DK: 621.811.

stanbul Elektrik letmesinin Tarihesi

Yazan : Nusret ALPEBZ l.E.T.T. - DMMA Bu yazda 20'nci yzyln ballarnda yabanc jirketler tarafndan tesis edilip sonradan milliletirilen istanbul Elektrik tletmes'nin ksa bir tarihi ve bu iletmenin gaz irketleri ile olan balantlar anlatlmaktadr.
GtRl ZET

in this iarticle a bref history of istanbul Electndty Board is presented, inctudng its associations wth t)arto-is European -fnanced local gas comf o n i e s.

SUMMARY

Elektrik iletmelerinin tarihinin iyi anlalabilmesi iin nce havagaz iletmelerinin tarihinin ksaca gzden geirilmesi lzmdr. Zira 19' uncu asrda havagaz, sokaklarn ve evlerin aydnlatlmasnda geni apta kullanlyordu. Sokaklarda havagaz ile yanan fenerler, keza evlerde de havagaz ile yanaa lmbalar yaygnd. Nitekim IstanbuVda da 1940 lara kadar sokaklarda havagaz fenerlerinden faydalanlmtr. Resim l havagaz ile yanan bir masa lmbasn, Resim 2 de Taksim Topu Kglas kesindeki havagaz fenerini gstermektedir. Aada izah edilen sebeple balangta baz yerlerdeki-elektrik retim ve datm imtlyazJar da havagaz irketlerine verilmi ti.

Besim 2.

Taksim Topa Klas kesindeki havagaz feneri

istanbul Havagaz iletmelerinin Ksa Tarihesi

istanbul'da ehrin Beyolu, istanbul ve Anadolu yakalar nda olmak zere ayn gaz irketi bulunuyordu. Beyolu yakasnda ilk havagaz tesisleri Dolmabahe Saray'nn klandrlmas maksadyla 1853 ylnda imdiki Dolmabahe Stadyomu'nun bulunduu yerde dorudan doruya Osmanl Hkmeti tarafndan kurulmutur. 11 Ekim 1912'de muvakkat bir kanunla istanbul Belediyesi'ne ba23

Resim 1.

Havagaz Ue yanan masa lmbas.

Elelrtrlk Mhendislii 179

lanm, bilahare Beyolu ve Yeniky belediye daireleri dahilinde aydnlatma ve stma ihtiyalar iin lzumlu tesislerin yaplmas ve iletmesi i i ihaleye kar lm ve ihaleyi parlsli banker Octave Besanson ve Louis Boet adlarndaki ah slar kazand klar ndan havagaz retimi ve sz geen mahaller dahilinde datm imtiyaz 30.11.1914 tarihinde 50 sene mddetle bu ahslara verilmitir. Beyolu Gaz irketi bu ahslar tarafndan kurulmutur. 1949'da Belediye ile yaplan bir protokol mucibince 1956 - 57 senelerinde Dolmabahe Gazhanesi Kathane Poligon mevkiinde bulunan imdiki yerine nakledilmitir. 15.3.1964 senesinde irketin imtiyaz sona erdiinden halen Beyolu Muvakkat Gaz iletmesi tarafndan istanbul Beledlyesi'ne devir ve teslim muamelt if edilmektedir. tik faaliyete getii sene belli olmamakla beraber gazetelerde tesadf olunan haberlere gre 1878 senesinden evvel mevcut olduu anlalan ve birinci Cihan Harbinde faaliyetini tatil eden istanbul Havagaz irketi ise Yedlkule Gazhanesi ile ehrin istanbul yakasndaki tevzi tesisatn elinde bulunuyordu. Kadky, skdar ve havalisinin maden kmrnden mamul gaz ile aydnlatma ve stma imtiyaz 1.8.1891 tarihinde 50 sene mddetle Paris'i! demir fabrikatr mhendis Charlea Georgy'ye verilmiti. Kurbaaldere Gazhanesi l'e Kadky, skdar ve havalisindeki havagaz tesislerini elinde bulunduran Kadky Gaz irketi bu ahs tarafndan kurulmutur.
istanbul Elektrik iletmesinin tarihesi

