NaseljaDreniceinjihovostanovnitvoSrednjivijeksanajstarijom istorijomiturskiperiod

Drenicasettlementsandtheirpopulation

byMiroslavNikanovi

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

Source: HeraldoftheNationalMuseumofBosniaandHerzegovinainSarajevo:Ethnology(Glasnik ZemaljskogmuzejaBosneiHercegovineuSarajevu:Etnologija),issue:46/1991(2004),pages: 127183,onwww.ceeol.com.

UDK 39: 325

Miroslav NIKANOVI, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo Originalan nauni rad

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

Srednji vijek sa najstarijom istorijom i turski period

Rad obuhvata rezultate istraivanja naselja i stanovnitva Drenice, male predione cjeline u sklopu sjeverozapadnog dijela optine Mostar, koja pripada geografskoj cjelini planinskog dijela Hercegovine. U radu se pokualo sagledati i etnoloke karakteristike stanovnitva Drenice, obraajui prevashodno panju na rekonstrukciju razvoja populacionih odnosa na nivou podruja, migracionih kretanja, porijeklo i, posebno, islamizaciju i status stanovnitva u drutvenim i dravnim ureenjima. U radu se pratei istorijski slijed dogaaja ukazuje na vremenske periode (srednji vijek sa najstarijom istorijom, i turski period, u kojima su se deavali prelomni dogaaji u etnikoj istoriji stanovnitva ove oblasti.

Drenica je zasebna prediona cjelina u sklopu sjeverozapadnog dijela optine Mostar i pripada geografskoj cjelini planinskog dijela Hercegovine.1 Prva saznanja o Drenici nalazimo u esto teko pristupanim putopisima i izvjetajima kolovanih pojedinaca koji su ostavili zabiljeke o svojim impresijama nakon kratkih posjeta ovoj oblasti.2

Ovaj rad je nastao kao rezultat naih istraivanja porijekla stanovnitva Drenice, obavljenih u periodu 1978-1981. godine. Rad predstavlja cjelinu sa radom Porijeklo stanovnitva Drenice, objavljenom u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu (u daljem tekstu GZM), Etnologija (u daljem tekstu E), nova serija 38 (u daljem tekstu n..s.), Sarajevo, 1983, 1-61. Zbog obima kompletnog teksta nismo bili u mogunosti da ga tada objavimo integralno. U ovim razmatranjima, u napomenama, neemo, osim izuzetno, navoditi pomenuti rad jer oba ova rada ine jednu cjelinu i nastala su u isto vrijeme. I. F. Juki, Putopisi i istorisko-etnografski radovi, Svjetlost, Sarajevo, 1953, 53, 386; L. Arbuthnot, Herzegovina or Omer Pasha and Rebels (with a brief accaunt of Servia, it s social, political, and financial condition), London, 1982, 225-233, Hercegovina prije sto godina ili ematizam fra Petra Bakule s latinskog orginala iz godine, 1867, Mostar, 1970, 121-122; Schematismus to pografico-historicus, vicariatus apostolici et custodiae provincialis franciscanico missionariae in Heregovina pro anno domini 1873, Mostar, 1873, 162-169; M. Hoernes, Dinarische Wanderungen, Wien, 1888, 68-69; T. Kovaevi, Opis Bosne i Hercegovine, Beograd, 1879, 86; V. Klaji, Opis zemalja u kojih obitavaju Hrvati, III svezak, Zagreb, 1880, 169.

Access via CEEOL NL Germany

128

MIROSLAV NIKANOVI

Svi ti zapisi, sainjeni tokom XIX vijeka, posluili su nam kao savremena svjedoanstva o ivotu i kulturi stanovnika ove oblasti i ukazali nam na mogue pravce naih istraivanja. Interes naunika, posebno istoriara, privuklo je postojanje materijalnih ostataka iz prolosti. Pored kratkih zabiljeki o sluajnim nalazima pojedinih arheolokih objekata istoriari su vie panje posvetili postojanju jednog srednjovjekovnog natpisa, kao i nekropoli od etiri izuzetno ukraena nadgrobna spomenika u obliku krsta. Posebno bi trebalo ukazati na radove Pave Anelia i efika Belagia, koji su nam bili okosnica razmatranja o Drenici u srednjem vijeku. 3 Nakon konsultovanja svih pomenutih pisanih podataka o Drenici, te rekognosciranja terena, stekli smo utisak da je Drenica specifina seoska zajednica sa vie sela i zaselaka, poznata kao zasebna upa jo poetkom XV vijeka, a koja je usljed svog geografskog poloaja vjekovima bila na izvjestan nain izolovana, tako da su do naih dana ostali sauvani arhaini elementi u narodnoj kulturi, posebno kod muslimanskog stanovnitva.4 Jedno od interesantnih pitanja koje je apostrofirano u zabiljekama putopisaca iz XIX vijeka je i pitanje odreene samosvojnosti ili specifine seoske autonomije i s tim u vezi posebnosti stanovnitva Drenice u odnosu na stanovnike susjednih oblasti.5 Uzevi u obzir znatnu izolovanost Drenice, oekivali smo da se korjenite promjene do kojih je dolo u naim seoskim sredinama, osobito za posljednjih nekoliko decenija, a koje su uticale na naglo nestajanje starinskog ivota, nisu u mnogome dotakle ovog podruja, te da se upravo u Drenici odrao znaajan fond arhainih elemenata u narodnoj kulturi, te da je do danas ouvana tradicija o porijeklu stanovnitva. Na ovakav zakljuak su nas navodile i vijesti , zabiljeene u XIX vijeku, o seoskim muslimanskim porodicama koje upravo u Drenici jo uvijek vre potajne bogumilske obrede ili su, tek nedavno, s bogumilstva prele na jednu od priznatih religija. 6 Realizacijom pomenutog projekta stekli su se uslovi za svestrano sagledavanje etnike prolosti i etnikog razvitka stanovnitva ove oblasti. Rezultati tih istraivanja publikovani su pod naslovom: Etnoloko-folkloristika istraivanja u Drenici u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu.7

5 6 7

P. Aneli, Mesnovii, Masnovii, Bubanjii humska i bosanska vlastela, Hercegovina 2, Mostar, 1982, 79-89; P. Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike-Veeri i postanak Mostara, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Arheologija (u daljem tekstu A), n.s. XXIX (1974), Sarajevo, 1976, 295-279; . Belagi, Mastan Bubanji, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1953, 67-79; . Belagi, Stari krstovi u Drenici, Nae starine III, Sarajevo, 1956, 179-188. Podaci uzeti iz prijave istraivakog projekta pod naslovom: ivot i kultura stanovnitva Drenice (etnoloko-folkloristika istraivanja) koja se nalazi u arhivi Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Prijava je upuena SIZ-u nauke Bosne i Hercegovine u Sarajevu. I. F. Juki, nav. djelo (u daljem tekstu n. d.), 386; L. Arbuthnot, n. d. , 230; Schematismus 187, 162; Hercegovina prije sto godina1867, 121; M. Hoernes, n.d., 68. A. Solovjev, Nastanak bogumilstva i islamizacija Bosne, Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine I, Sarajevo, 1949, 74-79. U izvravanju projektom postavljenih zadataka tokom trogodinjih istraivanja uestvovalo je 12 istraivaa. Izvjetaji svih 12 istraivaa prezentiraju rezultate istraivanja iz njihovih naunih disciplina, odnosno specijalnosti i predstavljaju u stvari zavrni elaborat pod naslovom: ivot i

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

129

Sva etnografska graa, sakupljana od strane pomenutih istraivaa, predstavlja istraivaku osnovu i za naa istraivanja naselja Drenice i demografskog i etnikog razvitka kao i vievrsnih struktura dananjeg muslimanskog i hrvatskog stanovnitva Drenice. Za nas je, svakako najznaajnija graa koju smo sakupljali namjenski za ovaj rad na terenu u periodu od 1978. do 1981. godine. Ova graa prije svega sadrava narodnu tradiciju o porijeklu pojedinih radova, iskazanu esto u formi memorata, to jeste kraih proznih kazivanja o blioj ili daljoj prolosti pojedinih rodova. Pored toga znaajna su i kazivanja koja se u irem smislu mogu svrstati u krug istorijske narodne tradicije, a razjanjavaju nam svrhu postojanja pojedinih toponima, njihov nastanak i znaenje, na osnovu kojih smo konstatovali postojanje jednog dijela nekadanjih, danas naputenih naseobina, starih crkvita, grobalja, ruevina itd. Znaajnu grau sainjava i fond zabiljeenih kazivanja o lokalnoj istoriji, iskazivanih u formi legendi, to jest o dogaajima koji po narodnom shvatanju predstavljaju istorijski slijed zbivanja na ovom podruju od najstarijih vremena do danas. Pored narativnih izvora (etnografska graa) istraivaku osnovu ovog rada predstavljaju i objavljeni i neobjavljeni istorijski izvori. Od posebnog interesa za naa istraivanja su istorijski izvori koji do realizacije ovog naunoistraivakog projekta nisi bili publikovani. U grupi objavljenih izvora spadaju izvori koji se odnose na Drenicu u srednjem vijeku, a koji su publikovani uzgredno uz druge znaajne izvore.8 Ovi izvori su,

kultura stanovnitva Drenice (etnoloko-folkloristika istraivanja). U ovom zavrnom elaboratu objavljeni su sljedei izvjetaji: V. Palavestra, Predgovor glavnog istraivaa, 1-58; M. Nikanovi, Porijeklo stanovnitva Drenice, 59-79; A. S. Alii, Nahija Drenica pod osmanskom upravom, 80-99; A. Bugarski , Seoska arhitektura, 100-123; S. Prosenica, Tradicionalna privreda stanovnika Drenice, 124-142; S. Baji, Narodna nonja u Drenici, 165-185; R. Kajmakovi, Narodni obiaji u Drenici, 186-204; V. Stojakovi, Tradicionalni drutveno pravni i etnosocijalni odnosi u Drenici, 205-235; R. Fabijani, Narodna medicina, 236-247; . Buturovi, Narodna poezija u Drenici kod Mostara, 248-298; V. Palavestra, Narodne pripovijetke, predanja, toponimija, 299-310; M. Okuka, Govorne osobine stanovnitva Drenice, 311337; D. Rihtman-otri, Narodna muzika tradicija podruja Drenice, 338-353. Ovaj izvjetaj se nalazi u arhivi Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Originali terenskih zapisa i crtea, nastali u toku trajanja projekta, kao i sreena, transkribovana i arhivski obraena etnoloka graa nalazi se takoe u arhivu Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Ovaj dokumentacioni materijal je posluio pomenutim istraivaima da napiu radove pod naslovom kao i u elaboratu, a koji su objavljeni u Glasniku Zemaljskog muzeja broj 37, za 1982. godinu i broj 38. za 1983. godinu. Do danas jedino nije objavljen rad S. Prosenice o narodnoj privredi. Pored radova u Glasniku Vlajko Palavestra je svoj neto preraeni predgovor glavnog istraivaa objavio kao poseban rad pod naslovom Drenica u Hercegovini (Zabiljeke o prolosti i narodnoj kulturi), Hercegovina 2, Mostar, 1982, 91-123, a Milo Okuka je objavio iz problematike koju je obraivao prilog pod naslovom: Glas (H) u govoru Muslimana Drenice u Hercegovini, Knjievnost i jezik XXIX, 2, Beograd, 1982, 101-103. E. Fermedin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastika, Zagabria, 1892, 87-89; M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike I, Srpska akademija nauka i umetnosti (u daljem tekstu SANU), Zbornik XV, Beograd, 1951, 257; M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike II, SANU, Zbornik XXI, Beograd, 1964, 578; M. Dini, Trg Drijeva u srednjem vijeku. Srpska zemlja u srednjem vijeku, Beograd 1978, 397.

130

MIROSLAV NIKANOVI

uglavnom, komentarisani u literaturi, a mi smo pokuali da ih posmatramo iz naeg ugla gledanja.9 Izvori iz perioda turske vladavine su dvojne provenijencije, jedno su turski izvori, pisani turskim jezikom i arapskim pismom, a drugo su izvjetaji sainjeni od svetenih lica za potrebe katolike crkvene organizacije. Od posebnog znaaja su turski popisani defteri sainjeni u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI vijeka. Podaci sadrani u ovim defterima predstavljaju osnovu za sagledavanje zbivanja u Drenici u ovom periodu. Osnovni podaci o Drenici iz pomenutih deftera fragmentirano su objavljivani do realizacije ovog projekta10, ali ih je prvi put integralno objavio Ahmed S. Alii kao rezultat svog istraivakog rada na ovom projektu. Alii je koristei se prije svega pomenutim defterima i napisao rad pod naslovom: Nahija Drenica pod osmanskom upravom, koji smo koristili i navodili u napomenama kada smo govorili o Drenici pod turskom vlau.11 Za period turske vladavine od XVII do XVIII vijeka koristili smo se podacima koji su sadrani u jo neobjavljenim sidilima mostarskog kadije. Radi se o sudskim protokolima koje je pisao kadija u Mostaru i u kojima su podaci o Drenici veoma brojni. Broj podataka koje smo koristili za ovaj rad poveava se sa pribliavanjem kraja turske vladavine. Najvei broj podataka iz ovih sidila odnosi se na vjenanja Drenjaka pred mostarskim kadijom, te na plaanje poreskih obaveza pod nazivom taksit. Treba napomenuti da se ovi sidili nisu sauvali u kontinuitetu i da smo mi za ovaj rad koristili samo dio sauvanih sidila, koji se uvaju u Arhivu Hercegovine u Mostaru, te jedan u Orijentalnom institutu u Sarajevu.12 U grupu izvora tipa deftera spada i popis zaduenja Drenjaka sa desetinom, koji je, takoe, objavio Alii u pomenutom radu.13 Drugu grupu izvora iz ovog perioda moemo podijeliti na dvije podgrupe. Podaci iz ovih izvora odnose se uglavnom na katoliko stanovnitvo u Drenici od XVIII vijeka do kraja turske vladavine. Za istraivanja porijekla pojedinih hrvatskih radova, a posebno za provjeru usmenih izvora, to jest narodne tradicije o porijeklu pojedinih radova, od naroitog znaaja su nam matine knjige koje su sauvane u kontinuitetu od 1818. godine, pa do kraja turske vladavine. Matine knjige vjenanih, krtenih i umrlih danas se nalaze u upinim uredima u Seonici, Rakitnu, Drenici, te Arhivu franjevake provincije u Mostaru.14 O brojnom stanju katolikog stanovnitva saznajemo i na osnovu izvjetaja koji su biskupi u XVIII i poetkom XIX vijeka slali svojoj centrali Congregatio de propaganda de fida u Rimu. Radi se o objavljenim izvjetajima iz 1738, 1743, 1768 i 1813. godine.

9 10

11 12 13 14

P. Aneli, Mesnovii, 79-89. H. abanovi, Bosanski paaluk, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Djela XIV, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka 10, Sarajevo, 1950, 117, 136-137, 142, 157, N. Filipovi, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, ANUBiH, Godinjak XII, Centar za balkanoloka ispitivanja 10, Sarajevo, 1974, 159, 185. A. S. Alii, Nahija Drenica pod osmanskom upravom, GZM, E. n.s. 37, Sarajevo, 1982, 3-14. Popis ovih izvora dat je u mom prvom radu o Drenici. M. Nikanovi, n.d., 3. A. S. Alii, n.d., 13-14. M. Nikanovi, n. d., 3. Popis korienih matinih knjiga dali smo u navedenom radu.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

131

Od posebnog znaaja su izvjetaji biskupa Dragievia i Bogdanovia, u kojima se navode imena svakog pojedinog domaina sa brojem lanova pripadajueg domainstva.15 Podatke iste vrste nalazimo i u ematizmima franjevake provincije, koji su objavljivani u ovo vrijeme, te u nekoliko pojedinanih dokumenata koje smo pronali u Arhivu franjevake provincije, a podaci iz njih se sada prvi put objavljuje. Pored toga u radu smo koristili i nekoliko neobjavljenih dokumenata koji se odnose na Drenicu, a danas se nalaze u Arhivu Biskupskog ordinarijata u Mostaru. Iste provenijencije je i savremena hronika Pavla ilobadovia, franjevca iz zaostroga, koji je u vrijeme kandijskog i velikog bekog rata opisivao dogaaje u Primorju, i u kojoj se vie puta spominje i Drenica.16 Jedan od osnovnih izvora za prouavanje kretanja stanovnitva i njegovo porijeklo je sakupljanje narodne tradicije. Ovaj injeniki materijal (usmeni izvori)17prikupljali smo na terenu tehnikama razgovora (intervjua) i posmatranja. Dobijene podatke biljeili smo snimanjem na magnetofonsku traku, zapisivanjem u svesku, a i fotografisali smo lokalitete i zbivanja koja smo opservirali. Iako u svakom selu postoji poneki dobar poznavalac narodne tradicije od koga se moe saznati i zabiljeiti predanje o postanku sela i porijeklu pojedinih radova i lokaliteta, pravilo je da o porijeklu svog roda najvie znaju pripadnici tog roda. Ve prilikom prvih odlazaka na teren nametnuli su nam se izuzetni prenosioci narodne tradicije Omer Bali iz Poglavice, Dafer Kaji i Ahmet Muji obojica iz Bunia. Od njih smo zabiljeili najznaajniji fond predanja relevantnih za istraivanje etnike prolosti stanovnitva Drenice. Meutim, kako nam je bilo bitno da sakupimo to vie predanja o porijeklu pojedinih rodova, bilo je potrebno ispitivati i sakupiti predanja o porijeklu svakog pojedinog roda. U namjeri da ostvarimo taj cilj intervjuisali smo predstavnike gotovo svih radova koji su danas prisutni u Drenici. Kako sva ovako sakupljena graa neminovno sadri u sebi znatnu dozu subjektivnosti u opte prihvaenoj kategorizaciji izvora u istorijskim i drutvenim naukama ovi izvori se smatraju izvorima drugog reda. Da bi ovakvi izvori postali izvori prvog reda, mora se sprovesti striktno utvreni postupak provjere njihove vjerodostojnosti. Tek nakon toga ova graa se moe prezentovati kao punovaan izvor i upotrebljavati u naune svrhe.18

15

16

17 18

M. Jaov, Spisi tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka, SANU, Zbornik XXII, II odelenje, Beograd, 1983, 272; D. Mandi, Chroati catholici Bosnae et Hercegovinae iz discriptionibus annis 1743 et 1768 exartis, Shikago-Roma, 1962., 26, 123, 132; L. akovi, Prilozi za demografsku i onomastiku grau Bosne i Hercegovine I, na osnovu popisa katolikog stanovnitva 1743. godine, ANUBiH, Graa XXIII, Odjeljenje drutvenih nauka 19, Sarajevo, 1979, 44, 63, 65; D. Kamber, Stanje upa i dua apostolskog vikarijata u Bosni srebreniko-otomanskoj prema popisu izvrenom 1813. Franjevaki vjesnik 2. veljaa 1932. godite XXXIX, Visoko, 1932, 57. S. Zlatovi, Kronika o. Pavla ilobadovia o etovanju u Primorju (1662-1686), Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti (u daljem tekstu JAZU), Starine XXI, Zagreb, 1889, 95, 100-102. . Petrovi, Etnoloke beleke s puta po Bosni i Hercegovini u jesen 1953. godine, GZM, E, n.s. 35/36, Sarajevo, 1981, 159-160. Isto.

132

MIROSLAV NIKANOVI

Provjeru tanosti usmenih izvora vrili smo na taj nain to smo pokuali da nam svaku zabiljeenu informaciju potvrdi vie nezavisnih informatora. Sljedea faza provjeravanja sakupljena grae bazirala se na podacima o porijeklu stanovnitva susjednih oblasti koji su ve objavljeni u literaturi. U naem sluaju radi se o monografijama o porijeklu stanovnitva Hercegovine, Litice, Rame itd.19 Pored ovih radova, u kojima smo na neposredan nain kontrolisali narodnu tradiciju o porijeklu stanovnitva, vjerodostojnost podataka smo na najbolji nain mogli utvrditi korienjem razliitih nezavisnih izvora, prije svega pisanih dokumenata. U naem sluaju radi se o matinim knjigama, sudskim protokolima, katastrima, gruntovnici, religijama vjerskih misionara, ematizmima, te svim drugim pisanim izvorima koji su nam mogli koristiti u ovim istraivanja. Rasvjetljavanje postavljenog problema pretpostavljalo je i korienje i primjenu odgovarajueg metodskog pristupa. Kako je rije o istorijatu naselja, porijeklu i strukturi stanovnitva oblasti koja je do realizacije ovog naunoistraivakog projekta bila u osnovi sasvim nepoznata, osjetila se potreba za detaljnim istraivanjima narodne tradicije te traganjem za izvornom arhivskom graom to je pretpostavljalo kulturnoistorijski pristup. Kada je rije o sagledavanju populacionih odnosa za periode iz kojih smo posjedovali dovoljan fond statistikih podataka, koristili smo demografske metode. U kontekstu napora za svestranijim sagledavanjem etnikih i etnolokih karakteristika stanovnitva Bosne i Hercegovine u ovom radu pokuali smo da na osnovu sakupljene grae, pristupanih izvora i literature rasvijetlimo etniku prolost stanovnitva Drenice, predione cjeline u zapadnoj Hercegovini. Rasvjetljivanje ovog problema pretpostavljalo je to god vie je to mogue poniranje u prolost uz korienje svih dostupnih izvora koji mogu posluiti za rekonstrukciju razvoja populacionih odnosa na ovom podruju, migracionih kretanja, porijekla i, posebno, islamizacije i statusa stanovnitva u drutvenim i dravnim ureenjima. Takoe smo pokuali da detaljnim istraivanjima narodne tradicije na terenu, te traganjem za izvornom arhivskom graom pokaemo da je mogue rasvijetliti prolost i ovako malih i naoko beznaajnih predionih cjelina i tako dati novi prilog prouavanju naih naroda. U naim istraivanjima pokuali smo da utvrdimo, pratei istorijski slijed dogaaja, vremenske periode u kojima su se deavali dogaaji prelomni za bivstvovanje stanovnitva ove oblasti. Iz tog razloga smo naa izlaganja podijelili na periode: srednji vijek sa najstarijom istorijom i turski period. Svaki ovaj period posebno, karakteriu specifini uslovi i dogaaji, te u vezi s tim predstavljaju zaokruene cjeline u etnikoj istoriji stanovnitva ove oblasti. Pored toga posebno smo obratili panju na posebnosti Drenjaka u odnosu na stanovnike susjednih oblasti, koje smo uoili nakon zavrenih istraivanja.20

19

20

J. Dedijer, Hercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Naselja srpskih zemalja, Beograd, 1909; M. Petrovi, Etnika prolost stanovnitva na podruju Litice u zapadnoj Hercegovini, GZM, E, n. s. XXIV/XXV, Sarajevo, 1970, 9-95; M. S. Filipovi, Rama u Bosni, Srpski etnografski zbornik LXIX, Naselja i porijeklo stanovnitva 35, Beograd, 1955. Sastavni dio naih razmatranja naselja Drenice i njenih stanovnika ini i valorizovana graa o naseljima i porijeklu svih dreanjskih radova, izloena u naprijed pomenutom radu iz 1983. godine M. Nikanovia, n. d., 14-61. Istom metodologijom obraeni su i periodi: austrougarski period, period izmeu dva rata, te period od drugog svjetskog rata do danas, to e biti publikovano u narednoj svesci GZM (E)

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

133

SREDNJIVIJEKSANAJSTARIJOMISTORIJOM
O Drenici u srednjem vijeku ima veoma malo pisanih podataka. Osim prirodno geografskih uslova za stvaranje ljudskih stanita o bivstvovanju ljudi na ovom podruju govore svojim nemutim jezikom materijalni ostaci iz prolosti (gradine, crkvine, nadgrobni spomenici i drugi objekti nerazjanjene namjene), te maglovite legende o ljudima koji su naseljavali ovu dolinu prije dananjeg stanovnitva. Poto na ovom podruju nisu obavljena sistematska arheoloka istraivanja, mi emo se zadrati na podacima koji su nam bili dostupni.21 Prvi direktni pomen Drenice je iz 1408. godine u darovnici kralja Ostoje, koji je, izmeu ostalog , dao i provinciama Drenicu u posjed brai Radivojevi.22 Sljedei podatak kojim raspolaemo o Drenici u srednjem vijeku je iz maja 1423. godine. Na sudu u Drijevima optueni su carinici zbog davanja soli na ispolicu. Tom prilikom pomou svjedoka je utvreno da je izvjesni Dabiiv Junoti dobio 12 tovara soli za Drenicu.23 Nakon ovih podataka, koliko je nama poznato, Drenica se ne spominje u pisanim izvorima srednjeg vijeka. Iako mali po teritoriji i broju stanovnika, Drenica je u prolosti esto imala odreenu upravno-politiku autarhiju, to je moglo biti posljedica odreene geografske izolovanosti. U pomenutoj darovnici kralja Ostoje, poetkom XV vijeka, Drenica se naziva provincijom: provinciam Drezniza cum omnibus iuribus et territoriis. Poto je ovo povelja sauvana samo u kasnom i loem prevodu, pojedine kategorije upravnih jedinica, meu njima i provinciju neophodno je posrednim putem rekonstruisati. Analizom ove povelje Pavo Aneli je doao do zakljuka da je termin upa (zupa), koji se u darovnici samo jedanput javlja, u stvari geografski pojam, dok termin provincia treba shvatiti u znaenju upravnog kotara, seoske optine, kneije, a samo supsidijarno i upe. Nesumnjivo je da se za Drenicu u XV vijeku koristio naziv upa, i to u gore navedenom smislu, gdje oznaava jednu manju predionu cjelinu. U okviru ranofeudalnog upravnog sistema Drenica je bila samo jedna seoska optina. Zbog izolovanosti, odbrambenih mogunosti i konjukturne ekonomije u razvijenom feudalizmu znaaj Drenice je rastao. Drenica je po svemu

21

22

23

Pored nekoliko sluajnih nalaza, o kojima emo govoriti kasnije, Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture i prirode iz Mostara organizovao je zatitna arheoloka iskopavanja na podruju koje je trebalo biti potopljeno izgradnjom hidroelektrane Salakovac i Grabovica. Na podruju mjesne zajednice Drenica istraivanja su obuhvatila nekoliko lokaliteta u Donjoj Drenici i Donjim Jasenjanima. Nakon obavljenih istraivanja ovi lokaliteti (u Donjoj Drenici) potopljeni su i nalaze se pod vodom akumulacionog jezera, a nepokretni materijal (steci) dislociran je u novosagraeno naselje. Rezultati ovih istraivanja samo su djelimino publikovani, i to u vidu izvjetaja sa iskopavanja. V. Atanackovi-Sali, Crkvina Donji Jasenjani, Hercegovina ostaci srednjovjekovne crkve i nekropola steaka, Arheoloki pregled 21, Beograd, 1980, 153-154; A. Zelenika, Problem zatite i prenosa steaka u Hercegovini, Mostar, 1982, 141. U novije vrijeme kompletan tekst povelje dao je Pavo Aneli, i to na latinskom jeziku prema iievom izdanju iz 1938. godine. Aneli navodi sva dosadanja objavljivanja ove povelje, kao i njenu analizu. P. Aneli, n. d. , 263-267. M. Dini, n. d., 117.

