FAKTOR- FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEBERHASILAN PENGOBATAN PADA PASIEN TUBERKULOSIS PARU DENGAN RESISTENSI OBAT TUBERKULOSIS DI WILAYAH

JAWA TENGAH
INDEPENDENT FACTORS IN AFFECTING SUCCESSFUL TREATMENT OUTCOME OF PULMONARY TUBERCULOSIS PATIENTS WITH TUBERCULOSIS DRUG RESISTANCE AT CENTRAL JAVA DISTRICT

ARTIKEL ILMIAH
Diajukan untuk m m nu!i tu"a# $an m % n"ka&i #'a(at $a%am m n m&u! P()"(am P n$i$ikan Sa(jana Faku%ta# * $)kt (an

BERTIN TANGGAP TIRTANA G2A007047

PROGRAM PENDIDIKAN SARJANA KEDOKTERAN FAKULTAS KEDOKTERAN UNIVERSITAS DIPONEGORO TAHUN 2011

FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEBERHASILAN PENGOBATAN PADA PASIEN TUBERKULOSIS PARU DENGAN RESISTENSI OBAT ANTI TUBERKULOSIS DI WILAYAH JAWA TENGAH

B (tin Tan""a& Ti(tana+, Mu#(i-!an. ABSTRAK Lata B!"a#a$% & In$)n #ia m n"a%ami ka#u# TB 'an" % /i! (umit $an % /i! k)m&% k# $ n"an a$an'a MDR TB0 B ($a#a(kan $ata WHO In$)n #ia / (a$a &a$a & (in"kat $ %a&an u(utan ka#u# MDR TB t (/an'ak $i $unia0 *a#u# TB ( #i#t n#i OAT m (u&akan ka#u# 'an" #u%it $itan"ani ka( na & n")/atann'a % /i! #u%it, % /i! ma!a%, 1 k #am&in" / #a( $ n"an !a#i% & n")/atan 'an" ku(an" m mua#kan0 Tujuan & n %itian ini untuk m n" ta!ui 1akt)(21akt)( 'an" m m& n"a(u!i k / (!a#i%an & n")/atan &a$a &a#i n Tu/ (ku%)#i# &a(u $ n"an ( #i#t n#i OAT $i 3i%a'a! Ja3a T n"a!0 M!t'(! P n %itian )/# (4a#i)na% ana%itik $ #ain cross sectional0 Data $ikum&u%kan m n""unakan -atatan m $ik0 *a#u# m (u&akan & n$ (ita TB &a(u $ n"an ( #i#t n#i OAT / ($a#a(kan !a#i% ku%tu( %a/)(at)(ium mik()/i)%)"i Ruma! Sakit D( A(i) Wi(a3an $an Ruma! Sakit D( M) 3a($i0 Sam& % $iam/i% / ($a#a(kan consecutive sampling, $i$a&atkan 56 #u/' k # jak Janua(i .778 !in""a D # m/ ( .7790 Ana%i#i# $ata m n""unakan SPSS $ n"an uji -!i #:ua( $ n"an a%t (nati1 uji 1i#! ( ;a-t $an uji k)( %a#i %am/$a0 Bata# k maknaan & < 7,76 $an int (4a% k & (-a'aan 96=0 Ha)*" T ($a&at & n"a(u! 'an" kuat anta(a k t (atu(an / ()/at >&?7,77, (?7,@.A $an %ama & n")/atan t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan >&?7,77, (?7,@@A0 Ti$ak $i$a&atkan !u/un"an / (makna anta(a tin"kat & n$a&atan >&?+,77A, j ni# & k (jaan >&?7,+9A, k /ia#aan m ()k)k >&?7,5.A, ja(ak t m&at tin""a% &a#i n !in""a t m&at & n")/atan >&?7,9@A, $an #tatu# "iBi >&?+,77A t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan0 S*+,-"a$ P n %itian ini $i$a&atkan /a!3a k t (atu(an / ()/at $an %ama & n")/atan / (& n"a(u! t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan & n$ (ita TB &a(u $ n"an ( #i#t n#i OAT0 Di& (%ukan k (ja#ama in#titu#i k # !atan $ n"an %inta# # kt)(a% untuk m nin"katkan k t (atu(an $an %ama / ()/at & n$ (ita # !in""a m n- "a! & n' /a(an TB ( #i#t n OAT0 Kata K-$.* k / (!a#i%an & n")/atan, TB &a(u, ( #i#t n OAT

+ .

Ma!a#i#3a &()"(am & n$i$ikan S2+ * $)kt (an Umum F* Un$i& Ba"ian Mik()/i)%)"i F* Un$i&, J%0 D(0 Sut)m) N)0 +C S ma(an"

INDEPENDENT FACTORS AFFECTING SUCCESSFUL TREATMENT OUTCOME OF PULMONARY TUBERCULOSIS PATIENTS WITH DRUG RESISTANCE IN CENTRAL JAVA DISTRICT

B (tin Tan""a& Ti(tana+, Mu#(i-!an. ABSTRACT

Backgroun Indonesia nowadays have faced a new TB cases that more complicated and complex with MDR TB cases. World Health rgani!ation have put Indonesia in level eight among high "urden country with MDR TB in the world. TB with drug resistance is harder to cure# more expensive# more side effects# and low treatment result. This research aims to determine independent factors affecting successful treatment outcome of pulmonary tu"erculosis patients with drug resistance in central $ava district. M!"#o $ This was an o"sevational with cross sectional design study0 Data collected with medical record. %ase selections were ta&en from pulmonary TB patients with drug resistance "ased culturs on micro"iology la"oratory from Dr 'rio Wirawan Hospital and Moewardi Hospital. (ample was ta&en from consecutive sampling with )* patients from +anuary ,--. to Decem"er ,--/. The data analy!ed "y (0(( using chi s1uare test with alternative fisher exact test# and lam"da correlations test. 0ro"a"ility 2p3 is 4 -#-* with /*5 %onfident Intervals. R!$u%" There was strong correlation "etween adherence to treatment 2p 6 -#--7 r6-#8,3 and length of treatment 2p6-#--7r6-#883 with successful treatment outcome and no significant differences "etween socio economic status >&?+,77A# nutrition status >&?+,77A# smo&ing ha"its >&?7,5.A# ris& profession >&?7,+9A# distance "etween home and health facility >&?7,9@A with successful outcome. Conc%u$&on This study resulted adherence to treatment and length of treatment therapy have strong correlation with successful treatment outcome. To prevent spreading of these cases need a coordination "etween health institution and many sectors. '!()or
9 ,

(uccessful treament outcome# 0ulmonary TB# drug resistance

(tudent of Medical :aculty Diponegoro ;niversity Micro"iology Department# Medical :aculty Diponegoro ;niversity

