Diskretna Matematika

VIA TEHNIKA KOLA SUBOTICA
Mr. I. Boro

DISKRETNA
MATEMATIKA

SKRIPTA
TREE IZDANJE

SUBOTICA 2004

SADRAJ

1. POLINOMI 1
1.1. Pojam polinoma 1
1.2. Deljenje polinoma 3
1.3. Koreni polinoma 7
1.4. Racionalne razlomljene funkcije 15

2. KOMPLEKSNI BROJEVI 21
2.1. Polje realnih brojeva 21
2.1.1. Skup prirodnih brojeva 21
2.1.2. Skup celih brojeva 23
2.1.3. Skup racionalnih brojeva 24
2.1.4. Skup realnih brojeva 26
2.2. Skup kompleksnih brojeva 27
2.2.1. Pojam kompleksnog broja 27
2.2.2. Algebarski oblik kompleksnih brojeva 29
2.2.3. Trigonometrijski oblik kompleksnog broja 31
2.2.4. Eksponencijalni oblik kompleksnog broja 34

3. VEKTORSKA ALGEBRA 41
3.1. Slobodni vektori 41
3.1.1. Pojam slobodnog vektora 41
3.1.2. Pojam vektorskog prostora 43
3.1.3. Linearna kombinacija slobodnih vektora 44
3.2. Operacije sa vektorima 48
3.2.1. Skalarni proizvod vektora 48
3.2.2. Vektorski proizvod dva vektora. 50
3.2.3. Meoviti proizvod tri vektora 53
3.2.4. Dvostruki vektorski proizvod tri vektora 55
3.3. Vektori u pravouglom koordinatnom sistemu 57
3.3.1. Koordinate vektora 57
3.3.2. Koordinatni sistem u prostoru 59

4. ELEMENTI ANALITIKE GEOMETRIJE 65
4.1. Taka u prostoru 65
4.2 Jednaina ravni 66
4.2.1. Opti oblik jednaine ravni 66
4.2.2. Normalni oblik jednaine ravni 67
4.2.3. Ravan kroz datu taku sa datim vektorom normale 67
4.2.4. Ravan kroz tri zadate take 67
4.2.5. Segmentni oblik jednaine ravni 68
4.2.6. Parametarske jednaine ravni 68
4.3. Jednaine prave 71
4.3.1. Vektorske jednaine prave 71
4.3.2. Parametarske jednaine prave 71
4.3.3. Dvojna jednaina prave u kanoninom obliku 71
4.3.4. Prava kao presek dve ravni 72
4.3.5. Jednaine prave kroz dve take 72

4.4. Meusobni odnosi pravih i ravni i take 74
4.4.1. Meusobni odnosi dve ravni 74
4.4.2. Meusobni odnos dve prave 76
4.4.3. Meusobni odnos take i prave 81
4.4.4. Meusobni odnos take i ravni 82
4.4.5. Meusobni odnos prave i ravni 83

5. MATRICE I DETERMINANTE 91
5.1. Matrice 91
5.1.1 .Pojam matrice 91
5.1.2. Specijalne matrice 93
5.2. Operacije sa matricama 94
5.2.1. Sabiranje matrica 94
5.2.2. Mnoenje matrice skalarom 94
5.2.3. Mnoenje matrica 95
5.2.4. Transponovanje matrica 96
5.2.5. Zadaci za vebu 97
5.3. Determinante 99
5.3.1. Definicije 99
5.3.2. Osobine determinanata 100
5.3.3. Zadaci za vebu: 103
5.4. Inverzna matrica 104
5.4.1. Rang matrice 104
5.4.2. Adjungovana matrica 106
5.4.3. Inverzna matrica 107
5.4.4. Zadaci za vebu 109

6. SISTEMI LINEARNIH JEDNAINA 113
6.1. Pojam sistema linearnih algebarskih jednaina 113
6.2. GAUSS-ov metod eliminacije nepoznatih 115
6.3. Reavanje sistema linarnih jednaina pomou determinanata 120
6.4. Reavanje sistema linearnih jednaina primenom inverzne matrice. 123
6.5. KRONECKER-CAPLELLI-jev stav 124
6.6. Sistem homogenih jednaina 126

7. VEKTORSKI PROSTORI 133
7.1. Pojam vektorskog prostora 133
7.2. Linearna zavisnost i nezavisnost vektora 134
7.3. Linearne transformacije 140
7.4. Transformacije baze 142
7.5. Invarijantni pravci linearne tranformacije 147
7.5.1. Polinomi sa matrinim koeficijentima i matrina vrednost polinoma 147
7.5.2. Sopstveni vektori linearne transformacije 151

KORIENA LITERATURA

..:
,
1959

..-..:
,
1968.

..:
,
1970.

. :
,
Stylos 1997.

. :
,
Stylos 1998.

