Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym 265
dla rozwiązywania problemów konstrukcyjnych ontologii. JakimŜe prymitywem
PROBLEMAT TRANSCENDENTALNEGO IDEALIZMU
W SFORMUŁOWANIU SEMANTYCZNYM*
Kazimierz Ajdukiewicz
Uwagi zawarte w niniejszym referacie wiŜą się z drugim z głównych tematów
poddanych przez Komitet Organizacyjny pod obrady Zjazdu. Pragnę tu mianowicie
wskazać na doniosłe znaczenie logiki współczesnej dla naleŜytego formułowania i
rozwiązywania tradycją przekazanych wielkich problematów filozoficznych. Referat ten
składać się będzie z dwóch części. W pierwszej z nich postaram się wskazać ogólnie,
dlaczego wyniki badań logicznych mogą znaleźć, zastosowanie przy rozwiązywaniu
zagadnień filozoficznych, a zwłaszcza epistemologicznych. W drugiej części referatu
podam przykład tego zastosowania, wykazując, Ŝe problemat transcendentalnego
idealizmu daje się przy pomocy aparatu pojęciowego, zaczerpniętego z arsenału
środków współczesnej logiki, sformułować w sposób precyzyjny oraz Ŝe problemat ten
daje się na podstawie zdobyczy logiki współczesnej w elementarny sposób rozwiązać.
Przystępując do pierwszej części referatu zdajmy sobie na wstępie sprawę z tego,
jakie to dyscypliny wchodzą w skład współczesnej logiki formalnej, czyli tzw.
logistyki. Składa się ona z trzech głównych działów. Pierwszym z nich jest LZW.
rachunek zdań, drugim teoria klas i relacyj, trzecim zaś tzw. metalogika wraz z
metamatematyką, będąca teorią systemów dedukcyjnych. Rachunek zdań posiada
stosunkowo niewielkie znaczenie dla filozofii. Bez porównania donioślejsza jest teoria
klas i relacyj. Realizuje ona w sposób jak najbardziej ścisły i naukowy znaczną część
programu Arystotelesowej „pierwszej filozofii" — „najogólniejszej nauki o bycie".
Słusznie teŜ nazywa prof. Leśniewski „ontologią" tę część swego systemu logistyki,
która odpowiada teorii klas i relacyj. Teoria ta dostarcza formalnych schematów
umoŜliwiających poprawną konstrukcję zasadniczych pojęć, występujących w Ŝyciu i
w nauce, których symplistyczne traktowanie było niejednokrotnie źródłem błędów i
zamętu w filozofii. Wspaniała konstrukcja świata matematyki, dokonana przez
Fregego, Russella, Whiteheada i innych przy pomocy aparatu pojęciowego teorii klas i
relacyj, stanowi najpotęŜniejszą ilustrację, świadczącą o doniosłym znaczeniu tej teorii
* Artykuł niniejszy stanowi nieco rozszerzony tekst odczytu wygłoszonego na III Polskim Zjeździe
Filozoficznym w Krakowie na posiedzeniu plenarnym w dniu 25 września 1936 r.
myślowym są poczynania dawniejszych filozofów zajmujących się problematem liczb
w porównaniu z filozofią tej dziedziny opartą na logistyce. Konstytucja świata
realnego, dokonywana przy pomocy aparatu pojęciowego teorii klas i reracyj,
dostarczona przez Whiteheada, Russella, Nicoda, Carnapa, u nas — przez Tarskiego i
Mehlberga, stanowi teŜ jaskrawy kontrast w zestawieniu z poczynaniami filozofów,
którym brak tego nieocenionego narzędzia pracy uniemoŜliwił ujęcie w precyzyjną
formę pojęciową wyników ich, bystrych nieraz i subtelnych, dociekań intuicyjnych.
NaleŜy oczekiwać, Ŝe aparat pojęciowy teorii klas i relacyj nada się równieŜ do
opracowania wielu zasadniczych pojęć humanistyki, j a k np. pojęcia całości, pojęcia
typu itp. I na tym polu osiągnięte j u Ŝ zostały pewne zdobycze. MoŜna tu wspomnieć
o Carnapa konstytucji świata tzw. ducha obiektywnego, o podanej przeze mnie
konstrukcji pojęcia znaczenia, o analizie pojęcia typu psychologicznego, podanej
przez Hempla i Oppenheima.
Nie mniejsza jest teŜ doniosłość trzeciej głównej nauki logicznej, mianowicie
metalogiki, która — jak się zdaje — stoi obecnie w centrum zainteresowania logików.
Szczególnie waŜną jest jej rola w badaniach naleŜących do zakresu teorii poznania,
czym się obecnie szczegółowiej zajmiemy.
Teoria poznania jest nauką mającą za przedmiot swego badania poznanie. Termin
„poznanie" jest jednak dwuznaczny; moŜna go rozumieć w sensie psychologicznym,
ja k równieŜ i w sensie logicznym. Poznanie w sensie psychologicznym stanowią
procesy myślowe, mianowicie procesy sądzenia, przedstawiania, rozumowania itd.
Poznanie w sensie logicznym stanowią Bolzanowskie „Satze an sich", „Begriffe an
sich", które niektórzy określają jako tzw. „wytwory" procesów myślowych, inni —
jako twory ducha obiektywnego itd. Najprościej moŜna je określić jako znaczenia
terminów i zdań, przy czym n.b. nie idzie o znaczenie w sensie psychologicznym, tzn.
o tę czyjąś myśl, na której zasadza się rozumienie danego wyraŜenia przez daną
osobę, ale o tzw. znaczenie językowe czy teŜ tzw. znaczenie idealne, które się uwaŜa
za identycznie to samo, gdy kilku ludzi bez porozumienia posługuje się danym
wyraŜeniem.
Teoria poznania traktuje w pewnych swych partiach o poznaniu jako procesie
psychicznym, w innych zaś ma za przedmiot swych dociekań poznanie w sensie
logicznym. OtóŜ fakt, Ŝe poznanie w sensie logicznym stanowią znaczenia językowe
wyraŜeń, pociąga za sobą tę konsekwencję, Ŝe kaŜdemu zdaniu orzekającemu coś o
sądach lub pojęciach (w sensie logicznym) odpowiada równowaŜne mu zdanie
mówiące o zdaniach czy teŜ o terminach, których znaczenia stanowią owe sądy i
pojęcia. Tak np. zdaniom stwierdzającym stosunek wynikania lub stosunek
sprzeczności itp. między sądami odpowiadają równowaŜne im z d a n i a stwierdzające
odpowiednie stosunki między zdaniami, których znaczeniami są owe sądy.