PENDAHULUAN
P n'akit Tu/ (ku%)#i# >TBA ma#i! m (u&akan ma#a%a! k # !atan $i $unia0 Di& (ki(akan # & (ti"a & n$u$uk $unia t %a! t (k na & n'akit ini0 Pa$a ta!un .779, t ($a&at # kita( 9,5 juta in#i$ n ka#u# TB # -a(a "%)/a%0 P( 4a% n#i $i $unia m n-a&ai +5 juta ka#u# atau #ama $ n"an .77 ka#u# & ( +770777 & n$u$uk0 + Su(4 i * # !atan Ruma! Tan""a >S*RTA &a$a ta!un +99. TB &a(u $i In$)n #ia m n$u$uki u(utan k $ua & n' /a/ k matian t (/an'ak >++,5=A0. M nu(ut D &a(t m n * # !atan, kini & nan""u%an"an TB $i In$)n #ia m nja$i % /i! /aik, $ata #tati#tik World Health rgani!ation >WHOA m nunjukkan In$)n #ia tu(un $a(i & (in"kat ti"a m nja$i & (in"kat k %ima $unia $ n"an jum%a! in#i$ n t (/an'ak TB &a$a ta!un .779 # t %a! In$ia, C!ina, A1(ika S %atan, $an Ni" (ia0 B / (a&a !a#i% $an & n-a&aian &()"(am TB, m nu(ut Tjan$(a Y)"a an"ka k / (!a#i%an & n")/atan TB $i In$)n #ia naik # / #a( 9+= &a$a ta!un .77C0 Ta(" t & n-a&aian an"ka & n muan ka#u# TB Pa(u %ase Detection Rate >CDRA ta!un .779 #u$a! m n-a&ai @D,+=0 In#i$ n TB Pa(u # jak ta!un +99C #am&ai ta!un .776 t( nn'a m nu(un $an (ata2(ata & nu(unan in#i$ n TB Pa(u &)#iti1 ta!un .7762.77@ a$a%a! .,5=0D Namun ma#i! t ($a&at &u%a tantan"an $a%am & n")/atan TB $i $unia $an In$)n #ia, anta(a %ain k "a"a%an & n")/atan, &utu# & n")/atan, & n")/atan 'an" ti$ak / na( # !in""a m n"aki/atkan t (ja$in'a k mun"kinan ( #i#t n#i &(im ( kuman TB t (!a$a& )/at anti Tu/ (ku%)#i# atau Mu%ti D(u" R #i#tan- >MDRA0+,. MDR TB m (u&akan & n'akit TB 'an" t %a! m n"a%ami ( #i#t n t (!a$a& i#)niaBi$ >INHA $an (i1am&i-in # (ta #atu atau % /i! )/at anti tu/ (ku%)#i# >OATA / ($a#a(kan & m (ik#aan %a/)(at)(ium 'an" t (#tan$a(0. E#tima#i jum%a! ka#u# MDR TB $i $unia m n-a&ai 5570777 &a$a ta!un .77C0 + Untuk In$)n #ia # n$i(i / (a$a &a$a u(utan k $ %a&an ka#u# MDR TB $a(i .@ n "a(a $ n"an ka#u# MDR TB t (/an'ak0D P (an & m (inta! #an"at $i!a(a&kan $a%am & nan"anan ka#u# TB ( #i#t n OAT ini mu%ai $a(i & ( n-anaan &()"(am & nan""u%an"an, & n")/atan $an & n- "a!an0 Sa'an"n'a ma#i! t ($a&at tantan"an / #a( 'akni ti$ak a$a $ata

WHO m n" nai ka#u# MDR TB $i In$)n #ia ta!un .779,5 t (/ata#n'a %a/)(at)(ium t (# (ti1ika#i $an RS (ujukan MDR TB m nja$i ma#a%a! /a(u $a%am & n")/atan MDR TB06 P n")/atann'a 'an" %ama $an #u%it jika ti$ak $i)/ati # -a(a # (iu# $an tunta# akan m nin"katkan jum%a! & n' /a(an TB ( #i#t n#i )/at0 B ($a#a(kan & nj %a#an $i ata#, !in""a #aat ini / %um $it mukan in1)(ma#i 'an" $ tai% m m/a!a# # -a(a k)m& (! n#i1 1akt)(21akt)( 'an" / (& n"a(u! t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan ka#u# TB ( #i#t n#i )/at, # !in""a & (%u a$an'a & n %itian % /i! %anjut 'an" m m/a!a# t ntan" 1akt)(21akt)( ini $itinjau $a(i a#& k &()"(am & m (inta!, a#& k in$i4i$u, & n")/atan, $an %in"kun"an0 P n %itian ini $i!a(a&kan $a&at m nin"katkan an"ka cure rate t (!a$a& & n")/atan TB ( #i#t n OAT 'an" - n$ (un" #u%it $i)/ati0 Tujuan & n %itian ini a$a%a! m n"ana%i#i# 1akt)(21akt)( 'an" m m& n"a(u!i k / (!a#i%an & n")/atan &a$a &a#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an R #i#t n#i O/at Tu/ (ku%)#i# $i 3i%a'a! Ja3a T n"a!0

METODE
P n %itian ini m %i/atkan (uan" %in"ku& I%mu P n'akit Da%am, Mik()/i)%)"i, $an I%mu * # !atan Ma#'a(akat0 P n %itian ini $i%akukan $i P)%ik%inik TB Ruma! Sakit Pa(u A(i) Wi(a3an Sa%ati"a $an P)%i Pa(u Ruma! Sakit Umum Da (a! D( M) 3a($i Su(aka(ta /u%an A&(i%2Ju%i .7++0 Ran-an"an & n %itian ini m n""unakan m t)$ ana%itik )/# (4a#i)na% $ n"an & n$ katan cross sectional study. Data 'an" $i"unakan $a%am & n %itian ini m (u&akan $ata # kun$ ( / (u&a -atatan m $ik 'an" $iam/i% # jak ta!un .778 !in""a .7790 Va(ia/ % / /a# &a$a & n %itian ini a$a%a! tin"kat & n$a&atan, tin"kat & n$i$ikan, k t (atu(an / ()/at, a$an'a P n"a3a# Minum O/at >PMOA, & n'akit HIV, j ni# & k (jaan, k /ia#aan m ()k)k, #tatu# "iBi, %ama & n")/atan, $an ja(ak anta(a t m&at tin""a% &a#i n !in""a t m&at & n")/atan0 Va(ia/ % t ("antun" &a$a & n %itian ini a$a%a! k / (!a#i%an & n")/atan0 P)&u%a#i ta(" t &a$a & n %ian ini a$a%a! &a#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an ( #i#t n#i OAT 'an" / (u#ia E +6 ta!un0 Dan &)&u%a#i t (jan"kau & n %itian ini a$a%a! &a#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an ( #i#t n#i OAT 'an" / ()/at $i P)%ik%inik TB RSPAW