. :
I,
Stylos 1997.

.:
,
1967.

.:
I I ()
1970.

Szele Tibor:
BEVEZETS AZ ALGEBRBA,
Tanknyvkiad Budapest 1972.

M. Bertolino:
OPTI KURS MATEMATIKE,
ICS Beograd 1973

S. Kakai I. Boro Lj. Miloevi A. etkovi:
MATEMATIKA SA METODIKOM,
PA, Sremska Mitrovica 1991.

Blint Jnos:
MATEMATIKA,
PA Subotica 1982.

M.Stojakovi:
ELEMENTI LINEARNE ALGEBRE,
Zavod za udbenike Beograd 1961.

Lilly Grke:
HALMAZOK RELCIK FGGVNYEK,
Tanknyvkiad Budapest 1969.

I. GrossmanW. Magnus:
CSOPORTOK S GRFJAIK,
Mszaki Knyvkiad Budapest, 1972.

Farkas Mikls szerkeszt:
MATEMATIKAI KISLEXIKON,
Mszaki Knyvkiad Budapest 1972.

Fried E. Psztor I. Reiman I. Rvsz P. Ruzsa I.:
MATEMATIKAI KISENCIKLOPDIA,
Gondolat Knyvkiad Budapest 1968.

A. Kaufmann:
PONTOK, LEK, VEK ...GRFOK,
Mszaki Knyvkiad Budapest 1972.

Andrsfai Bla:
ISMERKEDS A GRFELMLETTEL,
Tanknyvkiad Budapest, 1971.

Oystein Ore:
A GRFOK S ALKALMAZSAIK
Gondolat Budapest 1972.

1. POLINOMI

1.1. Pojam polinoma

Iz srednje kole je itaocu poznat sledei pojam polinoma: Polinom je funkcija
oblika f(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
, gde su a
i
R ( i = 1, 2, 3, ... ,n )
koeficijenti polinoma. Stepen polinoma zavisi od najveg stepena promenljive x.
Koeficijent uz najvii stepen promenljive x je takozvani vodei koeficijent. Vodei
koeficijent je uvek razliit od nule: a
n
0.

Sada emo dati optiju definiciju pojma polinoma. Neka je dat proizvoljno polje K i
skupovi K
2
, K
3
, K
4
, K
5
,.... formirani iz elemenata datog polja.

Definicija 1.1.1. Elemente skupa
U
= K K
N
i
K
i
2
K
3
... nazivamo polinomima
nad poljem K ukoliko poslednja komponenta uredjene k-torke nije nula. I nula elemenat
polja K je polinom. To je takozvani nula-polinom.

Neka su dati nenula polinomi P = (a
0
, a
1
, a
2
, ... , a
n
) i Q = (b
0
, b
1
, b
2
, ... , b
m
).
Definisaemo zbir i proizvod tih polinoma, pri emu smatramo da je a
j
= 0 za j > n i b
j
= 0
za j > m.

Definicija 1.1.2.: Zbir polinoma P = (a
0
, a
1
, a
2
, ... , a
n
) i Q = (b
0
, b
1
, b
2
, ... , b
m
)
je polinom S = P + Q = (d
0
, d
1
, d
2
, ... , d
s
) u jojem je d
j
= a
j
+b
j
. Stepen zbira je najvei
prirodan broj s za koji je d
s
0. Ako su svi d
i
= 0, zbir je nula-polinom.

Definicija 1.1.3.: Proizvod polinoma P = (a
0
, a
1
, a
2
, ... , a
n
) i Q = (b
0
, b
1
, b
2
, ... ,
b
m
) je polinom R = P Q = (c
0
, c
1
, c
2
, ... , c
r
) u kojem je , broj r je najvei
prirodan broj za koji vai: c
=

=
k
j
j k j k
b a c
0
r
0. Ako su svi c
i
= 0, proizvod je nula-polinom.

1.1. Primer: Dati su nenula polinomi P = (a
0
, a
1
, a
2
, a
3
), Q = (b
0
, b
1
, b
2
). To
znai: najmanje a
3
0 i b
2
0. Odredimo zbir i proizvod tih polinoma.

a) P + Q = (a
0
, a
1
, a
2
, a
3
) + (b
0
, b
1
, b
2
) = (a
0
+ b
0
, a
1
+ b
1
, a
2
+ b
2
, a
3
) , jer je b
3
= 0 i

b) P Q = (a
0
, a
1
, a
2
, a
3
) (b
0
, b
1
, b
2
) = (a
0
b
0
, a
0
b
1
+ a
1
b
0
, a
0
b
2
+ a
1
b
1
+ a
2

b
0
, a
0
b
3
+ a
1
b
2
+ a
2
b
1
+ a
3
b
0
, a
0
b
4
+ a
1
b
3
+ a
2
b
2
+ a
3
b
1
+ a
4
b
0
, a
0
b
5
+
a
1
b
4
+ + a
2
b
3
+ a
3
b
2
+ a
4
b
1
+ a
5
b
0
) = (a
0
b
0
, a
0
b
1
+ a
1
b
0
, a
0
b
2
+ a
1
b
1
+
a
2
b
0
,
a
1
b
2
+ a
2
b
1
+ a
3
b
0
, a
2
b
2
+ a
3
b
1
, a
3
b
2
) , jer su a
5
= a
4
= b
5
= b
4
= b
3
= 0.