Okoliczność tę wyzyskuje pewien, od niedawna zarysowujący się, sposób uprawiania
1
teorii poznania, mianowicie tzw. semantyczna teoria poznania, podchodząca do zagadnień poznawczych świadomie od strony języka, pojętego

2
266 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym
jako system wyraŜeń wyposaŜonych w znaczenie. Formułuje ona swe twierdzenia w
taki sposób, iŜ dotyczą one wyraŜeń, a więc zdań i terminów, jednak zawsze jako
zdań i terminów pewnego języka, który je wyposaŜa w określone znaczenie.
Postępując w taki sposób stosuje semantyczna teoria poznania świadomie jedyną
metodę, pozwalającą mówić o pewnych, co do treści określonych, poznaniach. Nie
moŜna bowiem inaczej nazwać jakiegoś oznaczonego pojęcia lub sądu, jak tylko
charakteryzując go jako znaczenie pewnych terminów, resp. zdań. Na pozór wydaje
się, Ŝe jest przeciwnie, Ŝe mianowicie nie musi się koniecznie podchodzić do
rozpatrywania pojęć i sądów od strony języka. UŜywa się wszakŜe dla nazwania
pewnych, określonych co do swej treści, poznań takich zwrotów, jak np. „pojęcie
trójkąta", „sąd, Ŝ e 2 x 2 = 4" itp., a w zwrotach tych nie wspomina się (na pozór)
wcale o jakichś wyraŜeniach, których znaczeniem są owe poznania. JednakŜe jest to
pozór tylko. W zwrocie takim, jak np. „pojęcie trójkąta", o ile ten zwrot ma słuŜyć
jako nazwa jednostkowa pewnego, określonego co do swej treści, pojęcia, nie jest
uŜyty wyraz „trójkąt" w sposób normalny, tj. tak jak np. w zdaniu „trójkąt jest figurą
płaską", gdzie oznacza pewien gatunek figur geometrycznych, lecz w zwrocie
„pojęcie trójkąta" występuje wyraz „trójkąt" in suppositione materiali, tj. jako
nazwa siebie samego. Gdyby się bowiem traktowało zwrot „pojęcie trójkąta" jako
zawierający wyraz „trójkąt" w normalnej supozycji, tj. jako nazwę trójkąta, to
miałby ten zwrot przy takim ujęciu taką samą budowę składniową, jak np.
wyraŜenie „ojciec Jana". WyraŜenie „ojciec Jana" oznacza jedyny przedmiot
pozostający w stosunku ojcostwa do Jana. Podobnie teŜ inne wyraŜenie o takiej
budowie, o ile jest nazwą jednostkową, oznacza jedyny przedmiot pozostający w
pewnym stosunku do przedmiotu oznaczonego przez zawarty w takim wyraŜeniu
dopełniacz. Odpowiedni stosunek zostaje wskazany przez zawarty w takim
wyraŜeniu rzeczownik, stojący w mianowniku (w symbolice logicznej Russella
wyraŜeniom takim odpowiada tzw. funkcja deskryptywna ,,R'x"). MoŜna więc
powiedzieć, Ŝe ojciec Jana to to samo, co (jedyny) przedmiot pozostający w
stosunku ojcostwa do Jana. OtóŜ traktując wyraŜenie „pojęcie trójkąta" jako
wyraŜenie o takiej samej budowie składniowej jak wyraŜenie „ojciec Jana",
naleŜałoby powiedzieć, Ŝe wyraŜenie „pojęcie trójkąta" oznacza jedyny przedmiot,
pozostający do trójkąta w stosunku bycia jego pojęciem, lub innymi słowy, Ŝe
pojęcie trójkąta to to samo, co jedyny przedmiot pozostający do trójkąta w stosunku
bycia jego pojęciem. Pojmując analogicznie zwrot „pojęcie trójboku" naleŜałoby
stwierdzić, Ŝe pojęcie trójboku to to samo, co jedyny przedmiot pozostający do
trójboku w stosunku bycia jego pojęciem. Ale trójkąt, to to samo co trójbok. Jeśli
zaś a jest tym samym co b, to, czymkolwiek byłby stosunek R, jedyny przedmiot
pozostający w stosunku R do a jest tym samym, co jedyny przedmiot pozostający do
b w stosunku R. Zatem jedyny przedmiot pozostający do trójkąta w stosunku bycia
jego pojęciem, czyli pojęcie trójkąta, byłby tym samym, co jedyny przedmiot
pozostający do trójboku w stosunku bycia jego pojęciem, czyli tym samym, co
pojęcie trójboku.
3
Problemat transcendentalnego idealizmu w sfor mułowani u semantycznym 257
*
Tymczasem tak bynajmniej nie jest, pojęcie trójkąta nie jest ty m samym, co po-1 jecie
trójboku (nb. jeśli uŜyte tu zwroty „pojęcie trójkąta", „pojęcie t r ó j b o k u " mają słuŜyć
jako nazwy jednostkowe pewnych, co do swej treści oznaczonych pojęć, a nie jako nazwy
ogólne, oznaczające cale klasy pojęć, o d p o w i a d a j ą c e
—1~
schematowi symbolicznemu „ R' x") .
Chcąc mówić o oznaczonym co do swej treści pojęciu trójkąta me moŜemy terminu
„pojęcie trójkąta" interpretować tak, j ak gdyby się w n i m z a w i e r a ł a nazwa
„trójkąt" w supozycji normalnej (jako nazwa trójkąta), lecz musimy termin ten
rozumieć jako zawierający wyraz „trójkąt" w supozycji m a t e r i a l n e j , tzn. jako nazwę
siebie samego. Zgodnie z tym zwroty takie, j a k np. „poj ęci e trójkąta", o ile mają nam
słuŜyć jako nazwy jednostkowe określonych co cło swej treści pojęć, winniśmy
interpretować jako skróty dla wyraŜeń takich, j a k : „pojęcie będące znaczeniem nazwy
»trójkąt«", a więc jako zwroty charakteryzujące swój desygnat jako przedmiot
pozostający do wyrazu „trójkąt" w st o s u n k u byci a jego znaczeniem. Powinniśmy
więc, chcąc nazwać oznaczone co do swej treści pojęcie, pisać bądź „pojęcie, będące
znaczeniem wyrazu trójkąt", l ub skrótowo „pojęcie »trójkąta«", pamiętając o tym, Ŝe
uŜyty tutaj wyraz „ t r ó j k ą t " występuje in suppositione materiali, a więc jako nazwa
siebie samego. Nie znaczy to, jakoby zwrot „pojęcie trójkąta" z uŜytym w supozycji
zwyczajnej, a ni e materialnej wyrazem „trójkąt" był zwrotem niepoprawnym. Zwrotu
tego moŜna, owszem, uŜywać, naleŜy tylko pamiętać, Ŝe zwrot ten tak uŜyty nie jest
nazwą jednostkową pewnego, oznaczonego co do swej treści, pojęcia, lecz jest nazwą
ogólną, pod której zakres podpadają wszelkie pojęcia, będące znaczeniami nazw
równozakresowych
z nazwą „trójkąt".
