2.

Trjfazowe silniki pr"du przemiennego

Pierwszy silnik elektryczny by! jednostk" pr"du sta!ego, zbudowan" w #833. Regulacja pr$dko%ci tego silnika by!a prosta i spe!nia!a wymagania wielu r&nych aplikacji i uk!adw nap$dowych. W #889 zbudowano pierwszy silnik pr"du przemiennego. Bardziej prosty i dynamiczny ni& silnik pr"du sta!ego, trjfazowe silniki mia!y natomiast ograniczon" regulacj$ pr$dko%ci i charakterystyki momentu. Dlatego te& przez wiele lat, silniki te nie mog!y by' zastosowane w skomplikowanych oraz specjalistycznych nap$dach. Trjfazowe silniki pr"du przemiennego s" elektromagnetycznymi przemiennikami energii zamieniaj"cymi energi$ elektryczn" na energi$ mechaniczn" (praca silnikowa) i odwrotnie (praca pr"dnicowa) zgodnie z prawami indukcji elektromagnetycznej. Zasad$ indukcji elektromagnetycznej mo&na przedstawi' na przyk!adzie przewodu poruszaj"cego si$ w polu magnetycznym B, ruch ten powoduje indukowanie si$ si!y elektromotorycznej SEM. Je&eli przewd znajduje si$ w zamkni$tym obwodzie, to pop!ynie pr"d I. Kiedy przewd znajduje si$ w ruchu, dzia!a na niego si!a F, ktra jest prostopadle skierowana do kierunku pola magnetycznego. !"Podstawy indukcji elektromagnetycznej: a) Zasada pracy generatorowej (indukcja rozumiana jako wynik ruchu) Podstawowa zasada mwi, &e przewd poruszaj"cy si$ w polu magnetycznym indukuje napi$cie, rys. 2.0#a. b) Zasada pracy silnikowej W silnikach elektrycznych pr"du przemiennego przewd, w ktrym p!ynie pr"d jest umieszczany w polu magnetycznym, wtedy na przewd zaczyna dzia!a' si!a F wypychaj"ca przewd poza pole magnetyczne, ktra powoduj"ce ruch przewodu w polu magnetycznym.

a) Zasada dzia!ania generatora. Rys. 2.0# Zasada indukcji elektromagnetycznej.

b) Zasada dzia!ania silnika.

W czasie pracy silnikowej pole magnetyczne i pr"d p!yn"cy w przewodach uzwoje( powoduj" ruch jego wirnika, rys. 2.0#b.
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Pole magnetyczne silnika, generowane w uzwojeniu stojana oddzia!ywuje poprzez si!y elektromagnetyczne na wirnik powoduj"c jego ruch. Silniki trjfazowe pr"du przemiennego mo&na podzieli' na dwie g!wne grupy: silniki asynchroniczne i silniki synchroniczne. W obu typach silnikw zasada pracy stojana jest taka sama, ale wykonanie wirnika i jego ruch w stosunku do pola magnetycznego jest r&ny. W silniku synchronicznym pr$dko%' wirowania wirnika i pola magnetycznego s" takie same, a w silniku asynchronicznym pr$dko%ci te s" r&ne.

Rys. 2.02 Rodzaje trjfazowych silnikw pr"du przemiennego.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2.# Silnik asynchroniczny

Silniki asynchroniczne s" najbardziej rozpowszechnione i nie wymagaj" praktycznie &adnej konserwacji. Z punktu widzenia nap$du uk!adw mechanicznych, s" one najszerzej stosowane, poniewa& naj!atwiej dobra' odpowiedni silnik do r&nych zastosowa(. Jest wiele rodzajw silnikw asynchronicznych, dzia!aj"cych na tej samej zasadzie. G!wnymi elementami silnika asynchronicznego s" stojan i wirnik.

2.#.# Stojan

Rys. 2.03 Budowa silnika asynchronicznego.

Stojan jest nieruchom" cz$%ci" silnika. Silnik sk!ada si$ z obudowy (#), !o&ysk kulkowych (2) podpory wirnika (9), u!o&yskowania (3) dla umiejscowienia !o&ysk w ko(cowej cz$%ci obudowy stojana silnika, wentylatora (4) dla ch!odzenia silnika i os!ony wentylatora (5) jako ochrony przed obracaj"cym si$ wentylatorem. Skrzynka pod!"czeniowa z zaciskami elektrycznymi (6) jest umiejscowiona na obudowie stojana silnika. Rdze( stojana (7) mo&e by' zbudowany z blach ferromagnetycznych o grubo%ci (0,3 do 0,5 mm) podzielonych na sekcje. Te sekcje odizolowane od siebie stanowi" trzy uzwojenia fazowe stojana. Uzwojenia fazowe i rdze( stojana indukuj" wiruj"ce pole magnetyczne. Liczba par biegunw (lub biegunw) okre%la pr$dko%' wirowania pola magnetycznego. Je&eli silnik jest zasilany napi$ciem o okre%lonej cz$stotliwo%ci, to pr$dko%' wirowania pola magnetycznego nazywana jest pr$dko%ci" synchroniczn" silnika n0.
Tabela. 2.0# Liczba par biegunw - p, liczba biegunw i pr$dko%' synchroniczna silnika. Liczba par biegunw # 2 3 4 6 Liczba biegunw 2 4 6 8 #2 n0 [#/min] 3000 #500 #000 750 500

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2.#.2 Pole magnetyczne silnika

Pole magnetyczne indukuje si$ w szczelinie powietrznej mi$dzy stojanem i wirnikiem. Po do!"czeniu uzwojenia fazowego do zasilania indukuje si$ w silniku pole magnetyczne.

Rys. 2.04 Zmienne pole magnetyczne silnika po do!"czeniu jednej fazy.

Po!o&enie pola magnetycznego w rdzeniu stojana jest sta!e, ale jego kierunek wirowania zmienia si$. Pr$dko%', przy ktrej wyst$puje zmiana kierunku wirowania jest okre%lona przez cz$stotliwo%' napi$cia zasilania. Przy cz$stotliwo%ci 50Hz kierunek wirowania zmienia si$ 50 razy na sekund$. Je&eli dwa uzwojenia s" po!"czone do odpowiedniej fazy w tym samym czasie, to indukuj" dwa pola magnetyczne w stojanie. W silniku dwubiegunowym, istnieje wwczas przesuni$cie o #20 stopni mi$dzy tymi dwoma polami. Warto%ci amplitudy tych pl s" te& przesuni$te w czasie. Powoduje to indukowanie wiruj"cego pola magnetycznego w stojanie. Pole to jest niesymetryczne dopki nie pod!"czymy trzeciej fazy.

Rys. 2.05 Niesymetryczne wiruj"ce pole magnetyczne silnika po dwch faz.

Trzy fazy generuj" trzy pola magnetyczne w stojanie, ktre s" przesuni$te o #20 stopni wzgl$dem siebie.

#0

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Rys. 2.06 Symetryczne pole magnetyczne silnika po do!"czeniu trzech faz.

Gdy pod!"czymy uzwojenia stojana do trjfazowego napi$cia zasilania to pola magnetyczne od poszczeglnych uzwoje( wytworz" wiruj"ce symetryczne pole magnetyczne, nazywane wiruj"cym polem magnetycznym silnika. Amplituda wiruj"cego pola jest sta!a i #,5 razy wi$ksza od amplitudy pola pojedynczego uzwojenia. Pr$dko%' wirowania tego pola wyra&a si$ nast$puj"cym wzorem: n0 =
gdzie: f n0 p cz$stotliwo%' pr$dko%' synchroniczna liczba par biegunw

(60 * f ) p

[#/min.]

Jak wynika z powy&szego wzoru pr$dko%' synchroniczna silnika zale&y od liczby par biegunw p i cz$stotliwo%ci f napi$cia zasilania. Rys. 2.07 przedstawia wykres wektorowy strumienia pola magnetycznego w trzech r&nych okresach.

Rys. 2.07 Wykresy wektorowe strumienia pola magnetycznego silnika w r&nych okresach amplituda tego pola jest sta!a.