134

MIROSLAV NIKANOVI

sudei, tada imala i svoj grad, jer se parcele nazivaju Zidine. Postojanje ovog toponima, iako na uzvienju koje se tako zove nisu vrena arheoloka iskopavanja, daje do sada u literaturi neprimijeenu potvrdu svrstavanja Drenice u kasnofeudalne upe Humske zemlje. U neposrednoj blizini ovih lokaliteta na lokalitetu Zmajlovca, prema narodnoj tradiciji nekada postojala crkva. Ovakav upravni status Drenice u srednjem vijeku potvruje i organizovanje ove oblasti u zasebnu nahiju neposredno po osvajanju od strane Turaka.24 Kada govorimo o najranijoj naseljenosti Drenice po svemu sudei izgleda da je najstarije naselje bilo na mjestima koja se i danas nazivaju gradinama. Shodno konfiguraciji terena ubicirali smo gradine na uzvienjima iznad predjela Toplo, Donjem Selu, Strievu i Gornjoj Drenici. Iako na ovim gradinama nisu vrena arheoloka istraivanja vjerovatno je da su u blizini tih mjesta postojala praistorijska naselja, na ta nas upuuju podaci o dva usamljena nalaza iz ovog perioda. Poetkom ovog vijeka u Donjoj Drenici je naen jedan eki od serpentina, koji se datira u neolit, a u Gornjoj drenici je pronaena jedna sjekira iz bronzanog doba. Ovi nalazi se uvaju u Prirodnjakom muzeju u Beu i nije nam poznata blia lokacija gdje su naeni. Moda se radi o nekoj od pomenutih gradina.25 Na prelazu u istorijsko doba ilirska plemena naseljena u unutranjosti Balkana bila su pod jakim uticajem grke civilizacije. Najznaajniji centri irenja ovih uticaja nalazili su se na naoj obali Jadrana. Ovi uticaji osjetili su se svakako i u Drenici. U Drenici je pronaen jedan novi tipa drahme, koji se koristio u III i II vijeku prije nae ere. U to vrijeme ovaj novac je predstavljao vano plateno sredstvo u trgovini po sjeverozapadnoj polovini Balkanskog poluostrva, a poticao je iz grkog grada Dirahiona (Draa) . Izgleda da je jo u ovo doba Drenica bila na putu, ili pak na sporednoj komunikaciji koja je tokom itavog antikog doba povezivala Bosnu sa jadranskom obalom. Trgovci koji su prolazili ovim krajevima krili su puteve kojima su prodirali elementi grke kulture na podruja naseljena ilirskim plemenima. 26 Ovaj stariji grki sloj u kulturi ilirskih plemena nije ostavio tragove koji bi bili od znaaja za kasnije doseljavanje Slovena, jer izmeu grkog perioda i naseljavanja Slovena lei vie vijekova rimske vlasti nad ilirskim teritorijama.27 Tekovine rimske civilizacije na naem tlu stvarale su se snagom autohtonog ilirskog elementa, koji je prvo politiki, a kasnije i kulturno postao dio rimske civilizacije. Nosioci romanizacije u unutranjosti Dalmacije bili su, prije svega, vojnici legija stacioniranih na ovom tlu, naseljeni veterani i pripadnici rimskog upravnog aparata. Ukljuivanje domaeg

24

25 26

27

P. Aneli, n. d. 82, 265-266. Rad je neznatno dopunjen tampan ponovo u zbirci studija pod naslovom Studije o teritorijalnopolitikoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo, 1982, 127-128, s tim da se u ovoj verziji pored termina provincia koristi i termin upa; H. abanovi, n. d. , 117. V. uri, Nekoliko prehistorikih predmeta iz Bosne i Hercegovine u zbirci c.kr. naravoslavnog dvorskoga muzeja u Beu, GZM XIX, Sarajevo, 1907, 203-214. S. irkovi, Istorija srednjovjekovne bosanske drave, Beograd, 1964, 27; K. Pitner, Apollonia i Dyrrahacium novci iz moje zbirke, GZM XVI, Sarajevo, 1906, 239-243; K. Patsch, Nahogjaji novca, GZM XII, Sarajevo, 1900, 571-572; K. Pa, Nahogjaji novca, GZM XIV, Sarajevo, 1902, 400. S. irkovi, n. d., 28.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

135

ivlja u rimske vojne jedinice je, takoe, otvorilo puteve irenju jakih rimskih uticaja. Religiozna tolerantnost i sinkretizam razliitih kultova omoguavali su da se premosti duboki jaz koji je u poetku postojao izmeu osvajaa i potinjenih domorodaca. Autohtono stanovnitvo je ilavo uvalo svoju jeziku i kulturnu osobenost, da bi dodir Slovena sa starosjediocima ukazao na to da je romanizacija dostigla veoma visok stepen. Doseljavanja Slovena na teritorij rimske Dalmacije poprimila su karakter stalnog nastanjivanja u VII vijeku.28 Jedan od najznaajnijih dogaaja u slovenskoj kolonizaciji Balkanskog poluostrva je doseljenje Srba i Hrvata. Podruje koje su naselila srpska i hrvatska plemena predstavljalo je kolijevku svih politikih tvorevina izniklih u sredinjem dijelu balkanskog poluostrva.29 Jo u X vijeku jasno su se razgraniavale granice teritorija na kojima je preovladavalo hrvatsko, odnosno srpsko ime. Zemlje hrvata su se prostirale od rijeke Cetine do Istre, teritorija Srba leala je izmeu Cetine, bugarske dravne teritorije, koja je poinjala kod grada rasa, i vizantijske Drake teme, s kojom se dodirivala kod Bojane i Skadarskog jezera.30 Sredinom X vijeka, po Konstantinu Porfirogenitu, u teritorije koje su naselili Srbi ukljuuju zemlje Neretljana, Zahumljana, Travunjana, Konavljana i Dukljana.31 U dugom vremenskom periodu od IX do XV vijeka Drenica je, svakako, dijelila sudbinu poznate ranofeudalne upe Veenike Veeri, koja se spominje u Dukljaninovom Ljetopisu, ija je konana redakcija zavrena polovinom XII vijeka. Na osnovu razmatranja Pave Anelia vidi se da je ova upa zapremala podruja dananjih optina itluk i Litica, te predjela Bijelog Polja, Drenice i neposredne okoline Mostara i da se ve u drugoj polovini XIII vijeka raspala, te da je ua okolina Mostara zadrala staro ime (Veeri, odnosno Veenike).32 U politikom pogledu, kada je rije o Humskoj zemlji zapadno od Neretve, kojoj pripada i Drenica, ova teritorija je jo u X vijeku u rukama srpskih vladara. Krajem X vijeka ovo podruje se nalo na putevima ekspanzije snane makedonske drave cara Samuela, a nakon pokorenja ostataka makedonske drave od strane vizantijskog cara Vasilija II Vizantijsko carstvo je poslije dugog vremena zavladalo skoro itavim Balkanom.33 U Drenici je 1867. godine pronaeno vie stotina vizantijskih zlatnika Romanusa II, koji je vladao od 959 do 963. godine. U opisima Drenice iz XIX vijeka navodi se da je isti nalaza na istom mjestu pronaao i dva prstena velike vrijednosti sa istom koliinom novca, a Lieut Arbuthnot navodi da je na mjestu gdje je bio grad (dananji lokalitet na Gradu NM) pronaen idol teak 25 funti. Ovi podaci nam nedvosmisleno govore da bi organizovana arheoloka istraivanja vjerovatno bacila vie svjetla na ivot stanovnika Drenice u ovom periodu.34

28 29 30 31 32 33 34

Isto, 31-35. Isto, 34. Isto. Isto, 39. P. Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike, 259-279. S. irkovi, n. d., 41. Schematismus1873, 169; K. Patsch, n.d., 40. L. Arbuthnot n.d., 232.

136

MIROSLAV NIKANOVI

U desetom vijeku Zahumlje je bilo odijeljeno od Bosne Ivan planinom i vrsnicom, iz ega se vidi da se Drenica u to vrijeme nalazila na granici izmeu ovih dviju oblasti. Duklja, koja je u XI vijeku postala sredite politike aktivnosti i borbe za osloboenje od vizantijske vrhovne vlasti, postizala je usprkos vizantijskim vojnim pohodima znaajne uspjehe. Uticaj dukljanskih kraljeva se irio daleko izvan granica skromne teritorije. Poslije potinjavanja Travunije i Zahumlja u vrlo povoljnim politikim prilikama kralj Bodin je svoju vlast nametnuo i zemljama u unutranjosti Rakoj i Bosni.35 Poslije smrti kralja Bodina nastale su borbe oko dukljanskog prijestola tako da je jedan lan kraljevske dukljanske loze, Gradinja, pobjegao u Zahumlje. Tada je Zahumlje postalo samostalna oblast s posebnim knezom na elu. Nakon smrti kralja ure, oko 1130/1131. godine, Zahumlje se kao zasebna oblast prikljuuje Rakoj i njom su vladali lanovi rake dinastije.36 Borbe Dragutina i Milutina su otvorile put prodoru ubia u humsku zemlju. U prvoj deceniji XIV vijeka gospodar Humske zemlje bio je knez Konstantin iz hrvatskog vlasteoskog roda, iz kojeg je potekao i Nelipac.37 Hum je vraen u sastav srpske drave i odbranjen od Mladena II ubia 1318.godine. Tada su se uvrstili u ovoj oblasti Branivojevii, etiri sina vlastelina Branivoja. U borbama Branivojevia sa bosanskim banom Stjepanom II Kotromaniem i Dubrovanima srpski vladara i njegov sin Duan koji se nalazio u blizini ovih dogaaja, nisu se energinije zauzeli za vlastelu, koja im se, u stvari, nije pokoravala, ali koju su jo tada raunali u svoje ljude. Sudbina Branivojevia, napadnutih od bosanskog bana na kopnu i dubrovakih brodova na moru, bila je tada ve zapeaena. Posljednje borbe su se vodile 1326. godine.38 Nakon ove godine Humska zemlja je u okviru srednjovjekovne bosanske drave. Za itavo vrijeme bosanskog kraljevstva najznaajnija vlasteoska porodica na teritoriji izmeu Cetine i Neretve je porodica Radivojevia. I pored stalnih napora lanovi ove porodice tokom XIV i XV vijeka nisu uspjeli u cjelini ostvariti svoje planove o feudalnoj oblasti (ili dravi).39 Najstariji predak ovog kneevskog roda zvao se Bogavac i ivio je poetkom XIV vijeka. Bogavac je imao dva sina, Mrdeu i Radivoja. Po Radivoju se njegovi sinovi ura i Vuki prezivaju Radivojevii, urevi sinovi su urevii, a po urevom sinu Vlatku se Vlatkovi sinovi prezivaju Vlatkovii.40 Radivoj Bogavi je umro prije 1390. godine, kada se njegov sin ura navodi kao svjedok kralja Tvrtka pri odreivanju splitskih mea. uraev ugled je porastao za vrijeme kralja Dabie, jer se oenio Vladikom, kraljevom unukom. Za vrijeme Dabiine vladavine ura se spominje kao svjedok 1393 i 1395. godine. Poslije Dabiine smrti je

35 36 37 38 39 40

S. irkovi, n. d., 41. M. Vego, Historija Brotnja od najstarijih vremena do 1878. godine, itluk, 1981, 70. S. irkovi, n. d., 79, 89. Isto, 89-90. P. Aneli, n.d., 266; Lj. Kovaevi, Znamenite srpske vlasteoske porodice srednjeg veka, Radivojevi-urevi-Vlatkovi, Godinjica Nikole upia X, Beograd, 1888, 199-214. Lj. Kovaevi, n.d., 199-214.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

137

traio Dubrovanina 1396. godine da se moe u sluaju potrebe sa porodicom skloniti u Dubrovnik. Godinu dana nakon toga ura je ratovao na strani kraljice Jelene, udovice kralja Dabie. Po dolasku Stjepana Ostoje uraa bjei sa porodicom u Dubrovnik. Ubrzo se ura pomirio sa Ostojom i nalazi se u Humu kao gospodar Drijeva. Za vrijeme prve vladavine kralja Ostoje ura je svjedok na povelji iz 1400. godine, kojom Ostoja daruje Hrvoju Vukiu grad Livno i livanjsku upu. Nakon toga, 1404. godine Hrvoje je zbacio Ostoju i poeo progoniti Radivojevie, koji su ak preduzeli sve mjere da se u sluaju potrebe sklone u Dubrovnik. Radivojevii ipak nisu preli u Dubrovnik, jer su se u meuvremenu pomirili sa Hrvojem i Tvrtkom II. Nakon pobjede ugarskog kralja Sigismunda nad Bosancima 1408. godine i odlaska vojvode Sandalja i hercega Hrvoja na izmirenje u Budim situaciju koristi Ostoja i uz pomo svojih saveznika se penje na bosanski prijesto. Kao nagradu za vjernost, Ostoja je Radivojeviima izdao poznatu povelju u kojoj im daruje: Omi sa primorjem, Gorsku upu, grad Kruevac, te Blato, Brono, Luku, Drenicu itd.41 U dvadesetim godinama XV vijeka smanjio se broj teritorijalnih feudalnih gospodara bosanske drave, a kraljevski prijesto je postao stabilniji. To je vrijeme kada su poela veoma otra unutranja neprijateljstva kao i poveano mijeanje vanjskih faktora. Poetkom 1416. godine reducirao se moni trijumvirat (Pavle Radenovi ubijen sredinom 1415.; Hrvoje Vuki umro poetkom 1416. godine) na velikog vojvodu Sandalja Hrania. Poetkom vlade Tvrtka II, koji je doao na vlast po drugi put nakon Ostojine smrti i kratke vladavine njegovog nasljednika Stefana unutranji ratovi su se donekle smirili, ali je i dalje ostao prisutan veoma jak turski uticaj. Sandalju Hraniu su nesumnjivo bili podloeni Radivojevii, to se izmeu ostalog vidi i iz jedne povelje iz 1434. godine kojom Juraj Vojsali potvruje Radivojeviima sve njihove posjede. Dogaaji izazvani smru Sandalja Hrania takoe svjedoe da je on imao vlast i nad dijelom Huma zapadno od Neretve. Vlast Kosaa zapadno od Neretve, usljed znatne moi Radivojevia i njihove stalne tenje da se oslobode podreenog poloaja prema ovoj monoj porodici. Radivojevii su u otporu protiv Sandaljevog nasljednika Stefana traili oslonac u Ugarskoj, koja je i dalje (nakon 25-godinje vladavine Lajoa velikog 1357.-1382. zapadnim Humom) pokuavala da odri prevlast u Humu. Tako su Radivojevii pokuali da otmu Stefanu Kosai njegovu polovinu drijevske carine. Nakon Tvrtkovog drugog dolaska na bosanski prijesto je doao kralj Toma, a njega je naslijedio njegov sin Stefan Tomaevi. Radivojevii se sve vrijeme priklanjaju neprijateljima Kosaa i u zapadnom Humu su prisutni do kraja XV vijeka, te za vrijeme turske vladavine u Hercegovini.42 Ovo bi bili najosnovniji istorijski podaci i okviri unutar koga se nala i oblast Drenica u srednjem vijeku. Sve vrijeme u srednjem vijeku Drenica je pripadala Humskoj zemlji i nalazila se na njenom graninom podruju prema Bosni (granine upe sa Drenicom su Rama, Duvno i, dijelom, Neretva), kakav poloaj je zadrala do danas. O naseljenosti Drenice u srednjem vijeku nemamo pisanih podataka. Prvi podaci o naseljima ove oblasti datiraju se u prve godine turske vladavine. Na osnovu ovih retrogradnih podataka vidi se da su u Drenici tada postojala tri naselja: Kneluk, Strievo i

41 42

Isto; P. Aneli, n.d., 266. S. irkovi, n.d., 181; M. Dini, n.d., 187.

138

MIROSLAV NIKANOVI

Vrhpolje. U Kneluku je upisano 31 domainstvo i pet neoenjenih odraslih mukaraca. Strievo je imalo 40 domainstava sa sedam neoenjenih, a Vrhpolje 72 domainstva i 20 neoenjenih odraslih mukaraca.43 Kada broj domainstava pomnoimo sa hipotetikim brojem lanova jednog domainstva, a to je broj od pet osoba, te tome dodamo neoenjene u Drenici je neposredno poslije turskog osvajanja, a sigurno bar u tom broju i prije toga, bilo sljedee brojano stanje domainstava i stanovnika po selima:
Podaci iz 1468/9. god. Kneluk 31 5 + 5 = 160 Strievo 40 5 + 7 = 207 Vrhpolje 72 5 + 20 = 380 Drenica(svega) 143 5 + 32 = 747

O etnikoj strukturi i konfesionalnoj pripadnosti stanovnika Drenice u doba srednjovjekovne bosanske drave nemamo podataka. Meutim, materijalni ostaci iz tog perioda, narodna tradicija, kao i podaci iz prvih desetljea turske vladavine mogu nas uputiti u kom pravcu treba usmjeriti naa razmatranja. Narodna tradicija kada govori o stanovnicima koji su naseljavali Drenicu prije ovog stanovnitva govori o Grcima i Kaurima i njima pripisuje materijalne ostatke iz tog perioda. Grci se, uglavnom, oznaavaju kao stariji sloj, a Turska je istjerala Kaure. Nestanak stanovnika koji su tvorci steaka, kao i svrhu podizanja nadgrobnih spomenika ovakvog oblika, narodna tradicija objanjava i u drugim krajevima poznatim objanjenjima: steci su postavljeni jer su neke ivotinje vadile ostatke pokojnika, a stanovnici su se iselili zbog snjegova i zime, koja je bila veoma jaka nekoliko godina za redom. Kaurima je pripisano i podizanje pivnica na lokalitetu Izbe u Lisianima, a pripisuje im se i nekoliko stihova koje poznaju gotovo svi nai kazivai. Ti stihovi glase: Kad nam rodi u Docu penica, i vinograd Radinja Glavica, eniemo naega Filipa. Na osnovu pria o Grcima i Kaurima vidljivo je da dananji stanovnici Drenice uvaju tradiciju o svom hrianskom porijeklu, i to u kontekstu pravoslavne i katolike crkvene organizacije. Prema miljenju Vlajka Palavestre poetak upotrebe ovih naziva za staro stanovnitvo, konfesionalno odreenih, posredno se moe datirati na taj nain to je nakon propasti naih srednjovjekovnih drava, u vrijeme turske okupacije, dolo do izrazitije diferencijacije u vezi sa crkvenom pripadnou, pa je tako do upotrebe ovih naziva vjerovatno dolo tek kasnije od XV i XVI vijeka.44 Redoslijed crkvene dominacije u Drenici, fiksiran na prvobitni grki (pravoslavni) i kasniji kaurski (katoliki) dominantan poloaj i danas sadran u narodnoj tradiciji, mogao bi na neki nain imati svoju realnu podlogu. Iz prethodnih izlaganja vidljivo je da je ovaj dio humske zemlje u jednom duem vremenskom periodu, od X do prve polovine XIV vijeka, uglavnom bio u sastavu srpske

43 44

A. S. Alii, n.d., 3. V. Palavestra, Narodna predanja o starom stanovnitvu u dinarskim krajevima. Prilog poznavanju nae narodne tradicije, GZM. E, n.s. XX-XXI, Sarajevo, 1965, 6.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

139

srednjovjekovne drave, pa je samim tim postojao i odreeni uticaj pravoslavne crkve. Katolianstvo je, svakako, uticaj izvrilo preko hrvatskih velikaa, koji su pokuavali da uspostave dominaciju u ovim krajevima, posebno u prvoj polovini XIV vijeka za vrijeme Mladena II ubia, te Maara, koji su na izvjestan nain prisutni u Humskoj zemlji krajem XII i na poetku XIII vijeka, a posebno za vladavine Lajoa velikog u drugoj polovini XIV vijeka, kada se prisustvo Maara u zapadnom Humu stvarno osjealo. Svakako, treba rei da je u doba bosanske srednjovjekovne drave bosanska crkva stekla izvjesna uporita oko gornje Neretve i trajno ih odrala, ali se vjerska karta i nakon turskog osvajanja nije bitnije izmijenila: stanovnitvo oko donjeg toka Neretve krajem XV vijeka i kasnije vailo je kao katoliko, dok se u unutranjosti Huma odralo pravoslavlje.45 U sluaju Drenice i ovdje se primjeuje granini poloaj. Uticaji bosanske crkve iz podruja gornje Neretve mogli bi se mijeati sa uticajima katolike crkve sa juga i jugozapada. U kontekstu gore reenog treba posmatrati i miljenje oke Mazalia, zasnovano na spominjanju svetog Dimitrija (pravoslavnog sveca) u natpisu iz Drenice, da se u Drenici radi o pravoslavnom stanovnitvu, to jest posrbljenim Romanima-Vlasima.46 Katolianstvo je u zapadnom Humu, a vjerovatno i u Drenici u XIV i XV vijeku svakako poticano i aktivnostima poznate humske porodice Radivojevi, koja je sve vrijeme svog prisustva u Zapadnom Humu traila oslonac za formiranje autonomne feudalne oblasti u Maarima i drugim eksponentima katolianstva, nasuprot jakim pravoslavnim eksponatima, posebno Kosaama. Kada govorimo o etnikoj strukturi stanovnitva Drenice u srednjem vijeku, sa velikom vjerovatnoom moemo pretpostaviti da se radi o vlakom stanovnitvu. Na vlako porijeklo stanovnika Drenice prvi je ukazao oko Mazali, a podrao ga je i efik Belagi. O vlastima zapadne Hercegovine u srednjem vijeku imamo malo podataka. U ve pomenutoj povelji kralja Ostaje, koji brai Radivojeviima daje itav kopneni dio nekadanje zemlje Neretljana, ukljuujui kraj oko donjeg toka Neretve (sa upom Lukom) na jugoistoku i Poljica do rnovice na sjeverozapadu; a osim ovoga primorskog dijela njihova oblast na sjeveru, dopire do Duvanjskog polja i planinskih vijenaca vrsnice, Ljubue i Radue , obuhvatajui i znatne dijelove nekadanje Humske zemlje, spominju se i grupe Vlaha, koje po svemu sudei imaju posebnu upravnu organizaciju i direktno su potinjene gospodaru feudalne oblasti Radivojeviima. O Vlasima zapadne Hercegovine imamo vie podataka tek po uspostavljanju turske vlasti na ovom podruju. U popisnim defterima neposredno po osvajanju evidentirane su znaajne skupine Vlaha na podruju zapadno od Neretve. I u Drenici su tada popisani Vlasi koji plaaju porez odsjekom, i to jedinstvenu sumu razrezanu na cjelokupno stanovnitvo bez pojedinanih zaduenja. Najvjerovatnije se radi o onim istim Vlasima o kojima se govori u pomenutoj Ostojinoj povelji. Kakva su bila zaduenja srednjovjekovnih Vlaha u Drenici, nije mogue utvrditi ni na osnovu ovih turskih dokumenata. Kako se Drenica nalazi na izrazito graninom poloaju u okvirima Humske zemlje, te graninom dijelu feudalne oblasti

45 46

S. irkovi, n.d., 108. . Mazali, Krai lanci i rasprave 1. O jednom srednjovjekovnom portretu, GZM, A, n.s. IV-V, Sarajevo, 1950, 216-218.

140

MIROSLAV NIKANOVI

Radivojevia, pretpostavljamo da su stanovnici ove ovlasti mogli biti uvari, sa jedne strane, spoljnog, a, sa druge strane, unutranjeg limesa u okvirima tadanjih teritorijalnopolitikih podjela.47 Ve ranije smo naglasili da je dolinom Neretve od najstarijih vremena iao najznaajniji putni pravac koji je povezivao Jadransku obalu sa unutranjou i preko Makljena se sputa u dolinu Vrbasa, te preko Ivan-sedla u dolinu Bosne. U nauci je dugo vladalo miljenje da je ovaj magistralni pravac vodio cijelom trasom dolinom Neretve, da bi se danas kao najvea prepreka za ovaj putni pravac dolinom Neretve isticao veoma uski defile izmeu Drenice i Jablanice. Pored prirodnih faktora kao prepreka za postojanje putnog pravca istiu se i opasnosti od presretanja i napadanja. Balif je smatrao, oslanjajui se na tragove rimskog puta izmeu Bijelog Polja i Drenice, te na miljokaze iz Podoraca (Konjica), kao i na savremene komunikacije, da su jo u antiko doba, dolina Neretve i planinski prevoj Ivan-sedlo inili prirodni put izmeu dvije geomorfoloki tako razdvojena regiona, od kojih sjeverni pripada slivu Crnog, a juni slivu Jadranskog mora. Ovaj Balifov put je iao uglavnom lijevom stranom Neretve.48 Ako je ovakva situacija bila u antici, kada su se gradili kolski putevi irine oko 4 metra, pomenuti tehniki uslovi nisu, svakako, bili presudni za period srednjeg vijeka, kada se transport robe u najveem dijelu obavljao pomou konja, karavanima. I za period srednjeg vijeka je utvreno da glavni putni pravac dolinom Neretve izbjegava ovaj potez od Drenice do Jablanice, meutim, postoje indicije da se ovaj pravac ipak u srednjem vijeku koristio. Taj put iao je, izgleda, desnom stranom Neretve, jer su sve pritoke Neretve na tom putu premoene mostovima. Mostovi ili ostaci mostova nalaze se kod Vojna, Drenice, Dive Grabovice i neto vie ua Rame u Neretvu. Truhelka smatra da je ovo stari vojniki put koji je sagradio Matija Korvin oko 1466. godine da bi povezao Jajce sa Poiteljem.49 O postojanju mostova na Drenici prvi pie Ivan Franjo Juki 1841. godine.50

47 48

49

50

Isto, . Belagi, Mastan Bubanji, 79; P. Aneli, n.d., 266; N. Filipovi, n.d., 159, 161-166, 187, 190, 219-220; A. S. Alii, Litica pod turskom vlau u 15 i 16 stoljeu, GZM, E, n.s. XXIV-XXV, Sarajevo, 1970, 97-134; A. S. Alii, Nahija Drenica, 3-4. Danas je u nauci uglavnom usvojeno miljenje: Nikakvih relevantnih dokaza, dakle, nema da je rimska komunikacija prolazila kanjonom Neretve izmeu Drenice i Jablanice. U tom uskom defileu teko je kod ondanje tehnike i zamisliti kolsku cestu iroku oko 4 metra. Prema tome, izgradnju ovako znaajne ceste u kanjonu izmeu Drenice i Jablanice, odnosno Rame, nisu u antici dozvoljavali prirodni uvjeti. S jedne strane je postojao lokalni put do u dolinu Dreanke, moda i do Rakitnog. I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, II Prethistorijska i rimska cesta Narona-Sarajevsko polje s limitrofnim naseljima, ANUBIH, Godinjaka XVII, CB 15, Sarajevo, 1978, 53, 55, 57. Istraivai starih mostova u Bosni i Hercegovini eli i Mujezinovi smatraju da je na: komunikaciji desnom obalom Neretve od Konjica prema Mostaru prelaz preko Neretvinih pritoka vjerovatno tehniki savladan i prije Turaka, iako nam se ini da je ovaj objekat (misli se na most u Divoj Grabovici koji narod naziva Grki most NM) u dananjem obliku mogao nastati tek u XVI vijeku, ako ne i kasnije. Isto, 56; . eli M. Mujezinovi, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1969, 230-232. Rijeka izvire vie sela istog imena, a kad Gaza sliva se u Neretvu, gdje je kameni most vodom iskvaren, a vie njega na pola sata drugi cio. I. F. Juki, n.d., 53.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

141

O ovim mostovima pie i Vukasovi 1889. godine.51 I danas se u Drenici uva tradicija o postojanju starih mostova.52 Materijalni ostaci pomenutog starijeg mosta na Dreanjki su najvjerovatnije, uniteni prilikom gradnje uskotrane pruge za vrijeme austrougarske vladavine. Sa ovog magistralnog puta dolinom Neretve mogao je u srednjem vijeku ii sporedni krak dolinom Dreanjke, koji bi ga tako izlazei preko Klanaca na Raskre povezao sa putem koji je iz pravca Mostara iao prema Duvnu, kao i drugi krak koji se sa Raskra odvajao i preko Dugog polja i Sovia iao u Ramu i dalje preko Makljena u dolinu Vrbasa. Sa ua Dreanjke u Neretvu postojao je i drugi pravac koji je izlazio na Dugo polje i dalje, kako smo ve naveli. Radi se pjeakom i konjskom putu koji su zapadnohercegovaki stoari koristili za izlazak na panjake vrsnice.53 Iz svega naprijed navedenog proizilazi da su dreanjski Vlasi u srednjem vijeku, pa i kasnije, pored obavljanja granine slube mogli biti zadueni za obezbjeivanje putnika na pomenutim pravcima. O privrednoj aktivnosti Drenjaka u srednjem vijeku imamo malo podataka. Za vrijeme naih istraivanja ustanovili smo da je dolina Dreanjke veoma pogodna za zemljoradnju, emu pogoduje upno sredozemna klima, a obilje vode je omoguavalo stvaranje razgranatog sistema za navodnjavanje. Hidroenergetski potencijal Dreanjke i njenih pritoka (stalnih i povremenih potoka) mogao se, kao i kasnije, koristiti za pokretanje vodenica. Mi emo o vojvodi Masnu i njegovim sinovima Miroslavu i Radoslavu govoriti kasnije, a sada je potrebno navesti podatke iz druge polovine XIV vijeka, jer se spominje prodaja itarica u Dubrovniku od strane Radoslava Mesnovia. 54 Iz ovog dokumenta se vidi da je Radoslavu bilo dozvoljeno da trguje u Dubrovniku i pretpostavljamo da se radi o itaricama koje on izvozi iz Drenice. Pored zemljoradnje u Drenici su se u to vrijeme, vjerovatno, bavili i stoarstvom. Visoravni abulje i vrsnice su veoma pogodne za ljetna ispasita, pa su ih za napasanje stoke koristili stoari iz zapadne Hercegovine. Analogno sa kasnijom praksom transhumantnog stoarenja mogue je da se takva praksa odravala i u srednjem vijeku. U vezi

51

52 53

54

Na drvenoj je upriji i na novoj ostataka starijih kamenova, a na njima bosanskijeh znakova, t.j. poput kljua, kao strelice niz doli, trouglasti tit i dvije kruglje. Na upriji je ploa pripravljena za nadpis, ali nije bio udaren. Na ovoj je upriji povrh Dreanke ukresano: 1805. V. Vuleti-Vukasovi, Starobosanski nadpisi u Bosni i Hercegovini, Vjesnik hrvatskoga arkeologikoga drutva XI, Zagreb, 1889, 12. Nie starog kamenog mosta preko Dreanjke, kod Ua (u Neretvu NM) bio vaktile jo jedan stariji most, pod tzv. Aninim uem. V. Palavestra, Narodne pripovijetke, 181. J. Popovi, Ljetni stanovi na planinama Plasi, Muharnici i vrsnici, GZM XLVII, Sarajevo, 1935, 117-146; J. Popovi, Ljetni stanovi na planinama Vranu, abulji i vrsnici, GZM XLVIII, Sarajevo, 1936, 63-97. U vijeu umoljenih sa 21 glasom, 14. oktobra 1382. godine, odlueno je: o doputanju slobode i doputanju Tadeu Jakobovom iz Firence da kupi dvije pee crnog platna za neke plemie iz Huma, te o davanju slobode Tadeu Jakobovom iz Firence da moe nositi u grad Dubrovnik 40 stara penice i 20 stara prosa koji su Radoslava Mesnovia. Sa ovom odlukom isti Radoslav tu penicu i proso moe potroiti i prodati u gradu Dubrovniku i odatle izvesti bez plaanja neke carine po svojoj slobodnoj volji. M. Dini, Odluke vea Dubrovake republike X, 257.