Semantyczna teoria poznania wkracza więc z cał ą świadomością na drogę, po
której szli — nie zdając sobie z tego sprawy — teoretycy p o z n a n i a, i l ekr oć
mówili o pewnych, co do swej treści oznaczonych, pojęciach, sądach i t d. , l u b po
której powinni byli iść, jeśliby poprawnie wyraŜali swoje myśli.
Treścią dotychczasowych naszych wywodów było stwierdzenie, Ŝe teoria poznania, o
ile nie dotyczy poznania w sensie procesu psychologicznego, lecz mówi o poznaniu
zobiektywizowanym, tzn. o poznaniu w sensie l ogi czny m, moŜe być uprawiana
jako nauka, której twierdzenia dotyczą wyraŜeń pewnego języka, który je wyposaŜa w
określone znaczenie.
Zobaczymy obecnie, Ŝe pomiędzy teorią poznania uprawianą w sposób seman-
tyczny, a więc tak, Ŝe jej twierdzenia dotyczą języka jako systemu wyraŜeń o
ustalonych znaczeniach, z jednej strony, a metalogika, czyli teorią systemów
dedukcyjnych, z drugiej strony, zachodzi ścisły związek. Aby sobie z tego związku
zdać sprawę, zajmiemy się naprzód istotą systemu dedukcyjnego.
System dedukcyjny jest jednoznacznie scharakteryzowany, po pierwsze: przez
podanie reguł ustalających bogactwo wyraŜeń systemu, po drugie: reguł,
wyróŜniających pewne zdania jako aksjomaty systemu, i wreszcie: reguł, określa-
jących, kiedy jakieś zdanie w rozwaŜanym systemie bezpośrednio wynika z in-

4
268 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym
nych zdań (rcsp. z klasy innych zdań). Te trzy czynniki wyznaczające system
dedukcyjny moŜna jednakŜe zredukować do dwóch, mianowicie do reguł ustalających
bogactwo wyraŜeń systemu i do reguł określających bezpośrednie wynikanie. ' MoŜna
to uzyskać na tej drodze, Ŝe się odpowiednio szeroko pojmie stosunek bezpośredniego
wynikania. MoŜna mianowicie — choćby konwencjonalnie — ustalić, Ŝe przez
aksjomaty rozumie się zdania, które wynikają bezpośrednio z kaŜdej klasy zdań.
Zobaczymy za chwilę, Ŝe za taką konwencją przemawiają poza względami natury
praktycznej równieŜ i inne motywy. Po przyjęciu takiej konwencji moŜna wprowadzić
obok reguł stwierdzających o pewnych zdaniach, iŜ wynikają one bezpośrednio z
pewnych określonych klas przesłanek, równieŜ reguły orzekające o pewnych zdaniach,
Ŝe wynikają one bezpośrednio z kaŜdej klasy przesłanek: przez reguły tego ostatniego
rodzaju wskazane j u Ŝ będą — w myśl przyjętej konwencji —- aksjomaty systemu. Po
ta ki m rozszerzeniu reguł bezpośredniego wynikania moŜna powiedzieć, Ŝe dla
wyznaczenia systemu dedukcyjnego wystarcza podanie reguł ustalających bogactwo
jego wyraŜeń oraz reguł dotyczących bezpośredniego wynikania. MoŜna nawet przyjąć
jako d e fi n i cj ę systemu dedukcyjnego definicję następującą: system dedukcyjny jest
to określony system wyraŜeń, dla którego są ustalone związki bezpośredniego
wynikania między zdaniami.
Zdawszy sobie w ten sposób sprawę z istotnych własności systemów deduk-
cyjnych, stanowiących przedmiot badań metalogiki, zajmijmy się teraz istotą języka,
pojętego jako system wyraŜeń o ustalonych znaczeniach, który stanowi bezpośredni
przedmiot badań semantycznej teorii poznania. Gdy język pojmujemy w taki właśnie
sposób, to do jego jednoznacznego scharakteryzowania potrzeba i wystarcza ustalenie
bogactwa jego wyraŜeń wraz z ustaleniem znaczeń przysługujących wyraŜeniom w
owym języku. OtóŜ zobaczymy, Ŝe ustalając znaczenia wyraŜeń, ustalamy tym samym
zachodzące pomiędzy nimi związki bezpośredniego wynikania.
Aby się o tym przekonać, zdajmy sobie na wstępie sprawę z jednego ze sposobów,
przy pomocy których moŜemy się przekonać o tym, Ŝe ktoś nie uŜywa wyraŜeń danego
języka we właściwych im w tym języku znaczeniach. Zacznijmy od przykładów i
przypuśćmy, Ŝe ktoś wskazując palcem na pewną figurę wypowiada z przekonaniem
zdanie ,,ta figura jest kwadratem", a równocześnie odrzuca zd anie „ta figura jest
równoległobokiem prostokątnym równobocznym", i czyni to n i c tylko z pozoru, ale
na serio i z przekonaniem. CzyŜ stwierdziwszy takie zachowanie się danego osobnika
nie widzielibyśmy w nim nieomylnego dowodu na to, Ŝe osobnik ten nie wiąŜe ze
zdaniami, o które w tym przykładzie chodzi, tych znaczeń, j a k i e im są w języku
polskim właściwe? A weźmy inny jeszcze przykład. Dajmy na to, Ŝe ktoś na serio
uznaje zdanie „Jan jest starszy od Piotra", a równocześnie szczerze, zaprzecza zdaniu
„Piotr jest młodszy od Jana". WszakŜe i w tym wypadku zachowanie się danego
osobnika dowodziłoby nam niezbicie, Ŝe nie uŜył odnośnych zdań w znaczeniach,
które im są właściwe w języku polskim.
5
Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym 269
Przykłady takie moŜna by mnoŜyć bez liku. We wszystkich takich przykładach
stwierdzilibyśmy, Ŝe odrzucanie pewnych zdań przy równoczesnym uznawaniu
określonych zdań innych (zdań pewnej określonej klasy) świadczy o tym. Ŝe się z
tymi zdaniami nie wiąŜe tych znaczeń, które im są w danym języku właściwe.