$an P)%i Pa(u RSDM $a%am ku(un 3aktu & n %itian0 B #a( #am& % minima% $a%am & n %itian ini # /an'ak 9D #am& %0 Ca(a & mi%i!an #am& % 'an" $i"unakan $a%am & n %itian ini $i%akukan m %a%ui non<pro"a"ility sampling $ n"an j ni# consecutive sampling, $imana &a#i n TB Pa(u ( #i#t n OAT 'an" t (-atat $i -atatan m $ik RSPAW $an RSDM akan $i&i%i! #am& % 'an" m m nu!i k(it (ia ink%u#i # !in""a jum%a! #am& % t (# /ut t (& nu!i0 A$a&un k(it (ia ink%u#i #am& % 'an" $i"unakan a$a%a! Pa#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an ( #i#t n#i OAT 'an" / ()/at $i P)%ik%inik TB RSPAW $an P)%i Pa(u RSDM / (u#ia E +6 ta!un0 * mu$ian #am& % t (# /ut $i/a"i $ua k %)m&)k / #a( 'akni &a#i n TB Pa(u ( #i#t n OAT 'an" & n")/atann'a # m/u! $an "a"a%0 Da(i $ua k %)m&)k t (# /ut $ikum&u%kan $ata2$ata &a#i n 'an" / (i#i 4a(ia/ %24a(ia/ % / /a# 'an" $it %iti0 Ba!an $an a%at 'an" $i& ("unakan $a%am & n"am/i%an $ata & n %itian ini a$a%a! -atatan m $ik $an a%at tu%i#0 Data 'an" $i& ()% ! $i)%a! $ n"an ta!a&an coding# entry data# cleaning ta/u%a#i, $an $iana%i#i# m n""unakan &()"(am SPSS +@07 for Windows0 Ana%i#i# $ata $i%akukan $ n"an m n""unakan ana%i#i# /i4a(iat0 Uji !i&)t #i# $i%akukan untuk m n" ta!ui !u/un"an atau a#)#ia#i anta(a $ua 4a(ia/ % kat ")(ik $ n"an m n""unakan uji !u/un"an 'akni uji chi s1uare $an uji a%t (nati1 fisher exact jika ti$ak m m nu!i #'a(at0 Untuk 4a(ia/ % num (ik, & n %iti m n"ana%i#i# $ n"an m n""unakan uji t ti$ak / (&a#an"an $an uji a%t (nati1 Mann<whitney jika # /a(an ti$ak n)(ma%0 Untuk m n" ta!ui & n"a(u! atau k)( %a#i, & n %iti m n""unakan uji k)( %a#i $ n"an m t)$ uji k)( %a#i =am"da0 Ana%i#i# mu%ti4a(iat m n""unakan uji ( "( #i %)"i#tik0

HASIL
S %ama & n %itian / (%an"#un" jum%a! #am& % &a#i n TB Pa(u ( #i#t n OAT 'an" $i$a&atkan a$a%a! # /an'ak 56 #am& %0 *a(akt (i#tik #am& % t ($i(i $a(i j ni# k %amin, u#ia, j ni# ( #i#t n#i, (i3a'at ( #i#t n#i $an (i3a'at & n'akit Dia/ t # M %%itu#0 *a(akt (i#tik t (# /ut $a&at $i%i!at $a%am ta/ % / (ikut0 Ta/!" 10 D*)t */-)* F !#-!$)* Ka a#t! *)t*# Sa+,!"

*a(akt (i#tik U#ia < 87 ta!un E 87 ta!un J ni# * %amin Laki2Laki P ( m&uan J ni# R #i#t n#i M)n)( #i#t n P)%'( #i#t n Mu%ti$(u"( #i#t n Ri3a'at R #i#t n#i P(im ( S kun$ ( Ri3a'at DM A$a Ti$ak A$a

F( ku n#i n =

57 6

CC,9 ++,+

.D ..

6+,+ 5C,9

D+ +7 5

8C,C ..,. C,C9

DD +.

@D,D .@,@

C D@

+@,@ C.,.

Pa$a & n %itian ini $ik ta!ui /a!3a & n$ (ita TB &a(u ( #i#t n % /i! /an'ak / (j ni# k %amin %aki2%aki >6+,+=A $i/an$in"kan & ( m&uan >5C,9=A0 S %ain itu, ka#u# &a#i n TB &a(u ( #i#t n OAT % /i! /an'ak t (ja$i &a$a u#ia $ 3a#a # $an"kan k %)m&)k umu( %anjut u#ia 'akni E 87 ta!un !an'a $i$a&atkan 6 &a#i n >++,+=A0 Pa$a & n %itian ini t ($a&at D+ ka#u# m)n)( #i#t n $ n"an ( #i#t n#i )/at Etam/ut)% $ n"an +5 ka#u# >D+,+=A, +7 ka#u# &)%'( #i#t n >..=A $an 5 ka#u#

Mu%ti D(u" R #i#tant >MDRA TB # / #a( C,C=0 Pa$a Ta/ % t (# /ut $a&at t (%i!at /a!3a &a#i n TB Pa(u R #i#t n t (/an'ak / (a#a% $a(i &a#i n $ n"an (i3a'at ka#u# ( #i#t n#i &(im ( >@D,D=A $imana &a#i n /a(u & (tama ka%i t (&a&a( OAT, k mu$ian $iikuti &a#i n TB $ n"an ( #i#t n#i # kun$ ( >.@,@=A0 Jum%a! &a#i n TB Pa(u R #i#t n 'an" m mi%iki & n'akit k)m)(/i$ Dia/ t # M %%itu# >DMA a$a%a! C &a#i n >+@,@=A0 Untuk m n" ta!ui a$a ti$akn'a !u/un"an anta(a t (# /ut $ n"an !a#i% & n")/atan, k mu$ian $i%akukan uji -!i #:ua( anta(a ka(akt (i#tik t (# /ut $ n"an 4a(ia/ % !a#i% & n")/atan0 Da%am & n %itian ini $i$a&atkan u#ia >&?7,7@A, j ni# k %amin >&?7,9A, j ni# ( #i#t n#i >&?7,9@A, $an (i3a'at ( #i#t n#i >&?7,@DA ti$ak / (& n"a(u! t (!a$a& !a#i% & n")/atan0

Ta/!" 20 D*)t */-)* Ha)*" P!$%'/ata$ TB Pa - R!)*)t!$ OAT

Ha#i% P n")/atan S m/u! Ga"a% T)ta%

n +C .@ 56

= 57 87 +77

P()&)(#i

k / (!a#i%an

& n")/atan

% /i!

k -i%

$i/an$in"kan

& n")/atann'a0 &a$a & n %itian ini $i%i!at &a$a ta/ % / (ikut0

k / (!a#i%an & n")/atan a$a%a! 57=

# $an"kan k "a"a%ann'a 87=0 Ana%i#i# &a$a 1akt)(21akt)( 'an" $it %iti $a&at

Ta/!" 10 Ha)*" A$a"*)*) B*2a *at H-/-$%a$ Va *a/!" 3a$% M!+,!$%a -4* K!/! 4a)*"a$ P!$%'/ata$ Pa)*!$ TB Pa - R!)*)t!$ (!$%a$ U5* 64* S7-a ! P (# nta# F( k >=A 88,@ DD,D 58,@ 6D,D +D,D C8,@ .C,9 @+,+ @D,D .8,@ +,77F 7,77 +,76 7,5. 7,7+ +,5. 7,+9F 7,75 7,6D 0800 7,@. .,C. Ni%ai & +,77 Ni%ai ( 7,77 Ra#i) P( 4a% n# >RPA +,77 I* 96= 7,582 .,+D +72 +DD,CD 7,.82 +,7C 7,6@2 D,6+ 7,5@2 .,DD