Odwzorowaniem wiruj"cego pola jest wektor o odpowiedniej pr$dko%ci wirowania, ktry zakre%la okr"g. Jako funkcja czasu w uk!adzie wsp!rz$dnych, wiruj"ce pole ma kszta!t sinusoidy. Wiruj"ce pole staje si$ przebiegiem o kszta!cie elipsy, je&eli amplituda strumienia zmienia si$ w czasie wirowania wa!u silnika.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

##

2.#.3 Wirnik silnika asynchronicznego

Wirnik (9) jest zamocowany na wale silnika (#0), rys. 2.03. Wirnik, podobnie jak stojan, wykonany jest zwykle z cienkich blach ferromagnetycznych. Ze wzgl$du na dwa rodzaje wirnikw rozr&niamy dwa typy silnikw - silnik pier%cieniowy i silnik klatkowy. Wirniki silnikw pier%cieniowych maj" tak jak stojan uzwojenia umieszczone w &!obkach, w ktrych uzwojenie ka&dej fazy jest po!"czone z pier%cieniem %lizgowym. Po zwarciu pier%cieni, silnik b$dzie pracowa! jako silnik klatkowy. Silniki klatkowe maj" uzwojenia w postaci aluminiowych pr$tw i do tych pr$tw mocuje si$ pier%cienie aluminiowe (powstaje co% w rodzaju klatki). Silnik klatkowy jest cz$%ciej u&ywany ni& silnik pier%cieniowy. Obydwa silniki pracuj" na tej samej zasadzie. W niniejszej ksi"&ce b$dzie opisywany tylko silnik klatkowy. Kiedy klatka jest umieszczona w wiruj"cym polu magnetycznym, strumie( przecina pr$t klatki wirnika. Strumie( magnetyczny wywo!a przep!yw pr"du wzbudzenia Iw w klatce wirnika, co spowoduje powstanie si!y F, rys. 2.08 i 2.09.

Rys. 2.08 Pole wiruj"ce w wirniku silnika klatkowego.

Si!a ta jest okre%lona przez warto%' indukcji B, pr"d wzbudzenia Iw, d!ugo%' l wirnika i k"t mi$dzy si!" i indukcj". F = B * Iw * l * sin Je&eli k"t jest rwny 900, to F = B * Iw * l Nast$pny biegun ma przeciwn" polaryzacj$, powoduje to zmian$ kierunku przep!ywu pr"du. Poniewa& kierunek pola magnetycznego tak&e si$ zmienia, kierunek dzia!ania si!y F nie ulega zmianie, rys. 2.09.

#2

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Rys. 2.09 Wykres wektorowy indukcji magnetycznej w pr$cie klatki wirnika.

Kiedy ca!y wirnik znajduje si$ w wiruj"cym polu, rys. 2.09c, pr$ty klatki wirnika s" poddawane dzia!aniu si!, ktre obracaj" wirnik. Pr$dko%' wirowania wirnika (2) nie jest rwna pr$dko%ci wirowania pola (#). Je&eli te pr$dko%ci by!yby rwne to w pr$tach klatki nie b$d" indukowa' si$ &adne pr"dy.

2.#.4 Po$lizg, moment i pr%dko$&

W czasie normalnej pracy silnika pr$dko%' wirnika n jest ni&sza ni& pr$dko%' wiruj"cego pola magnetycznego n0, a po%lizg s jest r&nic" pomi$dzy pr$dko%ci" wiruj"cego pola magnetycznego i pr$dko%ci" wirnika: no =
gdzie: p liczba par biegunw

(60 * f ) p

[#/min.]

Bezwzgl$dny po%lizg silnika cz$sto wyra&any jest w procentach pr$dko%ci synchronicznej i zwykle zawiera si$ w przedziale 4 - ## procent. s = n0 - n s= no n *100 [%] no

Indukcja magnetyczna B zale&na jest od strumienia magnetycznego p!yn"cego przez przekrj poprzeczny A uzwoje( klatki wirnika. Przekszta!caj"c wzr okre%laj"cy indukcj$ B mo&na wyznaczy' si!$ F. F=

* Iw *l A

F * Iw Si!a F jest proporcjonalna do strumienia magnetycznego i pr"du wzbudzenia Iw p!yn"cego w przewodzie. W klatce wirnika, pod wp!ywem pola magnetycznego indukuje si$ SEM. Si!a elektromotoryczna SEM powoduje przep!yw pr"du wzbudzenia Iw w klatce wirnika. Pod wp!ywem tego pr"du w klatce wirnika powstaj" si!y, ktre powoduj" pojawienie si$ momentu M na wale silnika.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

#3

Rys. 2.#0 Charakterystyka momentu silnika asynchronicznego - si!a x d!ugo%' ramienia.

Na zale&no%' mi$dzy momentem i pr$dko%ci" silnika du&y wp!yw ma budowa klatki wirnika. Moment na wale silnika jest wynikiem dzia!ania si!, ktre powoduj" ruch wa!u silnika. Przyk!adowo: si!a ta powstaje na kole zamachowym przymocowanym do wa!u. Moment ten jest zale&ny od si!y F i promienia r ko!a zamachowego. M=F*r Praca wykonywana przez silnik jest wyra&ana wzorem: W=F*d
gdzie d - odleg!o%' na jak" silnik przenis! dan" mas$, n - liczba obrotw

d=n*2**r Praca mo&e by' wyra&ona rwnie& jako iloczyn mocy i czasu: W=P*t M = F *r = M = 9550 W P *t *r *r = d n * 2 * r P n (t = 60 sek .)

Na podstawie powy&szych wzorw mo&na obliczy' moment. Wy&ej przedstawiony wzr przedstawia zale&no%' mi$dzy pr$dko%ci" n [obr/min], momentem M [Nm] oraz moc" silnika P [kW]. Dzi$ki powy&szym wzorom na n, M i P mo&na przedstawi' pr$dko%', moment i moc w jednostkach wzgl$dnych nr, Mr i Pr. Dzi$ki temu mo&na opisa' punkt pracy silnika w stosunku do jego danych znamionowych zgodnie z poni&szymi wzorami: Mr = Mr = M Mn Pr , nr gdzie Pr = P Pn Pr = M r * nr nr = n nn

#4

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Przy obliczeniach w jednostkach wzgl$dnych nie wyst$puje sta!a warto%' liczbowa 9550. #"Przyk'ad: Obci"&enie = #5% warto%ci znamionowej, pr$dko%' = 50% warto%ci znamionowej. Moc =7,5% mocy znamionowej, wtedy moc w jednostkach wzgl$dnych mo&na wyznaczy' jako: Pr = 0,#5 * 0,50 = 0,075. W zakresie normalnej pracy silnika wyst$puj" dwa zakresy hamowania.

Rys. 2.## Charakterystyki przebiegu pr"du i momentu silnika asynchronicznego.

W przedziale n/no>#, gdzie wa! silnika obraca si$ z pr$dko%ci" powy&ej pr$dko%ci synchronicznej silnik dzia!a jak generator tworz"c przeciwny moment hamuj"cy i oddaj"c w tym czasie energi$ do sieci zasilania. W przedziale pr$dko%ci silnika n/no<0, nazywanym przedzia!em hamowania regeneratywnego, mo&na rwnie& oddawa' energi$ do sieci zasilania. Je&eli zamienimy dwie fazy silnika pole wiruj"ce zmienia swj kierunek. W chwil$ po tym, wsp!czynnik pr$dko%ci n/no b$dzie rwny #. Silnik poprzednio obci"&ony z momentem M, teraz hamuje z momentem hamuj"cym. Je&eli silnik nie zostaje od!"czony od zasilania przy n = 0, to b$dzie on dalej obraca! si$, ale w przeciwnym kierunku w zwi"zku ze zmian" kierunku wirowania pola magnetycznego.
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

#5

Silnik pracuje w swoim normalnym stanie pracy je%li: Stan pracy silnika mo&e by' podzielony na dwie zakresy: zakres rozruchu: 0< n/n0 < nk/n0 , i zakres pracy normalnej:

0< n/n0 < # nk/n0 < n/n0 < #

S" to najbardziej istotne zakresy pr$dko%ci podczas pracy silnika: Mr - jest to moment rozruchowy silnika, moment ten powoduje du&y wzrost poboru mocy silnika ponad warto%ci nominalne przy zadanych sta!ych warto%ciach napi$cia i cz$stotliwo%ci jego zasilania. Mk - jest to moment krytyczny silnika, to najwi$ksza warto%' momentu jak" mo&e generowa' silnik przy zadanych sta!ych warto%ciach napi$cia i cz$stotliwo%ci zasilania. Mn - jest to moment znamionowy silnika, na ktry silnik zosta! zaprojektowany ze wzgl$du na jego w!asno%ci mechaniczne i elektryczne np. wg normy IEC 34. Mo&e on by' odczytany z tabliczki znamionowej. Dane znajduj"ce si$ na tabliczce znamionowej okre%laj" odpowiednie warunki obci"&enia silnika przy bezpo%rednim do!"czeniu do sieci zasilania.