O tym, Ŝe ktoś nie posługuje się zdaniami pewnego języka zgodnie ze znacze-
niami, jakie te zdania w owym języku posiadają, moŜna się takŜe przekonywać w
inny sposób niŜ właśnie opisany. Istnieją mianowicie w języku takie zdania, których
odrzucanie świadczy o naruszeniu właściwego im w tym języku znaczenia i to nie
tylko w tych wypadkach, gdy się równocześnie uznaje pewne określone inne zdania,
lecz zawsze, bez względu na to, jakie by się poza tym zdania uznawało. Tak np. kto
by odrzucał zdanie „trójkąt ma trzy kąty", składałby tym samym dowód, Ŝe nie uŜywa
wyraŜeń zawartych w tym zdaniu w znaczeniach właściwych im w języku polskim i
to bez względu na to, jakie inne zdania równocześnie by uznawał. Tak samo gdybym
stwierdził, Ŝe ktoś przeczy zdaniu „kaŜdy człowiek jest człowiekiem", to byłbym
pewny, Ŝe przez te wyrazy nie rozumie tego, co się potocznie w polskim języku przez
nie rozumie, i to bez względu na to, jakie by zdania ów osobnik równocześnie
uznawał.
Z uwag powyŜszych, dotyczących sposobów stwierdzania, Ŝe ktoś n ic wiąŜe z
wyraŜeniami pewnego języka właściwych im w tym języku znaczeń, wynika, Ŝe z
chwilą, gdy ustalone zostaną znaczenia wyraŜeń języka, ustalone teŜ zostają pewne
związki pomiędzy zdaniami, które polegają na tym, Ŝe odrzucanie pewnych zdań, przy
równoczesnym uznawaniu innych, stanowi naruszenie ich znaczenia. OtóŜ owe
związki są właśnie związkami bezpośredniego wynikania pomiędzy zdaniami.
Albowiem powiedzieć, Ŝe z klasy zdań A wynika w języku J bezpośrednio zdanie B,
to tyle właśnie, co stwierdzić, Ŝe odrzucanie zdania B przy równoczesnym uznawaniu
zdań klasy A stanowi pogwałcenie znaczenia, jakie te zdania w języku J posiadają.
Wobec tego wynik poprzednich rozwaŜań moŜemy teŜ wypowiedzieć w tej formie, iŜ
ustalenie znaczeń wyraŜeń pewnego języka pociąga za sobą ustalenie związków
bezpośredniego wynikania pomiędzy jego zdaniami. Związki te są przy tym dwojakie.
Mianowicie: ustalenie znaczeń wyraŜeń języka ustala zarówno, Ŝe pewne zdania
wynikają z pewnych określonych klas przesłanek, jak teŜ, Ŝe pewne zdania wynikają
bezpośrednio z kaŜdej klasy przesłanek, czyli Ŝe są — w myśl poprzednio przyjętej
konwencji — aksjomatami języka.
Skoro tedy ustalenie znaczeń wyraŜeń języka ustala zarazem związki bez-
pośredniego wynikania pomiędzy jego zdaniami, to język pojęty jako zbiór wyraŜeń o
ustalonych znaczeniach jest teŜ zbiorem wyraŜeń o ustalonych związkach
bezpośredniego wynikania pomiędzy zdaniami. Ale właśnie system dedukcyjny
zdefiniowaliśmy poprzednio jako zbiór wyraŜeń, dla których ustalone są związki
bezpośredniego wynikania pomiędzy zawartymi wśród tych wyraŜeń zdaniami.
Wobec tego moŜemy stwierdzić, iŜ język pojęty jako zbiór wyraŜeń o ustalonych
znaczeniach jest systemem dedukcyjnym. Mówiąc to, nie chcemy

270 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym
twierdzić, jakoby język był tylko systemem dedukcyjnym i niczym więcej, jakoby w
tym wyczerpywać się musiała rola języka. Język moŜe poza tym, Ŝe jest systemem
dedukcyjnym, posiadać cały szereg właściwości: moŜe być środkiem sugerującym
myśli, uczucia, nastroje, być przekaźnikiem rozkazów itd. Poza tym wszystkim jest
systemem dedukcyjnym i jest nim właśnie jako system wyraŜeń wyposaŜonych w
znaczenia będące sądami i pojęciami.
Gdy sobie z tego zdamy sprawę, stanie się dla nas jasne, dlaczego metalogika jako
nauka o systemach dedukcyjnych moŜe posiadać doniosłe znaczenie dla badań
epistemologicznych, zwłaszcza gdy w badaniach tych podchodzimy do zagadnień
poznawczych od strony języka, czyli gdy uprawiamy epistemologię semantyczną.
Epistemologia uprawiana w taki sposób jest wszakŜe — jak to powiedzieliśmy —
nauką, która formułuje swe twierdzenia w taki sposób, iŜ dotyczą one języka jako
systemu wyraŜeń wyposaŜonych w określone znaczenia. Skoro jednak język, w taki
właśnie sposób pojęty, jest-systemem dedukcyjnym, to naleŜy oczekiwać, Ŝe
epistemologia semantyczna korzystać będzie mogła z wyników metalogiki, czyli teorii
systemów dedukcyjnych, do których — jak widzieliśmy — zaliczyć naleŜy kaŜdy
język, o ile jest systemem wyraŜeń o ustalonych znaczeniach. Nie twierdzę, jakoby
nasze dotychczasowe wywody wykazywały, Ŝe zaleŜność taka między semantyczną
teorią poznania a metalogika zachodzić musi. Wykazana bowiem toŜsamość
przedmiotów badań obu tych dyscyplin nie musi pociągać za sobą ich zaleŜności.
Nauki dotyczące tych samych dziedzin mogą je bowiem rozpatrywać z odmiennych
punktów widzenia i roztrząsać zagadnienia nie pozostając w Ŝadnym związku
logicznym. Twierdzę jedynie, Ŝe powinowactwo dziedzin, badanych przez obydwie
interesujące nas w tej chwili nauki, pozwala oczekiwać, Ŝe jedna z tych nauk
korzystać będzie mogła z wyników drugiej. Tę jednak faktyczną zaleŜność naleŜy
dopiero wykazać i temu właśnie zadaniu poświęcona jest druga część odczytu, do
której obecnie przystępujemy.
W tej części odczytu postaramy się wykazać, Ŝe jeden z najpowaŜniejszych
problemów klasycznej teorii poznania, mianowicie tzw. problemat transcendentalnego
idealizmu, po przełoŜeniu go na język semantyczny przedstawia zagadnienie, które
dzięki metalogice daje się rozwiązać w sposób niemal trywialny. W tym celu
rozwiąŜemy na wstępie pewne zagadnienie z dziedziny meta-logiki, aby się następnie
na tym rozwiązaniu oprzeć przy rozstrzyganiu problematu transcendentalnego
idealizmu.