________________________________________________________________________________________
1

DISKRETNA MATEMATIKA
___________________________________________________________________________________________________

c) Akoj je polinom R nultog stepena, tada je R = c
0
, pa e biti:

P +R = (a
0
+c
0
, a
1
, a
2
, a
3
) i P Q = (b
0
c
0
, b
1
c
0
, b
2
c
0
).

Neka su P, Q i R proizvoljni polinomi, dok 0 je nula-polinom.

(1) Konstatujemo ulogu nula-polinoma u sabiranju i mnoenju polinoma:
0 + P = P + 0 = P i 0 P = P 0 = 0.

(2) Polinom E = 1 je polinom nultog stepena koji se ponaa kao multiplikativni
neutralni elemenat: 1 P = P 1 = P.

(3) Moe se dokazati komutativno i asocijativno svojstvo sabiranja i mnoenja
polinoma:
P + Q = Q +P s P Q = Q P,
(P + Q ) + R = P +(Q + R ) s (P Q) R = P (Q R ) , i
(P + Q ) R = (P R) + (Q R ) s P (Q + R ) = (P Q ) + (P R ).

(4) O stepenu zbira i proizvoda konstatujemo injenice (dg je stepen polinoma):
0 dg(P + Q) max [ dg( P ), dg( Q ) ],
0 dg(P Q) dg( P )+ dg( Q )

Osmotrimo sada ulogu jednog specijalnog polinoma kojeg emo obeleiti sa x:
x=(0, 1)

Bez veih tekoa moemo konstatovati sledea svojsva polinoma x:

x
2
= (0, 1) (0, 1) = (0, 0, 1),
x
3
= x
2
x = x x
2
= (0, 0, 1) (0, 1) = (0, 0, 1) (0, 1) = (0, 0, 0, 1),
x
4
= (0, 0, 0, 0, 1), x
5
= (0, 0, 0, 0, 0, 1), ... ,
-----------
-----------
x
n
= (0, 0, ..., 0, 1) (prvih n komponnata su redom 0, a n+1-va je 1).

Potraimo vezu izmeu polinoma x i njegovih stepena sa jedne strane i polinoma P
sa druge strane.

P
1
= (a
0
, a
1
) = a
0
+ (0, a
1
) = a
0
+ a
1
(0, 1) = a
0
+ a
1
x,
P
2
= (a
0
, a
1
, a
2
) = a
0
+ (0, a
1
) + (0, 0, a
2
)= a
0
+ a
1
(0, 1) + a
2
(0, 0, 1) =
= a
0
+ a
1
x + a
2
x
2
.

-----------
-----------

P
n
= (a
0
, a
1
, a
2
, ... , a
n
) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
.

________________________________________________________________________________________
2
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

Definicija polinoma poznata od ranije, prema tome jeste jedna konkretizacija opteg
pojma polinoma.

Obeleimo skup olinoma nak poljem K sa K[x].

Nad skupom K[x] vai sledea teorema:

Teorema 1.1.: (K[x] , +, ) je komutativni prsten sa jedinicom.

Dokaz: (K[x] , +) je ABEL-ova grupa, jer smo uoili asocijativnost i komutativnost
sabiranja, konstatovali i postojanje neutralnog elementa: to je polinom 0, a za inverzni
polinom u pogledu sabiranja za polinom P
n
= (a
0
, a
1
, a
2
, ... , a
n
) imamo suprotan polinom
koji ima sledei oblik: P
n
= (a
0
, a
1
, a
2
, ... , a
n
).

(K[x] , ) je komutativna polugrupa sa jedinicom. Asocijativnost i komutativnost
smo ve ranije uoili. Multiplikativni neutralni elemenat je polinom nultog stepena E = 1.
Distributivnost mnoenja u odnosu na sabiranje polinoma je takodje ranije uoena.

1.2. Deljenje polinoma

Sabiranje i mnoenje polinoma vrimo po definicijama 1.1.2. s a 1.1.2. Inverzna
operacija mnoenja u prstenu polinoma ne postoji, ali postoji deljenje polinoma sa
ostatkom. Prouimo deljenje polinoma sa ostatkom. Pripadnost polinoma prstenu (C[x] , +,
) naglaavamo na taj nain, to korisimo sledee oznake za polinome: F(x), G(x), H(x),...