2.#.5 Sprawno$& i straty

Silnik pobiera energi$ elektryczn" sieci zasilaj"cej. Przy sta!ym obci"&eniu, pobr mocy z sieci zasilaj"cej jest wi$kszy ni& oddawanie mocy mechanicznej na wale silnika, powoduje to powstawanie strat i obni&enie sprawno%ci silnika. Zale&no%' mi$dzy moc" na wej%ciu i moc" na wyj%ciu jest nazywana sprawno%ci" silnika .

P2 P1

gdzie: P2 moc wyj%ciowa, P# moc wej%ciowa

Typowa sprawno%' silnika zawiera mi$dzy w przedziale 0,7 a 0,9 zale&nie od mocy silnika i liczby biegunw.

Rys. 2.#2 Rodzaje strat w silniku.

Wyr&niamy cztery g!wne rodzaje strat w silniku straty w miedzi, straty w &elazie, straty wentylatorowe i straty tarcia: straty w miedzi s" to straty w uzwojeniach stojana i wirnika,

#6

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

straty w &elazie spowodowane s" p$tl" histerezy i pr"dami wirowymi. Straty histerezowe wyst$puj" podczas magnesowania rdzenia pr"dem przemiennym. Przy cz$stotliwo%ci 50 Hz rdze( jest magnesowany i rozmagnesowywany #00 razy na sekund$. Magnesowanie i rozmagnesowywanie wymaga zu&ycia pewnej ilo%ci energii, ktra wzrasta wraz z cz$stotliwo%ci" napi$cia zasilania i indukcj" magnetyczn".

Straty od pr"dw wirowych powstaj", poniewa& pole magnetyczne indukuje si!y elektromotoryczne w rdzeniu i przewodach. Si!y te powoduj" przep!yw pr"dw wirowych wzd!u& linii si! pola magnetycznego powoduj"c nagrzewanie si$ silnika. Poprzez wykonanie rdzenia z cienkich blach straty od pr"dw wirowych mo&na znacznie zmniejszy'.

Rys. 2.#3 Ograniczenie wp!ywu pr"dw wirowych poprzez budow$ rdzenia z cienkich po!"czonych ze sob" blach.

Straty pochodz"ce od wentylatora spowodowane s" oporem aerodynamicznym samego wentylatora. Straty tarcia pochodz" od !o&ysk wirnika.

Straty silnika s" wyznaczane dla znamionowej warto%ci pr"du silnika, pomiary strat w stanie zwarcia okre%laj" straty w miedzi, a przy pracy ja!owej okre%laj" straty w &elazie.

2.#.6 Pole magnetyczne silnika

Silnik jest projektowany na odpowiednie napi$cie i cz$stotliwo%' zasilania, wi$c magnesowanie silnika zale&y od stosunku mi$dzy napi$ciem i cz$stotliwo%ci". Je&eli stosunek napi$cie / cz$stotliwo%' wzrasta, to silnik jest przemagnesowany, je&eli stosunek ten zmniejsza si$, silnik jest niedomagnesowany. Pole magnetyczne w niedomagnesowanym silniku jest os!abione i moment, ktry silnik jest w stanie wytworzy' jest zmniejszany, mo&e wtedy wyst"pi' sytuacja, &e wirnik silnika nie b$dzie si$ obraca!, lub czas rozruchu mo&e by' wyd!u&ony, co doprowadzi do przeci"&enia silnika. Silnik przemagnesowany pracuje tak jakby by! przeci"&ony. Moc zu&yta na przemagnesowanie powoduje przegrzewanie si$ silnika i mo&e uszkodzi' izolacj$. Jednak&e, trjfazowe silniki pr"du przemiennego, a w szczeglno%ci silniki
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

#7

asynchroniczne s" bardzo odporne na przemagnesowywanie. Tylko proces d!ugiego przemagnesowywania przy pracy ci"g!ej jest w stanie go zniszczy'. Sposobem na okre%lenie nieprawid!owego namagnesowania silnika jest ocena jego pracy. Pr$dko%' silnika wskazuje czy proces magnesowania silnika jest dobry. Je&eli pr$dko%' nie jest sta!a przy zmianach obci"&enia, nast$puj" wahania pr$dko%ci lub szarpania, %wiadczy' to mo&e o nieprawid!owym magnesowaniu silnika.

2.#.7 Elektryczny schemat zast%pczy

Zasadniczo silniki asynchroniczne sk!adaj" si$ z sze%ciu uzwoje(: trzy uzwojenia w stojanie i trzy uzwojenia w wirniku - zwarta klatka wirnika pod wzgl$dem magnetycznym jest rwnowa&na trzem uzwojeniom. Analizuj"c uk!ad uzwoje( mo&liwe jest sporz"dzenie elektrycznego schematu zast$pczego, ktry ilustruje zasad$ dzia!ania silnika.

Rys. 2.#4 a) Rozk!ad uzwoje( wirnika i stojana.

Rys 2.#4 b) Schemat zast$pczy silnika jednofazowego sprowadzony do fazy L#.

Uzwojenie stojana posiada nie tylko rezystancj$, ale i reaktancj$ wyra&on" w omach []. Pr"d p!yn"cy w uzwojeniu zale&y od cz$stotliwo%ci f napi$cia zasilania: XL = 2 * * f * L
gdzie: f - cz$stotliwo%' zale&na od pr$dko%ci k"towej [Hz]. L - indukcyjno%' uzwojenia wyra&ona w [H].

#8

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Uzwojenia stojana i wirnika s" sprz$&one magnetycznie. Uzwojenie wirnika generuje pr"d w stojanie i odwrotnie, rys. 2.#4b. Ten wzajemny wp!yw oznacza, &e dwa elektryczne obwody mog" by' po!"czone za pomoc" jednego wsplnego. Obwd wsplny sk!ada si$ z rezystancji wzajemnej RFe i reaktancji wzajemnej Xh, przez ktry przep!ywa pr"d magnesowania stojana i wirnika. Napi$cie wyst$puj"ce na rezystancji RFe i reaktancji Xh nazywane jest napi$ciem magnesowania.

2.#.7.#

Warunki pracy silnika

Do tej pory rozwa&ali%my przypadek, gdzie silnik pracowa! bez obci"&enia. Kiedy silnik pracuje w zakresie jego normalnej pracy, cz$stotliwo%' wirowania wirnika jest ni&sza ni& cz$stotliwo%' pola wiruj"cego i X2 jest zmniejszony przez po%lizg s. W elektrycznym schemacie zast$pczym, efekt ten jest opisany przez zmian$ rezystancji wirnika R2 przez wsp!czynnik #/s. R2/s mo&emy zapisa' jako: R2+(R2*(#-s)/s) gdzie: R2*(#-s)/s) - jest mechanicznym obci"&eniem silnika. Warto%ci R2 i X2 odnosz" si$ do wirnika. R2 jest przyczyn" strat cieplnych silnika przy obci"&eniu.

Rys. 2.#5 Schemat zast$pczy silnika pod obci"&eniem.

Po%lizg jest bliski zeru, gdy silnik pracuje bez obci"&enia. To oznacza, &e zmniejsza si$ R2*(#-s)/s). W wyniku tego w obwodzie wirnika praktycznie nie pop!ynie &aden pr"d. W idealnym przypadku jest to sytuacja, gdy rezystancja R2 (przedstawiaj"ca obci"&enie mechaniczne) jest rwna zero. Kiedy silnik jest obci"&ony po%lizg zwi$ksza si$ zmniejszaj"c R2*(#-s)/s. Wraz ze wzrostem obci"&enia pr"d I2 w wirniku te& wzrasta.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

#9

Rys. 2.#6 a) Schemat zast$pczy biegu ja!owego b) Schemat zast$pczy stanu zwarcia.

Przy pomocy przedstawionego elektrycznego schematu zast$pczego mo&na analizowa' prac$ silnika w r&nych warunkach w wi$kszo%ci przypadkw. Istnieje tutaj niebezpiecze(stwo, &e napi$cie samoindukcji (Uq) mo&e osi"gn"' warto%' napi$cia zasilania. Wynika to st"d, &e zastosowano schemat uproszczony dla !atwiejszej analizy pracy silnika w r&nych warunkach. Jednak&e sytuacja taka ma miejsce tylko w przypadku, gdy silnik jest nieobci"&ony. Je&eli wzrasta obci"&enie to wzrasta pr"d I2, a st"d i pr"d I# w wyniku tego zwi$kszony spadek napi$cia musi by' uwzgl$dniany. Jest to szczeglnie wa&ne wtedy, gdy silnik jest zasilany przez przemiennik cz$stotliwo%ci.