elektrik temini iin bir sant al ile lzumlu tevzi tesislerinin kurulmas na karar vermi ve Beyolu Gaz irketi'nin o sralarda ihtiyaca cevap verememesi sebebiyle iddias nazar itibara almnyarak ve istanbul cihetine ise yalnz kuvvel muharrike iin elektrik verilmek zere ehir elektrik tesisatnn yaptrlmas hususunda beynelmilel bir ihale yaplm, Anadolu cihetinin elektriklendirilmesi ise sonraya braklmtr. ihaleye itirak eden firmalar arasnda Ganz irketi muvafk grlerek, 1.11.1910 tarihinde tesisatn yaplmas ii ve 50 sene mddetle iletilmesi imtiyaz Iradei Seniyei Hazret! Padlah ye tevfikan merkezi Budapete'de bulunan Ganz Anonim Elektrik irketi'ne verilmi tir. O tarihde istanbul'da 20 belediye dairesi bulunuyordu (Beyazt, Sultanahmet, Fatih, Samatya, Eyp, Beyolu, Hasky, Beikta, Arnavutky, Yeniky, Tarabya, Byikdere, Beykoz, Anadoluhisar, Beylerbeyi, Yenimahalle, Doanclar, Kadky, Adalar, Bakrky), imtiyaz ehrin Rumeli yakasnda bulunan belediye dairelerinin hepsine, yani l'inciden 12'nciye kadar ve 20'ncl belediye dairelerine amil olmakla beraber, ilk be belediye dairesi ile yirminci belediye dairesi dahilin'e tesadf eden mahallerde umumi ve husus! aydnlatma iin elektrik verilmesi zerine istanbul Havagaz irketi ile anlamaya varlmas ve anlamann Hkmete bildirilmesi artna bal- klnm, anlama olmad takdirde buralardaki umumi ve hususi aydnlatmaya istanbul Havagaz irketi'nin imtiyaz mddeti sona erdikten sonra elektrik verilebilecei kaydedilmi tir. Yani ehrin istanbul yakasnda sokaklarn ve evlerin tenvirat istanbul Havagaz irketi'nin elinde idi. Ganz Anonim Elektrik irket! bir sene sonra Banque Generale de Credit Hongrols ve Banque de Bruxelles> ile mtereken Osmanl Anonim Elektrik irketi adryla bir irket kurdu. irketin sermayesi beheri 22 Osmanl Liras kymetinde 24000 hisseden ibaret idi. irket Silahtara a'da her biri 6700 BG'lik, 1500 devirli, 12 at. buhar basnc ile alan ve cem'an 13400 KW verebilen 3 adet trbo - alternatr ile her biri 15 atmosfer basn altnda saatte 350 C da 13600 kg sroffe buhar veren 6 kazan ve dier yardmc tesisleri kurarak 1913 Eyll'nde ehre -cereyan vermeye hazrlanmsa da, fabrika arazisini sel bast ndan meydana gelen tahribat dolaysyla ilk defa 11. ubat J914 tarihinde istanbul tramvaylar na ve 14 ubat 1914 tarihinde de ebekeye ve abonelere cereyan verilebilmitir. Memleketimizde ilk elektrik santral Tarsus' da kurulmusa da, bunun hizmete girme tarihi tesbit edilemediinden, bunu mteakip kurulan
Elektrik Mhendislii 179

1910 senesi; Edison'un Nevr-York'da ilk elektrik santral n kurdu u 1882 senesi zerinden 28 sene gemi, dnyann byk ehirlerinde, ev ve sokaklarda havagaz fenerlerinin yerlerini el'ektrik lmbalar alm , atl tramvaylar tarihe karm, fabrikalarda buhar makinelerinin yerlerine elektrik motorlar kullanlmaya balanm, hlsa elektrik enerjisinin sosyal ve_ ekonomik 'hayat zerinde yapt byk devrim hzla geli mi tir. O tarihlerde memleketin dier ehirleri gibi istanbul'da elektrikten ma hrum b raklm t. Bunun birok sebepleri vard; halkn elektrikten yangn kmasndan korkmas, evlerde elektrik kullanlmasnn dine mugayir olduu rivayetleri ve bilhassa istanbul'daki havagaz - irketlerinin elektrikle aydnlatma yaplmasna muhalefetleriydi. Bunlar ehirde elektriin aydnlatmada kullanlmasn imtiyaz haklarna tecavz addediyorlard. Nihayet elektrik enerjisinin temin etti i bir ok faydalarn artk ihmal edilemiyeceine kanaat getiren o zamanki hkmet istanbul'a

