudhave t rritjes dhe begatis relative, kriza e viteve t 80-ta ndikoi n mnyrn e t menduarit t njerzve. Vitet 80 do t shnonin fundin e modelit jugosllav t menaxhimit ekonomik socialist.103 Dekada filloi me nj ndryshim n politikat qeveritare, nj kalim n nj program eksplicit marketizimi, reforma ekonomike t orientuara nga efikasiteti (dhe) u mbyll n vitin 1989 me nj legjislacion q i dha fund t drejtave t pronsis t sistemit socialist.104 Pati shum presion nga jasht pr ndryshim,105 kryesisht nga Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN), Banka Botrore, SHBA dhe Komuniteti Evropian.106 N vitin 1982 FMN-ja vuri kushte shum t rrepta pr liberalizim ekonomik n kmbim t ndihms pr Jugosllavin107 dhe prgjat asaj dekade edhe aktor t tjer ndrkombtar u bashkuan duke shtuar presionin ndaj saj q t braktiste socializmin dhe t ndrmerrte reformn ekonomike liberale.108 Kjo qasje i ngjan asaj q ndrmorn shtetndrtuesit ndrkombtar n Kosov n vitin 1999, kur popullsia lokale u konsiderua si e rnduar nga barra e trashgimis s politiks komuniste dhe ekonomit e planifikuara n
100 Dallago dhe Uvalic 1998, f. 87. 101 Michael Palairet: The Economic Consequences of Slobodan Milosevic, Europe-Asia Studies, 53, 6, 2001, f. 911. 102 Po aty, p. 914 103 Pr sistemin jugosllav t vetmenaxhimit t puntorve, shih m posht, Benjamin Ward: The Firm in Illyria: Market Syndicalism, The American Economic Review, 48, 4, 1958, si dhe Saul Estrin: Self-management: Economic theory and Yugoslav practice (1983) dhe Will Bartlett: Social Services and Local Democracy in Yugoslavia, Community Development Journal, 20, 1, 1985. 104 Woodward: Socialist unemployment (1995), p. 345. See also Milica Uvalic: Nationalism and Economic Policy in the Former Yugoslavia, MOCT-MOST, 5, 1995. 105 Pr nj paraqitje, shih p.sh. Woodward: Socialist unemployment (1995), f. 347. 106 Q n vitin 1975 Banka Botrore raportoi se Jugosllavia ishte drejt rrugs s zhvillimit t nj ekonomie tregu, World Bank Country Economic Report: Yugoslavia: Development with Decentralization, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1975, p.sh. f. 27. N vitin 1993 BE-ja zvendsoi Komunitetin Evropian, duke e zgjedhur emrin Komunitet Evropian pr nj nga shtyllat e veta. KE n kt raport sht prdorur pr tiu referuar Komisionit Evropian. 107 Susan Woodward: Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution after the Cold War, Brookings Institution, Washington D. C., 1995, f. 48. Kredit emergjente ishin marr nga FMN qysh prej vitit 1979. 108 Shih gjithashtu Medjad 2004, sidomos f. 294-295, dhe Mike Karadjic: Was Milosevic's Serbia socialist?, Alternative Information Network, Paris, janar 5, 2004.
31
qendr, e pr rrjedhoj duhet t detyroheshin q t bheshin demokratik dhe t krijonin ekonomit e tyre t tregut.109 Bursat e para n Evropn Lindore u ngritn n Serbi dhe Slloveni n vitin 1988, dhe n maj t 1988-s Milloshevii nisi nj seri lvizjesh ekonomike t mbshtetura nga FMN-ja, duke prfshir edhe hapjen pr t drejta t plota pronsie pr t huaj si edhe duke iu br thirrje njerzve q t braktisnin frikn e tyre pa baza, irracionale dhe primitive nga shfrytzimi prej kapitalit t huaj; duke i dhn prons private barazi kushtetuese me pronn publike; dhe duke decentralizuar bankat.110 Kto Masat e Majit kufizuan rrogat, financimet dhe shpenzimet publike, dhe i dhan fund pjesmarrjes s puntorve npr firma. Brenda nats iu dha fund vetmenaxhimit t ndrmarrjeve nga ana e puntorve, bazuar n argumentin se pengonte shprndarjen racionale t puns dhe stimujve pr nj prodhueshmri m t lart.111 Ky arsyetim mund t jet bazuar n supozimin e diskutueshm se menaxhimi i firmave nga puntort onte n presione pr rrogat kur n fakt rrogat nuk ishin rritur n t njjtn mas sa mimet qysh prej 1981-s.112 Me fundin e Lufts s Ftoht dhe rnien e komunizmit n Evropn Lindore, i erdhi fundi edhe interesit t Perndimit n mbajtjen e nj marrdhnieje speciale me Jugosllavin si nj zbuts kundr Lindjes. Pr sa koh q zgjati Lufta e Ftoht, Jugosllavia prfitoi nga socializmi i vet i mnyrs s tret dhe nga pozita e favorshme gjeopolitike midis Lindjes dhe Perndimit. Susan Woodward e prshkruan Jugosllavin e Lufts s Ftoht si me nj personalitet t przier Perndim dhe Lindje, t qeverisur nga komunistt dhe t hapur pr ndrkombtart, bot e dyt dhe e tret.113 Pozita e saj e favorshme gjeopolitike u kishte dhn aktorve t fuqishm ndrkombtar nj vend t veant n zhvillimin e Jugosllavis gjat Lufts s Ftoht, por me prfundimin e saj, vendi tashm duhej tu qasej institucioneve t ndihmave me t njjtat kushte si t tjert,114 t detyruar t ekspozohen edhe m shum para presionit pr reforma ekonomike liberale n kmbim t ndihms.115
109 Woodward n Fischer dhe Schmelzle 2009, f. 52, duke iu referuar rajonit jugosllav si t tr. 110 Karadjis 2004 (faqe pa numra). 111 Woodward: Socialist Unemployment, 1995, f. 5. 112 Woodward: Balkan Tragedy, 1995, f. 96 dhe shnimi 27. 113 Po aty, f. 59. 114 Shih po aty, Escalation, sidomos f. 104-107; dhe Milica Uvalic Federal Republic of Yugoslavia (FRY), dokument n version drafti pr Southeast Europe and Black Sea Studies, 1, 1, 2000. 115 Pr nj pasqyr t sistemit jugosllav dhe pr periudhn e hershme t tranzicionit shih: Milica Uvalic: Investment and Property Rights in Yugoslavia: the Long Transition to a Market Economy (1992). Pr vitin 1990 dhe implikimet e parashikuara ekonomike shih
32
N vitin 1989, duke iu prgjigjur krkesave t FMN-s, privatizimi masiv filloi me t ashtuquajturat ligjet Markovi,116 q e morn emrin nga Ante Markovi, Kryeministri i fundit i Jugosllavis. Nga kto ligje, Ligji i 1989-s pr Ndrmarrjet, pr shembull, synonte inkurajimin e investimeve t huaja, [tu jepte] menaxherve t drejta t plota pr t punsuar dhe pushuar nga puna krahun e puns dhe heqjen e sistemit t vetmenaxhimit.117 Kto ndryshime t papritura118 t sistemit jugosllav t pronsis shoqrore dhe menaxhimit nga ana e puntorve ishin politikisht destabilizuese, duke i dhn jet edhe pretendimeve se ato kontribuan n shprbrjen e federats119 dhe shkatrruan solidaritetin klasor.120 N retrospektiv sht e qart se reformat ekonomike Markovi nuk qen t suksesshme as n rigjallrimin e ekonomis dhe as n mbajtjen bashk t federats.121 N Kosov reformat ekonomike Markovi filluan ndrkoh q pati edhe zhvillime t tjera dramatike. Kosova n at koh ishte nj provinc e pavarur e Republiks Serbe t federats jugosllave, me nj shumic t madhe shqiptare. Milloshevi e fitoi pushtetin n Beograd bazuar kryesisht n shfrytzimin q i bri ankthit serb pr faktin q shqiptart prbnin shumicn e provincs, dhe pas pak filloi nj fushat t organizuar opresioni me baz etnike.122 Bruno Dallago dhe Milica Uvali shpjegojn se rritja e nacionalizmit n Serbi u shtua pas pretendimeve t elitave se Serbia ka qen vazhdimisht e diskriminuar nprmjet politikave ekonomike t qllimshme q kishin ndikuar tek prapambetja e saj ekonomike dhe tek zgjidhjet kushtetuese q kishin krijuar rajone t pavarura brenda Serbis, duke e br at kshtu t
Janez Prasnikar and Zivko Pregl: Economic Development in Yugoslavia in 1990 and Prospects for the Future, The American Economic Review, 81 (2), 1991. Medjad 2004 f. 294-295; Woodward, Socialist Unemployment, 1995, f. 280. Shih gjithashtu Mladen Lazic dhe Laslo Sekelj: Privatisation in Yugoslavia (Serbia and Montenegro), Europe-Asia Studies, 49, 6, 1997. Woodward, Socialist Unemployment, 1995, f. 280. N Serbi, ligjet Markovi u pasuan nga nj dekad me t paktn gjysm dyzine ligjesh privatizimi, Uvalic 2000, f. 12. Ljubisa Adamovich: Economic Transformation in Former Yugoslavia, with Special Regard to Privatization in Sabrina Ramet and Ljubisa Adamovich (eds.): Beyond Yugoslavia: Politics, Economics, and Culture in a Shattered Community, Westview Press, Boulder, 1995. Woodward: Balkan Tragedy, 1995, na tregon se presione t tilla ndikuan negativisht n mundsit e kaprcimit t krizs n RFSJ. Argumenti i saj sht prmbledhur n Woodward: Socialist Unemployment, 1995, f. 345: Economic crisis had led to political crisis, then to a siege of the federal government, and by 1991 to implosion and multiple civil wars. Dallago dhe Uvalic 1998 ngrejn t njjtn shtje. Karadjis 2004. Shih p.sh. Lazic dhe Sekelj 1997, q pohojn nj lidhje t fort midis ktyre dy faktorve, p.sh. n f. 1060. Pr ardhjen e Millosheviit n fuqi, si edhe pr nj rigjallrim t nacionalizmit serb n vitet 80, shih Lenard Cohen: Serpent in the Bosom: The Rise and Fall of Slobodan Milosevic, Westview Press, Boulder 2001 dhe Jasna Dragovic-Soso: Saviours of the Nation: Serbias Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism, McGillQueens Press, Montreal and Kingston, 2002.
116
117 118
119
120 121 122
33
vetmen republik q nuk ishte n gjendje t ushtronte sovranitet t plot mbi gjith territorin e vet.123 Pas nj dekade fushat nga regjimi i Beogradit pr t shtuar armiqsin midis grupeve t popullsis s Kosovs, 41,8% e serbve t anketuar kmbngulnin q zgjidhja e problemeve n Kosov qndron n dbimin, qoft n mnyr paqsore ose me dhun, t popullsis shqiptare nga provinca.124 M 1989 Milloshevii revokoi autonomin e Kosovs dhe shtoi represionin.125 Dbimi dhe arrestimi arbitrar i shqiptarve prfshi ktu edhe antart e parlamentit t Kosovs u bn t shpeshta, s bashku me shkarkimet nga puna t punonjsve shqiptar, policimit brutal dhe ndalimin e msimdhnies n gjuhn shqipe. Rreth 145 000 shqiptar u shkarkuan prej posteve n administratn civile, shrbimet publike dhe ndrmarrjet ekonomike.126 Toka dhe pronat e tjera iu konfiskuan shqiptarve dhe iu dhan kolonve serb t cilt u inkurajuan t vendoseshin n provinc n mnyr q t ndryshonte ekuilibri demografik.127 Masat e aparteidit shkaktuan nj shtet paralel n Kosov: q nga fundi i viteve 80 shqiptart u organizuan n struktura ekonomike, sociale dhe politike t ndara nga ato t autoriteteve qendrore.128 Por shumica e popullsis s Kosovs donte nj prfundim definitiv t sundimit serb, dhe n vjeshtn e vitit 1991, pas nj referendumi n provinc, Kosova shpalli pavarsin. N at koh vetm Shqipria e njohu Kosovn si shtet t pavarur. Opresioni i Serbis n Kosov n vitet 90 prfshiu edhe imponimin e nj regjimi diskriminues t privatizimit,129 q sht prshkruar si vnie e gjith Kosovs n shitje me mime t volitshme bodrumi
123 Dallago dhe Uvalic 1998, f. 81, q i referohet Memorandumit famkeq nacionalist, q u shfaq m 1986 dhe q ishte shkruar nga intelektual serb, q shum shpejt do t shfrytzohej nga Milloshevii pr t nxitur ndjenjat nacionaliste n Serbi dhe pushtetin e regjimit t tij. 124 Ramet 2006, f. 514, citon shifra pr nntor 1997. Vetm 27,2% mendonin se nj politik q kombinon tolerancn dhe autonomin kulturore do t ishte qasja m e mir. 125 Shih p.sh. Jane Sharp: Rethinking Western Policy in the Balkans, Cambridge Review of International Affairs, 12, 2, 1999, f. 111; Denisa Kostovicova,: Albanian Schooling in Kosovo 19921998: Liberty Imprisoned n Michael Waller et al. (eds.): Kosovo: The Politics of Delusion. London: Frank Cass, 2001 p.sh. f. 13; Denisa Kostovicova: Kosovo: The Politics of Identity and Space. London: Routledge, 2005; Maria Stephan: Fighting for Statehood: The Role of Civilian-Based Resistance in the East Timorese, Palestinian, and Kosovo Albanian Self-Determination Movements, Fletcher Forum of World Affairs, 30, 2, 2006. 126 Organizata Ndrkombtare e Puns e cituar n Hoti 2004, f. 7; Lajos Hthy, Employment and Workers Protection in Kosovo, n South-East Europe Review for Labour and Social Affairs, 2, 2000, f. 10, cituar n HRCUP 2008, f. 18. 127 Sabrina Ramet: War in the Balkans Foreign Affairs, 71, 4, Autumn, 1992, f. 88; Stephan 2006, f. 71. 128 Besnik Pula: The Emergence of the Kosovo Parallel State 19881992, Nationalities Papers, 32, 4, 2004 and Kostovicova 2005. 129 Perrit 2005, d. 140.
34
ndrkoh q shqiptart u prjashtuan nga e drejta pr t marr pjes apo pr tu konsultuar.130 Kredit e buta afatshkurtr nga autoritetet qendrore dhe bankat vendase q kishin ndihmuar NSh-t e Kosovs deri n vitin 1989 u ndrpren, duke i ln ndrmarrjet n mshirn e nninvestimit afatgjat dhe amortizimin e kapitalit [...] dhe dhunimin dhe grabitjen e fabrikave dhe pajisjeve, t cilat u transferuan n NSht n Serbi.131 Pas miratimit t ligjeve Markovi, shumica e NSh-ve t Kosovs iu nnshtruan masave urgjente t paraqitura nga Serbia. S bashku me shkarkimet n mas t shqiptarve, ato prshin gllabrimin dhe shkrirjen e kompanive t Kosovs me ato serbe,132 si edhe shitjen e ndrmarrjeve n nj mnyr diskriminuese q prjashtoi shqiptart dhe gjith investuesit q konsideroheshin si t paprshtatshm nga regjimi i Beogradit. Fakti q pasurit e Kosovs u bn subjekte t nj morie transaksionesh t tilla t zotrimit t paligjshm n vitet e 90-ta, do t kishte pasoja serioze pr privatizimin e kryer prej shtetndrtuesve ndrkombtar pas lufts.133 Pasuria minerale domethnse dhe ende kryesisht e paprdorur e Kosovs duke prfaqsuar kshtu nj burim t mundshm t rndsishm pr rritjen ekonomike u godit rnd nga vitet 90. Rezervat e linjitit n Kosov jan t tretat pr nga madhsia n Evrop, me nj potencial t vlersuar shitjeje prej 80.5 miliard euro; kurse plumbi, zinku dhe argjendi mendohet se vlejn 9.36 miliard euro.134 N vitin 1988 48% e GDP-s s Kosovs vinte nga industria e mineraleve, por q prej vitit 1989, mosinvestimi dhe shkatrrimi e kan paksuar n mnyr t konsiderueshme rolin e ktij sektori.135 Neglizhenca dhe shkatrrimi q regjimi i Millosheviit i ka br industris minerare t Kosovs t ndjekura nga lufta dhe mosinkurajimi pasues i zhvillimit sektorial pr rrjedhoj e kan penguar potencialin e prgjithshm t zhvillimit t Kosovs.
130 Karadjis 2004. 131 James P. Korovilas, Is privatisation in post-conflict Kosovo possible?, Comparative Economic Studies, 48, 2, qershor, cituar n HRCUP 2008, f. 52. 132 Isa Mulaj, Delayed Privatization in Kosovo: Causes, Consequences, and Implications in the Ongoing Process n Sinisa Kusic (ed.), Path-dependent Development in the Western Balkans: The Impact of Privatization, Peter Lang, Frankfurt, 2005. Shih gjithashtu Zaum 2007, f. 155 dhe Perrit 2005. 133 Mulaj 2005 (cituar nga nj kopje me faqe pa numr). Implikimet e ktyre transformimeve do t diskutohen n pjesn tjetr t ktij raporti. 134 Centre for Economic Performance International Conference, 2006, cituar n HRCUP, f. 59. Numri i mparshm sht prcaktuar bazuar n nj prllogaritje t eksporteve prej 11.5 miliard ton linjit ndrkoh q n vitin 2007 UNMIK i vlersoi rezervat e linjitit t Kosovs n rreth 14 miliard ton. UNMIK Economic Policy Office: From Consolidation to Sustainability: Maintaining and Improving Achievements, 2007, f. 17. 135 Centre for Economic Performance International Conference, 2006, cituar n HRCUP, f. 59. Shih gjithashtu UNDP, Kosovo Human Development Report 2007, f. 6.
35
Lufta e viteve 1998-1999 ishte nj tjetr goditje e rnd ndaj ekonomis s Kosovs. Shkatrrimi sistematik nga regjimi serb, grabitja dhe bombardimet e NATO-s i lan burimet e Kosovs n nj gjendje katastrofike. Agjencit e ushqimit t OKB-s kan prllogaritur se Kosova ka humbur 65% t prodhimit bujqsor dhe bagtive si rezultat i lufts, dhe n vitin 1999, prodhimi i grurit mbulonte vetm 30% t nevojave t Kosovs.136 Shkatrrimi material shkoi prtej kapaciteteve bujqsore t Kosovs: pasi regjimi serb i kishte asgjsuar dy t tretat e 180 bibliotekave t Kosovs gjat periudhs 1990-1999, dhe prve ktyre mbi 900 000 librave (pothuaj gjysmn e gjith librave t bibliotekave n Kosov), 263 322 libra t tjer u shkatrruan gjat fushats s NATOs.137 Pavarsisht prej ktyre dmeve t mdha, vlera e parashikuar dhe potenciali i zhvillimit i Kosovs dhe NSh-ve t saj n fillim t shtetndrtimit ndrkombtar sishte aspak i paprfillshm. NSh-t e Kosovs operonin n nj gam t gjer sektorsh q nga industrit primare deri tek ato terciare dhe kishin punsuar t paktn me dhjetra mijra njerz, edhe pse numri i sakt nuk sht prcaktuar ende.138 Nj studim i vitit 2001 vlersoi asetet fikse t 192 NSh-ve t mdha e t mesme n Kosov q s bashku u prllogarit se prbnin 55% t numrit total t NSh-ve me vler 4.5 miliard DM, ndrkoh q humbjet nga shkatrrimi gjat periudhs s lufts u prllogarit n shifrn 1.3 miliard DM.139 Detyrimet mesatare u prllogaritn n masn e 1 milion DM.140 Edhe pse prdorimi i kapaciteteve n at koh ishte i ult, studimi tregoi se kishte shtim t aktivitetit, qarkullim dhe t ardhura vjetore n shumicn e NSh-ve t prfshira n studim.141 Analiza t mvonshme kan vlersuar se NSh-t e Kosovs kan pasur nj vler edhe m t madhe.142 Nj studim i 2004-s e v numrin total t NSh-ve tek disa qindra,143 prej t cilave 75% mendohej se ishin duke funksionuar. T marra s bashku kto NSh u vlersuan se prfaqsojn 90 pr qind t bazs industriale dhe t minierave, 50 pr qind t hapsirs tregtare t shitjes me pakic, dhe 20 pr qind t toks
136 137 138 139 140 141 142
Ramet 2006, f. 537-538 Po aty. Hthy 2002, f. 70, sugjeron 70 000. Shih diskutimin tek prfundimet e ktij raporti. RIINVEST 2001. Po aty, f. 4. Po aty, f. 13-14. KTA: Draft Strategy of the Privatisation Department of the Kosovo Trust Agency, Prill 2004, marr nga www.esiweb.org/pdf/bridges/kosovo/1/14.pdf, 5 qershor 2010, p. 1; UNMIK Economic Policy Office 2007, f. 15. 143 KTA: Draft Strategy. Studimi citon 450 NSh-t dhe 180 t tjera me status t paqart t AKM-s.
36
bujqsore duke prfshir ktu edhe gjith tokn bujqsore tregtare t dors s par dhe shumicn m t madhe t pyjeve t Kosovs.144 sht e qart se NSh-t ishin nj pjes ky e ekonomis s Kosovs kur filloi projekti ndrkombtar i shtetndrtimit dhe prfaqsonin nj burim potencial t rndsishm t rindrtimit dhe zhvillimit ekonomik afatgjat. NP-t e Kosovs q ishin gjithashtu nn administrimin e Shtylls IV n 1999 mendohet se kan nj vler edhe m t madhe se NSh-t,145 por kto nuk ishin programuar pr privatizim deri pas prfundimit t udhheqjes ndrkombtare formale t privatizimit n Kosov.
Implikimet e pronsis shoqrore pr privatizimin e administruar nga ndrkombtart

Shtylla IV e drejtuar nga BE-ja dhe prgjegjse pr rindrtimin e zhvillimin ekonomik e bri shpejt t qart se nj program privatizimi masiv do t ishte strategjia e projektit ndrkombtar t shtetndrtimit pr ekonomin e shpartalluar t Kosovs.146 Midis veprimeve t para t Shtylls ishin ngritja e nj Administrate Taksash, nj Autoritet Bankar Qendror, nj Fond Pensionesh dhe Kursimesh, dhe nj shrbim doganor dhe q prej vjeshts s vitit 1999 UNMIK-u dhe Shtylla IV vendosn q privatizimi do t ishte politika e tyre ky pr
144 Po aty. 145 T intervistuarit nga autorja pr kt projekt n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010 binin dakord pr kt. 146 Pr mnyrn se si projekti i shtetndrtimit ndrkombtar e ka vlersuar situatn socioekonomike dhe historin ekonomike t Kosovs, shih p.sh. United Nations Development Programme (UNDP)s Human Development Reports (the first published in 2002), marr nga http://www.ks.undp.org/?cid=2,40 n 10 korrik 2010; Raportet e UNMIK-ut si UNMIK Economic Policy Office 2007 dhe UN Division for Public Administration and Development Management and Department of Economic and Social Affairs: Province of Kosovo: Public Administration Profile, dhjetor 2003; World Bank Kosovo Poverty Assessment Reports, marr nga http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/KOSOVOE XTN/0,,contentMDK:20139470~menuPK:297796~pagePK:1497618~piPK:217854~the SitePK:297770,00.html n 10 korrik 2010, duk prfshir dhe raportin e par, World Bank: Kosovo Poverty Assessment (In Two Volumes) Volume I (Main Report) and Volume II (Annexes), dhjetor 20, 2001; other world Bank reports, including World Bank: Economic and Social Reforms for Peace and Reconciliation, Report 21784KOS 2001, sidomos Anekset f. 37-166, dhe World Bank: Conflict and Change in Kosovo Impact on Institutions and Society, 2000; Raportet e USAID-it marr nga: http://www.usaid.gov/kosovo/eng/evaluations.html m 10 korrik 2010, prfshi USAID: Assessment of Economic Conditions and Possible Development Projects in Northern Kosovo, tetor 2006; Vlersimet e KE-s, prfshi dhe raportet e tij t progresit (q nga 2004), marr nga http://www.delprn.ec.europa.eu/?cid=2,60 m 1 korrik 2010, dhe European Commission: Kosovo (as defined under UNSCR 1244), pa dat, marr nga http://ec.europa.eu/economy_finance/international/non_eu/westernbalkan/kososvo_en.htm m 1 korrik 2010. T gjitha raportet theksojn se liberalizimi ekonomik dhe zhvillimi i sektorit privat duhet t jen strategjia qendrore e Kosovs.
37
nxitjen e rritjes dhe zhvillimit t ekonomis s tregut n Kosov.147 Statusi i pazgjidhur i Kosovs n at koh mbylli disa nga rrugt q zakonisht jan n dispozicion t vendeve q shpresojn t prfitojn prej asistencs dhe investimeve ndrkombtare,148 dhe privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart ka qen n fakt gjithashtu e vetmja strategji ekonomike gjithprfshirse pr Kosovn. Sidoqoft, para se t privatizonin, zyrtart ndrkombtar menduan se ishte e rndsishme t sqaronin pronsin ligjore t ndrmarrjeve t Kosovs, n veanti t atyre n pronsi shoqrore q do t privatizoheshin t parat. Ndrsa Serbia po i pretendonte si t sajat gjith NPt dhe NSh-t e Kosovs n t vrtet, gjith Kosovn identifikimi i mbajtsit prfundimtar t titullit t pronarit t NSh-ve t Kosovs ishte n radh t par dhe kryesisht i lidhur me sistemin specifik t pronsis n Jugosllavi, e n veanti me konceptin e pronsis shoqrore. 149 Pavarsisht prej tendencs pr ti shkrir n nj dy kategorit e pronsis n Jugosllavi150 shoqrore dhe publike ato nuk jan njlloj.151 Sidoqoft shtja konsiderohet si e komplikuar,152 dhe sht e qart se edhe disa pjes t UNMIK-ut e konsideronin pronsin shoqrore si faktikisht maskim t pronsis shtetrore n Kosov.153 Historikisht, pronsia shoqrore lindi pas distancimit t Titos nga Bashkimi Sovjetik dhe modeli ekonomik sovjetik n vitet e 50-ta, kur pronsia shoqrore zvendsoi pronsin shtetrore q ishte
147 Zaum 2007, f. 155. Rekomandimi u b n shtator 1999 nga Joly Dixon, q ka qen kreu i Shtylls IV t UNMIK-ut dhe Zvends i PSSP-s n Kosov. 148 Raporti i Zhvillimit Njerzor pr Kosovn i UNDP-s m 2006, f. 31 thekson se pasiguria n lidhje me statusin e Kosovs i trembi dhe i largoi investitort e mundshm. Bence Nmeth, Economic and Social Processes in Kosovo International Affairs Journal, 19 shtator 2007 gjithashtu thekson se statusi i pazgjidhur i Kosovs pengon zhvillimin ekonomik, cituar n HRCUP 2008, f. 33. Shih gjithashtu Rakia Moalla-Fetini et al pr FMN-n: Kosovo: Gearing Policies Towards Growth and Development, IMF, 2005; and Bernhard Knoll: From Benchmarking to Final Status? Kosovo and The Problem of an International Administrations Open-Ended Mandate, The European Journal of International Law, 16, 4, 2005, f. 647. 149 Pr nj perspektiv mbi konceptin dhe rrjedhojat e tij pr privatizimin n Kosov, shih RIINVEST: The Status of Socially Owned Property in Kosova: Contests and Privatization, 2004b. Shih edhe burimet e tjera t cituara m posht. 150 Shih p.sh. the European Commission and the World Bank: Toward Stability and Prosperity, nntor 3, 1999, p. 12, note 14 and Robert Cemovich for the International Fertilizer Development Center and USAID: On Analysis of UNMIK Regulations and Pre-existent Yugoslav Laws Related to Agricultural Land Privatization/Commercialization in Kosovo, 5 Korrik 2001, f. 7. 151 Shih Uvalic 1995. 152 Perrit 2005, f. 141. 153 Memorandum ligjor dat 25 maj 2001 nga kshilltari i Departamentit pr Tregtin dhe Industrin t UNMIK-ut Aleksander Dardeli cituar n Cemovich for the International Fertilizer Development Center and USAID 2001, f. 6-7.
38
ligjrisht m e drejtprdrejt.154 Thn n nj mnyr disi t thjeshtsuar, ndrsa pronsia publike jugosllave sht e barabart me pronsin shtetrore, ku shteti sht i prkufizuar si pronar n rastin e pronsis shoqrore, pronari mbetet i paprkufizuar dhe i paidentifikueshm. Pronsia q rregullonte NSh-t e Kosovs ishte unike pr Jugosllavin, nj nocion sui generis,155 q nuk kishte homolog n histori apo npr glob, dhe as nj prkufizim ligjor t miratuar unanimisht qoft edhe brenda federats.156 N nj far mase, ky ambiguitet ishte i qllimshm: vlerat e zotruara nga shoqria synohej ti prkisnin shoqris si t tr, pra askujt dhe gjithkujt.157 Nj konceptim pronsie i ktij lloji sht i nj natyre filozofike ose ndoshta poetike dhe jo ligjore, duke e br kshtu t pamundur pr ta lidhur pronsin me nj personalitet t qart ligjor. Politikisht, qllimi i pronsis shoqrore ishte t riorganizonte q nga themelet aktivitetin ekonomik dhe marrdhniet shoqrore n mnyr q papunsia t bhej ekonomikisht e panevojshme dhe ti hiqej roli politik. N at riorganizim siguria pr vendin e puns synonte t shrbente si nj stimul i drejtprdrejt pr t arritur dhe shtuar produktivitetin e atij lloji q sht tipar i sistemeve me pronsi private ndrkoh q punsimi i plot ishte nj alternativ [...] mbi t ciln u mbshtet legjitimiteti politik i partis.158 Pronsia shoqrore reflektoi synimin q partia duhet t prfaqsoj interesat kolektive t gjith njerzve q punonin t shoqris si e tr mbi interesat e tyre t veanta (t cilave u shrbehej nga shum forma t tjera zyrtare prfaqsimi, si firmat, lokalitetet, industrit dhe grupet profesionale).159 Kushtetuta e Jugosllavis vuri kushte t rrepta pr shitjet dhe transferimet e prons shoqrore, duke prcaktuar q nj ndrmarrje shoqrore mund ti shitet nj personi privat vetm nse ajo nuk sht trheqse pr sektorin shoqror.160 N praktik, pjesa m e madhe e pushtetit vendimmarrs pr NSh-t e Jugosllavis ishte n duart e puntorve t ndrmarrjeve, t cilt administronin ndrmarrjet, bnin plane strategjike dhe merrnin vendime biznesi n kshillat e puntorve, njsia kryesore e sistemit
154 Uvalic 1995, shnimi 11. 155 Medjad 2004, f. 289. 156 Isa Mulaj: Redening Property Rights with Specic Reference to Social Ownership in Successor States of Former Yugoslavia: Did it Matter for Economic Efficiency?, Munich Personal RePEc Archive, 2006, f. 12. 157 Cituar n Lazic dhe Sekelj 1997, f. 1061. 158 Woodward: Socialist unemployment 1995, f. 5. 159 Po aty, f. 322. 160 Cituar n Lazic dhe Sekelj 1997, f. 1061.
39
ekonomik jugosllav t rrugs s tret.161 Sistemi jugosllav i vetmenaxhimit gjithashtu prfshinte komunitetin e vetmenaxhuar t interesit q bnte marrveshje pr sigurimin e shrbimeve shoqrore.162 Kshillat e puntorve n Ndrmarrjet Shoqrore ishin t autorizuar t prvetsonin gjith vlern e shtuar t prodhuar nga kompania, pas interesave, taksave dhe zhvlersimit, por autoriteti pr vendimet e biznesit ishte i kufizuar n prshtatje margjinale n shprndarjen e t ardhurave neto midis nj sr fondesh: nj fond kapitali pr riinvestim n ndrmarrje; konsumi kolektiv [...]; rrogat; dhe rezervat.163 Kshtu q ky lloj vetmenaxhimi nuk ishte dhe nuk u b kurr nj sistem i kontrollit t puntorve.164 N kundrshtim me besimin popullor, nuk ishte fare nj situat ku puntort dhe punonjsit nuk mund t pushoheshin nga puna.165 Duke e zbrthyer n detaje funksionimin e firmave n kohn e Jugosllavis, Benjamin Ward arrin n prfundimin se ndonse sistemi prmbante nj mas t konsiderueshme autonomie pr firmn, nuk duhet t mendohet q pavarsia e tipit t zotruar brenda kornizs ligjore t kapitalizmit sht fituar nga firma jugosllave. Shteti ruan t drejtn t ndrhyj drejtprsdrejti pr t ndryshuar vendimet me t cilat nuk sht dakord.166 Mladen Lazi and Lasko Sekelji konfirmojn rolin kryesor t shtetit n menaxhimin e pasurive q jan pron e shoqris n federatn socialiste jugosllave.167 N mnyr domethnse, pushteti i kufizuar i puntorve mbi ndrmarrjet shoqrore nuk prfshinte ndonj autoritet pr ti transferuar asetet tek privatt, dhe as t drejtn pr ta prdorur kapitalin shoqror pr ndonj qllim tjetr prve atij pr t cilin ishte paracaktuar.168 Pr m tepr, puntort nuk kishin shum pushtet n
161 Sipas Mulaj 2007, f. 230, N teori, puntort jugosllav ishin agjentt e shtetit, edhe pse n praktik shteti luant nj rol t dyfisht (si drejtor dhe si agjent). 162 Shih Bartlett 1985, f. 19. 163 Lessons Learned and Analysis Unit of ESI and the EU Pillar of UNMIK in Kosovo (LLA): The Ottoman Dilemma: Power and property relations under the United Nations Mission in Kosovo, 2002, f. 16. Shih gjithashtu Woodward: Socialist Unemployment 1995, f. 166: the incentive to increase produced value (that is, productivity, or net value) ... would derive from rights of political and economic decision-making. 164 Woodward: Socialist Unemployment 1995, f. 166. 165 Po aty, f. 300, shnimi 99. 166 Ward 1958, f. 570. 167 Lazic dhe Sekelj 1997. 168 Shih p.sh. Kosovar Institute for Policy Research and Development (KIPRED): The United Nations Mission in Kosovo and the Privatization of Socially Owned Property: A Critical Outline of the Present Privatization Process in Kosovo, Policy Research Series, Paper #1, Pristina, 2005, f. 5.
40
vendimet prfundimtare n lidhje me rrogat e tyre.169 Edhe pse rregullorja e do firme pr rrogat kishte nevoj pr miratimin zyrtar t kshillave t puntorve,170 n fakt ishin elitat politike ato t cilat, duke shkelur n mnyr t qart autonomin e proklamuar t puntorve, caktonin rrogat e puntorve me objektivin e qart t sheshimit t dallimeve midis firmave. Ata ia arritn ksaj nprmjet rishprndarjes masive dhe gjithkund t t ardhurave, rishprndarje e cila realizohej me an t taksimit t lir dhe subvencionimit t ndrmarrjeve.171 Duhet t theksojm se edhe pse puntort e NSh-ve kishin t drejta menaxhimi dhe kishin nj rol t qart e t drejtprdrejt n funksionimin dhe zhvillimin e ndrmarrjeve n t cilat ishin punsuar, as puntort dhe as NSh-t q menaxhonin ata nuk ishin [...] pronar por vetm prdorues t aseteve shoqrore n zotrim t saj, p.sh. toka, ndrtesa dhe stafi i pajisjeve.172 Kshillat e puntorve t NSh-ve kishin t drejt ti vinin n funksionim, por jo ti zotronin ndrmarrjet. N nj far mase, puntort ishin ndrmarrjet,173 me t drejtn pr t prdorur nj pron shoqrore vetm pr qllimin specifik dhe t kufizuar t prodhimit shoqror sipas prkufizimit q i ishte br atij n statutet e kompanive.174 Prve puntorve, edhe bashkit e Kosovs kishin nj rol t rndsishm pr sa i prket NSh-ve q gjendeshin brenda kufijve t tyre. Derisa roli i puntorve dhe i kshillave t puntorve ishte m i madh n punn e prditshme t NSh-ve, bashkive u ishte dhn nj e drejt kontrolli themelore mbi NSh-t dhe tokn mbi t ciln gjendeshin ato. N nj mas t madhe, edhe puntort edhe bashkit i shihnin NSh-t si pronn e tyre.175 sht thelbsore ama t prmendim se as bashkit, as puntort apo ndonj pal tjetr nuk e zotronte t drejtn pr ti transferuar NSh-t ose tokat mbi t cilat ishin ngritur kto ndrmarrje n duart e privatve.176 Kshtu q fakti q bashkit kontrollonin dhe administronin tokn177, nuk do t thoshte se ata e zotronin at praktikisht. Por shteti jugosllav duket se i
169 Shih Milan Vodopivec: Determination of Earnings in Yugoslav Firms: Can It Be Squared with Labor Management?, Economic Development and Cultural Change, 41, 3, 1993. 170 Woodward: Socialist Unemployment 1995, f. 175. 171 Vodopivec 1993, f. 623. 172 Medjad 2004, f. 310, theksimi i shtuar. 173 LLA 2002, f. 16. 174 Po aty, f. 8-9. 175 Zaum 2007, f. 162. Shih gjithashtu pjesn tjetr. 176 LLA 2002, f. 12. 177 Ka mundsi t ket qen kjo q i shtyu disa analist ta barazojn pronsin shoqrore me at publike, duke qen se bashkit shiheshin si organe shtetrore.
41
konsideronte bashkit si administruesit e interesave t shoqris domethn, t kujtdo por askujt n veanti.178 N fakt, pozicioni ligjor i NSh-ve me kshillat e tyre t puntorve gjithashtu i ngjante atij t administruesve me prdorim t zgjeruar dhe t drejta pronsie, t cilt, sidoqoft, mundeshin vetm t blenin, shisnin dhe modifikonin prdorimin e NSh-ve dhe t toks me miratimin me shkrim t bashkive.179 Kur po hetonin pr t identifikuar mbajtsin prfundimtar t titullit t pronarit pr NSh-t e Kosovs, shumica e shtetndrtuesve ndrkombtar duket se arritn n prfundimin se bashkit ishin m afr t qenit pronar se kushdo tjetr.180 N nj Memorandum Informacioni t Shtylls IV t AKM-s n mars t 2002-s profesori gjerman Stephan Hobe renditi tri organe q mund t prfaqsojn shoqrin pr sa i prket prons shoqrore t Kosovs: shteti, bashkit dhe kshillat e puntorve t NSh-ve.181 Edhe pse situata ligjore u prshkrua si shum e paqart, dokumenti s bashku me analiza t tjera treguan se bashkit kishin t drejtn m t qart pr pronn shoqrore, duke qen se n praktik ato vepronin pr dhe n emr t shoqris duke e administruar at.182 Statusi i pazgjidhur i Kosovs e komplikoi dhe m shum shtjen e prkufizimit t pronsis shoqrore para se t vazhdohej me privatizimin e menaxhuar nga ndrkombtart. Bashkit e Kosovs shiheshin nga shtetndrtuesit ndrkombtar si organe shtetrore kshtu q nse qoft kto, apo shteti do t prkufizoheshin si pronar i prons shoqrore, shtetndrtuesit ishin t pasigurt se kush ishte saktsisht ky shtet: Jugosllavia, Republika e Serbis, UNMIK-u apo Kosova.183 Fakti q Beogradi kmbnguli n pronsin e t gjitha pronave shoqrore dhe publike n Kosov shtoi nervozizmin e projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit pr probleme t mtejshme nse konstatohej se do ta tejkalonte mandatin e vet kur t privatizonte. Sipas nj ish-drejtori t privatizimit, gjat periudhs s shtetndrtimit ndrkombtar, qeveria serbe drejtprsdrejti dhe nprmjet prfaqsuesve t vet n Kosov prdori t gjitha mjetet e mundshme ligjore pr t penguar dhe vonuar programin e privatizimit n Kosov
178 Perrit 2005, f. 160. 179 Cemovich pr the International Fertilizer Development Center dhe USAID 2001, f. 7. 180 KIPRED 2005, f. 5-6. Shumica e aktorve t prfshir n privatizim n Kosov t intervistuar nga autorja n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010 preferuan kt interpretim. 181 Memorandumi iu adresua Departamentit t Operacioneve Paqeruajtse t OKB-s dhe Zyrs s Kshilltarit Ligjor t OKB-s. KIPRED 2005, f. 5-6. Shih gjithashtu Perrit 2005, f.160. 182 KIPRED 2005, f. 5-6. 183 Nmeth 2007 identifikon t njjtn pasiguri q pengon investimet n Kosov, cituar n HRCUP 2008, f. 33.
42
prfshi ktu edhe nj mori padish gjyqsore s bashku me prapaskena krcnimesh dhe friksimesh fizike.184
shtje t tjera
Ngatrresat e pronsis t prvijuara m lart erdhn bashk me vshtirsit e tjera ligjore dhe politike me t cilat u prballn zyrtart ndrkombtar t vendosur pr t privatizuar n Kosov. N radh t par, si n pjesn tjetr t Evropn Lindore ish-komuniste dhe ishsocialiste, ka mundsi q nj pjes e prons publike t mos jet shpronsuar n prputhje t plot me procedurat e pranuara ndrkombtarisht kur socialistt morn pushtetin n vitin 1944.185 Ndrsa vende t tjera e kan trajtuar kt situat me ligjet e rikthimit t pronave, Kosova ende se ka nj ligj t till. Rikthimi i pronave sht pika e fundit e Planit t Ahtisaarit,186 por zyrtart ndrkombtar ende aktiv n ligjbrjen e Kosovs187 duket se po tregohen t kujdesshm duke mos e zbatuar at, dhe shpjegojn se shtja shihet si politikisht e ndjeshme.188 Pr m tepr, sekziston asnj kadastr zyrtare n Kosov. T dhnat e kadastrs sado me t meta q t ken qen u uan n Serbi pas trheqjes s regjimit pas lufts n vitin 1999 dhe tani gjenden n qytete t ndryshme serbe.189 Negociatat pr kthimin e tyre dshtuan n vitin 2002.190 Ndrkoh, dokumentet mund t lshohen n raste individuale, por vetm pas nj pagese t konsiderueshme.191 Nj sr komplikimesh specifike sipas rajonit, prfshi pr shembull edhe nj sr biznesesh n qytetin perndimor t Gjakovs n Kosov q u privazituan (pr gjysm) gjat fillimit t viteve 90, e kan br situatn me t ciln u prballn zyrtart ndrkombtar n Kosov edhe m komplekse.192
184 John Johnson, Drejtori i Privatizimit i Shtylls IV nga marsi 2003 deri n mars 2005, intervist me email nga autorja n 17 prill 2010. 185 Perrit 2005, f. 140. 186 Propozim i prgjithshm pr Vendosjen e Statusit t Kosovs, 2 shkurt 2007 (n vijim Plani i Ahtisaarit), Aneks XII, 2.13. 187 Shih po aty, Aneks IX, 4.3. 188 Freek Janmaat, Kryetari i politiks ekonomike n Komisionin Evropian (KE) n Kosov, ish-kshilltar ekonomik i skuadrs planifikuese i ICO/EU dhe prfaqsues i KE-s n bordin e AKP-s, intervist e autores, Prishtin, 12 prill, 2010. 189 Prgjigja e ekspertit U4: Corruption in land administration/ land management in Kosovo, U4, Transparency International and Chr. Michelsen Institute, Bergen, 20 gusht 2008, f .4, dhe eksperit i kadastrs Hyzri Llabjani, intervistuar nga autorja, Prishtin, 12 prill, 2010. Llabjani ka punuar si punonjs i kadastrs s AKM-s nga 2004 n 2007. 190 Prgjigjja e Ekspertit t U4 2008, f. 4. 191 Pronar i regjistruar i prons s shitur nga AKM-ja, intervistuar nga autorja, korrik 2010. 192 Shih Mulaj 2007 dhe Mulaj 2005.
43
Shitjet e detyrueshme, pushtimet dhe shkrirjet q u kryen n Kosov nga regjimi i Millosheviit n vitet e 90-ta gjithashtu penguan ambicien e shtetndrtuesve ndrkombtar pr t vazhduar me ngut me privatizimin. Ndrsa disa zyrtar preferuan ti merrnin parasysh kto transformime dhe ta quanin sikur privatizimi tashm kishte ndodhur (pjesrisht) n Kosov, t tjer, s bashku me ekspert ligjor t jashtm dhe publikun e gjer t Kosovs ishin kmbnguls se t gjitha transaksionet e regjimit t Beogradit n vitet 90 n Kosov duhet t shprfillen si diskriminuese dhe shkelje t ligjit t t drejtave t njeriut.193 Derisa vendimmarrs t rndsishm evropian, UNMIKu dhe Shtylla IV u prirn t favorizonin linjn e par t arsyetimit, aktort amerikan ishin t prirur t mbshtetnin t dytn.194 Si do t tregohet, qasja e dyt teorikisht fitoi n fund, duke treguar rolin dhe influencn korresponduese t aktorve ndrkombtar n procesin e privatizimit n Kosov. Paketa e errt e marrdhnieve ligjore195 e vn n loj me planet ndrkombtare pr t privatizuar n Kosov theksoi shtjet thelbsore: se prona e kujt do t shitej kur t bheshin tendert pr ndrmarrjet, kush do t kishte t drejtn pr t ardhurat nga privatizimi, dhe kush do t jepte llogari n rast se do t kishte kundrshtime dhe gabime. Shtetndrtuesit ndrkombtar ishin veanrisht t shqetsuar pr kundrshtimin nga Serbia, prfshi ktu dhe kundrshtimet n lidhje me statusin e Kosovs, mandatin e UNMIK-ut, dhe ankesat nga njerzit q kishin prfituar prej transformimeve t viteve t 90-ta.196 OKB-ja, UNMIK-u dhe Shtylla e BE-s mezi prisnin t krijonin nj korniz ligjore t shndosh pr privatizimin duke i liruar zyrtart ndrkombtar nga rreziqet e prgjegjsis ligjore para se t fillonin t privatizonin. Kshtu q ndrsa UNMIK-u kishte synuar menjher t krijonte nj ekonomi liberale tregu n Kosov nprmjet privatizimit, pasiguria rreth pronsis ligjore dhe shqetsimi pr detyrimet ndrkombtare bn q fillimi i privatizimit t kalonte npr nj morie fazash para se t fillonte trsisht m 2002.
T vsh n pikpyetje privatizimin