142

MIROSLAV NIKANOVI

sa stoarstvom je vjerovatno i podatak iz 1423. godine po kojem se Dabiivu Junotiu dodjeljuje 12 tovara soli za Drenicu.55 Kako su Drenjaci za vrijeme turske vladavine imali status carskih sokolara, smatramo da se i prije, u srednjem vijeku, nemali broj Drenjaka mogao baviti hvatanjem i dresiranjem ptica za lov. Poto se na osnovu narodne tradicije i pristupanih dokumenata sokolarstvo u Drenici datira u turski period, mi emo o tome vie govoriti u posebno odjeljku. Ovom prilikom emo ukazati jedino na to da je u srednjem vijeku hvatanje i prodaja ptica za lov bio veoma unosan posao, te da se lov sa sokolovima praktikovao u srednjovjekovnoj Bosni. Ilija Mati je to detaljno obradio i ukazao na vanost ptica za lov u odnosima Dubrovnika sa susjednim dravama, a u cilju odravanja i pojaavanja svojih trgovakih veza. Dubrovnik je, naime, u rasponu od oko 300 godina poklanjanjem ptica za lov uspijevao da obezbijedi povoljne trgovake ugovore sa panijom a kasnije i kraljevstvom dviju Sicilija, jer je izmeu ostalog snabdijevanje Dubrovnika ivenim namirnicama, a prije svega itom, u velikom dijelu zavisilo od uvoza iz napuljske pokrajine Apulije.56 Kada govorimo o materijalnim ostacima iz srednjeg vijeka, svakako treba posvetiti panju nadgrobnim spomenicima, koji se kod nas nazivaju stecima. Postojanje ovih nadgrobnih spomenika nam nedvosmisleno govori o naseljenosti Drenice u ovo vrijeme. U literaturi su steci Drenice samo fragmentirano obraeni, prije svega u cilju evidencije. Mi emo dati pregled nekropola sa stecima na osnovu literature i naih ubiciranja na terenu. Vid Vuleti Vukasovi naveo je da su se na uu Dreanjke tri steka, o emu nema pomena u literaturi niti pak tragova na terenu. Detaljnije emo o ovoj nekropoli govoriti kasnije.57 O stecima u Donjoj Drenici je, izuzimajui gore pomenutu Vukasovievu informaciju, prvi pisao efik Belagi. On je na lokalitetu Sritne njive konstatovao nekropolu od 29 steaka, dajui o njima detaljan opis.58 Za vrijeme naih istraivanja ovi steci i grobovi pod njima bili su podlokani i ispremjetani ak do same matice rijeke Dreanjke. Na samoj obali jo tada se nalazio pomenuti steak sa ljudskom figurom. Danas se ova nekropola nalazi pod vodom akumulacionog jezera i nakon istraivanja manjeg broja grobova steci su premjetani na novu lokaciju pored osnovne kole novog urbanizovanog naselja, a tri su postavljena u park u istom naselju. Belagi je konstatovao jo jednu nekropolu oko petsto metara uzvodno od naprijed pomenute, gdje je bilo est steaka u obliku ploe.59 Ova nekropola se nalazi na lokalitetu Donje elovanje i za vrijeme zatitnih radova, koje su izvodili strunjaci Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture iz Mostara

55 56

57 58 59

Jovo Popovi, oba navedena djela; M. Dini, Trg Drijeva, 397. Orijentalna zbirka JAZU, 1891., list 73a; I. Mati, Ptice za lov kao poklon Dubrovake Republike vladaru Napulja, Anali historijskog odjela centra za znanstveni rad JAZU u Dubrovniku, Dubrovnik, 1978, 117. V. Vuleti-Vukasovi, n.d., 12-13. . Belagi, n.d., 70-71. Isto, 71.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

143

(oni lokaliteti ubiciraju kao elovanje-Lokva), ovdje je bilo 5 steaka i izvjestan broj starih, kamenom ograenih grobova eliptinog i pravougaonog oblika. Ovi steci su, takoe, preseljeni u novo naselje.60 Za vrijeme naih istraivanja konstatovali smo jedan kameni sanduk na lokalitetu Pomolj Dolac kod Donjeg Sela. U svom katalogu steaka Belagi je naveo i steak iz sela Strieva. U blizini sela, pokraj rijeke, konstatovao je 16 steaka u obliku sanduka. Ukraeno je 5 steaka motivima: frizova, bordura, cik-cak linija, polumjeseca, rozete, vodenice, i svastike. Za vrijeme naih istraivanja konstatovali smo da se ovaj lokalitet zove Gaice i do danas je ouvao 11 spomenika u obliku ploe. Svih pet ranije spomenutih ukraenih spomenika je i danas ouvano. Belagi je na padinama Humca, u zaseoku Svei, konstatovao 20 steaka u obliku sanduka, rasporeenih u dvije skupine. Za vrijeme naih istraivanja nismo mogli pronai ovu nekropolu, pa pretpostavljamo da ju je Belagi naveo na osnovu pogrene informacije nekog mjetanina. Mi smo u Strievu na mjestu Mladice konstatovali vie amorfnih ploa ili nedovrenih nadgrobnih ploa, vjerovatno pripremljenih za groblje na Gaicama.61 U Gornjoj Drenici do danas niko nije istraivao nekropole steaka. Za vrijeme naih istraivanja konstatovali smo dvije nekropole. Jedna, vea, nalazi se izmeu sela Bunii i Zagreblje. Nekropola je danas gotovo sasvim unitena prilikom gradnje puta i izgradnje prodavnice mjeovitom robom, koja se nalazi na centralnom dijelu nekadanje nekropole. U okolnim vonjacima i danas se moe primijetiti pokoji spomenik u obliku ploe utonuo u zemlju. Ovaj lokalitet se naziva Grebina. Druga nekropola se nalazi u selu Poglavici, na lokalitetu Grebine. I danas postoji sedam spomenika koji su pomjeranjem postavljeni u sekundaran poloaj. Podruje nekropole danas su oranice i panjaci, a spomenici se nalaze u ogradama i na pjeakom putu. Interesantna je i nekropola koja se nalazi sa lijeve strane Neretve, oko 33 metra nizvodno od ua Dreanjke. Na lokalitetu koji se naziva Crkvina (takoe i Pod) nalazilo se prema Belagiu dvadesetak spomenika.62 Ekipa Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture iz Mostara obavila je arheoloka istraivanja na ovom lokalitetu i o tome je u Arheolokom pregledu objavljen izvjetaj. Istraivanja su obavljena na tri evidentirana objekta: ostaci crkve, nekropola steaka, dok e se rezultati istraivanja Gradine pretpostavljamo kasnije objaviti. O nekropoli steaka iz ovog izvjetaja saznajemo samo najosnovnije podatke, koji su, uglavnom, poznati u literaturi. Evidentirano je 17 steaka i nepoznat broj grobova. U izvjetaju se posebno potencira grupa od tri spomenika, koji se nalaze izdvojeni na breuljku iako ine sastavni dio nekropole. Na osnovu toga to su ovi steci izdvojeni, Vera Atanackovi-Sali smatra da je ovaj dio nekropole sluio za sahranjivanje plemstva ili bogatijih ljudi, a drugi dio nekropole da je sluio za sahranjivanje siromanijih ljudi. Ovaj zakljuak pomenuti autor potkrepljuje injenicom da su pomenuta tri izdvojena steka dobro obraena, a jedan je ukraen bordurom sa vinovom lozom i likovnom predstavom ovjeka koji dri tit i

60 61 62

A. Zelenika, n.d. 141. . Belagi, Steci, kataloko-topografski pregled, Sarajevo, 1971, 32. . Belagi, Mastan Bubanji, 71-72.

144

MIROSLAV NIKANOVI

ma, nasuprot ostalim stecima, koji su vrlo slabo obraeni, osim jednog koji je neto izdvojen iz ove skupine i nalazi se pred ulazom u crkvu. Autor navodi materijal do tada istraenih grobova ne prua nalaze na osnovu kojih bi se nekropola mogla datirati.63 Na osnovu naprijed navedenih podataka o stecima na podruju Drenice moe se konstatovati da se nekropole steaka u Drenici nalaze na mjestima gdje se i danas nalaze najvea dreanska naselja. To je, svakako, zato jer je i u srednjem vijeku, kao i danas, uslijed geomorfolokih osobina terena naselja bilo mogue formirati na podruju tri proirenja ove veoma uske doline kanjonskog tipa. U dosadanjoj literaturi ne spominju se sve nekropole, iz ega se vidi da nije ni postojao vei interes za ovaj teren. Panju istraivaa su privukli izuzetno ukraeni krstovi na Svei, a identifikacija i obrada nekropola steaka bio je u svakom sluaju samo uzgredan posao. U meuvremenu su sve nekropole, a posebno one u Gornjoj Drenici u najveem dijelu unitene. Jedan dio nekropola, sa podruja koje se potapalo izgradnjom akumulativnog jezera, arheoloki je istraeno, ali rezultati tih istraivanja jo nisu dostupni naunoj javnosti. Do sada su se vrili pokuaji da se steci Drenice, te steci Blidinja poblie datiraju pomou natpisa na uu Dreanjke, meutim, tek kada se objave rezultati istraivanja arheologa moi e se neto konkretnije govoriti o vremenu nastanka ovih nadgrobnih spomenika, kao i o stanovnicima koji su u to datirano vrijeme ivjeli u Drenici. Najznaajniji pisani izvori iz vremena bosanske srednjovjekovne drave svakako je natpis iz druge polovine XIV vijeka, uklesan u ivu stijenu na lokalitetu Toplo, neposredno iznad ua Dreanjke u Neretvu. Transkripcija u cijelosti prema Marku Vegu: + Va ime O(t)ca i s(i)na i s(ve)tago d(u)ha. A se dvor vojvode Masna i njegovije snu (sinova) Radosl(a)va i M(i)rosl(a)va. Se pisa rab b(o)i i s (ve)tago D(i)mitrija u dni g(ospo)d (i)na kralja ugarskoga Loja i g(ospodi)na bana bosanskoga Tvrtka. Tko bi to potrl, da je proklet o(t)cem i s(i)nom i s(ve)tim d(u)hom!64 Za vrijeme naih istraivanja u Drenici veina kazivaa nije znala za postojanje ovog natpisa. Prvi pomen ovog natpisa nalazimo u putopisu Lieuta Arbuthnota, Britanca, koji je 1862. godine boravio u Drenici dva dana.65 Sam natpis Arbuthnot najvjerovatnije nije vidio i pomenuto predanje je, najvjerovatnije, uo od svojih pratilaca, jer da je vidio natpis, ne bi rekao da je izlizan i da se ne moe deifrovati. To se vidi iz toga to se u sljedeem pomenu ovog natpisa istie: Pismo je tako dobro uuvano, kako da je jutros izrezano. Ovaj podatak je objavljen 1878. godine

63 64 65

V. Atanackovi-Sali, n.d., 153-154. M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine 1. Zemaljski muzej, Sarajevo, 1962, natpis br.15. Opis koji citiramo je u literature do danas neprimijeen prvi pomen ovog natpisa i glasi: Poto smo putovali deset sati od Mostara na put je skrenuo na lijevu stranu ostavljajui Neretvu kod ua Dreanjke, koja natapa dolinu sa istim imenom. Pria se da je nekada u blizini njenog ua ije obale spaja lijep most sa dva luka, ivio Ban a usamljenu stijenu koja stri iz brda sa lijeve strane istiu kao njegovo omiljeno izletite. Vrh stijene je izravnat i izglaan i na njemu se jo nalaze tragovi natpisa, ali je isuvie izlizan da bi se mogao deifrovati. L. Arbuthnot, n.d., 225-226.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

145

u jednom pismu koje je redakcija Bulletina dobila iz Mostara gdje je izmeu ostalog pogreno navedeno nekoliko podataka iz teksta natpisa.66 Interesantno je da fra Petar Bakula u svojim ematizmima nigdje ne spominje ovaj natpis, iako o Drenici dosta detaljno pie.67 Kompletan tekst natpisa se objavljuje devedesetih godina XIX vijeka. Prvi, 1881. godine je objavljen u transliteraciji prof.dr. J. Daniia.68 Krajem dvadesetih godina, Vid Vuleti Vukasovi takoe objavljuje tekst natpisa u svojoj transliteraciji. Iste godine iro Truhelka objavljuje i crte natpisa.69 Tako je ovaj srednjovjekovni natpis bio definitivno predstavljen naunoj javnosti i postao predmetom razmatranja vie naunika do dananjih dana. itanje natpisa meu strunjacima danas nije sporno, mada u linim imenima nedostaje po jedno ili dva slova. Kako je ime glavne linosti koja se spominje u natpisu Masna u genitivu, trebalo je razjasniti koji je nominativ. Pavo Aneli se, vjerovatno, pribliio rekonstrukciji imena dreanskog vojvode Mestena (poput Mstislav, Mestislav, Mestihna itd., u znaenju osvetnik).70 Rekonstrukcija imena njegovih sinova u obliku Radoslav i Miroslav nije sporna. Jedno od osnovnih pitanja koje se postavlja od prvog pomena ovog natpisa u literaturi je njegova funkcija, to jeste svrha njegovog postavljanja. Ovo pitanje se pokuavalo razjasniti korienjem reenice A se dvor vojvode Masna i njegoviju snu (sinova) Radosl(a)va i M(i)rosl(a)va.. U nauci preovlauje miljenje da su vojvoda Masten i njegovi sinovi na ovom mjestu posjedovali dvor, mada su iznesena i miljenja da se radi o nadgrobnom natpisu. Kako do danas nisu objavljeni rezultati arheolokih istraivanja na lokalitetu na kojem se nalazi natpis, mi sa sigurnou ne moemo tvrditi da li se stvarno radi o dvoru, ili pak o grobu vojvode Masna. Danas se jedino mogu raspoznati umjetno izgraene terase i proirenja, kao i proirenje ispred stijene sa natpisom, ali bez tragova postojanja neke graevine. Ue podruje ua Dreanjke je danas pod vodom, a prije potapanja je, svakako, bilo podruje veih graevinskih zahvata. Naime, desnom obalom Neretve 1891. godine je trasirana i putena u promet uskotrana pruga Mostar Ostroac, sa stanicom u Drenici i kasnijim objektima koje smo ve spomenuli. U kontekstu reenog interesantni su navodi Vukasovia, koji je na samom uu Dreanjke ubicirao nekropolu od tri steka.

66 67

68 69 70

Bulletino di archeologia e storia Dalmata 1, Spalato, 1878, iza strane 112. Fra Petar Bakula priredio je dva ematizma, uu kojima su dati najdetaljniji opisi upa u Hercegovini u to doba. Jedno vrijeme je Bakula bio paroh u upi Grabovica, blizu Drenice i udi nas kako nije spomenuo ovaj natpis jer je dao vrlo detaljan opis Drenice. Jedan od njegovih ematizama, koji smo ve spominjali preveden je i objavljen po naslovom: Hercegovina prije sto godina ili ematizam fra Petra Bakule, Mostar, 1970. Drugi njegov ematizam, iz 1873. godine mnogo je detaljniji od ovog prvog, ali ne znamo zato nije preveden. To je: Schematismus topografico, vicariatus a postolici et custodia provincialis franciscanico missionarie in Hercegovina pro anno domini 1873, Mostar, 1873, a opis Drenice nalazi se na stranicama 162-169. Hercegovaki nadpis, Vjestnik hrvatskog arkeologikog drutva 1881., 17-18. V. Vuleti-Vukasovi, n.d., 11; . Truhelka T. Kovaevi, Dva starobosanska nadpisa, GZM I, Sarajevo, 1889, 23. P. Aneli, Mesnovii, 80.

146

MIROSLAV NIKANOVI

On pretpostavlja da je pod jednim od tri steka bio grob vojvode Masima, a navodi, takoe, da oko greblja ima poneto klaoderine i opeke i na osnovu toga zakljuuje da je tu negdje bio dvorac, a pod samim natpisom samo bieg za nevolje. Vukasovi je oko litice sa natpisom vidio nekoliko kukavijeh suhozidina i po tome smatra da je tu bio sbieg.71 Nakon gore reenog i dalje ostaje otvoreno pitanje: ako se radi o dvoru na ovom mjestu, zato je bilo potrebno da se natpis uklee u stijenu koja bi se tada nalazila iza tog dvora, a samim tim bi bilo loginije da je natpis na samom dvoru. Kada govorimo o mogunosti da se radi o nadgrobnom natpisu treba rei da jedino Vego izriito tvrdi: knez Mastan je postao vojvoda i umro u Drenici; pokopan je u grobnici (dvor).72 Iako Vego tvrdi da je termin dvor uobiajen naziv za nadgrobne spomenike u natpisima na njima, mi nismo u pristupanoj literaturi uspjeli za to nai potvrdu izuzev ovog dreanjskog natpisa. U prilog tezi da se radi o nadgrobnom natpisu ide injenica da je tekst natpisa napisan po formuli koja je uobiajena za natpise na nadgrobnim spomenicima srednjeg vijeka. Elementi u natpisu koji ukazuju da se radi o nadgrobnom natpisu jesu: urezani krst na poetku teksta, crkvena formula o prizivanju trojstva, te kletva upuena eventualnom oskrnavitelju natpisa. U tekstu se naglaava da je natpis uklesan u dni g(ospo)d(i)na kralja ugarskoga Loja i g(ospodi)na bana bosanskog Tvrtka. Na osnovu ovih podataka nastanak natpisa se moe pouzdano datirati. To je desetogodinji period od 1356. do 1366. godine, kada Tvrtko nosi titulu bana i kada se u zapadnim krajevima Humske zemlje ugarska vrhovna vlast stvarno osjeala. Pored ovog ireg datiranja Vego smatra da je natpis uklesan u vrijeme kada je ban Tvrtko bio u potpunom vazalnom i prijateljskom odnosu sa ugarskim kraljem Lajoem I, a to je bilo vrijeme od 13.II 1355. do jula 1357. godine.73 Bilo je vie pokuaja da se razjasni uloga i sudbina vojvode Masna i njegovih sinova. O vojvodi Masnu kao istorijskoj linosti pisali su iro Truhelka, oko Mazali, efik Belagi, Marko Vego i Pavo Aneli. 74 Truhelka je prvi pronaao podatak iz Dubrovakog arhiva da je Radoslav (sin Mastanov) primljen u red dubrovakih graana, i ovo e se u svim kasnijim razmatranjima biti jedan od najbitnijih podataka vezanih direktno za vojvodu Masna i njegovu porodicu.75 Mazali dreanjskog Mastana identifikuje sa protovestijarom sa fresaka u Dobrunu kod Viegrada, te gornjobosanskim vlastelinom Mastanom Bubanjiem. Mazali izmeu ostalog zakljuuje na osnovu spominjanja svetog Dimitrija u natpisu da su Mastan i njegova okolina bili pravoslavne vjere, jer je sveti Dimitrije iskljuivo pravoslavni svetac. Prema Mazaliu Masten (Bubanji) je porijeklom iz romanske posrbljene sredine, to jest vlakog porijekla.76

71 72 73 74

75 76

V. Vuleti-Vukasovi, n.d., 12-13. M. Vego, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, GZM, A, n.s. XIX, Sarajevo, 1964, 263. P. Aneli, n.d., 80; M. Vego, n.d., 263. . Truhelka, Osvrt na sredovjene kulturne spomenike Bosne, GZM XXVI, Sarajevo, 1914, 234; . Mazali, n.d., 216-218; . Belagi, Mastan Bubanji, 67-79; M. Vego, n.d., 262-263; P. Aneli, n.d., 79-89. . Truhelka, n.d., 234. . Mazali, n.d., 216-218.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

147

Belagi prihvata Mazalieve tvrdnje i dalje ih razrauje i dopunjava topografskom graom, insistirajui posebno na identifikaciji dreanjskog Mastana sa Mastanom Bubanjiem.77 Vego se ne uputa u razmatranja o ulozi i znaaju vojvode Masna i njegove porodice u doba bosanske srednjovjekovne drave. On odbacuje zakljuke Mazalia da su protovestijar iz Dobruna i dreanjski Mastan identina linost u kontekstu svog datiranja nastanka natpisa u Drenici.78 Najbolji studiji o dreanjskim Masnoviima napisao je Pavo Aneli. On se kritiki osvre na zakljuke Mazalia i smatra da za identifikaciju protovestijara sa freske u Dobrunu sa dreanjskim Mastanom nema ni kronolokih, ni geografskih, ni drutveno-povijesnih uvjeta. Aneli takoe odbacuje Mazalievu tvrdnju da je Mastan bio vlakog podrijetla, jer meu bosanskom i humskom vlastelom XIV stoljea nema Vlaha. Ovaj autor, nakon analize svih relevantnih podataka, dokazao je da su dreanjski Masnovii i bosanski Masnovii Bubanjii posebni vlasteoski rodovi bez dokazane krvne veze. Na osnovu cjelovitog dokumenta, koji je fragmentirano ve objavio Truhelka, a koristili Mazali i Belagi, te jo jednog dokumenta koji nije bio zapaen u literaturi Aneli je dobio, makar i blijedu, sliku o tri generacije ovog vlastelinskog roda. Traei odgovor na pitanje otkuda u ovoj maloj, zabaenoj Drenici polovinom XIV vijeka postoji porodica sa vojvodskom titulom, pomenuti autor zakljuuje: da je vlasteoska obitelj vojvodsku titulu donijela sa sobom u Drenicu, ili je barem naslijedila ve steeno pravo na takvu titulu. U tom sluaju radilo se o prisilnom boravku u Drenici, odnosno internaciji jednog vojvodskog roda.79 Kada se osvrnemo na sve to je do sada napisano o rodu Masnovia iz Drenice, mislimo da je potrebno iznijeti nae miljenje po kojem ne vidimo opravdanje da se vojvoda Mastan i njegovi sinovi i unuci ubrajaju u redove bosanske i humske vlastele visokog ranga. Ako se odbace veze dreanjskih Masnovia i Masnovia Bubanjia, to je Pavo Aneli i dokazao, otpadaju sve analogije i veze sa visokom bosanskom srednjovjekovnom vlastelom. Nakon toga za razmatranje nam ostaju podaci koje nalazimo u natpisu iz Drenice i savremeni podaci o Mastanovim sinovima iz Dubrovakog arhiva, sve to naravno u kontekstu svega to smo rekli o Drenici u srednjem vijeku. Dalja razmatranja uzee u obzir i podatke koji do danas nisu korieni.80

77 78 79

80

. Belagi, n.d., 67-79. M. Vego, n.d., 262-263. Kada govori o drugoj generaciji Masnovia Aneli, posebnu panju posveuje Masnovom sinu Radoslavu, koji je 1381. godine nosio titulu kneza, te da se bavi trgovinom i da je stekao veliki poslovni i politiki (?) ugled, tako da mu Dubrovani podjeljuje pravo graanstva, slino kao i mnogim drugim velikakim rodovima toga vremena. U to doba njegov brat Miroslav bio je ve mrtav, ali su oba brata ve imali odrasle muke potomke. Svi su ivjeli u Humu, to znai u Drenici. P. Aneli, n.d., 79-89. Potporu u literaturi za ovakva naa zakljuivanja ine i slijedei radovi: K. Jireek J. Radonji, Istorija Srba II, Beograd, 1952, 15-16; H. abanovi, n.d., 110-117; S. irkovi, n.d., 216-219; D. Kovaevi, Srednjovjekovni katuni po dubrovakim izvorima, Nauno drutvo BiH, Posebna izdanja II, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka 1, Sarajevo, 1963, 135; N. Klai, Poloaj vlaha u XIV i XIV stoljeu u hrvatskim zemljama (prema tampanoj grai i novim podacima iz Zadarskog

