Ludzie z dzielnicy zamknitej

Z dziejw ydw w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej padziernik 1939 - marzec 1943 Wydanie drugie poprawione i rozszerzone

Ruta Sakowska

Spis treci
Wstp ...................................................................................................................................................... 4 Rozdzia I Ludno ydowska w Warszawie w latach 1918-1939 ............................................................ 8 1. Dzielnica ydowska .......................................................................................................................... 8 2. ydowska gmina wyznaniowa ....................................................................................................... 10 3. Podstawowe nurty polityczne ....................................................................................................... 11 4. Organizacje spoeczne ................................................................................................................... 15 5. Instytucje owiatowe, kulturalne i naukowe................................................................................. 17 Szkolnictwo .................................................................................................................................... 17 Prasa .............................................................................................................................................. 18 Teatr .............................................................................................................................................. 19 Instytucje naukowe ....................................................................................................................... 20 6. Ludno ydowska w cywilnej obronie Warszawy we wrzeniu 1939 r. ....................................... 21 Eksterminacja porednia ....................................................................................................................... 23 Rozdzia II Hitlerowska polityka eksterminacji poredniej (padziernik 1939-lipiec 1942)................... 23 1. Liczebno i ruchy ludnoci ........................................................................................................... 23 Ruchy migracyjne .......................................................................................................................... 24 Ruch naturalny .............................................................................................................................. 26 2. Organa nadzoru okupanta ............................................................................................................. 27 Rywalizacja o nadzr nad ydami w Warszawie ........................................................................... 30 3. Wstpna eliminacja ludnoci ydowskiej (1939-1940) ................................................................. 31 4. Getto (listopad 1940-1 lipiec 1942) ............................................................................................... 36 5. Dwa sektory gospodarcze.............................................................................................................. 42 6. Deformacja skadu zawodowego i klasowo-warstwowego ludnoci ydowskiej.......................... 44 Rozdzia III Opr cywilny ludnoci ydowskiej samopomoc spoeczna (padziernik 1939-lipiec 1942) 54 1. Instytucje pomocy spoecznej zarys organizacyjny ....................................................................... 54 Stowarzyszenia opiekucze ........................................................................................................... 55 Komitety domowe ......................................................................................................................... 56

Ziomkostwa przesiedlecw ......................................................................................................... 58 Zesp przedstawicieli stronnictw politycznych ............................................................................ 59 2. Gwne pozycje dochodowe placwek opiekuczych .................................................................. 60 ydowskie instytucje charytatywne za granic ............................................................................. 62 Naczelna Rada Opiekucza............................................................................................................ 63 Danina od mieszkacw getta i subwencje lokalnych wadz ........................................................ 64 Judenrat ......................................................................................................................................... 64 Poyczki wewntrzne, dobrowolne skadki i ofiary ....................................................................... 64 3. pomoc ywnociowa ..................................................................................................................... 67 Centralna akcja doywiania........................................................................................................ 68 Batalia o 120 000 posikw............................................................................................................ 69 Akcja ogniw pomocy ssiedzkiej ................................................................................................... 71 4. Pomoc dla przesiedlecw ............................................................................................................ 72 Centralna akcja pomocy ................................................................................................................ 72 Schroniska...................................................................................................................................... 73 Pomoc w znalezieniu pracy i zarobku............................................................................................ 75 miertelno w schroniskach ........................................................................................................ 76 5. Opieka nad dzieckiem.................................................................................................................... 78 6. Inne formy pomocy ....................................................................................................................... 85 Rozdzia IV Opr cywilny w dziaalnoci owiatowej i kulturalnej ........................................................ 86 1. Szkolnictwo jawne ......................................................................................................................... 86 2. Tajne nauczanie ............................................................................................................................. 89 3. Teatry koncesjonowane ................................................................................................................ 98 4. Dwa nurty ycia religijnego ......................................................................................................... 108 Rozdzia V ydowska administracja getta i ogniwa samorzdu nieformalnego.................................. 115 1. Judenraty ..................................................................................................................................... 115 2. Judenrat w Warszawie. Zakres dziaalnoci i struktura organizacyjna ........................................ 117 3. Nieformalny samorzd getta i jego konflikty z Judenratem ........................................................ 121 Rozdzia VI Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna i informacyjna. Alarm o Zagadzie. Ewolucja form oporu ................................................................................................................................................... 128 1. Konspiracyjne Archiwum Getta ................................................................................................... 128 2. Prasa konspiracyjna ..................................................................................................................... 135 3. Eskalacja zagroenia. Wiadomoci o zagadzie gett regionalnych .............................................. 142 4. Reakcje mieszkacw getta. Ewolucja form oporu ..................................................................... 149 5. Kontakty konspiracji warszawskiego getta z Biurem Informacji i Propagandy Komendy Gwnej Armii Krajowej (luty - lipiec 1942) ................................................................................................... 151

Eksterminacja bezporednia ............................................................................................................... 157 Rozdzia VII pierwsza akcja likwidacyjna getta warszawskiego (22 VII - 21 IX 1942) .......................... 157 1. Przed akcj ............................................................................................................................... 157 2. Przebieg akcji likwidacyjnej ......................................................................................................... 158 3. Bilans strat ................................................................................................................................... 162 4. Dni powszednie podczas akcji, prby ocalenia i akty oporu .................................................... 163 Rozdzia VIII Getto szcztkowe ............................................................................................................ 167 1. Nadzr hitlerowski....................................................................................................................... 167 2. Ruch i rozmieszczenie ludnoci ................................................................................................... 169 3. Izolacja ......................................................................................................................................... 170 4. Szopy............................................................................................................................................ 171 5. Dni powszednie ........................................................................................................................... 173 6. ydowska Organizacja Bojowa. Wadze podziemne getta .......................................................... 174 7. Dziaalno opiekucza ................................................................................................................ 180 8. Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna i informacyjna. Alarm o Zagadzie ............................. 182 9. Wsppraca z BIP KG AK .............................................................................................................. 184 10. Ostatni akt tragedii .................................................................................................................... 187 Rozdzia IX Polska akcja pomocy ydom ............................................................................................. 191 Materiay rdowe i literatura ........................................................................................................... 198 Wykaz skrtw .................................................................................................................................... 214

Wstp
Podstaw ksiki Ludzie z dzielnicy zamknitej bya praca doktorska ycie spoeczne w getcie warszawskim, przygotowana w Instytucie Historii PAN, pod kierunkiem prof. Mariana Marka Drozdowskiego. Bya to wwczas jedna z pierwszych i nielicznych prb wpisania tematu ydowskiego do kontekstu oglnych dziejw Polski. Pisa prof. Czesaw Madajczyk: Sprawa, ktr potraktowaem w sposb odmienny od dotychczas przyjtego, to los spoecznoci ydowskiej. By to wprawdzie fragment wielkiej tragedii ydw, ale jednoczenie integralna cz dziejw okupowanego pastwa polskiego. W wielu opracowaniach to powizanie gubi si, jest niewidoczne1. Pogld ten w peni zachowa swoj aktualno. Wspczeni historycy polscy coraz czciej rozpatruj dzieje ojczyste m.in. w podziaach narodowociowo-wyznaniowych, uwzgldniajc w swych

Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970, s. 6.

badaniach histori mniejszoci narodowych, lecz wiele jeszcze pozostao tu do zrobienia, zwaszcza w pracy nad szkolnymi podrcznikami. Bez szczegowych bada nad losami ludnoci ydowskiej, ktre od wiekw splatay si z losami Polakw, wiedza o dziejach Polski lat wojny i okupacji hitlerowskiej byaby niepena, jednostronna, a nawet nie do koca czytelna i zrozumiaa. Z drugiej strony - badanie dziejw getta w oderwaniu od losw okupowanej Polski rwnie prowadzioby do jednostronnoci utrwalajc obiegowe stereotypy. Wpisanie wtkw ydowskich do oglnego kontekstu dziejw Polski nie jest jednak zabiegiem mechanicznym, lecz wymaga przesunicia punktu obserwacji rzeczywistoci minionej. Takie spojrzenie pozwala na uchwycenie analogii i rnic w polityce okupanta wobec Polakw i ydw oraz analogii i rnic w postawach i formach oporu obu tych spoecznoci. Badania dziejw spoecznoci ydowskiej, gruntownie osadzone w realiach historii Polski, sigajce gboko do rde, stanowi zarazem trway wkad do porwnawczej historii ydw w innych krajach okupowanych i satelickich oraz w samej Rzeszy. W ksice objto okres od padziernika 1939 r. (wkroczenie Niemcw do Warszawy) do koca marca 1943 r., tj. niemal do powstania w getcie. Przyjta periodyzacja tego okresu nawizuje do przemyle ludzi z konspiracyjnego Archiwum Getta (Archiwum Emanuela Ringelbluma). Sprawa periodyzacji hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej nie bya dla mieszkacw zamknitych dzielnic ydowskich przedmiotem abstrakcyjnych rozwaa, lecz spraw ycia i mierci, nadziei bd braku nadziei na przetrwanie. Bez precyzyjnej periodyzacji nie sposb byoby wyjani ani postaw spoecznoci skazanej, ani motywacji dziaa konspiracji ydowskiej, ani ewolucji form oporu getta. Dzieje ydw w Polsce w latach okupacji hitlerowskiej rozpatrujemy w dwch podstawowych okresach, zgodnie z dwoma etapami hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej: pierwszym eksterminacji poredniej (grabie, praca niewolnicza, stopniowa eliminacja ydw z ycia spoecznogospodarczego i ich izolacja w gettach) i drugim - eksterminacji bezporedniej, tj. cakowitej zagady. Nazwa ta, ktra bya w istocie hitlerowskim eufemizmem, cytatem z argonu ludobjcw, uzyskaa prawo obywatelstwa w literaturze wiatowej. Nie kwestionujc naukowych autorytetw chciaabym przypomnie, i prasa konspiracyjna warszawskiego getta posugiwaa si innym terminem, bez porwnania wierniej oddajcym tre hitlerowskich dziaa: Ausrottung. Pocztek drugiego etapu eksterminacji ydw przypada na lato i jesie 1941 r.; wyznaczyy go pierwsze masowe egzekucje hitlerowskie na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, bezporednio po napaci Niemiec na ZSRR. Realizacja drugiego etapu rozcigna si jednak w czasie. Przebiegaa ona w poszczeglnych sektorach hitlerowskiej okupacji i w poszczeglnych gettach w rytmie kolejnych, niejednokrotnie czstkowych tzw. akcji, wywzek, likwidacji. Naley zaznaczy, e s to nazwy historyczne, ktre funkcjonoway w gettach. Adekwatnym do treci wydaje si termin akcje likwidacyjne, cho nie jest on w stanie wyrazi bezmiaru tragedii (kojarzy si jakby z biurokracj i ksigowoci), odznacza si jednak walorem jednoznacznoci. W ramach periodyzacji oglnej poszczeglne skupiska ydowskie miay swoj wasn. W getcie warszawskim pocztek drugiego etapu - eksterminacji bezporedniej - wyznaczya pierwsza akcja likwidacyjna (22 lipca - 21 wrzenia 1942), ktra pochona ok. 300 tys. ofiar. Po akcji pozostao w Warszawie getto szcztkowe (Restgetto). Dominujcym wtkiem prezentowanego tekstu jest wi spoeczna w getcie warszawskim, jej funkcjonowanie i zasig w obliczu hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej.

Procesy integracji spoecznej w getcie przebiegay w ramach oporu wobec okupanta. Zarwno w getcie, jak i po aryjskiej stronie walka ta rozgrywaa si w kilku paszczyznach, przybierajc rnorodne formy - od zmaga intelektualnych do walki zbrojnej. Uwiadamiajc sobie niedoskonao wszelkich podziaw klasyfikacyjnych, odczuwamy jednak potrzeb wyodrbnienia dla celw poznawczych poszczeglnych elementw. Wobec zagroenia biologicznego i niszczenia kultury narodowej spoeczestwo okupowanego kraju podjo szereg dziaa obronnych. Jakie s kryteria wyodrbniajce ten wanie kompleks dziaa, zachowa i symbolicznych gestw? Jakie wsplne miano nada tej formie walki z okupantem? O sprawie tej niejednokrotnie dyskutowano w gronie badaczy II wojny wiatowej. Najbardziej adekwatny wydaje si termin opr cywilny, gdy akcentuje on defensywny charakter przeciwdziaa, ktre - nie godzc bezporednio w okupanta - polegay na leczeniu ran i agodzeniu szkd wyrzdzanych spoeczestwu. W tym rozumieniu opr cywilny obejmuje swym zakresem przede wszystkim nastpujce zjawiska: pomoc spoeczn, opiek nad dzieckiem, nad bezdomnymi itd., tajne nauczanie, podziemne ycie religijne, tajn dziaalno kulturalno-owiatow, artystyczn, naukow, archiwalno-dokumentacyjn, informacyjn, ksztatowanie postaw obywatelskich, bojkot okupanta i jego zarzdze oraz ukrywanie przeladowanych. W przekonaniu autorki naleaoby odrni pojcie oporu cywilnego, tzn. dziaa zorganizowanych bd inspirowanych przez podziemie antyhitlerowskie - od ywioowych procesw ekonomicznych, rozsadzajcych okupacyjny system reglamentacji i restrykcji gospodarczych. Doceniajc znaczenie tych przeciwdziaa, nie zaliczaabym ich jednak do zjawisk oporu cywilnego - ze wzgldu na odmienno motywacji i odmienno funkcji w procesach integracji spoecznej. Jedno z zada, jakie wyznaczya sobie autorka, polega na uchwyceniu wizi pomidzy oporem cywilnym a walk zbrojn getta warszawskiego. Dzieje spoecznoci ydowskiej w Warszawie zostay tu rozpatrzone w dwch wspbienych nurtach: jawnym, legalistycznym - jeli mona w ogle tak okrela praktyki hitlerowskie w okupowanym kraju, i tajnym, podziemnym. Uwzgldniono wic zarwno postawy oporu, jak i prby wspycia z okupantem. Std te wynikajca z zakresu pracy dwudzielna konstrukcja rozdziaw (dwa sektory ycia gospodarczego; szkolnictwo jawne - nauczanie tajne; dwa nurty ycia religijnego; teatr koncesjonowany - spoeczne imprezy artystyczne; Judenrat - ogniwa samorzdu nieformalnego). Badacz tragicznych dziejw ludnoci ydowskiej w latach okupacji hitlerowskiej boryka si z pewnymi oporami opinii spoecznej, albowiem humanistyczne zaangaowanie, pietyzm, z jakim si w Polsce i na wiecie otacza ofiary hitlerowskiego ludobjstwa, niejednokrotnie przesaniaj mgiek sentymentu obiektywny obraz rzeczywistoci minionej. Pod wpywem wiedzy o komorach gazowych i piecach krematoryjnych bronimy si nieraz odruchowo przed problematyk obrachunkw moralnych w onie spoecznoci gincej. Niemniej jednak tragiczny fina dziejowy nie zwalnia historyka od trzewej i wnikliwej analizy. Badacz wyczulony na niepowtarzalno, zmienno i przemijanie zjawisk historycznych, bronic si przed uproszczon, prezentystyczn wizj przeszoci, dry cierpliwie, warstwa po warstwie, pokady patyny i brzu, by wreszcie dotrze do owej warstwy najgbszej, jeszcze rozpalonej tchnieniem namitnoci. Spoeczno ydowska w okresie okupacji bya spoecznoci wewntrznie rozdart, uwikan w konflikty socjalne, ideologiczne i polityczne. Zarwno wstydliwe przemilczanie antagonizmw wewntrznych, jak i ukazywanie postaci historycznych wypranych z namitnoci, przykrojonych zgodnie z subiektywnym odczuciem aktualnych potrzeb, s w moim rozumieniu aktem niewiernoci wobec tych, co ju swoich racji broni nie mog.

Zrozumie tamtych ludzi - w ten sposb prof. Aleksander Gieysztor okreli zadania historyka. Chciaabym tym wymaganiom sprosta. Nie o to chodzi, by ferowa wyroki, rozdzielajc pochway i nagany postaciom historycznym - lecz o to, by zrozumie istot spraw spornych i motywacj antagonistycznych postaw. Wszelkie prby utosamiania walorw moralnych jednostek z ich koncepcjami politycznymi s zawodne. Oceny postaci historycznych reprezentujcych niejednokrotnie odmienne i cierajce si sposoby mylenia wedug jednej skali wartoci prowadz do wizji jednostronnych i uproszczonych. Nie chodzi o to, eby zmieni skal, wyrzekajc si kryteriw obiektywnych na rzecz kryteriw subiektywnej uczciwoci, lecz o ukazanie postaci historycznych w rnych skalach wartoci. Stereowizja, skadajca si z co najmniej dwch obrazw uzyskanych z rnych punktw obserwacji, wydaje si przecie wizj bardziej plastyczn i adekwatn do rzeczywistoci ni wizerunki jednowymiarowe. Prezentowana praca oparta jest przede wszystkim na poszukiwaniach archiwalnych autorki. Tematy opracowane na podstawie literatury przedmiotu zostay tu przedstawione raczej skrtowo. Zmiany w drugim wydaniu dotycz gwnie terminologii i periodyzacji, natomiast uzupenienia obejmuj przede wszystkim rozdzia szsty: Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna i informacyjna. Alarm o zagadzie. Ewolucja form oporu, obejmujcy problematyk Archiwum Ringelbluma, prasy konspiracyjnej, wiadomoci o zagadzie gett regionalnych i wspdziaania z Biurem Informacji i Propagandy KG Armii Krajowej. Zdaj sobie spraw, e nawet po tych uzupenieniach praca nie obejmuje wszystkich zagadnie ycia spoecznego w getcie warszawskim, a tytu, zwaszcza za podtytu: ydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji nie s w peni adekwatne do zawartych w ksice treci (wytknito mi to w jednej recenzji pierwszego wydania). Jest to jednak ta sama ksika. Po wielu latach nie bez tremy przekazuj Czytelnikom jej drugie wydanie.

Rozdzia I Ludno ydowska w Warszawie w latach 1918-1939

Dla zrozumienia ludzi z dzielnicy zamknitej, ich reakcji na przeladowania, ich postaw politycznych i wyborw moralnych, form przystosowania i form oporu naley uwzgldni dowiadczenia przeszoci, ktre stanowiy jeden z wakich czynnikw ksztatujcych generacje wojenne, m.in. te, ktre wziy najczynniejszy udzia w yciu zawodowym, spoecznym i politycznym getta warszawskiego. Dlatego waciw tematyk pracy poprzedza rozdzia retrospektywny, przedstawiajcy - oczywicie w wielkim skrcie - wybrane wtki tematyczne z obszernej, lecz mao jeszcze zbadanej i mao spopularyzowanej problematyki ycia spoecznego ludnoci ydowskiej w Warszawie w okresie midzy wojennym.

1. Dzielnica ydowska
Warszawa w latach 1918-1939 bya najwikszym skupiskiem ydowskim w Europie i drugim co do wielkoci (po Nowym Jorku) w skali wiatowej. W przededniu wybuchu wojny liczya ok. 380 tys. ydw, tj. prawie 30% ogu mieszkacw. Ludno ydowska stanowia skadnik swoistego kolorytu i folkloru tego miasta. Ludno ydowska w Polsce skupiaa si prawie wycznie w nastpujcych dziaach gospodarki narodowej: rzemiole, handlu, przemyle i po czci w wolnych zawodach. Chocia wrd ydw warszawskich stosunkowo znaczny by odsetek buruazji, to podstawowy trzon tej ludnoci stanowiy drobnomieszczastwo i proletariat. Przy tym charakterystyczn cech proletariatu ydowskiego w Polsce bya pynno granicy pomidzy spauperyzowan mas drobnomieszczastwa a chaupnikami i robotnikami, skupionymi gwnie w zakadach drobnoprzemysowych i rzemielniczych. Wystpujce, zwaszcza w stolicy, olbrzymie dysproporcje w konsumpcji, sytuacji mieszkaniowej, wyksztaceniu itd. powodoway, e byo to skupisko o ostrych kontrastach i konfliktach spoecznych. Ludno ydowska w Polsce -jak i w innych krajach Europy Wschodniej - stanowia zbiorowo o ostro zarysowanych cechach odmiennoci etnicznej i obyczajowo-kulturalnej. Znaczna cz ydw warszawskich ya w tradycyjnym ukadzie obyczajowym, w ktrym zastygy w ksztacie pierwotnym formy ycia uksztatowane przed wiekami. W ukadzie tym religia i folklor, odrbno wyznaniowa i etniczna splatay si w jedn cao. Czynnikiem historycznym, utrwalajcym t odrbno na przestrzeni wiekw, by status prawny ydw w dawnej Rzeczypospolitej, stanowicych jeden ze stanw spoeczestwa feudalnego. W odrodzonej Rzeczypospolitej ydzi formalnie korzystali z peni praw obywatelskich, lecz w praktyce rwnouprawnienie podlegao ograniczeniom, przede wszystkim w zakresie dostpu do stanowisk i zatrudnienia - w administracji pastwowej, dyplomacji, w wojsku oraz w subach komunalnych. Niezalenie od ogranicze administracyjnych istniaa te niewidzialna, lecz powszechnie odczuwalna bariera obcoci, dystans dzielcy spoeczno polsk od ydowskiej. Funkcjonowa on w yciu towarzyskim i spoecznym, za kontakty z ydami, niejednokrotnie oparte na wzajemnym szacunku i yczliwoci, ograniczay si jednak gwnie do sfery ekonomicznej.

Atmosfer zatruway prasa nacjonalistyczna, ktra, zwaszcza w II poowie lat trzydziestych wrcz obsesyjnie atakowaa ydw oraz antyydowskie burdy, m.in. na Uniwersytecie Warszawskim. Tej dusznej, penej napi atmosfery nie byy w stanie zmieni ani rodowiska polskie, ktre ostro sprzeciwiy si wszelkim objawom plemiennej nienawici, ksenofobii i antysemityzmowi: kluby demokratyczne, Stronnictwo Demokratyczne, Polska Partia Socjalistyczna (PPS) i sympatycy nielegalnej partii komunistycznej (KPP), ani gone wystpienia wybitnych polskich intelektualistw. Pisa Wadysaw Bartoszewski: Polacy i ydzi mieszkali przez wiele lat na tej samej ziemi, w tym samym kraju. Wspyli ze sob lub yli obok siebie. Bywao rnie2. Znaczna cz ludnoci ydowskiej, ktra ya w tradycyjnym, religijno-ortodoksyjnym ukadzie obyczajowym manifestujc, m.in. swym ubiorem, sw odrbno, w ogle nie interesowaa si nieydowskim otoczeniem. Ludzie ci poruszali si w zamknitym, hermetycznym wiecie, nie domagajc si akceptacji swych polskich wspobywateli. Nie idealizujc tych, zapatrzonych w przeszo, niejednokrotnie krytykowanych przez pisarzy i publicystw ydowskich rodowisk, naley jednak przyzna, e w postawie ortodoksw byo sporo godnoci osobistej. W dwudziestoleciu midzywojennym przebiegay w sposb przyspieszony procesy emancypacji i laicyzacji ludnoci ydowskiej, obejmujc szerokie krgi robotnikw, inteligencji i modziey. Z kadym rokiem wzrastaa liczba ydw, ktrzy ukoczyli szkoy, w tym wysze, w wolnej Polsce, suyli w Wojsku Polskim itd. Ludzie ci, nie rezygnujc z poczucia odrbnoci narodowej (tym si rnili od asymilatorw), odczuwali siln emocjonaln wi z krajem, w ktrym si urodzili, z kultur polsk. Dlatego te spoeczno ydowska w Polsce bronia si przed stereotypem obcych, za walka z antysemityzmem zajmowaa wane miejsce w yciu spoecznym ludnoci ydowskiej i znalaza swe odbicie w prasie. Zbliaa si jednak II wojna wiatowa. Stwierdzi naley, na podstawie wielu dokumentw, i stereotypy i bariery nie stanowiy w latach okupacji hitlerowskiej ani jedynego, ani tym bardziej decydujcego czynnika w postawach Polakw wobec gincych ydw. Religia mojeszowa - obejmujca zarwno dziedzin wiary, rytuau, jak i sfer etosu i prawa ingerowaa przy pomocy rozbudowanego systemu normatyww tak w ycie zbiorowoci, jak i w sfer ycia osobistego jednostki. Na gruncie warszawskim dominowa nurt religijny chasydyzmu, ktrego pocztki sigajce poowy XVIII w. wi si z owian legendami postaci Izraela syna Eliezera z Podola, o przydomku Bal Szem Tow (ok. 1700-1760). Chasydyzm w swoim zaraniu by prdem religijnym o tendencjach ludowych, przeciwstawiajcym scholastycznemu racjonalizmowi uczonych w pimie mistyczn ekstaz i arliwe uniesienie wiary3, natomiast chasydyzm wieku XX z dworami cadykw otoczonych bawochwalcz czci wiernych (chasydw), sta si ju ostoj archaicznych ukadw obyczajowych i wojujcego tradycjonalizmu. Ludno ydowska, po czci rozproszona po caej Warszawie, skupiaa si jednak gwnie w pnocnej dzielnicy miasta. Warstwy zamone na og opuszczay dzielnic ydowsk; bya wic ona gwnie miejscem pracy i zamieszkania drobnomieszczastwa, robotnikw i biedoty. W wielkich czynszowych kamienicach warszawskich powtarzay si formy ycia przeszczepione na grunt wielkomiejski z prowincjonalnych miasteczek, traktowane w publicystyce ydowskiej jako symbol bytu narodowego ydw w diasporze.

W. Bartoszewski, Myli o stosunkach polsko-ydowskich, w: Warto by przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste, Pozna 1990, s. 262. 3 Sz. Dubnow, Di geszichte fun chasidizm [Dzieje chasydyzmu], Wilno 1930.

Ludno ydowska w Warszawie reprezentowaa wysoki potencja energii spoecznej. W atmosferze wiekowego upoledzenia, pod presj wszechwadnej tradycji, w warunkach stagnacji gospodarczej, przy ograniczonych moliwociach ruchliwoci spoecznej, w klimacie ostrych konfliktw wewntrznych kumuloway si siy spoeczne, nurtujce i rozsadzajce ten zamknity i duszny wiat. Nie wyzyskane zasoby si witalnych i energii emocjonalnej rodziy w stan podgorczkowy, ow niepowtarzaln aur dzielnicy ydowskiej, pulsujcej yciem i rozdygotanej, wewntrznie rozdartej i chonnej, podatnej na nowe prdy polityczne i mody intelektualne. redniowiecze ssiadowao tu z nowoczesnoci, konserwatyzm - z awangard, mistycyzm z marksizmem. W zakresie wpyww ideologicznych i kulturowych Warszawa midzywojenna promieniowaa na wszystkie orodki ydowskie w kraju i za granic. W okresie zaborw nosicielami nowych prdw w spoecznoci ydowskiej byy buruazja i inteligencja, jednak od koca XIX w., a ju zwaszcza po odzyskaniu niepodlegoci, na aren ycia spoecznego i politycznego wkroczyy warstwy pracujce drobnomieszczastwo i proletariat. W ubogich, przeludnionych izbach czynszowych kamienic wyrastali ludzie o potnym adunku energii twrczej, zbuntowani, z poczuciem olbrzymiego dystansu pomidzy pragnieniami i deniami a stagnacj otaczajcej rzeczywistoci4.

2. ydowska gmina wyznaniowa

Gminy ydowskie okresu dwudziestolecia midzywojennego wywodziy si ze redniowiecznych kahaw, ktre byy jednym z ogniw ustroju stanowego dawnej Rzeczypospolitej. Obok funkcji religijnych kahay speniay bowiem take funkcje administracyjne, fiskalne i sdownicze5. Natomiast gminy ydowskie w II Rzeczypospolitej ograniczay si do samorzdu wyznaniowego, obejmujcego m. in. szkolnictwo religijne i dobroczynno. Statut wyznaniowych gmin ydowskich zosta zatwierdzony dekretem Naczelnika pastwa z 7 II 1919 r. Dekret ten, ktry obowizywa pocztkowo jedynie na terenie byego Krlestwa Polskiego, zosta stopniowo wprowadzony i w innych dzielnicach kraju. Dnia 5 IV 1928 r. ogoszono jednolity tekst przepisw o organizacji gmin ydowskich na obszarze Rzeczypospolitej - z wyjtkiem wojewdztwa lskiego. Przepisy te wraz z rozporzdzeniami wykonawczymi (regulaminem wyborczym wadz gminnych i regulaminem wyborczym rabinw) obowizyway do wybuchu II wojny wiatowej. Organizacja gmin ydowskich przedstawiaa si nastpujco: ydzi na terenie Polski tworzyli zwizek religijny, skadajcy si z gmin wyznaniowych, do ktrych zaliczano automatycznie wszystkich mieszkacw wyznania mojeszowego. Zadania samorzdu wyznaniowego ograniczay si do zaspokajania potrzeb religijnych ludnoci ydowskiej. Na gminach ciyy wic obowizki: utrzymywanie Rabinatu, domw modlitwy, kpieli rytualnych i cmentarzy, zaopatrywanie ludnoci
4

M. Drozdowski, Klasa robotnicza Warszawy 1918-1939. Skad i struktura spoeczna, Warszawa 1968; A. Zahorski, M. Drozdowski, Historia Warszawy, Warszawa 1972; J. arnowski Spoeczestwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1973; J. Tomaszewski, Robotnicy ydowscy w Polsce w latach 1921-1939. Szkic statystyczny, Biul. IH 1964, nr 51; Tene, Zarys dziejw ydw w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990; Tene, Mniejszoci narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa 1991; Sz. Bronsztajn, Ludno ydowska w Polsce w okresie midzywojennym, Wrocaw 1963; D, K. Roskies, D. G. Roskies, The Shtetl Book, Nowy Jork 1975. 5 L Schiper, Wewntrzna organizacja ydw w dawnej Rzeczypospolitej , w: ydzi w Polsce Odrodzonej, t. I, Warszawa 1933; M. Schorr, Stanowisko prawne i ustrj wewntrzny ydw w Polsce, w: Almanach gmin ydowskich, Warszawa 1939; J. Szacki, Di geszichte fun jidn in Warsze [Dzieje ydw w Warszawie], t. II, Nowy Jork 1948.

ydowskiej w miso z uboju rytualnego, wychowanie religijne modziey. Ponadto gminom przysugiwao prawo - z zastrzeeniem praw i obowizkw pastwa i samorzdw miejskich udzielania ubogim ydom pomocy dobroczynnej i zakadania instytucji dobroczynnych. Gminy ydowskie w Polsce dzieliy si na wielkie - powyej 5 tys. osb, i mniejsze. Gmin mniejsz kierowa zarzd, wiksz - zarzd i rada. Rada gminy bya instancj ustawodawcz i kontrolujc; zarzd - instancj wykonawcz. Liczb czonkw rady i zarzdu ustalaa nadzorcza wadza pastwowa. Rada Gminy w Warszawie liczya 50 czonkw, a jej Zarzd skada si z 15 czonkw. Wybory do wadz gminnych odbyway si na zasadzie gosowania powszechnego, rwnego, tajnego, bezporedniego i proporcjonalnego. Kandydatw zgaszali czonkowie gminy po zebraniu 50 wanych podpisw. Prawo wyborcze przysugiwao jednak tylko czonkom gminy pci mskiej, po ukoczeniu 25 lat. Warunkiem dodatkowym bya bliej nie sprecyzowana nieskazitelno obywatelska. Prawo wyborcze podlegao zawieszeniu na czas postpowania upadociowego, utraty praw obywatelskich, ubezwasnowolnienia, kary wizienia, a take korzystania z dobroczynnoci publicznej. Ogranicza je rwnie osawiony 20 regulaminu wyborczego, pozbawiajcy prawa gosu osoby, ktre publicznie wystpuj przeciwko wyznaniu mojeszowemu. W praktyce paragraf ten niejednokrotnie suy jako pretekst do wyeliminowania czonkw partii robotniczych. rdem dochodw gminy byy wpywy z nieruchomoci, specjalne fundacje, legaty, opaty za wiadczenia religijne (gwnie opaty cmentarne i za ubj rytualny) oraz tzw. skadka gminna. Skadk t wymierzay specjalne komisje szacunkowe na zasadzie przepisw z 1871 r. Zwierzchni nadzr nad gminami ydowskimi sprawowao Ministerstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Bezporedni nadzr nad Gmin ydowsk w Warszawie sprawowa Komisarz Rzdu na m. st. Warszaw6.

3. Podstawowe nurty polityczne

ycie polityczne ludnoci ydowskiej odznaczao si znacznym zrnicowaniem7. Ludno ta, wewntrznie rozdarta w wyniku ostrych antagonizmw klasowo-warstwowych, wyczulona na prdy i koncepcje spoeczne nurtujce wiat i Polsk, borykaa si ponadto ze specyficznymi problemami
6

Dekret o zmianach w organizacji gmin wyznaniowych ydowskich na terenie b. Krlestwa Kongresowego (Dziennik Praw Pastwa Polskiego, 1919, nr 14, poz. 175); Przepisy o organizacji gmin ydowskich na obszarze Rzeczypospolitej, z wyjtkiem wojewdztwa lskiego (Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1928, nr 52, poz. 500); Rozporzdzenia Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego - 24 X 1930 w sprawie regulaminu wyborczego dla wyboru organw gmin wyznaniowych ydowskich - oraz w sprawie regulaminu wyborczego podrabinw (Dz. Ustaw RP 1930, nr 75, poz. 592, 593). Przymusowy charakter ydowskich gmin wyznaniowych krytykowali m. in. przedstawiciele polskiej myli demokratycznej (por. T. Kotarbiski, Konieczno samoobrony, Nasz Przegld 29 I 1937, nr 29). W latach 1926-1930 zgosio swoje wystpienie z gminy ydowskiej w Warszawie deklarujc bezwyznaniowo 78 osb (w 1926 - 3; 1927 - 11; 1928 - 28; 1929 11; 1930 - 25). Naraali si oni na trudnoci w uzyskaniu dokumentw stanu cywilnego (por. Sprawozdanie ydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie 1926-1930, Warszawa 1931); Gmina Wyznaniowa ydowska w Warszawie i jej instytucje, Warszawa 1927; Sprawozdanie Tymczasowego Zarzdu Gminy ydowskiej w Warszawie, 1 I-1 VI 1937, Gos Gminy ydowskiej 1937, nr 1. 7 I. Schiper, Dzieje syjonizmu na ziemiach polskich, w: ydzi w Polsce Odrodzonej , t. I Warszawa 1933; A. Haftka, Parlamentaryzm ydw w Polsce Odrodzonej, ibidem, t. II, Warszawa 1934; Ben Adir, Moderne gezelszaftleche un nacjonale bawegungen baj jidn [Nowoczesne ruchy spoeczne i narodowe ydw] w: Algemejne enciklopedie [Encyklopedia oglna], Nowy Jork 1942, t. 3; A. Menes, R. Abramowicz, Di jidisze socjalistisze bawegung in Rusland un Pojln [ydowski ruch socjalistyczny w Rosji i w Polsce], ibidem.

narodowociowymi. Mniejszoci narodowe w II Rzeczypospolitej korzystay formalnie z podstawowych swobd demokratycznych, zagwarantowanych w konstytucji marcowej 1921 r., jak te w innych ustawach i rozporzdzeniach, m. in. w tzw. maym traktacie wersalskim. Niemniej jednak w dwudziestoleciu midzywojennym napicia narodowociowe przybray na sile. Koncepcje polityczne spoecznoci ydowskiej obejmoway stosunek wyznania do narodowoci, stosunek do Polski i do emigracji palestyskiej, stosunek do dorobku i modelu osobowoci ydw w Polsce, z mnstwem niuansw - od arliwej dumy do cakowitej negacji wartoci wytworzonych w diasporze. Pochodn sporw na temat diaspory i emigracji palestyskiej byy trzy koncepcje kulturowo-jzykowe: jidyszyzm - hebraizm - roztopienie si w kulturze polskiej. Zrnicowanie koncepcji narodowociowych, splatajcych si w rnych wariantach z deniami spoecznymi, tworzyo niepowtarzaln mozaik ycia politycznego i kulturowego ydw polskich w dwudziestoleciu midzywojennym. W tych skomplikowanych ukadach moemy jednak wyrni cztery podstawowe nurty: ortodoksyjno-religijny, pozytywistyczno-asymilatorski, syjonistycznohebraistyczny oraz autochtoniczno-jidyszowy. Nurt ortodoksyjno-religijny reprezentowao stronnictwo Agudas Israel (potocznie zwane Agud), ktre opierao si w znacznym stopniu na wpywach cadykw, sprawujcych rzd dusz nad liczn rzesz bezpartyjnych ydw religijnych. Ortodoksi utosamiali narodowo ydowsk z religi mojeszow. Religia - akcentowa jeden z przywdcw tego stronnictwa, Aleksander Zysze Frydman - spenia rol pastwowoci ydowskiej i niewierzcy w tym rozumieniu s elementem antypastwowym. Niezachwiana wiara w suszno i sprawiedliwo wyrokw boskich sprawia, e Aguda bya nosicielem tradycjonalizmu obyczajowego i indyferentyzmu politycznego. Plany emigracyjne i koncepcj pastwa narodowego w Palestynie traktowaa ona jako niepodan ingerencj czowieka w obszary religijne mesjanizmu - powrt do Palestyny mia si bowiem dokona za spraw Mesjasza, ktrego Bg zele, by wyzwoli ydw z diaspory i poprowadzi ich do dawnej ojczyzny. W dwudziestoleciu Aguda odznaczaa si nietolerancj. Ruch Szomrej Szabat (Stra Sobotnia) urzdza w Warszawie i innych miastach prawdziwe nagonki na sportowcw wiczcych w sobot, wycieczki szkolne itd. Aguda zaciekle zwalczaa teatry, szkoy laickie, studia akademickie (prowadzia wielk akcj przeciwko zbudowaniu ydowskiego domu akademickiego na Pradze), upatrujc w nich rde bezbonictwa i demoralizacji modziey ydowskiej. Niemniej jednak w bogatych rodzinach chasydw utar si zwyczaj posyania dzieci, zwaszcza crek, do prywatnych gimnazjw. Kobiety w buruazyjnych rodowiskach ortodoksyjnych cieszyy si bowiem stosunkowo wiksz swobod intelektualn ni mczyni. Uczono je muzyki, jzykw itd. Pikna i wyksztacona Rachela z Wesela Wyspiaskiego nie bya w rodowisku ortodoksyjnym zjawiskiem odosobnionym. Jedna z dziaaczek ruchu kobiecego Agudy, Sara Szenirer, zaoycielka unowoczenionych religijnych szk dla dziewczt ydowskich, dostrzegaa problemy kobiety wyksztaconej, si wtoczonej w karby patriarchalnego maestwa, opartego na obowizkach religijnych. Pierwsz chronologicznie prb rozerwania wizi midzy narodowoci a religi by ruch asymilatorski. W okresie Owiecenia i europejskich rewolucji buruazyjno-demokratycznych traktowano asymilacj jako cen za rwnouprawnienie ludnoci ydowskiej. Emancypacj ydw, ich wczenie do nacji rozumiano jako cakowit niwelacj rnic etnicznych. Odrbno obyczajow i jzykow sprowadzono do odrbnoci wyznaniowej, w postaci judaizmu zreformowanego. W kocu XVIII w. pojawia si koncepcja Francuzw, Niemcw, a po kilkudziesiciu latach i Polakw - wyznania mojeszowego.

Idee Owiecenia - rozumu i sprawiedliwoci, rwnoci i braterstwa, pocigay ludzi z gett, ktrzy bez alu odrzucali wszystko, co wydawao si symbolem odrbnoci stanowej i przesdw redniowiecznych. Dotyczy to rwnie asymilatorw polskich, ktrzy postulowali model postaw obywatelskich i patriotycznych na zasadzie niwelacji rnic narodowociowych, traktujc odmienno etniczn i kulturowo-obyczajow ludnoci ydowskiej jako relikt ustroju dawnej Rzeczypospolitej. Asymilatorzy trwali jednak przy religii mojeszowej. Rozkwit ruchu asymilatorskiego w Polsce przypada na II poow XIX w. i pocztek nastpnego. Ruch ten wyda plejad ludzi zasuonych, ktrzy zaznaczyli sw obecno w yciu spoecznym i kulturze polskiej, manifestujc swj patriotyzm wtedy, gdy polsko wymagaa ofiar. Po odzyskaniu niepodlegoci i demokratyzacji ycia politycznego nastpi jednak zmierzch asymilacji, ktra bya elitarn koncepcj patrycjatu ydowskiego. Naleaoby jednak rozrnia asymilacj jako program polityczny i prby rozwizania napi narodowociowych od asymilacji jako zjawiska kulturowego (akulturacja). Do walki z Agud i asymilatorami ruszy dynamicznie rozwijajcy si od koca XIX w. ruch syjonistyczny, ktry by kolejn prb zakwestionowania organicznej wizi pomidzy narodowoci a religi. Propagowa on wizj narodowego pastwa ydowskiego w Palestynie. W postulatach syjonistycznych mona jednak wyrni dwa programy: krajowy (na dzi) i przyszociowy (na jutro). Program krajowy pt. O zasadach politycznych syjonizmu wrd mas ydowskich w Europie Wschodniej zosta sformuowany w 1906 r. na III zjedzie Oglnorosyjskiej Organizacji Syjonistycznej w Helsinkach, przez syjonistw z tzw. Kongreswki. Jednym z twrcw tego programu by Icchak Grnbaum, ktry w przyszoci bdzie jednym z najwybitniejszych przywdcw syjonistycznych w Polsce. W zakresie zada krajowych syjonici gosili postulat autonomii narodowej ydw w Polsce. Walka o autonomi w wietle tego programu bya jednak walk ariergardy, osaniajcej odwrt cofajcej si armii. Ariergarda - pisa Grnbaum - walczy nieraz bohatersko, lecz bez entuzjazmu8. Syjonici dzielili si na szereg organizacji; gwn si tego ruchu w dwudziestoleciu midzywojennym bya liberalno-mieszczaska organizacja: Syjonici Oglni, rozbita na dwie frakcje: opozycyjn AlHamiszmar (Na stray) na czele z Icchakiem Grnbaumem oraz umiarkowan Et liwnot (Czas budowa). Parti syjonistw religijnych bya Mizrachi. Nowa Organizacja Syjonistyczna (rewizjonici), pod kierunkiem Wodzimierza abotyskiego, bya ekstremistyczn organizacj prawicow o tendencjach faszyzujcych. Syjonici Oglni, Mizrachi i rewizjonici postulowali hebraistyczny model kulturowy, traktujc jzyk hebrajski jako symbol zerwania z diaspor i instrument zespolenia przybywajcych do Palestyny emigrantw ydowskich w jednolity twr etniczny. Prb syntezy syjonizmu z socjalizmem podjy partie robotnicze: Poale Syjon-Lewica i Poale Syjon tzw. Prawica. Autochtoniczny charakter ludnoci ydowskiej w Polsce akcentowao Stronnictwo Ludowe (Folkici). Ruch demokratyczny i socjalistyczny zrodzi nowy model postaw obywatelskich. Zwalczajc koncepcje solidaryzmu narodowociowego i emigracji palestyskiej, Oglny ydowski Zwizek Robotniczy Bund wielokrotnie akcentowa: Tu urodzilimy si, tu pracujemy, walczymy, tu jest nasza ojczyzna. adne przeladowania ze strony reakcji nie obal faktu i nie zmieni wiadomoci, e jestemy rdzennymi obywatelami tego kraju, speniajcymi swe obowizki na rwni z innymi9. Traktujc odmienno
8 9

Cyt. wg N. Pryucki, Ernste batrachtungen [Rozwaania powane], Der Moment 4 IX 1936. J. Holzer, Mozaika polityczna Drugie] Rzeczypospolitej, Warszawa 1974; Di geszichte fun Bund [Dzieje Bundu], oprac. G. Aronson, S. Dubnow-Erlich i in., t. 1-6, Nowy Jork 1960-1981; Program przebudowy socjalistycznej przyjty na VI Kongresie ruchu zawodowego robotnikw ydowskich 9-10 I 1937, cyt. wg M. Drozdowski, Klasa robotnicza..., s. 250.

obyczajow ludnoci ydowskiej jako fakt obiektywny, akcentujc, e nie jest ona bynajmniej rwnoznaczna z obcoci, Bund gosi postulat autonomii kulturalnej ydw w Polsce. Bund, Folkici i Poale Syjon-Lewica reprezentoway nurt tzw. jidyszyzmu, ruchu kulturowego, ktry rozwija idee historycznej konferencji jzykowej w Czerniowcach w 1908 r. Uchway jej byy aktem nobilitacji, uznania ludowego jzyka ydowskiego - jidysz, jzyka posplstwa (argonu) za jzyk narodowy. Tu dygresja: Na przestrzeni tysicleci ydzi uywali rnych jzykw; jzykiem pastwowym w Izraelu jest jzyk hebrajski, ktry podobnie jak jidysz jest jzykiem ydw. Dalej uywam zgodnej z polsk tradycj jzykow nazwy: jzyk ydowski. Wpywami wrd ludnoci ydowskiej w Warszawie cieszya si lewica komunistyczna. Ideologia rewolucyjna bya alternatyw zarwno wobec endeckich koncepcji regulacji narodowociowej, jak i syjonistycznego solidaryzmu. Koczc ten, jake uproszczony, obraz cech charakterystycznych najwaniejszych nurtw politycznych, naley podkreli, e wszystkie stronnictwa ydowskie stay na gruncie niepodlegoci Polski. Koa rzdzce w Polsce popieray w okresie dwudziestolecia konserwatywn i lojalistyczn Agud, akceptujc jednoczenie syjonistyczne koncepcje emigracji palestyskiej jako prb rozwizania problemw przeludnienia, bezrobocia i stagnacji gospodarczej. Czuym sejsmografem nastrojw ludnoci ydowskiej w Warszawie i wymiernym sprawdzianem wpyww poszczeglnych stronnictw politycznych byy wybory do Rady Gminy. Gmina, ustawowo ograniczona do spraw wyznaniowych i dziaalnoci dobroczynnej, staa si jednak w dwudziestoleciu midzywojennym aren walki politycznej. Wybory gminne w Warszawie odbyy si w latach 1924, 1931 i 1936; do walki wyborczej ruszyy zarwno stronnictwa religijne (Aguda, Mizrachi), jak i laickie (Syjonici Oglni, Poale Syjon-Lewica, Poale Syjon-Prawica, Folkici) oraz tzw. grupy bezpartyjne (towarzystwa filantropijne i in.). Socjaldemokratyczny Bund, nie kryjc swego negatywnego stosunku do Gminy, uczestniczy jednak w wyborach gminnych (w 1924 i 1936) celem obrony interesw warstw pracujcych. Komunici za czynnie bojkotowali gminy wyznaniowe10. Wybory 1924 r. przyniosy zwycistwo ortodoksyjno-religijnej Agudzie. Na 50 mandatw zdobya ona 17; gronym jej rywalem byli liberalno-mieszczascy Syjonici Oglni, ktrzy uzyskali 14 mandatw; 5 mandatw zdobya religijno-syjonistyczna Mizrachi. Swoj obecno w yciu politycznym zaznaczy Bund liczb 5 mandatw. Reszt ich podzieliy si mniejsze ugrupowania. Lista ydw-Polakw (asymilatorzy) nie zebraa dostatecznej liczby gosw i nie uzyskaa mandatu do Rady. Przewodniczcym Gminy zosta Joszua Farbstein, przywdca Mizrachi, pose na Sejm Rzeczypospolitej. Rada Gminy staa si widowni wielkich dysput politycznych, ktre ujawniy ogrom rozbienoci midzy stronnictwami. W 1929 r. opucili Gmin czonkowie Bundu, ktrego przywdca, radny Henryk Erlich, uzasadniajc decyzj swojej partii na posiedzeniu Rady Gminy w dniu 4 VII 1929 r., zarzuci frakcjom Agudy i syjonistom egoizm klasowy, lekcewaenie interesw mas pracujcych i znieczulic wobec kryzysowej pauperyzacji robotnikw. Wystpienie Bundu z Gminy wie si
10

Szerzej: R. Sakowska, Z dziejw Gminy ydowskiej w Warszawie w latach 1918-1939, w: Studia Warszawskie, Warszawa II Rzeczypospolitej, Warszawa 1972, z. 4.

z ostr walk socjalistw ydowskich z syjonistami, ktra przybraa na sile w kocu 1929 r., w zwizku ze stanowiskiem wobec krwawych star pomidzy Arabami a kolonistami ydowskimi w Palestynie. Bund obarczy bowiem syjonistw odpowiedzialnoci za konflikt palestyski11. W wyborach 1931 r. Bund nie bra udziau. Na 50 mandatw do Rady Gminy Aguda uzyskaa 20; Syjonici Oglni - 11; reszt mandatw podzieliy mniejsze ugrupowania. Przewodniczcym Gminy zosta Eliasz Mazur (Aguda), waciciel wielkich mynw, warszawski Rotszyld, ktry cieszy si poparciem wszechwadnego cadyka z Gry Kalwarii12. Kadencja agudowska z lat 1931-1936 bya w odczuciu opinii spoecznej okresem kryzysu Gminy coraz bardziej zasklepiajcej si w klerykalnym konserwatyzmie. W nastpnych wyborach - 6 IX 1936 - Bund decyzj Rady Partyjnej postanowi uczestniczy. Po raz pierwszy wystpia wtedy z samodzieln list prawicowa organizacja Syjonistw-Rewizjonistw. Wybory przebiegay w ogromnym napiciu. Na ulicach powieway sztandary czerwone - robotnicze oraz biao-niebieskie - syjonistyczne. Wynik by rewelacyjny: na 50 mandatw Bund uzyska 15, Aguda - 13, Syjonici Oglni - 11, reszt - mniejsze ugrupowania (organizacja Rewizjonistw uzyskaa 1 mandat). Prasa pisaa o detronizacji Agudy, ktra tradycyjnie zajmowaa pierwsze miejsce w Gminie. Pastwowe wadze nadzorcze nie zgodziy si jednak na zwycistwo si lewicowych w Gminie. W atmosferze napicia spotgowanego kolejnym strajkiem pracownikw Gminy, Komisarz Rzdu na m.st. Warszaw, wojewoda Wodzimierz Jaroszewicz, rozwiza decyzj z 5 I 1937 r. wadze Gminy, mianujc Tymczasowy Zarzd. Przewodniczcym zosta Maurycy Mayzel, dziaacz spoeczny, radny m. st. Warszawy w 1919-1927 i 1927-1934, jeden z wiceprezesw Rady Miejskiej. Do Tymczasowego Zarzdu zostali mianowani m. in. Jakub Trokenheim, azarz abd, Bernard Zundelewicz, Hilary Tempel, in. Marek Lichtenbaum, in. Adam Czerniakw13. Tymczasowy Zarzd Gminy stanie si w nieco zmienionym skadzie zalkiem okupacyjnego Judenratu. Wybory do Rady Gminy, wprawdzie uniewanione, byy jednak powanym sygnaem radykalizacji nastrojw mieszkacw stolicy. Potwierdzay go te wybory do samorzdu miejskiego 18 XII 1938 r. Na 100 mandatw do Rady Miejskiej Warszawy Obz Zjednoczenia Narodowego zdoby 39, PPS - 27, Stronnictwo Narodowe - 10, Obz Narodowo-Radykalny - 5, Syjonici Oglni, Aguda i Mizrachi (lista: ydowski Blok Narodowy zaledwie 2 mandaty; lista Blok Syjonistyczno-demokratyczny - 1; Bund - a 16 mandatw. Wybory te okazay si wic wielkim sukcesem partii robotniczych - PPS i Bundu14.

4. Organizacje spoeczne
Cech charakterystyczn ycia spoecznego ludnoci ydowskiej w dwudziestoleciu by pluralizm i olbrzymie rozproszenie instytucjonalnych form dziaalnoci spoecznej i kulturalnej. W Warszawie w latach trzydziestych dziaao ponad 250 ydowskich instytucji i organizacji spoecznych. W tym

11

Nasz Przegld 14-20 VI 1924, nr 161-167; Der Moment 10-20 II 1927; Di Fokscajtung 5-8 VII 1929, nr 156, 158 i 1-3 IX 1929, nr 205-207; Sprawy Narodowociowe 1929, s. 850-851; Robotnik 9 XI 1929; J. Kermisz, Reprezentacja ydowska w Radzie Miejskiej, Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 10-11; A. Litman, Udzia ydw w ciaach ustawodawczych Rzeczpospolitej Polskiej , ibidem. 12 Nasz Przegld 27 V-22 VII 1931. 13 Sprawy Narodowociowe 1936, s. 509; Nasz Przegld 5 XI 1936 -6 I 1937. 14 Nasz Przegld 17-20 XII 1938.

gszczu mona jednak rozrni kilka orodkw. Jednym z nich bya Gmina Wyznaniowa15. Orodkami dziaalnoci samopomocowej i kulturalno-owiatowej byy partie polityczne - poprzez zwizki zawodowe i organizacje afiliowane - kobiece, modzieowe, studenckie, skautowe, sportowe, kluby robotnicze, studia teatralne, wydawnictwa, biblioteki i szkoy. Przy Agudzie funkcjonoway m. in. Poale Agudat Israel (Robotnicza); Ceire Al (Modzieowa); Pirche Al (Kwiaty Al - uczniowska); Bnot Al (Crki Agudy - kobieca); a ponadto biblioteka, wydawnictwo, kasy kredytowe, organizacje szkolne. Ku Agudzie ciyy liczne bractwa dobroczynne, np. Bet Lechem (Dom chleba), Tomchaj Aniim (Wsparcie biednych), Tomchaj Asurim (Wsparcie winiw) i inne. Syjonici Oglni utworzyli znaczn liczb organizacji afiliowanych: kobiec WIZO, pod kierunkiem Salomei Lewite; Auxilium Academicum Judaicum - stowarzyszenie pomocy studentom, pod przewodnictwem historyka I. Schipera, syjonistyczne korporacje studenckie16; nie sposb pomin Keren Kajemet i Keren Hajesod - organizacji zbierajcych tzw. fundusze palestyskie na wykupywanie ziemi arabskiej. Z organizacji, a raczej ruchw modzieowych, naley wymieni He-Chaluc (Pionier), ktry mia na celu przysposobienie zawodowe do kolonizacji Palestyny. Chaluce uczyli si wic uprawy ziemi i rnych rzemios, wdraajc si do pracy fizycznej w modzieowych komunach, tzw. kibucach. Ruch ten propagowa nowy wzorzec yda - rolnika i onierza, przygotowanego do walki o ziemi w Palestynie. Modzie chalucowa staraa si wypleni w sobie wszystko, co wywodzio si z ducha golusu (diaspory), nie akceptowaa wic na dalsz met jzyka ydowskiego, jzyka diaspory, w charakterze jzyka narodowego. Std hebraizm tego ruchu. He-Chaluc zrzesza kilka organizacji modzieowych, ktre w przyszoci miay odegra donios rol w ydowskiej Organizacji Bojowej i w powstaniu getta Warszawy. Do najwaniejszych naleay Ha-Szomer ha-Cair17 i He-Chaluc Dror18, potocznie zwana Dror. Organizacj modzieow prawicowych Syjonistw-Rewizjonistw bya Betar, ktra w getcie stanie si trzonem drugiej, obok OB, organizacji paramilitarnej - ydowskiego Zwizku Wojskowego. Organizacjami afiliowanymi Bundu byy: modzieowa Cukunft (Przyszo) i dziecica, skautowa SKIF. Donios rol odegray Zjednoczenie Szk ydowskich (CISZO) oraz Liga Kultury. Organizacje te, utworzone pod egid Bundu, przy wsppracy z Poale Syjon-Lewic i Folkistami - skupiay ludzi z rnych rodowisk, cznie z komunistami, ktrzy od 1936 r. (okres Frontu Ludowego) oficjalnie
15 16

R. Sakowska, Z dziejw Gminy... WIZO - Wumen Jewish Zionist Organisation. Na jej czele staa Salomea Lewite; wrd licznych zwizanych z parti Syjonistw Oglnych organizacji byy: Merkaz Ha-Cerim (Orodek Modych), chalucowe Akiba i Ha-Noar ha-Cyjoni (Chopiec-syjonista), korporacja akademicka Zelocja (bkitno-zote denka czapek); szkolna - Tarbut, sportowa - Makkabi (Nasz Przegld X-XII 1938; ustna informacja Borysa Oomuckiego, zaoyciela Zelocji i prezesa w latach 1921-1926 - ydowskiej Strzechy Akademickiej, organizacji samopomocowej reprezentujcej rne kierunki polityczne). 17 Ha-Szomer ha-Cair (Moda Stra) - socjalistyczno-syjonistyczna organizacja modzieowa; w poowie lat trzydziestych jako jedyna organizacja ydowska zostaa uznana za skautow przez wadze Zwizku Harcerstwa Polskiego i wadze pastwowe (nazwa skaut - harcerz od 1930 r. bya zarezerwowana wycznie dla ZHP); Kontakty Aleksandra Kamiskiego, ktry prowadzi Wydzia Mniejszoci Narodowych w Gwnej Kwaterz e Mskiej ZHP, oraz jego przyjaci i wsppracownikw: Ireny Adamowicz i Tadeusza Kwaniewskiego ze skautami ydowskimi zaowocoway w latach okupacji hitlerowskiej pomoc i wspprac (M. Hoownia -Nowik, Skauting ydowski. Bratnie Sowo 1981, nr 5. 18 He-Chaluc Dror, potocznie Dror (Wolno w jz. hebrajskim) - modzieowa organizacja zbliona do socjaldemokratycznej Poale Syjon-Prawica. Now nazw przyjo kierownictwo zjednoczonej organizacji Frajhajt (Wolno w jzyku ydowskim) - He-Chaluc ha-Cair (Mody Pionier) na posiedzeniu w dniu 31 XII 1939 r. we Lwowie, w zwizku z przygotowaniami do dziaalnoci na terenie hitlerowskiej okupacji (C. Lubetkin, In umkum un ojfsztand [Zagada i powstanie], Izrael, Kibutz Lochamej ha-Getaot [Kibuc Bojownikw Gett], 1980; M. Neustadt Churbn un ojfsztand fun fi jidn in Warsze [Zagada i powstanie ydw w Warszawie], Tel -Awiw 1946, s. 385).

popierali te organizacje. Liga Kultury i CISzO miay charakter socjalistyczny, laicki i jidyszowy. Szkoa i dziaalno kulturalno-owiatowa w jzyku macierzystym, udostpniajc w tumaczeniach utwory literatury polskiej i oglnoeuropejskiej, daway szans awansu intelektualnego warstw pracujcych i stanowiy instrument zblienia z otoczeniem polskim. Dynamicznie rozwija si ruch samoksztaceniowy zapocztkowany ju w latach dziewidziesitych ubiegego wieku w tzw. komitetach argonowych, z ktrych wyrosy nastpnie pierwsze organizacje Bundu. Do komitetw docieray za porednictwem tanich popularnych broszurek idee Marksa, Bucklea, Darwina; z tradycji tej wywodzia si dziaalno Ligi Kultury. Instytucja ta opieraa si na klasowych zwizkach zawodowych: prowadzia chry robotnicze (im. Bronisawa Grossera), powoaa robotnicze studium dramatyczne, zaoya wasne wydawnictwo z ksigarni oraz biblioteki dla dorosych i dzieci, zorganizowaa Uniwersytet Ludowy z wykadami z literatury polskiej i ydowskiej (m. in. o eromskim, Sienkiewiczu, Reymoncie). O charakterze dziaalnoci Ligi Kultury wiadcz tematy imprez z udziaem pisarzy, historykw itd., np. wieczr powicony kobiecie ydowskiej, dysputa o modziey ydowskiej itp. Imprezy te byy dla warstw pracujcych nie tylko orodkiem ycia towarzyskiego, lecz namiastk szkoy oglnoksztaccej19. Na tym gruncie ksztatowa si - w wersji ydowskiej - nowy model kultury socjalistycznej, obejmujcej nowe denia i aspiracje, now obyczajowo i nowy kodeks moralny, ktre zaatakoway tradycyjne ukady obyczajowoci drobnomieszczaskiej.

5. Instytucje owiatowe, kulturalne i naukowe

Szkolnictwo
Szkoy ydowskie w dwudziestoleciu midzywojennym byy zrnicowane zarwno pod wzgldem treci wychowawczych, jak i organizacyjnie. Szkolnictwo podstawowe obejmowao kilka typw szk: 1. Szkoy publiczne (powszechne) dla dzieci wyznania mojeszowego, utrzymywane z funduszw pastwowych i samorzdowych, z polskim jzykiem nauczania i nauk religii mojeszowej. 2. Szkoy organizacji spoecznych przy stronnictwach politycznych: CISzO prowadzio szkoy laickie z nauczaniem w jzyku ydowskim. Szkoami hebrajskimi kieroway: laicka Tarbut (Kultura), z dominacj wpyww Syjonistw Oglnych oraz organizacji modzieowej HaSzomer ha-Cair oraz religijna Jawne (stronnictwa Mizrachi). Szkoy dwujzyczne: hebrajskoydowskie, prowadzia Szukult (Poale Syjon-Prawica). Organizacjami szkolnymi Agudy byy: Chorew - dla chopcw i Bet Jakow - dla dziewczt. 3. Szkoy prywatne - laickie i religijne, najczciej z polskim jzykiem nauczania. We wszystkich wymienionych typach szk nauczano przedmiotw oglnych w zakresie programw oglnopolskich; speniay one bowiem warunki ustawodawstwa polskiego w zakresie powszechnego obowizku szkolnego.

19

SKIF Scojalistiszer Kinder-Farband (Socjalistyczny Zwizek Dzieci); CISzO Centrale Jidisze Szul-Organizacje (Centralna ydowska Organizacja Szkolna; oficjalna nazwa polska Zjednoczenie Szk ydowskich); R. Feldschuh, Jidiszer gezelszaftecher leksikon [ydowski leksykon spoeczny], t. I, Warszawa 1939.

W ydowskim szkolnictwie rednim wikszo stanowiy gimnazja i licea prywatne. W warszawskich szkoach obowizywa polski jzyk nauczania, natomiast w innych miastach, m. in. w Wilnie, byy nieliczne szkoy z ydowskim bd hebrajskim jzykiem wykadowym. Wikszo szk rednich miaa przyznane uprawnienia pastwowe. Jedn z najstarszych szk warszawskich byo eskie Gimnazjum i Liceum im. Zofii Kaleckiej. W szkole tej pielgnowano wolnociowe tradycje polskie, czc je z zainteresowaniami dla kultury ydowskiej. Ponadto naley pamita, e modzie ydowska uczszczaa do polskich szk i uniwersytetw20.

Prasa
Warszawa bya jednym z najpowaniejszych orodkw prasy ydowskiej, sigajcej swoimi wpywami do wszystkich skupisk ydw na wiecie. Periodyki ydowskie w ydowskim, polskim i hebrajskim liczyy dziesitki tytuw. Na czoo wybijao si kilka wielkich dziennikw: socjalistyczna Di Fokscajtung (Gazeta Ludowa) - organ Bundu, ukazywaa si w latach 1921-1939, Na czele zespou redakcyjnego stali m. in. Henryk Erlich i Wiktor Alter. Lewica komunistyczna wydawaa szereg pism podziemnych, m. in. w jzyku ydowskim. Z jawnych periodykw cieszyo si popularnoci w Warszawie pismo literackie Literarisze Trybune (ukazywao si w odzi 1931-1934), a nastpnie (1935-1936) dziennik Der Frajnd (Przyjaciel), pod redakcj dziaaczy komunistycznych: D. Rychtera, B. Marka i innych. W walce o czytelnikw konkuroway dwa wielkie dzienniki mieszczaskie: Hajnt (Dzi) i Der Moment. Hajnt wychodzi od 1908 r. do II wojny wiatowej. Redaktorami i wacicielami tego pisma byli Sz. I. Jackan i bracia Finkelsztajnowie. Der Moment ukazywa si w latach 1910-1939 pod redakcj Cwi Pryuckiego. Znaczn popularnoci cieszy si te Nasz Przegld pod redakcj Jakuba Appenszlaka, Natana Szwalbego i Saula Wagmana, wydawany w jzyku polskim. Zarwno Hajnt jak Nasz Przegld wystpoway na zewntrz jako dzienniki oglnoinformacyjne, akcentujc swoj bezpartyjno. Wystarczy jednak przewertowa kilka rocznikw, eby ustali ich wyranie syjonistyczny charakter; przy tym w Hajncie znaczne wpywy mia Icchak Grnbaum z opozycyjnej grupy Al Hamiszmar, za redaktorzy Naszego Przegldu reprezentowali umiarkowan grup Et Liwnot, ktra w kocu lat trzydziestych zbliya si z Agud i Mizrachi. Der Moment przez dziesitki lat umiejtnie lawirowa pomidzy stronnictwami. Przez duszy czas dominowali tu Folkici, na czele z Noachem Pryuckim, synem redaktora tego pisma, lecz w 1937 r. dziennik zosta opanowany przez skrajnie prawicow organizacj rewizjonistw. Aguda w latach 1919-1929 wydawaa pismo Der Jud pod redakcj Meszulema Kaminera, delegata z ramienia polskich ydw religijnych na konferencj pokojow w Wersalu i pniejszego czonka Judenratu w getcie warszawskim. Nastpnie od 1929 do 1939 r. pismem Agudy by Dos Judisze Togblat (Dziennik ydowski). Na czele zespou redakcyjnego stali: Icchak Meir Lewin, Aleksander Zysze Frydman i inni, a cenzorem wewntrznym z ramienia stronnictwa by rabin Szymszon

20

Ch. Sz. Kadan, Di geszichte fun jidiszn szuwezn in umophengikn Pojln [Dzieje szkolnictwa ydowskiego w niepodlegej Polsce], Meksyk 1947; A. Tartakower, Szkolnictwo ydowskie w Polsce, Miesicznik ydowski 1931, z. 7-12, s. 89-96; Ring I., nr 43, Nauczyciele i modzie szk publicznych dla dzieci ydowskich w latach wojny.

Sztokhammer. Odegrali oni powan rol w czasie okupacji. Inspiratorem, autorem koncepcji politycznych prasy agudowskiej i jej podpor finansow by cadyk z Gry Kalwarii21.

Teatr
Teatr ydowski mia zdecydowanie demokratyczny i plebejski charakter. Widowni zapeniali gwnie ludzie z warstw pracujcych - robotnicy, rzemielnicy, subiekci itd. Z tego rodowiska wywodzili si take na og aktorzy. Teatry ydowskie nie korzystay - poza nielicznymi wyjtkami - z dotacji finansowej ani ze strony pastwa czy samorzdu, ani z kasy ydowskich gmin wyznaniowych. Co wicej, w gminach Aguda namitnie zwalczaa teatr jako zjawisko bezbone i szkodliwe. Dlatego wanie teatry borykay si z wielkimi trudnociami finansowymi; std nietrwao zespow, owych na wp wdrownych trup, ktre rozpaday si i wci odradzay na nowo. W kopotach finansowych tkwiy przyczyny cakowitej zalenoci teatrw od gustw i wymaga publicznoci. Pomimo tych trudnoci i przeszkd niektrym zespoom teatralnym udawao si jednak skupi wybitniejszych reyserw i aktorw, utorowa sobie drog do ambitnej twrczoci. W walce o poziom artystyczny teatry opieray si przede wszystkim na inteligencji pracujcej i widzu robotniczym. Zwizki zawodowe rozprowadzay wrd swoich czonkw bilety, oswajajc robotnicz widowni z teatrem ambitnym. Do czoowych ydowskich zespow teatralnych Warszawy nalea tzw. Zesp Wileski, ktry powsta w Wilnie pod kierunkiem Mordechaja Mazo. Jego dziaalno w stolicy przypada na lata 1918-1922 i 1928-1932; w przerwach teatr gra na prowincji i za granic. Ambitnymi zespoami byy: Teatr Centralny, przeksztacony nastpnie w WIKT (Warszawski ydowski Teatr Artystyczny) pod kierunkiem Zygmunta Turkowa i Idy Kamiskiej, WNIT (Warszawski Nowy Teatr ydowski) pod kierunkiem Jonasa Turkowa. Z robotniczej scenki amatorskiej wywodzi si awangardowy Teatr Modych pod kierunkiem Michaa Weicherta. Prby utworzenia teatru ydowskiego w jzyku polskim podejmowa znany dramaturg i reyser Andrzej Marek (Marek Arensztajn)22. Nowatorstwo formalne ambitnych teatrw ydowskich (m. in. Zespou Wileskiego i teatru Andrzeja Marka) budzio ywe zainteresowanie aktorw i reyserw polskich (Adwentowicza, Zelwerowicza, Schillera, Jaracza). Boy eleski pisa: Czy to ma jaki sens, aby yjc obok siebie, tak zupenie si nie zna? Grywa si u nas sztuki z caego wiata, czsto bahe i liche, a nie czynimy absolutnie nic dla poznania duszy narodu, z ktrym jest nam przeznaczone wspycie. Czy nie warto w teatrach polskich pokaza paru reprezentacyjnych utworw ydowskich? [...] Teatr ydowski wart jest, by si nim bliej zainteresowa23.

21

Di jidisze prese in Warsze [Prasa ydowska w Warszawie] w: Fun noentn owar [Z bliskiej przeszoci), t. II, Nowy Jork 1956; B. Mark, Literarisze Trybune Tomackie 13, w: Ksiga wspomnie 1918-1939, Warszawa 1960; Bibliografie fun ojsgabes fun di arbeter-partejen in Pojn in di jorn 1918-1939 [Bibliografia wydawnictw ydowskich partii robotniczych w Polsce], oprac. I. Szajn, Warszawa 1963. 22 M. Melman, Teatr ydowski w Warszawie w latach midzywojennych, w: Studia Warszawskie. Warszawa II Rzeczypospolitej, Warszawa 1968, t. I; M. Weichert, Zichrojnes, [Wspomnienia], t. II, Tel-Awiw 1961; B. Gorin, Di geszichte fun jidiszn teater [Dzieje teatru ydowskiego], Nowy Jork 1923. 23 T. Boy-eleski, Recenzja przedstawienia Noc na Starym Rynku w teatrze Zespou Wileskiego, 1928, w: Flirt z Melpomen w: Pisma, t. XXII, Warszawa 1964, s. 518.

Warszawa w dwudziestoleciu bya jednym z najpowaniejszych w skali wiatowej orodkw kultury ydowskiej. Byy tu twrcze i dynamiczne rodowiska literackie, grupa utalentowanych plastykw i muzykw, ambitne zespoy teatralne i zrnicowana prasa.

Instytucje naukowe
W Polsce istniay dwa nowoczesne orodki bada judaistycznych: Instytut Judaistyczny, bdcy uczelni akademick (rekrutacja ograniczaa si jednak do absolwentw i studentw wydziaw humanistycznych uniwersytetw pastwowych) o dwch fakultetach - rabinicznym i spoecznopedagogicznym; Instytut Naukowy w Wilnie (JiWO), ktry by wycznie placwk badawcz. Dwa ydowskie orodki naukowe reprezentoway nie tylko odmienne, lecz wrcz antagonistyczne nurty spoeczno-kulturowe. Instytut Judaistyczny tkwi w nurcie religijno-syjonistycznym. Wykadali tu: rabin prof. Mojesz Schorr - biblistyk i filologi hebrajsk; doc. Abram Weiss (jeden z przywdcw Mizrachi) - talmud i kodeksy rytualne; doc. Edmund Stein - filozofi okresu hellenistycznego; wykady z historii ydw w Polsce prowadzi prof. Majer Baaban; z historii gospodarczej - Icchak Schiper, wsppracujcy take z JiWO. Rektorami Instytutu Judaistycznego byli kolejno: Schorr (1928-1930); Baaban (1930-1935); Weiss (1935-1938); Stein (1938/1939). ydowski Instytut Naukowy w Wilnie reprezentowa laicki nurt spoeczno-kulturowy jidyszyzmu. By on przede wszystkim najpowaniejszym w skali wiatowej orodkiem bada filologii ydowskiej, pod kierunkiem dra Maksa Weinreicha. W poszczeglnych sekcjach skupiay si take badania nad ekonomik, etnografi, socjologi i histori ydw; wydawano tu szereg czasopism naukowych w jzyku ydowskim, m. in. JiWO-Bleter, Jidysze Ekonomik pod red. Jakuba Leszczyskiego, Bleter far Geszychte pod red. Rafaa Mahlera24. W Warszawie w latach trzydziestych istniao Koo Modych Historykw afiliowane przy JiWO, ktrego czonkami byli: Emanuel Ringelblum, Artur Eisenbach, Joszua Trunk, historyk gospodarczy Menachem Linder i in. Modym patronowali Schiper i Mahler. Czonkowie Koa wywodzili si z uniwersytetw polskich, m. in. z seminarium prof. Marcelego Handelsmana. Dla Ringelbluma i Mahlera pasjonujc przygod intelektualn by marksizm. Historycy z tego krgu czyli w swoich pracach erudycj opart na gruntownych poszukiwaniach archiwalnych z nowoczesn refleksj metodologiczn, skupiajc si na problematyce spoecznej i nie cofajc si przed antyapologetyczn interpretacj historii ydw. Na podstawie dowiadcze i przemyle teoretycznych z lat trzydziestych dojrzaa w okresie okupacji koncepcja podziemnego archiwum getta warszawskiego. Jego zaoyciel, Ringelblum, pracowa w gmachu byego Instytutu Judaistycznego i Biblioteki Judaistycznej przy ul. Tomackie 5 Gmach ten, w ktrym w latach 1940-1942 mieciy si biura ydowskiej Samopomocy Spoecznej, sta si orodkiem ycia spoecznego, kulturalnego i oporu getta warszawskiego25. Ludno ydowska w Polsce, zwaszcza warstwy wyksztacone, ulegay niezalenie od koncepcji narodowociowej wpywowi kultury polskiej. ydzi suyli w wojsku, uczyli si w szkoach i na uniwersytetach pastwowych, chodzili do polskich teatrw, czytali pras i literatur polsk itd. Bystry
24

M. Alter, Wysze uczelnie nauk judaistycznych w Polsce Niepodlegej, Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 1011; Szerzej o JiWO - zob. rozdzia VI. 25 Zob. rozdzia VI.

obserwator zjawisk spoecznych i kulturowych Stanisaw Cat Mackiewicz pisa w 1931 r. w szkicu: Boy -pisarz jednorki: Boy trafi na epok ruchu z dou w gr, kiedy Polska wypuszcza coraz nowe warstwy uinteligentniane przez uniwersytety [...] wynoszone przez zamono chopsk, wreszcie emancypowane przez zanik patriarchalnego getta [...] Syn chopski i emancypowana ydwka - oto czytelnicy Boya26. Posugiwanie si jzykiem polskim wrd warstw wyksztaconych spoeczestwa ydowskiego byo w dwudziestoleciu midzywojennym i nastpnie w getcie warszawskim zjawiskiem rozpowszechnionym. Procesy polonizacji w swoich przejawach szczytowych prowadziy do przenikania ludzi pochodzenia ydowskiego do polskiej elity intelektualnej. W skali masowej procesy te suyy wytworzeniu si swoistej, polskojzycznej subkultury ydowskiej. Zjawisko to ze szczegln si wystpio w getcie warszawskim27.

6. Ludno ydowska w cywilnej obronie Warszawy we wrzeniu 1939 r.

Spoeczestwo ydowskie w Polsce, ktre z niepokojem i obaw ledzio wydarzenia w III Rzeszy, ktre w 1938 r. zetkno si z dramatem wysiedlecw ydowskich z Niemiec, przerzuconych przez granic polsk w okolicy Zbszynia, zdawao sobie na og spraw, e Niemcy hitlerowskie nie byy ju Niemcami ani z okresu Wiosny Ludw, ani nawet z okresu I wojny wiatowej. Konsolidacja spoeczestwa polskiego w obliczu narastajcego zagroenia hitlerowskiego obja rwnie ludno ydowsk, wyraajc si m.in. w akcjach zbirkowych. Centralne organizacje kupcw ydowskich utworzyy w padzierniku 1938 r. Komitet Gwny zbirki na uzbrojenie armii; na rzecz obrony kraju wiadczyy take poszczeglne firmy. Nawet komunici w wizieniach, w tym komuniciydzi, przekazywali mimo przeszkd ze strony administracji wiziennej swoje skromne oszczdnoci na Fundusz Obrony Narodowej28. Napa hitlerowska na Polsk sprawia, e mieszkacy stolicy - Polacy i ydzi - ostro uwiadomili sobie wsplnot swego losu. We wrzeniu 1939 r. oyy tradycje powstania styczniowego: ydw warszawskich - napisze po kilku latach Ringelblum - ogarn entuzjazm ywo przypominajcy rok 1861, er zbratania, kiedy modzie ydowska tumnie uczestniczya w manifestacjach patriotycznych, kiedy urzdzano wsplne naboestwa patriotyczne w kocioach i synagogach, a ydwki, nawet te z chasydzkich domw, przywdzieway wzorem kobiet polskich aob po piciu polegych29. Wybuch uczu patriotycznych przesoni na jaki czas konflikty wewntrzne spoecznoci ydowskiej, niemniej jednak w oblonej Warszawie zaznaczyy si ju podziay, ktre wystpi w getcie warszawskim. We wrzeniu 1939 r. powstay ydowskie orodki w systemie cywilnej obrony miasta. Przedstawiciele ugrupowa mieszczaskich (Aguda, Mizrachi, Syjonici Oglni), organizacji kobiecych, modzieowych, gospodarczych i kombatanckich powoali (1 wrzenia) przy Gminie Komitet Spoeczny do spraw zwizanych z obron Pastwa. Komitet zoy szereg deklaracji patriotycznych na
26

St. Cat-Mackiewicz, Boy - pisarz jednorki, w: Odeszli w zmierzch, Wybr pism 1916-1966, Warszawa 1968, s. 112. 27 E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego. Wrzesie 1939-stycze 1943, Wstp i red. A. Eisenbach, Warszawa 1983, zapis z maja 1942. 28 Nasz Przegld, 9, 12, 15 X 1938; Gos Gminy ydowskiej 1938; J. S. Ludwiska, Drogi i ludzie, Warszawa 1969. 29 E. Ringelblum, Stosunki polsko-ydowskie w czasie II wojny wiatowej. Uwagi i spostrzeenia, oprac. A. Eisenbach, Warszawa 1988.

rce prezydenta Starzyskiego, w praktyce jednak nie zdoa zorganizowa na szersz skal akcji pomocy spoecznej, jaka wysuna si na czoo zada cywilnej obrony oblonego miasta. Byo to m. in. konsekwencj nieobecnoci prezesa Gminy, energicznego i penego inwencji Maurycego Mayzla, ktry 6 IX opuci Warszaw w zwizku z apelem Umiastowskiego. Prezydent Starzyski mianowa 23 wrzenia nowego przewodniczcego Gminy. By nim zastpca Mayzla, in. Adam Czerniakw30.Po zajciu Warszawy przez Niemcw Komitet Spoeczny przy Gminie niepostrzeenie dla ludnoci ydowskiej -jak twierdzi Ringelblum - przesta istnie. Z form dziaalnoci zwizanych z Gmin naley take wymieni akcj rabina Szymszona Sztokhammera, ktry zorganizowa opiek nad rodzinami onierzy- Pod jego wpywem wielu zmobilizowanych onierzy udzielio swoim onom warunkowego rozwodu. Taki rozwd przewidziany ydowskim prawem maeskim - umoliwia onie zaginionego bez wieci onierza zawarcie nowego zwizku maeskiego31. Wanym ogniwem cywilnej obrony Warszawy stay si ydowskie stowarzyszenia opiekucze, dysponujce wyszkolonym personelem, lokalami i sprztem. Powoay one 14 wrzenia 1939 r. Komisj Koordynacyjn ydowskich Instytucji Spoecznych przy Stoecznym Komitecie Samopomocy Spoecznej, ktra przeja opiek nad ofiarami wojny w dzielnicy ydowskiej. Organizatorami Komisji Koordynacji byli m. in. M. Weichert, E. Ringelblum, S. Zagan32. Tak wic rwnolegle do Gminy powsta drugi ydowski orodek obrony cywilnej. Gwnym zadaniem Komisji bya pomoc dla uchodcw i pogorzelcw. Pracownicy jej, w opaskach z niebieskimi krzyami, usiowali zapewni dach nad gow dla tysicy bezdomnych z dzielnic ydowskich Warszawy. Olbrzymie trudnoci nastrczao dostarczenie ywnoci, ze wzgldu na niebezpieczestwo zwizane z transportem w bombardowanym miecie. Aktyw spoeczny Bundu natomiast powoa ydowski Komitet Robotniczy Samopomocy Spoecznej33. Ogniwa obrony cywilnej utworzone we wrzeniu 1939 r. miay nastpnie odegra powan rol jako orodki oporu cywilnego getta warszawskiego.

30

A. Czerniakw, Jomon geto Warsza 6 IX 1939-23 VII1942 [Dziennik warszawskiego getta] oprac. N. Blumental, A. Tartakower, N. Eck, J. Kermish, wyd. I, Jerozolima 1968; Edycj polsk opra c. M. Fuks, Warszawa 1983, zapis 23 IX 1939; Cywilna obrona Warszawy we wrzeniu 1939, oprac. L. Dobroszycki, M. Drozdowski, M. Getter, A. Somczyski, Warszawa 1964. 31 M. Neustadt, Churbn..., s. 688-689; W sprawozdaniach Rady ydowskiej w Warszawie imi Sztokhammera brzmi Szymon, u Neustadta - Szymszon (zob. rozdzia IV, przypis 69). 32 Ring II, nr 14, Oklnik Komisji Koordynacyjnej nr 1; M. Weichert, Jidisze alejnhilf 1939-1945 [ydowska Samopomoc], Tel-Awiw 1962, s. 9-10; W skad Komisji Koordynacyjnej weszy: Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludnoci ydowskiej w Polsce (TOZ), Centrala Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziemi Opuszczonymi (Centos) i inne. 33 M. Drozdowski, Alarm dla Warszawy, Warszawa 1964.

Eksterminacja porednia Rozdzia II Hitlerowska polityka eksterminacji poredniej (padziernik 1939-lipiec 1942)
1. Liczebno i ruchy ludnoci
Ustalenie liczby ydw w Warszawie okupacyjnej nastrcza powane trudnoci ze wzgldu na fragmentaryczno, niespjno wewntrzn i znaczne rozbienoci w rdach statystycznych34. Jednym z najwikszych mankamentw statystyki okupacyjnej by jednak fakt, e rejestrowaa ona wycznie zjawiska wystpujce na powierzchni ycia, owo ycie na niby, pomijajc cakowicie nurt podziemny, zarwno w sferze produkcji i zbytu, jak w zakresie konsumpcji i owiaty. O wiarygodnoci informacji zestawionych w tab. 1 mona twierdzi, e: Wyniki spisu z 28 X 1939 r. s nieco zanione, gdy cz osb prbowaa w tym czasie uchyli si od wypenienia kart spisowych. Spis opiera si bowiem na kryteriach wyznaniowych, ktre nie przylegay w peni do subiektywnego poczucia narodowoci. Z chwil gdy okupant wprowadzi kryteria rasowe (lipiec 1940 r.), niezgodno ta wystpia jeszcze wyraniej35. W latach 1940-1942 liczba wydanych kart ywnociowych nie pokrywaa si w peni z liczb ludnoci. Od listopada 1939 r. do poowy marca 1941 r., tzn. w okresie szeroko zakrojonych hitlerowskich akcji przesiedleczych, cz ludnoci Warszawy - zwaszcza przesiedlecy - nie odbieraa kart ywnociowych, zwlekajc z zameldowaniem si i rejestracj do pracy przymusowej. Od marca 1941 r. dominuje zjawisko odwrotne, w miar bowiem wzrostu cen i nasilenia godu w zamknitej dzielnicy warto karty ywnociowej nie tylko wzrastaa, ale staa si przedmiotem spekulacji. Od kwietnia 1941 r. tzw. martwe bony (na ludzi nie istniejcych) stanowiy stay, lecz trudny do uchwycenia odsetek w spisach aprowizacyjnych.

Tabela 1 Informacje o liczbie ludnoci ydowskiej w Warszawie (padziernik 1939 r.-lipiec 1942 r.)

34

T. Berenstein, A. Rutkowski, Liczba ludnoci ydowskiej w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1958, nr 26. 35 Rozporzdzenie gen. gub. Franka o definicji pojcia yd, 24 VII 1940, w: Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939-1945, opra, pod kier. S. Poskiego, L. Dobroszycki, J. B. Garas, M. Getter, L. Herzog, A . Janowski, M. Malinowski, t. I, Warszawa 1972, s. 298-299; Ring I, nr 36, Asymilatorzy i neofici w getcie; wg oblicze Wydziau Statystycznego R, w styczniu 1941 r. byo w getcie 1540 osb wyznania rzymskokatolickiego, 148 - ewangelickiego, 30 - prawosawnego, 43 - innych wyzna niemojeszowych (G 13 V 1941, nr 38). W grudniu 1941 r. policja granatowa wykrya i wysiedlia z getta Zofi Siekiersk, Polk zamieszka przy ul. Ogrodowej 28 (Kommissar, nr 27).

Miesic Stycze Luty Marzec Kwiecie Maj Czerwiec Lipiec

193936

194138 395 766 393 035 406 635 425 905 395 025 450 000 396 091

194037

1942 377 00039

355 51440 ok. 370 00041

Sierpie Wrzesie Padziernik 359 827

394 700

Na podstawie bada przeprowadzonych w poowie 1941 r. przez czonkw podziemnego zespou archiwalnego w 7 domach zamknitej dzielnicy ustalono, e na 2800 mieszkacw wydano 68 martwych bonw (2,4%), natomiast autorzy notatek statystycznych z VII-X 1942 r., zachowanych w podziemnym archiwum, ocenili liczb martwych bonw w lipcu 1942 na 8% oglnej liczby kart ywnociowych w getcie42. Dla okresu IV 1941-IV 1942 liczby kart ywnociowych mona uzna za zblione do liczby mieszkacw getta. Poprawk na martwe bony prawdopodobnie wyrwnywaa pewna liczba osb, ktre z rnych wzgldw nie odebray kart ywnociowych. Od wiosny 1942 r. ludno getta znw zaczyna wzrasta w porwnaniu do liczby wydanych kart ywnociowych. Byo to konsekwencj napywu uciekinierw z miejscowoci objtych akcj eksterminacyjn. wiadcz o tym m. in. monity administracji, ktra domagaa si od Judenratu spisu nowo przybyych43. W lipcu 1942 r. wydano w getcie 355 514 kart ywnociowych, za w raporcie ydowskich organizacji podziemnych z 15 listopada 1942 r. (Raport listopadowy) liczb mieszkacw getta w przededniu pierwszej akcji likwidacyjnej (22 VII- 21 XI 1942 r.) szacuje si na ok. 370 tys.44 Liczb t naley uzna za zblion do rzeczywistoci. Informacje ze sprawozdania Wydziau Ewidencji Ludnoci ydowskiej (WEL) przy Judenracie, oparte na wynikach ankiety meldunkowej z 31 I 1942 r., s wiarygodne.

Ruchy migracyjne

36 37

Obmann, nr 7, BWS, z. 1, Wyniki spisu ludnoci ydowskiej w Warszawie z 28 X 1939. Ring I, nr 81, Wiadomoci statystyczne dotyczce ludnoci ydowskiej w Warszawie (liczba wydanych kart ywnociowych). 38 Ring I, nr 349, O organizacji i dziaalnoci opieki spoecznej w ydowskiej dzielnicy mieszkanio wej, XII 1941 (liczba wydanych kart ywnociowych - na podstawie zwolnie od skadki staej). 39 Ring I, nr 333, Ankieta meldunkowa Wydziau Ewidencji Ludnoci yd. R, 31 I 1942. 40 Ring II, nr 195, Notatka demograficzna, VII-X 1942. 41 Raport listopadowy 42 Ring I, nr 250, Rzdca meldunkowy; Ring II, nr 195. 43 Obmann, nr 37, Pismo Urzdu komisarza getta warszawskiego do prezesa R, 20 IV 1942. 44 Ring II, nr 192, Raport zjednoczonych organizacji konspiracyjnych getta dla Rzdu Polskiego w Londynie, 15 XI 1942 (Raport listopadowy), w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie, lipiec 1942-stycze 1943, oprac. R. Sakowska, Warszawa 1980.

W latach 1939-1941 zaszy powane zmiany w skadzie ludnoci ydowskiej w Warszawie; cz warszawiakw opucia bowiem swoje miasto, za na ich miejsce masowo napywali przesiedlecy. Na przeomie 1939/40 r. zanotowano powan ilo ucieczek, zwaszcza modych ludzi, na tereny radzieckie; nie sposb jednak byoby okreli odsetek warszawiakw wrd setek tysicy ydw polskich, ktrzy w czasie wojny znaleli si w ZSRR. Emigracja, gwnie do Palestyny, ograniczaa si do sporadycznych przypadkw, za w kocu 1940 r. w ogle zostaa zakazana45. Ruchliwo terytorialna ludnoci ydowskiej w okresie okupacji ograniczaa si coraz bardziej do migracji przymusowych. Ludno ydowska napywaa do Warszawy falami, w rytmie hitlerowskich akcji przesiedleczych; fala pierwsza - od listopada 1939 r. do padziernika 1940 r., obja ydw usunitych z terenw wczonych do Rzeszy; druga - od stycznia do koca marca 1941 r. - gwnie z zachodniej czci dystryktu warszawskiego; fal trzeci - mniejsz - utworzyli przesiedlecy ze wschodniej czci dystryktu warszawskiego (III-VII 1942) oraz z Rzeszy i Protektoratu (IV 1942). Zdaniem badaczy z podziemnego Archiwum Getta liczba przesiedlecw ydowskich w Warszawie w przededniu utworzenia getta sigaa ok. 90 tys. osb. Uwzgldniajc nieutrzymanie si tu czci nowo przybyych, ucieczki na tereny radzieckie oraz ujemny bilans ruchu naturalnego, liczb t mona uzna za zblion do rzeczywistoci. Od stycznia do koca marca 1941 r. getto warszawskie przejo ok. 50 tys. przesiedlecw z zachodniej czci dystryktu warszawskiego (powiaty: Sochaczew, Bonie, yrardw, Grodzisk Mazowiecki, Grjec, Skierniewice, owicz i cz warszawskiego). Wiosn 1942 r. przysza kolej na ydw ze wschodniej czci dystryktu warszawskiego (w marcu - ok. 2000 osb z Pustelnika, Marek, Okuniewa, Miosny, Wawra; w maju - ok. 600 osb z Tuszcza i Radzymina; z pocztkiem lipca 1942 r. przywieziono do getta ok. 700 osb z Biaej Rawskiej i Nowego Miasta). W kwietniu 1942 r. przesiedlono do getta warszawskiego ok. 4000 ydw z Rzeszy - Berlina, Frankfurtu i innych miast46. Jednoczenie z napywem przesiedlecw ydowskich do Warszawy wystpoway, wprawdzie w skali bez porwnania mniejszej, procesy odwrotne - prby powrotu. Np. cz ydw z Piaseczna, wysiedlonych w grudniu 1940, wbrew zakazowi powrcia do swojego miasta; ydzi z Mawy byli dwukrotnie wysiedlani, mimo to usiowali powrci po raz trzeci. Wyrany odpyw przesiedlecw z getta warszawskiego zaznaczy si w kwietniu-czerwcu 1941 r. By to niepowstrzymany, mimo niebezpieczestw, exodus na prowincj. Warszaw opuszczali na og fachowcy, ludzie modsi, odporniejsi; wielu uciekao na Lubelszczyzn, gdzie atwiej byo o ywno ni w Warszawie. Znajdowali oni na og prac u chopw. Ucieczki koczyy si najczciej fiaskiem, cz uciekinierw zostaa sprowadzona do Warszawy przez policj, cz zastrzelona w drodze. Niemniej jednak do pnej jesieni 1941 r. wyranie zaznacza si odpyw ludnoci z getta. Od kwietnia do padziernika 1941 r. liczba mieszkacw zamknitej dzielnicy zmniejszya si o mniej wicej 48 tys. osb. W tym czasie zarejestrowano ok. 24 tys. zgonw (por. tab. 2). Rnic t naley przypisa ucieczkom.

45

Oklnik rzdu GG do gubernatorw dystryktw w sprawie zakazu emigracji ydw, 23 XI 1940, w: Eksterminacja ydw na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, oprac. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957. 46 T. Berenstein, A. Rutkowski, Liczba...; Ring I, nr 81, M. Linder, Wiadomoci statystyczne z getta warszawskiego, 1939-1941

Tabela 2 Zgony ydw w Warszawie (1939-1942) 193947 194048 194149 194250 liczba liczba liczba na 100051 mieszk. liczba na 100052 mieszk. Stycze 502 1 178 898 26,3 5 123 163,1 Luty 381 1 179 1 023 29,0 4 618 Marzec 395 1 014 1 608 43,4 4 951 Kwiecie 382 1 044 2 061 55,5 4 432 Maj 352 856 3 821 104,0 3 636 Czerwiec 345 650 4 290 118,3 3 356 Lipiec 345 563 5 550 153,8 Sierpie 360 525 5 560 153,9 Wrzesie 489 4 545 129,8 Padziernik 457 4 716 Listopad 1 595 445 4 801 Grudzie 1 179 581 4 366 Ogem - 8 981 43 239 26 116 Miesic Badacze z podziemnego zespou archiwalnego getta szacowali liczb przesiedlecw w kwietniu 1941 r. na ok. 130 tys., a we wrzeniu - w zwizku z wysok miertelnoci w tej grupie ludnoci, na ok. 115 tys. osb53.

Ruch naturalny
Jedn z konsekwencji polityki wyniszczania ydw by spadek liczby maestw i urodze. W maju 1941 r. zarejestrowano 82 luby, w czerwcu - 56, w sierpniu - tylko 41. W 1941 r. byo ok. 2660 urodze, czyli przecitnie ok. 220 urodze na miesic54. Od pierwszych miesicy okupacji zaznaczy si wrd ydw w Warszawie szybki, zarwno bezwzgldny jak i procentowy, wzrost miertelnoci. Wzrost miertelnoci w listopadzie i grudniu 1939 r. by konsekwencj oblenia Warszawy i wzmoonych ruchw wdrownych. Najwiksza liczba zgonw przypada jednak na sierpie 1941 r. (5 560 zgonw); wskanik wymierania na 1000 mieszkacw w przeliczeniu rocznym wynosi 153,9 ; w styczniu 1942 r. by on jeszcze wyszy (163,1).

47 48

Obmann, nr 23. Obmann, nr 23. 49 Ring II, nr 338, Wiadomoci, 1-8 I 1943 nr 5 50 Ring II, nr 338, Wiadomoci, 1-8 I 1943 nr 5 51 W przeliczeniu rocznym. 52 W przeliczeniu rocznym. 53 Ring I, nr 81, M. Linder, Wiadomoci... nr 84, Notatki I. Einhorna, kierownika schroniska dla przesiedlecw; nr 915, Ucieczki przesiedlecw na wie; E. Ringelblum, Kronika..., zapis z 25 VIII 1941. 54 Gazeta ydowska [G], 18 VIII, 17 X 1941, nr 73, 99; Gos Gminy ydowskiej 1937, nr 11; S. Bronsztajn, Ludno ydowska w Polsce, s. 89.

Sprawozdanie z wynikw ankiety meldunkowej ze stycznia 1942 r., ktre stanowi jedyn informacj o skadzie demograficznym getta warszawskiego, obejmuje 368 902 osb. Uwzgldniajc ok. 8000 kart nie opracowanych, autorzy szacowali ludno zamknitej dzielnicy na 377 tys. Na podstawie porwnania ze stanem z 1931 r. autorzy sprawozdania sformuowali nastpujce wnioski: 1. Odsetek niemowlt zmniejszy si z 1,4% do 0,71%; 2. Udzia dzieci w wieku przedszkolnym (do 7 lat) zmniejszy si z 12% do 9%. 3. W styczniu 1942 r. na ok. 369 tys. mieszkacw getta byo 48 207 dzieci w wieku szkolnym (7-14 lat), w tym 24122 chopcw i 24085 dziewczt. W przeliczeniu na 377 tys. mieszkacw stanowio to ok. 50 tys. dzieci w wieku szkolnym. 4. Zmniejszy si powanie odsetek mczyzn. W 1931 r. stosunek liczbowy mczyzn do kobiet wrd ydw w Warszawie przedstawia si jak 100 : 110; w maju 1941 r. - 100 : 122, za w styczniu 1942 r. - 100 : 134 (tab. 3). Zarwno ruchy migracyjne, jak i ruch naturalny ksztatoway si pod wpywem wyniszczajcych posuni okupanta. Bilans strat ludnoci ydowskiej w Warszawie w okresie od listopada 1939 r. do lipca 1942 r. zamyka si liczb ok. 96 tys. osb. Na ow zastraszajc statystyk zgonw zoyy si gwnie gd, chd i antysanitarne warunki bytowania55.

Tabela 3 Ludno getta warszawskiego wg pci i wieku (31 I 1942)56 Ogem Mczyni Kobiety liczba % liczba % liczba % Do 10 51 458 14,0 25 759 16,4 25 699 12,2 10-19 75 073 20,4 35 283 22,4 39 790 18,8 20-29 55 788 15,1 19 747 12,5 36 041 17,1 30-39 70 047 19,0 29 155 18,5 40 892 19,4 40-49 51 780 14,0 21 128 13,4 30 652 14,5 50-59 35 570 9,6 14 758 9,4 20 812 9,8 60-69 21 216 5,8 8 881 5,6 12 335 5,8 70-79 6 914 1,9 2 353 1,6 4 561 2,1 80-89 871 0,2 279 0,2 592 0,3 90-99 18 0,0 7 0,0 11 0,0 Ponad 100 1 0,0 1 0,0 - 0,0 Nie ustalony 166 0,0 59 0,0 107 0,0 Ogem 368 902 100 157 410 100 211 492 100 Wiek

2. Organa nadzoru okupanta

55

Ring I, nr 81, M. Linder, Wiadomoci, Biuletyn Informacyjny 30 IV 1941; L. Hirszfeld, Historia jednego ycia, Warszawa 1967. 56 Ring I. nr 333, Ankieta meldunkowa Wydziau Ewidencji Ludnoci ydowskiej przy R.

Wspczesna historiografia polska, odrzucajc uproszczony, schematyczny obraz funkcjonowania systemu okupacyjnego na ziemiach polskich stosuje metod precyzyjnej analizy si i czynnikw, jakie zoyy si na wypadkow polityki hitlerowskiej. Wyniki polityki okupacyjnej - pisze Cz. Madajczyk staraem si potraktowa jako wypadkow celw niemieckich, ich realizacji, nieraz wikajcej si w sprzecznociach i przeciwdziaaniach polskich57.

Rysunek 1Granice getta warszawskiego

Wrd czynnikw, ktre wywary wpyw na ksztat poczyna okupanta w GG, byy zatargi i rywalizacja pomidzy administracj cywiln a wadzami SS i policji. Niepoledni rol w tym odegray sprawy eksploatacji ludnoci ydowskiej; obie strony signy bowiem po up w postaci mienia ydowskiego i darmowej siy roboczej. Na podoe ekonomiczne tych sporw zwrcia uwag
57

Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. I, s. 6.

Tatiana Berenstein, badacz dziejw getta warszawskiego58.Antagonistami byli tu Reichsfhrer SS Heinrich Himmler i gen. gubernator Hans Frank, ktry zaciekle sprzeciwia si prbom centralnych resortw Rzeszy do wsprzdzenia w Generalnej Guberni59. W okresie administracji wojskowej na okupowanych ziemiach polskich (do 26 X 1939 r.) ludno ydowska podlegaa specjalnym grupom operacyjnym policji bezpieczestwa (Einsatzgruppen) przy zarzdach cywilnych w dowdztwie piciu armii niemieckich. Grupy te, utworzone na kilka miesicy przed napaci hitlerowsk, operoway na tyach nacierajcych armii, zwalczajc potencjalnych wrogw III Rzeszy, tzn. przedstawicieli warstwy przywdczej narodu polskiego (inteligencja, duchowiestwo, ziemiastwo) oraz ludno ydowsk. Cele i metody polityki hitlerowskiej wobec ludnoci ydowskiej zostay okrelone w depeszy (Schnellbrief) szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), Reinharda Heydricha, do dowdcw grup operacyjnych z 21 IX 1939 r.60 Powoujc si na tzw. ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, Heydrich wskaza szereg zada doranych: ludno ydowska podlegaa koncentracji w wikszych orodkach miejskich; odpowiedzialnoci za wykonanie zada okupanta zostay obarczone ydowskie rady starszych, powoywane przez dowdcw grup operacyjnych z grona miejscowych dziaaczy i rabinw. Dziki swoim wpywom w Berlinie udao si Frankowi stopniowo ograniczy kompetencje SS i policji w GG. W kocu stycznia 1940 r. administracja cywilna przeja konfiskaty mienia polskiego i ydowskiego (ordynacja sekwestracyjna o konfiskatach majtku prywatnego w GG z 21 I 1940 r.), Gen. Gubernia zostaa wyczona z zakresu funkcjonowania Gwnego Urzdu PowierniczegoWschd zwizanego z Himmlerem; wadze centralne Rzeszy uwzgldniy rwnie zastrzeenia Franka co do masowych przesiedle do GG61. Akcentujc swj zamiar przechwycenia kompetencji SS i policji w stosunku do ludnoci ydowskiej, gen. gubernator 29 listopada 1939 r. podpisuje rozporzdzenie o Judenratach62, ktre w praktyce ju funkcjonoway pod nazw rad starszych. Na naradzie dowdcw SS i policji z czterech dystryktw (30 V 1940 r.), powiconej sprawom wsppracy policji z administracj cywiln, wyszy dowdca Sipo i SD w GG, Bruno Streckenbach, usiowa broni status quo, twierdzc m. in.: Dowiadczenie uczy, e Sicherheitsdienst jest [...] zawsze zorientowana w aktualnym stanie stosunkw panujcych wrd ydw [...] i nie ma bynajmniej na celu zapewnienia sobie wszystkich korzyci, jakie mona cign z ydw, ani zagarnicia najtustszych kskw63. Mimo sprzeciww policyjnych Frank postawi jednak na swoim. W czerwcu 1940 r. administracja cywilna przeja nadzr nad Judenratami, za w lipcu - cywilne Arbeitsamty przejy nadzr nad ydowsk si robocz. W kocu 1940 r. administracja cywilna w GG zdecydowanie wzia gr nad wadzami SS i policji, lecz spr o ydw nie by jeszcze rozstrzygnity.

58

T. Berenstein, O podou gospodarczym sporw midzy wadzami administracyjnymi a policyjnymi w GG, Biul. IH 1965, nr 53. 59 Przemwienie Franka na posiedzeniach w urzdzie gen. gubernatora, 15 II i 30 V 1940; w: Okupacja... w Dzienniku H. Franka, s. 148-151, 189-206. 60 Cz. Madajczyk, Polityka..., t. I, s. 46-49; Telefonogram szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy R. Heydricha do dowdcw grup operacyjnych SD, w: Eksterminacja... 61 Rozporzdzenie H. Franka o konfiskacie majtku prywatnego, w: Okupacja... w Dzienniku H. Franka, t. I, s. 273-278; Cz. Madajczyk, Polityka..., t. I, s. 528. 62 Rozporzdzenie Franka o ustanowieniu Judenratw, 28 XI 1939, w: Eksterminacja... 63 Protok posiedzenia wyszych funkcjonariuszy administracji i policji w GG, 30 V 1940, w: Okupacja... w Dzienniku H. Franka, t. I, s. 210-212.

Na przeomie 1941-42 r. nastpi nowy etap w polityce hitlerowskiej wobec ludnoci ydowskiej realizacji planw ludobjstwa w skali oglnoeuropejskiej. Zadanie to powierzono siom SS i policji, przy wsppracy innych resortw i terenowej wadzy administracyjnej. Nowe zadania SS i policji zbiegy si z utrat wpyww Franka w Berlinie, m. in. w wyniku intryg Himmlera. W zwizku z Einsatz Reinhard (kryptonim akcji ludobjczej ludnoci ydowskiej w GG), ktrej pocztek przypada na poow marca 1942 r., zaszy istotne zmiany w strukturze nadzoru hitlerowskiego nad ludnoci ydowsk. Pod naciskiem Himmlera sprawy ydowskie w GG (wadza nad ludnoci ydowsk, jej mieszkaniem i si robocz) zostay przekazane do nowo utworzonego urzdu sekretarza stanu do spraw bezpieczestwa. Po zagadzie ludnoci ydowskiej w GG przedmiotem przetargw administracji cywilnej z wadzami SS i policji bya wasno pomordowanych. Spory kompetencyjne - pisa Cz. Madajczyk - stanowiy immanentn cech ustroju III Rzeszy. Ten tylko wybija si, kto cieszc si zaufaniem Fhrera, potrafi przebija si przez dungl intryg kompetencyjnych. Walki o kompetencje zastpiy dawne spory parlamentarne. W Generalnej Guberni w niektrych okrgach (Lublin, Galicja) sigay one do instancji niszych64.