Niechaj będzie dany system dedukcyjny' scharakteryzowany przez reguły dotyczące
budowania jego wyraŜeń oraz przez reguły określające związki bezpośredniego wynikania
pomiędzy zdaniami. Wśród tych ostatnich reguł niechaj /] będą reguły dwojakiego
rodzaju, po pierwsze: reguły stwierdzające, Ŝe pewne j zdania wynikają bezpośrednio Ŝ
kaŜdej klasy przesłanek, po drugie: reguły stwierdzające, Ŝe pewne zdania wynikają
bezpośrednio z określonych klas przesłanek. Te pierwsze reguły nazwiemy regułami
aksjomatycznymi, a zdania przez nie wyróŜnione jako wynikające z kaŜdej klasy
przesłanek nazwiemy aksjomatami
6
Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu Semantycznym__2 ą 271
systemu. Reguły drugiego rodzaju nazwijmy regułami dedukcyjnymi, kierując
się bowiem nimi będziemy dedukowali z aksjomatów twierdzenia systemu.
Nazwijmy aksjomaty oraz zdania, dające się z nimi powiązać przy pomocy skończonej
ilości ogniw związkami bezpośredniego wynikania, tezami systemu dedukcyjnego.
Postawmy teraz zagadnienie, czy kaŜde zdanie, które jest prawdziwe w języku
rozwaŜanego systemu dedukcyjnego, musi być jego tezą, tj. być bądź aksjomatem, bądź
zdaniem, które z aksjomatów daje się, w sensie wyŜej wyłuszczonym, wyprowadzić.
Odpowiedź, jaką nam na to pytanie dać wypadnie, będzie przede wszystkim zaleŜała od
tego, jak rozumieć będziemy zwrot „zdanie prawdziwe". Analizie sensu wyraŜenia
„zdanie prawdziwe" poświęcił ostatnio dr Tarski studium pt. Pojęcie prawdy w
językach nauk dedukcyjnych*. W owym dziele, które stanowi znakomitą ilustrację,
dowodzącą doniosłości badań metalogicznych dla teorii poznania, zajmuje się dr Tarski
wspomnianym zagadnieniem i daje jego niezwykle proste rozwiązanie. Korzystając z
uwag drą Tarskiego i nie wdając się w bliŜszą analizę sensu zwrotu „zdanie prawdziwe",
moŜemy stwierdzić, co następuje: jeŜeli zwrotowi „zdanie prawdziwe" nadamy
taki sens, przy którym obowiązywać będzie metalogiczna zasada wyłączonego środka,
to wypadnie nam stwierdzić, Ŝe jeŜeli system dedukcyjny nie jest zupełny, to nie kaŜde
zdanie prawdziwe w języku rozwaŜanego systemu jest tezą tego systemu. System
nazywa się niezupełny, jeŜeli w jego języku istnieje takie zdanie, Ŝe ani ono samo, ani
zdaniem nim sprzeczne nie jest tezą systemu. Metalogiczna zasada wyłączonego
środka orzeka zaś, Ŝe z dwóch zdań sprzecznych zawsze jedno jest prawdziwe.
Przyjmując tę zasadę będziemy musieli dla systemów niezupełnych stwierdzić, Ŝe
nie kaŜde zdanie prawdziwe w tym systemie jest tezą systemu. Skoro bowiem system
nie jest zupełny, to znajdą się w n i m dwa zdania sprzeczne, z których Ŝadne nie jest
tezą, a przecieŜ — zgodnie z metalogiczna zasadą wyłączonego środka — jedno z nich
musi być zdaniem prawdziwym.
Oto proste rozwiązanie naszego zagadnienia. A teraz przejdźmy do zagadnienia
idealizmu transcendentalnego. Idealizm transcendentalny, którego początków szukać
naleŜy w filozofii Kanta, a który tak wielką rolę odegrał w fil o zo fii romantyków
niemieckich i do ostatnich czasów przetrwał w szkole marburskiej i badeńskiej, naleŜy
odróŜniać od idealizmu subiektywnego, którego głównym rzecznikiem był Berkeley.
Idealizm subiektywny twierdzi, Ŝe przedmioty, któ re dają się spostrzec zmysłami,
przedmioty fizyczne, są jedynie konstatami wyobraŜeń lub myśli podmiotów
psychicznych. Inaczej idealizm transcendentalny. Wedle niego cały świat realny,
zarówno fizyczny, jak i psychiczny, jest korelatem świadomości. Ale nie korelatem
świadomości indywidualnych podmiotów psychicznych, tylko świadomości w ogóle
(Bewusstsein uberhaupt), nie korelatem podmiotu psychicznego, lecz podmiotu
transcendentalnego. Terminy „świadomość w ogóle", „podmiot transcendentalny",
wprowadzone
* A. Tarski Poję cię prawdy wjęzykach nauk dedukcyjnych. Tow. Nauk. Warsz., Warszawa 1933.
272 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym
przez Kanta, n i e posiadają jednak u niego — przynajmniej o ile mi wiadomo —
zupełnie jasnego sensu. Podmiot transcendentalny jest jak gdyby siedzibą kategorii i
zasad czystego rozsądku. Posiada on jeszcze ponadto ową tajemniczą jedność, której
odbiciem jest jedność przedmiotów ujmowanych przez umysł poznający. Ów
personifikujący termin „podmiot transcendentalny" i owa tkwiąca w n i m jedność
nasuwała filozofom późniejszym mitologiczne koncepcje jakiejś istoty ponadludzkiej,
w .której — podobnie jak przedmioty jednostkowe w idei platońskiej — partycypują
indywidualne podmioty psychiczne ludzi. W rozwoju dziejowym tej koncepcji
usunęła się w cień tajemnicza osoba tego tran scend entalnego podmiotu, a wysunęła
się na pierwszy plan —jeśli tak moŜna powiedzieć — j e j funkcja. Przestał on odgrywać
rolę ponadindywidualnej jaźni, j a k i e j ś ponadindywidualnej substancji duchowej, a
rozpadł się — podobnie jak u Hume'a substan cjaln a dusza indywidualna — na
kompleks czy system pojęć i sądów. Tylko te pojęcia i sądy podmiotu
transcendentalnego nic są z j a wi s k a m i psychicznymi, lecz pojęciami i sądami w
sensie logicznym. - Wedle transcendentalnego idealizmu świat rzeczywisty jest więc
tylko korelatem pewnych sądów w sensie logicznym, a więc idealnych znaczeń
pewnych zdań, a nie czyichś procesów sądzenia. Z taką koncepcją transcendentalnego
idealizmu spotykamy się u neokantystów zarówno ze szkoły marburskiej, jak teŜ i
badeńs kiej. Colicn s ą d z i , Ŝe rzeczywistość matematyczną stanowią tylko i
wyłącznie st a n y rzeczy ukonstytuowane przez aksjomaty i twierdzenia matematyki.