Duke pasur parasysh pasigurin ligjore, problemet praktike dhe rreziqet serioze t projektit ndrkombtar t shtetndrtimit t lidhura me privatizimin n Kosov mund t jet me vend t pyesim se pse u
193 Shih pjesn tjetr. 194 Memo e USAID: History of the Kosovo Privatization Program, 15 dhjetor 2003, n zotrim t autores. 195 Perrit 2005, f. 160. 196 Kjo u prsrit n shumicn e intervistave t kryera nga autorja me ish-punonjs t AKM-s, kshilltar t UNMIK-ut dhe vzhgues t afrt t procesit. Shih pjesn tjetr.
44
ua prpara gjithsesi, pse u krye me kaq padurim dhe shpejtsi, dhe pse duket sikur ska pasur asnj diskutim pr qasje ekonomike alternative. Debatet u fokusuan n ligjshmrin e privatizimit q do t thot, si ta bnin t ligjshm si t shmangeshin detyrimet ndrkombtare; gamn dhe llojet e ndrmarrjeve q do t privatizoheshin; metodn e privatizimit; dhe pasojat potenciale politike dhe t siguris. Vet zgjedhja e privatizimit si strategji qendore e projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit pr Kosovn duket sikur ssht vn asnjher n dyshim. Duket sikur mbajtja e prons prkohsisht ose n koh afatgjat nn administrimin publik nuk sht marr n konsiderat. Dhe nuk sht ndrmarr asnj vlersim gjithprfshirs, specifik pr konteksin, i qasjeve t ndryshme ndaj zhvillimit n Kosov. I vetmi propozim i dukshm pr nj lloj krejt tjetr privatizimi nga programi masiv i planifikuar dhe implementuar nga shtetndtimi ndrkombtar n Kosov u propozua nga Njsia e Msimeve t Nxjerra dhe Analizs t Shtylls s BE-s (MNA) nj projekt i prbashkt i qendrs krkimore Iniciativa Evropiane e Stabilitetit (IES) n Berlin dhe Shtylls IV t UNMIK-ut. Ndrkoh q MNA nuk e kundrshton privatizimin si t till, ajo sugjeron falimentimin n vend t shitjes s NSh-ve dhe me t ardhurat e prftuara ose t krijohej nj Fond Zhvillimi t Kosovs ose tua ln ato t ardhura bashkive.197 Njsia argumentoi n favor t mbajtjes s parave t fituara nga shitjet e tokave n nj fond pr zhvillimin e infrastrukturs publike, duke i prfshir dhe bashkit n vendimet pr prdorimin e ktyre fondeve, dhe duke iu dhn bashkive t drejtn pr t prdorur nj pjes t toks pr projekte sociale dhe publike n t ardhmen. N dhjetor t 2002-s u sugjerua q AKM ti kalonte 30% t vlers s toks (15% t t ardhurave nga shitja e nj ndrmarrjeje) bashkive si nj taks administrative tjetrsimi.198 Ndrsa pjes t Departamentit t UNMIKut pr Tregtin dhe Industrit (DTI) n vitin 2001 u treguan t hapur pr nj fond zhvillimi t Kosovs, BE-ja dhe pas saj edhe OKB-ja e refuzuan me vendosmri kt ide.199 N vend q ti shihnin m me kujdes kto lloj modelesh apo t shqyrtonin alternativat e mundshme n vend t privatizimit, shtetndrtuesit ndrkombtar n Kosov, q nga fillimi, i prqendruan burimet n formulimin e nj kornize ligjore t sigurt pr privatizimin dhe kryerjen e nj programi t promovimit masiv t
197 Intervist e autores, Prishtin, prill 2010; Zaum 2007, f. 162 dhe f. 157. Zaum ishte gjithashtu pjes e skuadrs LLA (MNA). 198 Zaum 2007, f. 162 dhe f. 157. 199 Ish zyrtar i lart i AKM-s, intervistuar nga autorja. DTI u themelua n dhjetor 2000 si pjes e Shtylls IV, por u shkri pas krijimit t AKM-s n 2002.
45
investitorve dhe t edukimit t publikut,200 me studime dhe fushata ndrgjegjsimi q synonin t edukonin publikun kosovar rreth t mirave t privatizimit. Prkrahja ishte unanime nga nj mori studimesh zyrtare dhe jozyrtare t prodhuara ose t financuara nga aktor ndrkombtar, e n veanti Banka Botrore, Agjencia Amerikane pr Zhvillimin Ndrkombtar (USAID), Komisioni Evropian (KE) dhe FMN-ja.201 Sipas personave t brendshm n procesin e privatizimit, SHBA ishte veanrisht e paduruar pr t privatizuar n Kosov.202 Nj nga planet e para ndrkombtare publike pr zhvillimin e Kosovs pas lufts u formulua nga UNMIK, KE dhe Banka Botrore, dhe e paraqet rindrtimin si nj shtje institucionesh efikase dhe t prgjegjshme, bashk me vendosjen e nj ekonomie t tregut nprmjet privatizimit n shkall t gjer, mbrojtjen e t drejtave t prons dhe sundimin e ligjit.203 Si edhe n dokumente t tjera t prodhuara nga shtetndrtuesit ndrkombtar pr t inkurajuar privatizimin, dokumenti e prezanton procesin si nj shtje teknike t rindrtimit dhe zhvillimit dhe jo si nj shtje politike e prshtatshme pr diskutim dhe debat demokratik. Promovimi ndrkombtar i privatizimit n Kosov ilustron se si shtetndrtuesit si agjent t transformimit dhe zhvillimit nuk i konsideruan institucionet shtetrore, por rregullat e tregut t lir, ku korniza politiko-institucionale dhe shteti jan aty thjesht pr t garantuar disa institucione dhe regjime t caktuara, si t drejtat e pronsis, kontratat etj.204 Nj tregues i suksesit t qasjes s padiskutueshme pr reformn ekonomike liberale n Kosov sht fakti se shum pak zra publik e kundrshtuan privatizimin kur filloi, ose ndrkoh q po zhvillohej. Edhe pse analizat lokale sigurisht hedhin drit mbi pjes t ndryshme t implementimit t tij, ato nuk e kan sfiduar thelbsisht privatizimin si strategjin ekonomike t przgjedhur nga shtetndrtuesit ndrkombtar.205 Debatet mbi volitshmrin, korrupsionin e supozuar, dhe metodat e zgjedhura pr t kryer privatizimin zhvillohen n Kosov, por alternativat si pr shembull mbajtjen e pasurive nn kontroll shtetror (afatshkurtr, afatgjat, t pjesshm ose t plot), ose
200 AKM: Draft Strategy 2004, f. 2. 201 Shih referencat e Banks Botrore prgjat ktij raporti, si edhe analizat e RIINVEST-it t financuara nga USAID. USAID gjithashtu paguante pr nj numr t konsiderueshm t stafit t Shtylls. Shih gjithashtu Zaum 2007, f. 157. 202 Disa njerz t prfshir n privatizim t intervistuar nga autorja e prmendn kt argument, duke prfshir edhe akademikun ligjor dhe lektorin e Universitetit pr Biznes dhe Teknologji n Prishtin, Robert Muharremi, Prishtin 17 korrik, 2010. Muharremi ka punuar si kshilltar ligjor pr Shtylln IV t UNMIK-ut gjat periudhave ky t administrimit t tij t procesit t privatizimit n Kosov. 203 European Commission and the World Bank 1999. 204 Srensen 2009, f. 32. 205 P.sh. KIPRED 2005, f. 3; RIINVEST 2001.
46
kryerjen e nj vlersimi t prgjithshm t pasojave t parashikuara t ksaj apo strategjive t tjera para se t fillohet ose vazhdohet procesi ende nuk jan tem e diskutimit publik.206 Prkundrazi Kosova Zyrtare ka qen n prgjithsi mbshtetse e privatizimit dhe administrimit ndrkombtar. Shprehja publike e mbshtetjes s privatizimit t drejtuar nga ndrkombtart n Kosov mund t ket t bj me faktin se drejtohet nga ndrkombtart sidomos duke qen se aktort perndimor, e n veanti ata amerikan, jan prkrahsit m t mdhenj t privatizimit. Pr shkak t ndrhyrjes s NATO-s n vitin 1999, q i dha fund lufts s Kosovs, popullsia e Kosovs sht jashtzakonisht properndimore, dhe n veanti proamerikane, duke qen se operacioni i NATO-s shihet si nj iniciativ e drejtuar nga Shtetet e Bashkuara.207 Mbizotrimi i mbshtetjes publike dhe kryesisht t padiskutueshme pr privatizimin n Kosov gjithashtu mund ti ket pasur themelet n shpresn se vet njerzit do t kishin mundsi ti blenin ndrmarrjet,208 dhe puntort dhe bashkit me gjas shpresonin t zyrtarizonin kontrollin e tyre praktik mbi NSh-t n formn e pronsis s vrtet. Disa mund ta ken par privatizimin si nj prfundim simbolik dhe faktik t kontrollit t Serbis mbi ndrmarrjet dhe pushtetit mbi ekonomin e Kosovs.209 Nj arsye tjetr e mbshtetjes s shprehur zyrtare pr privatizimin e drejtuar nga ndrkombtart n Kosov mund t jet edhe se procesi mund t jet perceptuar si nj shkputje e plot ideologjike dhe
206 Luan Shllaku, drejtor ekzekutiv i Fondacionit pr Shoqrin e Hapur n Kosov, intervist e autores, Prishtin, 15 Korrik 2010, dhe vzhgimi i medias i kryer nga autorja n Kosov n 2009 dhe 2010. 207 do vjesht Kosova feston versionin e vet t Falnderimeve, dhe Prishtina mbushet me postera q deklarojn Faleminderit SHBA si shprehje t mirnjohjes pr prfshirjen e SHBA-s q ti jepej fund lufts s vitit 1999. M 2009 nj statuj e art gjigante e Bill Klintonit President i SHBA-s n kohn e bombardimeve t NATO-s u vendos n Bulevardin Bill Klinton t kryeqytetit. Nuk ekziston asnj sondazh i plot mbi opinionet e njerzve rreth privatizimit n Kosov, por pr sondazhe rreth qndrimeve t Kosovs ndaj komunitetit ndrkombtar shih Balkan Gallup: Key findings 2009, COWEB, 15 mars 2010; Balkan Gallup: Kosovos Independence, GMB Focus on, No 3, 2010; Balkan Monitor: Insights and Perceptions: Voices of the Balkans, Analytical Report 2008; UNDP Early Warning reports, the most recent Fast Facts marr nga http://www.ks.undp.org/?cid=2,26,958 on 9 Korrik 2010; dhe Index Kosova, p.sh. The most optimistic again (The Voice of the People), dhjetor 2008, marr nga http://www.indexkosova.com/fly/?page=6&lang=2&item=8 m 9 korrik 2010. 208 Intervist e autores me Visar Ymerin, sociolog dhe drejtues i komitetit pr politikat ekonomike t lvizjes Vetvendosje!, 12 maj 2010. 209 Intervist e autores me Llabjani. John A. Gould: Privatization and Political Institution Building in Kosovo and Bosnia & Herzegovina, IREX, 2007, f. 3 thot dika t ngjashme. Pohimi i tij se privatizimi funksionoi si nj mekanizm pr tua kthyer pronat shqiptarve gjithsesi nuk duket t jet i sakt, duke qen se shumica e ndrmarrjeve m t vlefshme duket sikur jan bler nga investitor t huaj ndrkoh q nj shumic numerike mund t jet bler nga shqiptart.
47
emocionale me periudhn nn Jugosllavin socialiste. Nj aktivist i shoqris civile shpjegon se T debatoje kundr privatizimit shihej si dika heretike, si blasfemi. Nse e bje, t akuzonin si komunist, trockist, dhe me radh.210 Epoka e socializmit jugosllav n Kosov kujtohet si periudh e pushtimit dhe represionit serb, dhe n nj far mase, politika e krahut t majt n Kosov shihet ende si e lidhur mekanikisht me dogmatizmin, shtypjen dhe kufizimet n t drejta dhe liri.211 Milloshevii si prfaqsues i Partis Socialiste t Serbis nuk e ndihmoi t majtn n Kosov.212 Kshtu q n nj situat ku politikat e majta, prfshi edhe ato social-demokratike instinktivisht shihen me nj doz t madhe spekticizmi, n mos zemrimi, pr shum persona mund t ket qen m e leht ta konceptonin privatizimin n Kosov si dika t re dhe progresive, madje dhe liruese.213 Deklaratat publike n mbshtetje t privatizimit n Kosov koht e fundit jan shoqruar nga disa zra kritik.214 Duke treguar pr nj shkputje midis hulumtimit dhe shkenctarve t institucionalizuar, dhe vendimmarrsve politik, nj studiues i ekonomis pohon se njerzit kan pasur frik ta kritikojn privatizimin nga frika se mos ndikonte n karrierat e tyre ose n marrdhniet e tjera profesionale dhe personale: T quanin t mendur nse kritikoje procesin me prova t thella, ose nse prpiqeshe t bje ndonj analiz t mirfillt me to.215 Prfaqsuesve t sindikatave u jan br presione q ta pranojn privatizimin e AKM pavarsisht prej t metave q kishte, ndrsa t tjer i kan heshtur kundrshtimet e tyre nga frika se mos kritika do t dmtonte procesin e statusit t Kosovs ose n t tashmen, procesin e njohjes ndrkombtare t pavarsis.216 Disa puntor t Ndrmarrjeve Shoqrore kan protestuar dhe vazhdojn t protestojn kundr privatizimit t vendit t tyre t puns,
210 Intervist e autores me Avni Zogianin, kryetar i OJQ-s Kosovare kundr korrupsionit OHU! Dhe ish-gazetar i s prditshmes kryesore n Kosov Koha Ditore, Prishtin, 20 prill, 2010. 211 Fakti q shum njerz n Kosov e lidhin rendin e udhheqsit komunist Enver Hoxha n Shqipri me shtypjen dhe varfrin e thekson edhe m shum kt ndjenj t prgjithshme. 212 Intervist e autores me nj deputet t Parlamentit t Kosovs, mars 2009. T gjitha partit kryesore n Kosov thon se i prkasin t djathts politike. Intervista t autores me prfaqsues t partive politike n Kosov, mars deri qershor 2009. 213 Nga intervistat dhe vzhgimet e autores n Kosov midis nntorit 2006 dhe korrikut 2010. Shllaku shpjegon se privatizimi shihej si domosdoshmri, si dika pr t ciln nuk kishte alternativ tjetr, dhe q nnkuptohej se do t na shkpuste nga e shkuara jon problematike, intervist e autores. 214 N 2010, pr shembull, debatet publike t organizuara nga shoqria civile n Prishtin vun n pikpyetje shpejtsin, metodn disa edhe qllimin e privatizimit n Kosov. Nga vzhgimet e autores n Prishtin, 2010. 215 Intervist e autores me Isa Mulaj, Prishtin, 6 prill 2010. 216 Intervista t autores me prfaqsues t sindikatave dhe aktivist t shoqris civile, Prishtin, maj 2010.
48
por n prgjithsi kjo gj ka pasur pak vmendje publike. Nj prfaqsues i NSh-ve shpjegon se puntort protestuan pasi AKM injoroi krkesat e tyre pr pun dhe mbrojtje sociale pas privatizimit, dhe nuk e mori parasysh q NSh-t u ndrtuan, u ruajtn, u mbajtn dhe u zhvilluan nga [prpjekjet] e puntorve dhe kontributet e tyre t vazhdueshme.217 Ia vlen t prmendim se kjo kritik sht e justifikuar pr sa i prket faktit q privatizimi ka nj impakt t dmshm tek interesat private t puntorve por ajo nuk e sfidon n mnyr themelore premisn ose legjitimitetin e procesit. Edhe sot e ksaj dite, kritikt e privatizimit n Kosov priren t prqendrohen kryesisht tek t metat e implementimit si korrupsioni i supozuar dhe keqmenaxhimi.218 Prkrahja e privatizimit midis opinion-formuesve dhe publikut t gjer i ka knaqur shtetndrtuesit ndrkombtar. N vitin 2004 AKM e cilsoi Kosovn si t shquar si (...) nj nga ekonomit e pakta t transformimit ku privatizimi shihet pozitivisht, dhe dshirohet n mnyr aktive nga shumica e popullsis s prgjithshme prfshi ktu qeverin, komunitetin e biznesit, dhe sindikatat.219 N t njjtn koh, gjithashtu u theksua se edukimi [i vazhdueshm] dhe arritja tek qeveria dhe popullsia e prgjithshme do t stimulohen nga pranimi se blerja n nivele t shumfishta sht e domosdoshme pr suksesin e vazhdueshm.220 Qndrimi i padiskutueshm ndaj privatizimit n Kosov sht mbajtur deri m sot, dhe procesi vazhdon t trajtohet si i mirqen, pa pasur nevoj t shpjegohet. Duke diskutuar sfondin historik t privatizimit ndrkombtar n Kosov, zyrtari m i lart ligjor i UNMIK-ut i cili ka t ngjar t jet dhe personi me njohjen m t madhe nga brenda t procesit t prcaktimit t kornizs ligjore t privatizimit n Kosovs shpjegon: Ishte nj shtje midis kapitaliste ose m shum kapitaliste. Ideali i prgjithshm ishte t lirohej ekonomia nga qasjet e stilit socialist q kishin prcaktuar ekonomin jugosllave pr nj koh t gjat.221 Ai kmbngul se Ishte e rndsishme q ti shpjegoheshin strukturat kapitaliste dhe marrdhniet ekonomike aktorve lokal q
217 Prfaqsues i Fabriks s Amortizatorve, Ramush Berisha, cituar n HRCUP 2008, f. 56. 218 Intervistat e autores pr kt projekt, dhe vzhgimet e mbulimeve t medieve lokale e ndrkombtare midis nntorit 2006 dhe korrikut 2010, duke prfshir p.sh. uebsajtet Koha.net www.koha.net; Zeri: http://www.zeri.info/index.php; Gazeta Express: http://www.gazetaexpress.com; and Balkan Investigative Reporting Network (BIRN): http://birn.eu.com/. 219 AKM Draft Strategy 2004, f. 1. 220 Po aty. 221 Intervist e autores me Drejtorin e zyrs ligjore t UNMIK-ut (OLA) Ernst Tschoepke, Fush Kosov, 26 prill, 2010. Tschoepke ishte i prfshir intimisht n procesin e privatizimit n Kosov q nga fillimi, duke marr pjes n hartimin e rregullores se AKM-s si punonjs ligjor i lart i Shtylls IV.
49
ata t mirprisnin reformn liberale prfshi ktu edhe privatizimin: Pse ishte e rndsishme t ndrrohej mendsia e popullit? Ishte e qart pr shumicn nga ne se siprmarrsit privat jan ata q mund t krijojn vende pune dhe rritje ekonomike, ndrkoh q ekonomia e stilit t vjetr t komanduar nga qendra kishte uar pothuaj n falimentimin e shtetit jugosllav dhe ishte qartazi jofunksionale n Kosov.222 Duke iu referuar konceptit t biopushtetit,223 sht treguar se kjo ambicie pr t ndryshuar qndrimet dhe sjelljen sht radikalisht intervencioniste.224 Shpjegimi q i kan br zyrtart ndrkombtar ekonomis liberale dhe avantazheve t privatizimit pr Kosovn duket se jan pranuar dhe jan riprodhuar menjher nga elita lokale, duke reflektuar kshtu qoft nj kooptim t leht ndaj procesit liberal t ndrtimit t paqes nga aktort lokal t cilt supozohet se jan subjektet e tij225 ose ndoshta nj kooptim t aktorve lokal nga axhenda liberale e shtetndrtimit ndrkombtar.226 Nj nga personat lokal me influenc m t madhe q sht prfshir n procesin e privatizimit n Kosov ka kt pikpamje t pashqetsuar: Pse u zgjodh privatizimi? Epo Churchill ka thn se demokracia nuk sht e prkryer, por ajo sht sistemi i vetm, nuk ka alternativ tjetr prve tij. Po kshtu ndodhi dhe me privatizimin. Ne nuk kishim asnj alternativ tjetr.227 Nj ish-punonjs i kadastrs s AKM-s shtron pyetjen: Pse privatizim? Epo, pse jo?.228 Sot kjo pyetje, edhe pse sht e qart q pati si qllim t ishte retorike, na duket nj pyetje e mir. Shtetndrtuesit ndrkombtar jan prirur t mos e shpjegojn procesin prtej pretendimit t vagullt se privatizimi n prgjithsi sht elsi dhe rruga e vetme drejt zhvillimit,229 pa prmendur rrethanat ose argumentet ekonomike t detajuara
222 Tschoepke, intervist e autores. 223 Michel Foucault: The Birth of Bio-Politics, lecture at Collge de France, 1979; leksion mbi bio-pushtetin, 11 janar 1978, n Security, Territory, Population, Palgrave Macmillan, London, 2007; Giorgio Agamben: Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life, Stanford University Press, Stanford, 1998, pjesa e tret; Miguel De Larrinaga dhe Marc G. Doucet: Sovereign Power and the Biopolitics of Human Security, Security Dialogue, 39, 2008 dhe Duffield 2007. 224 Srensen 2009, f. 14. 225 Richmond 2008, f. 296. 226 Mac Ginty 2008 ka treguar se mund t ndodhin n prgjithsi kooptime t tilla n operacione paqebrjeje. 227 Intervist e autores, Prishtin, maj 2010. 228 Llabjani, intervist e autores. 229 Pr nj nga shembujt e shumt, shih p.sh. UNMIK: Privatisation on a new legal basis, Focus Kosovo: Economy, qershor 2005, q pohon se Besohet gjersisht se privatizimi nxit zhvillimin ekonomik, dhe sa m e pasur ekonomia e nj vendi, aq m pak tension etnik ekziston midis banorve t tij.
50
q jan specifike pr rastin e Kosovs. Nj raport i FMN-s n vitin 2002, pr shembull, pohon n mnyr t vagullt se Kosova duhet t privatizoj n mnyr q ti oj nj mesazh t fuqishm agjentve t brendshm ekonomik, si edhe pjess tjetr t bots, rreth llojit t ekonomis q dshiron t ndrtoj Kosova.230 Disa zyrtar ndrkombtar thon se privatizimi ka qen nj shtje e trajtimit t problemeve themelore t pronsis dhe efikasitetit dhe krijimit t nj qeverisjeje korporative efikase231 n Kosov, dhe e ruajtjes s pasurive duke iu dhn ndrmarrjeve nj pronar t njohur dhe, sipas tyre, sht m mir q prona t ket nj pronar t njohur sesa nj pronar t panjohur.232 Ky arsyetim duket i uditshm duke pasur parasysh se politika e privatizimit e zgjedhur n fund nga shtetndrtuesit ndrkombtar ishte formuluar me qllim q t shmangej identifikimi i pronarve t NSH-ve, si edhe do ta vrtetojm n vazhdim. Gjithashtu ajo na paraqitet n radh t par dhe kryesisht m shum si synim pr t eliminuar ambiguitetin ligjor sesa pr t promovuar rritjen ekonomike, duke mos shpjeguar se pse do t kishte m shum kuptim ekonomikisht q prona t ket pronar t njohur, ose se pse zhvillimi ekonomik nuk mund t ndodh n munges t nj standardi liberal pr t drejtat e pronsis. Nj argument i cili n fazat e para t privatizimit n Kosov nuk ishte i mirnjohur, por q sot n mnyr retrospektive prdoret pr t shpjeguar procesin, pretendon se transferimi i prons n duar t privatve ndihmon luftn kundr korrupsionit.233 N mnyr paradoksale, ky lloj arsyetimi filloi t shfaqej paralelisht me akuzat n rritje pr korrupsion n lidhje me vet procesin e privatizimit. Privatizimi n fakt njihet si krijues i rrugve t korrupsionit.234 Si ka theksuar dhe studiuesi i ekonomis Isa Mulaj, Korrupsioni nuk sht nj argument pr t shitur PTK-n [Posta dhe Telekomi i Kosovs] , KEK-un [Korporatn Energjitike t Kosovs], ose kompani t tjera [publike ose shoqrore] korrupsioni sht nj krim me t cilin duhet t merren autoritetet ligjore, dhe jo duke e privatizuar at si
230 231 232 233
234
http://www.unmikonline.org/pub/focuskos/Qershor05/focuskeco1.htm, par m 6 Korrik 2010. Demekas et al. Pr IMF 2002, f. 20. European Commission and the World Bank 1999, f. 13. Intervist e autores me nj zyrtar ndrkombtar t nivelit t lart, Prishtin, prill, 2010. Pr nj shembull t kohve t fundit, shih fjalimin e Ambasadorit Amerikan n Kosov Christopher Dell tek RIINVEST 14 maj, 2010, http://www.aabriinvest.net/?page=2,1, par m 13 qershor, 2010. Prgjigje e Ekspertit t U4 2008, f. 3. Shih gjithashtu raportet nga OHU tek www.cohu.org; Youth Initiative for Human Rights: State of Constriction? Governance and Free Expression in Kosovo, Prishtin, 24 Maj, 2010; dhe Gould 2007.
51
shprblim. Sipas tij, prkundrazi privatizimi n Kosov ka uar n gangsterizimin e kompanive.235 Ndrkoh, shtja nse duhet, deri n mas dhe nga kush duhet ti nnshtrohet Kosova reforms liberale me nj theks t madh n pronsin private nuk ka qen aspak tem diskutimi gjat gjith periudhs s shtetndrtimit ndrkombtar. Duke reflektuar rreth rolit t projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit n ekonomin e Kosovs, nj zyrtar ndrkombtar arrin n prfundimin se privatizimi i sht imponuar Kosovs nga OKB-ja pa i diskutuar aspektet ideologjike t procesit. Plani i Ahtisaarit, shpjegon zyrtari, imponon vazhdimin e privatizimit dhe e kthen at n nj rregull me fuqi m t madhe se kushtetuta, ndrkoh qoft deklarata e pavarsis qoft kushtetuta zotohen ti qndrojn besnik Planit t Ahtisaarit. Kjo gj, pohon zyrtari, ka t ngjar q ssht e shndetshme pr demokracin e Kosovs ose pr debatin rreth politikave ekonomike.236 Ndrkoh q n demokracit elektorale, pronsia e burimeve mund t jet nj shtje tepr polemike pr t ciln debatojn partit politike q t fitojn vota interesat ose miratimi i qytetarve duket se nuk jan konsideruar t rndsisme kur projekti ndrkombtar i ndrtimit t shtetit n Kosov ndrmori menjher iniciativa q lehtsonin privatizimin si strategjin e vet ekonomike kryesore. Mnyra teknike, depolitizuese sipas s cils u zgjodh, u promovua dhe u implementua privatizimi n Kosov237 sht n kontrast me pjes t tjera t Jugosllavis s dikurshme, ku privatizimi u debatua dhe u krye kaq ngadal, duke e ruajtur rolin e shtetit n ekonomi.238 Sllovenia, pr shembull, m e pasura dhe m e qndrueshmja nga t gjitha shtetet e reja antare t BE-s n fakt asnjher nuk e pranoi nj model trsisht neoliberal, duke ruajtur pa zhurm shum karakteristika dhe kapacitete nga periudha socialiste.239
235 Mulaj, intervist e autores. 236 Zyrtar ndrkombtar i nivelit t lart, intervist e autores. 237 Pr t br nj paralelizm, shih Jos Manuel Pureza et al.: Do States Fail or are they Pushed? Lessons Learned from Three Former Portugese Colonies, Peace Studies Group, University of Coimbra, 2007, mbi depolitizimin e konceptit t shteteve t dshtuara. 238 Shih Mulaj 2007 pr nj paraqitje. Pr Serbin dhe Malin e Zi, shih Lazic dhe Sekelj 1997. 239 Woodward 2009, f. 53, mbi mnyrn se si privatizimi, edhe pse u zbatua pr shkak t presionit ndrkombtar, u kundrshtua edhe n Bosnje. Pr disa nga variacionet e trajektoreve ekonomike pas ndarjes t pjesve t ndryshme t Jugosllavis shih: Ivo Bicanic: The Economic Divergence of Yugoslavias Successor States in Ian Jeffries (ed.): Problems of economic and political transformation in the Balkans (1996).
52
Nj kronologji e prpjekjeve t para