Rywalizacja o nadzr nad ydami w Warszawie

O ile w dystrykcie lubelskim doszo do otwartej wojny pomidzy gubernatorem Zrnerem a dowdc SS i policji Odilem Globocnikiem, to w Warszawie rywalizacja pomidzy SS i policj a administracj cywiln przebiegaa znacznie agodniej. Na wspomnianej naradzie u Franka w dniu 30 maja 1940 r. gubernator dystryktu warszawskiego, Ludwig Fischer, owiadczy, e wsppraca z SS i policj ukada si poprawnie65. Stacjonarne jednostki policyjne w GG uksztatoway si na podstawie grup operacyjnych Sipo z okresu administracji wojskowej. Z Einsatzgruppe IV powsta wic Urzd Dowdcy Policji i Bezpieczestwa (Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst) w dystrykcie warszawskim66. Z pocztkiem padziernika 1939 r. kierownictwo Einsatzgruppe IV, zgodnie z instrukcjami Heydricha, mianowao ydowsk Rad Starszych w Warszawie. Od wiosny 1940 r. sprawy ludnoci ydowskiej skupiaj si jednak stopniowo w ogniwach administracji cywilnej: w kwietniu 1940 r. nadzr nad Judenratem warszawskim przejmuje Ludwig Leist, szef niemieckiego nadzoru nad polskim Zarzdem Miejskim; w lipcu 1940 r. cywilny Arbeitsamt przej nadzr nad robotnikami ydowskimi. Wadz zwierzchni nad ludnoci ydowsk w dystrykcie warszawskim przej nowo utworzony (23 I 1940) w urzdzie szefa dystryktu wydzia Umsiedlung pod kierunkiem Waldemara Schna, jednego z przedwojennych wsppracownikw Franka i Fischera. W wydziale tym skupiy si prace nad organizacj getta warszawskiego. W poowie marca 1941 r., po zakoczeniu podstawowych przesuni ludnociowych w granicach dystryktu warszawskiego, wydzia Umsiedlung zosta rozwizany, za nadzr nad ludnoci ydowsk przej nowo utworzony przy szefie dystryktu urzd komisarza ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie; 15 maja 1941 r. stanowisko to obj adwokat z Bremy, Heinz Auerswald. Bliskim

64 65

Cz. Madajczyk, Polityka..., t. I, s. 110; T. Berenstein, O podou... Protok posiedzenia dowdcw SS, policji w GG, 30 V 1940, w: Okupacja... w Dzienniku H. Franka, t. I, s. 206. 66 Cz. Madajczyk, Polityka..., t. I, s. 46-53.

wsppracownikiem komisarza i wsptwrc nowej koncepcji eksploatacji getta warszawskiego by Max Bischof, kierownik Transferstelle w urzdzie komisarza67. W praktyce kompetencje rnych wadz okupacyjnych, niezbyt zreszt skrupulatnie przestrzegane przez partnerw, splatay si i zachodziy na siebie. Informacje zawarte w Dzienniku Czerniakowa wiadcz, e policja bezpieczestwa w Warszawie bynajmniej nie zrezygnowaa z nadzoru nad ludnoci ydowsk. Przewodniczcy Judenratu, pocztkowo sam, nastpnie w asycie komendanta ydowskiej Suby Porzdkowej by regularnie wzywany do urzdu dowdcy policji bezpieczestwa i suby bezpieczestwa (KdS). Na czele tego urzdu w omawianym okresie stali: od padziernika 1939 r. do lutego 1941 - dr Josef Meissinger; w marcu-padzierniku 1941 r. - Johannes Mller, przeniesiony nastpnie do Lublina i wreszcie - dr Ludwig Hahn. Urzd KdS, potocznie zwany gestapo, skada si z piciu zasadniczych wydziaw: wydzia I/II administracja i prawo; wydzia III - suba bezpieczestwa - dziedziny ycia (SicherheitsdienstLebensgebiete) peni funkcje kontrolne nad pozostaymi wydziaami i caoksztatem administracji okupacyjnej w dystrykcie warszawskim, przeprowadzajc jednoczenie badania nastrojw i sytuacji spoeczno-politycznej na uytek najwyszych czynnikw Rzeszy. Kierownikiem wydziau III by dr Ernst Kah; wydzia IV - przeciwnicy i obrona (Gegner und Abwehr) - byo to waciwe gestapo; tu spotykamy takie nazwiska, jak Walther Stamm, Paul Werner, K. Nicolaus i in.; jeden z referatw gestapo (IV B) skada si z czterech sekcji - zajmujcych si sprawami kocioa, sekt religijnych, masonerii i sprawami ydowskimi; wydzia V - to policja kryminalna (Kripo). Judenrat podlega wydziaowi IV. Czerniakw styka si najczciej z Karlem Brandtem i Gerhardem Mende z referatu IV B, w ktrym skupiay si sprawy ydowskie. Gestapowcy domagali si przede wszystkim szczegowych sprawozda o sytuacji w getcie, umiejtnie podsycali zudzenia przewodniczcego Judenratu, przyrzekajc interwencje u wadz cywilnych. W obliczu nasilenia przeladowa hitlerowskich Czerniakw pracowicie, po nocach pisywa memoriay, zwracajc si zarwno do wadz policyjnych jak i cywilnych. Udao mu si niekiedy dotrze do samego KdS, przy czym Kommandeur Mller by bardziej przystpny ni jego nastpca, Ludwig Hahn, ktry nie yczy sobie osobistych kontaktw z ydami. Przez duszy czas wadze policyjne nie ingeroway bezporednio do zamknitej dzielnicy. Dopiero wiosn 1942 r. gestapo zaznaczyo swoj obecno w getcie, mordujc w nocy z 17 na 18 kwietnia 52 osoby68. Rwnolegle do oficjalnych kontaktw z Judenratem gestapo zmontowao w zamknitej dzielnicy nieoficjaln agentur, pod oson Urzdu do walki z lichw i spekulacj. Bya to tzw. Trzynastka (przy ul. Leszno 13) pod kierunkiem Abrama Gancwajcha, ktr gestapo przez jaki czas traktowao jako instytucj konkurencyjn wobec Judenratu69.

3. Wstpna eliminacja ludnoci ydowskiej (1939-1940)

67 68

T. B. [Berenstein], Waldemar Schn - organizator getta w Warszawie, Biul. IH 1964, nr 49. M. Getter, Zarys organizacji policji niemieckiej w Warszawie i dystrykcie warszawskim w latach 1939-1945, w: Rocznik Warszawski 1967, t. VI, s. 249-271. 69 A. Rutkowski, O agenturze gestapowskiej w getcie warszawskim, Biul. IH 1956, nr 19-20.

ydzi stali si przedmiotem rabunkowej eksploatacji hitlerowskiej obejmujcej grabie mienia, stopniow eliminacj z ycia gospodarczego i przymus pracy.

Przesiedlenia Reichsfhrer SS i komisarz Rzeszy do umocnienia niemieckoci, Himmler, ktremu Hitler powierzy germanizacj ziem polskich wczonych do III Rzeszy, nakreli w zarzdzeniu z 30 X 1939 r. plan przesiedle Polakw i ydw do GG. Na naradzie wyszych dowdcw SS i policji w Krakowie w dniu 8 XI 1939 r. ustalono zakres, terminy i metody akcji przesiedleczych, ktre do lutego 1940 r. miay obj ok. miliona osb. Przesiedleniu podlegaa caa ludno ydowska, a spord ludnoci polskiej przede wszystkim inteligencja i osoby o wysokim stopniu identyfikacji narodowej (nationalpolnische Stellung)70. Metody przesiedle Polakw a zwaszcza ydw odznaczay si niesychan brutalnoci. Zgodnie z tajnymi instrukcjami policyjnymi starano si wyzyska czynnik zaskoczenia. W cigu kilku albo kilkunastu minut usuwano ludzi z domw, pozwalajc zabra z mieszkania jedynie niewielki pakunek przesiedleczy. Z relacji zachowanych w podziemnym archiwum getta warszawskiego wyania si przeraajcy obraz rugowania ludnoci ydowskiej. Policja i andarmeria wkraczay do mieszka zazwyczaj przed witem, np. w urominie w nocy z 7 na 8 XI 1939 r. nagle zawya syrena straacka, obwieszczajca miastu wysiedlenie ydw. W cigu dziesiciu minut musieli oni opuci mieszkania; z Mawy wygnano ydw 5 grudnia 1939 r. o czwartej nad ranem. Wiele osb w popiechu wybiego z domw bez ubrania, w rannych pantoflach i w bielinie. Cz drogi przesiedlecy zwykle przebywali piechot. Z miast odlegych od kolei pdzono ich po kilka lub kilkanacie kilometrw do stacji kolejowej, np. ydzi z Serocka przemaszerowali w zimowy poranek 20 km do Nasielska, droga prowadzia przez okolice bagniste, wielu pogubio buty. Na punktach zbiorczych i stacjach kolejowych, w czasie marszu przesiedlecw bito (np. w urominie w czasie rewizji u czternastoletniego chopca znaleziono 10 z. Kazano mu si rozebra do naga, a niemiecki oficer osobicie zbi go pejczem, celujc w podbrzusze; wygnacw z Mawy poddano wymylnym torturom na punkcie etapowym w Dziadowie). Pocigi przesiedlecze kryy pomidzy stacjami, z wielogodzinnymi postojami; ludzie w zaplombowanych wagonach tracili przytomno z godu i pragnienia. Transporty ydw z kraju Warty kierowano na og na teren planowanego rezerwatu ydowskiego w Lubelskiem, natomiast transporty z okrgu Ciechanw przerzucano przez granic Rzeszy, ktra przebiegaa w pobliu Warszawy, pooonej na pnocno-zachodnim kracu GG. ydw z Sierpca wypuszczono z wagonw w Pomiechwku, std pdzono ich na piechot przez Nowy Dwr do Jabonny. Wikszo udaa si do Warszawy; ydw z uromina pdzono do Nowego Dworu. Wyczerpani godem - pisa naoczny wiadek - niewyspani, ponieni, wystraszeni, zapakani, zrozpaczeni, przenocowali pod goym niebem, a nad ranem przyszli piechot do Warszawy. Wygnacy z Serocka, po trzech dniach i nocach gehenny, znaleli si w Biaej Podlaskiej: Godni, bez dobytku i pienidzy, le ubrani, niektrzy bosi, wymczeni niesamowit podr - byli wolni. Wielu wyruszyo do Warszawy. Tysice ydw z terenw wczonych do Rzeszy ruszyo do GG, nie czekajc na hitlerowskie rozkazy. Ludziom zamoniejszym, ktrych sta byo na opacenie transportu, udao si w ten sposb ocali

70

Cz. Madajczyk, Polityka..., 1.1, s. 306-317; Oklnik wyszego dowdcy SS i policji w kraju Warty, Koppego, 12 XI 1939, w: Eksterminacja...

swj dobytek. Wysiedlanym ydom z tych terenw nie wyznaczono nowych miejsc zamieszkania. Na wasn rk cigali do miejscowoci z wikszymi skupiskami ydowskimi, zwaszcza do Warszawy. T kategori nazywano potocznie uchodcami w odrnieniu od przesiedlecw z okresu pniejszego, ktrych skupiono w okrelonych gettach. Z pocztkiem 1941 r. getto warszawskie przyjmuje drug fal ludnoci napywowej. Pierwsza partia ok. 1500 osb z Piaseczna, przybdzie do Warszawy ju z pocztkiem grudnia 1940 r. Od koca stycznia do poowy marca 1941 r. ruszy do getta wielka lawina przesiedlecza z zachodniej czci dystryktu warszawskiego71. Przesiedlecy nadawali charakterystyczny wygld ulicom getta. Ju widok tych nieszczliwych pisa jeden z pamitnikarzy getta - zmaltretowanych, godujcych, od szeregu dni niewyspanych, ze strachem i gorczk w oczach robi wstrzsajce wraenie72.

Ograbianie i eliminacja ydw warszawskich Hitlerowska polityka wywaszcze i pospolitej grabiey najkonsekwentniej bya realizowana na ziemiach wczonych do Rzeszy. W GG procesy wywaszczania Polakw przebiegay stosunkowo wolniej, natomiast ludno ydowska zostaa ograbiona niemal doszcztnie. Polityka gospodarcza okupanta w latach 1939-1941 podlegaa w GG znacznym modyfikacjom. Pocztkowo dominowaa tendencja do likwidacji potencjau przemysowego centralnych ziem polskich i ich przeksztacenia w obszary rolnicze, baz surowcow i rezerwat siy roboczej dla potrzeb Rzeszy, niemniej jednak ju na przeomie 1939/1940 r. zwyciya koncepcja przejciowego wczenia gospodarki GG do potencjau przemysowego III Rzeszy. Dystrykt warszawski, gdzie skupiaa si przed wojn znaczna cz polskich zakadw zbrojeniowych i ktry w myl pocztkowych planw mia ulec cakowitej degradacji, sta si w okresie okupacji powanym orodkiem niemieckiego przemysu wojennego. Mutacje te zawayy na losach Warszawy i znalazy swoje odbicie w koncepcjach eksploatacji ludnoci ydowskiej w tym miecie. Na przeomie 1939/1940 r. okupanci przeprowadzili demonta i wywzk znacznej czci maszyn i urzdze, surowcw i gotowych towarw z warszawskich fabryk i przedsibiorstw handlu hurtowego. Nastpiy przesunicia wasnoci Polakw i ydw na rzecz okupanta. Warszawskie zakady zbrojeniowe przeja Inspekcja Uzbrojenia Wehrmachtu; znaczn cz wikszych i rednich przedsibiorstw poddano przymusowemu zarzdowi komisarycznemu, za reszt zakadw objto praktyk koncesjonowania. Bez zezwolenia wadz nie wolno byo ani nabywa, ani uruchamia zakadw przemysowych i handlowych73. Ograniczenia - poczynajc od okresu administracji wojskowej na okupowanych ziemiach polskich, byy wymierzone gwnie przeciwko ludnoci ydowskiej. Rozporzdzenie szefa Zarzdu Cywilnego okrgu wojskowego d (ktremu podlegaa Warszawa), rozplakatowane w bankach warszawskich w poowie padziernika 1939 r. - o obrocie patniczym zawierao szereg paragrafw antyydowskich: o zablokowaniu depozytw, kont bankowych i oszczdnociowych, z ograniczeniem tygodniowych wypat do 250 z; o zakazie posiadania sum w gotwce przekraczajcych 2000 z; o ograniczeniach patnoci na rzecz ydw do 500 z. Zarzdzenie z 18 padziernika 1939 r. Przeciwko ydowskim paskarzom artykuami wkienniczymi i skrami eliminowao ydw z tej brany; w grudniu 1939 r.
71

Ring I, nr 865 (Mawa); 1168, 1169 (Serock); 944, 945 (uromin); 902 (Sierpc); szerzej: R. Sakowska, Uchodcy i przesiedlecy w getcie warszawskim, Biul. IH 1968, nr 65-66. 72 H. Bryskier, ydzi pod swastyk czyli getto w Warszawie, Biul. IH 1967, nr 62. 73 Cz. Madajczyk, Polityka..., t. I, s. 509-530.

lombardom zakazano zwracania ydom zastawionych przedmiotw; ydw usunito z obrotu hurtowego - w wielkich sklepach wkienniczych na Nalewkach i Gsiej sprzedawano wod sodow, za handel ydowski ogranicza si coraz bardziej do zbierania odpadkw i zomu. Zarzdzeniem szefa dystryktu warszawskiego zakazano wpisywania do rejestru handlowego firm ydowskich; w poowie 1940 r. zarzd komisaryczny zabezpieczonych nieruchomoci przystpi do przejmowania kamienic ydowskich; zamknito ksigarnie i biblioteki ydowskie. Grabie obja te m. in. sub zdrowia, ydom odebrano znaczn cz aptek, gabinetw dentystycznych i laboratoriw analitycznych. Obok wywaszcze urzdowych, usankcjonowanych przez ustawodawstwo hitlerowskie, mnoyy si akty gwatu i samowoli; po mienie ludnoci ydowskiej signy bowiem zarwno wadze wojskowe i policyjne, jak administracja cywilna i osoby prywatne. Pod pozorem poszukiwania broni funkcjonariusze hitlerowscy wdzierali si do sklepw i mieszka, konfiskujc zapasy towarw, kosztownoci, meble itd. Najwikszy up zagarno gestapo cigajc znaczne sumy tytuem kontrybucji74. Olbrzymie straty ponioso rzemioso. Znaczna cz zakadw rzemielniczych ulega likwidacji na skutek zniszcze wojennych. Wiele spustosze dokonaa firma niemiecka Georg Binder, ktra korzystajc z koncesji na skup maszyn, pod pozorem zbirki zomu konfiskowaa sprawne maszyny i urzdzenia. Praktyk koncesjonowania stosowano szczeglnie rygorystycznie wobec ludnoci ydowskiej. W lutym 1940 r. zabroniono ydom jazdy kolej, co uderzyo gwnie w drobnych kupcw i znaczn cz rzemielnikw75. Likwidacja przedsibiorstw i eliminacja nakadcw ydowskich pocigna za sob gwatowny spadek zatrudnienia. W kocu marca 1940 r. ukazao si zarzdzenie szefa dystryktu warszawskiego zabraniajce zatrudniania ydw w restauracjach, kabaretach itd. Prac utracia znaczna liczba kucharzy, kelnerw, aktorw, muzykw itd. W poowie 1940 r. odmwiono koncesji dorokarzom ydowskim; inwalidom wojennym cofnito dzieraw kioskw z wyrobami tytoniowymi, lekarzomydom zabroniono leczenia aryjczykw, skrelono ydw z listy adwokackiej. Nakaz zwalniania pracownikw-ydw wydany przez niemiecki Arbeitsamt obj nawet firmy ydowskie. Hitlerowskie zarzdzenia eliminacyjne objy take sfer konsumpcji i wiadcze socjalnych. W padzierniku 1939 r. sklepy i kawiarnie otrzymay zakaz wpuszczania klientw ydowskich, w lutym 1949 r. wprowadzono rnic w przydziaach ywnociowych dla ludnoci polskiej (kartki rowe) i ydowskiej (kartki te); w lipcu zakazano czytelniom wypoyczania ksiek ydom, w listopadzie z rozkazu wadz hitlerowskich chorzy ydzi zostali usunici ze szpitali miejskich; Judenratowi nakazano zabranie chorych z zakadu w Tworkach; z miejskich zakadw w Naczowie usunito umysowo chore dzieci ydowskie76. Ludno ydowska pacia wprawdzie skadki ubezpieczeniowe, nie korzystaa jednak ze wiadcze Zakadu Ubezpiecze Spoecznych. ZUS w kocu 1939 r. otrzyma do wadz niemieckich rozkaz wstrzymania wypat zasikw ydom-emerytom pastwowym, a nastpnie take inwalidom wojennym, wdowom i sierotom po polegych onierzach; ydzi utracili prawa do wiadcze
74

L. Landau, Kronika lat wojny i okupacji, t. I, Warszawa 1962, 19-26 X i 20 XII 1939; T. Berenstein, Hitlerowskie dyskryminacje gospodarcze wobec ydw w Warszawie przed utworzeniem Getta , Biul. IH 1952, nr 4. 75 Ring I, nr 132, Rzemioso, drobny przemys w getcie warszawskim (tezy) ; L. Landau, Kronika... 8 II 1940. 76 Dziennik Urzdowy Dystryktu Warszawskiego, 1940, nr 4; Obmann, nr 15, 17, Biuletyn Wydziau Statystycznego R (BWS), z. 9, 11; L. Landau, Kronika..., 19-26 X 1939, 12 i 20 III, 9 IV 1940.

chorobowych i pomocy lekarskiej. Dnia 7 grudnia 1939 r. zamknito szkoy podstawowe dla dzieci ydowskich; w styczniu 1940 r. zamknito bonice, zakazujc jednoczenie zbiorowych modw w mieszkaniach prywatnych77. Symbolem stopniowej eliminacji ludnoci ydowskiej ze wszystkich sfer ycia spoecznego bya specjalna opaska - biaa, z niebiesk szecioramienn gwiazd Dawida. Wprowadzono j w GG z dniem 1 XII 1939 r. Znakowano take sklepy i warsztaty oraz specjalne przedziay w tramwajach78.

Przymus pracy Jedn z form eksploatacji okupowanej Polski bya totalna mobilizacja siy roboczej. W Generalnej Guberni, ktr okupant hitlerowski traktowa jako rezerwat siy roboczej dla potrzeb gospodarki wojennej, wprowadzono obowizek pracy dla Polakw i przymus pracy - dla ydw. Zarwno obowizek pracy, jak i przymus pracy egzekwowano za pomoc brutalnych metod policyjnych. Zrnicowanie w traktowaniu obu grup narodowociowych dotyczyo jednak nie tyle sposobu rekrutacji, ile warunkw pracy i pacy. Przymus pracy dla ludnoci ydowskiej, obejmujcy mczyzn od lat 14 do 60 zosta formalnie wprowadzony w grudniu 1939 r., w praktyce jednak ydzi warszawscy pracowali na rzecz okupanta niemal od pierwszych dni po zajciu Warszawy przez Niemcw. Dnia 23 padziernika 1939 r. wyruszya do pracy pierwsza grupa robotnikw ydowskich w liczbie 360 ludzi. Darmowych robotnikw domagay si wszystkie niemal instytucje niemieckie w Warszawie oraz nadzr niemiecki nad Zakadem Oczyszczania Miasta przy Zarzdzie Miejskim (ZOM). Przy Judenracie powsta nowy wydzia - Batalion Pracy. Niezalenie od kontyngentw dostarczanych przez Judenrat, Niemcy urzdzali apanki na ydw w tramwajach, urzdach, kawiarniach itd.; polowano zwaszcza na ludzie dobrze ubranych, wymuszajc okup. Najwiksze nasilenie pracy w placwkach niemieckich (tak w rdach okrelano miejsca pracy przymusowej dla ydw na terenie Warszawy) przypada na koniec 1939 i 1940 r. W styczniu 1940 r. zatrudniay one przecitnie ok. 1500 robotnikw ydowskich, lecz krzywa zatrudnienia systematycznie rosa, osigajc punkt szczytowy w sierpniu 1940 r. (ok. 10 600 osb dziennie). Od wrzenia do koca grudnia 1940 r. liczba zatrudnionych si zmniejszaa, utrzymujc jednak na wysokim poziomie (ok. 5 000 osb dziennie w grudniu 1940 r.). Przed utworzeniem getta ydzi pracowali w 130 placwkach (31 wojskowych, 39 policyjnych, 22 kolejowych, 8 pocztowych, ok. 30 - administracji cywilnej - cznie z owiatowymi, filantropijnymi, sportowymi, ZOM i firmami prywatnymi) - przy usuwaniu gruzw, oczyszczaniu miasta, sprztaniu koszar i prywatnych rezydencji dygnitarzy niemieckich itd.; fachowcy pracowali w warsztatach krawieckich, naprawy samochodw, sprztu radio-telegraficznego itd. Praca poczona z biciem i upokorzeniami rozcigaa si do 12 godzin dziennie; ludzi dwigajcych ciary okadano prtami, zmuszajc do biegu na czworakach itd. Do najgorszych zaliczano placwki przy ul. Wiejskiej, w gmachu Sejmu (batalion policji) i w garaach SS przy ul. Obonej. Pracownicy cywilni

77

Ring II, nr 2, Notatka M. Weicherta o posiedzeniu u Stadthauptmanna, 26 II 1940; nr 127, Nowe zadania Gminy ydowskiej w Warszawie; E. Ringelblum, Kronika..., 4, 5, 6 I 1940. 78 Rozporzdzenie gen. gubernatora Franka o znakowaniu ydw, w: Eksterminacja...

niejednokrotnie przecigali w okruciestwie esesowcw, np. Drrfeld, nadzorca niemiecki nad ZOMem, obcina upatrzonym ofiarom uszy ostrym kantem opaty. Pace (lohny) ydw-robotnikw przymusowych w Warszawie wynosiy 3-4 z za dniwk dla niewykwalifikowanych i 6-7 z dla fachowcw. Pocztkowo pracodawcy w ogle nie partycypowali w wydatkach na Batalion Pracy. Dopiero w sierpniu 1940 r., cywilne Arbeitsamty wprowadziy obowizek wynagradzania robotnikw ydowskich w wysokoci 80% taryfy pac dla robotnikw polskich. Do tego zarzdzenia zastosowali si jednak tylko ZOM i pracodawcy prywatni, opacajc cz dniwek roboczych. W 1940 r. 68% dni przepracowanych przez robotnikw ydowskich w placwkach w Warszawie nie opacono w ogle, 20% kosztw pokry Judenrat, a tylko 12% pracodawcy niemieccy. Nakazy pracy opieway na dwa dni w tygodniu, w praktyce jednak nigdy nie zbywao na ochotnikach, ktrzy sami zgaszali si do roboty. Przy Batalionie funkcjonowaa bowiem nieoficjalna instytucja zawodowych zastpcw, opacanych bezporednio przez zainteresowanych. Po pewnym czasie Judenrat wprowadzi system patnych zwolnie od pracy przymusowej. Wydatki zwizane z t prac ciyy na Judenracie, ustawicznie zalegajcym z wypatami dla robotnikw, co byo rdem dramatycznych konfliktw, ktre znalazy swoje odbicie w Dzienniku Czerniakowa. Bogaci ydzi warszawscy uchylali si od wiadcze na rzecz robotnikw79.

4. Getto (listopad 1940-1 lipiec 1942)

Podstaw do zakadania gett w GG byo zarzdzenie Franka z 13 IX 1940 r. w sprawie ograniczenia miejsca pobytu i postpowania karno-administracyjnego w GG, lecz pierwsze getta na okupowanych ziemiach polskich powstay ju w kocu 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim i Radomsku. Niemal od pierwszych dni okupacji znalaza si na porzdku dziennym sprawa getta w Warszawie. W zwizku z zamierzon przez okupanta koncentracj ludnoci ydowskiej w izolowanej dzielnicy, prezydent Stefan Starzyski wrczy wadzom hitlerowskim memoria Komisji Koordynacji ydowskich instytucji spoecznych. Koncepcja getta spotkaa si ze sprzeciwem ze strony polskiego Zarzdu Miejskiego, ktry ostrzega przed powanymi zakceniami w yciu miasta, niemniej jednak getto stao si rzeczywistoci. Prace nad organizacj zamknitej dzielnicy skupiy si w wydziale Umsiedlung urzdu szefa dystryktu. Wydzia rozpatrywa kolejno kilka wariantw lokalizacji zamknitej dzielnicy. Pocztkowo wchodzia w rachub Praga; nastpnie wyoni si plan dwch gett peryferyjnych: na Kole i na Grochowie, prace zostay jednak dwukrotnie przerwane: w lutym 1940 r. w zwizku z projektem osiedlenia ludnoci ydowskiej w rezerwacie lubelskim; za w lipcu 1940 r. wyoni si plan przesiedlenia ydw na Madagaskar - od zamierzenia tego rzd III Rzeszy odstpi jednak w zwizku z sytuacj wojenn. W sierpniu 1940 r. wydzia Umsiedlung podj ponownie prace nad zaoeniem zamknitej dzielnicy w Warszawie. Plan utworzenia gett peryferyjnych, wymagajcy przemieszczenia ok. 600 000 ludzi, okaza si nierealny, gdy wadze dystryktu domagay si osadzenia ydw w getcie do 15 listopada, przed nastaniem zimy; wreszcie postanowiono skoncentrowa ludno ydowsk w strefie tzw.

79

T. Berenstein, Praca przymusowa ydw w Warszawie w okresie okupacji hitlerowskiej , Biul. IH 1963, nr 45 s. 16.

Seuchensperrgebietu w pnocnej dzielnicy miasta, czciowo ju otoczonej murami. Od kwietnia do sierpnia 1940 r. postawiono, kosztem ludnoci ydowskiej - 47 odcinkw granicznego muru80. Dnia 2 X 1940 r. Fischer podpisa rozporzdzenie o utworzeniu ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. W cigu kilku tygodni przesiedlono ponad 250 000 ludzi, w tym ok. 138 000 ydw i okoo 113 000 Polakw, a 16 XI 1940 r. ydowska dzielnica mieszkaniowa zostaa odcita, przy wylotach stany uzbrojone warty. Tego samego dnia, pod kierunkiem Waldemara Schna zorganizowano policyjn akcj poszukiwania ukrywajcych si ydw. Nazajutrz administracja hitlerowska skonfiskowaa ok. 4000 sklepw ydowskich i ok. 600 zakadw rzemielniczych po tzw. stronie aryjskiej.

Granice i izolacja getta W listopadzie 1940 r. granice getta biegy: na pnocy - wzdu ulic: Kolskiej, Okopowej, Dzikiej, Stawek, oliborskiej; na wschodzie - wzdu Konwiktorskiej, Zakroczymskiej, Freta, witojerskiej, Nalewek, zachodniej ciany paacu Mostowskich, ul. Bielaskiej, Tomackie, Rymarskiej; przy ul. Ptasiej granica getta wcinaa si wskim klinem do Chodnej, wzdu poudniowej ciany pl. Mirowskiego do pl. elaznej Bramy i dalej - wzdu Granicznej i Zielnej; na poudniu - wzdu Zotej, Towarowej, Karolkowej do zachodniej i pnocnej granicy cmentarza ydowskiego. Granice ulegay kilkakrotnym korektom. W padzierniku-listopadzie 1941 r. wyczono z getta ulice na stronie wschodniej, pnocnej i poudniowej (ok. 75 tys. ludzi utracio wtedy dach nad gow). W ten sposb powstay dwa getta: due i mae, poczone mostem przerzuconym nad aryjsk jezdni ul Chodnej. W marcu 1942 r., na cztery miesice przed pierwsz akcj likwidacyjn, wyczono z getta cz ul. Tomackie z Synagog i Bibliotek Judaistyczn, za w czerwcu 1942 r. - bloki przy Pokornej, Muranowskiej, Bonifraterskiej i oliborskiej. W styczniu 1941 r. powierzchnia zabudowania getta wynosia ok. 307 ha. Na tym obszarze stoczono ok. 400 tys. ludzi; w kwietniu 1941 r. zamknita dzielnica liczya ju ok. 450 tys. osb, gsto zaludnienia sigaa wic 146 000 na 1 km2. Jak wynika z referatu Schna, dzielnica ydowska w styczniu 1941 r. liczya ok. 27 tys. mieszka (ok. 67,5 tys. izb). W tym czasie przypadao wic ok. 6-7 osb na izb; w kwietniu 1941 r. byo ju 7-8 osb na izb. Liczby przecitne nie odzwierciedlaj jednak sytuacji mieszkaniowej w zamknitej dzielnicy, gdy znaczna cz domw w getcie w krtkim czasie ulega dewastacji, a zaludnienie wykazywao znaczn nierwnomierno - obok znonych warunkw mieszkaniowych istniay orodki olbrzymiego zagszczenia. W dziennikach i relacjach z getta przewijaj si opisy ulic getta zatoczonych do tego stopnia, e przechodnie z trudem przeciskali si przez jezdni. Bya to dzielnica niemal zupenie pozbawiona zieleni i skwerw, bez parkw i ogrodw. Getto otoczono murem 3-metrowej wysokoci, podwyszonym o metr drutem kolczastym. Mury biegy pocztkowo wzdu grzbietw domw. Po zmianach granicznych z padziernika-listopada 1941 r. zostay one postawione rodkiem jezdni. Pozostawiono 22 wyloty, nastpnie liczb t zredukowano do 15. Wart przy wylotach penili funkcjonariusze Schutzpolizei (formacja miejska niemieckiej policji porzdkowej), tj. andarmi, w zielonych mundurach z brzowymi wyogami. W styczniu 1941 r. niemieckie posterunki policyjne przy murach getta skaday si z 3 jednostek o cznej liczbie 37 ludzi pod dowdztwem porucznika i mieciy si w lokalach posterunkowych: wschodni przy ul. elaznej Bramy; zachodni - przy ul. Leszno 99; pnocny - przy ul. Bonifraterskiej 12.
80

T. Berenstein, Waldemar Schn...

Przy murach getta peni rwnie wart oddzia wartowniczo-konwojowy policji granatowej w sile kompanii, stacjonujcy przy ul. Ciepej 13. Po stronie wewntrznej wart penia gettowa Suba Porzdkowa (Ordnungsdient), potocznie zwana policj ydowsk. Wzdu murw kryy zmotoryzowane i konne patrole policyjne. W ruchu ludzi pomidzy tzw. stron aryjsk a gettem wprowadzono przepustki: te dla Niemcw i Polakw, te z niebieskim pasem - dla ydw. Dodatkowym czynnikiem izolacji by system kar za samowolne przekroczenie granic getta - od padziernika 1941 r. ydzi ujci po stronie aryjskiej podlegali karze mierci. Kara ta grozia rwnie Polakom - pomocnikom i podegaczom. W listopadzie 1941 r. wyrokiem Sdu Specjalnego (Sondergericht) w Warszawie skazano na mier za opuszczenie getta osiem osb; 15 grudnia znowu rozstrzelano w dwch grupach kilkanacie osb. W 1942 r. okupanci zrezygnowali z parodii sdowej; niemieckie patrole policyjne otwieray ogie z karabinw maszynowych do wszystkich, ktrzy zbliali si do murw81.

Szmugiel Zamknita dzielnica mimo terroru hitlerowskiego stanowia pod wzgldem gospodarczym cz okupacyjnej Warszawy. Okupacja zrodzia nowy rodzaj dziaalnoci usugowej, tzw. szmugiel, czyli zakonspirowany transport towarw przez granic getta. Mety szmuglerskie znajdoway si pocztkowo w posesjach granicznych; zamaskowane otwory w cianach prowadziy np. z ul. Siennej na Zot, z pl. Grzybowskiego na Krlewsk itd. Po ustawieniu murw rodkiem jezdni towar transportowano gr (w ten sposb przerzucano towary o duym tonau, np. zdemontowane maszyny, fortepiany itd.) bd doem przez otwory poczone z podkopem. Najwiksze pod wzgldem intensywnoci obrotw otwory w murach byy przy ul. Wolno, Przejazd (przy paacu Mostowskich) i na Lesznie. Wydzia techniczny Judenratu otrzyma rozkaz zamurowania otworw, lecz szmuglerzy natychmiast wybijali je na nowo. Niemiertelne (wg okrelenia Ringelbluma) dziury w murach funkcjonoway bez przerwy. Wielka meta znajdowaa si na cmentarzu ydowskim przy ul. Okopowej, ssiadujcym przez mur z cmentarzem katolickim na Powzkach; najwikszy jednak ruch towarw szmuglowanych wielkimi partiami, w skali hurtowej, panowa przy owych 15 wylotach z getta. Wyloty byy domen gettowej Suby Porzdkowej, ktra dzielia si zyskami z policj granatow i policj niemieck. Z szeregw Suby Porzdkowej wyonili si tzw. grajkowie, ktrzy po mistrzowsku opanowali metody obchodzenia zarzdze hitlerowskich. Obok szmuglu hurtowego rozwija si drobny szmugiel indywidualny za porednictwem urzdnikw gazowni i elektrowni, drobnych handlarzy, ktrzy przedostawali si do getta po ciuchy, robotnikw ydowskich zatrudnionych w placwkach niemieckich itd. Przez wyloty odbywa si take nielegalny ruch ludzi (ebkw). Ludzie przechodzili w jedn i drug stron - w sprawach handlowych, zawodowych, osobistych i spoecznych; np. dyrektork tajnych kompletw im. Zofii Kaleckiej w getcie bya Polka, Zofia Ringman, ktra przychodzia do getta z oliborza. Mury getta nie stanowiy przeszkody nawet dla zakochanych; w materiaach podziemnego archiwum getta odnotowano romantyczn histori mioci Polaka i ydwki, ktrzy przez duszy czas

81

W. Schn, Z referatu o getcie warszawskim, 20 I 1941 , w: Eksterminacja...; M. Getter, Zarys organizacji...

spotykali si po stronie aryjskiej, dopiero nieoczekiwana wsypa przy wylocie pooya kres tym schadzkom. Miejscem spotka Polakw z ydami by gmach Sdw przy ul. Leszno-Ogrodowej82.

czno pocztowa Jedn z luk w systemie izolacji getto warszawskie zawdzicza poczcie. Deutsche Post Osten (DPO) zlikwidowaa 15 stycznia 1941 r. Urzd Pocztowy Warszawa 41 przy ul. Zamenhofa 19 i przekazaa swoje funkcje w getcie Judenratowi. Normy pocztowe ustanowione dla getta warszawskiego posuyy nastpnie za podstaw oglnego zarzdzenia o ruchu pocztowym w gettach GG. Getto warszawskie do lipca 1942 r. korespondowao zarwno z krajami okupacji hitlerowskiej, jak i krajami tzw. Umfeindliches Ausland. Aktualne spisy tych krajw ogaszano w kolejnych zarzdzeniach dowdztwa Wehrmachtu (pierwsze z 2 IV 1940). Informacje te zamieszczaa rwnie Gazeta ydowska. ydzi mogli wysya za granic jedynie karty pocztowe z nadrukiem zamiast znaczka pocztowego; karty zagraniczne podlegay cenzurze Judenratu, ktra w odrnieniu od cenzury ydowskiej w getcie dzkim, nie odznaczaa si gorliwoci. Za granic przedostaway si karty pocztowe z getta (m. in. Ringelbluma do historyka Rafaa Mahlera) zawierajce m. in. przejrzyste aluzje do godu, chorb i terroru hitlerowskiego. Poczta stanowia jeden z kanaw importu i eksportu towarw; z getta wysyano pienidze i towary przemysowe, zamawiajc ywno i surowce po stronie aryjskiej. W lutym 1941 r. na danie szefa dystryktu warszawskiego zabroniono wysyania paczek z getta warszawskiego; w grudniu ukazao si zarzdzenie kierownika Gwnego Wydziau Pocztowego w GG, Lauxmanna, zabraniajce w ogle przyjmowania paczek od nadawcw ydowskich. Zarzdzenie to nie odbio si jednak na iloci paczek nadsyanych do warszawskiego getta. Do getta przychodzia znaczna ilo paczek zagranicznych, m. in. z ZSRR. Spnione paczki rosyjskie nadchodziy jeszcze przez kilka miesicy po napaci hitlerowskiej. Paczki z krajw zachodnich pochodziy na og ze Szwecji, Holandii, Rumunii, Szwajcarii. Paczki z USA wysyano do gett w okupowanej Polsce za porednictwem firm portugalskich. Poczta w getcie przyjmowaa i dorczaa telegramy; w getcie funkcjonowa telefon. Do padziernika 1941 r. rejestrowane telefony posiaday nie tylko instytucje, ale i osoby prywatne, przede wszystkim lekarze. Telefon by istotnym czynnikiem cznoci getta ze stron aryjsk83. Naruszenie funkcjonowania jednolitego organizmu ekonomicznego, jakim bya Warszawa, i tradycyjnych wizi ekonomicznych pomidzy dzielnic aryjsk a dzielnic ydowsk pocigno za sob powane skutki spoeczne, chocia izolacja getta warszawskiego nie bya hermetyczna, a jego mury w omawianym okresie wykazyway mnstwo przeciekw.

Koncepcje eksploatacji Znaczne mutacje przechodziy formy wykorzystywania ekonomicznego getta. Przy wydziale Umsiedlung powstaa tzw. Transferstelle, pod kierunkiem Aleksandra Palfingera sprowadzonego z
82 83

M. Passensztajn, Szmugiel w getcie warszawskim, Biul. IH 1958, nr 26; Ustna relacja Z Ringman (1962 r.). Szerzej: R. Sakowska, czno pocztowa getta warszawskiego, Biul. IH 1963, nr 45-46.

odzi. Schn i Palfinger, zafascynowani dowiadczeniami dzkimi, preferowali administracyjne metody eksploatacji ludnoci getta. System ten polega na bezporedniej grabiey wasnoci ydowskiej i drobiazgowej reglamentacji ycia ekonomicznego, przy daleko posunitych ograniczeniach inicjatywy prywatnej i likwidacji bezporednich kontaktw zamknitej dzielnicy ze wiatem zewntrznym. Caoksztatem ycia ekonomicznego miaa kierowa Transferstelle, za czynnoci wykonawcze w zakresie organizacji produkcji i zbytu zlecono Judenratowi. Przy pomocy urzdu utworzonego w grudniu 1940 r., tzw. Trzynastki, niemieckie wadze poszukiway ukrytego mienia mieszkacw getta, konfiskujc towary, kosztownoci itd. Koncepcje i metody Schna-Palfingera nie zostay zaakceptowane przez wadze centralne GG. W obawie, e stagnacja ekonomiczna getta pocignie za sob niewydolno ludnoci ydowskiej jako obiektu eksploatacji, administracja hitlerowska szukaa nowych drg i metod organizacji ycia gospodarczego zamknitej dzielnicy. Z pocztkiem 1941 r. przeprowadzono szereg konferencji na najwyszym szczeblu administracji hitlerowskiej w GG. Do getta warszawskiego skierowano komisj ekspertw niemieckich, ktrzy zgosili szereg propozycji modyfikujcych metody eksploatacji ludnoci ydowskiej. Wiosn 1941 r. w zwizku z ogln tendencj do wykorzystania potencjau przemysowego Warszawy, zwyciya koncepcja kapitalistycznych (wg okrelenia dra Emmericha z Hauptabteilung Wirtschaft w rzdzie GG) metod eksploatacji getta warszawskiego. Bya to koncepcja optymalnego, z punktu widzenia interesw okupanta, wykorzystania si wytwrczych za porednictwem firm niemieckich przy zaktywizowaniu ydowskich elementw kapitalistycznych. Nowa koncepcja pocigna za sob nowe rozwizania organizacyjne i personalne. W miejsce rozwizanego (w marcu 1941 r.) wydziau Umsiedlung powsta przy gubernatorze dystryktu urzd komisarza ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie - instytucja analogiczna do nadzoru niemieckiego nad polskim Zarzdem Miejskim. Komisarzem getta zosta 15 maja 1941 r. adwokat z Bremy, Heinz Auerswald. Na czele Transferstelle stan Max Bischof, jeden z autorw owej koncepcji. Organizacj produkcji w getcie przekazano prywatnym firmom niemieckim. Nowa koncepcja utorowaa drog do getta spce przedsibiorcw niemieckich: Deutsche Firmengemeinschaft Warschau, G.m.b.H., ktra uzyskaa szereg koncesji na produkcj dla niemieckiej machiny wojennej (Walther Caspar Tbbens, K. G. Schultz, Fritz Schultz i inne). Firmy niemieckie wystpiy pocztkowo w charakterze nakadcw, dopiero w II poowie 1941 r. pojawiy si w getcie pierwsze wielkie manufaktury niemieckie, potocznie zwane szopami, rozrastajce si kosztem drobnych zakadw ydowskich. Pod pozorem dzierawy (die Pacht) nowo kreowani konkwistadorzy niemieccy typu Schultza i Tbbensa przejmowali od drobnych producentw ydowskich lokale i maszyny, w zamian za obietnic zamwie i surowcw. W praktyce samodzielni rzemielnicy i chaupnicy w szopie zostali zepchnici do statusu robotnikw przymusowych; wacicielom wikszych zakadw przedsibiorcy niemieccy wyznaczali funkcje kierownikw w poszczeglnych filiach firmy, tzw. werkach. Jednoczenie rozszerzono zakres inicjatywy prywatnej w getcie, zachcajc przedsibiorcw ydowskich do inwestowania kapitaw; cofnito szereg restrykcji, m. in. ograniczenia wypat z zablokowanych kont bankowych i zakaz zgaszania firm ydowskich do rejestru handlowego; powsta szereg kapitalistycznych spek ydowskich, ktrym administracja okupanta przyznaa koncesj na przywz surowcw i tzw. eksport gotowej produkcji z getta. Szereg koncesji uzyskali m. in. dwaj pracownicy Trzynastki, Kohn i Heller, ktrzy w krtkim

czasie stali si symbolem nowobogackiej elity finansowej getta84. Nowa polityka ekonomiczna, rozszerzajc zakres jawnej gospodarki rynkowej oraz kontakty gospodarcze ze stron aryjsk, odznaczaa si pewn elastycznoci. Administracja hitlerowska cofna te szereg ogranicze w zakresie owiaty, kultury i ycia religijnego. Wszystkie te rodki - pisa w kocu 1941 r. Auerswald - zawieraj element uspokojenia, co jest nieodzowne, skoro si zamierza wyzyska zasoby gospodarcze getta85. Mimo pozorw stabilizacji, administracja niemiecka nie zrezygnowaa z tradycyjnych metod eksploatacji ludnoci ydowskiej - konfiskat mienia i pracy przymusowej. Konfiskaty zostay wprawdzie ograniczone, a urzd do walki z lichw i spekulacj rozwizany w lipcu 1941 r. W listopadzie 1941 r. Auerswald zada, pod grob rekwizycji, dostarczenia znacznej iloci mebli. Judenrat zamwi dla komisarza 50 sypial i 4 gabinety. W grudniu 1941 r. administracja niemiecka skonfiskowaa w getcie futra i wyroby futrzarskie, ktrych warto szacowano na ok. 50 milionw z. Rekwizycja futer w czasie mronej zimy 1941/42 r. przyczynia si do wzrostu zachorowa i miertelnoci w getcie. Liczba robotnikw ydowskich w placwkach w Warszawie, znacznie wprawdzie zredukowana ze wzgldu na nowe zadania rozwoju produkcji i eksportu z getta wynosia jednak przecitnie w okresie od maja 1941 r. do kwietnia 1942 r. ok. 1400 osb dziennie; w zwizku jednak z mobilizacj Niemcw i wzmoon rekrutacj siy roboczej w GG zacza ona szybko wzrasta: w kwietniu 1942 r. getto dostarczao dziennie ok. 1600-1700 robotnikw, w maju i czerwcu - ok. 3000, w lipcu 1942 r. - a 6000-6500. Od poowy sierpnia 1940 r. ydzi warszawscy pracowali w obozach pracy przymusowej. Pocztkowo Arbeitsamt warszawski wysya ydw gwnie do obozw w Lubelskiem i Krakowskiem, za od wiosny 1941 r. - w dystrykcie warszawskim. Administracja okupacyjna traktowaa getto warszawskie jako rezerw darmowej siy roboczej do zaplanowanych robt melioracyjnych w dystrykcie warszawskim. Wiosn 1941 r. Niemcy zarzdzili mobilizacj 50 tys. modych mczyzn do tych robt, groc w razie niedostarczenia kontyngentw przerwaniem dostaw ywnoci do getta i sankcjami karnymi w obozach. W maju 1941 r. uruchomiono 15 obozw w 6 powiatach: warszawskim (Drewnica); owickim (Kapitua nad Bzur i in.), sochaczewskim (Narty, Roztoka, Pieko i in.) oraz w skierniewickim, siedleckim, garwoliskim. Prowadzenie robt przekazano prywatnym firmom budowlanym, ktre zobowizay si do pacenia robotnikom po 3 z 20 gr za dniwk. Zarobki te, po potrceniach za ywno, podlegay wypacie za porednictwem Transferstelle rodzinom w getcie; w praktyce jednak tylko nieznaczna cz robotnikw otrzymywaa wynagrodzenie. Warunki ycia i pracy w obozach okazay si rozpaczliwe. Ludzie pracowali przy regulacji rzek i osuszaniu bagien, o godzie, nieraz po kolana w lodowatej wodzie, bez odziey ochronnej. Po dwch tygodniach z ok. 6000 tys. ludzi wysanych do obozw w dystrykcie warszawskim zwolniono przeszo tysic niezdolnych do pracy. Modzi mczyni powracali do getta chorzy, zaamani, pobici i zaszczuci psami; niektrym udao si zbiec z obozw i ukry u chopw. Mimo tanioci siy roboczej, obozy pracy w dystrykcie warszawskim okazay si przedsiwziciem deficytowym. Niska wydajno pracy wygodzonych warszawiakw i trudnoci aprowizyjne w zwizku
84

T. Berenstein, O hitlerowskich metodach eksploatacji gospodarczej getta warszawskiego , Biul. IH 1953, nr 8; S. Heim, G. Aly, Die konomie der Endlsung. Menschenvernichtung und Wirtschaftliche Neuordnung, w: Beitrage zur Nationalsoziatischen Gesundheitsund Sozialpolitik , 15, Berlin 1987. 85 APW. Amt d. Gouvern., nr 114. Pismo do Medeazza, penomoc. Franka w Berlinie, 24 XI 1941.

z koncentracj wojsk niemieckich na granicy ZSRR sprawiy, e obozy pracy w czerwcu 1941 r. zostay tu rozwizane. Powrcia take do Warszawy znaczna cz robotnikw z dystryktw: lubelskiego i krakowskiego. Przez obozy pracy w latach 1940 i 1941 przeszo ponad 15 000 ydw z Warszawy, w tym ok. 7000 w dystrykcie warszawskim. Pierwsze wyjazdy do obozw pracy (w sierpniu 1940 r.) miay charakter dobrowolny. Wkrtce jednak zabrako ochotnikw86. W praktyce obozy pracy, ze wzgldu na system patnych zwolnie, stay si udziaem najuboszych mieszkacw getta.

5. Dwa sektory gospodarcze

Gospodarka w getcie warszawskim, pomimo e ujta w okowy reglamentacji, wymykaa si jednak kontroli hitlerowskiej. ycie gospodarcze okupowanego kraju pyno bowiem dwoma oyskami: rwnolegle do jawnej gospodarki koncesjonowanej rozwija si prny dynamiczny nurt gospodarki podziemnej na zasadzie powiza ze stron aryjsk. W sektorze jawnym funkcjonoway wielkie przedsibiorstwa niemieckie, rozrastajce si i rozszerzajce swj stan posiadania kosztem drobnych ydowskich zakadw przemysowych i rkodzielniczych, oraz ydowskie przedsibiorstwa koncesjonowane - przemysowe, handlowe, gastronomiczne, rozrywkowe i in. Zarwno import surowcw, jak i eksport produkcji zakadw koncesjonowanych podlega kontroli Transferstelle. Jednoczenie funkcjonowaa w getcie sie warsztatw rzemielniczych i sklepw detalicznych, poddanych drobiazgowej reglamentacji i zrzeszonych w dwch przymusowych zwizkach: Rzemielnikw-ydw i Drobnych Kupcw. Obok i pod oson zakadw jawnych funkcjonoway w getcie liczne zakady zakonspirowane; w przemyle niekoncesjonowanym wystpio niesychane rozdrobnienie i nawrt do chaupnictwa i domowych form produkcji: na strychach i piwnicach pracoway w ukryciu myny, piekarnie, wytwrnie galanterii, myda i rodkw piorcych; na rcznych koowrotkach wyrabiano nici, rcznie produkowano tkaniny i dzianin (produkcj t uruchomili w Warszawie tkacze z odzi); w domowych garbarniach wyprawiano skry; warsztaty stolarskie przestawiy si na wyrb szpulek i guzikw, drewnianych spodw do butw, zwaszcza do sandakw damskich; warsztaty krawieckie zajmoway si renowacj uywanej odziey itd. Specjalnoci getta byy zabawki. W praktyce granice midzy obu sektorami byy pynne i nieostre, np. jawne warsztaty wynajmowano na godziny producentom niekoncesjonowanym; ydowscy kierownicy werkw pod oson firm niemieckich produkowali na wasny rachunek. Form poredni byy wielkie dostawy dla wojska, zwaszcza w zakresie meblarstwa, tapicerstwa i szczotkarstwa - typowa okupacyjna tandeta, wykonywana najczciej na zasadzie spki z oficerami niemieckich sub zaopatrzeniowych, z udziaem caego acucha porednikw. W roli nakadcw wystpoway zarwno firmy polskie, jak i ydowskie, ktre zatrudniay w getcie znaczn liczb chaupnikw. Chaupnicy getta produkowali te dla firm nakadczych po tzw. stronie aryjskiej towary przeznaczone na rynek prywatny. Producenci w przemyle niekoncesjonowanym wykazali mnstwo inwencji w zdobywaniu surowcw. Po czci sprowadzano je ze strony aryjskiej, po czci za stosowano surowce zastpcze. Stare meble, materace, trzcinowe kosze i trzepaczki, zniszczona odzie, wata, papier itd. suyy do

86

T. Berenstein, ydzi warszawscy w hitlerowskich obozach pracy, Biul. IH 168, nr 67.

produkcji wyrobw tapicerskich, dziewiarskich, galanterii, zabawek. Handel starzyzn skupia si gwnie w okolicach targu przy ul. Lubeckiego. Przemys niekoncesjonowany, omijajc przeszkody policyjne i biurokratyczne, utorowa sobie drog do rynku aryjskiego. Znaczn cz produkcji, a nawet znaczn cz dostaw dla wojska wywoono z getta z pominiciem Transferstelle i urzdowych przepisw o ruchu towarw. Stosunki gospodarcze w zamknitej dzielnicy przedstawiay bowiem obraz niesychanego pomieszania, wzajemnego nieprzestrzegania kompetencji i korupcji wadz okupacyjnych. Eksport z getta obejmowa m. in. usugi; rzemielnicy ydowscy zajmowali si napraw zegarkw nadesanych do naprawy ze strony aryjskiej. W zwizku z tym rozwija si w getcie handel starymi zegarkami, ktre rozbierano na czci. Dwa sektory istniay rwnie w sferze konsumpcji, ktra dla wikszoci mieszkacw zamknitej dzielnicy ograniczaa si wycznie lub prawie wycznie do produktw ywnociowych. Zakup, magazynowanie oraz dystrybucja ywnoci w sektorze jawnym naleay do Zakadu Zaopatrzenia (ZZ) przy Judenracie, ktry sprowadza do getta tzw. artykuy kontyngentowe, objte dystrybucj kartkow (mka chlebowa, cukier, marmolada, mydo) i reglamentowane, sprzedawane po cenie ustalonej przez administracj niemieck (ryby, warzywa, zapaki itd.). Towary kontyngentowe sprzedawano w specjalnych sklepach rozdzielczych, za towary reglamentowane, zamawiane za porednictwem ZZ, rozprowadzali kupcy prywatni. Zakadowi Zaopatrzenia podlega plac przeadunkowy (Umschlagplatz) przy ul. Stawki i Niskiej oraz myny, piekarnie i wytwrnie przetworw spoywczych (marmolady, cukierkw itp.). Rynek koncesjonowany zaspokaja jednak nik cz yciowych potrzeb; przecitna warto odywcza dzielnych przydziaw wynosiy bowiem ok. 230 kalorii. W 1941 r. w getcie wydawano na karty aprowizacyjne jedynie chleb, cukier - po 27 dkg na miesic; w listopadzie 1941 r. zmniejszono racj chleba do 2 kg na miesic). Inne artykuy, jak np. ziemniaki, marmolada itd., rozdzielano sporadycznie i to w znikomych ilociach. Ludno Warszawy po obu stronach granicznego muru ya z wolnego rynku zaopatrywanego dziki setkom niejawnych i na wp jawnych kanaw. W getcie warszawskim mona byo kupi wszystko, poczynajc od misa z uboju rytualnego (szmuglowanego m. in. z Miska Mazowieckiego) do ciastek od Gajewskiego, owocw poudniowych i citych kwiatw. Ceny wolnorynkowe w getcie, na ktre zoyy si zarwno warszawskie okupacyjne ceny wolnorynkowe, jak i koszty porednictwa, ryzyka i apwek przy dostawach niejawnych, byy znacznie wysze ni po stronie aryjskiej. W okresie od stycznia do czerwca 1941 r. rnice cen chleba wahay si w granicach od 9,5% do 32% ziemniakw - od 25 do 73%. Handel niekoncesjonowany obejmowa take artykuy przemysowe. Rozprowadzali je gwnie handlarze domokrni i sprzedawcy uliczni. Handel uliczny - ze swoist specjalizacj, odgrywa znaczn rol w zamknitej dzielnicy. Na pl. Grzybowskim skupia si tradycyjnie handel wyrobami elaznymi; na chodnikach ul. Nowolipie rozkadali swj towar waciciele zamknitych ksigar. Wielk rol w handlu niekoncesjonowanym odgrywaa sprzeda uywanej odziey i przedmiotw uytku domowego. Ceny tzw. ciuchw w getcie ksztatoway si na poziomie niszym ni po drugiej stronie granicznego muru, w zwizku z tym zamknit dzielnic odwiedzali drobni przekupnie ze strony aryjskiej87 mimo okrutnych represji okupanta.

87

Ring I, nr 62, J. Winkler, Getto walczy z niewol gospodarcz, Biul. IH 1960, nr 35; Ring i, nr 59, Procesy przysposobienia wojennego rzemielnika; nr 64, ycie gospodarcze w getcie warszawskim; nr 133, O handlu

Jak wic wida ju z tych oglnych danych, okupantowi nie udao si wyeliminowa ludnoci ydowskiej z ycia gospodarczego Warszawy i przeci ywych arterii ekonomicznych wicych obie czci miasta.

6. Deformacja skadu zawodowego i klasowo-warstwowego ludnoci ydowskiej

Procesy destrukturalizacji spoecznej, zachodzce po obu stronach granicznego muru, w zamknitej dzielnicy przebiegay z szybkoci byskawiczn, obejmujc swym zasigiem coraz nowe warstwy i grupy ludnoci. Ilociowa analiza tych procesw jest zadaniem o wielu niewiadomych. Wedug spisu ludnoci ydowskiej z 28 X 1939 r. Warszawa liczya ok. 360 tys. ydw. W myl przyjtych zaoe spis ten by prb rekonstrukcji skadu zawodowego ludnoci ydowskiej z ostatnich miesicy przed wybuchem wojny (tab. 4).

Tabela 4 Zawodowo czynni wrd ludnoci ydowskiej w Warszawie w przededniu wybuchu wojny88 Dzia zawodowy Liczba % Rolnictwo, ogrodnictwo 200 Przemys 7 900 5,2 Rzemioso 73 400 47,0 Handel i ubezpieczenia 37 400 24,1 Transport 5 700 3,6 Instytucje spoeczne 1 600 1,1 Owiata, kultura 5 800 3,7 Suba zdrowia 3 200 2,1 Inne 20 500 13,2 Ogem 155 700 100 Na okoo 360 tys. ydw w Warszawie byo wic 155 700 zawodowo czynnych, czyli 43%. W przemyle wrd 7 900 osb czynnych zawodowo samodzielni stanowili 9,2% (730 osb), za reszt najemni - 90,8% (7 170), odpowiednio w rzemiole - na 73 400 osb byo 27,4% samodzielnych (20 100) i 72,6% najemnych (53 300); w handlu i ubezpieczonych - 38% (14 450) samodzielnych i 35% (13 000) najemnych; pozostali (27%) zajmowali si porednictwem, handlem ulicznym i domokrnym itd. Wrd samodzielnych waciciele wikszych przedsibiorstw handlowych stanowili 24,9% (3 600), mniejszych - 75,1% (10 850)89. Celem uchwycenia zmian w sytuacji ydw warszawskich dokonano w Wydziale Statystycznym Judenratu przelicze wynikw spisowych dla 400 tys. ludnoci ydowskiej przy teoretycznym
(tezy); nr 216, Berliner, Nowe zawody; T. Berenstein, Ceny produktw ywnociowych w Warszawie i getcie warszawskim, Biul. IH 1969, nr 70. 88 APW, Stadthaumptmannschaft, nr 15, Sprawozdanie R w Warszawie X 1939-11 1940 (Spis ludnoci ydowskiej w Warszawie z 28 X 1939). 89 Odsetki obliczono w sposb nastpujcy: wg spisu z 28 X 1939 byo w rzemiole 20 100 samodzielnych i 53 000 najemnych; w handlu i ubezpieczeniach 14 450 samodzielnych i 23 100 najemnych (na ogln liczb 360 tys. ydw).

zaoeniu o stabilnoci przedwojennych proporcji w jej skadzie zawodowym. Teoretyczna liczba zawodowo czynnych przy 400 tys. ludnoci (173 tys. osb) - tab. 5 - stanowi punkt wyjcia do porwna.

Tabela 5 Teoretyczna liczba zawodowo czynnych (na 400 tys. ydw w Warszawie)90 Zawodowo czynni liczba % Rolnictwo, ogrodnictwo 200 Przemys 9 000 5,2 Rzemioso 81 400 47,0 Handel i ubezpieczenia 41 600 24,1 Transport 6 200 3,6 Instytucje spoeczne 1 900 1,1 Owiata, kultura 6 300 3,7 Suba zdrowia 3 600 2,1 Inne 22 800 13,2 Ogem 173 000 100 Ju w pierwszych miesicach okupacji gwatownie skurczya si liczba zawodowo czynnych. W maju 1940 r. na 193 zbadanych przedsibiorstw ydowskich, zatrudniajcych przed wojn po 20 i wicej robotnikw, byo czynnych zaledwie 38 (19,7%), w tym 31 przemysowych i 7 handlowych, a liczba zarejestrowanych zakadw rzemielniczych w stosunku do stanu przedwojennego skurczya si o poow91. Prb okrelenia liczby zawodowo czynnych wrd ludnoci ydowskiej w Warszawie po dwch latach okupacji (IX 1941 r.) podj Menachem Linder, badacz-ekonomista, kierownik Wydziau Statystycznego SS, czonek zespou podziemnego archiwum getta (tab. 6). Dzia zawodowy

Tabela 6 Zawodowo czynni w getcie warszawskim92 wrzesie 1941 r.93 Dzia zawodowy Samodzielni Najemni Ogem Rzemioso 3 558 3 600 7 158 Handel 6 157 1 625 7 782 Instytucje 9 100 9 100 Suba zdrowia 257 257 Inne 9 264 201 9 465 Ogem 18 979 14 783 33 762

90 91

Obmann, nr 7, z. 1. Ring II, nr 133; Obmann, nr 7, BWS, z. I. 92 Zarejestrowani w Arbeitsamcie. 93 Ring I, nr 81, Wiadomoci statystyczne

Zawodowo czynni, zarejestrowani w Arbeitsamcie we wrzeniu 1941 r. stanowili 8,4% ludnoci getta warszawskiego (wobec 43,3% w sierpniu 1939 r.). Na 3600 zakadw rzemielniczych przypadao 3600 robotnikw, przecitnie po 1 robotniku na zakad - wobec 2,7 w przededniu wybuchu wojny, co wskazuje na olbrzymie rozdrobnienie produkcji; w handlu odpowiednio: na 6157 samodzielnych 1625 pracownikw najemnych (0,26 - wobec 1,1 w 1939 r.). Linder, doskonale zorientowany w stosunkach panujcych w zamknitej dzielnicy, zdawa sobie spraw, e informacje Arbeitsamtu nie obejmuj osb zatrudnionych w podziemnym sektorze produkcji i zbytu. Z ujcia statystycznego wymykay si take osoby trudnice si szmuglem, nauczyciele tajnego nauczania, handlarze uliczni i caa masa ludzi imajcych si najrniejszych zaj. Liczb zatrudnionych w gospodarce niekoncesjonowanej w padzierniku 1941 r. ocenia Max Bischof, kierownik Transferstelle - na ok. 15 tys. osb.94. Linder nie zaliczy take do kategorii zawodowo czynnych robotnikw odrabiajcych prac przymusow (w placwkach, obozach, szopach). Tym tumacz si powane rozbienoci z pniejszymi szacunkami Judenratu, ktre uwzgldniay t szybko wzrastajc liczebnie grup mieszkacw getta. We wrzeniu 1941 r. szopy zatrudniay przeszo 3000 robotnikw95; w placwkach pracowao ok. 5400 osb, w obozach - ok. 1500 osb96. W sumie liczba robotnikw przymusowych sigaa ok. 20 tys. osb. Ogln liczb zawodowo czynnych we wrzeniu 1941 r. mona wic szacowa co najmniej na 50-60 tys. osb, nie liczc robotnikw przymusowych. W grudniu 1941 r. zawodowo czynnych w getcie (bez robotnikw przymusowych) szacowano w koach kierowniczych SS na ok. 65 tys., w tym 11 tys. samodzielnych i 55 tys. najemnych. Ponadto liczb osb yjcych z kapitau oceniano na ok 10 tys., natomiast liczb osb pozbawionych jakichkolwiek rodkw do ycia na przeomie lat 1941/1942 wg kierownictwa SS wynosia przeszo 200 tys., za wg przewodniczcego Judenratu - ok. 150 tys. osb, tzn. ok. 37,5% ogu ludnoci97. W czerwcu 1942 r., na kilka tygodni przed pierwsz akcj likwidacyjn, liczba zarejestrowanych zakadw powanie wzrosa - z 3600 (IX 1941 r.) do 10 112; zatrudnienie w rzemiole odpowiednio; z 3600 do 7552; natomiast liczba samodzielnych w handlu nieznacznie si zmniejszya - z 6157 do 5883; zatrudnienie w handlu wzrasta z 1625 do 2613 osb. Na 10 112 zakadw rzemielniczych przypadao w czerwcu 1942 r. zaledwie 7552 robotnikw (0,75 na 1 zakad), co wiadczy o niepowstrzymanym procesie rozdrobnienia produkcji. Odpowiednio w handlu: na 5883 samodzielnych - 2613 najemnych (0,45)98. Na temat oglnej liczba zawodowo czynnych w getcie w przededniu pierwszej akcji likwidacyjnej rda nie dostarczaj danych. Liczb t Adam Czerniakw w swoim Dzienniku szacowa nastpujco: w kwietniu 1942 r. - na ok. 79 tys. (wliczajc robotnikw przymusowych); w lipcu 1942 r. - na 95 tys. Z memoriau zoonego do wadz wynikaoby, e liczba zawodowo czynnych w czerwcu 1942 r. wynosia przeszo 100 tys. osb. Liczb robotnikw i pracownikw najemnych szacowano na 85 tys.99 Obliczenia te, sporzdzone przez Judenrat pod wpywem wiadomoci o zagadzie skupisk ydowskich
94

APW, Distrikt Warschau, nr 47, M. Bischof, ber den Wirtschaftsverkehr mit dem jdischen Wohnbezirk in Warschau, 15 X 1941. 95 Ibidem. 96 T. Berenstein, Praca przymusowa...; Teje, ydzi warszawscy w hitlerowskich obozach pracy, Biul. IH 1968, nr 67. 97 Ring I, nr 349; Gutachten ber Organisation und Ttigkeit der Frsorge und Wohlfahrt im jdischen Wohnbezirk in Warschau, XII 1941. 98 Ring II, nr 82, Materiay Sekcji Poyczek Bezprocentowych SS. 99 Obmann, nr 24, ydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie. Liczby i fakty.

w GG, miay przekona hitlerowcw o wysokim potencjale produkcyjnym getta warszawskiego i odroczy wyrok mierci, ktry zawis nad ludnoci ydowsk. Trudno powiedzie, czy liczby te odpowiaday rzeczywistoci. Na podstawie wstpnych bada ustalono, e w okresie od X 1939 do VI 1942 r. w strukturze zawodowej ludnoci ydowskiej w Warszawie zaszy nastpujce zmiany: 1. 2. 3. 4. 5. Konfiskata wielkich i rednich firm ydowskich przemysowych i handlowych. Koncesjonowanie zakadw drobnych. Rozwj manufaktur niemieckich w getcie. Rozwj ydowskich firm nakadczych w sektorze jawnym i podziemnym. Spadek liczby samodzielnych w sektorze jawnym: w kocu 1941 r. w rzemiole do ok. 16%, a w handlu do ok. 38% stanu przedwojennego, natomiast w czerwcu 1942 r. wynosi on odpowiednio: w rzemiole ok. 50%, handlu - ok. 40% stanu przedwojennego. 6. Rozdrobnienie i spadek zatrudnienia w sektorze jawnym; w kocu 1941 r.: w rzemiole do ok. 6%, a w handlu do ok. 11 % stanu przedwojennego; w czerwcu 1942 r. odpowiednio: w rzemiole do ok. 14%, handlu do ok. 40%. 7. Rozwj podziemnych form rzemiosa i handlu. 8. Spadek oglnej liczby zawodowo czynnych w sektorze jawnym i podziemnym; w kocu 1941 r. do ok. 50% za w czerwcu 1942 r. do ok. 75% stanu przedwojennego. Gospodarka getta warszawskiego mimo olbrzymich strat opara si jednak destrukcyjnym dziaaniom okupanta. Po gwatownym regresie w pierwszym okresie izolacji (1941) powoli zacza dwiga si z gruzw, zwaszcza w ramach sektora podziemnego, ktry rozwija si na zasadzie kontaktw z tzw. stron aryjsk. Potencja si wytwrczych tkwicych w zamknitej dzielnicy rozsadza zarwno mury getta, jak i biurokratyczne praktyki niemieckich wadz nadzorczych. Jedn z cech charakterystycznych przemian spoecznych okresu okupacji by rozpad przedwojennej buruazji ydowskiej i utworzenie tzw. nowej elity finansowej. Grupa ta skadaa si z wacicieli przedsibiorstw koncesjonowanych i firm nakadczych, wzbogaconych na dostawach dla Wehrmachtu, wielkich przedsibiorcw szmuglu itd. Nowa elita, po czci wywodzca si z buruazji przedwojennej, ksztatowaa si w cieniu hitlerowskiej grabiey, w atmosferze ryzyka i kantu, uprawianego zwykle do spki z Niemcami, w warunkach wczesnokapitalistycznych form wyzysku. Zasilali j rwnie ludzie z rodzin drobnomieszczaskich i robotniczych, jak i tzw. marginesu spoecznego, oswojeni z hazardem i obdarzeni swoist odwag i fantazj. Now elit szacowano w getcie na ok. 10 000 rodzin (ok. 30 000 osb). Do tej grupy zbliaa si wysokoci dochodw Suba Porzdkowa, czerpica znaczne zyski ze szmuglu, jak te krg dorobkiewiczw mniejszego kalibru. W tym wanie krgu Polacy, ydzi i Niemcy robili interesy do spki. Przedstawiciele nowej elity i ich aryjscy wsplnicy stanowili sta klientel nocnych restauracji i domw gry w zamknitej dzielnicy. Nowa elita i grupy do niej zblione raco odcinay si trybem ycia na tle zabiedzonej i godujcej dzielnicy. atwo zarobkw i niepewno jutra sprawiay, e ludzie ci - wedug okrelenia jednego z pamitnikarzy getta - rozkoszowali si namiastk ycia, szukajc zapomnienienia w hucznej zabawie. Typowym przedstawicielem nowej elity by pracownik Trzynastki - Moryc Kohn z osawionej spki Kohn i Heller (omnibusy konne i wielkie interesy z gestapo). Mody, przystojny, ulubieniec kobiet rywalizujcych o jego wzgldy, z wielkopaskim gestem finansowa filantropijne imprezy, bawic si w mecenat wobec zabiedzonych rabinw, aktorw i muzykw. Obok gadkich

wiatowcw typu Kohna i wyksztaconych, modych ludzi ze Suby Porzdkowej, wypyna na powierzchni ycia spoecznego zamknitej dzielnicy jeszcze jedna posta - wzbogaconego wonicy czy tragarza100. Procesy ruchliwoci spoecznej w zamknitej dzielnicy wystpiy w postaci niemal powszechnych przesuni w d hierarchii spoecznej. Przedwojenna buruazja ydowska, po czci wyeliminowana przez okupanta z ycia gospodarczego, zachowaa jednak na czarn godzin znaczne zasoby materialne. Okupacja hitlerowska zrujnowaa przede wszystkim warstwy pracujce: szerokie rzesze drobnomieszczastwa, klas robotnicz i du cz inteligencji zawodowej. Znaczna liczba samodzielnych rzemielnikw i drobnych kupcw po utracie warsztatw pracy ulega degradacji i zrwnaa si z proletariatem, zatrudnianym m.in, w szopach, placwkach, obozach pracy i rzemiole koncesjonowanym (np. samodzielni fryzjerzy dzcy pracowali jako robotnicy w razurach warszawskich) i podziemnym; cz - zdziesitkowana godem, zostaa zepchnita na dno ndzy. W cyklu wypracowa uczniowskich pod wsplnym tytuem Jakie zmiany zaszy u nas w czasie wojny, ktre byy w istocie ankiet rozpisan przez podziemne archiwum getta, czytamy o rodzinach samodzielnych rzemielnikw i drobnych sklepikarzy, ktre nie zdoay si utrzyma na powierzchni ycia. Gince rodziny broniy si jak mogy przed ruin. Mczyni zapisywali si na obz, kobiety zajmoway si drobnym handlem, praniem itd., mimo to do domw wchodziy choroby i mier. W wypracowaniach powtarza si wtek: Matka osabiona - zmara, ojciec straci siy. Tatu z dnia na dzie sabszy - zmar101. Hitlerowska polityka eksterminacyjna, wymierzona przeciwko caej zbiorowoci ydowskiej, ze szczegln si uderzya w klas robotnicz. W okresie okupacji umocni si drobnoprzemysowy charakter proletariatu ydowskiego. W szeregi tej klasy zostaa zepchnita znaczna cz samodzielnych rzemielnikw i powana liczba osb ze wszystkich warstw spoecznych. Hitlerowska organizacja rynku pracy w GG znacznie ograniczya na niekorzy zatrudnionych przedwojenne ustawodawstwo pracy. Zlikwidowano zwizki zawodowe, sdy i inspekcje pracy. Uchylono wiele wiadcze spoecznych, reszta za zostaa powanie obniona; umowy zbiorowe zastpiono taryfami urzdowymi; uchylono swobod wyboru miejsca pracy, uzaleniajc j od kadorazowego zezwolenia Arbeitsamtu102. Jeszcze gorzej przedstawiaa si sytuacja w getcie, uwarunkowana przepisami o przymusie pracy dla ludnoci ydowskiej. Czas pracy w getcie warszawskim zosta przeduony do 12 godzin, a jej warunki - zarwno w jawnym, jak i podziemnym sektorze produkcji byy w najwyszym stopniu szkodliwe dla zdrowia. Getto produkuje - pisa pamitnikarz - w najstraszniejszych warunkach, w izbach mrocznych, w lochach ponurych. Siedz zgici w kabk na zydlach, na awach, nad stoami, maszynami, szyj odzie i bielizn, buty, czapki, materace i kodry, wyrabiaj zabawki, lalki, szych, muchoapki, grzebienie, agrafki, zatrzaski, samodziay, szczotki. rodki produkcji najbardziej archaiczne, koo postpu technicznego cofa si wstecz [...] Wraca epoka Tkaczy Hauptmanna103.

Tabela 7

100

AIH, Pamitniki, nr 27, S. Puttermana; nr 48, K. Rotgebera; J. Winkler, Getto walczy, W. Szpilman, mier miasta, Warszawa 1946; APW, Sipo, nr 115, Korespondencja w sprawie interesw Niemcw z ydami. 101 Ring I, nr 39, 44, Wypracowania dzieci. 102 Cz. uczak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce , Pozna 1979. 103 J. Mawult, Wszyscy rwni, Biul. IH 1967, nr 62.

Miesiczny koszt wyywienia jednej osoby w getcie (w z) Kwiecie-maj 1941 r.104 Norma Przydzia kartkowy (kg) Koszt wg cen wolnorynkowych z 15 IV 1941 ilo cena suma (kg) 5,0 8,50 42,50 0,75 12,00 9,00 0,45 0,57 0,40 15,00 3,75 0,45 4 szt. 0,45 0,30 3,75 16,00 13,00 14,00 2,80 2,50 10,00 1,20 11,00 25,00 4,00 7,20 7,41 5,60 42,00 9,38 4,50 4,80 4,95 7,50 15,00 159,84 Koszt wg cen wolnorynkowych z 23-26 V 1941 ilo cena suma (kg) 5,00 20,00 100,00 0,75 30,00 22,50 0,45 0,57 0,40 15,00 3,75 0,45 4 szt. 0,45 0,30 3,75 30,00 35,00 26,00 7,00 5,00 20,00 2,20 30,00 45,00 5,00 13,50 19,95 10,40 105,00 18,75 9,00 8,80 13,50 13,50 18,75 353,65

Chleb Mka pszenna Makaron Cukier Miso Ziemniaki Warzywa Kawa zboowa Jaja Kasza Tuszcze Mleko Razem

dzienna miesiczna (kg) 0,250 7,50 0,025 0,75 0,015 0,025 0,013 0,50 0,125 0,015 0,45 0,75 0,40 15,00 3,75 0,45 4 szt. 0,45 0,30 3,75

2,5 0,18 -

0,015 0,010 0,125

Minimalne koszty utrzymania w getcie, wg oblicze urzdu komisarza getta wynosiy w kwietniu 1941 r. 5,33 z dziennie na osob; koszty utrzymania rodziny skadajcej si z 4 osb wynosiy wic w tym czasie 740 z (tab. 7) 640 z na ywno + 100 z na mieszkanie, opa, wiato i inne wydatki. W kocu maja 1941 r., wobec gwatownej zwyki cen na produkty ywnociowe, koszty wyywienia wzrosy do 11,78 z dziennie. Rodzina czteroosobowa musiaa wic wyda co najmniej 1515 z miesicznie, w tym 1414 na ywno. Pace w poszczeglnych grupach zawodowych ksztatoway si rnie: w produkcji podziemnej oraz w warsztatach produkujcych dla nakadcw po stronie aryjskiej robotnicy i chaupnicy w II poowie 1941 r. zarabiali po 10-20 z dziennie, tzn. znacznie poniej kosztw utrzymania. Znacznie gorzej Przedstawiaa si sytuacja w zawodach usugowych, m. in. we fryzjerstwie. Przy kocu 1941 r. wykwalifikowany fryzjer w pierwszorzdnym zakadzie zarabia 8-10 z dziennie, lecz w tanich razurach konkurencyjnych robotnicy przy wytonej pracy (do 60 klientw dziennie) zarabiali po 25 z. Brud panujcy w zakadach sprzyja rozpowszechnianiu chorb (fryzjerzy zaraali si od klientw tyfusem i chorobami skrnymi). Razury konkurencyjne zostay stopniowo zlikwidowane, gdy robotnicy z tych zakadw po prostu wymarli. Przymieray te godem manicurzystki. Do najtrudniejszych naleay warunki pracy i pacy w szopach, ktre pod wzgldem struktury i organizacji pracy opartej na kooperacji prostej, nawizyway do wczesnokapitalistycznych manufaktur. Dzie pracy w szopie rozciga si do 11-12 godzin; przy wytonej pracy akordowej robotnicy zarabiali 5-7 z dziennie. Gwn atrakcj byy dodatkowe przydziay ywnociowe: 2 porcje zupy, kg chleba dziennie, marmolada. Za chleb i zup potrcano 2 z 80 gr. Dzienna paca po potrceniach wynosia wic 3-4 z, tzn. rwnowarto wiartki chleba. Robotnicy, zwaszcza kobietymatki staray si zwykle zaoszczdzi na jedzeniu na rzecz godujcych dzieci. Cika, wytona praca, o godzie w nerwowym popiechu prowadzia do wyniszczenia organizmu. Godni, zrozpaczeni, ze
104

Kommissar, nr 33, Sytuacja ludnoci ydowskiej w getcie warszawskim.

starganymi nerwami, ze miertelnym strachem w oczach - pisa nieznany autor opracowania o szopach zachowanego w podziemnym archiwum getta - robotnicy stopniowo wrastali w mier105. Skurczenie rynku pracy przy wzmoonej poday rk do pracy spowodowao olbrzymi wzrost bezrobocia. W czerwcu 1941 r. w kartotekach Arbeitsamtu figurowao ok. 76 tys. bezrobotnych mczyzn w wieku od 16 do 60 lat; w lipcu tego roku - ok. 70 tys., w sierpniu - ok. 69 800106. Liczby te nie odzwierciedlaj wprawdzie stanu rzeczywistego, gdy obejmuj one modocianych (16-18 lat) oraz osoby zatrudnione w podziemnym sektorze gospodarczym. Rejestracja nie obejmowaa kobiet. Tak wic liczby bezrobotnych w getcie nie jestemy w stanie uchwyci, mimo e bya ona znaczna. Wrd ludnoci ydowskiej w getcie byo zawsze pod dostatkiem zawodowych zastpcw do wszystkich wiadcze - do ani, dezynfekcji, kolejki po zup i do pracy przymusowej. Olbrzymie bezrobocie sprawio, e przymus pracy na rzecz okupanta, ktremu formalnie podlegaa caa mska ludno ydowska, w praktyce ze wzgldu na system patnych zwolnie obcia gwnie robotnikw getta. Procesy degradacji materialnej objy znaczn cz inteligencji zawodowej. Na przeomie 1939/1940 r. wikszo przedstawicieli tej warstwy zostaa pozbawiona rde zarobkowania (muzycy, plastycy, aktorzy, nauczyciele, literaci, dziennikarze, prawnicy itd.). Zakaz zbiorowych modw na duszy czas podci podstawy egzystencji ludzi zwizanych z kultem religijnym. Stosunkowo dobre warunki mieli lekarze, przed ktrymi otwieray si moliwoci praktyki prywatnej, a take inynierowie, zwaszcza chemicy i elektrycy, ktrym udawao si uruchomi drobn produkcj. Inteligencja getta, jak i przedstawiciele tej warstwy po stronie aryjskiej zostali objci procesami przystosowania wojennego, co doprowadzio do przemieszania zaj i zawodw; np. wiosn 1940 r. zespoy zoone z zawodowych muzykw i piewakw urzdzay koncerty podwrzowe pod goym niebem; aktorzy trudnili si handlem ulicznym; jeden ze znanych aktorw warszawskich zarabia na rykszy; plastycy zajmowali si wyrobem nagrobkw; wiele osb spord inteligencji, zwaszcza kobiety, pracowao w charakterze kelnerek itd. Domen inteligencji bya obszerna i rozbudowana sfera dziaalnoci samopomocowej. Swoistym azylem dla bezrobotnej inteligencji staa si SS. Instytucje pomocy spoecznej skupiy na og inteligencj ze rodowisk demokratycznych, natomiast powana liczba osb z wyszym wyksztaceniem, wywodzcych si gwnie ze sfer buruazyjnych, znalaza si wrd urzdnikw Judenratu. ydowska Suba Porzdkowa skupia zot modzie buruazyjn, modych prawnikw, architektw i in. Procesy przystosowania wojennego zostay opisane w pamitnikach z getta, ktre w wielu przypadkach odznaczaj si wnikliw obserwacj socjologiczn. Pisze Henryk Bryskier: Wczorajszy inynier - dzi uszczliwiony stanowiskiem dozorcy, adwokat - domokrny handlarz cukierkami; zamony kupiec - w ogonku po darmow zup; profesor muzyki - grajek uliczny; adwokatka - dozorczyni w areszcie; handlarz uliczny pozostaje nadal przy swoim zajciu. Z biegiem czasu pewna, cho nieznaczna cz przedwojennej inteligencji ydowskiej powrcia do swojego zawodu107, np. nauczyciele - w ramach tajnego nauczania; po uruchomieniu teatrw,
105

Ring I, nr 99, ycie gospodarcze w getcie warszawskim; nr 42, Zarobki nominalne i realne rzemielnikw i chaupnikw (tezy); nr 58, Zawd fryzjerski; nr 65, Brana budowlana; nr 215, Pismo robotnikw szopu krawieckiego do Czerniakowa; Ring II, nr 244, Szopy (tezy). 106 Kommissar, nr 1, H. Auerswald, Zweijahrbericht. 107 T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzie powszedni. Studium historyczne , Warszawa 1973; Ring II, nr 92, Pisarze polscy w getcie; H. Bryskier, ydzi pod swastyk...

orkiestry symfonicznej i zespow kameralnych na scen i estrad powrcio kilkudziesiciu aktorw i muzykw (teatry jawne w zamknitej dzielnicy nie podlegay bojkotowi); muzycy pracowali take w ulicznych kawiarniach i restauracjach; po uruchomieniu bonic i reaktywowaniu Rabinatu uzyskaa zatrudnienie cz inteligencji zwizanej z kultem religijnym. Niemniej powana cz ludzi ze rodowisk twrczych zasilaa wielk armi ndzarzy warszawskiego getta. Znany esej Lejba Goldina: Dwadziecia cztery godziny godu108 zosta osnuty na przeyciach osobistych. W masie zepchnitej na dno ndzy spotykao si ludzi wyksztaconych, mwicych pikn polszczyzn, niegdy bywalcw warszawskich teatrw i koncertw. Przy olbrzymim wzrocie kosztw utrzymania powszechnym zjawiskiem bya sprzeda rzeczy - od biuterii i futer do bielizny i garnkw. Zarwno zatrudnieni jak i niezatrudnieni musieli sign do rezerw. - Ludno ydowska dosownie przejadaa swj dobytek109.

Tabela 8 Zwolnienie od skadki staej w 1941 r.110 Miesic Stycze Luty Marzec Kwiecie Maj Czerwiec Lipiec Sierpie Wrzesie Padziernik Listopad Grudzie Wydane karty 401 135 450 398 426 630 442 771 441 988 420 009 404 098 409 388 Zwolnienia liczba % 83 035 20,7 94 042 20,8 116 857 27,4 127 510 28,8 121 105 27,4 122 096 123 047 127 263 30,3 127 695 31,6 139 348 34,0 150 000 ok. 39,0

Miar zasigu i dynamiki procesw pauperyzacji w getcie warszawskim s dane o zwolnieniach od skadki staej (dopaty do kart aprowizacyjnych). Zwolnie tych udzielano jedynie rodzinom najbiedniejszym, pozbawionym wszelkich rodkw do ycia. Szybki wzrost zwolnie (bezwzgldny i procentowy) wskazuje na postpy pauperyzacji ludnoci getta; w grudniu 1941 r. przeszo 35% jego mieszkacw nie miao adnych rodkw do ycia. W zamknitej dzielnicy szerzyy si specyficzne choroby: obrzki godowe i charactwo godowe suche, grulica, choroby skrne, godowe rozmikczenie koci i tyfus plamisty111.

108

Ring I, nr 1167, L. Goldin, Dwadziecia cztery godziny godu, przekad z jzyka ydowskiego Leski, w: R. Sakowska, Dwa etapy... 109 Ring I, nr 55, O handlu; E. Ringelblum, Kronika..., 24, 25 XI 1941 i maj 1942. 110 Ring I, nr 349. Ring I, nr 1153, Notatki H. Wassera. Czerniakw, Dziennik, 6 I 1942. 111 L. Hirszfeld, Historia jednego ycia..., s. 228.

Za liczbami okrelajcymi obiektywne, wymierne procesy spoeczne kryj si losy jednostkowe, utrwalone w dokumentach subiektywnych: wspomnieniach, dziennikach, listach, utworach literackich i wypracowaniach szkolnych z getta. W dokumentach tych przewija si wtek rozpaczliwej walki o utrzymanie si na powierzchni. Moe dwadziecia, moe trzydzieci tysicy dobrze sytych wyyn spoecznych - czytamy w jednym z pamitnikw - naprzeciw wiermilionowej masy ebractwa i tej ndzy, ktra jeszcze usiuje sama wywalczy prolongat terminu swej mierci godowej. A porodku, midzy tymi obu skrzydami, blisko stutysiczna masa redniakw, ktrzy jako sobie radz, lepiej czy gorzej, ale maj twarz, jeszcze czyci, ubrani, bez obrzkw godowych. Przyjrzyjmy si tym kandydatom na przetrwanie: biedni rentierzy, ktrzy yj z wyprzeday garderoby, futer, mebli. Ta warstwa jest pynna, w miar upywu czasu jednostki awansuj do owych grnych 10 tysicy cae grupy odrywaj si, nie mogc utrzyma si na powierzchni, skd ju jest krok do mierci godowej. Przemiany w rozwarstwieniu ludnoci ydowskiej w Warszawie w okresie okupacji odzwierciedliy si w zmianach roli i hierarchii ulic. Ulice - pisa jeden z pamitnikarzy getta - maj swoje hierarchie: Sienna - to Aleje Ujazdowskie. Kilka drzew dodaje uroku, adne, czyste domy. Grzybowska - to plac Teatralny, centrala wadz, Leszno to Marszakowska z jej ruchem, handlem i gwarem. Reszta ulic nie pozwala na porwnania. Woyska i Stawki - to Woyska i Stawki. Tu soce cofa si przeraone112. Po ulicach snuy si obdarte postacie o charakterystycznym, mongolskim wyrazie obrzkych twarzy. Gd wyciska take swoje pitno na psychice ludzi, ktrzy pograli si w odrtwieniu i apatii, obserwujc ze wzrastajcym uczuciem lku wasne ciao: wyschnity tuw, nieustannie pogrubiajce si nogi, nienaturalnie rozdt gow113. W wyniku ankiety w sprawie spoycia, rozpisanej przez Referat Statystyczny Zakadu Zaopatrzenia przy Judenracie, ustalono, e w grudniu 1941 r. przecitna spoycia (w kal.) poszczeglnych grup ludnoci przedstawiaa si nastpujco114: kal. Urzdnicy 1665 Przewonicy 1544 Sklepikarze 1429 Samodzielni rzemielnicy 1407 Bezrobotna inteligencja 1395 Dozorcy domw 1300 Robotnicy szopw 1229 Przesiedlecy w schroniskach 805 ebracy 785 Spoycie wikszoci mieszkacw zamknitej dzielnicy ksztatowao si znacznie poniej normy fizjologicznej. Najniej w hierarchii spoycia znaleli si robotnicy szopw, przesiedlecy w schroniskach i ebracy. Sytuacja w getcie warszawskim na wiosn 1942 r. zostaa przedstawiona w podziemnym Biuletynie Informacyjnym. W artykule pt. ydzi, czytamy: Getto warszawskie. Ndza, gd i zimno i fatalne warunki higieniczne stworzyy tu stosunki potworne [...] Istnieje szereg domw tzw. specjalnych,
112 113

J. Mawult, Wszyscy rwni... P. Opoczyski, Reportan fun warszewer geto [Reportae...], oprac. B. Mark, Warszawa 1954, R. Auerbach, Dos lid fun hunger [Pie godu], Dos Naje ebn [Nowe ycie] 1947, nr Teje, Lament rzeczy martwych, Przeom, Warszawa 1949, nr 2; L. Goldin, Dwadziecia cztery godziny...; Ring I, nr 655, Materiay do monografii o kuchni ludowej; nr 39, 44, Wypracowania szkolne. 114 Ring I, nr 82, Ankieta o spoyciu w getcie.

zamieszkaych przez najwikszych ndzarzy, gdzie mier zbiera najwiksze niwo. Tak np. w domu przy ul. Miej 46 zamieszkaym obecnie przez 500 osb, zmary dotychczas 233 osoby. W domu przy ul. Pawiej 63, zamieszkaym przez 794 osoby - zmaro 450, w tym 200 osb w cigu ostatnich 2 miesicy. Rekord w tej tragicznej statystyce pobi dom przy ul. Krochmalnej 21, zamieszkay przez 400 osb, gdzie zmaro dotychczas tyle, tj. 400 ludzi [...] W wielu mieszkaniach brak zupenie opau. W 17 domach wikszo izb nie miaa tej zimy w ogle ognia pod kuchni. Cae rodziny zamarzy. Np. w domu przy ul. Ostrowskiej 14 na 190 mieszkacw jest 190 chorych, czyli chorzy s dosownie wszyscy. W domu przy ul. Krochmalnej [...] w cigu trzech miesicy zmaro 106 osb, w tym 64 na tyfus plamisty, reszta z godu; 63 trupy wyrzucono na ulic z powodu braku rodkw na normalny pogrzeb. Spuchnicia i obrzki godowe spotka mona u blisko 100 osb. W cigu ostatnich 3 miesicy wyeksmitowano 45 rodzin, z ktrych cz umieszczono w piwnicach bez podg, bez okien itp. W chwili obecnej jest 28 rodzin (140 osb) bez jakichkolwiek rodkw do ycia. Ludzie ci le na goej pododze, okryci achmanami i odywiaj si surowymi obierkami115. Swoistym epilogiem losw spauperyzowanych rodzin bya profanacja zmarych. Biedacy wynosili swoich zmarych wprost na ulic, przykrywajc twarz gazet, przechodnie potykali si o martwe ciaa lece wzdu chodnikw pod cianami domw; wzki przedsibiorcy pogrzebowego Pinkerta, uwiecznionego w piewkach gettowych, zbieray ciaa zmarych; chowano je niejednokrotnie ze znacznym opnieniem we wsplnych doach na cmentarzu przy ul. Okopowej i ssiednim boisku Skry. Zastraszajce formy profanacji zwok - czytamy w memoriale rabinw do Judenratu i SS jest jednym z bolesnych problemw dzielnicy. mier nie wyzwala biednego. Z chwil gdy wyzionie ducha, koczy si tragedia jego ycia, zaczyna si tragedia jego mierci116. W zwizku z wymieraniem ludnoci getta wyoni si dodatkowy, palcy problem spoeczny sieroctwo i opuszczone dzieci.

115 116

Biuletyn Informacyjny, 30 IV 1942. Ring II, nr 119, Patronat opieki nad zwokami ubogich ydw przy Wydziale Cmentarnym R do C zerniakowa, 20 IV 1942.

Rozdzia III Opr cywilny ludnoci ydowskiej samopomoc spoeczna (padziernik 1939-lipiec 1942)
1. Instytucje pomocy spoecznej zarys organizacyjny
Opr cywilny ludnoci ydowskiej zrodzi si ju w pierwszych miesicach okupacji, nawizujc do form organizacyjnych cywilnej obrony Warszawy we wrzeniu 1939 r. Na plan pierwszy wysuna si w latach 1939-1942 pomoc spoeczna jako sprawa najpilniejsza, przykuwajca zarwno uwag wszystkich instytucji getta i stronnictw politycznych, jak ogu szeregowych mieszkacw zamknitej dzielnicy. W warunkach totalnego zagroenia wystpia tu wyrana polaryzacja postaw spoecznych. W yciu spoecznym cieray si dwie podstawowe tendencje: demokratyczno-samopomocowa i mieszczasko-filantropijna. Pierwsz reprezentowa ruch oporu. Bya to koncepcja szerokiego udziau spoeczestwa, zarwno dawcw jak i biorcw pomocy spoecznej w dziaalnoci opiekuczej. W praktyce oznaczao to walk o opodatkowanie zamonych na rzecz godujcych. Koncepcj filantropijn, tj. dobrowolnych datkw na rzecz ubogich, reprezentowali dziaacze Judenratu. Walka o ycie ludnoci getta skupia si w ogniwach ydowskiej Samopomocy Spoecznej. Zalkiem tej organizacji bya Komisja Koordynacyjna ydowskich instytucji spoecznych, powoana 14 IX 1939 r. jako jedno z ogniw cywilnej obrony Warszawy. Z ramienia Stoecznego Komitetu Samopomocy Spoecznej Komisja ta przeja opiek nad ofiarami wojny w dzielnicach o liczebnej przewadze ludnoci ydowskiej, uruchamiajc setki punktw doywiania oraz prowizoryczne schroniska dla uchodcw i pogorzelcw. Po zajciu Warszawy przez Niemcw Komitet i Komisja Koordynacyjna kontynuoway swoj dziaalno117, wadze okupacyjne zakwestionoway jednak te powizania, zabraniajc ydowskim instytucjom spoecznym udzielania pomocy Polakom i odwrotnie. Symbolem izolacji ydowskich instytucji opiekuczych miaa by nowa nazwa: od stycznia 1940 r. ydowska Samopomoc Spoeczna (SS)118. Nazwa ta wbrew intencjom okupanta trafnie okrelia spoeczny i samopomocowy charakter dziaalnoci opiekuczej czasu wojny i okupacji. SS - Komisja Koordynacyjna stopniowo zjednoczya zarwno tradycyjne, funkcjonujce od lat stowarzyszenia opiekucze, jak i ogniwa nowe, zrodzone w czasie okupacji. W latach 1940-1942 struktura organizacyjna SS ulega kilkakrotnie zmianom: z pocztkiem 1940 r. wadze okupacyjne GG przystpiy do montowania organizacji pomocy spoecznej dla Polakw, ydw i Ukraicw. Dnia 29 V 1940 r. zosta zatwierdzony statut i regulamin Naczelnej Rady Opiekuczej (NRO), obejmujcej trzy sektory narodowociowe: polsk Rad Gwn Opiekucz (RGO), Ukraisk Rad Opiekucz (URO) i ydowsk Samopomoc Spoeczn (SS). Do NRO, ktra nie

117

Ring II, nr 2, Sprawozdanie M. Weicherta, przewodniczcego SS-Komisji Koordynacyjnej rozmowach przedstawicieli ydowskich organizacji opiekuczych A. Gepnera i S. Szereszewskiego na posiedzeniu u komisarycznego burmistrza Warszawy J. Kulskiego, 28 V 1940; nr 14, Oklnik nr 1 SS-KK, 30 V 1940; Ring II, nr 6, berblick ber die Ttigkeit des Koordinierungsausschusses, 20 IV 1940; RGO, nr 116-117, Sprawozdania RGO, 1 IV 1941-31 III 1943; AIH, Pamitniki, nr 25, M. Weicherta; Ringelblum, Kronika..., wrzesie 1939. 118 SS/JUS, nr 509, s. 316, Pismo O. Dengla do R, 23 I 1940.

posiadaa samodzielnych agend, ograniczajc si do podziau darw i subwencji pieninych, wchodzio pocztkowo piciu czonkw RGO i po jednym z SS i URO. W kocu listopada 1941 r., po wcieleniu do GG nowego dystryktu - Galicji, wadze okupacyjne wprowadziy zmiany, zwikszajc liczb przedstawicieli URO. NRO skadaa si odtd z czterech Polakw, dwch Ukraicw i jednego yda. Organem kierowniczym SS byo prezydium w Krakowie, ktre dnia 17 X 1940 r. powoao ydowski Komitet Opiekuczy w Warszawie (KOM), bdcy odpowiednikiem Polskiego Komitetu Opiekuczego RGO. W kocu tego roku istniay wic rwnolegle; SS centrala dla GG z ekspozytur w Warszawie (KOM) oraz SS - Komisja Koordynacyjna. W lipcu 1940 r. rozwizano w GG wszystkie stowarzyszenia spoeczne, dobroczynne i owiatowe. RGO wchona szereg polskich stowarzysze spoecznych, ktre t drog uzyskay oson. To samo uczynia SS w Krakowie w stosunku do stowarzysze ydowskich. Wobec groby rozwizania Komisja Koordynacyjna - z oporami i pod naciskiem Prezydium SS - musiaa podporzdkowa si KOM-owi zmieniajc do koca padziernika 1940 r. nazw na ydowskie Towarzystwo Opieki Spoecznej (TOS)119; organizacja ta staa si jednym z najwaniejszych orodkw ycia spoecznego w zamknitej dzielnicy. Pod oson ZSS rozwija si w getcie prny i dynamiczny nurt spoeczny, skupiajcy si w stowarzyszeniach opiekuczych, ogniwach pomocy ssiedzkiej i zespole przedstawicieli stronnictw politycznych.

Stowarzyszenia opiekucze
Przedwojenne stowarzyszenia dobrowolnej opieki spoecznej prowadziy liczne instytucje opiekucze: sierocice, orodki zdrowia, szkoy i poradnie zawodowe itp. Placwki te zatrudniay lekarzy, pielgniarki, ekonomistw, inynierw, instruktorw rzemiosa, psychologw, nauczycieli, przedszkolanki itd. W okresie okupacji hitlerowskiej stowarzyszenia te - zjednoczone przez SS Komisj Koordynacyjn - ulegy duym przemianom. Zmieni si w znacznym stopniu zarwno skad kierownictwa, jak i charakter dziaalnoci opiekuczej, ktr przystosowano do wymogw i potrzeb zamknitej dzielnicy, np. Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludnoci ydowskiej (TOZ) zajo si walk z chorobami godowymi i epidemicznymi; Towarzystwo Popierania Rolnictwa (Toporol) organizowao upraw warzyw na podwrzach i balkonach mieszka; Towarzystwo Popierania Emigracji (Jeas)
119

SS/JUS, nr 20, s. 92, Instrukcja SS, XI 1940; nr 21, s. 60, Oklnik przewodniczcego Prezydium SS powouje si na zarzdzenie o rozwizaniu stowarzysze w GG, opublikowane w Dzienniku Rozporzdze GG, 1 VIII 1940, nr 48; nr 509, s. 238 i 197, Protokoy posiedze KOM-u. A. Gepner, S. Szereszewski, S. Wyszewiaski, H. Rottenberg i A. Sztolcman; przemianowania SS-Komisji Koordynacyjnej na TOS zada Massing, kierownik wydziau Frsorge w urzdzie szefa dystryktu warsz.; nr 74, s. 25, 130, Pismo Prezydium SS do NRO, Spis stowarzysze opiekuczych oraz Pisma Prezydium SS do KOM-u warszawskiego, 5 i 10 X 1940; AJDC, nr 476, s. 144, Pismo Hauptabteitung Innere Verwaltung rzdu GG do SS, 26 XI 1941; Ring I, nr 184, Regulamin TOS; RGO, nr 116, 117; czonkami Prezydium SS byli; Micha Weichert - przewodniczcy, Josef Jaszuski - zastpca, Gustaw (Gamzej) Wielikowski i Beniamin Zabudowski (z Warszawy), Eliahu Tisz, Chaim Hilfstein i Marek Bieberstein (z Krakowa); miejsce Biebersteina, aresztowanego we wrzeniu 1940, zaj Marek Alten z Lublina, zas P mierci Zabudowskiego (I 1942) - Lejb Landau ze Lwowa. Staym przedstawicielem SS w NRO by Hilfstein. Wielikowski sprawowa funkcj (fikcyjn) Beratera (doradcy) SS przy gubernatorze dystryktu; M. Weichert, Jidisze aejnhilf 1939-1945 [ydowska Samopomoc], Tel-Awiw 1962; B. Kroll, Opieka i samopomoc spoeczna w Warszawie 1939-1945. Stoeczny Komitet Samopomocy Spoecznej i warszawskie agendy Rady Gwnej Opiekuczej, Warszawa 1977.

pomagao w poszukiwaniach krewnych za granic, poredniczc w korespondencji i zabiegajc o paczki ywnociowe. Centrala Zwizku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziemi Opuszczonymi (Centos) uruchomia sie placwek doywiania dzieci godujcych, a zarazem orodkw tajnego nauczania w szkolnictwie podstawowym; Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej (ORT) organizowao kursy zawodowe. Niektre z nich przeistoczyy si w placwki tajnego nauczania w zakresie szkolnictwa wyszego. Pod naciskiem wadz okupacyjnych nastpio systematyczne ograniczanie samodzielnoci zrzeszonych stowarzysze opiekuczych. W marcu 1942 r. zostay one definitywnie wcielone do KOM, ktry podzielono na 4 wydziay. Opieki nad Dziemi i Modzie (dawny Centos), Opieki Sanitarnej i Higienicznej (TOZ), Pracy Spoecznej, zwany te Sektorem Spoecznym (dawne TOS), Pomocy Pracy i Pomocy Gospodarczej (ORT i Toporol)120. Eskalacja przeladowa hitlerowskich wyzwolia olbrzymie pokady energii spoecznej. Powstay nowe ogniwa opiekucze, nawizujce do ludowych tradycji pomocy ssiedzkiej. Wi ssiedzka, znacznie osabiona na skutek wzrastajcego zrnicowania spoecznego w warunkach ycia wielkomiejskiego, odrodzia si ju w czasie oblenia Warszawy, zyskujc zwaszcza na sile po utworzeniu zamknitej dzielnicy. Na zasadzie tej wizi funkcjonoway komitety domowe warszawiakw oraz ziomkostwa przesiedlecw, ktre skupiy kilkadziesit tysicy osb. By to ruch powszechny w penym znaczeniu tego sowa.