Teorema 1.2.1.: Za bilo koja dva polinoma F(x) s G(x) (G(x) 0) postoje
polinomi Q(x) s R(x) takvi, da bude ispunjen uslov F(x) = G(x) Q(x) + R(x), pri emu za
stepene tih polinoma vai: 0 dg(R(x)) < dg(G(x)). Polinomi Q(x) i R(x) su jednoznano
odredjeni.

Dokaz: Pretpostavimo, da postoji vie takvih polinoma koji zadovoljavaju
postavljene zahteve. Neka su takvi polinomi Q
1
(x) Q
2
(x) i R
1
(x) R
2
(x), koji takoe
zadovoljavaju uslove 0 dg(R
1
(x)) < dg(G(x)) i 0 dg(R
2
(x)) < dg(G(x)).

F(x) = G(x) Q
1
(x) + R
1
(x), F(x) = G(x) Q
2
(x) + R
2
(x)
G(x) Q
1
(x) + R
1
(x) = G(x) Q
2
(x) + R
2
(x)
G(x) (Q
1
(x) Q
2
(x)) = R
2
(x) R
1
(x) ,

gde je na levoj strani 0 dg(R
2
(x)

R
1
(x)) < dg(G(x)) dok je stepen polinoma na desnoj
strani dg(G(x) (Q
1
(x)

Q
2
(x))) to nije manje od stepenena G(x) jer je Q
1
(x) Q
2
(x)
Q
1
(x) Q
2
(x) 0. Iz toga nuno proizilazi: Q
1
(x) = Q
2
(x) s R
1
(x) = R
2
(x).

Sada dokaimo da takva mogunost uvek postoji. Neka je dg(F(x)) = n i dg(G(x)) = m.

a) Ako je n < m, Q(x) = 0 F(x) = R(x) tj.
dg(R(x)) = dg(F(x)) = n < m = dg(G(x)).
________________________________________________________________________________________
3
___________________________________________________________________________________________________

b) Neka je n m, i

F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
, a
n
0 i
G(x) = b
o
+ b
1
x + b
2
x
2
+ ... + b
m-1
x
m-1
+ b
m
x
m
, b
m
0.

Formirajmo sledei niz polinoma (pretpostavljajui da je n > m):

F
1
(x) = F(x)
m
n
b
a
x
nm
G(x).

I za novi polinom vai: dg(F
1
(x) ) < dg(F(x)) jer je na desnoj strani stepen
umanjenika tano n, kao i kod umanjioca, pa je zbir vodeih koeficijenata nula. Tojest
dg(F
1
(x) )< n.

Neka je dg(F
1
(x) ) = n
1
, i neka je jo uvek n
1
> m. Obeleimo vodei koeficijent
polinoma F
1
(x) sa a . Sada se moe napisati: F
1
n
2
(x) = F
1
(x)
m
n
b
a
1
x
n1m
G(x), gde je stepen
polinoma F
2
(x) broj n
2
. Ako je n
2
m postupak se nastavlja, u suprotnom je zavren.

Niz F
1
(x), F
2
(x), F
3
(x), ..., F
k
(x) se zavrava u konanom broju koraka jer stepeni
monotono opadaju: n > n
1
> n
2
>... U poslednjem koraku:

F
k
(x) = F
k-1
(x)
m
k
n
b
a
1
x
n'm
G(x), gde je n' = n
k-1
i n
k
< m.

Saberimo sve polinome F
i
(x) (i=1,2,...,k) !

F
1
(x) + F
2
(x) + F
3
(x) + ... + F
k
(x) =

= F(x) (
m
n
b
a
x
nm
+
m
n
b
a
1
x
n1m
+...+
m
k
n
b
a
1
x
n'm
) G(x) = F
k
(x) , tojest

Q(x) =
m
n
b
a
x
nm
+
m
n
b
a
1
x
n1m
+...+
m
k
n
b
a
1
x
n'm
i R(x) = F
k
(x).

Polinomi Q(x) i R(x) zadovoljavaju uslov teoreme F(x) = G(x) Q(x) + R(x), pri
emu i za stepen polinoma R(x) vai: 0 dg(R(x)) < dg(G(x)).

U jednakosti F(x) = G(x) Q(x) + R(x) polinom Q(x) je kolinik dobijen deljenjem
polinoma F(x) polinomom G(x), dok polinom R(x) je ostatak.

________________________________________________________________________________________
4
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

Primer 1.2.1.: Deljenje polinoma sa ostatkom. Odredimo kolinik Q(x) polinoma
F(x) i G(x), kao i ostatak tog deljenja R(x)!

F(x) = 2

+ 4

x + 6 x
2
+ 5 x
3
+ 3

x
4
, G(x) = 1

+ x + x
2
.