Va(ia/ % Tin"kat P n$a&atan * t (atu(an B ()/at J ni# P k (jaan * /ia#aan M ()k)k Statu# GiBi Ja(ak T m&at Tin""a% k T m&at P n")/atan Lama P n")/atan

*at ")(i a0 R n$a! /0 M n n "a! a0 T (atu( /0 Ti$ak T (atu( a0 B (i#ik ) /0 Ti$ak B (i#ik) a0 M ()k) k /0 Ti$ak M ()k)k a0 *u(an" /0 N)(ma%

+77 a0 < /u%an /0 E /u%an 8 8 85,5 D6,8

7,9@FF 0800 7,@C 9,78 D,7C2 .8,86

F uji fisher exact, $ n"an ni%ai #i"ni1ikan#i &<7,76 FFuji Mann 3!itn ' B ($a#a(kan $ata &a$a Ta/ % D, !a#i% ana%i#i# /i4a(iat m nunjukkan /a!3a 4a(ia/ % & n %itian 'an" # -a(a #tati#tik ti$ak / (makna a$a%a! j ni# & k (jaan, k /ia#aan m ()k)k, ja(ak t m&at tin""a% $an t m&at & n")/atan # (ta #tatu# "iBi

&a#i n0 Va(ia/ % / /a# 'an" m nunjukkan !a#i% ana%i#i# #tati#tik 'an" / (makna a$a%a! 4a(ia/ % k t (atu(an / ()/at >&?7,77A $an 4a(ia/ % %ama & n")/atan $ n"an k # m/u!an &a#i n >&?7,77A0 Untuk m n" ta!ui # / (a&a kuat & n"a(u! atau k)( %a#i anta(a 4a(ia/ % 'an" / & n"a(u! # -a(a #tati#tik $ n"an 4a(ia/ % t ("antun" maka & n %iti m %akukan uji k)( %a#i Lam/$a0 B ($a#a(kan $ata &a$a Ta/ % D $a&at $ik ta!ui /a!3a 4a(ia/ % k t (atu(an / ()/at m mi%iki & n"a(u! atau m mi%iki k)( %a#i 'an" kuat $ n"an k / (!a#i%an & n")/atan >(?7,@A $an %ama & n")/atan ju"a m mi%iki k)( %a#i 'an" kuat $ n"an k / (!a#i%an & n")/atan >(?7,@A0 Ana%i#i# mu%ti4a(iat $a%am & n %itian ini $i"unakan untuk m m& ()% ! m)$ % & (#amaan t (/aik untuk m n" ta!ui & n"a(u! 'an" &a%in" / (makna $an m n'in"ki(kan 4a(ia/ % & (an-u &a$a & n %itian ini &a$a 4a(ia/ % / /a# # t %a! $iana%i#i# / (#ama2#ama0 Pa$a & n %itian ini m t)$ 'an" $i"unakan a$a%a! m t)$ "ac&ward. S t %a! & n %iti m %akukan ana%i#i# mu%ti4a(iat ( "( #i %)"i#tik $ n"an, $i& ()% ! 4a(ia/ % 'an" #i"ni1ikan ma#uk $a%am & (#amaan a$a%a! # /a"ai / (ikut G Ta/!" 40 Va *a/!" t! ,*"*4 3a$% +a)-# ,! )a+aa$ !% !)* N) +0 .0 .,@928.9,CC6 Va(ia/ % t (&i%i! k t (atu(an / ()/at Lama & n")/atan B D,5D D,@D Si"n 7,7+. 7,77@ E;& B D+,+5 CI 96= .,+5256D,+7 5+,95

PEMBAHASAN
B ($a#a(kan !a#i% 'an" $i& ()% ! & n %iti, &()&)(#i j ni# k %amin &a#i n TB ( #i#t n O/at TB % /i! /an'ak %aki2%aki $i/an$in"kan & ( m&uan 'aitu 6+,+ = / (/an$in" 5C,9=0 Ha#i% ini # (u&a $ n"an & n %itian 'an" $i%akukan R 4i)n)

+7

/a!3a & (# nta#

&a#i n MDR TB %aki2%aki m n-a&ai 6D,@D= $a(i t)ta%

k # %u(u!an, # $an"kan & (# nta# &a#i n MDR TB / (j ni# k %amin & ( m&uan m n-a&ai 58,.@=08 S (u&a $ n"an & n %itian Pant $i N &a% 'an" m n'atakan /a!3a @7= &a#i n MDR TB a$a%a! %aki2%aki0 @ Rata2(ata u#ia &a#i n &a$a & n %itian ini a$a%a! D9 ta!un, an"ka ini !am&i( #ama $ n"an & n %itian Muni( $i Jaka(ta 'an" m n$a&ati /a!3a ( (ata umu( &a#i n a$a%a! D@ ta!un0 C Tin""in'a an"ka &a#i n %aki2%aki &a$a u#ia &()$ukti1 m mun"kinkan & nu%a(an 'an" % /i! %ua#0 Ha% ini $ika( nakan k %)m&)k %aki2%aki k /an'akan k %ua( (uma! m n-a(i na1ka! &a$a u#ia &()$ukti1, $ n"an 1( ku n#i k %ua( (uma! 'an" # (in" $a&at $imun"kinkan t (ja$in'a & nu%a(an09 Tin""in'a &()&)(#i %aki2%aki ini $i!u/un"kan )% ! (i3a'at &utu# & n")/atan $imana %aki2%aki m mi%iki k t (atu(an / ()/at 'an" % /i! ( n$a! $i/an$in"kan & ( m&uan0@ P)%a ( #i#t n#i 'an" $i$a&atkan &a$a & n %itian ini m nunjukkan /a!3a ka#u# m)n)( #i#t n t (ja$i ma')(ita# ( #i#t n#i Et!am/ut)% $ n"an & (# nta# m n-a&ai D+,+=, $iikuti $ n"an ( #i#t n#i St( &t)mi#in $ n"an & (# nta# +@,@=0 Ha#i% ini / (t ntan"an $ n"an & n %itian S t'a(ini $i Y)"'aka(ta 'an" m nunjukkan ka#u# ( #i#t n#i t (/an'ak a$a%a! ( #i#t n#i INH $ n"an & (# nta# 8+,D6=, $iikuti 58,.= untuk ( #i#t n#i St( &t)mi#in, $an D7,C= untuk Et!am/ut)%09 Ha% # (u&a ju"a $iuta(akan Muni( 'an" m n'atakan /a!3a j ni# ( #i#t n#i 'an" /an'ak $it mukan a$a%a! ( #i#t n#i INH $an Ri1am&i#in $ n"an 67,6=0C Da%am & n %itian ini $ik ta!ui /a!3a &a#i n TB Pa(u R #i#t n $ n"an (i3a'at ( #i#t n#i &(im ( % /i! /an'ak $i/an$in"kan (i3a'at ( #i#t n#i # kun$ (0 Ha#i% ini # (u&a $ n"an & n %itian S t'a(ini 'an" m n'atakan /a!3a &a#i n ( #i#t n # /a"ian / #a( ti$ak m mi%iki (i3a'at & n'akit $an & n")/atan TB # / %umn'a atau ( #i#t n#i &(im (, $i$u"a &a#i n t (# /ut k)ntak $ n"an &a#i n 'an" ( #i#t n t (!a$a& #a%a! #atu OAT atau % /i!0 9 Pa#i n 'an" ( #i#t n t (!a$a& OAT t (ja$i ka( na a$an'a (i3a'at k)ntak $ n"an )(an" 'an" / (a#a% $a(i $a (a! 'an" / (i#ik) ( #i#t n t (!a$a& OAT0 Da%am & n %itian ini &()&)(#i k / (!a#i%an & n")/atan % /i! ( n$a! $i/an$in"kan k "a"a%an & n")/atan0 Ha% ini $i# /a/kan )% ! a$an'a ( #i#t n#i