2.#.8 Sposoby regulacji pr%dko$ci

Pr$dko%' n silnika jest zale&na od pr$dko%ci wirowania pola magnetycznego maszyny i mo&e by' wyra&ona jako: 1 (1 s ) f n = p s f 1 lub n = 60 (1 s ) p min gdzie s= n0 n n0

Pr$dko%' silnika mo&e by' zatem zmieniona przez: zmian$ liczby par biegunw, zmian$ po%lizgu, zmian$ cz$stotliwo%ci napi$cia zasilania.

20

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

n=

(1 s ) f
p

Zmiana liczby par biegunw

Zmiana po$lizgu

Zmiana cz%stotliwo$ci

Regulacja wirnika

Zmiana napi%cia na stojanie

Zmiana rezystancji

!"czenie kaskadowe

Rys. 2.#7 Przedstawienie mo&liwo%ci zmian regulowania pr$dko%ci silnika asynchronicznego.

2.#.8.#

Regulacja pr%dko$ci przez zmian% liczby par biegunw

Szybko%' rotacji pola jest okre%lona przez liczb$ par biegunw w stojanie. W przypadku dwubiegunowego silnika, szybko%' obracaj"cego si$ pola wynosi 3,000 rpm dla cz$stotliwo%ci 50Hz w sieci zasilania.

Rys. 2.#8 Charakterystyki mechaniczne silnika w odniesieniu do zmiany liczby par biegunw.

Przy cz$stotliwo%ci 50Hz, szybko%' czterobiegunowym silniku wynosi #,500 rpm.

obracaj"cego

si$

pola

Silniki mog" by' budowane dla dwu r&nych liczb par biegunw - silniki dwubiegowe. Spowodowane jest to specjalnym rozmieszczeniem uzwojenia stojana w &!obkach w formie uzwojenia Dahlandera b"d) jako dwch oddzielnych uzwoje(. W silniku wielobiegunowym wyst$puj" po!"czenia r&nych typw uzwoje(. Szybko%' jest zmieniana przez prze!"czanie uzwoje( statora, zmienia si$ wtedy liczba par biegunw w stojanie. Na skutek prze!"czania z ma!ej liczby par biegunw - praca przy du&ej pr$dko%ci obrotowej wa!u silnika, do wi$kszej liczby par biegunw, faktyczna szybko%' silnika jest drastycznie zmniejszana, np. od #,500 do 750 rpm. Na w skutek szybkiego prze!"czania par biegunw, silnik przechodz"c
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2#

przez zakres pracy generatorowej mo&e by' znacznie przeci"&ony, gdy& energia hamowania jest zale&na od rodzaju obci"&enia do!"czonego wa!u silnika. Na udary nara&one s" tak&e mechanizmy sprz$gaj"ce silnik z obci"&eniem.

2.#.8.2

Sterowanie po$lizgiem silnika

Pr$dko%' silnika mo&e by' sterowana przez po%lizg na dwa r&ne sposoby: przez zmian$ napi$cia dostarczanego do stojana, przez ingerowanie w prac$ wirnika.

Zmiana napi!cia stojana

Pr$dko%' silnika asynchronicznego mo&e by' kontrolowana przez dostosowanie napi$cia wej%ciowego silnika bez zmiany cz$stotliwo%ci (na przyk!ad u&ywaj"c softstartera). Jest to mo&liwe, poniewa& moment obrotowy silnika zmienia proporcjonalnie do kwadratu napi$cia.

Rys. 2.#9 Charakterystyki mechaniczne silnika przy zmianie napi$cia na stojanie.

Wskazywane na charakterystyce mechanicznej, sta!e punkty pracy mog" by' otrzymywane w zakresie pracy normalnej (nk<n<n0). Sta!e punkty pracy silnika z pier%cieniami %lizgowymi mog" by' otrzymywane w zakresie pracy rozruchowej (0<n<nk) przez wstawienie opornikw w uzwojenia wirnika.

Regulacja wirnika
Istniej" dwa mo&liwe sposoby oddzia!ywania na wirnik. Poprzez dodawanie rezystancji do obwodu wirnika lub do!"czanie obwodu wirnika do innych maszyn elektrycznych, albo do obwodu prostownika po!"czonego kaskadowo. Silniki pier%cieniowe mog" by' tak regulowane, poniewa& maj" konstrukcj$ umo&liwiaj"c" dost$p do uzwoje( wirnika na pier%cieniach %lizgowych.

Zmiana rezystancji wirnika

Pr$dko%' silnika mo&e by' regulowana przez do!"czenie opornikw do pier%cieni %lizgowych i kosztem powi$kszenia strat mocy w wirniku. Prowadzi do przyrostu warto%ci po%lizgu i zmniejszenia pr$dko%ci silnika. Je&eli rezystory do!"czone s" do obwodu wirnika, zmienia si$ charakterystyka mechaniczna. Jak pokazano na rys. 2.20, zwi$kszenie rezystancji spowoduje zmniejszenie pr$dko%ci obrotowej wirnika przy zachowaniu sta!ego momentu obrotowego. Poprzez zmian$ 22

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

rezystancji uzyskujemy zmian$ pr$dko%ci przy tym samym obci"&eniu. Tak wst$pnie okre%lona pr$dko%' jest zale&na od obci"&enia. Je&eli zmniejszamy obci"&enie silnika, pr$dko%' wzrasta prawie do pr$dko%ci synchronicznej.

Rys. 2.20 Charakterystyki mechaniczne silnika przy zmianie rezystancji wirnika.

Rezystancja zale&na jest od temperatury i dlatego wa&ne jest, aby temperatura podczas pracy by!a sta!a.

"#czenie kaskadowe

Zamiast opornikw, obwd wirnika mo&e by' po!"czony przez pier%cienie %lizgowe do obwodw napi$ciowych maszyny lub wej%ciowych obwodw prostownika. Obwd napi$ciowy maszyny dostarcza obwodowi wirnikowemu silnika dodatkowe odpowiednie napi$cie, umo&liwiaj"c wp!ywanie na pr$dko%' i magnetyzm wirnika. Technika ta jest u&ywana g!wnie w elektrycznych systemach kolejowych. Wej%cia mocy prostownika mog" by' u&ywane zamiast obwodw napi$ciowych maszyny, w tym przypadku obszar aplikacji jest zredukowany do systemw z pompami, wentylatorami, itp.

Rys. 2.2# Przyk!adowa typowa realizacja po!"czenia kaskadowego.

2.#.8.3

Regulacja pr%dko$ci przez zmian% cz%stotliwo$ci napi%cia zasilania

Przy zmianie cz$stotliwo%ci mo&liwe jest kontrolowanie pr$dko%ci silnika bez dodatkowych strat. Pr$dko%' obrotowa pola magnetycznego zmienia si$ wraz ze zmian" cz$stotliwo%ci.
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

23

Pr$dko%' silnika zmienia si$ proporcjonalnie do pr$dko%ci rotacji pola magnetycznego. Aby utrzyma' moment obrotowy silnika, napi$cie silnika musi by' zmieniane wraz z cz$stotliwo%ci". Przy znanym obci"&eniu mo&na wyznaczy' moment i pomijaj"c po%lizg silnika otrzymujemy:
P 9550 3 U I cos 9550 U = k I 60 n f f p U M I f M =

Dla danego obci"&enia, s!uszna jest nast$puj"ca zale&no%': dla sta!ego stosunku mi$dzy napi$ciem podawanym na silnik a cz$stotliwo%ci", namagnesowanie w za!o&onym zakresie pr$dko%ci silnika jest tak&e sta!e.

Rys. 2.22 Charakterystyki mechaniczne przy regulacji pr$dko%ci przez proporcjonaln" zmian$ napi$cia i cz$stotliwo%ci zasilania.

Namagnesowanie nie jest idealne w dwch przypadkach: w pocz"tkowej fazie rozruchu silnika oraz przy bardzo niskich cz$stotliwo%ciach pracy silnika, gdzie wymagane jest dodatkowe magnesowanie. Tak&e, gdy silnik w tym zakresie pracuje ze zmiennym obci"&eniem, powinno by' mo&liwe namagnesowanie odpowiadaj"ce obci"&eniu, rys. 2.23.

Rys. 2.23 Schemat zast$pczy silnika dla pracy przy ma!ych pr$dko%ciach wirnika.

Dodatkowe namagnesowanie w pocz#tkowej fazie rozruchu

Wa&ne jest kontrolowanie spadku napi$cia Us w zwi"zku z indukowanym napi$ciem Uq.