Propozimet fillestare para privatizimit t bra nga zyrtart ndrkombtar se si t privatizoheshin ndrmarrjet e Kosovs prfshin nj sugjerim t menjhershm nga UNMIK-u pr ti shitur NSh-t nprmjet ankandeve t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme n nj shitje t shpejt, t ndjekur nga privatizimi i kompanive m t mdha nga investitort strategjik nprmjet tenderave.240 KE-ja dhe Banka Botrore s shpejti vepruan n mnyr t ngjashme, duke prezantuar nj strategji paksa t ndryshme pr transferimin e pronave n Kosov n duart e privatve.241 N nj raport t prbashkt, dy organizatat nnvizojn rndsin e zhvillimit t sektorit privat duke prfshir dhe krijimin e nj kornize privatizimi, duke br thirrje pr ndarjen e pothuaj trefishit t burimeve t ktij buxheti pr gjith shpenzimet e prpjekjeve q kan t bjn me prmirsimin e gjendjes shndetsore t popullsis s Kosovs.242 E frymzuar nga kto propozime t hershme, Shtylla IV e drejtuar nga BE-ja n maj t vitit 2000 botoi nj Dokument t Bardh Strategji pr Zhvillimin e Ndrmarjeve t prqendruar tek privatizimi. Ky dokument politikash q synonte t vendoste konsensus social mbi kt shtje dhe kmbngulte pr krijimin e nj agjencie privatizimi pr Kosovn si edhe nj korniz ligjore t privatizimit.243 M 30 qershor 2000 nj raport i Banks Botrore sugjeroi nj qasje edhe m kategorike pr privatizimin e burimeve t Kosovs.244 Sidoqoft, shtjet ligjore i shqetsonin shtetndrtuesit ndrkombtar, sidomos shtja e paprcaktuar se kush ishte pronari i ndrmarrjeve t Kosovs, dhe se si mund ta shmangnin prgjegjsin zyrtart ndrkombtar kur ti privatizonin ato. M 2001 nj raport i financuar nga USAID nxorri si prfundim se n mnyr q t privatizohej prona shoqrore, shtetndrtuesve ndrkombtar do tiu duhej ose t fuqizojn Kosovn pr t br ligjet e veta t privatizimit; ose UNMIK-ut do ti duhej t krijonte rregullat e veta t privatizimit; ose ligjet e pas 1989-s do t duhej t prdoreshin pasi t prcaktoheshin fillimisht si jodiskriminuese.245 Si do t tregojm
240 Sipas Zaum 2007, f. 155, kjo u shty pr shkak t preferencs pr mbshtetje t publikut: prfaqsuesit e par t zgjedhur n Kosov pas lufts do t vendoseshin pas zgjedhjeve bashkiake t 28 tetorit 2000 dhe themelimit t Institucioneve t Prkohshme t Vetqeverisjes n maj 2001. 241 European Commission and the World Bank 1999. 242 230 dhe 85 milion dollar amerikan respektivisht. Po aty, f. 63 dhe 121. 243 Cituar n RIINVEST 2001, f. 26, q kritikon UNMIK q nuk e vazhdon kt strategji. 244 Po aty, f. 27-28. 245 Cemovich pr the International Fertilizer Development Center dhe USAID 2001 sht nj tjetr shembull.
53
n vazhdim, zyrtart ndrkombtar nga kto strategji do t zgjidhnin t dytn, duke ndrtuar nj korniz ligjore t ndrlikuar me qllim parsor transferimin e NSh-ve n duart e privatve n nj mnyr q do ti prjashtonte ata nga prgjegjsia m par, n vitin 2008, prgjegjsia administrative pr procesin ishte marr prsipr nga autoritetet lokale t Kosovs. Ndrkoh q debatet ligjore ndrkombtare vazhduan mbi mnyrn se si privatizimi n Kosov t bhej i ligjshm dhe pa rreziqe, zyrtart ndrkombtar ndrmorn nj sr eksperimentesh afatshkurtra paraprivatizimi. Nj nga rezultatet e para praktike t ambivalencs s OKB-s dhe Shtylls s BE-s rreth mnyrs se si duhej t kryhej privatizimi ishte q nga fundi i 1999-s deri n fund t vitit 2000, administratort bashkiak t UNMIK-ut u prpoqn pr pak koh t qeverisnin ndrmarrjet duke rivendosur raportimin dhe kontrollet institucionale t epoks socialiste por shum shpejt kjo gj u vlersua si e paknaqshme.246 N dhjetor t vitit 2000, Shtylla IV nprmjet DTI-s rekomandoi fillimin e privatizimit bazuar n ligjet Markovi, n mnyr q ndrmarrjet t kalonin n duart e privatve sa m shpejt q t ishte e mundur. Sipas Dominik Zaum, kjo nuk u realizua pr shkak t kundrshtimeve nga Zyra e shtjeve Ligjore e UNMIK-ut (OLA),247 e cila e shihte t gjith privatizimin si jasht mandatit t UNMIK-ut dhe shqetsohej pr ekspozimin ndaj pretendimeve n t ardhmen.248 Nga fillimi i vitit 2000, Shtylla IV gjithashtu testoi argumentin se NSh-t tashm i prkisnin puntorve, e pr rrjedhoj nuk ishin fare pron shtetrore nj arsyetim q u arkivua shum shpejt.249 Si pjes e strategjis ndrkombtare t para-privatizimit, UNMIK pak pas themelimit t DTI-s n dhjetor t vitit 2000 vendosi t eliminonte pushtetin e bashkive mbi NSh-t, dhe t shtonte kontrollin e shtetndrtuesve ndrkombtar mbi ndrmarrjet e Kosovs.250 Kjo politik u prezantua n nj Memorandum t DTI-s dhe Departamentit
246 MNA 2002, f. 12. 247 OLA sht dika q ndonjher prdoret si shkurtim i Office of the Legal Advisor [Zyra pr Kshilltarin Ligjor]. 248 Zaum 2007, f.157, q pretendon se kreu i Shtylls IV Andy Bearpark vendosi t vazhdonte me privatizimin pavarsisht prej ktyre kundrshtimeve. 249 LLA 2002, f. 18, ku deklarohet se DTI (q sht pjes e Shtylls IV) argumentoi n kt mnyr sidoqoft DTI u themelua vetm n dhjetor 2000. N lidhje me kt shtje, Karadjis 2004 shtjellon: nn socializmin e tregut t Titos, decentralizimi i pushtetit n ndrmarrje kishte arritur nivele ekstreme, q rezultoi n faktin q shumica e produktit shoqror ishte tashm n nj far kuptimi e privatizuar, dhe ku ndrmarrjet individuale pavarsisht se sa i vrtet ishte vetmenaxhimi i puntorve brenda tyre punonin m shum pr prfitimet e tyre vetjake dhe sipas rregullave t tyre personale sesa sht e mundur pr nj shtet puntorsh t ruaj nj lloj kontrolli t prgjithshm t produktit shoqror. 250 KIPRED 2005, f. 7; LLA 2002, f. 13.
54
t Administrats Lokale t UNMIK-ut datuar m shkurt 2001, dhe duket sikur sht justifikuar me pohimin e gabuar se ligji n fuqi nuk u jep asnj autoritet organeve shtetrore, t do niveli, pr t menaxhuar NSh-t.251 Sipas MNA-s, dhnia fund nga UNMIK-u i s drejts historike t bashkive mbi NSh-t ishte rezultat i lidhjeve politike t antarve lokal t DTI-s, t cilt ishin emruar nga Partia Demokratike e Kosovs (PDK). Pas fitores s rivales s PDK-s, Lidhjes Demokratike t Kosovs (LDK) n zgjedhjet bashkiake n tetor t vitit 2000, shumica e bashkive kaluan nn kontrollin e LDKs. Kshtu q MNA nxjerr prfundimin se vendimi pr tua hequr bashkive pushtetin vendimmarrs mbi NSh-t dhe toks mbi t cilat ishin ngritur shprehte prpjekjen e drejtuar nga PDK-ja pr t kufizuar autoritetin e LDK-s mbi ekonomin e Kosovs.252 Pavarsisht prej arsyeve t UNMIK-ut pr ti nxjerr jasht loje bashkit n 2001, zyrtart ndrkombtar t prfshir n privatizim n Kosov kan treguar prej kohsh preferencn e tyre pr t minimizuar autoritetin lokal.253 Pas prjashtimit t bashkive nga marrjet e vendimeve n lidhje me shtjet e NSh-ve, DTI dhe administratort bashkiak t UNMIK-ut n nj periudh t shkurtr q nga fillimi i vitit 2001 u prpoqn t rivendosnin kshillat e puntorve t kohs s Jugosllavis n disa kompani dhe, n nj numr t vogl rastesh, organizuan zgjedhje n t cilat puntort e ndrmarrjeve votuan drejtprsdrejti pr kshilla t till.254 Nj vzhgues ndrkombtar shpjegon me mosbesim se UNMIK-u n fakt po zhvillonte zgjedhje pr vendin e puns brenda NSh-ve t Kosovs nj strategji e cila sipas tij nuk funksionoi fare.255 Prafrsisht n t njjtn koh n vitin 2001 DTI testoi shkurtimisht nj form t administrimit t prkohshm ndrkombtar t ndrmarrjeve, nj iniciativ q thuhet se ka pasur nj sukses po aq t kufizuar.256 DTI-ja e UNMIK-ut dhe Departamenti i tij i Administrats Lokale ishin n t njjtn koh duke krkuar investitor t interesuar n marrjen hua (leasing) t NSh-ve n formn e koncensioneve si nj zgjidhje e prkohshme derisa t mund t niste privatizimi i plot.257
251 LLA 2002, f. 13. 252 Po aty. 253 Si sht theksuar nga disa ish-zyrtar t AKM-s n intervistat me autoren, mars-korrik 2010. 254 LLA 2002, f. 17. 255 Intervist e autores, Prishtin, prill 2010. 256 LLA 2002, f. 11. Shih gjithashtu KIPRED 2005. 257 LLA 2002, f. 13.
55
Ishte po n vitin 2001 q DTI vendosi t vazhdonte prpara me at q m pas u njoh si komercializim.258 Ky ishte nj proces ku DTI-ja e UNMIK-ut bri marrveshje koncesioni me investitor privat pr disa NSh t przgjedhura, me kontrata dhjetvjeare huazimi nprmjet tenderve publik. Fituesit e oferts fituan t drejtn dhe detyrimin pr t vn n pun dhe pr t administruar NSh-t me forcn e tyre puntore, dhe t angazhuar pr t shlyer nj pages vjetore pr koncesionin si edhe pr t br investime t ndryshme tek kto biznese, prfshi ktu edhe programet e investimeve t kapitalit dhe t trajnimeve. Investitort nuk ishin prgjegjs pr borxhin para komercializimit dhe duhet ti linin NSh-t n nj gjendje t mir n fund t periudhs s koncesionit: vlera e NSh-ve supozohej vetm t mbetej e njjt ose t shtohej gjat periudhs s koncesionit. T drejtat e pronsis nuk ishin prfshir n marrveshjet e komercializimit, dhe investitort nuk e fituan t drejtn pr t transferuar ose vendosur pengesa mbi ndrmarrjet e fituara. T ardhurat nga komercializimi u futn npr fonde t besuara n pritje t pretendimeve t ardhshme t pronsis dhe kreditorve, nj mas q do t prsritej kur privatizimi filloi trsisht nj vit m pas. Komercializimi shpreh tensionin midis padurimit t shtetndrtuesve ndrkombtar pr ti kaluar NSh-t e Kosovs n duart e privatve, dhe dshirn e Shtylls IV pr t zbutur frikn e OLA-s dhe Zyrave Qendrore t OKB-s n Nju Jork (UNHQ),259 q n at koh e kundrshtonin me forc privatizimin e drejtprdrejt pr shkak t shqetsimeve me prgjegjsin.260 Procesi i komercializimit sht kritikuar se ka qen shum i ngadalt, shum i kufizuar, me kosto t lart transaksioni, dhe se u ka dhn nj numr t kufizuar stimujsh investitorve t mundshm.261 Nj ish-Zvendsdrejtor i AKM-s kmbngul q ideja e komercializimit ishte e mir n teori, por n praktik u vrtetua se ishte nj dshtim n shumicn m t madhe t rasteve.262 Shum investitor t komercializimit dukeshin m t
Shih KIPRED 2005 pr nj paraqitje t shkurtr. LLA 2002, f. 11. KIPRED 2005, f. 8. Medjad 2004, f. 313; sipas LLA 2002, f. 21-23, nga m shum se 330 NSh-t, 65 u hodhn n tender komercializimi dhe nga fundi i 2001, 34 tender kishin marr nj ofert t besueshme; dhe vetm shtat morn m shum se nj ofert. U kryen 12 marrveshje koncesioni, e fundit (Minex) n shkurt 2002. Edhe pse DTI vazhdoi t deklaronte tender, nuk u nnshkrua asnj marrveshje tjetr koncesioni dhe politika duket se u braktis. Sipas KIPRED 2005, f. 8, DTI komercializoi 13 prej 520 NSh-ve, konkretisht imentoja e Sharrs, Mirusha, Mishi Progres, Eksporti Progres, Fapol, Mustafa Goga, Luledielli Alcon, Betonjerka, Pularia Adi, Artizanati, Tullat e Kosovs, Termovent, Minex. KIPRED vlerson se vetm pes prej tyre mund t cilsohen si t suksesshme. 262 Shkumbin Bicaj, intervist e autores, Prishtin, 14 Prill 2010. Bicaj ishte nj punonjs e DTI-s q prej 2000, pastaj ka punuar n AKM, prfshi edhe si Zvends Drejtor, para se t bhej Drejtor i Privatizimit i APK n 2008. 258 259 260 261
56
interesuar n tokn e NSh-ve sesa n ndrtesat apo funksionimin efikas t tyre, q solln si rezultat keqfunksionimin dhe dmtimin e ndrmarrjeve t komercializuara.263 Ndrkoh, pasiguria mbizotroi tek shtetndrtuesit ndrkombtar rreth kornizs ligjore t prshtatshme pr privatizimin n Kosov dhe mnyrs se si duhej t implementohej privatizmi n praktik. Irritimi arriti kulmin n debate t brendshme si edhe n sinjalet kontradiktore t lshuara nga UNMIK-u.264 T paknaqur me periudhn e eksperimentimit t shpejt ndrkombtar me ndrmarrjet e Kosovs, n mars 2001 gjith donatort ndrkombtar ran dakord pr nj strategji privatizimi t formuluar nga DTI e cila, gjithsesi, u refuzua nga OLA e UNMIK-ut dhe UNHQ. 265 Kundrshtimet e OKB-s duket se rridhnin nga shqetsimi i ekspozimit t zyrtarve t OKB-s para krkesave pr mbajtje prgjegjsie duke qen se pronsia prfundimisht mbetej e paprcaktuar. Si e till, ekzistonte frika se procesi mund t shihej sikur e kaprcente mandatin e UNMIK-ut dhe Rezolutn 1244 t Kshillit t Sigurimit t OKB-s, sidomos duke pasur parasysh statusin e pazgjidhur t Kosovs n at koh.266 Knoll shpjegon se OLA e interpretoi 1244 sikur e ndalonte UNMIK-un q t bnte ndryshime t prhershme n statusin e pronsis s NSh-ve, q mund t dmtonin t drejtat e pretendentve.267 Propozimi i DTI-s kishte prfshir sugjerime pr nj t ashtuquajtur privatizim spin-off q do t shpjegohet n pjesn tjetr si edhe pr likuidim,268 dhe kundrshtimet e OKB-s e bn DTI-n t prqendrohej tek spin-off-et. Prball protestave t OLA-s, USAID, i cili po financonte nj numr t konsiderueshm t stafit t Shtylls IV, vazhdoi t nxiste pr privatizim, konflikt i cili arriti kulmin n maj t vitit 2001 kur USAID i trhoqi kshilltart e vet t privatizimit.269
262 Intervistat e autores me vzhguesit e privatizimit, Prishtin, prill 2010. 263 KIPRED 2005 f. 14. 264 Nj shembull ndodhi n maj 2001 kur kshilltari ligjor i DTI-s Allan Shin u tha menaxherve t NSh-ve n qytetin e Gjakovs n perndim t Kosovs se ishte e pranueshme t shiteshin asetet e NSh-ve, pr sa koh q nuk bhej fjal pr asetet qendrore dhe derisa nuk kaprcenin vlern prej 1 milion DM. LLA 2002, f. 10, shnimi 11. 265 Zaum 2007, f. 158. Kjo kronologji bazohet n studimin e Zaum, prve nse thuhet ndryshe. 266 Po aty. 267 Knoll 2005, f. 651. 268 Likuidimi n kt kontekst i referohet marrjes s kompanive q smund t jen t suksesshme nprmjet nj riorganizimi q n praktik barazohet me falimentimin nuk i referohet likuidimit t guackave t NSh-ve pas privatizimit, q sht planifikuar t zhvillohet n vitet 2010 dhe 2011, ka do t shpjegohet tek prfundimet. 269 Zaum 2007, f. 158.
57
Shtylla IV e kaloi gjysmn e dyt t vitit 2001 duke hartuar rregulloren e AKM-s. N nj prpjekje pr t kufizuar prgjegjsin e OKB-s, hartuesit synuan ta ndrtonin AKM-n vemas nga UNMIKu dhe OKB-ja, me personalitetin e vet gjyqsor. Toka mbi t cilat ishin vendosur ndrmarrjet, e vlersuar si pjesa m e vlefshme e shum NSh-ve,270 u prfshi n draftet e para t privatizimit, por u hoq duke pritur momentin e duhur pr t sqaruar pronsin srish pr shkak t shqetsimeve t shtetndrtuesve ndrkombtar me mbajtjen e prgjegjsis.271 N tetor t viti 2001 nj projektrregullore q iu dorzua OLA-s dhe UNHQ-s i jepte AKM-s kompetenca t nj game t gjer mbi pasurit e Kosovs, dhe i caktonte detyrn e privatizimit t NSh-ve, NP-ve, kompanive t shrbimeve dhe ofruesit e shrbimeve komunale, shrbimeve postare dhe t telekomunikimit, s bashku me hekurudhat dhe aeroportin e Kosovs.272 OLA ra dakord pr administrimin e NSh-ve dhe NP-ve nga AKM-ja, por qndroi skeptike ndaj privatizimit, sidomos n prmasn e sugjeruar.273 M 2002 FMN-ja, duke prsritur mbshtetjen e vet pr privatizimin, shpjegoi se plani i propozuar i UNMIK-ut n at koh prbhej nga spin-off-e, transformime dhe likuidime.274 Nj version i rishikuar prej janarit 2002 prezantoi nj mekanizm rishikimi ligjor pr pretendimet mbi pronat dhe i prjashtoi NP-t nga raundi i par i privatizimit. Edhe pse ZKL tani thuhet se nuk kishte kundrshtime parimore ndaj privatizimit n Kosov, ajo hodhi posht draftin, duke qen ende e shqetsuar se mos OKB-ja do t mbahej prgjegjse pr procesin.275 Kshtu q Beteja e Kshilltarve Ligjor vazhdoi, me UNMIK-un q u prpoq edhe m shum ta distanconte ligjrisht OKB-n nga privatizimi i planifikuar dhe t mbronte zyrtart e vet nga prgjegjsia.276 Me ardhjen e Michael Steiner si PSSP n mars t 2002-s, procesi duket se u b m i shpejt, pavarsisht se n fillim kshilltart ligjor t UNHQ-s dhe Steiner nuk binin dakord nse privatizimi ishte brenda mandatit t UNMIK-ut. UNHQ deklaroi se nj ndryshim i prhershm n t drejtat e pronsis mund t tejkalonte autoritetin e UNMIK-ut,277 duke qen se mandati i tij prfshinte vetm rindrtimin
270 Shih po aty, dhe Dimitri D. Demekas et al. Pr FMN-n: Kosovo: Institutions and Policies for Reconstruction and Growth, IMF, 2002, f. 19. 271 Zaum 2007, f. 158. 272 Po aty. 273 Pr nj prmbledhje t shqetsimeve t prfshira, shih Moalla-Fetini et al for the IMF 2005, f. 38-39. 274 Demekas et al. Pr FMN-n, 2002, f. 19, duke iu referuar tipit t falimentimit t likuidimit. 275 Zaum 2007, f.158. 276 Knoll 2005, f. 653. 277 Po aty, shnimi 71.
58
fizik afatshkurtr dhe stabilizimin278 dhe t drejtn dhe prgjegjsin pr t administruar n territorin e Kosovs279 dhe jo ndrtimin e drejtprdrejt t nj ekonomie t tregut.280 Pak m von, ama, ZKL ra dakord me skemn e privatizimit t Shtylls IV pasi i bri disa ndryshime prbrjes s bordit t AKM-s, rolit t kryetarit, dhe shtoi distancn midis SRSG-s dhe AKM-s, duke u prpjekur ta minimizonte ekspozimin e tij ndaj prgjegjsis.281 Debati i prgjegjsis midis shtetndrtuesve ndrkombtar vazhdoi edhe pas themelimit t AKM-s n qershor 2002.282 Zakonisht OLA, UNHQ dhe shumica e drejtuesve t AKM-s nga njra an, dhe PSSP, Shtylla IV dhe zyrtart amerikan nga ana tjetr.283 Shqetsimi pr prgjegjsin dhe sidomos pr pretendimet nga Serbia,284 sigurisht q e dalluan privatizimin n Kosov nga ish-vendet e tjera t Jugosllavis, ku shqetsimi pr pretendime nga vende t tjera brenda federats zor se ishte problem.285 Debatet e shtetndrtuesve ndrkombtar se si t privatizonin n mnyr t ligjshme n Kosov jan par si t rrnjosura n konceptimet e ndryshme t detyrimeve fiduciare t UNMIK-ut.286 Krahu i UNHQ sht par sikur ka qen n favor t prgjegjsive t perceptuara ndaj pronarve t NSh-ve nj orientim q ka dal n pah kur zyrtart ndrkombtar kan deklaruar se investitort prfitues prej transformimeve t regjimit t Millosheviit mund t ken pretendime t justifikuara pr pronsin e ndrmarrjeve t Kosovs.287 Shtylla IV, nga ana tjetr, sht par sikur ka konsideruar prgjegjsi parsore ato pr rimkmbjen e ekonomis s Kosovs nprmjet vendosjes s nj ekonomie tregu, duke e konsideruar UNMIK-un si nj administrator pr shoqrin e Kosovs. Mbi kt baz Shtylla IV ka argumentuar se privatizimi do t sqaronte pronsin dhe do t inkurajonte investimet e huaja pa t cilat NSh-ve do tu prishej vlera nj zhvlersim q do t prbnte shkelje t prgjegjsive t UNMIK-
278 279 280 281 282 283 284
Perrit 2005, f. 170-171. Rregullorja e UNMIK-ut 1999/1. Perrit 2005, f. 170-1. Zaum 2007, f. 161-2. Shih pjesn tjetr. Zaum 2007 f. 159-162; intervist e autores nprmjet emailit me Johnson. hih p.sh. European Commission Economic and Fiscal Affairs: Kosovo: An Economy on Hold (pa dat), par m 10 korrik 2010 at http://ec.europa.eu/economy_finance/een/008/article_6170_en.htm 285 Medjad 2004, f. 314. 286 Po aty; Knoll 2005, f. 653; Zaum f. 159. 287 Zaum 2007, f. 159; nj vzhgues i afrt i ktyre diskutimeve, intervist e autores, Prishtin, maj 2010.
59
ut.288 Ky konceptim i kujdestaris pretendohet se sht m pak i interesuar pr administrimin e prons sesa pr legjitimimin e mohimit t vetvendosjes s nj populli.289 Gjithsesi, ndrsa ky arsyetim mund t shpjegoj mundsin q AKM-ja t jet nj agjent i OKB-s me karakter sovran290 dhe UNMIK-u sht i veshur me kompetenca legjislative dhe ekzekutive shtetrore nga Kshilli i Siguris,291 t llojit q legjitimon ndrhyrjen n sovranitetin e Serbis jan ende t paqarta bazat pr ndrhyrjen e projektit ndrkombtar n t drejtn e vetvendosjes s popullsis s Kosovs. Vitet e debateve dhe eksperimenteve ndrkombtare nuk e kan paksuar vendosmrin e shtetndrtuesve pr t privatizuar n Kosov, por kontribuan n prkeqsimin e gjendjes s ndrmarrjeve nn administrimin ndrkombtar. Ndrsa luftonin dilemat ligjore t privatizimit, shtetndrtuesit ndrkombtar penguan funksionimin e ndrmarrjeve, n pritje t privatizimit prfundimtar.292 Shum NSh t Kosovs nuk u lejuan t funksiononin si duhet para privatizimit, dhe u lan n nj gjendje n t ciln nuk mund t mbanin ose t prmirsonin prodhimin ose objektet ndrkoh q puntort e NShve ngeln pa rroga dhe iu hoq mundsia pr t praktikuar profesionin e tyre.293 Nj vzhgues i afrt shpjegon se vendimi i AKM-s pr t ndalur punn e NSh-ve dhe NP-ve ishte rezultat i nervozizmit ndrkombtar se mos mbahej prgjegjse pr dmet.294 NSh-t e tjera u dhan me qira duke shkelur ligjin n fuqi, q deklaronte se ato duhet t prdoren pr prodhim.295 Ndrkoh, Kosova u b gjithnj e m pak e industrializuar, n dm t vlers s ndrmarrjeve dhe potencialit t vet ekonomik t prgjithshm.296
288 Knoll 2005, f. 653; Zaum 2007, f. 159. 289 Zaum 2007, f.160; Perrit 2005, f. 171-172. 290 Perrit 2005, f. 167-9, shpjegon se roli i AKM-s n privatizim duhet t shihet si qeveritar dhe jo komercial. 291 Po aty, f. 167 dhe 172. 292 Intervist e autores me Zvendspresidentin e Bashkimit t Sindikatave t Pavarura t Kosovs (BSPK) Hasan Abazi, Prishtin, 7 maj 2010 dhe me ish-zyrtarin e AKM-s, Prishtin, korrik 2010. Lajos Hthy: Labour Law for Kosovos 2002, f. 70, marr nga www.boeckler.de/pdf/South-East_Europe_Review-2002-03s-p65.pdf, 7 korrik 2010, gjithashtu bn t qart se vendimi nse NSh-t do t viheshin n pun para privatizimit ishin t UNMIK-ut. Shih gjithashtu pjesn tjetr. 293 Shih HRCUP 2008, f. 57-58, dhe prfundimet e ktij raporti. 294 Ish-zyrtari i Bashkimit Ndrkombtar t Telekomunikacionit Ismet Hamiti, intervist me autoren, Prishtin, 16 korrik 2010, shpjegon se UNMIK dhe m pas AKM, n fakt, pezulluan gjith funksionimin e NSh-ve dhe NP-ve t Kosovs, duke vn n pikpyetje pronsin dhe duke mos arritur ta shqyrtonin statusin e tyre ligjor. Mos bni asgj, sepse ne nuk e dim kujt i prkasin! ishte pozita e tyre. Telekomi ishte nj prjashtim, sepse PTK rifilloi funksionimin e vet para se UNMIK-u t vendosej trsisht. 295 KIPRED 2005, f. 8. 296 Shih raportet ESI: De-industrialisation and its Consequences: A Kosovo Story, Berlin, 2002; The development trap at the heart of the Balkans. A socio-economic portrait of Gjilan, Kumanovo and Presevo, Berlin, 2005; The Ottoman Dilemma, Berlin, 2002.
2. Privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart
Periudha e privatizimit faktik dhe zyrtar t menaxhuar nga ndrkombtart n Kosov filloi me themelimin e AKM-s n vitin 2002 dhe prfundoi me krijimin e Agjencis Kosovare t Privatizimit (AKP) dhe me mbylljen e veprimeve t AKM-s pas shpalljes s pavarsis s Kosovs m 2008. Kto gjasht vite u karakterizuan nga t njjtat pyetje q mbizotruan diskutimet q uan n privatizim, sidomos nga frika e ndrkombtarve pr t mbajtur prgjegjsi, dhe shtja e pronsis s NSh-ve. Edhe pse i veant, procesi i privatizimit ndrkombtar n Kosov ilustron disa nga shtjet ky t shtetndrtimit ndrkombtar bashkkohor, prfshi ktu nivelin e (mos)prgjegjsis pr shtetndrtuesit ndrkombtar, dhe ekuilibrin lokal-ndrkombtar n vendimmarrjen pr operacionet e shtetndrtimit. Kjo pjes e raportit do t shqyrtoj mnyrn se si jan manifestuar kto pyetje dhe shtje n strukturn dhe metodat operacionale t przgjedhura pr privatizimin e menaxhuar nga ndrkombtart n Kosov, do t shpjegoj debatet kryesore n lidhje me procesin, dhe do t nxjerr n pah disa zhvillime t rndsishme gjat periudhs s privatizimit ndrkombtar veanrisht pezullimin e procesit n periudhn 20032005.
Themelimi i AKM-s
M 13 qershor 2002, pas tre vitesh gjyqesh dhe diskutimesh mbi transferimin e ndrmarrjeve t Kosovs n duart e privatve, kreu i UNMIK-ut, PSSP-ja themeloi AKM-n.297 Rregullorja q e krijoi Agjencin e autorizonte at t administronte NP-t dhe NSh-t dhe asetet e tyre, 298 si nj administrator pr pronart e tyre,299 edhe pse pa paragjykuar se kush do t prcaktohet se jan kta pronar.300 Administrimi i referohej do veprimi q AKM-ja e konsideronte si t prshtatshm pr t ruajtur ose pr t shtuar vlern, shanset pr sukses ose qeverisjen e ndrmarrjeve t Kosovs,301 dhe pr NSh-t u
297 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, e amenduar. Shih Perrit 2005, f. 162-165 dhe KIPRED 2005, f. 13, pr prmbledhje. 298 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, 2.1. 299 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, 2.2 (a). 300 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, 8.7. 301 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, 2.2 (b).
62
hartua nj metod specifike privatizimi. Fjala privatizim gjithsesi u shmang qoft n emrin e AKM-s, qoft n rregulloret e saj, duke qen se ky konsiderohej si nj term shum i ndjeshm. Zyrtart ndrkombtar ende kishin frikn e mbajtjes s prgjegjsis, dhe sidomos kundrshtimet e serbve ndaj procesit.302 Rregullorja 2002/12 e UNMIK-ut mbi krijimin e AKM-s prcaktonte se drejtimi i agjencis do t bhej nga nj bord dhe nj drejtor me dy zvends.303 Bordi do t kishte si kryetar Zvends-PSSP-n i cili ishte edhe kreu i Shtylls s BE-s, dhe do t prbhej edhe nga tri antar t tjer ndrkombtar, q do t ishin Zvendsi i tij, Zvends-PSSP-ja pr Administratn Civile, dhe Drejtori i AKM-s. Katr antart kosovar t bordit do t emroheshin t gjith nga PSSP-ja dhe duhej t prfshinin tre ministra nga Institucionet e Prkohshme t Vetqeverisjes t Kosovs (IPQV-t t ngritura pas prcaktimit t Kornizs Kushtetuese t Kosovs n 2001), nga t cilt njri duhej t ishte serb i Kosovs, s bashku me Presidentin e Bashkimit t Sindikatave t Pavarura t Kosovs (BSPK). Rregulloret pr vendimmarrjet n bord prcaktonin se kuorumi arrihej me pes apo m shum antar t pranishm, duke qen se votimi krkonte q t ishte e pranishme vetm nj shumic e thjesht. Nse krkohej nj shumic cilsore, ather do t duheshin t paktn pes vota pro, dhe vota e kryetarit do t ishte vendimtare n rast se do t kishte nj ndarje t barabart t votave. Propozimet e kandidatve pr postin e drejtorit t AKM-s dhe zvendsuesve do t bheshin nga kryetari, por ata do t emroheshin dhe do t jepnin llogari para bordit. Drejtori do t kishte pr detyr organizimin dhe vnien n pun t AKM-s, emrimin dhe shkarkimin e stafit, prgatitjen e mbledhjeve t bordit dhe garantimin e zbatimit t vendimeve t bordit. Krijimi i AKM-s ishte prov q shtetndrtuesit ndrkombtar n Kosov ndiheshin mjaft t sigurt pr qasjen e tyre ndaj atyre q ata i shihnin si dy problemet ky me privatizimin n Kosov shqetsimi pr mbajtjen e prgjegjsis, dhe pronsia e paprcaktuar sa t vazhdonin dhe ta kryenin privatizimin. N t njjtn koh, kto dy shqetsime, sidomos i pari, do t ndikonin n mnyr domethnse procesin e privatizimit n Kosov teksa po zhvillohej gjat periudhs s lidershipit zyrtar ndrkombtar. Pr t kufizuar prgjegjsin e OKB-s dhe UNMIK-ut, AKM-ja u krijua me personalitet t plot
302 Ish-zyrtar AKM-s t intervistuar nga autorja n Prishtin midis janarit dhe korrikut 2010, dhe dokumente t brendshme t UNMIK-ut prej vitit 2000 deri n vitin 2001, n zotrim t autores. 303 Shih Rregulloren e UNMIK-ut 2002/12, Seksioni 10 mbi politikat operacionale t AKM-s, dhe Kapitullin 3 mbi organizimin dhe menaxhimin. Kto shtje trajtohen nga t njjtat pjes prkatse t rregulloreve pasuese t amenduara t AKM-s.
63
juridik, e aft t padis dhe t paditet n emrin e vet.304 Sidoqoft, edhe perceptimi i AKM-s si nj organ i pavarur nga UNMIK-u dhe OKB-ja u komprometua q nga fillimi nga fakti se Agjencia ishte krijuar nga PSSP, dhe prfundimisht i prgjigjej atij. Gjith antart e bordit ishin ose drejtprsdrejti t propozuar nga ai, ose ishin zvendsit e tij.
Themelimi i Ods Speciale305