++

)/at0 Ha% & n %itian t (# /ut $i$ukun" )% ! & n %itian R 4i)n) 'an" m n'atakan a$an'a & (/ $aan $a%am & (/an$in"an !a#i% & n")/atan anta(a &a#i n 'an" ( #i#t n $an ti$ak ( #i#t n &a$a ma#in"2ma#in" )/at0 M nu(ut R 4i)n), !a#i% & n")/atan 'an" / (/ $a # -a(a / (makna itu $i# /a/kan )% ! a$an'a ( #i#t n#i &a$a )/at Ri1am&i#in >&?7,77DA, Pi(aBinami$ >&?7,75+A $an St( &t)mi#in >&?7,759A08 Pa$a & n %itian ini, k / (!a#i%an & n")/atan !an'a $it mukan &a$a ka#u# M)n)( #i#t n $an P)%'( #i#t n >n)nMDR TBA, # $an"kan k # %u(u!an &a#i n MDR TB m n mui k "a"a%an & n")/atan0 Ha#i% & n %itian R 4i)n) m n mukan /a!3a an"ka k # m/u!an ka#u# MDR TB -uku& ( n$a! >D6,@+=A $i/an$in"kan $ n"an ka#u# ( #i#t n#i n)n MDR >97,6@=A $an m n$a&ati & (/ $aan ini / (makna anta(a ka#u# MDR $an n)n MDR >&?7,77A08 P (# nta# &a#i n TB &a(u ( #i#t n )/at TB $ n"an (i3a'at Dia/ t # M %%itu# >+@,@=A jum%a!n'a % /i! ( n$a!, $i/an$in"kan &a#i n 'an" ti$ak m mi%iki (i3a'at Dia/ t # M %%itu# >C.,.=A0 Ha#i% ini / (t ntan"an $ n"an & n %itian Simi)n 'an" m n$a&ati % /i! /an'ak &a#i n TB Pa(u $ n"an Dia/ t # M %%itu# 'an" m n$ (ita MDR TB >D.=A $i/an$in"kan $ n"an 'an" ti$ak >5=A0 ++ Dia/ t # M %%itu# m (u&akan 1akt)( (i#ik) t (ja$in'a MDR TB $ n"an RR?D@,9 >96= CI, D0+256906A0+. Pa$a &a#i n Dia/ t # M %%itu# $i$a&atkan / / (a&a $ 1i#i n#i imunita# # %u% (0 *a$a( "u%a $a(a! 'an" tin""i akan m mi-u t (ja$in'a $ 1 k imun)%)"i# 'an" / ($am&ak &a$a & nu(unan 1un"#i n ut()1i%, m)n)#it mau&un %im1)#it0 S %ain itu, Hi& ("%ik mi k()nik $a&at m n' /a/kan "an""uan 1un"#i &a(u $ n"an m n' /a/kan & n /a%an $an & (u/a!an #t(uktu( &a$a m m/(an /a#a%i#0+D Pa$a & n %itian ini, k t (atu(an / ()/at / (& n"a(u! kuat t (!a$a& !a#i% & n")/atan >&?7,77H (?7,@A0 S /an'ak .+ &a#i n >58,@=A / ()/at # -a(a t (atu(, & (# nta# t (# /ut % /i! ( n$a! $i/an$in"kan jum%a! &a#i n 'an" / ()/at ti$ak t (atu( >6D,D=A0 Ha#i% ini / (/ $a $ n"an & n %itian S(i M %ati Muni( $i Ruma! Sakit P (#a!a/atan 'an" m nunjukkan /a!3a & (# nta# k t (atu(an &a#i n untuk $atan" / ()/at m n-a&ai @C,9=0C * n'ataan ini mun"kin $i# /a/kan ka( na &a$a & n %itian Muni( % tak Ruma! Sakit P (#a!a/atan / (a$a &a$a t n"a! k)ta $an $a&at $iak# # $ n"an mu$a! )% ! an"kutan umum $an k n$a(aan &(i/a$i0

+.

B (/ $a $ n"an RSPAW 'an" m mi%iki ja(ak t m&u! -uku& jau! $an !a(u# $it m&u! $ n"an m n""unakan Bu# Anta(k)ta Da%am P()4in#i >A*DPA0 *)n$i#i t (# /ut m nim/u%kan ( n$a!n'a ak# #i/i%ita# &a#i n ka( na tin""in'a /ia'a & (ja%anan $an jau!n'a ja(ak t m&u!0 P (n'ataan ini # (u&a $ n"an !a#i% & n %itian A!ma$ R)Ba%i $i BP5 Pa% m/an" 'an" m n'atakan ja(ak k t m&at & n")/atan / (& n"a(u! t (!a$a& k t (atu(an / ()/at >&<7,76, OR? .,+@+ >96= CI +,+@D25,7+@AA0+5 S %ain $i& n"a(u!i )% ! ja(ak k t m&at & n")/atan, k t (atu(an & n")/atan $a&at $i& n"a(u!i )% ! $uka#i 'an" $i%akukan & tu"a# k # !atan $an $)kt (, # (ta & nin"katan k)munika#i &a$a #aat &a#i n / ()/at0 P tu"a# k # !atan ju"a $i!a(a&kan m n"!u/un"i &a#i n untuk m n")nt()% k t (atu(an / ()/at0 Pa$a & n %itian A!ma$, /ia'a & n")/atan >&<7,76HOR?.,.A $an $uka#i man1aat / ()/at t (atu( >&<7,76HOR?.,9A / (!u/un"an / (makna $ n"an k t (atu(an / ()/at0+5 P n %itian A/$u% $i Pa( 2Pa( m nunjukkan /a!3a 1akt)( & n" ta!uan / ()/at >&?7,77HOR?@,7A $an %ama & n")/atan >&?7,7+H OR?8,56A / (& n"a(u! t (!a$a& k t (atu(an / ()/at0+6 Lama & n")/atan &a#i n 'an" / ()/at / (& n"a(u! kuat t (!a$a& !a#i% & n")/atan >&?7,77H (?7,8A0 *u(an"n'a & ma!aman t ntan" %ama & n")/atan TB m (u&akan & n' /a/ %ama / ()/at 'an" ti$ak # #uai $ n"an #tan$a( & n")/atan0 Pa#i n m n"an""a& ti$ak & (%u m n (u#kan & n")/atan !in""a # % #ai ka( na & (/aikan k%ini# 'an" $i(a#akan &a#i n t (# /ut $an m %i!at a$an'a & (u/a!an k)n4 (#i #&utum m nja$i n "ati1 &a$a ak!i( ma#a int n#i10 S %ain itu, t (&utu#n'a & n")/atan &a#i n $i# /a/kan )% ! ( n$a!n'a tin"kat k)n$i#i #)#ia% k)n)mi &a#i n TB, # !in""a ti$ak $a&at m n (u#kan & n")/atan ka( na ma!a%n'a /ia'a t(an#&)(ta#i $an /ia'a & n")/atan0 Da%am & n %itian ini, ni%ai ( (ata ja(ak t m&at a#a% &a#i n k 1a#i%ita# & n")/atan a$a%a! 68,9C km >SD C+,.CA0 Pa#i n TB ( #i#t n OAT t (/an'ak / (a#a% $a(i G()/)"an D.,.=0 * mun"kinan # /a"ian / #a( &a#i n $it mani k %ua("a #aat / ()/at # !in""a )n"k)# & (ja%anan $i/ia'ai )% ! k %ua("a0 S %ain itu, &a#i n t (u# $i/ (ikan $uka#i $an m)ti4a#i )% ! & tu"a# k # !atan # !in""a