24

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Napi$cie wej%ciowe: Reaktancja stojana :

U#=Us+ Uq=UR# + UX# + Uq X#=2 * * f * L

Silnik zosta! zaprojektowany dla swoich warto%ci nominalnych. Na przyk!ad: napi$cie magnesuj"ce Uq , mo&e wynosi' 370 V dla silnika, przy U#=400V i f=50Hz. Wwczas silnik ma optymalne namagnesowanie. Wsp!czynnik okre%laj"cy stosunek napi$cia do cz$stotliwo%ci wynosi:

[V] 400 =8 [Hz] 50

Je&eli cz$stotliwo%' jest zmniejszona do 2.5Hz, napi$cie b$dzie wynosi' 20V. Z powodu obni&ania cz$stotliwo%ci reaktancja stojana X# rwnie& maleje. Ten spadek napi$cia zale&y jedynie od rezystancji R# i nie ma &adnego wp!ywu na oglny spadek napi$cia w stojanie. Napi$cie na rezystancji R# odpowiada w przybli&eniu warto%ci oko!o 20 V dla nominalnych warunkw zasilania silnika, wobec czego pr"d silnika zale&y od obci"&enia. Ca!a warto%' napi$cia wej%ciowego U# odk!ada si$ teraz tylko na rezystancji stojana R#, powoduj"c brak tego napi$cia na magnesowanie silnika. Przy niskich cz$stotliwo%ciach, kiedy stosunek napi$cia do cz$stotliwo%ci pozostaje sta!y w pe!nym zakresie, brak jest napi$cia dla namagnesowania silnika i silnik nie jest w stanie wytworzy' momentu obrotowego. W konsekwencji wa&ne jest, aby zwi$kszy' odpowiednio napi$cie U# podczas startu silnika i przy niskich cz$stotliwo%ciach pracy.

Zale$no%& namagnesowania od obci#$enia

Po dostosowaniu silnika do dodatkowego namagnesowania przy niskich cz$stotliwo%ciach i podczas pocz"tkowej fazy rozruchu, wyst"pi przemagnesowanie w czasie pracy z ma!ym obci"&eniem. W tej sytuacji, pr"d stojana I# b$dzie opada' a wzro%nie indukowane napi$cie Uq. Silnik zwi$kszy pobr pr"du reaktywnego, co spowoduje jego nadmierne nagrzewanie. Magnetyzacja silnika zale&y wi$c od napi$cia, ktre powinno zmienia' si$ automatycznie w zale&no%ci od obci"&enia. Dla optymalnego namagnesowania silnika cz$stotliwo%' i zmienne obci"&enie musi by' uwzgl$dniane przy sterowaniu cz$stotliwo%ciowym silnika.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

25

2.2 Dane tabliczki znamionowej silnika

Wszystkie silniki posiadaj" trwale zamocowan" tabliczk$ znamionow" z wykazem wszystkich istotnych danych. Pozosta!e dane zwykle s" dost$pne w katalogu silnika.

Rys. 2.24 Tabliczka znamionowa silnika.

#"Przyk'ad Tabliczka znamionowa dla dwubiegunowego silnika #5 kW mo&e mie' nast$puj"ce dane: #. Silnik trjfazowy dla sieci zasilania o cz$stotliwo%ci 50 Hz. 2. Moc silnika wynosi #5 kW, tj. silnik jest zdolny przekazywa' na wa!, co najmniej #5 kW, je&eli pod!"czony jest do wskazanej sieci zasilania. Zosta!y stworzone standardowe typoszeregi silnikw asynchronicznych ze wzgl$du na warto%' mocy wyj%ciowej. Pozwala to u&ytkownikowi na odpowiedni dobr silnika kieruj"c si$ jego przeznaczeniem. W typoszeregu wyst$puj" moce silnikw jak w tabeli 2.02.
Tabela. 2.02 Typoszereg silnikw. kW 0,06 0,09 0,#2 0,#8 kW 4,00 5,50 7,50 ##,0 0,25 #5,0 0,37 #8,5 0,55 22,0 0,75 30,0 #,#0 37,0 #,50 45,0 2,20 55,0 3,00 75,0

Obecnie zwykle u&ywan" jednostk" dla okre%lenia mocy silnika jest wat [W], ktry jest zamienny z koniem mechanicznym [HP] i przelicza si$ go nast$puj"co: # KM=0,736 kW. 3-4. Uzwojenie musi by' po!"czone w "trjk"t" lub "gwiazd$". Je%li napi$cie zasilania wynosi 400V to uzwojenia silnika musz" by' po!"czone w "gwiazd$". Pr"d fazowy silnika wynosi wtedy 27.5A. Je&eli

26

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

napi$cie sieci zasilania wynosi 230V, uzwojenie musi by' po!"czone w "trjk"t". Pr"d fazowy wynosi wtedy 48.7A. W pocz"tkowej fazie rozruchu silnika, kiedy pr"d jest od 4 do #0 razy wi$kszy od pr"du normalnego, sie' zasilania mo&e by' przeci"&ona. Spowodowa!o to wydanie przez zak!ady energetyczne rozporz"dze( zalecaj"cych obni&enie warto%ci pr"du podczas rozruchu du&ych silnikw. Mo&e by' to dokonywane na przyk!ad, przez po!"czenie uzwoje( silnika podczas rozruchu w gwiazd$, a p)niej prze!"czenie w trjk"t.

Rys. 2.25 Pr"d i moment obrotowy silnika w po!"czeniu w gwiazd$ - i trjk"t - .

Moment obrotowy silnika, ktrego uzwojenie po!"czone jest w gwiazd$, zmniejsza moc i moment obrotowy do #/3, dlatego silnik nie mo&e startowa' z pe!nym obci"&eniem. Silnik zaprojektowany do pracy w po!"czeniu uzwoje( w gwiazd$ zostanie przeci"&ony, je%li nie posiada wy!"cznika do po!"czenia w uzwoje( gwiazd$ dla pracy z pe!nym obci"&eniem. 5. Rodzaj ochrony, jak" spe!nia silnik wskazuje stopie( ochrony przez obudow$ zabezpieczaj"cej przed przenikaniem do wn$trza silnika p!ynw i obcych cia!. Rys. 2.26 zawiera opisy stosowanych stopni ochrony obudw silnikw wed!ug mi$dzynarodowego standardu IEC - Publikacja 34-5. Zastosowanie ochrony i jej rodzaj s" wskazywane przez dwie litery IP (International Protection) i dwie cyfry. Cyfry s" u&ywane, aby wyszczeglni' poziom ochrony silnika przed kontaktem dotykowym i obcymi cia!ami (pierwsza cyfra), oraz przed p!ynami (druga cyfra). Je&eli wymagane s" dodatkowe litery, mog" by' one dodane. Podstawowy uk!ad kodu IP wygl"da nast$puj"co:
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

27

IP
Kod literowy pierwsza cyfra (od 0-6 ) - ochrona przed kontaktem i obcymi cia!ami druga cyfra (od 0-8) ochrona przed wod" dodatkowa litera A, B, C, D (opcjonalnie) uzupe!niaj"ca litera: H, M, S, W (opcjonalnie)

Rys. 2.26 Opisy u&ywane w mi$dzynarodowym standardzie IEC dla oznaczenia stopnia ochrony obudowy silnikw.