Komitety domowe
Komitety domowe wywodziy si z jednostek obrony przeciwlotniczej w systemie cywilnej obrony Warszawy we wrzeniu 1939 r.; blokowe jednostki OPL speniay obok zada obronnych szereg funkcji spoecznych (aprowizacja lokatorw, opieka nad dziemi, pomoc dla rannych, uchodcw i pogorzelcw, onierzy). Dziaalno spoeczn jednostek OPL (rozwizanych na mocy ukadu kapitulacyjnego) kontynuowali w dzielnicach polskich tzw. delegaci aprowizacyjni. W dzielnicy ydowskiej, ciko dowiadczonej przez bombardowania, zatoczonej przez uchodcw i pogorzelcw - ju w kocu 1939 r. powstay komitety domowe121. Pierwsze z nich trzymay si kurczowo wasnego podwrza dziaay w rozproszeniu, nie majc ani jednolitego planu, ani wsplnej organizacji. Zjednoczenie komitetw domowych wie si z dziaalnoci Emanuela Ringelbluma, znanego raczej jako kronikarza getta i organizatora podziemnego archiwum. W kwietniu 1940 r. Ringelblum stan na czele nowo utworzonej Sekcji Pracy Spoecznej SS - Komisji Koordynacyjnej. Wiosn tego roku ydowskie placwki opiekucze przeyway ostry kryzys finansowy. W gronie dziaaczy Sekcji Pracy Spoecznej zacza dojrzewa myl, e nadzieje na pomoc zagraniczn - ktra odegraa powan rol w czasie I wojny wiatowej - mog okaza si zawodne w warunkach okupacji hitlerowskiej. Zaczto gorczkowo szuka rodzimych rde finansowania pomocy spoecznej. Ringelblum i jego wsppracownicy zwrcili uwag na znaczenie i potencjalne moliwoci tkwice w komitetach domowych, upatrujc w nich olbrzymie, nie wyzyskane rdo energii spoecznej i form organizacyjn, pozwalajc urzeczywistni now, demokratyczn koncepcj wzajemnej pomocy. Zjednoczenie komitetw domowych wymagao duego wkadu pracy organizacyjnej. Urzdzono setki
120

J. Barski, O niektrych zagadnieniach warszawskiego getta, Biul. IH 1964, nr 49; Ring I, 60, Protok posiedzenia KOM-u, 10 III 1942 (S. Szereszewski, I. Giterman, H. Rottenberg, S. Wyszewiaski). 121 Ring I, nr 67, KD Nalewki 23; Cywilna obrona Warszawy..., Ring I, nr 138, Komitety domowe (tezy); Ringelblum, Kronika..., wrzesie 1939.

zebra lokatorw, na ktrych delegaci Sekcji Pracy Spoecznej uzasadniali konieczno wsplnych wysikw w obliczu przeladowa okupanta. Mimo znacznych trudnoci, wynikajcych z oporw czci dziaaczy (patriotw wasnego podwrza), Sekcja Pracy Spoecznej w maju 1940 r. zjednoczya komitety domowe, ktre stay si podstawowym ogniwem SS - Komisji Koordynacyjnej122. Przy kocu kwietnia 1940 r. byo w Warszawie 778 komitetw domowych w 878 domach), w maju 1940 r. - 1518 (w 2014 domach), a we wrzeniu 1940 r. - ju ok. 2 tys. Po utworzeniu getta liczba komitetw zostaa zredukowana. Na zlecenie Sekcji Pracy Spoecznej komitety domowe w zamknitej dzielnicy uzupeniy swj skad przez wybr czonkw spord nowych lokatorw. W styczniu 1942 r. byo w getcie warszawskim 1108 komitetw domowych123. Zarzd komitetu domowego skada si na og z siedmiu osb: przewodniczcego, wiceprzewodniczcego, sekretarza, skarbnika oraz 3 czonkw komisji rewizyjnej. Przy komitetach powoywano spoeczne komisje: gospodarcz, imprezow, kwalifikacyjn do spraw zapomg, opieki nad dziemi, odzieow i in.; tworzyy si te koa: kobiet, modziey, patronaty nad ssiednimi placwkami pomocy spoecznej (domami starcw, sierocicami, schroniskami dla przesiedlecw, kuchniami ludowymi itd.). Taki rozszerzony komitet domowy liczy niekiedy do 30-40 osb124. W komitetach domowych - i tak samo w ziomkostwach - obok dowiadczonych dziaaczy przedwojennych pojawili si ludzie nowi, ktrzy nieraz przez cae swoje ycie pozostawali na uboczu spraw spoecznych. Dziaacze tej nowej, wojennej fali wykazali wiele inwencji i ofiarnoci. Przy wyborze czonkw komitetw domowych nie odgryway roli ani zawd, ani wyksztacenie, ani wzgldy partyjne i wiatopogldowe. Wrd dziaaczy nowej fali spotykamy dorosych i modzie, mczyzn i kobiety125. W maju 1940 r. utworzono przy Sekcji Pracy Spoecznej referat Pracy Spoecznej Kobiet. Analogiczne referaty powoano przy biurach dzielnicowych SS. Przy komitetach domowych powstay tzw. koa pa. W pracy spoecznej sprawdziy si cechy psychiczne kobiet - matek i on, krztajcych si przez cae ycie w gospodarstwie domowym. Poczucie obowizku i pasja, z jak matki zwyky si troszczy o wasne dzieci, czsto rozcigay si na osierocone dzieci ssiadw i na wszystkich potrzebujcych pomocy. Praca spoeczna kobiet okazaa si w warunkach okupacji jednym z czynnikw integrujcych ruch wzajemnej pomocy.126 Przez komitety domowe prowadzia droga do ofiarnoci spoecznej. Samowystarczalne pod wzgldem finansowym nie korzystay one z dotacji centrali, na odwrt - same wiadczyy na rzecz

122

Ring I, nr 508, E. Ringelblum, Dzieje pomocy spoecznej w Warszawie; Ring II, nr 6, berblick..., Ring I, nr 297, H. Szereszewska, Komitet domowy - Gsia 19; M. Mazor, La cit engloutie. Souvenirs du ghetto de Varsovie , Pary 1955. 123 Ring I, nr 77, Dziaalno AJDC, Centrali w Polsce, IX 1939-X 1940; Ring II, nr 14, nr 39, Finanse komitetw domowych. 124 Ring I, nr 67, KD Nalewki 23; nr 68, KD Leszno 24; Ring II, nr 62, Uwagi do statutu komitetw domowych. 125 Ring I, nr 66, Struktury wewntrzne komitetw domowych; E. Ringelblum, Jak zgina Warszawska inteligencja ydowska, w: Kronika..., s. 461-462; J. Turkw, Azoj is es gewen... Churbn Warsze [Tak byo... Zagada Warszawy], Buenos Aires 1948, s. 66; M. Mazor, La cit engloutie..., Ch- A. Kapan, Chronique d'une agonie. Journal du ghetto de Varsowie, Pary 1965. 126 Ring II, nr 59, Sprawozdanie Referatu Pracy Spoecznej Kobiet, 24 II 1942; E. Ringelblum, Kronika... 10 VI 1942 i pocztek czerwca 1941 (czonkiem KD przy ul. witojerskiej 32 bya Polka, ktra nie opucia ma yda); informacja ta zostaa, prawdopodobnie przez pomyk, opuszczona w polskim wydaniu Kroniki - s. 296; pochodzi z wydania: E. Ringelblum, Ksowim fun geto [Pisma...], oprac. A. Eisenbach, T. Berenstein, B. Mark, A. Rutkowski, t. I, Warszawa 1961 s. 275;

innych placwek SS. Prcz wiadcze pieninych komitety domowe organizoway systematyczne zbirki ywnoci (kromek chleba, talerzy zupy), wgla, lekw itp. W warunkach wzrastajcej pauperyzacji ludnoci getta zdobycie kadego grosza wymagao duego wysiku. Delegaci komitetw organizowali dziesitki zebra, obchodzili po kolei wszystkie mieszkania, wysyano imienne listy, wzywajce do ofiarnoci. Przed bram wystawiano pikiety, domagajce si od gospody powracajcych z targu datku na rzecz godujcych, nieraz w postaci pojedynczego ziemniaka, marchwi, buraka itp. Zbirka odbywaa si take w postaci akcji yeczkowej, lokatorzy ofiarowywali po yeczce (od herbaty) mki, cukru, kaszy itd. Obok skadek pieninych i ywnociowych komitety domowe organizoway usugi lokatorwfachowcw (np. od lekarza uzyskiway bezpatn pomoc dla biednych ssiadw, od szewca napraw butw osieroconemu dziecku itd.), ale rwnie i prace niewykwalifikowane, np. sprztanie podwrzy, klatek schodowych itp. Lokatorw domu bez przerwy alarmowano apelami: Pom bezdomnemu!, Pom choremu!, Ratuj dziecko!. Zbirka pod hasem: Nie ofiara, lecz skadka, nie jamuna, lecz obowizek! odbywaa si w atmosferze przymusu moralnego. Tylko nieliczni (w przewiadczeniu opinii publicznej - najzamoniejsi) uchylali si od wiadcze na rzecz godujcych. Wobec opornych stosowano sankcje w postaci bojkotu moralnego: w bramach wywieszano czarne listy lokatorw nie wywizujcych si z obowizku pomocy ssiedzkiej, osobom tym nie podawano rki itp.127.

Ziomkostwa przesiedlecw
Ziomkostwa zawizyway si ywioowo, najczciej ju w czasie wysiedlania lub bezporednio po przybyciu do Warszawy. Ssiedzi i ziomkowie z jednego miasta trzymali si instynktownie razem w drodze, podczas kwarantanny i w getcie. W miar napywu przesiedlecw do Warszawy nastpowao jednoczenie si ziomkostw, ktre pod wzgldem organizacyjnym podlegay Sekcji Uchodcw i Pogorzelcw SS-Komisji Koordynacyjnej (pniejsze TOS). Na czele ziomkostw stali delegaci (najczciej dziaacze spoeczni lub czonkowie zlikwidowanych Judenratw), tworzcy Centraln Komisj Uchodcw (CKU). Ziomkostwa opiekoway si przesiedlecami rozproszonymi po schroniskach i kwaterach prywatnych, wymierzajc zamoniejszym podatek na rzecz godujcych128

127

Ring II, nr 39; Ring I, nr 67, 68; AIH, Pamitniki, nr 27, S. Putermana; M. Mazor, La cit...; M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, Warszawa 1983. 128 W kwietniu 1940 r. byo w Warszawie 60 ziomkostw ydowskich, w kocu padziernika - 70, 300 delegatw (Ring II, nr 7; G 2 i 23 X 1940, nr 22 i 28); Do F. Fliderbauma (byego prezesa Judenratu w Pocku) i Eliahu Zylberberga - delegatw Ziomkostwa Pockiego w Warszawie, napyway listy od przesiedlecw pockich z dystryktu radomskiego: z arnowa, Suchedniowa, Chmielnika Kieleckiego, Czstochowy, Wierzbnika, Starachowic, Daleszyc, cznej, Bodzentyna, Biaaczowa. Pocczanie wysiedleni ze swego miasta w lutym 1941 r. yli w skrajnej ndzy, np. jeden z przesiedlecw w Bodzentynie nie mia ju do sprzedania niczego, oprcz paska od spodni - za 2 z. Kilogram chleba kosztowa tam w tym czasie 18 z. Dziewczyna z cznej prosia o pomoc dla chorej matki, ktra w czasie przesiedlenia wypada z przepenionej ciarwki. Przekazy pienine Ziomkostwa dla przesiedlecw pockich podpisywano przez ostrono fikcyjnymi nazwiskami; np. Chana Szafran potwierdzia otrzymanie przekazu na sum 20 z od niejakiego Markowicza z ul. Krochmalnej; domylia si, e jest to zapomoga Ziomkostwa (Ring I, nr 520, 523, 536, 539, 540, Listy przesiedlecw pockich), Fiszel Filderbaum, delegat Ziomkostwa z Pocka zmar 17 XII 1941 r.; Nekrolog zamiecio konspiracyjne pismo Poale Syjon-Prawicy Undzer Weg z grudnia 1941, bez numeru (Ring I, nr 683).

Zesp przedstawicieli stronnictw politycznych

Przy TOS odbyway si te tajne narady dziaaczy stronnictw politycznych, obejmujcych zarwno skrajn lewic; jak stronnictwa liberalno-mieszczaskie i konserwatywno-religijne. Zesp ten skada si z przedstawicieli: Bundu (Maurycy Orzech); Poale Syjon-Lewicy (Szachno Zagan), Poale SyjonPrawicy (Josef Sak). Mizrachi, ktra przystpia do Zespou dopiero w kocu 1941 r., reprezentowa jego przedwojenny przywdca, rabin Icchak Nissenbaum. Tylko cz dziaaczy Agudy i Syjonistw Oglnych wsppracowaa z Zespoem. Przedstawicielem Syjonistw by Menachem Kirszenbaum z Al Hamiszmar, przedwojennej opozycyjnej grupy Icchaka Grnbauma; natomiast Izrael Milejkowski, z umiarkowanej grupy Et Liwnot, by w Judenracie. Agud w zespole stronnictw reprezentowa Aleksander Frydman, za Meszulem Kaminer - w Judenracie. Komunici nie mieli pocztkowo przedstawiciela w Zespole, lecz czonkowie grup komunistycznych Sierp i Mot, Spartakus, Morgnfrajhajt (Jutrzenka Swobody) brali czynny udzia w akcji oporu cywilnego. Z pocztkiem 1942 r. czonkiem zespou stronnictw zosta penomocnik KC PPR w getcie warszawskim, Jzef Lewartowski. W naradach tych brali rwnie udzia przedstawiciele placwek pomocy spoecznej, m. in. Emanuel Ringelblum i Icchak Giterman129. Pod wpywem eksterminacyjnej, wymierzonej przeciwko caej zbiorowoci ydowskiej, polityki hitlerowskiej postawy stronnictw ulegy powanej modyfikacji. Gwn lini podziaw w spoeczestwie ydowskim wyznacza stosunek do okupanta, natomiast tradycyjne antagonizmy partyjne straciy na ostroci. Przyczynia si do tego m. in. presja dziaaczy nowej fali w komitetach domowych i ziomkostwach, zmuszajca do wsppracy - na wszystkich odcinkach dziaalnoci opiekuczej - ludzi o odmiennym wiatopogldzie i rnych zapatrywaniach politycznych. SS, ktra pod wzgldem merytorycznym i organizacyjnym bya odpowiednikiem RGO, stanowia swoist federacj rnorodnych ogniw, ktre - mimo zmian organizacyjnych narzuconych przez okupanta - zachoway jednak znaczny zakres samodzielnoci. Wadze SS: Prezydium i KOM nie przewodziy ogniwom rozgazionej organizacji warszawskiej. Bardzo powan rol w getcie warszawskim odgrywao TOS, ktre formalnie byo zaledwie jednym ze stowarzysze opiekuczych w onie SS, o skromnych kompetencjach (pocztkowo organizacja kuchen ludowych i opieka nad przesiedlecami, a z biegiem czasu jeszcze bardziej okrojone). W rzeczywistoci jednak TOS przez cay okres swego istnienia, przy wszystkich zmianach nazwy i struktury organizacyjnej, nawet po utracie resztek autonomii, zachowao zarwno funkcje koordynacyjne w stosunku do stowarzysze opiekuczych w getcie, jak i bezporednie zwierzchnictwo nad komitetami domowymi i ziomkostwami. Przy TOS kontynuowa swoj dziaalno Zesp przedstawicieli stronnictw. Zakres dziaalnoci SS dyktowaa rzeczywisto okupacyjna. Ogniwa pomocy spoecznej nie ograniczay si do dziaalnoci opiekuczej sensu stricto. Byy one zarazem organizatorami dziaalnoci kulturalno-owiatowej i speniay szereg funkcji samorzdu mieszkacw getta. Podzia pracy w ogniwach SS - zmienny, ksztatujcy si spontanicznie w zalenoci od potrzeb chwili, podlega jednak okrelonym prawidowociom. Zarwno wydziay TOS-u (Kuchen, Sekcja Opieki nad Uchodcami i Pogorzelcami i in.), jak przedwojenne stowarzyszenia opiekucze (np. TOZ, Centos)
129

Ring I, nr 76, Referat o TOS, X 1940; Ring II, nr 120, Pismo I. Nissenbauma do I. Gitermana, X 1941; E. Ringelblum, Szachno Sagan, w: Kronika..., s. 529; waciwe brzmienie nazwiska Zagan; J. Sak, Zichrojnes wegn J. Lewartowski [Wspomnienia], Dos Naje ebn, 23 V 1947; M. Mazor, La cite...

miay charakter wyspecjalizowany, natomiast ogniwa pomocy ssiedzkiej byy terytorialne i rozwijay na swoim terenie rnorodne formy dziaalnoci. Rwnolegle do SS istnia Wydzia Opieki Spoecznej w Judenracie. W latach 1939-1940 Judenrat nie pretendowa jeszcze do roli orodka dziaalnoci opiekuczej, godzc si w zasadzie z ywioowo uksztatowanym podziaem funkcji, w myl ktrego pomoc spoeczna bya domen SS - Komisji Koordynacyjnej. Dziaalno Wydziau Opieki Spoecznej ograniczaa si wic pocztkowo do kilku zakadw opiekuczych dla dzieci, starcw i jecw wojennych. Jednak od stycznia 1941 r. Judenrat coraz bardziej wciga si w dziaalno opiekucz, zmierzajc zarazem do maksymalnego ograniczenia wpywu, udziau, znaczenia i kompetencji czynnikw spoecznych. Obok podstawowych orodkw dziaalnoci opiekuczej istniay jeszcze inne nurty. Dziaa np. Caritas przy parafiach katolickich zamknitej dzielnicy. Akcje pomocy dla swoich czonkw organizoway te stronnictwa polityczne i organizacje modzieowe w getcie. Naley jeszcze wymieni nieformaln instytucj pomocy polskich rodowisk zawodowych: aktorw, dziennikarzy, nauczycieli, lekarzy itd. dla kolegw w zamknitej dzielnicy, jak te ludnoci polskiej dla przesiedlecw i uciekinierw z getta i z obozw pracy130.

2. Gwne pozycje dochodowe placwek opiekuczych

Prezentowana prba ustalenia struktury dochodw instytucji opiekuczych w getcie warszawskim opiera si na analizie sprawozda finansowych RGO za lata 1941-1942 i budetw KOM-u. Sumy przeznaczone na dziaalno opiekucz, wpyway zarwno z kasy SS, jak i z kasy Judenratu, do KOM-u, ktry wypaca zasiki poszczeglnym placwkom obu tych instytucji131. Byy to: Centos, TOZ, ORT, Toporol, TOS, szpital i laboratorium bakteriologiczne na Czystem przeniesione do getta, Szpital dla Dzieci im. Bersohnw i Baumanw, Gwny Dom Schronienia (dla podrzutkw), inne sierocice nie podlegajce Centosowi, patronat nad Orkiestr Symfoniczn przy Judenracie, schroniska dla przesiedlecw, kuchnie ludowe. Ponadto otrzymyway pomoc instytucje ydowskie poza gettem: dom starcw w Falenicy (Ezra), sanatoria dla dzieci w Miedzeszynie i Otwocku, sanatoria dla grulikw i umysowo chorych w Otwocku (Brijus i Zofiwka) oraz ogrodnicza farma modzieowa na Grochowie132. Ogniwa pomocy ssiedzkiej dysponoway ponadto wasnymi funduszami ze zbirek wrd ludnoci.

Tabela 9 Zasiki pienine dla ydowskiego Komitetu Opiekuczego Miejskiego w Warszawie (w z) 1941 r.133

130

Relacje: I. Sendlerowej, L. Dobroszyckiego, W. Dunin-Wsowicza, Jzefa Zysmana, St. KarsovSzymaniewskiej, A. abiskiej, S. Millera, dra J. W., Romana Jabrzemskiego i in. w: Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 241-244; 258-259; 303; 445; 483-488; 499; 517; 601 i in.; J. Dunin-Wsowiczowa, Wspomnienia o akcji pomocy ydom, Biul. IH, 1963, nr 45-46; Podemski, Obrocy bez togi, Polityka, 10 V 1969, nr 19; R. Sakowska, O dziaalnoci teatralnej w getcie warszawskim, Biul. IH 1969, nr 69. 131 RGO, nr 116-117; Kommissar, nr 53, 56, Sprawozdania finansowe KOM-u w Warszawie, V 1941-VI 1942. 132 Ibidem; Ogrodnicz farm na Grochowie, ktra naleaa do R, prowadzi kibuc He-Chaluc-Dror przy ul. Dzielnej 34; w kibucu tym znajdowaa si Koordynacja organizacji chalucowych pod przewodnictwem Icchaka Cukiermana. 133 Kommissar, nr 53, Preliminarze i sprawozdania finansowe KOM-u, 1941, I-VI 1942.

rdo zasiku Prezydium SS w Krakowie NRO w Krakowie Tzw. rzd GG Urzd szefa dystryktu Kreishauptmann Skierniewice Udzia w daninie od mieszkacw Judenrat - danina na doywianie najuboszych Judenrat - dotacja Opaty konsumpcyjne (od kart wstpu do lokali rozrywkowych Razem Tabela 10

Suma Uwagi 4 401 695,00 203 000,00 zasiek dodatkowy 79 600,00 200 000,00 na rzecz przesiedlecw (w VI) 5 034,00 na rzecz przesiedlecw ze Skierniewic (w XI) 334 837,00 958 418,00 25 000,00 30 286,00 od maja 1941 r. 6 237 870,00

Zasiki pienine dla ydowskiego Komitetu Opiekuczego Miejskiego w Warszawie (w z) I-VI 1942 r.134
rdo zasiku Prezydium SS w Krakowie Rzd GG Urzd szefa dystryktu Udzia w daninie od mieszkacw Judenrat - danina na doywianie najuboszych Judenrat - podatki porednie I 240 000 29 900 II brak danych 38 000 Miesice III IV 150 000 200 000 20 000 Ogem V 107 000 14 900 VI 125 000 822 000 102 800 Przecitna suma 164 000 25 700 Uwagi

55 800

55 400

82 600

85 000

89 364

111 224

479 388

79 898

454 000

410 000

410 000

410 000

410 000

410 000

2 504 000

417 330

Z podatkw od chleba i cukru od 1 I 1942 od marca - Wydzia Pracy Spo. KOM

Zbirka pienina TOS-u Zbirka pienina na pomoc zimow i witeczn Opaty konsumpcyjne (od kart wstpu do lokali rozrywkowych)

41 766 92 061

55 510 149 438

38 022 128 833

b.d. -

53 132

55 092

48 407

40 000

b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

ok. 40 000

Dla instytucji pomocy spoecznej rdem dochodw byy (tab. 9-10): ydowskie organizacje charytatywne, gwnie American Jewish Joint Distribution Commitee - AJDC (przesyki ywnociowe i zasiki pienine); Naczelna Rada Opiekucza - NRO (zagraniczne przesyki ywnociowe oraz zasiki pienine od rzdu GG, wydz. Bevlkerungswesen und Frsorge);

134

Kommissar, nr 53.

Danina od mieszkacw getta, dotacje miejskie i lokalnych wadz okupacyjnych: Judenrat; Poyczki wewntrzne, dobrowolne skadki i ofiary135. Przedwojenne konta bankowe instytucji zrzeszonych w SS zostay zablokowane ju w pierwszych miesicach okupacji, za wielokrotne interwencje w sprawie ich odzyskania pozostay bez skutku136.

ydowskie instytucje charytatywne za granic

Podczas oblenia Warszawy i w pierwszej fazie okupacji (do wiosny 1940 r.) dziaalno ydowskich instytucji opiekuczych zjednoczonych przez Komisj Koordynacyjn opieraa si prawie wycznie na funduszach AJDC, ktra ponadto osobno wspieraa niektre rodowiska, m. in. rabinw oraz setki Judenratw w okupowanej Polsce. W pocztkowej fazie okupacji centrala AJDC w Polsce dysponowaa znacznymi funduszami, ktre nie podlegay rekwizycjom hitlerowskim, niemniej jednak fundusze te szybko topniay. W maju 1940 r. byy one na wyczerpaniu, a kuchnie ludowe i schroniska dla przesiedlecw znalazy si w obliczu katastrofy finansowej. Do pogbienia kryzysu pieninego przyczynia si okoliczno, e znaczna cz kontrybucji na rzecz gestapo w listopadzie 1939 r. zostaa pokryta z funduszw AJDC137. Nowe fundusze z USA napyway za skpo i nieregularnie, m. in. ze wzgldu na trudnoci zwizane z transferem dolarw do krajw okupacji hitlerowskiej. Relacja wymiany (5 z za 1 dolar), ktra w czasie wojny mimo szybkiego wzrostu cen i dewaluacji zotego nie ulega zmianie, przyczynia si w powanym stopniu do pomniejszenia wartoci pomocy amerykaskiej138. Od lutego 1941 r. na podstawie porozumienia dyrektorw AJDC w Polsce (I. Gitermana, D. Guzika, L. Neustadta, IBorensteina) zasiki dla instytucji pomocy spoecznej w GG byy rozprowadzone za porednictwem SS, z tym e 50% przeznaczono dla getta warszawskiego139. Wedug informacji amerykaskiego badacza, I. Trunka, ktry korzysta z materiaw archiwum AJDC w Nowym Jorku, instytucja ta w 1940 r. wypacia na rzecz ludnoci ydowskiej w Polsce sum 1,5 miliona dolarw. Warto pomocy amerykaskiej w cigu pierwszych omiu miesicy 1941 r. Trunk ocenia na sum 1 060 000 dolarw. Subwencje pienine AJDC, mimo wzrastajcej ndzy ludnoci ydowskiej zmniejszyy si zatem w 1941 r. ok. 30% w porwnaniu z 1940 r. Oglna warto pomocy AJDC dla ludnoci ydowskiej (w gotwce i przesykach ywnociowych) w cigu 28 miesicy dziaalnoci w Polsce (od wrzenia 1939 r. do koca grudnia 1941 r.) Trunk ocenia na 4 600 000 dolarw (164 300 dol. miesicznie). Nie udao si jednak ustali, jaka cz tej pomocy dotara do Warszawy. Dary amerykaskie byy niewspmierne do olbrzymich potrzeb. W kocu kwietnia 1941 r. prezydium SS wysao do europejskiej centrali AJDC w Lizbonie preliminarz budetowy na I poow 1942 r., domagajc si rocznie na pokrycie minimalnych potrzeb ludnoci ydowskiej w GG (400 gmin, 1500
135 136

AIH, Pamitniki, nr 25, M. Weicherta, s. 13-14; RGO, nr 116-117. SS/JUS, nr 6, s. 459, Pismo Wielikowskiego do KOM-u, 27 XI 1940. 137 Ring I, nr 77; Ring II, nr 7, Protok II posiedzenia komisji reorganizacyjnej przy SS -KK, 4 IV 1940; G 2 VIII 1940, nr 4. 138 I. Trunk, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, Nowy Jork - Londyn 1972, s. 138-140. 139 AIH, AJDC, nr 376, s. 57, 58, Notatka o konferencji dziaaczy SS i AJDC, 20 II 1941.

instytucji opiekuczych) sumy 13 700 000 dol. (ok. 1 140 000 miesicznie). Oglna pomoc amerykaska zaspokajaa zaledwie ok. 14% minimalnych potrzeb ydowskich placwek opiekuczych w GG140.

Naczelna Rada Opiekucza

Ludnoci ydowskiej przypadaa te cz zagranicznych darw ywnociowych, przesyanych do GG za porednictwem Niemieckiego Czerwonego Krzya. Ofiarodawcami byli: Midzynarodowy Czerwony Krzy w Genewie, Amerykaski Czerwony Krzy, Commision for Polish Relief i inne instytucje dobroczynne. Pierwsze transporty darw amerykaskich przybyy do Polski w lutym 1940 r. (mydo, buty, wyposaenie szpitalne, leki, materiay opatrunkowe, koce, bielizna, odzie). W marcu nadeszy pierwsze statki z ywnoci (mka, ry, kasza, cukier, tuszcze rolinne, mleko skondensowane). Cz amerykaskich darw ywnociowych dla Polski zostaa zakupiona na Litwie i w ZSRR (w lipcu 1940 r., w maju i czerwcu 1941 r.). Przesyki te zawieray szynki, bekony, groch i fasol. Po przystpieniu USA do wojny dary amerykaskie nadchodziy via Lizbona. Przy podziale tych darw wyonia si kwestia procentowego udziau ludnoci polskiej i ydowskiej. Wielko przydziau dla ludno ydowskiej w GG wahaa si w poszczeglnych dystryktach w granicach 12-15%. W maju 1940 r. SS wystpia z memoriaem o podwyszenie swojej puli. Na posiedzeniu NRO 31 lipca 1940 r. ustalono klucz podziau pomidzy trzy sektory narodowociowe (RGO, SS, URO). Radzie Gwnej Opiekuczej przyznano 76% oglnej puli; ydowskiej Samopomocy spoecznej 17%; Ukraiskiej Radzie Opiekuczej - 7%141;nie udao si jednak ustali, ile ywnoci z darw zagranicznych dotaro do getta warszawskiego, tym bardziej e cz przesyek skonfiskowaa Transferstelle142. Klucz ustalony dla darw w naturze stosowano rwnie przy podziale zasikw pieninych. Jak wynika z danych tabel 9 i 10 w 1941 r. do KOM-u w Warszawie wpyno z Prezydium SS w Krakowie cznie 4 401 700 z; przecitna dotacja miesiczna wynosia wic 366 800 z. Na sum t zoyy si: subwencja NRO oraz zasiki AJDC rozprowadzane od lutego 1941 r. za porednictwem prezydium SS; udziau AJDC nie udao si jednak okreli. W grudniu 1941 r., po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny, zasiki pienine AJDC odpady. Po utracie funduszw amerykaskich Prezydium SS udao si jednak uzyska jednorazow poyczk od NRO w wysokoci 500 tys. z, patn po 50 tys. miesicznie143. Na Warszaw przypada suma 200 000 z. W I po. 1942 r. przecitna miesiczna dotacja Prezydium SS dla Warszawy wynosia zaledwie 164 000 z. Ponadto KOM w Warszawie uzyska w 1941 r. sum 79 000 z z kasy GG. W I po. 1942 r. przecitne miesiczne zasiki z tego rda wynosiy 25 700 z.

140 141

I. Trunk, Judenrat..., s. 138-140. RGO, nr 116, 117, 856. 142 SS/JUS, nr 6, s. 264, 328, 428, Pisma Wielikowskiego do Prezydium SS, 10 II, 7 VI, 31 yII 1941. 143 AIH, Pamitniki, nr 25.

Danina od mieszkacw getta i subwencje lokalnych wadz

RGO, ktra utrzymywaa cisy kontakt z SS, zabiegaa o subwencje wadz terenowych z tytuu wpyww z podatku pogwnego, tzw. daniny od mieszkacw (Einwohnerabgabe), ciganej przez okupanta w GG. Miejscowe rady opiekucze RGO i ydowskie komitety opiekucze (miejskie i powiatowe) zwracay si wielokrotnie do niemieckich Stadthauptmannw i Kreishauptmannw o subwencje na rzecz placwek opiekuczych. KOM uzyska z tego tytuu od Zarzdu Miejskiego w Warszawie kwot ok. 335 000 z za 1941 r., niezalenie od sum przekazanych przez Zarzd Miejski do kasy Judenratu144. Urzd szefa dystryktu warszawskiego przekaza w 1941 r. do KOM-u jednorazowo 200 000 z na potrzeby przesiedlecw. Sum 5 000 z przekaza Stadthauptmann ze Skierniewic na rzecz przesiedlecw z tego miasta145.

Judenrat
Judenrat wprowadzi specjalne podatki na rzecz pomocy spoecznej. Wpywy z tzw. daniny na doywianie najuboszych w 1941 r. wyniosy ok. 958 400 z (79 800 z miesicznie). W I po. 1942 r. ok. 80 000 z miesicznie. Opaty konsumpcyjne (od kart wstpu do lokali rozrywkowych) przyniosy w 1941 r. 30 286 z. (Podatek ten cigano pocztkowo na rzecz Zarzdu Miejskiego, za od maja 1941 r. - na rzecz pomocy spoecznej w getcie)146. Powan pozycj wpyww byy podatki porednie, cigane przy sprzeday produktw ywnociowych - chleba, cukru itd. Z tego tytuu Judenrat w styczniu 1942 r. wpaci do KOM- kwot 454 000 z; od lutego do czerwca tego roku wpywy z tego podatku wynosiy po 410 000 z miesicznie147. Z polecenia nadzoru hitlerowskiego przyznano placwkom pomocy spoecznej 10% z oglnej puli przeznaczonych dla getta artykuw kontyngentowych148. Przydzia ten uszczupla jeszcze bardziej homeopatyczne - jak okreli Ringelblum - przecitne racje jego mieszkacw.

Poyczki wewntrzne, dobrowolne skadki i ofiary

Powanym rdem dochodw placwek pomocy spoecznej byy poyczki wewntrzne. Cz dziaaczy rozwizanego AJDC wsppracowaa z Sekcj Pracy Spoecznej. Zacigali oni w imieniu tej instytucji poyczki u zamonych mieszkacw getta, gwarantujc spat dugu po wojnie. Placwki
144

SS/JUS, nr 6, s. 301, Wielikowski do Prezydium SS, 27 VI 1941; O rozliczeniach Narzdu Miejskiego z R zob. A. Czerniakw, Dziennik..., Zapisy z 1941-1942; J. Kulski, Zarzd Miejski Warszawy 1939-1944, Warszawa 1964; A. Ivanka, Wspomnienia skarbowca 1927-1945, Warszawa 1964. 145 SS/JUS, nr 6, s. 301 (zob. przyp. 26). 146 Kommissar, nr 65, Korespondencja w sprawie podatkw, Pismo Czerniakowa do Auerswalda, 26 V 1941. 147 Komissar, nr 53, 56, Sprawozdania finansowe KOM-u; Pismo KOM-u do Auerswalda, 22 II 1942; SS/JUS, nr 6, Wielikowski do Prezydium SS, 9 I 1942. 148 Ibidem, s. 232-233, Wielikowski do Prezydium SS, 12 VIII 1941.

pomocy spoecznej ksigoway te sumy w rubryce Fundusz B, ktry niejednokrotnie - jak twierdzi Ringelblum - dorwnywa funduszowi jawnemu. Wysokoci tych sum nie figuroway w preliminarzach budetowych i sprawozdaniach finansowych dla wadz okupacyjnych. W marcu 1942 r., po dugich ociganiach i wahaniach Prezydium SS wystpio do wadz okupacyjnych z projektem rozpisania wrd zamonych ydw poyczki na rzecz instytucji pomocy spoecznej, patnej w 6 miesicy po wojnie. Wadze okupacyjne chtnie udzieliy zezwolenia, poyczka nie dosza jednak do skutku z powodu przeszkd, ktre - jak twierdzi przewodniczcy Prezydium SS, Micha Weichert - czyni Judenrat w Warszawie149. Olbrzymi wkad w finansowanie dziaalnoci opiekuczej wnosiy ogniwa pomocy ssiedzkiej komitety domowe i ziomkostwa. O zakresie tej dziaalnoci i wkadzie w ogln spraw opieki spoecznej w getcie warszawskim wiadcz badania Sekcji Statystycznej KOM-u nad budetami komitetw domowych. Uzyskane dane dotycz wprawdzie tylko jednego miesica (stycznia 1942 r. tab. 11), moemy je jednak uzna za reprezentatywne dla getta warszawskiego. Potwierdzaj one opinie niejednokrotnie formuowane w Kronice Ringelbluma.

Tabela 11 Dochody i wydatki komitetw domowych (w %) (stycze 1942 r.)150 Dzielnica skadki lokatorw I II III IV V VI rednia 65,1 71,6 40,5 57,6 54,2 38,8 54,7 Dochody oglne ofiary akcje zbirkowe 17,9 12,1 18,7 8,4 17,3 21,0 27,0 12,6 15,3 14,0 18,8 32,5 19,1 16,7 Ogem imprezy artystyczne i towarzyskie 4,9 1,3 21,2 2,8 16,5 9,9 9,5 Wydatki na pomoc na oglne ssiedzk cele opieki spoecznej 85,8 14,2 77,4 22,6 60,3 39,7 65,3 34,7 76,2 23,8 63,3 36,7 71,5 28,5

100 100 100 100 100 100 100

Jak wida z zestawie tab. 11 gwn pozycj dochodw komitetw domowych stanowiy skadki lokatorw - rednio 54,7% (przy znacznej rozpitoci w poszczeglnych dzielnicach); ofiary - 16,7%; wpywy pienine z imprez artystycznych i towarzyskich - 9,5%; oglne akcje zbirkowe (Miesic Dziecka, Pomoc Zimowa i witeczna) - 19,1%. Wydatki na pomoc ssiedzk stanowiy za ponad 70% oglnych wydatkw w domach. Pomoc ssiedzka to przede wszystkim przydziay ywnociowe dla godujcych rodzin. Powan pozycj w wydatkach komitetw domowych stanowiy koszty pogrzebw, ktre w styczniu 1942 r. pochony od 8% (III dzielnica) do 37,4% (VI dzielnica) wydatkw na terenie wasnym Komitetu. W wydatkach poza domem najpowaniejsz pozycj byy zryczatowane skadki wpacane za porednictwem biur dzielnicowych do KOM-u (rednio ok. 43%). Kolejn pozycj byy oglne akcje SS, np. Pomocy Zimowej (ok. 27%). Nie bya to pierwsza akcja spoeczna w getcie. Ju w 1940 r.
149

AIH, Pamitniki, nr 25, s. 13-21; Ring II, nr 80, Pismo wydz. Bevlkerungswesen u. Frsorge do Prezydium SS, 22 IV 1942; Ring I, nr 508, E. Ringelblum, Dzieje pomocy...; Tene, I. Giterman, dyrektor Jointu w Polsce, w: Kronika, s. 515. 150 Ring II, nr 39, Finanse komitetw domowych.

komitety domowe zorganizoway w lipcu zbirk odziey i bielizny; w sierpniu-wrzeniu proklamowano Miesic Dziecka, a nastpnie Pomoc Zimow. W czasie przeprowadzki do getta SS proklamowaa akcj pod hasem Pom bezdomnemu (rodki transportowe dla najuboszych, druyny pomagajce przy przeprowadzkach). Komitety domowe udzieliy pomocy w gotwce (na koszty transportu) i w naturze (ywno). Przy udziale komitetw domowych odbyy si akcje zbirkowe: Miesic Dziecka (sierpie-wrzesie 1941 r.) i Pomoc Zimowa na przeomie 1941/1942 r. Zasiki dla placwek SS (sierocice i schroniska dla przesiedlecw) pochaniay przecitnie 12,3% budetu komitetw domowych. I wreszcie inne wydatki (np. patronaty nad kuchniami ludowymi, pomoc domom ssiednim, opaty sanitarne, wykup winiw, opaty na rzecz Suby Porzdkowej itd.) wynosiy w styczniu 1942 r. przecitnie 18,3% budetu. Znaczna cz sum wydatkowanych przez Komitety domowe poza domem (skadki, zbirka na rzecz akcji oglnych) wpyway do kasy KOM-u.

Tabela 12 Dochody placwek opiekuczych (stycze 1942 r.)151 Suma z Prezydium SS w Krakowie 240 000 Tzw. rzd GG 29 900 Judenrat - danina na doywianie najuboszych 55 800 Judenrat - podatki porednie 454 200 Opaty konsumpcyjne - od kart wstpu do lokali rozrywkowych 40 000 Poyczki wewntrzne (szacunkowo) 240 000 Wkad komitetw domowych 637 000 Razem 1 696 900 rdo zasiku % 14.0 1,7 3,3 26,9 2,6 14.0 37,5 100

Oglna suma wiadcze komitetw domowych w getcie warszawskim na cele opiekucze wyniosa w styczniu 1942 r., wg oblicze Sekcji Statystycznej, ok. 637 000 z. Badania nad wkadem komitetw domowych przeprowadzono w pocztku 1942 r. w czasie najgodniejszej zimy warszawskiego getta. Nie ulega wtpliwoci, e wiadczenia te w 1941 r. byy jeszcze wysze. Badania powysze nie objy ani wkadu ziomkostw, ktre wymierzay zamoniejszym czonkom podatek na rzecz godujcych, ani pomocy Polakw, ani poyczek zaciganych u ludzi zamonych. W oparciu o opini Ringelbluma moemy z pewnym prawdopodobiestwem przyj, e warto poyczek wewntrznych (Fundusz B) nie przewyszaa zasikw NRO, ktre w styczniu 1942 r. byy znacznie wysze ni w miesicach nastpnych. Wadze hitlerowskie, ktre wyrway z miejsc zamieszkania i zamieniy w ndzarzy setki tysicy ludzi, przerzuciy na ludno ydowsk brzemi pomocy spoecznej. Czstkowa informacja, jak dysponujemy, nie pozwala na odtworzenie struktury dochodw placwek pomocy spoecznej. Niemniej jednak prba rekonstrukcji wysokoci wiadcze na rzecz godujcych w styczniu 1942 r. upowania do sformuowania wnioskw o wysokim udziale masy ubogich mieszkacw getta w tych wiadczeniach. Zestawiajc w tab. 12 dochody placwek spoecznych
151

Kommissar, nr 53. SS/JUS, nr 6, s. 21, Pismo G. Wielikowskiego do Prezydium SS, 21 I 1942. Ring II, nr 39.

trzeba zaznaczy, e danina na doywianie najuboszych, podatki porednie, wkad komitetw domowych obciay gwnie spauperyzowan mas mieszkacw getta, ktrej udzia wynosi w sumie ok. 69% wpyww pieninych placwek pomocy spoecznej. Poyczki wewntrzne u ludzi zamonych i opaty od kart wstpu do restauracji - ok. 16,6%. Tak wic gwny ciar pomocy spoecznej dwigaa spauperyzowana ludno getta. W strukturze dochodw placwek pomocy spoecznej uderza niski udzia pomocy zagranicznej. Temat pomocy rodowisk ydowskich na wiecie dla ludnoci ydowskiej pod okupacj hitlerowsk czeka jeszcze na badacza. Aspekty polityczne, spoeczne i psychologiczne tej sprawy wymagaj wyjanienia, niemniej jednak kraju i za granic panuje przekonanie, e pomoc ta bya niedostateczna zarwno w stosunku do potrzeb, jak i moliwoci finansowych Zachodu.

3. pomoc ywnociowa
Pomoc dla godujcych bya gwnym i najpilniejszym zadaniem instytucji opiekuczych getta. Pierwsze kuchnie spoeczne w dzielnicy pnocnej powstay w okresie oblenia. Uruchomiy je jednostki OPL w blokach mieszkalnych, ydowska Komisja Koordynacyjna (z ramienia SKSS) oraz Komitet Spoeczny przy Gminie Wyznaniowej. Po zajciu Warszawy przez Niemcw komitet przy gminie zgas mierci naturaln, wg sw Ringelbluma, natomiast SKSS i Komisja Koordynacyjna kontynuoway swoj dziaalno, a ludno spontanicznie organizowaa akcj pomocy. Ju w pierwszych miesicach okupacji sie kuchen zostaa znacznie rozszerzona. Komitety domowe, patronaty, komisje spoeczne i ziomkostwa przesiedlecw organizoway we wasnym zakresie kuchnie i punkty ywienia dla godujcych. Kuchnia dla uchodcw i pogorzelcw w domu przy ul. Nalewki 23 (tu powsta pierwszy komitet domowy), utworzona w czasie oblenia, wydawaa codzienne setki posikw; gotoway mieszkanki domu z produktw kupowanych za pienidze skadkowe; zjednoczone komitety domowe przy ulicach: Ogrodowej, Biaej i Chodnej prowadziy kuchni przy ul. Ogrodowej 27. Podobn kuchni prowadzi Komitet Domowy przy ul. Nowolipki 4. Przy ul. Tomackie 13 zaoono kuchni Ziomkostwa Zagbia Dbrowskiego; w grudniu 1940 r. poczone ziomkostwa: Poznaskie, Gdaskie, Pomorskie, lskie i Zagbia Dbrowskiego, prowadziy wsplnie kuchni przy ul. Rymarskiej 10. Kuchnie spoeczne dzieliy si na nastpujce kategorie: kuchnie ludowe i dla dzieci, w caoci subwencjonowane przez SS - Komisj Koordynacyjn; Kuchnie samowystarczalne (przy komitetach domowych i ziomkostwach), korzystajce z przydziaw po cenie staej; rodowiskowe kuchnie subwencjonowane (literatw, talmudystw, organizacji politycznych itd.), otrzymujce z centrali prowiant, a wydatki rzeczowe i osobowe pokrywajce we wasnym zakresie. Rwnolegle do kuchen spoecznych powstaway kuchnie dla pracownikw Judenratu i Suby Porzdkowej, a w II po. 1941 r. - kuchnie dla robotnikw szopw152. Od pierwszych miesicy okupacji kuchnie spoeczne nie byy w stanie sprosta potrzebom, narastajcym lawinowo w miar napywu przesiedlecw i przyspieszonej pauperyzacji ludnoci ydowskiej. W kwietniu-maju 1940 r. kuchnie ludowe jak i wszystkie instytucje Komisji
152

E. Ringelblum, Stosunki polsko-ydowskie w czasie drugiej wojny wiatowej. Uwagi i spostrzeenia, oprac. A. Eisenbach, Warszawa 1988, s. 43-45; Ring I, nr 67; nr 170, Patronat jednoczonych komitetw domowych Ogrodowa-Biaa, XII 1941; G, 21 VIII i 17 XII 1940, nr y i 43; 4 IV 1941, nr 27.

Koordynacyjnej korzystajce z funduszw AJDC przeyy ostry kryzys finansowy, gdy fundusze centrali AJDC w Polsce zostay wyczerpane. W lecie 1940 r. po utworzeniu centrali SS w GG nastpia pewna poprawa dziki pomocy ywnociowej i zasikom pieninym Naczelnej Rady Opiekuczej (na SS przypadao 17% oglnej puli dla ludnoci GG). Posiki w kuchniach spoecznych (ludowych) wydawano pocztkowo bezpatnie, potem po 10 gr za porcj. W miar jednak nasilenia droyzny, cena zupy stopniowo sza w gr: wiosn 1941 r. doroli pacili po 50 i 40 - dzieci po 25 i 20 groszy; wydawano jednak znaczn ilo bonw na posiki ulgowe, po 10, 20 i 30 groszy. W czerwcu 1941 r. cena zupy wzrosa do 70 gr, a wikszo posikw ulgowych (z wyjtkiem 18-20 tys. dla szpitala, kwarantanny, przesiedlecw) zostaa zniesiona. Mimo to ilo zgosze po zupy nieustannie wzrastaa. W maju 1941 r. zarejestrowano 115 400 osb ubiegajcych si o przydzia do kuchen. W rzeczywistoci potrzeby byy jeszcze wiksze, lecz rejestracj ograniczono ze wzgldu na nierealno zaspokojenia wszystkich zgosze. W okresie od lutego do maja 1941 r. kuchnie spoeczne wydaway przecitnie po 60 tys. zup dziennie, przy czym ich jako pozostawiaa wiele do yczenia. Najgorsze byy zupy z mki ytniej nieokraszony klajster wywoujcy ostre ble odka153.

Centralna akcja doywiania

Wiosn 1941 r. gwatownie pogorszya si sytuacja aprowizacyjna Warszawy w zwizku z koncentracj wojsk niemieckich na granicy z ZSRR. Gubernator dystryktu warszawskiego, Fischer, w swoim sprawozdaniu za maj 1941 r. stwierdza, e robotnicy polscy zatrudnieni w niemieckich zakadach przemysowych mdlej przy maszynach. Administracja okupanta, ktra czujnie obserwowaa sytuacj aprowizacyjn miasta, niejako dawkujc nasilenie godu, uchylia na jaki czas kontrol szmuglu ywnoci na drogach dojazdowych do Warszawy154. Jednoczenie zwikszono na okres przejciowy przydziay dla kuchen ludowych w getcie warszawskim. Szeroko reklamowana przez Niemcw akcja doywiania nie zagodzia jednak godu w zamknitej dzielnicy. Dnia 21 maja 1941 r. przewodniczcy Judenratu, Adam Czerniakw, oraz czonek Prezydium SS, adwokat Gustaw (Gamzej) Wielikowski, zostali wezwani do Fishera. W obecnoci nowo mianowanego komisarza ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, Auerswalda, szef dystryktu owiadczy (grzecznie - jak odnotowa Czerniakw w swoim Dzienniku), e pragnie zapewni mieszkacom getta chleb i prac, gdy godzenie ludnoci ydowskiej bynajmniej nie ley w jego zamiarach (ze wraenie robi trupy na ulicach). Kuchniom ludowym w getcie zostay przyznane dodatkowe przydziay (po 500 ton owsa, 50 ton cukru i 8 ton oleju rzepakowego) celem zwikszenia dziennej liczby posikw do 120 tys. Nad akcj doywiania czuwa osobicie komisarz Auerswald, za realizacj tych zada kierowa Gustaw Wielikowski, mianowany na yczenie Auerswalda przewodniczcym Wydziau Opieki Spoecznej Judenratu i dokooptowany do Komitetu Opiekuczego Miejskiego SS, Do 3 czerwca 1941 r. odbyy si cztery posiedzenia w sprawie akcji doywiania z udziaem Auerswalda, Czerniakowa i Wielikowskiego. Z pocztku czerwca Czerniakw na danie Auerswalda powoa Komisj Dyspozycyjn akcji doywiania. Przewodniczcym Komisji zosta Wielikowski, czonkami

153

Ring II, nr 90, Sprawozdanie z kontroli kuchen, 13 VIII 1941; SS/JUS, nr 6, s. 328 i 344, Pisma Wielikowskiego do Prezydium, 7 VI i 30 V 1941. 154 Opublik. w: Raporty Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego 1939-1944, oprac. K. DuninWsowicz, M. Getter, J. Kazimierski, J. Kamierska, Warszawa 1987, s. 323.

za: przewodniczcy KOM-u, Stanisaw Szereszewski. Kierownikiem technicznym by Henryk Rotenberg. Na wniosek Auerswalda ujednolicono kuchnie, wczajc je do akcji doywiania. Wprowadzono nastpujcy podzia funkcji: zakup produktw powierzono Zakadowi Zaopatrzenia przy Judenracie, techniczne wykonanie posikw - KOM-owi, kontrol nad rozprowadzaniem zup - Wydziaowi Opieki Spoecznej Judenratu. W tym ukadzie rola czynnikw spoecznych zostaa zredukowana. By to powany krok na drodze podporzdkowania instytucji spoecznych Judenratowi - koncepcj t z ogromnym nakadem si, energii i sporym adunkiem zudze na temat zamiarw okupanta i komisarza Auerswalda usiowa wprowadzi w ycie Gustaw Wielikowski. Auerswald narzuci Komisji Dyspozycyjnej nastpujc hierarchi podopiecznych: na pierwszym miejscu - robotnicy warsztatw niemieckich, nastpnie pracownicy instytucji i Suba Porzdkowa, a w dalszej kolejnoci og mieszkacw getta. Dzieci - jak zaznaczy Wielikowski - pozostay na dalszym planie. Czy organizacja opieki spoecznej - zapytuje z niepokojem Wielikowski w pimie do Prezydium SS w Krakowie - nie przeistoczy si w organizacj opieki nad robotnikami? Auerswald ustali nastpujcy podzia 120 tys. posikw: 23 tys. przeznaczono dla zatrudnionych (2 tys. dla Judenratu, 2 tys. - dla Suby Porzdkowej, 1000 - dla urzdnikw SS, 6000 - dla izolowanych w kwarantannie, 12 tys. dla warsztatw niemieckich), 97 tys. zup otrzyma KOM do podziau dla ogu mieszkacw getta.

Batalia o 120 000 posikw

W poowie czerwca 1941 r. zacza si gorczkowa batalia o 120 tys. posikw. W maju, czerwcu, lipcu, sierpniu 1941 r. kuchnie ludowe uzyskay obiecany przydzia owsa i cukru. Auerswald - pisa Wielikowski do Prezydium SS - kadzie szczeglny nacisk na to i czyni mnie odpowiedzilnym, eby ju w najbliszych dniach doprowadzi liczb obiadw do przeszo 100 tys. Akcja odywiania rozwijaa si w atmosferze napicia i gorczkowego zainteresowania ze strony ludnoci getta. Przyczyni si do tego zastraszajcy wzrost zachorowa wrd godujcych, sytuacja, ktr Wielikowski okreli Kalamitt. Do przychodni lekarskich masowo zgaszali si pacjenci z obrzkami godowymi, grulic puc, chorobami skrnymi, a od listopada 1941 r. - z licznymi odmroeniami. Na domiar zego w listopadzie 1941 r. przydziay chleba dla mieszkacw getta zostay obnione z 2,5 kg do 2 kg miesicznie na osob. Podwojenie liczby posikw w kuchniach, nawet przy pracy na dwie zmiany, nastrczao powane trudnoci, ze wzgldu na ciasne lokale, nisk wydajno kotw i niesprawny transport. Auerswald co kilka dni wzywa Wielikowskiego, studiowa rozmieszczenie kuchen na mapie getta, kontrolujc finanse akcji doywiania. Na jego danie przystpiono do remontu i rozszerzenia sieci kuchen. Liczba posikw wzrastaa z kadym dniem: 9 czerwca 1941 r. wydano 67 997 porcji; 15 czerwca 95 432; 4 lipca - 117 600 porcji. W lipcu nagle nastpio zahamowanie, gdy myny w dzielnicy nie naday z przemiaem owsa - od 19 do 29 lipca nastpiy przerwy w pracy kuchen, z redukcj posikw do poowy, jednak ju w poowie sierpnia osignito 110-114 tys. porcji. W kocu wrzenia 1941 r. dzienna liczba posikw sigaa 128 000. Wielikowski triumfowa snujc projekty dalszego rozszerzenia akcji doywiania i doprowadzenia liczby posikw do 180 i 200 tysicy. Dodatkowe przydziay dla kuchen pozwoliy obniy cen posikw i zwikszy ilo posikw ulgowych. Niemniej jednak liczba porcji z wrzenia 1941 r. (128 tys.), ktra stanowia punkt

kulminacyjny batalii o 120 tys. posikw, nigdy nie zostaa przekroczona. We wrzeniu 1941 r. administracja hitlerowska nagle wycofaa si z akcji doywiania, odmawiajc dalszych przydziaw owsa i cukru. Komisja Dyspozycyjna musiaa zredukowa ilo posikw. W padzierniku 1941 r. wydawano ok. 100 tys. porcji dziennie, w listopadzie - tylko 87 tys. Wielikowski zgosi si do Auerswalda z prob o interwencj, lecz komisarz zniecierpliwiony owiadczy, e nie jest ju jak dawniej zainteresowany akcj doywiania. Jeeli w maju lub czerwcu zdradza w tym przedmiocie szczeglne zainteresowanie, miao to tylko charakter przejciowy. Zgodnie ze znormalizowanym jadospisem, wprowadzonym w sierpniu 1941 r., podstawowym skadnikiem 1 porcji zupy w kuchni ludowej byy: kasza (5,3 dkg) i warzywa (5 dkg). W miar moliwoci zup okraszano olejem. W grudniu 1941 r. posiki znacznie si pogorszyy z powodu zej jakoci (zmarznitych) ziemniakw dostarczanych do getta, co pocigno za sob straty przy obieraniu i wzrost kosztw robocizny. W kocu 1941 r. warto odywcza posiku w kuchni ludowej wynosia zaledwie 160 kalorii. W okresie swojej wietnoci (lipiec, sierpie 1941 r.) akcja doywiania, przy czciowej odpatnoci posikw bya samowystarczalna pod wzgldem finansowym, nie obciajc Komitetu Opiekuczego Miejskiego. Celem wyrwnania deficytu kuchen ludowych Komisja Dyspozycyjna sprzedaa po cenie wolnorynkowej cz (17 ton) cukru z dodatkowych przydziaw. Z chwil jednak, gdy wadze okupacyjne odmwiy dalszych przydziaw, nastpi kryzys. Kuchnie nie byy nawet w stanie wykupi skpych przydziaw ywnociowych, jakie Zakad Zaopatrzenia sprowadza do getta w ramach zakupw kontyngentowych i reglamentowanych. Dug akcji doywiania wobec Zakadu Zaopatrzenia siga w listopadzie 1941 r. prawie miliona z. W tej sytuacji Komisja Dyspozycyjna zredukowaa liczb ulgowych posikw do 55 tys., reszta pacia po 70 gr, co rwnao si kosztom wasnym. Mimo to zaduenie akcji doywiania wzrastao. Preliminarz budetowy na stycze 1942 r., przedstawiony Auerswaldowi, przewidywa 90 tys. posikw dziennie. Po stronie wpyww KOM zaplanowa m. in. 800 tys. z za cukier interwencyjny. Konferencja z komisarzem miaa wyjtkowo burzliwy przebieg. Auerswald, ktry pocztkowo wykazywa zrozumienie dla potrzeb najbiedniejszej ludnoci getta, domaga si zredukowania akcji doywiania do 60 tys. posikw, zarzucajc przedstawicielom getta nierealno budetu, m. in. ze wzgldu na zaplanowany przydzia cukru. Na pokrycie deficytu Komisja Dyspozycyjna wprowadzia podatek konsumpcyjny od artykuw kontyngentowych (chleb, cukier). Z tych wpyww Judenrat od stycznia 1942 r. wpaca na konto akcji doywiania po 410 00 z miesicznie155. Podatek ten - jak wszystkie podatki porednie, zwizane z artykuami ywnociowymi - obcia przede wszystkim najubosz ludno getta. Wielikowski, wci jeszcze peen wiary w Auerswalda, pisa do komisarza: System podatkw porednich mimo wielu zalet technicznych (atwo cigania) obcia jednak biednych lub niezamonych mieszkacw getta, oszczdzajc zarazem warstwy najzamoniejsze, zwaszcza wzbogacone w czasie wojny156. Komisarz Auerswald traktowa jednak godujcych mieszkacw getta, zwaszcza przesiedlecw, jak zwide licie, co opaday z drzew157. Wychodzc z zaoenia, e pomoc spoeczn naley przeznaczy gwnie dla pracujcych, Auerswald, ku zaskoczeniu czonkw Komisji Dyspozycyjnej, skreli w preliminarzu budetowym na luty 1942 r. po stronie spodziewanych wpyww kwot 250 000 z (Zrobiono rachunek bez waciciela) z podatku

155

Kommissar, nr 53, 56, Sprawozdania KOM-u w Warszawie, V 1941-VI 1942; Czerniakw, Dziennik..., 9 i 10 VI 1941; SS/JUS, nr 6, Pisma Wielikowskiego do Prezydium, 1 V 1941 -14 I 1942. 156 Ibidem. Wielikowski do Prezydium, 14 I 1942; Kommissar, nr 53, Wielikowski do Auerswalda, 15 I 1942. 157 A. Ringelblum, Kronika..., 26 V 1942.

konsumpcyjnego, przeznaczajc t sum na remont murw getta. Akcja odywiania upada wskutek braku funduszw na wykupienie przydziaw kontyngentowych. W okresie od stycznia do lipca 1942 r. kuchnie ludowe w getcie wydaway przecitnie po 80 tys. posikw dziennie. Znaczn ich cz wykorzystyway Suba Porzdkowa i warsztaty niemieckie158. Przedsibiorcy niemieccy w zamknitej dzielnicy oszczdzali na robotnikach, przerzucajc obowizek wyywienia zag na instytucje pomocy spoecznej. To samo uczynia Komenda Suby Porzdkowej z t rnic, e posiek dla policjantw (w odrnieniu od robotnikw) by znikomym dodatkiem do wysokich dochodw ze szmuglu Odbywao si to kosztem przesiedlecw, dzieci z godujcych rodzin itd., dla ktrych zupa w kuchni ludowej bya niejednokrotnie jedynym posikiem, na ktry czekano przez ca dob w nieopisanej mce godu. Redukcja iloci posikw zmuszaa do okresowego zamykania kuchen, pocigajc za sob nieustanne weryfikacje legitymacji podopiecznych. Odpadali czsto najbiedniejsi, najbardziej osabieni, ktrzy z powodu braku odziey i obuwia nie zgaszali si do kontroli. Jednoczenie zmniejszano stopniowo ilo posikw bezpatnych i ulgowych. Wiosn 1942 r. podniesiono cen zupy w kuchni ludowej do 80 gr, nastpnie do 90 gr, co znowu wyeliminowao znaczn cz biednych rodzin159. W zwizku z akcj doywiania Judenrat podporzdkowa sobie jedn z najwaniejszych dziedzin dziaalnoci opiekuczej w getcie - pomoc ywnociow. Gromko reklamowana akcja doywiania, poczona z kosztownymi remontami kuchen, nie przyniosa jednak poprawy sytuacji godujcych mieszkacw getta. Akcja ta opieraa si w znacznym stopniu na podatkach porednich. Wg szacunku czonkw KOM-u zaspokajaa ona zaledwie ok. 10% potrzeb spoecznych.

Akcja ogniw pomocy ssiedzkiej

Obok centralnej akcji doywiania istniay akcje komitetw domowych. Za pienidze skadkowe gromadzono zapasy na zim, wydzielajc je nastpnie godujcym ssiadom na podstawie przydziaw przyznawanych przez komisje kwalifikacyjne. Zgodnie z tradycj ludow dbano zwaszcza o przydziay witeczne. Komitety domowe we wasnym zakresie organizoway tzw. kciki dla dzieci; patronowao im zwykle koo pa lub koo modziey. Dzieciom starano si przede wszystkim zapewni gorcy posiek, wrd lokatorw organizowano akcj Talerz zupy dla godujcego dziecka (kilka rodzin ofiarowywao po kolei jeden posiek w tygodniu). Kciki dla dzieci stay si placwkami tajnego nauczania w zakresie szkolnictwa powszechnego. Samorzutnie bd na zlecenie biur dzielnicowych SS powoywano patronaty nad placwkami opiekuczymi. Odgrnie powoane patronaty, jak kazaa praktyka, pracoway czstokro nie gorzej od patronatw samorzutnych (na zebraniu dziaaczy spoecznych jednej z dzielnic SS przytoczono charakterze przykadu patronaty wyznaczone do kuchen przy ul. Zamenhofa 21, Nalewki 37 i 43, Majzelsa 10, ktre zbieray znaczne sumy na rzecz podopiecznych, sprawujc kontrol spoeczn nad zawartoci kota). Wrd materiaw podziemnego archiwum getta zachowa si list patronatu Komitetu Domowego przy ul. Franciszkaskiej 30 z rozpaczliwym apelem do lokatorw o pomoc dla kuchni (Drodzy ssiedzi! W obecnej tragicznej chwili zwracamy si do Was z apelem o pomoc [...] Kuchnia powinna by czynna! Nie wolno dopuci do jej likwidacji. Kuchnia powinna, kuchnia musi
158 159

Kommissar, nr 53, 56, Sprawozdania KOM-u; nr 57, Zestawienia liczby posikw w kuchniach ludowych. SS/JUS nr 9, s. 189, O kosztach pomocy spoecznej; Ring II, nr 66, Racjonalizacja pracy kuchen.

by czynna!)160. W zalenoci od wiatopogldu czonkw patronatu kuchnie dzieliy si na religijne i laickie. W kuchniach dla wierzcych przestrzegano wymogw rytualnych. Patronat komitetw domowych obejmowa rwnie ssiednie schroniska dla przesiedlecw. Dziaalnoci w tym zakresie kierowaa Centralna Komisja Patronatw (CKP) przy Sekcji Pracy Spoecznej. Za zebrane pienidze gotowano dodatkowe zupy dla rekonwalescentw. W czasie unieruchomienia kuchen niektre patronaty same gotoway zupy dla swoich podopiecznych ze schronisk. Mimo mobilizacji si i rodkw pomoc CKP wynosia zaledwie 15 dkg chleba i 2 talerze zupy na miesic na osob. Centralna Komisja Patronatw doywiaa take izolowanych w kwarantannie. Dzia izolowanych, ktrzy rekrutowali si spord przesiedlecw i robotnikw powracajcych z obozw pracy, by siedliskiem straszliwej ndzy. Przy drzwiach czuwa posterunek policji niemieckiej, z sal dochodzi nieraz krzyk setek godujcych ludzi. W marcu 1941 r. wybuch bunt izolowanych, godne matki z maymi dziemi stany w oknach groc, e wyskocz z grnych piter. Komitety domowe czstokro w sposb spontaniczny przychodziy z pomoc przesiedlecom; np. 8 lipca 1942 r. przywieziono do getta 760 ludzi z miejscowoci podwarszawskich, rozmieszczajc ich pod goym niebem na placu przy ul. Ceglanej. W nocy zacz pada deszcz. Bezdomnymi zaopiekoway si ssiednie komitety domowe (Ceglana 3, 5 i 7), obudzono lokatorw i zebrano pienidze na 200 kg chleba, ugotowano sodzon kaw161. Powysze fakty mog suy jako przykad ilustrujcy charakter dziaalnoci ogniw pomocy ssiedzkiej. Warto pomocy ywnociowej poszczeglnych komitetw domowych - zarwno na terenie wasnego domu, jak i poza domem ksztatowaa si rnie, w zalenoci od moliwoci finansowych lokatorw i liczby godujcych rodzin.

4. Pomoc dla przesiedlecw

Bezdomno i ndza przesiedlecw stanowiy jeden z najtrudniejszych problemw spoecznych zamknitej dzielnicy.

Centralna akcja pomocy

Jednym z pierwszych wydziaw SS-Komisji Koordynacyjnej bya Sekcja Opieki nad Uchodcami i Pogorzelcami, ktra powstaa ju w kocu padziernika 1939 r. Sekcji podlegay wydziay: Ziomkostw i Domw dla Uchodcw. Wydzia Ziomkostw zajmowa si rejestracj nowo przybyych i opiekowa si przesiedlecami na kwaterach prywatnych, udzielajc najuboszym pomocy ywnociowej i lekarskiej. Do Wydziau Domw dla Uchodcw naleay organizacja, utrzymanie i aprowizacja schronisk dla bezdomnych. Z pocztkiem 1941 r. administracja okupanta, wtaczajc do getta kilkadziesit tysicy ograbionych i zmaltretowanych ydw z miejscowoci podwarszawskich, zobowizaa Judenrat do zakwaterowania przybywajcych transportw.

160 161

Ring I, nr 67, 68; Ring II, nr 69, Protok posiedzenia dziaaczy VI dzielnicy SS; Ring I, nr 777, Odezwy. Ring I, nr 143, Kwarantanna; nr 32, Biuletyn Wydziau Statystycznego SS, nr 6; Ring II, nr 87, Sprawozdanie Sekcji Opieki nad Uchodcami, VI 1942.

Na ogln liczb 148 schronisk 100 podlegao SS (Wydzia Domw dla Uchodcw), za 48 Judenratowi (Referat Uchodcw). W tym po raz pierwszy zaznaczya si wyranie owa dwutorowo dziaalnoci opiekuczej, ktra miaa si sta jednym z gwnych argumentw urzdnikw Judenratu w sporze z dziaaczami spoecznymi. W listopadzie 1941 r. akcja pomocy przesiedlecom zostaa zreorganizowana na wzr akcji doywiania. Inicjatorem likwidacji dwutorowoci by Gustaw Wielikowski, przewodniczcy Wydziau Opieki Spoecznej Judenratu i czonek prezydium SS. Przy Judenracie utworzono Komisj Opieki nad Uchodcami, w skad ktrej weszli przedstawiciele Judenratu i SS. Komisja dysponowaa funduszami przeznaczonymi dla przesiedlecw. Jej organem wykonawczym bya Sekcja Opieki nad Uchodcami162. Reorganizacja nie przyniosa jednak poprawy sytuacji przesiedlecw.

Schroniska
Pierwsze schroniska powstay ju w kocu 1939 r. W czerwcu 1940 r. wrd mieszkacw schronisk byo 13% warszawskich pogorzelcw. Istnia rwnie specjalny punkt dla onierzy ydowskich, ktrych w 1940 r. zwolniono z obozw jenieckich. W pniejszym okresie przyjmowano biedot wyrzucan z mieszka w zwizku z przesuniciem granic getta. O ile w latach 1939-1940 dzielnica ydowska w Warszawie bya jeszcze w stanie wchon no w o przybyych, to masowe przesiedlenia do przeludnionego i izolowanego getta stay prawdziw klsk. Przesiedlecw lokowano gdzie si dao: w budyniach nieczynnych szk i bonic, w salach kinowych (np. w sali Acron przy ul. elaznej 64) i lokalach pofabrycznych (np. w pomieszczeniach garbarni ul. Dzikiej 15, o cementowych podogach i cianach przesiknitych wilgoci z wyzieww garbarskich). Punkt dla przesiedlecw znajdowa si rzez pewien czas w jednym ze skrzyde byego wizienia wojskowego przy ul. Gsiej. W czerwcu 1941 r. powsta tu areszt getta, podopiecznych za przeniesiono do schroniska przy ul. Stawki-Dzika. Warunki mieszkaniowe i sanitarne w wikszoci schronisk byy rozpaczliwe. Prawie wszystkie budynki wymagay remontu: przeciekay dachy, szyby byy wybite, drzwi wyamane, kuchnie zniszczone, instalacje elektryczne zepsute; brakowao wgla, gazu, elektrycznoci, a szklanka gorcej wody bya czym trudnym do osignicia. Ciasnota i zimno w niedugim czasie doprowadziy do straszliwego zanieczyszczenia punktw. Szturm na ubikacje nie przystosowane do tak wielkiej liczby osb, przy zamarznitych instalacjach spowodowa, e fekalia wypyway na podogi ubikacji, a stamtd byy roznoszone po korytarzach. Lepkie od brudu nawet porcze schodw. Nieczystoci, szczeglnie z wyszych piter, wylewano z okien wprost na podwrze, zim pitrzyy si tu cae pokady mieci. W schroniskach brak byo najelementarniejszych sprztw - ek, stow, miote, miednic itd. W niektrych schroniskach ludzie leeli pokotem na pododze. Wikszo przesiedlecw nie miaa pocieli. Wielu z tych, ktrzy uratowali pociel w czasie przesiedle, sprzedao j w Warszawie. Na wp nadzy ludzie przykrywali si podartymi, wilgotnymi, cuchncymi achmanami lub leeli po prostu w pierzu (wsypy do poduszek poszy na sprzeda). Ciasnota, gd i zimno, brak dostatecznej liczby kpielisk prowadziy do straszliwego zawszenia. Mieszkacy schronisk uchylali si zreszt jak mogli od kpieli, byo bowiem wiele przypadkw cakowitego zniszczenia odziey w czasie dezynfekcji, co przyspieszao mier z godu i zimna. Prowadzono ich do kpieli pod eskort Suby

162

Ring I, nr 180, Pismo Wydziau Ziomkostw do KOM -u, 23 X 1941; SS/JUS, nr 6, s. 441, 439, 81, Pisma Wielikowskiego do Prezydium, 22, 24 I, 30 XI 1941; Ring II, nr 87.

Porzdkowej. Punkty dla przesiedlecw byy rozsadnikami tyfusu plamistego, chorowali nie tylko podopieczni. Epidemia szerzya si take wrd personelu instytucji spoecznych. Istniay schroniska przeznaczone dla modziey (w czerwcu 1942 r. znajdowao si tam 419 osb). Schroniska te, zamieszkae przez komuny modzieowe z tzw. organizacji chalucowych, byy wysepkami czystoci i adu163. Najwiksz liczb mieszkacw w schroniskach (tab. 13) zanotowano w kwietniu 1941 r. (17 000 osb), bezporednio po przesiedleniach do getta. Wielu przesiedlecw, ktrzy pocztkowo mieszkali prywatnie, z biegiem czasu, w miar wyczerpania zapasw, zgaszao si do punktu. Niemniej jednak schroniska dla przesiedlecw stopniowo si wyludniay na skutej olbrzymiej miertelnoci. W maju 1942 r. liczyy 8165 mieszkacw, za w czerwcu - 8060164. Akcja ogniw pomocy ssiedzkiej skupiaa si w ziomkostwach i komitetach domowych, a kierowaa ni Sekcja Pomocy Spoecznej SS pod kierunkiem Ringelbluma.

Tabela 13 ydzi - przesiedlecy w schroniskach w Warszawie165 1940 1941 schroniska mieszkacy schroniska mieszkacy Stycze 108 ok. 6 000 Luty 108 ok. 6 000 Marzec 130 7 000 Kwiecie 130 7 160 Maj 107 6 155 165 17 000 Czerwiec 93 5 281 162 15 140 Lipiec 91 5 205 156 12 371 Sierpie 90 5 077 151 11 320 Wrzesie 91 5 113 135 10 839 Padziernik 141 9 688 Listopad 128 9 692 Grudzie 9 588 Ziomkostwa opiekoway si przesiedlecami rozproszonymi po schroniskach i kwaterach prywatnych, typujc najbardziej potrzebujcych pomocy. Jednym z najczynniejszych byo Ziomkostwo Pockie. Opiekowao si ono nie tylko ziomkami w Warszawie, ale pomagao przesiedlecom pockim w innych miastach, posyajc im pienidze i paczki. Gdy w lutym 1941 r. wprowadzono zakaz wysyania paczek z getta warszawskiego, Ziomkostwo Pockie, za porednictwem Prezydium SS uzyskao zezwolenie warszawskiej Transferstelle na wysyk uywanej odziey dla przesiedlecw Miesic

163

Pod firm schroniska dla przesiedlecw ukrywa si synny kibuc He-Chaluc-Dror przy Dzielnej 34, jeden z najwaniejszych orodkw konspiracji w getcie warszawskim; Szerzej: I. Cukierman (Antek). Kapitlen fun izawon [Rozdziay z przeszoci], oprac. Sz. Baraczuk, R. Jaciw, Izrael, Kibutz Lochamej ha-Getaot [Kibuc Bojownikw Gett], 1982, s. 35-65. 164 Ring I, nr 439, Dzieci w schronisku; Ring II, nr 110, Sprawozdania wietliczanek, XII 1941; nr 87. 165 Ring I, nr 77 (1940 r.); nr 349 (IV-IX 1941 r.); nr 32 (X-XI 1941 r.).

pockich w dystrykcie radomskim. Ziomkostwo Pockie w Warszawie opiekowao si take komitetami pocczan na prowincji. Ziomkostwo z Nowego Dworu, Poska, Zakroczymia i okolicznych miejscowoci poruszyo niebo i ziemi, by sprowadzi do Warszawy ok. 2000 swoich ziomkw, ktrzy znajdowali si w rozpaczliwych warunkach w obozie w Pomiechwku, na terenach wcielonych do Rzeszy. Cz z nich opucia w swoim czasie getto warszawskie w toku wielkiego exodusu na prowincj166. Ziomkostwa wyoniy Centraln Komisj Uchodcw (CKU) z komrkami: Spoecznej, Aprowizacji, Kuchen, Rzemielnicz, Odzieow, Mieszkaniow, Pomocy Indywidualnej, Sanitarn, Finansow. CKU sprawowaa take funkcje sdu polubownego, rozpatrujc skargi i rozstrzygajc spory ta midzy czonkami ziomkostw. Przy CKU zorganizowano komrk uatwiajc nawizanie kontaktw z krewnymi za granic167.

Pomoc w znalezieniu pracy i zarobku

Jednym z zada CKU byo porednictwo pracy. Do koca maja 1941 r. Komisja zarejestrowaa 3968 rzemielnikw reprezentujcych 84 zawody. Utworzono szereg podkomisji zawodowych, m. in. krawieck, szewsk, budowlan, czapnikw, bieliniarsk. Starano si o uruchomienie warsztatw. W poowie 1940 r. udao si otworzy zakad dla fryzjerw z odzi i dla szewcw z Wocawka. W 1941 r. byy prby uruchomienia warsztatw: tkackiego, poczoszniczego, krawieckiego i in., ktre nie uday si z powodu braku surowcw i zamwie. Na skutek interwencji CKU udzieliy pomocy przesiedlecom zwizki gospodarcze w getcie: w pocztku 1941 r. przyjto rzemielnikw-przesiedlecw do Zwizku Rzemielnikw-ydw. Najbiedniejszych zwolniono od opat czonkowskich. Grupa Usug Osobistych przy Zwizku Rzemielnikw (zrzeszajca fryzjerw, fotografw, ortopedw i in.) przeprowadzia w kwietniu 1941 r. na wniosek swego prezesa, Jakuba Solnicy, wrd swoich czonkw akcj pomocy przesiedlecom tych zawodw. Fryzjerom udzielono poyczek na remonty zwizane z uruchomieniem nowych zakadw oraz na wykupienie kart przemysowo-podatkowych. Wiksze zamwienia otrzymao 15 przesiedlecw-fotografw, a Sekcja Fotografw przydzielia 8 zakadw tym, ktrzy nie mogli wykona zamwie z powodu braku wasnego warsztatu. Zwizek Rzemielnikw udziela zapomg z kasy samopomocy i skierowa wielu przesiedlecw do kuchen Zwizku przy ul. Orlej 13 i witojerskiej 11. Rwnoczenie CKU staraa si o powrt do odzi rzemielnikw przybyych z tego miasta, zwracajc si w tej sprawie do przeoonego Starszestwa ydw w getcie dzkim, Ch. M. Rumkowskiego, podczas jego wizyty w getcie warszawskim w maju 1941 r. Zwizek Drobnych Kupcw w getcie pomaga kupcom-przesiedlecom. W maju 1940 r. utworzono przy CKU Referat Zatrudnienia Uchodczy. Zorganizowano tzw. pogotowie domowe, oferowano usugi opiekunek dla dzieci. Kobiety garny si do pracy; w zwizku
166

SS/JUS, nr 4, s. 391, Pismo Prezydium SS do szefa dystryktu radomskiego, 20 III 1941; s. 267, Notatka o rozmowie telefonicznej M. Weicherta z G. Wielikowskim i J. Jaszuskim, 28 III 1941; nr 6, s. 270, 228, Pisma Wielikowskiego do Prezydium, 27 VII i 22 VIII 1941; SS uzyskaa zezwolenie komisarza Auerswalda na powrt ludzi z Pomiechwka do getta w Warszawie. Doprowadzono ich do granicy GG, dalej poszli na piechot do Ludwisina, odlegego o 8 km od granicy, pozostawiajc po drodze kilkudziesiciu chorych i zmarych; O obozie w Pomiechwku zob. M. Grynberg, ydzi w rejencji ciechanowskiej 1939-1942, Warszawa 1984, s. 79-86. 167 Ring I, nr 356, Centralna Komisja Uchodcw (CKU), Sekretarzem CKU by najbliszy wsppracownik Ringelbluma, H. Wasser (zob. rozdz. VI).

jednak z degradacj materialn ludnoci ydowskiej zapotrzebowanie na pomocnice domowe, opiekunki do dzieci, krawcowe itd. byo coraz mniejsze. Szczeglnie ostro wystpia sprawa zatrudnienia po utworzeniu getta i masowych przesiedleniach z 1941 r. CKU staraa si o zatrudnienie przesiedlecw w szopach (czapnikw, krawcw, bieliniarek itd.); w kwietniu 1941 r. fryzjerzy-mistrzowie i czeladnicy odstpili po jednym dniu pracy kolegomprzesiedlecom. W niedugim czasie udao si w ten sposb uzyska 1900 dni pracy. CKU apelowaa take w sprawie zatrudnienia przesiedlecw w prywatnych firmach i w Batalionie Pracy. W kwietniu 1941 r. wielu przesiedlecw ze schronisk zabrano do pracy przymusowej. Niektrzy, nie widzc innego wyjcia, sami zgaszali si na ochotnika. W maju 1941 r. CKU podja interwencj w Wydziale Pracy Judenratu w sprawie zatrudnienia przesiedlecw w obozach pracy. Od 1 do 15 maja 1941 r. skierowano do obozw pracy 180 osb. CKU informowaa przesiedlecw o wszystkich moliwociach zatrudnienia. Gdy na pocztku wrzenia 1940 r. ukazao si zarzdzenie o uruchomieniu szk ydowskich w GG, CKU przeprowadzia rejestracj przesiedlecw-nauczycieli. By to, jak si okazao, sygna przedwczesny, gdy szkoy w getcie warszawskim uruchomiono dopiero w padzierniku 1941 r., i to tylko dla nieznacznej liczby dzieci. W lipcu 1941 r. CKU zawiadomia, e poszukiwani s malarze pokojowi, budowlani, lusarze, elektrotechnicy, murarze, zduni, krelarze. Mimo energicznych stara CKU, wikszo przesiedlecw, nawet wykwalifikowanych fachowcw, nie mogo znale pracy168.

Tabela 14 Dzienne spoycie mieszkacw schronisk i ebrakw ulicznych (w kaloriach)169 Artykuy spoywcze Przesiedlecy ebracy Chleb 295 315 Ziemniaki 230 285 Zupa 170 155 Inne produkty 110 30 Razem 805 785 Przesiedlecy i ebracy nie jadali w ogle tuszczu i biaka; 45% spord przesiedlecw i 91% ebrakw sprzedawao swj cukier, przydzielany w znikomych ilociach na karty aprowizacyjne. Ludzie, ktrzy spoywali ok. 800 kal. dziennie, znajdowali si w stanie patologicznego wychudzenia lub obrzkw godowych (tab. 14).

miertelno w schroniskach
miertelno w schroniskach dla przesiedlecw przedstawiaa si zastraszajco nawet na tle oglnej wysokiej miertelnoci w getcie (tab. 15).

168

Ring I, nr 182, Sprawozdanie komisji rzemielniczej CKU, V 1941; nr 232, Protok posiedzenia CK.U, bez daty; G 27 IX 1940, nr 20; 22 IV 1941, nr 32. 169 Ring I, nr 82; Ankieta o spoyciu w getcie warszawskim, XII 1941.

Tabela 15 Zgony w schroniskach dla przesiedlecw (1941 r.)170 Miesic Stycze Luty Marzec Kwiecie Maj Czerwiec Lipiec Sierpie Wrzesie Padziernik Listopad Mieszkacy 17 000 15 140 12 370 11 320 10 840 9 600 Zgony liczba na 1000 mieszkacw171 53 53 140 263 185,6 402 312,0 410 390,7 454 481,0 458 516,1 465 581,3

Od kwietnia do listopada 1941 r. absolutna liczba zgonw wzrosa trzykrotnie, mimo zmniejszenia si liczby przesiedlecw. Liczba zgonw na 1000 mieszkacw w przeliczeniu rocznym w sierpniu 1941 r. trzykrotnie przewyszaa analogiczny wskanik dla ogu mieszkacw getta. Podobnie ksztatowaa si miertelno wrd przesiedlecw w 1942 r. W styczniu tego roku na punkcie Stawki 9 zmaro 22% lokatorw. W czerwcu 1942 r. zmaro w schroniskach 281 osb (na 8165 mieszkacw), tzn. 400 zgonw na 1000 mieszkacw w przeliczeniu rocznym. Wikszo mieszkacw schronisk w 1941 r. zmara na skutek obrzkw godowych (tab. 16). Przejciowa poprawa sytuacji aprowizacyjnej w miesicach letnich 1941 r. (zwikszony przydzia zup w kuchniach ludowych, potanienie warzyw na wolnym rynku) bya zupenie niewspmierna do potrzeb i nie moga uratowa chorych. Do wzrostu miertelnoci przyczyniy si take: przymusowa bezczynno, uczucie zagubienia, brak nadziei, zaamanie psychiczne- Stosunkowo niski by odsetek zgonw z powodu tyfusu plamistego, cho liczba zachorowa bya wysoka. Mczyni wymierali szybciej ni kobiety.

Tabela 16 Przyczyny zgonw przesiedlecw w schroniskach (1 %) (1941 r.)172 Miesic Maj Czerwiec Lipiec Sierpie Wrzesie
170

Gd Grulica Dur Inne Ogem 68,8 2,0 0,3 28,9 100 80,9 3,9 0,7 14,5 100 72,6 2,6 2,2 22,6 100 72,1 2,6 1,9 23,4 100 68,4 1,5 3,8 26,3 100

Ring I, nr 32, Biuletyn SS w Warszawie. Ring I, nr 81. 171 W przeliczeniu rocznym. 172 Ring I, nr 32.

Padziernik

65,2

1,3

4,4

29,1

100

Schronisko przy ul. Ostrowskiej 14 byo w styczniu 1942 r. domem kobiet i dzieci. Wszyscy mczyni wymarli173. Obecno wyzutych z mienia, pozbawionych dachu nad gow i warsztatw pracy przesiedlecw przyczynia si w powanym stopniu do wzrostu oglnej pauperyzacji w getcie.

5. Opieka nad dzieckiem

Pauperyzacja, ruina i wymieranie dorosych pocigny za sob sieroctwo i opuszczenie dzieci. Pracownicy placwek opiekuczych w getcie, na podstawie wywiadw wrd biedoty i przesiedlecw, uznali za typowe takie sytuacje dzieci, jak: 1) osierocenie cakowite; 2) osierocenie czciowe w kilku wariantach: a) ojciec zgin na wojnie; b) ojciec yje, ale znajduje si w obozie pracy (bd w szpitalu, areszcie, opuci on z dziemi itd.); c) ojciec zabity - matka w szpitalu; d) oboje rodzice w szpitalu; e) jedno z rodzicw - chore, sparaliowane, nie podnosi si z ka itd. Wrd sierot, dzieci opuszczonych i dzieci z rodzin spauperyzowanych, ktre z reguy po kilku lub kilkunastu miesicach okupacji przemieniy si w rodziny niepene, szerzyy si typowe choroby ndzy: tyfus plamisty i brzuszny, czerwonka, jaglica, awitaminoza i choroby skrne, grulica. W ciasnocie wyzibionych mieszka dzieci zdrowe zaraay si od prtkujcych. Niektre dzieci w ogle nie opuszczay barogw, lec bez ruchu i odzwyczajajc si stopniowo od chodzenia. Brudne, zawszone, cuchnce drapay si do krwi, bronic si przed wod i mydem, gdy rce pokryte wierzbem sprawiay bl przy myciu. Niemniej dotkliw bolczk by brak odziey. Dzieci z rodzin biedoty i przesiedlecw chodziy w achmanach, bez butw i poczoch, czapic bosymi nogami po bocie i niegu. Zim znajdowano nad ranem na ulicach martwe ciaa na wp nagich dzieci174. Z dziennikw i wspomnie wyania si obraz ndzy dziecicej. Pisze Ringelblum: Najstraszliwszy jest widok marzncych dzieci, z goymi nkami, nagimi kolanami, w postrzpionej odziey, ktre stoj na ulicy i pacz. Dzi w godzinach wieczornych syszaem lament takiego maego robaczka w wieku 3-4 lat. Prawdopodobnie nad ranem znajd wystyge zwoki tego dziecka. Jeszcze w padzierniku, gdy spad pierwszy nieg, znaleziono we wnkach i na schodach zniszczonych domw 17 zamarzych dzieci175. Ringelblumowi wtruj pamitnikarze z getta: Na chodniku, w niegu siedz malestwa w achmanach, z zapadnitymi twarzyczkami trupkw, czsto braknie acha na nakrycie gowy. Rodzice tych dzieci umarli z godu, chorb, zabici przez bomby w czasie dziaa wojennych lub zastrzeleni, gdy chcieli z aryjskiej strony przynie troch kartofli dla swych maluchw, inni rodzice gin w obozach i wizieniach. Wieczorem sycha dominujcy lament dzieci176. A oto dziecko ze schroniska dla przesiedlecw (relacja nieznanego autora: Dziewczyna - nogi spuchnite, twarz nabrzmiaa, oczy wybauszone.... I jeszcze jedno dziecko - czternastoletnia dziewczyna: Ley w cuchncym od kau pokoiku. Umiera. Na wiosn bya jeszcze kwitnc zdrow dziewczyn177. Pedagodzy w getcie pisali z blem o setkach maluchw, dotknitych najprzerniejszymi plagami
173 174

E. Ringelblum, Kronika..., 8 I 1942. SS/JUS, nr 24, s. 90, Plan opracowania nt. sytuacji dziecka w Warszawie; s. 209, Sprawozdania referentw opieki nad dziemi w dzielnicach SS, X-XI 1940; Ring II, nr 110. 175 E. Ringelblum, Kronika..., 14 XI 1941. 176 R. Kleiner, Wspomnienia z getta warszawskiego, Biul. IH 1967, nr 62, s. 125. 177 Ring I, nr 439.

i chorobami, owinite w achmany, obszarpane kreatury, jakich wiat nie widzia, budziy obrzydzenie do mdoci178. W niektrych przypadkach dzieci radziy sobie same, trudnic si drobnym handlem (cukierkami, papierosami itd.), zarabiajc szorowaniem podg, noszeniem paczek itd. Chopcy usugiwali fryzjerom (za drobne napiwki klientw); starsi i silniejsi szli na roboty gminne; dzieci stanowiy pokan cz podwrzowych piewakw i muzykw. Coraz szerzej rozlewaa si fala ebractwa. ebrzce dzieci z getta przechodziy na aryjsk stron, docierajc nawet do miejscowoci podwarszawskich. Dzieci i modzie bray te czynny udzia w szmuglu. Na aryjsk stron codziennie przechodzio z getta kilkaset osb; wrd zatrzymanych przez wach by znaczny odsetek modocianych179. Pisa pamitnikarz Henryk Bryskier: Kto widzia tych mikrusw obadowanych kartoflami w nogawkach i pod obwizan w dole bluzk lub zaoonymi poami palt, uginajcych si pod nadmiarem ciaru i wygldajcych jak nieforemne figurki; taki bohater naraony na kul z tyu, wpada w objcia stojcych opodal wylotu matek180. Wielk popularnoci cieszya si w getcie warszawskim piosenka do sw Poetki Henryki azowertwny pt. May szmugler (Matko, kto jutro przyniesie ci chleb...)181 .Szmuglujce dzieci utrzymyway nieraz ze swoich zarobkw cae rodziny, jednak tylko niektre dzieci getta odznaczay si ow brawur przedzierajc si za mur, szmuglujc i ebrzc, za na og byy to istoty le przystosowane do rzeczywistoci okupacyjnej. Sytuacj jeszcze pogarsza fakt e szkoy podstawowe dla dzieci ydowskich byy nieczynne: owe 7 tysicy dzieci objtych nauk w jedynym okupacyjnym roku szkolnym 1941/1942 nie zmieniaj oglnego obrazu. Gromady dzieci wygodzonych i obdartych wyjtych spod rygorw szkolnych i rodzinnych stanowiy jeden z najbardziej palcych problemw spoecznych zamknitej dzielnicy. W styczniu 1942 r. w getcie warszawskim byo ok. 100 tys. dzieci do lat 14-wg szacunkw Adolfa Bermana, kierownika opieki nad dzieckiem ok. 75% tej liczby wymagao pomocy182. Organizacja pomocy dla dzieci ydowskich w Warszawie skupiaa si w Centosie (Centrala Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziemi Opuszczonymi). Naczelnym dyrektorem Centosu w Warszawie by pocztkowo adwokat Briaski, rozstrzelany w styczniu 1940 r. w zwizku ze znan spraw Kotta, a nastpnie dr Adolf Berman, psycholog, czonek Poale Syjon-Lewicy (w latach pniejszych - jeden z czoowych organizatorw powstania w getcie) oraz Jzef Barski (PPR). Z kocem 1939 r. Centos przej szereg ydowskich zakadw opiekuczych, utrzymywanych z funduszy miejskich (m. in. Gwny Dom Schronienia dla podrzutkw - przy ul. Leszno 127) oraz z funduszw spoecznych (Dom Sierot Janusza Korczaka przy ul. Krochmalnej 92; Sanatorium im. Medema w Miedzeszynie, afiliowane przy stronnictwie Bund i in.). W latach okupacji ycie zmusio do rozszerzenia sieci placwek zamknitych i do uruchomienia szeregu nowych, zwaszcza na zasadzie tzw. opieki otwartej. Obok placwek tradycyjnych powstay wic: kuchnie dla dzieci w wieku szkolnym, ogniska dla przedszkolakw, wietlice w schroniskach dla przesiedlecw, pinternaty dla dzieci ulicy, pkolonie, biblioteka, chry dziecice. Ponadto Centos obj patronat nad kcikami dla dzieci utrzymywanymi przez komitety domowe.

178 179

Ch. A. Kapan, Chronique dune agonie... Ring II, nr 125, Dzieci ulicy (tezy); Kommissar, nr 48, Spisy modocianych w wizieniu getta, 1942 180 H. Bryskier, ydzi pod swastyk..., s. 46. 181 Pie ujdzie cao. Antologia o ydach pod okupacj hitlerowsk, oprac. M. Borwicz, Warszawa 1947. 182 A. Berman, O losie dzieci z zakadw opiekuczych w getcie warszawskim , Biul. IH 1958, nr 28.

Tabela 17 Placwki opiekucze Centosu w Warszawie (padziernik 1941 r.)183 Rodzaj placwki Sierocice Kuchnie dla dzieci Ogniska dla przedszkolakw wietlice w schroniskach dla przesiedlecw Pinternaty dla dzieci ulicy Stacje opieki nad matk i dzieckiem Pkolonie Razem Liczba placwek 14 26 9 25 6 2 15 97 Liczba Uwagi dzieci 2 050 w tym internat w Miedzeszynie 29 500 w tym 1 kuchnia dla niemowlt i maych dzieci 1 700 700 1 700

35 650

W padzierniku 1941 r. - po przejciowym regresie w zwizku z kryzysem finansowym ydowskich instytucji opiekuczych - Centos liczy ju okoo 100 placwek opieki nad dzieckiem (tab. 17). Opiek w placwkach Centosu objto ok. 40 tys. dzieci, w kcikach komitetw domowych - ok. 15-20 tys. Liczb tych nie dodajemy jednak, gdy znaczna liczba dzieci korzystaa z rnych form pomocy: np. dzieci z kcikw chodziy do kuchen, na pkolonie itd. Centos prowadzi wtedy 14 placwek zamknitych. Niektre z nich - jak Dom Sierot Janusza Korczaka i mniej znane internaty: Arona Koniskiego, ktry podobnie jak Korczak uda si wraz z dziemi w ostatni drog; Marii Rolblat, ktra wraz z synem Lutkiem zgina w powstaniu getta, w oblonym bunkrze sztabu ydowskiej Organizacji Bojowej - zapisay si na zawsze w tragicznych i heroicznych dziejach Warszawy. Walka o ycie dziecka w zamknitej dzielnicy przebiegaa w okolicznociach dramatycznych, gdy placwki Centosu borykay si z ustawicznym brakiem pienidzy na zaspokojenie najelementarniejszych potrzeb. Okres najtrudniejszy przypada na poow 1940 r., gdy kryzys finansowy ydowskich placwek opiekuczych po wyczerpaniu funduszw AJDC zbieg si z przeprowadzkami do getta. W lipcu 1940 r. kierownicy 11 sierocicw w memoriale do AJDC i SS przedstawili tragiczn sytuacj finansow swoich placwek: internaty nie byy w stanie wykupi przydziaw kontyngentowych (mka, cukier, sl, mydo, wgiel); zalege rachunki za gaz i elektryczno groziy wyczeniem wiata; nie prano bielizny osobistej i pocielowej; brakowao lekw, materiaw, opatrunkowych, nie byy wypacane pensje personelu184. W podziemnym archiwum getta zachowaa si relacja o sytuacji w Gwnym Domu Schronienia (500 podrzutkw) z listopada 1940 r.: dzieci leay w nie opalanych salach, przy wybitych szybach; le przykryte, gdy w czasie bombardowa przepada znaczna cz pocieli i bielizny; pielgniarki i salowe opiekujce si niemowltami pracoway w paltach i rkawiczkach; nie dostarczano mleka, cukru, tuszczw; z 40 pielgniarek dyplomowanych pozostay 4; Pensje personelu, nieregularnie zreszt wypacane, zredukowano przy wzrastajcej droynie o 40%; pielgniarki i salowe godoway; dzieci wymieray185. Analogiczny obraz ndzy i bezradnoci powtarza si w innych relacjach z tego okresu.

183 184

Gazeta ydowska, 10 X 1941, nr 96; Ring I, nr 32. Ring I, nr 197, Memoria kierownikw 13 sierocicw ydowskich w Warszawie do SS, VII 1940. 185 Ring II, nr 107, Dom podrzutkw (tzw. Dom Schronienia przy ul. Dzielnej 39, przeniesiony z ul.- Leszno 127); w lutym 1942 r. prac tam na okres 4 tygodni podj Janusz Korczak, ktry do koca interesowa si losami tej

Napit do ostatnich granic sytuacj pogorszyy jeszcze bardziej przeprowadzki do getta. Dom Sierot Korczaka zosta przeniesiony z lokalu przy ul. Krochmalnej 92 na Chodn 33 (lokal Szkoy Handlowej). W aktach SS zachowao si podanie dra Henryka Goldszmita do AJDC z prob o interwencj w zwizku z nakazem przeprowadzki. Przytaczam list z nieznacznymi skrtami: Towarzystwo Pomocy dla Sierot, Krochmalna 92, 29 X 1940 r. Podanie Henryka Goldszmita do AJDC. Nie doznalimy w cigu roku ani krzywdy ani przykroci od wadz niemieckich. Byy liczne braki i trudnoci: czerpic rodki z dobrowolnych ofiar, z trudem przetrwalimy ten dwudziesty smy rok wspycia i wsppracy z dziemi. Sia i wiara nasza opieray si na piknej pomocy wychowacw i byych wychowacw [...] Personel Domu Sierot: kucharka, jej pomocnicza i pomywaczka wychowanki Domu Sierot, palacz - lusarz, gospodyni, sekretarka kancelarii, wychowawca chopcw i wychowawczyni, rwnie nasi wychowacy. Pracownicy bez zarzutu. W zwizku z zarzdzeniem o subie aryjskiej, posiadamy liczne zgoszenia na miejsca dozorcy i praczki. Podczas oblenia Warszawy wychowaniec Sztokman, komendant grnych piter gmachu, zoy mode ycie w obronie domu przed poarem. Na grobie Jego dzieci luboway: Prawd, Prac, Pokojem (po hebrajsku: Emet, Awoda, Szalom). To, e niepewni dnia jutrzejszego przystpilimy do remontu drzwi i okien, wybielilimy w dniach ostatnich umywalni, dom utrzymujemy w czystoci - dowodem jest, e pamitamy sowa zoonej przysigi. W cigu roku nie byo ani jednego przypadku choroby zakanej, ani razu nie zarzdzono kwarantanny ani przymusowej kpieli. Z ca ufnoci skadamy na rce Pana gorc prob o poparcie, by pozostawiono dzieci w domu, z ktrym bardzo trudno nam si rozsta. Z gbokim szacunkiem - Kierownik Domu Sierot i Bursy Goldszmit-Korczak. Interwencja ta, jak wiadomo, nie odniosa skutku. Co wicej - w listopadzie 1941 r. po zmniejszeniu getta Dom Sierot Janusza Korczaka zosta zmuszony do ponownej przeprowadzki, tym razem na Sienn 16; Gwny Dom Schronienia zosta przeniesiony z ul. Leszno 127 na Dzieln 39 (gmach Zakadu im. Stanisawa Kostki); Dom Sierot przy ul. Granicznej 10 w drodze zamiany z aryjskim Domem Zdrowia przenis si do gmachu przy ul. Dzielnej 67 (wasno Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnoci). Przeniesiono tu rwnie internat z Zatrzebia pod Falenic; Internat Nasz Ul z Falenicy zosta poczony z internatem dla dzieci zagroonych grulic - w lokalu byego Sanatorium im. Medema w Miedzeszynie. Nowe lokale byy z reguy mniejsze i gorzej wyposaone od poprzednich; za przeprowadzka pochona skpe fundusze instytucji opiekuczych186.