+D

&a#i n m mi%iki k in"inan 'an" kuat untuk # m/u! $an ( %a m n m&u! ja(ak 'an" jau! untuk / ()/at $i 1a#i%ita# k # !atan /aik $i RSPAW mau&un k RSDM0 B ($a#a(kan $ata &a$a & n %itian ini, $a&at $ik ta!ui /a!3a # /a"ian / #a( &a#i n m mi%iki tin"kat k !i$u&an #)#ia% 'an" ( n$a! >88,@=A0 Ha#i% ini # (u&a $ n"an & n %itian Pant R 'an" m n mukan /a!3a 97= &a#i n MDR TB $i N &a% / (a#a% $a(i k %ua("a $ n"an k !i$u&an #)#ia% k)n)mi 'an" ( n$a!0 P n %itian S t'a(ini m n' /utkan &a$a k %)m&)k #)#ia% k)n)mi ( n$a! ( %ati1 % /i! /an'ak &a#i n 'an" ti$ak m n"a%ami k)n4 (#i #&utum0 R #i#t n#i OAT /an'ak / (k m/an" $i n "a(a $ n"an #)#ia% k)n)mi % ma!, $imana $ n"an k)n$i#i 'an" % ma! $a'a / %i untuk & m nu!an k /utu!an "iBi ju"a m n"a%ami k n$a%a # !in""a /an'ak $ijum&ai #tatu# "iBi 'an" ku(an", #tatu# "iBi 'an" ku(an" akan m n' /a/kan $a'a ta!an 'an" % ma! # !in""a kuman M. tu"er&ulosis mu$a! / (k m/an"/iak $an !a% t (# /ut ak!i(n'a m n"!am/at k ja$ian k)n4 (#i09 Data 'an" $i& ()% ! & n %iti m nunjukkan /a!3a t ($a&at +. &a#i n 'an" # m/u! 3a%au&un # /a"ian / #a( &a#i n m mi%iki tin"kat #)#ia% k)n)mi ( n$a!0 Ha% ini $ika( nakan k mun"kinan &a#i n t (# /ut / ()/at # -a(a t (atu(, $an m mi%iki t m&at tin""a% 'an" ja(ak t m&u!n'a ti$ak t (%a%u jau! $ n"an t m&at & n")/atan0 S %ain itu, &a#i n m mi%iki k %ua("a 'an" / (& (an # /a"ai P n"a3a# Minum O/at # !in""a $a&at m m/antu m (in"ankan /ia'a & n")/atan $an m nja"a a"a( &a#i n t ta& t (atu( / ()/at0 Pa$a Ta/ % + tam&ak /a!3a &a#i n TB ( #i#t n # /a"ian / #a( m mi%iki "iBi ku(an" >@D,D=A0 Ha#i% # (u&a $it mukan &a$a & n %itian S t'a(ini $i Y)"'aka(ta 'an" m n$a&ati /a!3a # /a"ian / #a( &a#i n TB 'an" ( #i#t n OAT m mi%iki #tatu# "iBi ku(an" >8+,6=A0 In1 k#i TB $a&at m n' /a/kan & nu(unan / (at /a$an, #tatu# "iBi 'an" /u(uk m nin"katkan (i#ik) in1 k#i $an & n' /a(an & n'akit TB0 S %ain itu, "iBi ku(an" akan m n' /a/kan $a'a ta!an tu/u! ( n$a! # !in""a & (ta!anan tu/u! t (!a$a& kuman TB akan / (ku(an"09 Statu# "iBi 'an" ku(an" $i# /a/kan )% ! k)n$i#i #)#ia% k)n)mi 'an" ( n$a!0 Ana%i#i# #tati#tik 'an" $i%akukan &a$a & n %itian ini m n mukan !u/un"an 'an" / (makna >&?7,7D@A anta(a tin"kat & n$a&atan $an #tatu# "iBi0 >utrition assessment $an