Wa&ne, aby zapami$ta', &e: -Je&eli cyfra nie mo&e by' okre%lona, to mo&e by' zast"piona przez liter$ "X". -Dodatkowo i / lub !"cz"ce litery mog" by' opuszczone bez zast$powania innym znakiem. -Je&eli wymagana jest wi$cej ni& jedna uzupe!niaj"ca litera, zachowana musi by' kolejno%' alfabetyczna.
Tabela. 2.03 Wykaz ochrony silnikw wed!ug normy IEC 34-5.
Pierwsza cyfra Cyfra 0 # 2 3 4 5 6 7 8 Ochrona kontaktu Bez ochrony Ochrona przed bezpo%rednim kontaktem d!o(mi, tak&e ich odwrotn" stron" Ochrona przed kontaktem z palcami d!oni. Ochrona przed kontaktem z narz$dziami Ochrona przed kontaktem z przewodem Ochrona przed kontaktem z przewodem Ochrona przed kontaktem z przewodem --------------------Ochrona przed obcymi cia!ami Bez ochrony Ochrona przed cia!ami sta!ymi o %rednicy wi$kszej ni& 50mm Ochrona przed cia!ami sta!ymi o %rednicy wi$kszej ni& #2,5mm Ochrona przed cia!ami sta!ymi o %rednicy wi$kszej ni& 2,5mm Ochrona przed cia!ami sta!ymi o %rednicy wi$kszej ni& #,0mm Ochrona przed py!em, kurzem Ochrona przed py!em, kurzem --------------------Druga cyfra Ochrona przed zawilgoceniem Bez ochrony Ochrona przed pionowo opadaj"c" wod" Ochrona przed opadaj"c" wod" pod k"tem #5o Ochrona przed opadaj"c" wod" pod k"tem 60o Ochrona przed opadaj"c" wod" we wszystkich kierunkw Ochrona przed wod" opadaj"c" strumieniem Ochrona przed wod" padaj"c" strumieniem pod ci%nieniem Ochrona przed krtkotrwa!ym zanurzeniem w wodzie Ochrona przed d!ugotrwa!ym zanurzeniem w wodzie

28

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Dodatkowe oznaczenia literowe wskazuj", w jaki sposb ludzie s" zabezpieczeni w miejscach niebezpiecznych: Uwaga na odwrotn" cz$%' d!oni litera A Uwaga na palce litera B Uwaga na narz$dzia litera C Uwaga na przewd litera D Oznaczenia si$ wzajemnie uzupe!niaj" i dostarczaj" informacji o zagro&eniach w szczeglno%ci: Wysokie napi$cie litera H Prba wodna podczas pracy litera M Prba wodna podczas postoju litera S Warunki pogodowe litera W W przypadku, gdy w maszynie jest zapewniona chroniona przeciw zanieczyszczeniom zewn$trznym takim jak np.: py! lub kurz, umieszcza si$ w oznaczeniu pierwsz" cyfr$ 5. Ochrona taka nie zapewnia ca!kowitego odizolowania - jest szczelna dla okre%lonych rozmiarw zanieczyszcze( sta!ych, lecz w znacznym stopniu ogranicza wp!yw zanieczyszcze( zewn$trznych na bezpieczn" i d!ugotrwa!" prac$ tej&e maszyny elektrycznej. Cyfr" 6 oznacza si$ wykonanie ochronne przeciw wodzie i spe!nia wymagania wszystkich innych ni&szych oznacze(. W systemie oznacze( symbol IP X7 okre%la jako dopuszczane chwilowe zanurzenie, IP X8 oznacza jako dopuszczane ci"g!e zanurzenie. Powy&sze wymagania ochrony przed wod" uwzgl$dniaj" wymagania dotycz"ce ochrony przeciw wodzie opadaj"cej tak&e strumieniami IPX5 czy silnymi strumieniami wody IPX6. Je%li dwa rodzaje zagro&e( mog" wyst"pi' jednocze%nie urz"dzenie musi mie' podwjne oznaczenie, np. IPX5/IPX7 Przyk!ad: IP 65 mwi, i& silnik jest bezpieczny ze wzgl$du na dotyk i ma ochron$ przed zanieczyszczeniami zewn$trznymi oraz silnym strumieniem padaj"cej wody. 6. Pr"d Is, ktry jest pobierany przez silnik, nazywany pr"dem pozornym dzieli si$ na dwie sk!adowe: czynn" Iw i biern" Ib. Cos* ilustruje procentowy udzia! pr"du czynnego w pr"dzie zasilaj"cym silnik w warunkach nominalnych. Sk!adowa czynna pr"du zasilania silnika odpowiada za moc czynn" na wale silnika a sk!adowa bierna pr"du zasilaj"cego jest potrzebna do wymuszenia pola magnetycznego w silniku. Gdy pole magnetyczne jest okresowo usuwane moc magnesowania jest oddawana do sieci zasilania. Okre%lenie "bierny" oznacza, &e ten pr"d jest przesy!any do i z przewodw bez wp!ywu na warto%' mocy czynnej na wale silnika. Pr"d pozorny pobierany z sieci zasilania, jego sk!adowa czynna i bierna nie sumuj" si$ wprost arytmetycznie silniku, gdy& s" przesuni$te w czasie wzgl$dem siebie Wielko%' przesuni$cia mi$dzy sk!adowymi pr"du zale&y
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

29

od cz$stotliwo%ci napi$cia zasilania. Dla cz$stotliwo%ci 50Hz przesuni$cie wynosi 5ms, a ich suma geometryczna wynosi: I S = I 2W + I 2 B Pr"d silnika IS i jego sk!adowe IW i IB mog" by' przedstawione jako ramiona trjk"ta prostok"tnego, w ktrym d!ugo%' przeciwprostok"tnej jest pierwiastkiem kwadratowym sumy kwadratw d!ugo%ci przyprostok"tnych sk!adowych IW i IB ( wg geometrii Pitagorasa). * to k"t pomi$dzy pr"dem IS i jego czynn" sk!adow" IW. Cos * jest wsp!czynnikiem okre%laj"cym zale&no%' pomi$dzy wielko%ciami tych pr"dw: I cos = W IS Cos * mo&e rwnie& przedstawia' stosunek pomi$dzy moc" czynn" i pozorn": P cos = S

IS IB Iw
Rys. 2.27 Zwi"zek pomi$dzy pr"dem czynnym, biernym i pozornym.

Wyra&enie "moc pozorna" oznacza, &e tylko cz$%' tej mocy jest wykorzystywana do wytworzenia mocy czynnej na wale silnika. W tym przypadku warto%' mocy czynnej determinuje sk!adowa IW pr"du pozornego. Silniki elektryczne projektowane s" na r&ne typy ch!odzenia. Przyk!adowe metody ch!odzenia zgodne z mi$dzynarodowymi normami IEC - Publikacja 34-6, podane s" w tabeli nr.2.03

30

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Tabela. 2.04 Sposoby ch!odzenia silnikw zgodne z norm" IEC 34-6.

IC0# Wentylacja w!asna, wn$trze silnika jest ch!odzone bezpo%rednio przep!ywaj"cym przez jego wn$trze powietrzem otoczenia zewn$trznego IC06 Ch!odzenie zewn$trzne silnik ch!odzony zewn$trznie obcym strumieniem powietrza IC#7 Ch!odzenie zewn$trzne Silnik z wbudowanym wentylatorem doch!odzenia powietrzem

IC37 Ch!odzenie zewn$trzne silnik do oddzielnego ch!odzenia i oddzielnym wlotem i wylotem powietrza

Wybr silnika musi uwzgl$dnia' rodzaj aplikacji, a tak&e warunki wykonania instalacji. Mi$dzynarodowe normy IEC 34-7 podaj" rwnie& typy mocowa( silnikw, ktre oznacza si$ dwoma literami IM (ang. International Mounting) i czterema cyframi. Przyk!adowe formy mocowa( podane s" w tabeli nr 2.05.
Tabela. 2.05 Typy mocowa( silnikw wg. IEC 34-7.
Sposb mocowania skrt zgodny z norm" DIN IEC 34 -7 DIN42 Kod # Kod 2 B3 IM B3 IM #00# pokrywy (dekle) 2 pokrywy obja%nienia mocowanie Oglnie stojana mocowanie na !apach --------------mocowanie silnika Do korpusu Do korpusu na dodatkowych uchwytach Do korpusu na dodatkowych uchwytach Na stanowisku lu)no, oraz do dekla Mocowanie do %ciany, widok od strony czo!owej

rys.