Tabela 18 miertelno w sierocicach getta (listopad 1941 r.)187 Sierociniec Stan 1 XI Przybyo Zmaro Stan 30 XI Sienna 16 169 169 Dzika 13-15 152 2 4 150 Gwny Dom Schronienia 571 119 125 565 Dzielna 67 141 141 Gsia 6-8 125 3 8 120 Mawska 8 40 5 45 Mylna 18 127 1 1 127 Stawki 9 121 85 20 186
placwki; Szerzej: Janusz Korczak w getcie. Nowe rda, oprac. A. Lewin, M. Falkowska, M. Ciesielska, M. Matysiak, M. Ziek, Warszawa 1992, rozdzia 2. 186 SS/JUS nr 24, s. 189, Pismo Centosu do Prezydium SS, 29 XI 1940; G 31 XII 1940, nr 47. 187 Ring I, nr 32.

liska 29 Twarda 7 Twarda 57 Stawki 19 Poza Warszaw Razem

60 50 57 150 443 2 206

2 217

158

60 50 59 150 443 2 265

Krok po kroku, borykajc si z niesychanymi trudnociami organizatorzy opieki nad dzieckiem i pedagodzy usiowali wybrn z kryzysu. Sprawozdania z listopada 1941 r. wiadcz, e udao si zahamowa wysok miertelno w sierocicach, z wyjtkiem Gwnego Domu Schronienia. Jak wida z tab. 18 najwicej zmaro niemowlt i dzieci maych (w Gwnym Domu Schronienia w jednym miesicu zmaro 18% dzieci). Na og wymieray dzieci nowo przybye, zebrane z ulicy w stanie kracowego wyczerpania. Sprawozdania z lustracji w sierocicach w marcu 1942 r. wiadcz o znacznej poprawie. Dzieci miay czyst pociel; chore przebyway w izolatkach; zorganizowano pomoc lekarsk; zlikwidowano zawszenie. Wyywienie, jak na warunki getta, byo stosunkowo dobre; porcja dzienna skadaa si bowiem z 30 dkg chleba, 11 - kaszy, 10 - warzyw, 1,3 - cukru, 0,7 dkg - oleju. Od czasu do czasu dawano dzieciom miso i ziemniaki. Oglna dzienna warto energetyczna posikw wynosia ok. 1200 kal.; mimo to dzieci, ktre miay za sob wielomiesiczn godwk, byy wyniszczone i sabe. W styczniu 1942 r. grupa fundatorw prywatnych zaoya w getcie nowy sierociniec Dobra Wola przy ul. Dzielnej 61. Na czele patronatu ofiarodawcw stali: kierownik Zakadu Zaopatrzenia Abram Gepner i czonek Judenratu E. Kobryner. Zakad liczy 350 dzieci wzitych z ulicy, Izby Zatrzyma, szpitala itd. Poziom ycia w Dobrej Woli, jak zaznaczy we wnioskach pokontrolnych inspektor Centosu (IV 1942 r.), by znacznie wyszy ni w sierocicach pozbawionych bogatych protektorw188. Dziesitki tysicy dzieci objto opiek otwart - w kuchniach, wietlicach, kcikach itd. W padzierniku 1941 r. byo w getcie 27 kuchen i 9 ognisk doywiajcych ok. 30 tys. dzieci (w tym jedna kuchnia dla 500 niemowlt i maych dzieci). Przydzia suchego prowiantu dla jednego dziecka wynosi ok. 5,5 dkg kaszy lub zacierki; przecitna warto energetyczna posiku w kuchniach dla dzieci rwnaa si ok. 180-200 kal. Koszty wasne (w cenach kontyngentowych) wynosiy 80 groszy, lecz dzieci paciy po 10, 20 i 30 groszy189. W okresie od sierpnia do listopada 1941 r. ok. 40% ogu mieszkacw schronisk dla przesiedlecw stanowiy dzieci. W czerwcu 1942 r. na 8060 mieszkacw schronisk byo 3125 dzieci, w tym ok. 2025% sierot190. Z pocztkiem 1941 r. w okresie masowych przesiedle do getta warszawskiego utworzono przy Centosie Centraln komisj Opieki nad Dziemi Przesiedlecw. W wikszych schroniskach zaoono wietlice, do mniejszych skierowano tzw. lotne wietliczanki pracujce, w kilku punktach. Gwnym zadaniem wietlicy byo doywianie. Nie wszystkie dzieci mogy przyj na posiek. Chore, osabione lub cakiem nagie nie podnosiy si z prycz. Tym dzieciom wietliczanki zanosiy posiek na sal. Drugim wanym zadaniem byo utrzymanie czystoci. Mniejsze dzieci mya niekiedy wasnorcznie wietliczanka (np. S. Halberstadt z punktu Nowolipki 35 zdobya od ssiedniego Komitetu Domowego wann, w ktrej mya dzieci, polewajc je z konewki ogrodowej). wietliczanki pracoway dosownie z naraeniem ycia, przebywajc stale wrd chorych na tyfus,

188 189

Ring II, nr 93, 95, 96. Ring I, nr 32; II, nr 90. 190 Ring II, nr 87.

czerwonk i grulic. Walczyy jednak z uporem o kade dziecko, wycigajc je niekiedy dosownie z rynsztoka191. W kocu kwietnia 1941 r. utworzono przy Centosie komisj pomocy dla dzieci robotnikw wysanych do obozw pracy przymusowej. Komisja wsppracowaa z Referatem Kobiet przy Sekcji Pracy Spoecznej SS, ktry przej opiek nad rodzinami obozowiczw. Dzieci te przyjmowano w pierwszej kolejnoci do internatw i pinternatw Centosu192. ycie wysuwao coraz nowe problemy. Fala ebractwa dziecicego zalewajca getto postawia na porzdku dziennym spraw opieki nad dziemi ulicy. Przy Centosie powsta dla nich specjalny patronat z udziaem Felicji Czerniakw, ony przewodniczcego Judenratu. W lutym 1941 r. na wsplnej konferencji przedstawicieli Centosu i Judenratu zapada decyzja o zaoeniu pinternatw dla dzieci ulicy. Akcja ta rozwijaa si w szybkim tempie. Pierwszy pinternat, przeznaczony dla dzieci zagroonych wpywem rodowisk przestpczych, powsta w marcu 1941 r. (dla 150 wychowankw). Uruchomiono tu warsztaty, uczono szycia, rysunkw itd. Nastpny przy ul. Nowolipki 25 obj 150 dzieci. Placwka przy Karmelickiej 11 (dla 50 dzieci) bya punktem etapowym. Komendy rejonowe Suby Porzdkowej otrzymay instrukcj w sprawie bezdomnych dzieci. Przede wszystkim kierowano je do kpieli (Gsia 43, Solna 4, Niska 20), a stamtd - do Gwnego Domu Schronienia (Dzielna 39) bd do pinternatw. W styczniu 1942 r. otwarto dom noclegowy dla dzieci ulicy193. Dwie stacje opieki nad matk i dzieckiem (przy ul. Leszno 11 i Lubeckiego 5) doywiay ok. 1700 niemowlt. W maju 1941 r. wyoniono patronat nad akcj pkolonijn, skadajcy si z pedagogw i lekarzy. Przeprowadzono w getcie lustracj placw nadajcych si do zazielenienia. W pracy tej bra udzia Toporol (Towarzystwo Popierania Rolnictwa). W padzierniku 1941 r. byo 15 placwek pkolonijnych dla 6400 dzieci194. Przy pomocy komitetw domowych zorganizowano w blokach mieszkalnych tzw. kciki dla dzieci, gdzie zapewniono im gorcy posiek; starano si zakupi zabawki i ksiki; w jednym z domw urzdzono nawet dla dzieci lizgawk. Kcikom patronoway koa pa i koa modziey195. Akcja pomocy nie nadaa jednak za tempem degradacji i ruiny ludnoci getta, a placwki Centosu nie byy w stanie ogarn wszystkich dzieci, ktre wymagay pomocy. Mimo to zanotowano paradoksalne zjawisko - frekwencja w punktach doywiania nie bya najlepsza. Niejednokrotnie dzieci, ktre po wielu zabiegach, wywiadach itd. zdobyway wreszcie przydzia do kuchni, nie zgaszay si po zup z powodu braku odziey czy obuwia. Cz wpyww ze zbirek wrd ludnoci przeznaczono wic na zakup obuwia dziecicego na drewnianych spodach. W kocu 1941 r. rozdano dzieciom 1000 par butw, kilkaset koszul itd. Wzrastajca droyzna na wolnym rynku stopniowo uniemoliwiaa zaopatrzenie dzieci w odzie196. Jedn z form dziaalnoci opiekuczej byo przysposobienie zawodowe starszych wychowankw. W czerwcu 1942 r. funkcjonoway w placwkach opiekuczych nastpujce grupy ksztacenia zawodowego: introligatorstwo, wyrb sztucznych kwiatw, zabawek, stolarstwo, krawiectwo; zorganizowano specjalne zajcia z przedmiotw teoretycznych dla dzieci z internatu. Organizatorzy wystpili o dodatkowe przydziay ywnociowe dla suchaczy, gdy wycieczone dzieci nie byy
191 192

Ring II, nr 110. G 23 V 1941, nr 41. 193 G 18 II, 18 III, 3 VI 1941, nr 14, 22, 44. 194 G 3 VI 1941. 195 G 20 V 1941, nr 40; Ring I, nr 68; Ring II, nr 14. 196 Ring II, nr 52, Pismo Centosu do komitetw domowych, 20 II 1942; Ring I, nr 32.

w stanie nauczy si zawodu. W czerwcu 1942 r. zakoczono przygotowania do uruchomienia nowych kursw; konfekcji dziecicej, trykotarstwa rcznego, poczosznictwa maszynowego. W placwkach opiekuczych zaoono szwalnie. Pierwsza powstaa we wrzeniu 1941 r. w wietlicy przy ul. Pawiej 6. Pod kierunkiem krawcowej dziewczta przerabiay nieuytki na zdatne do noszenia rzeczy. Praca w szwalni bya rdem radoci dzieci, zarwno tych, ktre uczyy si zawodu, jak i tych, ktre zostay ubrane. Zachowaa si wzmianka o dziewczynce z ul. Krochmalnej, ktr rwienicy przezywali Bab Jag. Przebrana w now sukienk umiechna si po raz pierwszy od wielu miesicy. Utworzono ogrodnicze zespoy dziecice, liczce w lipcu 1942 r. ok. 450 dzieci, w tym 250 z placwek Centosu. Pod kierunkiem instruktorw bray one udzia w zagospodarowywaniu terenw nie zabudowanych pod upraw warzyw i kwiatw197. W jaki sposb udao si w zamknitej dzielnicy utrzyma przy yciu kilkadziesit tysicy dzieci? By to rezultat olbrzymiego napicia woli i wysiku organizatorw opieki nad dzieckiem, pedagogw i caego spoeczestwa. Wyjcia z sytuacji kryzysowej szukano zarwno w rozwizaniach gospodarczych, jak i pedagogicznych. Uzupenieniem skpych przydziaw z Judenratu i SS bya systematycznie organizowana zbirka - pienidzy, ywnoci, odziey - wrd ludnoci getta. Powoywano rozliczne patronaty, komisje, sekcje; proklamowano akcje itd. Powane znaczenie miay rozwizania pedagogiczne. By to okres twrczych poszukiwa i adaptacji dla potrzeb getta - nowoczesnych koncepcji pedagogicznych. Te z placwek opiekuczych, ktrym udao si pokona trudnoci, tworzyy swj wasny poemat pedagogiczny. W getcie znalazy praktyczne zastosowanie i potwierdzenie idee Janusza Korczaka o wychowaniu zespoowym. We wszystkich zachowanych relacjach wychowawcw i wychowankw przewijaj si informacje o korczakowskim samorzdzie z wasn konstytucj, kodeksem praw i obowizkw, sdem koleeskim, o gazetkach, sklepikach, biblioteczkach itd. Komisje dziecice wyznaczay dyurnych do zmywania, sprztania, kontroli czystoci, dekoracji sal, pielgnowania rolin, organizacji imprez itd. W pisemku Gos Domu Chopcw z internatu przy Gsiej 6-8 czytamy: Po dugiej przerwie w yciu kulturalno-literackim naszego Internatu ukazuje si stary przyjaciel - gazetka. Nasze haso: dwign Internat [...] Tak byo z pocztku: kwitnie handel, przewanie cukierkami, ale i chlebem, sonin i zup. Chopcy dziel si na 3 grupy: 1. Pracujcych i majcych fors; 2. nie pracujcych, ale otrzymujcych co do jedzenia i kilka groszy od matki, brata itd. 3. nie mogcy otrzyma pracy i nie majcych rodziny. Takich jest wikszo [...] Modsi marzn, siedz skuleni, nudz si, rzucaj si na jedzenie, czatuj na skrki od burakw i brukwi, zbieraj rozlan zup ze stow [...] Ci, ktrzy nie maj, nie bior udziau w yciu handlowym i towarzyskim. Nikt im nie sprzedaje, nie poycza [nikt ich...] nie poczstuje. Masz, to dostaniesz jeszcze - pomog, poczstuj, wysuchaj zdania, nie masz s obojtni, zlekcewa [...] Ja adnych pomysw nie mam. Moe ci, co s syci, pomyl i znajd rozwizanie [...] Ja sobie tylko tak patrz i rozmylam, jak tylko kwestionuj nasze koleestwo, ktrym tak si niegdy szczycilimy, kiedy nam dobrze byo i wesoo. Jak wynika z artykuw w Domu Chopcw zjawi si nowy kierownik. W artykule Organizujemy internat czytamy: By to czas przewrotu i zmiany personelu. Kradziee nale do przeszoci. Sami przeprowadzilimy dezynfekcj pracowalimy przez pamitne trzy dni - od rana do pnej nocy. Wyznaczylimy dyurnych gospodarzy przy stoach. Sala przybraa wygld jadalni. Znioso si prawo wychodzenia z zakadu i handlowania. Od dzi kady musi my rce przed posikiem. Schody zamiecione. Z parapetw ciera si kurze, lecz najlepiej i najporzdniej wyglda nasz klozet. Sprzta
197

Ring II, nr 78, 79, Sprawozdania Wydziau Pomocy Pracy i Pomocy Gospodarczej KOM -u, VI, VII 1942.

tam kolega B. A mio tam wej. I jeszcze jeden artyku: mamy zamiar wcign do pracy chopcw najmodszych, by nie stali przy piecyku i nie szukali okruchw przy stoach [...] W naszym domu, jak w domu starcw. Twarze smutne, zatroskane [...] Czy musimy? Nie! Utworzymy orodek zainteresowania i wspycia samopomoc literack, kko dramatyczne, wietlic, zorganizujemy zabaw, nauk, biblioteczk, pogadanki!198.

6. Inne formy pomocy

W walce z zagroeniem biologicznym bray udzia wszystkie instytucje i organizacje spoeczne w getcie, funkcjonujce pod firm SS. Spoeczn sub zdrowia reprezentoway: Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ) i Brijus (Zdrowie) - w marcu 1942 r. pozbawione autonomii i wcielone do KOM-u (Wydzia Opieki Sanitarnej), Towarzystwo Popierania Rolnictwa (Toporol) i Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej (ORT) utworzyy Wydzia Pomocy Pracy i Pomocy Gospodarczej. ORT pod firm Judenratu rozbudowa w getcie szkolnictwo zawodowe. Pod oson kursw zawodowych zorganizowano te tajne nauczanie w zakresie szkolnictwa wyszego. Toporol zajmowao si upraw warzyw i kwiatw, wykorzystujc kady nie zabudowany skrawek gruntu. Dziaalno opiekucza w getcie warszawskim obejmowaa wic pomoc dla godujcych i bezdomnych, opiek nad dziemi, dziaalno sanitarn, poszukiwanie krewnych, nauk zawodu, porednictwo pracy, a nawet zazielenienie balkonw i skwerw. Pomoc spoeczna nie nadaa jednak za tempem pauperyzacji ludnoci getta. W Kronice Ringelbluma przewija si poczucie bezradnoci wobec ndzy i godu. Kuchnie ludowe nie ocaliy nikogo przed mierci godow. Dlatego tak czsto zmieniali si podopieczni kuchen. Na miejsce tych, ktrzy wyldowali w grobach zbiorowych na cmentarzu ydowskim, wci przybywali nowi spord zuboaych rodzin, dla ktrych odtd jedynym posikiem miaa by cienka zupka ludowa199. Administracja hitlerowska stosowaa polityk preferencji pracujcych Organizatorw pomocy spoecznej ycie zmuszao do tragicznego wyboru: czy pomaga wszystkim godujcym w minimalnych porcjach? czy ocali elit duchow kosztem szeregowych ydw? chroni rodzicw czy dzieci? Od pozytywnej bd negatywnej odpowiedzi na powysze pytania zalea los tysicy ludzi. Na te pytania, sformuowane przez Ringelbluma w maju 1942 r. nie mogo by odpowiedzi. W praktyce pomoc ywnociowa obejmowaa og godujcych. Mimo niewtpliwych osigni, zwaszcza na polu opieki nad dziemi, pomoc spoeczna nie bya jednak w stanie zapobiec olbrzymiej miertelnoci mieszkacw getta.

198 199

Ring I. nr 994, Dom Sierot przy ul. Mylnej; Ring II, nr 110; nr 367, Gos Domu Chopcw. E. Ringelblum, Kronika..., maj 1942, s. 388.

Rozdzia IV Opr cywilny w dziaalnoci owiatowej i kulturalnej

1. Szkolnictwo jawne
Pierwszy wojenny rok szkolny rozpoczy szkoy warszawskie w poowie padziernika 1939 r., na podstawie decyzji przedstawicieli polskich wadz owiatowych i organizacji nauczycielskich, ktr podjto na naradzie zwoanej przez kierownika Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Kazimierza Szelgowskiego200. Zgodnie z hitlerowskimi planami tpienia i niszczenia kultury polskiej, szkoy rednie w Warszawie (a nastpnie w caej GG) zostay z dniem 15 XI 1939 r. przez okupanta zamknite. Pozostawiono jedynie szkoy podstawowe z mocno okrojonym programem oraz szkoy zawodowe. Szkoy ydowskie zostay w tym czasie zlikwidowane w caej GG. W Warszawie zamknito je 4 XII 1939 r. U schyku tego roku kilkadziesit tysicy dzieci ydowskich pozostao poza szko. Zarwno wrd nauczycieli jak i wrd rodzicw panowao jednak przekonanie, e szkoy zostan otwarte201. Pod naciskiem delegacji nauczycielskich Adam Czerniakw zwraca si wielokrotnie do wadz okupacyjnych z memoriaami w sprawie uruchomienia szk podstawowych. Echem tych interwencji byo wystpienie Marstatta, przedstawiciela Warszawy, na naradzie penomocnikw szkolnych przy szefach dystryktw w Krakowie, 10 stycznia 1940 r., ktry zgosi propozycj uruchomienia szk podstawowych z funduszw Judenratu. Szkoy te miay zapobiec masowemu analfabetyzmowi wrd ydw i nielegalnemu nauczaniu. Wniosek Marstatta, poparty przez dra Kajetana Mhlmanna202, kierownika wydziau kultury w urzdzie gen. gubernatora nie zosta jednak zrealizowany. W marcu 1940 r. Judenrat warszawski znowu poruszy spraw szk. W obszernej notatce, adresowanej do Hansa Fuhra, kierownika wydziay szkolnego w Urzdzie nadzoru niemieckiego nad Zarzdem Miejskim, Czerniakw przedstawia konkretny program, proponujc przeniesienie szk z gmachw zburzonych do budynkw zastpczych; zapewnia, e Judenrat przy wspudziale SS zorganizuje doywianie i odzianie uczniw; twierdzi, e epidemia duru plamistego po szczepieniach ochronnych zostaa opanowana itd. Pismo to, jak i nastpne pisma Judenratu w sprawie szkolnej pozostay bez odpowiedzi. Na marginesie zachowaa si adnotacja, zapewne Hansa Fuhra: Sprawa nie budzi zastrzee. Czy zarzdzenia prawne zabraniaj? Jeeli wzgldy polityczne stoj na przeszkodzie, to jedynie Krakw mgby wyjani203. Sprawa szkolnictwa ydowskiego w GG znalaza si znowu na porzdku dziennym w poowie czerwca 1940 r. W tym czasie, po sporach i tarciach z SS i policj, wadze administracyjne uzyskay nadzr nad Judenratami. Frank w rozmowie 18 czerwca 1940 r. z Mhlmannem oraz Adolfem Watzke, ktry wanie zosta kierownikiem wydziau nauki, wychowania i owiaty w urzdzie gen. gubernatora owiadczy, e zamierza zezwoli na utworzenie szkolnictwa ydowskiego pod nadzorem wadz

200 201

Cz. Wycech, Z dziejw tajnej owiaty w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1944, Warszawa 1964. Ring I, nr 43, Nauczyciele i modzie publicznych szk podstawowych dla dzieci ydowskich w czasie wojny. 202 AGKBZpNP-IPN, Proces Bhlera, t. 53, k. 202, Protok narady penomocnikw szkolnych przy szefach dystryktw, Krakw, 10 I 1940. 203 Ibidem, t. 25, k. 96, Sprawozdanie wydziau szkolnego urzdu szefa dystryktu warszawskiego, 1 -31 III 1940; APW, Distr. Warschau, nr 694.

niemieckich204. W sierpniu 1940 r. gen. gubernator podpisa rozporzdzenie nakadajce na Judenraty obowizek zakadania szk podstawowych i kursw zawodowych. Na przeomie 1940/41 r. w wielu miejscowociach GG powstay szkoy ydowskie (w Rzeszowie, Jale, Grodzisku Mazowieckim, Boniu i in.)205. W Warszawie powstay jednak w tym czasie jedynie krtkoterminowe kursy zawodowe. Wielokrotne prby uruchomienia szk podstawowych rozbijay si o kategoryczny sprzeciw okupacyjnych wadz szkolnych, powoujcych si na rzekome wzgldy sanitarne. W rzeczywistoci decyzje o szkolnictwie w getcie warszawskim zapaday na szczeblu rzdu GG, a polityka w zakresie owiaty bya pochodn oglnej polityki okupanta wobec warszawskiego getta. Dopiero 5 wrzenia 1941 r., po dwch latach bezskutecznych stara, uzyskano wreszcie zezwolenie na uruchomienie szk podstawowych w getcie warszawskim. Natychmiast przystpiono do pracy organizacyjnej. Przy Wydziale Szkolnym Rady ydowskiej utworzono sta Komisj Szkoln, zoon z przedstawicieli patronatw szkolnych. Pod nazw patronatw funkcjonoway w getcie przedwojenne spoeczne organizacje szkolne przy stronnictwach politycznych: Zjednoczenie Szkl ydowskich CISzO (Bund i Poale Syjon-Lewica); Tarbut (Syjonici Oglni); Szukult (Poale SyjonPrawica); Chorew i Bet Jakow (Aguda); Jawne (Mizrachi). Utworzono take patronat nauczycieli dawnych publicznych szk dla dzieci wyznania mojeszowego206. W okresie okupacji organizacje szkolne, niegdy zaciekle zwalczajce si nawzajem, wsppracoway zarwno przy doywianiu dzieci, jak i w dziedzinie nauczania, pocztkowo tajnego, a nastpnie jawnego. Pod naciskiem stronnictw politycznych zachowano w szkolnictwie jawnym struktur organizacyjn, zaoenia dydaktyczne i wychowawcze szkolnictwa tajnego. Rozmowy z Adamem Czerniakowem w sprawie szkolnictwa prowadzi Szachno Zagan, przedstawiciel Poale Syjon-Lewicy w zespole stronnictw. Komisja Szkolna opracowaa ramowy plan nauczania, ktry obejmowa nastpujce przedmioty: jzyki - ydowski, polski, hebrajski, nauk o przyrodzie, arytmetyk z geometri, nauk religii i biblii, gimnastyk, rysunki i roboty rczne, piew. Nie byo lekcji historii i geografii, gdy okupant zabroni nauczania tych przedmiotw w polskich szkoach. Obchodzono ten zakaz, wykorzystujc w tym celu lekcje biblii, jzykw, przyrody. Szkoy rniy si pomidzy sob pod wzgldem treci dydaktycznych i wychowawczych, programu i jzyka nauczania (ydowski, hebrajski, polski). Wprawdzie w grudniu 1940 r. ukazao si zarzdzenie wadz hitlerowskich zabraniajce nauczania dzieci ydowskich w jzyku niemieckim, polskim i ukraiskim, jednak w getcie warszawskim zakaz ten, jeli chodzi o jzyk polski, pozosta na papierze207.
204 205

Okupacja... w Dzienniku H. Franka..., 18 VI 1940; Verordnungsblatt des GG 1940, nr 51. Szerzej: R. Sakowska, O szkolnictwie i tajnym nauczaniu w getcie warszawskim , Biul. IH 1965, nr 55. 206 A. Czerniakw, Dziennik..., 5 IX 1941; A. Natanblut, Di szuln in warszewer geto [Szkoy w getcie...], YivoBleter, Nowy Jork 1947, nr 2; E. Ringelblum, Szachno Sagan... (zob. rozdz. III, przyp. 13); Ring I, nr 345, Protok posiedzenia Rady Szkolnej, XI 1940; Na czele CISzO stali Szachno Zagan [poprawna pisownia tego nazwiska] z Poale Syjon-Lewicy i Sonia Nowogrodzka z Bundu, na czele Tarbut - Menachem Kirszenbaum i Eliezer Lipe Bloch (Syjonici Oglni z opozycyjnej grupy Al Ha-Miszmar); Szulkult - Josef Sak, Lejb Kac i Jochanan Morgensztern (Poale Syjon-Prawica); Chorew i Bet Jakow- Aleksander Zysze Frydman i Jehuda Lejb Orlean (Aguda); Jawne - D. Szapiro i G. Frenkel (Mizrachi); Patronatu nauczycieli publicznych szk Podstawowych Rachela Sztajn. 207 A. Natanblut, Di szuln...; Ring I, nr 1101, Blankiet wiadectwa szkolnego w getcie; APW, Distr. Warschau, nr 644, Pismo wydziau Wissenschaft. Erziehung u. Unterricht w urzdzie gen. gubernatora do penomocnika szefa dystryktu na Warszaw i kreishauptmannw, 27 XII 1940.

Szkoy zostay uruchomione przy wydatnej pomocy podziemnych stowarzysze kulturalnoowiatowych rnych kierunkw. Szkoami CISzO opiekowaa si ydowska Organizacja Kultury (JIKOR), utworzona w grudniu 1940 r. przez modego naukowca, Menachema Lindera, celem popularyzacji jzyka i literatury w jzyku ydowskim. Na jej czele stali czoowi organizatorzy ycia spoecznego i konspiracji: Emanuel Ringelblum, Icchak Giterman, Szachno Zagan, Sonia Nowogrodzka, dziaacz teatralny Mordechaj Mazo i inni. Dziki pomocy spoecznej odbudowano m. in. szko im. Bera Borochowa przy ul. Nowolipki nr 68. Bez podrcznikw i pomocy szkolnych, z bosymi i godnymi dziemi, w ogooconych klasach - stawia znowu szkoa ydowska swoje pierwsze kroki208, czytamy w jednej z odzew JIKOR. Szkoy hebrajskie popierao stowarzyszenie hebraistyczne Tkuma (Odrodzenie), ktrego czoowymi dziaaczami byli: popularny poeta Icchak Kacenelson i historyk Icchak Schiper209. Zapisy do szk ogoszono 24 wrzenia 1941 r. Pierwszy (i jak si potem okazao - jedyny) rok szkolny w getcie warszawskim rozpocz si 1 padziernika 1941 r. Z pocztku uruchomiono 6 szk wszystkie w lokalach kuchen dla dzieci. Nastpio ujawnienie szk tajnych, ktre przedtem funkcjonoway pod oson kuchen. Liczba szk stopniowo si powikszaa mimo trudnoci lokalowych. Szkoy pracoway na zmian, uruchomiono je take w lokalach zastpczych. W grudniu 1941 r. byo 9 szk; w poowie lutego 1942 rozdano uczniom wiadectwa szkolne za pierwsze procze. Na drugie procze zamiast jak przewidywano 1200 dzieci, zgosio si 2730; przy kocu roku szkolnego byo 19 szk (6700 uczniw), w tym: 3 szkoy CISzO; 1 - Szulkultu; 4 - Tarbutu; 6 organizacji religijnych; 5 - Patronatu nauczycieli dawnych publicznych szk powszechnych. Oprcz tego istniaa jeszcze w getcie szkoa dla dzieci neofitw, prowadzona przez stowarzyszenie katolickie Caritas przy ul. Wolno 4. Pocztkowo szkoy w getcie miay zaledwie I i II klas; nauk objto dzieci najmodsze, zagroone analfabetyzmem. Stopniowo uruchamiano nastpne klasy. W kocu roku szkolnego 1941/42 szkoy wieckie liczyy po 5 klas, a szkoy religijne po 4. Szkoy CISzO, Tarbutu, Szulkultu i religijne posugiway si podrcznikami sprzed wojny. Szkoy z polskim jzykiem nauczania napotykay trudnoci przy przystosowywaniu podrcznikw do tematyki ydowskiej. Wszystko zaleao od inwencji nauczycieli: koncentrowano nauczanie wok wit ydowskich, tematw zaczerpnitych z ycia w getcie i utworw literackich z ycia ydowskiego. W szkoach zorganizowano doywianie, wprowadzono sta opiek lekarsk i przegldy czystoci. Wiele uwagi powicano wychowaniu estetycznemu: rysunkw uczya malarka Gela Seksztajn, rytmik prowadzia choreograf Aneta Rajzer. Wiosn 1942 r. lekcje gimnastyki i rytmiki odbyway si w specjalnych ogrdkach, zakadanych na ruinach domw. Zorganizowano midzyszkolne chry dziecice pod kierunkiem znanych dyrygentw: Izraela Fajwyszysa (Tarbut) oraz kompozytora popularnych pieni dla dzieci, Jakuba Glatsztajna (CISzO) i Zaksa (szkoy z polskim jzykiem nauczania)210. W sali teatru Femina przy ul. Leszno odbyy si dwukrotnie (z okazji wit w grudniu 1941 r. i wiosn 1942 r.) wielkie akademie szkolne z czci artystyczn w wykonaniu dzieci. Dzieci ze szk CISzO
208 209

Ring I, nr 217, Odezwa Patronatu Szkolnego przy JiKOR [ydowska Organizacja Kultury]. E. Ringelblum, A. Berman, Podziemna praca kulturalna w getcie warszawskim , 1 III 1944, Przeom 1946, nr

1.
210

E. Ringelblum, Sylwetki pedagogw: Janusza Korczaka, Szyji Brojdo, Rozy Symchowicz, Szymona Lubelskiego, Natana Smolara, Fejgi Herclich-Blit, Estery Markinwny, Arona Koniskiego, Majera Taubera, Michaa Brandstttera, Ry Mostkow, Stefanii Szwajger, Marii Klepfisz, Chaima Arona Kapana i in. w: Kronika..., s. 600621; Kommissar nr 13, Sprawozdania prezesa R w Warszawie I -VI 1942.

wystpiy w montaem literackim o wionie, ktra nadejdzie cho wok hucz zowrogie wichry. Szkoa przy Gsiej 9 - z polskim jzykiem nauczania - przedstawia obrazek sceniczny o przyjani dzieci wszystkich ras i narodw. Przedstawienie powtrzono kilkakrotnie i za kadym razem przy szczelnie wypenionej widowni211. W kocu czerwca 19412 r. rozpoczy si wakacje szkolne. Zaplanowano remonty lokali szkolnych. Nauczyciele w getcie systematycznie doskonalili swoje umiejtnoci zawodowe. W roku szkolnym 1941/42 odbyo si kilka konferencji metodycznych i lekcji pokazowych. W kwietniu 1942 r., po dugich przygotowaniach, uruchomiono w getcie Pedagogium212. W lipcu 1942 r. w przededniu pierwszej akcji likwidacyjnej, zorganizowano kursy doksztacajce dla nauczycieli. Przez pierwsze dwa lata okupacji szkoy dla dzieci ydowskich byy w ogle nieczynne, za w kocu trzeciego roku szkolnego z ok. 50 tys. dzieci w wieku szkolnym zaledwie ok. 7 tys. pobierao nauk w szkoach jawnych.

2. Tajne nauczanie
Oglnonarodowy, wynikajcy z nieprzepartych potrzeb ycia ruch tajnego nauczania obj take zamknite dzielnice ydowskie.

Szkolnictwo podstawowe Tajnym nauczaniem w szkolnictwie podstawowym (powszechnym) getta warszawskiego kierowa podziemny Zesp przedstawicieli stronnictw za porednictwem patronatw szkolnych. We wrzeniu 1940 r. pi patronatw szkolnych: Zjednoczenie Szk ydowskich (CISzO), Tarbut, Szulkult, Chorew i Bet-Jakow (Bund i Poale Syjon-Lewica, Syjonici Oglni, Poale Syjon-Prawica, Agudas Israel) utworzyy Komisj Porozumiewawcz, ktra miaa speni funkcj podziemnego inspektoratu szkolnego zamknitej dzielnicy213. Tajne nauczanie w szkolnictwie podstawowym, obejmujce uczniw z najbiedniejszych rodzin, czyo si nierozerwalnie z dziaalnoci opiekucz. Szkoy podziemne powstaway w placwkach Centosu (Centrala Towarzystw Opieki nad Sierotami), ktra prowadzia w getcie ok. 100 placwek opiekuczych. Tajne nauczanie skupiao si w kuchniach dla dzieci, wietlicach przy schroniskach dla przesiedlecw i tzw. kcikach w blokach mieszkalnych. W grudniu 1940 r., gdy nadzieje na uruchomienie jawnych szk podstawowych okazay si zawodne, Komisja Porozumiewawcza podja decyzj o wprowadzeniu tajnego nauczania w kuchniach dla dzieci. Kuchnie znajdoway si w lokalach dawnych szk i zatrudniay personel nauczycielski. Zgodnie z uchwa Komisji Porozumiewawczej poszczeglne patronaty miay cakowit swobod w wyborze programu, kierunku wychowawczego i jzyka nauczania

211 212

G 4 I 1942, nr 2. Dwa wydziay: judaistyczny pod kierunkiem Edmunda Steina (wykadowcy: M. Baaban i M. Tauber) oraz matematyczno-przyrodniczy (pod kierunkiem Brunona Winawera). 213 J. Gitler-Barski, List do redakcji, Bleter far Geszichte [Karty Historii] 1948, t. II.

Tajne nauczanie zorganizowano co najmniej w 6 z 25 czynnych kuchen dla dzieci. Zjednoczenie Szk prowadzio kuchnie przy ul. Nowolipki 68 (II pitro), Karmelickiej 29 i Krochmalnej 36; Szulkult Nowolipki 68 (IV pitro); Tarbut - Nowolipki 22; patronaty religijne - przy ul. Prostej 9-8 i Gsiej 9. Najlepiej znana jest dziaalno kuchni CISzO przy ul. Nowolipki 68 (II pitro), gdzie uczy m. in. Izrael Lichtensztajn, jeden z czonkw podziemnego zespou archiwalnego getta, ktry w przededniu pierwszej akcji likwidacyjnej ukry dokumenty archiwalne w piwnicy budynku szkolnego. Lichtensztajn przekaza do archiwum materiay tajnego nauczania: wypracowania uczniw, zapisy komisji dziecicych, czytank szkoln, odpowiedzi na ankiety itd. Kuchnia jest szko - oto myl przewodnia, ktra przewijaa si w wypracowaniach. Zajcia z godnymi, wycieczonymi i zaniedbanymi dziemi wymagay specjalnych metod nauczania, gdy nie mogo by mowy o realizowaniu i egzekwowaniu penego programu szkoy podstawowej. W getcie stosowano oryginaln i nowoczesn metod nauczania dzieci osabionych z godu. Programy i metodyk zaj w placwkach Centosu opracowywaa ekipa pedagogw z udziaem znanej nauczycielki warszawskiej i dziaaczki CISzO - Ry Symchowicz. Wykorzystano szereg elementw popularnej w dwudziestoleciu midzywojennym wrd pedagogw polskich metody orodkw zainteresowania Decrolyego. Zajcia skupiay si wok okrelonych cyklw tematycznych, obejmujcych kilka przedmiotw, np. w zwizku z Miesicem Dziecka przerabiano cykl Dzieci caego wiata; tematem pogadanek, piosenek i zada arytmetycznych byli rwienicy z rnych krajw. Nauczyciele getta zrezygnowali ze sztywnych rygorw dyscypliny szkolnej; od dzieci wymagano jedynie punktualnoci i schludnoci, o ktr przy braku odziey, ciepej wody i myda wcale nie byo atwo; nie przestrzegano 45-minutowych, odmierzanych sygnaem dzwonka lekcji szkolnych, nie wystawiano stopni niedostatecznych, co tumaczy si nik skutecznoci negatywnych bodcw w pracy z osabionymi i apatycznymi dziemi; bez porwnania silniej dziaay bowiem bodce pozytywne, zwaszcza posiek, ktry by rodkiem mobilizujcym uczniw, zachcajcym do wczesnego wstawania, czystoci, nauki itd. Dzieci nie zmuszano do wysiku, nie zadawano prac domowych, gdy w przeludnionych, zimnych, pozbawionych wiata mieszkaniach nie byo warunkw do odrabiania lekcji. Nauczanie odbywao si na zasadach dobrowolnoci, gwn uwag zwracano na atrakcyjno zaj. Nauczyciele starali si przyku uwag uczniw, przezwyciy obsesyjn myl o jedzeniu, przerabia materia szkolny jakby mimochodem, na przemian z zabaw i piosenkami. Szeroko stosowano samodzieln prac dzieci, uczniowie sadzili i pielgnowali w doniczkach warzywa, wiele uwagi powicono rysunkom. W szkole przy Nowolipkach 68 tego przedmiotu uczya znana malarka, Gela Seksztajn, autorka licznych akwarel przedstawiajcych dzieci warszawskiego getta. Zachoway si wypracowania uczniw, opisy uroczystoci szkolnych, ycia codziennego w szkolekuchni, wspomnienia z wczesnego dziecistwa. Niektre byy w istocie odpowiedziami na ankiety, rozpisane pod pozorem tzw. klaswek przez podziemn sub archiwalno-dokumentacyjn (cykl o obleniu Warszawy: Jakie zmiany zaszy u nas w czasie wojny. Ulica w getcie itd.) Wiele uwagi powicono gonemu czytaniu. Tre i klimat emocjonalny tych zaj pozwala odtworzy Czytanka dla szk CISzO, ktra ukazaa si w getcie z pocztkiem 1942 r. W tym czasie funkcjonoway ju wprawdzie szkoy jawne, lecz Czytanka siga do dowiadcze tajnego nauczania. Wyboru tekstw dokonali nauczyciele: Natan Smolar (dziaacz Poale Syjon-Lewicy) i Beniamin Wirowski (dziaacz Bundu). Nauczyciele getta odwoywali si do przey i dowiadcze dziecka w zamknitej dzielnicy, posugujc si wycznie tekstami klasykw - ydowskich, polskich i zachodnioeuropejskich (Szalom Alejchema, Icchaka Lejba Pereca, Abrama Rejzena, Marii Konopnickiej, Lwa Tostoja, Edmondo De

Amicisa). Czytanka w jzyku macierzystym wprowadzaa udrczone i godne dziecko ydowskie do wspaniaego wiata wielkiej literatury europejskiej. W Czytance przewijaj si dwa zasadnicze wtki wiat przyrody i wiat szlachetnych uczu ludzkich. Dzieci wzrastajce wrd murw, zwaszcza modsze, miay mgliste i niejasne wyobraenia o drzewach, rolinach, zwierztach domowych itd. Czowiek prowadzcy krow przez ulic Zamenhofa (1942 r.) wzbudzi sensacj wrd picio- i siedmiolatkw, ktre tumnie biegy za krow, sprzeczajc si gono, co to za stworzenie. Niektre twierdziy, e to ko. T luk w wizji otaczajcego wiata miay wypeni poetyckie opisy - koloru, kwiatw, zapachu kosw, wezbranych wd rzeki i wiosennych wiatrw. Liczne wzmianki w dziennikach i relacjach wskazuj, e winiw getta, zarwno dorosych jak i dzieci fascynowaa Wisa, ktra kojarzya si z Warszaw i wolnoci. Do tych uczu nawizywa w Czytance fragment opowiadania Marii Konopnickiej, rozpoczynajcy si od sw: Franus liczy sobie siedem lat, ale nigdy jeszcze nie widzia Wisy. Pewnego razu ojciec zaprowadzi go nad rzek: Oto jest Wisa, najwiksza z polskich rzek. Utwory literatury klasycznej zamieszczone w Czytance miay wymow alegoryczn, nasuwajc skojarzenia z walk z okupantem. Obraz kiekujcego ziarna (wiersz Szymona Fruga), budzcego si do ycia po dugotrwaym letargu w zmarzej ziemi, czytelnicy odbierali jako symbol nadziei, ktra w zamknitej dzielnicy, jak i w caym okupowanym kraju, kojarzya si z wiosn. Drugim istotnym wtkiem Czytanki bya przyja i czynna, zdolna do powice mio do rodzicw i rodzestwa. O tych uczuciach opowiaday takie utwory, jak np. bajka Lwa Tostoja Zoty dzbanek; wiersz Rywki Galjn Jedna para butw oraz fragmenty z opowieci De Amicisa - Serce. Ksika ta, gloryfikujca przyja i koleestwo, bya obok Maego Lorda Elizy Burnett jedn z najpopularniejszych lektur w placwkach tajnego nauczania w getcie warszawskim. W specyficznie trudnych warunkach getta postacie z lektur szkolnych stanowiy wzorzec osobowy dla modych czytelnikw. Pamitniki i materiay podziemnego archiwum zawieraj wiele wzmianek o dzieciach, ktre pomagay rodzicom, opiekoway si modszym rodzestwem, wyrzekajc si kawaka chleba na rzecz najbliszych. Wpyw rodziny i szkoy krzyowa si jednak z wpywem ulicy. Nauczyciele musieli zwalcza stale odradzajc si ebranin broni dzieci przed niebezpiecznym i deprawujcym szmuglem. Skuteczn metod zespolenia dzieci bya aktywizacja samorzdu uczniowskiego. Komisje dziecice dyuroway w jadalni, organizoway imprezy rozrywkowe, dekoroway sale popularnym w getcie, biegncym wzdu cian szlakiem kolorowych wycinanek i rysunkw, opiekoway si rolinami, przyznaway dyplomy i wyrnienia za czysto. Samorzd uczniowski by sprzymierzecem nauczycieli w codziennej walce o nieustannie zagroon spoisto, solidarno i dyscyplin zespou wychowankw. Podobnie ksztatowaa si dziaalno innych patronatw. W kuchniach Jawne, Chorew i Bet Jakow wychowywano dzieci w duchu religijnym. W licie o podziemnej pracy kulturalnej w getcie warszawskim, wysanym drog konspiracyjn do Londynu, Emanuel Ringelblum i Adolf Berman stwierdzili, e pod oson kuchen Centosu stworzono w getcie warszawskim sie nielegalnych szk podstawowych214. Po uruchomieniu szk jawnych patronaty szkolne zajy si ich rozbudow.

214

Ring I, nr 47, N. Koniski, Oblicze dziecka ydowskiego; nr 204, Plan pracy wychowawczej w kompletach tajnego nauczania CISzO przy kuchniach: Karmelicka 29, Nowolipki 68, Krochmalna 36; nr 332, Zapisy komisji samorzdu uczniw tajnych kompletw przy kuchni Nowolipki 68; W 603, N. Smolar i B. Wirowski, Jidisz-Heft

wietlice W wietlicach schronisk dla przesiedlecw dziaalno dydaktyczna nierozerwalnie splataa si z opiekucz. wietlice miay wyrwa dzieci z cuchncych, przeludnionych sal, uchroni je przed wpywem ulicy, zapobiec ebractwu i kradzieom. wietlice znajdoway si jednak w zych warunkach lokalowych, niekiedy w ssiedztwie cuchncych ubikacji; w niektrych udao si oszkli okna i zdoby opa i piecyki dopiero w kocu listopada 1941 r.; zabrako najniezbdniejszych sprztw: stow, awek, szczotek do zamiatania, yek. Dzieci jady z doniczek, puszek itp. Trudnoci potgowaa apatia osabionych dzieci, siedziay w wietlicy ospae, ze zwieszonymi gowami. Wanym atutem byo doywianie. Dzie w wietlicy rozpoczyna si zwykle od przegldu czystoci; dzieci musiay si umy, inaczej nie otrzymyway posiku. Trzeba byo nauczy godne dzieci spokojnego zachowania w czasie jedzenia (nie skaka przez stoy i awki, nie jcze na mod ebrakw, nie wydziera sabszym kromki chleba i pojedzeniu powiedzie: Dzikuj). Te proste nawyki wymagay olbrzymiego wkadu pracy wychowawczej. Dzieci dyuroway przy posikach, zmyway naczynia, ozdabiay wietlic wasnorcznymi rysunkami itd.; prowadzono pogadanki, uczono piosenek, szycia, szydekowania (przdz z poprutych poczoch ofiarowyway komitety domowe). W niektrych wietlicach uczono dzieci przedmiotw szkolnych, w czym dopomagay koa modziey przy komitetach domowych (np. dziewczta z k przy ul. Nowolipki 19, 21, 23, 35 i 27 uczyy dzieci ze schroniska przy ul. Nowolipki 25; czonkowie k modziey udzielali dzieciom ze schroniska przy ul. Dzielnej i Franciszkaskiej). Modzie dostarczaa ksiek, zeszytw, owkw, plasteliny. wietliczankom udawao si niekiedy zwalczy ebractwo, domy dzieci, wyleczy je ze wierzbu, stworzy atrakcyjny orodek przycigajcy dzieci z domw ssiednich. Czsto jednak wysiki pracy niweczy tyfus. Punkty przy ul. elaznej 58 i 64 w drugiej poowie 1941 r. co kilka dni byy zamykane z powodu epidemii; wietlica za suya za komor dezynfekcyjn; rysunki dzieci spalono, zabawki zniszczono. wietliczanka po chorobie zastaa wietlic z wybitymi szybami, nieczystoci z zepsutej ubikacji ciekay do pokoju. Wszystko trzeba byo zaczyna od pocztku. Ze sprawozda wygoszonych na naradzie dziaaczy Centosu 14 XII 1941 r. wyaniaj si sylwetki wietliczanek-nauczycielek, pielgniarek i opiekunek, ktre walczyy z uporem o kade dziecko, nie brzydzc si brudu, chorb, zaniedbania215. Ersatz szko utworzono take dla dzieci przesiedlecw z Hanoweru, umieszczonych w gmachu Biblioteki Judaistycznej (IV 1942 r.). Dzieci nie mog prnowa - owiadczy jeden z nauczycieli musimy je zaj, by nie odczuway lku216.

Kciki dla dzieci W maju 1941 r. na ok. 1000 komitetw domowych byo 500 kcikw, w ktrych objto opiek 15 tys. dzieci. Dziaalnoci opiekuczej w kcikach patronoway zwykle koa pa przy komitetach domowych,
[Zeszyt ydowski], czytanka dla szk podstawowych w getcie, I 1942; nr 204, 332 i 603 opublik. w opracowaniu R. Sakowskiej w Bleter far Geszichte 1990, t. XXVIII; M. Berg, Dziennik... 28 II 1941; na czele Kuchni, nastpnie jawnej szkoy przy ul. Nowolipki 68 stali N. Smolar i Fejga Herclich -Blit. W piwnicy tego budynku zostay ukryte zbiory konspiracyjnego Archiwum Getta, cz. I i II - (zob. rozdzia VI); Kuchni-Szko Tarbut przy ul. Nowolipki 22 kierowaa R. Mostkow; E. Ringelblum, A. Berman, Podziemna praca kulturalna... 215 Ring II, nr 110, Sprawozdania wietliczanek, XII 1941. 216 Ring I, nr 816, Notatka o rozmowie z grup ydw niemieckich.

ktre staray si przede wszystkim o doywianie dzieci, organizoway zbirk i reperacj odziey oraz pomoc lekarsk. Szeroko korzystano przy tym z pomocy lokatorw, nawizujc kontakty ze sklepami i fachowcami na terenie domu Komitety domowe wynajmoway zwykle dla dzieci specjalne pokoje w jednym z mieszka domu, dbajc o opa, wiato itd. Starano si zakupi (lub zebra) zabawki, kredki, niekiedy urzdzano nawet lizgawk na podwrzu217. Niektre komitety zatrudniay zawodow nauczycielk lub przedszkolank pomagay niekiedy starsze dzieci, nie zawsze zreszt umiejtnie. Janusz Korczak oburza si na bezczelne dziewczta, ktre udajc nauczycielki cign za uszy, wal po apach i stawiaj do kta218. Instruktorzy Centosu rygorystycznie kontrolowali prac opiekunek dziecicych, zaopatrujc je w czytanki, teksty, nuty piosenek, programy imprez dziecicych, dano cotygodniowych sprawozda i kroniki zaj. Powan rol odegray koa modziey, ktrych czonkowie uczyli dzieci (w sierocicach, wietlicach i kcikach) czytania, pisania, rachunkw, organizowali przedstawienia i koncerty dziecice. Referat Pracy Spoecznej Modziey przy Centosie obejmowa kilkaset k, ktre rozwijay rnorodn dziaalno; organizoway samoksztacenie, wieczory rozrywkowe, imprezy artystyczne, tajne czytelnictwo - wszystko to odbywao si pod hasem walki o zachowanie odpornoci psychicznej, ktra bya jednym u warunkw utrzymania si przy yciu. Cz k bya zwizania z orodkiem podziemnej dziaalnoci kulturalnej - JIKOR. W poowie 1941 r. przy nim powstao Koo Absolwentw Szk CISzO, ktre organizowao kurs szkoleniowy dla modocianych prelegentw. Odbyway si tu wykady i seminaria na tematy z zakresu historii, socjologii, literatury. Kady z uczestnikw kursu powtarza prelekcj w przydzielonych koach modziey. Na tych spotkaniach miao dyskutowano, m. in. o formach walki z okupantem. Cz k bya zwizana z hebraistyczn Tkum219. Znaczna cz k modziey prowadzia dziaalno kulturaln i owiatow w jzyku polskim. Czynny udzia w ich yciu braa Polka, Irena Sendlerowa, pracownik Wydziau Opieki Zarzdu Miejskiego, pniejsza dziaaczka Rady Pomocy ydom, ktra systematycznie przychodzia do getta (m. in. celem przekazywania zapomg dla dzieci ydowskich, wystawianych na fikcyjne nazwiska, na podstawie fikcyjnych wywiadw) i zaprzyjania si z pracownikami opieki nad dziemi, asystentkami prof. Wadysawa Witwickiego na Uniwersytecie Warszawskim: Ester Markinwn i Roman Wysznack, z organizatork k modziey - Al Gob-Grynberg i innymi. Dziki tym osobom Irena Sendlerowa znalaza si w gszczu spraw getta, bya zorientowana w konfliktach spoecznikw z filantropami itd. Jesieni 1941 r. przysza do getta na uroczyste koleeskie spotkanie, urzdzone przez Koo modziey pod kierownictwem Ewy Rechtman, w domu przy ul. liskiej: Grano utwory Chopina, recytowano wiersze Broniewskiego, m. in. Elegi na mier Ludwika Waryskiego, jedno z dzieci wystpio w stroju krakowskim. Przez Iren Sendlerow i drugiego pracownika opieki spoecznej Iren Schultz, prof. Witwicki przekazywa swoim asystentkom listy i paczki zawierajce obok ywnoci i lekw zabawki - wasnorcznie rzebione laleczki-ydwki, przeznaczone dla dzieci w getcie220. Obok placwek Centosu istniay na terenie domw tajne chedery, utrzymywane z funduszw spoecznych. Dziaalno owiatow prowadziy take parafie katolickie w getcie. Niepoledni rol w walce z analfabetyzmem odgryway rwnie lekcje prywatne. W kadym domu bya jaka szkka,

217 218

Ring I, nr 68. Ring I, nr 43, aneksy. 219 Ring I, nr 334, Instrukcja Centosu dla opiekunek kcikw dla dzieci; E. Ringelblum, Menachem Linder, w: Kronika..., s. 558-562; H. Wasser, JiKOR in warszewer geto, Dos Naje ebn 1947, nr 56. 220 I. Sendlerow, O dziaalnoci k modziey przy komitetach domowych w getcie warszawskim , Biul. IH 1981, nr 118.

namiastka chederu, szkoy powszechnej - pisa w 1942 r. anonimowy autor notatki o szkoach, zachowanej w podziemnym archiwum getta221. We wszystkich placwkach opieki nad dzieckiem powicono mnstwo uwagi wychowaniu estetycznemu i robotom rcznym. W padzierniku 1941 r. odbya si w sierocicu przy ul. Mylnej wystawa prac wychowankw Centosu - pokazano kartonowe nalepianki 7-latkw, roboty introligatorskie i krawieckie 12- i 14-letnich dzieci, obrusy ze cinkw surwki ozdobione artystycznym haftem, obrusy szydekowe z poprutych firanek, serwetki ze strzpw starych trykotay, zabawki drewniane itp. Komisja Imprez dla Dzieci przy Centosie rozwijaa szeroko zakrojon dziaalno kulturaln, prowadzia kilka chrw dziecicych. W padzierniku 1941 r. w sali teatru Femina przy ul. Leszno 35 odby si konkurs tych chrw. Powstaway te amatorskie scenki kukiekowe z udziaem k modziey i zespow dziecicych. Koo modziey opiekujce si schroniskiem dla przesiedlecw przy ul. Leszno 19 urzdzao w soboty i niedziele przedstawienia kukiekowe, grano popularn Krlewn niek; przedstawienie reyserowali, dekoracj i kukieki wykonywali czonkowie Koa. Z okazji rocznic literackich urzdzano w Bibliotece Judaistycznej akademie dla dzieci, jak np. pod hasem: Uczmy ludzi miechu222. Przy placwkach Centosu istniay biblioteczki, zoone najczciej z ksiek ofiarowanych. W kwietniu 1941 r. uruchomiono Centraln Bibliotek dla wychowankw Centosu223. Mimo uruchomienia jawnych szk zajcia w placwkach opiekuczych byy kontynuowane. W getcie warszawskim nie zanotowano wpadek z powodu tajnego nauczania.

Szkolnictwo rednie ydowskie szkoy rednie w Warszawie przystpiy do tajnego nauczania rwnoczenie z polskimi, a wic ju w kocu 1939 r. i podlegay wadzom owiatowym Polski Podziemnej. Po utworzeniu getta znalaza si w tajnych kompletach nie tylko modzie ze szk ydowskich lecz i byli uczniowie polskich szk pastwowych i prywatnych. Liczb uczniw w kompletach na terenie zamknitej dzielnicy szacowano w koach nauczycielskich na ok. 1000 osb. Naley do tego doliczy pewn liczb modziey, ktra zdawaa egzaminy po stronie aryjskiej224. W getcie warszawskim tajne szkolnictwo rednie posugiwao si formami organizacyjnymi, wypracowanymi przez orodek dyspozycyjny podziemnego szkolnictwa polskiego - Komisj Porozumiewawcz Organizacji i Stowarzysze Nauczycielskich (tajna Komisja Owiatowa), Stowarzyszenie Dyrektorw Szk Pastwowych (na czele z Helen Kasperowiczow) i Stowarzyszenie Dyrektorw Szk Prywatnych (dr Teofil Wojeski).

221 222

Ring I, nr 74, Warunki powstania szk. G 1941: 22 IV, 30 V, 3 VI, 10 X, 19 X, 29 X, nr 32, 43, 44, 96, 100, 104; Ring I, nr 39, W ypracowania dzieci; R. Sakowska, O dziaalnoci teatralnej... 223 Ring I, nr 124, Biblioteki, ksigarnie, czytelnictwo w Warszawie 1939-1941 (tezy); Bibliotek dla dzieci kierowaa Barbara Temkin-Bermanowa, ona Adolfa, jednego z czoowych dziaaczy konspira cji w getcie warszawskim, jednego z dwch przedstawicieli ydw w Radzie Pomocy ydom; po powstaniu w getcie bya czniczk RP. 224 Ring I, nr 45, Dwa i p roku w yciu modziey.

Klas szkoln w getcie, jak i po stronie aryjskiej zastpowa komplet, skadajcy si z 6-10 uczniw; wykadali gwnie nauczyciele warszawskich gimnazjw i licew, zajcia odbyway si w mieszkaniach prywatnych; komplety opieray swj byt materialny na opatach uczniw. Kwestie finansowe, wyznaczanie uczniw do kompletw, rozkad zaj i caoksztat spraw organizacyjnych naleay do dyrektora szkoy lub jednego z nauczycieli. Utworzono Koo Dyrektorw Szk ydowskich pod kierunkiem dra Mateusza Frenkla. Wiadomo, e organizatorzy kompletw dziaajcych w getcie systematycznie porozumiewali si ze sob i byli zorientowani we wszystkich zarzdzeniach obowizujcych w tajnym szkolnictwie polskim. Nie ustalono dotychczas, jak drog informacje te trafiay do getta. Kontakt z zamknit dzielnic utrzymywa, by moe, dr Teofil Wojeski, jeden z najwybitniejszych organizatorw tajnego szkolnictwa, pniejszy dziaacz Rady Pomocy ydom. Z materiaw zachowanych w podziemnym archiwum wynika niezbicie, e tajne komplety w getcie cile przestrzegay wskazwek organizacyjnych, programw, regulaminw egzaminacyjnych, opracowanych przez tajn Komisj Owiatow i stowarzyszenia dyrektorw. Jzykiem nauczania na tajnych kompletach getta by jzyk polski. Podobnie jak po stronie aryjskiej obowizywa w zamknitej dzielnicy program szkolny sprzed 1939 r.; zaniechano jedynie zaj z gimnastyki, robt rcznych, rysunkw, piewu, przysposobienia wojskowego i zagadnie ycia wspczesnego, przedmioty te zostay bowiem usunite z programu w tajnym szkolnictwie polskim. Niektre komplety w getcie przerabiay przedmioty judaistyczne. Na przedmioty obowizkowe przeznaczono ok. 12 godz. tygodniowo, tzn. ponad poow przedwojennego wymiaru (20 godz.). Godzina lekcyjna trwaa 40 minut (zamiast 45 w normalnej szkole), niekiedy czono dwie lekcje z jednego przedmiotu. Ze wzgldu na uczniw pracujcych zarobkowo zajcia odbyway si czciowo po poudniu. Zgodnie z wytycznymi podziemnej Komisji Owiatowej wolno byo w cigu roku przerobi jedn klas, wszelkie przyspieszone kursy, ktrych podejmowali si nieraz rni korepetytorzy, nauczyciele zawodowi traktowali jako nierzetelny chwyt konkurencyjny. Mimo elementw werbalizumu w procesie dydaktycznym - komplety z koniecznoci odbyway si bez przyrzdw fizycznych, map i innych pomocy naukowych - uczniowie wykazywali si dobrymi postpami, zwaszcza z przedmiotw humanistycznych, przerabianych czsto metod seminaryjn. W maym zespole uczniowie intensywniej pracowali i byli czciej przepytywani, tote ich poziom by na og wyszy ni w szkoach przedwojennych225. Dawni nauczyciele kompletw z uznaniem wspominaj swoich uczniw z okresu okupacji: Wicej si ucz - wicej umiej, wicej uwaaj; Jeeli idzie o stosunek modziey do nauki, to wykazywaa ona duo gorliwoci i woli pracy. Przezwyciya wszystkie trudnoci mieszkaniowe, zdobywaa z wielkim wysikiem podrczniki i ksiki potrzebne do lektur [...] Modzie cechowao koleestwo i due uspoecznienie226. W niektrych kompletach organizowano po lekcjach dodatkowe zebrania, na ktrych omawiano problemy literackie, naukowe, spoeczne i polityczne. Wielu nauczycieli ledzio aktualne prdy filozoficzne i literackie; istniao nauczycielskie koo dyskusyjne. Za podstaw do dyskusji suyy materiay naukowe, utwory literackie i gazetki podziemne przesyane przez przyjaci zza murw: prof. Tadeusza Kotarbiskiego, prof. Stefana kiewskiego, pisark Wand kiewsk, historyka i teoretyka literatury Franciszka Siedleckiego i in. T drog trafiy do getta m. in. Kwiaty polskie

225

Ring I, nr 74; Z. Libin, Tajne nauczanie w dzielnicy zamknitej, w: Niezwyciona szkoa, oprac. T. Wojeski, Warszawa 1947; H. Kasperowiczowa, Szkolnictwo rednie oglnoksztacce, Walka o owiat, nauk i kultur w latach okupacji 1939-1944, oprac. S. Dobraniecki, Pokora, Warszawa 1967. 226 AIH, Relacje, nr 6094, Z. Libina.

Tuwima, ktre kryy w odpisach, budzc wrd modziey namitne zainteresowanie i arliwe spory227. Powany stosunek do nauki tumaczy si nie tylko przedwczesn dojrzaoci duchow modziey okresu okupacji. Nauka szkolna, podobnie jak pisanie pamitnikw, wierszy, nauka jzykw obcych, stanowia jedn z form samoobrony psychicznej przed naciskiem okrutnej rzeczywistoci. Gwnym jednak rdem atrakcyjnoci tajnych kompletw bya wiadomo, e wyniki pracy zostan po wojnie zaliczone. Szkoy, uprawnione przed wrzeniem 1939 r. do wydawania wiadectw maturalnych, przeprowadziy w latach 1940, 1941, 1942 egzaminy maturalne. W getcie, jak i w caym tajnym szkolnictwie polskim, obowizywa zakaz egzaminowania eksternistw. Regulamin egzaminacyjny wzorowa si na przedwojennym - obowizywa egzamin pisemny i ustny, absolwentom nie wydawano jednak wiadectw, za protokoy egzaminacyjne przechowywano dla ujawnienia po wojnie. Poziom egzaminw, jak i przeywana przez maturzystw trema nie rniy si od przedwojennych. W dniu uroczystego poegnania absolwentw tajnych kompletw Gimnazjum i Liceum Spjnia w lipcu 1942 r. dyrektor Arnold Kirszbraun mwi o potrzebie nauki dla przyszej wolnej Polski228. Powoana po wyzwoleniu, w poowie kwietnia 1945 r., Pastwowa Komisja Weryfikacyjna do Legalizacji Tajnego Nauczania przy Kuratorium Warszawskiego Okrgu Szkolnego uznaa m. in. egzaminy maturalne przeprowadzone w szkoach rednich w getcie. Z materiaw Komisji Weryfikacyjnej opracowanych przez Jadwig Zanow wynika, e dyrektorzy i nauczyciele kompletw w getcie zgosili 172 absolwentw, ktrzy zoyli egzamin dojrzaoci229. Tajne komplety powstay rwnie przy organizacjach konspiracyjnych, np. gimnazjum i liceum przy organizacji modzieowej Dror230. Znaczna cz modziey uczya si u prywatnych korepetytorw; w tej roli wystpowali niekiedy bezrobotni inynierowie, aktorzy, studenci itd. Dzicy, jak ich z dezaprobat nazywali zawodowi nauczyciele, nie byli zorientowani w obowizujcych programach, stawiali niekiedy mniejsze wymagania. Ich praca w pewnym stopniu jednak zaspokajaa potrzeb wiedzy i nauki szkolnej.

Szkolnictwo zawodowe i wysze Jedyn stacjonarn szko zawodow w getcie warszawskim bya Szkoa Pielgniarska przy Szpitalu na Czystem231. W zamknitej dzielnicy uruchomiono jednak szereg, gwnie krtkoterminowych, kursw przysposobienia zawodowego: tokarzy, stolarzy, lusarzy, mechanikw samochodowych, optykw, cukiernikw, kursy krawieckie, bieliniarskie, modniarskie, wyrobu sztucznych kwiatw, biurowoci, chemiczne, graficzne, techniczne, sanitarne itd.

227 228

M. Berg, Dziennik..., 22 II 1942. Z. Libin, Tajne nauczanie... 229 Archiwum Zarzdu Gwnego Zwizku Nauczycielstwa Polskiego, J. Zanowa, Wyniki tajnego nauczania w wietle wydanych wiadectw maturalnych, 1960. 230 N. Eck. Mitn dichter in di jorn fun umkum [Z poet w latach zagady], Di Godene Kejt [Zoty acuch], TelAwiw 1964, nr 49. 231 L. Blum-Bielicka, Szkoa pielgniarstwa przy Szpitalu dla Starozakonnych w Warszawie , Biul. IH 1961, nr 40.

Kursy formalnie podlegay Judenratowi, w praktyce jednak decydujc rol odgrywaa inicjatywa spoeczna. Wikszo kursw, zwaszcza na niszym szczeblu, zorganizowali i prowadzili dziaacze ORT-u (Towarzystwo Popierania Pracy Zawodowej) w SS. Kursy zawodowe byy patne, lecz cz kursantw korzystaa z ulg i zwolnie. Miesiczne opaty suchaczy wahay si w granicach 25-60 z. pomimo stosunkowo wysokich opat, kursy cieszyy si ogromnym powodzeniem, m. in. wrd modziey akademickiej i maturzystw, za liczba zgosze znacznie przewyszaa liczb miejsc. Zoyo si na to kilka przyczyn: kursy stanowiy szans szybkiego wyuczenia zawodu i chroniy suchaczy przed wysyk do obozw pracy przymusowej, ktra grozia przede wszystkim modym mczyznom. Poza jednak wzgldami praktycznymi do popularnoci kursw przyczyniy si rwnie wzgldy natury psychologicznej: modzie bronia si przed przymusow bezczynnoci, poczuciem bezuytecznoci i zagubienia, jaka bya udziaem znacznej czci studentw i uczniw w zamknitej dzielnicy. Nauka bya jedn z form swoistej terapii duchowej, pomagaa wytrwa w warunkach getta. W poowie 1941 r. kursy zawodowe dla modziey (bez kursu sanitarnego) liczyy cznie 2454 suchaczy. Wykadali wysoce wykwalifikowani instruktorzy, ktrzy reprezentowali szeroki zakres dyscyplin teoretycznych i praktycznych. Program najczciej nie ogranicza si do planw nauczania zgaszanych do wadz okupacyjnych. Pod oson kursw przysposobienia zawodowego odbywao si te tajne nauczanie w zakresie redniego szkolnictwa zawodowego, a nawet na poziomie wyszej uczelni. Na poziomie licealnym byy kursy: chemiczne, farmaceutyczne i grafiki uytkowej. Od wstpujcych dano wiadectwa ukoczenia szkoy powszechnej. Stosunkowo dobrze znany jest Kurs Grafiki Uytkowej i Rysunku Maszynowo-Technicznego przy ul. Siennej 16; zaoony w grudniu 1940 r., by w istocie redni szko artystyczn, ktra ksztacia malarzy, grafikw i architektw. Wykady i zajcia praktyczne obejmoway m. in. histori sztuki, kostiumologi, rysunek. Jednym z wykadowcw by znany plastyk, Daniel Greiffenberg. Wielkie zainteresowanie wzbudzia wystawa prac uczniw (wrzesie 1941 r.) z zakresu malarstwa (martwa natura, pejza i portret) i sztuki stosowanej: plakaty i dekoracje teatralne, okadki i ilustracje do ksiek, modele sukien, wzory tkanin, reklamy i wzory znakw fabrycznych. Sekcja architektury przedstawia makiety nowoczesnych, toncych w zieleni blokw mieszkalnych. Autorzy projektw nawizywali do eromskiego i szklanych domw, jakie miay powsta na miejscu czynszowych kamienic Gsiej i Krochmalnej. Na poziomie wyszej uczelni (dla suchaczy z matur) by Kurs Techniczny (powsta zim 1942 r.) oraz Pedagogium, uruchomione tu przed wielk deportacj. Najkonsekwentniej realizowano tajne nauczanie na poziomie wyszej uczelni na Kursie Przysposobienia Sanitarnego do Walki z Epidemiami, obejmujcym program dwch pierwszych lat medycyny. Kurs, ktrego inicjatorem i kierownikiem by prof. Juliusz Zweibaum, uruchomiono ju w grudniu 1940 r.; liczy pocztkowo 250 suchaczy, w tym wielu byych studentw-medykw. Wykady teoretyczne odbyway si na V pitrze gmachu byego gimnazjum (Collegium) przy ul. Leszno rg elaznej, wiczenia za i zajcia prosektoryjne - w Szpitalu na Czystem, przeniesionym z Dworskiej na ul Leszno. Pomoce naukowe w postaci preparatw mikroskopowych i wzorw tablic (powielonych nastpnie przez uczniw kursu graficznego) ofiarowali naukowcy i lekarze polscy: prof. Uniwersytetu Warszawskiego Witold Orowski oraz doc. Bronisawa Konopacka. Na kursie wykadali profesorowie: Juliusz Zweibaum, Mieczysaw Centnerszwer, Ludwik Hirszfeld, doc. Hilary Laks oraz znani warszawscy lekarze. Poza systematycznymi wykadami obowizujcymi na pierwszych czterech semestrach medycyny, zorganizowano cykl wykadw uzupeniajcych, powiconych walce z epidemi oraz zagadnieniom medycyny spoecznej. Jeden z wykadw: Szpitalnictwo i opieka spoeczna w gettach dawnej Polski

wygosi wybitny historyk, prof. Majer Baaban. Ponadto studenci winni byli ukoczy w czasie studiw kurs pierwszej pomocy. Po jakim czasie, prawdopodobnie w kocu 1941 r., dr Izrael Milejkowski przewodniczcy Wydziau Zdrowia Judenratu przy wspudziale prof. Hirszfelda utworzy tzw. Kurs Kliniczny - dla studentw IV i V roku medycyny zatrudnionych w szpitalu w charakterze laborantw, pielgniarek itd232. Warunki, w jakich odbyway si zajcia na kursach, byy fatalne: zim wykadowcy i studenci pracowali w wyzibionych audytoriach przy blasku wiec i karbidowych latarek umocowanych na pulpitach, a jednak Stosunek studentw do nauki - wspomina po wyzwoleniu prof. Zweibaum - by niezwykle powany, niemal religijny233. Okoo 70 suchaczy Kursu Sanitarnego zoyo egzaminy kocowe. Egzaminy Kursw: Sanitarnego i Klinicznego, zostay zaliczone przez komisje weryfikacyjne akademii medycznych w Polsce powojennej. Kursy zawodowe, zwaszcza na poziomie licealnym i wyszym - podobnie zreszt jak tajne komplety licealne oglnoksztacce - stanowiy szkolnictwo elitarne, dostpne przede wszystkim modziey z rodzin, ktre nie borykay si z ndz, aczkolwiek znaczna cz suchaczy kursw zawodowych utrzymywaa si z wasnej pracy, udzielajc korepetycji, lekcji jzykw obcych itd. O trybie ycia uczcej si modziey wspomina Maria Berg, jedna z uczenie Kursu Grafiki. Przypieszony charakter kursw zmusza suchaczy do intensywnej pracy. Znajdowali jednak czas na muzykowanie, wystpy w amatorskim zespole teatralnym oraz na prac spoeczn: Maria Berg i jej koledzy z ul. Siennej dyurowali w Domu Sierot Janusza Korczaka; w kady pitek pomagali czonkowie Komitetu Domowego Sienna 41 w gotowaniu kota zupy dla szpitala dziecicego im. Bersohnw i Baumanw; pod kierunkiem nauczyciela, plastyka D. Greiffenberga, wykonali fresk na murze otaczajcym ogrdek zabaw dla dzieci na miejscu zburzonego domu przy pl. Grzybowskim (maj 1942 r.)234. Obok kursw zawodowych powsta projekt utworzenia studium aktorskiego na zasadach spoecznych. Inicjatorami projektu byli dziaacze Centralnej Komisji Imprezowej, inspirowanej przez Sekcj Pracy Spoecznej TOS. Komisja Imprezowa uatwia start artystyczny kilku modym wykonawcom235. Rwnolegle do dziaalnoci dydaktycznej byy te prowadzone prace naukowo-badawcze. Owocem bada klinicznych nad skutkami godu wykonanych przez grup lekarzy w getcie bya ksika pt. Choroba godowa, ktra ukazaa si drukiem po wyzwoleniu. Gwnym orodkiem pracy badawczej w zakresie dziejw ludnoci ydowskiej pod okupacj byo podziemne archiwum warszawskiego getta pod kierunkiem Ringelbluma236.

3. Teatry koncesjonowane

232

Obmann, nr 25, Suchacze kursw zawodowych przy R, 1941; E. Goldhar -Markowa, Dos jidisze fach-un hechere szuwezn in Warsze in der cajt fun der dajczer okupacje [ydowskie szkolnictwo zawodowe i wysze w Warszawie podczas okupacji niemieckiej], Bleter far Geszichte 1949, t. II, zesz. 1-4. 233 AIH, relacje, nr 4108, J. Zweibauma. 234 M. Berg, Dziennik..., 28 II, 9 IV 1941, 6 V 1942. 235 J. Turkow, Azoj..., s. 201. 236 Zob. rozdzia VI.

Pierwsza scena ydowska w okupacyjnej Warszawie, teatr operetkowy Eldorado, uruchomiona w grudniu 1940 r. bya przedsibiorstwem prywatnym, funkcjonujcym na zasadzie koncesji wadz okupacyjnych. Na teje zasadzie dziaay w tym czasie w Warszawie jawne teatrzyki rewiowe, ktre byy jedyn dozwolon przez okupanta form dziaalnoci teatralnej dla ludnoci polskiej237. Powodzenie finansowe Eldorado stao si impulsem do zakadania nowych teatrw w getcie. Po kilku miesicach, w kwietniu 1941 r., powsta drugi teatr rewiowy pod nazw Na Piterku (gra do lipca 1941 r.); w maju otworzy swe podwoje teatr dramatyczny - Nowy Azazel; w czerwcu uruchomiono teatr rewiowy - Femin; w lipcu powstaa scena dramatyczna: Nowy Teatr Kameralny; we wrzeniu teatr operetkowy w sali Melody Palace. W kocu 1941 r. byo wic w getcie warszawskim pi staych teatrw zawodowych, z nich trzy gray w jzyku ydowskim (Eldorado, Nowy Azazel, zesp w Melody Palace), dwa - w jzyku polskim (Femina, Nowy Teatr Kameralny). Stosunek okupanta do teatrw w getcie by pochodn jego oglnej polityki. Fakt, e w cigu czterech miesicy, od maja do wrzenia 1941 r., powstay w zamknitej dzielnicy a cztery teatry, w tym jedyna w Warszawie ambitna scena dramatyczna w jzyku polskim (Nowy Teatr Kameralny) wie si z now, stosunkowo gitk koncepcj eksploatacji ludnoci ydowskiej, realizowan od wiosny 1941 r. Nowo otwarte bonice, szkoy, teatry miay utrwali zudzenia na temat stabilizacji getta warszawskiego. Teatry w getcie podlegay Abteilung Volksaufklrung und Propaganda w urzdzie szefa dystryktu, jednak kontrola bya raczej formalna. Obowizywa wprawdzie hitlerowski zakaz wykonywania przez ydw utworw aryjskich lecz w praktyce zakaz ten, jak wiele innych, nie by przestrzegany. Grano Skpca Moliera, ale na wszelki wypadek na afiszu zamiast autora sztuki figurowa tumacz. Ta przejrzysta mistyfikacja przez duszy czas nie budzia zastrzee ze strony nadzoru hitlerowskiego. Dopiero w kwietniu 1942 r. na trzy miesice przed pierwsz akcj likwidacyjn instancje nadzoru niemieckiego przystpiy do kontroli repertuaru w getcie. W praktyce wadze okupacyjne z cakowit obojtnoci traktoway zarwno pospolit szmir, jak i wysokie ambicje twrcze w teatrach zamknitej dzielnicy. Wikszo ludzi teatru: literatw, muzykw, plastykw, aktorw scen ydowskich i wielu aktorw scen polskich, osadzonych w getcie ze wzgldw rasowych, niemal od pierwszych dni okupacji zostaa pozbawiona rodkw do ycia. Teatry koncesjonowane w zamknitej dzielnicy zatrudniy kilkuset ludzi - aktorw, muzykw, plastykw, robotnikw sceny, pracownikw administracji itd. Uchwaa Zarzdu Gwnego Zwizku Aktorw Polskich o bojkocie jawnych teatrzykw okupacyjnych nie bya tajemnic dla czonkw ZASP w zamknitej dzielnicy. Niemniej jednak uchwaa ta wobec tragicznej sytuacji aktorw-ydw nie znalaza tu zastosowania. Po wyzwoleniu nikt z czonkw ZASP nie zosta pocignity do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za wystpy w teatrach koncesjonowanych getta. Aktorzy tych teatrw nie stali si rwnie przedmiotem potpienia czy dezaprobaty ze strony ydowskich czynnikw konspiracyjnych. Teatry w getcie pracoway w trudnych warunkach. W zimie 1941-1942 r. czsto wyczano prd elektryczny, paliy si lampy karbidowe, sal ogrzeway elazne, poczone rurami piecyki-kozy. Publiczno na widowni siedziaa w paltach, na scenie wydekoltowane aktorki dray z zimna. Przedstawienia teatralne rozpoczynay si zwykle o godzinie 17.30 i koczyy najpniej o 19.45, ze
237

S. Marczak-Oborski, Teatr czasu wojny 1939-1945, Warszawa 1967.

wzgldu na godzin policyjn. W sobot, niedziel i dni witeczne dawano dodatkowo popoudniwk, o godz. 15. Premiery we wszystkich teatrach odbyway si na og raz w miesicu. Dniem premiery z reguy by pitek. By to dzie przedwiteczny, gdy w getcie obowizywa odpoczynek sobotni. Teatry w getcie liczyy po 500-600 miejsc (Femina - 900 miejsc). Frekwencja, jak twierdzi pisarz, aktor, reyser i dziaacz spoeczny Jonas Turkow, bya na og dobra. Nieznany autor opracowania Teatr w getcie obliczy, e frekwencja w teatrach w dni powszednie sigaa 80%, za w dni witeczne i premierowe, gdy dawano po dwa przedstawienia, by na widowni komplet. W sezonie zimowym 1941/1942 r. teatry w getcie daway cznie ok. 180 przedstawie w miesicu. Jakkolwiek czste zmiany repertuaru wiadcz o tym, e przez teatr przewijali si stale ci sami widzowie, to jednak ta, bd co bd, spora frekwencja wskazuje, e teatr w getcie bynajmniej nie by rozrywk ekskluzywn. Aktorzy cieszyli si tu wielk popularnoci, znaa ich ulica Rikszarze nieraz odmawiali przyjcia pienidzy za przejazd. Piosenki ze sceny byy niezwocznie podchwytywane, powtarzali je piewacy podwrkowi, piewano je przy pracy w szopach, na placwkach, a nawet w wizieniu gettowym. Bilet do teatru kosztowa (zim 1942 r.) niecae 2 z. W porwnaniu z cen chleba, ktra wynosia w tym czasie ok. 13 z za kilogram, nie bya to suma wygrowana. Nic wic dziwnego, e komitety domowe i ziomkostwa, ktre wykazyway tak inwencj w zdobywaniu rodkw na dziaalno opiekucz, organizoway zbiorowe wycieczki do teatru, rozprowadzajc bilety wrd swoich lokatorw. Warunki pracy i pacy w teatrach koncesjonowanych charakteryzowaa cakowita zaleno od pracodawcw. Zmor aktorw by brak stabilizacji i pynno zespow teatralnych. Zwyczaj rotacji aktorw wynika z sytuacji na rynku pracy w przedwojennym teatrze ydowskim, ktry zachowa pewne cechy dawnych wdrownych trup. Rodziny aktorskie zawsze pracoway razem, przechodzc z teatru do teatru. Aktorzy pracowali na zasadzie tzw. dziawek. Po opaceniu kosztw (lokal, wiato, ogoszenia itd.) oraz zagwarantowanych pensji przedsibiorcw-dyrektorw - reszt wpyww dzielono pomidzy aktorw wedug okrelonej siatki: jednostk byy tzw. punkty. Nawet popularni aktorzy zarabiali po 600-700 z miesicznie. Przy szalejcej droynie byy to zarobki mniej ni skromne. Aktorzy, zdani wycznie na zarobki w teatrze, po prostu godowali. Najpopularniejsi dorabiali wystpami estradowymi, m.in. w sali Melody Palace, kawiarniach bd na uroczystociach rodzinnych bogaczy getta, ktrzy chtnie grali tu rol mecenasw. Wikszo aktorw z trudem wizaa koniec z kocem238.

Teatry w jzyku ydowskim Eldorado Teatr Eldorado uruchomiono w odnowionym budynku przedwojennego teatru Skala przy ul. Dzielnej 1, spalonego we wrzeniu 1939 r. Uroczysta inauguracja odbya si 6 grudnia 1940 r. Eldorado prezentowao popularny rodzaj ydowskiej operetki pseudoludowej. Byy to m. in. pozycje z tzw. amerykaskiego repertuaru sprzed pierwszej wojny wiatowej, pody twrczoci Josefa Latajnera i innych, ktrzy produkowali w skali masowej melodramaty dla skomercjalizowanych scenek
238

Ring I, nr 272, Pismo Auerswalda do R, 8 IV 1942; nr 50, Teatr w getcie; nr 90, J. Turkow, Warszawa bawi si...

ydowskich w Nowym Jorku i innych miastach USA. Pozycje te zawdroway do Polski i przez duszy czas utrzymyway si na afiszu, mimo konkurencji ambitnych zespow teatralnych i nielitociwej kampanii prasowej. Operetka pseudoludowa powielaa seryjnie w rnych wariantach wci t sam bajk o Kopciuszku. Kopciuszkiem bya z reguy biedna dziewczyna z ludu, ktra urod i szlachetnoci zamiewaa panny z bogatych domw i po wielu perypetiach, wyciskajcych zy z oczu wzruszonej widowni, wychodzia za m za bogatego krlewicza - np. bezdomna cyrkwka Pesa, taczca na bazarach, zostaje aktork filmow i on amerykaskiego reysera (Komediantka); crka wiejskiego arendarza, pikna Gitla, podbija serce bogatego utracjusza. Wprawdzie krlewicz dla pienidzy eni si z inn, lecz Gitl pociesza przystojny i zakochany Cygan. Razem opuszczaj miasto, siedlisko obudy i zepsucia bogatych ludzi (Wiejska dziewczyna) itd. W getcie, gdzie ludzie nade wszystko pragnli wytchnienia, historie ze wiata zudze cieszyy si niezmiennie powodzeniem, tym bardziej e prezentowali je wszechstronnie utalentowani aktorzy. Ze sceny tego teatru rozbrzmieway nastrojowe, melodyjne piosenki kompozytora Szaloma Sekundy. Piosenki te yy wasnym yciem, niezalenie od spektaklu macierzystego. Zesp aktorski w Eldorado nie by stay. Wikszo sztuk w tym teatrze reyserowa Karol Cymbalist, a gwn gwiazd bya jego ona, aktorka i pieniarka, Regina Cukier. Regina Cukier bya uosobieniem blaskw i cieniw operetki ludowej; bya crk rzemielnika (ojciec wyrabia parasolki). Jak wielu aktorw ydowskich, wystpowaa w podrzdnych, wdrownych zespoach teatralnych. Popularno, jaka staa si udziaem Reginy Cukier, miaa jednak gorzki posmak: zawdziczaa j nie tylko niewtpliwym walorom urody i talentu, ale i ustawicznym atakom prasowym z powodu zego repertuaru. T pen wdziku aktork, porywajc publiczno ywioowym temperamentem, nazwano krlow szmiry. W przededniu zagady zesp ten zasyn jednym spektaklem z repertuaru literackiego. By to Wieniak Leona Kobryna w reyserii Maksa Wiskinda. Aktorzy, ktrzy dotychczas wystpowali w widowiskach typu Ognista Fajga, przeobrazili si nie do poznania w sztuce o walorach literackich, pod kierunkiem zdolnego reysera. Ostatnia sztuka w Eldorado staa si tego teatru artystyczn rehabilitacj.

Nowy Azazel Teatr dramatyczny Nowy Azazel (nazwa nawizywaa do popularnego w latach trzydziestych teatrzyku rewiowego) zosta zaoony przez grup aktorw pod dyrekcj reysera i aktora Chaima Sandlera. Do zespou teatralnego naleeli m. in. ona dyrektora, Chana Lewin-Sandlerowa, crka Ra Sandlerwna, jej m - piewak Icchak Salwe, oraz moda aktorka, pieniarka i tancerka Ra Gazel. Sandlerowi udao si zainteresowa teatrem jednego z wielkich przedsibiorcw szmuglu, ktry finansowa cae przedsiwzicie. Sporym nakadem kosztw odnowiono dawny dom baptystw (Nowolipie 72). Na inauguracj 9 maja 1941 r. wystawiono rewi: Wesoa kapela, z muzyk Iwo VVesbyego. Powodzeniem cieszyy si satyryczne monologi o ludziach z Gminy. Nowy Azazel wystpi z ambitnym programem artystycznym, lansujc repertuar klasyczny. Latem 1941 r. kierownikiem artystycznym zosta jeden najwybitniejszych aktorw ydowskich, synny tragik Ajzyk Samberg. pierwsz sztuk w reyserii i z udziaem Samberga by Bg zemsty Szaloma Asza (1 VIII 1941 r.). Samberg gra gwn rol - sutenera - bya to popisowa rola wybitnego tragika. Z t sztuk

wizano wielkie nadzieje. Na uroczystej premierze byo wielu zaproszonych goci - miaa ona utrwali kierunek nowego teatru, ktry zamierza gra jedynie sztuki wartociowe. Na nastpn premier, 29 sierpnia 1941 r., wybrano Dybuka, rwnie klasyczn sztuk An-skiego. Reyserowa ja Samberg, ktry gra jedn z gwnych rl; 12 wrzenia wystawiono Wielk wygran Szaloma-Alejchema, w reyserii Samberga. Wkrtce nowy teatr by jednak zmuszony ze wzgldw kasowych do obnienia lotu. Po trzech przedstawieniach z repertuaru klasycznego dano dwie sztuki o mniejszych ambicjach, by znw wrci do repertuaru klasycznego. By to Skpiec Moliera, wystawiony 14 listopada 1941 r., w reyserii i z udziaem Samberga w roli tytuowej. Ju jednak 4 II 1942 r. znowu import amerykaski: Za ona J. Latajnera. Nowy Azazel zabysn wprawdzie piknymi przedstawieniami z repertuaru klasycznego, musia si jednak liczy z publicznoci, aknc lejszej strawy.

Melody Palace W sali Melody Palace przy ul. Rymarskiej 12 odbyway si od poowy 1940 r. koncerty: symfoniczne i muzyki rozrywkowej oraz imprezy literackie (m. in. poranek powicony Julianowi Tuwimowi). We wrzeniu 1941 r. popularna rodzina aktorska - Dawid Zajderman, jego ona Chana Lerner i ich syn Harry Zajderman (z t rodzin wystpowa znany piosenkarz i aktor Symcha Fostel) - utworzyli stay zesp estradowy w Melody Palace.

Teatry w jzyku polskim Na Piterku Z pocztkiem kwietnia 1941 r. powsta teatrzyk estradowy Na Piterku (na IV pitrze domu przy ul. Nowolipki 29). Na tej scenie wystpowa m. in. Micha Znicz, znany aktor sceny polskiej. W maju 1941 r. wystawiono tu widowisko Pt- Znicz na Piterku, w czerwcu - Szalestwo na Piterku. W lipcu 1941 r. teatr przesta istnie. Micha Znicz i inni aktorzy przeszli do Nowego Teatru Kameralnego.

Femina Inauguracja w teatrze muzycznym Femina (w sali kinowej przy ul. Leszno 35) odbya si 20 czerwca 1941 r. Teatr kontynuowa tradycje kabaretw warszawskich: Qui pro Quo, Morskie Oko. Dziki dowcipnym tekstom, utalentowanym aktorom, piknej oprawie muzycznej Femina staa si teatrem rozrywkowym wysokiej klasy. Prcz widowisk rewiowych wystawiano tu klasyczne operetki dowcipnie zaktualizowane i dostosowane do realiw warszawskiego getta (np.: akcja Ksiniczki czardasza dziaa si w zamknitej dzielnicy, bohaterk bya pieniarka wystpujca w podrzdnym lokalu na Lesznie, jej ukochany reprezentowa wysze sfery getta z ekskluzywnej ulicy Siennej). W marcu 1942 r. wystawiono w Feminie sztuk z repertuaru dramatycznego popularn w latach trzydziestych, Matur Fodora239.
239

Opracowano na podstawie ogosze i recenzji teatralnych w Gazecie ydowskiej 1940 -1942. Szerzej: R. Sakowska, O dziaalnoci teatralnej...

Nowy Teatr Kameralny Zosta on utworzony w lipcu 1941 r. Budynek przy ul. Nowolipki 52 zaadaptowano dla potrzeb teatru pod kierunkiem architekta i dekoratora wntrz, in. Rubina Szwarca. By to teatr o wysokich aspiracjach artystycznych, ktry skupi szereg aktorw sceny polskiej z Michaem Zniczem na czele. Kierownikiem literackim i reyserem by Andrzej Marek (Marek Orensztajn), znany dramaturg, jeden z pionierw nowoczesnego teatru ydowskiego w Polsce. Andrzej Marek wywodzi si z krgu inteligencji ydowskiej zafascynowanej kultur polsk, marzy o przyswojeniu teatrowi polskiemu klasycznej literatury ydowskiej; w midzywojennym dwudziestoleciu wystawi szereg sztuk ydowskich w jzyku polskim. Udao mu si pozyska wybitnych aktorw - Karola Adwentowicza, Mari Przybyko-Potock, Wand Siemaszkow. Pisa Andrzej Marek: Marz o artystycznej platformie dla systematycznej i godziwej propagandy pokoju, tolerancji i wzajemnego miowania si ludzi, bez wzgldu na to, do jakiego boga si modl i w jakim jzyku swoje smutki i radoci wyraaj. Marz o scenie, na ktrej wzniose duchy bd zwalczay ciemnot, ignorancj i nienawi we wszystkich jej objawach240. Inauguracja w NTK odbywa si 25 lipca 1941 r. Wystawiono Mirl Efros - sztuk synnego reformatora sceny ydowskiej z pocz. XX w., Jakuba Gordina. Nie by to wybr przypadkowy - nawizywano do przedwojennego przedstawienia tej sztuki w jzyku polskim, w reyserii A. Marka (1929 r.), o ktrym Tadeusz Boy-eleski napisa: Mirla Efros to eski krl Lir na tle ydowskiego spoeczestwa w maym miasteczku [...] to wietnie narysowany charakter, uderzajcy nas grandezz wielkiej damy, subtelnoci i rozmachem - wszystko w ramach zboowego handlu w maym miecie. Strj, rodowisko i obyczaje si zmieniaj - czowiek pozostaje wszdzie jeden. Istotnie, jeli chodzi o cele, ktre chce osign p. Marek [...] sztuka o Mirli Efros dobrze jest wybrana241. Mirla Efros sza 76 razy przy penej widowni - bya to rekordowa liczba przedstawie w getcie, gdzie repertuar teatralny zmienia si na og co miesic. We wrzeniu 1941 r. NTK wystawi komedi Moje ony mnie zdradzaj (sztuka francuska - Kopoty Bourachona), w adaptacji i reyserii Andrzeja Marka. W roli prowincjonalnego aptekarza i pechowego ma wystpi Micha Znicz. Bya to jubileuszowa rola popularnego aktora, ktry gra j na rnych scenach ok. 500 razy. Premiera komedii Skarb pod latarni odbya si 31 padziernika 1941 r. (w reyserii A. Marka), z Michaem Zniczem w roli gwnej (ulicznego grajka). W sztuce tej obok innych aktorw NTK wystpi nowo zaangaowany aktor teatru Wgierki w Biaymstoku, Leon Rytowski. Wielkim powodzeniem cieszyy si te sztuki wspczesne: Dr Berghof przyjmuje od pitej do sidmej - na podstawie powieci Stefana Polatschka, w adaptacji i reyserii Andrzeja Marka (premiera 23 I 1942 r.), Fina maestwa, druga sztuka osnuta na tle powieci Polatschka (IV 1942 r.), Pocaunek przed lustrem Fodora, w maju 1942 r., w reyserii i z udziaem Jonasa Turkowa i Diany Blumenfeld. Najwikszym wydarzeniem w historii NTK byli jednak Pieniarze Andrzeja Marka, ktrzy w swoim czasie utorowali dwudziestoletniemu autorowi drog do sawy. Sztuk t Marek napisa po polsku, a nastpnie sam przetumaczy na ydowski. Pieniarze odbyli istny pochd triumfalny po scenach Europy i Ameryki. Jest to poetycka opowie osnuta na tle legend o autentycznej postaci - kantora
240

Mark Arensztajn (Andrzej Marek), w: Z. Zylbercwajg, Jidiszer teater-leksikon, t. V, Kdojszim [Leksykon teatru ydowskiego, t. V, Mczennicy], Nowy Jork 1967; T. Boy-eleski, Flirt z Melpomen, w: Pisma, t. XXIII, s. 515. 241 Ibidem.

synagogi wileskiej, Joela-Dawida Lewensztajna, ktry y w pierwszej poowie XIX w. Bohater, utalentowany piewak, zatskni nagle do wielkiego wiata, do wielkiej europejskiej sztuki. Zaciyy mu tradycyjne formy ydowskiego ycia: Ju mnie tu nic nie piewa [...], drzewa melodii nowych nie szepcz mi do ucha. Uosobieniem tych tsknot syna wileskiego getta, czowieka onatego, ojca rodziny, staa si kobieta, pikna i obca. Jednak boski piewak nie znalaz szczcia ani w mioci, ani w sztuce. Premiera Pieniarzy odbya si 27 marca 1942 r. Przedstawienie cieszyo si w getcie ogromnym powodzeniem. Sztuka, napisana w latach modoci, staa si symbolem ycia i twrczoci autora. Andrzej Marek usiowa take zaoy scen dla dzieci. W padzierniku 1941 r. rozpocz prby teatrzyk dla dzieci. W padzierniku 1941 r. rozpocz prby teatrzyk dla dzieci przy NTK - Promyk. W skad komisji artystycznej Promyka wchodzili: pedagog Maria Ajzenberg, Andrzej Marek oraz aktor Leon Rytowski. Na premier wybrano ba: W krainie szczcia. Nie wiadomo czy impreza ta dosza do skutku242. W getcie warszawskim znalazy swoj kontynuacj dwie tendencje, ktre od dziesicioleci cieray si w teatrze ydowskim Europy i Ameryki: ambitna twrczo, ze zmiennym powodzeniem wspzawodniczca z banaem, kiczem seryjn produkcj rzemielnikw od teatru. Najwyraniej sprzeczno ta wystpia w Nowym Azazelu, ktry za kade przedstawienie o walorach artystycznych paci haracz w postaci sztuki kasowej. Emblemat Nowego Azazela - rozemiana i zarazem tragiczna maska aktora, a obok niej sarna, ktra w tradycji ydowskiej bya synonimem pikna - mgby posuy jako symbol pracy aktorw w getcie, ktrzy mimo swych ustpstw na rzecz niewyrobionych gustw publicznoci, ofiarowali jednak ludziom skazanym na zagad chwile radoci i wzrusze artystycznych.

Koncesjonowane imprezy muzyczne O dziejach Wielkiej Orkiestry Symfonicznej w getcie, jej organizacji, finansach, pracy muzykw wiemy niewiele. Z lakonicznych wzmianek w Gazecie ydowskiej wynika, e koncerty symfoniczne i kameralne odbyway si ju w grudniu 1940 r. W lipcu 1941 r. Wielka Orkiestra Symfoniczna zostaa zatwierdzona przez wadze. Opiek nad t placwk objy, e si posu zwrotem z Gazety ydowskiej - czynniki miarodajne dzielnicy ydowskiej, tzn. Judenrat, przy ktrym powoano Patronat Krzewienia Kultury Muzycznej pod kierunkiem Felicji Czerniakw, ony prezesa Judenratu243. W Gazecie z 29 VIII 1941 r. czytamy: Pierwsze wystpy orkiestry symfonicznej miay charakter prby si. Montowano naprdce zesp orkiestrowy, zbierano i odpisywano skpy materia nutowy, szukano namiastek dla brakujcych instrumentw dtych; zrezygnowano z kilku instrumentw (waltornia, fagot, obj), ktrych nie sposb byo obsadzi. Szlachetne, romantyczne brzmienie waltorni zastpiono przez nieco jaskrawy i pytki dwik saksofonu. (Dzia muzyczny w Gazecie ydowskiej prowadzi Erwe, ktrego pseudonimu nie rozszyfrowano). Nie dysponujc wszystkimi instrumentami dtymi, zredukowano cz repertuaru do form kameralnych, napisanych wzgldnie opracowanych na zesp smyczkowy. Koncerty symfoniczne od stycznia 1941 r. odbyway si w salach Feminy i Melody Palace, koncerty kameralne --w Gospodzie - kuchni artystw przy ul. Orlej;
242 243

G, Ogoszenia, recenzje 1941-1942. Ibidem, 6 XII 1940, 2 VII i 4 VIII 1941, nr 40, 53 i 67.

dyrygowali Marian Neuteich. Szymon Pullman, Adam Furmaski oraz Izrael Hammerman; z orkiestr wystpowali liczni solici; grano wbrew zakazowi utwory kompozytorw nieydowskich - m. in. Mozarta, Schuberta, Bacha, Czajkowskiego, Borodina, Haendla, Brahmsa, Vivaldiego, Beethovena, Strawiskiego. Dopiero w kwietniu 1942 r. Auerswald zwrci uwag Czerniakowowi, e orkiestra symfoniczna narusza zakaz grania kompozytorw aryjskich, o czym komisarz dowiedzia si z Gazety ydowskiej244. W Synagodze przy Tomackiem oraz w sali Melody Palace odbyway si koncerty muzyki religijnej z udziaem znanego kantora warszawskiego, Gersona Siroty, ktry piewa z orkiestr symfoniczn pod batut M. Neuteicha. W Melody Palace wykonano m. in. utwr dyrygenta chru synagogalnego Dawida Ajzensztadta Oneg Szabat (Rado sobotnia). Na program koncertu oratoryjnego w synagodze zoyy si utwory chralne do tekstw ze Starego Testamentu245. Mwic o yciu teatralnym i muzycznym nie sposb pomin kawiarni getta; w Gazecie ydowskiej ju w 1940 r. spotykamy liczne ogoszenia kawiar dla publicznoci ydowskiej: Caf Gertner przy ul. Tomackie; kawiarnia Artystw Rewiowych w lokalu Bon Apetit przy ul. Nalewki 37; Towarzyska Nalewki 17 (Chcesz spotka znajomych, przyjd do nas!); Astoria - Nalewki 32; w 1941 r. kawiarnia popularna - Grzybowska 30, obok Gminy; restauracja-kawiarnia Nowoczesna - Nowolipki 10 (zimne i gorce zakski, sala dobrze ogrzana), Literacka - w dolnych salonach Melody Palace, Rymarska 12 otwarcie 10 maja 1941 r. (Rendez-vous inteligencji ydowskiej); restauracja-varit Odon Tomackie 13 (nowo przebudowany lokal); Caf-bar Capri - Sienna 59. W czerwcu 1941 r. zostay otwarte w getcie kawiarnie-ogrdki: Sielanka, Bagatela, Ogrdek artystw; w 1942 r. ukazay si ogoszenia kawiarni-restauracji Negresko. W kawiarniach grali niekiedy wybitni muzycy; w kawiarni Bon Apetit - orkiestra J. Fuhrmana, a pieway: Wiera Gran i Regina Cukier; w Nowoczesnej - orkiestra Artura Golda246; kawiarni t upamitni w swoich wspomnieniach znany pianista i kompozytor, Wadysaw Szpilman: Tam schodzili si bogacze obwieszeni zotem, wymalowane fldry uwodziy przy stolikach zastawionych frykasami dorobkiewiczw wojennych [...] Mojej muzyki nikt w Nowoczesnej nie sucha...247. Poziomem artystycznym wyrniaa si kawiarnia Sztuka przy ul. Leszno w byym lokalu Gertnera; powsta tu kabaret literacki, powoany do ycia przez grup autorw pod kierunkiem poety Wadysawa Szlengla, ktrzy prezentowali program satyryczny ywy Dziennik, powicony realiom ycia w zamknitej dzielnicy. Tu zadwiczay po raz pierwszy wojenne wiersze Szlengla. Jedno jest wyrane i dominujce we wszystkich bez wyjtku utworach moich tego okresu - pisa poeta we wstpie do zbioru wierszy Co czytaem umarym - to gboka i beznadziejna tsknota za Warszaw [...], miastem mojego pierwszego wiersza i pierwszej dojrzaej wiosny248. Kawiarni Sztuka skupia szereg wybitnych wykonawcw: tu po opuszczeniu Nowoczesnej znalaz si Szpilman, tu pieway popularne pieniarki Wiera Gran i Marysia Ajzensztadt, sowik getta warszawskiego.

Spoeczne imprezy artystyczne

244 245

Ring I, nr 272 (zob. przypis 39). G 16 VII i 5 XI 1941, nr 59 i 107. 246 Ibidem, Ogoszenia 1940-1942. 247 W. Szpilman, mier miasta, Warszawa 1946, s. 71. 248 W. Szlengel, Co czytaem umarym. Wiersze getta warszawskiego, oprac. I. Maciejewska, Warszawa 1977, E. Ringelblum, Wadysaw Szlengel, w: Kronika..., s. 580-585.

Oprcz imprez koncesjonowanych rozwija si w getcie drugi nurt ycia teatralnego i muzycznego, skupiajcy si w ogniwach pomocy spoecznej. Funkcje kulturalno-owiatowe ogniw SS, nierozdzielnie zespolone z dziaalnoci opiekucz, wynikay z potrzeb ycia. Patne imprezy artystyczne zasilajc skromne budety placwek opiekuczych, pozwalay jednoczenie zatrudnia bezrobotnych literatw, aktorw i muzykw. Dziaalno artystyczna placwek spoecznych w dzielnicy zamknitej wykazuje znaczne podobiestwo do teatru tajnego w rodowisku polskim. Zgodnie z definicj polskiego historyka teatru, St. Marczak-Oborskiego, za tajne naley uwaa imprezy, ktre odbyway si nielegalnie lub plegalnie, tzn. na podstawie pozwolenia uzyskiwanego na imprez, bez ujawnienia jej rzeczywistego charakteru, pod pretekstem odbywania zaj lekcyjnych albo prywatnych zabaw pracowniczych, czy poczyna filantropijnych249. Definicja ta znakomicie przylega do spoecznych imprez artystycznych getta, zgaszanych do wadz niemieckich w postaci przedsiwzi dobroczynnych w kawiarniach, przy czym tre zgosze urzdowych na og odbiegaa od faktycznych programw. Organizatorem spoecznej dziaalnoci artystycznej bya Centralna Komisja Imprezowa przy SS, powstaa w kocu 1940 r. z inicjatywy Ringelbluma. Zadaniem jej miaa by legalizacja, koordynacja i kontrola imprez artystycznych przy placwkach opiekuczych. W praktyce jednak zakres dziaalnoci by znacznie szerszy: CKI speniaa bowiem funkcje nieoficjalnego porednictwa pracy dla aktorw, muzykw i plastykw, kierujc wykonawcw na imprezy instytucji spoecznych; czuwaa nad poziomem artystycznym, oswajajc widzw z wartociowym repertuarem; bya orodkiem pomocy koleeskiej. Orodkiem ycia spoecznego, intelektualnego i konspiracji w getcie by gmach Biblioteki Judaistycznej przy ul. Tomackie 5. Ksiki Biblioteki zostay wywiezione przez okupanta ju w listopadzie-grudniu 1939 r. W gmachu tym mieciy si biura SS; tu pracowa m. in. Emanuel Ringelblum. W sali Biblioteki Judaistycznej odbyway si koncerty symfoniczne, akademie literackie, dyskusje. Cena biletu wynosiy ok. 1 z; std demokratyczny charakter tych imprez przycigajcych ludzi ze sfer intelektualnych, dziaaczy stronnictw, czonkw organizacji modzieowych itd. W sali tej rzadko spotykano ludzi z nowej elity, liczne wzmianki w dokumentach wskazuj, e ta publiczno gromadzia si gwnie w ekskluzywnych restauracjach i lokalach rozrywkowych, szukajc w oparach alkoholu zapomnienia po ryzykownych, penych napicia przedsiwziciach handlowo-szmuglerskich. Koncert czy odczyt po tych przeyciach wydawa si prawdopodobnie rozrywk anemiczn. Pod oson poczyna dobroczynnych uprawiay swoj dziaalno podziemne organizacje kulturalnoowiatowe -jidyszowa JIKOR i hebraistyczna Tkuma - przy Zespole przedstawicieli stronnictw. JIKOR walczya o ambitny teatr, organizowano wic m. in. dyskusje-sdy nad kiczowatym repertuarem teatrw koncesjonowanych; w sali Biblioteki Judaistycznej zorganizowano szereg tajnych imprez teatralnych. Wydarzeniem kulturalnym bya premiera sztuki Antoniego Cwojdziskiego Freuda teoria snw, w przekadzie na ydowski, w wykonaniu pary aktorskiej Jonasa Turkowa i Diany Blumenfeld. Sztuk polskiego pisarza zgoszono do wadz niemieckich pod niewinnym tytuem Dialog komiczny Zygmunta Freuda. W dniu premiery przedsiwzito rodki ostronoci: ustawiono nakryte stoliki, przed gmachem na wypadek najcia nieproszonych goci wystawiano pikiety. Przedstawienie, pomylane jako manifestacja w obronie dobrego teatru i odtrutka na widowiska w teatrach koncesjonowanych, powtrzono kilka razy. Wystpuje tu wyrana
249

S. Marczak-Oborski, Teatr czasu wojny..., s. 140.

zbieno z tajnym teatrem polskim. Freuda teori snw wystawiono w polskim tajnym teatrze w Krakowie (J. widerski i L. Zamkow w 1944 r.) oraz w licznych teatrach w obozach jenieckich. W sali Biblioteki Judaistycznej odbyway si take akademie literackie oraz koncerty symfoniczne i kameralnej np. w maju 1941 r. odbyy si dwie akademie: z okazji setnej rocznicy urodzin twrcy nowoczesnego teatru ydowskiego, Abrahama Goldfadena; a druga - 26 rocznicy mierci I. L. Pereca; w czerwcu - koncert muzyki ydowskiej; w grudniu - uroczysta akademia ku czci filologa i dziaacza politycznego, zaoyciela partii Poale Syjon, Bera Borochowa. W styczniu 1942 r. odbya si akademia ku czci zmarej nauczycielki i dziaaczki owiatowej, Ry Symchowicz; w lutym - poranek ku czci zmarego poety, Mieczysawa Brauna; na zaproszeniach byo motto: Bardziej ni chleba poezji trzeba w czasach, gdy wcale jej nie trzeba (L. Staff). Akademiom najczciej przewodniczy, wystpujc jednoczenie w roli konferansjera, byy kierownik synnego Zespou Wileskiego, blisko siedemdziesicioletni, lecz peen inicjatywy i niestrudzony Mordechaj Mazo. Wystpowali mwcy, min. Sz. Zagan, E. Ringelblum, M. Linder, I. Giterman oraz aktorzy i muzycy, jak A. Samberg, Miriam Orleska, Klara Segaowicz, chry, kwartet muzyczny i jedna z najpopularniejszych pieniarek, osiemnastoletnia Marysia Ajzensztadt. Orodkami podziemnego ycia kulturalnego, zwizanym z CKI, JIKOR i Tkum byy kuchnie: przy ul. Orlej, ktra w istocie bya klubem inteligencji twrczej. Urzdzono tu wystawy plastykw, poeci czytali swoje utwory, wystpowali aktorzy250. Imprezy z udziaem literatw, muzykw i aktorw odbyway si rwnie w lokalu Towarzystwa Ochrony Zdrowia (TOZ) przy ul. Gsiej 43. W lutym 1941 r. odby si tu wieczr: Godzina pisarza i artysty. Na program zoyy si recytacje, pieni i numery baletowe oraz utwory fortepianowe i skrzypcowe. Celem wieczoru, jak zaznaczyli w zaproszeniach organizatorzy imprezy, by godziwy zarobek dla pisarza i artysty [...] oraz chwila zapomnienia, oderwania si od rzeczywistoci, pogodnego nastroju - dla suchaczy. W zaproszeniach zapewniono, e program nie przewiduje utworw smutnych i przygnbiajcych251. Obok imprez w Bibliotece Judaistycznej i kuchniach - nurt spoeczny obejmowa tysice imprez w komitetach domowych. Wieczorem ulice getta zamieray ze wzgldu na godzin policyjn, formalnie obowizujca od godz. 21, lecz bramy domw zamykano na cztery spusty ju o godz. 1930. Si rzeczy zainteresowania kulturalne i towarzyskie skupia si musiay na terenie wasnego domu, w granicach wasnego podwrza. Komitety domowe organizoway w prywatnych mieszkaniach wieczornice witeczne, potacwki, a w bogatych domach nawet caonocne zabawy. Dochd przeznaczono na pomoc dla godujcych ssiadw. Komisja Imprezowa kierowaa na takie imprezy zawodowych aktorw i muzykowi zaopatrujc ich w programy i gotowe teksty. Do biedniejszych domw CKI kierowaa aktorw i muzykw bezpatnie, opacajc ich z funduszw SS. Przy komitetach domowych rozwija si take amatorski ruch teatralny. Przedstawienia odbyway si w pustych pomieszczeniach po nieczynnych warsztatach, wozowniach itd., w prywatnych mieszkaniach na zaimprowizowanej scence. Kostiumy sporzdzano z rcznikw, przecierade itp. Przedstawienia amatorskie byy zjawiskiem tak rozpowszechnionym, tak pilnie poszukiwano utworw dramatycznych, zwaszcza jednoaktwek, e na ulicy Nowolipie, gdzie w koszach na chodnikach skupia si handel ksigarski, ksiki te gwatownie podskoczyy w cenie. Z licznych poczyna
250

J. Turkw, Azoj...; H. Wasser, JiKOR w getcie warszawskim...; Ring I, nr 1098, 1107, 1111, Zaproszenia na imprezy literackie i artystyczne. 251 Ring I, nr 601, Godzina pisarza i artysty.

amatorskich na szczegln uwag zasuguje hebrajskie Studium dramatyczne pod auspicjami Tkumy, utworzone w 1942 r. Poeta Icchak Kacenelson napisa dla tego zespou jednoaktwk osnut na wtkach opowiadania I. . Pereca, Trzy podarunki. Powsta utwr filozoficzny, traktujcy o odpowiedzialnoci czowieka za zo i dobro. Zaangaowano zawodowego reysera, aktora NTK, Ignacego Moszkowicza, lecz przedstawienie si nie odbyo. Prby przerwaa deportacja do Treblinki, a jedyny egzemplarz sztuki zagin. Na spotkaniu z mieszkacami domu Nowolipki 33 Icchak Kacenelson czyta fragmenty swoich poematw Hiob oraz Nad rzekami Babilonu252. W styczniu-lutym 1941 r. obchodzono w getcie warszawskim 105 rocznic urodzin klasyka literatury ydowskiej, Mendee Mojcher-Sforima. Oprcz akademii centralnej (w sali Biblioteki Judaistycznej) i akademii dzielnicowych zorganizowano setki wieczorw w poszczeglnych domach, w ktrych wziy udzia dziesitki tysicy suchaczy. Komitet obchodw w specjalnym oklniku wzywa wszystkie komitety domowe do organizowania takich wieczorw dla audytorium liczcego 50-100 osb. Bilety wstpu miay by tanie (po 30-40 gr), gdy imprezy te - jak zaznaczono byy przeznaczone dla wszystkich mieszkacw domu. Miay si one przyczyni do agodzenia szerzcej si w spoeczestwie ydowskim rozpaczy i apatii, budzi nadziej i wol ycia. Przy pomocy komitetw domowych JIKOR zorganizowaa wieczory ku czci Icchaka Lejba Pereca, Szalom Alejchema, Jehudy Halewiego, Abrahama Goldfadena. Imprezom tym towarzyszya muzyka, piew i deklamacje zarwno w wykonaniu zawodowych aktorw, jak i amatorw z k modziey, k pa, uczniw z kcikw domowych itd.253 W wygodzonym getcie warszawskim, w atmosferze rozpaczy i niepewnoci jutra dziaalno kulturalna sigaa - dziki komitetom domowym - nawet gbiej anieli przed wojn, docieraa do ludzi, ktrzy dotd nie chodzili ani na koncerty, ani do teatru czy na odczyt. Byoby jednak uproszczeniem sdzi, e imprezy wartociowe skupiay si wycznie w podziemnym sektorze kulturalnym, a teatry koncesjonowane byy przybytkiem kiczu. W rzeczywistoci na scenach koncesjonowanych pojawiay si niejednokrotnie widowiska o wysokich walorach artystycznych, a organizatorzy imprez spoecznych nierzadko delektowali si pospolit szmir. Ringelblum w pocztku 1941 r. zanotowa: Szmaty Latajnera i w ogle jednoaktwki - poszukiwane s ze wiec. Pac po 10 z za egzemplarz, bo graj w komitetach domowych. Na Krochmalnej graj Ognist Fajg254. Ringelblum zdawa sobie oczywicie spraw z tego, e nawet w okresie midzywojennym szmira bya gronym rywalem teatru ambitnego, a ton pobaliwej ironii, ktrym skwitowa poziom artystyczny teatrzykw amatorskich na Nalewkach czy Krochmalnej, nie wiadczy bynajmniej o negowaniu znaczenia spoecznego tych przedstawie, ktre daway ludziom chwil wytchnienia, pozwalajc zapomnie o koszmarze getta. Niemniej dzielnicowe komisje imprezowe sprawujce kontrol zarwno nad poziomem artystycznym imprez w placwkach SS, jak i nad efektami tych imprez z punktu widzenia potrzeb opiekuczych, wielokrotnie kwestionoway rachunki, zwaszcza w domach zamonych, gdzie - jak twierdzi przewodniczcy CKI, J. Turkow - dobroczynno niekiedy traktowano jako pretekst do hucznej zabawy.