+5

m)nit)(in" / (ka%a "iBi &a#i n & ntin" $i%akukan )% ! a!%i "iBi $an k%ini#i # %ama & n")/atan0+8 Ha% ini $itunjan" $ n"an !a#i% #tu$i D!in"(a $i In$ia /a!3a & nin"katan #tatu# "iBi # %ama 8 /u%an #aat & n")/atan / (& n"a(u! t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan >&?7,77A0+@ S %ain itu, S un" t a% ju"a m nunjukkan /a!3a &a#i n MDR TB $ n"an BMI<+C,5 / (& n"a(u! t (!a$a& (i#ik) k matian #aat & n")/atan MDR TB # $an" / (%an"#un" >OR?.,. >96= CI 7,C28,DAA0+C B ($a#a(kan $ata &a$a & n %itian ini, jum%a! &a#i n 'an" ti$ak m ()k)k >@+,+=A % /i! /an'ak $i/an$in"kan &a#i n 'an" m ()k)k >.C,9=A >Ta/ % .DA0 Ha#i% ini / (/ $a $ n"an & n %itian A!ma$ *!an $i *a(a-!i, $imana ka#u# ( #i#t n#i )/at "an$a % /i! /an'ak $it mui &a$a & ()k)k $i/an$in"kan n)n& ()k)k0 Da%am !a#i% & n %itian A!ma$ *!an t (# /ut $i#im&u%kan /a!3a m ()k)k a$a%a! 1akt)( (i#ik) & (k m/an"an & n'akit MDR TB >&<7,76A0 ++ P n %itian Pant $i N &a% ju"a m nunjukkan /a!3a ma')(ita# &a#i n MDR TB >@5=A a$a%a! & ()k)k0+7 Pa$a & n %itian ini & n")/atan &a#i n TB 'an" ( #i#t n OAT 'an" m mi%iki k /ia#aan m ()k)k $i$a&ati % /i! /an'ak 'an" "a"a% $i/an$in"kan 'an" # m/u!0 M nu(ut Tjan$(a Y)"a, &a$a & ()k)k t (ja$i "an""uan mak()1a" $an m nin"katkan ( #i#t n#i #a%u(an na&a# $an & (m a/i%ita# &it % &a(u0 R)k)k akan m nu(unkan #i1at ( #&)n#i1 anti" n0 In#i$ n $an / (atn'a TB / (!u/un"an $ n"an & n""unaan ()k)k0+D S %ain itu, ()k)k m m& (/u(uk k # !atan &a(u5@0 Ha#i% & n %itian ini m nunjukkan /a!3a # /a"ian / #a( &a#i n ti$ak m mi%iki & k (jaan / (i#ik) >C8,@=A0 P k (jaan ti$ak / (i#ik) t (# /ut anta(a %ain P "a3ai N " (i Si&i% >PNSA, & tani, & %aja(, i/u (uma! tan""a, $an ti$ak / k (ja0 P k (jaan / (i#ik) 'an" $it mukan & n %iti !an'a j ni# & k (jaan #3a#ta $an /u(u!0 Stu$i $i Y)"'aka(ta m n mukan /a!3a # /a"ian / #a( &a#i n TB ( #i#t n OAT a$a%a! / k (ja # /a"ai & $a"an"I 3i(a#3a#ta >DC,6=A09 M nu(ut Dimit()4a $i Ru#ia, # mua j ni# & k (jaan 'an" m n' /a/kan #u/' k & n %itian t (&a&a( )% ! Bat2Bat 'an" $a&at m n""an""u 1un"#i &a(u $an & k (jaan 'an" m mun"kinkan #u/' k & n %itian 'an" k)ntak $ n"an &a#i n TB $ian""a& # /a"ai & k (jaan 'an" / (i#ik), # $an"kan j ni# & k (jaan 'an" %ain $ian""a& ti$ak / (i#ik)0 J ni# & k (jaan #)&i(, tukan" &a(ki(, & k (ja &a/(ik t k#ti%, m)nti(,

+6

& k (ja / n"k % %a#, & nja!it, $an /u(u! /an"unan &a$a & n %itian ini $ik %)m&)kkan # /a"ai j ni# & k (jaan 'an" / (i#ik)0 .7 WHO t %a! m ( k)m n$a#ikan /a"i & k (ja & %a'anan k # !atan 'an" / k (ja $i %a/)(at)(ium, k%inik $an 1a#i%ita# & %a'anan k # !atan $ n"an an"ka &( 4a% n#i k ja$ian MDR TB tin""i untuk m %akukan & m (ik#aan T # * & kaan O/at >DSTA, m n"in"at & k (ja t (# /ut m mi%iki (i#ik) tin""i untuk m nja$i &a#i n MDR TB0.+ P m (inta! $a%am !a% ini D &a(t m n T na"a * (ja $an T(an#mi"(a#i / k (ja #ama $ n"an D &a(t m n * # !atan t %a! m %akukan &()"(am & nan""u%an"an TB $i t m&at k (ja0 P()"(am t (# /ut anta(a %ainG
..

P n muan 1 k

&a#i n TB $i t m&at k (ja, & n")/atan, k &atu!an / ()/at, & %a&)(an

#am&in" )/at, & n' $iaan OAT $an $i#t(i/u#i OAT # (ta a%at k # !atan, & n-atatan $an & %a&)(an, u&a'a &()m)#i k # !atan $an & n- "a!an0 U&a'a & m (inta! ini $i%akukan $ n"an !a(a&an /a!3a &a#i n TB ( #i#t n OAT $a&at m m& ()% ! & (!atian k # !atan /aik $a(i 1a#i%ita# & %a'anan k # !atan mau&un t m&at k (ja0 D n"an $ mikian an"ka success rate t (!a$a& & n'akit ini $a&at m nin"kat0 Da%am & n %itian ini, & n %iti m n"a%ami / / (a&a k t (/ata#an & n %itian, anta(a %ain k t (/ata#an 3aktu $an /ia'a untuk m n mukan ka#u# TB &a(u ( #i#t n, # !in""a jum%a! #u/' k ti$ak m m nu!i k(it (ia jum%a! #am& % minima%0 Ti$ak % n"ka&n'a $ata &a$a -atatan m $ik # !in""a 4a(ia/ % a$a ti$akn'a P n"a3a# Minum O/at >PMOA, (i3a'at & n'akit HIV $an tin"kat & n$i$ikan ti$ak $a&at $iana%i#i# &a$a & n %itian ini0 * t (/ata#an 3aktu $an -atatan m $ik # !in""a ti$ak $a&at m n" ta!ui # -a(a $ tai% $ata &a#i n0 t na"a # !in""a ti$ak $a&at m n %iti 1akt)( & (an-u0 P n %itian ini !an'a m n""unakan

+8

SIMPULAN DAN SARAN

B ($a#a(kan !a#i% & n %itian, maka #im&u%an 'an" $i& ()% ! & n %iti anta(a %ainG +0 * t (atu(an / ()/at &a#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an R #i#t n#i O/at Tu/ (ku%)#i# / (& n"a(u! t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan >&?7,77H (?7,@A0 .0 Lama & n")/atan &a#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an R #i#t n#i O/at Tu/ (ku%)#i# / (& n"a(u! t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan >&?7,77H (?7,@A0 D0 Tin"kat & n$a&atan >&?+,77A, j ni# & k (jaan >&?7,+9A, k /ia#aan m ()k)k >&?7,5.A, #tatu# "iBi >&?+,77A $an ja(ak anta(a t m&at tin""a% !in""a t m&at & n")/atan >&?7,9@A ti$ak / (& n"a(u! t (!a$a& k / (!a#i%an & n")/atan0 50 Tin"kat & n$i$ikan &a#i n, Ri3a'at P n'akit HIV, A$an'a P n"a3a# Minum O/at >PMOA ti$ak $a&at $it %iti $ika( nakan ti$ak t (-atatn'a 4a(ia/ % t (# /ut $a%am -atatan m $ik &a#i n0

SARAN +0 Di& (%ukan k (ja#ama %inta# # kt)(a% $an in#titu#i k # !atan untuk

m m/ (anta# & n'akit TB Pa(u R #i#t n O/at Tu/ (ku%)#i# m n"in"at &( 4a% n#in'a 'an" t (u# m nin"kat0 .0 Di& (%ukan & n %itian % /i! %anjut m n" nai 1akt)(21akt)( 'an" m m& n"a(u!i k / (!a#i%an & n")/atan TB $ n"an ( #i#t n#i O/at Tu/ (ku%)#i# $ n"an m t)$ k)!)(t $an sampling random, jum%a! #am& % 'an" % /i! /an'ak &a$a center & n %itian 'an" % /i! %ua#, $ n"an m n %iti % /i! /an'ak 4a(ia/ %0