3

x
4
+ 5 x
3
+ 6 x
2
+ 4

x + 2 :

x
2
+ x + 1 = 3

x
2
+ 2 x

+ 1

(3x
4
+ 3 x
3
+ 3 x
2
)
2 x
3
+ 3 x
2
+ 4

x + 2
(2 x
3
+ 2 x
2
+ 2x)

x
2
+ 2

x + 2
(x
2
+ x + 1)
x + 1

Prema tome Q(x) = 3

x
2
+ 2 x

+ 1

i R(x) = x + 1, tojest:

( 3

x
4
+ 5 x
3
+ 6 x
2
+ 4

x + 2 ) = ( x
2
+ x + 1) ( 3

x
2
+ 2 x

+ 1) + ( x + 1)

Prikazani postupak se naziva euklidovim algoritmom za deljenje polinoma.

Definicija 1.2.1.: Polinom G(x) je delilac polinoma F(x) onda i samo onda, ako
postoji polinom Q(x) takav, da zadovoljava jednakost F(x) = G(x) Q(x).

Obeleimo relaciju deljivosti na sledei nain: G(x) | F(x).

Navedimo sada sve posledice koje proizilaze iz pojma deljivosti polinoma i iz
svojstava operacija sa polinomima.

a) G(x) | F(x) H(x) | G(x) H(x) | F(x). (Deljivost polinoma je tranzitivna)

b) H(x) | F(x) H(x) | G(x) H(x) | (F(x) G(x)). (Ako je polinom H(x) delilac
polinoma F(x) i G(x) tada je on delilac i zbira i razlike polinoma F(x) i G(x).

c) G(x) | F(x) G(x) | F(x) H(x). (Ako je polinom G(x) delilac nekog polinoma
F(x), onda je delilac i proizvoda polinoma F(x) i proizvoljnog polinoma H(x)).

d) H(x) | F
1
(x) H(x) | F
2
(x) .... H(x) | F
k
(x)
H(x) | (F
1
(x) G
1
(x) + F
2
(x) G
2
(x) +...+ F
k
(x) G
k
(x) ) (G
i
(x) , i =1, 2,...,k
proizvoljni polinomi)

e) G(x) | F(x) F(x) | G(x) F(x) = C G(x). ( C je polinom 0-tog stepena).

f) C | F(x) (Svaki polinom je deljiv sa bilo kojim nenula polinomom nultog stepena) .

Definicija 1.2.2.: Najvei zajedniki delilac polinoma F(x) i G(x) je normalizovan
polinom H(x) najvieg stepna koji je delilac oba polinoma.

Ovu injenicu obeleavamo na sledei nain: H(x) = NZD(F(x), G(x)).
________________________________________________________________________________________
5
___________________________________________________________________________________________________

Teorema 1.2.2: Za polinome F(x) i G(x) postoji tano jedan normalizovan polinom
H(x) kao njihov najvei zajedniki delilac.

Dokaz: Neka je dg(F(x)) dg(G(x)) (U suprotnom zamenimo uloge datih
polinoma). Primenom deljenja sa ostatkom moemo napisati sledei niz jednakosti:

F(x) = G(x) Q
1
(x) + R
1
(x), dg(R
1
(x)) < dg(G(x)) ,
G(x) = R
1
(x) Q
2
(x) + R
2
(x), dg(R
2
(x)) < dg(R
1
(x)),
R
1
(x) = R
2
(x) Q
3
(x) + R
3
(x), dg(R
3
(x)) < dg(R
2
(x)),
------------------------
------------------------
R
k-2
(x) = R
k-1
(x) Q
k
(x) + R
k
(x), dg(R
k
(x)) < dg(R
k-1
(x)).

Poto stepeni ostataka ine opadajui niz, postupak se nuno zavrava. U
poslednjem koraku se dobija ostatak 0. (U najgorem sluaju R
k
(x) je polinom 0-tog
stepena tojest konstanta):

R
k-1
(x) = R
k
(x) Q
k+1
(x) .

Po ovoj jednakosti je R
k
(x) | R
k-1
(x). Koristimo ovu injenicu i uoimo sledee
jednakosti:

R
k-2
(x) = R
k-1
(x) Q
k
(x) + R
k
(x) =R
k-2
(x) = R
k
(x) Q
k+1
(x) Q
k
(x) + R
k
(x) =R
k
(x)
M
k
(x), gde je M
k
(x)= Q
k+1
(x) Q
k
(x) + 1 odavde sledi: R
k
(x) | R
k-2
(x).

Nastavljajui zamenjivanje ostataka u prethodne korake dobijamo: R
k
(x) | F(x) i
R
k
(x) | G(x) . Ovim smo pokazali da je R
k
(x) zajedniki delilac polinoma F(x) i G(x).