4. Dwa nurty ycia religijnego

252 253

N. Eck, Mitn dichter... Ring I, nr 90; nr 307, Oklniki SS. 254 E. Ringelblum, Kronika..., 19 II 1941.

Zycie religijne ludnoci ydowskiej w latach okupacji nie zostao jeszcze w peni zbadane, cho problem ten dotyczy przey, postaw i zachowa znacznej liczby ludzi. Wielu mieszkacw warszawskiego getta ya w tradycyjnym ukadzie obyczajowo-religijnym, w ktrym odrbno wyznaniowa i etniczna splatay si w nierozerwaln cao. Wiara i przeycia religijne stanowiy jeden z istotnych czynnikw odpornoci psychicznej wobec hitlerowskich dziaa eksterminacyjnych. Dotyczy to oczywicie eksterminacji poredniej. W getcie warszawskim skupia si znaczna liczba rabinw - czonkw przedwojennego Rabinatu, jak te cadykw - uchodcw i przesiedlecw z innych miejscowoci: znajdowa si tu synny rabin Klonimus Kelmisz Szpiro - cadyk z Piaseczna255; Jakub Icchak Landau - cadyk ze Strykowa; Icchak Mendel Dancygier - z Aleksandrowa; Dawid Borensztajn - z Sochaczewa Ajdelberg z Makowa i wielu innych256. W styczniu 1940 r. wadze okupacyjne zabroniy ydom odprawiania zbiorowych modw, zarwno w domach modlitwy, jak i w mieszkaniach prywatnych. W padzierniku prezes Rady ydowskiej zosta w tej sprawie wezwany do Sipo, gdzie mu przypomniano, pod grob surowych kar, o tym zakazie. Rejestracja aktw stanu cywilnego naleaa do nowo utworzonego, w lipcu 1940 r., wydziau spraw metrykalnych Rady ydowskiej, przewodniczcym by Meszuem Kaminer; jednym z urzdnikw wybitny historyk, prof. Majer Baaban257. Jednym z pierwszych posuni zwizanych z nowym kursem administracji okupanta wobec warszawskiego getta - wiosn 1941 r. - byo uruchomienie domw modlitwy. W czerwcu nastpio uroczyste otwarcie Gwnej Synagogi na Tomackiem, na ktre przyby Adam Czerniakw w asycie najbliszych wsppracownikw: B. Zabudowskiego i M. Lichtenbauma. Przed portalem ustawi si oddzia policji ydowskiej, ktra oddaa honory prezesowi. We wrzeniu 1941 r. uruchomiono dwie dalsze synagogi: Moriah przy ul. Dzielnej 7 i Noyka przy ul. Twardej 6258. W kwietniu 1941 r. zarzdzeniem nadzoru okupacyjnego (wydzia Umsiedlung w urzdzie szefa dystryktu warszawskiego) wprowadzono w trybie przymusowym odpoczynek sobotni w urzdach, sklepach, na bazarach itd. getta, obowizujcy od pitku po zachodzie soca. W maju zjawia si u Czerniakowa delegacja rabinw, na czele z rabinem Michelsonem, dzikujc za sobot. Cho odpoczynek sobotni jest integralnym skadnikiem ydowskiego obyczaju, to jednak ingerencja okupanta wzbudzia odruch niechci; Ringelblum zanotowa: Do tramwaju ydowskiego, gwiazdy Dawida i innych jeszcze oznak ydowskich dochodzi obecnie odpoczynek sobotni... Zanosi si na to, e sobota bdzie ustanowiona jako dzie odpoczynku w ydowskich przedsibiorstwach - jak w TelAwiwie. Wobec upartych wymogw ycia nakaz odpoczynku sobotniego by jednak ustawicznie naruszany. W kady pitek na bramie bazaru przy ul. Leszno ukazyway si obwieszczenia Czerniakowa zabraniajce handlu w dni sobotnie; odnosiy jednak skutek zaledwie przez par godzin,

255

Zachoway si pisma K. K. Szpiro: Ring II, nr 370, Sobotnie wypowiedzi 1940-1942; nr 431, Dziennik i pouczenia moralne; nr 432, Ksiga o obowizkach modziecw. 256 Ring II, nr 231, Lista strat m. in. rabinw, sporzdzona przez Ringelbluma; nr 210, Lista rabinw i cadykw, z adnotacjami o ich funkcjach i miejscach pochodzenia; nr 281, O czterech rabinach; nr 119, Memoria Patronatu Opieki nad Zwokami Ubogich ydw. 257 E. Ringelblum, Kronika..., 21, 22, 23 II 1940: Przed kilkoma tygodniami Gminie kazano zamkn wszystkie domy modlitwy; Obmann, nr 14, 16, BWS nr 8, 10. 258 G 27 V 1941, nr 42 donosia: Na podstawie dekretu rzdu GG z 4 III 1941 ukaza si oklnik kierownika wydziau Innere Verwaltung w urzdzie szefa dystryktu warszawskiego, 17 IH 1941 zezwalajcy na zbiorowe mody ydw w mieszkaniach prywatnych i domach modlitwy pod czas wit ydowskich...; G 5 IX 1941, nr 81; E. Ringelblum, Kronika..., pocztek czerwca 1941.

po czym handel znowu szed pen par, a Suba Porzdkowa, ktra czuwaa nad odpoczynkiem sobotnim nic na to nie moga poradzi259. W sierpniu 1941 r. przy Radzie ydowskiej zostay reaktywowane Wydzia Spraw Religijnych i Rabinat260. Ustalono nastpujce nazwiska czonkw warszawskiego Rabinatu: Jechezkiel Hirsz Michelson; Icchak Meir Kana; Noach Rogonicki; Abraham Wajnberg; Dawid Spiro, Szymon Sztokhammer, Menachem Ziemba; po mierci rabina okrgowego Jakuba Majera Bidermana, jednego z czoowych rabinw przedwojennej Gminy, jego funkcj obj syn, Lejb Biderman; czonkiem Rabinatu zosta te w pocztku 1942 r. mody rabin Szymon Huberband, jeden z najbliszych wsppracownikw Emanuela Ringelbluma w konspiracyjnym Archiwum Getta (po mierci swego tecia, ojca drugiej ony, okrgowego rabina na Pradze, Jakuba Zylbersztajna). Wikszo rabinw i cadykw naleaa do ortodoksyjnej partii Agudas Israel. Wybitn rol w yciu spoecznym getta odegra te przywdca religijno-syjonistycznej partii Mizrachi, rabin Icchak Nissenbaum261. Rabini Sztokhammer i Szpiro stali na czele Patronatu Lomdej Tora (Uczcych si Tory), ktry uruchomi kuchni dla talmudystw przy ul. Gsiej (500 posikw dziennie)262. Przewodniczcym Wydziau Spraw Religijnych i Cmentarnego Rady ydowskiej by Meszuem Kaminer, jeden z przywdcw Agudy w Polsce; po jego mierci (18 X 1941 r.) a do powstania w getcie - Zygmunt Hurwicz. Przy tym wydziale istniao Bractwo Pogrzebowe (Chewre Kadisze), ktrego czonkowie, zgodnie ze starodawnym zwyczajem, ochotniczo speniali czynnoci przy zmarych (mycie itd.) Bractwu patronowa w getcie znany dziaacz Agudy, Abraham Mordechaj Rogowy263. W kwietniu 1942 r. grupa rabinw utworzya Patronat Opieki nad Zwokami Ubogich ydw264.Niemniej jednak w getcie zanotowano zmierzch tradycyjnej dobroczynnoci religijnej, rozpady si dziesitki religijnych stowarzysze opiekuczych, za funkcje ich przejy komitety domowe. Wobec olbrzymiej miertelnoci w getcie pogrzeby z nielicznymi wyjtkami - gdy umierali ludzie zamoni - utraciy swj charakter uroczystego aktu religijnego, przeistaczajc si w czynno sanitarno-porzdkow, przekazan firmie prywatnej Motela Pinkierta, ktry dziki piewkom ebrakw ulicznych getta zapisa si w folklorze ydowskim. Ludzie Pinkierta zbierali nad ranem ciaa zmarych wynoszonych noc cichaczem na ulic. Chowano ich bezimiennie w zbiorowych mogiach na cmentarzu ydowskim przy ul. Gsiej i ssiadujcym z nim boisku Skry. Odbywao si to w nocy, midzy godzin pierwsz a pit nad ranem. W dzie skadano zwoki w specjalnej szopie na cmentarzu ydowskim. O tej szopie byo gono w getcie. Ringelblum by tam 20 maja 1941 r. i od tego czasu nie mg si uwolni od widoku zwalonych na kup, nagich i wyndzniaych, rozkadajcych si cia; wraca do tego tematu w swych notatkach kilkakrotnie.

259

Ring II, nr 135, Zarzdzenie Czerniakowa o odpoczynku sobotnim; A. Czerniakw, Dziennik..., 5 V 1941; na czele delegacji sta rabin Michelson; E. Ringelblum, Kronika..., 23 III I G 20 VIII i 3 IX 1941, nr 74 i 80. 260 G 28 VII, 4, 8, 18 VIII 1941, nr 63, 67, 69, 73. 261 Ring II, nr 210; nr 281; 231; N. Blumental, J. Kermish, Shimon Huberband (biografia), w: Kiddush Ha-Shem. Jewish Religious and Cultural life in Poland during the Holocaust, by Rabbi Shimon Huberband, oprac. S. Gurock, R. S. Hirt, Nowy Jork 1987. 262 G 26 IX 1941, nr 90. 263 G 2 XI 1941, nr 106. 264 Ring II, nr 119.

Osawiona szopa na ydowskim cmentarzu przycigaa rwnie Niemcw. Przychodzili tu tumnie, zwiedzay j cae wycieczki onierzy i cywilw, z aparatami fotograficznymi, cho duy napis na murze zabrania Niemcom, rzekomo ze wzgldw sanitarnych, wstpu na cmentarz ydowski. Ringelblum uwanie notowa informacje o reakcjach niemieckich na cmentarn szop: Wielu uwaao, e miertelno ydw jest jeszcze za maa; niektrym widok hitlerowskich ofiar sprawia wyran przyjemno; byli jednak wrd Niemcw i tacy, ktrzy wskazujc na martwe ciaa dawali wyraz swemu oburzeniu: Kultura niemiecka.... Jeden z onierzy w tej szopie odezwa si do kolegi: Z tymi oto prowadzimy wojn..., inny zapaka: Powinien to zobaczy Fhrer...265 Tu dygresja: informacje te wiadcz nie tylko o postawach Niemcw, lecz take o postawach ludzi z konspiracji ydowskiej, ktrzy wierzyli, e oprcz hitlerowcw s jeszcze i inni Niemcy. ycie religijne ydw w latach okupacji hitlerowskiej nie ograniczao si do form jawnych-oficjalnych. O zmarych troszczyy si rwnie z wasnej inicjatywy litociwi ludzie; o martwej ulicy Ostrowskiej pisa w swym Dzienniku Jechiel Grny, wsppracownik konspiracyjnego Archiwum Getta: Ju od paru tygodni nie byem na Ostrowskiej, ju prawie zapomniaem o tym: przed kad niemal bram martwe ciaa, nagie, ledwie przykryte pacht gazety. Na Ostrowskiej znajduj si tzw. sztuby; za drobn opat nocuj tam ebracy [...]. W brudnych, ponurych suterenach bez okien ebracy le pokotem na wilgotnych, kamiennych podogach [...]. Waciciele czekaj, a kto z goci umrze, i dopiero wtedy ten hotelowy interes si opaci; cigaj ze zmarego achy, za ktre na Wowce mona jeszcze dosta par zotych. Nagie ciao wynosz na ulic. Dwie osoby zajmuj si myciem i oporzdzaniem zmarych: tragarz lepy Eli i Gruba baba - handlarka starzyzn. Oboje zbieraj wrd ludzi drobne datki - mczyzna na Smoczej, kobieta - na Lubeckiego. Po godzinie czarny wzek wiezie ju zmarych na cmentarz. Zaznaczam, e ludzie ci wykonuj t wit prac jedynie z obowizku religijnego. Tragarz Eliasz i gruba przekupka s ludmi z gruntu uczciwymi i czsto dokadaj do tych obcych pogrzebw troch grosza z wasnej kieszeni266. Ludzie poboni - mczyni i kobiety usiowali, wbrew zakazom i grobom okupanta - sprosta wymogom rytualnym: gdy z rozkazu tzw. wadz zamknito rytualne anie, starsi ludzie nawet w chodne jesienne dni kpali si w Wile. Wiele podobnych faktw przytacza w swoich tekstach o yciu religijnym ydw w latach okupacji rabin Szymon Huberband. Od pocztku okupacji odprawiano w mieszkaniach prywatnych zbiorowe mody tzw. minieny, skadajce si co najmniej z dziesiciu mczyzn; istniay tajne komplety w szkolnictwie religijnym i tajne jeszyboty (wysze szkoy talmudyczne). Przy komitetach domowych zakadano tajne domy modlitwy. W jednym z nich Ringelblum widzia napis: O rety, ydzi, nie tracie nadziei267. Nieformalny nurt ycia religijnego rozwija si pod oson instytucji opiekuczych (SS). Dziaacze tego nurtu, m.in. przywdca Agudy Aleksander Zysze Frydman i przywdca Mizrachi rabin Icchak Nissenbaum wsppracowali z syjonistami, Bundem i PPR w Zespole przywdcw partii politycznych. Frydman, ktry grzmia niegdy w przedwojennej Gminie warszawskiej przeciwko antynarodowym szkoom laickim, wsppracowa w Komisji Porozumiewawczej tajnego nauczania z ateistami Szachno Zaganem z Poale Syjon-Lewicy i Soni Nowogrodzk z Bundu. Przy ogniwach pomocy spoecznej utworzono Sektor Religijny pod kierunkiem rabina Szymona Huberbanda. Kontrol posikw w specjalnych rytualnych kuchniach ludowych sprawowa rabin Josef Galernter ze Skempy;
265

Po odciciu getta zamknito cmentarz ydowski na Pradze, za do cmentarza przy Gsiej przyczono boisko Skry (A. Czerniakw, Dziennik..., 20 XI 1940); E. Ringelblum, Kronika..., 20 V 1941, 8 V, 25 V, 10 VI 1942; Ring I, nr 277, Fundusz pogrzebowy. 266 Ring I, nr 29, J. Grny, Dziennik..., 25 VI 1942. 267 Ring I, nr 150, Sz. Huberband, Eseje o yciu religijnym ydw podczas okupacji hitlerowskiej, opublik. w Kiddush ha-Shem...; E. Ringelblum, Kronika..., s. 535.

donios rol w akcji pomocy dla uchodcw i przesiedlecw odegra rabin Natan Note Nutkiewicz, dziaacz syjonistyczny, delegat Ziomkostwa z Rypina. Ringelblum wymieni Huberbanda, Gelerntera i Nutkiewicza jako przykad tolerancji religijnej i umiejtnoci wspycia z niewierzcymi. cznikiem midzy Rabinatem a SS by rabin Szymon Sztokhammer268. Jesieni 1941 r. doszo do ostrego zatargu w rodowisku rabinw W gronie czonkw Rabinatu powsta projekt umierzenia epidemii tyfusu rodkami transcendentalnymi, jak je okreli prof. Baaban. Proponowano zgodnie ze redniowiecznym zwyczajem, uroczyste zalubiny dwojga ubogich sierot na cmentarzu, w dniu wita Odkupienia (Jom Kippur), ktry jest dniem postu i skruchy. Obrzd ten, pisali rabini, zbadany i wyprbowany umierzy, z bosk pomoc, epidemi. Projekt cieszy si szczeglnym poparciem przewodniczcego Wydziau Spraw Religijnych R, M. Kaminera Po jego mierci list rabinw trafi do rk Baabana. Przekazujc go z obowizku subowego prezesowi Czerniakowowi, Baaban prosi o zniszczenie dokumentu, kopia znalaza si jednak w konspiracyjnym Archiwum Getta269. Narad w sprawie zwalczania epidemii zwoali rwnie rabini z Sektora Religijnego SS, zalecajc w licie do komitetw domowych, oprcz modlitw, take inne rodki zapobiegawcze: Mycie gowy i caego ciaa, pranie odziey, przestrzeganie przepisw dotyczcych czystoci ycia rodzinnego, kpiele rytualne oraz odpoczynek sobotni, ktry jest rdem radoci i lekarstwem na choroby i smutek, a take - terapi psychiczn pociesza i podnosi na duchu nieszczliwych. List koczy si apelem o pomoc dla godujcych za porednictwem ogniw SS i zakadanie sektorw religijnych przy komitetach domowych270. Tak wic ogniwa ydowskiej Samopomocy Spoecznej dubloway Judenrat nawet w tradycyjnie zastrzeonej dla gmin ydowskich dziedzinie, jak bya dziaalno religijna. W warunkach godu o przestrzeganie wymogw rytualnych byo coraz trudniej. Wielu rabinw rozumiao to, agodzc w formie responsw rabinackich cz nakazw i zakazw. W getcie warszawskim kobiety w perukach (ydwkom z ortodoksyjnych rodzin w dniu lubu obcinano wosy) handloway sonin271. J. Trunk przytacza responsy z innych gett, gdzie zezwolono m. in. na przerywanie ciy272.

Chrzecijanie w getcie Getto warszawskie stanowio zbiorowo utworzon na zasadzie przymusu, eine Zwangsgemeinschaft, jak to okreli autor rozprawy o Teresinie, H. G. Adler273. Stoczono tu ludzi na podstawie kryteriw rasowych, niezalenie od subiektywnego poczucia narodowoci, wizi kulturowej i wyznaniowej. Dlatego te w getcie warszawskim znalaza si pewna liczba chrzecijan.

268

Ring I, nr 777, Odezwy; Ring II, nr 210, nr 227, Notatki Ringelbluma na karcie tytuowej i wyklejkach zeszytu; Tene, Jak zgina inteligencja ydowska w Warszawie, w: Kronika..., s. 451 i 459; M. Neustadt, Churbn..., 688689; W sprawozdaniu R do lutego 1940 oraz za 22 VII- 27 X 1942 (w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie..., dok. 28) imi Sztokhamera brzmi Szymon, u Neustadta Szymszon. 269 Ring II, nr 142. 270 Ring II, nr 171. 271 E. Ringelblum, Kronika, 24-25 XII 1941. 272 I. Trunk, Judenrat..., s. 195. 273 H. G. Adler, Theresienstadt 1941-1945. Das Anlitz einer Zwangsgemeinschaft. Geschichte. Soziologie. Psychologie, Tybinga 1960.

W styczniu 1941 r. byo tam 1540 osb wyznania rzymskokatolickiego, 148 ewangelickiego, 30 prawosawnego, 43 - innych wyzna niemojeszowych. Wiele osb przyjo chrzest podczas okupacji hitlerowskiej, np. w czerwcu 1940 r. chrzest przyjo 20 osb: 19 przeszo na katolicyzm, 1 - na prawosawie. Chrzest przyj m. in. Marek Arensztajn (Andrzej Marek) - znany dramaturg i reyser, pniejszy dyrektor Nowego Teatru Kameralnego w getcie274. W getcie istniao stowarzyszenie Caritas, prowadzio dziaalno dobroczynn i kulturalno-owiatow, m. in. wrd dzieci; w padzierniku 1941 r. uruchomio ono jawn szko podstawow dla dzieci katolickich275. Nie ulega wtpliwoci, cho nie znalazo to odbicia w rdach, e szkoa ta przed ujawnieniem funkcjonowaa w ramach tajnego nauczania. Na terenie zamknitej dzielnicy znajdoway si dwa kocioy, dwie parafie: pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny na Lesznie i pod wezwaniem Wszystkich witych na Grzybowie. Proboszczem Parafii Wszystkich witych by ksidz praat dr Marceli Godlewski, zastpowa go ksidz Antoni Czarnecki. W plebanii domu parafialnego oprcz ksiy mieszkali te prof. Ludwik Hirszfeld z rodzin i inni przedstawiciele polskiej inteligencji, ktrzy na podstawie hitlerowskich kryteriw znaleli si w getcie276. W kociele na Lesznie proboszczem by ksidz Tadeusz Puder. Ringelblum zanotowa, e do tego kocioa przychodzi tum ludzi, m. in. prostych - tragarze i inni277. Dwikw muzyki organowej z tego kocioa sucha Jechiel Grny, wsppracownik konspiracyjnego Archiwum Getta, przyszy onierz ydowskiej Organizacji Bojowej. W niedziel, 14 czerwca 1942 r., o godzinie dziewitej wieczr, zapisa on w swym Dzienniku: Przez otwarte okno dochodzi odgos organw. Odbywa si wanie uroczyste naboestwo w kociele na Lesznie (ogrdek kocielny czy si z moim domem Nowolipie 23). Jak wiele w murach getta znaczy ten widok - kilka kwitncych drzew, zaorana ziemia, zielona trawa... Spaceruj grupy odwitnie ubranych ludzi, mczyni w ciemnych garniturach, panie w eleganckich, letnich sukienkach, a wrd nich wysoka posta w czarnej sutannie. Rozmawiaj wesoo, lecz nagle wszystko milknie, by za chwil, przy dwikach organw odezwa si cudownym chrem. Cicho, a potem coraz goniej unosz si w powietrzu dwiki religijnej pieni. Mrok powoli zapada: najpierw twarze, potem postacie ludzi znikaj w ciemnoci, lecz - o, ironio z daleka widoczne s, jak aty na prawym przedramieniu, biae opaski z gwiazd Syjonu. Zrzdzeniem losu ci, ktrzy odeszli od ydw (sami lub ich rodzice czy dziadkowie), ktrzy porzucili ydw z rnych przyczyn, zostali przez barbarzycw XX wieku rzuceni z powrotem tam, skd przybyli. Wielu z nich, zwaszcza modzi, nawet nie wiedziao, e ich przodkowie byli ydami [...]. Jaka wiksza dzi w kociele na Lesznie uroczysto. Chyba lub [...]. Cichn dwiki pieni kocielnej i cicho, ledwie dosyszalnie brzmi w ciszy czerwcowego wieczoru pgosem piewana pie Boe, co Polsk278. ycie spoeczne w zamknitej dzielnicy rozwijao si pod znakiem masowej przebiegajcej w zawrotnym tempie degradacji ekonomicznej, spychajcej na dno ndzy coraz nowe warstwy
274

Ring I, nr 20, Wykaz osb ochrzczonych w Warszawie; E. Ringelblum, Kronika..., 9, 12, 15 III 1940; G 13 V 1941, nr 38. 275 A. Natanblut, Di szun... 276 L. Hirszfeld, Historia jednego ycia... A. Czerniakw wymienia te ksidza Popawskiego z getta (Dziennik..., 22 VII 1941). 277 E. Ringelblum, Kronika..., 25 XII 1941. 278 Ring I, nr 29.

i grupy spoeczne. Rozpaczliwa i nierwna walka o egzystencj nie przysonia jednak potrzeb duchowych mieszkacw zamknitej dzielnicy. Odwrotnie - twrczo i zainteresowania kulturalne byy jednym z czynnikw owej zbrojnoci wewntrznej - e przywoam sowa prof. Stanisawa Pigonia - ktra pomoga utrzyma si przy yciu ludziom w obozach koncentracyjnych i gettach. Cech charakterystyczn wielu rodowisk w getcie bya uporczywa walka o utrzymanie si na powierzchni, pod wzgldem intelektualnym. Jednym z charakterystycznych dokumentw tej - wedug okrelenia B. Hillebranda - walki o sw osobowo jest autobiograficzny utwr pisarza i tumacza Lejba Goldina Dwadziecia cztery godziny godu. Czowiek przeywajcy mk godu usiuje zapomnie o godzinach dzielcych go od skpego posiku w kuchni ludowej: Gdzie niedaleko uderza gucho zegar. Pita godzina. Sierpniowy poranek. Wszystko dookoa zasnuwa si senn mg zadumy, tsknoty, powagi, bkitu... Gdzie na wiecie jest jeszcze co, co nazywa si mioci, cauje si dziewczyn i dziewczyna cauje, a miech i rado splataj si z zazdroci i smutkiem [...] Ot - choby to miasto... i przed siebie bez celu, bez koca. Wisa. Rado nagego skrtu w boczn ulic... Twoje miasto, twoje wielkie dozgonne umiowanie! Tsknota rozdziera ci serce279.

279

L. Goldin, Dwadziecia cztery godziny godu...

Rozdzia V ydowska administracja getta i ogniwa samorzdu nieformalnego

1. Judenraty
Problem Judenratw i Suby Porzdkowej (policji ydowskiej) w gettach naley do najbardziej kontrowersyjnych w dziejach ludnoci ydowskiej lat wojny i okupacji. Stanowi te cigle przedmiot namitnych sporw i dyskusji historykw, publicystw i czytelnikw pimiennictwa historycznego w kraju i za granic. Oceny Judenratw i policji ydowskiej ulegay w latach powojennych znacznym przemianom. Mwi o tym badacz amerykaski I. Trunk, autor podstawowego dziea o Judenratach. Sprawa obrachunkw z okupacyjn przeszoci bulwersowaa opini publiczn ju od pierwszych dni po wyzwoleniu. Wrd ludzi ocalonych z gett, si oderwanych od rodzin na placach selekcyjnych i rampach kolejowych, dwigajcych brzemi bolesnych dowiadcze obozowych wszelkie, nawet wymuszone przejawy ulegoci wobec okupanta spotykay si z jednoznacznym potpieniem. W tym czasie powstay sdy spoeczne i spoeczne komisje rehabilitacyjne, bowiem pewna liczba osb, zwizanych w swoim czasie z administracj getta poddaa si na wasne yczenie postpowaniu rehabilitacyjnemu. W potocznej wiadomoci spoecznej, publicystyce, dyskusjach prasowych sowo Judenrat przeksztacio si w nazw pospolit o znaczeniu pejoratywnym, synonim ulegoci wobec wroga oraz okruciestwa wobec wasnej spoecznoci. Z biegiem lat powysze zbyt apodyktyczne oceny zostay wycieniowane i wywaone, zarwno w kraju, jak i za granic. Sprawa odpowiedzialnoci staa si przedmiotem prac legislacyjnych w pastwie Izrael, w zwizku z masowym exodusem ydw z terenw wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej. W tej fali emigracyjnej znalaza si te znaczna cz byych policjantw, kapo z obozw koncentracyjnych, a take pewna liczba czonkw Judenratw. Przed sdami izraelskimi odby si szereg procesw sdowych, na podstawie Ustawy o przestpstwach wojennych, uchwalonej przez Kneset (parlament izraelski) w 1950 r. Kwalifikacja faktw wsppracy z wrogiem - wynikajcy z chci zysku, dzy wadzy, wrodzonego okruciestwa itd., nigdy nie budzia wtpliwoci natury moralnej i prawnej. Bardziej zoony jest problem wsppracy wymuszonej pod grob kary mierci. Sprawy te zostay przez ustawodawcw izraelskich rozwizane w sposb nastpujcy: 10 Ustawy o przestpstwach wojennych gosi, e sd moe zwolni od odpowiedzialnoci karnej osoby ktre dopuszczajc si wsppracy z okupantem dziaay bd w sytuacji bezporedniego zagroenia kar mierci, bd w celu zaegnania tragicznych nastpstw dla caej spoecznoci. Burzliw dyskusj prasow rozpta precedensowy wyrok sdu izraelskiego uniewinniajcy na podstawie tej ustawy yda - byego policjanta z getta ktremu udowodniono udzia w akcji likwidacyjnej280. Dyskusja wok tych precedensowych spraw sdowych ukazuje, e zwolnienie od odpowiedzialnoci karnej bynajmniej nie oznaczaa rehabilitacji moralnej. W literaturze naukowej problem Judenratw przez wiele lat traktowano raczej incydentalnie, caa sfera stosunkw wewntrznych dugo leaa odogiem, niemniej jednak utrzymywa si zdecydowanie negatywny stereotyp ydowskiej administracji gett.
280

I. Trunk, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, Nowy Jork - Londyn, 1972.

Z biegiem lat negatywne, niejednokrotnie zbyt apodyktyczne, oceny zostay wywaone, wycieniowane, zarwno w Polsce, jak i zagranic. Przeomow rol odegraa tu zwoana w 1967 r. przez YIVO w Nowym Jorku midzynarodowa konferencja naukowa powicona moralnej ocenie Judenratw. Jednym z jej inicjatorw by wanie Joszua Trunk281. Zgodnie z przyjt periodyzacj dziejw ludnoci ydowskiej w okupowanej Europie, I. Trunk rozpatruje problem Judenratw w dwch zasadniczych okresach: pierwszym, ktry autor niezupenie precyzyjnie okrela jako okres konfiskat, pracy przymusowej i innych przeladowa i drugim zagady totalnej (przypomn, e w niniejszej pracy stosuje si terminy: eksterminacja porednia i bezporednia). Analizujc zakres dziaalnoci i struktur organizacyjn Judenratw, autor rozrnia dwie zasadnicze funkcje tej instytucji: represyjn - narzucon przez okupanta, oraz organizacyjno-kulturow, po czci odziedziczon po przedwojennych gminach wyznaniowych i wynikajc z potrzeb ludnoci ydowskiej w gettach, wyeliminowanej przez okupanta spod administracji pastwowej i municypalnej. Do tych zada naleay: zaspokojenie potrzeb religijnych, aprowizacja, kwaterunek, organizacja przemysu i handlu, suba zdrowia, pomoc spoeczna itd. I. Trunk wysuwa pogld o ambiwalentnej roli Judenratw w pierwszym okresie ich dziaalnoci. Instytucje te, wprawdzie wyznaczone przez okupanta jako narzdzie ucisku speniay jednak, jak twierdzi autor omawianej ksiki, szereg poytecznych zada na rzecz ludnoci ydowskiej. Z ambiwalentn rol Judenratw wi si pytania, sformuowane przez Jacoba Robinsona, autora przedmowy do dziea Trunka: Czy getto mogo obej si bez Judenratu? Czy spoeczno pozbawiona kierownictwa (leaderless community) byaby w warunkach okupacji mniejszym zem? Na oba te pytania J. Robinson odpowiada zdecydowanie negatywnie. Rozpatrujc ulego administracji ydowskiej wobec okupantw hitlerowskich I- Trunk wprowadza termin strategii i taktyki Judenratw. W okresie pierwszym bya to strategia i taktyka ocalenia przez prac. U jej podstaw tkwio skdind racjonalne przewiadczenie, e eksterminacja ludzi pracujcych na potrzeby hitlerowskiej machiny wojennej jest z punktu widzenia interesw okupanta czystym nonsensem. W okresie drugim - twierdzi I. Trunk - strategia i taktyka ocalenia prowadzia do powicenia niektrych grup ludnoci (dzieci, chorych, starych itd.) na rzecz innych (modych, zdrowych, fachowcw itd.). Niektrzy dziaacze Judenratw gosili w tym czasie teori misji historycznej. Miaa to by misja ocalenia podstawowego trzonu ludnoci ydowskiej kosztem krwawych ofiar. Za nosicieli tej misji uwaa si m. in. przewodniczcy Starszestwa ydw w getcie dzkim Chaim Mordechaj Rumkowski, Kupiec dzki z eseju Adolfa Rudnickiego282, a take okryty smutn saw Mojsze Merin, przewodniczcy Centrali ydowskich Rad Starszych na Grnym lsku283. Trunk przytacza take szereg nazwisk dziaaczy Judenratw, ktrzy w obliczu tragicznej alternatywy: upodlenie czy mier - wybrali bd samobjstwo, bd deportacj do obozu zagady, nie przykadajc rki do zbrodni hitlerowskich. Samobjstwo Adama Czerniakowa nie byo faktem odosobnionym284.
281 282

Imposed Jewish Governing Bodies under Nazi Rule, YIVO Colloqium, 2-5 XII 1967, Nowy Jork 1972. A. Rudnicki, Kupiec dzki, Warszawa 1963. 283 I- Trunk, Judenrat..., s. 388-423. 284 Ibidem, s. 437-440; Zastpca prezesa Judenratu w Bigoraju Hillel Janower oraz trzej czonkowie: Szymon Bin, Szmuel Olender i Efraim Wakszul zostali rozstrzelani 3 V 1942 r. za niewykonanie rozkazu skompletowania listy deportacyjnej do Beca; Joszua Icykson z Judenratu w Baranowiczach odmwi wystawienia listy chorych i starcw; zgin w marcu 1942 r. razem z sekretark Geni Men. Takich faktw byo wicej.

I. Trunk nie przemilcza ani zrnicowania spoecznego, ani kontrastw socjalnych w zamknitych dzielnicach: Nie byo pokoju socjalnego w gettach, poniewa nie byo rwnoci pomidzy mieszkacami [...], odwrotnie, warunki ycia w getcie prowadziy do pogbienia kontrastw spoecznych. Pierwszymi ofiarami przeladowa hitlerowskich byli zrujnowani ydzi z klas rednich, masy przesiedlecw i biedota, za elementy prosperujce do czasu mogy si wykupi i nawet do koca, w okresie tzw. wysiedle, miay lepsze szanse otrzymania si przy yciu. Ostre konflikty spoeczne rzutoway na stosunek ludnoci ydowskiej do Judenratw. I. Trunk w sposb nastpujcy przedstawia gwne przyczyny wrogiej postawy ludnoci getta do administracji ydowskiej: instytucje te byy wykonawcami rozkazw okupanta, uosabiajc w oczach ludnoci ydowskiej ucisk hitlerowski. Tradycyjny, zdaniem Trunka, stosunek do kehillot - przedwojennych ydowskich gmin wyznaniowych, a take socjalna polityka Judenratw285. W konkluzjach I. Trunk formuuje nastpujcy pogld: w okresie pierwszym - przed akcjami ludobjczymi - dziaalno Judenratw w sensie moralnym bya bearable - do przyjcia. W okresie drugim (akcji wysiedleczych wg terminologii autora) sytuacja ulega radykalnej zmianie. Wszelkie formy udziau w hitlerowskim ludobjstwie, nawet jeeli ograniczay si do zada pomocniczych, autor okrela jako unbearable (niedopuszczalne) pod wzgldem moralnym. Niemao uwagi powica I. Trunk problemom socjalnym, niemniej jednak, jak wynika z konkluzji kocowych, rozwaania autora prowadz przede wszystkim do ustalenia odpowiedzialnoci moralnej Judenratw i policji ydowskiej. Sprawa ta stanowi jakby klamr zamykajc t wielowtkow ksik. Tak wic problem Judenratw rozpatruje si w kategoriach winy i niewinnoci, wysuwajc na plan pierwszy subiektywn motywacj czonkw Judenratw. Rozwaania na temat skadu osobowego i postaw Judenratw przedstawia historyk izraelski A. Weiss286. Studium badacza literatury R. Zimanda o Adamie Czerniakowie ogranicza si do analizy subiektywnej motywacji dziaa prezesa Judenratu w Warszawie287.

2. Judenrat w Warszawie. Zakres dziaalnoci i struktura organizacyjna

Judenrat w Warszawie zosta utworzony na rozkaz okupanta 7 padziernika 1939 r. Adam Czerniakw mianowany w dniach oblenia Warszawy przez Stefana Starzyskiego przewodniczcym Gminy Wyznaniowej ydowskiej, zosta aresztowany i odstawiony na Szucha, do siedziby Einsatzgruppe IV niemieckiej policji bezpieczestwa (na podstawie Einsatzgruppe IV uksztatowa si urzd dowdcy policji bezpieczestwa i Suby bezpieczestwa - Sipo i SD - w dystrykcie warszawskim, potocznie zwany gestapo), gdzie kazano mu przedstawi 24 kandydatury do tzw. Rady Starszych, ktra miaa zastpi Gmin Wyznaniow ydowsk w Warszawie. 13 X 1939 r. Czerniakw dostarczy dan list, ktra zostaa przez Niemcw zaakceptowana. Posiedzenie nowo utworzonej Rady Starszych zostao wyznaczone na 4 listopada 1939 r. Wobec tego, e cz mianowanych nie stawia si na wezwanie, gestapowcy skompletowali list biorc - jak zanotowa w swoim Dzienniku Czerniakw 285 286

Ibidem, s. 378-379. A. Weiss, The Jewish Leadership in Occupied Poland, Postures and Attiudes, Yad Vashem Studies, 1977, vol. XII. 287 R. Zimand, W nocy od 12 do 5 rano nie spaem. Dziennik Adama Czerniakowa - prba lektury, Warszawa 1982.

przygodnych zastpcw. Przewodniczcym Rady Starszych, w niedugim czasie przemianowanej na Rad ydowsk (Judenrat) zosta Adam Czerniakw, jego zastpc - Marek Lichtenbaum288, ktry po samobjczej mierci Czerniakowa przejmie jego funkcje. Mimo genetycznej wizi z Gmin przedwojenn, Judenrat by tworem jakociowo odmiennym. W odrnieniu od gmin dwudziestolecia midzywojennego, ustawowo ograniczonych do funkcji wyznaniowych i filantropijnych, Judenrat by instytucj o charakterze administracyjnym, powoan do wykonywania rozkazw okupanta. Sprawy wyznaniowe odgryway rol drugorzdn, tym bardziej, e przez duszy czas Rabinat by nieczynny, bonice - zamknite. Pogrzeby, wobec olbrzymiej miertelnoci, straciy charakter uroczystego aktu religijnego, przeistaczajc si w czynno o charakterze sanitarno-porzdkowym, jednak w jzyku potocznym funkcjonowa rudymentarny termin: Gmina. Wadze okupacyjne stopniowo wydzieliy ludno ydowsk spod administracji polskiego Zarzdu Miejskiego rozszerzajc zakres kompetencji Judenratu, zwaszcza po utworzeniu zamknitej dzielnicy. Rada ydowska przeja czynnoci Zarzdu Miasta w zakresie: suby zdrowia (15 XII 1939), kwaterunku (koniec 1940 r.), aprowizacji (1 I 1941), szkolnictwa (we wrzeniu 1941 r.), Ubezpieczalni Spoecznej (w styczniu 1941 r.). Deutsche Post Osten przekazaa Judenratowi (15 I 1941 r.) swoje funkcje w getcie, a w maju 1942 r. zrobi to samo Zakad Oczyszczania Miasta. W padzierniku 1940 r. z polecenia wadz zostaa utworzona ydowska Suba Porzdkowa, 9 VI 1941 r. uruchomiono areszt getta przy ulicy Gsiej. Judenrat urzdowa w budynku dawnej Gminy przy ulicy Grzybowskiej 26/28 (Dom na Grzybowskiej), pewne wydziay z braku miejsca zostay jednak umieszczone w innych budynkach. Zakres dziaalnoci i struktura organizacyjna Judenratu podlegay znacznym mutacjom. Niektre z tradycyjnych wydziaw przedwojennej Gminy zostay rozwizane bd straciy na znaczeniu. Powstay nowe wydziay i nowe funkcje Judenratu. Na czele poszczeglnych wydziaw stali: przewodniczcy, ktry z reguy by czonkiem Judenratu, oraz kierownik. Przy wydziaach funkcjonoway komisje (np. Komisja Opieki Spoecznej, Przemysowo-Handlowa, Wytwrczoci, Szkolna, Emigracji). W maju 1941 r., po reorganizacji nadzoru niemieckiego nad gettem, Judenrat liczy 26 wydziaw. Do najwaniejszych naleay: Opieki Spoecznej; Szpitalnictwa; Zdrowia; Ksztacenia Zawodowego; Szkolny; Pocztowy; Spraw Metrykalnych (w miejsce rozwizanego Wydziau Spraw Religijnych Gminy); Wytwrczoci; Przemysowo-Handlowy; Pracy (sprawy zwizane z egzekwowaniem przymusu pracy). Wydzia ten powsta w padzierniku 1939 r. pn. Batalion Pracy. W marcu 1941 r., po reorganizacji i zmianie nazwy, zosta wczony do nowo utworzonej placwki niemieckiego Arbeitsamtu w getcie Wydzia Suby Porzdkowej liczy w kocu 1940 r. 700 osb, Podlegajc policji granatowej. Komendantem by Jzef Szeryski, a po jego aresztowaniu w maju 1942 r. - Jakub Lejkin289. Judenrat wraz z podlegymi instytucjami zatrudnia w przededniu pierwszej akcji likwidacyjnej (czerwiec 1942 r.) ok. 2000 urzdnikw (bez Suby Porzdkowej). Liczba pracownikw wzrosa prawie trzykrotnie w porwnaniu do przedwojennej Gminy. Zjawisko pcznienia, obrastania nowymi etatami ktre obserwujemy i w innych sytuacjach, zarwno w getcie jak i po stronie aryjskiej,
288 289

A. Czerniakw, Dziennik..., 4 X-4X1 1939; Obmann, nr 6, Sprawozdanie 7 X-31 XII 1940, W: Tak byo..., s. 33. Ibidem, s. 45; APW, Stadthauptmannschaft Warschau, nr 15, Sprawozdanie R 7 XI 1939 -31 XII 1940, fragmenty w: Tak byo..., s. 29-32; A. Czerniakw, Dziennik..., 25 XI 1940, 5 IX 1941, 29 V 1942; G 6 XII 1940, nr 40, 16 V 1941, nr 39; R. Sakowska, czno pocztowa, T. Berenstein, Praca przymusowa ydw w Warszawie...

wynikao nie tylko z racjonalnych potrzeb. Etat w Judenracie stanowi jedn z form pomocy spoecznej. Analiza struktury organizacyjnej Judenratu w Warszawie (X 1939-VII 1942) wskazuje, e instytucja ta dziaaa pod cisa kontrol nadzoru okupacyjnego i w zakresie wyznaczonym przez okupanta. Gwnym czynnikiem ksztatujcym struktur i zakres czynnoci Judenratu byy zmienne koncepcje okupanta wobec ludnoci getta warszawskiego. W pierwszym okresie po utworzeniu zamknitej dzielnicy - od koca 1940 r. do wiosny 1941 r. organa nadzoru okupacyjnego wystpoway w roli przedsibiorcy, za Judenratowi wyznaczono funkcje m. in. w organizacji produkcji i zbytu. W zwizku z t koncepcj utworzono dwa nowe wydziay: Przemysowo-Handlowy i Wytwrczoci, ktry zaoy w getcie pierwsze warsztatymanufaktury, tzw. szopy. Pierwotne plany nadzoru okupacyjnego zostay jednak poddane rewizji. Zwyciya koncepcja penetracji getta warszawskiego za porednictwem niemieckich firm prywatnych i w drodze oywienia ydowskich elementw kapitalistycznych. Nowa polityka ekonomiczna pocigna za sob powan reorganizacj Judenratu. Czynnoci wydziaw: Wytwrczoci i Przemysowo-Handlowego, przejy spki kapitalistyczne: Wytwrczo ydowska i Towarzystwo Dostaw Wyrobw Przemysu ydowskiego (Todos), udziaowcami spek byli czonkowie Judenratu, Zwizku Kupcw i Zwizku Rzemielnikw. Zakad Zaopatrzenia przy Wydziale Przemysowo-Handlowym uzyska 1 sierpnia 1941 r. status autonomicznego przedsibiorstwa przy Judenracie i odrbn osobowo prawn. Przewodniczcym zosta czonek Judenratu, Abram Gepner, wieloletni przewodniczcy Centrali Zwizku Kupcw, dziaacz gospodarczy i spoeczny w dwudziestoleciu midzywojennym. W lutym 1942 r. sekcja Transferowo-Rozrachunkowa przy Wydziale Przemysowo-Handlowym zostaa przeksztacona w autonomiczne przedsibiorstwo kredytowe: Genossenschaftsbank (Bank Spdzielczy) pod kierunkiem Edwarda Kobrynera. Gwnym udziaowcem banku by Zakad Zaopatrzenia. W lipcu 1941 r. nadzr hitlerowski powoa w getcie Rad Gospodarcz jako ciao doradcze przy niemieckiej Transferstelle, na czele z Abramem Gepnerem290. Nowy, pozornie zagodzony, kurs w zakresie owiaty, kultury, ycia religijnego spowodowa reaktywowanie dwu wydziaw przedwojennej Gminy: Szkolnego i Spraw Religijnych z Rabinatem; nadzr okupacyjny zrezygnowa z drobiazgowej ingerencji w wewntrzne sprawy zamknitej dzielnicy, stwarzajc pewne pozory autonomii. Dnia 15 maja 1941 r. przewodniczcemu Judenratu przyznano tytu burmistrza dzielnicy ydowskiej291. W zwizku z oczywist zalenoci zakresu dziaalnoci i struktury organizacyjnej Judenratu od oglnej polityki hitlerowskiej i zmiennych koncepcji eksploatacji ludnoci ydowskiej, termin strategia i taktyka Judenratu I. Trunka wymaga komentarza. Judenrat w relacji z okupantem nie wystpowa bowiem w roli partnera, ktry - realistycznie oceniajc przewag militarn zwycizcy usiuje kosztem ustpstw wytargowa okrelone korzyci dla pokonanych, ani te jako realizator okrelonej strategii (ocalenia przez prac), lecz raczej w roli etatowego zakadnika, obarczonego odpowiedzialnoci za wykonanie rozkazw okupanta. Strategia ocalenia funkcjonowaa bowiem

290 291

Szerzej: T. Berenstein, O hitlerowskich metodach...; S. Heim, G. Aly, Die konomie... A. Czerniakw, Dziennik..., 5 V i 19 V 1941.

nie tyle w obiektywnej rzeczywistoci, ile w sferze zudze ludzi udrczonych obcowaniem z tzw. wadzami. Skad spoeczny i polityczny Judenratu w Warszawie przedstawia si nastpujco: zalkiem tej instytucji byli urzdnicy i Zarzd przedwojennej Gminy. Do Rady Starszych (przemianowanej na Judenrat) weszli nastpujcy czonkowie przedwojennego Zarzdu: Meszulem Kaminer, azarz abd, Hilary Tempel, Bernard Zundelewicz, Herman Schwarz, Marek Lichtenbaum i Adam Czerniakw. Tymczasowy Zarzd Gminy Wyznaniowej ydowskiej mianowany w styczniu 1937 r. przez polskie wadze pastwowe w miejsce rozwizanych organw Gminy po wyborach 1936 r., ktre przyniosy zwycistwo siom socjalistycznym - skada si z przedstawicieli zwizkw gospodarczych, towarzystw filantropijnych itd., z pominiciem przywdcw stronnictw politycznych, z wyjtkiem Agudy, tradycyjnie zwizanej z Gmin. W Tymczasowym Zarzdzie, po burzliwych latach bojw politycznych pomidzy Agud, Mizrachi, Syjonistami i Bundem, wspyy pokojowo dwie na pozr sprzeczne koncepcje: ortodoksyjno-religijna i asymilatorska. w maria tradycjonalizmu religijnego z asymilacj utrzyma si i w Judenracie. Znaczn rol w administracji getta odgrywali take ludzie, ktrzy zerwali z religi mojeszow (np. komendant Suby Porzdkowej, Jzef Szeryski). Kierownictwo Judenratu w Warszawie rekrutowao si ze sfery, ktr pod wzgldem statusu spoecznego naleaoby zaliczy do elity finansowej. Nie byli to jednak ludzie nowi, wzbogaceni w czasie wojny. Wikszo jego czonkw legitymowaa si solidnym rodowodem buruazyjnym. Kluczowe stanowiska w Judenracie zajmowali ludzie, ktrzy w dwudziestoleciu midzywojennym penili kierownicze funkcje w ydowskich stowarzyszeniach gospodarczych - Centrali Zwizku Kupcw i Radzie Gospodarczej z 1931 r.292. Instytucje gospodarcze getta swoj nazw, struktur i skadem personalnym nawizyway do tradycji przedwojennych. Kierownicy ycia gospodarczego w getcie, kontrolujc sektor gospodarki koncesjonowanej, funkcjonujcej w granicach okrelonych przepisami wadz reprezentowali nurt legalistyczny - jeeli mona uy tego sowa w zastosowaniu do porzdkw okupacyjnych w podbitym kraju. W polityce socjalnej Judenrat preferowa interesy warstw posiadajcych, kosztem najbiedniejszych mieszkacw getta. Tragiczna posta Adama Czerniakowa od wielu lat budzi namitne spory i kontrowersje. W pierwszych latach po wyzwoleniu Czerniakw by pitnowany na zasadzie powszechnie funkcjonujcego negatywnego stereotypu Judenratw, za jego Dziennik nie wzbudzi zainteresowania badaczy. Dopiero po opublikowaniu Dziennika (w Izraelu, w 1968 r.)293 rozgorzay wok osoby i dziaa prezesa warszawskiego Judenratu spory; pojawia si, m. in. w Polsce, tendencja do idealizacji autora i porednio - do akceptacji dziaa Judenratw. Bd polega jednak na tym, e apologia ta, wiadomie czy niewiadomie dokonuje si kosztem konspiracji getta, a przede wszystkim - kosztem Emanuela Ringelbluma, ktrego uwaa si za gwnego antagonist prezesa Judenratu. Ten kontynuowany pomiertnie spr nie zrodzi si jednak na gruncie osobistych uprzedze, lecz dotyczy sprawy o wikszym ciarze gatunkowym - stosunku rodowisk konspiracyjnych i ogu spoecznoci getta do Judenratu.

292 293

Szerzej: R. Sakowska, Z dziejw Gminy Wyznaniowej ydowskiej... Zob. s. 27, przypis 29.

Adam (Abraham) Czerniakw urodzi si w 1880 r. w Warszawie, w zamonej, wyksztaconej rodzinie mieszczaskiej. W 1908 r. ukoczy Politechnik Warszawsk z dyplomem inyniera chemii. Kontynuowa studia w Drenie. Prac zawodow rozpocz jako nauczyciel w Szkole Rzemielniczej im. Ludwika Natansona, peni funkcje kierownicze w Centralnym Zwizku Rzemielnikw - ydw. Ogosi drukiem szereg artykuw powiconych zagadnieniom chemii przemysowej, problemom rzemiosa i szkolnictwa zawodowego. By radnym Warszawy z listy nr 16 - ydowskiego Bloku Narodowego (Syjonici Oglni, Aguda i Mizrachi) w kadencji lat 1927-1934. W wyborach uzupeniajcych w 1931 r. zosta wybrany do Senatu Rzeczypospolitej- W Tymczasowym Zarzdzie Gminy by kierownikiem sekcji szkolnictwa zawodowego i zastpc prezesa Zarzdu Gminy. We wrzeniu 1939 r., po wyjedzie prezesa Maurycego Mayzla z Warszawy, zosta mianowany przez prezydenta Starzyskiego przewodniczcym Gminy294. Jak wielu dziaaczy mieszczaskich, Czerniakw wierzy w swoj bezpartyjno. Wznosi si, jak mu si zdawao, ponad ostre spory i zatargi partyjne, ktre wstrzsay przedwojenn Gmin. Stroni, jak to okrela od polityki jaowej na rzecz polityki twrczej i konstruktywnej, tzn. praktycznej dziaalnoci na polu rzemiosa i szkolnictwa zawodowego. rodowisko asymilatorskie, z jakiego si wywodzi, nawizywao do polskiego pozytywizmu. Byskotliw charakterystyk Czerniakowa jako czowieka mylcego kategoriami pracy organicznej zawdziczamy R. Zimandowi. O wizach czcych go z Polsk i o dramacie ludzi z etnicznego pogranicza mwi Czerniakw na uroczystej akademii z okazji 60-lecia Szkoy im. Ludwika Natansona: Kto sdzi, e atwo jest problemat dwunarodowoci, problemat cechujcy np. ludzi kresowych w sobie przetrawi, zasymilowa oba pierwiastki i stworzy z nich konglomerat stopiwszy w wartociowy maria - ten jest w bdzie295. Czerniakw by po trosze literatem, pisywa nowele i wiersze, lubi zwaszcza form sonetu. Odznacza si, by moe, nadmiern atwoci w operowaniu materi sowa, ktra zawsze zdawaa si nie stawia mu oporu, co nie zawsze jest wiadectwem wybitnego talentu. W przemwieniach publicznych cechowaa go kwiecisto i barokowa obfito figur retorycznych, co byo przedmiotem kpin prasy konspiracyjnej, natomiast Dziennik przewodniczcego Judenratu odznacza si wielk powcigliwoci296. Czowiek, ktry zrzdzeniem losu znalaz si na czele najwikszego skupiska ydowskiego w Europie, nieskazitelnie uczciwy, mimo niejasnych przeczu nie rozpozna ludobjczego charakteru niemieckiego faszyzmu. mier jego okazaa si jednak aktem oporu o dziaaniu dugofalowym, wymierzonym przeciwko wszelkim koncepcjom rasistowskim. R. Zimand zalicza go do intelektualnej formacji XIX-wiecznego pozytywizmu warszawskiego. Liberalizm Czerniakowa, jego organicznikowskie poszanowanie wasnoci ujawniy si m. in. w filantropijnym podejciu do problemw socjalnych. Wspczujc godujcym, godzi si jednak z polityk socjaln Judenratu. Prby nawizywania kontaktu z zespoem stronnictw nie uday si i std osamotnienie przewodniczcego Judenratu, ktry szarpa si pomidzy okupantem a spoeczestwem. Nie pomniejsza to bynajmniej doniosoci i wagi moralnej wyboru, jakiego dokona Czerniakw pomidzy samobjcz mierci a udziaem w akcji likwidacyjnej getta.

3. Nieformalny samorzd getta i jego konflikty z Judenratem

294 295

R. Sakowska, Poraka Adama Czerniakowa, Foksztyme 20, 27 XI, 4, 11, 18 XII 1971, nr 47-51. Gos Gminy ydowskiej 1938. 296 Ring I, nr 714, Zarzewie - pismo Ha-Szomer ha-Cair, 15 VII 1942.

Dwutorowo ycia spoecznego w zamknitej dzielnicy, obecno dwch cierajcych si nurtw i tendencji wystpia m. in. w dziedzinie zarzdzania. Rwnolegle do Judenratu istniay w getcie warszawskim ogniwa samorzdu nieformalnego, ktry by samorzdem autentycznym, zaakceptowanym przez mieszkacw zamknitej dzielnicy. Czynnikiem korygujcym i ograniczajcym zakres dziaalnoci Judenratu byy postawy spoecznoci ydowskiej - mimo e nie poparte argumentem siy. ycie wyznaczyo ogniwom pomocy spoecznej rol nieformalnego samorzdu getta warszawskiego. Najwyraniej wystpio to w konspiracyjnym zespole przywdcw stronnictw oraz w ogniwach jawnych: ziomkostwach i komitetach domowych. W odrnieniu od innych instytucji zrzeszonych w SS, ogniwa pomocy ssiedzkiej miay charakter terytorialny, przy czym dla ziomkostw teren funkcjonowa ju tylko w wiadomoci czonkw, natomiast sfer wpyww komitetw domowych by teren jak najbardziej realny: dom, czyli zwarty kompleks kamienic z oficynami otaczajcymi jedno, a czasem dwa i trzy, typowe dla Warszawy podwrza-studnie. By to odrbny sektor mieszkalny, za zamknit od wczesnych godzin wieczornych bram. Domy - liczce po kilkuset mieszkacw (w niektrych i ponad tysic) - stay si stopniowo samowystarczalnymi orodkami pomocy ssiedzkiej, dziaalnoci owiatowej, ycia towarzyskiego, kulturalnego, religijnego. Byy to udzielne mikropastewka pod zarzdem komitetw domowych, funkcjonujcych jako uznany, zarwno przez Judenrat jak i przez spoeczno gettow, samorzd lokatorski. Administracja domw naleaa do Judenratu, niemniej jednak organizatorami ycia zbiorowego lokatorw byy komitety domowe, ktre troszczyy si o porzdek, funkcjonowanie urzdze komunalnych itd., dbajc o terminowe uiszczanie rachunkw przez lokatorw, niejednokrotnie poprzez zbirk pienin na rzecz godujcych rodzin. Komitety domowe speniay te funkcje sdw polubownych, rozstrzygajc spory pomidzy lokatorami, maonkami itd. Nie przeceniajc dziaalnoci komitetw domowych, nie negujc, i wrd dziesitkw tysicy dziaaczy ogniw pomocy ssiedzkiej obok ludzi bezinteresownych byli i tacy, ktrzy troszczyli si gwnie o wasne interesy bd traktowali pomoc spoeczn jako pretekst do zabawy, stwierdzi jednak naley, e samorzd lokatorski getta by czynnikiem dyscypliny spoecznej w chaosie zamknitej dzielnicy. Ani ydowska Samopomoc Spoeczna, ani Judenrat i Suba Porzdkowa nie byy w stanie podj adnej akcji charytatywnej czy porzdkowej bez udziau ogniw pomocy ssiedzkiej, na warunkach uzgodnionych z Midzydzielnicow Komisj Komitetw Domowych przy Sekcji Pracy Spoecznej SS, zwan parlamentem komitetw domowych297. Zaplecze w postaci tysica komitetw domowych sprawio, e zesp przedstawicieli stronnictw sta si powan si, z ktr liczyy si wszystkie czynniki zamknitej dzielnicy. Wpywy i nieformalne kompetencje tego zespou obejmoway m.in. pomoc spoeczn, podziemn dziaalno kulturaln, konspiracyjn dziaalno archiwalno-dokumentacyjn, szkolnictwo jawne i tajne nauczanie w szkolnictwie podstawowym. Nieformalny samorzd getta by baz konspiracji i orodkiem opozycji wobec Judenratu. Konflikt spoecznoci ydowskiej z Judenratami, zarwno w getcie warszawskim jak i wielu innych gettach by faktem obiektywnym, odnotowanym w dziennikach, kronikach i relacjach owego czasu. Zjawisko to zaobserwowa I. Trunk na materiale ok 400 gett Europy Wschodniej.

297

Szerzej: R. Sakowska, Komitety domowe w getcie warszawskim, Biul. IH 1967, nr 61.

W warunkach powszechnego zagroenia i w atmosferze niesychanych napi emocjonalnych przypisywano jednak Judenratowi winy popenione i niepopenione. Nie ulega wtpliwoci, e niech ta wynikaa po czci z faktu, i okupant wyznaczy administracji ydowskiej rol piorunochronu, cigajcego na siebie nienawi do Niemcw. Z tego powikanego kbka zatargw i sprzecznoci oskare susznych i niesusznych naleaoby jednak wyuska motywacje racjonalne. Wrd licznych zarzutw wobec warszawskiego Judenratu nie wysuwano zarzutu kolaboracji; nie potpiono w czambu ogu czonkw i pracownikw tej instytucji, nie kwestionowano dziaa pozytywnych (m. in. bada nad chorob godow, prowadzonych pod auspicjami Wydziau Zdrowia; nie negowano opieki nad dziemi ulicy, patronatu nad orkiestr symfoniczn i in.). Nikt te nie podwaa osobistej uczciwoci Adama Czerniakowa, Abrama Gepnera i wielu innych czonkw Rady ydowskiej i wyodrbnionych z niej instytucji. Sprzeciw mieszkacw getta budzia jednak od pocztku demoralizacja i brutalno podlegej m. in. Judenratowi Suby Porzdkowej, np. w stosunku do szmuglujcych dzieci. Spauperyzowanych mieszkacw getta razia obco ludzi z Judenratu, wywodzcych si przewanie z tzw. wyszych sfer - przedwojennej zasymilowanej buruazji, oderwanych od jzyka i obyczaju ludu. Gwn jednak przyczyn opozycji wobec Judenratu bya sprawa rozoenia spoecznych kosztw wyniszczajcej polityki okupanta. Niezalenie od osobistych walorw czonkw i pracownikw Rady ydowskiej, wrd ktrych byo wielu ludzi uczciwych i bezinteresownych, instytucja ta, m. in. w getcie warszawskim, preferowaa interesy ludzi zamonych, najwiksze za brzemi w postaci przymusu pracy i podatkw porednich dwigali najbiedniejsi. Konflikty z Judenratem ujawniay si z rnym nateniem we wszystk niemal dziedzinach ycia zamknitej dzielnicy, gwnymi jednak ogniskami-sporu byy: sprawa finansowania pomocy spoecznej, zakres kompetencji Judenratu oraz funkcje samorzdowe ogniw opiekuczych.

Spr o finansowanie pomocy spoecznej Walka o ycie godujcych wymagaa olbrzymich nakadw finansowych Opinia spoeczna domagaa si radykalnego opodatkowania ludzi zamonych zwaszcza nowobogackiej elity finansowej: wacicieli koncesji przemysowyc, przedsibiorcw w szmuglu itd. dali tego nie tylko ludzie lewicy. To wanie Abram Mordechaj Rogowy, jeden z czoowych dziaaczy religijno-ortodoksyjnej Agudas Izrael, domaga si potpienia, jak to okreli, spoecznej niesprawiedliwoci i cigania podatku konsumpcyjnego od zamonych mieszkacw getta: S jeszcze w Warszawie ydzi, ktrzy nie korzystaj z kuchen ludowych. Troszcz si o nich bary i cukiernie. Dla nich s przerne przyjemnoci i korzyci. Niech sobie uywaj na zdrowie, ale to oni wanie powinni oy na rzecz godujcych. Ci, ktrzy jeszcze co posiadaj, powinni dzieli si z tymi, ktrzy ju nie maj niczego298. W lecie 1941 r. na wniosek zespou stronnictw zorganizowano wrd nowej elity przymusow zbirk na rzecz godujcych, stosujc wobec opornych patnikw ostre sankcje (zmuszano ich do mycia podg i ustpw w schroniskach dla przesiedlecw). W komfortowych mieszkaniach lokowano wielodzietne rodziny ndzarzy, uzaleniajc ich wykwaterowanie od wpacenia okrelonej sumy na cele pomocy spoecznej. Sankcje te wzburzyy rodowiska mieszczaskie w getcie.
298

Ring I, nr 335, A. Rogowy, Listy do Czerniakowa i dziaaczy spoecznych .

Jednym z zagorzaych przeciwnikw sankcji by kierownik Zakadu Zaopatrzenia, Abram Gepner. Hojny filantrop, ktry wasnym kosztem wyposay dwa sierocice w zamknitej dzielnicy, troskliwy przeoony, otaczajcy podwadnych patriarchaln opiek, czowiek, ktry wg sw Ringelbluma budzi podziw szlachetn dum, poczuciem godnoci i odwag osobist, by typowym przedstawicielem koncepcji filantropijnej. Gepner wzdraga si przed przymusow zbirk na rzecz pomocy spoecznej, upatrujc w sankcjach przeciwko opornym patnikom przejaw ograniczenia wolnoci obywatelskiej, terroryzmu i robiespieryzmu. Nikt w getcie nie negowa koniecznoci niesienia pomocy godujcym, lecz dziaacze nurtu mieszczaskiego ograniczali si do filantropijnych gestw. Ludzie bezspornie uczciwi, jak np. Abram Gepner, nie byli jednak w stanie, nawet w obliczu sytuacji ekstremalnej - masowego wymierania godujcych - przekroczy bariery, jak bya dobrowolno jamuny. Stosunek Gminy do sprawy opodatkowania bogatych, pisa Ringelblum w przededniu akcji likwidacyjnej, jest jedn z najsmutniejszych kart w dziejach warszawskiego299. Konspiracja walczc o pomoc dla godujcych bya czynnikiem integracji spoecznej getta.

Spr o zakres dziaalnoci Ogniwa pomocy spoecznej nie ograniczay si do dziaalnoci opiekuczej, porwnanie struktury organizacyjnej Judenratu i SS wskazuje, e ogniwa spoeczne przejy szereg zada, ktre wchodziy w zakres kompetencji oficjalnej administracji getta. Zjawisko to obserwujemy niemal we wszystkich dziedzinach: W subie zdrowia - rwnolegle do wydziaw Judenratu: Zdrowia i Szpitalnictwa, istniaa spoeczna suba zdrowia organizowana przez Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ), ktre w chodzio w skad SS. W szkolnictwie jawnym podstawowym - pod firm szk Judenratu funkcjonoway szkoy spoecznych patronatw, afiliowanych przy stronnictwach politycznych. W szkolnictwie jawnym zawodowym - organizatorem kursw zawodowych w getcie byo Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej (Ort). W yciu kulturalnym - opiek i kontrol nad imprezami dobroczynnymi sprawowaa Komisja Imprezowa SS, dopiero w kwietniu 1942 r. powstaa Komisja Imprezowa Judenratu. W dziedzinie cznoci - przy Prezydium ydowskiej Samopomocy Spoecznej w Krakowie powsta (1 VI 1941) specjalny referat Pomocy Krewnych Zagranic, ktry poredniczy w korespondencji i przesyaniu paczek zagranicznych dla gett w GG. W tym celu Prezydium SS nawizao kontakt z ydowskimi instytucjami dobroczynnymi w Europie i Ameryce. Wan rol w zakresie cznoci i dorczaniu korespondencji odegray ziomkostwa przesiedlecw. W dziedzinie porednictwa pracy - rwnolegle do Wydziau Pracy Judenratu (funkcjonujcego w charakterze filii niemieckiego Arbeitsamtu) istniay spoeczne formy porednictwa pracy. Funkcj

299

Ring I, nr 1031, O wsiedlaniu przesiedlecw do mieszka; AIH, SS/JUS, nr 6, s. 205, Notatka o rozmowie telefonicznej G. Wielikowskiego z M. Weichertem, 17 V 1941; A. Czerniakw, Dziennik..., 29 VIII 1941; E. Ringelblum, Kronika..., 26 V 1942; Tene, Sagan..., ibidem, s. 522-540.

t speniaa Centralna Komisja Uchodcw (przy sekcji Pracy Spoecznej TOS), zoona z delegatw ziomkostw oraz Centralna Komisja Imprezowa TOS-u: dla aktorw, muzykw, plastykw i literatw. Zjawisko dwutorowoci wystpio nawet w tradycyjnie zastrzeonej dla gmin wyznaniowych sferze ycia religijnego. Obok wydziaw Judenratu: Spraw Metrykalnych (pniejszego Rabinatu) i Cmentarnego, istnia Sektor Religijny w ydowskiej Samopomocy Spoecznej, na jego czele sta rabin Szymon Huberband, jeden z najbliszych wsppracownikw Ringelbluma w Oneg Szabat. Tradycyjn posug grzebania ubogich zmarych, jak zajmoway si dobroczynne bractwa pogrzebowe, ktre przetrway jako relikt dawnych kahaw, przejy w znacznym stopniu komitety domowe. Wydatki na pogrzeby biednych lokatorw stanowiy w styczniu 1942 r. jedn z najpowaniejszych pozycji budetu komitetw domowych. W dramatycznej postaci wystpiy konflikty w dziedzinie dziaalnoci opiekuczej. Przejcie funkcji opiekuczych i kulturalno-owiatowych miao si przyczyni do podniesienia prestiu instytucji, obarczonej serwitutami na rzecz okupanta. Program skupienia dziaalnoci opiekuczej przy Judenracie - zgodny z duchem czasu - wedug okrelenia komisarza Auerswalda - konsekwentnie i z niepospolit energi realizowa Gustaw (Gamzej) Wielikowski, czonek Prezydium SS, mianowany przez Czerniakowa przewodniczcym Wydziau Opieki Spoecznej Rady ydowskiej. W ten sposb wedug sw komisarza Auerswalda - dokonaa si unia personalna Judenratu z SS. Bya ona wymierzona przeciwko czynnikom spoecznym i konspiracyjnym skupionym wok Ringelbluma i zespou przywdcw stronnictw. Pozornie racjonalny program: ujednolicenie dziaalnoci opiekuczej, likwidacja dwutorowoci, zespolenie i koncentracja funduszw, walka z tzw. parlamentaryzmem w dziaalnoci opiekuczej, jaki wysuwa Wielikowski, oznacza w praktyce - wedug sw Ringelbluma - prb przemienienia ogniw opiekuczych w wydziay Judenratu, ich zgleichschaltowanie, likwidacj wpywu i znaczenia czynnikw spoecznych. Jednak Wielikowskiemu udao si podporzdkowa wane dziedziny dziaalnoci opiekuczej: kuchnie ludowe, pomoc dla przesiedlecw, spoeczn sub zdrowia. Czynniki spoeczne broniy si uporczywie przed wspprac z Judenratem. Do ostatniej chwili toczya si walka o kad pozycj.

Spr o funkcje samorzdowe ogniw opiekuczych Judenrat ustawicznie naciskany przez hitlerowcw usiowa przerzuci cz ciarw na prne, uznawane przez spoeczestwo komitety domowe, starajc si przeksztaci je w narzdzie nacisku administracyjnego. Na tym tle nieustannie wybuchay konflikty. Szczeglnie dramatyczny wystpi w zwizku z rozkazem mobilizacji 50 tys. mczyzn do obozw pracy na wiosn 1941 r. Z obozw dochodziy rozpaczliwe wieci. Chopcy z zamonych domw dekowali si, jak mwiono w getcie, w policji, urzdach itd. Przed prac przymusow chroniy take patne kursy zawodowe, skupiajce modzie elitarn. W praktyce do obozw sza biedota. Wiosn 1941 r. nastpi wybuch, powoani nie stawili si na punkty zborne; 15, 20 i 21 kwietnia Judenrat zarzdzi apank. Funkcjonariusze Suby Porzdkowej w asycie granatowych policjantw wyrywali mczyzn z ich domw, popeniono przy tym mnstwo naduy, za apwki mona byo unikn zabrania. Wyznaczony kontyngent uzyskano kosztem ludzi sabych, wyndzniaych, ywicieli wielodzietnych rodzin itd. W getcie zawrzalo. Pod naciskiem opinii publicznej kilku policjantw odmwio udziau w apance. W tej sytuacji Czerniakw zaapelowa do czynnikw spoecznych. Judenrat zwoa zebranie przedstawicieli tysica komitetw domowych, groc osobist odpowiedzialnoci za niestawiennictwo mobilizowanych. Zebranie nie

odnioso jednak skutku. Mwcw zaguszono krzykami, wymylajc policjantom od gangsterw. Przewodniczcy jednego komitetw zosta aresztowany, po kilku minutach musiano go jednak zwolni na skutek burzliwego protestu zgromadzonych. Sprawa mobilizacji utkna na martwym punkcie, chocia spodziewane represje ze strony hitlerowcw nie nastpiy. Administracja niemiecka zaprzestaa branki, gwnie ze wzgldu na nisk wydajno pracy wygodzonych ydw z getta warszawskiego300. rdem napi spoecznych byy policyjne metody zwalczania epidemii tyfusu plamistego. Akcja przeciwepidemiczna nie tylko mijaa si z celem, lecz przynosia niesychane udrczenia mieszkacom getta, a zwaszcza najbiedniejszym. Zarzdzenia przeciwepidemiczne - stwierdzi Ludwik Hirszfeld byy gorsze od samej epidemii. Postrachem ludnoci byy osawione parwki (dezynfekcje). Czyci i zawszeni, ocierajc si o siebie, stali caymi godzinami w kolejkach do zatoczonych kpielisk. W dezynfekcyjnych komorach, przy niedostatecznym steniu siarki, wszy nie ponosiy szwanku (pkay ze miechu - jak z gorzkim sarkazmem pisa Hirszfeld), ale caa operacja prowadzia do zniszczenia resztek dobytku, rzeczy wracay z dezynfekcji brudne, wymite i spalone, co nieraz przyspieszao ruin i mier godow caych rodzin. Parwka budzia wiksze przeraenie ni epidemia. Okup na rzecz kolumn dezynfekcyjnych i Suby Porzdkowej - celem uniknicia lub zagodzenia parwki - by dodatkowym ciarem dla ludnoci301. W drugiej poowie 1941 r. Judenrat narzuci komitetom domowym szereg obowizkw natury administracyjno-porzdkowej: inkasowania opat na rzecz Wydziau Zdrowia (za parwki) i Suby Porzdkowej (podatek policyjny). Policja ydowska wymuszaa zalege opaty przy pomocy blokady domw; przewodniczcych komitetw przetrzymywano w rewirach policyjnych, nkano grzywnami. System odpowiedzialnoci zbiorowej omal nie doprowadzi do zaamania instytucji komitetw domowych. W zimie i na wiosn 1942 r. dziaacze samorzdw lokatorskich masowo podawali si do dymisji. Wiosn 1942 r. Wydzia Prawny Judenratu (przewodniczcy - Bolesaw Rozensztadt) opracowa projekt nowego regulaminu komitetw domowych i ich podporzdkowanie Judenratowi. Czynniki spoeczne getta zareagoway ostrym sprzeciwem. Sekcja Pracy Spoecznej wystpia z kontrprojektem - regulaminem akcentujcym rol komitetw domowych jako ogniw SS. Delegacja zespou stronnictw udaa si z protestem do Czerniakowa. Interwencja ta sprawia, e nowy regulamin nie zosta wprowadzony w ycie302. Mimo represji Judenratowi nie udao si podporzdkowa komitetw domowych. Z pocztkiem 1941 r. Adamowi Czerniakowowi udao si pozyska przedstawicieli stronnictw do kontrolnych komisji obywatelskich przy wydziaach Judenratu. W maju 1941 r. zgosi swoj wspprac z Judenratem znany historyk, dziaacz spoeczny i polityczny, Icchak Schiper. Dziaacze stronnictw po kilku miesicach (czerwiec 1941 r.) zrezygnowali jednak z prb uzdrowienia Judenratu. W licie do Czerniakowa, podpisanym przez Szachno Zagana (Poale Syjon-Lewica) czytamy: Nie chcc ponosi odpowiedzialnoci za dziaania Gminy, na ktre nie maj wpywu, przedstawiciele czynnika spoecznego owiadczaj, e w tych warunkach nie mog wsppracowa z Gmin i wycofuj swoich przedstawicieli z wyej wymienionych komisji. Dnia 15 czerwca 1941 r. zerwa wspprac z

300

A. Berenstein, ydzi warszawscy w hitlerowskich obozach pracy, A. Czerniakw, Dziennik..., 9 IV 1941; E. Ringelblum, Kronika..., 26 V 1941. 301 Ring I, nr 270, Z opowiada lekarza; nr 363, Walka z tyfusem; nr 203, Blokada domu ; Hirszfeld, Historia jednego ycia..., s. 201. 302 Ring II, nr 46, Memoria Sekcji Pracy Spoecznej do R, 8 III 1942; nr 41, Ad memoriam delegacji SS do R, 10 II 1942.

Judenratem wybitny uczony - historyk, przewodniczcy Komitetu Opiekuczego Powiatowego SS, Icchak Schiper303. Judenrat, mimo pewnych poytecznych inicjatyw, nie zosta przez spoeczno getta zaakceptowany jako instytucja samorzdowa. Cakowicie podporzdkowany daniom wadz, funkcjonujcy na pierwszej linii kontaktu z okupantem i z tego powodu szczeglnie naraony, nie mg sprosta funkcjom organizacyjno-kulturowym w zakresie najelementarniejszych potrzeb ludnoci ydowskiej. Chaos, niedowad organizacyjny, a po czci i korupcja aparatu Gminy, sprawiy, e w getcie warszawskim wystpia wyrana tendencja skupienia funkcji organizacyjnych i kulturalnych w ogniwach samorzdu nieformalnego, zwalczajcych, ale i dublujcych w wielu dziedzinach oficjaln administracj getta. Przygldajc si stosunkom wewntrznym w getcie warszawskim nie wolno zapomina, e nierwnoci materialne i napicia spoeczne w gettach (jak i w caym okupowanym kraju), nie pomniejszaj ani martyrologii ludnoci ydowskiej, ani zbrodni okupanta.

303

Ring II, nr 18, Pismo przedstawicieli stronnictw do Czerniakowa; A. Czerniakw, Dziennik..., 15 VI 1941.

Rozdzia VI Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna i informacyjna. Alarm o Zagadzie. Ewolucja form oporu

1. Konspiracyjne Archiwum Getta
Konspiracyjny orodek archiwalno-dokumentacyjny, zaoony i kierowany przez Emanuela Ringelbluma, odegra wan rol w dziejach warszawskiego getta. Tu wanie napyway relacje o losach ydw z caego niemal okupowanego kraju, tu analizowano zawarte w nich informacje, std wysyano w wiat raporty o Zagadzie. Emanuel Ringelblum (1900-1944) urodzi si w Buczaczu, na poudniowo-wschodnim kracu Polski. Dziecistwo i lata szkolne spdzi w Nowym Sczu; by synem nauczyciela, psierot: matk, ktr wspomina przez cae swoje ycie, straci w wieku dwunastu lat; zdoby wyksztacenie za cen trudw i wyrzecze nalec do licznych w owym czasie uczniw, utrzymujcych si z korepetycji, zmczonych i niedoywionych; uczy si jednak dobrze, a nadto znajdowa czas na zajcia w modzieowych koach samoksztaceniowych. Szczupy, wyronity, jasnowosy, o ujmujcym umiechu - sta si Edzio, jak go nazywali najblisi, ulubiecem kolegw i przyjaci. Ringelblum nalea do generacji historykw ydowskich, wyksztaconych w niepodlegej Polsce: w 1920 r. uzyska wiadectwo dojrzaoci w gimnazjum pastwowym w Nowym Sczu, za od 1922 r. studiowa na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, by uczniem profesora Jana Karola Kochanowskiego, lecz znalaz si take w sferze intelektualnego wpywu prof. Marcelego Handelsmana. Seminarium Profesora byo wtedy szko dla wielu przyszych uczonych, ktrzy odegrali wan rol w polskiej historiografii. Na podstawie rozprawy ydzi w Warszawie od czasw najdawniejszych do ostatniego wygnania w 1527 roku Ringelblum uzyska na Uniwersytecie Warszawskim tytu doktora filozofii. Praca ta, ktra ukazaa si drukiem w 1932 r., przesdzia o kierunku zainteresowa modego badacza, tote znany jest on przede wszystkim jako historyk ydw Warszawy, od pierwszych ladw ich obecnoci w tym miecie do zagady w komorach gazowych Treblinki. Cech rodowiska, w ktrym obraca si Ringelblum, byo wyczulenie na oglne sprawy spoeczne i specyficzne ydowskie problemy narodowociowe Dwudziestolecie midzywojenne w niepodlegej Polsce byo okresem wzmoonej aktywnoci spoecznej i politycznej; rozwija si dynamicznie ruch robotnicy m. in. wrd ydw. Ringelblum sta si czoowym dziaaczem partii Poale Syjon-Lewica, chocia jej program proletariackiego palestynizmu (tak go okrelali dziaacze tego ruchu) stanowi dla niego odlegy program przyszociowy; mocno zakorzeniony w Polsce, pochonity problemami spoecznoci ydowskiej w kraju, pozosta tu do koca304.

304

Informacje biograficzne o Ringelblumie zaczerpnito z nastpujcych dokumentw i publikacji: Ring II, nr 388, E. Ringelbluma wiadectwo maturalne i dyplom; E. Ringelblum, Listy do J. Szackiego (6 X 1932, 25 I 1933, 30 X 1935), do I. Rywkinda (13 I 1934) i A. Cukiera (15 1 1935), w: E. Ringelblum K apiten geszichte fun amolikn ebn in Pojn [Rozdziay z dawnych dziejw ydw w Polsce], oprac. J. Szacki, Buenos Aires 1953; Leksikon fun der jidiszer literatur, prese un filologie [Leksykon ydowskiej literatury, prasy i filologii], oprac. Z. Reizen, t. IV, Wilno 1929; E. Ringelblum, Stosunki polsko-ydowskie w czasie drugiej wojny wiatowej. Uwagi i spostrzeenia ,

Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna Ringelbluma w latach hitlerowskiej okupacji stanowia kontynuacj jego prac naukowych z okresu midzywojennego. Znaczn rol w ksztatowaniu koncepcji badawczych przyszego zaoyciela konspiracyjnego Archiwum Getta odegraa wsppraca z zaoonym w 1925 r. ydowskim Instytutem Naukowym w Wilnie (JiWO) - orodkiem laickiego nurtu kulturowego, tzw. jidyszyzmu. Teoretycy Instytutu, z wybitnym filologiem Maxem Weinreichem na czele, traktowali jzyk ydowski (jidisz) jako podstawowy czynnik procesw narodotwrczych wrd ydw europejskich. Wileski Instytut - o charakterze akademickim - nawiza do tradycji kulturowych ruchu robotniczego. Nasza genealogia - stwierdzi Max Weinreich w referacie wygoszonym na II konferencji Instytutu w 1929 r. - siga II poowy XIX wieku, wywodzi si z konspiracyjnych robotniczych k samoksztaceniowych, gdzie w ukryciu tworzyy si podstawy nowoczesnej nauki ydowskiej305. Instytut nie ogranicza si do bada filologicznych; wypracowano tu nowoczesn koncepcj bada interdyscyplinarnych z pogranicza historii, ekonomii, socjologii i etnografii, doprowadzono do perfekcji metody pracy ze spoecznymi ankieterami, rekrutujcymi si m. in. spord robotniczej modziey. Koncepcje bada interdyscyplinarnych oraz metody pracy ze spoecznymi ankieterami znajd potem zastosowanie w dziaalnoci Ringelbluma w latach okupacji hitlerowskiej. Przy Sekcji Historycznej JiWO powstaa w 1929 r., pod kierunkiem Ringelbluma, Warszawska Komisja Historii ydw w Polsce. Skupia ona stosunkowo modych badaczy, ktrzy uzyskali potem wysok rang w historiografii ydowskiej, jak Rafa Mahler, Artur Eisenbach, Joszua Trunk i inni, a ich mistrzem, fascynujcym tak swoich uczniw jak i wsppracownikw, by Icchak Schiper - promotor bada nad problematyk spoeczn i ekonomiczn historii ydw306. Historycy z tego grona czyli w swoich pracach erudycj, opart na gruntownych badaniach rdowych, z poszukiwaniami metodologicznymi, m.in. w zakresie historii gospodarczej i spoecznej. Ringelblum by jednym z twrcw rozwijajcej si burzliwie zwaszcza w dwudziestoleciu midzywojennym, kultury masowej w jzyku ydowskim - dziki szkole, organizacjom robotniczym, prasie i teatrowi. Jednoczenie, jak wielu inteligentw - ydw, ulega sile przycigania, atrakcyjnoci kultury polskiej, pozostawa pod jej wpywem i urokiem. Badacz dziejw ydw warszawskich bra ywy udzia w yciu naukowym historykw polskich, by zwolennikiem pogldu, i dzieje ydw w Polsce stanowi integraln cz historii tego kraju. Jednym z osigni Ringelbluma sta si udzia JiWO w VII Midzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych, ktry w 1933 r. odby si w Warszawie. Trudnoci polegay na tym, e statut

Wstp i oprac. A. Eisenbach, Warszawa 1988; A. Eisenbach, O pracach naukowo-badawczych w getcie warszawskim, Biul. IH 1951, nr 1; R. Mahler, Emanuel Ringelblum, w: Sefer Sandz [Ksiga Nowego Scza], red. R. Mahler, Tel-Awiw 1970; E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, wrzesie 1939-stycze 1943, Wstp i redakcja A. Eisenbach, Warszawa 1983, Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie..., Wstp i oprac. R. Sakowska; M. Szulkin, Emanuel Ringelblum - historyk i organizator podziemnego archiwum getta warszawskiego, Biul. IH 1973, nr 86-87; R. Auerbach, Warszewer cawoes [Warszawskie testamenty], Tel-Awiw 1974; R. Mahler, Dr Emanuel Ringelblum - The Historian of Polish Jewry, w: A Commemorative Symposium w Honour of Dr Emanuel Ringelblum and his Oneg Shabbat Underground Archives , Jerozolima 1983; H. Wasser, The Ghetto Archives - The Enterprise of Dr Emanuel Ringelblum, ibidem, J. Kermish, To Live with Honor and Die with Honor... Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archive s O.S. Oneg Shabbat, Wstp i oprac. J. Kermish, Jerozolima 1986. 305 M. Weinreich. Referat na konferencji JiWO w Wilnie, 24 X 1929, w: Baricht fun der konferenc fun JiWO opgehaltn in Wilne 24-27 X 1929 [Sprawozdanie z konferencji JiWO], Wilno 1930. 306 E. Ringelblum, Der erszter pruw [Pierwsza prba], Literarisze Bleter [Karty Literackie], 12 IV 1929, nr 15; E. Czerykower, Sprawozdanie o dziaalnoci sekcji historycznej JiWO, w: Baricht...

midzynarodowych kongresw historycznych przewidywa wycznie udzia reprezentacji pastw, a wic nie uwzgldnia reprezentacji narodowych. Dziki jednak poparciu prof. Marcelego Handelsmana, przewodniczcego Komisji Krajowej Zjazdu, jak te jej sekretarza, pniejszego profesora Tadeusza Manteuffla, delegacja JiWO - z historykami ydowskimi z innych instytucji, m. in. zagranicznych, zostaa wczona do delegacji polskiej w charakterze autonomicznej reprezentacji ydowskiego obszaru jzykowego307. Na tym kongresie Ringelblum przedstawi referat: Sytuacja spoeczna i ekonomiczna ydw polskich w II poowie XVIII wieku308. Ringelblum mia ycie trudne. W warunkach elitarnoci ycia naukowego i utrudnie dla przedstawicieli mniejszoci narodowych kariera uniwersytecka bya dla niedocigym marzeniem. Pracowa przez wiele lat jako nauczyciel gimnazjalny, dorabiajc na utrzymanie rodziny niskopatn prac literack w czasopismach-ubiega si o prac korespondenta jednego z ydowskich czasopism w Stanach Zjednoczonych, lecz spotka si z odmow. Starszy jego przyjaciel, znany historyk Rafa Mahler wspomina, e Ringelblum po cikim dniu pracy, na godzin przed zamkniciem Archiwum Akt Dawnych jeszcze tam wpada, by popracowa cho troch nad materiaami rdowymi. Listy jego do Jakuba Szackiego, historyka ydowskiego, przedstawiciela JiWO w USA, wskazuj, jakie musia pokonywa trudnoci, by swoje prace wyda drukiem: stara si bezskutecznie o poyczk na druk, by j nastpnie spaci gotowymi egzemplarzami ksiki. W yciu rodzinnym Ringelblum by czowiekiem szczliwym, czya go silna i trwaa wi uczuciowa z on Judyt (z domu German), mia uroczego synka Uriela, urodzonego ok. 1933-1934 r. - zginie wraz z rodzicami, rozstrzelany na Pawiaku w marcu 1944 r. Zalkiem konspiracyjnego Archiwum byy notatki Ringelbluma, sporzdzane od padziernika 1939 r. Wszystko czego si w cigu dnia nasuchaem - zapisywaem wieczorem i zaopatrywaem komentarzem [...]. Z biegiem czasu przeszedem od codziennych notatek do tygodniowych, a pniej - comiesicznych przegldw wydarze. Oceny te, ze wzgldu na moj dziaalno spoeczn stanowi dokument o duym znaczeniu309. Pierwsze prby zaoenia orodka archiwalnego sigaj maja 1940 r., lecz jego inauguracja w mieszkaniu Ringelbluma przy ul. Leszno 18 - odbya si dopiero 22 listopada tego roku. Wtedy ustalono koncepcje i zaoenia tzw. Oneg Szabat (Przyjemno sobotnia - kryptonim podziemnego Archiwum)310. W kontaktach z konspiracj polsk Ringelblum i jego wsppracownicy uywali skrtu ARG (Archiwum Getta)311. W Oneg Szabat Emanuel Ringelblum by jedynym zawodowym historykiem; w pracach tego zespou nie brali udziau ani Icchak Schiper - jego mistrz z czasw modoci312, ani prof. Majer Baaban313,

307

E. Ringelblum, Listy do J. Szackiego (6 X, 23 XI 1932, z koca tego roku - bez dokadnej daty - oraz z 24 IX 1936), w: Kapitlen geszichte...; Der internacjonaer kongres fun historisze wisnszaftn in Warsze u n di jidisze wisnszaft. Di delegacje fun JiWO ojfn kongres [Midzynarodowy Kongres Nauk Historycznych w Warszawie a nauka ydowska. Delegacja JjWO na Kongresie], ibidem; zob. te: M. Manteufflowa, Midzynarodowe zjazdy historyczne. Notatka informacyjna, Przegld Historyczny 1933, z. 1. 308 Di sociale un wirtszafteche lage fun di pojlisze jidn in der II helft fun XVIII jorhmdert [Spoi -i ekonom, status ydw...], Literarisze Bleter 10 XI 1933, nr 45. 309 E. Ringelblum, Oneg Szabat..., w: Kronika..., s. 472. 310 E. Ringelblum, Oneg Szabat..., s. 470; nazwa pochodzi std, e zebrania zespou odbyway si zwykle w sobot; H. Wasser, The Ghetto Archives... 311 Ring II, nr 338, Wiadomoci 21 XI 1942-15 I 1943; Informacja Bieca (biuletyn Wydziau Informacji BIP) 2, 3, 17 XII 1942. 312 R. Sakowska, Icchok Schiper in geto, cz. I, II, Foksztyme, 6-13 XII 1986, nr 49-50 i 3 I 1987, nr 4. 313 M. Horn, Profesor Majer Balaban jako badacz przeszoci ydw dawnej Rzeczypospolitej Biul. IH, nr 103.

reprezentujcy zreszt diametralnie odmienne koncepcje i styl pracy naukowej, ktrzy rwnie znajdowali si w warszawskim getcie. Wrd wsppracownikw Ringelbluma spotykamy ludzi z rnych rodowisk Wielu z nich wywodzio si z partii robotniczych. Swoj dziaalno naukow i dokumentacyjn wizali cile z dziaalnoci spoeczn i konspiracyjn. Archiwum Getta stanowio jedno z ogniw konspiracji, tego jej nurtu, ktry pniej wyoni ydowsk Organizacj Bojow (OB). Zaoyciel Oneg Szabat by czoowym dziaaczem podziemnej Poale Syjon-Lewicy, czonkiem Zespou przywdcw stronnictw politycznych, organizatorem komitetw domowych i inicjatorem ich zjednoczenia w ydowskiej Samopomocy Spoecznej (SS). Pierwszym sekretarzem ARG by mgr Hersz Wasser, trzydziestoletni przesiedleniec z odzi; prowadzi ewidencj napywajcych tu materiaw i pod wzgldem organizacyjnym konspiracyjne Archiwum bardzo wiele mu zawdzicza. Pomagaa za Bluma, jego ona (z domu Kirszenfeld), nauczycielka. H. Wasser by pracownikiem jawnej SS jako sekretarz Centralnej Komisji Uchodcw314, skadajcej si z delegatw przeszo 60 ziomkostw przesiedlecw w getcie warszawskim, dziki temu wanie do konspiracyjnego Archiwum dociera potok informacji z caego kraju. H. Wasser by, podobnie jak Ringelblum, dziaaczem Poale Syjon-Lewicy. Drugim sekretarzem ARG by Eliahu Gutkowski, nauczyciel z odzi, dziaacz partii Poale Syjon tzw. Prawicy, literat, popularyzator nauki, redaktor i publicysta konspiracyjnej prasy, nauczyciel tajnych kompletw gimnazjalnych w getcie315. Dzia szkolny nalea do Izraela Lichtensztajna, publicysty i nauczyciela tajnych kompletw, dziaacza Poale Syjon-Lewicy. Szmuel Brasaw, harcerz i publicysta, zajmowa si badaniami nad postawami modziey getta, by redaktorem prasy Ha-Szomer ha-Cair i wychowawc modszych czonkw tej organizacji. Eliezer Lipe Bloch, dziaacz spoeczny i polityczny, przedstawiciel partii Syjonistw Oglnych, jej demokratycznego skrzyda Al ha-Miszmar (Na Stray) w Zespole przywdcw stronnictw politycznych getta; prowadzi w ARG dzia pomocy spoecznej. Do staych wsppracownikw Ringelbluma naleeli ponadto Menachem Linder, absolwent Uniwersytetu we Lwowie, przedwojenny pracownik JiWO, autor prac na temat stosunkw ekonomicznych wrd ludnoci ydowskiej w Polsce, prowadzcy w ARG dzia ekonomicznostatystyczny; by wsppracownikiem prasy konspiracyjnej (jako A. Korew)316 i czoowym organizatorem podziemnego ycia kulturalnego. Ringelblum, Wasser, Gutkowski i Linder wykadali te na konspiracyjnych seminariach w getcie, na ktre potajemnie, nieraz na piechot przybywaa modzie z innych gett317. Jednym z najbliszych wsppracownikw Ringelbluma by niespena trzydziestoletni rabin Szymon Huberband, wnuk cadyka z Chcin, przesiedleniec z Piotrkowa Trybunalskiego - wierzcy w sposb egzaltowany, zafascynowany rytem i obyczajem chasydzkiego nurtu religijnego. Dziki swemu taktowi harmonijnie wsppracowa z niewierzcymi czonkami Oneg Szabat, biorc udzia we

314 315

R. Sakowska, Hersz un Blume, cz. I, II, Foksztyme, 29 III i 5 IV 1986, nr 13, 14. Ring II, nr 384, E. Gutkowski, Autobiografia i dokumenty osobiste. 316 I. Cukierman (Antek), Kapiten fun izawon..., s. 71. 317 Ring I, nr 1116, 1122, Zaproszenia na seminaria Dror i Ha-Szomer ha-Cair.

wszystkich pracach tego zespou, cho gwnym tematem jego zainteresowa byo ycie religijne ydw w latach hitlerowskiej okupacji. Nalea do ortodoksyjnej partii Agudas Israel i kierowa sektorem religijnym SS318. Wrd staych wsppracownikw Archiwum byli te ludzie nie zajmujcy eksponowanej pozycji w getcie, lecz odznaczajcy si odpowiedzialnoci i pracowitoci, czsto nie pozbawieni zdolnoci literackich. Naley tu wymieni Jechiela Grnego, autora Dziennika z getta, niestrudzonego kopist, przepisujcego odrcznie (w trzech egzemplarzach, przez kalk) dziesitki tekstw. Swoj osobowo i obecno w ARG wyranie zaznaczy Daniel Fligelman319, przesiedleniec z Aleksandrowa Kujawskiego, autor licznych tekstw opracowanych na podstawie informacji uciekinierw z innych gett, m. in. pierwszej relacji Jurka Wilnera o zagadzie ydw wileskich. Salomea Ostrowska (Astra) bya autork tekstw zachowanych w ARG, lecz niczego bliszego o niej nie wiemy. Praca w konspiracyjnym Archiwum opieraa si gwnie na sprawdzonych kontaktach koleeskich i organizacyjnych. Dlatego te nie byo kwesti przypadku, i wrd osb, ktre moemy uzna za respondentw Oneg Szabat, gdy skaday tam relacje, opracowane zgodnie z ankietami zespou Ringelbluma, byli przyszli czonkowie ydowskiej Organizacji Bojowej. Wrd respondentw Oneg Szabat spotykamy wic Mordechaja Anielewicza, Jurka Wilnera, Icchaka Cukiermana (Antka), czniczki Le Koziebrodzk (Lonk, Krystyn Kosowsk), Chaw Folman, Frum Potnick (Frumk) i wielu innych, ktrzy mieli si zapisa w dziejach warszawskiego getta. Krg wsppracownikw i respondentw ARG odznacza si pluralizmem, jednak w zespole tym dominoway wpywy partii syjonistyczno-socjalistycznych i zwizanych z nimi organizacji chalucowych. Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna wymagaa wydatkw na skromne honoraria dla wsppracownikw, materiay biurowe itd. Archiwum Getta otrzymywao niewielk dotacj z Zakadu Zaopatrywania Radzie ydowskiej, zawdziczajc j jednemu z jego kierownikw, Szmuelowi Winterowi, zamonemu niegdy kupcowi z Wocawka, publicycie i dziaaczowi spoecznemu, zwizanemu przed wojn z wileskim JiWO. Pomoc finansow otrzymywano rwnie z AJDC. Jednym z dyrektorw polskiej centrali tej amerykaskiej instytucji charytatywnej, ktra po przystpieniu USA do wojny dziaaa w podziemiu, by Icchak Giterman, dziaacz spoeczny i konspiracji, przyjaciel Ringelbluma, czowiek o wielkim autorytecie moralnym. Jego podpis traktowano jako gwarancj zaciganych potajemnie w getcie, a podlegajcych zwrotowi po wojnie poyczek, przeznaczonych na pomoc dla godujcych i dziaalno konspiracyjn. Skarbnikiem ARG by Menachem Mendel Cohn, przedwojenny kupiec warszawski; pomaga w miar moliwoci godujcym i chorym kolegom320.

318

N. Blumenthal i J. Kermish, On Rabbi Shimon Huberband, w: Kiddush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland during the Holocaust, by rabbi Shimon Huberband, oprac.-S. Gurock i R. S. Hirt, Nowy Jork 1987. 319 R. Sakowska, Relacje Daniela Fligelmana. Dane biograficzne. Twrczo. Postawa wobec Niemcw , Biul. IH 1986, nr 137-138. 320 Ring II, nr 212, Zeszyt kasowy Oneg Szabat...; I. Cukierman (Antek), Kapitlen fun izawon, s. 112.

Dugofalowym celem Oneg Szabat byo naukowe opracowanie historii ydw w okupowanej Polsce, w granicach II Rzeczypospolitej. Praca nad gromadzeniem i przygotowaniem materiaw rdowych do tego ambitnego dziea przebiegaa w warunkach zaostrzonej izolacji: czno midzy gettami zostaa przez okupanta zredukowana do minimum, periodyki jawne, poza Gazet ydowsk zamknite, radioodbiorniki - skonfiskowane, potajemny nasuch radiowy - zagroony kar mierci; ydom przyapanym bez przepustki poza gettem grozio rozstrzelanie, podobnie zreszt jak pomagajcym im Polakom. Getto warszawskie nie yo jednak w informacyjnej prni, gdy okupant, ktry uderza na olep, nie by w stanie wyegzekwowa wszystkich swych zakazw, nagminnie naruszanych w getcie i po aryjskiej stronie. Tote do adresatw w getcie warszawskim ju na czwarty-pity dzie docieray poegnalne listy - karty pocztowe, m. in. z miejscowoci objtych akcj likwidacyjn; ydzi mimo zagroe wymykali si z zamknitych dzielnic w celach osobistych, handlowych, a przede wszystkim konspiracyjnych. Obok pastwowej Deutsche Post Osten dziaaa w getcie rwnie tajna, wymykajca si kontroli okupanta sie cznoci konspiracyjnej. Korzystaa ona gwnie z informacji ustnych, ktre pochodziy bd od uciekinierw z gett regionalnych, ktrzy zgaszali si do swoich ziomkostw w getcie warszawskim oraz od cznikw organizacji konspiracyjnych. Funkcj speniay najczciej mode, atrakcyjne kobiety321. Dziaalnoci Oneg Szabat przywiecay - jak pisa Ringelblum - dwie zasady: wszechstronno i obiektywizm322. Dlatego te starano si w konspiracyjnym Archiwum zgromadzi materiay zrnicowane pod wzgldem rodzaju i proweniencji, a wic dokumenty urzdowe (obwieszczenia wadz okupacyjnych, odpisy oficjalnej korespondencji, druki pocztowe, kartki ywnociowe itd.), dokumenty osobiste (legitymacje, zawiadczenia z pracy, Meldekarty, karty powoania do pracy przymusowej). Znaczna cz materiaw dotyczya ycia gospodarczego i dziaalnoci zawodowej (np. recepty lekarskie druki reklamowe, nawet opakowania cukierkw produkowanych w getcie). Bogato przedstawia si dokumentacja ycia kulturalnego (plakaty, zaproszenia na imprezy literackie i muzyczne) oraz materiay na temat rnych form oporu cywilnego: jawnych i tajnych form ycia religijnego, tajnego nauczania, itd. W ARG zgromadzono w znacznej liczbie materiay organizacji konspiracyjnych, ktre pniej utworzyy ydowsk Organizacj Bojow: odezwy programy seminariw, biuletyny radiowe, instrukcje wojskowe. Pierwszorzdne znaczenie ma najbogatszy z zachowanych, liczcy przeszo 40 tytuw zbir prasy konspiracyjnej getta. Zachoway si te liczne polskie periodyki konspiracyjne, a nawet prasa okupanta.

321

czniczkami byy zwykle dziewczyny jasnowose, znajce jzyki, nie uchylajce si od towarzyskiej konwersacji; miao przechodziy przez szper policyjn na dworcach kolejowych, nierzadko w towarzystwie szarmanckich niemieckich oficerw, pomagajcych przenie cikie walizki z konspiracyjn literatur. Niezwyk wprost odwag i umiejtnoci mimikry odznaczaa si studentka Lea Koziebrodzka (Lonka), ktra przetara szlak do Wilna. Pisa o niej Icchak Cukierman: Bya ona niekiedy wystrojon Niemk - zarozumia i nadt, ktra udawaa si wprost do restauracji Nur fr Deutsche, spogldajc z gry na kbicy si na stacji kolejowej tum pasaerw; Bya te skromn, naiwn polsk nauczycielk, yjc w wiecie literatury i muzyki, czy te gruboskrn, aroganck, rozpychajc si szmuglerk (I. Cukierman, Kapitaen fun izawon...). Legend owiane s nazwiska czniczek sistr Frumy i Chany Potnickich. 322 E. Ringelblum, Oneg Szabat..., s. 479.