W podobny sposób zapatruje się ten autor na całą rzeczywistość. Jest ona wedle
niego korelatem pewnego systemu twierdzeń, systemu podobnego do systemów
matematycznych, do którego zbliŜamy się asymptotycznie poprzez szereg stadiów
rozwojowych, j a k i m i są kaŜdocześnie wyznawane systemy stwierdzeń naukowych. Te
e wo l u c yj n ą koncepcję zarzucaj Riekert, głowa szkoły badcńskicj. Sądzi on, Ŝe mają
w a l o r absolutny pewne normy, tzw. normy transcendentalne. Od zgodności z n i m i
zaleŜy prawdziwość naszych sądów. Sądzimy mianowicie prawdziwie wtedy i tylko
wtedy, gdy sądy nasze wydajemy wedle owych norm. Mimo to jednak nie moŜna
rzeczywistości uwaŜać za korelat ludzkich sądów wydanych wedle norm
transcendentalnych. Ludzkie bowiem proc.„y sądzenia nie wyczerpują wszystkiego,
co normy dyktują. Normy owe wyróŜniają pewien zbiór sadów w sensie logicznym, z
których nie wszystkie stają się treścią czyichś w ogóle procesów sądzenia. OtóŜ
dopiero zbiór tych wszystkich, przez transcendentalne normy podyktowanych, sądów
w sensie logicznym wyczerpuje ogól prawd. Ten teŜ zbiór sądów (w sensie logicznym)
podyktowanych przez transcendentalne normy stanowi ów podmiot transcendentalny,
którego korelatem tylko ma być, w myśl idealizmu, rzeczywistość.
Tak mniej więcej przedstawia się u Rickerta koncepcja transcendentalnego
podmiotu i tak teŜ, w związku z tym, pojmuje on tezę transcendentalnego idealizmu.
Jest to bodaj najuchwytniejsze sformułowanie tezy tego stanowiska filozoficznego, z
jaki m się w literaturze spotkałem, i do niego nawiąŜę w dalszych dociekaniach.
7
Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym 273
Teza, Ŝe_ rzeczywistość jest tylko korelatem sądów (w sensie logicznym), podykto-
wanych przez transcendentalne normy, jak teŜ i równowaŜne jej twierdzenie, Ŝe
prawdą jest tylko sąd podyktowany przez transcendentalne normy, operują pojęciem
owych norm, które niestety nie jest dość jasno przez Rickerta postawione.
Przypuszczalnie znajdują się wśród tych norm normy logiczne, przyporządkowujące
pewne sądy innym jako ich następstwa, zakazujące je odrzucać, gdy się uznaje ich
racje. Znajdą się teŜ i takie normy, które podnoszą pewne sądy do godności
aksjomatów, zakazując je odrzucać bez względu na to, w co by się poza tym wierzyło.
Przykłady podawane przez Rickerta świadczą o tym, Ŝe normy owe zakazywały
odrzucać pewne sądy w sytuacjach, _w_ których. się przeŜywa pewne wyobraŜenia
spostrzegawcze; sądy te miałyby charakter sądów empirycznych.
OtóŜ jeśli słusznie się tego domyślamy, o jakiego rodzaju normy Rickertowi
chodzi, to nie będzie trudne podanie semantycznej parafrazy stanowiska tran s-
cendentalnego idealizmu w Rickertowskim ujęciu. W parafrazie tej transcendentalnym
normom Rickerta odpowiadać będą reguły bezpośredniego wynikania związane z
językiem. Chodzić tu będzie o ten język, w którym uprawiane jest przyrodoznawstwo,
a przede wszystkim fizyka, gdyŜ filozofowie mówiąc o poznaniu, mają na myśli
poznanie przyrodnicze. śe normom dyktującym pewniki odpowiadać będą
aksjomatyczne reguły bezpośredniego wynikania, a normom logicznym reguły
dedukcyjne, to jest rzeczą jasną. Mogą tylko powstać w ą t p l i wości, czy znajdziemy
moŜliwości parafrazowania norm, które dyktują zd a n i a empiryczne, na jakieś reguły
bezpośredniego wynikania. JednakŜe i tu nie natrafiamy na trudności. W dawniejszych
moich pracach obok językowych reguł aksjomatycznych i reguł dedukcyjnych
wprowadziłem tzw. reguły empiryczne, które ostatnio udało mi się ująć tak, iŜ
stanowią one pewną szczególną o d mi a n ę reguł aksjomatycznych*. PoniewaŜ reguły
aksjomatyczne moŜna traktować jako reguły bezpośredniego wynikania, przeto i owe
reguły empiryczne mogą być jako takie traktowane.
Gdy normy Rickertowskie sparafrazujemy jako reguły bezpośredniego wynikania,
właściwe językowi nauk przyrodniczych, to podmiot transcendentalny, a więc sądy
podyktowane przez owe normy będą przełoŜone na tezy systemu aksjomatycznego,
zbudowanego.z wyraŜeń języka nauk empirycznych i wyznaczonego przez reguły
bezpośredniego wynikania, właściwe temu językowi. W tej semantycznej parafrazie
naczelne twierdzenie transcendentalnego idealizmu, głoszące, Ŝe prawdziwe są tylko
sądy podyktowane przez normy transcendentalne, przełoŜy się na zdanie głoszące, Ŝe
w języku nauk przyrodniczych prawdziwe są tylko zdania podyktowane przez reguły
bezpośredniego wynikania, właściwe
* Por. K. Ajdukiewicz Sprache und Sim. „Erkenntnis" 1934, IV, 2, str. 113 i nast. (por.
niniejszy tom, str. 145-174) oraz K. Ajdukiewicz Empiryczny fundament poznania. Sprawozd. Pozn.
Tow. Przyj. Nauk, nr l, za I kwartał 1936, str. 27 i nast.
274 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym
temu językowi, czyli prawdziwe są w tym języku tylko te zdania, które są tezami tego
języka.