B 3/B5

IM B 35

IM200#

2 pokrywy

na !apach

nasadowe

B3/B#4

IM B 34

IM 2#0#

2 pokrywy

na !apach

nasadowe

B5

IM B 5

IM 300#

2 pokrywy

ko!nierzowe

nasadowe

B6

IM B 6

IM #05#

2 pokrywy

na !apach

jak w B3, obrcone o 0 k"t 90

Tabliczka znamionowa zawiera tylko podstawowe parametry elektryczne silnika. Inne wielko%ci charakteryzuj"ce silnik mo&na wyliczy' korzystaj"c ze wzorw np.: moment znamionowy.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

3#

M=

P 9550 15 9550 = = 49 Nm n 2910

Sprawno%' silnika mo&na okre%li' jako iloraz pomi$dzy moc" na wale a moc" elektryczn" pobieran" przez silnik z sieci zasilania i oblicza si$ ze wzoru:

P 3 U I cos

15000 3 380 29 0,9

= 0,87

Po%lizg silnika s mo&na okre%li' na podstawie danych z tabliczki znamionowej, ktra podaje nominaln" pr$dko%' i cz$stotliwo%' napi$cia zasilania. Te dwie wielko%ci wskazuj" na dwa bieguny silnika, je%li silnik osi"ga pr$dko%' synchroniczn" 3000 obr/min. A wi$c po%lizg silnika ns wynosi: ns = no nn = 3000 2910 = 90 obr / min Po%lizg normalnie podawany jest w procentach i wynosi n 90 = 0,03 = 3% s= s = no 3000 W katalogach mo&na znale)' wiele danych charakteryzuj"cych silnik, tabela 2.05. Moc silnika, pr$dko%' wirnika, cos, pr"d silnika, cz$stotliwo%' s" zamieszczone na tabliczce znamionowej i tworz" podstawow" informacj$ o silniku. Sprawno%' i moment mo&na wyznaczy' bazuj"c na danych z tabliczki znamionowej. Ponadto katalogi podaj", &e pr"d rozruchowy Ia silnika o mocy #5kW, jest 6,2 razy wi$kszy od pr"du znamionowego silnika IN. I a = 29 6,2 = 180 A Moment rozruchowy Ma jest okre%lony jako #,8 wi$kszy od momentu znamionowego i wynosi M a = 1,8 49 = 88 Nm Ten moment rozruchowy wymaga pr"du o warto%ci #80A, co nale&y uwzgl$dni' przy projektowaniu sieci zasilania. Moment krytyczny silnika Mk jest dwukrotnie wi$kszy od momentu znamionowego. M k = 2 49 = 98 Nm
Tabela. 2.06 Fragment katalogu zawieraj"cego dane o silniku. Moc [kW] #60 MA #60 ## #5 Pr$dko%' [min ] 2900 29#0 86 88
-#

typ

cos
-------0,87 0,90

Pr"d 380V [A] 25 29

Ia I

M [Nm]

Ma M

M max M
[kgm ]
2

[kg] 76 85

6,2 6,2

36 49

2,3 #,8

2,6 2,0

0,055 0,055

32

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

M #60 L

#8,5 M

2930

88

0,90

33

6,2

60

2,8

3,0

0,056

96

Rys. 2.28 Charakterystyki mechaniczne silnika asynchronicznego.

W ko(cu moment bezw!adno%ci i waga silnika s" okre%lone na tabliczce znamionowej. Moment bezw!adno%ci jest wykorzystywany do okre%lenia momentu przy%pieszenia. Waga silnika jest istotn" dan" dla celw transportowych, instalacyjnych i monta&owych. Cz$%' producentw silnikw nie publikuje warto%ci momentu bezw!adno%ci i podaje w miejsce tego parametru moment zamachowy WR2. Jednak t$ wielko%' mo&na przekszta!ci' wg wzoru: J= WR 2 4 g
gdzie: J g WR
2

- moment bezw!adno%ci - przyspieszenie ziemskie - moment zamachowy

[kgm ] [m/s ] [Nm ]

2 2

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

33

2.3 Typowe obci"(enia silnikw

Je%li moment na wale silnika jest rwny momentowi obci"&enia silnik pracuje z stabilnie ze sta!" pr$dko%ci" obrotow". Charakterystyki robocze dla silnikw i maszyn s" przedstawiane jako zale&no%' mi$dzy pr$dko%ci" i momentem wyj%ciowym. Charakterystyki momentu silnika by!y ju& omawiane. Natomiast charakterystyki momentw maszyn przedstawione na rys. 2.29 mo&na podzieli' si$ na cztery zasadnicze grupy.
#

M
M (n)~n
-#

P(n) = k

n
2

n P
P(n) ~ n

n r m# m2 V

M (n) = k

n
3

M (n) ~ n

P
P(n) ~ n
2

V n P
M (n)~n
2

n
4

n M

P(n) ~ n

n
Rys. 2.29 Typowe charakterystyki obci"&e( maszyn roboczych.

Do grup tych nale&" odpowiednio maszyny: do grupy # zalicza si$ r&nego rodzaju maszyny nawijaj"ce i naci"gaj"ce,

34

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

do grupy 2 nale&" np.: przeno%niki ta%mowe, suwnice, wyci"garki, pompy o niewielkiej wydajno%ci, jak i obrabiarki narz$dzi, grupa 3 sk!ada si$ z maszyn takich jak walcarki, obrabiarki automatyczne, grupa 4 sk!ada si$ z maszyn wykorzystuj"cych si!$ od%rodkow" np: wirwki, pompy wirowe - od%rodkowe, wentylatory.

Silnik elektryczny pracuje w ustalonym punkcie pracy gdy moment silnika i maszyny roboczej s" identyczne. Charakterystyki momentw si$ przecinaj" w punkcie B, rys. 2.30. Gdy silnik jest dobierany do obci"&enia danej maszyny roboczej nale&y dobiera' ten silnik tak, aby jego moment nominalny, punkt N by! mo&liwie najbli&szy punktowi B. Nadwy&ka momentu jest wykorzystywana jedynie do rozruchu silnika dla zapewnienia odpowiedniego przy%pieszenia - praca powy&ej punktu N. Nadmierne przy%pieszanie silnika mo&e by' cz$sto niekorzystne dla maszyny roboczej. W zakresie powy&ej momentu znamionowego silnika, jego praca jest niestabilna i mo&e on ulec zatrzymaniu przy chwilowym przeci"&eniu.

nadwy&ka momentu

Rys. 2.30 Charakterystyki mechaniczne silnika i maszyny roboczej - silnik wymaga nadwy&ki momentu dla zapewnienia przy%pieszenia.

W praktycznie dla maszyn z grup # i 2 nale&y bra' pod uwag$ mo&liwo%' wyst"pienia zwi$kszonego zapotrzebowania na moment rozruchowy w pocz"tkowej fazie rozruchu maszyny. Ten rodzaj maszyn mo&e mie' pocz"tkowy moment obci"&aj"cy taki sam jak pocz"tkowy moment rozruchowy silnika. Istnieje tu ryzyko nie dokonania rozruchu silnika z togo powodu, &e !atwo jest uzyska' stan, w ktrym pocz"tkowy moment obci"&enia przekroczy warto%' pocz"tkowego momentu rozruchowego rys 2.3#, wwczas silnik nie ruszy i b$dzie pracowa! w stanie zwarcia.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

35

Rys. 2.3# Charakterystyki mechaniczne silnika i maszyny roboczej, w szczeglnych przypadkach mo&e wyst"pi' konieczno%' zapewnienia zwi$kszonego momentu rozruchowego silnika.

2.4 Silniki synchroniczne

W silnikach synchronicznych stojan zbudowany jest tak samo jak w silnikach asynchronicznych. Wirnik w silniku synchronicznym (nazywany tak&e ko!em magnetycznym) posiada wydatne bieguny magnetyczne i mo&e by' wykonywany z magnesw trwa!ych (dla ma!ych silnikw) lub z elektromagnesw (dla wi$kszych silnikw). Wirnik mo&e mie' dwie lub wi$cej par biegunw i dlatego mo&e by' u&ywany w silnikach niskoobrotowych. Nie jest mo&liwy rozruch silnika synchronicznego bezpo%rednio z sieci zasilaj"cej. Spowodowane to jest bezw!adno%ci" wirnika oraz du&" pr$dko%ci" wirowania pola magnetycznego. Dlatego wirnik trzeba najpierw rozp$dzi', aby jego pr$dko%' wirowania by!a taka sama jak pr$dko%' wirowania pola magnetycznego. Aby osi"gn"' odpowiedni" pr$dko%' obrotow" wirnika dla silnikw o du&ych mocach, zwykle stosuje si$ rozruszniki w postaci silnikw pomocniczych lub przemienniki cz$stotliwo%ci. Do rozruchu ma!ych silnikw zasilanych bezpo%rednio z sieci stosuje si$ dodatkowe uzwojenia rozruchowe (uzwojenia t!umi"ce) w wirniku i wwczas silnik zachowuje si$ tak silnik klatkowy.

36

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

#. Strumie( magnetyczny. 2. Straty magnetyczne. 3. Magnes trwa!y. 4. Przek!adka niemagnetyczna (diamagnetyk). 5. Klatka rozruchowa.

Rys. 2.32 Wirnik silnika synchronicznego z magnesami trwa!ymi.