Silahtaraa Elektrik Santral'ndan ebekeye ilk cereyan verildii 14 ubat gn bilhare Odamzn ald bir kararla Trkiye Elektrik Gn olarak kabul edilmlgtir (Bak. EMO, XV. dnem al ma raporu, sayfa 22). ebekeye ilk cereyan verildiinde biri Beyazt'da dieri Tozkoparan'da ve ncs de stinye'de olmak zere 3 adet muhavvile merkezi bulunuyor ve bu merkezler Silahtara a Santra-

l'ndan itibaren ekilmi olan ve A, B, C kablolar ad verilen ayr kablo ile besleniyordu (ekil 1). Bu merkez uzun mddet ehrin istanbul, Beyolu ve Boazii kesimlerinin esas besleme noktalar olarak kalm tr Tesisler i letilmeye ba land ktan sonra hisse senetleri tamamen Bellka'dakl Sofina> messesesine devredilmi ve irkete bu messese hkim olmutur.

r.hisar t==/a hisar ,. j-^-f van koy arnavutkofeE

STANBUL yksek tevettur ebekesi

olcusu 1/100 000

= MARMARA denizi

ekil 1.
Elektrik Mhendislii 179

1914 de istanbul yksek gerilim ebekesi

irket 17.6.1923 tarihinde Ankara Hkmeti ile akdettii bir mukavele ile, o gne kadar temin ettii hak ve menfaatlerini. yeni hkmete kabul .ve tasdik .ettirmi ve irketin ad Trk Anonim Elektrik irketi olarak de i tirilmi tir. 7.9.1926 tarihli mukavele ile de irketin imtiyaz mddeti 28.12.1993 tarihine kadar temdit edilmitir. ehrin Anadolu yakasnda Kadky, skdar ve havalisinde elektrik enerjisi tevzii imtiyaz ilk defa hkmetle Kad ky Gaz irketi arasnda 18 Eyll 1924 tarihinde aktedilen bir mukavele ile bu irkete verilmitir. Mukavele mucibince irket ehrin Anadolu yakas nda bir elektrik fabrikas ina edecek ve mevcut gazhaneyi de bu elektrik fabrikasnn yanna nakledecekti. Kadky Gaz irketi 1926 senesinde istanbul Havagaz irketi'ni de alarak bir milyon lira sermayeli istanbul Havagaz ve Elektrik ve Teebbsat Sinaiye Trk Anonim irketi nl kurdu. Yeni kurulan bu irketin ksaltlm ad SATGAZEL di. Bu ksaltlm ad irketin Franszca isminin ba harflerinden teekkl ediyordu. (Soclet< Anonyme Turque de Gaz et d'Electriclte' istanbul et d'Entreprlses Industrlelles). Bu irket Elektrik irketi ile bir anlama yaparak Elektrik irketi'nden satn ald enerjiyi 1.M.1926 tarihinden itibaren ehrin Anadolu yakasnda kendi imtiyaz sahas dahilinde tevzi etmeye balad. Yani ehrin Anadolu yakasna elektrik enerjisi 12 -13 sene sonra verilmiti. Sayalar Arhavutky Akihtburnu'ndaki 206 No.lu muhavvile merkezine konulmu ve Arnavutky - Vaniky arasna denen deniz kablosu vastasyla ehrin Anadolu yakasna elektrik enerjisi iletilerek buradan itibaren tevziata ba lanm tr. O tarihlerde Elektrik irketi gnden gne geniliyor ve ehrin k ve sanayi ihtiyalarn mkemmelen temin ediyordu. Kadky ve havalisine elektrik enerjisi verilmeye balandktan sonra buralarn elektriklendirilmeslyle havagazinn nemi ikinci dereceye dt Esasen elektrik enerjisi Elektrik irketi tarafndan temin edilmekte olduundan, Gaz irketi ehemmiyetini kaybetmeye balamt. Nihayet ehrin Anadolu yakasndaki elektrik ilerini esas bir ekilde kendi elinde tutmak ve faaliyet sahasn , gnden gne inkiaf etmekte olan Kadky ve havalisine ve Adalara intikal ettirmek maksadyla istanbul Elektrik irketi ehrin Anadolu yakasndaki elektrik imtiyazm satn almak lzumunu hissetti ve Havagaz irketi de elinde bulundurduu ehrin Anadolu yakasmakl elektrik tevzii imtiyazn Elektrik irketi'ne devretmeye raz oldu. 20 Nisan 1931 tarihinde hkmetle Trk Anonim Elektrik ve istanbul Havagaz ve Elektrik
26