Krijimi i nj Ode Speciale t Gjykats Supreme t Kosovs, me autoritet ekskluziv pr tu marr me shtjet e Lidhura me Agjencin Kosovare t Mirbesimit306 kishte pr qllim t kufizonte mundsit e ngatrrimit t UNMIK-ut dhe OKB-s n problemet potenciale me privatizimin n Kosov, dhe sht nj shprehje domethnse e qasjes s projektit t shtetndrtimit ndrkombtar ndaj mbajtjes s prgjegjsis n vendet ku vihet n zbatim. Oda Speciale sht nj nga organet jashtzakonisht t rralla t themeluara nga OKB-ja me pushtet zyrtar pr ta vn para prgjegjsis seciln nga pjest e operacioneve t veta ndrkombtare t ndrtimit t paqes ose t ndrtimit t shtetit. Sipas rregullores s Ods Speciale, t nxjerr n t njjtn dit me rregulloren e AKM-s, autoriteti i Ods do t prfshij, por nuk do t jet i kufizuar, n kontestimin e veprimeve dhe vendimeve t AKMs; padit kundr AKM-s pr humbje financiare q ka ardhur si rezultat i veprimit t AKM-s n rolin e administratorit t ndrmarrjeve; dhe padit kundr bizneseve nn autoritetin administrativ t AKM-s, prfshi ktu shtje t s drejts, titullit ose interesit n nj pron t kontrolluar nga ndrmarrjet q gjenden nn autoritetin e AKM-s.307 Asnj gjykate tjetr n Kosov apo diku tjetr nuk do ti jepej juridiksioni mbi kto lloj kategorish padie, por Oda Speciale mund t vendoste ti referonte padit n gjykatat lokale t Kosovs dhe n ato raste do t funksiononte si organ i prgjithshm.308 Panelet gjykuese t Ods Speciale do t prbheshin nga pes gjykats, prfshi ktu tre gjykats ndrkombtar t emruar nga PSSP.309 Nj nga kta gjykats ndrkombtar do t emrohej nga PSSP si kryetar i trupit gjykues, pas konsultimeve me Kryetarin e Gjykats Supreme.
304 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, e amenduar, Seksioni 1. Shih gjithashtu Knoll 2005, f. 652. 305 Ky seksion si pjesa tjetr e ktij raporti merret me periudhn deri n vitin 2008, q sht periudha e menaxhimit zyrtar ndrkombtar t privatizimit n Kosov. 306 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/13, f. 1 dhe Seksioni 4. Shih gjithashtu Perrit 2005, f. 164-168. 307 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/13. 308 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/13, Seksioni 4. 309 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/13, Seksioni 3 mbi Prmbajtjen.
64
Vendimet e Ods Speciale do t jepeshin me shkrim brenda dy muajsh pas prfundimit t seancave, dhe pas diskutimeve private midis gjykatsve.310 Gjykimi i nj rasti ose vendimi rreth nj apelimi do t kishte nevoj pr t paktn tre vota pro. Pushteti i PSSP-s mbi Odn Speciale, autoriteti i gjykatsve ndrkombtar t emruar nga PSSP brenda saj, si edhe fakti q Oda kishte Zyrn e vet t Regjistrimeve me personel ndrkombtar, n fakt e bnin at nj gjykat ndrkombtare t veant n Kosov, e cila kishte vetm nj lidhje formale me Gjykatn Supreme t Kosovs.311 Sipas institutit krkimor t Prishtins, KIPRED, kjo lidhje formale midis Ods Speciale dhe Gjykats Supreme (lokale) t Kosovs i ekspozonte autoritetet lokale t Kosovs prball rrezikut t prgjegjsis ligjore pr veprimet e Ods Speciale q ishin kryer jasht ndikimit lokal.312 Shqetsimi i madh i shtetndrtuesve ndrkombtar se mos i bnin prgjegjs pr privatizimin n Kosov mund t tregoj se kjo marrveshje institucionale mund t ket qen nj prpjekje e qllimshme pr ta transferuar prgjegjsin nga zyrtart dhe organet ndrkombtare n institucionet vendore t Kosovs. Si n rastin e AKM-s, pavarsia e Ods Speciale nga UNMIK sht e dyshimt. N kohn e themelimit t Ods Speciale gjyqsori i Kosovs, si edhe AKM-ja, ishin ligjrisht nn PSSP, dhe i raportonin PSSP-s, i cili ishte edhe kreu i UNMIK-ut dhe i veshur me pushtet ekzekutiv e legjislativ.313 N vitin 2008 OSBE theksoi se emrimet afatshkurtra (gjasht muaj) t gjykatsve t Ods Speciale si kshilltar t UNMIK-ut, s bashku me kryerjen nga ana e tyre t disa funksioneve t ndryshme brenda t njjtit proces ligjor komprometonte pavarsin e gjykatsve.314 Nj munges e ngjashme pavarsie dhe lidhjet e forta me organet ekzekutive t shtetndrtuesve ndrkombtar sht nj fakt nj shqetsim i mbetur q ka t bj me gjith gjykatsin ndrkombtar n Kosov.315 PSSP ende emron gjykats ndrkombtar, me autoritet ekskluziv pr t emruar gjykats ndrkombtar n Odn Speciale ndrsa autoriteti i
Rregullorja e UNMIK-ut 2002/13, Seksioni 9. Si e ka nxjerr n pah KIPRED 2005, f. 14. Po aty, p. 14. OSCE: Privatization in Kosovo: Judicial Review of Kosovo Trust Agency Matters by the Special Chamber of the Supreme Court of Kosovo, Monitoring Department/Rule of Law Division, Maj 2008, f. 37-38. Ky raport kritik mbi t dhnat e t drejtave t njeriut t Ods Speciale doli para se procesi i privatizimit n Kosov t transferohej n duart e lokalve. Shih gjithashtu Perrit 2005, f. 173 dhe 167, ku AKM-ja etiketohet si agjent OKB-je. 314 OSCE 2008, f. 38. 315 Gjylbehare Murati: The Independence of the Judiciary and its role in the Protection of Human Rights under UN Administration using the Case of Kosovo, European Society of International Law, 2004; Muharremi 2010; OSCE 2008, f. 37-38. 310 311 312 313
65
UNMIK-ut dhe i organeve ndrkombtare t shtetndrtimit n Kosov sht ende i fort, edhe pse i paqart.316 Nj kritik tjetr pr Odn Speciale nga periudha e menaxhimit ndrkombtar zyrtar t privatizimit argumentonte se Oda ishte e pafat, duke qen se merrte vendime pa ndonj pesh reale,317 se korniza e saj ligjore ishte shum komplekse,318 e mbajtur n disa instrumente t ndryshme,319 e paplot,320 dhe se rregulloret e saj po i shmangeshin termave prkufizues ky si mirbesim dhe pronar321 edhe pse ky ambiguitet i fundit mund t ket qen i qllimshm nga ana e hartuesve t rregullave.322 Jan ngritur pyetje rreth mungess s transparencs pr sa i prket vendimeve dhe procedurave t Ods, cilsis s dobt t prfaqsimit ligjor para Ods prfshi ktu edhe nga AKM-ja kur prfaqsonte NSh-t323 vonesat procedurale,324 mungess s burimeve, diskriminimit,325 dhe gabimeve administrative.326 N vitet 2005 dhe 2008 analistt argumentonin se t metat n strukturn ligjore dhe funksionimin e vrtet t Ods Speciale mund t ken prbr shkelje t t drejtave t njeriut, prfshi ktu edhe t drejtn pr nj proces t rregullt.327 Ndryshimet n Odn Speciale pas udhheqjes zyrtare ndrkombtare n Kosov n vitin 2008 nuk jan tema e ktij raporti, dhe pyetja sht
316 317 318 319 320 321 322
323
324
325 326 327
Muharremi 2010. Gould 2007, f. 4. Shih Muharremi 2010, f. 19 pr nj ilustrim t paqartsis s kornizs ligjore t Ods. OSCE 2008, f. 17. Perrit 2005, f. 164. OSCE 2008, f. 18. Kreu aktual i OLA-s dhe ish-zyrtari i lart ligjor i Shtylls IV Tschoepke shpjegon: Pr shkak t historikut ligjor kompleks t procesit t privatizimit n kt rajon, korniza ligjore e prkufizonte termin pronar n nj mnyr q e lejonte procesin e privatizimit t vazhdonte pa shum sfida ligjore fillestare, intervist e autores. Sidoqoft prkufizimi i pronarit u amendua pas argumentit t br nga OSBE-ja n raportin e cituar m lart q nga prkufizimi i pronarit si dikush me nj pretendim pr pronsi, pronari u prkufizua si dikush me nj pretendim t vlefshm pr pronsin, Rregullorja e UNMIK-ut 2008/27, Seksioni 3, theksi sht shtuar. OSCE 2008, f. 42-44, dhe f. 14. Transparenca mbi vendimet dhe veprimet e Ods nuk u prmirsua nga fakti q faqes virtuale t saj http://specialchamber.info/default.html?aspxerrorpath=/PerNe.aspx, par gjat pranvers 2010, i mbaroi afati m 25 qershor 2010 n pritje t rinovimit ose fshirjes, par m 16 korrik 2010. OSCE 2008, f. 45; Edward Tawil: Property Rights in Kosovo: A Haunting Legacy of a Society in Transition, International Center for Transitional Justice, Brussels and Belgrade 2009, f. 41-45. OSCE 2008, p. 20-21; Tawil 2009, f. 41-45. OSCE 2008, f. 47. Si garantohet nga Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut (KEDNj), shih Perrit 2005, f. 173, dhe 164, ku ai prmbledh se situata e krijuar nga vshtirsit n lidhje me Odn Speciale sht tepr jasht prputhjes me KEDNj; OSCE 2008, f. 18 dhe 27.
66
e hapur rreth faktit nse kritikat e bra para 2008-s jan ende t vlefshme. Sidoqoft, n pranvern e 2010-s nj numr shum m i vogl se ai i planifikuar i gjykatsve t Ods Speciale jan emruar n kt gjykat, dhe pavarsisht se do panel i Ods supozohej t kishte t paktn nj gjykats lokal kosovar, pak gjykats duket se kan shrbyer n kto panele.328 Vetm koht e fundit Oda ka vendosur rreth bazueshmris s shtjeve, dhe vzhguesit thon se ajo preferon ti shtyj shtjet politikisht t ndrlikuara duke mos i zgjidhur padit n mnyrn e duhur dhe t drejt.329 Duke marr parasysh qndrimin e zyrtarve ndrkombtar ndaj prgjegjsis, ky hezitim i mundshm mund t ket t bj me shqetsimin se mos krijohen precedent pr shtje t tjera n t ardhmen duke qen se nj precedenc e till mund t ket pasoja pr Kosovn dhe operacionet e shtetndrtimit t OKB-s n vende t tjera npr bot. Po kshtu edhe rreptsia e kritereve t pranimit t rasteve para Ods Speciale mund t shihet si nj pasqyrim i shqetsimit t shtetndrtuesve ndrkombtar se mos mbahen prgjegjs pr veprimet e kryera gjat misionit.330 Pyetjet q ka ngritur Oda Speciale n lidhje me frikn e OKB-s pr prgjegjsin i ngjajn atyre q jan ngritur nga nj organ tjetr ndrkombtar n Kosov i krijuar pr ti vn para prgjegjsis UNMIK-un dhe stafin e lidhur me t: Paneli Kshillues i t Drejtave t Njeriut.331 Ashtu si Oda Speciale, ky Panel u krijua nga UNMIK-u dhe i raporton PSSP-s.332 Por ndryshe nga Oda Speciale, vendimet e Panelit jan thjesht kshilluese, dhe UNMIK nuk ka asnj detyrim q ti zbatoj ato. Dy shtjet e Panelit t prshkruara nga antart e Panelit dhe UNMIK-u si m delikatet,333 q t dyja prfshijn akuza pr shkeljen e s drejts s jets: njra ka t bj me vendimin e UNMIK-ut pr t vendosur qindra rom t shprngulur n kampe n zona me nivele t larta vdekjeprurse plumbi dhe q i la ata atje pr nj dekad para se tia kalonte shtjen autoriteteve lokale t Kosovs; shtja tjetr ka t bj me nj demonstrat t 2007-s ku dy protestues paqsor u qlluan dhe u vran nga policia e UNMIK-ut, dhe mbi 80 t tjer u plagosn nga plumba t vjetr gome q u qlluan n
328 Vendimet e Ods Speciale n dispozicion t autores, dhe intervista e autores me nj vzhgues t afrt t Ods. 329 Intervist e autores me dy vzhgues t afrt t Ods Speciale, Prishtin, 2010. 330 Shih Rregulloren e UNMIK-ut 2002/13 pr kriteret e pranimit nga Oda Speciale. 331 Shih faqen virtuale t Panelit tek http://www.unmikonline.org/human_rights/index.htm, par m 8 korrik 2010. 332 Paneli u krijua meqense Avokati i Popullit i Kosovs n vitin 2006 duket se ishte i zhveshur nga autoriteti pr t dhn opinione (kshilluese) mbi veprimet e UNMIK-ut por nuk u b funksional deri pas nj viti. 333 Intervistat e autores me persona brenda Panelit, dhe me prfaqsuesit e UNMIK-ut t prfshir n rastet e Panelit, Prishtin dhe Fush Kosov, pranver 2009.
67
nj distanc t afrt n kokat e demonstruesve.334 N t dyja rastet UNMIK-u sht siguruar q t mos mbaj prgjegjsi asnj nga personeli i OKB-s as edhe nga nj opinion kshillues i Panelit.335 N t njjtn koh, pr shkak t shtjes s statusit t Kosovs, ska mundsi se si ndonj aktor tjetr prve UNMIK-ut dhe OKB-s t mund t mbahet prgjegjs pr shtjet q kan t bjn me privatizimin n Kosov. AKP e paraqet veten si kandidatin m t dukshm, duke marr prsipr prgjegjsin zyrtare t AKM-s pr privatizimin n vitin 2008 dhe duke e prkufizuar veten si pasuesin ligjor t AKMs.336 Sidoqoft, pr shkak t neutralitetit t statusit t Ods Speciale si nj organ i OKB-s, Oda nuk do ta pranonte AKP-n drejtprsdrejti si prgjegjse n rastet para se ajo t krijohej. Edhe pse kuptimi i neutralitetit t statusit mbetet i paqart duke qen se duket sikur nuk ka nj pozicion neutral midis njohjes s statusit dhe injorimit t tij fakti q Kosova nuk sht antare e OKB-s me sa duket i ka br zyrtart ndrkombtar t kujdesshm n njohjen e prgjegjsive t nj institucioni t Kosovs para nj gjykate t krijuar nga OKB-ja. Zyrtart ndrkombtar besonin se kjo mund t shihej sikur nnkuptonte njohjen indirekte t pavarsis s Kosovs, ka kishin frik se Serbia do ta kundrshtonte. Ndrsa shpresonin mundsisht tia kalonin prgjegjsin institucioneve lokale kosovare n periudhn kur u themelua Oda Speciale duke e br at pjes t Gjykats Supreme t Kosovs, shtetndrtuesit ndrkombtar me mosnjohjen e tyre t pavarsis s Kosovs e kishin ngujuar veten n nj shteg t ngusht ligjor. Aktualisht, UNMIK e konsideron veten se nuk ka asnj prgjegjsi pr veprimet e Agjencis Kosovare t Privatizimit,337 por duket e qart se UNMIK dhe OKB-ja do t mbeten prgjegjs pr veprimet e AKM-s dhe t Ods Speciale t paktn derisa OKB-ja t njoh Kosovn si t pavarur.338 Deri tani prgjigjja e pyetjes se si duhet t trajtohen
334 Pr rastin e fundit shih dy raportet e Prokurorit t Posam t UNMIK-ut Robert Dean, 2007, q doli me prfundimin se roli i policis s UNMIK-ut n vdekjet ishte i panevojshm, i shmangshm dhe kriminal: Interim Report of the Special Prosecutor to the SRSG regarding the Deaths and Serious Wounding of Protestors during the 10 February 2007 Demonstration in Prishtin/Pristina, 16 prill 2007 dhe raportin e tij pasues final t 2 korrikut, 2007. 335 Kjo u b nga nxjerrja e nj rregulloreje administrative nga UNMIK e para n llojin e vet q i bri kto dy raste t papranueshme. Shih Amnesty International: Hearing into Deaths in Kosovo could find UN Accountable, 23 mars 2009, par m 8 korrik at http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/hearing-into-deaths-kosovo-couldfind-un-accountable-20090323 336 Ligji Nr. 03/L-067 Mbi Agjencin Kosovare t Privatizimit (Ligji AKP m pas), 21 maj 2008. 337 Prfaqsuesi i KE-s n Bordin e AKP-s Board Janmaat, intervist e autores. 338 sht e hapur pr diskutim nse shtetndrtuesit ndrkombtar, p.sh. tek OKB, BE ose n baza individuale do t mbeten prgjegjs pr veprimet e AKM-s, UNMIK-ut dhe Ods Speciale pas ksaj pike.
68
proceset e Ods Speciale sht dhn sipas ktij formulimi se Oda Speciale pranon aktivitetet e AKP-s si nj fakt t qart n mnyr q tu mundsoj puntorve t prfshir n procesin e privatizimit q t ken mundsi efikase pr t shkuar n gjykat sipas kuptimit t Nenit 6 t KEDNj [Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut]. Kjo nuk do t thot se Oda Speciale e pranon Ligjin e AKP-s si nj ligj n fuqi n Kosov por, q, sidoqoft, Oda e quan t nevojshme ta trajtoj kt ligj si rregullat e brendshme t vlefshme dhe shtrnguese t organizimit brenda procesit t privatizimit.339 shtja nse autoriteteve lokale t Kosovs mund tu krkohet t prgjigjen pr veprimet e kryera nga UNMIK-u ka implikime q shkojn prtej fushs s privatizimit. N vitin 2004 kjo shtje u adresua n nj letr drejtuar Sekretarit t Prgjithshm t OKB-s nga Presidenti i Komisionit Evropian dhe Presidenti i Banks Evropiane t Investimeve, q krkonin konfirmim nga OKB-ja q (a) detyrimet e kontraktuara nga UNMIK-u do t jen detyruese pr do autoritet q do ta administroj Kosovn pas zvendsimit ose prfundimit t mandatit t UNMIK-ut; dhe (b) ky autoritet do ti pranoj pa kushte kto detyrime si detyrimet e Kosovs q vazhdojn.340 Si rrjedhoj, UNMIK-u n mnyr t rregullt shtonte nj klauzol rinovimi n marrveshjet q ka br me institucionet ndrkombtare financiare n emr t Kosovs duke u prpjekur ta transferoj prgjegjsin tek autoritetet vendase kosovare ndrsa n t njjtn koh e prjashton UNMIK-un nga prgjegjsia.341
shtja e transformimeve dhe pezullimi i privatizimit

Meqense sistemi jugosllav i pronsis e prkufizonte shoqrin si pronare t NSh-ve t Kosovs duke i dhn ksaj shoqrie nj rol n privatizimin e NSh-ve si edhe nj pjes t t ardhurave prej privatizimit mund t pritet q disa padits duke pretenduar se prfaqsojn shoqrin t dalin para Ods Speciale; por zyrtart ndrkombtar jan shqetsuar m shum se mos i padisin investitort q prfituan nga shitjet, shkrirjet dhe marrjet prsipr t bra gjat regjimit t
339 Vendimet e Ods Speciale prej 4 shkurtit, 8 marsit (ASC-10-0002) dhe 9 marsit 2010 (ASC-09-0087), ku gjithashtu pohohet se AKP-ja sht faktikisht duke vepruar si pasuesi i AKM-s n fushn e privatizimit. Vendimi i 9 marsit thekson nevojn e menjhershme q NSh-t t prfaqsohen si duhet si edhe nevojn e sistemeve ligjore q t ndjekin sundimin e ligjit dhe t mos lejojn vakuume ligjore. Pr kto arsye, shpjegohet aty, prfaqsimi i NSh-ve nga AKP-ja do t pranohet tani pr tani. OLA duket se prfaqson t paditurit (n emr t AKM-s jovepruese) kur paditsit jan serb. Shih p.sh vendimin e 8 marsit 2010. 340 Cituar n Knoll 2005, f. 648. 341 Po aty, f. 648; Rregullorja e UNMIK-ut 2004/30 On the Promulgation of the Law on International Financial Agreements, 9 Aug. 2004, Art. 5.
69
Millosheviit, se kan shitur ato ka ata pretendojn se jan pronat e tyre.342 Gjithsesi kto transformime t kryera n vitet e 90-ta ishin t dyshimta dhe t errta pasi ishin br n nj mnyr q diskriminoi kryesisht popullsin shqiptare q prbnte shumicn n Kosov,343 dhe sepse prfshiu zhvatjen e aseteve dhe transfere t paligjshme parash n llogari bankare t huaja dhe private.344 Sa i prket privatizimeve t kryera para vitit 1994 nga regjimi i Beogradit, sht arritur n prfundimin se ato me t drejt jan konsideruar si grabitje.345 Por prapseprap, zyrtart ndrkombtar n Kosov kan qen t shqetsuar nga skenari i mundshm sipas t cilit mund t akuzohen pr shpronsim t paligjshm nse shesin prona q dikur i jan nnshtruar transformimeve. Kjo frik i bri transformimet e viteve 90 nj tem kryesore n debatet e shtetndrtuesve ndrkombtar rreth prgjegjsis dhe pronsis gjat privatizimit n Kosov. Rregullorja origjinale e AKM-s q nga qershori i vitit 2002 prcakton dy kritere vlersimi kur t bhet privatizimi n Kosov pr transformimet q bri Serbia n vitet 90. Sipas ksaj rregulloreje, transformimet duhet t merren n konsiderat vetm nse jan kryer n prputhje me ligjin n fuqi, dhe nse nuk ishin zhvilluar n nj mnyr diskriminuese ose n shkelje t Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut. T gjitha transformimet q nuk do ti plotsojn kto kritere duhet t mos merren n konsiderat nga AKM-ja. N veanti, transformimet e pranueshme mund t merren n konsiderat me qllimin e vetm t identifikimit t Pronarve dhe shprndarjen e t Ardhurave me fjal t tjera, jo pr tia kthyer pronn pronarve t periudhs para privatizimit.346 Gjithsesi historia e qasjes q i bn zyrtart ndrkombtar transformimeve t regjimit t Millosheviit kur po privatizonin n Kosov nuk mbaron ktu, duke qen se t dyja kriteret u kontestuan nga brenda projektit t shtetndrtimit. Pr sa i prket kriterit t par, mbi ligjin n fuqi, nj nga aktet ligjore m t hershme t UNMIK-ut ishte miratimi i nj rregulloreje q e ndryshonte ligjin n fuqi n Kosov duke rivendosur at q ishte i vlefshm para 23 marsit 1989347 - q sht data e prfundimit t paligjshm t autonomis s Kosovs dhe prjashtimit t deputetve shqiptar nga Parlamenti nga Serbia. Kshtu q gjat periudhs s
342 Disa ish-zyrtar t privatizimit dhe vzhgues t tjer t afrt t procesit e konfirmojn kt n intervistat me autoren, prfshi ktu edhe ish Zvendsdrejtorin e Privatizimit t AKM-s Bicaj. 343 Perrit 2005; Mulaj 2007; Karadjis 2004. 344 Uvalic 2000, f. 13. Shih Lazic dhe Sekelj 1997, f. 1064 pr akuza pr lloje t tjera t padrejtsis t kryera gjat ktyre transformimeve. 345 Lazic dhe Sekelj 1997, f. 1069. 346 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, e amenduar, 5.4 (b) 347 Rregullorja e UNMIK-ut 1999/24 (12 dhjetor 1999); Zaum 2007, f. 155.
70
shtetndrtimit ndrkombtar n Kosov, ligji n fuqi prbhej njherazi nga ligjet jugosllave t kohs para vitit 1989 dhe rregullat e shumta t UNMIK-ut q ishin miratuar gjat periudhs s shtetndrtimit ndrkombtar. N t njjtn koh, rregullorja e UNMIK-ut pr ligjin n fuqi gjithashtu deklaronte se n rast se do t kishte boshllqe n kornizn ligjore t periudhs para 1989-s, ather mund t prdoreshin ligjet e periudhs pas vitit 1989. Me fjal t tjera, nse ligjet e miratuara para 23 marsit 1989 nuk e trajtonin nj shtje ose fush ligjore t caktuar por kjo fush ishte mbuluar nga ligjet q kishte miratuar Beogradi pas asaj date ligjet e mpasshme relevante mund t prdoreshin. Dispozita e boshllkut n rregulloren e UNMIK-ut mbi ligjin n fuqi ka qen justifikimi ligjor i zyrtarve ndrkombtar, t cilt her pas her kan propozuar prdorimin e ligjeve t miratuara pas 23 marsit 1989 kur po privatizonin n Kosov.348 Ata argumentonin se meq privatizimi nuk ishte mbuluar nga ligjet para 1989-s, edhe ligjet Markovi pr privatizimin mund t prdoreshin kur shtetndrtuesit ndrkombtar t privatizonin n Kosov.349 Mirpo privatizimi prfundimisht ka t bj me rregullimin e pronsis s prons dhe pronsia ishte rregulluar nga ligjet jugosllave t kohs para 1989-s. Ndrsa thirrja specifike pr pronsi private ishte dika e re, ligjet e miratuara pas vitit 1989 dhe ligjet Markovi nuk mbuluan nj fush ligjore bosh, dhe sishin asgj m shum sesa nj mnyr tjetr pr t rregulluar pronn q ndodhej n territorin e ish-Jugosllavis. Kriteri i ligjit n fuqi n rregulloren e AKM-s pr vlersimin e vlefshmris s transformimeve i dha bazn USAID-it dhe stafit t Shtylls IV q paguheshin prej tij t argumentonin se gjith transformimet e kryera gjat viteve 90 duhej t zhvlersoheshin automatikisht duke qen se nuk ishin kryer n prputhje me ligjin n fuqi n kohn kur u miratua rregullorja e AKM-s. Si u shpjegua m lart, ligji n fuqi n Kosov u prkufizua nga UNMIK-u si ligjet e para 23 marsit 1989 plus Rregulloret e UNMIK-ut pas 1999-s ndrkoh q transformimet ishin kryer duke iu referuar ligjeve t miratuara nga Beogradi midis viteve 1989 dhe 1999, prfshi ktu edhe ligjet Markovi. Duke qen se edhe rregullorja e UNMIK-ut pr AKM-n,
348 Shih p.sh. Cemovich for the International Fertilizer Development Center and USAID 2001, f. 3. 349 Tschoepke shpjegon: Privatizimi nuk mbulohej nga korniza ligjore e kohs para vitit 1989, e pr kt arsye ligjet Markovi pr privatizimin u aplikuan kur u mendua t bhen transformimet e ndrmarrjeve. Kto ligje jan prdorur n privatizimet n Kosov gjat viteve 1990 dhe 1991, n veanti pr nj numr ndrmarrjesh n Gjakov. Intervist e autores. M 28 shkurt 2001 UNMIK sugjeroi ristrukturim t pronsis pr NSh-n m me vler nga t gjitha n Kosov, kompleksin e minierave Trepa, duke u bazuar n ligjet Markovi - memorandumi midis zyrave sht n zotrim t autores.
71
sipas mendimit q iu b, e prkufizon Ligjin n Fuqi n Kosov si ligji n fuqi n Kosov n prputhje me Rregulloren e UNMIK-ut 1999/24 t 2 dhjetorit 1999, amenduar, Mbi Ligjin n Fuqi n Kosov, zyrtart amerikan t privatizimit deklaruan se vetm transformimet e NSh-ve dhe NP-ve t kryera para 1989-s duhej t vlersoheshin sipas kriterit t dyt, n lidhje me diskriminimin dhe shkeljet e t drejtave t njeriut. 350 N kontrast me logjikn e pakomplikuar t ktij argumenti, rregullorja origjinale e AKM-s duket e paqart rreth mnyrs se si duhet prcaktuar saktsisht vlefshmria e transformimeve t viteve t 90-ta kjo rregullore n mnyr t ngjashme me rregulloret e tjera t UNMIK-ut pr AKM-n duket sikur preferon ambiguitetin pr shtjet kritike q shihen si t debatueshme. Transformimi konkretisht prkufizohet si nj shkrirje, transformim, (ri-) regjistrim, prfshirje si kompani ose partneritet ose ndonj njsi tjetr ligjore aksionare ose me prgjegjsi t kufizuar, falimentim, likuidim, paaftsi pr t paguar, organizim n nj form t veant ose ndonj entitet tjetr, si edhe do ngjarje ose proces tjetr nprmjet t cilit secili nga elementet m posht ndryshohet n lidhje me at entitet: identiteti, forma ose natyra e vet ligjore ose natyra e pronsis s saj, ose e kapitalit apo vendndodhjes s saj, dhe ku do ngjarje ose proces i till ose do pjes prej saj ka ndodhur n do koh midis 22 marsit 1989 dhe 13 qershorit 2002.351 Kjo mund t merret sikur hap rrugn pr vlersimin e t gjitha transformimeve pr gjith periudhn nga 1989 deri m 2002 sipas kriterit t dyt, sa i prket diskriminimit dhe t drejtave t njeriut. Argumenti amerikan mbi pavlefshmrin automatike t t gjitha transformimeve t viteve 90 bazuar n kriterin e AKM-s pr ligjin n fuqi nuk arriti t fitonte mbshtetjen e evropianve n UNMIK dhe AKM, t cilt kishin frik se po t injoronin transformimet e regjimit t Millosheviit mund ti ekspozonte shtetndrtuesit ndrkombtar para prgjegjsis n padit e Serbis dhe investitorve prfitues prej ktyre transformimeve.352 UNHQ n Nju Jork fillimisht ishte po aq e pabindur. Sot zyrtart evropian t prfshir n procesin e privatizimit n Kosov shprehin skepticizm t fort ndaj asaj q ata e shohin si thirrjen politike t Shteteve t Bashkuara pr t injoruar transformimet e viteve 90, duke pohuar se ajo buroi nga mosplqimi i prgjithshm amerikan pr influencn serbe n Kosov.353
350 Memo e USAID-it nga viti 2003 n zotrim t autores. 351 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/13, e amenduar. 352 Zyrtart e prfshir nga afr n privatizim n Kosov e konfirmuan kt n intervistat e autores, pranver 2010, si bjn edhe memorandumet midis zyrave t UNMIK-ut nga vitit 2000 dhe 2001 n zotrim t autores. 353 Zyrtart e paguar nga BE-ja t intervistuar nga autorja, Prishtin, prill dhe maj 2010.
72
Frika e shtetndrtuesve ndrkombtar se mos mbajn prgjegjsi institucionale dhe personale gjat privatizimit n Kosov si edhe gjat shestimit pr ti shitur pronat q ishin transformuar n vitet 90 arriti kulmin n tetor t 2003-s, kur procesi u pezullua pr rreth tetmbdhjet muaj.354 Ky pezullim ndodhi kur drejtoresha e sapoemruar e AKM-s, Maria Fucci, kmbnguli se n parim t gjitha transformimet e regjimit t Millosheviit duhej t konsideroheshin t vlefshme prvese kur gjendeshin prova t sigurta pr do rast individual s ndrmarrjet ishin shitur duke shkelur ligjin n fuqi, ose n nj mnyr diskriminuese. Kjo linj e re e zhvendosi barrn e provs mbi ata q kmbngulnin n shprfilljen e transformimeve, dhe u mbshtet nga kreu i Shtylls s BE-s Pillar Nikolaus Lambsdorff.355 Pas nisjes s vals s par t tenderve nga AKM-ja n maj 2003 dhe vals s dyt shum shpejt pas t pars,356 vala e tret u ndrpre n tetor 2003, n pritje t sqarimit ligjor dhe politik mbi mnyrn se si duhet t procedohej. Persona t brendshm t AKM-s shpjegojn se politika e re e krijuar nga Fucci e ndali t gjith procesin, duke krijuar nj proces shum t komplikuar me kritere tepr komplekse pr gjykimin e padive dhe transformimeve.357 Perrit e prshkruan krijimin e ktyre politikave operacionale t palogjikshme si nj reaksion i tepruar ndaj kritiks, i cili rezultoi n nj sr postblloqesh, prfshi ktu edhe polemikn politike midis AKMs, sindikatave dhe udhheqjes lokale t zgjedhur n Kosov.358 IshDrejtori i Shtylls IV pr Privatizimin John Johnson ngul kmb se objektivi i linjs s re ishte politik dhe synonte t hiqte qafe vendimmarrsit e AKM-s q sishin nga BE-ja (Amerikant dhe Kosovart) dhe t zbatonte nj program kthimi tek qeveria e Serbis.359 Paralel me debatin brenda Shtylls s BE-s rreth mnyrs se si duhej t trajtoheshin transformimet kur t bhej privatizimi n Kosov,
354 Shih p.sh. Transitions Online: Privatization Halted, 13 tetor 2003, par ktu: http://www.tol.org/client/article/10806-privatization-halted.html m 6 qershor 2010. Knoll 2005, f. 652-3 dhe shnimi 78: The case of Wood Industries LLC v United Nations, UNMIK, and the Kosovo Trust Agency (2003) (Supreme Court of the State of New York, Index No. 03/602741) duket se demostron se rreziku pr tu paditur sht i konsiderueshm (Wood Industries e trhoqn padin dhe e uan shtjen n Odn Speciale t Gjykats Supreme t Kosovs ku tanim pret vendimin pr tu shkarkuar). Prafrsisht gjat ksaj kohe rreziku dhe shqetsimet e shtetndrtuesve ndrkombtar rreth prgjegjsis ishin raportuar n mediat ndrkombtare, shih p.sh. Jean-Arnault Drens: Reconstructing states: Protectorate of Kosovo, Le Monde diplomatique, dhjetor 2003. 355 Ish-zyrtar t AKM-s t intervistuar nga autorja n Kosov, pranver 2010, duke prfshir dhe Arten Bajrushi, Drenas, 22 prill 2010. 356 Shih p.sh., Moalla-Fetini et al pr FMN 2005, f. 39. Aktualisht AKP-ja sht n valn e 45-t t tenderve, shih http://www.pak-ks.org/?id=58, par m 10 korrik 2010. 357 Ekrem Tahiri, intervist e autores, Prishtin, 12 prill 2010. Tahiri punoi pr AKM-n nga 2003 deri m 2007, edhe si zdhns i saj. 358 Perrit 2005, f. 174. 359 Intervist e autores me email.
73
mnjanimi ligjor i gjith rreziqeve pr mbajtje prgjegjsie nga ndrkombtart vazhdoi prgjat gjith viteve 2003 dhe 2004: UNHQ dhe OLA tashm argumentonin se stafi i mbshtetur nga BE-ja brenda AKM-s nuk gzonte imunitetin e OKB-s, ndrsa Shtylla IV kmbngulte se po, duke qen se ata duhet t shihen si ekspert n misione q kryejn funksione t caktuara n emr t OKB-s.360 N fund, duket se zyrtart e AKM-s nuk ishin t mbrojtur nga imuniteti i OKB-s i vetmi imunitet relevant pr statusin e tyre duket se sht ai i prcaktuar nga vet AKM-ja.361 Pezullimi i privatizimit n Kosov pr periudhn 2003-2005 pr rrjedhoj duhet t shihet si i shkaktuar nga komplikimet teknike q kishin t bnin me procedurat e reja pr vlersimin e transformimeve, dhe nga shqetsimi i vazhdueshm i zyrtarve ndrkombtar pr mbajtjen e prgjegjsis. Pra, pyetjet mbi prkufizimin e pronarve t ndrmarrjeve prfshi edhe nse duhej t quheshin t vlefshme transformimet e viteve 1990 dhe frika e zyrtarve ndrkombtar ndaj prgjegjsis, ishin shtjet ky q i dhan formn prfshirjes ndrkombtare n procesin e privatizimit n Kosov. N vitin 2004 Fucci u hoq nga detyra prej PSSP-s, para se t hartohej nj rregullore e amenduar e AKM-s dhe t riniste procesi i privatizimit n mars 2005.362 Shkarkimi i Fucci-t u b pasi politika e saj e re e privatizimit u sulmua nga zyra e Shteteve t Bashkuara n Prishtin, vet stafi i AKM-s, ekspertt ndrkombtar dhe vendas si edhe media n Kosov, me akuza q shkonin q nga paaftsia dhe dashakeqsia e deri tek akuza se ishte agjente e Serbis.363 Fakti q ishte PSSP-ja, si kreu i UNMIK-ut dhe autoriteti m i lart i AKM-s, ai q n fund e shkarkoi Fucci-n, nnvizoi rolin suprem t UNMIK-ut dhe OKB-s n procesin e privatizimit n Kosov dhe pushtetin e tyre formal dhe prgjegjsin pr AKM-n dhe privatizimin pavarsisht prej gjith prpjekjeve t shtetndrtuesve ndrkombtar pr tu distancuar nga procesi. 364 Gjat atij nj viti e gjysm pezullim t procesit t privatizimit t drejtuar nga ndrkombtart, NSh-ve iu dmtua edhe m shum vlera, duke qen se AKM-ja i pengoi shum ndrmarrje t funksiononin derisa prisnin t privatizoheshin dhe nuk veproi q ti mbante ato si
360 Sipas Knoll 2005, f. 654-655, argumenti i Shtylls IV mbshtetet nga Gjykata Ndrkombtare e Drejtsis. 361 Intervist e autores me studiuesin ligjor Muharremi, q ka punuar si kshilltar ligjor me Shtylln IV t UNMIK-ut mbi shtje ky t procesit t privatizimit. 362 Prmbajtja e ksaj rregulloreje t re do t trajtohet m gjat n vijim. 363 Punonjsit e AKM-s organizuan nj peticion kundr Fucci-t, duke krkuar q ajo t largohej. Ish-zyrtar i AKM-s, intervist e autores, Prishtin, korrik 2010; Zaum 2007, f. 164. 364 Zaum 2007, f. 164-165.
74
biznese funksionale.365 Keqmenaxhimi i ndrmarrjeve para privatizimit brenda zons s prgjegjsis s AKM-s duket se ka mbizotruar gjat gjith viteve t ndrtimit t shtetit nga ndrkombtart. Madje edhe riparimet e thjeshta dhe rifillimi i prodhimit baz t NSh-ve dhe NP-ve u bllokuan n mnyr efikase nga AKM-ja.366 Kanalizimi i disa burimeve ndrkombtare t shpenzuara pr privatizimin n Kosov pr ti ndihmuar ndrmarrjet t mbijetonin, duket sikur nuk sht marr fare n konsiderat,367 duke i ln puntort pa mundsin pr t ushtruar ose pr t zhvilluar aftsit e tyre, dhe duke i ln t vuanin infrastrukturn fizike, tregjet dhe reputacionin e ndrmarrjeve. Ndrsa NSh-t prfaqsonin nj pjes vendimtare t potencialit t zhvillimit t Kosovs pas lufts, privatizimi i menaxhuar nga ndrkombtart duket sikur ka kontribuar pr t paksuar rolin e tyre n ekonomin e Kosovs. Vlera e shkatrrimit t ndrmarrjeve nn administrimin e AKM-s ka mundsi t ket ndikuar n mimin e shitjeve kur ndrmarrjet u privatizuan pas rifillimit t procesit n vitin 2005, q rezultoi n nj numr m t vogl investitorsh t interesuar, t cilt bn oferta m t ulta se vlera origjinale e NSh-ve.368 Vzhguesit dyshojn se kjo rezultoi prej nj strategjie ndrkombtare t qllimshme pr ti ulur mimet e ndrmarrjeve dhe pr ti shitur ato lir pr interesat e veta personale dhe politike.369 N t njjtn koh, dmtimi i vlers s NShve mund t ket shtuar nervozizmin e zyrtarve ndrkombtar pr t garantuar shitjet dhe nj privatizim t suksesshm si thelbin e manifestimit t shtetndrtimit t tyre n Kosov. Zyrtart e privatizimit shpjegojn se momenti kritik i rinisjes s privatizimit pas vitit 2003 u shkaktua nga trazirat e marsit 2004.370 T ndezura nga mbytja e tre fmijve shqiptar t trembur nga serbt n lumin Ibr, kto trazira ishin kundr pranis ndrkombtare dhe asaj
365 Zvendspresidenti i BSPK-s Abazi; ish-zyrtari i Bashkimit Ndrkombtar t Telekomunikacionit Hamiti; dhe nj ish-zyrtar i AKM-s, intervista t autores, Prishtin, korrik 2010. Ky i fundit kmbngul se pezullimi i operacioneve synohej t zgjaste vetm pr nj periudh t shkurtr, ndrsa pranon se mund t kishte zgjatur m shum n disa raste. 366 Hamiti, n periudhn kur punonte pr Bashkimin Ndrkombtar t Telekomunikacionit. 367 Intervista t autores me persona brenda procesit t privatizimit, pranver 2010. 368 Praktika korruptive e ofertave spekulative, e paraqitur nga Korovilas 2006, cituar n HRCUP 2008, p. 54-55 q ka qen rezultat i metods s privatizimit t zgjedhur nga ndrkombtart kontribuuan n rezultatet edhe m t ulta, zyrtart e AKM-s, n intervista me autoren, Prishtin, korrik 2010. 369 Persona t brendshm t privatizimit, vzhgues, prfaqsues t shoqris civile dhe sindikatave t intervistuar nga autorja. Shih gjithashtu HRCUP 2008, f. 55, dhe prfundimet. 370 Ish-zyrtar t AKM-s, intervista t autores, Prishtin 2010, prfshi dhe Tahirin, q tha se Marsi i 2004-s krijoi nj moment kritik pr rinisjen e procesit. Liliana Pop: Privatisation and State-building in the Western Balkans, Conference paper, 2008; dhe Gould 2007 sjellin t njjtin argument.
75
serbe n Kosov. Trazira shkaktoi 19 t vdekur 11 shqiptar dhe 8 serb dhe shkatrrimin e shum pronave t zotruara nga serbt dhe ndrkombtart. Ngjarjet shprehn paknaqsin me stagnimin ekonomik dhe politik si edhe dshtimin e shtetndrtuesve ndrkombtar pr t kontribuar pr prmirsimin e situats. Meqense shum zyrtar ndrkombtar i pan trazirat pjesrisht si rezultat i irritimit t popullsis me gjendjen ekonomike, ata mezi prisnin t rinisnin privatizimin, pa konsideruar ende qasje alternative pr ekonomin e Kosovs.371 Shtetndrtuesit mund t kishin qen t shqetsuar pr mnyrn se si ta legjitimonin pushtetin e tyre n Kosov nse nuk do t ishin ndrmarr veprime t shpejta pr t ndryshuar situatn e rnd ekonomike.372 Ndikimi i trazirave t marsit 2004 n rifillimin e privatizimit nj vit m pas thekson paradigmn e siguris e cila ka udhhequr projektin ndrkombtar t ndrtimit t shtetit n Kosov, prfshi ktu edhe qasjen e tij ndaj privatizimit.
Rifillimi i privatizimit dhe koncepti i domenit eminent