Po rozruchu silnika, pr$dko%' obrotowa wirnika jest taka sama jak pr$dko%' wirowania pola magnetycznego (pr$dko%' synchroniczna). Je%li silnik jest do!"czony do obci"&enia odleg!o%' pomi$dzy biegunami wirnika i wiruj"cymi biegunami pola magnetycznego wzrasta. Przy zwi$kszaj"cych si$ obrotach silnika zwi$ksza si$ przesuni$cie pomi$dzy biegunami wirnika, a biegunami wiruj"cego pola magnetycznego. Op)nienie pr$dko%ci wirnika wzgl$dem wiruj"cego pola magnetycznego spowodowane jest istnieniem przesuni$cia fazowego obci"&enia V oraz przesuni$ciem nieobci"&onego wirnika wzgl$dem pola magnetycznego, rys. 2.34. Silniki synchroniczne maj" sta!" pr$dko%' obrotow", ktra jest niezale&na od obci"&enia. Silniki te nie toleruj" wi$kszego obci"&enia ni& moc rozruchowa pomi$dzy wirnikiem i polem magnetycznym. Je&eli obci"&enie wymusi wi$ksz" moc nap$dow" ni& moc rozruchowa, nast$puje rozsynchronizowanie silnika, co powoduje zatrzymanie si$ maszyny. Silniki synchroniczne s" u&ywane przyk!adowo w pracy rwnoleg!ej silnikw, gdzie kilka mechanicznie niezale&nych jednostek nap$dowych ma dzia!a' synchronicznie.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

37

Uzwojenie Magnes

M Stojan MK

MN

Przekrj silnika

Wirnik

Rys. 2.33 Wirnik z wydatnymi biegunami magnetycznymi i charakterystyka mechaniczna.

Napi$cie pola stojana Kierunek wirowania

Pe!ne napi$cie

M
po!owa napi$cia

K"t obci"&enia (V)

K"t ko!owego pola magnetycznego

Rys. 2.34 K"t obci"&enia i moment silnika w zale&no%ci od k"ta wirnika.

38

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2.5 Silniki reluktancyjne

Trjfazowe silniki reluktancyjne pr"du przemiennego, rozwijaj" tak" sam" pr$dko%' jak trjfazowe silniki klatkowe, ale potem maj" w!a%ciwo%ci silnikw synchronicznych. Odk"d silniki reluktancyjne posiadaj" wbudowan" proste klatkowe uzwojenie w wirniku maszyny, maj" one wi$kszy moment rozruchowy, s" niezawodne, nie trzeba wykonywa' prac konserwacyjnych, nie generuj" one szkodliwych zak!ce( o cz$stotliwo%ciach fal radiowych oraz s" one wzgl$dnie tanie. Silniki te posiadaj" rwnie& wady, a mianowicie wytwarzaj" one du&o indukcyjnej mocy biernej oraz s" ma!o wydajne, dlatego w przemy%le stosuje si$ g!wnie silniki reluktancyjne o mocy do #5 kW.

Budowa
Stojan trjfazowego silnika reluktancyjnego pr"du przemiennego jest wykonany tak samo jak w zwyk!ym trjfazowym silniku asynchronicznym z wbudowan" klatk" rozruchow" w wirnik maszyny. W wirniku silnika reluktancyjnego znajduje si$ proste uzwojenie klatkowe. Jednak&e wirnik silnika reluktancyjnego posiada t$ sam" ilo%' biegunw wydatnych co stojan. Bieguny te przecinaj" si$ przez wydr"&enia znajduj"ce si$ przy obwodzie wirnika umieszczone w metalowej p!ytce lub innej podobnej strukturze rys. 2.35.
wydr"&enie biegun

Przekrj poprzeczny wirnika Rys. 2.35 Wirnik silnika reluktancyjnego.

Rezystancja magnetyczna (reluktancja) wyst$puj"ca przy obwodzie wirnika wytwarzana jest przez wydr"&enia, ktre mog" by' wype!nione tym samym materia!em, co klatka wirnika. Rezystancja ta jest najmniejsza w okolicy bieguna i najwi$ksza w okolicy wydr"&enia.

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

39

Rozruch

Faza rozbiegu

Mks
MK MA

Ms
Synchro-nizacja

Przeci"&-enie

Mn

M/Mn

Moment
Zmiana pracy

Rys. 2.36 Graficzna prezentacja przebiegu momentu w silniku reluktancyjnym.

Kiedy pod!"czymy silnik reluktancyjny do trjfazowej sieci zasilaj"cej pr"du przemiennego rozwinie on pr$dko%' blisk" pr$dko%ci synchronicznej, podobnie jak silnik klatkowy pod warunkiem, &e moment silnika jest wy&szy od momentu obci"&enia podczas rozruchu procesu produkcyjnego. Pr"d pobierany podczas rozruchu jest nieco wi$kszy a moment pocz"tkowy jest nieco mniejszy w porwnaniu z podobnej mocy silnikiem klatkowym. Jest to wynikiem wi$kszej szczeliny powietrznej w silnikach klatkowych w porwnaniu do silnikw reluktancyjnych. Gdy wirnik praktycznie osi"gnie pr$dko%' obracaj"cego si$ pola magnetycznego, pole magnetyczne stojana i wirnika daje w rezultacie moment synchroniczny. Po zsynchronizowaniu, silnik b$dzie pracowa! przy pr$dko%ci synchronicznej, pomimo zmniejszonego oddzia!ywania wirnika. Zsynchronizowany silnik reluktancyjny pracuje mniej wi$cej tak samo jak silnik synchroniczny, jego wirnik obraca si$ z tak" sam" pr$dko%ci" jak wiruj"ce pole magnetyczne stojana. W ten sam sposb jak biegun w wiruj"cym polu magnetycznym stojana, poruszaj" si$ bieguny w wirniku. W silnikach reluktancyjnych strumie( magnetyczny w wiruj"cym polu stojana prbuje uaktywnia' wirnik w pobli&u biegunw wydatnych. Ma!a szczelina powietrzna w tych miejscach generuje mniejsz" rezystancj$ magnetyczn" (reluktancj$) ni& w miejscach wydr"&e(. Nat$&enie pola magnetycznego nie musi pokonywa' wy&szej rezystancji magnetycznej w okolicy wydr"&enia, przez co tworzy si$ moment synchroniczny, ktry utrzymuje obci"&enie. Z powodu spadaj"cego generowanego w wirniku pr"du sta!ego, moment synchroniczny w silnikach reluktancyjnych jest znacznie mniejszy ni& w porwnywalnym silniku synchronicznym. Je&eli synchronizacja jest zapewniona, silniki reluktancyjne maj" charakterystyk$ robocz" zbli&on" do standardowych silnikw synchronicznych. 40
ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Wirnik obraca si$ z pr$dko%ci" wiruj"cego pola magnetycznego stojana, ktra zale&y od cz$stotliwo%ci sieci zasilaj"cej oraz od ilo%ci par biegunw. K"t obci"&enia okre%la jak daleko bieguny wydatne wirnika pozostaj" za wiruj"cym polem magnetycznym stojana. Je&eli silnik jest w fazie przeci"&enia (ang. overload) mo&e doj%' do rozsynchronizowania (ang. phase swinging) i wtedy silnik b$dzie pracowa! jak silnik asynchroniczny z pr$dko%ci" zale&n" od obci"&enia, rys. 2.36. Silnik powrci do pracy synchronicznej wtedy, gdy moment obci"&enia b$dzie mniejszy od momentu synchronicznego. Je&eli jednak silnik b$dzie bardziej obci"&ony ni& w przypadku obci"&enia jak pracy asynchronicznej, nast"pi jego zatrzymanie. Poniewa& szczelina powietrzna w obszarze wydr"&enia jest wi$ksza ni& w pozosta!ej cz$%ci obwodu wirnika, silniki reluktancyjne maj" wzgl$dnie du&e rozproszenie, ktre powoduje zapotrzebowanie na du&" indukcyjn" moc biern". Wyst$powanie du&ej warto%ci mocy biernej powoduje znaczne obni&enie wsp!czynnika mocy, o warto%ciach w przedziale 0,4 - 0,5 dla warunkw znamionowych, gdzie tkwi najwi$ksza wada tych silnikw. Kiedy zamierzamy zastosowa' nap$d z silnikiem reluktancyjnym, musimy wzi"' pod uwag$ fakt zwi$kszonego zapotrzebowania tych silnikw na moc biern". Trjfazowe silniki reluktancyjne pr"du przemiennego s" g!wnie u&ywane w nap$dach wielozadaniowych, kiedy pr$dko%' ka&dej osi musi by' dok!adnie taka sama i gdzie u&yty pojedynczy silnik z nap$dem mechanicznym do poszczeglnej osi by!by trudny do realizacji lub zbyt kosztowny. Przyk!adem takiego zastosowania mg!by prz$dzalniczych, pomp lub systemw ta%moci"gowych. by' nap$d maszyn

ROZDZIA! 2: SILNIKI TRJFAZOWE

4#