W obliczu zagady wiele osb przekazao do ARG swoje archiwa osobiste: dyplomy, prace naukowe, listy, dzienniki, rodzinne fotografie; w zbiorach zachowaa si wic druga cz rozprawy Ringelbluma o dziejach ydw w Warszawie, ktrej autorowi nie udao si opublikowa za ycia; swoje rysunki i fotografi z creczk Margolit przekazaa te Gela Seksztajn, malarka i nauczycielka tajnych kompletw szkolnych. Wrd osb, ktre wsppracoway z ARG bd przekazay tam swoje utwory byli pisarze: Josef Kirman, Rachela Auerbach, Gustawa Jarecka, Lejb Goldin, Wadysaw Szlengel, Joszua Perle, Icchak Kacenelson, Abram Lewin i inni. W Oneg Szabat praca badawcza historyka i proces dziejowy, bdcy przedmiotem jego bada, zbiegy si w czasie. Bya to analiza rzeczywistoci, ktra nie staa si jeszcze rzeczywistoci minion, lecz trwajc i yw, wcigajc w swe tryby badacza, jego rodzin, rodowisko i ca ginc spoeczno ydowsk. Dlatego te ludzie z ARG nie ograniczali si do gromadzenia dokumentacji, lecz pracowali nad jej tworzeniem. Badania o charakterze interdyscyplinarnym, obejmujce wszystkie dziedziny ycia ydw pod okupacj hitlerowsk: ekonomik i demografi, owiat i teatr, literatur i folklor, stratyfikacj i formy wizi spoecznej, narzucay zastosowanie metod socjologicznych. Materiay uzyskiwano na podstawie wielokrotnie dyskutowanych kwestionariuszy badawczych opracowanych pod kierunkiem Ringelbluma; ankiety adresowano do rnych grup pokoleniowych i zawodowych, np. dzieci, modziey, bibliotekarzy, fryzjerw, pisarzy itd. Zachoway si take wskazwki dla czonkw Oneg Szabat, spisujcych na podstawie tych ankiet relacje323. Materiay ARG tworz wic cykle chronologiczno-tematyczne. Tematy dyktowaa rzeczywisto okupacyjna: byy to wspomnienia onierzy kampanii wrzeniowej i jecw powracajcych z niemieckiej niewoli, przeycia przymusowych przesiedlecw, m. in. z terenw wczonych do Rzeszy, opisy zburzonych domw modlitwy i zdeptanych rodaw; materiay o pracy przymusowej, pauperyzacji, wysokiej miertelnoci i sieroctwie dzieci. Rwnolegle powstaway cykle dokumentw o rnych formach oporu, wiadczce o twrczej inwencji, walorach intelektualnych i sile ducha mieszkacw zamknitych dzielnic ydowskich. Szczegln wag przywizywa Ringelblum do relacji z kilkudziesiciu skupisk ydowskich w caej Polsce. Kocowym, zamykajcym ich wielowiekow nieraz histori rozdziaem bya zagada. Hitlerowcy przystpili do planowej zagady skupisk ydowskich latem 1941 r. Masowe egzekucje na nowo zajtych, po napaci na ZSRR, wschodnich terenach Rzeczypospolitej wyznaczyy pocztek drugiego etapu eksterminacji ydw, tj. cakowitej zagady. Latem 1941 r. mieszkacy warszawskiego getta mieli jeszcze przed sob 12 miesicy ycia - jednak ju pod presj przeraajcych wiadomoci o losie innych gett. Dlatego te zespoowi Oneg Szabat, ktry od pocztku gromadzi materiay o gettach regionalnych, ycie wyznaczyo dodatkow - obok naukowo-badawczej - funkcj: biura informacji o zagadzie ydw. Nawizano wic cis wspprac z pras konspiracyjn, ktra ukadaa si pocztkowo na zasadzie powiza personalnych i kontaktw koleeskich, lecz w kocu marca 1942 r. zostaa sformalizowana: w tym czasie powoano bowiem specjaln sub informacyjn ARG (Referat Obsugi Prasy w skadzie: Ringelblum, Wasser, Gutkowski). W marcu tego roku opracowano pierwszy raport ARG dla rzdu polskiego w Londynie o orodku zagady w Chemnie nad Nerem324; w dniu 1 kwietnia ukaza si pierwszy numer

323 324

A. Eisenbach, O pracach naukowo-badawczych w getcie warszawskim... H. Wasser, The Ghetto Archives...

Wiadomoci - biuletynu o zagadzie ydw - dla periodykw konspiracyjnych w getcie i po stronie aryjskiej325.

2. Prasa konspiracyjna
Jedynym jawnym periodykiem ydowskim w Generalnej Guberni bya polskojzyczna Gazeta ydowska. Pismo to przynosio wiadomoci ze skupisk ydowskich na tym terenie, a przede wszystkim - z najwikszego, czyli z getta warszawskiego; ukazywao si w Krakowie od lipca 1940 do sierpnia 1942 r. Ta kontrolowana przez okupanta Gazeta ograniczaa si w zakresie informacji politycznej i militarnej do urzdowych komunikatw, przemilczajc pauperyzacj, choroby, przeraajc miertelno wrd ludnoci ydowskiej i oczywicie - hitlerowskie zbrodnie. Przynosia jednak informacje o zarzdzeniach wadz okupacyjnych oraz wiele wanych wiadomoci z ycia skupisk ydowskich w GG: o dziaalnoci Judenratw i lokalnych ogniw ydowskiej Samopomocy Spoecznej, o yciu religijnym, szkolnictwie jawnym imprezach muzycznych i teatralnych. Sporo miejsca zajmoway w niej nekrologi, liczne te byy ogoszenia, w tym matrymonialne, a take lekarzy, rzemielnikw, kawiar itd., co porednio wskazuje na znaczny krg czytelnikw. Cay ten dzia ogoszeniowy ma dzisiaj due znaczenie poznawcze326. Gazeta ydowska, funkcjonujca pod presj hitlerowskiej cenzury, nie moga zaspokoi godu informacji mieszkacw dzielnic zamknitych, ktrzy gorczkowo interesowali si wiadomociami ze wiata, zwaszcza z frontw wojny wiatowej. T wielk luk wypeniay periodyki konspiracyjne, korzystajce z potajemnego nasuchu radiowego. Pierwszy ydowski periodyk konspiracyjny ukaza si w Warszawie ju w maju 1940 r., czyli jeszcze przed Gazet ydowsk327. Najwiksze nasilenie konspiracyjnej dziaalnoci prasowej w getcie warszawskim przypada jednak na okres od koca 1940 do lipca 1942 r., tzn. od utworzenia getta do pierwszej akcji likwidacyjnej. Za murami zamknitej dzielnicy panowaa wzgldna, cho jak si okazao pniej, tylko pozorna swoboda polityczna. Mogo si nawet wydawa, e represje hitlerowskie, wymierzone przeciwko caej spoecznoci ydowskiej, nie miay charakteru selektywnego, gdy godziy zarwno w jednostki czynne, jak i bierne pod wzgldem dziaalnoci politycznej. Doszo do tego, pisa Ringelblum, e podziemne publikacje rnych kierunkw ukazyway si niemal jawnie. Czytywano je prawie otwarcie w kawiarniach, zbierano pienidze na fundusze prasowe, polemizowano z wydawnictwami przeciwnika, jednym sowem - postpowano prawie jak przed wojn328. Tak jednak byo tylko do czasu. W nocy z 17 na 18 kwietnia 1942 r. hitlerowcy wywlekli z mieszka i rozstrzelali w pobliskich bramach kilkadziesit osb. Ofiarami byli m.in. Menachem Linder, jeden z organizatorw Oneg Szabat, oraz wanie wydawcy i kolporterzy konspiracyjnych gazetek. I tak rozwiay si zudzenia o nieingerencji okupanta w sprawy ycia spoecznego zamknitej dzielnicy. Krwawa rozprawa - ktra miaa by - jak

325

Ring I, nr 259 i 262; do nr 262 zaczona kartka z powojenn notk H. Wassera: Biuletyn opracowany przez mgr E. Gutkowskiego i mgr H. Wassera. 326 M. Fuks, ycie w gettach GG na tle Gazety ydowskiej 1940-1942, Biul. IH 1971, nr 3. 327 Itonot hamachtot hajehudit bewarsza [ydowskie pisma konspiracyjne w Warszawie], oprac. J. Kermish, t. I i II, Jerozolima 1979, t. III - 1984. Publikacja zostaa zaplanowana na 6 tomw, do Polski dotary pierwsze trzy. 328 E. Ringelblum, Oneg Szabat..., s. 473.

owiadczy Karl Brandt z gestapo329 - odwetem za podziemn dziaalno prasow, nie doprowadzia jednak do jej zaprzestania. ydowskie pisma podziemne redagowano i drukowano, z nielicznymi wyjtkami, w Warszawie. cznicy organizacji konspiracyjnych kolportowali je w gettach Generalnej Guberni, w Biaymstoku, Bdzinie i Sosnowcu, a nawet w gettach Ostlandu. Wok tych gazetek skupili si ludzie z konspiracji, tworzc orodki dojrzewania i konsolidacji si, ktre z czasem miay wystpi w zbrojnym powstaniu getta. Konspiracyjna dziaalno prasowa w getcie skupia si gwnie w trzech rodowiskach: w Bundzie z afiliowan organizacj modzieow Cukunft; w obu partiach Poale Syjon (Lewicy i Prawicy) i syjonistyczno-socjalistycznych organizacjach modzieowych, gwnie Ha-Szomer ha-Cair, HeChaluc-Dror i Gordonia, a take wrd komunistw (w grupie Morgnfrajhajt, od stycznia 1942 r. PPR). Wedug oblicze J. Kermisha, autora kilkutomowej publikacji periodykw konspiracyjnych warszawskiego getta, na okres od maja 1940 do poowy lipca 1942 r. przypada ogem 50 tytuw prasy konspiracyjnej, w tym 28 w jzyku ydowskim, 19 - w polskim oraz 3 mieszane: ydowskohebrajskie i polsko-ydowsko-hebrajskie. Podzia ich pod wzgldem partyjnym przedstawia si nastpujco: Bund z modzieow Cukunft wyda 12 tytuw, 62 numery; rodowiska syjonistyczne i syjonistyczno-socjalistyczne - 26 tytuw, 87 numerw, w tym: Ha-Szomer ha-Cair - 8 tytuw, 36 numerw; Poale Syjon-Lewica - 5 tytuw, 18 numerw; He-Chaluc-Dror - 5 tytuw, 17 numerw. Organizacje komunistyczne (Morgnfrajhajt, nastpnie PPR) wyday tylko 3 tytuy, jednak liczyy one 74 numery. Inne partie i organizacje getta wyday po 1-2 tytuy, np. Agudas Israel - 1; Betar - 2; Polscy Socjalici - 1 tytu, 3 numery; naley ponadto wymieni Blok Antyfaszystowski (porozumienie syjonistw z PPR), ktry wyda 1 tytu330. J. Kermish w swoich obliczeniach nie uwzgldni agwi, pisma o charakterze asymilatorskim i sanacyjno-pastwowotwrczym, do ktrego adne ze rodowisk getta, w tym asymilatorskich, si nie przyznao331. Egzemplarze odbijano technik hektograficzn. Byy to na og druki niewielkiego formatu, 4-6 stronicowe, cho niektre osigay wiksz objto (do 20 stron); ukazyway si na og w odstpach miesicznych, dwutygodniowych lub tygodniowych. Swoisty rekord pobia Morgnfrajhajt ukazujca si od 15 stycznia do 5 marca 1942 r. regularnie jako codzienne pismo PPR, w nakadzie okoo 1000 egzemplarzy. Gazetki podziemne kolportowane odpatnie, jednak byy deficytowe. Redakcje zwracay si wic do czytelnikw z apelami o pomoc finansow; np. Morgnfrajhajt pisaa: Towarzyszu, czy si ju opodatkowa na rzec naszego funduszu prasowego? Uczy to od razu, bo dwa razy daje, kto szybko
329 330

A. Czerniakw, Dziennik..., 21 IV 1942. Itonot, t. I. 331 Wiadomo t poda H. Woliski z Referatu Spraw ydowskich BIP w meldunku 2 13 V 1942 (BUW, Oddz. Rkp. nr akc. 3316; w ARG zachoway si numery agwi z 3 III i V 1942 (Ring I, nr 730) oraz 13-15 XII 1942 (Ring II, nr 316).

daje [...] Urabiamy sobie rce po okcie bez grosza zapaty, lecz nie to jest najgorsze. Wszystko strasznie zdroao. W rubryce Kwitujemy gazeta ogaszaj inicjay ofiarodawcw: byy to z reguy drobne sumy, np.: Sz. P. wnis 2 i Szachmat - 3,50 z; Nalew - 12 z; Zam - a 17 z332.Dwie ostatni ofiary to prawdopodobnie zbiorowa skadka czytelnikw z Nalewek i Zamenhofa. Inne redakcje rwnie potwierdzay skadki na fundusz prasowy. Gwn funkcj prasy podziemnej, wynikajc z najistotniejszych potrzeb ycia, byo dostarczanie informacji. Funkcja ta bdca podstawowym zadaniem prasy w ogle, miaa w latach okupacji szczeglne znaczenie, albowiem w okresie tym wyraniej ni kiedykolwiek i w sposb bardziej oczywisty wystpia zaleno losw jednostkowych od oglnej sytuacji politycznej i militarnej. Dlatego te komunikaty radiowe, ktre stay si zalkiem konspiracyjnych gazet, pozostay ich podstawowym dziaem. Podawano je pod rnymi tytuami: Z Radzieckiego Biura Informacyjnego; Londyn zawiadamia; Wiadomoci z Waszyngtonu; Z Dalekiego Wschodu itd. Periodyki konspiracyjne getta zamieszczay te liczne przedruki z polskiej prasy podziemnej, ale rwnie korzystay z tekstw publikowanych w prasie okupanta, zwaszcza gdy zawieray one informacje o niemieckich kopotach, niepowodzeniach na froncie itd. Dla przykadu: Biuletin Bundu w numerze z 31 sierpnia 1941 r. cytuje nastpujce pisma z tego roku: Woln Polsk z 9 VIII; Rzeczpospolit Polsk z 20 VIII; Barykad Wolnoci z 24 VIII; Gwardi z sierpnia oraz Konfederacj Narodu, bez daty. Urywki z prasy niemieckiej przytoczone w tyme numerze Biuletinu pochodz z Krakauer Zeitung z 23 VIII oraz z pism berliskich: Der Reich i Nowoje Sowo333. W prasie konspiracyjnej warszawskiego getta znalaza take swoje odbicie akcja N, jedno z najciekawszych osigni Biura Informacji i Propagandy AK. Przypomn, e zadaniem tej akcji bya polska dywersyjna propaganda w jzyku niemieckim, adresowana gwnie do onierzy Wehrmachtu. Autorami tekstw enowych pochodzcych rzekomo z autentycznych rodowisk niemieckich - od NSDAP do socjaldemokracji - byli Polacy: erudyci, znawcy jzyka, folkloru, historii i literatury niemieckiej oraz specyficznej hitlerowskiej nowomowy. Druki enowe miay budzi wrd Niemcw uczucia zwtpienia, niewiary w zwycistwo, niepokoju o los rodzin, gniewu i alu do hitlerowskich wadcw334. Akcja ta bya tak cile zakonspirowana, e polskie pochodzenie drukw enowych, ktre docieray do warszawskiego getta, stanowio dla konspiracji ydowskiej, m. in. dla ludzi z ARG i redaktorw gazetek podziemnych, zupen tajemnic. Dlatego te cytowano je w prasie podziemnej jako autentyk, przekonaniu, e oprcz hitlerowcw s jeszcze inni Niemcy, W Archiwum Ringelbluma zachoway si dwa numery enowego pisma Der Hammer, o treci socjaldemokratycznej. Wedug G. Mazura pismo to redagowali Polacy: Stanisaw Smoleski, Kazimierz Kumaniecki i Antoni Kawczyski335. Konspiracyjne pismo Bundu Biuletin z 10 VIII 1941 r. zamiecio obszerny przekad dwch artykuw z Hammera, poprzedzajc je nastpujcym wstpem: Zaczy do nas dociera odgosy nielegalnej
332

Ring I, nr 691, Morgnfrajhajt [Jutrzenka Swobody], pismo organizacji o tej samej nazwie, nastpnie PPR. 333 Ring I, nr 682, Biuletin [Biuletyn], pismo Bundu. 334 G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Warszaw 1987; St. Broniewski (Stefan Orsza), Caym yciem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1983. 335 Ring I, nr 760, Der Hammer, 25 VII i 14 X 1941, nr 13 i 18; G. Mazur, Biuro..., s. 101.

dziaalnoci niemieckich socjalistw. Wzrastajce niezadowolenie niemieckich mas zaczyna dociera do armii. Nieznani, bezimienni onierze niemieckiej rewolucji, naraeni na najkrwawszy terror, speniaj swe wite posannictwo. Pozdrawiamy naszych drogich towarzyszy wsplnej walki o wolno i socjalizm! Publikujemy fragmenty artykuu pt. Jak si to skoczy? z niemieckiej socjalistycznej gazety, rozpowszechnianej wrd onierzy niemieckich. W numerze 13 z 25 VII 1941 r. czytamy m. in.: I znowu przelewamy nasz oniersk krew [...]. O co i o kogo jeszcze walczymy, koledzy frontowi? [...]. Skoczy z t wojn i zawrze pokj! [...] Pooy kres daremnemu przelewowi krwi, zrobi porzdek z krzykaczami, kamcami, podegaczami wojny, z t ca Nazi-band! Przemyl to, onierzu frontowy, w samotnoci, a potem staraj si porozumie z najpewniejszymi spord Twoich kolegw...336. W tyme numerze take inny tekst z Hammera: Nowe Niemcy, przebudcie si! Natomiast Biuletin z 20 grudnia 1941 r. przytacza kolejny - z innego pisma enowego - Der Soldat337: Po ostatniej bitwie. W Jedijes z 20 VI 1942 r. zamieszczono enowy list otwarty: Brief an die Frontkameraden, podpisany rzekomo przez doktora Goebbelsa, ktry zwraca si do onierzy z prob (groc jednoczenie represjami), by nie przekazywali w listach do rodzin przygnbiajcych wiadomoci z frontu: Gdy wasz wuj, czy wasza ciotka otrzymaj taki list, kojarz go sobie od razu z tym, co naszeptywali im do ucha podczas przypadkowych spotka w U-Bahnie pani lub pan K. o przeraajcych stratach na froncie wschodnim, o tym, e ptora miliona onierzy ma odmroone uszy, o bolszewickich dziaach zabijajcych jednym strzaem pi tysicy ludzi i jeszcze innych bezsensowych banialukach [...]. Bo przecie nerwy w Heimacie te s osabione z powodu drobiazgw dnia codziennego, przecie to adna przyjemno pracowa po 10-12 godzin, a potem sta w kolejkach, by zdoby troch ziemniakw chleba, czy margaryny...338. Periodyki konspiracyjne getta nie ograniczay si do informacji o wojnie i sytuacji midzynarodowej. Publikoway one rwnie teksty z tzw. literatury faktu, reportae, opowiadania, eseje oraz wiersze zarwno napisane w getcie jak i polskie przekady z klasyki hebrajskiej. W Sowie Modych, w rubryce Z naszej prastarej kultury ukazyway si staroytne psalmy w polskich przekadach, a take cykl artykuw o zadaniach ruchu skautowego w getcie339. W ydowskim pimie Dror drukowali swoje wiersze poeci, m. in. Icchak Kacenelson, znany gwnie jako autor wstrzsajcej Pieni o zamordowanym narodzie ydowskim, napisanej po zagadzie getta i opublikowanej pomiertnie m. in. w Polsce340. Dror zamiecia te reporta Jefima W obozie pracy341. Autorem by Icchak Cukierman (Antek), pniejszy wspzaoyciel ydowskiej Organizacji Bojowej i jeden z jej przywdcw. Der Weker zamieci tekst pt. aska cichej mierci - o szpitalu dla dzieci w getcie. Dopiero niedawno udao si ustali, i autork bya moda lekarka Inka Szwajger342.

336 337

Ring I, nr 682. Pismo Der Soldat redagowali Z. Ziek i A. Kawczyski (G. Mazur, Biuro..., s. 101); tytu nie zachowa si w ARG. 338 Ring I, nr 690, Jedijes [Wiadomoci], pismo He-Chaluc-Dror. 339 Ring I, nr 696, Sowo Modych, pismo organizacji chalucowej Gordonia. 340 I. Kacenelson, Pie o zamordowanym ydowskim narodzie, przekad, oprac. J. Ficowski, Warszawa 1982. 341 Ring I, nr 705, Dror [Wolno] pismo He-Chaluc-Dror. 342 Ring I, nr 681, Der Weker [Pobudka] pismo Bundu.

Morgnfrajhajt zamieszczaa krciutkie, lecz odznaczajce si celnoci obserwacji reportae, prawdopodobnie pira Jehudy Feldwurma (Jehudy Felda), np. Lekcja z frontu wschodniego: Ludzie, ktrym wypado przebywa na warszawskich dworcach, s czsto wiadkami zastanawiajcych scen. Jeden za drugim przybywaj tu pocigi z frontu wschodniego, pene niemieckiego wojska. Nie s to jednak onierze butni i pewni siebie, jakich widzimy na naszych ulicach, lecz obszarpani i zaamani, ze zmitymi szynelami i grobowymi minami. W takim stanie wracaj oni z frontu wschodniego - ranni i przygnbieni343. Jedn z istotnych, lecz badaczom mao znan dziedzin ycia intelektualnego zamknitej dzielnicy bya konspiracyjna publicystyka. Autorzy w prasie konspiracyjnej nie podpisywali swoich tekstw lub ukrywali si pod pseudonimami, z ktrych tylko niektre udao si rozszyfrowa, np. Spectatorem by Eliahu Gutkowski, jeden z najbliszych wsppracownikw Ringelbluma. Wrd autorw spotykamy przyszych czonkw ydowskiej Organizacji Bojowej, dominujc rol w konspiracyjnej prasie odgrywaa bowiem modzie344. W konspiracyjnej publicystyce dochodziy do gosu ostre kontrowersje ideologiczne. Wynikay one z odmiennych koncepcji narodowociowych i rnicy pogldw na powojenn przyszo ludnoci ydowskiej w krajach okupowanych. Wizje te opieray si na -jak si wydawao z punktu widzenia historycznych dowiadcze - uzasadnionej nadziei na przetrwanie wojny i obecno ydw w wyzwolonej Polsce. Publicystyka konspiracyjna wskazuje, i nadzieje te przywiecay ludziom ze wszystkich orientacji politycznych. W pimie Poale Syjon-Lewicy Jugntruf czytamy: Katastrofa ycia narodowego ydw nie jest ani trwaa, ani tym bardziej nieodwracalna; ma ona, podobnie jak wszystkie inne dotychczasowe sukcesy hitlerowskie, charakter przemijajcy345. Jednym z tekstw, charakteryzujcym postawy i nadzieje konspiracyjnej modziey jest fragment artykuu w pimie Ha-Szomer ha-Cair Neged ha-Zerem z kwietnia 1941 r.: Berlin. Nie ten oficjalny, od mundurw, czworobokw, parad i SS. Berlin podziemi, ponury, zawzity, nieprzejednany [...]. Berlinie podziemi, gdzie jeste? Zaguszono twe woanie zgiekiem orkiestr wojskowych, przysoniono tw mczesk twarz tysicami sztandarw, plakatw i hase. Mimo to wiem, e jeste, e trwasz i czekasz [...]. Nie wiesz o mnie niczego, jak i ja nie wiem niczego o tobie. Ale gdy nadejdzie dzie wtedy i ty wystpisz [...]. Wtedy i ja, umczony syn umczonego narodu - odnajd swoje prawo do ycia...346. Nadziej rwnie tchn teksty dziewczt i chopcw, zamieszczone w pimie teje organizacji El-Al z czerwca 1941 r. Byo to pismo modziey szkolnej, pod redakcj Szmuela Brasawa, jednego ze wsppracownikw Oneg Szabat, pniejszego wspzaoyciela OB. Pisaa nieznana Noemi: Czytaam o wionie, pisa to czowiek ktry mieszka na wsi. Pisa o pkaniu lodu na rzece, o caodziennym, bezcelowym wasaniu si po lesie, o wieczornej tsknocie i dalekim piewie [...].

343 344

Ring I, nr 691, Morgnfrajhajt 6 II 1942. Wiele pseudonimw rozszyfrowa J. Kermish: np. Mor (w pimie Ha-Szomer ha-Cair Pomienie) by pseudonimem Mordechaja Growasa, przyszego komendanta grupy bojowej w Powstaniu getta; Sz. w pimie teje organizacji Neged Ha-Zerem - to pseudonim Wsporganizatora OB, wsppracownika Ringelbluma, Szmuela Brasawa (.Itonot..., t. I, s. 96, 1 H, s. 341). 345 Ring I, nr 684, Jungntruf [Zew Modziey], pismo Poale Syjon-Lewicy, art. Dwign si od nowa. 346 Ring I, nr 698, Neged ha-Zerem [Przeciw Prdowi], pismo Ha-Szomer ha-Cair.

Przysza jednak, wiosno! Przedara si przez mur. Spjrz, my ci czujemy z daleka! Bo kiedy, gdy bdziemy silniejsi, rozwalimy wszystkie mury niewolnicze na wiecie...347. Dla rodowisk syjonistyczno-socjalistycznych wizja powojennej przyszoci ydw wizaa si z koncepcj nowego spoeczestwa ydowskiego w pracujcej, socjalistycznej Palestynie; dla Bundu z rwnouprawnieniem w niepodlegej Polsce. Redakcja pisma Za nasz i wasz wolno z maja 1941 r. zwraca si w odezwie Do ludu pracujcego Polski: Z szeregw bojownikw wolnoci ubywaj dziesitki i setki. Ale walka trwa. Z niej zrodzi si nowa, niepodlega Polska. Nie kapitalistyczna i nie faszystowska, nie szlachecka, czy buruazyjna, ale chopska i robotnicza Rzeczpospolita Ludowa, ktra zniszczy przywilej i wyzwoli prac. Zniszczy nienawi narodow i zbuduje prawdziwe braterstwo. Zamie kraty wizie na zawsze, zburzy mury gett, zerwie druty obozw koncentracyjnych!348. Istotne rozbienoci zaznaczyy si rwnie w zakresie spraw aktualnych przede wszystkim za w stosunku do ZSRR i aliantw zachodnich. rodowiska syjonistyczne i PPR od pocztku wojny liczyy na zbrojny konflikt hitlerowskich Niemiec z ZSRR, wierzc, i zwycistwo Armii Czerwonej pooy kres hitlerowskiej okupacji i ocali ydw. Natomiast Bund, programowo antysowiecki, wsppracujcy z dwiema partiami PPS i dziki temu porednio zwizany z Delegatur Rzdu, reprezentowa orientacj prolondysk, wic nadzieje na ocalenie ze zwycistwem aliantw zachodnich. Po 22 czerwca 1941 r. i napaci Niemiec hitlerowskich na Zwizek Radziecki prasa, nie tylko syjonistyczna oraz PPR, lecz take bundowska mimo zastrzee, pisaa z uznaniem o Armii Radzieckiej. Ludno getta chciwie i z niesychanym napiciem podchwytywaa wieci z frontw wojny, zwaszcza o porakach wojsk hitlerowskich, ktre budziy nadziej wyzwolenia. Sporo miejsca udzielaa prasa podziemna getta wiadomociom o sytuacji ludnoci polskiej. Oto kilka przykadw: Biuletin Bundu z 10 sierpnia 1941 r. zamieci wiadomo o mierci w Owicimiu polskiego dziaacza socjalistycznego Kazimierza Czapiskiego349. Inne pismo Bundu Der Weker z 12 kwietnia 1942 r., w rubryce Odpowiedzialno zbiorowa przynosi wiadomo o rozplakatowanych w aryjskiej czci Warszawy obwieszczeniach doktora Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego: Za zamordowanie dwch niemieckich policjantw [...] wydaem rozkaz rozstrzelania 122 Polakw z tajnych organizacji350. W kolejnym numerze tego pisma - z 10 wrzenia 1941 r. w rubryce Z caego kraju czytamy o przymusowym werbunku Polek w wieku od 18 do 25 lat do fabryk w Hamburgu i rozstrzelaniu 30 Polakw w Gostyninie, a wrd nich osiemdziesicioletniego proboszcza. Pismo Ha-Szomer ha-Cair Der Ojfbrojz z 14 czerwca 1942 r. w rubryce Kronika polska przytacza za polsk pras konspiracyjn wiadomo o rozstrzelaniu, na rozkaz z Berlina, 223 winiw Pawiaka351. Jedijes z 27 czerwca 1942 r. w rubryce Z tamtej strony muru donosio aresztowaniu 300 Polakw, dziesitkach rozstrzelanych winiw z Pawiaka wrd nich redaktora Kwieciskiego
347 348

Ring I, nr 701, El Al [Ku Grze], pismo Ha-Szomer ha-Cair. Ring I, nr 700, Za nasz i wasz wolno, pismo Bundu. 349 K. Czapiski, urod, w 1882 r., pose na Sejm RP, wywieziony do Owicimia 6 I 1941 (W. Bartoszewski, Warszawski piercie mierci 1939-1944, wyd. II, Warszawa 1970, s. 123). 350 Tekst obwieszczenia Fischera, rozplakatowanego 4 III 1942, o rozstrzelaniu 100 Polakw (a nie 122, jak mylnie poda Der Weker), w: W. Bartoszewski, Warszawski piercie mierci, s. 149. 351 Ring I, nr 689, Der Ojbrojz [Ferment], pismo Ha-Szomer ha-Cair; winiw tych hitlerowcy rozstrzelali 28 V 1942 r. w lesie skociskim, w pobliu Magdalenki (W. Bartoszewski, Warszawski piercie mierci..., s. 156158, 161, 163).

z osiemnastoletni crk352), o apance Polakw na ulicy Mazowieckiej (zapano 5000, zatrzymano 600) i napaci nierzy niemieckich na Polakw w nocy z 21 na 22 czerwca na stacji Ostrowcu witokrzyskim: ciany dworca zbryzgane krwi niewinnych kobiet. Niemcy krzyczeli, e z winy Polakw jad na front, e Polacy siedz sobie spokojnie w domu, a dziesitki tysicy Niemcw gin na wojnie353. Ze szczeglnym uznaniem przyja prasa podziemna getta dziaalno dyplomatyczn emigracyjnego rzdu polskiego, alarmujc o zbrodniach hitlerowskich na ludnoci ydowskiej. Jedijes z 27 czerwca 1942 r. poday tekst interpelacji rzdu polskiego w obronie obywateli ydowskich: W dniu 26 czerwca wszystkie brytyjskie rozgonie radiowe naday tekst interpelacji rzdu polskiego, skierowanej do rzdu Wielkiej Brytanii i innych pastw sprzymierzonych: Czy rzdom pastw sprzymierzonych znany jest los ydw, obywateli polskich, na okupowanych przez Niemcw terenach? [...] Rzd polski domaga si odpowiedzi na pytanie, co rzdy sprzymierzone maj zamiar uczyni? Ze swojej strony rzd polski zapewnia, i nie zapomni o krwawych masakrach dokonanych przez Niemcw na niewinnych ludziach. Nard niemiecki drogo zapaci za t rze354. W tyme numerze - artyku wiat ju wie: Rzd polski w Londynie otrzyma nastpujcy raport: Od wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej Niemcy zamordowali przez rozstrzelanie, grzebanie ywcem, wieszanie, przebijanie bagnetami i zatruwanie gazami przeszo 700 tysicy ydw na caym obszarze Polski. Redakcja pisma dalej informuje, e interpelacja polskiego rzdu wywara kolosalne wraenie na wiecie: Rzd polski otrzymuje tysice telegramw z wyrazami wspczucia i obietnic pomocy w sprawie zadouczynienia355. W publicystyce konspiracyjnej getta pojawia si jednak take polemika z tekstami antysemickimi w niektrych polskich periodykach podziemnych: w rubryce Z tamtej strony muru Der Weker z 23 II 1942 r. zamieci przedruk artykuu z pisma Polskich Socjalistw Barykada Wolnoci Zadziwiajca jest psychika polskiego nacjonalisty, ktry czy wieo upieczon nienawi do Hitlera z cakowit aprobat hitlerowskich dziaa antyydowskich [...]. Walka z hitleryzmem czy si dla niego z entuzjazmem dla getta. Hitler jest dla niego podobny do boka o dwch twarzach: gdy okazuje sw gb antypolsk - nacjonalista grozi mu pici; gdy si jednak odwraca i pokazuje twarz antyydowsk - nacjonalista kania mu w pas. Pisma konspiracyjne, ktre powicay sporo miejsca stosunkom wewntrznym w getcie, zajy jednoznacznie negatywne stanowisko wobec Judenratu, policji ydowskiej, a zwaszcza wobec nowej tzw. elity finansowej. Morgnfrajhajt zamieszczaa listy od czytelnikw: Piszcie, notujcie wszystkie

352

Ring I, nr 690; Liczb rozstrzelanych podano mylnie; Dotyczy to 223 rozstrzelanych w lesie skociskim 28 V 1942 (zob. przyp. 48), a wrd nich Franciszka Kwieciskiego, jednego z czoowych przywdcw Stronnictwa Pracy, przedstawiciela SP w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym przy Delegaturze Rzdu na Kraj, redaktora pism konspiracyjnych, z crk Zofi. 353 Ibidem. 354 Ring I, nr 690; nr 768, Biuletyn Radiowy Wiadomoci i Komunikaty, wydawany prawdopodobnie w getcie warszawskim; w wydaniu z 26 VI 1942 czytamy: O godz. 17 nadao Radio Londyn nastpujc audycj w jzyku polskim [...] Nadajemy teraz specjaln audycj dotyczc straszliwych bestialstw, jakich dopuszcza si hitlerowski okupant w stosunku do ydw. Byo to Przemwienie Szmula Zygielbojma (Artura), czonka polskiej Rady Narodowej w Londynie. Not do Rzdw Sprzymierzonych rzd gen. Sikorskiego uchwali 6 czerwca 1942 r.; Sikorski zacytowa jej fragment w swym przemwieniu radiowym 9 czerwca (Szerzej: D. Stola, Zagada ydw w Polsce. Pierwsze niewiarygodne wiadomoci, Polityka 15 VIII 1992, nr 33). 355 Ring I, nr 690.

krzywdy [...]. Wadcy getta ci z Gminy i ci z policji - sdz, e bezprawie panuje na wiecie. Winnicie publicznie pitnowa ich sprawki. Pismo Bundu Cajtfragn pisao: Czy przeladowania hitlerowskie przyczyniy si do jednoci ydowskiej? Pod wpywem wsplnych cierpie powstaj bezsprzecznie odruchy solidarnoci, lecz nawet w tym wiziennym yciu odbywa si proces dyferencjacji klasowej [...]. W getcie uksztatowaa si owa czwarta brygada nowobogackiej buruazji, zrodzonej na mietniku protekcjonizmu i korupcji, prostacka i pozbawiona ludzkich uczu [...]. Owa zota modzie, ktra zbija majtek kosztem cudzej krzywdy odurzajc si niesamowitym tacem wrd umierajcych [...]. Sowa o solidarnoci ydowskiej brzmi jak gorzka kpina, albowiem cen godu i ez, mierci i zagady pac przede wszystkim masy pracujce...356 Naczelnym i staym tematem caej prasy konspiracyjnej getta warszawskiego stay si od jesieni 1941 r. wiadomoci o zagadzie gett regionalnych. Podziemne redakcje cile i w sposb skoordynowany wsppracoway w zakresie dziaalnoci informacyjno-alarmujcej z zespoem Ringelbluma.

3. Eskalacja zagroenia. Wiadomoci o zagadzie gett regionalnych

Hitlerowskie plany zagady ydw powstay ju na wiosn 1941 r., w przededniu napaci na ZSRR, w Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA)-Druga inicjatywa ludobjstwa wysza z k policyjnych Warthelandu, skd 16 lipca 1941 r. RSHA otrzyma propozycje SS-Sturmbannfhrera Hppnera, by zamiast stopniowego godzenia zastosowa bardziej humanitarny sposb pozbycia si ydw niezdolnych do pracy - za pomoc szybko dziaajcego rodka. W tym samym czasie kierownictwo III Rzeszy zlecio Heydrichowi - szefowi Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa, podjcie przygotowa do rozwizania kwestii ydowskiej w sferze wpyww niemieckich. Hitlerowcy, ktrzy celowali w eufemizmach, okrelili ten plan jako Gesamtlsung, Endlsung der Judenfrage. Pierwszy akt hitlerowskiej zagady nastpi niezwocznie po napaci na ZSRR- W lecie i jesieni 1941 r. specjalne grupy operacyjne SS (Einsatzgruppen) mordoway ok. p miliona ydw na Biaostocczynie, Wileszczynie, Biaorusi, Woyniu, Podolu i wschodnich terenach Ukrainy; w grudniu zosta uruchomiony orodek zagady w Chemnie nad Nerem - na terenach Warthelandu. Na podstawie dowiadcze na podbitych ziemiach wschodnich i w Chemnie nad Nerem dojrzeway hitlerowskie plany totalnej zagady ydw w skali oglnoeuropejskiej. Na konferencji w Wannsee, w dniu 20 stycznia 1942 r. (bya to odprawa wyszych funkcjonariuszy policji i administracji Rzeszy, pod przewodnictwem Heydricha) zosta przedstawiony - do wykonania - plan zagady ydw (Endlsung), obejmujcy 11 milionw osb. Realizacj planu zagady ydw w Generalnej Guberni (kryptonim Einsatz Reinhard) powierzono specjalnym grupom operacyjnym SS pod dowdztwem dowdcy SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnika. Wielka operacja umiercania ludzi w skali przemysowej zostaa pieczoowicie przygotowana pod wzgldem organizacyjnym i technicznym. Opracowano udoskonalon technologi zabijania za
356

Ring I, nr 680.

pomoc rodkw chemicznych: gazw spalinowych i Cyklonu B. Na wiosn 1942 r. ruszyy orodki zagady w GG: w marcu - Beec, w maju - Sobibr, w lipcu - Treblinka. W sztabie Einsatz Reinhard opracowano terminarz zagady skupisk ydowskich w GG. Pierwsz ofiar padli ydzi z getta w Mielcu i Lublinie, 17 marca wyruszy do Beca pierwszy transport lubelski Wkrtce przysza kolej na inne skupiska ydowskie Lubelszczyzny. W tym samym czasie hitlerowcy przystpili do zagady ydw w nowo utworzonym dystrykcie Galicja (Lww). W czerwcu fala eksterminacyjna dotara do dystryktu krakowskiego. W lipcu 1942 r. przysza kolej na Warszaw357. Co getto warszawskie wiedziao o zagadzie innych gett? Konspiracyjna sie cznoci dziaaa z opnieniem, lecz ze wiadomoci, jakie przynosia byy prawdziwe: w niedugim czasie ludzie w getcie usyszeli nikomu nie znane nazwy: Ponary pod Wilnem, Chemno nad Nerem, Beec, Sobibr oraz Treblinka358. Pod presj wiadomoci, ktre w krtkich odstpach czasu wstrzsay zamknit dzielnic, ksztatoway si w ydowskich rodowiskach konspiracyjnych nowe koncepcje oporu i walki z okupantem.

Wschodnie tereny Rzeczypospolitej Pierwsze wiadomoci o hitlerowskich masakrach ludnoci ydowskiej na nowo zajtych terenach wschodnich ukazay si w prasie konspiracyjnej ju w lipcu 1941 r.359, lecz pierwsze, konkretne i szczegowe relacje o tych tragicznych wydarzeniach - w Biaymstoku, Czyewie, Zarbach Kocielnych, Pisku, Brzeciu i Kobryniu - ukazay si w prasie konspiracyjnej w padzierniku 1941 r.360 Szczeglne poruszenie konspiracji wzbudziy wiadomoci z Wilna, jednego z wikszych skupisk ydowskich w Polsce, odznaczajcego si szczegln intensywnoci ycia spoecznego i kulturalnego. Od lipca do koca grudnia 1941 r. hitlerowcy rozstrzelali w pobliskich Ponarach okoo 27 tys. ydw wileskich.

357

A. Eisenbach, Hitlerowska polityka zagady ydw, Warszawa 1961; F. Ryszka, Pastwo stanu wyjtkowego. Rzecz o systemie pastwa i prawa III Rzeszy, wyd. II, Warszawa 1974; Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. II; Cz. Madajczyk, Faszyzm i okupacje 1938-1945, t. Pozna 1984; I. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps, Bloomington - Indianapolis 1987; Sz. Datner, Eksterminacja ludnoci ydowskiej w okrgu biaostockim, Biul. IH 1966, nr 60; Y. Arad, Wilna ha-jehudit bmaawak webkilajon [Walka i zaglada ydw Wilna], Tel-Awiw 1976; D. Dbrowska, Zagada skupisk ydowskich w Kraju Warty w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1955, nr 13-14; J. Leszczyski, Rolf Heinz Hppner. Studium ludobjstwa. Przyczynek do polityki Lebensraumu w II wojnie wiatowej, Dzieje Najnowsze 1972, nr 1; T. Berenstein, Martyrologia, opr i zagada ludnoci ydowskiej w dystrykcie lubelskim, Biul. IH 1957, nr 21; teje, Eksterminacja ludnoci ydowskiej w dystrykcie Galicja, Biul. IH 1967, nr 61; E. Podhorizer-Sandel, O zagadzie ydw w dystrykcie krakowskim, Biul. 1959, nr 30; A. Rutkowski, Martyrologia, walka i zagada ludnoci ydowskiej w dystrykcie radomskim podczas okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1956, nr 17-18. 358 Bliej: R. Sakowska, Archiwum Ringelbluma - ogniwem konspiracji warszawskiego getta, cz. I, 11, III, Biul. IH 1989, nr 152; 1990, nr 153 i 155-156. 359 Ring I, nr 696. 360 Wiadomoci te w padzierniku 1941 r. zamieciy: Awangarda Modziey - pismo Poale Syjon-Lewicy (Ring I, nr 697); Jugntruf (Ring I, nr 684); Za nasz i wasz wolno (Ring I nr 700); Jugntsztime [Gos Modziey], pismo Bundu, numer zachowany w Archiwum Bundu im. Franza Kurskyego w Nowym Jorku, cyt. za Itonot..., t. III; Undzer Weg [Nasza Droga ], pismo Poale Syjon-Prawicy XII 1941.

Do Wilna cigaa od wrzenia 1939 r. modzie chalucowa z caej Polski, a wrd nich Mordechaj Tenenbaum-Tamaroff, przyszy bohater powstania w getcie Biaegostoku, Izrael Chaim Wilner (Arie, Jurek), przyszy cznik OB z Armi Krajow. Kontakty z terenem nowo utworzonego - w dniu 1 sierpnia 1941 r. - Generalbezirku Litauen, zostay nawizane przez cznikw konspiracji. Pierwsz wypraw i to wprost do Wilna zorganizowaa Polka, harcmistrzyni Irena Adamowicz, wysyajc tam w kocu sierpnia harcerza Henryka Grabowskiego (Heka), ktry wrci do Warszawy z przeraajcymi wiadomociami o Ponarach. W padzierniku 1941 r. pierwsi cznicy z Wilna dotarli do warszawskiego getta, a wrd nich Jurek Wilner (pseudonim ten nadaa mu Anna Borkowska, przeoona klasztoru SS Dominikanek w Kolonii Wileskiej, ktra opiekowaa si ydowsk modzie konspiracyjn)361.To on wanie by Szomrem z Wilna, ktry zoy w ARG pierwsz relacj o orodku zagady w Ponarach362. Na podstawie tej relacji ukaza si w pimie Ha-Szomer ha-Cair Neged Ha-Zerem z padziernika 1941 r. tekst Krwawe dni Wilna363. Ludzie z konspiracji getta warszawskiego, w tym ludzie z ARG, od razu uwiadomili sobie sens wileskich wydarze. Podwileskie Ponary stay si wkrtce synonimem mierci. Od koca 1941 r. zaczli przybywa do warszawskiego getta coraz liczniejsi uciekinierzy z terenw wschodnich, przynoszc wci nowe wiadomoci o egzekucjach ludnoci ydowskiej. Szczeglnym wstrzsem bya wiadomo ze Sonimia; w dniu 15 listopada 1941 r. hitlerowcy zamordowali tam przeszo 9000 ydw364.

Chemno nad Nerem Jeszcze getto warszawskie nie zdyo ochon po wydarzeniach wileskich i sonimskich, gdy zaczy tu napywa zatrwaajce wiadomoci z przeciwlegej, zachodniej czci okupowanej Polski, tzw. Warthelandu. O tajemniczym, pilnie strzeonym paacu-ruderze w osadzie Chemno nad Nerem (ok. 60 km. od odzi), kryy w okolicy niesamowite pogoski. Po pierwszych wysiedleniach ydw z Dbia nad Nerem i Koa (7-11 grudnia 1941 r.) ssiednie Judenraty przeraone losem ydw z powiatu koniskiego, rozstrzelanych w lasach pod Zagrowem, wysay na zwiady posacw - Polakw i ydw, mczyzn i kobiety. Od jednego z posacw pochodzi wiadomo, e do Rady ydowskiej w Kodawie zgosili si polscy mieszkacy osady Chemno ostrzegajc, e w paacu morduje si ydw. Hitlerowcy ogosili, e za jakiekolwiek kontakty z ydami, nawet za rozmow, grozi Polakom kara

361

Redakcja Mostw o Irenie Adamowicz, na podstawie jej wspomnie , w: Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomoc ydom 1939-1945, oprac. W. Bartoszewski i Z. Lewinwna, wyd. II, Krakw 1969, s. 305 -307; H. Grabowski, Moje spotkania z Jurkiem Wilnerem, ibidem, s. 315-319; A. Borkowska (Ima), Relacja, ibidem, s. 308-311; Bliej o kontaktach z Wilnem: I. Gutman, The Jews of Warsaw 1939-1943. Ghetto. Underground. Revolt, Bloomington 1982, s. 162-163. 362 Ring I, nr 487. 363 Ring I, nr 698, Neged ha-Zerem IX-X 1941. 364 Ring I, nr 938, Relacja nieznanego informatora o zagadzie ydw Sonimia, spis. przez D. Fligelmana.

mierci365. Nie byy to jedynie pogrki, gdy 5 lutego 1942 r. zosta rozstrzelany Stanisaw Kaszyski, aresztowany w styczniu tego roku za rozpowszechnianie pogosek o Chemnie nad Nerem366. Caa prawda o tych pogoskach wysza na jaw, gdy do rabina w pobliskim Grabowie dotarli trzej uciekinierzy z tego orodka zagady, wiadkowie masowych egzekucji Cyganw i ydw w specjalnych autach-komorach gazowych, a wrd nich Szlamek z Izbicy Kujawskiej, ktry zdecydowa si na ucieczk, gdy ujrza w rowie - zbiorowej mogile ciaa swoich rodzicw i brata367. Relacje zbiegw z Chemna lotem byskawicy obiegy okoliczne skupiska ydowskie. Okazao si niebawem, e sygnaem zbliajcej si wywzki do Chemna by podatek pogwny w wysokoci 8 marek. W miejscowociach gdzie hitlerowcy nakadali w demoniczny, wedug okrelenia Wassera, podatek, ludzie pisali do rodzin poegnalne listy. Takie listy-karty pocztowe - nadchodziy m.in. do warszawskiego getta. W Archiwum Ringelbluma gromadzono je, sporzdzano odpisy, niektre publikowano w podziemnej prasie. W pocztku lutego 1942 r. Szlamek, po parotygodniowej wdrwce, w stanie skrajnego wyczerpania dotar do Warszawy. Przygarnli go sekretarz ARG Hersz Wasser i jego ona Bluma. Relacja Szlamka spisana przez Wassera w skrconej wersji obiega ca pras podziemn warszawskiego getta. We wszystkich tekstach o Chemnie powtarza si w rnych wariantach jeden wtek: Z wielu miejscowoci napywaj ostatnio mroce krew w yach wiadomoci o masowym umiercaniu ydw za pomoc trujcego gazu, wiadomoci do tego stopnia przeraajce, i pocztkowo trudno byo w to uwierzy. Obecnie uzyskalimy jednak dokumenty potwierdzajce t okrutn prawd, jeszcze groniejsz ni moglimy na podstawie pierwszych wyrywkowych informacji przypuszcza368. Informacje Szlamka w opracowaniu Wassera stay si w niedugim czasie podstaw dokumentw o znaczeniu midzynarodowym.

Beec Wiosna 1942 r. znowu przyniosa ydom warszawskim ze wiadomoci: Nadchodzi wiosna - czytamy w Nowych Torach z kwietnia 1942 r. - pierwsze promienie soca zaledwie ogrzewaj wycieczone godem i srog zim ciaa ludzkie. Ale w sercu budzi si nadzieja. Miliony serc bij w tym samym rytmie oczekiwania, pragnienia streszczaj si w jednym sowie: finis. Wszyscy akn koca wojny [...]. Tymczasem gucha wie niesie zamknitym w getcie ydom

365

Ring I, nr 394, Relacja niezidentyfikowanego autora z Kodawy; Ring I, nr 799, Relacja Wokowicza z Dbia, bliej: R. Sakowska, Ostrzeenia i pomoc, Biul. IH 1987, nr 142. 366 W. Bednarz, Obz strace w Chemnie nad Nerem, Warszawa 1946; J. Gulczyski, Obz mierci w Chemnie nad Nerem, Konin 1991. 367 W dniu 18 i 19 I 1942 zgosili si do rabina w Grabowie trzej zbiegli winiowie z Chemna nad Nerem: Mech Podchlebnik (ocala i zoy zeznania przed sdem polskim); Abram Roj oraz Szlamek z Izbicy Kujawskiej, ktry dotar do getta warszawskiego i zoy relacj o zagadzie ydw i Cyganw w autach - komorach gazowych Chemna. Szlamek posugiwa si zawiadczeniem wystawionym przez Judenrat w Piotrkowie Trybunalskim na nazwisko Grojnowski-Jest to z pewnoci nazwisko faszywe. Prawdziwe brzmiao Fajner lub Finer; Relacja Szlamka i poegnalne listy w: R. Sakowska, Dwa etapy... 368 Ring I, nr 694, Proletariszer Gedank [Myl Proletariacka], pismo Poale Syjon-Lewicy I-II 1942, art. Dokumenty hitlerowskiego bestialstwa ; bliej: R. Sakowska, Archiwum Ringelbluma - ogniwem konspiracji..., cz. II, Biul. IH 1990, nr 153.

o nowej, bezprzykadnej fali udrcze [...]. Miasta cae wycite w pie [...]. Z dystryktu lubelskiego wysiedlono tysice ydw - nie wiadomo gdzie i dokd369. A teraz Lublin - pod tym tytuem ukazaa si w pimie Jungntruf z marca 1942 r. notatka nastpujcej treci: W ostatniej chwili przed zamkniciem numeru otrzymalimy z wiadomo o wysiedleniu ydw i Lublina. Dotychczas wywieziono okoo 6000 osb w nieznanym kierunku. Blisze szczegy nie s znane370. Tak wic na przeomie marca i kwietnia 1942 r. getto warszawskie przeyo kolejny wstrzs: wiadomoci o zagadzie skupisk ydowskich zaczy ju bowiem napywa z Generalnej Guberni: z Lubelszczyzny i z nowo utworzonego (1 sierpnia 1941 r.) dystryktu Galicja371. ydzi z Lubelszczyzny i Galicji ginli, jak si niebawem okazao, w nowo zaoonym w marcu 1942 r. orodku zagady w Becu koo Tomaszowa Lubelskiego. By on pierwszym uruchomionym w ramach Einsatz Reinhard. Informacje o losie wywiezionych, ktre stopniowo docieray do warszawskiego getta, przyjmowano pocztkowo z pewnym niedowierzaniem, gubic si w domysach. Pierwsza wiadomo o Becu, ktr ludzie z zespou Ringelbluma uznali za sprawdzon, pochodzi z listu owego Szlamka, ktry w swoim czasie przynis do Warszawy hiobow wie o Chemnie nad Nerem. W obawie przed gestapowcami, ktrzy poszukiwali zbiegw z tego orodka zagady, Wasserowie wysali go do rodziny w Zamociu. W ostatnim swym licie stamtd, z 5 lub 6 kwietnia 1942 r., napisanym w poowie po ydowsku, Szlamek w sposb aluzyjny, lecz nader przejrzysty, wymieni Beec jako miejsce strace ydw z Lubelszczyzny i Galicji: Szanowny panie Wasser! [-]. Od kuzyna z Lublina otrzymaem ukony. Pisz mi, e poszli na ojem ha-emes i w taki sposb, jak w Chemnie. Niech Pan sobie wyobrazi moj rozpacz, ju nie mam siy do pakania. Ja ju na pewno pisz ostatni list i na pewno pjd tam, gdzie moi rodzice poszli i w taki sam sposb. Szanowny Panie Wasser! Das bajs-ojem ist in Beec, to jest to samo, co w Chemnie. Ukony te otrzymaem od kuzynki, ktrej dawno nie widziaem. Ona bya w Rawie Ruskiej, pojechaa tam na ojem ha-emes. Dziadek te mi zmar obecnie w Bigoraju. Ukony dla wszystkich znajomych. Pozostaj z wysokim szacunkiem. Er macht kat wi in Chemno. Das bajs-ojem in Beec. Cauj Was wszystkich. Szlamek372. Autor zgin wraz z innymi ydami Zamocia w Becu, 11 lub 12 kwietnia 1942 r.373 Pochodzce z jego listu informacje o losie ydw z Izbicy (dystrykt lubelski) i Rawy Ruskiej (dystrykt Galicja) byy prawdziwe. Tylko wiadomo z Bigoraju bya mylna: pierwsza partia ydw z tego miasta zgina w Becu pniej, ju po mierci Szlamka374. W kwietniu 1942 r. getto warszawskie jeszcze nie znao losu ydw wywiezionych ze Lwowa. We wspomnianym ju tekcie z Nowych Torw czytamy: W poowie marca odeszy dwa transporty liczce ogem 13 500 osb. O kierunku, w jakim ich wywieziono, ani o ich losie nie udao si absolutnie niczego stwierdzi. Los tych ludzi budzi najwysze zaniepokojenie
369 370

Ring I, nr 704, Nowe Tory - pismo Poale Syjon-Prawicy egzemplarz niekompletny, numeru brak. Ring I, nr 684. 371 W marcu 1942 r. hitlerowcy zamordowali w Becu ok. 15 tys. ydw ze Lwowa; od 16 III 20 IV - ok. 30 tys. z Lublina (T. Bernstein, Martyrologia, opr i zagada ludnoci ydowskiej w dystrykcie lubelskim , Biul. IH 1957, nr 21; teje, Eksterminacja ludnoci ydowskiej w dystrykcie Galicja 1941-1943, ibidem 1967, nr 61). 372 Ring I, nr 596; Ojlem haemes - prawdziwy wiat; bajs ojlem - cmentarz; Er macht ka t ojf aza ojfn wi in Chemno - on morduje w taki sposb jak w Chemnie. 373 Ring I, nr 596, Karta pocztowa czternastoletniego Abrama Bajlera do H. Wassera z wiadomoci o wywiezieniu wuja Szlamka i matki z getta w Zamociu. 374 ydzi z Bigoraju zostali wywiezieni do Beca 9 VIII -3 XI 1942 (T. Berenstein, Martyrologia...).

Sobibr W pocztku czerwca 1942 r. zlokalizowano drugi spord orodkw zagady w Generalnej Guberni: pierwsza wiadomo o Sobiborze, uruchomionym w pocztku maja 1942 r., dotara do warszawskiego getta dziki czniczkom i He-Chaluc-Dror Frumce Potnickiej i Chawce Folman. W pocztku czerwca uday si one w sprawach organizacji w lubelskie, m. in. do Werbkowic pod Hrubieszowem, gdzie znajdowaa si komuna modzieowa, zaoona jako i baza przyszej partyzantki ydowskiej. I Dziewczyny dotary do Hrubieszowa 7 czerwca 1942 r., w dniu akcji likwidacyjnej. Spotkay na drodze do miasta pochd ydw, pdzonych przez hitlerowcw na stacj kolejow: Ludzie szli czwrkami czytamy w relacji Frumki dla ARG - przeszo 2000 osb, mczyni, kobiety i modzie, bez dzieci. Zauwayam moe dwoje, czy troje na rku dorosych. W szeregach panowaa martwa cisza, ludzie szli w milczeniu patrzc niewidzcymi oczyma przed siebie... Dzieci, jak si pniej dowiedziaa autorka relacji, odebrano rodzicom i odesano w zaplombowanych wagonach w nieznanym kierunku375 Nazajutrz czniczki znalazy si na stacji w pobliskim Miczynie (w oryginale relacji zachowa si rysunek - plan placu przed budynkiem stacji, na ktry przygnano ydw z okolicznych miejscowoci). Tu wanie po raz pierwszy usyszay nazw Sobibr: Pocig odjecha w nieznane. Kr pogoski, ze Niemcy zbudowali w Sobiborze nowy obz mierci, na wzr Beca376. Skrt relacji czniczek opublikowano w prasie konspiracyjnej, za nazwa Sobibr bdzie si odtd powtarza w konspiracyjnych tekstach: Jeszcze opakujemy tysice ofiar Hrubieszowa, jeszcze woa o pomst krew ze wieych mogi na drogach Lubelszczyzny, jeszcze gin cae skupiska w wielkim obozie w Sobiborze377.

Treblinka Wiosn 1942 r. hitlerowcy przystpili do budowy tzw. urzdze kolejnego orodka zagady w Generalnej Guberni - Treblinki II. Budowano je w odlegoci kilkudziesiciu kilometrw od Warszawy, w pobliu Makini, na zalesionych terenach, przylegajcych do wsi Wlka Okrglik378. Nazwa ta nic jeszcze nie mwia warszawskim ydom. Tylko niektrzy zetknli si z ni w kocu 1939 r., gdy wie ta leaa na szlaku uchodcw usiujcych wydosta si spod okupacji hitlerowskiej do ZSRR379.

375 376

Ring I, nr 811. Ibidem. 377 Ring I, nr 689, Der Ojfbrojz 14 VI 1942, rubryka Cierpienie, mka i zagada; Ring I, nr 690, Jedijes 20 VI 1942. 378 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka; .S. Wojtczak, Karny obz pracy Treblinka I i orodek zagady Treblinka II , Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce 1975, XXVI. 379 W kocu 1939 r. Hanna Lewkowicz, moda dziewczyna z Kalisza, wracaa wraz z rodzin z nieudanej wyprawy za Bug. Wyczerpani i godni ludzie przenocowali w wiosce Wlka Okrglik. Nigdy nie zapomn, pisaa Hanna jako korespondentka Archiwum Ringelbluma, jakie wraenie wywar na mnie widok Wlki. Las nie by gsty, lecz zupenie onieony, nieg rozwietla czer nocy. Z tego widoku bi taki spokj, takie ukojenie (Ring I, nr 478).

Pierwsze wiadomoci o Treblince, ktre napyny do warszawskiego getta, dotyczyy karnego tam obozu pracy Treblinka I; opublikowaa je konspiracyjna prasa380,zostay te odnotowane w Dzienniku Adama Czerniakowa i w Kronice Emanuela Ringelbluma. Informacje o Treblince II, pochodzce z listu nieznanego yda z Wodawy, ktre nadeszy do warszawskiego getta w pierwszych dniach czerwca 1942 r., poruszyy ludzi z konspiracji. Autor listu jeden z nielicznych, ktrzy pozostali po akcji likwidacyjnej w tym miecie, ostrzega: Wuj zamierza urzdzi wesele swoich dzieci take i u Was, gdy wynajmuje sobie mieszkanie koo Was, bardzo blisko od Was. Chyba o tym wcale nie wiecie. Dlatego te piszemy do Was, ebycie o tym wiedzieli i znaleli sobie nowe mieszkanie poza miastem, dla wszystkich naszych braci i dzieci, bo wuj ju przygotowa nowe mieszkania dla wszystkich, takie same jak u nas381. Naiwne aluzje autora z Wodawy byy atwe do rozszyfrowania: wuj - to hitlerowcy; mieszkanie takie same jak u nas, tj. takie samo jak Sobibr, ktre byo miejscem kani transportu ydowskiego z Wodawy; mieszkanie wuja prawie gotowe - to orodek zagady w Treblince. Pod wpywem listw z Wodawy powsta poemat Icchaka Kacenelsona Pie o cadyku z Radzynia382. Wedug dotychczasowych ustale pierwszy kolejowy transport ofiar przyby do Treblinki II w dniu 23 lipca 1942 r., lecz prasa konspiracyjna warszawskiego getta pisaa o dwch obozach w Treblince obozie pracy i obozie mierci - ju od pierwszych dni czerwca tego roku: pismo Jedijes 2 czerwca 1942 r. podao: W Treblince s dwa obozy: obz pracy i obz mierci. To samo pismo w numerze z 9 czerwca relacjonuje o masowym rozstrzeliwaniu ydw w Treblince. Wiadomoci te wymagaj weryfikacji. Adam Czerniakw z pewnoci zna teksty o dwch obozach w Treblince, cho nigdy nie pisa o zagadzie wprost. Z pewnoci zna je rwnie Janusz Korczak, zaprzyjaniony z Cywi Lubetkin i Icchakiem Cukiermanem, przyszymi wsporganizatorami OB383. Znaa je z pewnoci ulica, lecz ludzie w getcie dugo bronili si przed t wiedz. W getcie warszawskim rnie pisano i wymawiano nazw miejscowoci, ktra w niedugim czasie stanie si synonimem mierci: Trenblinka, Tremblinka, Tremblinki itd. Porwnanie relacji o zagadzie zachowanych w Archiwum Ringelbluma z tekstami opublikowanymi w konspiracyjnej prasie nasuwa nastpujce refleksje: 1. W zakresie zdobywania informacji ARG i redakcje konspiracyjnych periodykw uzupeniay si nawzajem: ARG korzystao gwnie z pomocy ziomkostw, natomiast periodyki konspiracyjne z relacji cznikw. Ustalenie pierwszestwa nie zawsze jest moliwe: nie wiemy na przykad, ktry z dwch tekstw o Ponarach powsta wczeniej: relacja Jurka Wilnera spisana przez Daniela Fligelmana dla ARG, czy te artyku Krwawe dni Wilna w Neged ha-Zerem. Dotyczy to rwnie relacji Frumki z Hrubieszowa: spisa j dla ARG Eliahu Gutkowski, lecz informacja
380

Ring I, nr 700, Za nasz i wasz wolno I-II 1942, Obz pracy w Treblince; Ring I, nr 681, Der Weker 12 IV 1942. 381 Ring I, nr 563; ydzi z Wodawy zostali wywiezieni do Sobiboru 23 V 1942, cz zgina na miejscu. 382 Ring II, m 350, Poemat Icchaka Kacenelsona, Pie o cadyku z Radzynia. Prototypem tytuowego bohatera by mody rabin Szojme Szmuel Lajner, ktry po akcji likwidacyjn ej, rezygnujc z szansy ocalenia, zbiera ciaa pomordowanych, by je pochowa zgodnie z obyczajem ydowskim, opublik. w: I. Kacenelson, Jidisze getoksowim [ydowskie pisma z getta], oprac. J-Szajntuch, Kibuc Bojownikw Gett, 1984. 383 Ring I, nr 178, Zaproszenie Korczaka na przedstawienie w Domu Sierot, 18 VII 1942, adresaci: P. Cywia, P. Icchak, P. Sara, Dzielna 34. Przy ul. Dzielnej 34 znajdowa si kibuc Dror jeden z gwnych orodkw konspiracji w getcie warszawskim.

czniczki w tym samym czasie musiaa te dotrze do jej macierzystej redakcji. Odmiennie przedstawia si sprawa Chemna nad Nerem. Tu rola ARG jako pierwszego rda informacji jest bezsporna, gdy Szlamek mg dotrze do Wassera tylko przez swoje ziomkostwo przesiedlecw z Izbicy Kujawskiej. Z ARG pochodzi rwnie pierwsza sprawdzona wiadomo o orodku zagady w Becu i pierwsza wiadomo o budowie Treblinki II. 2. Ludzie z ARG oraz podziemne redakcje starannie sprawdzay wiarygodno informacji, mimo izolacji i drastycznych ogranicze cznoci. Wynikao to przede wszystkim z wagi przekazywanych wiadomoci, dotyczcych przecie ycia i mierci ludnoci ydowskiej; dyktoway j rwnie nawyki dobrej roboty i poczucie profesjonalnej odpowiedzialnoci. Ludzie z konspiracji getta zdawali sobie spraw, i wszelkie koloryzowanie, jakie nierzadko niesie wie gminna, tylko podwaaoby wiarygodno informacji o zbrodniach hitlerowskich, ktrych rzeczywisty wymiar i tak przecie przerasta ludzk wyobrani. 3. Wiadomoci o zagadzie skupisk ydowskich docieray do getta warszawskiego falami, w miar uruchamiania hitlerowskich orodkw zagady: pierwsze wieci o podwileskich Ponarach dotary tu w poowie padziernika 1941 r., o Chemnie nad Nerem - w lutym 1942 r., o Becu - w pocztku kwietnia; o Sobiborze i budowie Treblinki II - w pocztku czerwca tego roku. 4. Informacje o zagadzie docieray tu najczciej w postaci ustnych przekazw, ukazujcych rzeczywisto okupacyjn przez filtr dramatycznych przey jednostkowych.

4. Reakcje mieszkacw getta. Ewolucja form oporu

Dochodzenie do prawdy o tajnym hitlerowskim planie cakowitej zagady ydw wymagao nie tylko wysiku intelektualnego, lecz take odwagi cywilnej, ludzie w getcie bowiem bronili si instynktownie przed t straszliw wiadomoci, usiujc interpretowa nowe formy hitlerowskiego ludobjstwa jako zjawiska lokalne; Nikt nie chcia usysze wyroku mierci - skomentowaa to w marcu 1942 r. redakcja Sowa Modych, jednak ju pierwsze teksty prasowe o zagadzie skupisk ydowskich za Bugiem wskazuj, i ludzie z konspiracji getta od razu dostrzegli symptomy nowych zagroe: Nowa martyrologia mas ydowskich - brzmia tytu artykuu w Awangardzie Modziey z padziernika 1941 r. Dopiero na przeomie marca i kwietnia 1942 r., po akcjach likwidacyjnych w gettach Generalnej Guberni (w Mielcu, Lublinie i Lwowie) ludzie z konspiracji warszawskiego getta doszli do wniosku, ze ju pierwsze masowe egzekucje w podwileskich Ponarach w lecie 1941 r. wyznaczyy pocztek cakowitej zagady ydw, za wykonanie wyroku mierci jest jedynie spraw czasu384. Od wiosny 1942 r. pojawiaj si w prasie konspiracyjnej getta specjay rubryki: Z codziennej kroniki grozy (w Przedwioniu385), Z doliny paczu Jedijes), Cierpienie, mka i zagada (w Ojfbrojz) oraz Ojsrotung (w Der Weker). Termin Ojsrotung (zagada), wystpujcy niekiedy w periodykach getta w brzmieniu niemieckim (Ausrottung), cilej przylega do hitlerowskich dziaa ni eufemizm nazistw Endlsung.

384

Akcje likwidacyjne w Mielcu (dystr. krakowski), Lwowie (dystr. Galicja) i w Lublinie w marcu 1942; wg I. Gutmana pierwsz, trafn diagnoz dotyczc tajnego, hitlerowskiego planu cakowitej zagady ydw postawili ludzie z konspiracji getta wileskiego (I. Gutman, The Jews..., s. 162-163). 385 Ring I, nr 703, Przedwionie, pismo Ha-Szomer ha-Cair.

Powtarzajc si w tekstach prasowych formu o wywzce w nieznane czy te w nieznanym kierunku zaczto ujmowa w cudzysw, staa si ona bowiem synonimem mierci. Na przeomie marca i kwietnia dojrzay nabrzmiewajce od koca 1941 r. przemiany w postawach konspiracji, ktra dotychczas skupiaa si gwnie na rnych formach oporu cywilnego. Pod wpywem wiadomoci o zagadzie gett regionalnych wysuwa si na plan pierwszy koncepcja zbrojnej samoobrony - w warunkach skrajnie niekorzystnych, na dalekim zapleczu okupanta i w ogromnej odlegoci od frontu dziaa wojennych. Przemiany te przebiegay w atmosferze konfliktu generacji. Wiosn 1942 r. obiega pras konspiracyjn getta wiadomo o zbrojnej samoobronie ydw w Nowogrdku niedaleko od Wilna386. Powojennym badaczom nie udao si ustali czy samoobrona ta rzeczywicie miaa miejsce, czy by to fakt historyczny, czy te bohaterska legenda. Wedug J. Gutmana adne z oficjalnych rde nie zawiera potwierdzenia wiadomoci o tej rewolcie387. Niemniej jednak wieci z Nowogrdka zafascynoway konspiracyjn modzie getta, zwaszcza chalucow. W tym czasie pojawiaj si w prasie konspiracyjnej rozwaania o sensie ofiary, o sposobie umierania, e posu si tytuem pierwszej wersji ksiki Hanny Krall o getcie warszawskim388. Walka zbrojna staa si wrcz obsesj konspiracyjnej modziey, ktra z waciw swemu wiekowi zapalczywoci wysuwaa wobec starszych bolesne i niesprawiedliwe zarzuty: Getto pragnie spokoju - czytamy w Jedijes z 9 czerwca 1942 r. - po kadym silniejszym wstrzsie mijaj dni lub tygodnie, a getto wraca do rwnowagi, do duchowego letargu, codziennej krztaniny, walki o kawaek chleba, handlu i politykowania [...]. Teraz, gdy piszemy te sowa, wywo w nieznanym kierunku tysice ydw [...]. Ptla zaciska si coraz mocniej [...]. Tymczasem dziaacze spoeczni, ktrzy su przecie ogowi, marnuj czas i siy na reformowanie jakiej szkoy, czy te zmian personelu w jakiej kuchni. Czeg mona wymaga od czowieka z ulicy, skoro ci, ktrzy powinni przewodzi, zajmuj si drugorzdnymi sprawami, gdy stawk jest samo ycie. Kocowy fragment artykuu brzmi: Spokojne, systematyczne przygotowania do obrony. Dzie po dniu, z dokadnoci i determinacj polskiego yda w niemieckim getcie. Doroli - przywdcy i dziaacze partii politycznych, organizatorzy i inspiratorzy oporu cywilnego, ktrzy przez duszy czas tworzyli klimat spoeczny getta, traktowali modych z rezerw, ostrzegajc przed przedwczesnym wystpieniem, przede wszystkim ze wzgldu na zbiorow odpowiedzialno ludnoci getta. W tej sytuacji Blok Antyfaszystowski, pierwsza, jeszcze niepena koalicja si konspiracyjnych warszawskiego getta (organizacji syjonistyczno-socjalistycznych i PPR; nie przystpi do niej Bund), zawizana na przeomie marca i kwietnia 1942 r. oraz pierwsze grupy nowo utworzonej Bojowej Organizacji Bloku nastawiy si na przygotowania do partyzantki lenej. Od wiosny 1942 r. konspiracja warszawskiego getta podejmuje gorczkowe dziaania zmierzajce do zaalarmowania opinii spoecznej kraju i zagranicy spraw zagady ydw; na przeomie marca i kwietnia powoano specjaln sub informacyjn w skadzie: E. Ringelblum, H. Wasser, E. Gutkowski. Nie jest kwesti przypadku, e sformalizowanie funkcji Oneg Szabat jako biura informacji o zagadzie zbiego si w czasie z utworzeniem Bloku Antyfaszystowskiego. Wiele wskazuje na to,

386 387

Ring I, nr 684, Jungtruf III 1942, art. Nowogrdek wzywa; nr 696, Sowo Modych III 1942. Y. Gutman, The Jews, s. 444. 388 H. Krall, Zdy przed panem Bogiem, Krakw 1977.

cho nie mamy bezporednich dowodw, i suba informacyjna Oneg Szabat powstaa jako jedno z ogniw Bloku Antyfaszystowskiego. W dniu 1 kwietnia 1942 r. ukaza si pierwszy numer opracowanego przez ten zesp biuletynu prasowego Wiadomoci, w caoci powiconego zagadzie ydw - dla periodykw konspiracyjnych w getcie i po stronie aryjskiej389. Nieco wczeniej powsta pierwszy raport Oneg Szabat, przeznaczony dla rzdu polskiego w Londynie. Autor tego tekstu - H. Wasser - wymieni w swych powojennych wspomnieniach trzy raporty ARG, wysane do Londynu przed pierwsz akcj likwidacyjn warszawskiego getta, tj. przed 22 lipca 1942 r.: pierwszy - o Chemnie nad Nerem (w marcu); drugi - o zagadzie gett na Lubelszczynie, pt. Drugi etap (w kwietniu) i trzeci - pt. Gehenna ydw polskich pod okupacj hitlerowsk (w lipcu)390. Termin drugi etap, ktry ukaza si po raz pierwszy w tytule raportu kwietniowego391, wskazuje na rol ludzi z zespou Ringelbluma w rozpoznaniu jakociowych zmian w hitlerowskiej polityce eksterminacji ydw. Przemylenia te znalazy rwnie swj wyraz w tekcie Gehenna ydw polskich pod okupacj hitlerowsk: Naley rozrni zarzdzenia o charakterze gospodarczym (polityka eksterminacji gospodarczej), populacyjnym (polityka permanentnego przesiedlania z obszaru na obszar), aprowizacyjnym (polityka wygodzenia ydw) oraz zarzdzenia zmierzajce do niwelacji kulturalnej i moralnej ydw [...]. Wraz z napaci Niemiec hitlerowskich na Zwizek Radziecki przybywa do acucha nieskoczonych cierpie najstraszliwsze ogniwo - Ausrottung - fizyczna zagada ydw [...]. Ten drugi etap uderza sw bezwzgldnoci i bezprzykadn konsekwencj392. Myl t w lapidarnym skrcie ujmie w swych notatkach z koca 1942 r. E Ringelblum: Ostatni okres. Czas okruciestw. Nie sposb pisa monografii bo - cienie Ponar, 9000 ze Sonimia, wysiedlenia, tragedia Lublina [. ] Chemno - gazy. Treblinki [tak w tekcie - R.S.]. Czas przeladowa, a teraz - czas okruciestw393. Do przemyle ludzi z Oneg Szabat nawizuje wspczesna historiografia akcentujca cezur midzy dwoma etapami polityki hitlerowskiej wobec ydw pierwszym - eksterminacji poredniej tj. grabiey, niewolniczej pracy i izolacji w gettach (czas przeladowa) i drugim - eksterminacji bezporedniej, tj. totalnej zagady ludnoci ydowskiej (czas okruciestw). Periodyzacja hitlerowskiej polityki wobec ydw nie bya dla ludzi z gett tematem teoretycznych rozwaa, lecz kwesti szans - bd ich braku - na przeycie.

5. Kontakty konspiracji warszawskiego getta z Biurem Informacji i Propagandy Komendy Gwnej Armii Krajowej (luty - lipiec 1942)

389

Ring I, nr 259 i 262; do poz. 262 zaczona powojenna notatka H. Wassera: Biuletyny opracowane przez E. Gutkowskiego i H. Wassera. 390 H. Wasser, The Ghetto Archives... 391 Ring I, nr 469. 392 Ring I, nr 144, Gehenna ydw polskich pod okupacj hitlerowsk , w: R. Sakowska, Dwa etapy... 393 Ring II, nr 227, E. Ringelblum, Notatki na kartach: tytuowej i introligatorskich zeszytu z tekstem Oneg Szabat.

W 1988 r. w jednym z magazynw Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego odnaleziono paczk archiwaliw BIP394. Wedug ustale Marii Tyszkowej - kierownika Oddziau Rkopisw BUW, s to materiay z Referatu Mniejszoci Narodowych kierowanego przez Stanisawa Herbsta (pniejszego profesora UW), za wyodrbniona przez ni cz - z podlegego mu Referatu Spraw ydowskich395. Henryk Woliski (Wacaw, Zakrzewski), ktry prowadzi t jednoosobow komrk, pisa o niej: Referat zosta obsadzony z dniem 1 lutego 1942 r., jego zadanie w pierwszym okresie istnienia ograniczao si do suby informacyjnej. Suba ta opieraa si na szeregu prywatnych kontaktw w getcie warszawskim. Wiadomoci z innych orodkw - od osb przybywajcych z prowincji, z ktrymi Referat mia mono rozmawia nieomal codziennie, dziki kontaktom prywatnym z obszaru Ukrainy Sowieckiej, rodem szczegowych i pewnych wiadomoci o losach ydw prowincjonalnych byo rwnie getto warszawskie. Sie wasna dostarczaa w tym okresie minimaln ilo wiadomoci o ydach, czsto bezkrytycznych. Charakterystyka kontaktw: ludzie spord inteligencji pochodzenia ydowskiego, ulokowani w rnych instytucjach getta (gmina, szpitale) oraz bundowcy. Z ydowskimi orodkami nacjonalistycznymi mia referent w tym okresie jedynie kontakty porednie396. Woliski, ktry, jak wikszo Polakw, nie orientowa si w zoonej mozaice ycia politycznego spoecznoci ydowskiej, okreli mianem nacjonalistycznych organizacje syjonistycznosocjalistyczne, ktrych wpywy dominoway m.in. w otoczeniu Emanuela Ringelbluma. Dopiero we wrzeniu 1942 r., po pierwszej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta, Woliski nawie bezporedni kontakt z tymi wanie organizacjami, dziki cznikowi Jurkowi Wilnerowi. Do tego czasu pogldy Wacawa na sprawy ydowskie, jak zauway w swych wspomnieniach Icchak Cukierman, ksztatoway si wycznie pod wpywem Bundu397. Nowo odnalezione materiay uzupeniaj wypowied H. Woliskiego. Szczeglne znaczenie dla omawianego tu tematu maj teksty o zagadzie gett regionalnych (prowincjonalnych): meldunki, m.in. sporzdzone przez samego Wacawa oraz wycinki z biuletynw BIP, z odrcznymi uwagami na marginesach, wskazujcymi bd na ich pochodzenie (m.in. z Informacji Biecej), bd zastpujcymi pismo przewodnie (np. 1631 do 1638; byy to, wedug ustale M. Tyszkowej, liczbowe kryptonimy komrek BIP - nadawcy i adresata tekstu)398. Odrbn grup stanowi teksty dotyczce stosunkw wewntrznych w getcie warszawskim. Nie s one bezporednio zwizane z alarmem o zagadzie, wskazuj jednak na rda informacji Referatu
394

Informacje o dziejach, strukturze organizacyjnej, obsadzie personalnej oraz bibliografia BIP - na podstawie: G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy KG SZP-ZWZ-AK, Warszawa 1987; BIP skada si z dwch podstawowych wydziaw: Informacji (WI) i Propagandy; Referat Mniejszoci Narodowych z Referatem Spraw ydowskich wchodzi w skad Wydziau Propagandy. 395 Bliej: M. Tyszkowa, Zdekonspirowane archiwa, Karta 1991, nr 5; Eksterminacja ydw 1941-1943. Dokumenty BIP KG AK w zbiorach Oddziau Rkopisw BUW , oprac. M. Tyszkowa Biul. IH 1992, nr 162-163 (w druku). 396 H. Woliski (Zakrzewski), Przegld dziaalnoci Referatu Spraw ydowskich, w: B. Mark, Powstanie w getcie warszawskim. Nowe, uzupenione wydanie i zbir dokumentw, Warszawa 1963; H. Krall, Dwa najwspanialsze lata. Z prof. dr Aleksandrem Gieysztorem rozmawia Hanna Krall , Tygodnik Powszechny 2 I 1983, nr 1. 397 I. Cukierman, Kapitlen fun izawon..., s. 132. 398 BUW, Wydz. Rkp., nr akc. 3316 i 682 g; sygnatur nadawcy meldunku H. Woliskiego z 7 III 1942 bya liczba 1631 P; jest to prawdopodobnie kryptonim Referatu Mniejszoci Narodowych; natomiast tekst A. Szymanowskiego Materiay dla BBC sygnowany jest liczb 1631; adresatem jest 1638; zob. te. R. Matuszewski, Antoni Szymanowski 1914-1985, Polityka 16 XI 1985, nr 46.

Spraw ydowskich. Naley przede wszystkim wymieni meldunek Wacawa z 7 marca 1942 r. 0 sporzdzon w getcie relacj z 21 marca. Oba te dokumenty wyranie nawizujce do tekstw z pisma Bundu Der Weker, potwierdzaj wypowied H. Woliskiego o jego kontaktach z tym wanie rodowiskiem. Natomiast w przypadku meldunkw o zagadzie gett regionalnych na rdo i kierunek przepywu informacji - z getta do BIP - wskazuje wzmianka we wspomnianej ju relacji z 21 marca 1942 r. o zagadzie ydw w Kroniewicach: w tekcie tym uyto ydowskiej nazwy miasta (Kruszniewice)399. Byby to jednak dowd zbyt wty, gdyby nie potwierdza wypowiedzi H. Woliskiego, wanym rdem jego informacji byo w omawianym okresie wanie getto warszawskie. Wolno wic sdzi, i ydowska sie cznoci konspiracyjnej, owa -jak j przekornie nazwaa jedna z gazetek podziemnych getta - poczta pantoflowa, suya rwnie BIP Armii Krajowej. Cytowane w rozdziale o prasie podziemnej getta teksty o martyrologii Polakw wskazuj zarazem na wymian informacji z konspiracj polsk. Trudno jednak ustali, czy informacje te pochodziy bezporednio od H. Woliskiego, czy te z polskiej prasy konspiracyjnej docierajcej do dzielnicy zamknitej. Do najwaniejszych spord nowo odnalezionych archiwaliw naley kopia raportu Oneg Szabat z 25 marca 1942 r. - o orodku zagady w Chemnie nad Nerem. Naley przypuszcza - podajc ladem dotychczasowych ustale, i ludzie z Oneg Szabat, nie majc w tym czasie (do wrzenia 1942 r.) bezporednich kontaktw z Referatem Spraw ydowskich, przekazywali tam raporty o zagadzie za porednictwem przedstawiciela Bundu. Raport o Chemnie nad Nerem - z 25 marca 1942 r., wysany za granic - jak twierdzi Walter Laqueur400- drogami kurierskimi przez Szwecj, dotar do Londynu z wielkim opnieniem; zosta ogoszony drukiem dopiero w pocztku 1943 r. (wraz z relacjami o pierwszej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta i orodku zagady w Treblince) w publikacji The Black Book of polish Jewry, opracowanej na podstawie materiaw dostarczonych przez rzd polski w Londynie401. Natomiast pierwsz wiadomo o Chemnie, ktra dotara do wadz polskich na obczynie, zawiera, jak ustalia

399

BUW, Rkp, akc. 3316, Meldunek H. Woliskiego (Wacawa) z 7 III 1942 o zamordowaniu 18 ydw w podwarszawskich lasach, krcych w getcie pogoskach w sprawie wymiany banknotw na specjalne ydowskie i zbliajcym si przesiedleniu 150 tys. osb, zosta oparty na tekstach z pisma Der Weker, 5 i 15 II 1942; za relacja Bundu z 21 III 1942 jest dosownym przekadem Kroniki getta, zamieszczonej w tyme pimie 12 IV 1942 (Relacja wyprzedzia tekst prasowy): o 100 tys. trumien zamwionych przez Niemcw w getcie, niewykupionych kartach ywnociowych i kursach zawodowych bdcych przywilejem zamonych mieszkacw getta. Czy Rada ydowska, czytamy w materiale z BIP, nie mogaby znale stypendiw dla dzieci robotniczych? Nie trzeba daleko szuka, Panie Prezesie, tylko wrd swoich wasnych radcw. Uwaga: ich koncesjonowane i pierwszorzdnie prosperujce przedsibiorstwa. Dla porwnania Der Weker: A moe by tak gmina odebraa koncesje kilku radcom i z tych pienidzy wyznaczya stypendia dla robotniczej modziey?. 400 W. Laqueur, The terrible Secret, Londyn 1981, s. 104-105. 401 The Black Book of Polish Jewry. An Account of the Martyrdom of Polish Jewry under the Nazi Occupation , oprac. J. Appenszlak, przy wsppracy J. Kennera, dr Isaaka Lewina, dr Mozesa Polakiewicza, wyd. The American Federation for Polish Jews, Nowy Jork 1943, s. 115-118; Nie byy to pierwsze wiadomoci o przeladowaniu ydw przekazywane do Londynu: w publikacji The Black Book of Poland (Nowy Jork 1942) ukazay si m.in. teksty o izolacji ludnoci ydowskiej, niewolniczej pracy itd., tj. o poredniej eksterminacji ydw; zamieszczono tam rwnie fotokopi strony tytuowej gazetki Bundu Jugntsztyme [Gos Modziey]. Informacje pochodziy prawdopodobnie z tego wanie rodowiska.

T. Prekerowa, list Bundu z 12 maja 1942 r., oparty na drugim - kwietniowym - raporcie Oneg Szabat402. Raport o masowych egzekucjach w Chemnie nad Nerem poruszy nie tylko ludzi z getta, lecz take ludzi z kierownictwa BIP KG Armii Krajowej, ktrzy bezbdnie ocenili sytuacj, alarmujc ju w kwietniu 1942 r. opini spoeczn o hitlerowskim planie cakowitej zagady ydw. Na ten wanie raport powoa si Antoni Szymanowski (Leon Brzeski, Brz), redaktor Informacji Biecej, w jednym z numerw tego biuletynu; zachowany fragment - wycinek z caoci tekstu powsta, jak wynika z treci, na przeomie marca i kwietnia 1942 r.: Masakry ydw na wschodzie pisa Szymanowski - ktrych ofiar pady setki tysicy ludzi, s rzecz powszechnie znan. Wiadomoci jednak ostatniego okresu ka przypuszcza, e te metody najokrutniejszej likwidacji bd na wiksz skal stosowane przez Niemcw nie tylko na wschodzie, ale i na ziemiach zachodnich Rzeczypospolitej, wczonych do Rzeszy, a moe take w GG. Meldowalimy ju w Informacji Biecej o wytruciu gazami tysicy ydw w powiecie kolskim, co rozpoczo si w grudniu. Obecnie, dziki otrzymaniu szczegowej i wiarygodnej relacji, podajemy w osobnym meldunku dokadny opis tych wydarze. Dalsze wiadomoci stwierdzaj, e w ychlinie, czyli dokadnie na granicy GG i terenw anektowanych, po publicznym rozstrzelaniu czterech czonkw miejscowej Rady ydowskiej wywieziono w nieznanym kierunku wszystkich prawie ydw ychliskich. Taki sam transport mia miejsce z Kroniewic, powiatu kutnowskiego. W Gbinie rozstrzelano na miejscu starcw, reszt wywieziono. Trzeba przypuszcza, e te wszystkie wywzki kocz si egzekucjami. Ostatnio za na terenie GG rozstrzelano w Mielcu 1400 ydw; masowe egzekucje miay te miejsce w Lublinie, gdzie objy jakoby 2-3 tysice ludzi. W wietle tych wiadomoci ostatnie wypowiedzi Hitlera, e wrd niepewnoci co do dalszego rozwoju wypadkw jedna rzecz nastpi niewtpliwie, a to likwidacja ydw, nabieraj groby najzupeniej konkretnej, wielkiej fali mordw. W dniu 14 kwietnia 1942 r. A. Szymanowski ponawia swj alarm w opracowanych przez niego Materiaach dla audycji BBC (terror) czytamy: Uwaga. Podaj dzi jedynie materia dotyczcy ydw. Wydaje si, e powinien by szczeglnie uwzgldniony, nie tylko z powodu jaskrawoci. Ale charakterystyczn cech tych aktw terroru jest, e Niemcy dokonuj ich cicho i z do du konspiracj. Na wschodzie oczywicie rozmiary byy na to za wielkie, wic tym bardziej zdaje si waciwym rozgoszenie o tych zbrodniach dokonanych ju, zwaszcza, e dzieje si to nadal i zapowiada na wielk skal Cig dalszy Materiaw dla BBC, zawierajcy z pewnoci konkretne wiadomoci, nie zosta odnaleziony403.

402

List Bundu z 11 maja - opublik. w: Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 961-963; wysany zosta z Warszawy do Londynu 21 V 1942, drogami kurierskimi polskiego podziemia; Wg W. Laqueura przez Szwecj (The Terrible Secret, s. 104-105); zob. te Ring I, nr 469, Drugi etap. 403 BUW, Rkp., nr akc. 3316; ydw z Kroniewic i ychlina wywieziono do Chemna 2 i 2 III 1942, z Gbina - w marcu. Pocztek zagady ydw z Lublina, Lwowa i Mielca rwnie przypada na marzec 1942. A. Szymanowski powoa si na mow Hitlera z 30 I 1942, tj. bezporednio po konferencji w Wannsee; fragmenty jej cytuje Biuletyn Informacyjny z 30 IV 1942: Ju 1 wrzenia 1939 r. powiedziaem w Reichst agu - a wystrzegam si przedwczesnych przepowiedni - e wojna ta nie skoczy si tak jak sobie wyobraaj ydzi, wytpieniem narodw aryjskich w Europie, lecz e wynikiem jej bdzie zniszczenie ydw. Mow Hitlera cytowao rwnie w getcie warszawskim pismo Undzer Hofnung [Nasza nadzieja], pismo Syjonistw Oglnych (Ring I, nr 693).

Akcja likwidacyjna warszawskiego getta po trzech miesicach potwierdzi diagnoz Szymanowskiego. Jesieni 1942 r. ukae si w podziemiu jego wstrzsajca broszura Likwidacja warszawskiego getta. Reporta. Ludzie z konspiracji getta najprawdopodobniej nie znali ani tekstu A. Szymanowskiego w Informacji Biecej, ani sporzdzonych przez niego Materiaw dla BBC. Dopiero w poowie czerwca 1942 r. getto warszawskie, jak wynika z Kroniki Ringelbluma, dowiedziao si z nasuchu radiowego, e informacje o zagadzie dotary do Londynu: pitek, 26 czerwca jest dla Oneg Szabat dniem wielkich wydarze. Dzi przed poudniem radio angielskie nadao audycj dla polskich ydw. Powiedziano to wszystko, o czym dobrze wiemy: Sonim i Wilno, Lww i Chemno itd. W cigu dugich miesicy ubolewalimy nad tym, e wiat jest guchy i niemy wobec naszej tragedii, nie majcej sobie rwnej w dziejach. Mielimy pretensje do polskiej opinii publicznej, do czynnikw pozostajcych w kontakcie z rzdem polskim, e nie podaj informacji o rzezi polskich ydw, e wiat o tym nie wie. Oskaralimy polskie czynniki, e wiadomie przemilczaj nasz tragedi, po to by nie przymia ona ich wasnej. Wszystkie interwencje dopiy widocznie celu. W ostatnich tygodniach angielskie radio podawao stale wiadomoci o bestialskim zncaniu si nad polskimi ydami: Chemno, Wilno, Beec itd. Dzi podano skrt sprawozdania o sytuacji polskich ydw; powiedziano, e w Polsce wymordowano 700 tysicy ydw, zapowiedziano odwet i odpowiedzialno za popenione zbrodnie404. Nie ustalono, z kim spord osb pozostajcych, jak pisa Ringelblum, kontakcie z rzdem polskim, zetknli si ludzie z ARG i czy byy to kontakty bezporednie, jednak nowo odnalezione dokumenty wskazuj, i ludzie z kierownictwa BIP, nie czekajc na interwencje, ju w kwietniu 1942 r. alarmowali wiat w sprawie zagady ydw. Obok bezporednich kontaktw Referatu Spraw ydowskich z Bundem istniay jeszcze porednie, jak pisa H. Woliski, kontakty BIP z konspiracj ydowsk - przez dziaaczy polskiego Harcerstwa, sigajce swymi pocztkami lat trzydziestych: nawiza je Aleksander Kamiski (pniejszy Hubert) - jako kierownik druyn mniejszociowych w Kwaterze gwnej Zwizku Harcerstwa Polskiego, usiujcy zintegrowa ydowski ruch skautowy z polskim oraz jego wsppracownicy: harcerz-historyk Tadeusz Kwaniewski i harcmistrzyni Irena Adamowicz; przyja jej z czonkami skautowej organizacji Ha-Szomer ha-Cair przerodzia si w latach okupacji w cis wspprac; przypomn, e to ona wanie jesieni 1941 r. przyczynia si do nawizania cznoci warszawskiego getta z Wilnem, a pniej - wiosn 1942 r. sama - w charakterze czniczki udaa si do tego i do innych gett na wschodzie405. Jedn z tych przedwojennych znajomoci kontynuowa te w latach okupacji Aleksander Kamiski wsporganizator Szarych Szeregw, szef BIP AK Okrgu Warszawskiego i redaktor naczelny Biuletynu Informacyjnego; spotyka si na terenie Sdw z harcerzem Jurkiem Grasbergiem. Maria Straszewska (Anna, Emma), ktra w latach okupacji bya jednym z najbliszych wsppracownikw Huberta, wymienia Jurka Grasberga jako korespondenta Biuletynu Informacyjnego w getcie warszawskim.

404

E. Ringelblum, Kronika..., 26 VI 1942; o audycji BBC pisay te: Jedijes 27 VI 1942, art. wiat ju wie, oraz Ojfbrojz 29 VI, art. pod tym samym tytuem. 405 J. Wierzbiaska, Aleksander Kamiski 1903-1978, cz. I, Harcerstwo 1983, nr 3; Hoownia-Nowik, Skauting ydowski, Bratnie Sowo IV 1981, nr 5; W. Bartoszewski, Z kart wojennej suby Aleksandra Kamiskiego , w: Warto by przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste, Pozna 1990.

Biuletyn Informacyjny, jak wskazuje lektura dziau Warszawa, zamieszcza na bieco wiadomoci o sytuacji w getcie. Przytaczajc rwnolege liczby, dotyczce przydziaw ywnociowych, zachorowa, zgonw itd., zarwno wrd Polakw, jak i wrd ydw, redakcja akcentowaa, i nie uznaje sztucznych, narzuconych przez okupanta, podziaw wrd obywateli. Biuletyn Informacyjny w numerze z 23 padziernika 1941 r. zamieci wiadomo o masowych egzekucjach w podwileskich Ponarach, przekazane najprawdopodobniej przez Iren Adamowicz. W numerze pisma z 30 kwietnia 1942 r. ukaza si obszerny artyku ydzi, w ktrym, obok informacji o godowej sytuacji w getcie warszawskim i wymierajcych domach specjalnych zamieszczono te alarmujc statystyk zagady gett regionalnych, nawizujc do liczb zawartych w kwietniowym raporcie ARG. O swych spotkaniach z Jurkiem Grasbergiem Aleksander Kamiski pisa, w jednym z rozdziaw swej relacji z 1946 r., zatytuowanym Powizania Organizacji ydowskiej z Wojskiem, zawierajcym nieznane informacje, m.in. o pierwszym kontakcie OB z Armi Krajow i roli, jak tu odegrali Irena Adamowicz, Tadeusz Kwaniewski i sam Hubert. Dlatego te przytaczam ten tekst w smym rozdziale ksiki.406

406

A. Kamiski, Relacja z 1946 r., rozdz. IV: Powizania ydowskiej Organizacji z Wojskiem, Harcerstwo 1985, nr 1; Pseudonim Hubert A. Kamiski przyj po swoim aresztowaniu i ocaleniu w dniu 3 listopada 1942 r. By to dzie w. Huberta (M. Straszewska, Biuletyn Informacyjny 1939-1944, Najnowsze dzieje Polski 1967, t. XI, s. 130). M. Straszewska, ibidem; Maria Straszewska - pniejszy profesor polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, w latach okupacji - studentka tajnego UW, instruktorka podziemnego harcerstwa, sekretarz redakcji Biuletynu Informacyjnego; od IV 1941 do Powstania sekretarz BIP Okrgu Warszawskiego AK.

Eksterminacja bezporednia Rozdzia VII pierwsza akcja likwidacyjna getta warszawskiego (22 VII - 21 IX 1942)
1. Przed akcj
Na wiosn 1942 r. getto warszawskie mogo si wydawa wysepk wzgldnego bezpieczestwa, lecz niedaleko od Warszawy realizowano ju hitlerowski plan zagady. Analiza wydarze w getcie warszawskim w okresie od koca marca do lipca 1942 r. wskazuje na eskalacj przygotowa do akcji likwidacyjnej. Od wiosny przybywaj do getta transporty osb przeznaczonych do unicestwienia. W kocu marca przeniesiono do Warszawy ydw z miejscowoci podwarszawskich na prawym brzegu Wisy (Marki, Okuniew, Pustelnik, Radzymin i in.). W kwietniu i maju przywieziono do getta kilka grup Cyganw, m.in. obywateli rumuskich, bugarskich i wgierskich. Wydano im opaski z liter Z i osadzono w areszcie przy ul. Gsiej. Od kwietnia zaczy przybywa do Warszawy transporty ydw niemieckich i czeskich (ok. 4000 osb z Berlina, Hanoweru i Pragi)407. Przesiedlenie ydw zachodnich mogo si wydawa rkojmi trwaoci instytucji getta warszawskiego, ale nie zagrzali oni tu miejsca. Co wicej - byli zwiastunami mierci, bowiem getto warszawskie hitlerowcy traktowali jako gigantyczny kocio, do ktrego wrzucano ludzi przeznaczonych na zagad. Analogiczne zjawisko wystpowao na Lubelszczynie: do wyludnionych tam gett, m.in. do Zamocia, przeniesiono ydw z Niemiec, Austrii, Czechosowacji. Przybysze z Zachodu w niedugim czasie podzielili los ydw miejscowych. Wiosn 1942 r. zaczli si w getcie warszawskim pojawia uciekinierzy z miast objtych akcj eksterminacyjn: z Lublina, Zamocia, Wodawy i in. Wstpem i przygotowaniem do totalnej zagady ludnoci ydowskiej w GG bya seria mordw i aresztowa w gettach. W poowie kwietnia 1942 r. Sipo i SD zaznaczyy swoj obecno w getcie warszawskim, mordujc w nocy z 17 na 18 kwietnia kilkadziesit osb. Wydarzenia kwietniowe posuyy za sygna do likwidacji met szmuglerskich. Kada noc przynosia ofiary w ludziach W czerwcu rozstrzelano 110 osb w Babicach pod Warszaw. Wiosn 1942 r. zaostrzono izolacj zamknitej dzielnicy. Teren getta zosta ponownie okrojony. W kwietniu zostay wyczone Synagoga i gmach Biblioteki Judaistycznej przy ul. Tomackie 5, w poowie czerwca - bloki w rejonie ulic: Bonifraterskiej, Muranowskiej i Pokornej. Wzdu nowych granic pojawiy si zmotoryzowane patrole policyjne, skasowano niektre wyloty. Ograniczono czno pocztow getta. W maju Gerhard Mende z gestapo (Referat IV B - sprawy ydowskie) zabroni Judenratowi udzielania informacji o adresach ydw warszawskich. Bya to ju waciwie pocztkowa, wstpna faza zakazu ruchu pocztowego (Postsperre). W maju - czerwcu urzdzono kilka apanek na modych mczyzn. Do zapanych doczono modocianych winiw z aresztu na Gsiej i grup modych ydw a transportw niemieckich. Ludzi tych wysano do Treblinki, na budow

407

T. Berenstein, Deportacja i zagada skupisk ydowskich w dystrykcie warszawskim , Biul. IH 1952, nr 33; A. Czerniakw, Dziennik..., IV-VII 1942.

orodka zagady. W lipcu gestapo rozkazao sprowadzi ydw-cudzoziemcw do wizienia na Pawiaku. Mieli rzekomo wyjecha za granic. Tu przed akcj hitlerowsk ekipa filmowa nakrcia film o getcie warszawskim. Filmowanie byo poczone z udrk i upokorzeniami. Mode kobiety zmuszano do udziau w scenach erotycznych. W poowie lipca, na dzie przed pocztkiem likwidacji, podziemie polskie uprzedzao o miertelnym niebezpieczestwie grocym ludnoci ydowskiej. Wymieniano liczb 300 tys. deportowanych, lecz gestapo za porednictwem swoich ludzi kolportowao pogoski, e decyzj rzdu GG getto warszawskie jako getto reprezentacyjne i nastawione na produkcj nie zostanie rozadowane408. Kryy pogoski o listach od wysiedlonych, nadchodzcych rzekomo z Besarabii, Ukrainy itd. Ludno getta, podekscytowana wprawdzie pogoskami o przesiedleniu, bronia si jednak instynktownie przez wizj zagady.

2. Przebieg akcji likwidacyjnej

Do zagady skupiska ydowskiego w Warszawie przystpili hitlerowcy 22 lipca 1942 r. w rod. Wstpem do akcji byo aresztowanie 60 zakadnikw; zabrano kilku czonkw Judenratu i wielu przedstawicieli inteligencji. Najbardziej ucierpiaa ul. Chodna, elitarna ulica getta. W nocy z 21 na 22 lipca dzielnic ydowsk otoczono kordonem policyjnym, a 22 lipca o godzinie dziesitej zjawili si w gminie funkcjonariusze sztabu Einsatz Reinhard z Lublina, na czele z Sturmbannfhrerem Hermannem Hfle. Niezwocznie zwoano posiedzenie zdekompletowanego Judenratu, na ktrym Hfle podyktowa tekst rozporzdzenia o przesiedleniu ludnoci getta warszawskiego na wschd. Zwolniono jedynie osoby zatrudnione w przedsibiorstwach niemieckich i instytucjach getta oraz czonkw ich rodzin. Do Judenratu na wniosek Czerniakowa wcielono wic szereg instytucji autonomicznych: Zakad Zaopatrzenia, Bank Spdzielczy, Towarzystwo Dostaw (Todos), Zwizek Rzemielnikw, ydowsk Sub Porzdkow, szpitale i kolumny dezynfekcyjne oraz ydowsk Samopomoc Spoeczn. Ogoszono, e przesiedlecom pozwala si na zabranie po 15 kg bagau oraz pienidze i kosztownoci bez ogranicze. Po ogoszeniu obwieszcze o przesiedleniu nastpi prawdziwy run na przedsibiorstwa niemieckie, gdy dokumenty firm niemieckich uchodziy pocztkowo za niezawodne. Za miejsce w szopie pacono maszynami bd pienidzmi, za niemieckie dyrekcje przy porednictwie ydowskich kierownikw robiy kolosalne interesy na handlu krowami (w argonie gettowym - opaty za przyjcie do szopu). Z dnia na dzie szopy dosownie pczniay, wchaniajc setki maych przedsibiorstw i warsztatw rzemielniczych. W getcie kryo powiedzenie: maszyna do szycia moe uratowa ycie; zanotowa je rwnie Czerniakw na jednej z ostatnich kart swojego Dziennika. Wielkie szopy Schultza, Tbbensa i inne, niemal z dnia na dzie stay si prawdziwymi kombinatami produkcyjnymi, obejmujcymi warsztaty rnych bran, od krawieckich i kunierskich poprzez metalowe, zabawkarskie, papiernicze, a do cukierniczych i fotograficznych409. Wywiezienie i unicestwienie setek tysicy ludzi byo przedsiwziciem wymagajcym sprawnej i precyzyjnej organizacji. Ca operacj kierowaa ekipa Einsatz Reinhard z Lublina z udziaem
408

Ring II, nr 192 Raport zjednoczonych organizacji konspiracyjnych z 15 XI 1942 (Raport listopadowy), w: Archiwum Ringelbluma..., poz. 208. 409 Ring II, nr 191, Sprawozdanie R za 22 VII-27 X 1942, w: Archiwum Ringelbluma..., dok. 28; H. Rudnicki, Martyrologia i zagada ydw warszawskich, d 1946; W. Bartoszewski, Los ydw Warszawy 1939-1943, wyd. II, Londyn 1988.

gestapowcw warszawskich. Niezwyk operatywnoci, energi i okruciestwem wyrni si znany gestapowiec, Karl Brandt. Komenda ekipy eksterminacyjnej (Sonderkommando der Sipo Umsiedlung), potocznie zwanej Vernichtungskommando, znajdowaa si w gmachu przy ul. elaznej 103, u zbiegu z ul. Nowolipie. Odpowiedzialnoci za dostarczenie wyznaczonych kontyngentw zosta obarczony przewodniczcy Judenratu. Na dzie 24 lipca (pitek) hitlerowcy wyznaczyli 7 tys. osb do przesiedlenia, na 25 (sobota) - 10 tys. 23 lipca, drugiego dnia akcji, prezes Rady ydowskiej Adam Czerniakw odebra sobie ycie. Znaleziono go martwego w gabinecie subowym, przy biurku, pod portretem rabina Majzelsa, w Domu przy Grzybowskiej siedzibie Judenratu, pamitajcej czasy wietnoci Gminy ydowskiej w Warszawie. Nie poegna si z nikim, nie poucza, nie wzywa do walki. Po prostu zoy brzemi odpowiedzialnoci, ktrej ju nie mg udwign. Ta mier bya dramatem osobistym, spraw ktr zmczony czowiek rozegra w samotnoci. By to jednak fakt o doniosym znaczeniu moralnym. Czowiek, ktry zrzdzeniem losu znalaz si na czele pmilionowego skupiska ydowskiego w Warszawie - uczciwy, bezinteresowny i ofiarny - czyni wszystko, co byo w jego mocy, by zagodzi przeladowania okupanta. Byy to jednak wysiki daremne. Dramatyczna decyzja Czerniakowa prawdopodobnie dojrzewaa od dawna by moe od owego dnia w listopadzie 1941 r., kiedy zapisa on w swoim Dzienniku: Z caej roboty nic, jak widz, nie wychodzi. W gowie zaczyna mi si mci. Ani jednego pozytywnego posunicia. W cigu 34 miesicy - od pierwszych dni okupacji do ostatnich dni swego ycia - Czerniakw szarpa si samotnie midzy okupantem a spoeczestwem znoszc cierpliwie zarwno zniewagi hitlerowcw, jak i niech mieszkacw getta. mier prezesa Rady ydowskiej miaa by ostrzeeniem, lecz nie zostao ono usyszane. Dnia 29 lipca pojawiy si na murach getta plakaty wzywajce do dobrowolnego wyjazdu ochotnikom obiecywano przydzia ywnociowy w postaci 3 kilogramw chleba i kilograma marmolady. Ludzie jeszcze nie wiedzieli, co si kryje pod przesiedleniem. Tysice ludzi stawiy si dobrowolnie na Umschlagplatz. Niektrzy wierzyli, e pocz si z rodzinami, ktre zostay ju wczeniej wywiezione. Zabkane dzieci zgaszay si z prob, by je wysano do rodzicw410. W Dzienniku Abrama Lewina czytamy, e w dniu 30 lipca, a wic sidmego dnia po samobjstwie Czerniakowa, zgosio si dobrowolnie na Umschlagplatz okoo 1500 osb, a 4 sierpnia - okoo 3000411. Po mierci Czerniakowa przewodniczcym Rady ydowskiej zosta jego zastpca, inynier Marek Lichtenbaum. Niemniej jednak instytucja ta - jak twierdz autorzy Raportu ydowskich organizacji podziemnych z 15 XI 1942 r.(Raportu listopadowego), sta si niepotrzebnym kadubem bez wadzy wykonawczej. W sytuacji powszechnego zagroenia nastpio przesunicie pozorw wadzy z Judenratu na Sub Porzdkow. Oficer SP, adwokat Jakub Lejkin, awansowa na jej kierownika. Zastpc jego zosta Jzef Szeryski, aresztowany w maju 1942 r. i z pocztkiem akcji wypuszczony na wolno.