Zgodnie z tym, co zostało poprzednio stwierdzone, ktokolwiek przyjmuje
metalogiczną zasadę wyłączonego środka, będzie musiał uzaleŜnić zgodę na to
twierdzenie od tego, czy system dedukcyjny związany z językiem nauk przyrod-
niczych jest zupełny. OtóŜ wiemy, Ŝe j u Ŝ system aksjomatyczny arytmetyki nie moŜe
być zupełny. PoniewaŜ zaś język nauk przyrodniczych obejmuje jako swą część język
arytmetyki, przeto jest rzeczą jasną, Ŝe język nauk przyrodniczych nie moŜe być
zupełny, Ŝe więc znajdą się w nim pary zdań sprzecznych złoŜone ze zdań, z których
Ŝadne nie jest tezą. Mimo to jednak — zgodnie z zasadą wyłączonego środka —
jedno z tych zdań jest na pewno prawdziwe.
Przypuszczam, Ŝe na tej drodze rozwiązuje się naprawdę to zagadnienie, o które w
gruncie rzeczy mogło chodzić filozofom roztrząsającym tzw. zagadnienie
transcendentalnego idealizmu. Nie twierdzę tego stanowczo. Nie jestem bowiem ani
wytrawnym znawcą dzieł transcendentalnych idealistów, ani nie sądzę, aby ktoś mógł
dla ich wywodów, nie grzeszących nigdy zbytnią precyzją i jasnością, podawać
precyzyjną interpretację, nie mając przy tym skrupułów, czy interpretacja ta trafia w
sedno rzeczy. W kaŜdym razie wydaje mi się, Ŝe sformułowanie kwestii, które tutaj
jako właściwą wykładnię idealistycznego problemu przedstawiłem, jest bliskie tych
intuicyj, które mieli transcendentalni idealiści. I pokazało się, Ŝe z chwilą gdy się te
intuicje ujęło przy pomocy aparatu pojęciowego metalogiki w uchwytną formę,
zagadnienie majaczące poprzez te mgliste intuicje dało się w elementarny sposób
rozwiązać. I dopiero teraz moŜna by dopatrywać się subtelnych odcieni, jakie by w
tym zagadnieniu moŜna wyróŜnić. Formułując je posłuŜyliśmy się zaczerpniętym z
metalogiki finitystycznym pojęciem tezy jako zdania będącego bądź aksjomatem,
bądź teŜ jako zdania dającego się przy pomocy skończonej liczby kroków wywieść z
aksjomatów. Lecz metalogika zna teŜ inne pojęcie tezy, pojęcie tezy infmitystyczne.
W związku z dwojakim pojęciem tezy pozostaje teŜ dwojakie pojęcie zupełności
języka. Języki mogą być niezupełne w sensie finitystycznym, ale zupełne w sensie in-
finitystycznym. Inaczej teŜ przedstawi się dla takiego języka stosunek pojęć prawdy i
tezy finitystycznej, a inaczej stosunek pojęcia prawdy i pojęcia tezy infinitystycznej.
Ograniczymy się tu jednak do zwrócenia na tę róŜnicę uwagi.
W podanym powyŜej szkicu rozwiązania zagadnienia idealizmu transcenden-
talnego istotną rolę grała metalugiczna zasada wyłączonego środka, która zastoso-
wana do języków niezupełnych pozwala dowieść, Ŝe nie kaŜda prawda jest tezą
takiego języka. OtóŜ warto zwrócić uwagę na to, Ŝe zastosowanie tej zasady do
języków niezupełnych prowadzi do konsekwencji paradoksalnych. Tymi
konsekwencjami zajmiemy się obecnie.
Językami niezupełnymi są języki zawierające tzw. terminy o nieostrym znaczeniu.
Są to terminy, o których się zwykle mówi, Ŝe ich zakres nie jest dokładnie
wyznaczony, Ŝe kontury tego zakresu są zamazane, terminy takie, jak „miodzie-
8
Problemat transcendentalnego idealizmu w 5tormutowaniu_aeijnan^riyrn 275
nieć", „starzec", .,łysy", „bogaty" itp., przy których o pewnych przedmiotach da
się stwierdzić, Ŝe pod zakres tych terminów podpadają, o innych da się st wi er dzić, Ŝe
pod t en zakres nie podpadają, o pewnych j e d n a k ni e moŜna stwierdzić ani jednego,
ani drugiego, choćby się dysponowało najbogatszym doświadczeniem i odznaczało
najprzenikliwszym, najdalsze konsekwencje i racje przenikającym umysłem. Mówiąc
bardziej precyzyjnie: terminami o nieostrym zna cz e ni u są terminy, których
wstawienie w kontekst rozstrzygalny wedle reguł j ę z y k a moŜe uczynić ten kontekst
wedle reguł języka nierozstrzygalnym. Zasada wyłączonego środka kaŜe nam takie
konteksty uwaŜać jednak za zdanie prawdziwe l u b f a ł szywe. OtóŜ taki wyrok zasady
wyłączonego środka wydać się moŜe p a r a d o k salny.
Weźmy przykład konkretny. Wprowadźmy do języka polskiego t e r m i n „abra",
nowotwór językowy, który wprowadzamy nadając mu takie znaczeni e, które
wyznacza następujące zdania jako aksjomaty języka: „kaŜdy a bra jest
człowiekiem", „Adam jest abra". Wprowadzenie tego wyrazu do języka polskiego
rozszerza tezy tego języka j e dy ni e o te dwa aksjomaty i o ich konsekwencje. Termin
„abra", wprowadzony w taki sposób, jest typowym terminem o nieostrym znaczeniu,
którego zakres ma kontury zamazane. O jego zakresie wiadomo, Ŝe nie sięga poza zakres
ludzi i Ŝe na pewno Adam do tego zakresu naleŜy. Ale jak jest z Ewą? Czy Ewa jest
abra, czy nie jest a b r a ? Które z tych zdań jest prawdziwe? Pytanie to wedle reguł
języka rozstrzygnąć się nie daj e; r e g u ł y te nie pozwalają ani stwierdzić, Ŝe Ewa jest
abra, ani Ŝe Ewa nie jest abra. A j e d n a k zasada wyłączonego środka kaŜe j e d n o
lub drugie z t y c h dwu z d a ń uznać za prawdziwe. Czy to orzeczenie zasady
wyłączonego środka me wydaje się p a r a doksalne ? CzyŜ nie jesteśmy raczej skłonni
przyjąć, Ŝe z obu t ych sprzecznych zdań Ŝadne nie jest prawdziwe? JakŜe moŜe być
prawdziwe zda ni e zaliczające Ewę do zakresu nazwy „abra" lub zdanie wykluczające
ją z tego zakresu, skoro znaczenie, j aki e nazwa ta otrzymała, jest tak ułomne, iŜ zakresu
tej nazwy n i c ustala! Termin „abra" wyposaŜony w znaczenie t ak dalece
niedoskonale wydaje się wszakŜe na pól bez sensu! Skoro zasada wyłączonego śro d k a
ni e ma zastosowania do wyraŜeń o formie zdaniowej, w których występują składniki
cał ko wicie sensu pozbawione, to czyŜ nie powinno się teŜ ograniczyć jej stosowania
przy zdaniach zawierających terminy nieostre, będące jakby na pół nonsensami ?