Postupak je jednoznaan, pa polinom vieg stepena sa istim osobinama ne postoji,
tojest R
k
(x) je najvei zajedniki delilac polinoma F(x) i G(x).

Definicija 1.2.3.: Polinomi F(x) i G(x) su relativno prosti ako i samo ako za
najveeg zajednikog delioca imaju polinom E = 1. Svi zajedniki delioci nultog stepena
nazivaju se trivijalnim deliocima.

Primer 1.2.2.: Odredjivanje najveeg zajednikog delioca za polinome F(x) i G(x)
euklidovim algoritmom.

Neka je F(x) = x
4
+ 3 x
3
x
2
4

x 3 i G(x)=3

x
3
+ 10 x
2
+ 2

x 3.

U prvom koraku delimo polinom 3F(x) polinomom G(x):
3 x
4
+ 9 x
3
3 x
2
12

x 9 = (3

x
3
+ 10 x
2
+ 2

x 3)(x
3
1
) + (
3
5
x
2

3
25
x 10)
.
U drugom koraku delimo polinom G(x) sa ostatkom kojeg smo pomnoili sa
5
3
.
3

x
3
+ 10 x
2
+ 2

x 3 = (x
2
+ 5

x +6)(3x 5) + (9 x +27).

________________________________________________________________________________________
6
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

U treem koraku delimo promenjeni ostatak prvog koraka (x
2
+ 5

x +6) sa
ostatkom drugog koraka kojeg smo pomnoili prethodno sa
9
1
, pa je delilac (x +3):
x
2
+ 5

x +6 = (x +3)(x +2).

Postupak je zavren, jer je ostatak 0. Data dva polinoma za najveeg zajednikog
delioca imaju polinom (x +3).

Teorema 1.2.3.: Prilikom deljenja polinoma
F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
polinomom x c dobija se kolinik
Q(x) = b
o
+ b
1
x + b
2
x
2
+ ... + b
n-1
x
n-1
i ostatak R :

a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
= (x c )(b
o
+ b
1
x + b
2
x
2
+ ... + b
n-1
x
n-1
) + R,

gde je b
n-1
= a
n
, b
i
= c b
i+1
+a
i+1
za i = n2, n3, ..., 2, 1, 0 i R = c b
0
+a
0
.

Dokaz: Potrebno je prosto uporediti koefijijente nakon mnoenja u jednakosti date u
teoremi: F(x) = (x c) Q(x) + R

Izreene injenice izraavamo takozvanom Hornerovom emom:

c a
n
a
n1
a
n2
... a
1
a
0

a
n
cb
n1
+a
n1
cb
n2
+a
n2
... cb
1
+a
1
cb
0
+a
0

b
n1
b
n2
b
n3
... b
0
R

Zadaci 1.2. a) Izvrimo deljenje sledeih polinoma:

(1) 2 x
4
3 x
3
+ 4 x
2
5

x + 6 i x
2
3

x + 1,

(2) x
3
3 x
2

x 1 i 3 x
2
2

x + 1,

(3) 2 x
5
5 x
3
8 x i x + 3,

(4) x
5
15 x
4
+14 i

x
2
2

x + 1.

b) U zadatku (3) i (4) primenimo i Hornerovu emu. Primetimo to da u zadatku (4)
polinom je deljiv sa (x 1)
2
)

c) Odredimo najvei zajedniki delilac parova polinoma iz take a) primenom
euklidovog algoritma.

1.3. Koreni polinoma

U dosadanjim razmatranjima elementi polja K nisu specifikovani. Poznato je iz
poglavlja o algebarskim strukturama da je skup racionalnih brojeva Q i skup realnih
brojeva R snabdeven sa strukturom polja u odnosu na operaciju sabiranja i mnoenja. Iz
________________________________________________________________________________________
7
___________________________________________________________________________________________________
toga proizilazi, da dosad konstatovanje injenice slobodno moemo primeniti na skupove
polinoma Q[x] i R[x].

Skup Q[x] je skup polinoma nad poljem racionalnih brojeva, dok u skup R[x]
spadaju polinomi sa realnim koeficijentima. I skup Z[x] poseduje dosad izloena svojstva,
ali postoje i ogranienja koja proizilaze iz injenice,da skup celih brojeva raspolae samo
strukturom komutativnog prstena sa jedinicom.

Izlaganje o skupu kompleksnih brojeva je predmet narednog poglavlja. Poznato je
meutim, da je i skup C ima strukturu polja. Zato C[x] nazivamo skupom polinoma nad
poljem komplexnih brojeva.

Neka su elementi polja K jednostavno nazvani brojevima a polinom F(x) je
elemenat skupa K[x]: F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
.

Definicija 1.3.1.: Vrednost polinoma za x = c je broj F(c) K koji se dobija nakon
izvrenja naznaenih operacija, kada u polinomu F(x) promenljivu x zamenimo sa
konstantnim brojem c: F(c) = a
o
+ a
1
c + a
2
c
2
+ ... + a
n-1
c
n-1
+ a
n
c
n
.