DAFTAR PUSTAKA
+0 W)(%$ H a%t! O("aniBati)n0 G%)/a% Tu/ (-u%)#i# C)nt()%G WHO R &)(t .7+70 A4ai%a/% 1()m !tt&GII3!:%i/$)-03!)0intI&u/%i-ati)n#I.7+7I9@C9.5+685789J n"0&$1 .0 Tu%ak A, Hu$)') A, A$itama TY0 P n")/atan MDR2TB D n"an O1%)k#a#in0 Ju(na% Tu/ (ku%)#i# In$)n #ia K# (ia% )n int (n tL0 N) Dat K-it $

+@

.779 D # +7L0A4ai%a/% 1()m !tt&GII3330i#j$0&$ii0%i&i0")0i$Ia$minIju(na%I5.7@8+5+C0&$1 D0 D &a(t m n * # !atan RI0 P nan""u%an"an TB kini % /i! /aik0 A4ai%a/% 1()m !tt&GII3330$ &k #0")0i$Iin$ ;0&!&I/ (itaI&( ##2 ( % a# I+D5C& nan""u%an"an2t/2kini2% /i!2/aik0!tm% 50 W)(%$ H a%t! O("aniBati)n0 In$)n #ia TB C)unt(' P()1i% 0 A4ai%a/% 1()m !tt&GII3!:%i/$)-03!)0intI&u/%i-ati)n#I.7+7I9@C9.5+65@CDDJ n"0&$1 60 Sut)') Dianiati *0 Mu%ti D(u" R #i#tan- >MDRA &a$a Tu/ (ku%)#i#0 J R #&i( In$) .7+7H D7G@.2@5 80 @0 R 4i)n)0 P)%a R #i#t n#i O/at Anti Tu/ (ku%)#i# Di RSUD D( M) 3a($i Su(aka(ta .7762.7780 Ju(na% Tu/ (ku%)#i# In$)n #ia V)% 5 N) . Ha% +92.6 R Pant, *R Pan$ ', M J)#!i, S S!a(ma, T Pan$ ', S Pan$ '0 Ri#k Fa-t)( A## ##m nt )1 Mu%ti D(u" R #i#tant Tu/ (-u%)#i#0A4ai%a/% inG J N &a% H a%t! R # C)un- .779 O-tH@>+6AGC929. Muni(, A(i1in, Dianiati0 P n"amatan Pa#i n Tu/ (ku%)#i# Pa(u $ n"an Mu%ti$(u" R #i#tant >TB2MDRA $i P)%ik%inik Pa(u RSUP P (#a!a/atan0 J R #&i( In$) .7+7H D7G9.2+7.

C0

90 L #ta(i SH, t a%0 P)%a R #i#t n#i *uman M'-)/a-t (ium TBC T (!a$a& O/at Anti Tu/ (-u%)#i# >OATA Di P()&in#i Da (a! I#tim 3a Y)"'aka(ta0 A4ai%a/% inG Sain# * # !atan +@ >.A, A&(i% .775 +70 R Pant, *R Pan$ ', M J)#!i, S S!a(ma, T Pan$ ', S Pan$ '0 Ri#k Fa-t)( A## ##m nt )1 Mu%ti D(u" R #i#tant Tu/ (-u%)#i#0A4ai%a/% inG J N &a% H a%t! R # C)un- .779 O-tH@>+6AGC929. ++0 A(i1in Na3a#0 PENATALA*SANAAN TB MDR DAN STRATEGI DOTS P%u#0 D &a(t m n Pu%m)n)%)"i $an I%mu * $)kt (an R #&i(a#i F*UI2RS P (#a!a/atan0 Jaka(ta +.0 Nu"()!) CE, A$itama TY, Su(a$i0 P( 4a% n#i $an Fakt)(2Fakt)( Yan" B (& n"a(u! Pa$a R #i#t n#i Gan$aIMu%ti$(u" R #i#tant P n$ (ita Tu/ (ku%)#i# Di *)ta Su(aka(ta0 Data T #i# Pu%m)n)%)"i F*UI0 .77D Lin$a Ma#nia(i, MS P(i'anti, A$itama TY0 Fakt)(2Fakt)( Yan" M m& n"a(u!i * # m/u!an Pa#i n TB Pa(u0 J R #&i( In$) .77@H.@G+@82+CD

+D0

+50 Namu(#a AR0Fakt)(2Fakt)( Yan" B (!u/un"an D n"an * t (atu(an B ()/at P n$ (ita Tu/ (ku%)#i# Pa(u Di BP5 *)ta Pa% m/an" Ta!un +9990 T #i# Ma"#t ( Pa#-a#a(jana F*UI Ta!un .777

+C

+60 0 Ra!man A0 Fakt)( Yan" B (!u/un"an $ n"an * &atu!an B ()/at Pa#i n TB Pa(u $i Pu#k #ma# C m&a *)ta Pa( 2Pa( 0 +80 S!a(ma S*, M)!an A0 Mu%ti$(u"2( #i#tant tu/ (-u%)#i#0 In$ian J M $ R # +.70 .775H D6C269 +@0 D!in"(a V*, Raj&a% S, Mitta% A, t a%0 Out-)m )1 MDR TB Ca# # T( at $ B' In$i4i$ua%iB $ ( "im n at a T (tia(' L 4 % C%ini-0 In$ian J Tu/ (- .77CH 66G+62.+ +C0 S un" *J, Omata') DB, t a%0 Ea(%' Out-)m # )1 MDR2TB T( atm nt in a Hi"! HIV2 P( 4a% n- S ttin" In S)ut! (n A1(i-a0 P%)S ONE 5>9AG @+C80 $)iG+70+D@+Ij)u(na%0&)n 0777@+C8 +90 Lin$a Ma#nia(i, MS P(i'anti, A$itama TY0 Fakt)(2Fakt)( Yan" M m& n"a(u!i * # m/u!an Pa#i n TB Pa(u0 J R #&i( In$) .77@H.@G+@82+CD .70 B Dimit()4a, A Hut-!in"#, R0 Atun, F D()/ni 3#ki0 In-( a# $ (i#k )1 tu/ (-u%)#i# am)n" ! a%t! -a( 3)(k (# in Sama(a O/%a#t, Ru##iaG ana%'#i# )1 n)ti1i-ati)n $ata0 Int (nati)na% J)u(na% )1 Tu/ (-u%)#i#, .776H9>+AH5DN5C0 .+0 W)(%$ H a%t! O("aniBati)n0 Gui$ %in # 1)( t! &()"(ammati- mana" m nt )1 $(u"2( #i#tant tu/ (-u%)#i#0 G n 4 , S3itB (%an$G WHOH.7780&0+2C0 ..0 D &a(t m n * # !atan RI0P $)man P nan""u%an"an TB Di T m&at * (ja0.77C0

+9