Wątpliwości, które — w sposób daleki od wszelkiej precyzji — s t a r a l i ś m y się w
powyŜszych wywodach nasunąć, zwracają się przeciwko metalogicznej •zasadzie
wyłączonego środka. Zasada ta — przy klasycznym rozumieniu występującego w niej
terminu „prawda" •— jest równowaŜna logicznej zasadzie wyłączonego środka
(wykazał to Tarski w pracy wyŜej cytowanej). OtóŜ wąt pl i w oś ci skierowane przeciw
metalogicznej zasadzie wyłączonego środka zwracają się pośrednio równieŜ przeciwko
zasadzie logicznej, o ile się stoi na gruncie klasycznego pojęcia prawdy. Kto by pod
wpływem wyłoŜonych wątpliwości zdecydował
276 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym 277
się odrzucić metalogiczną zasadę wyłączonego środka, musiałby albo odrzucić zasadę Nie potrzebujemy się teŜ obawiać, aby nasza konwencjonalna decyzja była decyzją
logiczną, albo teŜ zrezygnować z klasycznego pojęcia prawdy, zastępując je pojęciem fałszywą. Jako aksjomat, jest ona tezą języka, w którym jest ona aksjomatem, a jako
tezy języka. Obranie drugiej z obu tych dróg byłoby równowaŜne z zajęciem taka na pewno jest zdaniem w tym języku prawdziwym, albowiem kaŜda teza jest
stanowiska idealistycznego. Uwagi te rzucam na tym miejscu w formie zupełnie prawdą. Muszę się na tym miejscu, w sprawie właśnie poruszonej, ograniczyć tylko do
surowej, zdając sobie sprawę z tego, Ŝe poruszone kwestie zasługują na głębszą tych skrótowych uwag, zdając sobie sprawę z tego, Ŝe i one wymagałyby
analizę, której na tym miejscu przeprowadzać nie będziemy. obszerniejszego omówienia.
Na zakończenie tych rozwaŜań rozpatrzmy jeszcze, czy metalogiczna zasada
wyłączonego środka, której uŜyliśmy jako przesłanki w rozumowaniu obalającym
n aczeln ą tezę transcendentalnego idealizmu, nie zwraca się równieŜ i przeciw
konwencjonalizmowi. Na pierwszy rzut oka mogłoby się istotnie tak wydawać. W odczycie niniejszym starałem się na przykładzie okazać, Ŝe wśród klasycznych
Konwencjonalizm wskazuje mianowicie na to, Ŝe istnieje wiele zagadnień nie dających zagadnień filozoficznych istnieją takie, których rozwiązanie napotykało na trudności z
się ani a priori, ani na podstawie doświadczenia rozstrzygnąć, i deklaruje, Ŝe powodu niedostatecznej precyzji aparatu pojęciowego, który słuŜył do ich
zagadnienia takie rozstrzygać moŜemy konwencjonalnie, kierując się względami sformułowania, oraz starałem się pokazać, Ŝe aparat pojęciowy dzisiejszej logiki,
wygody, praktyczności, prostoty itd., a więc w sposób, który z uzasadnianiem zastosowany do tych zagadnień, pozwala na proste ich rozwiązywanie. Byłbym rad,
logicznym nie ma nic wspólnego. OtóŜ mogłoby się wydawać, Ŝe ta dyspensa od gdyby te moje wywody wydały się przekonywającymi i zdołały zachęcić do
obowiązku uzasadniania, której przy rozwiązywaniu problemów nierozstrzygalnych podobnego sposobu podchodzenia do klasycznych zagadnień filozoficznych.
udziela konwencjonalizm, moŜe — w świetle metalogicznej zasady wyłączonego
środka — prowadzić do przyznania fałszowi prawa obywatelstwa w nauce. Jeśli
bowiem — w myśl metalogicznej zasady wyłączonego środka — z dwu z d a ń
sprzecznych zawsze jedno jest prawdziwe, a drugie fałszywe, nawet i wtedy, gdy
Ŝadne z obu n ic daje się uzasadnić, to decydując się ko n wen cjo n aln i e na
p rz yj ęc ie jednego z nich, moŜemy zdecydować się na przyjęcie tego właśnie, które
jest fałszywe, l na to konwencjonalizm udziela swej aprobaty. Innymi słowy:
konwencjonalizm pozwala nam zagadnienia, na które Ŝadna z dwu sprzecznych
odpowiedzi n ie daje się uzasadnić, rozstrzygać dowolnie. Ale przecieŜ j e d n a tylko z
tych dwu odpowiedzi jest prawdziwa, a druga fałszywa. Konwencjon aliz m,
pozwalając wybrać którąkolwiek z obu, sankcjonuje fałsz.
OtóŜ takie rozumowanie — mimo pozorów — nie jest słuszne. Konwencjonalizm
godząc się na arbitralne rozwiązywanie pytań, na drodze uzasadniania
nierozstrzygalnych, pozwala nam przychylić się do jednej z odpowiedzi na to pytanie,
ale w taki sposób, iŜ odpowiedź ta zostaje podniesiona do godności aksjomatu
(postulatu). Zdanie stanowiące tę odpowiedź zmienia jednak przez tę procedurę swoje
znaczenie. Przy dotychczasowym swym znaczeniu aksjomatem to zdanie nie było.
Znaczy to, iŜ znaczenie, jakie temu zdaniu dotychczas przysługiwało, nie było takie,
aby odrzucanie tego zdania świadczyło o pogwałceniu jego znaczenia. Z chwilą, gdy
zdaniu temu nadano charakter aksjomatu, stało się ono takim, Ŝe odrzucanie tego
zdania jest dowodem naruszenia jego znaczenia. Musi więc znaczenie tego zdania,
odkąd stało się ono aksjomatem, być inne niŜ to, które zd an iu temu przysługiwało,
dopóki aksjomatem nie było.
Wynika z tego, Ŝe konwencjonalne rozwiązanie pytania, na które Ŝadna odpowiedź
n ic dala się uzasadnić, nie jest naprawdę rozwiązaniem tego samego p ytania, lecz
pytania tylko równobrzmiącego, ale mającego inne znaczenie.