Teorema 1.3.1.: Ostatak prilikom deljenja polinoma F(x) polinomom x c je jednak
vrednosti polinoma za x = c, tojest: F(x) = (x c) Q(x) + F(c).(Bzout-ova teorema).

Dokaz: Istinitost tvrenja se moe neposredno uoiti ako se promenljiva x zameni
sa c na levoj i na desnoj strani jednakosti F(x) = (x c) Q(x) + R . Rezultat je F(c) = R .

Definicija 1.3.2.: Broj c je koren polinoma F(x) ako je F(c) = 0.

Teorema 1.3.2.: Polinom F(x) je deljiv bez ostatka polinomom x c ako i samo ako
broj c koren polinoma F(x).

Ova teorema je neposredna posledica Bzout-ove teoreme.

Postavlja se pitanje: ima li polinom uopte koren (ili korene)? Prethodne teoreme ne
tvrde postojanje korena, ve samo injenicu, da ako postoji broj navedenih osobina, tada je
to koren polinoma. Ovo pitanje je razreeno osnovnim stavom algebre. Prvi dokaz ove
teoreme se pripisuje GAUSS-u. Dokaz je neobino sloen, zato ga izostavljamo, ali zbog
vanosti navodimo teoremu.

Teorema 1.3.3.: (Osnovni stav algebre) Svaki polinom najmanje prvog stepena sa
kompleksnim koeficijentima ima bar jedan koren u polju kompleksnih brojeva.

Osnovni stav algebre tvrdi samo egzistenciju korena, ali nam nita ne kae o tanom
broju i o nainu njihovog iznalaenja. Uprkos tome, da se teorema odnosi na polinome sa
kompleksnim koeficijentima prenosimo to na podruje polinoma sa realnim koeficijentima.
Zadatak nam je da pronaemo korene datog polinoma, odnosno da pronaemo sve brojeve
koji zadaovoljavaju jednakost F(x) = 0. Ova jednakost je jednaina.

Teorema 1.3.4.: Polinom n-tog stepena sa kompleksnim koeficijentima F(x) ima
tano n korena u polju kompleksnih brojeva.

________________________________________________________________________________________
8
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________
)

Dokaz: Neka je po osnovnom stavu kompleksan broj c
1
koren polinoma F(x), tojest
F(c
1
) = 0. Na osnovu teoreme 1.3.2. imamo: F(x) =(x c
1
) F
1
(x), gde je dg(F
1
(x)) n 1.

Ako je dg(F
1
(x)) > 0, onda se osnovni stav algebre moe primeniti i na polinom
F
1
(x). Neka je c
2
koren tog polinoma, odnosno: F
1
(c
2
) = 0. Ponovnom primenom teoreme
1.3.2. imamo:

F
1
(x) =(x c
2
) F
2
(x), gde je dg(F
2
(x)) n 2, odnosno: F(x) =(x c
1
)(x c
2
) F
2
(x).

Ako je dg(F
2
(x)) > 0, nastavljamo postupak. U n-tom koraku postupak se zavrava,
jer je kolinik polinom 0-tog stepena:

F
2
(x) =(x c
3
) F
3
(x), gde je dg(F
3
(x)) n 3, odnosno:

F(x) = (x c
1
)(x c
2
)(x c
3
)F
3
(x).

-------------
-------------

F(x) =(x c
1
)(x c
2
)(x c
3
) ... (x c
n
) F
n
(x), gde je dg(F
n
(x)) n n = 0.

Prikazani postupak nazivamo razlaganje polinoma na proizvod linearnih inilaca.
Poslednji kolinik postupka je polinom nultog stepena koji je jednak vodeem koeficijentu
datog polinoma:

F(x) = a
n
(x c
1
)(x c
2
)(x c
3
) ... (x c
n
).

Koreni polinoma n-tog stepena nisu nuno meusobno razliiti brojevi: c
1
, c
2
, c
3
, ...
, c
n
. Mogue je, na primer da je c
1
= c
2
. U tom sluaju za broj c
1
kaemo da je dvostruki
koren polinoma F(x). U optem sluaju svaki koren ima neku viestrukost

Neka su
1
,
2
,
3
, ... ,
m
razliiti koreni polinoma F(x) (m n). Neka je
viestrukost korena
i
broj k
i
, (i = 1, 2, ... , m), gde u sluaju jednostrukog korena
r

imamo k
r
= 1, za dvostruki koren
s
je k
s
= 2, i tako dalje. Naravno broj korena i sa svim
viestrukostima je ukupno samo n, tojest: k
1
+ k
2
+ ... + k
m
= n. Posle svega navedenog
potpunu faktorizaciju polinoma moemo obaviti na sledei nain:

F(x) = gde je . ( ) ( ) ( ) (
=
=
m
j
k
j n
k
m
k k
n
j m
x a x x x a
1
2 1
....
2 1
n k
m
i
i
=
=1

Primeri 1.3.1.: a) Razlaganje polinoma F(x) = 24 + 10

x 15

x
2
+

x
4
je sledee:

24 + 10

x 15

x
2
+

x
4
= (x + 4)(x + 1)(x 2)(x 3).