410

Bliej: R. Sakowska, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji ydw w oczach ofiar, Szkic historyczny i dokumenty, Wrocaw 1986. 411 Ring II, nr 202. A. Lewin, Dziennik warszawskiego getta (cz w jzyku ydowskim, cz - w hebrajskim), Bleter far Geszichte 1954, t. VII, z. 1,31 VII i 5 VIII 1942.

Terenem zbiorczym by Umschlagplatz przy ul. Stawki, ktry dotd suy jako plac przeadunkowy Zakadu Zaopatrywania, ogrodzony drutem kolczastym i poczony bocznic kolejow ze stacj Warszawa Gdaska. Do Umschlagplatzu wczono ssiedni budynek szpitala (Stawki 6), przenoszc chorych na ul. Leszno 2. Komendantem Umschlagplatzu zosta oficer SP, Mieczysaw Szmerling, znany z siy i brutalnoci, jego zastpc - Rode, byy podoficer francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Niemcy wystawiali policjantom i ich rodzinom zawiadczenia chronice przed wysiedleniem. Przyrzeczenie to, jak i dziesitki innych, nie zostao zreszt dotrzymane. Z Umschlagplatzu prawie codziennie odchodziy transporty kolejowe, liczce zwykle po 5-6 tys. ludzi. Pocigi, jak si wkrtce okazao, kursoway midzy Warszaw a orodkiem zagady w Treblince pod Makini. Dziaania eksterminacyjne z kadym dniem przybieray na sile, doprowadzajc stopniowo do cakowitego wyludnienia zamknitej dzielnicy. W pocztkowym okresie akcji (22-28 VII) niemiecka ekipa eksterminacyjna nie braa bezporedniego udziau, zwalajc robot na ydowsk Sub Porzdkow. Pierwszego dnia zostay oprnione sierocice i bursa modzieowa przy ul. Dzikiej 3 (okoo 150 dzieci i modziey). W pierwszej kolejnoci poszli na Umschlagplatz winiowie aresztu przy ul. Gsiej, lokatorzy domw specjalnych o najwikszym nasileniu miertelnoci i przesiedlecy ze schronisk. Nazajutrz SP przystpia do tzw. blokad domw mieszkalnych, wyawiajc osoby, ktre nie mogy wykaza si dokumentami o zatrudnieniu zgodnie z instrukcjami wadz hitlerowskich. Ekipa (15-25 policjantw pod dowdztwem oficera) obsadzaa dom mieszkalny wypdzajc lokatorw na podwrze. Po wyselekcjonowaniu posiadaczy dobrych dokumentw reszt mieszkacw blokowanego domu wpychano do wozw konnych i odstawiano pod eskort na Umschlagplatz. Tam odbywaa si powtrna selekcja: strumie ludzi przechodzi pomidzy oficerami SS, cz modych mczyzn odstawiano do Dulagu (obz przejciowy), skd ich wysyano do obozw pracy. Posiadaczy wanych zawiadcze zwalniano, na og po interwencji dyrektorw przedsibiorstw, reszt za, tzn. ogromn wikszo, wpychano do wagonw; ludzi chorych i niedonych rozstrzeliwano na miejscu lub na terenie cmentarza. W dniu 29 lipca do bezporedniego udziau w akcji przystpili funkcjonariusze Einsatz Reinhard. Blokady przeprowadzaa ekipa w sile: 10-20 esesowcw, 50-100 Ukraicw, otyszw i Litwinw z policyjnych sub pomocniczych, oraz 250-350 policjantw gettowych. Oznaczony odcinek ulicy szczelnie zamykano. Niemcy obchodzili po kolei wszystkie mieszkania, zabijajc chorych i ukrywajcych si na miejscu, reszt odstawiano na Umschlagplatz. W pocztku sierpnia hitlerowcy zlikwidowali instytucje opieki nad dziemi. Z kad parti szy na Umschlagplatz dzieci z ochronek, internatw itd., a 6 sierpnia udali si w ostatni drog Janusz Korczak i jego najwierniejsza pomocnica, Stefania Wilczyska, wychowankowie i personel Domu Sierot.412. wiadkiem ostatnich godzin Korczaka na Umschlagplatzu by dyurujcy tam urzdnik Gminy, Nachum Remba; w zachowanym fragmencie jego Dziennika czytamy: Zasygnalizowano nam, e prowadz szko pielgniarsk, aptek, sierociniec Korczaka, internat na liskiej i Twardej, i wiele innych. By to bardzo upalny dzie. Dzieci z internatw posadziem na kracu placu, pod murem. Sdziem, e uda si je uchroni tego popoudnia, zatrzyma do Wstpnego dnia. Zaproponowaem

412

Ibidem, 7 VIII 1942; M. Falkowska, Kalendarz ycia, dziaalnoci i twrczoci Janusza Korczaka, Warszawa 1989.

Korczakowi, by uda si ze mn do Gminy, skoni j do interwencji. Odmwi - nie chcia opuci dzieci nawet na minut. Rozpoczo si adowanie do wagonw...413 Analogicznie postpili kierownicy i wychowawcy instytucji opieki nad dzieckiem w getcie: Aron Koniski, Marek Goldkorn i jego zastpca Harry nazwiska nie ustalono, wychowawczyni Halina Walter i inni, ktrych nazwisk nie znamy, np. kierownik Domu Dziecka przy ul. Wolno, ktry zostawi trucizn swojej ciko chorej matce, a sam uda si z dziemi na Umschlagplatz414 Zaogom uznanych przedsibiorstw i instytucji przydzielono bloki mieszkalne, oprnione z ludzi skazanych na zagad. Ulice getta pokryy si potami i ogrodzeniami z drutu kolczastego. Przedsibiorstwa niemieckie okazay si jednak szyldem niepewnym. Na drug dekad sierpnia (10-16) przypada fala przesiedle wewntrznych W tym czasie rozplakatowano cztery rozporzdzenia o przesuniciach granic getta. Najpowaniejsz zmian bya likwidacja tzw. maego getta. Ludzie ktrzy w popochu i panice uciekli z zagroonych dzielnic, wpadali w zasadzk zastawion przez esesowcw. W sierpniu zaczyna si przebieranie w Ausweisach. Trac wano legitymacje SS, Wydziau Szkolnego Judenratu, niektrych zakadw produkcyjnych. W drugiej dekadzie sierpnia straciy wano legitymacje fabryczne. Hitlerowcy wprowadzili specjalne Meldekarty z piecztk Sicherheitsdienstu. Ludzie rozpaczliwie gonili za zbawiennymi kartami ycia, ktre jak si okazao, miay si wkrtce zdewaluowa. W sierpniu hitlerowcy w ogle zrezygnowali z selekcji na Umschlagplatzu. Wszyscy - z nielicznymi wyjtkami - szli wprost do wagonw. Najwiksze nasilenie blokad w szopach, nie wyczajc tych, ktre pocztkowo uchodziy za niezawodne, przypada na koniec 1942 r. Rodziny zatrudnionych na og nie miay prawa do ycia, ony i dzieci robotnikw ukryway si w piwnicy, wrd robactwa, w ciasnocie, bez gorcej strawy. Nieraz w czasie selekcji znajdowano ukryte dzieci415. W dniu 25 sierpnia zlikwidowano wszystkie warsztaty firmy Karl Heinz Mller416, przy ul. Mylnej. W sierpniu przeprowadzono trzy selekcje wrd pracownikw Judenratu; 9 VIII 1942 r. wydano rozkaz dostarczenia do przesiedlenia 7000 osb spord pracownikw i ich rodzin. Specjalnie powoana komisja przeprowadzia redukcj personelu. Nazajutrz wydziay otrzymay imienn list zatrudnionych, za Suba Porzdkowa przeprowadzia kontrol, nie dopuszczajc do pracy osb zredukowanych. Zwolnionym pracownikom kazano stawi si do przesiedlenia z rodzinami na punkt zborny przy ul. Dzikiej 3; kolejne selekcje wrd pracownikw instytucji getta, przeprowadzone 18 i 27 sierpnia, byy dogldane przez samego Karla Brandta. Pocztkowo ogldnie potraktowano wydziay: Zdrowia, Pracy oraz Zakad Zaopatrzenia, gdzie odsetek zredukowanych wynosi odpowiednio: 20%, 34% i 34%. Z wielkich instytucji getta najbardziej ucierpiaa ydowska Samopomoc Spoeczna, gdzie redukcja do koca sierpnia obja 94% pracownikw417.

413

Fragment zaginionego Dziennika Remby przytoczy E. Ringelblum w szkicu: Wielki przyjaciel dzieci Janusz Korczak, w: Kronika..., s. 606. 414 R. Kleiner, Wspomnienia z getta w Warszawie, Biul. IH 1967, nr 62. 415 Bliej: F. Tusk-Scheinwekslerowa, Cena jednego ycia. Wspomnienia z czasw okupacji, Biul-IH 1960, nr 33. 416 Na Umschlagplatz odstawiono ludzi z szopu Karla Heinza Mllera przy ul. Mylnej, m-in-grup wybitnych plastykw, przypisanych do warsztatu kamieniarskiego Abrama Ostrzegi, ktry w getcie produkowa proszki do czyszczenia metalu; a wrd nich samego Ostrzeg, Symch Trachtera, Romana Rozentala, Feliksa Frydmana i in. (J. Turkow, Azoj..., s. 93 i 378.) 417 Ring II, nr 191, Sprawozdanie Rady ydowskiej 22 VII-27 X 1942, w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie..., dok. 28.

 Po burzliwych wydarzeniach sierpniowych nastpio kilka dni wzgldnego spokoju i udrczeni ludzie uwierzyli, e akcja wygasa i zblia si ku kocowi. Jednak ju z pocztkiem wrzenia rozegra si ostatni akt tragedii. 3-4 wrzenia esesowcy wznowili blokady w szopach. Punktem kulminacyjnym staa si gigantyczna selekcja, synny kocio na Niskiej, 6-12 wrzenia. Na 6 wrzenia wyznaczono powszechn rejestracj resztek ludnoci getta. Pod grob rozstrzelania ludzi zmuszono do stawienia si w sektorze ulic: Niskiej, Gsiej, Smoczej, Zamenhofa, przylegajcym do Umschlagplatzu. Do kota wtoczono kilkadziesit tysicy ludzi. Firmom niemieckim i Judenratowi przyznano okrelon liczb numerkw ycia. Reszta podlegaa wysiedleniu. Mczyzn, kobiety i dzieci stoczono na jezdniach, chodnikach, w podwrzach, bez ywnoci i wody. Mae dziewczynki naprdce przebierano w dorose suknie; stare kobiety odmadzay si na si, farbujc sobie wosy. Wzdu szeregw przechodzi oficer SS z towarzyszcym mu Niemcem wacicielem lub komisarzem szopu, w asycie policjantw niemieckich, ukraiskich i otewskich, wskazywa pejczem osoby przeznaczone do wysyki i na ten znak ydowska Suba Porzdkowa niezwocznie wycigaa ofiary z szeregu. Na pierwszy ogie szli ludzie starsi oraz matki z dziemi. ony si odrywano od mw, rodzicw od dzieci. W niektrych przypadkach udawao si przemyci dzieci w workach i plecakach418. W dniach 6-11 wrzenia zaadowano do wagonw i wywieziono do Treblinki chorych ze szpitali wraz z personelem lekarskim. Wspomina Marek Edelman, jeden z przywdcw powstania w getcie: To co si dzieje na Umschlagplatzu teraz, gdy ratunku ju nie ma adnego i znikd. [...] Chorzy, doroli i dzieci ze szpitalika le opuszczeni w zimnych salach. Robi pod siebie i pozostaj ju tak w cuchncej mazi moczu i kau. Pielgniarki wyszukuj w tym tumie swoich ojcw i matki i z dzikim jakim byskiem w oczach wstrzykuj im dobr mier, ktr daje morfina. Czyja litociwa rka wlewa po kolei w rozpalone buzie obcych, chorych dzieci wod z rozpuszczonym cyjankiem [...] Cyjanek to teraz skarb najdroszy, nie odkupiony. Cyjanek oznacza cich mier, ratuje przed cierpieniami419. Po selekcji w kotle zdekompletowane partie powracay do szopw i blokw mieszkalnych. Kady z ocalonych straci kogo z najbliszych - on, ma, starych rodzicw. Wiele osb ukrywao si w opustoszaym getcie. Cz zgina z godu i pragnienia. Dwukoowe karawany cmentarnikw po selekcji na Niskiej zebray z ulic tysice trupw pomordowanych i zmarych Dnia 12 wrzenia pierwsza akcja likwidacyjna zostaa w zasadzie zakoczona ydowska Suba Porzdkowa nie bya ju Niemcom potrzebna i jej stan liczbowy zredukowano z ok. 2400 do 380 osb. Ostatnim akcentem akcji bya blokada domw SP przy ul. Ostrowskiej i Woyskiej w dniu 21 wrzenia skd zredukowanych policjantw z rodzinami odesano na Umschlagplatz. Oficerowie SP: Lejkin i Szmerling zostali zmuszeni do eskortowania skazanych kolegw420.

3. Bilans strat

418

Raport listopadowy; J. Perle, Churbn Warsze [Zagada Warszawy], Bleter far Geszichte 1951, t. IV, z. 2-3; W. Szpilman, mier miasta, H. Makower, Pamitnik z getta warszawskiego X 1940-I 1943, oprac, i uzupenia N. Makowerowa, Wrocaw 1987. 419 M. Edelman, Getto walczy, Warszawa 1945; H. Krall, Zdy przed panem Bogiem... 420 Raport listopadowy.

Trudno okreli dokadn liczb ofiar pierwszej akcji likwidacyjnej. Najbardziej wiarygodnymi wydaj si informacje zawarte w Raporcie listopadowym, oparte na oficjalnych danych niemieckich. Bilans strat ludnoci ydowskiej zamyka si liczb ok. 275 tys., w tym ok. 254 tys. zgadzono w Treblince ok. 11 tys. wywieziono do obozw pracy; ponad 6 tys. zastrzelono na miejscu; w tym czasie w getcie zmaro przeszo 3600 osb, w tym ok. 200 osb - mierci samobjcz (tab. 19).

Tabela 19 Bilans strat getta warszawskiego421 Miesic Deportowano z getta do do obozw Treblinki pracy 64 706 1 812 135 070 51 969 2 196 253 941 11 315 5 422 215 7 403 2 100 Zastrzelono w getcie 498 2 303 2 621 155 60 Samobjstwa Zmaro w getcie 1 022 Ogem

Lipiec (22-31) Sierpie (1-31) Wrzesie (1-12) Wrzesie (13-30) Ogem

68 038

2 057 146 988 339 57 089 2 196 3 418 274 311

W Raporcie gen. Jrgena Stroopa o stumieniu powstania w getcie warszawskim liczb deportowanych do Treblinki podaje si na ok. 310 tys. trudno ustali, ktra z tych liczb jest blisza prawdy.

4. Dni powszednie podczas akcji, prby ocalenia i akty oporu

Dzie po dniu w cigu dwch miesicy hitlerowcy wygarniali z getta po 5-6 tys. ludzi. apanki odbyway si na og w okrelonych godzinach - od sidmej rano do pitej-szstej po poudniu. W przerwach midzy apankami codzienno, mimo ustawicznego niebezpieczestwa, upominaa si o swoje prawa. Pisa A. Lewin: 27 VIII 1942. Trzydziesty sidmy dzie akcji. Widok ulicy o pitej rano: ukazuj si pierwsi i nieliczni ludzie to kupcy wychodz z towarem. Sprzedaj sacharyn (podrabian), chleb, ziemniaki. Nieco pniej ulice pustoszej - do sidmej wieczr. W zwizku z zaostrzon izolacj getta zamar w pierwszym okresie blokad cakowicie szmugiel, co niezwocznie odbio si na cenach: straciy na wartoci tzw. ciuchy, za ceny chleba gwatownie poszy w gr - z 10 z do 60-80 za kilogram. Po paru tygodniach aprowizacja ulega pewnej poprawie, m.in. dziki robotnikom tzw. placwek po stronie aryjskiej. Pocztkowo ludzie traktowali przesiedlenie w sensie dosownym, bronic si instynktownie przed wizj zagady, ktra nie znajdowaa zreszt potwierdzenia ani w dowiadczeniach osobistych, ani w dowiadczeniach historycznych okupowanego kraju. Zdarzao si przecie, pisaa autorka eseju Ostatnim etapem przesiedlenia jest mier (prawdopodobnie Gustawa Jarecka), e szli zrezygnowani
421

Obliczono na podstawie wykazw dziennych Raportu listopadowego.

ludzie bez przymusu wierzc, e gdzie na innym odcinku sprbuj y na nowo, w jakiej twardej, ale bd co bd realnej rzeczywistoci. Tak maszerowali sami na dno pieka, ktre nosio tutaj dziwaczn, niewiele mwic nazw Umschlagplatz, szli do bydlcych wagonw, ktrymi wywoono ich - stoczonych - do kresu wdrwki422. Stopniowo przenikaj jednak do dzielnicy zamknitej wiadomoci o losie wysiedlonych. Na podstawie dziennikw z getta moemy dokadnie ustali chwil, w ktrej jego mieszkacy dowiedzieli si prawdy. Dla sprawdzenia co si dzieje z transportami ydw z Umschlagplatzu 0rganizacja Bundu wydelegowaa Zygmunta Frydrycha, ktry wraz z kolejarzem polskim pojecha za jednym z transportw; dojecha, jak wspomina Marek Edelman, do Sokoowa (transporty z getta jechay do Treblinki dwiema trasami: przez Makini lub przez Sokow Podlaski); tu dowiedzia si przeraajcej prawdy o losie deportowanych. Po trzech dniach, jak twierdzi Edelman, wrci do Warszawy. Organizacja Bundu wydaa wtedy specjalny numer gazetki Ojf der Wach z opisem Treblinki423. Informacj t naley skorygowa: gazetka Ojf der Wach z opisem Treblinki ukazaa si dopiero 20 wrzenia 1942 r.; nie byo to, jak wynika z tekstu, pierwsze ostrzeenie Bundu w sprawie tego orodka zagady. To pierwsze nie dotaro jednak do wiadomoci mieszkacw getta424. Prawdy o Treblince nie zna rwnie Janusz Korczak; w dniu 1 sierpnia 1942 r., po stracie zabranej na Umschlagplatz wychowawczyni Esterki zanotowa on w Pamitniku: Esterka nie chce y ani wesoo, ani atwo. Chce y adnie - pikne chce mie ycie. Daa nam Poczt na to chwilowe poegnanie. Jeeli nie wrci tu i teraz, to spotkamy si pniej, gdzie indziej Mam pewno, e innym przez ten czas suy bdzie tak, jak dobro dawaa i przynosia poytek425. Ostatni zapis Korczaka w tej sprawie - z 4 sierpnia brzmia: Na nic starania by Esterk zwrcono. Nie byem pewien czy w razie powodzenia przysu si jej, czy zaszkodz i skrzywdz. - Gdzie wpada? pyta si kto. Moe nie ona, ale my wpadlimy, e zostajemy. Nie ulega wtpliwoci, e 4 sierpnia - dwa dni przed deportacj Domu Sierot - Janusz Korczak jeszcze nie zdawa sobie sprawy, i jedyn rzeczywistoci Treblinki bya zagada, a ludzi tu przywiezionych, wprost z kolejowej rampy, prawie bez selekcji pdzono do komr gazowych. W dniu 4 sierpnia nie zna jeszcze rwnie caej prawdy Abram Lewin, czonek Oneg Szabat, zespou, ktry niejako z urzdu rejestrowa wieci o zagadzie. Dopiero 9 sierpnia zanotowa on w swoim Dzienniku: Dowiedzielimy si, e morduje si 99% wysiedlonych. Tylko nielicznym udao si wydosta z Treblinki. Getto dowiaduje si szczegw o komorach mierci (parowych, jak pocztkowo sdzono) i straszliwych doach z rozkadajcymi si ciaami. I znowu Lewin - 11 VIII 1942: W Warszawie znajduje si yd Salbe, ktry przekaza informacje z Treblinki: [...] baraki, pi minut, krzyki - cisza, zwoki ogromnie obrzknite. Straszne. Wrd uciekinierw z Treblinki by Dawid Nowodworski, jeden z przyszych dowdcw w powstaniu getta; w dniu 28 sierpnia Lewin notuje: Dzi odbylimy rozmow z Dawidem Nowodworskim, ktry wrci z Treblinki. Dokadnie opowiedzia nam o wszystkich cierpieniach, jakie przey od momentu, kiedy go zapano, a do ucieczki z miejsca kani i powrotu do Warszawy. Jego sowa jeszcze raz potwierdzaj to, o czym ju wiemy ponad wszelk wtpliwo: e ludzie ze wszystkich transportw
422

Ring II, nr 207, [prawdopodobnie G. Jarecka], Ostatnim etapem przesiedlenia jest mier, W: Archiwum Ringelbluma..., dok. 207. 423 M. Edelman, Getto walczy. 424 R. Sakowska, Ojf der Wach z 20 wrzenia 1942 o Treblince [Na stray], Bleter far Geszichte 1990, t. XXVIII. 425 Janusz Korczak, Pamitnik, w: Pisma wybrane, opracowanie i przypisy M. Falkowska, M. Kopczyska, I. Olecka, pod kierunkiem A. Lewina, t. IV, Warszawa 1978.

zostali zgadzeni. Nikt nie mg ocale. A wic zarwno ci, ktrych zapano, jak i ci, ktrzy stawili si dobrowolnie. Taka jest prawda. Straszne.... Wiadomoci te potwierdzaj coraz nowi uciekinierzy: 25 sierpnia zosta wywieziony kolejnym transportem do Treblinki Abram Krzepicki. Wzito go do grzebania trupw. Po 18 dniach uciek i wrci do Warszawy. Kierownictwo podziemnego Archiwum Getta zlecio pisarce, Racheli Auerbach, spisanie relacji ze zbiegiem426. Tak wic pierwsi zbiegowie z orodka zagady w Treblince dotarli do warszawskiego getta prawdopodobnie 7 lub 8 sierpnia 1942 r., tj. nazajutrz lub na drugi dzie po mierci Korczaka. Wybitny ten pisarz i pedagog od duszego czasu wprawdzie mia przeczucie zbliajcej si zagady, przypuszcza jednak, e nastpi to w getcie i ofiarami bd przede wszystkim osoby niepracujce, podziela bowiem, jak wskazuj ostatnie zapisy w Pamitniku, rozpowszechnione w getcie zudzenia ocalenia przez prac. Wiele osb kurczowo i do koca czepiao si tej nadziei. Mwi o tym m.in. relacja Nowodworskiego: Zostaem zapany w poniedziaek, 17 sierpnia [...] w moim wagonie - 71 osb z rnych klas, rnego wieku - wagony zamknite, zaryglowane. Nikt nie wierzy, e na mier. Pewni, e na ycie [...]. Starzy ludzie i dzieci - na stracenie, lecz doroli - na ycie427. Mimo tych zudze, ktre byy waciwie form samoobrony psychicznej, mieszkacy getta po pierwszych dobrowolnych wyjazdach - wszelkimi sposobami ukrywali si przed Umschlagplatzem, rozpaczliwie gonic za dobrymi papierami, przenoszc si z instytucji do szopw, z firm zagroonych do innych, ktre uchodziy za niezawodne. Rodziny z reguy nocoway w zakadach pracy, obok zatrudnionych ukrywali si dzicy, ktrzy nie korzystali z krtkoterminowej prolongaty ycia. Ludzie uciekali nawet z Umschlagplatzu, niektrym si to nawet udawao po kilka razy, lecz tylko nieliczni uniknli zagady. ydowska Suba Porzdkowa w dniach akcji likwidacyjnej zasyna z okruciestwa i apownictwa. W Raporcie zjednoczonych organizacji getta z 15 listopada 1942 r. (Raport listopadowy) czytamy: Suba Porzdkowa - policja gettowa, ktra realizowaa wysiedlenie prawie do koca bd samodzielnie, bd w charakterze czynnika pomocniczego, okazaa ju w pierwszym okresie akcji swoje prawdziwe oblicze. Dla niektrych jest to jeszcze jedna okazja do bogacenia si przy pomocy wymusze, dla innych - doskonae pole do prezentowania swej bezwzgldnoci, samowoli i okruciestwa. Cechy te rozwiny si i urosy w nastpnych okresach akcji, a przerodziy si w zwyky bandytyzm i gangsterstwo. Policjanci przemoc wpdzali ludzi - starsze kobiety, starcw, dzieci, chorych - na wozy, okadajc ich pakami gumowymi i piciami. Policjanci getta wykrywali kryjwki, wycigajc ydw z piwnic i strychw. Cena za zwolnienie wynosia 1000 z od ebka. Ludzie, ktrym udao si wyj cao z kota, wracali do zdewastowanych i rozgrabionych mieszka. W Raporcie listopadowym czytamy: Widok porzdkowych z toporami w rku spieszcych do rabowania mieszka ydowskich, nie nalea do rzadkoci. Gwoli sprawiedliwoci naley jednak wspomnie o tych policjantach ydowskich (byo ich dziesiciu), ktrzy uchylajc si od udziau w apankach odebrali dobie ycie; okoo siedemdziesiciu osb ocali policjant Kapaski (nie znany z imienia). Komendant Umschlagplatzu Mieczysaw Szmerling okrutnie

426 427

Ring II, nr 299. Ring II, nr 296.

mci si na ludziach bezinteresownych, ktrzy psuli apwkarskie interesy Suby Porzdkowej. Dlatego te Kapaski zgin, zastrzelony przez esesmana428. Organizacje podziemne w getcie, ktre ju od padziernika 1941 r. alarmoway o hitlerowskim ludobjstwie, nie byy jednak w stanie zorganizowa zbrojnej samoobrony. Bezbronna, udrczona i rozproszona masa, skadajca si w wikszoci z kobiet, dzieci i ludzi starszych, nie bya w stanie przeciwstawi si hitlerowskiej machinie mierci. Mimo to wiele osb stawiao opr, std wielka liczba zastrzelonych na miejscu. Zaledwie drobna cz tych aktw indywidualnego oporu zostaa odnotowana w dokumentach. Wikszo pozostaa bezimienna. Nie mogy one jednak zakci przebiegu akcji likwidacyjnej. Z dowiadcze II wojny wiatowej i okupacji hitlerowskiej, jak zauway Stefan Krakowski w artykule o powstaniu w warszawskim getcie wynika, i w miar rozwoju techniki wzrasta coraz bardziej przewaga czowieka uzbrojonego nad bezbronn mas cywilw429. Powstay jednak w tym czasie nowe formy oporu: odmowa udziau w akcji eksterminacyjnej, ratowanie ludzi z Umschlagplatzu, prby ocalenia dzieci. Kierowniczka Domu Dziecka przy ul. Mylnej, Maria Rotblat, ukrya w blokach jednego z szopw grup dziewczt w wieku od 10 do 12 lat. Matce pomaga, zwaszcza w zdobywaniu ywnoci dla dzieci, syn Lejb (Lutek) Rotblat. Po zakoczeniu pierwszej akcji dzieci zostay umieszczone w sierocicu przy ul. Zamenhofa. Lutek Rotblat w powstaniu w getcie bdzie komendantem grupy bojowej OB, zginie samobjcz mierci w bunkrze Komendy OB przy ul. Miej, 8 maja 1943 r. Przy ratowaniu ludzi odznaczyy si pielgniarki dyurujce w przylegajcym do Umschlagplatzu szpitalu przy ul. Stawki 6. Z naraeniem ycia wyprowadzay one stamtd ludzi przebranych w fartuchy lekarskie. W akcji tej bra udzia Marek Edelman, ktry stanie si jednym z dowdcw w powstaniu getta. Setki ludzi z aktywu spoecznego wyprowadzi dyurujcy na Umschlagplatzu mody urzdnik Judenratu Nachum Remba. To on wanie usiowa ocali Korczaka, lecz nie mg tego uczyni dla dzieci. Czyn Janusza Korczaka i innych wychowawcw z getta, ktrzy nie bdc stanie ocali dzieci, udali si wraz z nimi w ostatni drog, czy te samobjstwo Adama Czerniakowa, ktry wola mier ni udzia w akcji likwidacyjnej, byy aktami bohaterstwa o dugofalowej wymowie moralnej. Znaczenie ich przetrwao wojn i okupacj hitlerowsk. Od pocztku pierwszej likwidacji polska akcja pomocy ydom zaja wane miejsce wrd zada cywilnego oporu w okupowanym kraju.

428 429

A. Lewin, Dziennik..., 29 VII 1942; M. Neustadt, Churbn..., s. 616. S. Krakowski, Stosunek si w powstaniu w getcie warszawskim, Biul. IH 1967, nr 62.

Rozdzia VIII Getto szcztkowe

1. Nadzr hitlerowski
Wadz nad ludnoci ydowsk w GG - od pocztku akcji likwidacyjnych w poszczeglnych miejscowociach - sukcesywnie przejmoway siy SS i policji. Z kocem padziernika 1942 r. po wymordowaniu ok. 70-80% ydw hitlerowskie wadze bezpieczestwa skupiy resztki ludnoci ydowskiej w tzw. gettach szcztkowych (Restgetto). Zgodnie z zarzdzeniami dowdcy SS i policji oraz sekretarza stanu do spraw bezpieczestwa w rzdzie GG, Wilhelma Krgera, z 28 X i 10 XI 1942 r. wyznaczono 63 dzielnice ydowskie (getta szcztkowe), w tym: 5 w dystrykcie krakowskim, 6 w lubelskim, 4 w radomskim, 32 w dystrykcie Galicja. W dystrykcie warszawskim skupiono ydw w 6 miejscowociach: Warszawie (getto), Kauszynie (pow. Misk), Sobolewie (pow. Garwolin), Kosowie (pow. Sokow), Rembertowie i Siedlcach430. Pierwsza akcja likwidacyjna w getcie warszawskim zostaa zakoczona 21 IX 1942 r. Ostatni transport w liczbie 829 osb zosta zatrzymany na Umschlagplatzu431. Wadza nad gettem warszawskim skupia si w Befehlstelle (komendzie) SS przy ul. elaznej 103, lecz urzd komisarza ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej i Transferstelle funkcjonoway jeszcze przez jaki czas w stadium likwidacji. Z pocztkiem akcji likwidacyjnej zmieni si charakter zalenoci ludnoci getta od nadzoru okupacyjnego. Status getta szcztkowego w Warszawie by zbliony do statusu obozu pracy, za ludno stanowia wasno pastwa hitlerowskiego, przekazan w rce SS. W Raporcie listopadowym czytamy: De facto stanowi ydzi wasno SS Umsiedlungsamtu, i oni mog te dowolnie ustanawia zarwno stan liczebny zag fabrycznych, jak i dysponowa ich losem. Z pocztkiem pierwszej akcji likwidacyjnej siy SS dysponoway yciem i mierci, mieniem i si robocz ludnoci ydowskiej. Ju w okresie akcji Werterfassung SS przystpia do konfiskaty mienia po pomordowanych. Z dniem 1 IX 1942 r. firmy i instytucje zatrudniajce robotnikw ydowskich wpacay na konto SS po 5 z dziennie za zatrudnionego mczyzn i 4 z - za kobiet432.

430

Rozporzdzenia wyszego dowdcy SS i policji w GG W. Krgera z 28 X i 10 XI 1942 o utworzeniu gett szcztkowych, w: Eksterminacja ydw na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbir dokumentw, oprac. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957, s. 315-317. 431 Raport listopadowy; A. Lewin, Dziennik..., 5 X 1942. Dzieci do lat czternastu zwolniono 30 X (ibidem, 31 X 1942), reszt w listopadzie (Ring II, nr 286, kopia Sprawozdania Judenratu za XI 1942). 432 T. Berenstein, O podou gospodarczym sporw pomidzy wadzami administracyjnymi a Policyjnymi w GG , Biul. IH 1965, nr 53.

Rysunek 2 Granice getta szcztkowego

2. Ruch i rozmieszczenie ludnoci

Mieszkacy getta szcztkowego w Warszawie dzielili si na tzw. zewidencjonowanych i dzikich. Ewidencj ludnoci do koca padziernika 1942 r. prowadziy wycznie placwki pracy. Biece numery ewidencyjne w granicach kontyngentw wyznaczonych przez okupanta (noszone na piersi na znak przynalenoci do legalnej placwki) zostay przyznane gwnie osobom zatrudnionym oraz po czci - nie pracujcym onom pracownikw i ich dzieciom do lat 14. Reszt ludnoci stanowili dzicy, ktrzy nie uzyskali formalnej prolongaty ycia. Ludnoci zewidencjonowanej przydzielono 295 domw mieszkalnych, za 133 domy zajmowali dzicy, w kadej chwili naraeni na przesiedlenie (ludno getta doskonale zdawaa sobie spraw, co to znaczy) bd na rozstrzelanie na miejscu. Na podstawie lektury dokumentw z getta wydaje si jednak, e hitlerowcy nie zajmowali si wyawianiem pojedynczych ydw w gettach szcztkowych. W kocu 1942 r. powtrzya si sytuacja z marca-kwietnia 1942 r. - getta szcztkowe stay si bowiem orodkami koncentracji resztek ludnoci ydowskiej przed jej cakowit zagad. W kocu padziernika 1942 r. Biuro Ewidencji Ludnoci ydowskiej przy Judenracie z polecenia nadzoru okupacyjnego przeprowadzio rejestracj w blokach. Materiay rejestracji zostay opracowane dla konspiracyjnego Archiwum Getta pt. Struktura demograficzna ludnoci ydowskiej pozostaej w Warszawie. Nazwiska autora nie udao si ustali. Rejestracja obja 35 533 osb, w tym ok. 4500 dzikich, ktrzy si zdecydowali na ujawnienie. Ogln liczb ludnoci getta w padzierniku 1942 r. szacuje si na ok. 60 000; w tym dzieci do lat 9 stanowiy 1,4% ogu ludnoci. Udzia ludnoci najstarszej (60-79 lat) wynosi 1,5%; prawie ludnoci reprezentowaa grupa 30-39-letnich (32,5%): stosunkowo liczne byy rwnie grupy w przedziaach wieku: 20-29 i 40-49 lat (24% i 19%). Cech charakterystyczn struktury demograficznej getta szcztkowego by wic wysoki udzia ludnoci w wieku produkcyjnym, ktra stanowia ok. 91% ogu ludnoci. W grupie najmodszej i najstarszej zgino ok. 99% osb. Stosunkowo niszy wspczynnik przesiedlenia (77%) by w przedziale wieku 30-39 lat; w grupach 20-29 i 40-49-letnich odpowiednio 81 i 80%433. Z pocztkiem 1942 r. zanotowano w getcie warszawskim olbrzymi przewag liczebn kobiet - 134 na 100 mczyzn. Po pierwszej akcji rwnowaga pci ulega zakceniom w kierunku odwrotnym - na 100 mczyzn przypadao zaledwie 78 kobiet. Zmniejszon liczb kobiet obserwujemy prawie we wszystkich grupach wieku. Dotyczy to zwaszcza rocznikw starszych, gdzie na 100 mczyzn przypadao kobiet: 47 - w grupie 50-59-letnich; 40 w grupie 60-69-letnich; 50 wrd 70-79-letnich. Jedynie w przedziale 20-29 lat obserwuje si znaczn przewag kobiet: 119 na 100 mczyzn. Odsetek dzieci, ludzi starszych i kobiet wrd ogu ludnoci (ze wzgldu na udzia dzikich) by wyszy ni wrd ludnoci objtej rejestracj. Nie podwaa to jednak wniosku, e akcja likwidacyjna obja w znacznie wyszym stopniu kobiety ni mczyzn, oraz dzieci i starcw - ni ludzi w wieku produkcyjnym. Uwzgldniajc bilans ruchu ludnoci ydowskiej w okresie od padziernika 1942 r. do marca-kwietnia 1943 r. (powrt robotnikw w obozw pracy; zwolnienie ok. 1000 osb z Umschlagplatzu; osoby sprowadzone ze strony aryjskiej oraz deportacj ok. 6 tys. osb do Treblinki 18-22 stycznia 1943 r.; 1170 zastrzelonych w wyniku pierwszej zbrojnej samoobrony getta; ok. 1000 zgonw naturalnych) T. Berenstein i A. Rutkowski szacuj liczb ludnoci w getcie w przededniu powstania na ok. 60 tys.
433

Ring II, nr 285, Struktura demograficzna ludnoci ydowskiej w Warszawie, XII 1942.

W tym czasie w Warszawie ukrywao si ok. 20 tys. ydw wrd ludnoci polskiej, cz ucieka na prowincj, m.in. do miejscowoci podwarszawskich. W sumie wiosn 1943 r. byo w Warszawie ok. 80 tys. ydw. Podczas pierwszej likwidacji granice getta zaciskay si stopniowo wok topniejcych resztek ludnoci ydowskiej. Po akcji dzielnica ydowska zajmowaa cz obszaru dawnej dzielnicy pnocnej. Granice biegy wzdu ulic: Smoczej, Gsiej, Bonifraterskiej, Muranowskiej, Pokornej, Stawki, Dzikiej, Szczliwej, placu Parysowskiego. Szereg wielkich szopw pooonych na poudnie od ul. Gsiej znalaz si poza nowymi granicami getta, tworzc izolowane wysepki w otoczeniu domw aryjskich. T cz miasta autor opracowania nazywa obszarem na poudnie od ulicy Gsiej. W literaturze spotykamy si czsto z okreleniem teren szopw. Na ogln liczb ok. 35 500 ydw objtych rejestracj w kocu padziernika 1942 r. prawie (12 800) mieszkaa w getcie, za reszta (ok. 22 700) - zajmowaa domy na poudnie od ul. Gsiej. Najgciej zaludnionymi ulicami getta byy: Mia, Niska i Muranowska, Zamenhofa, Nalewki, Woyska, a jednak 6 ulic zostao prawie pustych, bo cznie liczyy ok. 100 mieszkacw. Na poudnie od ul. Gsiej najgciej zaludnione ulice to Nowolipie, Nowolipki i Leszno434.

3. Izolacja
Zarwno teren getta jak i poszczeglne kompleksy szopw otoczono murem bd potami i ogrodzeniami z drutu kolczastego. Ograniczono ilo wylotw. Jednym z istotnych czynnikw izolacji getta bya Postsperre - zakaz (na wzr getta dzkiego) cznoci pocztowej ze wiatem zewntrznym, wprowadzony na pocztku pierwszej likwidacji. Po kilku dniach (29 VII) SS odstpia od zakazu pocztowego dla przesyek nadchodzcych do getta. W okresie akcji listonosze odziani w czapki z pomaraczowym otokiem, ktre miay ich chroni przed apank, roznosili poczt, wrd straszliwej paniki gincego miasta, lecz po kolejnych selekcjach wrd personelu Judenratu z 400 pracownikw poczty pozostao przy yciu zaledwie 40. Odstpienie od zakazu pocztowego dla przesyek nadchodzcych miao zdezorientowa mieszkacw getta co do charakteru deportacji. W kocu lipca i w sierpniu 1942 r. kryy w getcie pogoski, e od deportowanych nadeszy jakoby kartki pocztowe z obozw pracy. Znane s przypadki, e w obozach zagady hitlerowcy zmuszali swe ofiary przed mierci do pisania pocztwek do rodzin, w ktrych donosili o swym zdrowiu, pracy itd. Tak byo m.in w Owicimiu-Brzezince i Chemnie n. Nerem. Jaki by los przesyek z getta? W niedugim czasie mieszkacy zamknitej dzielnicy przekonali si, e nie dochodz one do adresatw. W notatce zatytuowanej Strategia wojenna Niemcw wobec ydw Ringelblum pisa: Hermetyczne zamknicie granic getta, aby nie dopuci pomocy. czno pocztowa getta z krajem i zagranic zostaa zerwana435. W ostatnich miesicach 1942 r. i na pocztku 1943 r. leay na poczcie cale stosy nie dorczonych listw i kart pocztowych. czno pocztowa ze wiatem zewntrznym bya zerwana. Mimo to przedostay si za granic wiadomoci o ludobjstwie hitlerowskim, m.in. drog pocztow. Istotnym wyomem w systemie izolacji getta bya czno telefoniczna ze stron aryjsk, co uatwiao tysicom ludzi znalezienie kryjwki w rodowisku polskim. Niemcy starali si wprawdzie
434 435

Ibidem; T. Berenstein, A. Rutkowski, Liczba ludnoci ydowskiej w Warszawie... E. Ringelblum, Kronika..., s. 424.

ograniczy ilo telefonw w getcie, lecz aparaty w getcie podczono do sieci bez zgoszenia do centrali telefonicznej. Niektre telefony funkcjonoway jeszcze w czasie powstania w getcie. Izolacja getta, wprawdzie zaostrzona w porwnaniu do okresu poprzedniego, nie bya jednak izolacj hermetyczn436.

4. Szopy
W listopadzie 1942 r. robotnikw i pracownikw ydowskich zatrudniao 48 firm w getcie i po stronie aryjskiej oraz Werterfassungsstelle SS i Judenrat. Najwiksze szopy wymieniane w dziennikach, wspomnieniach i w literaturze powiconej powstaniu w getcie znajdoway si na poudnie od ulicy Gsiej: Fritz Schulz - Nowolipie 44; w listopadzie 1942 r. firma dysponowaa 8000 numerami ewidencyjnymi. Zatrudnionym przydzielono bloki mieszkalne przy ul. Nowolipie, Karmelickiej, Nowolipki i Smoczej; Walther Caspar Tbbens - Leszno 74 i Prosta 14; 8000 numerw, bloki przy ul. Leszno, Prostej, Nowolipie, Karmelickiej, Walicw, elaznej; Heeresunterkunftsverwaltung (szopy szczotkarzy) - witojerska 34; 3600 numerw, bloki przy ul. witojerskiej, Waowej, Franciszkaskiej; Wilfried Hoffmann - Nowolipki 51a; 1000 numerw, bloki przy ul. Nowolipki i Smoczej; Karl Georg Schultz - Leszno 78; 800 numerw, bloki przy ul. Leszno 76/78; Bernhard Hallman - Nowolipki 59; 700 numerw, bloki przy ul. Nowolipki; Oskar Schilling - Nowolipie 54; 500 numerw, bloki przy ul. Nowolipie; Kurt Rhrich - Nowolipie 80; 500 numerw, bloki przy ul. Smoczej. Jednym ze znanych szopw byy zakady Ostdeutsche Bautischlerei Werkstatte (OBW) przy ul. Gsiej 30; 200 numerw ewidencyjnych, bloki przy ul. Miej. Na terenie getta znacznym skupiskiem bya Werterfassungsstelle SS (Niska 20), ktra w kocu grudnia zatrudniaa ok. 3700 robotnikw. Jeden z magazynw znajdowa si w kociele przy ul. Leszno, bloki mieszkalne - przy ul. Niskiej. Judenrat (Zamenhofa 19) i Suba Porzdkowa dysponoway 3280 numerami dla pracownikw i ich rodzin. Getto po pierwszej akcji rozpado si na kilkanacie izolowanych sektorw produkcyjnych i mieszkaniowych. Szopy byy samowystarczalnymi wysepkami z wasnymi piekarniami, aptekami, sklepami spoywczymi, byy tu wasne zakady fryzjerskie, szewskie, wasne bnice itd. Wytworzy si nawet jak twierdzi Ringelblum - swoisty patriotyzm lokalny. czno pomidzy szopami zostaa przez SS ograniczona, zwaszcza z blokami pooonymi na poudnie od Gsiej. Najtrudniej byo dotrze do warsztatw Tbbensa przy ul. Prostej, ktre stanowiy prawdziw twierdz. Rodziny rozdzielone po rnych szopach nieraz przez duszy czas nie

436

Szerzej: R. Sakowska, czno pocztowa warszawskiego getta.

byy w stanie nawiza kontaktu. Do pracy i z pracy robotnicy udawali si w kolumnie marszowej. Patrole SS rozstrzeliway na ulicach pojedynczych przechodniw. Ulice zmieniay si nie do poznania. W getcie panowaa martwa cisza, z ulic znikli handlarze i ebracy437. Funkcje policyjne w szopach speniaa stra fabryczna (werkschutz), skadajca si z ydw, Ukraicw i volksdeutschw, rekrutujcych si na og z byych policjantw, szmuglerw i ludzi z marginesu spoecznego. Werkschutze, czerpic wysokie zyski z haraczu, jaki pacili szmuglerzy, waciciele nielegalnych piekar itd. i z regularnych opat ciganych od dzikich zamieszkujcych w blokach szopowych - odznaczali si brutalnoci. W Raporcie listopadowym czytamy: Werkschutz ydowski wysuguje si niemieckiemu kierownictwu, kontynuujc tradycje policji gettowej. Z Raportu listopadowego i zachowanych w podziemnym archiwum getta obwieszcze kierownictwa szopw Schultza, Hallmanna i OBW wynika, e robotnicy pracowali po 9 godzin (od 7 do 17 z przerw obiadow). Kierownictwo stosowao system akordowy. Wyrafinowane sposoby wyciskania potu stosowano zwaszcza u Tbbensa. W szopach panowa surowy rygor. Za drobne przewinienie - spnienie nieobecno w pracy i za niedostateczn wydajno groziy kary: grzywna, pozbawienie przydziaw ywnociowych, a nawet skrelenie z listy pracownikw i przekazanie wadzom przesiedleczym. Groba przesiedlenia ustawicznie wisiaa nad mieszkacami getta. Limity zatrudnienia okupant przyznawa szopom na okrelone, najczciej krtkie terminy i ludzie yli ustawicznie w niesychanym napiciu nerwowym. Pracujcy w szopach, na placwkach w Judenracie i Werterfassung otrzymywali 1,5-3 kg chleba w tygodniu i 1-2 porcje zupy dziennie. Ten skromny przydzia nie dociera jednak do pracujcych w caoci. Pisze F. Tusk-Scheinwekslerowa, bya robotnica u Tbbensa: Miso sprzedawano na stronie, dawano nieokraszon zup, robotnik nie widzia na oczy cukru ani jaj, ktre przydzielano dla pracujcych. Niemiecka dyrekcja i ydowscy kierownicy dorabiali si majtku kosztem sponiewieranych, wygodzonych ndzarzy, gincych z godu i chodu438. Niemiecka dyrekcja szopu traktowaa mienie robotnikw jako wasno firmy. Chorzy i sabi stanowili zbdny balast, wic pozbawiano ich pomocy lekarskiej, zamknito poradnie lekarskie i wikszo aptek. W blokach u Schultza i Tbbensa panowaa ciasnota, mieszkao tu po 8-10 robotnikw w jednej izbie, sami mczyni bez on. W wikszoci blokw nie byo elementarnych urzdze sanitarnych, wiata, gazu itd. W zimie brakowao opau. W listopadzie pojawiy si pierwsze przypadki tyfusu. Opaty za ydowsk si robocz na rzecz SS cigay niemieckie dyrekcje szopw od robotnikw, ktrzy pacili po 3 z dziennie podatku pogwnego i 2 z za wyywienie. Ludzie w getcie przez jaki czas yli ze sprzeday tzw. ciuchw - wasnych i pochodzcych z szabru. Na pocztku 1943 r. nad zamknit dzielnic zawiso widmo godu439. W najgorszej sytuacji byli robotnicy powracajcy z obozw. W Wiadomociach (biuletynie getta dla polskiej prasy podziemnej)

437

Ring II, nr 246, Miejsca pracy i zamieszkania ludnoci getta warszawskiego, X-XI 1942, Biul. IH 1969, nr 7172. 438 Ring II, nr 243 i 242, Tezy do tematw: Szopy i Werkschutz; nr 253, 255, 256, regulaminy fabryczne i zarzdzenia dyrekcji szopw, Biul. IH 1969, nr 71-72; F. Tusk-Scheinwekslerowa, W. C. Tbbens, fabryka mierci... 439 E. Ringelblum, Kronika..., s. 404-420.

czytamy: Ludzie modzi, ale obdarci, odziani w achmany, w [...] drewnianych trepach, o zapadych policzkach i wygasym spojrzeniu440.

5. Dni powszednie
Od poowy listopada 1942 r. nastpi w getcie szcztkowym okres wzgldnej stabilizacji, po odbytej 14 listopada pamitnej konferencji u komisarza Auerswalda z udziaem gen. Sammerna von Frankenegga, dowdcy SS i policji w dystrykcie warszawskim. Getto reprezentowali: przewodniczcy Judenratu Marek Lichtenbaum, jego zastpca i przewodniczcy Wydziau Opieki Spoecznej - Gustaw Wielikowski, oraz czonek Judenratu, Adolf Sztolcman. Olbrzymie wraenie w getcie wywara obietnica przyznania przydziaw dla ludnoci niezewidencjonowanej i dla ydw powracajcych do getta ze strony aryjskiej441. W kocu listopada zwolniono ok. tysica osb (w tym 118 dzieci) przetrzymywanych na Umschlagplatzu. Osawiony w okresie likwidacji gestapowiec Karl Brandt, ktry by czstym gociem w getcie, domaga si roztoczenia opieki nad dziemi - w imi przyszoci narodu ydowskiego. W getcie kryy pogoski o rychym uruchomieniu synagog, teatru i kina. Na Woyskiej mia powsta kabaret. W getcie szcztkowym, pozornie zniwelowanym i przeksztaconym w obz pracy, rozwijay si jednak podziemne formy handlu i usug. Krawcy u Schultza wykonywali zamwienia na wasny rachunek, powstay zakonspirowane mynki, cukiernie i sklepy. W listopadzie-grudniu na ul. Miej, ktra bya jedn z pryncypialnych ulic w getcie szcztkowym, pojawiy si kramy ywnociowe i pracownie rzemielnikw. Wzdu chodnikw stay kobiety sprzedajce ciastka i pczki. W getcie handlowano wdk. Powstay nielegalne knajpki. Zostay wznowione kontakty handlowe ze stron aryjsk. Na cmentarzu ydowskim, gdzie firma OBW prowadzia ferm uprawy warzyw, kwit handel ze stron aryjsk. Handlowali take placwkarze. Z grup robotnikw wychodzili i wracali do getta cznicy polskich i ydowskich organizacji podziemnych. Te nowe zjawiska ludno traktowaa z niedowierzaniem, lecz potrzeba odprenia bya tak wielka, e nawet rozstrzelanie 26 osb na ulicach getta w dniu 26 listopada 1942 r. nie byo w stanie zahamowa pdw ycia, ktre toroway sobie drog wrd gruzw. Ludzie w getcie szcztkowym ostro odczuwali niesamowity kontrast pomidzy si, bogactwem i piknem przyrody a obecnoci mierci, ktra czaia si wszdzie. Raport listopadowy rozpoczyna si od sw o blaskach niezrwnanej polskiej jesieni. A. Lewin pisa: Pogoda wyjtkowo pikna i ciepa. Nie przywyklimy, by nas pogoda tak piecia... O ile pamitam, to w Zaduszki byo zawsze pochmurno, wiay zimne wiatry [...] ydzi dzi odetchnli swobodniej, na ulicach peno spacerujcych. [...] Mia i Zamenhofa zaludniy si resztkami ydw...442. Wrd mieszkacw getta szcztkowego bya znaczna liczba samotnych kobiet i mczyzn. W okresie wzgldnego spokoju po rozpaczliwej gonitwie i panice pierwszej akcji ludzie na nowo przeywali bl po utracie najbliszych. W getcie rozbitym na odrbne, po czci izolowane wysepki szopw i blokw, ludzie usiowali jako uoy sobie ycie; kobiety i mczyni z rozbitych, okaleczonych rodzin instynktownie garnli si ku

440 441

Ring II, nr 338, Wiadomoci 22 XII 1942, nr 3. Ring II, nr 338, Wiadomoci 14-21 XI 1942, nr 1. 442 A. Lewin, Dziennik..., 1 XI 1942.

sobie, wdowcy enili si w wdowami. Zwizki maeskie zawierali rwnie ludzie bardzo modzi chopcy i dziewczta z organizacji konspiracyjnych. W getcie szcztkowym odywaj ostre kontrasty spoeczne. Obok ludzi udrczonych prac i przymierajcych godem znowu pojawia si elita, tym razem najnowsza - e uyj tego okrelenia Jonasa Turkowa - rekrutujca si ze szmuglerw, ydowskiego kierownictwa szopw, czonkw Werkschutzu itd. Ludzie ci yli dniem dzisiejszym, szukajc zapomnienia w hucznej zabawie U Schultza byo stae kasyno z bufetem, gra skrzypek Arkadiusz Pato Zabawy odbyway si take w innych szopach443. Mimo pozornego odprenia mieszkacy getta szcztkowego zdawali sobie spraw, e maa stabilizacja jest zjawiskiem nietrwaym. Zamoni budowali sobie schrony i kryjwki - na wypadek ostatecznej likwidacji resztek ludnoci ydowskiej w dzielnicy. Jednoczenie znaczna cz modziey z rnych rodowisk gorczkowo szukaa kontaktu z organizacjami podziemnymi. W szopach, dziki poparciu niektrych kierownikw ydowskich (np. braci Landau w OBW), uzyskaa numery ewidencyjne znaczna cz aktywu spoecznego i czonkw konspiracji. Ringelblum by przypisany do szopu Hallmanna, Icchak Giterman - do szczotkarzy; tu znajdowa si take poeta Wadysaw Szlengel i wielu czonkw ruchu modzieowego; w szopie OBW - Hersz Wasser, sekretarz podziemnego Archiwum, Paulina Braun, popularna poetka, wspautorka ywych dziennikw, oraz przywdcy konspiracji: Pola Elster, Hersz Berliski, Jechiel Grny i inni. Bogaty chasyd, Abram Hendel, jeden z kierownikw warsztatw u Schultza, udzieli schronienia grupie rabinw. Na terenie szopw znajdoway si te wsplnoty szeregu organizacji modzieowych. Numery ewidencyjne z puli Judenratu uzyskali: historyk Icchak Schiper oraz dramaturg i reyser, byy dyrektor Nowego Teatru Kameralnego, Andrzej Marek444.

6. ydowska Organizacja Bojowa. Wadze podziemne getta

Oficjalna administracja getta: Judenrat - po samobjstwie Adama Czerniakowa, po straszliwej i tragicznej roli, jak w trakcie akcji likwidacyjnej odegraa policja ydowska - zdziesitkowany po trzech selekcjach personelu, by ju instytucj kadubow, bez wadzy wykonawczej. Funkcje nieformalnego samorzdu przejmuj stopniowo organizacje konspiracyjne. Geneza ydowskiej Organizacji Bojowej czy si nierozerwalnie z akcj oporu cywilnego; jej kolebk byy ogniwa pomocy spoecznej. Ludzie z OB w latach 1939-1942 byli organizatorami walki z godem, spoecznych imprez artystycznych, uczniami i nauczycielami tajnych kompletw itd. Pod oson ogniw pomocy spoecznej odbyway si zebrania konspiracyjne, w lokalach instytucji opiekuczych wydawano i rozpowszechniano pras konspiracyjn. Przypomn, e pierwsz prb konsolidacji organizacje podziemne getta podjy ju na przeomie marca i kwietnia 1942 r., na trzy miesice przed akcj. Z inicjatywy PPR i Poale Syjon-Lewicy zawizano porozumienie stronnictw politycznych i organizacji modzieowych - Blok Antyfaszystowski z Bojow Organizacj (BO). Na czele Bloku stali: Josef Lewartowski - penomocnik PPR w getcie warszawskim, Szachno Zagan - przywdca Poale Syjon-Lewicy, Josef Sak (Poale Syjon-Prawica),
443 444

J. Turkow, Azoj..., s. 436, E. Ringelblum, Kronika..., s. 404-419. J. Turkow, Azoj..., s. 428, 440; Ring II, nr 253, Pismo dyrekcji szopu OBW do B. Hallmanna w sprawie pracownikw.

Mordechaj Anielewicz (Ha-Szomer ha-Cair), Cywia Lubetkim (He-Chaluc-Dror). Do porozumienia nie przystpi wwczas Bund. Trzej starsi czonkowie Bloku: Lewartowski, Zagan, Sak mieli ju za sob okres wsppracy w Zespole stronnictw przy ogniwach pomocy spoecznej. Na czele sztabu Bojowej Organizacji Bloku Antyfaszystowskiego stan kapitan Andrzej Szmidt (Pinkus Kartin), byy uczestnik walk w Hiszpanii i czonek grupy inicjatywnej PPR. Dowdztwo oddziaami Gwardii Ludowej w getcie, ktre przystpio do BO, obj z polecenia PPR Gustaw Alef (Bolkowiak). Blok Antyfaszystowski i BO prezentoway koncepcj wczenia si ydw do oglnej walki partyzanckiej poza granicami getta445. Hitlerowskie akcje ludobjcze postawiy jednak konspiracj ydowsk wobec nowych form walki. Pierwszego dnia akcji likwidacyjnej (22 VII 1942 r.) odbya si w getcie warszawskim narada aktywu spoecznego: przedstawicieli stronnictw przy SS, Bloku Antyfaszystowskiego i przywdcw organizacji modzieowych. Prawie wszyscy uczestnicy narady mieli wkrtce odegra wybitn rol jako organizatorzy i przywdcy powstania w getcie. Cz zebranych, m.in. dziaacze modzieowi, domagali si niezwocznej demonstracji zbrojnej na terenie getta. Niemniej jednak wikszo uznaa, i bitwa z Niemcami - z minimaln iloci broni, w gsto zaludnionej dzielnicy, z olbrzymi przewag kobiet i dzieci - nie rokowaa szans, ani w sensie militarnym, ani w sensie psychologicznym446. Po pidziesiciu latach, jakie dzi nas dziel od pierwszej likwidacji getta warszawskiego, naley t ocen uzna za realistyczn. Demonstracja zbrojna w lipcu 1942 r. przy skromnych moliwociach organizacji konspiracyjnych nie bya w stanie ocali ludnoci ydowskiej przed zagad, natomiast obawa, e hitlerowcy wykorzystaliby t akcj jako usprawiedliwienie ludobjstwa, bya uzasadniona. W zgieku i zamieszaniu apanek, wrd tumw gonicych rozpaczliwie za zudn szans ratunku, targanych na przemian emocjami strachu, rozpaczy i nadziei - nie wywoaaby ona prawdopodobnie wikszego rezonansu i pozostaaby zaledwie epizodem pierwszej likwidacji; jednak organizacje konspiracyjne getta nie zrezygnoway z walki: sidmego dnia akcji - 28 lipca 1942 r. - trzy organizacje chalucowe: He-Chaluc-Dror, Ha-Szomer ha Cair i Akiba na wasn rk zawizay ydowsk Organizacj Bojow, ktra staa si zalkiem przyszej OB, definitywnie i w rozszerzonym skadzie powoanej do ycia w pocztku grudnia tego roku. Czonkami komendy byli: Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin i Mordechaj Tenenbaum-Tamaroff z Che-Chaluc-Dror, oraz Josef Kapan i Szmuel Brasaw z Ha-Szomer ha-Cair, W niedugim czasie doczy Mordechaj Anielewicz, ktry powrci z getta w Bdzinie. Mimo blokad i apanek, ktre sparalioway ycie ludnoci ydowskiej, organizacje konspiracyjne zaznaczyy jednak swoj obecno, podpalajc skady niemieckie w getcie; momentem kulminacyjnym poarw bya noc z 20 na 21 sierpnia 1942 r. W sierpniu 1942 r. Organizacja postawia w stan oskarenia kierownictwo Suby Porzdkowej. Gonym echem w Warszawie odbi si zamach na Jzefa Szeryskiego, ktrego zrani strzaem z pistoletu bojowiec Izrael Kana447. Jednoczenie OB wysaa dwie kolejne grupy modzieowe do kibucu Dror w Werbkowicach pod Hrubieszowem, ktry mia si sta baz operacji partyzanckich w lasach Lubelszczyzny.

445

Raport ydowska Organizacja Bojowa, oprac, w marcu 1944 r. pod kierunkiem I. Cukiermana, wysany kanaami AK i Delegatury do Londynu 24 V 1944, opubl. w przekadzie z polskiego oryginau w: M. Neustadt, Churb n..., s. 133-134. 446 Raport OB..., s. 137-138. 447 Ibidem, s. 139-141; H. Makower, Pamitnik...

Ruch oporu w getcie ponis w akcji dotkliwe straty, wywieziono do Treblinki znaczn liczb czonkw organizacji konspiracyjnych, zgina cz przywdcw, m.in. Josef Lewartowski i Szachno Zagan, Andrzej Szmidt zosta ju wczeniej aresztowany. Grupa czonkw OB przebywaa na farmie chalucowej po stronie aryjskiej, na Czerniakowie. Waciciel - Polak Zatwarnicki pomaga pracujcym tu ydom, chroni i ostrzega przed niebezpieczestwem. Kierowniczk bya mdra i energiczna dziewczyna, Lea Perelsztajn, z ktr przez duszy czas liczyli si nawet urzdnicy niemieccy. Kierownictwo OB, z Cukiermanem i Lubetkin, ukrywao si w dzikich, opustoszaych po wywiezieniu mieszkacw blokach, m.in. w lokalu byej komuny Dror przy ul. Dzielnej 34448. Rwnolegle dziaay w getcie grupy bojowe PPR, Bundu oraz prawicowo-syjonistycznego ydowskiego Zwizku Wojskowego449. Marek Edelman, przyszy czonek Komendy OB, sta przez 6 tygodni przy bramie Umschlagplatzu, obserwujc pdzone tam tumy. Dziki opasce pracownika szpitala udawao mu si wyciga stamtd czonkw organizacji. Owe dyury miay, jak wyzna pniej doktor Edelman w rozmowie z Hann Krall, przyczyni si do uksztatowania osobowoci przyszego bojowca450. Po stronie aryjskiej gorczkowo szukali kontaktw z polskim podziemiem Jurek Wilner i Frumka Potnicka. W kocu sierpnia udao im si przemyci do getta parti broni zakupionej dziki kontaktom z PPR. By to moment wzgldnego spokoju, gdy hitlerowska ekipa eksterminacyjna w kocu sierpnia na kilka dni opucia Warszaw. W tym wanie czasie Komenda OB postanowia - w przypadku wznowienia akcji - zaatakowa hitlerowcw na terenie getta. Od strony aryjskiej mieli uderzy bojowcy z Czerniakowa. Rachuby i plany OB przekreli jednak pechowy dzie 3 wrzenia 1942 r.: tego dnia do getta nadesza wiadomo o wymordowaniu przez hitlerowcw ludzi z bazy partyzanckiej w Werbkowicach; tego samego dnia aresztowano jednego z przywdcw OB - Josefa Kapana i zastrzelono drugiego Szmuela Brasawa. Na domiar zego OB stracia cay, z trudem zdobyty, lecz mieszczcy si w jednym koszyku zapas broni; zostaa bowiem aresztowana czniczka Reginka Sznajderman, ktra przenosia t bro z jednej kryjwki do innej. W dniu 5 wrzenia hitlerowcy wznowili akcj. Posiedzenie Komendy OB na Dzielnej, w nocy z 12 na 13 wrzenia, po oficjalnym zakoczeniu akcji (trwaa ona do 21 wrzenia), w niesamowitej scenerii wyludnionej dzielnicy, miao niezwykle burzliwy przebieg. Doszy tam do gosu, wg I. Cukiermana, spory dwch szk w OB; modsi czonkowie organizacji marzyli o efektownej mierci, romantycznym zrywie, ktry mia zwrci oczy wiata na tragedi mordowanych ydw: wyj na ulic, podpali getto, rzuci si z noami na Niemcw, nie ukrywa si, zgin, jak wtedy mwiono z honorem. Po caonocnej dyskusji zwyciya jednak realistyczna, jeli w tym kontekcie w ogle mona mwi o realizmie, koncepcja Cukiermana. Postanowiono odoy akcj zbrojn i przystpi do przygotowa od pocztku. Po latach Cukierman stwierdzi, e ta wanie decyzja przesdzia o skutecznoci dziaa w dniach samoobrony styczniowej i w powstaniu getta451.
448 449

Raport OB, s. 141-143; I. Cukierman, Kapitlen..., s. 100-126. Ch. Lazar-Litai, Matzada shel Warsha. Ha-irgun ha-jehudi bmered getto Warsha. ZW [Masada Warszawy, ydowski Zwizek Wojskowy w powstaniu warszawskiego getta], Tel-Awiw 1963. 450 H. Krall, Zdy..., s. 7, 10-11. 451 I. Cukierman, Kapitlen..., s. 123.

Podobne rozterki przeywali czonkowie innych organizacji. W rozmowie z Hann Krall wspomina Marek Edelman (w zwizku z samobjstwem Czerniakowa): Trzeba byo umrze z fajerwerkiem [...] My wiedzielimy, e trzeba umrze publicznie, na oczach wiata452. Po pierwszej akcji likwidacyjnej ludzie z konspiracji getta w gbokim ukryciu, gorczkowo odbudowywali zdziesitkowane organizacje. Jurek Wilner, ktry od sierpnia szuka kontaktu z polskim podziemiem, w celu uzyskania pomocy wojskowej, dotar wreszcie, po pierwszych nieudanych prbach, do waciwego czowieka; by nim Henryk Woliski (Wacaw) z Referatu Spraw ydowskich. Byo to doniose spotkanie, ktre zaowocowao trwaym porozumieniem OB z Armi Krajow i przyczynio si porednio do konsolidacji si konspiracyjnych getta. Jednym z wsporganizatorw spotkania by Aleksander Kamiski, ktry w relacji z 1946 r., opracowanej na apel Komisji Historycznej wczesnej Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerstwa opisa histori tego kontaktu-zastrzegajc si jednak, e nie wszystko pamita: Ogromny materia faktyczny, adnych notatek, wszystko oparte na pamici, ktra u mnie bardzo si zamazaa...453. Trzymam si - pisa Kamiski - swojego zamiaru podawania tylko tego materiau, co do ktrego przypuszczam, e nikt poza mn nie moe go poda Do tej kategorii naley fakt, i to my powizalimy OB z ZWZ, czy te z PZP, jak to si wwczas nazywao. Dotychczas nie mog zrozumie, dlaczego nie zrobia tego np. PPS, albo ktra z licznych demokratycznych organizacji wojskowych czy politycznych. Kontakty cywilne - polityczne na przykad - midzy gettem a miastem polskim istniay od dawna. Ale gdy w getcie zawizaa si ydowska organizacja wojskowa, dziaaa ona w oderwaniu od poczyna polskich. Tak si zoyo, e w Komendzie OB by Jurek Grasberg. Jurka znaem jeszcze sprzed wojny. By druynowym jednej z warszawskich, ydowskich druyn skautowych, ktrymi si opiekowaem. W pierwszym okresie okupacji kontaktowaem si z grup skautw ydowskich, ktra si sformowaa jeszcze, gdy nie byo getta - i std trwa mj z nimi kontakt, gdy odeszli do getta. Spotykaem si czasem z Jurkiem w synnym miejscu spotka w Sdzie na Lesznie, korespondowaem z nim. Gdy do Warszawy przyby po spaleniu si w Radomiu harcmistrz Tadeusz Kwaniewski, mj pomocnik od spraw ydowskich z okresu przedwojennego, kontaktowalimy si z Jurkiem razem. Wczya si w to rwnie Irena Adamowiczwna, ktra powizaa nas z szomrami, z ktrymi bya w kontakcie. Jurek wielokrotnie naciska mnie o bro i regulaminy wojskowe, o podrczniki wojskowe, o pomoce szkoleniowe wojskowe. Dawaem to kapanin, dawaem niewiele - broni zupenie. Nie miaem do tego dostpu. Tak trwao przez 1940 i 1941 rok. W 1942 r. wpadlimy wreszcie na pomys powizania tej grupy ydowskiej bezporednio z Wojskiem. Uczyni to Tadek Kwaniewski przez odpowiedni komrk BIP. Wyszo wwczas, e Jurek moe reprezentowa samodzieln organizacj wojskow, wanie OB, ktra przygotowywaa powstanie w getcie. W BIP zaj si cznoci z OB Wacaw, czowiek, peen najlepszej dobrej woli, szczery demokrata, ale nie wojskowy; z kolei powiza OB z Monterem, komendantem PZP w Warszawie. Byem czonkiem sztabu Montera. Najpierw obserwowaem z boku te stosunki, ale gdy sprawy stay si gorce w okresie likwidacji getta w 1943 r. wczyem si bezporednio jako ten, ktry
452 453

H. Krall, Zdy..., s. 11-12. A. Kamiski, Relacja...

usiowa przyspiesza i przynagla bezporedni czno walczcej OB z komend warszawsk PZP...454 Pami szczegw rzeczywicie Huberta zawioda, tote jego relacja zawiera pewne niecisoci: Grasberg nigdy nie by czonkiem Komendy OB, ale mia powizania z konspiracj getta; pierwszym cznikiem zalkowej OB z Henrykiem Woliskim nie by Grasberg, lecz Jurek Wilner, a po jego aresztowaniu - Icchak Cukierman (Antek). Relacja A. Kamiskiego ma jednak ogromn warto poznawcz. Znaczenie jej polega m.in. na tym, e uatwia ona zrekonstruowanie pierwszego kontaktu OB z Armi Krajow. Wiadomo, e Jurek Wilner po pierwszych niepowodzeniach na terenie aryjskim zwrci si o pomoc do Ireny Adamowicz - zna j z poprzednich spotka szomrowych, lecz najprawdopodobniej nie mia jej adresu, gdy obowizyway zasady konspiracji. Dotar do niej, jak si wydaje, dziki Grasbergowi wanie, ktry po akcji opuci getto, korzystajc w dalszym cigu z pomocy i opieki Aleksandra Kamiskiego455. Kontakt Wilnera z Wacawem zosta nawizany przez zaprzyjanionego z Adamowicz i Kamiskim podharcmistrza, modego historyka Tadeusza Kwaniewskiego (stopie harcmistrza przyznano mu pomiertnie)456. Rol Tadeusza Kwaniewskiego w skontaktowaniu OB z Woliskim zaakcentowa rwnie w rozmowie z Hann Krall prof. Aleksander Gieysztor, ktry w latach okupacji nalea do kierownictwa BIP457. Wacaw, nie upowaniony do samodzielnych decyzji, spenia rol porednika pomidzy konspiracj ydowsk a dowdztwem Armii Krajowej, ktra uznaa, i trzy organizacje chalucowe, ktre zaoyy zalkow OB, nie stanowi reprezentacji getta. Sugestie Wacawa przyczyniy si do konsolidacji si konspiracyjnych getta; kolejnym jej aktem byo utworzenie - prawdopodobnie na przeomie wrzenia i padziernika 1942 r. - ydowskiego Komitetu Narodowego (KN), ktry zjednoczy wikszo demokratycznych i lewicowych organizacji, lecz wci jeszcze bez Bundu. W skad KN weszy wic: PPR, Poale Syjon-Lewica, Poale Syjon-Prawica, Syjonici Oglni oraz organizacje chalucowe. W dniu 20 padziernika 1942 r. powoano Komisj Koordynacyjn KN i Bundu (KK); na jej czele stali: Edward Fondamiski (PPR), Abram Blum (Bund), Jochanan Morgensztern (Poale Syjon-Prawica),

454

Ibidem; Monter - Antoni Chruciel, komendant okrgu warszawskiego AK; PZP - jeden z kryptonimw ZWZ - AK. 455 Poszukiwanie informacji biograficznych o J. Grasbergu podjymy wsplnie z Teres Prekerow, badaczem dziejw Holocaustu. Pisali o nim: L. Gawisar, No, przecie jestem, w: A. Grupiska, Po kole. Rozmowy z ydowskimi onierzami, Warszawa 1991, oraz I. Cukierman (Antek), Szewa ha-szanim ha-hen, 1939-1946 [Siedem owych lat], oprac. E. Bychowski, Kibuc Bojownikw Gett 1990, s. 404, 445-446; Jurek Grasberg i Luba Zylberg (obecnie Gawisar), po wyjciu z getta zamieszkali przy ul. Paskiej 5, w mieszkaniu wynajtym przy pomocy A. Kamiskiego, ktry opiekowa si nimi a do powstania warszawskiego. W mieszkaniu tym Hubert pozna te cznika OB Antka Cukiermana. Jurka Grasberga znaa Maria Straszewska, bliska wsppracownica Huberta; z Jerzym i Lub kontaktowaa si rwnie czniczka Kamiskiego Irena Bakowska (relacja w posiadaniu R. Sakowskiej); I. Cukierman podaje dwie rnice si szczegami wersje mierci Grasberga w dniach powstania warszawskiego: Posdzony o szpiegostwo zosta rozstrzelany przez powstacw. 456 Tadeusz Kwaniewski, podharcmistrz, instruktor Szarych Szeregw, onierz AK, aresztowany wraz z on Helen 3 marca 1943; oboje rozstrzelani na Pawiaku 29 V 1943 (S. Broniewski, Caym yciem..., S. Broniewski i Z. Duniewska-Kaska, Tadeusz Kwaniewski, w: Polski Sownik Biograficzny, t. XVI, Wrocaw 1971). 457 Dwa najwspanialsze lata...

Menachem Kirszenbaum (Syjonici Oglni), oraz Icchak Cukierman i Cywia Lubetkim z He-ChalucDror. W nocy z 1 na 2 grudnia 1942 r. zostay uchwalone statuty KK i powoanej przez ni do ycia ydowskiej Organizacji Bojowej. Do komendy OB weszli: Mordechaj Anielewicz (Ha-Szomer ha-Cair, Hersz Berliski (Poale SyjonLewica), Icchak Cukierman (Dror), Marek Edelman (Bund), Jochanan Morgensztern (Poale SyjonPrawica), Micha Rojzenfeld (PPR). KK wybraa komisje: Propagandow, Finansow, Zaopatrzenia i Archiwaln (dawniej Oneg Szabat). Przy KK powsta Komitet Obywatelski, ktrego zadania polegay na zdobywaniu rodkw finansowych na cele obronne, budow bunkrw i kryjwek oraz rozpowszechnianie idei walki czynnej wrd ludnoci getta. Czonkami Komitetu byli m.in. E.L. Bloch, I. Giterman, D. Guzik, A. Landau, J. Sak458. KK i OB nawizay kontakty z podziemiem polskim, przede wszystkim z AK i Delegatur Rzdu, lecz take z PPR i GL. W imieniu KK Jurek Wilner - przedstawiciel KN - i dr Leon Fajner (Mikoaj) - przedstawiciel Bundu - zoyli dwie rwnobrzmice deklaracje skierowane do Komendanta Gwnego AK i Delegata Rzdu deklarujc ch porozumienia z wadzami wojskowymi i cywilnymi w kraju, w celu podporzdkowania zamierzonych dziaa i uzyskania pomocy, przede wszystkim - broni. Na t deklaracj Komendant Gwny AK gen. Grot-Rowecki udzieli pozytywnej odpowiedzi na pimie, aprobujc dziaalno formujcej si OB jako organizacji paramilitarnej i zalecajc szkolenie wojskowe, zgodnie z wytycznymi AK. Delegatura zaakceptowaa deklaracj Komisji Koordynacyjnej ustnie w listopadzie 1942 r. Obie te odpowiedzi Henryk Woliski przekaza Wilnerowi i Fajnerowi459. Gwnym zadaniem OB bya zbrojna samoobrona getta. My nie chcemy ratowa ycia, my chcemy ocali godno - Jurek Wilner, jeden z czoowych ludzi w OB, posugujc si wprawdzie utartymi zwrotami o honorze z podrcznikw i lektur szkolnych koca lat trzydziestych, sformuowa jednak pogld nurtujcy ydowsk modzie konspiracyjn, e samoobrona zbrojna w getcie, ponad wszelk wtpliwo przegrana w sensie militarnym, rokowaa jednak w tym czasie zwycistwo w wojnie psychologicznej z okupantem. Pierwsza zbrojna konfrontacja z nieprzyjacielem miaa miejsce ju w dniach 18-22 stycznia 1943 r., gdy OB stawiaa czynny opr oddziaom hitlerowskim. Koniec 1942 r. i pierwsze miesice 1943 r. przeszy pod znakiem przygotowa do powstania w getcie. KK i OB przejy funkcje nieformalnego samorzdu getta, wymierzajc sprawiedliwo osobom, ktre zawiniy wobec spoecznoci ydowskiej (zamachy na komendantw SP - Szeryskiego i Lejkina, na Werkschutzw i czonka Judenratu Izraela Frsta). W marcu 1943 r. OB zorganizowaa bojkot wyjazdu robotnikw z warsztatw Tbbensa do obozw w Trawnikach i Poniatowej. Niemcy domagali si pertraktacji z OB, za prezes Judenratu - Marek Lichtenbaum, mia powiedzie: Nie mam ju wadzy w getcie, tu istnieje rzd inny460.

458

B. Mark, Statut ydowskiej Organizacji Bojowej, Biul. IH 1961, nr 39; yd. Organizacja Bojowa, w: M. Neustadt, Churbn..., s. 146-147. 459 W. Bartoszewski, Los... 460 Raport OB..., s. 158.

O ile przed akcj likwidacyjn organizacje konspiracyjne funkcjonoway pod oson jawnych instytucji opiekuczych, to w getcie szcztkowym obserwujemy zjawisko odwrotne: to wanie konspiracja w zamknitej dzielnicy i po stronie aryjskiej przeja rol organizatora oporu cywilnego ludnoci ydowskiej. W getcie szcztkowym nastpiy powane przesunicia w charakterze i hierarchii form oporu cywilnego: tajne nauczanie i tajna dziaalno owiatowo-kulturalna zamary prawie cakowicie. Na plan pierwszy wysuny si: pomoc dla ydw ukrywajcych si w rodowisku polskim, dziaalno archiwalno-dokumentacyjna oraz alarmowanie opinii spoecznej w kraju i za granic. Te nowe formy rozwijay si przy czynnej pomocy rodowisk polskich. Punkt cikoci oporu cywilnego przesuwa si wic stopniowo z getta szcztkowego na stron aryjsk.

7. Dziaalno opiekucza
Z dniem 29 lipca 1942 r. zostaa rozwizana ydowska Samopomoc Spoeczna, a 1 wrzenia ulega likwidacji NRO, obejmujca Polakw, ydw i Ukraicw461.Po paru miesicach (16 padziernika 1942 r.) administracja GG podja prb reaktywizacji SS pod now nazw: Jdische Untersttzungsstelle fr das GG (JUS), z siedzib w Krakowie. Kierownictwo zlecono byemu przewodniczcemu SS, M. Weichertowi. Prba reaktywizacji centralnej ydowskiej organizacji opiekuczej rozbia si jednak o kategoryczny sprzeciw wadz policyjnych, ktre traktoway ydw jako swoj zdobycz462. Prezydium SS mimo dwukrotnego rozwizania udawao likwidacj i przy wydatnej pomocy RGO kontynuowao swoj dziaalno, wysyajc do obozw pracy przesyki ywnociowe z darw zagranicznych. W dniach ostatecznej likwidacji getta w Krakowie dziaalno JUS zostaa nieoczekiwanie zalegalizowana 13 III 1943 r. W porozumieniu z byymi czonkami Prezydium SS Chaimem Hilfsztajnem i Eliahu Tiszem, internowanymi w obozie pracy w Paszowie, Weichert podj decyzj o wznowieniu JUS. W okresie od 12 V do 31 VII 1943 r. rozdzielono znaczn ilo ywnoci, lekw i odziey z darw zagranicznych, nadesanych za porednictwem Midzynarodowego Czerwonego Krzya i Niemieckiego Czerwonego Krzya. KK i Rada Pomocy ydom nie zaakceptoway reaktywizacji JUS argumentujc, i dziaalno Weicherta podwaa wiarygodno raportw o zbrodniach hitlerowskich i domagajc si przesyania darw zagranicznych za porednictwem Delegatury Rzdu. Weichert nie zastosowa si jednak do decyzji o zawieszeniu JUS. Po wyzwoleniu sd PRL uniewinni Weicherta z zarzutu kolaboracji, potpi go jednak ydowski sd spoeczny463. Perypetie JUS nie miay wpywu na dzieje pomocy spoecznej w getcie warszawskim. W sprawozdaniach Wielikowskiego, przewodniczcego Wydziau Opieki Spoecznej Judenratu i KOM-u w stadium likwidacji, nazwa JUS pojawia si tylko raz - w listopadzie 1942 r. Od wrzenia do grudnia 1942 r. getto warszawskie otrzymao kilka przesyek ywnoci i lekw z darw Midzynarodowego Czerwonego Krzya, lecz dziaalno opiekucza opieraa si tu gwnie na
461 462

RGO, nr 121, Sprawozdanie za III kwarta 1942. Zarzdzenie Trka z wydziau Bevlkerungswesen u. Frsorge w rzdzie GG o wznowieniu dziaalnoci SS pod nazw JUS, 16 X 1942 oraz pismo Heima, zastpcy dowdcy Sipo i SD w GG do kierownika BuF Weiraucha o anulowaniu zarzdzenia Trka, 18 XI 1942, w: Eksterminacja... s. 317, 318 i 319. 463 M. Weichert, Jidisze alejnhilfs. 49-74; Raport KN dla rzdu polskiego w Londynie, 15 XI 1943, w: M. Neustadt, Churbn..., s. 200-201.

samopomocy, a jej organizatorami byli ludzie z KK i OB. Komitetem Samopomocy w szopie Hallmanna kierowali E. Ringelblum i E.L. Bloch. Pracownicy szopu opodatkowali si na rzecz godujcych na powan sum (50 tys. z). Zeszyt protokow za okres od 2 XII 1942 r. do 4 I 1943 r., zachowany w podziemnym Archiwum Getta, zawiera wzmianki o wywiadach u chorych, przyznanych zapomogach itd., np.: Garlicki M., zamieszkay przy ul. Nowolipie 53 m. 78 choruje ciko od paru tygodni. Znajduje si wraz z jedenastoletnim bratem w bardzo cikiej sytuacji. Pracujcy czonek rodziny zosta wywieziony. Wskazana pomoc ywnociowa (tuszcze, chleb, cukier, ziemniaki); 18 XII 1942 r.: Stan chorego Izraela Falsztajna - znaczne obrzki z niedoywienia. 5 deka tuszczu, 10 misa, 8 - cukru przyzna na okres 10 dni itd.464 Z inicjatywy I. Gitermana powstaje przy Radzie ydowskiej Centralna Komisja Popierania Pracy w Szopach, zoona z przedstawicieli komitetw samopomocy i czonkw Judenratu. Zgodnie z regulaminem Komisji opracowanym przez Ringelbluma cele komitetw samopomocy polegay na: 1) tworzeniu nowych stanowisk pracy dla osb niezewidencjonowanych (dzikich), zwaszcza on i dzieci pracownikw; 2) pomocy lekarskiej i ywnociowej dla chorych i ciko pracujcych; 3) opiece nad sierotami. Komisja Centralna skadaa si z 27 czonkw (5 z Judenratu i 22 z szopw). W styczniu 1943 r. CKPPwS zostaa zatwierdzona przez wadze okupacyjne. Na czele Komisji stali: A. Gepner i G. Wielikowski z Judenratu oraz I. Giterman i E. Ringelblum z KK. Komitety samopomocowe w szopach, ktre stanowiy kontynuacj dawnych komitetw domowych, stanowiy oson dla dziaa konspiracyjnych uatwiajc, pod pozorem wymiany dowiadcze, kontakty pomidzy izolowanymi wysepkami getta. Wrd osb zwolnionych z Umschlagplatzu byo 118 dzieci - sierot, przekazanych przez esesowcw pod opiek Judenratu. Pod tym pretekstem objto opiek ok. 900 dzieci. W kocu listopada 1942 r. byo w getcie 5 placwek opieki zamknitej (219 dzieci), 30 ognisk (450 dzieci), 4 punkty doywiania (154 dzieci), a reszt dzieci objto opiek indywidualn. W listopadzie 1942 r. odbyo si u przewodniczcego Judenratu, in. Marka Lichtenbauma, zebranie z udziaem dziaaczy szkolnych: Anny Natanblut, Abrama Wolfowicza, religijnego dziaacza dra Hilela Zajdmana i innych. Lichtenbaum przedstawi projekt zorganizowania - za zgod hitlerowskiej Befehlstelle - kursw szkolnych dla dzieci getta. Projekt ten - jak twierdzi H. Zajdman w swym Dzienniku - zosta negatywnie przyjty przez KK, ktra nie zgodzia si ze wzgldu na bezpieczestwo dzieci na jawne zajcia w szkole. Istniay jednak elementy tajnego nauczania w ogniskach. Jedno z nich prowadzia ona znanego dziaacza Bundu, czonka emigracyjnej Rady Narodowej, Artura Zygielbojma. Byo kilka kompletw gimnazjalnych; istniay tajne chedery (szkoy religijne) zorganizowane przez dziaacza Agudy, Aleksandra-Zysze Frydmana. W jednym z blokw przy ul. Franciszkaskiej 24 przydzielono mieszkanie byym pracownikom Wydziau Szkolnego, ktrzy teraz pracowali w pralniach, kuchniach, przy sortowaniu cegie itp. Odbyway si tu zebrania, wygaszano referaty, prowadzono dyskusje. Bywali tu m.in. i nauczyciele: E. Stein, byy kierownik Wydziau Judaistycznego Pedagogium w getcie; J.L. Orlean, dziaacz owiatowy Agudy; Anna Natanblut; Luba Fondamiska - nauczycielka i jej m Edward Fondamiski, sekretarz organizacji PPR w getcie. W marcu 1943 r. obchodzono w jednym z blokw przy ul. Kurzej czterdziestolecie dziaalnoci literackiej dramaturga i reysera Andrzeja Marka. Jubilat mia odczyta swoje utwory o getcie, przewidziano przemwienie I. Schipera oraz wystpy aktorw. Sala bya wypeniona po brzegi, lecz

464

Ring II, nr 235, Protokoy Komisji Pomocy Spoecznej, 9 XII 1942-27 I 1943; nr 240, Centralna Komisja Popierania Pracy w Szopach. Projekt regulaminu.

jubileusz si nie odby, z zaproszonych aktorw przyby tylko jeden, reszta bowiem nie moga tego dnia opuci swoich blokw. Ciko chory jubilat wczenie uda si do domu465.

8. Dziaalno archiwalno-dokumentacyjna i informacyjna. Alarm o Zagadzie

Konspiracyjne Archiwum Getta stracio w dniach pierwszej akcji wielu swoich wsppracownikw i respondentw, m.in. rabina Szymona Huberbanda zabranego z szopu szczotkarzy i Daniela Fligelmana, ktry zgin w nieznanych okolicznociach. Pozostali, przypisani do rnych szopw (Ringelblum i Lichtenszajn - do Bernharda Hallmanna na Nowolipkach, za Wasser, Gutkowski i Grny - do Ostdeutsche Bautischlerei-Werksttte na Gsiej) kontynuowali dziaalno archiwalnodokumentacyjn, spoeczn i konspiracyjn. Pracowali pod presj miertelnego zagroenia, wrd apanek i blokad, w ustawicznym strachu o los najbliszych; udawali si jednak do mieszka pomordowanych pisarzy, by ocali pozostae po nich rkopisy, ale w straszliwym spustoszeniu getta ksiki i rkopisy giny razem z ludmi; kompletowali zerwane z murw plakaty-obwieszczenia o tzw. przesiedleniu (zachoway si w zbiorach wraz z resztkami kleju i tynku)466; inspirowali pisanie dziennikw, proponujc autorom jednolity sposb ich prowadzenia; w tych dniach straszliwych napi notowano, zgodnie z wymogami Oneg Szabat, nie tylko dat, lecz take dzie tygodnia, w ktrym dokonywano zapisu. Miao to w przyszoci uatwi sprostowanie ewentualnej pomyki. Tote Dziennik pisarza i pedagoga Abrama Lewina okaza si jedynym rdem zawierajcym dokadn i wiarygodn dat deportacji Janusza Korczaka do Treblinki. W dniach akcji likwidacyjnej kontynuowano spisywanie relacji, przede wszystkim za informacji skadanych przez ludzi, ktrym udao si zbiec z Treblinki. Jednym z nich by wspomniany Dawid Nowodworski, przyszy dowdca grupy bojowej OB w powstaniu getta, ktry w dniu 28 sierpnia 1942 r. na posiedzeniu Oneg Szabat opowiedzia o swoich przeyciach i ucieczce z tego orodka zagady. Notowa Emanuel Ringelblum467. Wrd mieszkacw getta szcztkowego bya znaczna liczba samotnych kobiet i mczyzn. W okresie wzgldnego chwilowego spokoju po pierwszej akcji, ludzie na nowo przeywali bl po utracie najbliszych. W tym czasie obok naukowej pojawia si artystyczna dokumentacja zagady. Poeta Icchak Kacenelson, ktry straci w Treblince on i dwoje dzieci, pisa: Wdarem si midzy cztery pustej izby ciany I nic wicej nie miaem, prcz rk zaamanych Chano! Nie ma jej, synkw nie ma te... gdzie oni? Nie ma, nie ma nikogo, ani ladu po nich! [...] Gdzie jestecie? Wci pytam, cho wiem, e daremnie e na prno. Mrz we mnie i ogie jest we mnie!... Gdzie jestecie? niech powie mi kto, ja tak prosz Jeszcze bym do was zdy, jeszcze bym tam doszed Drogi do was - zamknite. O, mj ciemny wiecie! Drogi, ktre prowadz tam, gdzie wy giniecie!...
465

Ring II, nr 286, Kopia sprawozdania R za listopad 1942; R. Sakowska, O szkolnictwie i tajnym nauczaniu w getcie warszawskim, Biul. IH 1965, nr 55; teje, O dziaalnoci teatralnej... 466 Dokumenty z tego okresu w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie... 467 Ring II, nr 296.

Wic mwcie, gdzie jestecie! Pjd niestrudzenie Jeeli nie piechot, to wyobraeniem, Chc biec myl - tam do was, gdzie tam - w niewiadome, I oczy zapakane zwracam w wasz stron... Gdzie jestecie? Syszycie? Skrada si powoli Tsknota, co rozpacza i mio, co boli.468 W ARG zachoway si rwnie eseje Joszuy Perlego469, wiersze Josefa Kirmana i Wadysawa Szlengla470. W tym czasie nadchodziy do getta warszawskiego setki kart pocztowych z prob o adresy krewnych i przyjaci, ktrzy nagle przestali pisa. Wikszo poszukiwanych zgina w Treblince, lecz pozostali te nie mogli da znaku ycia drog pocztow, gdy korespondencja z getta bya zablokowana. Na przeomie wrzenia i padziernika 1942 r. Oneg Szabat zosta wcielony do podziemnych wadz getta jako Komisja Archiwalna (w skadzie: Ringelblum, Wasser, Gutkowski) ydowskiego Komitetu Narodowego (KN), ktry w niedugim czasie (20 X 1942 r.) wraz z Bundem utworzy ydowsk Komisj Koordynacyjn (KK)471. W listopadzie Komisja Archiwalna po duszej przerwie wznowia wydawanie Wiadomoci o zagadzie ydw, biuletynu prasowego dla polskiej prasy konspiracyjnej472. Prace Komisji Archiwalnej skupiy si jednak przede wszystkim na opracowaniu Raportu zjednoczonych organizacji podziemnych getta (KK) z 15 listopada 1942 r.: Likwidacja ydowskiej Warszawy (Raport listopadowy), przeznaczonego dla rzdu polskiego w Londynie473. W krtkim okresie wytchnienia midzy zakoczeniem pierwszej akcji likwidacyjnej a pocztkiem drugiej (21 IX 1942-18 I 1943) ludzie z Archiwum Getta prowadzili rachunek strat. W dniu 18 stycznia 1943 r., po mierci przyjaciela i wsppracownika, dziaacza konspiracji, Icchaka Gitermana zastrzelonego na progu swego domu, Ringelblum zanotowa: Giterman razem ze mn przeglda list strat, niejednokrotnie dopisujc wasnorcznie nazwiska kolejnych ofiar. Rka dry... Kto wie, czy przyszy historyk przegldajc t list nie dopisze te na tej karcie mojego nazwiska?474. W getcie szcztkowym Ringelblum kontynuowa prac nad swoj Kronik byy to zapisy o charakterze retrospekcyjnym, dotyczce akcji likwidacyjnej szopw, policji ydowskiej. W styczniu 1943 r. powsta jego esej Oneg Szabat475. Na przeomie lutego i marca 1943 r. zaoyciel Oneg Szabat opuci zamknit dzielnic. Dziki Radzie Pomocy ydom zosta umieszczony - wraz z on Judyt i czternastoletnim synem Urielem 468

Ring II, nr 349, I. Kacenelson, 14 sierpnia 1942 - dniem mojego wielkiego nieszczcia - w poetyckim przekadzie J. Ficowskiego, w: Archiwum Ringelbluma..., dok. 159; jest to wstpny szkic poematu Pie o zamordowanym ydowskim narodzie napisanym w hitlerowskim obozie w Vittel, we Francji. Autor zgin w Owicimiu, lecz poemat uratowano, ukaza si m.in. w Polsce: przekad, wstp i przypisy J. Ficowski, Warszawa 1982. 469 Ring II, nr 199, J. Perle, Churbn Warsze [Zagada Warszawy]. 470 Ring II, nr 351, J. Kirman, Oczy pozostaj otwarte oraz Po blokadzie. Kronika, w: Archiwum Ringelbluma..., dok. 162 i 163; W. Szlengel, Co czytaem umarym. Wiersze getta warszawskiego, oprac. I. Maciejewska, Warszawa 1977. 471 M. Neustadt, Churbn..., s. 147. 472 Ring II, nr 338. 473 Ring II, nr 192, w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie..., dok. 208. 474 E. Ringelblum, Kronika..., s. 470. 475 Ibidem, s. 470-495.

w specjalnie wybudowanym schronie, w ogrodzie przy ul. Grjeckiej 81, pod opiek rodziny Mieczysawa Wolskiego, gdzie znalazo schronienie jeszcze ok. 30 osb z getta. W przededniu wybuchu powstania w getcie, 18 kwietnia 1943 r. Ringelblum wrci do dzielnicy zamknitej; zatrzyma si w szopie Brauera przy ul. Nalewki, spotka si tu po raz ostatni z Izraelem Lichtensztajnem i Natanem Smolarem, ktrzy niebawem zgin w powstaniu getta. Przez cztery miesice rodzina i ludzie z Rady Pomocy ydom nie mieli od Ringelbluma adnych wiadomoci. Dopiero w lipcu 1943 r. na jeden z adresw RP nadesza kartka od Rydzewskiego (pseudonim Ringelbluma) - z esesowskiego obozu w Trawnikach. Rada Pomocy ydom i wsppracujcy z ni czonkowie konspiracji ydowskiej podjli kilka prb jego uwolnienia. Udao si to dopiero Teodorowi Pajewskiemu, oficerowi AK i cznikowi RP. W akcji tej braa udzia moda ydwka, czniczka ZW Szoszana Kosower (Emilka). Po krtkim pobycie w mieszkaniu szwagierki Pajewskiego panny Stachy, Ringelblum wrci na Grjeck, do ony i syna. Tu napisa szereg esejw (sylwetki wybitnych ludzi z getta), monografi obozu w Trawnikach oraz ostatni swoj du prac Stosunki polsko-ydowskie w latach II wojny wiatowej. W tym czasie wspdziaa on ze znajdujcymi si rwnie po aryjskiej stronie czonkami Oneg Szabat Herszem Wasserem, jego on Blum i Rachel Auerbach, ktrzy kontynuowali gromadzenie materiaw archiwalnych. W pracy tej brali udzia przedstawiciele ydowskiego podziemia po aryjskiej stronie - Adolf Berman i Icchak Cukierman (Antek), ktry w przededniu powstania w getcie zastpi aresztowanego Jurka Wilnera. Powsta wic zesp dokumentw ydowskiego Komitetu Narodowego, obejmujcy przede wszystkim kopie wysyanych do Londynu raportw, prace Ringelbluma napisane na Grjeckiej i inne. Archiwum KN stanowi kontynuacj konspiracyjnego Archiwum Getta. Znajduje si w Archiwum Kibucu Bojownikw Gett w Izraelu. W kryjwce Ringelblum le znosi izolacj, ciasnot i ustawiczn obecno obcych ludzi. W pocztku 1944 r. rozwaano projekt przekazania mu funkcji przedstawiciela ydw w Radzie Pomocy ydom, zamiast Adolfa Bermana, ktremu grunt pali si pod nogami, jednak 7 marca 1944 r. gestapowcy nagle otoczyli kryjwk przy Grjeckiej, wywieli na Pawiak zarwno ukrywajcych si ydw, jak i rodzin Mieczysawa Wolskiego. ydw, a wrd nich Ringelbluma z on i synem oraz ich opiekunw, Mieczysawa Wolskiego z siostrzecem Mariuszem, rozstrzelano w gruzach getta476. Pierwsz cz zbiorw konspiracyjnego Archiwum ukryto 3 sierpnia 1942 r., trzynastego dnia pierwszej akcji. Dziesi duych, metalowych pude, wypenionych dokumentami umieszczono w specjalnym schronie pod budynkiem szkolnym przy ul. Nowolipki 68. Ca operacj kierowa kierownik tej szkoy Izrael Lichtensztajn, a pomagali mu dwaj jego byli uczniowie - Dawid Graber i Nachum Grzywacz. Ostatniej nocy spisali oni swoje yciorysy i testamenty. W pocztkach marca 1943 r., po zoeniu tam drugiej czci zbiorw, kryjwk zamurowano. Trzeci parti materiaw ARG ukryto nieco pniej w schowku przy ul. witojerskiej 34 - przy udziale Marka Edelmana, czonka Komendy OB z ramienia Bundu.

9. Wsppraca z BIP KG AK

476

R. Auerbach, Warszewer cawoes [Warszawskie testamenty], Tel-Awiw 1974; Draj. Pola Elster. Hersz Berliski. Eliahu Erlich [Trzej...], Tel-Awiw 1966.

Po nawizaniu oficjalnych kontaktw KK i OB z KG Armii Krajowej dziaalno informacyjnoalarmujca opini spoeczn w kraju i na wiecie o zagadzie ydw przybraa na sile. Jesieni 1942 r. zostaa przekazana do Londynu obszerna dokumentacja pt. Akcja antyydowska 1942 r., opracowana przez Stanisawa Herbsta i Henryka Woliskiego. W niedugim czasie (listopad 1942 r.) ukazaa si w podziemiu drukiem broszura Likwidacja ghetta warszawskiego. Reporta. Autorem by MB - Antoni Szymanowski - historyk, publicysta Biuletynu Informacyjnego, redaktor Informacji Biecej. Zarwno dokumenty Herbsta - Woliskiego, jak i broszura Szymanowskiego byy oparte na informacjach i materiaach z getta477. Ponadto zachowane w zbiorach konspiracyjnego Archiwum Getta egzemplarze Informacji Biecej wskazuj na wspprac z biuletynem Oneg Szabat Wiadomoci478. W pocztku grudnia 1942 r. Raport listopadowy dotar do Londynu. W tym samym czasie znalaz si tam kurier z Warszawy Jan Karski-Kozielewski, naoczny wiadek masowych strace w Becu, ktry podj si, na prob konspiracji ydowskiej, misji przekazania wiatu prawdy o Zagadzie479. Dokumenty i informacje z getta stay si podstaw akcji dyplomatycznej rzdu gen. Sikorskiego w obronie mordowanej ludnoci ydowskiej. Raport listopadowy zosta rwnie przekazany w kraju kierownictwu Polskiej Partii Robotniczej. Na jego podstawie pismo PPR Gos Warszawy opublikowao specjalny dodatek pt. Obz mierci w Treblince480. O swych spotkaniach z Jurkiem Wilnerem pisa Wadysaw Gomuka481. Mimo dobrych chci ze strony PPR, konspiracja ydowska moga liczy na realn pomoc przede wszystkim ze strony Armii Krajowej i Delegatury Rzdu Po powstaniu i zagadzie getta Warszawy dziaacze konspiracji ydowskiej po stronie aryjskiej korzystali z ochrony i pomocy legalizacyjnej Referatu Spraw ydowskich BIP AK. Niebagatelny by udzia Aleksandra Kamiskiego (wwczas ju Huberta) i jego wsppracownikw: Ireny Adamowicz, Marii Straszewskiej, czniczki Ireny Bakowskiej (siostrzenicy ostatniego delegata na Kraj Stanisawa Jankowskiego) oraz wsppracujcego z Kamiskim i Adamowicz dziaacza harcerskiego, ktrego Cukierman zna jako Hajduka. Jest to prawdopodobnie pseudonim. Tadeusz Kwaniewski, ktry odegra wan rol w nawizaniu kontaktw OB z AK, zosta aresztowany w marcu 1943 r. W mieszkaniu swych podopiecznych Jurka Grasberga i Luby Gawisar przy ul. Paskiej 5 A. Kamiski spotyka si z Icchakiem Cukiermanem482. Wojsko [tj. Armia Krajowa], jak pisa w swym sprawozdaniu Henryk Woliski, wielokrotnie udzielao OB pomocy w zakresie cznoci z zagranic, nadajc szereg depesz do przedstawicieli ydowskich w Radzie Narodowej oraz do organizacji ydowskich w Anglii, Ameryce i Palestynie483. Szczeglne znaczenie miay przesyki materiaw ydowskiego podziemia: z 15 XI 1942 r., 1943 r. i 24 V 1944 r.
477 478

W. Bartoszewski, Los ydw Warszawy..., s. 27. Ring II, nr 338. 479 Nota ministra spraw zagranicznych rzdu polskiego Edwarda Raczyskiego do rzdw Narodw Zjednoczonych, 10 XII 1942, w: Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 1007-1011; J. Karski-Kozielewski, Relacja, w: Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 321-334; tene, Tragedia Szmula Zygielbojma, Polska 1967, nr 3; M. Turski, Wychodzenie z milczenia (Rozmowa z Janem Karskim), Polityka 22 VI 1991, nr 25; K. Iranek Osmecki, Kto ratuje jedno ycie..., Londyn 1968. 480 Ring II, nr 319. 481 W. Gomuka, Z faszyw kennkart (z pamitnika), Polityka 10 VIII 1991, nr 32. 482 A. Kamiski, Relacja z 1946 r.; M. Straszewska, Informacja ustna; I. Bakowska, Informacja ustna; I. Cukierman Szewa ha-szanim ha-hen, s. 187, 284 i in. 483 H. Woliski, Przegld dziaalnoci...