ve Teetobsat Snaiye Trk Anonim irketleri arasnda aktedilen l mukavelenin l'inci maddesinde Havagaz ve Elektrik irketi 18. Eyll 1924 tarihli mukavele ve artname ile kendisine verilmi olan elektrik tevzii- imtiyazna mteallik haklar n n cmlesinden feragat ve hkmet de bu feragati kabul ediyor ve bu suretle Havagaz ve Elektrik irketi'nin Anadolu cihetinde bir elektrik fabrikas inas hakkndaki taahhdnn icrasna mahal kalmad gibi mevcut gazhaneyi mezkr elektrik fabrikasnn yanna nakletmek taahhd de kaldrlyordu. 2'incl maddesinde evvelce istanbul Belediyesl'ne verilmi olan Adalar elektrik tevzii imtiyaznn Bykada ve Heybeli'ye taallk eden bilcmle hukukundan istanbul Belediyesi'nln feragatini hkmet kabul ediyordu. 3'nc maddesiyle de Boazii'nde Beykoz'dan balayan ve Marmara'da Pendik'e (dahil) kadar uzanan Anadolu sahili ile Bykada ve Heybeli'yi ihtiva eyleyen istanbul'un Anadolu mntkas Elektrik irketi'nin imtiyaz hudutlar dahiline ithal olunuyordu. istanbul Havagaz ve Elektrik ve Te ebbsat S naiye Anonim irketi yukar da izah olunan mukavele ile ehrin Anadolu yakasnda kendisine tan nm olan elektrik tevzii imtiyazn Elektrik irketi'he devrettikden sonra ayn isim alt nda faaliyetine devam etmi tir. irketin faaliyet sahasna giren bu yerlerin enerji ihtiyacn karlamak zere l No.lu Ganz trbini skld ve yerine 22.500 KWl k yeni bir trboalternatr tesis edilerek fabrikann takati 65.000 KW'a karld. Kartal'dan Bykada'ya kadar uzanan 4 ker kilometrelik bir deniz alt kablosu d enerek Bykada'ya cereyan verildi. 19S2 de ebeke Heybeliada'ya uzatld. Kartal ve Bak rky imento fabrikalar na fazla miktarda enerji verme e msait tesisat ve merkezler yaplarak faaliyete konuldu. Bu sralarda dnya iktisadiyatnda . konjonktr buhran balamt. Bunlarn memleketimizdeki tepkilerini nlemek ve paramzn istikrarn temin etmek zere hkmetimizce alnan tedbirler cmlesinden olmak zere harice para nakli men'edlldilnden irket harici borlarn deyemiyor ve Sofina'dan da yardm temin edemiyordu. Bekletilen paralara bankalar da az faiz verdi i iin irket karlan tahvillerin bir ksmn toplamaa balad. Bu arada malzeme getirilemedil iin in a ve tevsi faaliyetleri de durmu tur. l Ekim 1932"den itibaren tahviller faiz getirmee balad. 1934'de harici borlarn bir ksm n n bu day ihrac ile denmesine msaade
Elektrik Mhendislii 179