148

MIROSLAV NIKANOVI

Osnovni izvor za prouavanje ovog roda je tekst natpisa sa ua Dreanjke. Postojanje natpisa na pomenutom mjestu situira Masnovie u Drenici, iji su oni stanovnici. Ranije smo ukazali na problem itanja teksta (posebno imena), svrhu urezivanja natpisa, te datiranje nastanka natpisa, a ostalo nam je da se zadrimo na vojvodskoj tituli. Titulisanje Mastana s rangom vojvode podstaklo je sve one koji su pisali o ovom natpisu i o linostima koje se u njemu pominju da Mastana ubroje u velikae bosanske srednjovjekovne drave i da im trae roake, pretke i nasljednike meu poznatom visokom vlastelom tog vremena. Iako dokazuje da su Masnovii iz Drenice i Masnovii Bubanjii posebni vlastelinski rodovi bez dokazane krvne veze, Pavo Aneli i dalje smatra da se radi o velikakom, vlastelinskom itd. Kad je u pitanju dreanjski vojvoda Mastan, po naem miljenju radi se o ovjeku koji je upravljao oblau koja se kasnije u izvorima spominje kao upa Drenica, i njegova uprava je bila nasljeivana u njegovoj porodici. Sljedei pisani izvor o Masnoviima je odluka o primanju kneza Radoslava, sina Mastanova, njegovih sinova i neaka u redove dubrovakih graana. Podatke iz ove odluke, prvi je objavio Truhelka, a cjelovit latinski tekst odluke objavio je Mihailo Dini.81 Kada je u pitanju ova odluka, postavlja se pitanje kako je dolo do toga da knez jednog ovako malog podruja kao to je Drenica dobije dubrovako graanstvo. Mislimo da to ipak nije nimalo udno kada se uzme u obzir ve ranije iznesena pretpostavka da se u sluaju Drenice u srednjem vijeku radi o oblasti koja je imala odreenu upravnu-politiku autarhiju, a naseljena je vlakim stanovnitvom, koje je pored bavljenja zemljoradnjom i stoarstvom imalo posebno zaduenje u okvirima obezbjeivanja spoljnjeg i unutranjeg limesa, te hvatanja i dresiranja ptica za lov. Za Dubrovane je svakako bio veoma vaan ovjek koji je, pretpostavljamo, organizovao obezbjeivanje putnika, mislimo prije svega na trgovce, na opasnom i teko prohodnom graninom dijelu puta dolinom Neretve. Ako su se Drenjaci u Srednjem vijeku, kao to je to bilo za vrijeme turske vladavine, bavili hvatanjem i dresiranjem ptica za lov, smatramo da su Radoslav Masnovi i njegovi sinovi i neaci mogli postati graani Dubrovnika i iz razloga to su se bavili djelatnou od velike vanosti za ovu malu, ali veoma znaajnu dravnu tvorevinu na naem tlu. Takoe smatramo da bi tek nova istraivanja mogla dati vie podataka o ovom dreanjskom rodu. Smatramo da je potrebno napomenuti da Dubrovani svoje graanstvo nisu davali samo najkrupnijim velikaima, ve su ga davali i mnogo manje poznatim licima, normalno gledajui prije svega na svoj interes. Ovom prilikom emo navesti samo jedan

81

notarskog arhiva), ANUBIH, Radovi LXXIII, Odjeljenje drutvenih nauka 22, Sarajevo, 1983, 109; M. Vego, Iz istorije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1980, 175-176, 244. 1381. indicta 4 dana 29 mjeseca maja u Malom Vijeu glasova 7. Prvi dio da se primi u graanstvo nae komune kneza Radoslava sin Mestena iz Huma i njegovi sinovi (i dva neaka dodato), isto tako sa sinovima njegovim (i neacima dodato) u rukama fra Anela gvardijana samostana Male brae u Stonu mora uzeti svete sakramente kako je u takvim sluajevima uobiajeno. I o pisanju njima naim pismima (latinski, precrtano; iznad irilski) na koji nain iste i njegove sinove (i neake dodato) primamo i uzimamo u nae graane i da isti svojim pismima nam moraju pisati na koji nain isti sa reenim njegovim sinovima (i neacima dodato) primie nae graanstvo i nama da se zakunu i potvrde u rukama reenog fra Anela u nae ime primljene duine sakramenta. M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike II, 578. Na prevodu ovog dokumenta zahvaljujemo se dr. uri Toiu, docentu Filozofskog fakulteta u Sarajevu

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

149

primjer primanja u redove dubrovakih graana, i to Nikole Pribinovia iz Veeria 1391. godine. Pomenuti Nikola, pretpostavljamo, svakako je bio ugledan u Veeriu, ali o njemu ne znamo nita poblie, jer oito njegov ugled nije prevazilazio granice ove oblast i nije pripadao istaknutim bosanskim velikaima. Njegova aktivnost je sigurno, kao i u sluaju Radoslava Masnovia bila od tolikog znaaja da je mogao biti izabran za graanina Dubrovnika. Kako postoje indicije da je pomenuti Nikola, kao i Radoslav, vlakog porijekla, vidimo da su istaknute vlake starjeine i manjih oblasti bili u bliskim vezama sa Dubrovnikom, zasigurno na planu trgovine.82 Posljednji podatak u kojem se spominje jedan predstavnik Masnovia je u odluci Vijea umoljenih iz 1382.godine. Ovaj podatak prvi i jedini put koristi Pavo Aneli, ali ga ne navodi u cjelini i napravio je jednu pogreku u prevodu.83 Kao prvo emo navesti da je Pavo Aneli pogrijeio to navodi da se radi o itu i medu, jer se iz naeg prijevoda vidi da su u pitanju penica i proso. Iz dokumenata se vidi da Radoslav Masnovi godinu dana poslije izbora u redove graana Dubrovnika, imajui veze sa firentinskim trgovcem Tadeom Jakobijem, moe bez plaanja carine, po svojoj slobodnoj volji trgovati na teritoriji Dubrovnika, u ovom sluaju itaricama. Ovaj podatak je za nas znaajan, jer nam ukazuje i na privrednu aktivnost stanovnika Drenice, jer Radoslav vjerovatnom trguje itom iz Drenice. Poslije ovih podataka Masnovii se ne spominju u pisanim izvorima srednjeg vijeka i nije nam poznato ta se sa njima deavalo. Nakon potpadanja pod tursku vlast u Drenici postoji selo Kneluk, iji naziv nas upuuje na vezu sa Masnoviima. Naziv sela je mogao nastati zbog toga to je ono pripadalo knezu, oblasnom gospodaru. Ovi na zemlju prisjeli vlasi, kako kae Filipovi, u popisu iz 1477. godine. Popisani su izdvojeno od ostalih Vlaha Hercegovine. U selu Strievu se spominje na prvom mjestu kao domain Ivan upan, to nas upuuje na postojanje institucije upana i u srednjem vijeku. U kakvom je odnosu bio knez, vjerovatno vlasnik Kneluka, i pomenuti upan, na osnovu pristupanih izvora nismo u mogunosti da zakljuimo. Analogno situaciji u upama u blizini Primorja polovinom XV vijeka moe se pretpostaviti da su i u Drenici knezovi zauzimali glavno mjesto u lokalnoj upravi, a da su upani vaili kao njihovi zamjenici kada bi ovi otili u rat u slubi gospodarevoj. Na gore navedenu mogunost upuuje nas i narodno predanje po kojem je general Petar (vjerovatno knez Drenice NM) crko prilikom zauzimanja Drenice od strane Turaka. Na njega nas u popisu iz 1468/9. godine i 1477. godine asocira ime sela Kneluk, a njegov zamjenik Ivan upan je 1477. godine popisan u selu Strievo. Petar je vjerovatno ratovao sa Turcima u slubi gospodarevoj i tom prilikom poginuo, a upan Ivan je ostao u Drenici kao njegov zamjenik. Na osnovu naprijed reenog moe se pretpostaviti da se u sluaju Drenice u srednjem vijeku radi o

82 83

P. Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike , 263. M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike I, 257; P. Aneli, Mesnovii, 81, 87. Tekst je, kao i u predhodnom sluaju objavio na latinskom Dini: Prvi dio o davanju slobode Tadeu Jakobovom iz Firence da moe nositi u grad Dubrovnik 40 stara penice i 20 stara prosa koji su Radoslava Mesnovia. Sa ovom odlukom isti Radoslav tu penicu i proso moe potroiti i prodati u gradu Dubrovniku i odatle izvesti bez plaanja neke carine po svojoj slobodnoj volji. I na ovom prevodu zahvaljujemo se dr. uri Toiu.

150

MIROSLAV NIKANOVI

natkatunskoj organizaciji, ije elemente jasnije razaznajemo tek nakon potpadanja pod tursku vlast, odkada imamo sauvane katastarske popise.84 Tradicija o postojanju crkava u Drenici, lociranih na Svei i Zmajlovcu, govori nam o postojanju crkvene organizacije u prolosti. Ako su ove crkve postojale, mi ne moemo utvrditi kada su nastale niti kada su nestale. Pored ova dva lokaliteta, na kojima nisu vrena arheoloka istraivanja, po tradiciji se crkva nalazila i na lokalitetu Crkvina. Ovaj lokalitet se nalazio na lijevoj obali Neretve, oko 300 metara nizvodno od ua Dreanjke. U sklopu zatite spomenika kulture na podruju akumulacionog bazena hidroelektrana Salakovac i Grabovica vrena su zatitna arheoloka iskopavanja na pomenutom lokalitetu. Na lokalitetu su evidentirana tri objekta na kojima su vrena istraivanja, i to: ostaci neke stare crkve, nekropola steaka, i gradina sa temeljima nekog manjeg utvrenja. Za sada su objavljeni rezultati istraivanja samo ostataka crkve, i to u formi izvjetaja sa istraivanja. Iskopavanjima je ustanovljeno postojanje temelja crkve ili kapele dimenzija 13,30 6,80 metara. Na osnovu naina gradnje, arhitektonskih osobina, te veliine objekata Vera Atanackovi-Sali zakljuuje da se radi o crkvi neto kasnijeg srednjeg vijeka podignutoj u XIV vijeku, koja je postojala sve do XV vijeka, kada je sruena.85 Za naa istraivanja od izuzetnog znaaja je i postojanje etiri vanredno ukraena nadgrobna spomenika u formi krsta koji se nalazi na lokalitetu Svea. Ovi krstovi se nalaze na polovini puta koji prolazi kroz naselja locirana uz tok Dreanjke. O krstovima i legendi o postojanju crkve na Svei prve podatke nam, takoe, donosi Arbuthnot. On navodi da postoje ostaci na mjestu gdje je bila crkva, a za krstove kae da su nadgrobni spomenici jednog biskupa i trojice monaha, te da je na jednom krstu upisana 1400. godina.86 Za vrijeme naih istraivanja nismo mogli proitati navedenu godinu niti na jednom krstu, ali smo uli predanje o pokopavanju biskupa i svetenika ispod njih. Ornamenti kojima su ovi krstovi ukraeni bili su predmet istraivanja naeg poznatog srunjaka za srednjovjekovne nadgrobne spomenike, efika Belagia. Na osnovu analogija sa materijalom iz Bosne i Hercegovine Belagi zakljuuje da su krstovi podignuti u periodu posljednjih godina gradnje steaka, to jeste dok je tradicija steaka jo bila iva za vrijeme turske vladavine blie odreeno krajem XV ili poetkom XVI vijeka. Vlajko Palavestra koristei se rezultatima istraivanja ukrasnih motiva na stecima koje je publikovala Marian Wenzel, kritiki se osvre na Belagieve zakljuke i interpretacije i donekle koriguje njegovo datiranje ovih spomenika. On ostavlja ovo pitanje otvorenim i doputa mogunost postavljanja ovih spomenika u vrijeme bosanske dravne samostalnosti, ili i kasnije u vrijeme turske vladavine, kada se nova vlast ustalila i kada je islamizacija poela da uzima maha. Palavestra, takoe, smatra da je ove krstove mogao postaviti neki ekonomski jak dreanjski rod, moda u kratkom vremenskom periodu. 87 Mi se slaemo sa miljenjem ovog autora da je uslijed izolovanosti, i konzervativnosti u mnogim manifestacijama narodnog ivota i kulture stanovnika Drenice tradicija primjene srednjovjekovnih ukrasnih motiva na nadgrobnim spomenicima mogla ivjeti due

84 85 86 87

A. S. Alii, n.d., 3, 8-9; N. Filipovi, n.d., 159; S. irkovi, n.d., 216. V. Atanackovi-Sali, n.d., 152-154. L. Arbuthnot, n.d., 230. . Belagi, Stari krstovi u Drenici, 179-188; V. Palavestra, Drenica u Hercegovini , 103-105.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

151

nego u drugim oblastima, ali miljenja smo da izuzetna obrada ovih spomenika, kao i njihova lokacija na mjestu gdje je postojala crkva, ukazuje na vrijeme kada je crkva, kao institucija, imala veeg uticaja na duhovni ivot stanovnika ove oblasti, a to je, smatramo, svakako vrijeme prije dolaska Turaka. Po svemu sudei vrsta crkvene organizacija i njen uticaj gube se po dolasku Turaka, jer se u popisima sa poetka turske vladavine na podruju Drenice spominju niti crkve, niti svetena lica.88 Pored prakse podizanja steaka uobiajenih za srednjovjekovno stanovnitvo Bosne i Hercegovine, krstove su mogli postavljati rodovi jae povezani sa crkvenom organizacijom. To se, prije svega odnosi na ve vie puta apostrofirane Masnovie, a moda i neki rod blizak njima po drutveno-ekonomskom statusu, ne iskljuujui pri tome ni mogunost postojanja svetenih lica vieg ranga. Napominjemo da se Svea nalazi veoma blizu Strieva, u ije granice i danas spada, gdje je neposredno po turskom osvajanju ivio i upan Ivan, pa tako postoji mogunost da su krstove moda postavili i predstavnici njegovog roda. Ako uzmemo u obzir sve naprijed reeno, te da i sam naziv lokaliteta Svea (derivat od svet, svetinja) oznaava mjesto gdje je po tradiciji bila crkva-svetinja, na Svei se moglo nalaziti kultno mjesto svih stanovnika srednjovjekovne Drenice.

DRENICAPODTURCIMA
Na osnovu pristupanih izvora izgleda da je Drenica potpala pod tursku vlast nakon ofanzive protiv Hercegovine, koju su Turci izveli u ljeto 1465. godine. Ove i sljedee godine zaposjeli su najvei dio teritorija Hercegovine i osnovali vilajet Hersek, koji je prikljuen bosanskom sandaku. Osvojene teritorije neposredno po osvajanju popisane su u sumarnom popisu bosanskog sandaka, koji se datira u 1468/9. godinu. Ve 1470. godine osniva se Hercegovaki sandak, kome pripada i Drenica.89 O potpadanju Drenice pod tursku vlast zabiljeili smo u Drenici opte poznata predanja. Nekoliko varijanti ovog predanja objavio je Vlajko Palavestra.90

88 89 90

A. S. Alii, n. d., 3-4, 7-13. H. abanovi, n.d., 44-47, 116-117. V. Palavestra, Narodne pripovijetke, 181. Predanje koje sam ja zabiljeio glasi: Sva Bosna i Hercegovina je bila osvojena od Turaka i sve je sa blagom bialo u Drenicu. Drenica se jo sedam godina odrala i nikako ih Turci nisu mogli istjerati. Kod Drage je bila kota-Gradina i imali su top sa kamenom kuglom to je pogonio barut. Bila je jedna stara baba kao prorok (koja je stanovala na Barama), i rekla Turcima: Nikako drukije ne moete ui ve obratno konje potkujte. Ako ulijete s Klanca da misle da ste pobigli natrag. Hasum tako uinili, brez ikakve smetnje upali u Drenicu. A ovi prije koji su smatrali da mogu da stradaju, ta su imali zlata zakopavali su u zemlju poto nisu mogli da nose, i pobigli. I kanje toga se i danas opisuje to zlato i nalazili ga ljudi u loncima. Poslije toga ima Svea zvana Krii. To je jedan znak. etiri su spomenika bila za etiri neke starjeine. Poto im je tu bila crkva i svetinja i zato se zove Svea. Otalena prema istoku sa Svee se vidi ta planina koja je dosta visoka, vertikalno 200 metara. To se zove Petralj radi toga vremena. Sa Svee je pobigo Petar-vladar i sada mu se grob tu nalazi pokraj Gvozda ukraj jedne poljanice. Priala je baba da je tude crko kad je ugledo na Svei di se turski barjak vije i uo vrisku turskoga ata i onda je tude i ukopan na istoj planini.

152

MIROSLAV NIKANOVI

Iz ovih predanja moe se nazrijeti istorijska osnova stvarnih zbivanja u vrijeme turskih osvajanja, na koju su se nadodali elementi usmene narodne tradicije. O prodiranju Turaka u zapadnu Hercegovinu u dosadanjoj istorijografiji nije bilo mnogo govora. Opti je utisak da je rijeka Neretva predstavljala za napadae nepremostivu prepreku i dugo onemoguavala Turcima da se prebace na njenu desnu obalu. Korito pomenute rijeke je sigurno bilo brana protiv turskog nadiranja, ali Turci ak nisu morali da prodiru samo preko Neretve, iz istone Hercegovine; njima je nakon 1463. godine bio otvoren put sa sjevera i sjeverozapada iz Bosne.91 Od 1463. godine do konanog osvajanja Drenica se nalazila na graninom podruju izmeu Hercegovine i Bosne, tada ve pod Turcima. Kao uvari limesa i puta Drenjaci su sigurno dolazili u kontakt sa turskim trupama. Ovaj period neposrednog turskog susjedstva pominje se u ve navedenim predanjima kad se kae da se Drenica odrala jo dvije, sedam ili jedanaest godina. Turska ofanziva 1465. godine i daljnje nadiranje nakon toga bili su usmjereni, prije svega, prema zapadu i doprli su gotovo do Posuja i ta podruja su sastavni dio novoosnovane nahije Mostar.92 Ova ofanziva je sigurno bila potpomognuta aktivnou turskih trupa iz pravca Rame i Duvna, preko Rakitna na dananje podruje Litice. U tom naletu je vjerovatno, osvojena i Drenica, i to sa Klanaca, kako navodi i narodna tradicija. Drenica se kao cjelovito podruje organizuje u posebnu, jedinu kompletnu nahiju sa desne strane Neretve. Svojim poloajem, sa izlazima kod ua Dreanjke u Neretvu i preko Klanaca dalje prema zapadu i jugozapadu Drenica je mogla imati strateki znaaj u daljnjim napredovanjima Turaka. Za nas je interesantan i podatak iz narodnog predanja o osvajanju Drenice, po kome je vladar Drenice, kada je vidio da je Drenica osvojena, crko. Kako se u popisu Drenice iz 1477. godine izmeu svih poimenino navedenih stanovnika istie na prvom mjestu navedeni stanovnik Strieva, upan Ivan, a mi smo ranije govorili o organizaciji lokalne vlasti u Drenici u srednjem vijeku, sada samo zakljuujemo da je pomenuti Petar mogao biti knez Drenice koji je poginuo u borbi sa Turcima, a pomenuti Ivan njegov zamjenik, za vrijeme Petrovog odsustva u slubi svog gospodara za vrijeme rata. Neposredno po osvajanju 1468/9. godine Drenica je popisana kao nahija u vilajetu Hercegovina, a kao jedina kompletna nahija sa desne strane Neretve pripadala je blagajskom kadiluku. Kako je termin nahija u turskoj administraciji oznaavao najnie redove turske uprave jedinice sa prerogativima vlasti, koja ima svoju stalnu i tano odreenu teritoriju, a u naoj zemlji su takve upravne jedinice u najvie sluajeva nastale prenoenjem i zadravanjem starih srednjovjekovnih upa ili vlasti u turske nahije, gdje god su te upe ili vlasti postojale, tako je i nahija Drenica obuhvatala podruje srednjovjekovne upe Drenice. U statusu nahije Drenica je ostala do XVIII vijeka.93 Upravna jedinica koja se nalazila izmeu osnovnih redovnih upravnih jedinica sandaka i nahije bila je kadiluk. Drenica je neposredno po osvajanju pripadala blagajskom kadiluku, a od 1470. godine kadiluku Drina, odnosno Foa. Osnivanje mostarskog kadiluka sa sjeditem u Mostaru, gdje je prije osnivanja sjedio foanski naib, i Drenica se

91 92 93

V. Atanasovski, Pad Hercegovine, Beograd, 1979, 121. A. S. Alii, Litica pod turskom vlau, 97. H. abanovi, n.d., 110, 117, 230.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

153

ukljuuje u njegov sastav. Mostarski kadiluk je osnovan poslije 1506. godine, a prije 1519. godine. Nahija Drenica se spominje u mostarskom kadiluku od 1524. godine, pa se zato moe oekivati da je ula u njegov sastav sa njegovim osnivanjem. U okviru ovog kadiluka ostala je Drenica do kraja turske vladavine.94 Podruje Drenice je za sve vrijeme turske vladavine bilo u okviru hercegovakog sandaka i to na njegovom graninom dijelu prema klikom i bosanskom sandaku. Ovakav poloaj Drenica je, kao to smo vidjeli, imala i u srednjem vijeku, a u narodu se i danas smatra da je, kad se ide uz Neretvu, Hercegovina do Drenice, a dalje na sjever kada se proe Drenica dolazi se u Bosnu. Ve ranije smo naveli da su u prvom katastarskom popisu, nakon turskog osvajanja, u Drenici navedena tri sela, i to: Kneluk, Strievo i Vrhpolje. Na osnovu materijalnih ostataka iz srednjeg vijeka utvrdili smo da su ova naselja postojala i u to vrijeme, a evidentno je da sva kontiunirano postoje do danas. Ovakva situacija je posljedica prirodnogeografskih osobina terena ove oblasti. U ovoj dolini kanjonskog tipa postoje tri vea proirenja na kojima se nalaze najznaajniji kompleksi obradivog zemljita, pa su se tako na rubnim dijelovima ovih kompleksa zemljita formirala naselja od doba praistorije do danas. Selo Kneluk spominje se u defterima iz 1468/9. i 1477. godine. U sljedeim defterima, iz 1521. i oko 1525. godine, na mjestu Kneluk upisano je selo Luka.95 Danas u Drenici postoje lokaliteti sa oba navedena imena. Kneluk je zaselak Donjeg Sela u Donjoj Drenici, a Luka je manji kompleks obradivog zemljita, takoe u Donjoj Drenici, uz koje se nalazi nekoliko kua. U sredinjem dijelu Drenice i danas, kao i 1468/9, 1477, 1521. i 1525. godine, nalazi se selo Strievo, locirano na padinama Male vrsnice neposredno iznad veeg kompleksa obradive zemlje pod nazivom Velike njive.96 Kao tree selo u nahiji Drenici 1468/9. godine spominje se Vrhpolje. Identian naziv se spominje 1477, te 1521.godine, a 1525.godine ime sela je skraeno i tada se ono naziva Vrh.97 Danas u Drenici ne postoji selo istog imena, ali je oito da se radi o naselju koje se nalazi negdje na vrhu, vjerovatno vrhu Drenice. To polje je sigurno vei kompleks obradivog zemljita koji se nalazi ispod sela Bunia i Zagreblja u Gornjoj Drenici, a naziva se Duge njive. Naziv Vrhpolje se kao oznaka dijela naselja u Gornjoj Drenici koristio do kraja XIX vijeka. I danas stanovnike Gornje Drenice, stanovnici Strieva i Donje Drenice nazivaju Vrhpoljcima. Stanovnitvo nahije Drenice u cijelosti popisano je u etiri katastarska deftera, i to dva u drugoj polovini XV i dva u prvoj polovini XVI vijeka.98 U popisima se navodi broj domainstava za svako selo, s tim da su u prvom popisu upisani i odrasli neoenjeni mukarci. Da bismo dobili priblian broj stanovnika, broj domainstava emo pomnoiti brojem lanova jednog domainstva, a to je broj pet, kao to smo to uradili ranije kada

94 95 96 97 98

Isto, 111, 117. Isto, 3, 8. 11-12. Isto, 3, 9, 11-12. Isto. Isto, 3-4, 9-12.

154

MIROSLAV NIKANOVI

smo govorili o stanovnitvu Drenice u srednjem vijeku. Donosimo podatke o broju domainstava i stanovnika na osnovu etiri popisana deftera.
Podaci iz godine 1468/9. 1477. 1521. 1525. Kneluk 31 5 + 5 = 160 55 5 = 275 96 5 = 450 79 5 = 395 Strievo 40 5 + 7 = 207 62 5 = 310 90 5 = 450 90 5 = 450 Vrhpolje 72 5 + 20 = 380 86 5 = 430 108 5 = 540 98 5 = 490 Drenica(svega) 143 5 + 30 = 747 203 5 = 1015 294 5 = 1470 267 5 = 1335

Na osnovu gore iznesenih podataka daemo indekse rasta broja domainstava i broja stanovnika, po selima i ukupno za Drenicu.
Period 1477/1468-9. 1521/1477. 1525/1521 Kneluk dom. stan. 177,4 171,8 174,5 82,2 Strievo dom. stan. 155 140 145,1 100 Vrhpolje dom. stan. 119,4 113,1 125,4 90,7 Drenica (svega) dom. stan. 141,8 149 144,8 90,8

Iz prethodne tabele vidi se da je u periodu od prvog popisa, neposredno poslije potpadanja Drenice pod tursku vlast, do sljedeeg popisa, koji je uslijedio 8-9 godina kasnije broj domainstava imao znatan rast. Razlog za ovako znaaj porast indeksa rasta broja domainstava treba traiti, svakako, u konsolidaciji turske vlasti na ovom terenu. Prilikom prvog popisa izvjesna broj stanovnika se, vjerovatno, privremeno sklonio sa ovog podruja i vjerovatno svjesno izbjegavao popis, izmeu ostalog zbog mogue kompromitacije u ratnim zbivanjima. Period izmeu dva popisa bio je dovoljno dug da bi omoguio postepeno vraanje jednog dijela izbjeglog stanovnitva. potvrdu ovakvog stava imamo i u narodnoj tradiciji, zabiljeenoj na terenu. U prvom popisu se posebno navode neoenjeni, pa tako moemo pretpostaviti koliko je novih domainstava formirano, ako pretpostavimo da su se svi oenili i zasnovali svoje porodice u meuvremenu. Da se broj domainstava poveavao samo sklapanjem brakova trideset i dvojice neoenjenih, indeks rasta bi bio svega 122,4. Ako pak pogledamo situaciju u pojedinim selima, mogu se vidjeti osjetne razlike. Najvei indeks rasta je u selu Kneluk, u Strievu je rast znatno manji, ali i dalje veoma visok da bi u Vrhpolju bio najmanji, i to drastino u odnosu na prva dva sela. Razlog ovim razlikama teko je naslutiti, a posebno udi mali rast u Vrhpolju, ako se uzme u obzir da je u popisu iz 1468/9., u ovom selu zabiljeen najvei broj neoenjenih i da taj broj prelazi razliku u broju domainstava od prvog do drugog popisa. Kako ne raspolaemo nekim meupopisom, indeks smo izraunali za period od 44 godine. Za ovaj period je indeks rasta neznatno vei od indeksa za predhodnih 8-9 godina. Meutim, kad bi ovaj period razdijelili na etiri dekade i poveali broj domainstava za deset posto za svaku dekadu, dobili bismo na kraju 297 domainstava, broj veoma blizu stvarnom broju domainstava 1521. godine (294). Pod ovakvim okolnostima indeks rasta za svaku dekadu

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

155

bio bi 101. Ovakav trend porasta broja stanovnika, pa tako i broja stanovnika, uslovljen je svakako stabilizacijom prilika nakon turskog osvajanja. Stanovnici Drenice uivaju povlastice kakve su imali i neposredno poslije osvajanja. Ipak, kretanje stanovnitva u ovom periodu nije opravdano ovako pojednostavljeno posmatrati. To se posebno vidi poto istaknemo da se poslije otprilike pola vijeka rasta broja domainstava nekoliko godina kasnije vidi osjetan pad indeksa rasta broja domainstava. Kada situaciju posmatramo po pojedinim selima, i dalje se osjeaju znatne razlike. U Kneluku je u drugom periodu rast i dalje najvei, ali je zato i pad indeksa najvei u treem periodu. U Strievu je rast u drugom periodu i dalje relativno blizu predhodnog indeksa, a treem periodu nema nikakvih promjena. U Vrhpolju je u drugom periodu rast indeksa najmanji, ali i dalje ima tendenciju rasta. U Vrhpolju je u treem periodu iskazan pad indeksa, ali je on ipak manji od pada u Kneluku, a vei u odnosu na Strievo, gdje se zadrava postojee stanje. Na kraju treba rei da je ovakav pad broja domainstava vjerovatno uslovljen izvjesnim promjenama u drutveno-ekonomskom poloaju stanovnika Drenice u proteklom periodu. Ove promjene su se vjerovatno postepeno deavale i iskazale se u pomenutom popisu oko 1525. godine, o emu emo govoriti u daljim izlaganjima. Na osnovu podataka koji su izneseni u prethodnom popisima vidi se da je stanovnitvo Drenice vlako. U prva dva popisa stanovnitvo Drenice plaa porez odsjekom, na nain koji je karakteristian za vlake grupacije stanovnitva. Kao i ostali Vlasi, u Drenici su 1468/9. godine upisani u has sandakbega. U sljedeem popisu, iz 1477. godine, Drenica je, kao i ostali Vlasi, popisana u carski has. Da se radi o Vlasima, nalazimo i direktnu potvrdu u popisu iz 1521. godine.99 U ovom popisu Drenica je ponovo popisana u has sandak-bega (ovaj put Hercegovine, jer je u meuvremenu osnovan ovaj sandak). U popisu iz 1477.godine upisane su u Drenici 203 kue i poimenino svaki domain. U prijevodu Alii umjesto 203 domaina daje nam samo 199 domaina. Nije nam poznat razlog zbog ega u spisku nisu obuhvaeni svi domaini, niti to autor navodi uz prijevod. U najveem broju sluajeva upisano je ime nosioca domainstva i ime njegovog oca. U pet sluajeva kao domaini su upisane udovice, i to samo njihovo ime. U tri sluaja upisano je ime domaina sa naznakom da se radi o bratu prethodno upisanog. U jednom sluaju upisano je da je domain Ivan upan (vjerovatno oznaka za drutveni poloaju u selu ili oblasti). Od 390 upisanih vlastitih imena uoava se da je 93,1 % tih imena narodno, a da je svega 6,9 % (27) kalendarskih svetakih imena. Iz ovog kruga se moe izdvojiti 136 razliitih linih imena. Najveu grupu ine imena koja se pojavljuju samo jedanput i takvih ima 74, ukljuujui u taj broj i pet imena udovica. Po dva puta se spominje 28 imena, tri puta 11, etiri puta 6, pet puta 4, est puta 2. Sedam puta se spominju imena Dragi i Stepan, osam puta Radojko, devet puta Ivan i Milan, deset puta Radoje, jedanaest Vuki, dvanaest Radonja, trinaest puta Radosav, a najvie sedamnaest puta spominju se imena Radivoj i Radovan. Ovakav rezultat smo

99

Isto, 3, 4, 10-11. U ovom popisu doslovno stoji: Vlasi navedene nahije Drenice plaali su odsjeku 304 franakih zlatnika filurije. Sada kao i ostali vlasi plaaju poveanje od po 10 aki, to iznosi 60 franakih florina, pa je upisano da plaaju odsjeku godinje 400 franakih florina.