Pezullimi i privatizimit midis vjeshts 2003 dhe pranvers 2005, dhe rregullorja e amenduar e AKM-s q rezultoi prej tij ishin t lidhura ngusht me mosmarrveshjen pr barrn e provs pr sa i prket transformimeve t regjimit t Millosheviit; t cilat s bashku me parehatin pr vlefshmrin e paprcaktuar t ktyre transformimeve ishin n qendr t shtyrjes s rifillimit t procesit pr plot nj vit e gjysm.373 shta e transformimeve, e cila u konsiderua si pjes e problemit t prcaktimit t pronsis ligjore t ndrmarrjeve, sht gjithashtu qendrore pr amendimin e rregullores s AKM-s t miratuar nga UNMIK-u para se t rifillonte privatizimi: Rregullorja e UNMIK-ut 2005/18 e 22 prillit 2005, si amendim i 2002/12 mbi krijimin e AKM-s, ishte rezultat i nevojs s shtetndrtuesve ndrkombtar pr t sqaruar bazn ligjore mbi t ciln mund t kryhej privatizimi n munges t arritjes s prcaktimit t mbajtsve
371 Zelli i AKM-s pas marsit 2004 pr t rinisur privatizimin ilustrohet nga parashikimi i saj n prill 2004 se do ta prfundonte procesin e shitjes s gjith NSh-ve q ishin biznese funksionale strategjike deri nga mesi i 2005, dhe me prfundimin e likuidimit t shpejt t aseteve t pashkrishme t NSh-ve dhe NP-ve nga fillimi i 2006-s. AKM: Draft Strategjia 2004, f. 2. 372 N fjalt e Zaum 2007, f. 165: Pranimi se shtyrjet e mtejshme t procesit t privatizimit do t minonin seriozisht legjitimitetin e UNMIK-ut ishte i rndsishm pr kaprcimin e shqetsimeve ligjore t OLA/NY n lidhje me rregulloren e AKM-s n mars 2002, dhe n nxitjen e PSSP-s t merrte masa pr rinisjen e privatizimit n mars 2004. 373 Sipas AKM-s, shtyrja u shkaktua nga udhzimet e reja t caktuara nga OKB-ja n lidhje me prcaktimin e statusit t NSh-ve (d.m.th far dshmi nevojiten pr t konfirmuar se nj ndrmarrje sht, n fakt, n pronsi shoqrore); nga vonesa n adoptimin nga UNMIK-u t nj rregulloreje pr likuidimin e toks s NSh-ve; dhe nga dshira e zyrtarve t rinj pr t br ndryshime t mdha n politikat dhe procedurat e privatizimit. AKM: Draft-Strategjia 2004.
76
prfundimtar t titujve. Rregullorja thekson konceptin e domenit eminent si baz pr privatizimin edhe pse pa e prdorur kt term drejtprsdrejti.374 Nocioni i domenit eminent sht i barasvlershm me termin e drejtprdrejt shpronsim,375 duke qen se e autorizon shtetin t prvetsoj nj pron pa lejen e pronarve pr sa koh q jepet nj kompensim i prshtatshm, dhe me kusht q marrja e prons sht n interes t shtetit, shoqris dhe s mirs publike.376 Ndrsa rregullorja origjinale e UNMIK-ut thjesht e prmend q AKM ka mandat pr t ndrmarr veprime q mund t rritin vlern, shanset pr sukses dhe t fuqizojn qeverisjen e Ndrmarrjeve,377 Rregullorja e amenduar 2005/18 shton q AKM-ja mund t veproj pr t ruajtur apo pr t rritur vlern ose shanset pr sukses t aktiviteteve n fjal dhe t ndrmarr hapa ose masa t tjera q, sipas diskrecionit t vet, i konsideron adekuate (duke marr parasysh fardo udhzimi nga PSSPja) e t cilat inkurajojn rindrtimin ekonomik dhe zhvillimin n Kosov dhe mirqenien e banorve t saj ose atyre t cilitdo rajoni t caktuar.378 Me kt formul UNMIK-u dhe Shtylla e BE-s n thelb ishin duke argumentuar se privatizimi duhet t vazhdoj pavarsisht prej pasigurive ligjore dhe politike duke qen se Kosova do t prfitonte nga ky proces, si dhe duke mbrojtur iden se privatizimi i menaxhuar nga ndrkombtart do t ishte ligjrisht i justifikuar (vetm) nse procesi ishte dobiprurs pr shoqrin e Kosovs dhe t mirn e prgjithshme publike.379 Karim Medjad thot se UNMIK-u po prthyen nocionin m t gjer t komunitetit shoqror pr ta prshtatur at me statusin aktual [t pazgjidhur deri ather] t Kosovs, dhe e interpreton at si nj prpjekje pragmatike m shum se ligjore pr ti ngushtuar pronart e mbetur t ndrmarrjeve n pronsi shoqrore n nj grup t quajtur Populli i Kosovs.380 Gjat hartimit t rregullores s amenduar t vitit 2005, ithtart e privatizimit shtuan edhe nj argument tjetr se pse privatizimi duhej t vazhdonte pa prcaktuar fillimisht pronsin origjinale t
374 375 376 377 378 379 Pr shpjegime t shkurtra shih Knoll 2005, shnimi 84 dhe Gould 2007, f. 3. Intervist e autores me akademikun e ligjit Muharremi. Perrit 2005, f. 170-171 ngre t njjtin argument. Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, 2 (b). Rregullorja e UNMIK-ut 2005/18, theksi sht shtuar. Tschoepke, nj nga hartuesit kryesor t rregulloreve t AKM-s, mendon se amendamenti nuk sht i nevojshm: Amendamenti i domenit eminent n Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2005/18, ishte ligjrisht i teprt duke qen se parimi i domenit eminent kishte qen n baz t gjith procesit t privatizimit q nga fillimi. Intervist e autores. 380 Medjad 2004, f. 312-313.
77
ndrmarrjeve: privatizimi, ngulnin kmb ata, do t ishte n fakt edhe n interes t pronarve, kushdo qofshin ata madje edhe nse zbulohet se kta pronar jan ata q prfituan nga transformimet e viteve 90.381 Po kshtu sot, mbshtetsit e privatizimit argumentojn se privatizim do t thot shitja e ndrmarrjeve atij q bn ofertn m t lart dhe dhnien e t ardhurave t fituara pronarit origjinal ndrsa alternativa do t ishte t liheshin kto pasuri t dobsohen, duke ln shum pak pr tu prfituar nga pronart kurdo q t jet e mundur n t ardhmen pr ti identifikuar se kush jan.382 Ky arsyetim bazohet n premisn se vlera e ndrmarrjeve automatikisht do t binte nse do t mbeteshin jasht duarve t privatve, se versionet e pronsis publike smund t jen ekonomikisht fitimprurse dhe se pronsia private sht gjithmon m e mira.383 Sidoqoft NSh-t e Kosovs duket se e kan humbur vlern para privatizimit jo pr shkak se ishin n pronsi publike, por pr shkak t dekadave t tra t keqadministrimit dhe shkatrrimit, si edhe kmbnguljes s zyrtarve ndrkombtar pr privatizim para vnies n funksionim. N fund, NSh-t e Kosovs u shitn tmerrsisht lir,384 duke ln pak gj pr pronart dhe prfituesit e tjer t vrtet. Fakti q ndrmarrjeve gjithashtu iu dmtua vlera, dhe nj sr prej tyre u mbylln, pas privatizimit dhe pr shkak t tij e dobson edhe m shum argumentin e prmendur n fillim t ktij paragrafi, sepse n fakt: Pjesa m e madhe e NSh-ve u shit pa kushte, duke i lejuar blersit ti prdornin vetm pr tokn e tyre, prfshi ktu edhe si magazina, pallate banimi, pika karburanti, hotele ose restorante, duke ua ndrprer prfundimisht veprimtarin origjinale dhe duke i pushuar puntort. 385 Argumenti n interes t pronarit tregon se privatizimi u zgjodh nga shtetndrtuesit ndrkombtar kryesisht jo si nj strategji zhvillimi, por si nj zgjidhje politike t nj problemi ligjor.386 NSh-t nuk shihen si nj burim mbi t cilin varet e ardhmja socio-ekonomike e Kosovs, por si nj penges ligjore n rrugn e reforms liberale, si pron e
381 Ish-zyrtar t AKM-s, n intervist me autoren. 382 Intervistat dhe vzhgimet e medias e autores. 383 Shembujt empirike q nga Kina bashkkohore deri n Skandinavi (deri tek Jugosllavia socialiste) mund ta kundrshtojn kt, por nj diskutim i plot i shtjes s pronsis pulike prball privates sht prtej qllimit t ktij studimi. 384 Nj numr i madh zyrtarsh privatizimi, analistsh dhe vzhguesish e prmendn kt pik n intervistat e autores n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010. Shih gjithashtu HRCUP 2008, f. 58; dhe Neil MacDonald: Transfer of power sees legal tangles proliferate, Financial Times Special Report, f. 3, 5 qershor 2009. 385 Disa ish-zyrtar t AKM-s dhe ish puntor t NSh-ve u ankuan pr kto zhvillime n ndrmarrjet e privatizuara n intervistat me autoren n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010. Shih gjithashtu zyrtaren ligjore BSPK Shefkije Rexhepi cituar n HRCUP, f. 57. 386 Kjo u nxor n pah nga Glauk Konjufca, kreu i komitetit pr shtjet politike dhe ligjore t Vetvendosje!, intervist e autores, Prishtin 9 korrik 2010.
78
paprcaktuar q ka nevoj t prcaktohet duke u transferuar tek pronart privat. Pr m tepr, arsyetimi e v interesin e pronarve individual mbi at t zhvillimit t prgjithshm t Kosovs, ka bie ndesh me formuln e domenit eminent q sht br baza ligjore e privatizimit dhe injoron t drejtn e Kosovs pr vetvendosje ekonomike. Ather, argumenti bie ndesh edhe me mandatin e UNMIKut, nse UNMIK shihet si nj kujdestar i interesave t shoqris s Kosovs me pushtet pr t ristrukturuar t drejtat e pronsis vetm kur kjo gj justifkohet si e dobishme pr mbrojtjen dhe shtimin e interesave t prfituesve konkretisht popullit t Kosovs.387 Duke iu kthyer shtjes s transformimeve t viteve t 90-ta, pak dit para se t shkrihej AKM-ja n qershor t 2008-s, UNMIK miratoi nj rregullore vendimtare pr vlefshmrin e tyre. Rregullorja 2008/27 e 27 majit 2008 sht nj amendament tjetr i rregullores 2002/12 mbi krijimin e AKM-s. Edhe pse nuk gjendet asgjkund n sistemin e botimit t gazets zyrtare t UNMIK-ut, rregullorja 2008/27 sht deri m tash fjala e fundit e projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit mbi shtjen e transformimeve. Duke iu referuar dy krkesave origjinale pr vlersimin e vlefshmris s transformimeve ligjit n fuqi, dhe diskriminimit dhe t drejtave t njeriut rregullorja deklaron se Agjencia do t ket t drejt t supozoj se Transformimi nuk i plotson t gjitha kriteret [] prve rastit kur Agjencis i paraqiten prova t qarta, t cilat n mnyr bindse provojn se Transformimi i plotson kto kritere.388 Rndsia e Rregullores 2008/27 qndron n faktin se e v barrn e provs tek kushdo q pretendon se transformimet duhet t merren n konsiderat. Prve rastit kur jepen prova q transformimet jan kryer n nj mnyr jodiskriminuese, n mbshtetje t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, dhe n prputhje me ligjet n fuqi, gjith transformimet e kryera nga Serbia n Kosov n vitet e 90-ta duhet t injorohen. Ky arsyetim, i cili sht e qart se ka implikime si politike ashtu edhe ligjore, gjithashtu u prfshi n ligjin e AKP-s t 21 majit 2008. Ligji e bn t qart se n munges t provave t gatshme q vrtetojn se transformimet e viteve 90 duhet t merren parasysh, ato duhet t shprfillen dhe AKP-ja duhet t supozoj pavlefshmrin e tyre.389 Fakti q shtetndrtuesve ndrkombtar do tu duheshin pothuaj nnt vjet pr t sqaruar (pa-)vlefshmrin e transformimeve tregon se sa e diskutueshme perceptohej se ishte kjo shtje dhe gjithashtu tregon prmasn e shqetsimit ndrkombtar se mos mbahej
387 Perrit 2005, f. 171-172, prmend se Rezoluta 1244 e KS s OKB-s parashikon nj zgjidhje t re pr statusin e Kosovs. 388 Rregullorja e UNMIK-ut 2008/27, 5.3 (b). 389 Ligji i AKP, veanrisht 5.3 (b).
79
prgjegjs pr privatizimin nga aktort prfitues prej transaksioneve ekonomike t regjimit t Millosheviit n Kosov. Ende nuk dihet nse kjo linj ligjore sht zbatuar n praktik. Nj analist n Kosov mendon se blersit e pronave n Kosov gjat epoks s Millosheviit ka t ngjar t fitojn nse e ojn shtjen e tyre n nj gjykat t t drejtave t njeriut390 edhe pse nuk sht e qart se si do t ndodh kjo, duke qen se Kosova nuk ka nj gjykat t till dhe mosnjohja e Kosovs nga OKB-ja i mbyll t gjitha rrugt ndrkombtare pr ti krkuar t mbaj prgjegjsi qoft Kosovs apo UNMIK-ut. Statusi i NSh-s m t rndsishme t Kosovs, kompleksit t madh t minierave t Trepes, mbetet i paprcaktuar pr shkak t ndjeshmris politike q vjen prej faktit se pjesa m e madhe e kompanis gjendet n pjesn perndimore t Kosovs t mbizotruar nga Serbt dhe pr shkak t ankesave nga investitort q pretendojn se e kan bler kompanin gjat epoks s Millosheviit.391 Shqetsimi i mbetur i shtetndrtuesve ndrkombtar pr t vepruar n rastin e shtjeve t vshtira politikisht, frika ndaj prgjegjsis dhe mosveprimi rezultues n kt rast - kan vn jasht puns nj nga sektort m t mdhenj t ekonomis.392 N mnyr t ngjashme, shum pak NSh jan privatizuar n zonat e populluara nga serbt,393 duke reflektuar kshtu orientimin politik t shtetndrtuesve ndrkombtar gjat privatizimit, frikn prej protestave serbe, dhe pasigurin e vazhdueshme rreth mnyrs se si duhet t merren me transformimet n praktik.394
390 Shpend Ahmeti, lektor pr politikat publike n Universitetin Amerikan n Kosov, drejtues i institutit t krkimit GAP dhe ish-zyrtar i Banks Botrore, intervist e autores, Prishtin 13 maj 2010. 391 N mnyr t ngjashme, n vitin 2010, mediat lokale raportonin se Beogradi po krkonte qira nga OSBE-ja, duke pretenduar se zyrat e organizats n Prishtin ishin n fakt nj NSh q i prkiste Serbis. Pr sa i prket kompleksiteteve n lidhje me Trepen, shih Michael Palairet pr LLA/ESI: Trepa 1965-2000, 2002. Zyrtart ndrkombtar shprehin shqetsim ekstrem mbi t ardhmen e Trepes, duke preferuar ta shtyjn rezolutn t paktn deri n prfundimin e mandatit t tyre, intervist e autores, Kosov, 2009 dhe 2010 dhe dokumentet e brendshme t UNMIK-ut prej 2000 dhe 2001 n zotrim t autores. 392 Moalla-Fetini et al pr FMN-n 2005, f. 40. 393 Qendra e mirnjohur e skijimit Brezovica n zonn me shumic serbe t Shtrpcs n jug t Kosovs sht nj nga NSh-t q AKM vendosi t mos i privatizoj. Shih Investment Promotion Agency of Kosovo: Brezovica at a Glance: The Last Great Opportunity in the Balkans, Vien, tetor 2007 dhe OSCE: Shtrpc/Strpce, shtator 2009. Shih gjithashtu Lavdim Hamidi: Elections pave way for Kosovo privatisations, BIRN, 26 nntor, 2009. 394 Ish-kshilltar i privatizimit n nj intervist me autoren, duke iu referuar qndrimit proserb midis zyrtarve ndrkombtar t prfshir n privatizim n Kosov. Zyrtari i KEs Janmaat, q ishte i prfshir n hartimin dhe transformimin e rregulloreve t UNMIKut n ligjet e ICO-s dhe Kuvendit t Kosovs pas shpalljes s pavarsis s Kosovs, shpjegon se hartuesit ishin t shqetsuar pr padit q i referoheshin Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, intervist e autores.
80
Privatizimi spin-off dhe shtja e toks

Vite para se shtja e transformimeve t sqarohej teorikisht, shqetsimet rreth mbajtsit prfundimtar t titullit t pronarit pr ndrmarrjet e Kosovs dhe frika ndrkombtare ndaj llogaridhnies rezultoi n nj lloj t veant privatizimi spin-off pr NSh-t e Kosovs.395 Spin-off i ngjan prpjekjes s UNMIK-ut pr komercializim n at q edhe ai i ndan shtjet komerciale nga pronsia, vetm se me spin-offin asetet e NSh-ve nuk u dhan me qira pr prdorim, por u shitn. Pavarsisht prej zhgnjimit me komercializimin, Shtylla IV shpresonte se shitjet e drejtprdrejta do t ishin t suksesshme n trheqjen e investitorve.396 NP-t do t mbesnin nn administrimin e AKM-s deri n vitin 2008, para se AKP-ja t fillonte privatizimin e tyre. Rreth 10% e gjith NSh-ve u kategorizuan si biznese jofunksionale q sdo t prfshiheshin n spin-off, por do t likuidoheshin.397 Privatizimi spin-off do t thot transferim i aseteve t NSh-ve tek nj kompani filial t krijuar nga AKM-ja, nj Ndrmarrje e Re, dhe shitje e ksaj Ndrmarrjeje t Re. Ndrmarrjet e Reja u krijuan nga AKM-ja si kompani me prgjegjsi t kufizuar, me t drejtat dhe interesat e aseteve t NSh-ve t vjetra, por jo prgjegjse pr borxhet apo padit. Prgjegjsit do t mbeteshin tek guacka e NSh-s s vjetr, e cila do t vazhdonte t ekzistonte ligjrisht, por nuk do t funksiononte m. T ardhurat nga shitjet spin-off do t mbaheshin n nj fond n Bankn Qendrore t Kosovs nga AKM-ja, duke pritur zgjidhjen e pretendimeve t kreditorve dhe t pronsis398 nj mas e kopjuar nga AKP-ja n 2008. sht interesante q pr shkak t debateve intensive n lidhje me mbajtsin e titullit prfundimtar t pronarit t ndrmarrjeve n Kosov, privatizimi spin-off e l pronsin t paprcaktuar: edhe pse pronsia pas privatizimit deri n nj far mase do t ishte m e qart se sa ishte para privatizimit, spin-off-et do ta linin mbajtsin e titullit origjinal si edhe pronarin e ligjshm t toks s NSh-ve t
395 KIPRED 2005, f. 10; Mulaj 2005; Knoll 2005, shnimi 71; RIINVEST: Privatization in Kosova: Forwards and Backwards, 2004a. Rregullorja e AKM-s nuk e prdor termin spin-off, por procedura shpjegohet n Rregulloren e UNMIK-ut 2002/12, t amenduar, Seksioni 6.2, Seksioni 8, dhe i detajuar m shum n Rregulloren e UNMIK-ut t Prdorimit t Toks 2003/13, si edhe Rregullat e Tenderit pr Privatizimin Spin-off t AKM-s, 28 shtator 2005. Shpjegimi m posht i privatizimit spin-off bazohet n kto burime. 396 Zaum 2007, f. 157-158. 397 UNMIK Economic News, 24 Nntor 2005, njofton se Agjencia Evropiane pr Rindrtimin do t caktonte 2,8 milion euro pr likuidimin e NSh-ve t Kosovs. Likuidimi n kt kontekst i referohet tipit t likudimit si falimentim- jo likuidimit t guackave t NSh-ve t planifikuar pr 2010 dhe 2011. 398 Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12, e amenduar, 8.6. Shih gjithashtu prfundimet.
81
paidentifikuar. Ky ambiguitet duket se sht krijuar me dashje nga shtetndrtuesit ndrkombtar. N vitin 2001, pr shembull, shtetndrtuesit ndrkombtar duke mbrojtur metodn spin-off theksuan se procedura do t nnkuptonte transferimin e ndrmarrjeve n duart e privatve pa mbajtur nj pozit t qart dhe t pakthyeshme pr statusin e tyre.399 Pr shkak t mosmarrveshjes mbi pronsin origjinale, pretendimet e pazgjidhura t kreditorve, dhe statusit t Kosovs, kjo zgjidhje u mendua si m e mundshmja brenda mandatit t UNMIK-ut sesa prcaktimi i drejtprdrejt i pronsis, e kshtu si m e aft pr ti mbrojtur zyrtart ndrkombtar q t mos mbahen prgjegjs.400 N t njjtn koh, mbajtja hapur e shtjes s pronsis ka pasoja prtej shtjes s shprndarjes s t ardhurave nga shitjet, dhe sht e qart se shkon kundr argumentit t shtetndrtuesve se privatizimi sht i nevojshm pr t adresuar shtjen e pronsis dhe pr t caktuar pronart e njohur t ndrmarrjeve. Ambiguiteti pr sa i prket pronsis ligjore sht m i rndsishm n lidhje me tokn n t ciln gjenden NSh-t e Kosovs. N kohn e Jugosllavis NSH-t nuk i zotronin por thjesht i prdornin asetet e tundshme dhe t patundshme n pronsi shoqrore q ato zotronin, q prve toks prfshijn pr shembull ndrtesat dhe pajisjet. Pr rrjedhoj, sht vn re se privatizimi i t parave nuk do t ishte privatizim i t dytave.401 Pr ta kaprcyer kt, rregullorja e AKM-s s UNMIK-ut pr prdorimin e toks prcakton q kur t shiteshin asetet e NSh-ve, e drejta e prdorimit t toks s tyre do t kthehej n nj kontrat qiraje prej 99-vitesh.402 Megjithat, rregullorja prcakton edhe se kontrata e qiras nuk do t ndikohet nga ndonj ndryshim n pronsin themelore t Prons q sht dhn me Qira,403 dhe bn dallimin midis qiradhnies dhe prons s vrtet.404 N kt, rregullorja vazhdon logjikn e rregullores 2002/12, s amenduar, duke i ndar n mnyr efikase shtjet komerciale nga ato t pronsis ligjore prfundimtare. Korniza ligjore e krijuar nga ndrkombtart pr privatizimin n Kosov pra e l t paqart nse prona e patundshme n pronsi
399 Zaum 2007, f. 157-58 400 Medjad 2004, f. 313 dhe KIPRED 2005, f. 15, shpjegojn s metoda u zgjodh pasi OLA kshilloi kundr privatizimit t plot, duke pasur frik pr padit e prgjegjsis nga Beogradi. 401 Prve n rastet kur, si nj Bosnje dhe Hercegovin, do pron shoqrore u kombtarizua, Medjad 2004, f. 310. 402 Rregullorja e UNMIK-ut 2003/13. 403 Rregullorja e UNMIK-ut 2003/13, 8, theksi sht shtuar. 404 P.sh. duke deklaruar se Nj Kontrat Qiradhnieje ose Prona e Dhn me Qira nuk do t shpronsohet prve se me t njjtat kushte dhe procedura si ato q garantohen nga ligji n fuqi pr shpronsimin e pronsis s pronave t vrteta. Rregullorja e UNMIKut 2003/13, 9.
82
shoqrore dhe sidomos toka mbi t ciln ishin ndrtuar ndrmarrjet bhet pron private pas privatizimit apo jo.405 N vitin 2005 nj raport i FMN-s pranoi q qasja spin-off e zgjedhur nga UNMIK-u pranonte hapur se do t kishte gjithmon nj far pasigurie t mbetur pr sa i prket pronsis s toks s ndrmarrjeve t privatizuara.406 Nj ish-Drejtor i Privatizimit shpjegon se ambiguiteti ligjor pr sa i prket statusit t toks s NSh-s u zgjodh qllimisht duke pasur parasysh statusin e pazgjidhur t Kosovs: Pronart e Ndrmarrjeve t Reja fituan t drejtn e prdorimit t toks prkatse pr 99 vjet. Sipas ktij koncepti, brenda 99 vjetsh Kosova do t ishte e pavarur dhe e aft ti jepte titujt e vrtet t pronsis s toks dhe biznesit pronarve t Ndrmarrjeve t Reja.407 Sidoqoft, ligjrisht kjo zgjidhje duket disi e uditshme: kur ekziston nj kontrat qiraje dhe nj qiramarrs (n kt rast, respektivisht, e drejta pr t prdorur tokn e NSh-s, dhe nj blers i Ndrmarrjes s Re) duhet t ket edhe nj qiradhns (nj pronar toke) q e jep kontratn e qiras. N rastin e privatizimit ndrkombtar t tipit spin-off, kjo pal ose n mnyr misterioze nuk ekziston ose, ashtu si edhe n periudhn e Jugosllavis, mbetet t jet shoqria. Kur i kthyen pronat e patundshme n pronsi shoqrore t Kosovs, prfshi ktu edhe tokn n pronsi shoqrore, n kontrata qiraje 99 vjeare, shtetndrtuesit ndrkombtar e bn t drejtn e shfrytzimit t toks t transferueshme dhe t vihej n ngarkim duke e zgjeruar kshtu n mnyr t konsiderueshme t drejtn e prdorimit t toks q nga periudha e Jugosllavis. Edhe pse vnia n ngarkim e toks n pronsi shoqrore mund t ket qen e lejueshme n kohn e Jugosllavis, transferimi tek pronart privat, ose shitja e plot nuk lejoheshin.408 Ndrkoh q toka e NSh-ve t Kosovs mund t ket qen e ngarkueshme sepse kjo ishte e rndsishme pr bankiert perndimor,409 baza ligjore mbi t ciln projekti ndrkombtar i ndrtimit t shtetit ia zhveshi shoqris t drejtn pr t mbetur pronare e toks s Kosovs sht e paqart. Ajo gjithashtu sht n kontradikt me logjikn e mbshtetjes s privatizimit mbi konceptin e domenit eminent, domethn, mbi procesin q sht n interes t pikrisht ksaj shoqrie.
405 Si sht konfirmuar nga nj zyrtar ndrkombtar i nivelit t lart n intervist me autoren. 406 Moalla-Fetini et al pr FMN-n 2005, f. 38, shnimi 1. 407 Johnson n nj intervist t autores me email, theksi sht shtuar. 408 Ekspertt e intervistuar nga autorja n Kosov, pranver 2010 nuk jan dakord pr shtjen e ngarkimit ndrkoh q ran dakord pr shtjen e transferimeve. 409 Nj vzhdues i afrt i prfshirjes s ndrkombtarve n procesin e privatizimit n Kosov, intervist e autores.
83
Mund t bhen pyetje rreth faktit nse zgjerimi q i bri UNMIK-u s drejts s prdorimit t toks n pronsi shoqrore duke e br at t transferueshme ose t ngarkueshme gjat periudhs s kontrats s qiras 99-vjeare, pa garantuar kompensim t prshtatshm pr pronaren e toks, shoqrin prbnte shpronsim t paligjshm. Ekspertt ligjor tregojn se mandati q i sht dhn UNMIK-ut nga Kshilli i Sigurimit i OKB-s mund t mos e ket pasur prfshir fare autoritetin pr t administruar pronat dhe tokn n pronsi shoqrore por vetm ato n pronsi t shtetit.410 Shprfillja e s drejts s toks t shoqris s Kosovs, s bashku me shtje t tilla si kthimi i prons dhe roli i autoriteteve lokale t Kosovs gjat privatizimit, prfshi ktu edhe bashkit, sht, t paktn, nj ilustrim tjetr i padurimit t shtetndrtuesve ndrkombtar pr t shkuar prpara me procesin pavarsisht prej pengesave serioze.411 Pa lidhje me zgjerimin e s drejts s prdorimit t toks nga zyrtart ndrkombtar gjat privatizimit n Kosov sht fakti q korniza ligjore e AKM-s prcakton q pronart e ndrmarrjeve mund t identifikohen [p]as prfundimit t privatizimit,412 dhe ather me qllimin e vetm q tu jap atyre nj pjes t t ardhurave nga shitjet, pasi t jen zgjidhur pretendimet e kreditorve dhe t t tjerve.413 N vitin 2008 nj rregullore tjetr e amenduar theksonte se Asnj pal nuk do t ket t drejtn e nj kompensimi q do t krkonte shfuqizimin e nj transaksioni t prfunduar ose anulimin e nj kontrate t br n mnyr t vlefshme me nj pal t tret q veproi me mirbesim dhe q u krye plotsisht nga Agjencia, n prputhje me autoritetin e saj sipas Rregullores s UNMIK-ut Nr. 2002/12.414 Prandaj, nj pronar i identifikuar pasi sht kryer privatizimi nuk do t kishte t drejt pr ta marr pronn e tij ose t saj mbrapsht, por vetm pr t prfituar pjes t t ardhurave nga shitja. N vitin 2008 OSBEja tha se kjo mund t prbj nj shkelje t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut.415
Privatizimi special spin-off