Ostatnia zawieraa m. in. raport pt. ydowska Organizacja Bojowa (zacznik nr 7); list 217 nazwisk polegych czonkw tej organizacji oraz list Ringelbluma i Bermana Podziemna praca kulturalna w getcie warszawskim - do ydowskiego Instytutu Naukowego (YIVO) w Nowym Jorku oraz do przyjaciela z lat modoci - Rafaa Mahlera i wybitnych pisarzy ydowskich484. Ostatnie miesice w dziejach spoecznoci ydowskiej w Warszawie upyny pod znakiem gorczkowych przygotowa do nierwnej walki. Dla nikogo nie ulegao ju wtpliwoci, e getto zostao przez hitlerowcw skazane. Dlatego te obcienia psychiczne zwizane z odpowiedzialnoci zbiorow straciy na znaczeniu. Mieszkacy getta wyzbyli si zudze ocalenia przez prac. Osieroceni, zrozpaczeni po utracie najbliszych stanli po stronie przyszych bojowcw. Straci rwnie na znaczeniu konflikt generacji, ktre jednak zamieniy si rolami. Modzie, ktra w akcji oporu cywilnego - przed pierwsz likwidacj speniaa funkcje pomocnicze, wysuna si na przeomie 1942 i 1943 r. na plan pierwszy. To ona wanie ksztatowaa klimat spoeczny i emocjonalny w getcie szcztkowym, teraz koncepcj zbrojnej walki poparli rwnie starsi, przywdcy i dziaacze stronnictw politycznych. Poparcie spoeczne, obok polskiej pomocy, stanowio wstpny warunek zbrojnego wystpienia w murach getta. W dzielnicy zamknitej istniay dwie organizacje paramilitarne. Jedn z nich by ydowski Zwizek Wojskowy (ZW), na czele z porucznikiem Wojska Polskiego Dawidem Apfelbaumem, studentem Pawem Frenklem i dziennikarzem Leonem Rodalem. Gwn rol wrd aktywu politycznego ZW odegrali Syjonici-Rewizjonici: dr Dawid Wdowiski, dr Micha Stryjkowski i adwokat Dawid Szulman. Organizacja ta utrzymywaa cisy kontakt z polsk organizacj wojskow Korpus Bezpieczestwa. Rozmowy w sprawie poczenia ZW z ydowsk Organizacj Bojow nie przyniosy rezultatu. Dopiero w dniach powstania w getcie doszo do koordynacji dziaa. Gwn si konspiracji ydowskiej bya OB, ktra reprezentowaa wikszo nurtw ideowych i politycznych getta, od Syjonistw Oglnych, poprzez obie partie Poale Syjon i organizacje chalucowe, do Bundu i PPR. ZW wedug szacunkw prof. Y. Gutmana liczy ok. 250 czonkw, natomiast OB - ok. 500. Rozporzdzamy biografiami 235 polegych czonkw tej ostatniej, tj. okoo 50% ogu, co stanowi prb stosunkowo reprezentatywn. W biografiach ludzi z OB odbiy si losy warszawskiego getta. Spord 235 badanych znamy wiek 182; wikszo, tj. 135 osb urodzia si w latach 1916-1923; najliczniej reprezentowany by rocznik 1923 - 86 osb i 1923 - 27 osb. Byli to wic ludzie bardzo modzi, ktrzy w pocztku okupacji liczyli nieraz po 16, 17 lat, za w dniach powstania - po dwadziecia - dwadziecia kilka. Spord badanych znamy pochodzenie spoeczne 118; wikszo pochodzia z rodzin pracujcych, gwnie rzemielnikw i drobnych handlarzy, sklepikarzy. Niektrzy od wczesnych lat zarabiali na siebie, np. jeden z bohaterw powstania w getcie, dowdca grupy bojowej Ha-Szomer ha-Cair, Dawid Nowodworski, by sprzedawc w drogerii. Niemniej jednak wrd badanych by znaczny odsetek, co najmniej 46 osb, pochodzcych z zamonych rodzin: synowie i crki fabrykantw, bogatych kupcw

484

M. Neustadt, Churbn..., s. 128-263 oraz 323-710; T. Peczyski, A. Ciokosz, Opr zbrojny w getcie warszawskim w 1943 r., Londyn 1963; E. Ringelblum, A. Berman, Podziemna praca kulturalna w getcie warszawskim, Przeom 1946, nr 1.

itd. Synny Jurek Wilner by synem waciciela fabryki wyrobw skrzanych; Margolit Landau, uczestniczka zamachu na oficera policji ydowskiej Jakuba Lejkina - crk fabrykanta mebli, dziaacza konspiracji Aleksandra Landaua; legendarne czniczki Frumka i Chancia Potnickie - crkami zamonego kupca w Potnicy koo Piska, natomiast Lonka Koziebrodzka - crk skromnego nauczyciela z Pruszkowa. Niemniej jednak znaczna cz dzieci z zamonych rodzin, np. Wilner opucia swoje rodziny i ya z wasnej pracy ju przed wojn. W latach okupacji wikszo pracowaa zarobkowo, najczciej fizycznie. Dziewczyny - jako suce w zamonych domach. Wrd badanych by znaczny odsetek modziey z wyksztaceniem ponadpodstawowym. W kocu 1939 r., tj. z chwil zamknicia przez okupanta szk rednich i wyszych, wrd przyszych czonkw OB byo co najmniej 52 uczniw i absolwentw szk rednich oraz studentw i absolwentw szk wyszych. Uczyli si najczciej w prywatnych ydowskich szkoach z polskim jzykiem nauczania, np. Gimnazjum i Liceum Mskie Askola (Owiecenie), ukoczy je m.in. komendant OB Mordechaj Anielewicz, Gimnazjum i Liceum eskie Jehudyja i in. Studentem orientalistyki Uniwersytetu Warszawskiego by Mordechaj Tenenbaum-Tamaroff, delegowany przez OB do Biaegostoku, jeden z komendantw powstania w tym getcie w sierpniu 1943 r.; absolwentem Politechniki w Gandawie by in. Abram Blum, jeden z czoowych dziaaczy Bundu; Politechniki w Warszawie - Edward Fondamiski z PPR. Wrd badanych czonkw OB byo 70 kobiet. W powstaniu walczyy niejednokrotnie cae rodziny, gwnie rodzestwa i mode maestwa. Wielk rol w yciu tych modych ludzi odgrywaa mio. Wrd czonkw OB spotykamy co najmniej kilkanacie par maeskich. Byy to, z nielicznymi wyjtkami, zwizki nieformalne, lecz w peni akceptowane w rodowisku, zostay te odnotowane w literaturze naukowej. Byy to na og rodziny jednopokoleniowe. Rodzice ich w momencie powstania ju nie yli. W losach badanych odbiy si dzieje zbrojnej walki warszawskiego getta: szeciu aresztowao gestapo jeszcze przed walkami w getcie; 12 zgino jesieni 1942 r., w zwizku z prb organizacji bazy partyzanckiej w Werbkowicach koo Hrubieszowa; w dniach pierwszej samoobrony 18-22 stycznia 1943 r. pado 19 osb; 18 spord badanych zgino mierci samobjcz w bunkrze komendy OB przy ul. Miej 18; w walkach na terenie getta zgino 68, w kanaach - 28; na stron aryjsk przedostao si 44 bojowcw, z ktrych wikszo polega w walkach w lasach wyszkowskich; czterej polegli w walkach gett Biaegostoku, Czstochowy i Bdzina, trzej - w powstaniu warszawskim; w 33 przypadkach nie ustalono gdzie i jak zginli, prawdopodobnie w getcie lub w kanaach. Niektrzy padli ofiar szmalcownikw. Wrd 22 grup bojowych OB byo 14 chalucowych, 4 - Bundu, 4 - PPR. W dniach powstania podziay polityczne straciy na znaczeniu. Obok OB walczyli dzielnie i ofiarnie ludzie z ZW.

10. Ostatni akt tragedii

Powstanie w getcie Warszawy byo walk nierwn i tragiczn, byo to jednak dziaanie racjonalne i skuteczne. Po wojnie utrwali si stereotyp walki o godno jako gwnego czy zgoa jedynego czynnika motywacyjnego bojowcw getta. W podtekcie tkwi, by moe nie do koca uwiadomione przeciwstawienie mierci godnej, piknej - na polu bitwy - i tej drugiej, strasznej, w oparach

trujcego gazu. Czyby niewinne ofiary - pisa Antoni Sonimski - nie tylko traciy ycie, ale rwnie cze i honor? W rozmowach Hanny Krall i Marka Edelmana, ktre s echem myli i uczu konspiracyjnej modziey getta, autorzy rozprawili si z tym stereotypem. Czy definitywnie? Chyba nie, stereotypy maj bowiem twardy ywot. Powstanie w getcie nie byo jednak walk o abstrakcyjn godno, cho haso to wystpowao w tekstach ludzi z ydowskiej konspiracji, e wymieni tu choby Jurka Wilnera. Bya to w przekadzie historycznych hase na jzyk wspczesny - walka o podmiotowo, o czynny udzia ydw z getta w wojnie narodw przeciwko hitlerowskiej Rzeszy. Powstacy getta, mimo tragicznego finau w peni osignli swoje cele, albowiem powstanie, od pocztku skazane na klsk pod wzgldem militarnym, okazao si, dziki swemu rozgosowi i sile oddziaywania na wyobrani, bezspornym zwycistwem w psychologicznej wojnie z potnym i zarozumiaym przeciwnikiem. Nie bya to jednak walka o godno, lecz o spraw; w walce tej chodzio przede wszystkim o status ydw w powojennym wiecie. Ofiarno i odwaga tej garstki ludzi zepchnitych na samo dno pogardy, ich walory intelektualne, trafny wybr czasu, miejsca i sposobu walki (To nasze lasy partyzanckie, zauki Miej i Ostrowskiej) maj znaczenie uniwersalne, ponadczasowe, przemawiaj bowiem na rzecz siy ducha ludzkiego, kompromituj przesdy oraz pych etniczn i rasow. Tak wic powstanie w getcie warszawskim stao si faktem o dugofalowych reperkusjach moralnych i politycznych. wiadectwem niezniszczalnoci ducha ludzkiego stao si rwnie Archiwum Ringelbluma. W komorach gazowych Treblinki, esesowskich obozach w Poniatowej i Trawnikach, w pomieniach powstaczego getta, w kanaach i walkach partyzanckich, w powstaniu warszawskim zginli warszawscy ydzi, a wrd nich wsppracownicy i respondenci, autorzy relacji, dziennikw i listw zachowanych w konspiracyjnym Archiwum Getta Warszawy. Informacja o ich losie przywodzi na myl swoisty apel polegych: Menachem Linder - rozstrzelany przez gestapowcw w getcie warszawskim w nocy z 17 na 18 kwietnia 1942. czniczka Lea, Lonka Koziebrodzka - aresztowana w Makini w kwietniu 1942, wywieziona z Pawiaka do Owicimia 11 listopada 1942, zmara 18 marca 1943 r. jako winiarka Krystyna Kossowska. Janusz Korczak - uda si wraz z pracownikami i wychowankami Domu Sierot w ostatni drog - do Treblinki, 6 sierpnia 1942. Rabin Szymon Huberband - wywieziony wraz z on do Treblinki w sierpniu 1942. Pisarz Lejb Goldin - wywieziony do Treblinki w lecie 1942. Poetka Henryka azowertwna - posza na Umschalgplatz za matk-wywieziona do Treblinki w lecie 1942. Daniel Fligelman - wywieziony do Treblinki w lecie 1942. Szmuel Brasaw - zastrzelony przez funkcjonariuszy Sipo w getcie warszawskim, 3 wrzenia 1942. Pisarz i publicysta Jehuda Feldwurm (Jehuda Feld, Julek) - zastrzelony przez funkcjonariuszy Sipo w getcie warszawskim 15 padziernika 1942.

Pisarz Perec Opoczyski - zgin w getcie warszawskim w dniach drugiej akcji likwidacyjnej, 18-22 stycznia 1943. Pisarz Abram Lewin - zgin w getcie warszawskim w dniach drugiej akcji likwidacyjnej, 18-22 stycznia 1943. Pisarka Gustawa Jarecka - zgina w getcie warszawskim w dniach drugiej akcji likwidacyjnej, 18-22 stycznia 1943 r. Icchak Giterman - zastrzelony w getcie warszawskim 18 stycznia 1943. Mordechaj Anielewicz - zgin w dniach powstania w getcie, w bunkrze komendy OB w dniu 8 maja 1943. Izrael Chaim, Arie, Jurek Wilner - zgin w dniach powstania w getcie, w bunkrze komendy OB, 8 maja 1943. Nauczyciel Izrael Lichtensztajn - zgin wraz z on, malark Gel Seksztajn i trzyletni crk Margolit w pierwszych dniach powstania w getcie. Poeta Wadysaw Szlengel - zgin w powstaniu getta, prawdopodobnie w szeregach ydowskiego Zwizku Wojskowego. Jechiel Grny - zgin w kanaach 10 maja 1943. Eliahu Gutkowski, jeden z mediatorw OB w sprawie poczenia z ydowskim Zwizkiem Wojskowym, zgin w kanaach wraz z on Lub i czteroletnim synem Gabrielem, prawdopodobnie 10 maja 1943. Dawid Nowodworski - po zacitych walkach w getcie wyprowadzi swoich ludzi kanaami na stron aryjsk 29 kwietnia 1943; bra udzia w walkach partyzanckich w lasach pod Wyszkowem, zgin razem z on, czonkini OB, Juli Szafirsztajn i trzema innymi kolegami z tej organizacji w starciu z andarmami w pobliu omianek. Zaman, Zygmunt Frydrych - organizator, wsplnie z Symch Rathauzerem, wyprowadzenia grupy bojowcw OB kanaami 29 kwietnia 1943, zamordowany przez andarmw we wsi Pudy pod omiankami. czniczka Fruma, Frumka Potnicka - zgina w zbrojnej samoobronie OB w getcie w Bdzinie 3 sierpnia 1943. Poeta Icchak Kacenelson - przyjaciel chalucw z Dror, by z nimi wraz z synem Cwi, w dniach samoobrony OB w styczniu 1943. Ojciec i syn po powstaniu w getcie wywiezieni do obozu w Vittel (Francja), a stamtd do Owicimia. Zginli wiosn 1944. Pisarz Joszua Perle - wywieziony wraz z synem do obozu w Vittel. Zginli w Owicimiu wiosn 1944485. Emanuel Ringelblum - aresztowany 7 marca 1944, wraz z grup osb ukrywajcych si w schronie przy ul. Grjeckiej 81, zgin po kilku dniach na Pawiaku. Przed egzekucj przey mier ony Judyty i czternastoletniego syna Uriela.

485

Y. Gutman, The Jews..., s. 365; Informacje bibliograficzne, w: M. Neustadt, Churbn...

Tylko trzy osoby z zespou ARG przeyy wojn i okupacj hitlerowsk: pisarka Rachela Auerbach zmara w Izraelu w 1976 r. oraz Hersz Wasser i jego ona Bluma, ktrzy po powstaniu w getcie kontynuowali dziaalno archiwaln po stronie aryjskiej. Hersz Wasser - zmar w Izraelu 6 grudnia 1980. Na podstawie wskazwek Hersza Wassera przystpiono po wyzwoleniu do poszukiwania materiaw konspiracyjnego Archiwum. Cz pierwsz (dziesi blaszanych pude) odnaleziono 18 wrzenia 1946 pod gruzami domu przy ul. Nowolipki 68, cz za drug (w dwch duych bakach po mleku) w tym samym miejscu, 1 grudnia 1950. Usilne poszukiwania prowadzono take na witojerskiej 34. H. Wasser znalaz tam jedynie plik na wp zniszczonych kartek. Byty to urywki z Dziennika Szmuela Wintera, czonka Rady ydowskiej i dziaacza konspiracji, to wszystko, co pozostao z III czci ARG. Dokumenty czci I i II znajduj si w Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Ostatnie prace Ringelbluma z lat 1943-1944, napisane na Grjeckiej (z wyjtkiem monografii o obozie w Trawnikach, ktra spona w powstaniu warszawskim), przechowali u polskich przyjaci Adolf i Barbara Bermanowie, ktrzy po wojnie wyemigrowali z Polski. Teksty te, wczone do materiaw ydowskiego Komitetu Narodowego, znalazy si w Archiwum Kibucu Bojownikw Gett w Izraelu. Wrd zespow archiwalnych z lat okupacji hitlerowskiej Archiwum Ringelbluma zajmuje miejsce szczeglne. Materiay tu zgromadzone rejestruj bowiem nie tylko wydarzenia w skali masowej, lecz obejmuj te sum zapisw losw jednostkowych. Dziki temu z bezksztatnej, pozornie bezosobowej, zrwnanej w obliczu cierpienia i mierci masy ofiar wyaniaj si ludzie peni ycia, o niepowtarzalnej osobowoci, ktrzy domagaj si pamici i obecnoci wrd yjcych. Teksty z konspiracyjnego Archiwum Getta, tkwice swoimi korzeniami w obyczaju i tradycji ydowskiej, s jednak zjawiskiem o wymiarze uniwersalnym, gdy treci ich s postawy czowieka w obliczu miertelnego zagroenia, oglnoludzkie uczucia mioci i wiary, rozpaczy i nadziei.

Rozdzia IX Polska akcja pomocy ydom

Temat postaw Polakw wobec zagady ydw zajmuje od lat, a zwaszcza w latach ostatnich, sporo miejsca w owiadczeniach mw stanu, w publicystyce i literaturze naukowej w kraju i za granic. Jest to temat obciony ogromnym adunkiem emocji, zarwno pozytywnych, jak i negatywnych. W sprawie tej zderzaj si bowiem dwa stereotypy: jednostronnie apologetyczny i uoglniajcooskarajcy. Oba te stereotypy - odlege od rzeczywistoci minionej - podsycaj jednak postawy ksenofobiczne zarwno wrd Polakw jak i ydw. W wiadomoci spoecznej istnieje przekonanie o dwch racjach i dwch stronach dialogu - polskiej i ydowskiej - w sprawie akcji pomocy ydom. Sdz jednak, e sprawa ta nie jest, a przynajmniej nie powinna by, przedmiotem dialogu dwch przeciwstawnych stron, lecz - naukowej dyskusji, opartej na obiektywnej analizie ogromnego przecie materiau faktograficznego i racjonalnych kryteriach oceny. Na temat polskiej akcji pomocy ydom powstay prace gruntownie udokumentowane, e przywoam przede wszystkim nazwiska Wadysawa Bartoszewskiego, Teresy Prekerowej i Michaa Grynberga. Nie chciaabym przez nieudolne ich streszczanie - w krtkim z koniecznoci rozdziale - osabi ich wymowy, uwaam jednak za niezbdne zaakcentowanie tego zagadnienia. Akcja pomocy ydom w okupowanej Polsce przebiegaa w atmosferze okrutnego terroru: Palmiry, aresztowanie i zagada krakowskich profesorw, szeroko zakrojona akcja likwidacji polskiej inteligencji (AB - Auerordentliche Befriedungsaktion), obawy, apanki uliczne, Zamojszczyzna, Pawiak i Owicim - oto symbole polityki hitlerowskiej wobec narodu polskiego. W adnym z okupowanych krajw zachodnich pomoc dla ludnoci ydowskiej nie bya zagroona kar mierci; w adnym te nie doszo do faktu, jaki wydarzy si w miejscowoci Sadowne w powiecie wgrowskim. Rozstrzelano tam polsk rodzin za buk sprzedan czy te ofiarowan godnej ydwce486. Pierwsze zarzdzenia represyjne za pomaganie ludnoci ydowskiej ukazay si na dugo przed akcjami likwidacyjnymi w GG. Rozporzdzenie Franka z 15 padziernika 1941 r. wyznacza kar mierci dla osb udzielajcych schronienia ydom zbiegym z gett487. Poszczeglni szefowie dystryktw opublikowali z kolei szereg ostrzee w zwizku z coraz czstszymi faktami ukrywania ydw przez Polakw. L. Fischer, gubernator dystryktu warszawskiego w obwieszczeniu z 10 XI 1941 r. ostrzega, e karze mierci podlega kady, kto ukrywajcym si ydom udziela wiadomie schronienia lub im w inny sposb pomaga488. Dowdca SS i policji dystryktu warszawskiego, Frankenegg von Sammern, w obwieszczeniu z 5 IX 1942 (w okresie akcji likwidacyjnej getta warszawskiego) owiadcza: Przypominam, e rozporzdzenie gen. gubernatora z dnia 15 X 1941 [...] przewiduje, e nie tylko ydzi zostan skazani na mier za przekroczenie granicy dzielnicy ydowskiej, ale kady, kto w jakikolwiek sposb dopomaga im w ukrywaniu si. Zaznaczam, e za pomoc udzielan ydom uwaa si nie tylko przenocowanie ich i wyywienie, ale rwnie przewoenie ich jakimkolwiek
486 487

W. Waniewski, Na przedpolach stolicy, Warszawa 1974, s. 128. Ten jest z ojczyzny mojej..., dok. 8. 488 Ibidem, dok. 9.

rodkiem lokomocji, kupowanie od nich rnych towarw itp.489 W rozporzdzeniu wyszego dowdcy SS i policji w GG, Wilhelma Krgera, o organizacji getta szcztkowego z 28 X 1942, powtarza si zapowied kary mierci dla osb ukrywajcych ydw poza wyznaczonymi dzielnicami. Surowe kary przewidziano nie tylko za pomoc czynn, lecz i za biern, tzn. za przemilczenie wiadomego sobie faktu ukrywania ydw, co pocigao za sob osadzenie w obozie koncentracyjnym490. Niebezpieczestwa, trudnoci i przeszkody pitrzce si przed akcj pomocy ydom nie ograniczay si do sankcji policyjnych. Moliwoci ukrycia si w masie Polakw dla wikszoci ydw nie istniay; ludno ydowska, oglnie biorc, wyrniaa si zarwno odrbnoci jzykow, jak i kulturalnoobyczajow. Tylko jednostki mogy niepostrzeenie znikn w otoczeniu polskim, natomiast zakonspirowanie setek tysicy ludzi - choby z warszawskiego getta, nie mwic o milionach w caym okupowanym kraju, byo oczywist utopi. Cele i zagadnienia, a take formy i metody polskiej akcji pomocy ydom rozpatrujemy w dwch podstawowych okresach, zgodnie z dwoma etapami hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej. W okresie pierwszym - eksterminacji poredniej - pojawiaj si ju inicjatywy pomocy ze strony rnych rodowisk i pojedynczych osb, ktre kontaktoway si z przeladowan ludnoci ydowsk (zgodnie z przyjt tu definicj oporu cywilnego idzie o kontakty bezinteresowne). Pomoc polegaa na prbach interwencji u wadz niemieckich, zwaszcza na pocztku, ostrzeganiu przed apank, dostarczaniu informacji i drukw podziemnych, przekazywaniu paczek ywnociowych, lekw i szczepionek dla godujcego getta. Jedn z form pomocy byo take przechowywanie przedmiotw wartociowych, dokumentw, rkopisw itd. Spraw nader istotn byo informowanie opinii publicznej przez pras podziemn o tragicznej sytuacji w gettach, jak rwnie ksztatowanie postaw obywatelskich. Tak np. Dowdztwo Walki Cywilnej przestrzegao przed tworzeniem wszelkich, choby tylko pozorw wspdziaania w antyydowskiej akcji organizowanej przez Niemcw491. Wikszo kontaktw pomidzy Polakami a ydami miaa charakter tajny, lecz w pocztkowym okresie okupacji istniay rwnie kontakty jawne. Mao lub cakiem nieznane s kontakty polskich instytucji jawnych - Zarzdu Miejskiego, SKSS i RGO z instytucjami ydowskimi. Zarzd Miejski w osobie Stefana Starzyskiego, a nastpnie Juliana Kulskiego, zaj negatywne stanowisko wobec koncentracji ydw w dzielnicy zamknitej, a take wobec zrnicowania przydziaw ywnociowych na ich niekorzy. Przewodniczcy Judenratu, Adam Czerniakw, przez cay okres swej dziaalnoci a do swojej samobjczej mierci kontaktowa si z Julianem Kulskim492. Napady chuliganw na ydw w Warszawie, ktre miay miejsce w czasie wit Wielkanocy 1940 r. zreszt inspirowane przez hitlerowcw, spotkay si ze zdecydowanym potpieniem polskich czynnikw spoecznych. W zwizku z tym prezes SKSS, Artur liwiski zaprosi przedstawiciela SS Komisja Koordynacyjna, Michaa Weicherta, wrczajc mu odpisy listu do J. Kulskiego i specjalnego oklnika SKSS do komitetw okrgowych i opiekunw spoecznych, potpiajcych te zajcia. W porozumieniu z SKSS interweniowa te u wadz okupacyjnych arcybiskup Stanisaw Gall, ktry w zwizku z t spraw wystosowa apel do duchowiestwa; o pomoc dla ydowskich winiw obozw pracy w Nartach i Piekle nawoywa z ambony ksidz w Kampinosie493. Mao znane s fakty

489 490

Ibidem, dok. 15. Eksterminacja..., dok. 163, 164. 491 Ten jest z ojczyzny mojej..., dok. 23. 492 AIH, Pamitniki, nr 25 (M. Weicherta); Ring II, nr 2, Notatka M. Weicherta o naradzie u J. Kulskiego 28 V 1940; Referat W. Schna o getcie warszawskim...; J. Kulski, Zarzd Miasta Warszawy 1939-1944... 493 Ring II, nr 3, Notatka M. Weicherta o rozmowie z prezesem SKSS A. liwiskim 11 IV 1940; Ring I, nr 379, Rabin Szymon Huberband, Kampinos.

wydatnej pomocy i konsekwentnego poparcia Prezydium RGO, zwaszcza Adama Ronikera, dla ydowskich instytucji opiekuczych w GG, nawet po rozwizaniu SS494. Bardziej spopularyzowane s kontakty tajne, mimo, e pozostaway one przecie w ukryciu. Wiadomo, e czonkowie Bundu od pocztku okupacji wsppracowali z polskim ruchem socjalistycznym, za po utworzeniu - w dniu 1 II 1942 r. - Referatu Spraw ydowskich w BIP KG Armii Krajowej kontaktowali si systematycznie z Henrykiem Woliskim. cznicy Bundu: Fejga PeteMidzyrzecka (obecnie Vladka Meed) oraz Jakub Celemeski wymieniaj w swych wspomnieniach dziesitki polskich nazwisk, znanych i nieznanych - od Jzefa Cyrankiewicza i znanego aktora Aleksandra Zelwerowicza (w jego mieszkaniu przy u. Kruczej mieszka Leon Fajner) do skromnych czniczek - Jadwigi Winiewskiej i Marysi Sawickiej, ktre pomagay ludziom z Bundu. W obronie wspwinia-yda wystpi w celi na Pawiaku Stanisaw Dubois495. W staej cznoci z gettem pozostawa Komitet Warszawski PPR. Szczeglnie wane byy kontakty z dowdztwem Armii Krajowej i Delegatur Rzdu, ze wzgldu na znaczenie polskiego pastwa podziemnego. Na dugo przed nawizaniem oficjalnych kontaktw z konspiracyjnymi organizacjami getta Biuro Informacji i Propagandy KG Armii Krajowej i Delegatura Rzdu organizoway akcj informacyjn, alarmujc opini spoeczn w kraju i za granic o zagadzie ydw (temat ten zosta obszerniej przedstawiony w rozdziale VI). Kontakty z ydowskim Zwizkiem Wojskowym utrzymywali take czonkowie organizacji podziemnej Korpus Bezpieczestwa - Henryk Iwaski i inni. Oprcz kontaktw o charakterze instytucjonalnym istniay jeszcze liczne powizania osobiste, oparte na zwizkach pokrewiestwa, dugoletnim ssiedztwie, wsplnej pracy zawodowej itd., std powszechnie znane fakty spotka Polakw z ydami w gmachu Sdw przy ul. Leszno-Ogrodowej. Wiadomo, e godujce dzieci wymykajce si z getta na stron aryjsk, wdrujce po Warszawie i miejscowociach podwarszawskich, spotykay si z yczliwym wspczuciem i pomoc ludnoci polskiej. mier polskiego chirurga, profesora Franciszka Raszei i jego asystentw, zastrzelonych w trakcie operacji wykonywanej w getcie warszawskim w przededniu I likwidacji496, wyznacza symboliczn granic pomidzy dwoma okresami w dziejach polskiej akcji pomocy ydom. Zarwno jej zakres, jak i charakter zmieniy si w zwizku z zagad skupisk ydowskich. Wszystkie jej formy zostay podporzdkowane jednemu celowi - ocaleniu ludzi skazanych. Akcja ta przebiegaa w warunkach skrajnego zagroenia i, co nie jest bynajmniej spraw bah - wymagaa olbrzymich nakadw finansowych. Obok inicjatyw poszczeglnych rodowisk i osb powstaje centralna rozgaziona instytucja pomocy - Rada Pomocy ydom -jako jedno z ogniw pastwa podziemnego. W okresie likwidacji skupisk ydowskich - w polskiej akcji pomocy dla ciganej i mordowanej ludnoci ydowskiej mona wyrni nastpujce formy: 1) dziaalno opiekucz; 2) zwalczanie elementw kryminalnych erujcych na tragedii ydw; 3) dziaalno informacyjno-alarmujc i dyplomatyczn; 4) pomoc walczcemu gettu. (Dzieje powstania w getcie wykraczaj jednak poza granice niniejszej ksiki).
494 495

M. Weichert, Jidisze alejnhilf... J. Celemeski, Mitn farsznitenem folk [Z zamordowanym narodem], Nowy Jork 1963; V. Meed, On Both Sides of the Wall. Memoires from the Warsaw Ghetto, Kibuc Bojownikw Gett, 1977; Ring I, nr 1051, Wspomnienia z Pawiaka. 496 M. Dominik, Prof dr Franciszek Raszeja, Przegld Lekarski 1969, nr 1.

Z pocztkiem akcji likwidacyjnych pojawiy si wrd ludnoci polskiej tysice zbiegw z mordowanych gett, obozw i transportw mierci. Ludzie ci cigani, pozbawieni dokumentw i moliwoci pracy, najczciej bez rodkw do ycia, wymagali niezwocznej pomocy. Myl o utworzeniu specjalnej instytucji pomocy dla zbiegw z mordowanych gett dojrzewaa jednoczenie w rnych rodowiskach polskiego podziemia. Zrealizoway j znana pisarka Zofia Kossak, przewodniczca katolickiej organizacji spoecznej Front Odrodzenia Polski (FOP) i Wanda KrahelskaFilipowiczowa. W dniu 27 IX 1942 r. Delegatura Rzdu powoaa w Warszawie Tymczasowy Komitet Pomocy ydom im. Konrada egoty, a 4 XII 1942 r. przeksztacono go w Rad Pomocy ydom, pod kryptonimem egota. W skad Rady weszli przedstawiciele stronnictw i organizacji polskich i ydowskich. Przewodniczcym RP zosta Julian Grobelny z PPS-WRN; pierwszym wiceprezesem - Tadeusz Rek (Stronnictwo Ludowe), drugim wiceprezesem Leon Fajner z Bundu, sekretarzem - dr Adolf Berman z ydowskiego Komitetu Narodowego, a skarbnikiem - Ferdynand Arczyski ze Stronnictwa Demokratycznego. Organizacj katolick FOP reprezentowa Wadysaw Bartoszewski. W skad Rady wchodzia Emilia Hiowa ze Stronnictwa Demokratycznego, a w kwietniu 1944 r. zosta dokooptowany Piotr Gajewski z lewicowo-socjalistycznej RPPS. Referatem Terenowym kierowa Stefan Sendlak (PPS-WRN), za Referat Dziecicy prowadzia Irena Sendlerowa (RPPS), Referat Lekarski - dr Ludwik Rostkowski. Dziaalno RP opieraa si na staej dotacji finansowej rzdu polskiego w Londynie i dotacjach wiatowych organizacji ydowskich dla KN i Bundu, napywajcych do kraju potajemnie, kanaami AK i Delegatury Rzdu. Pod opiek RP znajdowao si w latach 1942-1944 w samej tylko Warszawie ponad 4000 osb497. RP dopomagaa take ydom znajdujcym si pod opiek innych organizacji: Zwizku Syndykalistw Polskich i od 1943 r. - PPR, ktra rwnolegle z RP zorganizowaa szereg konspiracyjnych lokali dla zbiegw z gett oraz punkty przerzutowe do partyzantki. Bezporednim kierownikiem akcji pomocy z ramienia PPR by Franciszek czycki. Brali w niej udzia Zenon Kliszko, Wadysaw i Stanisawa Legecowie i inni498. Pomoc to przede wszystkim zasiki pienine, rozprowadzane co miesic przez komrki pomocy ydom - dziaajce zarwno w tajnych organizacjach spoeczno-politycznych i wojskowych, jak i w rodowiskach zawodowych (nauczycieli, lekarzy itd.). Zaszyfrowane pokwitowania wracay do RP. Owa sprawozdawczo nie tylko wymagaa dodatkowej pracy, lecz znacznie powikszaa zagroenie, niemniej traktowano j pedantycznie. Niezwykle trudne zadanie mia Referat Mieszkaniowy RP; istotn rol odgrywao Biuro Legalizacyjne pod kierunkiem Ferdynanda Arczyskiego, ktre produkowao codziennie dziesitki faszywych dokumentw - Kenkart, kart pracy, rnych legitymacji subowych, zawiadcze, przepustek itd. Pod te faszywe i autentyczne dokumenty dorabiano ludziom z getta prawdopodobne yciorysy (chrzciny). czniczki, ktre przewoziy pienidze i dokumenty, przeprowadzay ludzi z zagroonych mieszka itd., ponosiy szczeglnie due ryzyko. Z naraeniem ycia ukryway dzieci ydowskie siostry w klasztornych sierocicach499. Kady przypadek ukrywania ydw, nawet gdy chodzio o mae dzieci, wymaga udziau kilku lub kilkunastu osb. Obecno podopiecznych ydw waya w sposb istotny na trybie ycia i planach yciowych polskich rodzin. Owo podporzdkowanie ycia dorosego mczyzny jednemu celowi -

497 498

T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy ydom w Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982. Fr. czycki, Z moich wspomnie, Biul. IH 1953, nr 5; W. i S. Legecowie, onierze OB i ich przyjaciele, ibidem. 499 T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy...; Ewa Kurek-Lesik, Gdy klasztor...

ocaleniu maej dziewczynki, przedstawia w sposb przejmujcy Wadysaw Smlski w swoich wspomnieniach: Losy dziecka500. W samej tylko Warszawie ukrywao si (wg szacunkw Ringelbluma) ok. 15-20 tys. ydw501. Nigdy ju jednak nie uda si ustali ani dokadnej liczby ocalonych, ani tych, ktrzy pomagali. Pisaa B. Temkin-Bermanowa, czniczka RP z ramienia podziemia ydowskiego: Mwi si cigle, e naley te sprawy notowa, ale nic z tego gadania nie wychodzi...502, tote znaczna cz tych aktw ofiarnoci nigdy ju nie bdzie ujawniona. Nie udao si take ustali liczby Polakw, ktrzy ponieli mier w obronie ydw. Sz. Datner w ksice Las sprawiedliwych503 wymienia przeszo sto udokumentowanych faktw; wiadomoci o egzekucjach przytaczaj W. Bartoszewski i Z. Lewinwna oraz St. Wroski i M. Zwolakowa. Oprcz faktw udokumentowanych istnieje jeszcze tradycja ustna, zarwno w kraju, jak i w ydowskich skupiskach zagranicznych, o Polakach ukrzyowanych, mczonych i torturowanych za ukrywanie ydw. Echem jej jest m.in. wiersz wybitnego ydowskiego poety, Abrama Suckewera (urodzonego w Wilnie, mieszkajcego obecnie w Tel-Awiwie): Do Polski504. Ukrywajcy si ydzi i ich polscy obrocy, jak kada kategoria ludnoci wyjta spod prawa, stali si atw zdobycz dla konfidentw wroga, rekrutujcych si zarwno z marginesu spoecznego, jak i spord ludzi zdemoralizowanych perspektyw atwych zarobkw. To prawda - stwierdzi prof. Franciszek Ryszka - e kada grupa przeladowana i pozostajca pod zorganizowan presj wroga jest naraona na dodatkowe dolegliwoci ze strony spontanicznie rodzcych si rodowisk kryminalnych. Sama sytuacja jest kryminogenna i tworzy zwykle nowy typ przestpczoci505. Og spoeczestwa polskiego - zwykli, przecitni ludzie, z ktrych daleko nie wszyscy wznosili si na szczyty ofiarnoci, jakiej wymagaa akcja pomocy ydom, ktrzy te nierzadko ulegali antysemickim stereotypom, lecz jednoczenie byli ludmi wierzcymi, brzydzili si kradzie, mordem, szantaem i gwatem, traktowali erowanie na cudzym nieszczciu nie tylko jako grzech lecz jako proceder przestpczy. Podziemie polskie, z wyjtkiem grup skrajnie nacjonalistycznych, potpiao te praktyki. Kierownictwo Walki Cywilnej ogosio w prasie podziemnej (marzec 1943 r.) ostrzeenie pod adresem jednostek wyzutych ze czci i sumienia rekrutujcych si ze wiata przestpczego, ktre stworzyo sobie nowe rdo wystpnego dochodu przez szantaowanie Polakw ukrywajcych ydw i ydw samych506. Wkrtce po wydaniu tej odezwy wczesny kierownik Walki Cywilnej, Stefan Korboski, poleci na odprawie bezwzgldne ciganie denuncjatorw i szantaystw. Wykonano na nich szereg wyrokw mierci507. Z Odezwy Obwodowego Komitetu PPR w Krakowie (luty 1943): Towarzysze i Towarzyszki! Polacy i Polki! Hitlerowska bestia w swym przedmiertnym szale nasila znowu fal terroru wobec resztek zaszczutej ju ostatecznie ludnoci ydowskiej [...] Pitnujemy tych wszystkich, ktrzy jak hieny

500 501

W. Smlski, Losy dziecka, Warszawa 1959. E. Ringelblum, Stosunki polsko-ydowskie w czasie drugiej wojny wiatowej... 502 B. Temkin-Bermanowa, Akcja pomocy ydom w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1967, nr 22. 503 S. Datner, Las sprawiedliwych, Warszawa 1969. 504 Fragmenty wiersza A. Suckewera w przekadzie z ydowskiego W. Chapusty, Foksztyme 14 IX 1974. 505 Wypowied prof. F. Ryszki na zebraniu naukowym w Instytucie Historii PAN. 506 Ten jest z ojczyzny mojej..., dok. 37. 507 Ibidem, dok. 38, 39, 45.

staraj si erowa na cudzym nieszczciu, pozbawiajc ydw resztek mienia, szantaujc i grabic ofiary, ktrym udao si wyj cao z rk oprawcw508. Sowa potpienia tych praktyk znalazy si rwnie w cytowanej ju relacji Aleksandra Kamiskiego: W tym strasznym dla ydw okresie i w tej ogniowej prbie moralnoci polskiej niekiedy stykaem si z postaw polsk, ktra mnie i Adamowiczwn, i Tadka Kwaniewskiego doprowadzaa do rozpaczy. Obok duej dobrej woli, obok ofiarnoci polskiej bez granic, szczerej onierskiej doni wycignitej z pomoc - nie brako ohydnej mora insanity...509 Hitlerowska akcja zagady getta warszawskiego wywoaa liczne protesty polskiej prasy konspiracyjnej (z wyjtkiem pism skrajnie nacjonalistycznych i faszyzujcych). FOP wyda w sierpniu 1942 r. w duym nakadzie ulotk pt. Protest, autorstwa znanej pisarki Zofii Kossak: Kto milczy w obliczu mordu staje si wsplnikiem mordercy. Kto nie potpia, ten przyzwala510. Trybuna Wolnoci, pismo KC PPR (1 VIII 1942, nr 13), pisaa: Oprawcy hitlerowscy rozpoczli likwidacj getta warszawskiego. Dokonuj tego, podobnie jak w Lublinie i innych miastach Polski z zachowaniem pozorw przesiedlenia ludnoci ydowskiej na Wschd. W rzeczywistoci czekaj ludno ydowsk masowe egzekucje i cakowita zagada [...] Obowizkiem Polakw jest okazywanie pomocy przeladowanym ydom511. W Gwardzicie, organie Gwardii Ludowej (z 10 IX 1942, nr 7), czytamy: Przerwane na pewien czas wywoenie ydw z getta warszawskiego na miejsce strace na wschodzie kraju zaczo si na nowo. Brunatni oprawcy api tysice ludzi, by ich wysa na rze. W wyjtkowo bestialski sposb zlikwidowano ydw w Siedlcach i okolicznych miasteczkach. W Siedlcach, gdzie by punkt zborny, pewn cz ydw, jak opowiadaj naoczni wiadkowie, zakopywano po szyj i do tak pozbawionych swobody ruchw strzelano z karabinw maszynowych. Byy liczne wypadki zabijania z broni rcznej dzieci na rku ojcw i matek. W niektrych miastach (Niewie, Kleck) ydzi bronili si przed zagad z broni w rku, w Sokoowie znaczna cz ydw schronia si w ssiednich lasach. ydom, mordowanym w sposb bestialski przez zwyrodnialcw hitlerowskich, naley udziela schronienia i pomocy. Naley uatwia ydom wstpowanie do oddziaw partyzanckich, gdy tylko czynna walka z krwawymi oprawcami przyspieszy wyzwolenie512. Dnia 17 IX 1942 r. Kierownictwo Walki Cywilnej wydao specjalne owiadczenie w sprawie hitlerowskiej akcji zagady ydw na ziemiach polskich, opublikowane w wielu pismach podziemnych i przekazane drog radiow do Londynu. Koczy si ono sowami: Kierownictwo Walki Cywilnej w imieniu caego spoeczestwa polskiego protestuje przeciw zbrodni dokonywanej na ydach. W tym protecie cz si wszystkie polskie ugrupowania polityczne i spoeczne. Podobnie jak w sprawie ofiar polskich, odpowiedzialno fizyczna za zbrodnie spadnie na katw i ich wsplnikw513. Dziaalno informacyjna i alarmujca o zbrodniach hitlerowskich znalaza wyraz take w wydawnictwach zwartych. Jesieni 1942 r. powstaa niewielka, lecz wstrzsajca ksik - broszura Likwidacja getta warszawskiego. Reporta. Opracowa j, na podstawie informacji i dokumentw z getta Antoni Szymanowski, historyk, publicysta. Broszur t odbito w nakadzie ok. 1500-2000 egzemplarzy w Tajnych Wojskowych Zakadach Wydawniczych w Warszawie. Kolportowali j

508

Cyt. wg E. Mark, Stosunek Polskiej Partii Robotniczej do sprawy ydowskiej w okresie okupacji hitlerowskiej , Biul. IH 1962, nr 41. 509 Harcerstwo 1985, nr 1. 510 Cyt. wg W. Bartoszewski, Po obu stronach muru..., w: Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 17. 511 Wg E. Mark, Stosunek PPR... 512 Ibidem. 513 Ten jest z ojczyzny mojej..., dok. 33.

w grudniu 1942 r. m.in. harcerze z Szarych Szeregw, i dziaacze Rady Pomocy ydom, sprzedawano j rwnie w zaprzyjanionych ksigarniach. Mikrofilm tekstu przesano do Londynu514. Jesieni 1943 r. ukae si praca Marii Kann Na oczach wiata, wydana przez BIP Okrgu Warszawskiego AK515. Od samego pocztku akcja pomocy ydom obja ludzi z rnych, niejednokrotnie antagonistycznych rodowisk polskich. Zanotowano szereg faktw udzielania pomocy nawet przez ludzi wychowywanych w klimacie ostrych napi narodowociowych i niechci do mniejszoci narodowych. Nasuwa si nieodparcie wniosek, e w okresie okupacji postawy moralne ludzi czsto nie przylegay do programw politycznych, ktrym hodowali. W warunkach zagroenia ycia wasnego i ycia osb najbliszych, wobec wyborw ostatecznych pomidzy obowizkiem moralnym i zwyczajnym, ludzkim instynktem samozachowawczym blady niejednokrotnie przesdy, snobizmy i rodowiskowe awersje. Pisze Wadysaw Bartoszewski: Pogldy i uprzedzenia uksztatowane przed wojn w niektrych rodowiskach nie pozostawiay bez wpywu na postawy ludzkie, to jednak ulegy one w sumie znacznej modyfikacji. Duo przykadw wskazuje, e o zachowaniu si jednostek decydowa wwczas przede wszystkim charakter i postawa moralna, a nie zwizek z okrelonym programem politycznym516. Akcja pomocy ydom wyonia ludzi, ktrzy skal powice wznieli si na niedocige dla zwykych miertelnikw wyyny moralne. Fakty te s powszechnie uznane zarwno w Polsce, jak i na Zachodzie. Niemniej jednak trudno zgodzi si z ich interpretacj, mianowicie z prbami przeciwstawiania owej garstki sprawiedliwych - ogowi spoeczestwa polskiego. Sugeruje si, e w wczesnych wyborach moralnych decydoway nie obiektywne fakty rzeczywistoci okupacyjnej: okruciestwa hitlerowskie, wyroki mierci i tortury, a rwnie - chciwo i wyrachowanie, lecz jedynie czynnik subiektywny - stosunek do ydw. Podobnie jak wybitne dziea sztuki, jak wielkie odkrycia naukowe, jak wielkie talenty, tak samo bohaterstwo i ofiarno nie s zjawiskiem powszechnym. Stanowi one trway dorobek narodu i przedmiot jego dumy, pojmowanej jako wewntrzna potrzeba jeli nie dorwnania, to przynajmniej wzorowania si na tych najlepszych. Chciaabym zakoczy sowami Wadysawa Bartoszewskiego W sprawie tak wanej i bardzo jeszcze ywej, jak wspdziaanie z ydami podczas okupacji, mamy moralny obowizek da moliwie najpeniejsze wiadectwo prawdzie. Nie tylko dla doranego przeciwstawienia si faszywym sdom i uoglnieniom podyktowanym nieznajomoci rzeczy lub z wol, ale przede wszystkim ze wzgldw historycznych i wychowawczych: w celu utrwalenia dla przyszoci przykadw piknych postaw ludzkich, nacechowanych prawdziwym humanizmem, penym poszanowaniem wartoci ycia i godnoci czowieka, bez wzgldu na jego pochodzenie, pogldy, wyznanie czy narodowo517.

514

Broszura A. Szymanowskiego ukazaa si pod pseudonimem M.B. O okolicznociach jej wydania i kolportau: W. Bartoszewski, Po obu stronach muru..., s. 60-61. 515 Fragmenty ksiki Marii Kann w: Ten jest z ojczyzny mojej..., dok. 51. 516 Po obu stronach muru, s. 72. 517 Ibidem, s. 75.

Materiay rdowe i literatura

Archiwalia Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa: Materiay konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawy (Archiwum Ringelbluma) Akta Joint American Distribution Committee (Centrala w Polsce) Pamitniki Relacje Karty zgonu z warszawskiego getta Akta prezydium ydowskiej Samopomocy Spoecznej Materiay sdw spoecznych przy KC ydw w Polsce Archiwum Akt Nowych, Warszawa: Akta Delegatury Rzdu Dzienniki i kroniki z lat okupacji hitlerowskiej w Polsce Akta Rady Gwnej Opiekuczej Akta rzdu Gen. Guberni Archiwum Pastwowe m.st. Warszawy: Akta gubernatora dystryktu warszawskiego Akta przewodniczcego Rady ydowskiej w Warszawie Akta komisarza ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie Archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciw Narodowi Polskiemu - Instytut Pamici Narodowej: Akta procesu Bhlera

Prasa Prasa midzywojenna Nasz przegld 1924, 1929, 1931, 1936, 1938, 1939 Robotnik 1929 Di Fokscajtung 1923, 1924, 1929, 1931, 1936-1938 Der Moment 1924, 1931, 1936

Okupacyjne druki urzdowe i prasa jawna: Amtsblatt des Chefs des Distrikts Warschau - Dziennik urzdowy szefa obwodu warszawskiego, 1940 Verordnungsblatt fr das Generalgouvernement - Dziennik rozporzdze dla Generalnego Gubernatorstwa 1941-1943 Gazeta ydowska, Krakw 1940-1942 Prasa konspiracyjna Ring I, nr 686 Ring I, nr 697 Ring I, nr 695 Ring I, nr 712 Ring I, nr 682 Ring II, nr 314 Ring I, nr 380 Ring I, nr 705 Ring I, nr 706 Ring I, nr 701 Ring I, nr 760 Ring I, nr 690 Ring I, nr 684 Ring I, nr 685 Ring I, nr 731 Ring I, nr 691 Ring I, nr 699 Ring I, nr 698 Ring I, nr 704 Ring I, nr 689 Awangard [Awangarda], Poale Syjon-Lewica Awangarda Modziey, Poale-Syjon-Lewica Bafrajung [Wyzwolenie] - Poale Syjon Prawica Barykada Wolnoci - Polscy Socjalici Biuletin [Biuletyn] Bund Biuletyn Informacyjny - pismo KG Armii Krajowej Cajtfragn [Aktualne Problemy] - Bund Dror [Wolno] - He-Chaluc Dror (w j. yd.) Dror - He-Chaluc Dror (w j. pol.) El-Al [Ku Wzlotom] - Ha-Szomer ha-Cair (w j. pol.) Der Hammer - BIP KG AK, akcja N Jedijes [Wiadomoci] - He-Chaluc Dror Jugntruf [Zew Modziey] - Poale Syjon-Lewica Jugntsztime [Gos Modziey] Bund Jutrznia - Ha-Szomer Ha-Cair Morgnfrajhajt [Jutrzenka Swobody] - pismo grupy komunistycznej o tej nazwie, od stycznia 1942 PPR Nasze Hasa - Poale Syjon-Lewica Neged ha-Zerem [Przeciw Prdowi] - Ha-Szomer ha-Cair (w j. pol.) Nowe Tory - Poale Syjon-Prawica Der Ojbrojz [Ferment] - Ha-Szomer ha-Cair

Ring I, nr 707 Ring I, nr 694 Ring I, nr 703 Ring I, nr 677 Ring I, nr 696 Ring I, nr 693 Ring I, nr 683 Ring I, nr 681 Ring I, nr 700 Ring I, nr 730 Ring II, nr 316

Pomienie - Ha-Szomer ha-Cair Proletariszer Gedank [Myl Proletariacka] - Poale Syjon-Lewica Przedwionie - Ha-Szomer ha-Cair Der Ruf [Wezwanie] - Blok Antyfaszystowski Sowo Modych - Gordonia Undzer Hofnung [Nasza Nadzieja] - Syjonici Oglni Undzer Weg [Nasza Droga] - Poale Syjon-Prawica Der Weker [Pobudka] Bund Za nasz i wasz wolno Bund agiew - wyd. grupa niezidentyfikowana agiew

Biuletyny prasowe Ring II, nr 338 Ring I, nr 259 Ring I, nr 262 Ring II, nr 338 Informacja Bieca - wyd. BIP KG AK Mittejungen [Wiadomoci] - wyd. suba informacyjna ARG Wiadomoci - wyd. suba informacyjna ARG Wiadomoci - wyd. suba informacyjna ARG przy ydowskim Komitecie Narodowym

Biuletyny radiowe Ring I, nr 768 Wiadomoci i Komunikaty Opracowania bibliograficzne Chojnacki Wadysaw, Bibliografia zwartych drukw konspiracyjnych wydanych pod okupacj hitlerowsk w latach 1939-1945, Warszawa 1970. Dobroszycki Lucjan, Centralny katalog prasy konspiracyjnej 1939-1945, Warszawa 1962 Dunin-Wsowicz Krzysztof, Stan bada i postulaty badawcze, Studia Warszawskie; Warszawa lat wojny i okupacji, z. 3, Warszawa 1973. Friedman Philip, The European Jewish Research on the Recent Catastrophe in 1939-1945, w: Proceeding of the American Academy of for Jewish Research, t. 18, Nowy Jork 1949. Friedman Fhilip, American Jewish Research and Literature on the Jewish Catastrophe of 1939-1945, Jewish Social Studies, t. 13, Nowy Jork 1951, nr 3.

Mark Bernard, Mczestwo i zagada ydw w latach okupacji. Poradnik bibliograficzny, Warszawa 1963. Nowosad-apatiew Halina, Mroczkowski Wadysaw, Polska prasa konspiracyjna 1939-1945. Prasa powstania warszawskiego 1944, katalog, Warszawa 1979. Robinson Jacob, Friedman Philip, Guide to Jewish History under Nazi Impact, Jerozolima-Nowy Jork 1960. Szaikowski Zosa, Bibliografie fun warszewer geto [Bibliografia warszawskiego getta], YIVO-Bleter t. 30, Nowy Jork 1953. Szajn Izrael, Bibliografie fun ojsgabes arojsgegebn durch di arbeter-partejen in Pojln in di jorn 19181939 [Bibliografia wydawnictw ydowskich partii robotniczych w Polsce], Warszawa 1963. Dzienniki, Kroniki, Wspomnienia. Opracowania, Publikacje dokumentw A Commemorative Symposium in Honour of Dr Emanuel Ringelblum and his Oneg Shabbat Underground Archives, Jerozolima 1983. Adler Hans Gnther, Theresienstadt 1941-1945. Das Antlitz einer Zwangsgemeinschaft. Geschichte. Soziologie. Psychologie, Tybinga 1960. Ajnenkiel Andrzej, Lenodorski Bogusaw, Rostocki Wadysaw, Historia ustroju Polski 1764-1939, Warszawa 1970. Alter Mojesz, Wysze uczelnie nauk judaistycznych w Polsce niepodlegej, Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 10-11. Arad Yitzhak, Wilna ha-jehudit bmaawak we-b'kilajon [ydowskie Wilno - walka i zagada], Tel-Awiw 1976. Arad Y., Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death-Camps, Bloomington- Indianapolis 1987. Arad Y., The Holocaust of Soviet Jewry in the Occupied Territories of the Soviet Union, Yad Vashem Studies 1991, t. XXI. Archiwum Ringelbluma, Getto warszawskie. Lipiec 1942-stycze 1943, oprac. R. Sakowska, Warszawa 1980. Auerbach Rachela, Ojf di feder fun Treblinke [Na polach Treblinki], Warszawa 1947. Auerbach R., Lament rzeczy martwych, Przeom, Warszawa 1949, nr 2. Auerbach R., Warszewer cawoes [Warszawskie testamenty], Tel-Awiw 1974. Balicka-Kozowska Helena, Mur mia dwie strony, Warszawa 1958. Baaban Majer, Nauka ydowska w Polsce Odrodzonej oraz judaici polscy za granicami pastwa, Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 10-11. Barski Jzef, O niektrych zagadnieniach warszawskiego getta, Biul. IH 1964, nr 49. Bartoszewski Wadysaw, Czonkowie stronnictwa Demokratycznego w walce przeciw zagadzie ydw, Tygodnik Demokratyczny 1958, nr 15. Bartoszewski W., Konspiracyjne czasopimiennictwo kulturalne w kraju w latach 1939-1945. Zarys informacyjny, Twrczo 1961, zesz. 10. Bartoszewski W., Konspiracyjne varsaviana poetyckie. Zarys informacyjny, w: Rocznik Warszawski 1961, t. II. Bartoszewski W., Dokumenty z dni grozy. Fragmenty konspiracyjnych publikacji. Likwidacja getta warszawskiego, wiat 1961, nr 35. Bartoszewski W., Myli o stosunkach polsko-ydowskich, w: Warto by przyzwoitym... Bartoszewski W., Organizacja maego sabotau Wawer w Warszawie 1940-1944, Najnowsze Dzieje Polski 1966, nr 10. Bartoszewski W., Po obu stronach muru, w: Ten jest z ojczyzny mojej... Bartoszewski W., Warszawa-getto 1943, wiat 1968, nr 15.

Bartoszewski W., Warszawski piercie mierci 1939-1944, wyd. II, Warszawa 1970. Bartoszewski W., Polska podziemna i walka getta warszawskiego, Biul. IH 1973, nr 86-87 Bartoszewski W., Los ydw Warszawy 1939-1943, wyd. II rozszerzone, Londyn 1988. Bartoszewski W., Warto by przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste, Pozna 1990. Bauer Yehuda, They Chose Life. Jewish Resistance in the Holocaust, Nowy Jork 1973. Bauer Y., Trends in Holocaust Research, Yad Vashem Studies 1977, t. XII. Bauminger Ra, Przy pikrynie i trotylu (Obz pracy przymusowej w Skarysku-Kamiennej), Krakw 1946. Bednarz Wadysaw, Obz strace w Chemnie nad Nerem, Warszawa 1946. Ben Adir, Moderne socjae un nacjonae sztrebungen baj jidn [Nowoczesne ruchy spoeczne i narodowe ydw], w: Algemejne encikopedie [Encyklopedia oglna], Nowy Jork 1942, t. 3. Berenstein Tatiana, Deportacja i zagada skupisk ydowskich w dystrykcie warszawskim, Biul. IH 1952, nr 3. Berenstein T., Hitlerowskie dyskryminacje gospodarcze wobec ydw w Warszawie przed utworzeniem getta, Biul. IH 1952, nr 4. Berenstein T., O hitlerowskich metodach eksploatacji gospodarczej getta warszawskiego, Biul. IH 1953, nr 8. Berenstein T., O niektrych zagadnieniach gospodarczych w tzw. Generalnej Guberni w wietle Dziennika Franka, Biul. IH 1954, nr 9-10. Berenstein T., Rola przedsibiorcw niemieckich w eksterminacji ludnoci ydowskiej w getcie warszawskim, Biul. IH 1955, nr 13-14. Berenstein T., Dokument o ruchu oporu w Warszawie, Biul. IH 1956, nr 19-20. Berenstein T., Martyrologia, opr i zagada ludnoci ydowskiej w dystrykcie lubelskim, Biul. IH 1957, nr 21. Berenstein T., O Handlowym Towarzystwie Wkienniczym (Textilhandelsgesellschaft) w Gen. Guberni (1940-1944), Biul. IH 1961, nr 38. Berenstein T., Praca przymusowa ydw w Warszawie w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1963, nr 45-46. Berenstein T., O podou gospodarczym sporw pomidzy wadzami administracyjnymi a policyjnymi w Gen. Guberni (1939-1944), Biul. IH 1965, nr 53. Berenstein T., Eksterminacja ludnoci ydowskiej w dystrykcie Galicja, Biul. IH 1967, nr 61. Berenstein T., ydzi warszawscy w hitlerowskich obozach pracy, Biul. IH 1968, nr 67. Berenstein T., Ceny produktw ywnociowych w Warszawie i getcie warszawskim w latach okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1969, nr 70. Berenstein T., Rutkowski Adam, Liczba ludnoci ydowskiej i obszar przez ni zamieszkiwany w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1958, nr 26. Berenstein T., Rutkowski A., Przeladowania ludnoci ydowskiej w okresie hitlerowskiej administracji wojskowej na okupowanych ziemiach polskich (1 IX 1939-25 X 1939), Biul. IH 1961 nr 38. Berenstein T., Rutkowski A., Grabiecza polityka gospodarcza hitlerowskiej administracji wojskowej, Biul. IH 1962, nr 42. Berenstein T., Rutkowski A., Pomoc ydom w Polsce 1939-1945, Warszawa 1963. Berenstein T., Rutkowski A., ydzi w obozie koncentracyjnym Majdanek (1941-1944), Biul. IH 1966, nr 58. Berenstein T., Rutkowski A., Obz koncentracyjny dla ydw w Warszawie (1943-1944), Biul. IH 1967, nr 62. B[erenstein] T[atiana], Waldemar Schn, organizator getta w Warszawie, Biul. IH 1964, nr 49. Berg Maria, Dziennik z getta warszawskiego, Warszawa 1983. Berliski Hersz, Z Dziennika czonka komendy OB w Warszawie, Biul. IH 1964, nr 50. Berman Adolf, O losie dzieci z zakadw opiekuczych w getcie warszawskim, Biul. IH 1958, nr 28. Berman A., O ruchu oporu w getcie warszawskim. Refleksje, Biul. IH 1959, nr 29. Berman A., Wos der gojr hot mir baszert. Mit jidn in Warsze 1939-1942 [Co mi przeznaczy los. Z ydami w Warszawie...], Izrael, Kibutz Lochamej ha-Getaot [Kibuc Bojownikow Gett] 1980.

Bermanowie Adolf i Barbara, Zagada getta w Warszawie, Biul. IH 1963, nr 45-46. The Black Book of Poand, wyd. Polish Ministry of Information, Nowy Jork 1942. The Black Book of Polish Jewry, An Account of the Martyrdom of Polish Jewry under Nazi Occupation, oprac. Jakub Appenszlak, przy wsppracy Jakuba Kennera, dra Isaaka Lewina, dra Mozesa Polakiewicza, USA 1943 [b.m.w.]. Blum-Bielicka Luba, Szkoa pielgniarstwa przy Szpitalu Starozakonnych w Warszawie (1923- 1943), Biul. IH 1961 nr 40. Boski Jan, Biedni Polacy patrz na getto, Tygodnik Powszechny 1987, nr 2. Borwicz Micha, Literatura w obozie, Krakw 1946. Borzykowski Tewje, Cwiszn fandike went [Wrd walcych si murw] Warszawa 1949. Boy-eleski Tadeusz, Flirt z Melpomen, w: Pisma, t. XXII, XXIII, Warszawa 1964. Broniewski Stanisaw, Duniewska-Kaska Zofia, Kwaniewski Tadeusz, w: Polski Sownik Biograficzny, t. XVI, Wrocaw 1971. Broniewski Stanisaw (Stefan Orsza), Caym yciem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1983. Bronsztajn Szyja, Ludno ydowska w Polsce w okresie midzywojennym, Wrocaw, 1963. Brustin-Berenstein Tatiana - zob. Berenstein Tatiana Bryskier Henryk, ydzi pod swastyk czyli getto w Warszawie, Biul. IH 1967, nr 62. Caa Alina, Asymilacja ydw w Krlestwie Polskim (1864-1897). Postawy. Konflikty. Stereotypy Warszawa 1989. Callen Horace M., Emancipacje un kijum fun fok [Emancypacja i egzystencja narodu], YIVO-Bleter, Nowy Jork 1962, t. 42. Cat-Mackiewicz Stanisaw, Boy - pisarz jednorki, w: Odeszi w zmierzch, Wybr pism 1916-1966, Warszawa 1968. Celemeski Jakub, Mitn farsznitenem fok [Z zabitym narodem], Nowy Jork 1963. Chdzyski Edward, Pomoc udzielana przez konspiracyjne biuro faszywych dokumentw w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1970, nr 75. Choroba Godowa. Badania kliniczne nad godem wykonane w getcie warszawskim w roku 1942, opra, zesp pod kierunkiem Emila Apfelbauma, Warszawa 1946. Cukierman Icchak (Antek), Szewa ha-szanim ha-hen [Siedem owych lat] 1939-1946, oprac. Emanuel Bychowski, Kibuc Bojownikw Gett 1992. Cukierman Icchak (Antek), Kapiten fun izawon [Rozdziay ze spucizny], oprac. Szmuel Baraczuk, Ruwen Jaciw, Kibuc Bojownikw Gett 1982. Cwiszn ebn un tojt. Literarisze szafungen in di getos un agern [Midzy yciem a mierci. Utwory literackie z gett i obozw], oprac. Bernard Mark, Warszawa 1955. Cywilna obrona Warszawy we wrzeniu 1939 r., oprac. M. M. Drozdowski, L. Dobroszycki, M. Getter, A. Somczyski, Warszawa 1964. Czarnomski Tadeusz, Pomoc ludnoci ydowskiej udzielona przez pracownikw Wydziau Ewidencji Ludnoci m. st. Warszawy w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1970, nr 75. Czech Danuta, Kalendarz wydarze w obozie koncentracyjnym Owicim-Brzezinka, Zeszyty Owicimskie 1962, nr 6. Czerniakw Adam, Jomon getto Warsza [Dziennik warszawskiego getta], 6 IX 1939-23 VII 1942, oprac. Nachman Blumental, Arie Tartakower, Natan Eck, Josef Kermish, wyd. I, Jerozolima 1968; Edycj polsk oprac. Marian Fuks, Warszawa 1983. Datner Szymon, Eksterminacja ludnoci ydowskiej w okrgu biaostockim, Biul. IH 1966, nr 60. Datner S., Niektre dane o zbrodniach hitlerowskich na Polakach ratujcych ydw, Biul: GKBZH 1967, nr 16. Datner S., Las sprawiedliwych, Warszawa 1969.

Datner S., Polki warszawskie z pomoc ydom, Biul. IH 1969, nr 70. Datner S., Zbrodnie hitlerowskie na ydach zbiegych z gett, Biul. IH 1970, nr 75. Dbrowska Danuta, Zagada skupisk ydowskich w kraju Warty w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1955, nr 13-14. Dbrowska D., Struktura i funkcje administracji ydowskiej w getcie dzkim, Biul. IH 1964, nr 51. Dbrowska D., Wysiedleni ydzi zachodnioeuropejscy w getcie dzkim, Biul. IH 1968, nr 65-66. Di Geszichte fun Bund [Dzieje Bundu], oprac. Grigori Aronson, Sofia Dubnow-Erlich i in., t. I-V, Nowy Jork 1960-1981. Di jidisze prese in Warsze [Prasa ydowska w Warszawie], w: Fun noentn owar [Z bliskiej przeszoci], t. II, Nowy Jork 1956. Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland and the Soviet Union, oprac. Yitzhak Arad, Yisrael Gutman, Abraham Margolit, Jerozolima 1981. Dokumenty i materiay z czasw okupacji niemieckiej w Polsce, cz. I, Obozy, oprac. Nachman Blumental, d 1946. Dominik Magorzata, Prof, dr Franciszek Raszeja, Przegld Lekarski 1969, nr 1. Dr aj. Pola Els ter Hersz Berliski. Eliahu Erlich [Trzej], Te Awiw 1966. Drozdowski Marian Marek, Alarm dla Warszawy. Obrona cywilna stolicy we wrzeniu 1939, Warszawa 1964. Drozdowski M.M., Klasa robotnicza Warszawy 1918-1939, Warszawa 1968. Drozdowski M.M., Zahorski A., Historia Warszawy, Warszawa 1972. Dubnow Szymon, Di geszichte fun chasidizm [Historia chasydyzmu], Wilno 1930. Dunin-Wsowicz Krzysztof, Ruch oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych 1933-1945, Warszawa 1979. Dunin-Wsowicz K., Warszawa w latach 1939-1945, w: Dzieje Warszawy, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1984. Dunin-Wsowicz K., ydowscy winiowie KL Stutthoff, Biul. IH 1967, nr 63. Dunin-Wsowicz K., Polski ruch socjalistyczny wobec walki i zagady warszawskiego getta, Biul. IH 1973, nr 86-87. Dunin-Wsowicz Janina, Wspomnienia z akcji pomocy ydom, Biul. IH 1963, nr 45-46. Dwa najwspanialsze lata (z profesorem Aleksandrem Gieysztorem rozmawia Hanna Krall), Tygodnik Powszechny 2 I 1983, nr 1. Eck Natan, Jewish and European Resistance, Yad-Vashem Bulletin 1961, nr 8-9. Eck N., Mitn dichter in di jorn fun umkum [Z poet w latach zagady], Di Godene Kejt [Zoty acuch], Tel-Awiw 1964, nr 49. Edelman Marek, Getto walczy. Udzia Bundu w obronie getta warszawskiego, Warszawa 1945. Edelman M., ladem walk OB, Stolica 1960, nr 17. Eisenbach Artur, O naukowe podejcie do bada nad ostatnim okresem dziejw ydw, Biul. IH 1950, nr 11. Eisenbach A., O pracach naukowo-badawczych w getcie warszawskim, Biul. IH 1951, nr 1. Eisenbach A., O roli hitlerowskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w eksterminacji ludnoci ydowskiej, Biul. IH 1952, nr 4. Eisenbach A., Hitlerowska polityka zagady ydw, Warszawa 1961. Eisenbach A., Przesiedlenia ludnoci ydowskiej w okresie drugiej wojny wiatowej (Referat wygoszony na midzynarodowym sympozjum historykw 17-20 X 1972 w Zamociu), Zamo 1972. Eisenbach A., Kwestia rwnouprawnienia ydw w Krlestwie Polskim, Warszawa 1972. Eisenbach A., Raport Jana Karskiego o sytuacji ydw na okupowanych ziemiach polskich na pocztku 1940 r., Dzieje Najnowsze 1989, roczn. XXI, nr 2. Eksterminacja ydw na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbir dokumentw, oprac. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957.

Eksterminacja ydw 1941-1943. Dokumenty BIP KG AK w zbiorach Oddziau Rkopisw BUW, oprac. Maria Tyszkowa, Biul. IH 1992, nr 162-163. Ellenberg Shmaryahu, My meetings with Adam Czerniakw, Yad Vashem Biulletin, 1965, nr 16. Falkowska Maria, Kalendarz ycia, dziaalnoci i twrczoci Janusza Korczaka, Warszawa 1989. Fater Isachar, Jidisze muzik in Pojn cwiszn bejde wet-michomes [Muzyka ydowska w Polsce w okresie midzywojennym], Tel-Awiw 1970. Feldschuh Ruwen, Jidiszer gezeszaftecher leksikon [ydowski leksykon spoeczny], Warszawa 1939. Fiszman-Kamiska Karyna, Zachd, emigracyjny rzd polski oraz Delegatura wobec sprawy ydowskiej podczas II wojny wiatowej, Biul. IH 1967, nr 62. Fogelman Dawid, Pamitnik pisany w bunkrze w Warszawie, Biul. IH 1964, nr 52. Friedman Filip, Zagada ydw polskich w okresie okupacji niemieckiej 1939-1945, Monachium 1947. Friedman Philip, Martyrs and Fighters, Nowy Jork 1954. Fuks Marian, ycie w gettach Gen. Guberni na tle Gazety ydowskiej 1940-1942, Biul. IH 1971, nr 79. Getter Marek, Policja granatowa w Warszawie 1939-1944, w: Studia warszawskie. Warszawa lat wojny i okupacji 1933-1944, Warszawa 1972, z. 2. Getter M., Zarys organizacji policji niemieckiej w Warszawie i dystrykcie warszawskim w latach 19391945, w: Rocznik Warszawski 1967, t. VI. Getto w odzi 1940-1944, Materiay z sesji naukowej, 9 VIII 1984, oprac. Jan Fijaek, Antoni Galiski, d 1988. Gieysztor Aleksander - zob. Dwa najwspanialsze lata. Gitler-Barski Josef, List do Redakcji, Bleter far Geszichte 1948, nr 2. Goldhar-Markowa Edwarda, Dos jidisze fach - un hechere szuwezn in Warsze in der cajt fun der dajczer okupacje [ydowskie szkolnictwo zawodowe i wysze podczas niemieckiej okupacji], Bleter far Geszichte 1949, t. II, z. 1-4. Goldhar-Markowa E., Materiay o udziale ydw polskich w partyzantce w Archiwum IH, Biul. IH 1950, nr 3. Goldin Lejb, Dwadziecia cztery godziny godu, w: R. Sakowska, Dwa etapy... Goldman Bernard, 75 dni w poncym getcie warszawskim, Bi ul. IH 1962, nr 42. Goldsztajn Bernard, Finf jor in warszewer geto [Pi lat w getcie warszawskim], oprac. Wiktor Szulman, Nowy Jork 1947. Goldsztajn Chaim, Wspomnienia yda, uczestnika powstania warszawskiego, Bi ul. IH 1961, nr 37. Goldsztajn Ch., Zibn in bunkier [Siedmiu w bunkrze], Warszawa 1962. Gomuka Wadysaw, Z faszyw kennkart (Z Pamitnika), Polityka 10 VIII 1991 nr 32. Gorin B., Di Geszichte fun jidiszn teater [Dzieje teatru ydowskiego], Nowy Jork 1923. Grabowski Henryk, Moje spotkania z Jurkiem Wilnerem, w: Ten jest z ojczyzny mojej.... Grajek Shalom (Stefan), Remnants of the Warsaw Getto in the Revolt of the Poles in Warsaw, Yad Vashem Bulletin 1961, nr 8-9. Grabitz Helge, Scheffler Wolfgang, Letzte Spuren. Ghetto Warschau - SS - Arbeitslager Trawniki Aktion Erntefest, Berlin 1988. Groski Marek, Prezes Adam Czerniakw, Polityka 2 IV 1983, nr 14. Grupiska Anka, Po kole. Rozmowy z ydowskimi onierzami, Warszawa 1991. Grynberg Micha, ydzi w rejencji ciechanowskiej 1939-1942, Warszawa 1984. Grynsztajn Jakub, Ustawodawstwo dotyczce gmin ydowskich w niepodlegej Polsce, Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 10-11. Gulczyski Janusz, Obz mierci w Chemnie nad Nerem, Konin 1992. Gurfinkel-Glocerowa Sabina, Szpital ydowski w Warszawie 1939-1943, Biul. IH 1962, nr 41.

Gutman Yisrael, The Genesis of the Resistance in the Warsaw Ghetto, Yad Vashem Studies, Jerozolima 1973, t. IX. Gutman Y., The Jews of Warsaw 1939-1943. Ghetto. Underground. Revolt, Bloomington 1982. Haftka Aleksander. Parlamentaryzm ydowski w Polsce, w: ydzi w Polsce Odrodzonej... Hass Ludwik, Wybory warszawskie 1918-1926, Warszawa 1972. Heim Susanne, Aly Gtz, Die konomie der Endlsung Menschenvernichtung und wirtschaftliche Neuordnung, w: Beitrage zur Nationalsozialistischen Gesundheits-und Sozialpolitik, t. V, Berlin 1987. Hillebrandt Bogdan, Konspiracyjne organizacje modzieowe w Polsce 1939-1945, Warszawa 1973. Hirszfeld Ludwik, Historia jednego ycia, Warszawa 1967. Holzer Jerzy, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974. Hoownia-Nowik Mirosawa, Skauting ydowski, Bratnie Sowo (pismo krgu instruktorw harcerskich im. Andrzeja Makowskiego) 1981, nr 5. Horn Maurycy, Profesor Majer Baaban jako badacz przeszoci ydw dawnej Rzeczypospolitej, Biul. IH 1977, nr 103. Huberband Szymon - zob. Kiddush Ha-shem... Imposed Jewish Governing under Nazi Rule, YIVO colloqium 2-5 XII 1967, Nowy Jork 1972. Inter arma non silent musae. Wojna i kultura 1939-1945, red. Czesaw Madajczyk, Warszawa 1982. Iranek-Osmecki Kazimierz, Kto ratuje jedno ycie, Londyn 1968. Itonot ha-machtot ha-jehudit be-Warsza [ydowskie pisma konspiracyjne w Warszawie], oprac. Joseph Kermish, przy udziale Ysraela Biaostockiego, Jerozolima 1979 (tom I, II), 1984 (tom III). Ivanka Aleksander, Wspomnienia skarbowca 1927-1945, Warszawa 1964. Jaboski W., Wspomnienia o towarzyszu Jehudzie Feldwurmie, Biul. IH 1953, nr 5. Janusz Korczak w getcie. Nowe rda, Wstp i red. naukowa Aleksander Lewin, oprac. Monika Ziek, Marta Ciesielska, Maria Falkowska, Monika Matysiak, Warszawa 1992. Jastrzbowski Wacaw, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939-1944, Warszawa 1946. Kacenelson Icchak, Pie o zamordowanym ydowskim narodzie, przekad Jerzy Ficowski, Warszawa 1982. Kacenelson I., Jidisze geto-ksowim. Warsze 1940-1943 [ydowskie pisma z getta warszawskiego], oprac. Jechiel Szajntuch, Kibuc Bohaterw Gett 1984. Kamiski Aleksander, Relacja z 1946 r., oprac. Micha Haykowski, Harcerstwo 1985, nr 1. Kapan Chaim Aron, Chronique d'une agonie. Journal du ghetto de Varsovie, Pary 1965 ; fragmenty pt. Ksiga ycia, Biul. IH 1963, nr 45-46; 1964, nr 50. Karmi Abram, The Jewish Cemetery in Occupied Warsaw, Yad Vashem Bulletin 1965, nr 16. Karski [Kozielewski] Jan, Relacja, w: Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 321-335. Karski J., Tragedia Szmula Zygelbojma, Polska 1967, nr 3. Karski J. - zob. Turski M., Wychodzenie z milczenia. Kasperowiczwna Helena, Szkolnictwo rednie oglnoksztacce, w: Walka o owiat, nauk i kultur w latach okupacji 1939-1944, oprac. S. Dobraniecki, W. Pokora, Warszawa 1967. Kazimierski Jzef, rda do dziejw Warszawy w latach 1939-1944, w: Studia warszawskie, Warszawa lat wojny i okupacji, Warszawa 1973, z. 3. Kamierska Janina, Szkolnictwa warszawskie w okresie okupacji hitlerowskiej, w: Studia warszawskie, Warszawa lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1971, z. 1. Kadan Chaim Szojme, Di geszichte fun jidiszn szulwezn in umophengikn Pojln [Dzieje szkolnictwa ydowskiego w niepodlegej Polsce], Meksyk 1947. Kermisz Jzef, Reprezentacja ydowska w Radzie Miejskiej m.st. Warszawy (1919-1938), Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 10-11.

Kermish Joseph, The Oneg Shabbat Archives, w: A Commemorative Symposium in Honour of Dr Emanuel Ringelblum and his Oneg Shabat Underground Archives, Jerozolima 1983. Kiddush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland During the Holocaust, by Rabbi Shimon Huberband, oprac. Jeffrey S. Gurock, Robert S. Hirt, Nowy Jork 1987. Kleiner Rachela, Wspomnienia z getta warszawskiego (XII 1941-IV 1942), Biul. IH 1967, nr 62. Klibanski Bronia, The Underground Archives of the Biaystok Ghetto (Founded by Mersik and Tenenbaum), Yad Vashem Studies 1958, t. II. Korczak Janusz, Pamitnik, w: Pisma wybrane, oprac. Irena Olecka, Maria Falkowska, Marta Kopczyska, pod kierunkiem A. Lewina, t. IV, Warszawa 1979. Kotarbiski Tadeusz, Konieczno samoobrony, Nasz Przegld 29 I 1937, nr 29. Krakowski Stefan, Stosunek si w powstaniu w getcie warszawskim, Biul. IH 1967, nr 62. Krall Hanna, Zdy przed panem Bogiem, Krakw 1977. Krall H. - zob. Dwa najwspanialsze ata... Kroll Bogdan, Opieka i samopomoc spoeczna w Warszawie 1939-1945. Stoeczny Komitet Samopomocy Spoecznej i warszawskie agendy Rady Gwnej Opiekuczej, Warszawa 1977. Kronika getta dzkiego, oprac. Lucjan Dobroszycki i Danuta Dbrowska, t. I, d 1965. Krlikowski J., Budowaem most kolejowy w pobliu Treblinki, Biul. IH 1964, nr 49. Krzepicki Abram, Treblinka, Biul. IH 1962, nr 43-44. Kruk Herman, Togbuch fun wilner geto [Dziennik z wileskiego getta], oprac. Mordechaj Bernsztajn, Nowy Jork 1961. Kula Witold, Rozwaania o historii, Warszawa 1958. Kulski Julian, Zarzd Miejski Warszawy 1939-1944, Warszawa 1964. Kurek-Lesik Ewa, Gdy klasztor znaczy ycie. Udzia eskich zgromadze zakonnych w akcji ratowania dzieci ydowskich w Polsce w latach 1939-1945, Krakw 1992. Lachs Manfred, Getto Warszawy, Londyn 1942. Landau Ludwik, Kronika lat wojny i okupacji, t. I-III, Warszawa 1962. Laqueur Walter, The Terrible Secret. An Investigation into the Suppresion on Information about Hitlers Final Solution, Londyn 1981. Lazar-Litai, Matzada szel Warsza. Ha-irgun ha-Cwai ha-Jehudi bmered getto Warsza. ZW [ydowski Zwizek Wojskowy w powstaniu warszawskiego getta], Tel-Awiw 1963. Legecowie Wadysaw i Stanisawa, onierze OB i ich przyjaciele, Biul. IH 1953, nr 5. Leksikon fun jidiszn teater [Leksykon ydowskiego teatru], oprac. Zaman Zylbercwajg, t. V, Kdojszim [Mczennicy], Nowy Jork 1967. Leszczyski Julian, Rolf Heinz Hoppner. Studium ludobjstwa. Przyczynek do polityki Lebensraumu w II wojnie wiatowej, Dzieje Najnowsze 1972, nr 1. Lewin Abram, Dziennik, Bleter far Geszichte 1952, t. V, z. 4; 1954 t. VII, z. 1 i 2-3; Biul. IH 1956, nr 19-20; 1957 nr 21-24; 1958 nr 25. Libin Zdzisaw, Tajne nauczanie w dzielnicy zamknitej, w: Niezwyciona szkoa... Litman A., Udzia ydw w ciaach ustawodawczych Rzeczypospolitej Polskiej, Gos Gminy ydowskiej, Warszawa 1938, nr 10-11. Lubetkin Cywia, In umkum un ojfsztand [W obliczu mierci i w powstaniu], Kibuc Bojownikw Gett 1980. Ludwiska Jadwiga Sabina, Drogi i ludzie, Warszawa 1969. czycki Franciszek, Z moich wspomnie, Biul. IH 1953, nr 5. uczak Czesaw, Polityka ludnociowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Pozna 1979. Maciejewska Irena, Getto warszawskie w literaturze polskiej, Biul. IH 1973 nr 86-87.

Madajczyk Cz., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. I-II. Madajczyk Cz., Kultura europejska a faszyzm. Szkice, Wrocaw 1979. Madajczyk Cz., Faszyzm i okupacje 1938-1945, t. I, II Pozna 1984. Mahler Raphael, Emanuel Ringelblums briw fun warszewer geto [Listy Ringelbluma], w: Di Godene Kejt, Tel-Awiw 1963, nr 46. Mahler R., E. Ringelblum, w: Sefer Sandz [Ksiga Nowego Scza], red. R. Mahler, Tel-Awiw 1970. Mahler R., Dr Emanuel Ringelblum - the Historian of Polish Jewry, w: A Commemorative Symposium in Honour of Dr Emanuel Ringelblum and his Oneg Shabat Underground Archives, Jerozolima 1983. Makower Henryk, Pamitnik z getta warszawskiego, padziernik 1940-stycze 1943, oprac. i uzupenia Noemi Makowerowa, Wrocaw 1987. Marczak-Oborski Stanisaw, Teatr czasu wojny 1939-1945. Polskie ycie teatralne w latach II wojny wiatowej, Warszawa 1967. Manteufflowa Maria, Midzynarodowe zjazdy historyczne (notatka informacyjna), Przegld Historyczny 1933, z. 1. Marczewska Krystyna, Waniewski Wadysaw, Treblinka w wietle akt Delegatury Rzdu RP na Kraj, Biul. GKBZH 1968, nr 19. Mark Bernard, Walka i zagada warszawskiego getta, Warszawa 1959. Mark B., Literarisze Trybun- Tomackie 13, w: Ksiga wspomnie 1918-1939, Warszawa 1960. Mark B., Statut ydowskiej Organizacji Bojowej, Biul. IH 1961, nr 39. Mark B., Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim. Stan bada i nowe zagadnienia, Biul. IH 1963, nr 45-46. Mark B., Powstanie w getcie warszawskim. Nowe uzupenione wydanie i zbir dokumentw, Warszawa 1963. Mark B., Ruch oporu w getcie biaostockim. Samoobrona - zagada - powstanie, Warszawa 1952. Mark B., Umgekumene szrajber fun di getos un agern [Pomordowani pisarze z gett i obozw], Warszawa 1954. Mark Edwarda, Stosunek Polskiej Partii Robotniczej do sprawy ydowskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1962, nr 41. Marrus Michael R., The Holocaust in History, Londyn 1987. Masowe egzekucje ydw 3 listopada 1943 roku. Majdanek, Poniatowa, Trawniki (wspomnienia), oprac. Edward Dziadosz, Lublin 1988. Matuszewski Ryszard, Antoni Szymanowski 1914-1985, Polityka 16 XI 1985, nr 46. Mawult Jan, Wszyscy rwni, Biul. IH 1967, nr 62. Mazor Michel, La cit engloutie. Souvenirs du ghetto de Varsovie, Pary 1955. Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP - ZWZ AK 1939-1945, Warszawa 1987. M.B. [Antoni Szymanowski], Likwidacja getta warszawskiego. Reporta, Warszawa Meed Vladka, On Both Sides of the Wall. Memoires from the Warsaw Ghetto, Kibuc Bojownikw Gett 1977. Melman Marian, Teatr ydowski w Warszawie w latach midzywojennych, Studia warszawskie, Warszawa II Rzeczypospolitej, Warszawa 1968, z. 1. Mendelson Ezra, ydzi Europy rodkowo-wschodniej w okresie midzywojennym, Warszawa 1992. Menes A., Abramowicz R., Di jidisze socjalistisze bawegung in Rusland un Poljn [ydowski ruch socjalistyczny w Rosji i w Polsce], w: Algemejne Enciklopedie [Encyklopedia oglna], Nowy Jork 1942, t. III. Mczestwo i zagada ydw w zapisach literatury polskiej, oprac. Irena Maciejewska, Warszawa 1988. Moczarski Kazimierz, Rozmowy z katem, Warszawa 1985. Moczulski Leszek, Dziesi listw z getta. Korespondencja Wandy Lubelskiej i Maliny Grabowskiej, Stolica 1965, nr 17. Nakowska Zofia, Dzienniki czasu wojny, oprac. Hanna Kirchner, Warszawa 1970.

Natanblut Anna, Di szuln in warszewer geto [Szkoy w getcie warszawskim], YIVO - Bleter, Nowy Jork 1947, nr 2. Netzer Shlomo, The Jewish Underground Press in Warsaw, Yad Vashem Studies 1983, t. XV. Neustadt Mejech, Churbn un ojfsztand fun di jidn in Warsze [Zagada i powstanie ydw w Warszawie], Tel-Awiw 1948. Niezwyciona szkoa. Tajne nauczanie w czasach okupacji na terenie okrgu szkolnego warszawskiego, oprac. Teofil Wojeski, Warszawa 1947. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945, Informator, oprac. Zofia Tokarz, Jolanta Adamska, Magdalena Kunicka-Wyrzykowska i in. pod kier. Cz. Pilichowskiego, Warszawa 1979. Ojf der Wach, 20 IX 1942 wegn Treblinke [Na stray o Treblince], oprac. Ruta Sakowska, Bleter far Geszichte 1990, t. XXVIII. Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939-1945, oprac., pod kier. Stanisawa Poskiego: Lucjan Dobroszycki, Jzef Bolesaw Garas, Marek Getter, Leon Herzog, Andrzej Janowski, Marian Malinowski, t. I, II Warszawa 1972. Opoczyski Perec, Reportan fun warszewer geto, [Reportae z warszawskiego getta], oprac. Ber Mark, Warszawa 1954. Pamitnik Teatralny 1963, 1-4 numer powicony teatrowi polskiemu lat wojny i okupacji. Pamitniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty, oprac. Micha Grynberg, Warszawa 1988. Passenstein Marek, Szmugiel w getcie warszawskim, Biul. IH 1958, nr 26. Paweczyska Anna, Wartoci i przemoc, Warszawa 1973. Peczyski Tadeusz, Ciokosz Adam, Opr zbrojny w getcie warszawskim w 1943 roku. Przemwienia na wieczorze Studium Polski Podziemnej i Kola AK, 25 V 1963 w Instytucie Historycznym im. gen. Sikorskiego, Londyn 1963. Perle Joszua, Churbn Warsze [Zagada Warszawy], w: Cwiszn lebn un tojt... Perle J., Numer 4580, w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie... Pieczorski Aleksander, Powstanie w Sobiborze, Biul. IH 1952, nr 3. Pie ujdzie cao. Antologia pieni o ydach pod okupacj hitlerowsk, oprac. M. Borwicz, Warszawad-Krakw 1974. Piciolecie Rady Pomocy ydom, Przeom 1947, nr 16. Pigo Stanisaw, Wspominki z obozu w Sachsenhausen (1939-1940)9 Warszawa 1966. Piotrowski Stanisaw, Sprawa Jurgena Stroopa, Warszawa 1968. Podemski Stanisaw, Obrocy bez togi, Polityka 10 V 1969, nr 19. Podhorizer-Sandel Erna, O zagadzie ydw w dystrykcie krakowskim, Biul. IH 1959, nr 30. Polacy - ydzi 1939-1945, oprac. Stanisaw Wroski, Maria Zwolakowa, Warszawa 1971. Popieszalski Karol Marian, Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce, cz. II: Generalna Gubernia. Wybr dokumentw i prba syntezy, w: Documenta Occupationis, t. VI, Pozna 1958. Prekerowa Teresa, Rada Pomocy ydom, a warszawskie getto (fragment), Biul. IH 1973 nr 86-87. Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy ydom w Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982. Prekerowa T., The Just and the Passive, Yad Vashem Studies 1988, t. XIX. Pryucki Noach, Ernste batrachtungen [Rozwaania powane], Der Moment 4 IX 1936. Rada Pomocy ydom w Polsce (egota). Wspomnienia centralnych i terenowych dziaaczy RP, Biul. IH 1968, nr 65-66. Rajgrodzki J., Jedenacie miesicy w obozie zagady w Treblince, Biul. IH 1958, nr 25. Raport Stroopa o likwidacji getta warszawskiego w 1943 roku, oprac. J. Gumkowski i K. Leszczyski, Biul. GKBZH Warszawa 1960, t. 11. Raporty Ludwika Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego 1939-1944, wybr i opracowanie Krzysztof Dunin-Wsowicz, Marek Getter, Jzef Kazimierski, Janina Kamierska, Warszawa 1987.

Rejzen Zaman, Leksikon fun der jidiszer literatur, prese un fioogie [Leksykon ydowskiej literatury, prasy i filologii], t. IV, Wilno 1929. Ringelblum Emanuel, Der erszter pruw [Pierwsza prba], Literarisze Bleter [Karty Literackie] 12 IV 1929, nr 15. Ringelblum E., Sytuacja spoeczno-polityczna ydw polskich w II poowie XVIII w. - referat na VII Midzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych, opublik. w przekadzie na jzyk ydowski Literarisze Bleter 10 XI 1933, nr 45. Ringelblum E., ydzi w Warszawie, cz. I: Od czasw najdawniejszych do ostatniego wygnania w r. 1527, Warszawa 1932. Ringelblum E., Ksowim fun geto [Pisma z getta], oprac. Artur Eisenbach, Tatiana Berenstein, Bernard Mark, Adam Rutkowski, t. I, II, Warszawa 1961, 1963. Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego. Wrzesie 1939-stycze 1943, oprac. T. Berenstein, A. Eisenbach, B. Mark, A. Rutkowski, Wstp i red. Artur Eisenbach, Warszawa 1988. Ringelblum E., Kapiten geszichte fun amoikn ebn in Pojn [Rozdziay z dawnych dziejw ydw w Polsce], oprac. Jakub Szacki, Buenos Aires 1953. Ringelblum E., Berman Adolf, Podziemna praca kulturalna w getcie warszawskim, Przeom, Warszawa 1946, nr 1. Ringelblum E., Polish-Jewish Relattions during the Second World War, oprac. Joseph Kermish, Shmuel Krakowski, Jerozolima 1974 r. Ringelblum E., Stosunki polsko-ydowskie w czasie drugiej wojny wiatowej. Uwagi i spostrzeenia, oprac. A. Eisenbach, Warszawa 1988. Roskies Diane K., Roskies Dawid G., The Shtet Book, Nowy Jork 1975. Rozwj dziaalnoci ydowskiego Komitetu Narodowego na stronie aryjskiej, Przeom 1946, nr 45. Rycki Stanisaw, To jest getto, Biul. IH 1967, nr 62. Rudnicki Adolf, Kupiec dzki, Warszawa 1963. Rudnicki Henryk, Martyrologia i zagada ydw warszawskich, d 1946. Rutkowski Adam, Martyrologia, walka i zagada ludnoci ydowskiej w dystrykcie radomskim podczas okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1955, nr 15-16. Rutkowski Adam, O agenturze gestapowskiej w getcie warszawskim, Biul. ZIH 1956, nr 19-20. Rymkiewicz Jarosaw Marek, Umschlagplatz, Pary 1988. Ryszka Franciszek, Pastwo stanu wyjtkowego, Wrocaw 1974. Ryszka F., Zagada warszawskiego getta a doktryna i program ludobjstwa, Biul. IH 1973, nr 86-87. Sak Josef, Zichrojnes wegn J. Lewartowski [Wspomnienia...], Dos Naje ebn 23 IV 1947. Sakowska Ruta, Dos lid fun geto [Pie getta], Warszawa 1962. Sakowska R., czno pocztowa getta warszawskiego, Biul. IH 1963, nr 45-46. Sakowska R., O szkolnictwie i tajnym nauczaniu w getcie warszawskim, Biul. IH 1965, nr 55. Sakowska R., Komitety domowe w getcie warszawskim, Biul. IH 1967, nr 61. Sakowska R., Opieka nad uchodcami i przesiedlecami ydowskimi w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1968, nr 65-66. Sakowska R., O dziaalnoci teatralnej w getcie warszawskim, Bi ul. IH 1969, nr 69. Sakowska R., Poraka Adama Czerniakowa, Foksztyme 20, 27 XI, 4, 11, 18 XII 1971, nr 47-51. Sakowska R., Z dziejw Gminy ydowskiej w Warszawie, w: Studia warszawskie, Warszawa II Rzeczypospolitej, Warszawa 1972, z. 4. Sakowska R., Religises Leben im Warschauer Ghetto, Miscellanea Historiae Ecclesiasticae 1984, nr IX. Sakowska R., Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji ydw w oczach ofiar. Szkic historyczny i dokumenty, Wrocaw 1986. Sakowska R., Chemno nad Nerem. Ostrzeenia i pomoc, Biul. IH 1987, nr 142.

Sakowska R., Dwie generacje, dwie formy oporu. Sylwetki bojowcw warszawskiego getta, Biul. IH 1989, nr 150. Sakowska R., Icchak Schiper in geto [I. Schiper w getcie], cz. I-II, Foksztyme 6-13 XI 1986, 31 I 1987, nr 50 i 4. Sakowska R., Hersz un Blume. Cum ondejnk fun Hersz Wasser VI 1912-XII 1980 [Hersz i Blume. Ku pamici H. Wassera], cz. I-III, Foksztyme 29 III, 4 IV, 3 V 1986, nr 13, 14, 18. Sakowska R., Relacje Daniela Fliegelmana. Biografia. Twrczo. Postawa wobec Niemcw, Biul. IH 1986, nr 137-138. Sakowska R., Warsaw Ghetto. Reflections on Attitudes, Dialectics and Humanism 1989, nr 1. Sakowska R., Archiwum Ringelbluma ogniwem konspiracji warszawskiego getta, cz. I-III, Biul. IH 1989, nr 152, 1990 nr 153, 155-156. Sakowska R., Die Entwicklung der Widerstandsformen im Warschauer ghetto, w: Die Vergangenheit mahnt! - Zum 40. Jahrestag des Aufstandes im Warschauer Ghetto, Bergneustadt 1983. Sakowska R., Two Forms of Resistance in the Warsaw Ghetto - Two Funktions of the Ringelblum Archives, Yad Vashem Studies 1991, t. XXI. Sandel Josef, Plastisze kunst baj jidn in Pojn [Sztuki plastyczne ydw w Polsce], Warszawa 1964. Schiper Ignacy [Icchak], Dzieje syjonizmu na ziemiach polskich, w: ydzi w Polsce Odrodzonej, t. II, Warszawa 1934. Schiper I., Wewntrzna organizacja ydw w dawnej Rzeczypospolitej, w: ydzi w Polsce Odrodzonej, t. I, Warszawa 1933. Schorr Mojesz, Stanowisko prawne i ustrj wewntrzny ydw w Polsce, w: Almanach gmin ydowskich, Warszawa 1939. Seidman Hilel, Rozwj gmin ydowskich w Polsce Odrodzonej, Gos Gminy ydowskiej 1938, nr 1011. Sendlerowa Irena, Ci, ktrzy pomagali ydom, Biul. IH 1963, nr 45-46. Sendlerowa Irena, O dziaalnoci k modziey przy komitetach domowych w getcie warszawskim, Biul. IH 1981, nr 118. Sonimski Antoni, Zaatwione odmownie. Felietony 1962-1964, Warszawa 1964. Smolar Natan, Wirowski Beniamin, Jidisz-Heft [Zeszyt ydowski], czytanka dla szkl podstawowych w getcie warszawskim, oprac. R. Sakowska, w: Bieter far Geszichte 1990, XXVIII. Smlski Wadysaw, Losy dziecka. Opowie wojenna, Warszawa 1961. Stola Dariusz, Zagada ydw w Polsce. Pierwsze, niewiarygodne wiadomoci, Polityka 5 VIII 1992, nr 33. Stop Them Now. German Mass - Murder of Jews in Poland, [broszura Bundu], Londyn [1942]. Straszewska Maria, Biuletyn Informacyjny 1939-1940, Najnowsze dzieje Polski 1967, t. XI. Strzembosz Tomasz, Starcia zbrojne w Warszawie w latach 1939-1944. Definicja i stan bada, Najnowsze Dzieje Polski 1965 t. IX. Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1978. Szacki Jakub, Di geszichte fun jidn in Warsze [Dzieje ydw w Warszawie], t. I-III, Nowy Jork 19471948. Szarota Tomasz, Okupowanej Warszawy dzie powszedni, Warszawa 1974. Szarota T., Inteligencja warszawska, w: Studia Warszawskie, Warszawa lat wojny i okupacji, z. 3, Warszawa 1973. Szlengel Wadysaw, Co czytaem umarym. Wiersze getta warszawskiego, oprac. Irena Maciejewska, Warszawa 1977. Szpilman Wadysaw, mier miasta, Warszawa 1946. Szulkin Micha, Dr Emanue Ringelblum - historyk i organizator podziemnego archiwum getta, Biul. IH 1973, nr 86-87. Szymanowski Antoni - zobacz M.B. Szymaska Zofia, Ze wspomnie lekarza, Biul. IH 1971, nr 80. Szymaska Z., Ratunek w klasztorze, Biul. IH 1973, nr 88.

Tak byo... Sprawozdania z warszawskiego getta 1939-1943 (wybr) oprac. Jolanta Adamska, Janina Kamierska, Ruta Sakowska, Warszawa 1988. Tartakower Arie, Szkolnictwo ydowskie w Polsce, Miesicznik ydowski 1931 z. 7-12. T.B. [Berenstein Tatiana], Waldemar Schn - organizator getta warszawskiego, Biul. IH 1964, nr 49. Temkin-Bermanowa Barbara, Akcja pomocy ydom w okresie okupacji hitlerowskiej, Biul. IH 1957, nr 22. Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomoc ydom 1939-1945, oprac. Wadysaw Bartoszewski, Zofia Lewinwna, Krakw 1969. Tomaszewski Jerzy, Robotnicy ydowscy w Polsce w latach 1921-1939. Szkic statystyczny, Biul. IH 1964, nr 51. Tomaszewski J., Zarys dziejw ydw w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990. Tomaszewski J., Mniejszoci narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991. Trunk Isaiah, oder geto. A historysze un socjologisze sztudie [Getto dzkie. Studium historyczne i socjologiczne], Nowy Jork 1962. Trunk I., Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, Nowy Jork - Londyn 1972. Turowicz Jerzy, Racje polskie i racje ydowskie, Tygodnik Powszechny 5 IV 1987, nr 14. Turski Marian, Wychodzenie z milczenia (rozmowa z Janem Karskim), Polityka 22 VI 1991 nr 25. Tusk-Scheinwekslerowa Franciszka, Cena jednego ycia, Biul. IH 1960, nr 33. Tusk-Scheinwekslerowa F., Walther C. Tbbens. Fabryka mierci w getcie warszawskim, Biul. IH 1957, nr 23. Tyszkowa Maria, Biblioteka UW - zdekonspirowane archiwa, Karta 1991, nr 5. Walka o owiat, nauk i kultur w latach okupacji 1939-1945, oprac. S. Dobraniecki, W. Pokora, Warszawa 1967. Wasser Hersz, Yikor in warszewer geto [Jikor w warszawskim getcie], Dos Naje ebn 1947, nr 57. Wasser H., Reszimot ha-jomon [Notatki dzienne], oprac. Joseph Kermish, w: Yad Vashem. Kowec mechkorim [Wybr prac badawczych], 1984, nr 15. Waniewski Wadysaw, Na przedpolach stolicy 1939-1945, Warszawa 1974. Weichert Micha, Jidisze alejnhilf 1939-1945 [ydowska Samopomoc], Tel-Awiw 1962. Weichert Micha, Zichrojnes [Wspomnienia], t. I-IV, Tel-Awiw 1960-1970. Weiss Aharon, The Jewish Leadership in Occupied Poland. Postures and Attitudes, Yad Vashem Studies 1977, t. XII. Wieliczker Leon, Brygada mierci, d 1946. Wierzbiaska Jadwiga, Aleksander Kamiski 1903-1978, Harcerstwo 1983, nr 3. Winkler Jerzy, Getto walczy z niewol gospodarcz, Biul. IH 1960, nr 35. Wojna ydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy, oprac. Pawe Szapiro, Londyn 1992. Wojtczak Stanisaw, Karny obz pracy Treblinka I i orodek zagady Treblinka II, Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce 1975, t. XXVI. Woliski Henryk, Przegld dziaalnoci Referatu Spraw ydowskich, w: Bernard Mark, Powstanie w getcie warszawskim. Nowe uzupenione wydanie i zbir dokumentow, Warszawa 1963. Wulf Josef, Vom Leben, Kampf und Todt in Ghetto Warschau, Bonn 1958. Wulf J., Das Dritte Reich und seine Vollstrecker. Die Likwidation von 500 000 Juden im Ghetto Warschau, Berlin 1961. Wycech Czesaw, Z dziejw tajnej owiaty w latach okupacji 1939-1944, Warszawa 1964. Wyka Kazimierz, ycie na niby. Szkice z lat 1939-1945, Warszawa 1957. Zachariasz Szymon, Samuel Meretik (Adam). Sylwetka bojownika, Biul. IH 1961, nr 37.

Zimand Roman, W nocy od 12 do 5 rano nie spaem. Dziennik Adama Czerniakowa. Prba lektury, Warszawa 1982. Zweibaum Juliusz, Kurs przysposobienia sanitarnego z epidemiami w latach 1940-1942, Archiwum Historii Medycyny 1958, z. 3/4. Zylberberg Michael, A Warsaw Diary 1939-1945, Londyn 1969. amowski Janusz, Spoeczestwo II Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973. ydzi w Polsce Odrodzonej, t. I, Warszawa 1933, t. II Warszawa 1934.

Wykaz skrtw
AAN - Archiwum Akt Nowych w Warszawie AGKBZpNP - Archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamici Narodowej AJDC - zesp akt American Joint Distribution Committee Central w Polsce - w AIH APW - Archiwum Pastwowe m. st. Warszawy i Wojewdztwa Warszawskiego ARG - zesp dokumentw konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawy - w AIH AIH - Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego BIP KG AK - Biuro Informacji i Propagandy Komendy Gwnej Armii Krajowej Biul. GKBZH - Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Biul. IH - Biuletyn ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce BUW - Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego BWS - Biuletyn Wydziau Statystycznego Rady ydowskiej w Warszawie gw - getto warszawskie G - Gazeta ydowska Kommissar - zesp akt komisarza ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie - w APW NP - Nasz Przegld NRO - Naczelna Rada Opiekucza Obmann - zesp akt Rady ydowskiej w Warszawie - w APW PPR - Polska Partia Robotnicza Raport listopadowy - Likwidacja ydowskiej Warszawy. Raport ydowskich organizacji konspiracyjnych dla Rzdu Polskiego w Londynie, 15 XI 1942 RGO - Rada Gwna Opiekucza - Akta w AAN Ring I, II - Materiay konspiracyjnego Archiwum Getta w Warszawie - w AIH R - Rada ydowska SKSS - Stoeczny Komitet Samoobrony Spoecznej URO - Ukraiska Rada Opiekucza Yad Vashem Studies - Yad Vashem Studies on the European Jewish Catastrophe and Resistance , Jerozolima YIVO - YIVO Institute for Jewish Research, Nowy Jork KK - Komisja Koordynacyjna ydowskiego Komitetu Narodowego i Bundu KN - ydowski Komitet Narodowy OB - ydowska Organizacja Bojowa SS - ydowska Samopomoc Spoeczna SS/JUS - Akta ydowskiej Samopomocy Spoecznej/Jdische Untersttzungstelle w AIH TOS - ydowskie Towarzystwo Opieki Spoecznej ZW - ydowski Zwizek Wojskowy

Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1993 Wydanie II rozszerzone Okadk projektowaa Maryna Winiewska Redaktor Wodzimierz Barbasiewicz Redaktor techniczny Stanisawa Rzepkowska Tytu dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1993 ISBN 83-01-11146-X Ark. wyd. 20,75. Ark. druk. 17,25 Skad Fototype Milanwek Druk ukoczono w lutym 1993 r. Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A. d, ul. wirki 2