156

MIROSLAV NIKANOVI

dobili tako to smo jednu linost brojali samo jedanput, pa je tako u popisu, ustvari popisano 339 linosti.100 Kada govorimo o ekonomskoj snazi stanovnitva Drenice pod turskom vlau, jedini pokazatelj su nam porezi koje su bili obavezni da daju. Iz sva etiri pristupana deftera vidi se da sve to vrijeme stanovnici ove oblasti plaaju jedinstvenu sumu poreza (odsjekom) bez zaduenja za pojedina domainstva.101 Kako se radi o vlakom stanovnitvu pretpostavljamo da je porez izraunavan na isti nain kako je to raunato i za ostale vlade u Hercegovini. Struktura te vlake rente-poreza izgleda ovako: 1. 2. 3. 4. 5. 6. svaka kua daje 45 aki (jedan franaki zlatnik-filurija); svaka kua daje po jednog ovna u vrijednosti od 15 aki; svaka kua daje po jednu ovcu sa janjetom u vrijednosti od 15 aki; svaki 50 kua daje po jednu ergu u vrijednosti od 100 aki; svaki 50 kua daje po jednog ovna u vrijednosti od 50 aki; nijabet odsjekom.

Gore navedena struktura koristila se u defterima iz 1468/9. godine i defteru iz 1477. godine. Iznosi u akima su dati u iznosima koji su potraivani u popisu iz 1468/9. godine. Ovi prihodi su ulazili u hasove sandak-bega. U defteru iz 1477. godine rentni prihod ulazi u carske hasove, izuzev nijabeta, koji pripada sandak-begu.102 Da bismo koliko je to god mogue preciznije utvrdili ekonomski poloaj stanovnika Drenice, mi emo se posluiti gore navedenom strukturom vlake rente. Osnovni element vlake rente je porez na kuu, tzv. filurija. Filurija se plaala u vrijednosti jednog franakog zlatnika, i to svaka kua (tanije, svaka inokosna porodica) i svaki odrasli neoenjeni mukarac. Za nas je, svakako, najinteresantniji odnos izmeu, s jedne strane filurije (stavka 1. u strukturi) i ostalih davanja (stavke 2-6), jer davanja izvan filurije svakako daju elemente iz kojih se moe vidjeti ekonomska snaga popisanog stanovnitva. Na osnovu popisa iz 1468/9. godine za podruje Hercegovine je procentualno iskazano taj odnos izgledao ovako: filurija u ukupnoj sumi vlakih poreza nosi 58,16 %, a sva ostala davanja 41,84 %. Poto su Drenjaci plaali porez odsjekom, te mi jedino imamo ukupnu sumu koliko je cjelokupno stanovnitvo ove nahije plaalo poreza godinje, od svake pojedine sume emo prvo oduzeti iznos filurije za sva domainstva, a ostatak emo smatrati dovoljnim za pokrivanje ostalih poreza. Takoe emo taj ostatak podijeliti na domainstva, kako bismo ustanovili koliko je svako domainstvo u prosjeku imalo dodatnih poreskih obaveza.

100

101 102

Isto, 8-10. ivot i kultura stanovnitva Drenice, 90-93. Kada uporedimo prevode u izvjetaju sa istraivanja i onaj objavljen u GZM, vidi se da je u objavljenom radu isputeno navoenje est domaina a u izvjetaju svega etiri. Navedenih 199 domaina nalazimo u zavrnom izvjetaju, a u objavljenom radu svega 197. Iz gore reenog se vidi da ne posjedujemo prevod kompletnog popisa domainstva. A. S. Alii, Nahija Drenica, 8-12. Isto, 4, 8-12. N. Filipovi, n.d., 132-133. U defteru iz 1477. godine osim gore navedenih stavki stoji i odredba da kada bude vojni pohod, svakih 10 kua daje ratnika na konju sa orujem i on zajedno (s ostalim) jae u ratni pohod.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

157
Ost. dav. % 36,77 21,5 8,1 18,7 25,9

Godina popisa 1468/9. 1477. 1521./prije 1521. 1525.

Br. kua 143 + 32 203 294 294 267

Porez odsjekom. 6600 13500/1 17880/2 20800/3 20800/4

Filurija aki % po domainstvu 9135 15488 15288 13884 67,8 86,5 73,5 66,8

Ost. davanja aki i neoenjenom 4365 2392 5512 6916 32,2 12,8 22,5 33,2

1. Porez je bio 300 franakih zlatnika po 45 aki to ini gore navedenu sumu od 13500 aki. 2. Porez je bio 340 franakih zlatnika po 52 ake to ini 17880 aki. 3. Porez je bio 400 franakih zlatnika po 52 ake to znai 20800 aki. 4 Porez je bio 400 franakih zlatnika po 52 ake to ini 20800 aki. U prvom popisu Drenice neposredno po osvajanju, 1468/9. godine, porez je, kako se vidi iz tabele, iznosio 6600 aki. Kada za svaku kuu i za svakog neoenjenog obraunamo po jedan franaki zlatnik filurije i pomnoimo zbir tih zlatnika sa vrijednosti jednog zlatnika u to vrijeme u akama, a to je iznos od 45 aki, dobija se iznos 7875 aki. Ako pak iznos od 6600 aki koliko je stanovnitvo nahije Drenice plaalo poreza, podijelimo sa brojem kua i neoenjenih dobiva se po kui ili neoenjenom svega 36,77 aki. Oito je da stanovnici Drenice plaaju porez daleko ispod vrijednosti filurije u to doba. Zato su Drenjaci plaali ovako mali iznos poreza, za sada se ne moe utvrditi. Pretpostavljamo da je to moglo biti i iz razloga to su oni imali neka posebna zaduenja (koja se ne navode u ovom defteru) i da je to trebalo da se regulie posebnim aktom, to je izgleda bar djelomino uslijedilo prilikom sljedeeg popisa. Jedan od razloga mogao bi biti da se privuku malim porezom oni koji su se sklonili na sigurnije mjesto i nisu uvedeni u popis. Ve u sljedeem popisu, iz 1477. godine, od ukupne sume na filuriju otpada 67,8 procenata, a na ostala davanja 32,2 procenata. Kada izraunamo prosjena davanja jednog domainstva u stavci ostala davanja vidi se da je taj iznos koji se plaa za svako domainstvo (na osnovu podataka za 1468/9. Jedno vlako domainstvo je pored filurije plaalo cca 36 aki ostalih davanja). U periodu od 44 godine, od kada imamo sauvan sljedei popis porez se sa prvobitnih 300 franakih zlatnika poveao na 400, a vrijednost zlatnika se sa 45 popela na 52 ake. Ovo poveanje rente je, svakako, ilo postepeno, to se vidi i iz zabiljeke uz popis iz 1521. godine. U zabiljeci se navodi da je prije ovog popisa porez na Drenicu bio 340 franakih zlatnika, te da se kao i ostalim Vlasima sada poveava po 10 aki (ne kae se po kojoj jedinici), to ini 69 franakih zlatnika poveanja. Prije ovog popisa Drenjaci su, znai, uz isti broj domainstava plaali porez u kojem je filurija uestvovala sa 86,5%, a ostala davanja sa 12,8%. Ostala davanja po domainstvu su se tako smanjila na veoma malu sumu od 8,1 aki. Odnos filurije (73,5) i ostalih davanja (22,5,5) se promijenio kao to se vidi ve 1521. godine, pa je tako i prosjeno davanje po domainstvu poraslo na 18,7 aki. U sljedeem popisu, koji je sainjen veoma brzo nakon gore navedenog, situacija se znaajno mijenja. Kao to smo ranije ve naglasili, naglo se smanjuje broj domainstava (za 27), a iznos poreza za cijelu nahiju ostaje isti. Kao to

158

MIROSLAV NIKANOVI

je normalno i oekivati u ovoj situaciji, uee filurije u ukupnoj sumi poreza sada opada srazmjerno opadanju broja domainstava, pa tako sada filurija u ukupnom iznosu uestvuje sa 66,8%, a ostala davanja rastu na 33,2%. Na svako domainstvo sada otpada najvea suma ostalih davanja kada se prate svi koriteni popisi. Kada rezimiramo sve dosada reeno, namee nam se utisak da je neposredno po potpadanju Drenice pod tursku vlast niska porezna stopa bila uslovljena eljom nove administracije da ve uobiajenim stimulansima privuku to vie poreskih obveznika. Da se vrate ili pak nasele i u Drenici, kao to je bila praksa i u drugim oblastima posebno kada se radi o vlakom stanovnitvu. Takva politika se vidi i u sluaju Drenice. Kada je dolo do osjetnijeg poveanja stanovnitva, ve u prvom sljedeem popisu nakon 8-9 godina, turska administracija je znaajno poveala sumu poreza, mada i dalje daje znaajne poreske olakice Drenjacima, pa ak i u odnosu na vlako stanovnitvo u Hercegovini uopte. Takav trend se i pored manjih varijacija osjeao u toku gotovo 50 slijedeih godina. Sve ovo vrijeme ostali porezi za svako domainstvo posebno nisu prelazili vrijednost dva ovna i kretalo se, otprilike, oko polovine davanja koja su bila uobiajena za vlaka domainstva u Hercegovini. Ovakva situacija nam namee pitanje da li su Drenjaci, moda, imali neka posebna zaduenja koja su im omoguavala ovakav, u odnosu na ostale Vlahe povoljniji poloaj. Alii, traei odgovor na ovo pitanje, poredi poloaj Drenjaka sa poloajem stanovnika sela Rabine, koji su bili zadueni da kao derbendije uvaju Blagajski klanac. Stanovnici pomenutog sela plaali su filuriju u iznosu od 85 franakih zlatnika (za 82 kue i 3 neoenjena), ali su pored toga plaali i desetinu. U sluaju Drenice nema nikakvog nagovjetaja, niti zabiljeke da su oni optereeni nekim slinim davanjima. Alii zakljuuje da se radi o davanjima koja se baziraju na ekonomskoj moi stanovnitva, odnosno bonitetu zemlje. Na osnovu poreskih obaveza Rabine i Drenice Filipovi smatra da su Drenjaci na zemlju prisjeli vlasti, ali da su stanovnici Rabine otili dalje od njih u procesu sedanterizacije. Mi se slaemo sa Filipovievim miljenjem da su Drenjaci u ovo vrijeme u dobroj mjeri sedanterizirani. Njihova ekonomika je, najvjerovatnije bila vezana i za zemljoradnju i za stoarstvo, a povlastice u oporezivanju su zadobili bavljenjem sokolarstvom i obzbjeivanjem putnih pravaca, bez obzira na to to to nije i navedeno u pomenutim defterima. Povlastice sokolara obezbijedile su im, vjerovatno, naprijed iznesene razreze poreza. Sokolari su bili stimulisani da se bave zemljoradnjom u okvirima svojih batina, a ogranieno stoarstvo omoguavalo im je da u izvjesnim granicama izbjegnu poreze u vezi s tim. Ovakve regulative su imali da bi se sa dunom panjom mogli posvetiti hvatanju i dresiranju ptica za lov.103 O drutvenoj strukturi Drenice za doba turske vladavine imamo veoma malo direktnih podataka, pa drutvene odnose moramo pokuati posredno rekonstruirati. Drenica je u ovo vrijeme bila podijeljena na tri manje cjeline sela. Sela su se formirala shodno prirodno-geografskim uslovima. Shodno ovoj podjeli razlikuju se tri skupine Vlaha. Ne postoji determinacija ovih skupina, niti se pak vidi ko su njihovi glavari. Dodue, kao prvi upisani domain u selu Strievu se navodi Ivan upan. Osim pridjeva upan on se niim drugim ne razlikuje od ostalih domaina. Ipak, termin upan nam ukazuje na njegovu

103

A. S. Alii, n.d. 4. Uporedi i N. Filipovi, n.d., 159.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

159

specifinu ulogu u drutvenoj hijerarhiji Strieva, pa i Drenice. I naziv sela Kneluk daje nam nagovjetaj da je u drutvenoj hijerarhiji Drenice postojala i funkcija kneza, ali je u ovo vrijeme vie ne nalazimo. O moguoj korelaciji upana i kneza govorili smo ranije. Iz deftera iz 1477. godine se, takoe, vidi da su Drenjaci u to vrijeme uivali batine. Koje su se prenosile i na udovice nakon smrti domaina. U popisu se nigdje ne navodi da domaini posjeduju batine, ali se to po naem miljenju podrazumijeva, kada se u pet sluajeva navodi da udovice dre batinu. Nakon popisa oko 1525. godine Drenica se ne nalazi kompletno popisana niti u jednom defteru. Za nas je, svakako, izuzetan popis iz 1858. godine, u kojem je Drenica samo djelomino popisana. Radi se o defteru u kojem je popisana raja Hercegovine. Samim tim zbog karaktera ovog deftera ne bi bilo opravdano ni oekivati da se u njemu nalazi popisana i Drenica.104 Iz ovog upisa vidi se da je u Kneluku dolo do promjene, odnosno ukidanja drutvenog statusa, te da njegovi stanovnici postaju raja, dok se ne navoenjem ostala dva sela podrazumijeva da su njihovi stanovnici i dalje ostali u statusu Vlaha. Postavlja nam se pitanje kako je dolo do ove promjene u drutvenom statusu? Ve u prvim defterima moe se uoiti da su stanovnici Drenice u dobroj mjeri ve prisjeli na zemlju, i samim tim bili podvrgnuti pritisku, koji je na njih vren da se ukljue u timarski sistem Turske Carevine. Postoje indicije da su se ve u prvoj polovini XVI vijeka sticali uslovi za promjenu drutvenog statusa barem jednog dijela stanovnitva ove oblati. Poreenjem podataka deftera iz 1521. i 1525. godine vidi se da je naglo, za nekoliko godina, popisano 27 domainstava manje, od ega ba u selu Kneluk najvei procenat. Razlozi tome mogu biti razliiti, ali se kao najvjerovatniji izdvajaju emigracija i promjena drutvenog statusa tj. prelazak na stepen zavisnog stanovnitva raje. Niti jedno niti drugo ne moemo decitno ustvrditi, ali nas podaci iz pomenutog deftera iz 1585. godine upuuju da je ve u ovo vrijeme homogena drutvena organizacija dreanjskih Vlaha u svakom sluaju naeta, i da su, izgleda, Vlasi ove oblasti popustili pod pritiskom i birali izmeu gore navedena dva rjeenja. Kada smo govorili o privremenoj aktivnosti Drenjaka u srednjem vijeku, rekli smo uglavnom sve to bi se moglo odnositi i na ovaj period. Pored stoarstva, zanimanja karakteristinog za vlake skupine stanovnitva, iz deftera poslije turskog osvajanja jasno se vidi da se Drenjaci bave i zemljoradnjom, kao ve u dobroj mjeri sedanterizirana grupacija Vlaha. Na ovom mjestu emo se posebno pozabaviti sokolarskom aktivnou stanovnika ove oblasti za vrijeme turske vladavine. Iako u defterima iz XV i XVI vijeka ne postoji zabiljeka na osnovu eka Drenjaci spadaju u povlatenu kategoriju stanovnitva Turske Carevine (u odnosu na ostale hriane), na osnovu dokumenata iz XVIII vijeka moe se pretpostaviti da je to bilo i iz razloga to su se bavili uzgajanjem i hvatanjem ptica za lov i potpadali pod odredbe zakona o sokolarima. U ovom dokumentu stoji da u Drenici postoji uzgajalite sokolova, te da stanovnici navedenog sela od vremena osvojenja alju te sokolove u Carigrad, pa su na osnovu toga osloboeni osim erijatskih urova i uobiajenih dabina, tekog rada i drugih pristojbi. Kako se iz podataka ovog dokumenta ne

104

A. S. Alii, n.d., 11, 13. U defteru stoji doslovno: Selo Kneluk drugi naziv Drenica, timar je Duraka , sina Huremova, serbuljuka (zapovjednika ete) u tvravi Poitelj Zemin Ivana, sina Dobrinova, u posjedu Grgura i batina Grgura u posjedu Mustafe, te dio Marka, sina Radoeva u spomenutom selu pripada Mostaru. U novcu 400.

160

MIROSLAV NIKANOVI

vide sve poreske regule koje se odnose na ovo stanovnitvo, koristiemo se za uporeenje Zakonom o sokolarima i jastrebarima vidinskog Sandaka iz 1586. godine. Na osnovu odredbi ovog Zakona sokolari i jastrebari su osloboeni davanja: haraa, ispende, uura od onog to su zasijali i ponjeli na batinama koje lino obrauju, uura od ire, uura od konica, resuma na svinje, resuma na ovce (ako imaju vie od 100 ovaca, na svake dvije ovce iznad stotine rauna im se jedna aspra davanja), izvanrednih nameta i uobiajenih tereta. Takoe je zabranjeno sandak-begovima i vilajetskim subaama da od sokolara sakupljaju jeam, da ih tjeraju na koenje livada i da ih tjeraju na rabote. Pored odredbi u kojima se govori od ega su sokolari osloboeni za nas je, svakako, veoma interesantno koja su prava i obaveze lanova sokolarskih domainstava. Za hara sposobni, dorasli sinovi sokolara, njihova braa i bratanci daju ispendu i hara prema procjeni i uz znanje kadije na dobro, srednje i loe. Od neoenjenih sinova, sposobnih za rad i zaradu uzima se 25 aspri ispende. Ako sokolari ili lanovi njihovih domainstava ostvaruju prihode izvan svojih batina, obavezni su da plaaju porez. Po ovom zakonu sokolari su bili zatieni od samovolje pojedinaca i dravnih organa, njihov zastupnik i pokrovitelj bio je dogandi-baa, koji je ovlaten od starjeine (vrhovnog) sokolaraj.105 Da bi uivali status propisan ovim zakonom, sokolari su bili duni da prema adetu predaju, ili kao nadoknadu daju 300 aki za uginulog ili nepredatog sokola. Status sokolara nasljeivali su njegovi sposobni sinovi i tek promovisanjem oni su zadobijali privilegije, kao is vi ostali sokolari. Iz gore navedenih regulativa vidljivo je da su sokolari u turskom feudalnom sistemu imali odreenu autonomiju u odnosu na administrativni aparat sandaka kojem su pripadali i da su preko svog starjeine dogandi-bae bili pod direktnom upravom vrhovnog sokolara. Takoe treba rei da su se u turskoj administraciji vodili posebni sokolarski defteri, u koje su upisivani sokolari, pa su tako u njima mogla biti upisana pojedinana zaduenja sokolara iz Drenice. Kako do danas nije poznat niti jedan sokolarski defter za podruje Hercegovine, tek nova istraivanja turskih dokumenata mogla bi dati nove podatke o sokolarima Drenice a iz njih bi se moglo vidjeti i kakvu je ulogu u sokolarstvu imao jedan Mostarac, Dervi-paa Bajezidagi, za koga se 1591/2. godine kae da je bio Predvodnik svih sokolara. Ve pomenuti zakoni govore nam da su braa, sinovi i bratanci sokolara plaali pristojbe izvan privilegija sokolara, da su plaali poreze za sva privreivanja ostvarena izvan sokolarskih batina i da su privilegije obuhvatale i njih tek kada su promovisani u sokolarski status. Kako se izriito kae da se za popunjavanje upranjenih sokolarskih batina uzimaju sposobni, moemo pretpostaviti da je bilo i nesposobnih, koji su samim tim to nisu bili sposobni da se bave sokolarstvom lake mogli biti integrisani u turski feudalni sistem redovnog oporezivanja,

105

Isto, 5; D. Bojani, Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za Smederevsku, Kruevaku i Vidinsku oblast, Istorijski institut SANU, Zbornik za istonjaku i istorijsku grau. 2. Beograd, 1974, 78-79. Dogandi-baa je od svojih sokolara uzimao za dravu: mladarinu, novane globe, baduhavu, bejtulman, a Ako sinovi sokolara i jastrebara uine prestup i zaslue novanu kaznu, poto se to u prisustvu kadije utvrdi, neka ih kazni njihov stareina (dogandi-baa) i neka novanu globu, prema kanunu, uzme za dravu. Sandakbeg, meutim, nikako da se mea, izuzev ako zaslue veanje ili odsecanje udova. ako se to dogodi, opet sa znanjem kadije, neka stareina (dogandi-baa) preda (krivca) sandak-begu i neka ga sandak-beg kazni tekom telesnom kaznom na mestu koje se zna.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

161

tj. postati raja. Ako ovom dodamo stane napore turskih feudalaca da stanovnitvo sa povlasticama pretvore u raju pretpostavljamo da je unutar stanovnitva Drenice i pored plaanja poreza odsjekom mogla postojati slojevitost u drutveno-ekonomskom pogledu. Sokolari i njihovi predvodnici, dogandi-bae, borili su se za ouvanje ovog statusa. Izgleda da je u XVIII vijeku ova borba bila posebno zaotrena. U to vrijeme se na sudu u Mostaru Drenjaci bore za ouvanje svojih privilegija. Kako o sokolarstvu u Drenici posjedujemo svega dva nedatirana dokumenta dajemo prijevod pomenutih dokumenata u cjelini. Radi se o dokumentima koji se nalaze u zbirci prepisa koje je sainio pisar Muhamed ibn Salih iz Mostara. Dokument je, po svemu sudei, prepisan iz sidila mostarskog kadije, a cilj prepisivanje je, vjerovatno, bio vjebanje rukopisa pomenutog pisara. Uporeivanjem sa ostalim prepisanim dokumentima nastanak dokumenata koje koristimo moe se na taj nain datirati u drugu polovinu XVIII vijeka, poto prilikom prepisivanja nije upisan datum nastanka istih...106 Tekst dokumenata smo donijeli u cjelini jer do sada nisu

106

Isto; O. Zirojevi, Tursko vojno ureenje u Srbiji (1459. 1683), Beograd, 1974., 213-214; B. Cvetkovi, La fauconnerie dans le Sanak de Vidin aux XV et XVI sicles, Orijentalni institut, prilozi za orijentalnu filologiju 28-19, Sarajevo, 1980., 285-289; Orijentalna zbirka JAZU, Zagreb, 1891., list 73a. I Obavijest o tome da se zakup sokolarstva vri od strane dvorskih sokolara. Vlasnici ifluka i siromana raja iz kadiluka Mostar doli su na erijatski sud i obrazloili sljedee: S obzirom da u selu Drenici i u mostarskom kadiluku postoji uzgajalite sokola i da stanovnici navedenog sela od vremena osvojenja alju sokolare u Carigrad , osloboeni su, osim erijatskih urova i uobiajenih dadbina, tekog rada i drugih pristojbi. O tome je izdata uzviena zapovijest. U sluaju da pokau nemar u izvravanju ove slube i u Carigrad ne poalju sokolove kako to stoji u zapovijesti , treba da daju godinje onima koji zakupe sokolarstvo od strane glavara drugih sokolara po 20 ili 30 groa. Poto je carskom naredbom odreivan i razrezivan na bosanski ejalet ljetni i zimski taksit, od taksita koji spada na stanovnike navedenog sela prema njihovim platenim mogunostima. oni su to slali sa stanovnicima drugih kadiluka i do tada nije bilo nikakvog protivljenja. Ovaj put iz pisma Abdulmumin-bae, koji je zakupio navedeno sokolarstvo, vidi se da su stanovnici navedenog sela osloboeni, pored erijatskih urova i uobiajenih dadbina i drugih pristojbi, a prema vjerodostojnom prepisu carske naredbe koji je predat stanovnicima pomenutog sela. Zato su se oni usprotivili da daju dio taksita koji prema potvrdama otpada na njih i zaeljeli da se taj njihov dio prenese na stanovnike drugih kadiluka. Ali potrebno je da se izda bujrudlija u pismenoj formi i poalje po povjereniku za taksit hadi Omer-agi o tome da se ranije odreeni ljetni taksit na stanovnike spomenutog sela prema potvrdama ima pokupiti. O ovome se obavjetava Bosanski divan. Na traenje, u sidile je ubiljeeno i uva se da treba da poalju zajedno sa ostalim kadilucima dio ljetnog i zimskog taksita koji otpada na stanovnike navedenog sela. II Mustafa, kadija u Mostaru. Vlasnici ifluka i druga siromana raja iz grada Mostara doli su na erijatski sud i izjavili sljedee: Od carskog osvojenja carskom je naredbom razrezivan na bosanski ejalet ljetni i zimski taksit, pa je tako bilo i sa stanovnicima Drenice, koja pripada naem kadiluku, i oni su zajedno sa drugim kadilucima davali svoj dio i nije bilo nikakvih protivljenja. Ali mi posjedujemo uzvienu zapovijest od prije tri godine da smo osloboeni uobiajenih dadbina i tekog rada. Poto je traeno osloboenje, (o tome) je izdata uzviena zapovijest. Oni su se i ranije protivili, a u vrijeme prolog valije o tome je obavijeten i Bosanski divan. Ali, poto je hatti humajumom naeno da se razree ljetni i zimski taksit, to se ne moe traiti osloboenje. U gornjem ilamu (obavijesti) obrazloenje je da se prikupi onaj dio koji potpada na stanovnike spomenutog sela. S obzirom da se stanovnici spomenute Drenice