Ndrmarrjet e privatizuara n Kosov nprmjet s ashtuquajturs procedur speciale spin-off jan shoqruar me pjesn e vet t polemikave.416 Spin-off-i nnkuptonte shitjen e NSh-ve tek
410 411 412 413 414 415 416 Perrit 2005, f. 172. Shih KIPRED 2005, f. 17-19; OSCE 2008, f. 23 dhe 28. Rregullorja e UNMIK-ut 2005/18, 5.3, theksi sht shtuar. Shih m posht pr rregullin e 20%, dhe Knoll 2005, shnimi 84. Rregullorja e UNMIK-ut 2008/4, 10.5. OSCE 2008, f. 28. Shih p.sh. prezantimin nga Ahmet Shala dhe John Johnson: Privatisation in Kosovo, 29 tetor 2004. Pr disa detaje mbi shitjen e kompanis m t madhe t shitur sipas
84
investitort duke i bashkngjitur edhe disa kushte. Blersit e Ndrmarrjeve t Reja t privatizuara nprmjet ksaj procedure angazhoheshin ti mbanin kompanit n funksionim, t bnin investime t vendosura n Ndrmarrjet e Reja t blera, dhe t mbanin nj numr t caktuar puntorsh.417 Nj fitues i spin-off-it special przgjidhej sipas mimit t ofruar, si edhe n baz t pikve t marra pr plotsimin e kritereve t tjera konkretisht, 50% e pikve jepeshin pr mimin, 25% pr investimet e angazhuara dhe 25% pr angazhimet e punsimit. Kur i vuri Ndrmarrjet e Reja n shitje nprmjet spin-offit special, AKM-ja duket se ka prezantuar nj nivel minimal pr secilin kriter, prfshi ktu edhe nj shum investimi t pritshme dhe nj numr puntorsh q do t punsohen nga ndrmarrja pas privatizimit.418 N total u privatizuan 24 NSh nprmjet spin-offit special, prfshi ktu edhe biznese t rndsishme si kombinati i nikelit Ferronikeli, fabrika Llamkos pr hekurin e galvanizuar, Birraria Peja, dhe Hoteli Grand n Prishtin. N mnyr t ngjashme me procedurn e zakonshme spin-off, t ardhurat nga shitjet special spin-off u mbajtn nga AKM-ja n nj fond n pritje t zgjidhjes s borxheve dhe pretendimeve pr pronsin. Nj kritik e dgjuar shpesh pr procedurn speciale spin-off sht se ajo nuk prmban asnj mekanizm pr t garantuar se detyrimet e marra prsipr n momentin e shitjes do t respektoheshin nga blersit e Ndrmarrjeve t Reja. T dyja angazhimet si pr investimet ashtu edhe pr punsimin jan injoruar nga blersit e Ndrmarrjeve t Reja, dhe pak kompani ose puntort e tyre kan prfituar faktikisht nga kriteret e caktuara pr shitjet.419 Akuzat se kushtet nuk u plotsuan sepse kriteret e investimit dhe punsimit ishin shum t larta,420 nuk marrin parasysh se blersit nuk duhet ti kishin pranuar kto marrveshje pa qen t sigurt se do t ishin n gjendje ti respektonin. N t njjtn koh, kompanit e privatizuara nprmjet spin-offit t zakonshm nuk jan kontrolluar, monitoruar a ndihmuar.421 Nj deputet i pavarur i parlamentit t Kosovs i kritikon autoritetet e privatizimit q nuk e kan monitoruar funksionimin e t gjitha ishNSh-ve pas privatizimit, ka do t kishte garantuar suksesin e
417 418 419 420
421
procedurs speciale spin-off, shih Rregullat e Tenderit pr Privatizimin Special Spinoff t Ndrmarrjes s Re Ferronikeli L. L. C., 22 dhjetor 2004. Pr kushtet specifike, shih AKP: Raporti Vjetor 2009, f . 53. Zyrtar ndrkombtar i nivelit t lart, intervist me autoren, Prishtin, maj 2010, kmbngul se kjo praktik ishte shum problematike. Shih AKP: Work Report August 2008-August 2009, Prishtin, 2009 pr detajet mbi ndrmarrjet specifike. Shumica e zyrtarve t prfshir n privatizim t intervistuar nga autorja n Kosov midis janarit dhe korrikit 2010 prdorn kt argument pr t shpjeguar se pse angazhimet e spin-off-it nuk u respektuan. Si sht vn n dukje nga p.sh. Forumi 2015, n f.26.
85
funksionimit.422 Kritik t tjer gjithashtu mendojn se kjo ka uar prgjithsisht n rnien e vlers, pushimin nga puna t puntorve t Ndrmarrjeve t Reja, si edhe ka kontribuar n kufizimin e potencialit t prgjithshm t rritjes ekonomike t Kosovs.423 Kritika pr ndjekjen e vazhdimsis s kompanive t privatizuara nprmjet spin-off-it special i ngjan vrejtjeve t bra kundr procedurs t pavmendshme t przgjedhjes s blersve t Ndrmarrjeve t Reja pr t dyja llojet e privatizimeve spin-off. Prve leximit t mimit t ofruar n nj proces t fsheht oferte, u vendosn pak mekanizma q siguronin se ndrmarrjet nuk do t binin n duart e investitorve pa kapacitetin ose vullnetin pr t ruajtur ose zhvilluar funksionime domethnse. Nj kontroll standard me an t nj krkese formale q i drgohej policis s Kosovs dhe nj procedur e shkurtr q kishte pr qllim t prjashtonte pastrimin m t dyshimt t parave ishin sistemet e vetme t verifikimit t vendosura pr filtrimin e blersve t Ndrmarrjeve t Reja.424 Gjat periudhs s privatizimit ndrkombtar n Kosov, asnj blers nuk u prjashtua me kto baza.425 Privatizimi n Kosov nuk ka prfshir ndonj sistem pr t parashikuar nse pronart e rinj do t ishin n gjendje ta ruanin dhe t shtonin vlern e ndrmarrjeve, tu prmbaheshin detyrimeve t tyre n rastin e spin-off-eve speciale, ose t kontribuonin pr shtimin e aktivitetit ekonomik dhe zhvillimit t prgjithshm.426 Zyrtart ndrkombtar t prfshir n privatizim n Kosov jan ankuar se vendosja e kushteve pr shitjen e kompanive t privatizuara nprmjet spin-off-it special prfaqson nj ndrhyrje n treg t paprshtatshme: autoritetet qendrore n Kosov, qofshin ato lokale apo ndrkombtare, nuk duhet t kishin asnj pun me monitorimin e kompanive pas transferimit t tyre n duart e privatve.427 Sidoqoft, teksa baza ligjore pr privatizimin n Kosov ishte koncepti i domenit eminent, korniza e vet projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit pr kt proces prcaktonte q privatizimi do t ishte i ligjshm dhe legjitim (vetm) nse do t ishte i dobishm pr Kosovn si t tr, sidomos n ann ekonomike. Bazimi i privatizimit n konceptin e domenit eminent ligjrisht dhe praktikisht do t thot se shtetndrtuesit ndrkombtar nnvizuan prgjegjsin e tyre pr ekonomin e Kosovs. Par kshtu, monitorimi i ndrmarrjeve pas
422 Driton Tali intervistuar nga Rudina Hasimja pr kt projekt, Prishtin, 13 prill 2010. 423 Intervistat e autores n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010. 424 Ish-zyrtar afatgjat i AKM-s, tani zyrtar i AKP-s, intervist me autoren, Prishtin, Maj, 2010. 425 Ish-zyrtar i AKM-s, tani zyrtar i AKP-s, intervist me autoren, Prishtin, Maj, 2010. 426 Ish-zyrtar i AKM-s, tani zyrtar i AKP-s, intervist me autoren, Prishtin, Maj, 2010. 427 Zyrtart ndrkombtar t prfshir n privatizim n Kosov, intervist e autores n Kosov, prill dhe maj 2010.
86
privatizimit dhe vendosja e kushteve mbi shitjet do t dukej m shum si nj form tepr e but ndrhyrjeje. Pr m tepr, shtetndrtuesit ndrkombtar mund t shqetsohen se mos humbin mbshtetjen e popullsive lokale428 dhe t kryeqendrave ndrkombtare nse nuk do t jen n gjendje t tregojn prirjet socioekonomike fitimprurse q kan rezultuar prej veprimeve t tyre n Kosov. Krkesat pr justifikimin e mohimit q projekti ndrkombtar i shtetndrtimit i bri s drejts pr vetvendosje kur bri privatizimin n Kosov u bazuan jo vetm n ligjshmrin e tij formale, por edhe n legjitimitetin e perceptuar politik, e ndoshta dhe at moral. Pr rrjedhoj, nj verifikim m i rrept i blersve t Ndrmarrjeve t Reja, ndjekja dhe monitorimi i kompanive pas privatizimit, dhe kontrollimi i detyrimeve t spin-off-it special mund t kishte qen e dobishme pr shtetndrtuesit ndrkombtar, si edhe pr zhvillimin ekonomik t Kosovs pavarsisht nse kta mekanizma mund t kishin ndrhyr me tregun e lir.
Dy spin-off-e speciale: Llamkos dhe Ferronikeli

Deri tani shprfillja e kushteve t spin-off-it special ka pasur pasoja vetm pr nj ndrmarrje t vetme n Kosov. Fabrika Llamkos pr hekurin e galvanizuar sht nj nga kompanit n t cilat as investimi, as punsimi i premtuar n kohn e shitjes nuk u kryen pas privatizimit:429 me fjalt e AKP-s Blersi dhe Kompania kan shkelur n mnyr skandaloze Marrveshjen e Angazhimit.430 Prandaj n shtator 2009 AKP ushtroi opsionin e kthimit duke e transferuar Ndrmarrjen e Re Llamkos nn administrimin e drejtprdrejt t AKP-s. Nj vzhgues ndrkombtar i mirpozicionuar komenton se kthimi i Llamkosit tek autoritetet e Kosovs ndodhi thjesht sepse AKP-ja i drgoi zyrs s regjistrimit t bizneseve nj njoftim duke e listuar veten si pronaren e re t Llamkosit.431 Opsioni i kthimit gjendet vrtet n rregullat origjinale t tenderit pr procedurn speciale spin-off, duke e lejuar AKM-n ose pasuesen e saj t marr mbrapsht kompanit q nuk po zhvilloheshin dhe viheshin n funksionim si duhej n prputhje me detyrimet e spin428 Shih Balkan Gallup: Key findings 2009, 2010; Balkan Gallup: Kosovos Independence, 2010; dhe raportet e Paralajmrimit t Hershm t UNDP-s pr rnien e popullaritetit t UNMIK-ut dhe EULEX-it. 429 Shih AKP: Annual report 2009, f. 53 pr detajet. Pr disa informacione pr fabrikn Llamkos shih p.sh. Arta Pllana: Llamkos Factory, UNMIK, nntor 2005, par te http://www.unmikonline.org/radio/scripts/English/november05/291105.htm, on 23 prill 2010. 430 Po aty, f. 26. 431 Zyrtar ndrkombtar i nivelit t lart, intervist e autores.
87
off-it special. Mirpo, zyrtarisht ky opsion mund t aktivizohej vetm nga PSSP-ja ose pasuesi i tij/i saj ligjor432 duke hapur kshtu debatin se n aspekt qeveria e Kosovs dhe AKP-ja mund t kualifikohen si trashgimtar ligjor t PSSP-s. Mbetet ende e hapur pyetja se pse AKP zgjodhi opsionin e kthimit pr Llamkosin, por i shprfilli kompanit e tjera t spin-off-it special q kishin nj prkushtim po aq t pamjaftueshm ndaj detyrimeve pas privatizimit. Ndoshta prmendja e shkurtr n raportin vjetor t AKP-s se njri nga problemet e Llamkos ishte Protesta e Vazhdueshme e puntorve (sic.) mund t jet e rndsishme ktu.433 Niveli i degradimit t Llamkosit gjat periudhs q ishte n duart e privatve u tregua kur riparaqitja e fabriks pr tender nga AKP-ja n 2010 nuk trhoqi asnj investitor t interesuar, duke reflektuar tendencn e zymt t zhvillimit t ndrmarrjeve t Kosovs pas privatizimit.434 Fabrika sht aktualisht e reklamuar pr shitje n mediat ndrkombtare, dhe nj raund i ri ofertash pritet t zhvillohet s shpejti.435 Kombinati i nikelit Ferronikeli ishte Ndrmarrja e Re m e madhe e privatizuar nprmjet spin-off-it special, dhe sht ndoshta kompania m e rndsishme e gjith ish NSh-ve t privatizuara nga projekti ndrkombtar i ndrtimit t shtetit n Kosov.436 Ndrsa sht prshkruar nga ithtart e privatizimit si nj histori e suksesshme,437 shitja e Ferronikelit sht shoqruar me polemika. Puntort protestuan q nga fillimi, kur drejtuesi i sindikats s Ferronikelit deklaroi se ai kishte qen gjithmon kundr shitjes s kompanis dhe sht i bindur q shitja sht nj krim i madh kundr ekonomis kombtare.438 Debati n lidhje me shitjen nuk ka t bj dhe aq me
432 Si paraqitet n AKM: Rules of tender 2004, Aneksi C, A. 433 AKP: Annual report 2009; pr protestat e punonjsve dhe pr situatn rreth Llamkosit n vitin 2009, shih Mac Donald 2009. 434 Vzhgim i autores ditn e ofertave me leximin e ofertave pr tender t lansuara n valn e 43-t t privatizimit t AKP-s, Prishtin, 12 maj 2010. 435 Faqja virtuale e The Economist, par m 23 gusht 2010 n: http://www.economist.com/classifieds/view_classified.cfm?sitd=9798&key=&sitd_type =ALL 436 Pr informacion mbi kombinatin shih t dhnat e paraprivatizimit t AKM-s nga dhjetori 2004, par m http://www.kta-kosovo.org/factsheetseng/ferronikelieng.pdf n 9 maj, 2010; dhe Kosova Foundation for Economic Reconstruction and Development: Ferronikel, 2003, par te http://www.kosova-foundation.com/ferronikel01.html on 22 prill 2010. 437 P.sh. nga AKP: Histori t suksesshme, par n http://www.pak-ks.org/?id=115 n 7 qershor 2010 dhe UNMIK: Progress on Privatization: Ferronikeli success, janar 2006, n http://www.unmikonline.org/pub/focuskos/jan06/focuskeco1.htm, par m 7 qershor 2010. 438 Ferki Haxha cituar nga Koha Ditore te Economic Initiative for Kosovo News, Kosovo: ex-employees of Ferronikeli end their protest, 18 prill 2007, marr nga http://www.eciks.org/english/lajme.php?action=total_news&main_id=627 n 7 qershor 2010. Menaxheri i prgjithshm Murat Meha ishte n favor, duke i br jehon
88
faktin nse detyrimet e spin-off-it special u prmbushn nga blersi i Ndrmarrjes s Re Ferronikeli apo jo kto detyrime duket se jan prmbushur m s miri.439 Prkundrazi, polemika sht rreth vet themeleve t shitjes.440 Ndrsa zakonisht AKM-ja do t krkonte tre oferta pr t vijuar me privatizimin e nj Ndrmarrjeje t Re,441 n rastin e kombinatit t nikelit Ferronikeli t prshkruar nga Banka Botrore si nj nga Ndrmarrjet n Pronsi Shoqrore m t mdha n Kosov442 vetm dy kompani prezantuan ofertat e tyre. Nga t kto t dyja, AKM-ja shkualifikoi kandidatin me ofertn m t lart, dhe shpalli fituese ofertn e dyt q ishte dhe shum m e ult (dhe vrtet m t ultn e mundshme) t br nga investitori Alferon, me baz n Mbretrin e Bashkuar.443 Pavarsisht nga bazat pr shkualifikim444, vazhdimi me shitjen n kto rrethana sigurisht q kontribuoi pr nj mim shitjeje q ishte shum m i ult se ai ideal pr kt kompani t rndsishme. Pr m tepr, AKM-ja mund t jet prfshir n nj konflikt serioz interesi kur blersit Alferon, para shitjes, iu dha nj marrveshje e jashtzakonshme pr furnizim t lir dhe t vazhdueshm me energji
439
440
441
442 443
444
argumentit t prgjithshm se me privatizimin pronari i fabriks do t prcaktohej m n fund, intervistuar n 15 prill, 2005, http://www.winne.com/kosovo/to05interv.html, par m 12 qershor 2010. Gjithashtu n 2010, media e Kosovs raportoi pr protestat e puntorve n kombinatin e Ferronikelit. Shih AKP: Raporti vjetor 2009, f. 53, q tregon se Ndrmarrja e Re e Ferronikelit investoi tre her m shum dhe punsoi m shum puntor sesa ishte prcaktuar nga angazhimet n kohn e shitjes. Sipas Koordinatorit t Logjistiks n Ndrmarrjen e Re t Ferronikelit, shumica e punonjsve aktual n fabrik ishin gjithashtu t punsuar para lufts (prjashto at vet), intervist e autores, Drenas, 22 prill 2010. Fotot para dhe pas t fabriks n zotrim t autores tregojn zhvillime domethnse infrastrukturore q prej lufts, kur fabrika psoi shkatrrim serioz. Krkim n terren i autores tek Ferronikeli, Drenas, 22 prill 2010. Rasti i Ferronikelit sht marr si shembull pr ti theksuar problemet e tjera t ekonomis s Kosovs, por hapsira nuk lejon nj diskutim m t gjer pr kt, shih p.sh. Besiana Xharra: Importing lignite into coal rich Kosovo, BIRN, 27 nntor 2009. Shih AKM: Rregullat e tenderit 2004, dhe Rregullat e Tenderit pr privatizimin Spinoff, 28 shtator 2005 q t dyja shpjegojn procesin q prbhet nga dy raunde ofertash nga t cilat tre m t lartat e raundit t par kalojn n t dytin. World Bank: Kosovo monthly Economic Briefing, 31 maj, 2005. Shih p.sh. Kosovareport: Kosovo Sells Ferro-nickel Plant Ferronikeli to British Alferon, 18 nntor 2005, marr nga http://kosovareport.blogspot.com/2005/11/kosovosells-ferro-nickel-plant.html n 7 qershor 2010. Firma amerikano-shqiptare Adi Nickel ofroi rreth 49.5 milion euro, ndrsa oferta e Alferon-it ishte 30.5 ose 33 milion pr shifrat e ndryshme shih UNMIK: Progress on Privatization, Economic Initiative for Kosovo News reporting at www.eciks.org, dhe monitorimin e medias pr UNMIK-un, 2 nntor 2005. N korrik 2005 nj zdhnse e AKM-s shpalli se oferta m e lart nuk ishte m nj konsorcium i vlefshm, cituar n Kosovareport 2005.
89
elektrike pr Ndrmarrjen e Re Ferronikeli.445 Marrveshja pr energjin elektrike, q sht raportuar si vendimtare pr garantimin e shitjes s Ndrmarrjes s Re Ferronikeli,446 i garanton Alferonit nj mim energjie q mbulon vetm gjysmn e kostos s prodhimit t Korporats Energjitike t Kosovs. Q kjo sht e rndsishme prtej zhvillimit komercial t Ferronikelit nnvizohet nga fakti se Ferronikeli sipas raportimeve konsumon 10% t elektricitetit t Kosovs.447 Konflikti i supozuar i interesit duket se qndron n faktin se AKM-ja sht prgjegjse pr t dyja: shitjen e Ndrmarrjes s Re Ferronikeli dhe pr ushtrimin e autoritetit drejtues mbi KEK q sht nj NP. N kohn e shpalljes s tenderit t Ferronikelit AKM-ja ishte ende e shqetsuar nga diskutimet q rrethonin pezullimin e privatizimit, dhe duhet t ket qen duke krkuar pr ndonj histori t suksesshme rreth prfshirjes ndrkombtare n procesin e privatizimit n Kosov.448 Fakti turprues se AKM-ja nuk ia kishte arritur t trhiqte m shum se dy oferta pr Ferronikelin, nga t cilat kishte shkualifikuar at q ofronte mimin m t lart, ka mundsi ta ket shtuar nervozizmin e shtetndrtuesve ndrkombtar. Dshtimi n realizimin e shitjes s Ndrmarrjes s Re Ferronikeli do ti kishte minuar dhe m tej perceptimet (n at koh shum delikate) pr efikasitetin, legjitimitetin dhe ligjshmrin e udhheqjes ndrkombtare t procesit t privatizimit n Kosov, dhe mund t kishte uar n ngritjen e pyetjeve pr rolin e UNMIK-ut dhe mandatin e gjith shtetndrtimit ndrkombtar. N t njjtn koh, si administratore prgjegjse pr NP-t e Kosovs, prfshi edhe KEK-un, AKM-ja kishte pushtetin pr t vendosur mbi kushtet e marrveshjeve q bnte kompania energjetike, dhe n teori do t ishte n gjendje ta prdorte at pushtet pr t subvencionuar mimin tashm t ult t ofruar nga Alferon n mnyr q t vuloste shitjen e Ndrmarrjes s Re Ferronikeli dhe t kishte nj histori t suksesshme t llojit t cilin prfshirja ndrkombtare n privatizimin e Kosovs duhet ta ket dshiruar n mnyr t dshpruar. Nj ish zyrtar i AKM-s i cili sot sht Menaxher i Marrdhnieve Administrative dhe me Publikun n Ndrmarrjen e Re Ferronikeli ngul kmb q AKM-ja nuk kishte lidhje fare me marrveshjen e br midis KEK-ut dhe Alferon-it pr furnizimin me energji: Kjo ishte nj marrveshje e negociuar midis KEK-ut, Entit Rregullator t Energjis
445 Shitja u finalizua n fillim t 2006-s, shih p.sh. Mining Journal: Ferronikeli sale completed, 28 prill 2006, marr nga http://www.mining-journal.com/production-andmarkets/ferronikeli-sale-completed, 7 qershor 2010. 446 Bajrushi, intervist me autoren. Bajrushi, nj ish-punonjs i AKM-s, sht Menaxheri i Ndrmarrjes s Re Ferronikeli pr Marrdhniet Administrative dhe me Publikun. 447 Kjo shum u dha nga ekspertt n intervistat e autores, maj dhe korrik 2010. 448 Zogiani, intervist e autores. Zogiani ka monitoruar n mnyr aktive privatizimin n Kosov si gazetar dhe si kryetari i OJQ-s kundr korrupsionit OHU!
90
dhe blersit privat si partner strategjik.449 Pr m tepr, pohon ai, do t ishte gabim ta konsideroje mimin e negociuar si t pafavorshm pr KEK, duke qen se sipas tij mimi sht mbi mesataren e shlyerjeve q i bjn KEK-ut pr elektricitetin sepse n fakt humbjet e energjis dhe prdorimi i pafaturuar do t thot se vetm 30-40% e energjis s prodhuar nga KEK paguhet n Kosov. Sidoqoft, cilado qoft prfshirja praktike e AKM-s n marrveshjen pr energjin, AKM-ja kishte autoritet ligjor, formal, aktual dhe final mbi KEK-un dhe mbante prgjegjsi pr t, n kohn kur drejtoi shitjen e Ndrmarrjes s Re Ferronikeli. Nj kritik vren se me marrveshjen KEK-Alferon pr energjin, AKM-ja prdori n mnyr efikase parat q i prkisnin qytetarve t Kosovs pr t subvencionuar privatizimin e Ferronikelit n t mir t nj investitori privat britanik dhe jo t s mirs s prgjithshme t popullsis s Kosovs.450
Prfshirja lokale dhe rregulli i 20%

Fakti q shtetndrtuesit ndrkombtar her pas here kan shprehur publikisht dshirn pr m shum pronsi lokale451 n procesin e privatizimit n Kosov mund t shihet sikur reflekton dshirn e tyre pr t shmangur polemika si ato n rastin e Ferronikelit, dhe pr ta transferuar prgjegjsin edhe pse jo autoritetin e vrtet tek elitat lokale. Koncepti i pronsis lokale ka qen tem diskutimi brenda nj literature n lulzim mbi shtetndrtimin, edhe pse sht ende e paqart se far do t thot ky koncept n praktik.452 Disa argumentojn se i referohet thjesht faktit q shtetndrtuesit ndrkombtar ua imponojn axhendn e tyre lokalve,453 q shtetndrtuesit rrallher bjn m shum se fjal, dhe se, n fakt, aktort lokal duhet t zotrojn at q u thon t zotrojn t jashtmit.454 Ironia themelore e konceptit q mbrohet nga aktort e jashtm gjithashtu sht vn n pah,455 madje dhe vet mbrojtsit e shtetndrtimit e kan pranuar se natyra e marrdhnieve kombtare-ndrkombtare n operacionet e ndrtimit t paqes dhe t shtetit do ta minoj gjithmon mundsin e pronsis domethnse.456 Pretendimet dhe thirrjet e shtetndrtuesve
449 Bajrushi, intervist e autores. 450 Zyrtar ndrkombtar i nivelit t lart, intervist e autores, Prishtin, maj 2010. 451 N vitin 2004, pr shembull, AKM-ja theksoi se duke u dhn [aktorve lokal] m shum pronsi mbi procesin ne do t garantojm mbshtetjen politike dhe publike pr programin dhe rezultatet e tij. AKM-ja Draft-Strategjia 2004, f. 3. 452 Simon Chesterman: Ownership in theory and in practice. Transfer of authority in UN statebuilding operations, n Chandler 2009, f. 21. 453 Shih p.sh. Astrid Suhrke: Reconstruction as Modernisation: the Post-conflict Project in Afghanistan, Third World Quarterly, 28, 7, 2007, f. 1292. 454 Shih Boege et al 2009, f. 29. 455 Chesterman 2009, f. 22. 456 Barnett dhe Zrcher 2009, f. 33.
91
ndrkombtar pr pronsi lokale mund t shrbejn pr t forcuar kompetencat dhe vendimet e vet ktyre zyrtarve, si mund t ket qen dhe rasti i UNMIK-ut n Kosov.457 Nevoja e shprehur e shtetndrtuesve ndrkombtar pr (ti par) t prfshir aktort lokal n procesin e privatizimit n Kosov sht cituar si arsye se pse AKM-ja nuk e filloi trsisht privatizimin para themelimit t IPVQ-s dhe shpalljes s kornizs Kushtetuese t Kosovs n t ciln, sidoqoft, PSSP-s i jepet pushteti m i lart pr t administruar dhe rregulluar NP-t dhe NSh-t, dhe autoriteteve lokale t Kosovs u lejohet vetm t komentojn.458 Do t duheshin tre vjet shtetndrtim ndrkombtar para se udhheqja lokale e Kosovs t konsultohej zyrtarisht mbi privatizimin duke iu ofruar t komentonte mbi projekt-ligjin pr themelimin e AKM-s, m 17 prill 2002.459 Kontributi lokal, gjithsesi mund t injorohej dhe u injorua lehtsisht nga UNMIK-u, q e konsideronte veten si jasht do detyrimi pr ti marr n konsiderat shqetsimet lokale. Nj deputet i pavarur i Parlamentit t Kosovs kmbngul se aktort lokal ishin n gjendje t ushtronin vetm nj influenc minimale mbi rregullat e lojs n privatizim, por nuk kishin asnj mundsi ta hiqnin qafe trsisht lojn.460 Gjat periudhs s privatizimit ndrkombtar vendimet pr t drejtat e prons mbetn nj pushtet i rezervuar i UNMIK-ut, me nj prfshirje t aktorve lokal rreptsisht t kufizuar.461 Ndrkoh, deklaratat se aktort lokal kan ndier presion intensiv politik nga administratort e AKM-s pr t pranuar rezultatet e privatizimit, madje dhe ato q mund t ndikonin negativisht tek interesat lokale, kan qen shum t prhapura.462 Dispozits s shprndarjes s 20% t t ardhurave nga privatizimi n Kosov tek puntort e NSh-ve shpesh i jan referuar si zemra e materializimit t influencs s aktorve lokal sado e kufizuar mbi procesin e privatizimit t drejtuar nga ndrkombtart n Kosov. Ky rregull prcakton se 20% t t ardhurave nga shitjet prej privatizimit t NSh-ve do tu jepen puntorve q kan qen m par t punsuar n kto NSh. 20% do t paguhet sipas nj kriteri t caktuar, pasi t jen mbuluar disa shpenzime, por para se t marrin pjesn e tyre kreditort ose pronart.463 Dispozita u prfshi si nj kompensim pr humbjen q
457 Shih p.sh. Tansey 2009, f. 123, q merret sidomos me Kshillin Tranzicional t Kosovs n vitet 1999-2000. 458 KIPRED 2005, f. 9. 459 Zaum 2007, f. 160. 460 Deputeti i Pavarur i Parlamentit Tali i intervistuar nga Hasimja. 461 Zaum 2007 f. 165-166. 462 Citimi nga Gould 2007, f. 3 lidhet me interesat e puntorve n procesin e privatizimit. I njjti argument u theksua nga shum aktor t prfshir q u intervistuan nga autorja. 463 Rregullorja e UNMIK-ut 2005/48, 44.
92
psuan puntort t t drejts s tyre t administrimit,464 e cila kishte qen domethnse gjat kohs s Jugosllavis dhe i kishte dhn puntorve nj sens t fort t pronsis s NSh-ve n t cilat ishin punsuar.465 Analistt e kritikojn rregullin e 20% se sht nj lshim shum i madh ndaj krkesave lokale, dhe disa kmbngulin se nuk ka justifikimin e duhur ligjor ose ekonomik dhe prbn nj shkelje t t drejts s pronarve dhe kreditorve pr t marr t ardhurat totale.466 Nj zyrtar ndrkombtar e prshkruan kt mas si nj dhurat pr puntort me parat q i prkasin pronarve.467 Sidoqoft, mekanizmi i 20% duket se nuk sht nj negocim kaq lokal sa mund t duket me shikim t par. N themel t saj shuma synon t jet dobiprurse pr puntort individual t NSh-ve dhe jo pr tr Kosovn, dhe si e till sht trsisht n prputhje me strategjin ndrkombtare pr t transferuar pronat n pronsi shoqrore dhe publike t Kosovs n duart e privatve. Pr m tepr, shifra 20% nuk duket se sht arritur duke pasur parasysh kryesisht interesat lokale. Qysh kur po hartonin nj strategji privatizimi t propozuar pr Kosovn n vitin 1999, KE-ja dhe Banka Botrore sugjeruan q Ndrsa prgjithsisht pranohet se tua japsh ndrmarrjen puntorve nuk sht nj alternativ e mir, ekziston nj shqetsim legjitim se puntort kan t drejta pr t paktn nj pjes t ndrmarrjes n t ciln jan punsuar [...] Kjo tipikisht do t arrihej duke iu dhn puntorve nj pjes prej 15-20 pr qind t ndrmarrjes.468 Korniza e prgjithshme e siguris e shtetndrtimit ndrkombtar n Kosov tregon se ky arsyetim duhet t shihet si nj pasqyrim i friks s zyrtarve ndrkombtar se mos puntort nxisin nj trazir shoqrore e pr rrjedhoj ata prbnin nj rrezik pr stabilitetin afatshkurtr t projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit. Ishzyrtar t privatizimit e prshkruajn rregullin e 20% si nj pages q synon t blej paqen shoqrore469 dhe mbshtetjen lokale pr privatizimin, 470 si nj puthje lamtumire,471 dhe si nj mnyr pr t bler nj buzqeshje n fytyrat e puntorve.472 Kryetari i OLA-s
464 Shih p.sh. Mulaj 2007, f. 237. 465 Medjad 2004, f. 299 dhe 302, LLA 2002, f. 18 dhe Mulaj 2007, f. 235. 466 Intervist e autroroes, pranver 2010. Ahmeti kmbngul se qeveria e Kosovs me siguri do t mbaj prgjegjsi pr 20% nse kreditort nuk do t jen t knaqur me pjesn e tyre, intervist e autores. 467 Zyrtar ndrkombtar, intervist e autores. 468 European Commission and the World Bank 1999, f. 61. 469 Ish-Zvendsdrejtori i Privatizimit i AKM-s Bicaj, intervist e autores. 470 Ish-zyrtar i privatizimit, intervist e autores. 471 Ish-zdhnsi i AKM-s Tahiri, intervist e autores. 472 Ish-zyrtar i nivelit t lart n AKM, intervist e autores, Prishtin, prill 2010.
93
shpjegon se rregulli bri q UNMIK-u t merrte mbshtetjen politike nga aktort lokal se kishte nevoj t vazhdohej me programin e privatizimit, dhe gjithashtu po akomodonte krkesat e puntorve.473 E knaqur me kt marrveshje, n vitin 2004 AKM-ja deklaroi me besim se rregulli i 20% kishte treguar se ishte nj mjet veanrisht efikas n procesin e privatizimit t drejtuar nga ndrkombtart n Kosov.474 N krahasim me marrveshjet e privatizimit t bra nga pjes t tjera t ish-Jugosllavis t cilat patn programe privatizimi m pak gjithprfshirse dhe t liruara prej shtetndrtimit ndrkombtar dispozita e 20% e AKM-s prbn kushte m pak t favorshm pr puntort dhe shoqrin.475 Modeli i par i privatizimit i Jugosllavis i prfshir n ligjet Markovi gjithashtu paraqiste kushte shum m t favorshme pr pundhnsit sesa 20% duke br t mundur nj ulje t prgjithshme pr puntort prej 70% t vlers nominale t aksioneve t ndrmarrjeve t privatizuara.476 Ndonsa hapsira nuk na lejon t bjm nj krahasim t plot, ish-republikat jugosllave duket se jan treguar t kujdesshme q privatizimin e t tyre ta realizojn brenda nj kornize q do t ishte e dobishme pr zhvillimin e prgjithshm ekonomik t vendeve t tyre pr shembull duke ruajtur nj nivel t caktuar t kontrollit publik mbi ndrmarrjet, duke i lejuar puntorve prfitimin e nj prqindjeje m t lart t fitimeve nga shitjet, ose duke i kanalizuar t ardhurat nga shitjet n nj fond pensioni ose zhvillimi dhe jo thjesht nprmjet pagess s nj 20% t t ardhurave individve privat q rastsisht jan t punsuar n nj NSh t caktuar n nj koh t caktuar.477 Pr m tepr, edhe kto kushte m t favorshme pr shoqrin sesa ato q ishin prcaktuar pr Kosovn nga zyrtart ndrkombtar jan kritikuar si kompensime t paprshtatshme pr humbjen nga ana e puntorve t t drejtave t vetadministrimit.478 Pr shkak t dispozitave t ligjeve Markovi pr mnyrn se si do t prfitonin puntort nga privatizimi, UNMIK fillimisht mendoi t caktonte automatikisht nj prqindje m t madhe t t ardhurave nga privatizimi pr puntort e NSh-ve n Kosov n t vrtet, deri n
473 Tschoepke, intervist e autores. 474 AKM: Draft-strategjia 2004, f. 3. 475 Medjad 2004, f. 316-317; Uvalic 1995, Dallago dhe Uvalic 1998, dhe Lazic dhe Sekelj 1997. 476 Shih p.sh., Lazic dhe Sekelj 1997, f. 1061. 477 Mulaj 2007 jep nj prmbledhje dhe analiz t privatizimit n pjes t tjera t ishJugosllavis. 478 Dallago dhe Uvalic 1998, f. 83
94
60%.479 Kjo ishte edhe prqindja e t ardhurave e krkuar nga sindikata e puntorve kur filloi privatizimi480 - dhe vrtet porcioni i sugjeruar nga UNMIK-u n vitin 2002, t paktn pr kategorin e NSh-ve mendohet t arrinte krkesat minimale t kapitalit, por q gjithsesi sdo t ishte n gjendje t joshte investitort.481 Ndrkoh, sugjerimet e para mbi krijimin e nj Fondi pr Zhvillimin e Kosovs me disa nga fondet e privatizimit, n mnyr q t rriteshin shanset e fitimeve t prgjithshme t Kosovs nga privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart u refuzua nga OKB-ja dhe BE-ja. 482 N fund fare fitoi propozimi i KE-Banka Botrore, dhe rregulli 20% u b rruga e vetme e planifikuar pr mnyrn se si duhej t prfitonte Kosova nga shitja e prons s saj shoqrore. Ish-zyrtari i nivelit t lart pr privatizimin Ernst Tschoepke i prmbledh negocimet mbi kt shtje me krkesat fillestare q morm prmendnin nj pjes prej 40%. M pas, u arrit nj kompromis pr 20%.483 Pavarsisht prej vrejtjeve q kishin shum puntor kundr privatizimit t ndrmarrjeve t tyre,484 n nj situat ku m shum se gjysma e popullsis jeton n varfri dhe po aq jan t papun,485 ata mund ta ken par kt kompromis ndrkombtar si dika m t mir sesa po t mbeteshin pa gj.486
Fundi zyrtar i privatizimit ndrkombtar