edildi ise de bu hal milli sermayemizin her sene bir k sm n harice rahata ekme e al an irketi memnun etmiyordu. Bu vaziyet karsnda irket birer vesile e taahhtlerini ihmal ediyor ve fenni icaplara zahiren uygun gstermee alt baz eski tesisatn ufak tefek tamiratla idameye alyordu. - Tarife komisyonunun tefsiri dolayisiyle tarifelerde yaplan indirimler neticesinde tenvirat azami fiat 17 kurutan 15 burua drld. Fiat tenzilt 1934'den 1937 senesine kadar zaman zaman devam ederek 23.7.1937 tarihinde tenvirat azami fiat 12 kuru a d t. Hkmetin gnden gne artan uyankl ve tedbirleri karssnda irketin menfaati ve vaziyeti sarslmaa balamt. Baz taahht ve anlamalara kar irketin aykr hareketini gren hkmet nihayet meseleyi esasl bir surette halletmek zere irketle giritii mzakere neticesinde irketi sat n alma a karar verdi. Bu tarihte Silhtar Santrairnda takbiren 65 bin KW messes takatta be muhtelif grup ile 12 kazan mevcut idi. ebeke de 340 kilometresi yeralt, 12 kilometresi denizalt kablosu ve 53 kilometresi de havai hat olmak zere cem'an 415 kilometrelik yksek gelirim ebekesi ve 409 kilometrelik yeralt alak gelirim ebekesiyle, 478 kilometrelik alak gelirim havai hat ebekesi ve ayr ca da 55 kilometrelik pilot kablodan ibaretti. 301 muhavvile merkezi ve 70. 846 KVA takatmda 422 transformatr muvcut idi. Genel k lmbalar say s 3.669 idi. 107.156's k ve 4.618'i de sna olmak zere 111.774 mteri mevcuttu. Son irket idaresi olan 1937 senesinde fabrikann senelik retimi 121.145.565 KWh ve sarfettl i kmr nkten kilovatsaat ba na 0,629 gram hesabiyle 76.242 ton ve azam yk 31.200 KWt . Hkmetle irket arasnda aktedilen mukavele 22.6.1938 tarih ve 3480 sayl kanunla onay-

lanarak 1.7.1938 tarihinde mevcut bilcmle emval ve teslsatiyle birlikte btn hukuki vecibeleri aynen ve devren intikal etmek zere 11.500.000 lira bedel mukabilinde ve bedeli % 5 faizle 20 senede denmek zere satn alnd. Hkmet tarafndan satn alman el'ektrik iletmesi bir sene mddetle 22.6.1938 tarih ve '481 sayl kanunla Nafa Vekleti'ne bal olarak kurulan istanbul Elektrik ileri Umum Mdrl tarafndan idare edilmitir. Bundan sonra 12.6.1939 tarih ve 3642 say kanunla istanbul Tramvay irketi imtiyaz ve tesisatnn ve 12.6.1939 tarih 3643 sayl kanunla istanbul Tnel irketi imtiyaz ve tesisatnn satn alma mukaveleleri onaylanarak satn alnan bu irketler, yani Elektrik, Tramvay ve Tnel irketleri 16.6.1939 tarih ve 3645 sayl l'inci maddesi mucibince btn hak, selhiyet ve vecibeleriyle istanbul Belediyesi'ne devredilmitir. Ayn kanunun 2 inci maddesi mucibince de istanbul Belediyesi'ne devrolunan bu iletmelerin idaresi hkm ahsiyeti haiz ve istanbul Belediye Reisli i'ne ba l olarak kurulan istanbul Elektrik, Tramvay ve Tnel i letmeleri Umum Mdrlne braklmtr. Kanunun dier maddeleri yeni kurulan bu Umum Mdrln vazifelerini tarif etrrtekte ve alma esaslarn dzenlemektedir. Bu kanun neri tarihinde yani 18.6.1939 tarihinde yrrle girmi olduundan TKETnln resmi kurulu tarihi de budur. Nihayet 20.6.1945 tarih ve 4762 sayl kanunla da istanbul Havagaz ve Elektrik ve Teebbsat Snaiye Trk Anonim. irketbnin imtiyaz ve tesislerinin satn alnmasna dair szleme onaylarak ayn kanunun 3 nc maddesi mucibince bu iletme de istanbul Etektrik, Tramvay ve Tnel iletmeleri idaresine devredilmi ve iETT Genel Mdrl bugnk hviyetini iktlsafo etmitir.

Elektrik Mhendislii 179