162

MIROSLAV NIKANOVI

bili pristupani naunoj javnosti. U okviru radova napisanih u okviru ve pomenutog naunoistraivakog projekta ivot i kultura stanovnitva Drenice ovaj dokument je na vie mjesta apostrofiran. Analizu dokumenata sainio je autor rada o Drenici pod osmanskom upravom Ahmed Alii. Aliievi komentari nisu zasnovani na irem posmatranju pitanja sokolarstva uopte, pa tek nakon toga posmatranjem situacije u Drenici. Zbog jednostranog navoenja pojedinih odredbi ovih dokumenata, te nedostataka paralela sa drugim sokolarima pomenuti autor je nainio i nekoliko pogrenih zakljuaka. Jedna od osnovnih znaajki ovog spora je tenja upravnih vlasti i feudalaca da dodatnim oporezivanjem, s jedne strane, prevedu povlateno stanovnitvo na stepen zavisnog stanovnitva raje, sa druge strane, vidi se koliko je napora trebalo povlatenom stanovnitvu da svoja prava, zasnovana na pozitivnim zakonskim propisima ouva.107

protive da daju dio pristojbi koji spadaju na njih, pregledana je uzviena zapovijest koju posjeduju i da tamo stoji da se oni ne uznemiravaju traenjem pristojbi bez fermana. Zato je obavijeten i Bosanski divan da se zatrai ferman i da se naredi da se preko mubaira za taksit prikupi odreeni dio a njih pripisanih pristojbi, tj. ljetni i zimski taksit, kao to je injeno i ranije, ali da se u to ne unosi nepravda. Na prevodu ovih dokumenata zahvaljujem se mr. Fehimu Spahi iz orijentalnog instituta u Sarajevu. Na postojanje ovog dokumenta uputio nas je Muhame Muji, saradnik Orijentalnog instituta u Sarajevu, na emu mu se zahvaljujem. Za odreivanje vremena nastanka ovih dokumenata dugujem zahvalnost dr. Muhamedu draloviu, rukovodiocu orijentalne zbirke JAZU u Zagrebu A. S. Alii, n.d., 5-7; V. Stojakovi, n.d. 193. Da bi nam karakter ovog spora bio jasniji, potrebno je navesti o kakvom se porezu (taksit) radi i kako je dolo do njegovog uvoenja u Turskoj carevini. Taksit spada u grupu tzv. Izvanrednih nameta (takalif-i orfiyye) i javlja se tek poetkom XVIII vijeka. Ubiran je dva puta godinje, u dvije rate, i zbog toga je i dobio naziv taksit (arapski izraz sa znaenjem rata, obrok). Radi se o porezu koji je stanovnitvo u 18. i 19. vijeku bilo duno da daje u korist provincijskih i lokalnih organa vlasti. U klasinom periodu Osmanske drave (do kraja XVI vijeka) primjena izvanrednih oporezivanja bila je ograniena na svega nekoliko tereta: avariz, nuzul, sursat, itira (krenje puteva, opravka mostova i gradova, obezbjeenje prenoita za vojsku, obezbjeenje hrane za vojsku, rekvizicija hrane i stoke i dr.). Od XVII vijeka zbog propadanja klasinih osmanskih ustanova, broj i koliina izvanrednih nameta poveala se na 97. Svi ovi nameti (pored redovnog oporezivanja) postaju jedan od glavnih instrumenata za pokrie materijalnih potreba drave i njene administracije, posebno provincijske. Svi ovi nameti, ustvari, bili su ustaljen praksa samovoljnog i portivzakonitog ubiranja raznovrsnih nameta iz grupe tekalif-i aka od strane namjesnika provincija (mirimirana, vezira) i sandak-bega (mutesarifa, miriliva), kao i lokalnih sudskih i upravnih funkcionera (kadija, vojvoda, muteselima, ajana). Najjai pritisak ovim nametima zapoeo je jo u toku velikog rata (1683-1699), a posebno je taj pritisak bio jak pri kraju i poslije ovog rata. Sva ova nezakonita davanja i pritisci na stanovnitvo popraena su brojnim albama potlaenih organima centralne vlasti, koja je kao protivmjeru izdavala stroge naredbe da se prestane sa takvom praksom, pa je tako 1704. godine strogo zabranjeno ubiranje ovih nameta u itavom Carstvu. Meutim, pomenuta naredba nije imala due dejstvo pa se i opisana praksa i dalje nastavljala. S druge strane, sama centralna vlast nije mogla da obezbijedi materijalna sredstva za izdravanje provincijskih funkcionera, pa je jo od ranije preutno doputala da ti funkcioneri raznim povodima i pod razliitim izgovorima nametnu namet na vilajet. Ne mogavi na kraju ova pitanja rijeiti sredstvima svoje blagajne, krajem druge decenije XVIII vijeka ova praksa je ozakonjena pod nazivom imdad-i seferiye i imdad-hazariye. Namet taksit (imdad-i hazariye) ozakonjen je u Bosni 1720. godine. Odreeno je da se ovaj namet ubire dva puta godinje od svih lica bez obzira na to da li su ova lica osloboena od nameta tekalif-i orfiye, ili pak nisu

107

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

163

Osnova sudskog spora koji Drenjaci vode na sudu u Mostaru svodi se na kontradikcije nastale uvoenjem taksita u prvoj polovini XVIII vijeka u odnosu na poreske olakice koje su Drenjaci imali kao carski sokolari. Drenjaci su kao sokolari bili osloboeni plaanja poreza iz grupe tekalif-i orfiye i aka (pored ostalih povlastica), koji, ustvari, i ine osnovu poreza pod nazivom taksit. Sve dok ti porezi nisu ozakonjeni kao taksit, Drenjaci su mogli da se odbrane od samovoljnog uzimanja ovih nameta, jer su posjedovali ferman koji izriito navodi da su oni osloboeni plaanja tih nameta. Meutim, kako niko nije osloboen kada je u pitanju taksit, tj. svi plaaju ovaj porez situacija se bitno mijenja. Iako su fermanom bili osloboeni ovih davanja, provincijske vlasti su na osnovu zakona o taksitu posjedovale pravo da i taj utjeraju. Uvidom u sidile mostarskog kadije iz XVIII vijeka evidentno je da je taksit razrezivan i na stanovnike Drenice.108 Poto nam nisu bili pristupani sidili mostarskog kadije u kontinuitetu, nismo u mogunosti da ocijenimo da li su sudski sporovi koje stanovnici Drenice vode na sudu u Mostaru rijeeni u njihovu korist. Iz gore navedenih podataka o razrezivanju taksita na Drenicu vidi se da nije tano Aliieva konstatacija da je posljednja godina u kojoj je upisan taksit na Drenicu 1763/4. Samim tim otpada i pretpostavka pomenutog autora da je spor voen 1768. godine. Alii navodi da mnogi podaci u sidilima mostarskog kadije pokazuju da Drenjaci nisu plaali taksit, ali da decidno ne navodi o kojim dokumentima iz spomenutih sidila se radi. Na osnovu svega reenog moemo samo pretpostaviti da

osloboeni od spomenutih nameta. Uvoenje taksita imalo je kao prateu pojavu to da se kroz taksit izdravaju ne samo bosanski vezir i upravnik Sandaka ve da on pokriva, takorei, sve trokove turske administracije i sudstva, kao i da namiruje izvjesne izdatke koji su injeni u vojne svrhe. Taksit je tako od uvoenja pa do tanzimata (1839. godine) postao jedna vrsta budeta provincije kojim je, konano, bio prebaen itav teret izdravanja turske provincije i lokalne administracije, kao i djelimino izdravanje vojske na podanike. Uvoenje taksita i njegovo zloupotrebljavanje bilo je izuzetno pojaanje nameta na hriansko stanovnitvo, a pogaalo je i muslimansko stanovnitvo kod kojeg se ve krajem XVII vijeka javlja otvoren revolt da bi kulminirao u drugoj polovini XVIII vijeka, kada se taksit razvio u najtei oblik izrabljivanja podanika. A. Sueska, Taksit (prilog prouavanju dabinskog sistema u naim zemljama pod turkom vlau), Godinjak Pravnog fakulteta u Sarajevu VIII, Sarajevo, 1960, 339-340, 357-359; Isti. Novi podaci o nastanku taksita i visini taksita u Bosni, Institut za istoriju u Sarajevu, Prilozi X/II, Sarajevo, 1974, 135-145. Na osnovu sidila u koje smo imali uvid na Drenicu je razrezivano: 1. 1730/31. godine na ime salijane i ljetnog taksita 2880 aki. 2. 1733. godine na ime salijane i ljetnog taksita 1688 aki. 3. 1763. godine na ime ljetnog taksita 15000 aki. 4. 1763. godine na ime hadarije (mirnodobske pomoi) 22000 aki. 5. 1768. godine na ime zimskog taksita 7200 aki. 6. 1769. godine na ime zimskog taksita 7200 aki. Sidil mostarskog kadije (1730-1733), Arhiv Hercegovine Mostar, Acta Turcorum, 23/1127; Sidil mostarskog kadije (1635-1783. fragmenti), Arhiv Hercegovine Mostar, Acta Turcorum, 22/1098, 18; Sidil mostarskog kadije fragmenti (1735-1783), Arhiv Hercegovine Mostar, Acta Turcorum 22/1098; Sidil mostarskog kadije (1765-1783), Arhiv Hercegovine Mostar, Acta Turcorum, 22/1097, 31-32.

108

164

MIROSLAV NIKANOVI

su Drenjaci prestali da plaaju taksit, dok se njihov spor na sudu ne rijei, ali o ishodu ovog sudskog postupka nemamo eksplicitnih podataka.109 Kada je u pitanju gore navedeni spor pred kadijom u Mostaru, potrebno je osvrnuti se na jo neke Aliieve zakljuke. Alii zakljuuje da su Drenjaci zanemarili tu svoju dunost i prestali slati sokolove na dvor, pa je zakupcima sokolarskih prihoda od strane starjeina sokolara davan dravni novac u iznosu od 20 do 30 groa godinje.110 Paljivim itanjem dokumenata vidi se da se ne radi ni o kakvom zanemarivanju povjerene dunosti, ve o obavezi da, kada se u toku godine ne obezbijedi niti jedan soko, prema ustaljenom obiaju sokolari treba da daju nadoknadu u pomenutom iznosu u novcu. Ovakvu odredbu citirali smo iz zakona o sokolarima i jastrebima iz 1586. godine, a identine odredbe se nalaze i u sokolarskim fermanima koje je objavio Elezovi. Alii, dalje zakljuuje da je zbog zanemarivanja dunosti i razrezan taksit na stanovnike Drenice, te da se oni tome nisu protivili. Ovakav zakljuak ne moe se prihvatiti jer je, kako smo ve naveli, taksit porez od kojeg niko nije osloboen, to navodi i Alii, pa su tako provincijske vlasti razrezali ovaj porez i na Drenicu. Ovdje se oito ne razlikuje uobiajena formula pisanja ovakvih dokumenata od stvarnog stanja stvari111 Ovakva konstatcija svakako je netana, jer se tano zna kada je taksit uveden kao porez. Drugi dio reenice govori da su Drenjaci plaali taksit, to je iz sidila vidljivo, ali se nisu protivili, nelogino je samim tim to je dolo do ovog spora. Abdulmumin-baa nije morao nai ferman koji oslobaa Drenicu svih nameta bez posebne carske naredbe, ve je, vjerovatno, on sam traio da se izradi prepis fermana kako bi mogao ostvariti prava koja taj ferman daje. Pomenuti Abdulmumin-baa bio je jedini ovlaten da sa vlastima pregovara i zastupa sokolare iz Drenice. Drenjaci su bili osloboeni svih poreza osim erijatske desetine. Mislimo da nije potrebno da se vraamo na objanjenje odnosa povlastica Drenjaka i taksita kako bismo pokazali da je Aliieva teza da su Drenjaci izgubili sokolarske privilegije u prvim decenijama XVIII vijeka, kada je uveden taksit, bespredmetna. Iz navedenog dokumenta vidi se da Drenjaci ne plaaju desetinu a nje du osloboeni inae svi sokolari u Turskom Carstvu, kako se vidi iz vie puta pominjanog zakona i sokolarskih fermana. Ako bismo i prihvatili i injenicu da su oni plaali desetinu, to automatski ne znai da su izgubili sve povlastice, i da su postali raja, jer smo ve naveli sluaj sela Rabine, koje je plaalo filuriju, a ipak je bilo optereeno desetinom112

109

110 111

112

A. S. Alii, n.d. 6. Na ovaj konkretan sluaj bi se po naem miljenju mogao primijeniti zakljuak Glie Elezovia kada govori o borbama sokolara za ouvanje povlastica, a koji glasi: Koje od sokolara bio jai, promuurniji, drskiji, on je uspijevao albama da svoje pravo kako tako obezbedi i izdejstvuje nov ferman, mada ak i posjedovanje fermana nije osiguravalo osloboenje od taksita jer ovaj porez, kako smo ranije naveli, bio obavezan za sve. G. Elezovi, Sokolari i sokolarstvo, Iz istorije sokolarstva, Fermani manastira Deana i Donje Guterice, Skoplje, 1923, 49. A. S. Alii n.d., 5. D. Bojani n.d., 79; G. Elezovi n.d. 49-85; A. S. Alii n.d., 5-6. U drugom dokumentu navodi se da od carskog osvojenja je carskom naredbom razrezivan na bosanski elajet ljetni i zimski taksit pa je tako bilo i sa stanovnicima Drenice... A. S: Alii n.d., 4-5; D. Bojani n.d., 79; N. Filipovi n.d., 159.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

165

O sudbini sokolara i njihovih povlastica u Drenici za vrijeme naih istraivanja u Drenici zabiljeili smo narodnu tradiciju. Danas stanovnici okolnih sela Drenjake nazivaju sokolima rugajui im se kao zaostalim, jer sa ponosom priaju legendu prema kojoj njihov predak Toma Fijovi uhvatio sokola vanredne ljepote i poklonio ga caru, a on ih zauzvrat oslobodio plaanja svih poreza. Prema predanju, povlastice su ukinute za vlade Ali-pae Rizvanbegovia, zbog toga to se Drenica osilila, jer je Tajmil, rodonaelnik Lalia silom odveo djevojku od stoke u planini i poslije obljube uzeo je za enu. Legendu o tome da su Drenjaci uhvatili sokola i od cara bili osloboeni poreza zapisali su svi putopisci koji su u XIX i XX vijeku prolazili kroz Drenicu. Svi autori, od Jukia, koji je prvi dao opis Drenice, preko Arbuthnota, koji je nekoliko dana boravio u lovu u Drenici, Bakule, koji je bio paroh u oblinjoj Grabovici, pa do Hoernesa, Rennera i drugih, koji su, uglavnom, kompilirali podatke prve trojice, ukratko navode ovo predanje i slau se da je vrijeme ukidanja zadobijenih povlastica etrdesetih godina XIX vijeka.113 Smatramo da ovako datiranje ukidanja drenjanskih povlastica ima osnova jer, se radi o vremenu kada se uvoenjem tanzimata ukidaju sve dotadanje poreske olakice i reformie turski poreski sistem uopte. Iako su povlastice sokolara u Drenici, izgleda, trajale do etrdesetih godina XIX vijeka, najvjerovatnije su se stanovnici ove oblasti sokolarstvom prestali baviti znarno ranije. Drenjacima je, vjerovatno, bilo isplatnije da plate odtetu za nedostavljane sokolova nego da preu u poloaj raje. Sokolarska djelatnost prestaje vjerovatno, kao i drugim krajevima, ve od kraja XVIII vijeka. Interesanto je da se u Drenici uvijek smatra da su sokolarske povlastice obuhvatale cijelu oblast, na ta nam ukazuje i nain oporezivanja odsjekom u XV i XVI vijeku, te dokumenti o sokolarstvu koje smo citirali. Nasuprot tome dokumenti za ostale krajeve ukazuju na to da se, po pravilu, radi o pojedinim porodicama koje su na svojim slobodnim batinama uivale povlastice, jer su se bavile ovom veoma vanom djelatnou. Tek otkrivanjem novih dokumenata ovaj problem e se moi razjasniti. Osi legende o zadobijanju povlastica stanovnici Drenice danas ne znaju mnogo o tehnici lova na sokolove, a i termini u vezi sa sokolarstvom su veoma rijetki. Sa sokolarstvom u vezi je ve pomenuti naziv jedne litice: Sokolina u Gornjoj Drenici, a u Strievu se jedan potez naziva Sokolac. Osim optih shvatanja o privilegijama Drenice kao cjeline, kao potomci Tome Fijovia, legendarnog drenjakog sokolara, istiu se porodice Bai (Muslimani) i ari (Hrvati). Pored toga u prezimenu Karauz prepoznajemo termin iz sokolarske terminologije.114

113 114

I. F. Juki n.d. 386; Larbuthnot n.d. 229; Schematismus... 1873, 162; M. Hoernes, n.d., 69; T. Kovaevi n.d. 86; V. Klai n.d. 169. G. Elezovi n.d. 42, 49-85; B. Cvetkova n.d. 293-298. Ipak imamo jedan podatak o tome kako su Drenjaci lovili sokolove. Na tehniku lova na sokolove odnosi se dio predanja o Tomi Fijoviu, gdje se opisuje njegov lov sokola. Ovu legendu i danas veoma esto ujemo na terenu i poznata je sa malim varijacijama gotovo svim stanovnicima Drenice. Za ovu priliku mi emo dati sadraj ove legende rijeima kako ju nam je ispriao Ahmet Muji iz Bunia, vrsni poznavalac narodne tradicije. U stara vremena kada su carevi ratovali sa pticama Drenjaci su hvatali ptice za lov. Sokolove su lovili u Sokolini. Jednom je Toma Fijovi uhvatio sokola vanredne ljepote, ali mu je u borbi izbio jedno oko. Kada je pokuao da uhvati i drugog sokola, sputajui se guvama prema peini gdje je bilo gnijezdo, uo je vilu iz Drvara kako vie Ajde doma

166

MIROSLAV NIKANOVI

Jedan od prelomnih trenutaka, koji je imao presudan znaaj za formiranje dananje etnike i nacionalne strukture stanovnitva Drenice, bila je islamizacija. U cilj rasvjetljavanja procesa islamizacije posebnu panju emo posvetiti vremenu prelaska na islam, intenzitetu i uslovima pod kojima su ti procesi tekli, te pokuati utvrditi etniku i konfesionalnu strukturu stanovnitva koje je prelazilo na islam. Prije prelaska na izlaganje o ovom problemu potrebno je rei da je Ahmed S. Alii u svom radu o Drenici u osmanskom periodu dao sud i o islamizaciji stanovnitva ove oblasti. Za shvatanje naina na koji Alii pokuava da objasni proces islamizacije u Drenici citiraemo njegove osnovne postavke: Prema sadanjem konfesionalnom i nacionalnom sastavu moglo bi se zakljuiti da je stanovnitvo Drenice prelo na islam u apsolutnoj veini i da je to bilo oko polovine XVI vijeka, kada je tekao intenzivan proces prelaza na islam i drugih podruja i svih slojeva.115 Zakljuujui raspravu o islamizaciji stanovnitva ove oblasti, Alii dalje pie: Mislimo da je to poelo postepeno, kao i na drugim podrujima, ak i u XV vijeku. Sasvim je sigurno da se u prvim decenijama XVI vijeka broj muslimana poveavao. Ali mislimo da je vrijeme oko polovine XVI vijeka bilo presudno i za Drenicu, kao i za druga podruja.116 Smatramo da je neprihvatljivo da se na osnovu dananjeg konfesionalnog i nacionalnog sastava stanovnitva govori o procesima koji su se odvijali u XVI vijeku, tim vie to se ne navodi niti jedan podatak o islamizaciji u Drenici u XV i XVI vijeku. Alii, takoe, pretpostavlja da je to bilo kao i na drugim podrujima, ali ne navodi koja su to podruja, niti gdje je to u literaturi konstatovano. U pokuaju da ustanovimo vrijeme kada je zapoeo proces islamizacije u Drenici u najkraim crtama emo iznijeti kako se ovaj proces odvijao u drugim oblastima, prije svega u Hercegovini. Za nas je, svakako, najinteresantnije kako se tumai islamizacija povlatenih kategorija stanovnitva, jer je i stanovnitvo Drenice spadalo u tu kategoriju. U posljednje vrijeme podvrgnute su kritici teze o masovnom prelasku na islam stanovnitva Bosne i Hercegovine jo u prvim godinama turske vladavine, kao i teze da je velika veina bosanskohercegovakih Muslimana bogumilskog porijekla. Na osnovu

Fijoviu Toma, dosta je danas ovde tvoga lova prekinu mu se guve, on padne u ponor i pogine. Ovog sokola, oru Drenjaka, poalju Drenjaci caru u Stambol. U boju sa pticama oro Drenjak pobijedi orla krstaa suparnikog cara, te sultan odredi da Drenjaci ne plaaju nikakva poreza. Identian nain hvatanja sokola opisao je i Glia Elezovi. Elezovi je objavio predanje po kojem su sokolari iz sela Milena u Makedoniji hvatali sokolove u stijeni zvanoj Sokolac. Kako su gnezda sokolova bila po peinama i pukotinama u litici, a kako soko ima jaku kljunicu, tako da kad udari njom u stenu sevaju varnice to su pojedinci mlade sokolie vadili na jedan osoben nain. Onaj to ima da vadi tie sokolove iz gnezda metne na glavu bakra. Onda ga njegovi drugovi veu konopcem preko sredine i sputaju ga u pravcu gnezda. Kada ga spuste do gnezda, on onima gore da znak, te ga vie ne sputaju. Tada stane piska sokolice i sokolia. Sokolica brani svoje tie i ustremi se na protivnika i bije ga kljunicom, ali uzalud, kad ovaj i ne osea, jer ga sve udara u bakra. Onaj to je na uetu, eto tako, povadi sokolie, na dati znak izvuku ga gore, i svren posao. G. Elezovi n.d. 39. Elezovi kae: Od ahina i mujak i enka dobri su za lov, ali se vie ceni mujak. enka je slabili lovac i Turci je u Vuitrnu zovu Karauz. Isto 16. A. S. Alii n.d. 7. Isto, 11.

115 116

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

167

tih istraivanja smatra se da intenzitet islamizacije postepeno raste, da bi na izvjestan nain kulminiralo u drugoj polovini XVI vijeka.117 Iz popisanih deftera XV i XVI vijeka vidi se da je islamizacijom zahvaen velik broj hriana (katolika i pravoslavnih), koji su u drutvenom pogledu bili u poloaju povlatenog stanovnitva, u poloaju vlaha. Kao ilustraciju u kojoj mjeri je islamizacija zahvatila vlako stanovnitvo u drugoj polovini XV vijeka naveemo podatke koje je objavio Nedim Filipovi. Na osnovu popisa iz 1477. godine u Hercegovini je evidentirano 6877 vlakih kua i 754 neoenjenih odraslih mukaraca, s tim to je u ovaj broj nisu uli Vlasi Trebinja i Popova. Na osnovu deftera iz 1468/9., te ve pomenutog deftera iz 1477. godine bilo je samo 16 sluajeva islamizacije, ili oko 20 sluajeva ako se prihvate kao sigurni nekoliko dubioznih sluajeva, dok je islamizacija zahvatila feudalnu klasu i poela prilino hvatati korijena meu upskim seljatvom.118 Evidentno je da povlateno stanovnitvo (povlateno u odnosu na ostalo hriansko stanovnitvo raju) sporije i rjee prelazi na islam, te da su za islamizaciju ovog stanovnitva potrebni posebni uslovi. Ovo povlateno stanovnitvo prihvata islam usljed izmijenjenih drutveno-ekonomskih uslova, te politikih, pa i psiholokih inilaca. Prelazak Vlaha sa stoarstva na zemljoradnju, ukidanjem vlakih privilegija inicirano osvajakom ekspanzijom prema zapadu, likvidacijom znaaja slube vojnika i ranijih privilegija martolosa pojaavaju pritisak itluenja, a razvoj starih i stvaranje novih gradova, kao ekonomskih, vojnih i religijsko-duhovnih centara pojedinih oblasti Turske, uslovi su u kojima su pod glavnim udarom najire mase vlakog i drugog povlatenog stanovnitva, koje snosi sve tea davanja i terete. Tako su filuriji pretpostavljeni: uurska renta, hara, posebni nameti i tereti, te od biveg slobodnog seljaka treba pri u status raje.119 U prve deftere nakon turskog osvajanja (defteri iz 1468/9, 1477. i 1521. i oko 1525. godine) u Drenici su popisani iskljuivo hriani. U dva slijedea popisa Vlaha Hercegovine, jedan sainjen neposredno iza 1477. godine i drugi iz 1489. godine, Drenica nije popisana moda zbog toga to ovi defteri nisu sauvani u cijelosti. U popisu iz 1585. godine koji se smatra najvanijim sa stanovita islamizacije u Hercegovini, jer je u njemu popisana raja Hercegovine, Drenica nije u cijelosti popisana. Na Drenicu se odnosi jedan usamljeni podatak, prema kojem su u selu Kneluku, tj. u Drenici, postoje posjedi vojnika tvrave Poitelj. Ni u ovom usamljeno podatku ne navode se Muslimani u Drenici, ve iskljuivo kao vlasnici imanja koji ive izvan ove oblasti.120 U pristupanim dokumentima prelazak na islam, kao i prvi Muslimani, registruju se u Drenici u prvoj polovini XVII vijeka. Prema jednoj nagodbi izmeu nasljednika u zaseoku Vrhpolju u selu Drenici ivjeli su Ahmed i Alija, sinovi Milana, i pred kadijom

117

118 119

120

A. Sueska, Osnovni rezultati poslijeratne bosanskohercegovake istoriografije o osmanskoturskom periodu i njeni dalji zadaci, ANUBiH, Posebna izdanja LXV, Odjeljenje drutvenih nauka 12, Sarajevo, 1983, 42. N. Filipovi n.d. 159-160. N. Filipovi Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini u XV i XVI vijeku, ANUBiH, radovi LXXIII. Odjeljenje drutvenih nauka 22, Sarajevo, 1983, 146-147. A. S. Alii n.d. 3, 8-12.