Fundi zyrtar i udhheqjes ndrkombtare t privatizimit n Kosov u krye n nj mnyr t till q ishte n nj linj me problemet q e shoqruan procesin q prej fillimit. N qershor 2008 AKM-ja i ndali veprimet e veta dhe AKP-ja u krijua nn kujdesin e autoriteteve lokale t Kosovs. N kt pik plani ishte t mbyllej trsisht AKM-ja, dhe prgjegjsit e saj ti transferoheshin pa asnj paqartsi AKP-s si trashgimtare e ligjshme e AKM-s. Sidoqoft, kur Kosova deklaroi pavarsin m 17 shkurt 2008, ajo nuk u b antare e OKB-s. Pjesa ruse e Kshillit t Sigurimit t OKB-s e kishte br t qart se nuk do
479 Medjad 2004, shnimi 89, duke e par 60% e sugjeruar si nj reflektim t thjesht t prqindjes q i jepej puntorve sipas ligjit Markovi. Zaum 2007, f. 157 citon t njjtn shifr. 480 Ish-zyrtar i nivelit t lart i AKM-s, intervist e autores, Prishtin, 2010. 481 Demekas et al. Pr FMN-n 2002, f. 19. 482 Ish-zyrtar i nivelit t lart i AKM-s, intervist e autores, Prishtin, 2010; Zaum 2007, f. 157 dhe 162. Intervist e autores me nj ish-kshilltar t privatizimit, Prishtin, prill 2010. 483 Tschoepke, intervist e autores. 484 Shih HRCUP 2008. 485 Shih p.sh. United Nations Kosovo Team, http://www.unkt.org/?cid=2,24, par m 9 korrik 2010. 486 HRCUP 2008, f. 58.
95
t lejonte miratimin e nj rezolute t Kshillit t Sigurimit q do ta lejonte UNMIK-un t trhiqej nga Kosova, duke e par kt trheqje si nj pranim indirekt t pavarsis s Kosovs. UNMIK-u pra mbetet dhe sot e ksaj dite n Kosov, dhe AKM-ja si pjes e UNMIK-ut vazhdon t ekzistoj si entitet ligjor, edhe pse pa staf. Dorzimi praktik i kompetencave nga AKM-ja tek AKP-ja ndodhi n nj mnyr t prshkruar si dramatike nga disa dshmitar.487 Duke qen se AKP-ja do t vendosej n t njjtn ndrtes q kishte prdorur AKM-ja, kto ishin gjithashtu dhe zyrat n t cilat u kthye stafi i AKM-s t kthyer n AKP pas pushimeve t vers 2008. Atje zyrtart e privatizimit i gjetn zyrat t zhveshura nga do gj prve tavolinave lakuriqe t puns, dhe ku mungonin gjith mobiliet dhe pajisjet e tjera, pajisjet kompjuterike, dosjet dhe regjistrat vendimtar. Tufa dokumentesh gjysm t djegura u pikasn npr koshat e plehrave n oborrin e ndrtess, q sht raportuar se prfshinin do gj q nga minutat e takimeve t bordit e deri tek letrat personale. N nj mnyr disi melodramatike, AKM-ja i kishte vulosur fizikisht godinat para se t largohej, duke e detyruar AKP-n t thrriste policin e Kosovs pr tu futur me forc. Pasi mori nj njoftim pr problemet e AKP-s, PSSP Lamberto Zannier vizitoi godinat dhe premtoi kthimin e gjith dosjeve t AKM-s npr zyra. Pjestar e stafit t AKP-s sot shpjegojn se problemet me transferimin AKM-AKP e kan vshtirsuar shum punn e AKP-s.488 Mbyllja e AKM-s dhe fillimi i veprimeve t AKP-s prfaqsuan pikn e mbylljes s udhheqjes zyrtare ndrkombtare n procesin e privatizimit n Kosov dhe ilustrojn parehatin e vazhdueshme q u shkaktonte procesi shtetndrtuesve ndrkombtare. Nj pjes e shqetsimit mund t ket qen i pabaz, duke qen se AKP-ja vazhdoi me privatizimin n Kosov me shpejtsi t plot shum shpejt pasi i pajisi srish zyrat duke e implementuar procesin me procedura dhe rregulla praktikisht identike me ato q prdoreshin gjat kohs s privatizimit t drejtuar nga ndrkombtart.
487 Intervistat e autores n Kosov, maj dhe korrik 2010. . 488 Intervist e autores me stafin e dikurshm t AKM-s dhe at t tashm t AKP-s. Kryetari i Bordit t AKP-s Dino Asanaj konfirmon se ka pasur probleme me transferimin AKM-AKP, intervista e Hasimjs pr kt projekt, Prishtin, 13 prill 2010.
Pasojat dhe prfundimet
Privatizimi i menaxhuar nga ndrkombtart n Kosov nuk duket sikur ka qen nj sukses, nse gjykohet sipas vet objektivave t caktuara nga Shtylla IV e UNMIK-ut: rindrtimi dhe zhvillimi ekonomik. Edhe pse nuk sht br asnj vlersim gjithprshirs deri m tani i ndikimit ekonomik t privatizimit n Kosov,489 dshmit n dispozicion tregojn se procesi ka ndikuar m shum n kufizimin e potencialit socio-ekonomik t Kosovs, duke ngushtuar mundsit e funksionimit t ndrmarrjeve dhe duke i transformuar ato n para n nj periudh t vlers s ult490 dhe duke bllokuar punonjsit q t mos punonin n pritje t privatizimit dhe duke mos ndihmuar pr punsimin ose mbrojtje sociale pas privatizimit.491 Duket sikur privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart n Kosov ka uar n humbjen e vendeve t puns, edhe pse shifrat e sakta nuk jan caktuar ende. N vitin 2002 u parashikua se 50 000 60 000 vende pune ishin ndikuar negativisht nga administrimi q i kishte br UNMIK-u NSh-ve,492 ndrsa sindikata e Kosovs ka prllogaritur se 70 000 puntor kan mbetur pa pun, pa pensione dhe pa asistenc sociale pr shkak t privatizimit.493 Shifra e sakt lidhet me numrin aktual t punonjsve t NSh-ve, meqense numri i vendeve t puns t ruajtura nga blersit e Ndrmarrjeve t Reja n do rast sht i ult.494 Ndrsa ndonjher ka pasur deklarata se nj numr i paprfillshm puntorsh t NSh-ve punoi ose mori vrtet nj rrog, nj studim i nj
489 Forumi 2015 n vitin 2008 bri nj studim t 103 ndrmarrjeve t przgjedhura q ishin privatizuar dhe erdhi n konkluzionin se nj e treta nuk ishin duke funksionuar fare, ndrsa t tjerat kishin t hyra goxha m t vogla se ndrmarrjet e krahasueshme n sektorin privat, n f. 16-17. Pr t vetmen prpjekje tjetr t rndsishme pr t vlersuar performancn e ndrmarrjeve t privatizuara n Kosov, shih European Consultants Organisation, Post-privatization survey for the Kosovo Trust Agency (KTA), qershor 2008. Pr problemet metodologjike dhe t tjera t ktij studumi, shih Forumi 2015 2008, n f.9. 490 Shih pjest e mhershme t ktij raporti. Kjo ka qen nj nga kritikat e OJQ-ve locale, sidomos nga 2008 deri n 2010. Shih gjithashtu: BSPK: Reasons why Should not Privatized PTK (sic.), Prishtin, 2010, f. 4. 491 HRCUP 2008, f. 56-58; zyrtari ligjor i BSPK Shefkije Rexhepi cituar n HRCUP, f. 57. 492 Hthy 2002, f. 70. 493 Presidenti i BSPK Haxhi Arifi, intervist e autores, Prishtin, 12 prill 2010 dhe BSPK: Submission to the UN Committee on Economic, Social, and Cultural Rights, 2008. 494 N vitin 2007 UNMIK dhe AKM e prllogaritn numrin total t vendeve t puns n Ndrmarrjet e Reja t privatizuara (d.m.th. pas privatizimit) n rreth 10 000. UNMIK, From Consolidation to Sustainability, 2007, f. 15. Sipas Bicaj, ish-Zvendsdrejtor i AKM-s dhe nj vzhgues i afrt i prfshirjes ndrkombtare n privatizim n Kosov, AKM prirej ti frynte shifrat e privatizimit, intervist e autores.
98
kampioni NSh-sh ka vlersuar se n vitin 2000 rreth gjasht nga dhjet puntort e NSh-ve t regjistruar ishin punonjs aktiv me koh t plot.495 Ndrsa ata q jan t interesuar t shohin nj trashgimi pozitive pr privatizimin n Kosov496 pohojn se procesi ka qen nj sukses, nj nevoj, ose t dyja,497 n nivelin e ekspertve t pavarur ai prshkruhet si nj katastrof,498 pothuaj nj dshtim i plot,499 dhe si nj dshtim ekonomik.500 Veprimet e UNMIK-ut dhe AKM-s jan vlersuar se kan pasur rezultate rrnuese,501 dhe sindikata e Kosovs dhe shoqria e pavarur civile jan tepr kritik.502 Procesin e kan shoqruar shum akuza pr paaftsi dhe keqadministrim, dhe akuza korrupsioni.503 Pas nnt vitesh prqendrimi ndrkombtar tek
495 RIINVEST 2001, f. 10. Studimi bazohet n nj sondazh t kryer n 192 prej 350 a m shum NSh-ve, dhe zbulon se numri i punonjsve aktiv n kto 192 ishte 24 662, ndrkoh q ishin regjistruar 42 581 puntor. Sipas Forumit 2015 16 000 nga 60 000 punonjsit e NSh-ve ishin n listn e pagave pas lufts, por nuk jep burime pr shifrat, f. 11. 496 Kta prfshijn aktor q vet kan marr pjes drejtprsdrejti n procesin e privatizimit n Kosov, si zyrtart e UNMIK, EULEX dhe ICO, politikant lokal dhe stafi i privatizimit; analistt q e mbrojtn procesin q nga fillimi, prfshi edhe institutet ekonomike liberale t krkimit; dhe ata me role t kombinuara t dy t msiprmve, si USAID, Komisioni Evropian, dhe Ambasada Amerikane n Prishtin. Nj grup i vogl analistsh urban dhe biznesmensh n favor t pronsis private jan gjithashtu pozitiv. Shih Berat Buzhala: Shitni krejt, Gazeta Express, 27 korrik 2009 pr nj shembull, par m 16 korrik, 2010 n http://www.gazetaexpress.com/web/index.php/editorial/lexo/12190/C67/C74/. Meq zakonisht kto kategori s bashku prbjn t vetmin burim informacioni pr gazetart, diplomatt, politikant vizitues dhe pal t tjera ndrkombtare dhe marrsit e vendimeve pr Kosovn, supozimi se procesi i privatizimit i menaxhuar nga ndrkombtart ka qen i nevojshm, dhe i suksesshm, sht duke u br e vrteta e pranuar, t paktn n nivelin e popullit. 497 Pothuaj gjith ish-zyrtart dhe zyrtart aktual t privatizimit t intervistuar nga autorja n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010 e prshkruajn procesin n kto terma. Sipas prfaqsuesit t KE-s n Bordin e AKP-s Janmaat, privatizimi n Kosov ka qen nj histori e madhe e suksesshme. Shih gjithashtu Ahmet Shala: Privatisation in Kosovo: the Best in the Balkans?, fjalim i mbajtur n the Austro-French Centre for Rapprochement in Europe and the French Institute of International Relations, 2006; UNMIK 2007, f. 3; dhe referenca prgjat ktij studimi. 498 Knoll 2005, f. 652. 499 Mulaj, intervist e autores. Shih gjithashtu Zaum 2007, f. 166. 500 Shllaku, intervist e autores. 501 Hamiti, intervist e autores. 502 Prfaqsuesit e BSPK, OHU, dhe analist t tjer lokal dhe ndrkombtar t intervistuar nga autorja n Kosov midis janarit dhe korrikut 2010. 503 Intervistat dhe vzhgimet e autores n Kosov midis 2006 dhe 2010; intervist e autores me nj pronar toke t cilit administratort rajonal t AKM-s i kan krkuar ryshfet, Prishtin, korrik 2010; dhe Matthew Russell Lee: In Kosovo, Privatizations may include ex-UN officials Schook and Walker with Ramush, Inter City Press, 23 mars 2009, marr nga www.intercitypress.com/kpp1schook032309.html n tetor 2009; dhe Stefano Valentino: Kosovo: UN Leaves, Scandals Stay, Global Investigative Journalism Conference, 2008.Shih gjithashtu akuzat pr oferta spekulative n Korovilas 2006, cituar n HRCUP 2008, f. 54-55, t konfirmuara nga nj ish-zyrtar i
99
privatizimi si strategjia ekonomike e zgjedhur nga projekti i shtetndrtimit pr Kosovn, rreth gjysma e popullsis sht ende pa pun, dhe nj prqindje e ngjashme ende jeton n varfri.504 Akademikt pohojn se procesi prfaqson natyrn tragjike t misionit civilizues (t vetshpallur) t UNMIK-ut n Kosov, duke hedhur drit mbi kufizimet n prdorimin e privatizimit pr t nxitur mkmbjen ekonomike.505 Me udhheqjen q i bri privatizimit, ka pasur pohime se UNMIK vrtetoi se ishte i paaft pr t administruar ekonomin e Kosovs, duke dhn kshtu nj shembull t turpshm t OKB-s q minon objektivin themelor t saj pr t krijuar nj ekonomi t suksesshme nn sundimin e ligjit.506 Me pak fjal, dy vjet pas fundit zyrtar t privatizimit t menaxhuar nga ndrkombtart n Kosov, arsyet ekonomike pr procesin nuk jan t qarta. Argumenti i shtetndrtuesve se privatizimi ishte i nevojshm pr t shmangur degradimin e ndrmarrjeve dhe pr t mbrojtur t mirn e prgjithshme t Kosovs duket jobinds para stagnimit dhe rnies pas procesit t privatizimit. Przgjedhja, prgatitja dhe ekzekutimi ndrkombtar i privatizimit duket sikur kan ndjekur modelin e gatshm t shtetndrtimit pr reformn liberale n vend t nj vlersimi specifik pr kontekstin rreth mnyrs m t mir pr tiu qasur ekonomis s Kosovs.507 Alternativat ndaj privatizimit nuk u morn seriozisht n konsiderat, nuk u ndrmor asnj vlersim i mnyrave t tjera pr t realizuar potencialin ekonomik t Kosovs, dhe kontributi lokal duket se nuk sht menduar si relevant. Procesi tregon se vendimmarrsit u futn n Kosov sa pr t shprbr ekonomin socialiste aq edhe pr t ndrtuar institucionet shtetrore, duke pasqyruar bazn ideologjike t tezs liberale pr paqen q shfaqet n objektivat e shtetndrtimit. 508 Ndrsa vendosja e qeverisjes s shtetndrtimit ndrkombtar n Kosov shnoi fundin e regjimit serb dhe nnvizoi ndarjen e Kosovs nga Serbia, shtetndrtuesit ndrkombtar morn kontrollin ekonomik t pashqetsuar nga e drejta e vetvendosjes s popullsis s Kosovs. Procesi i privatizimit i drejtuar nga ndrkombtart duket i bazuar n
AKM-s se kan qen shum t prhapura gjat periudhs s privatizimit ndrkombtar n Kosov, intervist e autores. United Nations Kosovo Team, http://www.unkt.org/?cid=2,24, par m 9 korrik 2010. Knoll 2005, f. 659-660. Po aty, f. 655. Shih kritikn e Joseph Stiglitz pr konsensusin e Washington-it: ai ngatrronte mjetet me qllimet; i merrte privatizimin dhe liberalizimin e tregut si qllime n vetvete, dhe jo si mjete pr nj rritje m t qndrueshme, t paanshme dhe demokratike. Joseph Stiglitz 1998: Towards a New Paradigm for Development: Strategies, Policies, and Processes, Prebisch Lecture, UNCTAD, Geneva, October 19, 1998, f. 1. Zaum 2007, f. 165, vren se privatizimi tregon q standardi i nj ekonomie e t tregut t lir ka ndikuar rnd punn e shtetndrtimit t UNMIK-ut; Hthy 2002, f. s74.
504 505 506 507
508
100
supozimin politik se Kosova sht, dhe do t mbetet, e paaft pr menaxhim ekonomik dhe se kjo gj prligj ndrhyrjen ndrkombtare n t drejtn e saj pr vetvendosje dhe shitjen e prons s saj (dhe nxitjen e udhheqsve lokal q ta shesin). Duke qen se shtetndrtuesit ndrkombtar synonin nj privatizim t shpejt dhe masiv, fuqizimi i kapaciteteve lokale t Kosovs pr rritje socioekonomike me mundsi pr sukses afatgjat nuk u ua deri n fund. Pavarsisht prej trashgimis s dyshimt t privatizimit ndrkombtar n Kosov q reflekton prvoja t ngjashme n vende t tjera509 zyrtart ndrkombtar nuk hoqn dor nga thirrjet pr privatizim t shpejt dhe total, edhe pas fundit zyrtar t veprimtaris s AKM-s n qershor t 2008-s.510 BE-ja dhe sidomos SHBA-t vazhdojn t nxitin pr privatizim, duke kmbngulur se ekonomia e Kosovs ka nevoj t lirohet nga barra e shtetit duke deklaruar se kjo sht mnyra m e mir e madje mnyra e vetme pr t garantuar mbijetesn afatgjat t Kosovs s pavarur.511 Argumentet pro privatizimit tani pohojn se procesi sht i rndsishm pr t prmirsuar situatn e prgjithshme ekonomike t Kosovs, pr t luftuar korrupsionin, pr t siguruar investimet e huaja, dhe pr t avancuar n procesin e integrimit evropian.512 Kjo pikpamje sht inkorporuar edhe n ligjin e AKP-s, i cili n mnyr t ngjashme me pjesn tjetr t kornizs ligjore t Kosovs sht formuluar nga
509 Shih n veanti Michael Pugh: Transformation in the political economy of Bosnia since Dayton, International Peacekeeping, 12, 3, 2005. Shih gjithashtu Narten 2009, f. 257; Cramer 2009, f. 141; Former Deputy Finance Minister and Director of Privatization in the Ministry of Finance, the Czech and Slovak Federal Republic Dusan Triska: Privatization: Czechoslovakia, Eastern European Economics, Leuven Institute for Central and East European Studies, 1991, f. 27. Nj deputet i parlamentit t Kosovs vren se ai dyshon nse zyrtart e ngarkuar me privatizimin n Kosov kan lexuar ndonj literatur rreth privatizimit, Naim Rrustemi intervistuar nga Hasimja pr kt projekt. 510 Q zyrtart ndrkombtar ende luajn nj rol ky n procesin e privatizimit n Kosov ilustrohet nga fakti q dokumenti i korrikut 2010 i BSPK q nxjerr n pah problemet me privatizimin iu adresua Ambasadave dhe prfaqsive diplomatike t akredituara n Kosov, f. 2. 511 Fjalim i Ambasadorit Amerikan n Prishtin, Christopher Dell, RIINVEST 14 may, 2010, ku bri thirrje pr nj ekonomi t lir, t paprangosur nga ndrhyrja e shtetit dhe t drejtuar nga nj sektor privat konkurrues, dhe pr nj privatizim t shpejt e t plot t t gjitha ndrmarrjeve publike t Kosovs, par m 13 korrik 2010 n http://www.aabriinvest.net/?page=2,1. Shih gjithashtu fjalimin e Prfaqsuesit Civil Ndrkombtar (PCN)/ Prfaqsuesit Special i BE-s (EUSR) Pieter Feith n Universitetin Amerikan n Kosov: Kosovos future belongs to you, 27 prill 2010, duke deklaruar se privatizimi do t drgoj sinjalin se Kosova mund t jet nj destinacion trheqs pr investimet e mdha dhe se sht nj partnere e besueshme, par m 13 korrik 2010 n http://www.ico-kos.org/?id=28. 512 Shih p.sh.,po aty dhe EC: Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Kosovo Fulfilling its European Perspective, 14 tetor 2009, sidomos f. 6: Kosova duhet t shkoj prpara me privatizimin dhe f. 10-11. Nj analist e etiketon argumentin e fundit si shantazh, intervist me autoren, Prishtin, 10 maj, 2010.
101
zyrtart ndrkombtar:513 rindrtimi dhe zhvillimi ekonomik i Kosovs dhe mirqenia e popullsis s saj sht e nj rndsie parsore dhe krkon nj administrim, privatizim dhe likuidim t prshtatshm t ndrmarrjeve n pronsi shoqrore n kohn e duhur.514 Angazhimi ndrkombtar i vazhdueshm n privatizim n Kosov tregon nj prfshirje q synon m shum krijimin e partnerve t besueshm t aft pr t implementuar standardet ekonomike dhe t siguris liberal-perndimore, sesa t ndrtojn kapacitete ose t garantojn zhvillimin dhe drejtsin afatgjat.515 N vend q t promovojn qeverisjen demokratike ose fuqizimin e vrtet lokal, zyrtart ndrkombtar priren ta prjashtojn ose kooptojn ndikimin lokal dhe t shquajn mikun nga armiku n baz t vullnetit pr t pranuar ndihmn dhe udhzimet nga jasht.516 N nj far mase, qasja depolitizuese funksionaliste ndaj reforms liberale pasqyron nj zhvillim m t gjer perndimor, ku qeverisja sht riprkufizuar n terma t efikasitetit dhe menaxhimit kompetent t rrezikut, ndrsa diskreditohen konfliktet shoqrore dhe politike t llojit material.517 Logjika e qeverisjes [politike] me an t ekspertizs nprmjet s cils politika publike sht justifikuar dhe sht formuluar n terma t menaxhimit t shndetshm dhe pr t arritur nj marrveshje politike midis interesave konkurruese sht e dukshme edhe n projektet ndrkombtare t ndrtimit t shtetit,518 ku pushteti nuk prdoret m pr t kompensuar pr tendencat e shprndarjes s pabarabart t tregjeve liberale, por pr legjitimimin e zgjerimit t tregut.519 Ndrsa thekson depolitizimin q i bn shtetndrtimi reforms ekonomike liberale dhe privatizimit, ky raport tregon edhe nj politizim t ligjit n prfshirjen ndrkombtare n privatizim n Kosov. Zyrtart ndrkombtar t prfshir n proces fillimisht u prqendruan kryesisht n brjen e privatizimit t ligjshm dhe zbatimin e tij pa e ekspozuar veten ndaj rrezikut ndrtimi i nj kornize ligjore
513 Shih p.sh.Woodward n Fischer dhe Schmelzle (eds.) 2009: n Bosnje-Hercegovin, Maqedoni dhe Kosov modeli pr shtetet e tyre t pavarura u hartua nga t jashtm, qoft avokat amerikan (nga Departamenti i Shtetit dhe Kshilli i Siguris Kombtare) ose diplomatt nga SHBA dhe BE dhe madje as nuk u prkthye n gjuht lokale., f. 50. 514 Ligji i AKP-s, f. 1. 515 Woodward i parafrazuar n Pureza et al 2007, f. 6; Duffield 2007, f. 224 dhe 166; Pugh 2005, f. 457. 516 Shih p.sh., Chesterman 2009, f. 25; Duffield 2007, f. 192 dhe 176. 517 Hameiri 2009, f. 66-71. 518 Po aty. Prshkrimi q i bn Shllaku prfshirjes ndrkombtare n privatizim n Kosov reflekton kt: ne jemi qeverisur nga ekspertt nga FMN, Banka Botrore dhe USAID dhe gjithka q paraqitnin ata, ne e pranonim, intervist e autores. 519 Hameiri 2009, f. 70.
102
gjithprfshirse pr rregullimin e shtjeve t prons n Kosov ishte kryesisht nj mjet pr t realizuar kt qllim. Pr rrjedhoj, Kosovs sot i ka mbetur nj korniz tepr e ndrlikuar pr zhvillimin socioekonomik. Zgjidhja e shtjeve qendrore ekonomike, ligjore dhe politike si statusi i toks n pronsi shoqrore dhe mnyra sipas t cils ish-NSh-t e Kosovs mund t kontribuojn pr rritjen e prgjithshme sht vonuar. Pasiguria dhe mosmarrveshjet duket se do t vazhdojn. Frika e shtetndrtuesve ndaj prgjegjsis mund t jet shkaku i vetm m i rndsishm i ktyre pasojave,520 ka arsyeton kritikn akademike se teksa zyrtart ndrkombtar veprojn me pushtete imperiale n vendet ku operojn ata bjn kujdes se mos bhen prgjegjs pr efektet e ushtrimit t ktyre pushteteve.521 Nj pasoj e rndsishme e friks s ndrkombtarve ndaj prgjegjsis q ka dal n pah n diskutimet mbi privatizimin n Kosov sht q procesi domethns i likuidimit t guackave t NSh-ve domethn, NSh-ve t regjistruara ligjrisht t prbra nga t ardhurat nga shitjet, si edhe pretendimet e pronsis dhe kreditorve sht ende i paprfunduar.522 Likuidimi duhej t ishte pjesa finale e privatizimit t NSh-ve n Kosov, ku shtjet e pronsis, shprndarja e t ardhurave, dhe borxhi (i supozuar) do t sqaroheshin nga komisione q do t shqyrtonin gjith ankesat pr seciln ndrmarrje. Sidoqoft, pr shkak t hezitimit t shtetndrtuesve pr t prkufizuar pronsin pr shkak t shqetsimit se mos i mbanin prgjegjs, AKM-ja nuk prfundoi asnj nga likuidimet q filloi.523 Asnj ndrmarrje e vetme nuk sht likuiduar deri tani nprmjet ktij procesi. Komisionet e likuidimit filluan t punonin vetm n vitin 2010, me antart ndrkombtar t emruar nga PCN-ja t veshur me pushtetin e fjals s fundit dhe antart lokal t emruar AKP-ja.524 Rreth 600 ndrmarrje jan vn n radh pr likuidim, dhe numri total i ankesave ka arritur 150 000.525 Duke pasur parasysh kompleksitetin ligjor, prmasn dhe impaktin politik t ankesave dhe precedencn q pritet nga rastet e para asnj likuidim ska pr tu finalizuar para, t paktn, 2011-s.526 Q prej 30 dhjetorit 2009 t ardhurat totale nga privatizimi n Kosov arritn shifrn 451 041 297 Euro, dhe kto do t shprndahen gjat
520 Shih Zaum 2007, f. 166. 521 Chandler 2006. 522 Ky seksion merret me likuidimin e guackave t NSh-ve jo me llojin e likuidimit t zgjedhur nga AKM-ja si nj metod pr tu marr me bizneset jofunksionale t NSh-ve (q prbnte 10% t gjith NSh-ve) n kohn e privatizimit. 523 Prfaqsuesi i KE-s n Bordin e AKP-s, Janmaat, intervist e autores. 524 AKP: Rregullat e Procedurave t Komisioneve t Rishikimit t Likuidimit, 8, dokument pa dat n zotrim t autores; UNMIK Economic Policy Office 2007, f. 15. 525 UNMIK Economic Policy Office 2007, f. 15. 526 Mulaj, intervist e autores.
103
likuidimeve.527 Fakti q kjo shum sht ende e depozituar n banka t huaja dhe nuk sht e investuar n nj mnyr prej t cils Kosova mund t prfitoj m drejtprsdrejti ka pasur shum kritika.528 Izolimi i fondeve prej ekonomis s Kosovs sht zbuluar se ka nj efekt negativ mbi rritjen ekonomike.529 Nga fundi i marsit 2010 pati nj prplasje midis Banks Qendrore t Kosovs dhe AKP-s, me AKP-n q krkonte q fondet e privatizimit ti transferoheshin Kosovs. Deri tani kjo nuk ka ndodhur sepse zyrtart ndrkombtar jan t shqetsuar pr ankesat nga pronart dhe kreditort e mundshm,530 dhe sepse Kosova nuk ka nj sistem t klasifikimit t kredive t njohur ndrkombtarisht.531 N 12 maj 2010 PCN Pieter Feith iu drejtua Ministrit t Ekonomis dhe Financave s Kosovs Ahmet Shala n nj letr ku shpjegonte se Kosova nuk mund t prfitonte prej fondeve t privatizimit, duke qen se ato jan t rezervuara pr kreditort dhe pronart, dhe se pjesa m e madhe e parave me gjas do tu shprndahej kreditorve nprmjet likuidimeve.532 Finalizimi i likuidimit t NSh-ve do t thot se shtetndrtuesve ndrkombtar do tju duhet t sqarojn pozicionin e tyre rreth disa tipareve unike t privatizimit t Kosovs. Likuidimet do tju duhet t prballen me shtjet e pronsis origjinale dhe prfundimtare, me shtjen e prfituesve ligjitim t 80% t t ardhurave q nuk jan rezervuar pr puntort e NSh-ve,533 me (pa-)vlefshmrin e transformimeve t viteve 90, me prkufizimin e shoqris n terma ligjor, me statusin e toks s ish-NSh-ve, dhe me qndrueshmrin e pretendimeve t kreditorve. Mbetet pr tu par se si komisionet e likuidimit t drejtuara nga ndrkombtart do ti bjn ball ktyre
527 Zyra e Auditorit t Prgjithshm e Republik s Kosovs: Zyra e Auditorit t Prgjithshm e Republik s Kosovs: RAPORTI I AUDITIMIT. PR PASQYRAT FINANCIARE T FONDIT T PRIVATIZIMIT PR. PERIUDHN 01 TETOR 2007 DERI M 31 DHJETOR 2009. Prishtin, Korrik 2010, f. 8. 528 Disa analist t shoqris civile t intervistuar nga autorja e prmendn kt pik. Tahiri shpesh iu prgjigj kritikave t tilla n pozitn e vet si zdhns i AKM-s, duke shpjeguar se ishte bazuar n nj keqkuptim, intervist e autores. 529 Forum 2015: Privatization and PostPrivatization in Kosova, Prishtin, 2008, f. 35. 530 Shih p.sh. Peter Grasmann, Head of Unit for Economic Affairs in the Western Balkans in DG ECFIN cituar nga The European Commission Economic and Fiscal Affairs: Kosovo: An Economy on Hold (undated): There are many appeals concerning the ownership, and thus the beneficiaries, of the privatisation. For that reason, the privatisation receipts are now set aside in trust funds and cannot yet benefit the Kosovo economy. Par m 10 korrik 2010 tek http://ec.europa.eu/economy_finance/een/008/article_6170_en.htm 531 Janmaat shpjegon: sipas ligjit t AKP-s dhe planit t Ahtisaarit, t ardhurat e privatizimit duhet t investohen n instrumente me t paktn nj nivel investimi, intervist e autores. 532 Letr nga Pieter Feith n rolin e tij si PCN drejtuar Ahmet Shals, 12 maj 2010, n zotrim t autores. 533 Edhe pse ka ende mosmarrveshje mbi pranueshmrin e puntorve individual, vet shifra 20% nuk sht kundrshtuar.
104
shtjeve n praktik. Likuidimet me gjas do t jen t mbushura me polemika dhe mosmarrveshje q kan t bjn me Kosovn, OKB-n dhe BE-n dhe operacione n vende t tjera npr bot. Prfundimi i tyre pritet me padurim nga ata t q presin q ky t jet momenti kur Kosova do t prfitoj nga privatizimi i drejtuar nga ndrkombtart,534 ndrsa t tjer kmbngulin se t ardhurat nuk do ti shkojn Kosovs, por kreditorve dhe pronarve, t cilt jan shumica serb.535 Disa kan frik se likuidimet do t bhen burim i nj konflikti shoqror.536 Fakti q Oda Speciale do t shqyrtoj apelet ndaj likuidimeve, srish i l UNMIK-ut autoritet t rndsishm zyrtar dhe ekskluziv, tregon pushtetet e mbetura ndrkombtare mbi pjes t rndsishme t ekonomis s Kosovs. S fundi, duket sikur sht e qart se fokusimi i ngusht i projektit t shtetndrtimit ndrkombtar mbi mnyrn se si ta privatizonte ligjrisht Kosovn n prputhje me tezn e paqes liberale, pa i ekspozuar vet zyrtart ndrkombtar para prgjegjsis, u krye n kurriz t formulimit dhe realizimit t nj strategjie zhvillimi gjithprfshirse dhe afatgjat. Mbetet nj pyetje e hapur se pse asnj nga burimet ndrkombtare t harxhuara n mnyr direkte ose indirekte pr t prgatitur, pr t promovuar dhe pr t kryer privatizimin n Kosov nuk ishte kanalizuar pr krijimin dhe zbatimin e nj strategjie t till, pr ofrimin e asistencs me menaxhim efikas t ndrmarrjeve nn administrimin ndrkombtar, ose n mnyra t tjera q lehtsojn m drejtprsdrejti punsimin dhe mirqenien. Buxhetet ndrkombtare u harxhuan pr stafin ndrkombtar t AKM-s, Shtylls s BE-s, UNMIK-ut, OKB-s dhe BE-s, kshilltart ndrkombtar t asociuar, dhe pr zyrtart dhe analistt lokal t prfshir n projektet e mirpaguara t promovimit t privatizimit brenda projektit ndrkombtar t ndrtimit t shtetit ose n OJQ dhe media t financuara nga ndrkombtart duke i parandaluar n mnyr efikase njerzit e zot q t kontribuojn pr zhvillimin e Kosovs n mnyra t tjera. Ndrsa shtetndrtuesit ndrkombtar mund t ken arritur privatizim t liruar nga prgjegjsia n Kosov, popullsia e prgjithshme vendase duket sikur nuk ka prfituar nga procesi. Humbsit, ather, jan ata q humbasin gjithnj:537 ata q tashm jan t pafavorizuar, pa sigurime shoqrore dhe me pak mundsi pr fuqizim politik ose ekonomik.
534 Politikan i nivelit t lart, intervist e autores. Prishtin, prill 2010. Ish-Drejtori i Privatizimit Johnson shprehu besim t ngjashm n nj intervist me email t autores. 535 Kryetar i institutit t krkimeve GAP dhe ish-zyrtar i Banks Botrore Ahmeti, intervist e autores. 536 Akademiku i ligjit Muharremi, intervist e autores. 537 Intervist e autores me nj vzhgues t privatizimit, Prishtin, qershor 2010.
Veprat e cituara
Adamovich, Ljubisa, 1995: Economic Transformation in Former Yugoslavia, with Special Regard to Privatization, in Ramet and Adamovich (eds). Agamben, Giorgio, 2005: State of Exception. University of Chicago Press. Atasoy, Yildiz (ed.), 2009: Hegemonic transitions, the state and crisis in neoliberal capitalism. Routledge, New York. Bain, Willam, 2003: Between Anarchy and Society: Trusteeship and the Obligations of Power. Oxford University Press. Bain, William, 2009: For Love of Order and abstract Nouns: International administration and the Discourse of Ability, Journal of Intervention and Statebuilding, 3 (2). Balkan Gallup: Key findings 2009, COWEB, 15 Mars 2010 Balkan Gallup: Kosovos Independence, GMB Focus on, No 3, 2010 Baran, Paul A. 1957, The Political Economy of Growth. Monthly Review Press, New York. Barnett, Michael and Zrcher, Christoph, 2009: The peacebuilders contract. How external statebuilding reinforces weak statehood, in Paris and Sisk (eds). Bartlett, Will, 1985: Social Services and Local Democracy in Yugoslavia, Community Development Journal, 20 (1). Bendana, Alejandro, 2005: From Peacebuilding to State building: One step forward and two steps back?, Development, 48 (3) Bicanic, Ivo, 1996: The Economic Divergence of Yugoslavias Successor States in Jeffries (ed.). Boege, Volker et al., 2009: On Hybrid Political Orders and Emerging States: What is Failing States in the Global South or Research and Politics in the West?, in Fischer and Schmelzle (eds). Brahimi, Lakhdar, 2007: State building in Crisis and Post-Conflict Countries, 7th Global Forum on Reinventing Government, Vienna, Qershor. Brinkerhoff, Derick W., 2005: Rebuilding Governance in Failed States and Post-Conflict Societies: Core Concepts and CrossCutting Themes, Public Administration & Development, 25 (1). Buzhala, Berat, 2009: Shitni krejt (Sell everything), Gazeta Express, 27 Korrik. Bs, Morten and Jennings, Kathleen, 2005: Insecurity and Development: The Rhetoric of the Failed State, European Journal of Development Research, 17, Shtator. Call, Charles T. with Wyeth, Vanessa (eds), 2008: Building States to Build Peace. Lynne Rienner, Boulder, CO.
106
Cameron, Lindsey, 2006: Accountability of International Organisations Engaged in the Administration of Territory, University Centre for International Humanitarian Law, Geneva. Cassese, Antonio, 1995: Self-determination of peoples: A legal reappraisal. Cambridge University Press. Cemovich, Robert, 2001, for the International Fertilizer Development Center and USAID: On Analysis of UNMIK Regulations and Preexistent Yugoslav Laws Related to Agricultural Land Privatization/ Commercialization in Kosovo, 5 Korrik. Chandler, David, 2006: Empire in Denial: The Politics of Statebuilding. Pluto Press, London. Chandler, David, 2008: Post-conflict Statebuilding: Governance Without Government, in Pugh et al. (eds). Chandler, David (ed.), 2009: Statebuilding and Intervention: Policies, practices and paradigms, Routledge, London. Chandler, David, 2009: Introduction in David Chandler (ed.). Chesterman, Simon, 2009: Ownership in theory and in practice. Transfer of authority in UN statebuilding operations, in Chandler (ed.). Claphan, Andrew, 2005: Human Rights Obligations of Non-State Actors. Oxford University Press. Cohen, Lenard, 2001: Serpent in the Bosom: The Rise and Fall of Slobodan Milosevic. Westview Press, Boulder, CO. Collier, Paul and Hoeffler, Anke, 2004: Greed and Grievance in Civil War, Oxford Economic Papers, 56. Collier, Paul, 2006: Economic Causes of Civil Conflict and their Implications for Policy. Oxford University. Cramer, Christopher, 2009: Trajectories of accumulation through War and Peace, in Paris and Sisk (eds). Dallago, Bruno and Uvalic, Milica, 1998: The Distributive Consequences of Nationalism: The case of Former Yugoslavia, EuropeAsia Studies, 50 (1). Dean, Robert, 2007: Interim Report of the Special Prosecutor to the SRSG regarding the deaths and serious wounding of protestors during the 10 Shkurt 2007 demonstration in Prishtin/Pristina, UNMIK, Prishtin, 16 Prill. Dean, Robert, 2007: Final of the Special Prosecutor to the SRSG, UNMIK, Prishtin, 2 Korrik. Demekas, Dimitri D. et al., for the IMF 2002: Kosovo: Institutions and Policies for Reconstruction and Growth, International Monetary Fund, Washington, DC. Drens, Jean-Arnault, 2003: Reconstructing states: Protectorate of Kosovo, Le Monde diplomatique, Dhjetor. Doyle, Michael W. , 1983a: Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy and Public Affairs, 12 (3).
107
Doyle, Michael W., 1983b: Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Part 2, Philosophy and Public Affairs, 12 (4). Doyle, Michael, 2005: Three Pillars of the Liberal Peace, American Political Science Review, 99 (3). Dragovic-Soso, Jasna, 2002: Saviours of the Nation: Serbias Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism. McGill-Queens Press, Montreal and Kingston. Duffield, Mark and Prendergast, John, 1994: Sovereignty and Intervention after the Cold War: Lessons from the Emergency relief desk, Middle East Report, 187, 188. Duffield, Mark, 2005: Getting savages to fight barbarians: Development, Security and the Colonial Present, Conflict, Security and Development, 5 (2). Duffield, Mark, 2007: Development, Security and Unending War: Governing the World of Peoples. Polity Press, Cambridge. Estrin, Saul, 1983: Self-management: economic theory and Yugoslav practice, Cambridge University Press. European Commission and the World Bank, 1999: Toward Stability and Prosperity, 3 Nntor, Prishtin. European Consultants Organisation, 2008: Post-privatization survey for the Kosovo Trust Agency (KTA), Korrik, Brussels. European Stability Initiative, 2002: De-industrialisation and its Consequences: A Kosovo Story, Berlin. European Stability Initiative, 2005: The development trap at the heart of the Balkans. A socio-economic portrait of Gjilan, Kumanovo and Presevo, Berlin. European Stability Initiative, 2007: On Mount Olympus. How the UN violated human rights in Bosnia and Herzegovina, and why nothing has been done to correct it, Berlin. Everly, Rebecca, 2006: The Regulation of International Territorial Administration in Bosnia and Herzegovina and Kosovo, Trinity College, Cambridge. Farber, Henry and Gowa, Joanne, 1997: Common Interests or Common Polities. Reinterpreting the Democratic Peace, Journal of Politics, 58, (2). Fischer, Martina and Schmelzle, Beatrix (eds), 2009: Building Peace in the Absence of States: Challenging the Discourse on State Failure. Berghof Handbook Dialogue Series, Berlin. Forum 2015, 2008: Privatization and PostPrivatization in Kosova: Glass Half Empty of Half Full?, Prishtin Forum 2015, 2009: Dilemmas and Backwards in a Fast Track: Privatization of POEs in Kosovo, Prishtin, Tetor. Foucault, Michel, 1979: The Birth of Bio-Politics, lecture at Collge de France. Foucault, Michel, 2007: Security, Territory, Population. Palgrave Macmillan, London.
108
Frye, Barbara, 2007: Kosovo: Buried Treasure, Transitions Online, Mars 7. Fukuyama, Francis, 2004: State Building: Governance and World Order in the 21st Century. Cornell University Press, Ithaca, NY. Garca-Orrico, Dbora, 2009: Kosovo, in Security Council resolutions under Chapter VII: Design, Implementation and Accountabilities, FRIDE (Fundacin para las Relaciones Internacionales y el Dilogo Exterior), Madrid. Gould, John A. , 2007: Privatization and Political Institution Building in Kosovo and Bosnia & Herzegovina, IREX (International Research & Exchanges Board), Washington DC. Gow, James, 1997: Triumph of the lack of will: International Diplomacy and the Yugoslav War. Hurst, London. Hameiri, Shahar, 2009: Capacity and its Fallacies: International State Building as State Transformation, Millennium 38 (1). Hamidi, Lavdim, 2009: Elections pave way for Kosovo privatisations, BIRN, 26 Nntor. Hannum, Hurst, 1996: Autonomy, sovereignty and self-determination: the accommodation of conflicting rights. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, PA. Hasani, Enver, 2005: SelfDetermination, Territorial Integrity and International Stability: The Case of Yugoslavia, National Defence Acadamy, Vienna. Heathershaw, John, 2008: Unpacking the liberal peace: the dividing and Merging of Peacebuilding Discourses, Millennium 36 (3). Herring, Eric, 2008: Neoliberalism Versus Peacebuilding in Iraq, in Pugh et al. (eds). Hthy, Lajos, 2002: Labour Law for Kosovo, South East Europe Review, 3. Hoffmann, Florian and Mgret, Frdric, 2005: Fostering Human Rights Accountability: An Ombudsperson for the United Nations?, Global Governance, 11. Hoti, Avdullah, 2004: Human Capital and Unemployment in Transition: The Case of Kosova, RIINVEST, Prishtin. Human Rights Centre of the University of Prishtin, 2008: Economic and Social Rights, Prishtin. Ignatieff, Michael, 2003: Empire Lite: Nation-building in Bosnia, Kosovo and Afghanistan. Vintage, London. International Commission on Intervention and State Sovereignty, 2001: The Responsibility to Protect. Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, International Development Research Centre, Ottawa. International Crisis Group, 1998: Intermediate Sovereignty as a Basis for Resolving the Kosovo Crisis, Brussels. International Law Association, 2000: Accountability of International Organisations, Second report, London Conference.
109
International Law Association, 2002: Accountability of International Organisations, New Delhi Conference. International Law Association, 2004: Accountability of International Organisations, final report, Berlin Conference. International Peacekeeping, 2009: Special Issue Liberal Peacebuilding Reconstructed, 16 (5). Investment Promotion Agency of Kosovo, 2007: Brezovica at a Glance: The Last Great Opportunity in the Balkans, Vienna, Tetor. Jackson, Robert H. , 1993: Quasi-states: Sovereignty, International Relations and the Third World. Cambridge University Press. Jahn, Beate, 2007a: The Tragedy of Liberal Diplomacy: Democratization, Intervention, Statebuilding (Part I), Journal of Intervention and Statebuilding, 1 (1). Jahn, Beate, 2007b: The Tragedy of Liberal Diplomacy: Democratization, Intervention, Statebuilding (Part II), Journal of Intervention and Statebuilding, 1 (2). Jeffries, Ian (ed.), 1996: Problems of economic and political transformation in the Balkans, Pinter, London. Jensen, Erik G., 2008: Justice and the Rule of Law, in Call with Wyeth (eds). Karadjic, Mike, 2004: Was Milosevic's Serbia socialist?, Alternative Information Network, Paris, 5 Janar. Kiderlen, Hans Fabian, 2008: From Trieste to East Timor, Beitrge zum auslndischen ffentlichen Recht und Vlkerrecht, 196. King, Iain and Mason, Whit, 2006: Peace at any price: How the world failed Kosovo. Cornell University Press, Ithaca, NY. Klein, Naomi, 2008: The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism. Random House of Canada. Knoll, Bernhard, 2005: From Benchmarking to Final Status? Kosovo and The Problem of an International Administrations Open-Ended Mandate, European Journal of International Law, 16 (4). Republic of Kosova Office of the Auditor General, 2010: Audit Report on the Financial Statements of the Privatisation Fund for the Period from 01 Tetor 2007 to 31 Dhjetor 2009, Prishtin, Korrik. Kosovar Institute for Policy Research and Development (KIPRED), 2005: The United Nations Mission in Kosovo and the Privatization of Socially Owned Property: A Critical Outline of the Present Privatization Process in Kosovo, Policy Research Series, Paper #1, Prishtin. Kosovo Trust Agency (KTA), 2004a: Draft Strategy of the Privatisation Department of the Kosovo Trust Agency, Prill. Kosovo Trust Agency (KTA) , 2004b: Rules of Tender for Special Spin-off Privatisation of NewCo Ferronikeli L. L. C., 22 Dhjetor. Kosovo Trust Agency (KTA) , 2005: Rules of Tender for Spin-off privatisation, 28 Shtator.
110
Kostovicova, Denisa, 2001: Albanian Schooling in Kosovo 1992 1998: Liberty Imprisoned, in Waller et al. (eds). Kostovicova, Denisa, 2005: Kosovo: The Politics of Identity and Space. Routledge, London. Kusic, Sinisa (ed.), 2005, Path-dependent Development in the Western Balkans: The Impact of Privatization, Peter Lang, Frankfurt. de Larrinaga, Miguel and Doucet, Marc G. , 2008: Sovereign Power and the Biopolitics of Human Security, Security Dialogue, 39. Lazic, Mladen and Sekelj, Laslo, 1997: Privatisation in Yugoslavia (Serbia and Montenegro), Europe-Asia Studies, 49 (6). Lessons Learned and Analysis Unit of ESI and the EU Pillar of UNMIK in Kosovo (LLA) , 2002: The Ottoman Dilemma: Power and property relations under the United Nations Mission in Kosovo. MacDonald, Neil, 2009: Transfer of power sees legal tangles proliferate, Financial Times Special report, 5 Qershor. Mac Ginty, Roger, 2008: Indigenous Peace-Making Versus the Liberal Peace, Cooperation and Conflict, 43 (2). Malcolm, Noel, 1998: Kosovo. A Short History. Macmillan, London. Mansfield, Edward D. and Snyder, Jack, 1995a: Democratization and War, Foreign Affairs, 74 (3). Mansfield, Edward D. and Snyder, Jack, 1995b: Democratization and the Danger of War, International Security, 20 (1). Marshall, David and Inglis, Shelley, 2003: The Disempowerment of Human RightsBased Justice in the United Nations Mission in Kosovo, Harvard Human Rights Journal, 16 (84). Medjad, Karim, 2004: The Fate of the Yugoslav Model: A Case against Legal Conformity, American Journal of Comparative Law, 52. Moalla-Fetini, Rakia et al., for the IMF, 2005: Kosovo: Gearing Policies Towards Growth and Development, IMF. Morimov, Aleksandar, 2005: Accountability of International Organizations in Post-Conflict Governance Missions. Boom Juridische Uitgevers, The Hague. Muharremi, Robert, 2010: The European Union Rule of Law Mission in Kosovo (EULEX) from the Perspective of Kosovo Constitutional Law, Zeitschrift fr auslndisches ffentliches Recht und Vlkerrecht, 70. Mulaj, Isa, 2005: Delayed Privatization in Kosovo: Causes, Consequences, and Implications in the Ongoing Process in Kusic (ed.). Mulaj, Isa, 2006: Redening Property Rights with Specic Reference to Social Ownership in Successor States of Former Yugoslavia: Did it Matter for Economic Efficiency?, Munich Personal RePEc Archive. Mulaj, Isa, 2007: Redening Property Rights with Specic Reference to Social Ownership in the Successor States of the Former Yugo-
111
slavia: Did it Matter for Economic Efficiency?, CEU Political Science Journal, 3. Murati, Gjylbehare: The Independence of the Judiciary and its role in the Protection of Human Rights under UN Administration using the Case of Kosovo, European Society of International Law, Agora Paper, 2004, Florence. Musgrave, Thomas, 1997: Self-determination and National Minorities. Oxford University Press . Narten, Jens, 2009: Dilemmas of promoting local ownership: The case of postwar Kosovo in Paris and Sisk (eds). Ombudsperson Institution in Kosovo, 2001: Special Report no. 1 on the Compatibility with Recognized International Standards of UNMIK Regulation No. 2000/47 on the Status, Privileges and Immunities of KFOR and UNMIK and their Personnel in Kosovo (18 Gusht 2000) and on the Implementation of the Above Regulation, 26 Prill. OSCE, 2008: Privatization in Kosovo: Judicial Review of Kosovo Trust Agency Matters by the Special Chamber of the Supreme Court of Kosovo, Monitoring Department/Rule of Law Division, Maj, Prishtin. OSCE, 2009: Shtrpc/Strpce, Shtator, Prishtin. Palairet, Michael, 2001: The Economic Consequences of Slobodan Milosevic, Europe-Asia Studies, 53 (6). Palairet, Michael, for the LLA/ESI, 2002: Trepca 1965-2000, Prishtin. Palm, Malin, 2009: Accountability and Effectiveness of CSDP Missions: The Role of Civil Society, European Peacebuilding Liaison Office, 2010; Human Rights Watch: Better Late than Never: Enhancing the Accountability of International Institutions in Kosovo, 13 Prill. Paris, Roland, 2002: International Peacebuilding and the Mission Civilisatrice, Review of International Studies, 28 (4). Paris, Roland, 2004: At Wars End: Building Peace after Civil Conflict. Cambridge University Press. Paris, Roland and Sisk, Timothy D. (eds), 2009: The Dilemmas of Statebuilding: Confronting the contradictions of Postwar Peace Operations. Routledge, London. Patrick, Stewart, 2006: Weak States and Global Threats: Fact or Fiction?, Washington Quarterly, Spring. Perrit, Henry H, Jr., 2005: Resolving claims when countries disintegrate: the challenge of Kosovo, Chicago-Kent Law Review, 80 (119). Pettifer, James, 2002: Kosovo Economy & Society after 1945 Some Observations, Conflict Studies Research Centre, Royal Military Academy, Surrey, Janar.
112
Pop, Liliana, 2009: Privatisation and State-building in the Western Balkans, Amsterdam School for Social science Research Staffseminar. Prasnikar, Janez and Pregl, Zivko, 1991: Economic Development in Yugoslavia in 1990 and Prospects for the Future, The American Economic Review, 81 (2). Privatisation Agency of Kosovo (PAK), 2009: Work Report Gusht 2008Gusht 2009, Prishtin. Privatisation Agency of Kosovo (PAK), 2010: Annual Report 2009, Prishtin. Privatisation Agency of Kosovo (PAK): Rules of Procedure of the Liquidation Review Committees, undated. Pugh, Michael, 2005: Transformation in the political economy of Bosnia since Dayton, International Peacekeeping, 12 (3). Pugh, Michael et al. (eds.), 2008: Whose Peace? Critical Perspectives on the Political Economy of Peacebuilding. Palgrave MacMillan, New York. Pula, Besnik, 2004: The Emergence of the Kosovo Parallel State 19881992, Nationalities Papers, 32 (4). Pula, Besnik, 2009: The Permanent State of Exception: International Administration in Kosovo, in Atasoy (ed.). Pureza, Jos Manuel et al., 2007: Do States Fail or are they Pushed? Lessons Learned from Three Former Portugese Colonies, Peace Studies Group, University of Coimbra. Ramet, Sabrina, 1992a: Nationalism and Federalism in Yugoslavia 19621991. Indiana University Press, Bloomington, IN. Ramet, Sabrina, 1992b: War in the Balkans Foreign Affairs, 71 (4), Autumn. Ramet, Sabrina and Adamovich, Ljubisa (eds), 1995: Beyond Yugoslavia: Politics, Economics, and Culture in a Shattered Community. Westview Press, Boulder, CO. Ramet, Sabrina, 2006: The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation 19182005. Woodrow Wilson Center Press, Washington DC. Richmond, Oliver, 2008: Welfare and the Civil Peace Poverty with Rights?, in Pugh et al. (eds). RIINVEST, 2001: SOEs and their privatization/transformation, in cooperation with Center for International Private Enterprise, Washington, supported by the United States Agency for International Development (USAID), Prishtin. RIINVEST, 2004a: Privatization in Kosova: Forwards and Backwards, Prishtin. RIINVEST, 2004b: The Status of Socially Owned Property in Kosova: Contests and Privatization, Prishtin.
113
Roberts, David, 2008: The superficiality of Statebuilding in Cambodia: Patronage and clientelism as enduring forms of politics, in Paris and Sisk (eds). Russett, Bruce M., 1993: Grasping the democratic peace: principles for a post-Cold War World, Princeton University Press, Princeton, NJ. Schedler, Andreas, 1999: Conceptualizing Accountability in Schedler et al.(eds). Schedler, Andreas, et al. (eds),1999: The Self-restraining State: Power and Accountability in New Democracies. Lynne Rienner, Boulder, CO. Sen, Amartya, 1983: Development: Which Way Now?, Economic Journal, 93 (372). Shala, Ahmet and Johnson, John, 2004: Privatisation in Kosovo, 29 Tetor, Prishtin. Shala, Ahmet, 2006: Privatisation in Kosovo: the Best in the Balkans?, speech at the Austro-French Centre for Rapprochement in Europe and the French Institute of International Relations. Sharp, Jane, 1999: Rethinking Western Policy in the Balkans, Cambridge Review of International Affairs, 12 (2). Stamnes, Eli, 2010: Values, Context and Hybridity, NUPI and Centre for International Policy Studies Working paper, Oslo and Ottawa. Stephan, Maria, 2006: Fighting for Statehood: The Role of CivilianBased Resistance in the East Timorese, Palestinian, and Kosovo Albanian Self-Determination Movements, Fletcher Forum of World Affairs, 30 (2). Stiglitz, Joseph, 1998: Towards a New Paradigm for Development: Strategies, Policies, and Processes, Prebisch Lecture, UNCTAD, Geneva, 19 Tetor. Stilhoff Srensen, Jens, 2009: State collapse and reconstruction in the periphery: political economy, ethnicity and development in Yugoslavia, Serbia and Kosovo, Berghahn Books, Oxford. Suhrke, Astri, 2007: Reconstruction as Modernisation: the Postconflict Project in Afghanistan, Third World Quarterly, 28 (7). Szayna, Thomas S., 2000: Identifying Potential Ethnic Conflict: Application of a Process Model. The Yugoslav Retrospective Case. Rand, Santa Monica, CA. Tansey, Oisin, 2009: Regime Building: Democratization and International Administration. Oxford University Press. Tawil, Edward, 2009: Property Rights in Kosovo: A Haunting Legacy of a Society in Transition, International Center for Transitional Justice, Brussels and Belgrade. Tilly, Charles, 1993: National Self-Determination as a Problem for All of Us, Daedalus, 122 (3).
114
Tilly, Charles, 2003a: The Politics of Collective Violence. Cambridge University Press. Tilly, Charles, 2003b: Violence, Terror, and Politics as Usual, Boston Review. Triska, Dusan, 1991: Privatization: Czechoslovakia, Eastern European Economics, Leuven Institute for Central and East European Studies, Autumn. UNMIK Economic Policy Office, 2007: From Consolidation to Sustainability: Maintaining and Improving Achievements, Prishtin. Union of Independent Trade Unions of Kosova (Bashkimit t Sindikatave t Pavarura t Kosovs, BSPK), 2008: Submission to the UN Committee on Economic, Social, and Cultural Rights, Prishtin. Union of Independent Trade Unions of Kosova (BSPK), 2010: Reasons why Should not Privatized PTK, Prishtin. United Nations Development Programme (UNDP), 2007: Energy for Development: Kosovo Human Development Report, Prishtin. United Nations University, 2007: Accountability and the United Nations System, Policy Brief, Tokyo. UN Peacebuilding Commission, 2007: Sierra Leone Peacebuilding Cooperation Framework, 12 Dhjetor. UNESCO, 1999: The Implementation of the Right to Selfdetermination as a Contribution to Conflict Prevention, Barcelona. United States Agency for International Development (USAID) , 2006: Assessment of Economic Conditions and Possible Development Projects in Northern Kosovo, Tetor, Washington DC. Uvalic, Milica, 1992: Investment and Property Rights in Yugoslavia: the Long Transition to a Market Economy, Cambridge University Press. Uvalic, Milica: , 1995 Nationalism and Economic Policy in the Former Yugoslavia, MOCT-MOST, 5. Uvalic, Milica, 2000: Federal Republic of Yugoslavia (FRY), draft paper for Southeast Europe and Black Sea Studies, 1 (1). U4 Expert answer, 2008: Corruption in land administration/ land management in Kosovo, U4, Transparency International and Chr. Michelsen Institute, Bergen, 20 Gusht. Valentino, Stefano, 2008: Kosovo: UN Leaves, Scandals Stay, Global Investigative Journalism Conference, Lillehammer. Vodopivec, Milan, 1993: Determination of Earnings in Yugoslav Firms: Can It Be Squared with Labor Management?, Economic Development and Cultural Change, 41 (3). Wallenstein, Peter, 2007: Strategic Peacebuilding: Issues and Actors, Kroc Institute Occasional Paper #28:OP:1, Shtator, University of Notre Dame, IN Waller, Michael et al. (eds), 2001: Kosovo: The Politics of Delusion. Frank Cass, London.
115
Ward, Benjamin, 1958: The Firm in Illyria: Market Syndicalism, American Economic Review, 48 (4). Weller, Marc, 2009: Contested Statehood: Kosovos Struggle for Independence. Oxford University Press. Williamson, John, 1993: Democracy and the Washington consensus, World Development, 21 (8). Woodward, Susan, 1995a: Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution after the Cold War. Brookings Institution, Washington DC. Woodward, Susan, 1995b: Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia, 1945-1990, Princeton University Press, Princeton, NJ. Woodward, Susan, 2009a: A Case for Shifting the Focus: Some Lessons from the Balkans, in Fischer and Schmelzle (eds). Woodward, Susan, 2009b: Do the root causes of civil war matter? On using knowledge to improve peacebuilding interventions, in Chandler. World Bank, 2000: Conflict and Change in Kosovo Impact on Institutions and Society, Washington, DC. World Bank, 2001a: Economic and Social Reforms for Peace and Reconciliation, Report 21784-KOS. World Bank, 2001b: Kosovo Poverty Assessment, Volume I (Main Report) and Volume II (Annexes), 20 Dhjetor. World Bank Country Economic Report, 1975: Yugoslavia: Development with Decentralization. Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD. World Bank, 2005: Kosovo Poverty Assessment: Promoting Opportunity, Security, and Participation for All, Report No. 32378-XK, 16 Qershor Xharra, Besiana, 2009: Importing lignite into coal rich Kosovo, BIRN, 27 Nntor. Youth Initiative for Human Rights, 2010: State of Constriction? Governance and Free Expression in Kosovo, Prishtin, 24 Maj. Zaum, Dominik, 2007: The Sovereignty Paradox: The Norms and Politics of International Statebuilding, Oxford University Press.
Dokumentet e cituara (publike ose n zotrim t autores)

Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement, 2 Shkurt 2007 Convention on the Privileges and Immunities of the United Nations, UN General Assembly, 13 Shkurt 1946 Charter of the United Nations, 26 Qershor 1946 Feith, Pieter: letter to Shala, Ahmet, 12 Maj 2010 Law No. 03/L-067 On the Privatization Agency of Kosovo, 21 Maj 2008
116
Special Chamber of the Supreme Court of Kosovo on Kosovo Trust Agency Related Matters decisions from 2010 UNMIK internal documents from 2000 and 2001 United Nations Security Council Resolution 1244 (1999) USAID memo: History of the Kosovo Privatization Program, 15 Dhjetor 2003
Faqet virtuale t cituara

Amnesty International: www.amnesty.org Balkan Investigative Reporting Network (BIRN): www.birn.eu.com Brookings Institution: www.brookings.edu COHU: www.cohu.org Economist: www.economist.com Economic Initiative for Kosovo News: www.eciks.org European Commission: ec.europa.eu/index_en.htm EULEX: www.eulex-kosovo.eu/en/front/ Financial Times: www.ft.com/home/uk Gazeta Express: www.gazetaexpress.com Human Rights Advisory Panel: www.unmikonline.org/human_rights/index.htm Human Rights Watch: www.hrw.org Index Kosova: www.indexkosova.com Inter City Press: www.intercitypress.com International Civilian Office (ICO): www.ico-kos.org International Court of Justice (ICJ): www.icj-cij.org International Monetary Fund (IMF): www.imf.org/external/index.htm Koha.net: www.koha.net/index.php?cid=1,1 Kosova Foundation for Economic Reconstruction and Development: www.kosova-foundation.com Kosovareport: kosovareport.blogspot.com Kosovo Trust Agency (KTA): kta-kosovo.org Mining journal: www.mining-journal.com OSCE Kosovo: www.osce.org/kosovo/ Privatisation Agency of Kosovo (PAK): www.pak-ks.org RIINVEST: www.aabriinvest.net Special Chamber of the Supreme Court of Kosovo on Kosovo Trust Agency Related Matters: specialchamber.info Statistical Office of Kosovo: www.ks-gov.net/ESK/eng Transitions Online: www.tol.org UN: www.un.org Union of Independent Trade Unions of Kosova (Bashkimit t Sindikatave t Pavarura t Kosovs): www.bspk.org/ENG/home.html United Nations Development Programme (UNDP) in Kosovo: www.ks.undp.org
117
United Nations Kosovo Team: www.unkt.org United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (UNMIK): www.unmikonline.org UNMIK Official Gazette (of UNMIK Regulations): http://www.unmikonline.org/regulations/index.htm United States Agency for International Development (USAID): www.usaid.gov World Bank: web.worldbank.org World Investment News: www.winne.com Zri: http://www.zeri.info/index.php

PRIVATIZIMI NË KOSOVË Knudsen, NupiReport-Alb

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PRIVATIZIMI NË KOSOVË Knudsen, NupiReport-Alb

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Norsk Utenrikspolitisk Institutt Norwegian Institute of International Affairs

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Prktheu Sonila Danaj

OLA OSBE AKP PDK

Rita Augestad Knudsen

IPVQ NP PTK RSFJ NSH PSSP UNDP UNHCR

UNHQ UNMIK USAID

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

1. Historiku dhe konteksti

Konceptualizimi i shtetndrtimit ndrkombtar

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Ekonomia e Kosovs para shtetndrtimit ndrkombtar

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

120 121 122

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

136 137 138 139 140 141 142

Rita Augestad Knudsen

Implikimet e pronsis shoqrore pr privatizimin e administruar nga ndrkombtart

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

T vsh n pikpyetje privatizimin

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

230 231 232 233

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Nj kronologji e prpjekjeve t para

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen

Privatizimi n Kosov: Projekti Ndrkombtar 1999-2008

Rita Augestad Knudsen