168

MIROSLAV NIKANOVI

u Mostaru izjavili su sljedee: Mi smo se dugo sporili batine Grab, koja nam je pripadala iza naeg oca i naega brata zimije Stipana.121 Podaci iz ovog dokumenta, sastavljenog 1632. godine, nedvosmisleno nam pokazuju da je u Gornjoj Drenici ivjela porodica u kojoj su dvojica od trojice sinova hrianina Milana prela na islam, a trei, tada ve pokojni Stipan, umro kao hrianin. Na osnovu ovog podatka moemo zakljuiti da je u ovo vrijeme proces islamizacije u Drenici bio u toku, ili bar zapoeo. Sljedei podaci o prisustvu muslimanskog stanovnitva u Drenici su iz druge polovine XVII vijeka, iz vremena kandijskog rata, kada su manje ili vee grupe hajduka sa mletakog teritorija upadale na turski teritorij i tamo pljakale. Ovi podaci se odnose na period 1662.-1686. godine i zabiljeeni su u savremenoj hronici O. Pavla ilobadovia.122 Iz gore navedenih podataka vidi se da je u drugoj polovini XVII vijeka bilo muslimana i Donjoj i u Gornjoj Drenici. Muslimani se spominju i u sidilima mostarskog kadije u ovo vrijeme.123 Za vrijeme kandijskog rata prvi put se spominje jedan muslimanski rod u Drenici. Filip Grabovac u Cvitu navodi da je: Arambaa Kardum poginuo u Drenici prid Peinom od Zloji Omer-age za vrijeme Kandijskog rata.124

121 122

123

124

Sidil mostarskog kadije (1630-1633), Orijentalni institut, Sarajevo. Ovaj sidil je preveo i pripremio za tampu Muhamed Muji, saradnik ovog Instituta, i nesebino nam ga pruio na uvid, na emu mu se zahvaljujem. V. Stojakovi n.d., 216. Na Drenicu se odnose sljedei dogaaji. 1664, miseca rujna na 17, harambaa Marko Lovianin, samo 18 junaka, dovedoe 6 eljadi turske iz Rame; takoer istog dne Ivan Galijot, samo 15 junaka, dovode 2 eljadi turske iz Drenice i svi zdravo f. B.; 1665, miseca studenog na 4. harambae primorske, samo 140 druga, dovedoe eljadi turske 3 iz gornje Drenice, a pogubili ji 3, i dognae goveda 30 a male ivine 150, i jo robe koliko je ko mogo nositi. Naa ranie 2, ostali svi zdravi f. B.: 1666.; miseca ilinaka na 14, primorske harambae, samo 300 druga, otioe i porobie Donju Denjicu (vjerovatno Donju Drenicu NM) i uhitie eljadi turske 18. a posikoe 4, zajae male ivine 1500. goveda 70, konja 20; na jedan pogibe...; 1667., miseca srpnja na 13. apar, samo 10 druga, dovede 4 eljadi turske iz Grahovice (vjerovatno Grabovica NM) kod Drenice.; 1667., miseca srpnja na 22. Marko Lovianin, samo 12 druga dovede 8 turske eljadi iz Drenice a dva porobie, nai svi zdravo f. B. S. Zlatovi n.d. 95, 100-102. Iako je 1670. godine u sidil zavedeno: Rjeenje na temelju izjave svjedoka da je Dervi, sin Hasanov iz Drenice platio 3700 aki duga Karamuratzade Ahmed elebiji, bivem muteveliji Hausamudinefendijinog vakufa u Mostaru. Iste godine se pred kadijom u Mostaru: Selim, sin Mahmutov iz Drenice vjenao se je preko svog zastupnika Alije sina Mahmutova, sa djevojkom Fatimom, keri Jusufovom koju je zastupao Mehmedbeg sin Osmanbegov. Ovo posvjedoie sin Kurd Alije i Ibrahim, sina Abdulahov. Mehri muedel je 800 aki. Sidil mostarskog kadije (1635-1783), Acta Turcorum 22/1098, 7b, 10b. Ovo Grabovevo djelo objavljeno je prvi put 1747. godine, F. Grabovac, Cvit razgovora naroda i jezika ilirikog ali ti rvackog, stari hrvatski pisci XXX, Zagreb, 1951, 203. Ovaj podatak nalazimo i kod Andrije Kaia Mioia u njegovom Razgovoru ugodnom.... Slidi pisma vitezova dalmatinski koji, posli nego mnoge turske glave odsikoe, od Turaka pogiboe rata od Kandije. Jo pogibe Kardum Arambaa od Makarske, grada bijeloga Pogubi ga Zloji Omer-aga U Drenici, ognjem izgorila A. Kai-Mioi, Razgovor ugodni naroda slovinskog, JAZU, Stari hrvatski pisci XXVII, Zagreb, 1942, 595, koji je prvi put objavljen 1756. godine.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

169

U muslimanskom stanovnitvu imamo vie podataka u XVIII vijeku, kada se pored navoenja imena osoba koje se vjenavaju pred mostarskim kadijom navode i imena oeva dotinih osoba, to je bila praksa turske administracije prilikom identifikovana pojedinih linosti. U prvoj polovini XVIII vijeka evidentirali smo dva vjenanja.125 U drugoj polovini XVIII vijeka evidentirali smo 1 vjenanja u rasponu od 1763. do 1768. godine. Prilikom upisa etiri vjenanja navode se i prezimena pojedinih aktera, a pominje se i muslimanski svetenik. Ostali sedam upisa, koje ovdje navodimo, uvedeno je tako da se kao identifikacija pojedinih linosti navodi samo ime oca.126 U XIX vijeku (period do Austro Ugarske okupacije 1878. godine) evidentirali smo 16 vjenanja od 1829. do 1849. godine. Prilikom dva vjenanja nisu upisana prezimena, a u ostalih 14 spominju se sljedea prezimena: Memi, Kurtovi, etica, Karaoz, Bundi, ojrek (ujrek), Dalki (Dejki), Bei i Bali. U pojedinim sluajevima navodi se i to da su pojedinci iz Gornje ii Donje Drenice.127 Jedan podatak iz gruntovnice govori nam o islamizaciji u XIX vijeku. Pregledajui gruntovne knjige katastarske optine Drenica iz vremena osnivanja gruntovnice, primijetili smo da se kao vlasnik nekretnina u Drenici spominje Mehmed Potur, sin pokojnog Mihajla. On je vlasnik etiri kmetovska selita u Gornjoj Drenici. Nakon njegove smrti sve imanje pripada njegovoj keri Aii Drenjak (Potur), koja ivi u Durgutu (Ajdin) u Turskoj. Pomenuta kmetovska selita Mari, gruntovni uloci 180 i 181. ostali su vlasnitvo Aie Drenjak do 1924. godine, Kada je uredbom o vlasnosti na kmetovskim selitima vlasnitvo prelo na porodice Mari, koje su zemlju i obraivale. Iz pomenutih gruntovnih

125

126

127

Alija, sin Selimov iz Drenice, vjenao se preko svog zastupnika Ramadana, sina abanovog, sa Merjemom, keri Redepovom, koju je zastupao brat joj Ahmed, sin Redepov. Ovo su posvjedoili: Mustafa sin Ibrahimov i Selim, sin Osmanov, Mehri muedel je 2000 aki, 14. Abdulmumina, sa Fatimom, keri Hasanovom iz Drenice koju je zastupao otac joj Hasan. Ovo zulhideta 1145 (1733), Sidil mostarskog kadije (1730-1733), Arhiv Hercegovine, Mostar, Acta Turcorum 23/1127, 6a 12/3 (prevod Hivzija Hasandedi). Ibrahim Bakra iz Drenice vjenao se je, preko svog zastupnika brata mu Mumina, za punodobnom djevojkom Hatidom, keri Mustafinom koju je zastupao Mustafa Spaho, sin Hadihuseinov. Ovo posvjedoie Hasan, sin Ibrahimov i Mumin, sin Hasanov. Mehri muedel je 4000 aki, 18. Muharema 1177. (1763); Hasan, sin Mustafin iz Drenice vjenao se je, preko svog zastupnika Arslana, sina Durmieva iz Cernice u Mostaru, sa Aiom, keri Alinom iz Drenice koju je zastupao Mehmed Mezi, sin Mustafin. Svjedoci: Hajdar hoda, imam Drenice, Husein Nevesinjac. Mehri muedil je 3000 aki, 8. Dumada 1180. (1766); Mehmed, sin Rizvanov iz Drenice vjenao se preko zastupnika Mehmed bae Silahora sa Kadirom kerkom Abdulmumina koju je zastupao Jusuf, sin Hasanov. Ovo su posvjedoili: Husein Buni, sin Abdulmuminov i Mehmed Mezi, sin Mustafin, svi iz Drenice. Mehri muedil je 3000 aki. 8. evala 1181. (1768); Osman Karaoz (Karauz-NM), sin Ahmetov iz Drenice vjenao se preko svog zastupnika Husein Bae Muzura sa Saimom, keri Alinom iz sela ifluk Ejubi koju je zastupao brat joj Ahmed. Ovo su posvjedoili Ali Baa, sin Bain iz Roznamedine mahale i Mustafe sin Oruev iz Drenice. Mehri muedil je 4000 aki, 1181. (1768). Sidil mostarskog kadije (1635-1783. fragmenti). Arhiv Hercegovine, Mostar, AT 22/1098, 43b, 44a; (1765-1768), AT 22/1097, 12, 59, 73, 78, 115, 117, 118, 122. (sve preveo Hivzija Hasandedi). Sidil mostarskog kadije (1828-1849), Arhiv Hercegovine, Mostar, Acta Turcorum 22/1099, 82/9, 83/A, 83/B, 86/A, 97/A, 98/B, 99/B, 100/B, 101/A, 22/A, 41/A.

170

MIROSLAV NIKANOVI

uloaka vidi se da je Hadi Memi-aga iber iz Mostara pozajmljivao novac Mehmedu. U Drenici smo se zainteresovali za ovaj sluaj. Stanovnici Gornje Drenice sjeaju se jo pomenutog Mehmeda. Predanje kae da se on prezivao Mihalj i da je iz susjednog Rakitna. Po istom predanju bio je sluga kod ibera, koji mu je ponudio da pree na islam, a on e mu zauzvrat dati zemlju u Drenici i oeniti ga s jednom svojom roakom. Stanovnici Rakitna takoe znaju za to predanje i kau da se Mehmed zvao Stipan Mihalj i da je tano da je bio sluga kod ibera, te da je oenio njegovu roaku, s tim to je prije toga preao na islam. Veza izmeu ibera i Mehmeda Potura vidi se i po tome to je na Borkama, gdje se nalaze kue pomenutih Maria, bila iberova kula, a prema predanju iber i naselio pomenute Marie sa Vrda na Borke. Mada je Mehmed Potur po svemu sudei porijeklom iz Rakitna, za nas je ovaj sluaj interesanstan, jer iz njega vidimo jedan od razloga zbog kojeg se prelazilo na islam i pred sam kraj turske vladavine u Bosni i Hercegovini. Za pitanje islamizacije interesantna su i shvatanja stanovnika o vremenu i razlozima prelaska na islam. Opte je miljenje stanovnika Drenice da su Muslimani autohtono stanovnitvo ove oblasti, a da je proces islamizacije zapoet po potpadanju pod tursku vlast. Narodna tradicija zabiljeena kod hrvatskog stanovnitva ukazuje na masovan prelazak na islam neposredno po osvajanju. Po predanju se samo Ruice (ensko ime Rua) izmeu ostalih turilo stotinu dnevno. Po istom predanju na islam nije prelo samo sedam porodica, i to arii, Jurii i Raii. Jedan dio stanovnika je prebjegao u Dalmaciju, zakopavi dragocjenosti, mislei da e se opet vratiti. Jo su ive prie kako su prilikom prodaje jaraca u Imotskom njihove pretke pitali pojedinci iz okoline Imotskog za pojedine lokalitete koji i danas imaju identian naziv. Tako su ih najee pitali za stare vinograde koji su se nalazili iza Crne Stine, gdje i danas ima zadivljale loze, za Vrelo i Korito. Ove prie povezane su sa predanjima o zakopanom blagu, koje je traeno u prolosti, a naroito poslije okupacije 1878. godine. U zabiljeenoj tradiciji muslimanskog stanovnitva rijetki su podaci o islamizaciji. Osim svijesti o prelasku na islam, prisutne kod svih muslimana Drenice, samo neke porodice izvode svoje porijeklo od konkretnih hrianskih rodova. Tako za Omerovie iz Donjeg sela smatraju da su porijeklom od Mihalja iz Rakitna, za Beie iz Poglavice se pria da su porijeklom od Tome Fijovia, legendarnog dreanjskog sokolara. Kada govorimo o etnikoj i konfesionalnoj pripadnosti stanovnika Drenice prije prelaska na islam, moemo rei da je taj problem na neki nain ve dotican u literaturi. Podaci se, prije svega, odnose na bogumilsko porijeklo muslimanskog stanovnitva Bosne i Hercegovine. Izvjestan broj autora pokuavao je koristei se kao polaznom osnovnom priama iz XIX vijeka o ljudima nazvanim Bogumili u razliitim dijelovima Bosne i Hercegovine, koji do danas izvode tajne bogumilske obrede, ili koji su u skoranje vrijeme konvertovani iz bogumilstva u neku drugu konfesiju da na podruju uz rijeku Neretvu (Konjic-Drenica) utvrde ostatke bogumilskih vjerovanja i tradicije u narodu. U ovim razmatranjima jednu od centralnih oblasti ini Drenica. Smatramo da je traenje ivih Bogumila u Bosni i Hercegovini krajem XIX i poetkom XX vijeka odraavalo elju da se nakon propasti turske vlasti ukae na egzotinost ovog podruja, a sigurno je bilo i politiki obojeno, pa tako u Drenici: ive porodice koje su sauvale

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

171

tajne bogumilske obrede koje obavljaju po kuama i nikad ne idu u Damiju i sami obavljaju vjenanja.128 Sva ova miljenja bazirana na biljekama nekolicine kolovanih pojedinaca, vjerovatno su reflektovala odreeni stepen neukosti i lokalnu obiajnu praksu, a ne bogumilske sirvivale. Shodno plaanju poreza odsjekom, u drutveno-ekonomskom pogledu stanovnitvo Drenice je predstavljalo homogenu zajednicu, to se sigurno reflektovalo i na konfesionalne odnose. Vlake privilegije bile su kohezioni faktor u okviru oblasti, a pored ostalih inilaca presudno su uticale i na uspostavljanje odnosa sa stanovnicima susjednih oblasti. U vie od pedeset godina turske vlati (do oko 1525. godine) stanovnici Drenice, izgleda bez ostatka, zadravaju svoje stare privilegije. Koje su konfesije bili Drenjaci u vrijeme prije i nakon turskog osvajanja, tj. da li su pripadali katolikoj, pravoslavnoj ili bosanskoj crkvi, za sada se ne moe decidno utvrditi. Na osnovu prouavanja turskih popisnih deftera iz druge polovine XV vijeka Nedim Filipovi smatra da: Dio Hercegovine zapadno od rijeke Neretve ima znatno brojniju katoliku vjersku zajednicu. Tu se vie osjea uticaj i zraenje katolike civilizacijske zone Jadrana i krajeva dalje na zapadu. ak osmanski izvoru u izvjesnom smislu indiciraju kod nekih vlakih skupina u tome kraju postepenu raniju, a moda i tekuu transformaciju pravoslavaca u katolike.129 to se tie bosanske crkve u Drenici, smatramo da je njeno prisustvo u ovoj oblasti najmanje vjerovatno, emu ide u prilog miljenje Nedima Filipovia koji smatra da je injenica da se zraenje bogumilstva u ideoloko-religioznom i drutvenom smislu u Hercegovini najmanje osjealo u brojnim katunskim grupacijama, formiranim na zajednikim proizvoakim interesima i rodovskim vezama.130 Vrijeme poslije potpadanja pod tursku vlast bilo je u Drenici period slabljenja uticaja crkve kao institucije. U Drenici se u to vrijeme ne spominju niti crkve niti svetena lica. Nova drava, propagirajui novu religiju, obezbjeujui pripadnicima islama povlaten poloaj, bila je destabilizirajui faktor na ovom podruju. U shemi organizacije katolike crkve Drenica je pripadala duvanjskoj biskupiji i istoimenoj upi. U okvirima ove upe Drenica figurira kao selo (Villa) i nalazi se na njenoj periferiji. Tekoe pastoralnog rada katolikih svetenika, posebno franjevaca, bile su u prvih sto godina turske vladavine izuzetno teke. Biskupi, izgleda, nisu imali nikakav uvid u situaciju na terenu. Tako, naprimjer, Biskup fra Bartul Kai u svom izvjetaju Sv. Stolici 1633. godine navodi da je iste godine vizitirao upe Broa i (Mostarsko) Blato i da u njih nije zalazio biskup otkako su Turci zauzeli te krajeve. Fra Marijan Linji u svojim izvjetajima iz 1667. godine navodi da je prvi biskup koji je vizitirao upu Raku Goru, koja se nalazi pod planinom abuljom, te da vjernici ak i ne znaju ta znai rije biskup. U to vrijeme Drenicu, izgleda, pastoriziraju franjevci iz samostana u Rami. U drugoj polovini XVII vijeka, tanije 1670. godine, spominje se izvjesni fra Jure

128 129 130

A. Solovjev n.d. 42-79. N. Filipovi, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, 219. Isto.

172

MIROSLAV NIKANOVI

iz Drenice koji je bio kapelan u kapelaniji Skoplje, koja je takoe pripadala duvanjskoj biskupiji.131 Ako gore reenom dodamo i stalne napore turskih feudalaca da stanovnitvo sa privilegijama pretvore u zavisno stanovnitvo raju, mislimo da su to bili uslovi za zapoinjanje procesa islamizacije. Ranije smo na pomenuli da se za nekoliko godina u prvoj polovini XVI vijeka osjetio pad broja domainstava u Drenici i da je to, moda, poslijedica iseljavanja, ili pak promjene drutvenog statusa, naravno pod spoljnim pritiscima, te da se iz deftera iz 1585. godine vidi iji su korisnici izuzeti od ovih privilegija.132 Pomenuta imanja nalazila su se u selu Kneluku, to nas upuuje na razmiljanje da je islamizacija zapoeta ba u ovom selu. U prvoj polovini XVII vijeka, tanije 1632. godine, nailazimo eksplicitno navedene prve konvertite, i to u Gornjoj Drenici, u zaseoku Vrhpolju. U drugoj polovini ovog vijeka dobar dio stanovnika cijele oblasti preao je na islam, a prvi put se spominje i jedan dananji dreanjski muslimanski rod Zlojii. Na osnovu naprijed navedenih podataka moemo pretpostaviti da je u drugoj polovini XVI vijeka zapoeo proces raslojavanja dreanjskog stanovnitva, i da su ti, prije svega ekonomski faktori bili od presudnog uticaja na poetak islamizacije ovog podruja. Islamizacije se odvijala postepeno i izgleda da nije ravnomjerno zahvatila sva naselja ove oblasti. Kada smo govorili o drutveno-ekonomskom poloaju stanovnika Drenice pod turskom vlau, naveli smo to se danas u Drenici moe povezati sa sokolarstvom, iz ega se vidi da se sav taj materijal odnosi na naselja u gornjem toku rijeke Drenjake. U Gornjoj Drenici nalazi se i selo Zagreblje sa najveom koncetracijom hrvatskog stanovnitva. U ovom selu ive hrvatski rodovi koji su u vrijeme sastavljanja gruntovnice bili vlasnici zemlje koju obrauju (neki su ak drali i kmetove) za razliku od doseljenikih rodova koji su, u pravilu, u to vrijeme bili kmetovi. U Zagreblju se nalazi i najstarije katoliko groblje, koje se u matinim knjigama umrlih od polovine XIX vijeka naziva: Popratine, aria-groblje, openo groblje, Drenjansko groblje i tome slino. U ovom groblju nalaze

131

132

B. Rupi, Makarska biskupija i zapadna Hercegovina do godine 1735. (u povodu 100-te obljetnice uvoenja redovite crkvene hijerarhije u Bosni i Hercegovini), Nova et vetera XXXI, Sarajevo, 1981, 126, 130; B. Pandi, Marijan Linji, makarski biskup (1609-1686), Nova et vetera XXVII, Sarajevo, 1977, 40. Ovakav proces je po Filipoviu uoljiv kada se uzmu u obzir defteri iz ovog perioda. Po Filipoviu ifluenje je najprisniji korelat dalje masovne islamizacije, te je znaajno uticao na razvoj osmanskog feudalizma u Bosni i Hercegovini. Poslije ovog bie nam lake da globalno iznesemo dati tok islamizacije vlaha u Bosni i Hercegovini, pa odmah recimo, da su dvije stvari fundamentalno uticale na islamizaciju vlaha u Bosni i Hercegovini. Prvo to je izneseni proces iflienja koji e, osobito do 30-tih godina 16. vijeka, zahvatiti veliku masu ve uveliko sedenteriziranih vlaha. Drugo, to je odluka centralne vlasti da se dokinu, odnosno ogranie, vlake privilegije poveanjem filurije, odnosno prevoenjem vlakih ratara pod reim uura i njihovim uklapanjem u zeamete i timare, kao i dokidanje vojne slube vojnika i njihovih rentnih privilegija, suavanjem broja uloge martolosa itd., to se desilo kratko vrijeme iza mohake bitke. Naravno, ove mjere centralne vlasti izazvale su ogromno nezadovoljstvo vlaha u Bosni i Hercegovini, to je dovodilo do njihovog prebjegavanja sa osmanskog teritorija, iji masovni poeci padaju negdje u ovo vrijeme. Treba rei da je u ovo vrijeme islamizacija vlaha u Hercegovini, u poreenju sa Bosnom jo uvijek mala. N. Filipovi, Islamizacija vlaha..., 145-146.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

173

se i dva steka, to nam pokazuje da ovo groblje postoji u kontinuitetu od vremena korienja steaka kao nadgrobnih spomenika. Kako u Drenici u tursko doba nije bilo crkava, vjerski obredi su se obavljali ba u ovom groblju za sve katolike Drenice. Obredi su se obavljali a i danas se obavljaju na mjestu koje se naziva Oltar. Na osnovu narodne tradicije arii, Jurii, Raii, te Jakovljevii i Galii su starinaki rodovi i jedini nisu preli na islam neposredno poslije osvajanja. Da se radi o starinakim rodovima, vidi se i po tome to se Raii, arii i Jurii kontinuirano spominju u Drenici od prve polovine XVIII vijeka do danas. Nasuprot tome u Donjoj Drenici ivi kompaktno starosjedilako muslimansko stanovnitvo, a svi hrvatski rodovi (Raii, Kreii, Zadre, orapine, Jurii i arii) doseljeniki su, od prve polovine XIX vijeka do danas. Sela Donje Drenice se u komunikacijskom smislu nalaze blie Mostaru, koji je i danas i u prolosti bio administrativni centar za Drenicu, a za vrijeme turske vladavine u Donjoj Drenici, vjerovatno, nalazio i centar nahije Drenice. Moda iz tih razloga izmeu Donjeg Sela i liba podignuta i prva, za vrijeme truske vladavine i jedina damija u dolini Dreanjke. Kada je ova damija sagraena, nemamo vjerodostojnih podataka. Prema Hivziji Hasandediu podignuta je u XVI vijeku i spada meu nekoliko najstarijih damija u Hercegovini. Hasandedi kao argumentaciju za svoje miljenje navodi narodnu tradiciju, koju mi nismo mogli potvrditi za vrijeme naih istraivanja u Drenici.133 Za ovu damiju je interesantno da se nalazi sasvim izvan naselja, to nije karakteristino za crkvene objekte ovog tipa. Svojim izgledom ova damija nas asocira vie na crkvu nego na damiju, al bi o tome sud svakako trebalo da daju arhitekti. Na osnovu deftera iz XV i XVI vijeka vide se da se u nahiji Drenici nalaze tri sela (Kneluk, Strievo, Vrhpolje), i to u dolini rijeke Dreanjke. Pored administrativnog termina nahija u sidilima mostarskog kadije jo se u XVII vijeku koristi i naziv selo Drenica. Tako, na primjer, 1632. godine spominje se zaselak Vrhpolje u selu Drenici. Vjerovatno je ve u to vrijeme odrednica selo oznaavala itavu Drenicu. U sedamnaestom vijeku susreemo se i sa nazivima Gornja Drenica i Donja Drenica.134 U pristupanim izvorima koriste se ove odrednice kao nazivi za grupe sela u gornjem i donjem toku rijeke Dreanjke. O pojedinim naseljima u okviru ovih veih cjelina za ovo vrijeme imamo veoma malo podataka. I dalje se esto koriste nazivi Gornja i Donja Drenica, a samo izuzetno Strievo (u prvoj polovini XIX vijeka) i Tramonjik, zaselak u Donjoj Drenici. Tek po okupaciji Bosne i Hercegovine moemo tano utvrditi koja su naselja u to vrijeme postojala u Drenici, a takva situacija svakako je bila i u tursko vrijeme, jer na osnovu podataka iz gruntovnice egzaktno moemo pratiti rast starih i osnivanje novih naselja u ovoj oblasti, o emu e biti govora kasnije. Kada smo govorili o islamizaciji stanovnitva Drenice, vie smo govorili o prisustvu muslimanskog stanovnitva na ovom podruju. Od sedamnaestog vijeka do austrougarske okupacije poveava se broj podataka o hrianima Drenice. Ti podaci su vjerske proveniencije i odraz su pastoralnog rada katolike crkve u to vrijeme. Tekoe u pastorizaciji ovog podruja, o kojima smo govorili ranije nastavljene su i kasnije vjekovima. Migraciona

133 134

H. Hasandedi, Islamski spomenici Drenice i okoline, Glasnik vrhovnog islamskog starjeinstva XXXIV, Sarajevo, 1971, 273. S. Zlatovi, n.d.

174

MIROSLAV NIKANOVI

kretanja hrianskog stanovnitva, postaknuta ratnim zbivanjima za vrijeme kandijskog i morejskog rata, izgleda da su zahvatila i stanovnitvo Drenice. U izvjetaju nakon vizitacije upa zapadne Hercegovine 1667. godine biskup fra Marijan Linji navodi potpuno opustjela sela: Rakitno, Drenicu, Brinik, Riko polje i Buko Blato. Takoe navodi da mali broj hriana, koji ive meu muslimanima, nije u mogunosti da izdrava svetenika, pa je on (biskup) postavio jednog na svoj troak.135 Konkretne podatke o katolicima u Drenici imamo u prvoj polovini XVIII vijeka. Na osnovu vizitatorskog izvjetaja biskupa ra Stjepana Blakovia od 8. IV 1736. godine u Drenici ive etiri katolike familije.136 U isto vrijeme u susjednom Rakitnu prisutno je 30 katolikih familija.137 Sljedei kanonski vizitatorski izvjetaj koji nam je bio dostupan je izvjetaj biskupa Pavla Dragievia iz 1743. godine. U tom izvjetaju nalazimo popis katolikih familija, sa imenom i prezimenom domaina, u Bosni i Hercegovini, izuzimajui podruje tzv. trebinjsko-markanjske biskupije. Pored imena i prezimena domaina uz svaku familiju naveden je broj krizmanih i nekrizmanih lanova svakog posebnog domainstva. U ovom izvjetaju upisano je u upi Duvno selo (Villa) Rakitno Drenica, u kojem je popisano 49 familija. Oito je da se Drenica pripaja Rakitnu, jer je u njoj prisutno malo katolikih familija. Na temelju uporeenja podataka ovog izvjetaja sa Blakovievim izvjetajem moemo pretpostaviti da u Drenici i dalje postoje etiri katolike familije, upisane na kraju popisa za Rakitno.138 Na osnovu ovog izvjetaja evidentni su u Hercegovini i iseljenici iz Drenice. U selu Meugorju, upa Brono, upisana je familija Michaela Drexgnacha sa dva odrasla lana.139 Nakon ovog popisa katolikih familija u Bosni i Hercegovini bio nam je pristupaan vizitatorski izvjetaj iz 1768. godine. U ovom izvjetaju Drenica se popisuje kao posebno selo (Villa) i tada su u njoj popisane tri katolike familije.140 U poreenjem rezultata ova dva pomenuta izvjetaja vidi se da je broj familija opao za jednu, a broj stanovnika se smanjio sa 33 na 23. Koji je razlog za ovo smanjenje, nismo u mogunosti da utvrdimo.

135 136 137 138

K. Jurii, Katolika crkva na biokovsko-neretvanskom podruju u doba turske vladavine, Zagreb, 1972, 59. M. Jaov, n.d. Isto. U Drenici tada ive sljedee familije: familije Nicolaus Sarich Georgius Jurich Michael Jurich Michael Raichevic Svega D. Mandi, n.d., 26. L. akovi, n.d., Familija Michael Sarich Michael Jurichevic Nicolaus Raichevic Svega krizmani 5 3 6 5 19 nekrizmani 3 4 5 2 14 svega 8 7 11 7 33

139 140

krizmani 4 4 7 15

nekrizmani 2 2 4 8

svega 6 6 11 23

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

175

U ovom popisu konstatovali smo porodicu za prezimenom Drenjak. Ovaj put u Rakoj Gori ivjela je 1768. godine porodica Nicolausa Dresgnakovica, u kojoj je bilo deset odraslih i troje djece.141 Postojanje ove porodice u Rakoj Gori navodi nas na pomisao da su u meuvremenu iselili iz Drenice, tim vie to se 1743. godine u Rakoj Gori ne spominje ova porodica, niti prezime Drenjak. Poto su ove kanonske vizitacije obavljanje svake tree godine, a izvjetaji o njima nalaze se u arhivima Cogregatio da de propaganda fide u Rimu, po njihovom objavljivanju e se u svakom sluaju moi mnogo detaljnije govoriti o katolikom stanovnitvu Hercegovine, pa i Drenice u ovo vrijeme. Pouzdano znamo da je sauvan izvjetaj iz 1758. godine koji je, takoe, sastavio biskup Dragievi. Ovaj izvjetaj vai kao najopseniji i za nas je interesantan, jer bi se iz njega moglo vidjeti kako je dolo do osjetnog pada broja katolika u Drenici u ovom dvadesetpetogodinjem periodu. Osim ovih podataka ne posjedujemo nijedan drugi podatak o katolicima u Drenici u XVIII vijeku. Kada smo govorili o islamizaciji u Drenici, naveli smo sve podatke o muslimanskom stanovnitvu koje smo nali u sidilima mostarskog kadije u XVIII vijeku. I kod muslimanskog stanovnitva prisutno je u ovo vrijeme iseljavanje. U Mostaru se 1762. godine spominje izvjesni Ahmed Drenjak, ije prezime nas upuuje da je porijeklom iz Drenice.142 U Mostaru se pominje i Mezi Ibrahim 1772. godine i Ibrahim Pendi 1754. godine, ali se ne moe sa sigurnou tvrditi da su iz Drenice.143 Jedino je evidentno da u to vrijeme u Drenici ive familije sa prezimenom Mezi, a u prvoj polovini XIX vijeka spominju se i familije sa prezimenom Pendi. U XIX vijeku imamo vie podataka o stanovnitvu Drenice. to se tie katolikog stanovnitva, posjedujemo podatke iz 1813. godine. Na osnovu izvjetaja biskupa fra Augustina Miletia vidi se da je Drenica u to vrijeme u sastavu upe Seonica i da u njoj ivi 8 katolikih familija (45 stanovnika i od toga 32 odrasla i 13 djece). U izvjetaju je stavljena zabiljeka da u Drenici pored katolika ive Turci i izmatici.144 U ovom izvjetaju ne navode se imena domaina, ve samo brojano stanje, kako smo naveli. O pojedinim porodicama u ovoj oblasti podatke nalazimo u matinim knjigama iz ovog vremena. Na osnovu naeg uvida u matine knjige upe Seonica i Mostarski Gradac moe se naslutiti kako se odvijala pastorizacija ovog podruja. Iz matinih knjiga upe Seonica vidi se da su Drenicu pastorizirali svetenici koji su ivjeli u oblinjem Rakitnu. Meutim, iz matinih knjiga upe Mostarski Gradac izgleda da su Drenicu pastorizirali i svetenici ove upe. Iako bi bilo logino da su rakitski kapelani pastorizirali sela gornjeg toka rijeke Drenjake, a gradaki donjeg rijeka iste rijeke, izgleda da pravo pastorijazije nije bilo teritorijalno razgranieno. Da bismo to ilustrovali, naveemo samo jedan primjer. U matinoj knjizi vjenanih upe Seonica, 28. sinja 1828. godine, u Rakitnu vjenavaju se Vid, sin pokojnog Mije Raia iz Donje Drenice, i Matija, ki pokojnog Ante Maria iz Strieva. Isti ovaj par upisan je u matinu knjigu krtenih upe Gradac 1833, 1836 i 1840. godine prilikom krenja njihove djece: Tome, imuna i Katarne. Ova krtenja su obavljena u

141 142 143 144

Isto. H. Hasandedi, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, Sarajevo, 1980, 205. Isto, 210, 212. D. Kamber, n.d. 57.

176

MIROSLAV NIKANOVI

Donjoj Drenici (Drexnicza Inferior). Ovakvo stanje je, izgleda, potrajalo i nakon osnivanja upe Rakitno 1848. godine, jer se u matine knjige upe Gradac i nakon ove godine upisuju i vjernici iz Drenice, mada Drenica po crkvenoj podjeli pripada Rakitnu i najvei broj upisa u matine knjige upisan je u Rakitnu. Tek osnivanjem upe Drenice, 1870. godine, Drenica ima svog svetenika, koji pastorizira cjelokupno podruje. Nakon 1813. godine o stanju dua u Drenici imamo podatke iz 1833. godine. Drenica je, kako se vidi iz ovog izvjetaja, takoe u okvirima upe Duvno, sa sjeditem u Seonici, i u njoj je prisutno 86 katolika i 9 domainstava. Od pomenutih 86 dua 56 je odraslih i 36 djece.145 Vidimo da se u razmaku od 20 godina broj domainstava poveao za jedno, a broj stanovnika gotovo za duplo. U matinim knjigama se u ovom periodu najee spominju pojedinci iz grupe starinakih rodova: ari, Rai i Juri, a ve se spominju i doseljeniki rodovi: Golemac, orapina, Mari, te Jakovljevii, koji su izgleda ve tada bili odvojeni od Juria. I u ovom stanju dua navodi se da pored katolika u Drenici ive sada samo Turci. Sljedee stanje katolika u Drenici imamo iz 1863. godine. Tada u Drenici ima 20 domainstava i 163 stanovnika. Odraslih je tada 111, a djece 52.146 Poveanje broja domainstava u periodu izmeu dva izvjetaja (30 godina) nastalo je sigurno prirodnim priratajem i dijeljenjem pojedinih domainstava, meutim, vidi se i doseljavanje pojedinih porodica. U ovom periodu prvi put se u Drenici spominju familije sa prezimenima: Zovko, Anii, Perko i Ore. U ovom stanju dua napominje se da u Drenici ima 78 muslimanskih domainstava. Deset godina nakon navedenog stanja prisutno je na ovom podruju 233 katolika u 21 domainstvu.147 Izgleda da se broj stanovnika poveavao uglavnom, prirodnim priratajem, a jedino se prvi put spominje porodica Krei. Uporeenjem ova dva popisa moglo bi se zakljuiti da su ostala sva postojea domainstva, a da se jedino doselila porodica Krei. Meutim, posjedujemo jedan dokument iz 1871. godine na osnovu kojeg se vidi da je situacija ipak drugaija. Radi se o dokumentu u koji su upisani svi konti od kunog ara i davanja, to jest prilozi za izgradnju crkve po iznosima koje je dalo svako domainstvo. Na osnovu ovog dokumenta prisutno je tada u Drenici (posebno su popisani domaini izvan doline Drenjake) 25 katolikih familija.148 Te godine (1873.) upisan je neto manji broj i muslimanskih familija u odnosu na 1863. godinu. Muslimana je tada u Drenici na osnovu ovog izvjetaja bilo 620 u 72 domainstva.149 Razlike u broju katolikih domainstava, koje smo naveli mogle su se pojaviti zbog toga to je 1870. godine osnovana upa Drenica i to se, vjerovatno, tada de-

145 146 147 148

149

Arhiv Hercegovine franjevake provincije u Mostaru, 186. Hercegvina prije sto godina..., 122. Schemtismus 1873, 168-169. Domaini su bili Juri Anton, Juri Mato, Juri Jakov, Juri Jozo, Juri Stipan, ari Andrija, ari Marko, ari imun, ari Baria, ari Nikola, Rai Jure, Rai Stipan, Rai Nikola, Rai Mato, Rai Markan, Rai Ilija, Mari Anto, Mari Jozo, orapina Anto, orapina Marijan, Ore Jure, Perko Ilija, Anii Jozo, Zovko Ilija i Krei Ivan. Arhiv hercegovake franjevake provincije, Spisi kustodije sveska 9, br. 30. Schematismus... 1873, 168-169.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

177

finitivno utvrivala nadlenost svakog vjernika, to je posebno trebalo uraditi za doseljenike, koji su se u prvim godinama po doseljenju sigurno vodili kao nadleni i u upi iz koje su se doselili. Nadlenost svakog vjernika bila je znaajna zbog toga to se na osnovu nje plaala i usluga crkvi. Ovo pitanje rijeeno je definitivno tek sastavljanjem Statuis animarum upe Drenice krajem XIX vijeka, kada je evidentirano svako domainstvo sa naznakom nadlenosti, o emu emo govoriti kasnije. Izuzev podataka o muslimanskom stanovnitvu, uzgredno donesenih uz popise katolika, brojanih podataka za XIX vijek (do okupacije) nemamo. Kada smo govorili o islamizaciji, nalazimo da se u sidilima mostarskog kadije esto navode vjenanja muslimanskih parova pred kadijom u Mostaru. Tada smo naveli i muslimanska prezimena koja se javljaju u pomenutim sidilima. Evidentno je da se i dalje spominju prezimena iz XVII i XVIII vijeka, a javlja se znaajan broj prvi put spomenutih. U privrednoj aktivnosti stanovnika Drenice u vrijeme turske vladavine govorili smo kada smo analizirali povlastice u drutveno-ekonomskom poloaju stanovnika ove oblasti. Pred kraj turske vladavine u devetnaestom vijeku imamo konkretnije podatke o toj aktivnosti. Najznaajniji izvor svakako je razrez plaanja desetine za Drenicu iz 1852. godine. Ukupan porez (desetina) za Drenicu u pomenutoj godini iznosio je 7734 groa.150 O privrednoj aktivnosti stanovnika drenice interesantnije opise nalazimo kod savremenih putopisaca. Arbuthnot donosi opis domainstva svojih domaina.151 Jo jedan opis, fra Petra Bakule, takoe ivopisno prikazuje privredne mogunosti i aktivnosti ovog podruja.152

150

151

152

Pomenuti novani iznos u naturi se davao u sljedeim koliinama: 1. penice 665 oka 8. groa 1030 oka 2. jema 570 oka 9. arpadika 759 oka 3. krupnika 895 oka 10. crvenog luka 138 oka 4. kukuruza 9295 oka 11. sjeme luka 6 oka 5. prosa 980 oka 12. konoplje 20 oka 6. surhe? 820 oka 13. pasulja 323 oka 7. sijena 5450 oka 14. od konica 342 groa A. S. Alii, n.d. 13-14. Zbog ivopisnosti ovaj opis emo donijeti doslovno: Porodica kod koje smo namjeravali provesti naredne dane smatrana je najbogatijom hrianskom porodicom u tom dijelu zemlje. Moda emo dati pravilniju sliku o njihovom bogatstvu ako kaemo da su bili manje siromani od ostalih. Nekoliko krava, nekih pola tuceta jutara obradive zemlje i pristojan broj peradi inilo je njihovo pravo da se smatraju milionerima. U domainstvu su pored oca i majke, bile dvije lijepe djevojke, dva sina i njihov roak koji su obraivali zemlju i redovno lovili divokoze svake nedjelje. Osim njih bilo je i nekoliko djeaka iji je jedini posao bio, ini se da donose ar za ulov svojih stariji. L. Arbuthnot, n.d., 227. On kae: Izmeu spomenutih strahovitih planina nalazi se vrlo uska ravnica, ali je i ona nesigurna zbog estih izlijevanja rijeke, ali je zato vrlo plodna i podneblja ne odvie hladna. Dolina Drenice nije samo zasaena obinom lozom i smokvama nego i drugim mnogovrsnim biljkama to dokazuje njenu plodnost: itaricama raznih vrsta; isto tako i povre ovdje mnogo bolje uspijeva stoga to ga se moe dobro navodnjavati. Uzevi u obzir i najstrmija mjesta rijeka Drenica napaja mnogo ljudi, u svemu 855 osoba. Schematismus... 1873, 163.

178

MIROSLAV NIKANOVI

ZAKLJUAK
Istraivanja naselja i stanovnitva Drenice, zasebne predione cjeline u planinskom dijelu Hercegovine, pokazuju nam da ovako usmjerena mikroistraivanja, bazirana na etnolokoj i istorijskoj grai, mogu dati rezultate koji e biti od koristi za svestranije sagledavanje populacionih odnosa, migracionih kretanja, porijekla i, posebno, islamizacije i statusa stanovnitva u drutvenim i dravnim ureenjima i na makroplanu. Prije rezimiranja naih izlaganja treba istai da je Drenica oblast sa izuzetno povoljnim prirodno-geografskim uslovima za zasnivanje naselja. upno-sredozemna klima, obilje vode, obradiva zemlja i planinski panjaci u neposrednoj blizini bili su osnova za zasnivanje i opstojavanje ljudskih stanita na ovom podruju od najstarijih vremena do danas. Druga vana karakteristika Drenice je da se nalazi na graninom podruju izmeu, s jedne strane, Bosne i, s druge strane, Hercegovine, a nalazi se u blizini najznaajnijeg putnog pravca koji povezuje jadransku obalu sa unutranjou, i preko Makljena se sputa u dolinu Vrbasa, kao i Ivan-sedla u dolinu Bosne. Pored toga, sa ovog magistralnog puta odvaja se sporedni krak dolinom Dreanjke, koji izlazi na Raskre gdje se povezuje sa putem koji iz pravca Mostara ide prema Dunavu, te s drugim koji se sa Raskra odvajao i preko Dugog Polja i Sovia iao u Ramu. Pored zemljoradnje i stoarstva, koji su konstanta ekonomije stanovnitva Drenice od osnivanja naselja u Drenici do danas, vjerovatno ve od srednjeg vijeka sve do etvrte decenije XIX vijeka stanovnitvo Drenice je u cjelini ili samo jednim dijelom imalo i druga zaduenja (uvanje unutranjeg i spoljnjeg limesa, obezbjeivanje putnih pravaca i hvatanje i dresiranje ptica za lov), to im je izmeu ostalog obezbjeivalo upravno-politiku autarhiju i povoljniji drutveno-ekonomski status u odnosu na stanovnitvo bez takvih zaduenja. Na osnovu naih istraivanja o naselju Drenice moemo konstatovati da su se naselja u Drenici formirala shodno prirodno-geografskim osobinama terena ove usko rijene doline kanjonskog tipa, te je evidentno da su tokom itavog posmatranog perioda postojala tri naselja (Donja Drenica, Strievo i Gornja Drenica) locirana uz tri postojea proirenja u dolini Dreanjke. Dananji stanovnici Drenice, Muslimani i Hrvati, najveim dijelom su potomci stanovnika popisanih u prvim defterima nakon turskog osvajanja, a koji su, najvjerovatnije, na istom podruju ivjeli i za vrijeme bosanske dravne samostalnosti. Jedan od presudnih procesa za stvaranje sadanje etnike slike stanovnitva Drenice bio je proces islamizacije. U razmatranju ove problematike pokazali smo da Muslimani Drenice uvaju tradiciju o svom hrianskom porijeklu, i to u kontekstu pravoslavne i katolike crkvene organizacije. Redoslijed crkvene dominacije prije islamizacije u Drenici, ustanovljen na osnovu sauvane narodne tradicije, fiksan i prvobitni grki (pravoslavni) i kasnije kaurski (katoliki) dominantni poloaj mogao bi na odreen nain imati svoju realnu podlogu. Na osnovu izloene grae vidi se da je ovaj dio Humske zemlje u jednom duem vremenskom periodu, od desetog do prve polovine XIV vijeka uglavnom bio u sastavu srpske srednjovjekovne drave, a da je katolianstvo svoj uticaj vrilo preko hrvat-

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

179

skih velikaa koji su pokuavali da uspostave dominaciju u ovim krajevima, posebno u prvoj polovini XIV vijeka za vrijeme Mladena II ubia, te Radivojevia, koji su se u svojim naporima za stvaranje autonomne feudalne oblasti oslanjali na Maare i druge eksponente katolianstva. Treba naglasiti da se u ovom pitanju u sluaju Drenice vide granini poloaj. Ako poemo od konstatacije da se vjerska karta u Humu i nakon turskog osvajanja nije bitnije izmijenila, te da je stanovnitvo oko donjeg toka Neretve vailo kao katoliko, a da se u unutranjosti Huma odralo pravoslavlje, za Drenicu moemo zakljuiti da su se na ovom prostoru susretali uticaji bosanske crkve iz podruja gornje Neretve sa uticajima katolike crkve sa juga i jugozapada. Islamizacija stanovnitva Drenice se odvijala postepeno, zapoela je relativno kasno i trajala do kraja turske vladavine. Specifinosti islamizacije u Drenici bile su uslovljene, prije svega, posebnim drutvenoekonomskim statusom stanovnika poevi od srednjeg vijeka, pa sve do etrdesetih godina devetnaestog vijeka. Kada govorimo o drutvenoekonomskom statusu stanovnitva Drenice prije poetka islamizacije, evidentno je da se radi o vlakom stanovnitvu, koje je uivalo nemale povlastice u odnosu na ostalo hriansko stanovnitvo (raju). Pokazali smo da je, vjerovatno, jo od srednjeg vijeka ovo stanovnitvo moglo imati posebna zaduenja (uvanje unutranjeg i spoljnjeg limesa, obezbjeivanje putnih pravaca i hvatanje i dresiranje ptica za lov), to mu je obezbjeivalo odreenu upravno-politiku autarhiju i poseban drutveni status, legalizovan i poslije turskog osvajanja ovog podruja. Za sve vrijeme turske vladavine pokrajinski i lokalni feudalci su radili na tome da stanovnitvo sa povlasticama pretvore u zavisno stanovnitvo raju. Ti pritisci su jaali ili slabili zavisno od politike centralne vlasti, koja je zavisila od uspjeha ili neuspjeha u osvajanju novih teritorija. Smanjenja povlastica vlakom stanovnitvu bila su vea to se granica carstva udaljavala od odreene oblasti, to je esto imalo za posljedicu kretanje vlakih skupina prema graninim podrujima, gdje su povlastice bile vee. Pored toga, poslije turske pobjede kod Mohaa 1526. godine znaajne grupe Vlaha su bile zahvaene smanjenjem privilegija, i zbog toga ih se veliki broj preselio na austrijski teritorij privuen pogodnostima koje im je ova Carevina nudila. Sve najprije reeno naruavalo je drutvenu strukturu vlakih zajednica i u takvim situacijama stvarali su se povoljni uslovi za zapoinjanje procesa islamizacije. Iz naih izlaganja se vidi da se nekoliko godina u prvoj polovino XVI vijeka osjetio pad broja stanovnitava u Drenici, te da je to moda posljedica iseljavanja ili pak promjene drutvenog statusa, naravno pod spoljnim pritiscima, te da se iz deftera iz 1585. godine vidi da pored povlatenog stanovnitva, koje plaa porez odsjekom, postoje imanja iji su korisnici izuzeti od ovih privilegija. Pomenuta imanja nalazila su se u selu Kneluku, to nas upuuje na razmiljanje da je islamizacija zapoeta ba u ovom selu. U prvoj polovini XVII vijeka, tanije 1632. godine, nalazimo eksplicitnu navedene prve konvertite, i to u Gornjoj Drenici u zaseoku Vrhpolju. U drugoj polovini ovog vijeka dobar dio stanovnika cijele oblasti preao je na islam, a prvi put se spominje i jedan dananji dreniki muslimanski rod Zlojii. Na osnovu izloene grae pretpostavljamo da je u drugoj polovini XVI vijeka zapoeo proces raslojavanja drenjakog stanovnitva, te da su ti, prije svega ekonomski faktori bili od presudnog uticaja na poetak islamizacije na ovom podruju. Islamizacija se odvijala postepeno i izgleda da nije

180

MIROSLAV NIKANOVI

ravnomjerno zahvatila sva naselja ove oblasti. Izgleda da su se dananji hrvatski rodovi u Zagreblju u Gornjoj Drenici uspjeli oduprijeti islamizaciji moda, upravo zbog povlastica carskih sokolara, koje su, pretpostavljamo oni uivali od etrdesetih godina devetnaestog vijeka. Pratei istorijski slijed dogaaja vezanih za Drenicu kao oblast, pokuali smo u svim prilikama kada je to bilo mogue da pratimo i razlike unutar oblasti, a na nivou njena tri osnovna sela. Ranije smo naveli da su se sve ove promjene prvo primjeivale u Donjoj Drenici, da bi se kasnije manifestovale i u Gornjoj Drenici. Za period turske vladavine treba rei da su u uslovima naturalne privrede stanovnici Gornje Drenice bili u neto povoljnijem poloaju od stanovnika Donje Drenice, pa i Strieva. Na kraju treba rei da su se usljed vievjekovne izolovanosti Drenice, prouzrokovane geografskim poloajem, a prije svega osobenim drutveno-ekonomskim statusom njenih stanovnika za vrijeme turske vladavine, te u pojedinim njenim dijelovima i daljnom izlolacijom do osamdesetih godina ovog vijeka to je bilo mogue ustanoviti u toku realizacije navedenog naunoistraivakog projekta, zadrali posebno kod muslimanskog stanovnitva, mnogi arhaini elementi u narodnoj kulturi do danas neprimijeeni u literaturi. Danas u Drenici, kao i drugdje na selu kod nas, veoma brzo nestaju objekti materijalne narodne kulture, dok se u predanjima jo moe uhvatiti dah prolih vremena. U stara vremena Drenjaci se nisu mnogo selili, ali se u Drenicu nije tako lako moglo niti doseliti. Oni su, s jedne strane, ostajali u Drenici, jer su imali poseban status u odnosu na stanovnike susjednih oblasti, a s druge strane, drugima ba zbog tog statusa nisu dozvoljavali da se dosele. Zbog toga i danas sa ponosom priaju legende o vremenima kada su njihovi preci lovili sokolove, koje su poklanjali caru, i zauzvrat dobivali povlastice. U izmijenjenim okolnostima, kada su Drenjaci osiromaili i postali zavisni samo od poljoprivrede, uz nedostatak modernih puteva stanovnici susjednih oblasti su im se upravo zbog njihovog ponosa nekadanjih sokolara podrugivali: da i u gradu idu jedan iza drugoga, da ih se ove godine ukinulo sa stijena anjui travu samo deset te da su toliko neuki u vjeri da im je: i Mate bio hoda i da su im: kutori sagradili crkvu umjesto damije. Iz gore navedenog neupueni intelektualci su krajem prolog i poetkom ovog vijeka lansirali senzacionalne natpise u kojima se ba u Drenici izvode bogumilski obredi i tome slino. Rad prihvaen za tampu 5. juna 1991. godine.

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

181

DREZNICASETTLEMENTSANDTHEIRPOPULATION SUMMARY
Researches of settlements and population of Dreznica, a separate whole of mountain part of Herzegovina, proved that so designed microresearches, based on ethnological and historical material, could bring about results which are to be useful for more versatile examination of people relations, migrational developments, the origin, and in particular, islamization and status of population in social and state structure, and in a macroplan as well. Before summarize our report, it should be emphasized that Dreznica is a region of very favorable natural-geographic conditions for establishing a settlement. Mild Mediterranean climate, abundance of water, cultivable soil, and mountain pastures in nearest vicinity, laid a foundation for establishing and maintaining human dwellings in this region from the earliest times to the present. Other important characteristic of Dreznica is its location in the borderland between Bosnia, on one side, and Herzegovina, on the other, in a vicinity of a route connecting Adriatic coast with provinces, and, across Makljen, sloping down to Vrbas River valley, and, across Ivan-sedlo, to Bosnia River valley. Besides, from this main route, a side-road branches off into Drezanjka River valley, arriving at Raskrsce, where joins the road coming from Mostar and leading to Duvno, and another, branching off at Raskrsce, and through Dugo Polje leading to Rama. Besides agriculture and cattle breeding, which have been the constant of economy of Dreznica population from the founding of settlements in Dreznica up to the present, probably from the Middle Ages until the fourth decade of the 19th century, the population of Dreznica has, on the whole or only partially, had other obligations as well (safeguardding the interior and exterior limes, protecting the routes, and catching and training birds for hunt), which have, among other things, provided certain administrative-political autarchy and more favorable social-economic status as compared to population with no such obligations. On the basis of our researches in Dreznica settlements, we have come to a conclusion that settlements in Dreznica have been founded according to natural-geographic characteristics of the terrain, in this narrow river valley of canyon type. There have been three settlements: Donja Dreznica, Strizevo, and Gornja Dreznica, each one located in its own widening of Drezanjka River valley. Contemporary population of Dreznica, the Muslims and the Croats, are mainly descendants of inhabitants registered in the first defter after the Turkish conquest, and had, most probably, lived in the same region during the independence of the Bosnian state. One of the decisive processes of creating the present ethnical image of Dreznica population was the process of islamization. Dealing with this problematics we have tried to prove that Muslims of Dreznica have been maintaining the tradition of their Christian descent, in the context of the Orthodox and Catholic church organization. The seqeunce of the church domination before islamization in Dreznica, established on the basis of maintained folk tradition, is fixed on primary Greek (Orthodox) and later giaur

182

MIROSLAV NIKANOVI

(Catholic) dominant position, and may have, in a certain way, its real base. In view of treated material is evident that this part of Hum was, during a long period of time, from the 10th to the first half of the 14th century, mostly within borders of Serbian medieval state. The Catholicism exerted its influence through Croat lords who have been trying to gain their domination over these parts, especially in the first half of the 14th century, during the rule of Mladen Subic II, and Radivojevic, who have, in the course of their efforts to create an autonomous feudal province, relied on Hungarians and other exponents of Cahtolicism. It should be also emphasized that, as for this question, in case of Drenica the borderline is evident. Proceeding for statement that religious map of Hum, even after Turkish conquest, has not been substantially changed, and that population along lower flow of Neretva has been considered to be Catholic, while that in provinces of Hum maintained Orthodoxy, we are in position to conclude that influences of Bosnian Church of upper Neretva region and those of Catholic Church from south and southwest have met in the area of Drenica. Islamization of Drenica population have been proceeding gradually; it began relatively late and lasted till the end of Turkish rule. Distinctive qualities of islamization in Drenica were, limited, first of all, by particular social-economic status of the population, beginning in the Middle Ages, and lasting until the fourth decade of the 19th century. After considering the social-economic status of Drenica population during the period before islamization began, it is evident that there was a Vlach population, enjoying considerable privileges and compared to the rest of Christian population (or raja, i.e. non-Muslim subjects under Turkish rule). We have tried to demonstrate that, probably from the Middle Ages, this population could have had particular responsibilities or obligations (safeguarding the interior and exterior limes, protecting the routes, and catching and training birds for hunt), which have provided certain administrative-political autarchy and special social status, legalized after the Turkish conquest of the region. In the course of the Turkish rule, regional and local feudal lords worked on idea to turn the privileged population into dependant one - raja. This pressure strengthened and weakened from time to another, depending on kind of politics of the central government, which, in turn, depended on success or failure in conquest of new territories. The more distant the frontiers of empire were from certain area, the more severe were reductions of privileges of Vlach population, which often resulted in migrations of Vlach groups towards borderlands, where privileges were larger. In addition to that, after the Turkish victory at Moha in 1526, considerable groups of Vlachs were reduced of privileges, and it is why the great number of them moved to Austrian territory, dragged by favours Austrian Empire offered them. All that disrrupted the social structure of Vlach communities, so the favourable conditions for beginning of the process of islamization were created. It is apparent from our work that, within few years of the first half of the 16th century, the number of households in Drenica decreased. It might have been a result of emigration or change of social status, under outside pressure, so the "defter" from 1585 implies that beside privileged population, paying a flat rate taxes, there were estates whose beneficiaries were excluded from these privileges. These estates were in village of Kneluk, making us believe that islamization began in this village. In the first half of the 17th century, precisely

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

183

in 1632, we found, explicitly, mentioned first converts, in Gornja Drenica, in a hamlet of Vrhpolje. In second part of the same century, a great deal of the population of entire region converted to Islam, and, for the first time, there is a mention of a modern Drenica Muslim clan Zloji. On the basis of the treated material we assume that in second half of the 16th century began a process of disintegration of Drenica population, and that these, first of all, economic factors have a decisive impact on the beginning of islamization in this area. The islamization went on gradually, and it seems that it did not evenly encompass all the settlements of the region. It appears that modern Croat clans at Zagreblje in Gornja Drenica managed to resist islamization probably due to their privileges of being emperors falconers. Following historical development of events associated with Drenica as an region, we have been trying in every occasion whenever it has been possible to follow differrences within the region, and on the level of its three basic villages as well. As we have already stated, all changes happened in this region have been first noticed in Donja Drenica, and only later become manifested in Gornja Drenica. Regarding the Turkish rule, it should be said that, in conditions of natural economy, the inhabitants of Gornja Drenica were in somewhat favourable position as compared to those of Donja Drenica, as well as of Strievo. It should be said in the end that, due to several centuries of isolation of Drenica, caused by its geographic position, and, first of all, by the social-economic status of its inhabitants during the Turkish rule, and by further isolation of some of its parts until the eighties of this century, still it was possible, in the course of this scientific research project, to establish, particularly in Muslim population, many archaic elements, unnoticed in literature up to this point. Nowadays in Drenica, as well as elsewhere in rural regions of our country, objects of the material folk culture have been rapidly vanishing, yet in traditions a breath of the past still can be caught. In ancient times Drenjaks did not change their residence much, but, in the same time, it was not easy for foreigners to move in. On one hand, Drenjaks remained in Drenica because of their special status as compared to inhabitants of neighbouring regions, and on the other, because of this status, they did not permit the others to immigrate. That is the reason why they even today proudly talk about times when their predecessors were catching falcons and giving them as a gift to the emperor, acquiring privileges in return. In changed circumstances, when Drenjaks became poor and dependant on agriculture only, along with lack of modern roads, inhabitants of neighbouring regions mocking them for their pride of former falconers saying: that even in town they walk in Indian file, that this year only 10 of them fell off the rock mowing the grass, that they are so ignorant that even Mate was their khoja, that foreign workers built for them a church instead of a mosque. From above-mentioned, unaware intellectuals of the end of past and beginning of this century launched sensational articles, writing that in Drenica itself Bogomil rites took place, etc. Translation: Mandi Milenko