Svi koreni polinoma su realni i jednostruki. U optem sluaju koreni pripadaju
skupu kompleksnih brojeva.

________________________________________________________________________________________
9
___________________________________________________________________________________________________

b) Koreni polinoma G(x) = 1 + x
3
su isto tako jednostruki:

1 + x
3
=( )

+ +
2
3
2
1
2
3
2
1
1 i x i x x .

U ovom sluaju dva korena su kompleksni brojevi i jedan je realan broj.

c) U razlaganju sledeeg polinoma uoavamo, da od pet korena su samo dva razliita: jedan
je dvostruki a drugi je trostruki realan koren.

x
5
+ 3 x
4
6 x
3

10

x
2
+ 21 x

9 = (x + 3)
2
(x 1)
3
.

Viestruki koreni su u tesnoj vezi sa izvodnim polinomom datog polinoma.
Izuavanje izvoda nije predmet ovog kursa, zato zbog potrebe daljeg rada dajemo samo
jednu neophodnu definiciju iz te oblasti:

Definicija 1.3.3.: Izvod polinoma

F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n1
x
n1
+ a
n
x
n

je polinom

F '(x) = a
1
+ a
2
x + ... + (n-1) a
n1
x
n2
+ n a
n
x
n1
.

Izvod zbira, razlike, proizvoda, kolinika i stepena polinoma samo navodimo. Te
osobine italac e da upozna u okviru kursa Matematika Analiza:

a) (F(x) G(x)) ' = (F '(x) G '(x))

b) (F(x) G(x)) ' = F '(x) G (x) + F'(x) G '(x)

c) ((F(x))
n
)' = n (F(x))
n1
F ' (x).

Teorema 1.3.5.: Ako je broj c k-tostruki koren polinoma F(x), tada je isti broj c
k1-nostruki koren izvodnog polinoma F'(x) ( k > 1).

Dokaz: Dokazujemo samo prvi deo teoreme. Ako polinom n-tog stepena F(x) ima
broj c za k-tostruki koren (k > 1), tada je mogue slede razlaganje polinoma:
F(x) = (x c)
k
Q(x),
gde je polinom Q(x) stepena nk. Pronaimo izvod tog razlaganja!

F '(x) = k (x c)
k1
Q(x) +(x c)
k
Q '(x) , ili:

F '(x) = (x c)
k1
( k Q(x) +(x c) Q '(x) ) = (x c)
k1
Q
1
(x),

________________________________________________________________________________________
10
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

gde je stepen polinoma Q
1
(x) = k Q(x) +(x c) Q '(x) nije vei od nk. Iz ovog razlaganja je
oevidno, da je broj c k1-nostruki koren polinoma F'(x).

Ako predpostavimo, da koeficijenti polinoma pripadaju nekom skupu brojeva koji je
ui od skupa kompleksnih brojeva, naprimer pripadaju skupu R, tada se gubi garancija
osnovnog stava algebre o postojanju korena u okviru skupa kojem pripadaju i koeficijenti
polinoma, jer osnovni stav garantuje samo postojanje korena u okviru skupa C.

Teorema 1.3.6.: Neka je polinom F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n1
x
n1
+ a
n
x
n
sa
realnim koeficijentima. Ako je kompleksan broj = c + id k-tostruki koren tog polinoma
F(x), tada je i konjugovani kompleksan broj =c id k-tostruki koren tog polinoma.

Dokaz: Za dokaz primenimo teoreme o kompleksnim brojevima koje dokazujemo u
okviru poglavlja o kompleksnim brojevima:

a) Konjugovani zbir kompleksnih brojeva je jednak zbiru konjugovanih
kompleksnih brojeva,

b) Konjugovani proizvod dva kompleksna broja je jednak proizvodu komnjugovani
kompleksnih brojeva,

c) Konjugovani stepen kompleksnog broja je jednak stepenu konjugovanog
komplesnog broja,

d) Konjugovani kompleksan broj kompleksnog broja koji ima samo realan deo
razliit od nule je jednak samom kompleksnom broju.

F() = 0 ) ( F = 0
n
n
n
n
a a a a a + + + + +

1
1
2
2 1 0
... =0

n
n
n
n
a a a a a + + + + +

1
1
2
2 1 0
... = 0

a
o
+ a
1
+ a
2
2
+ ... + a
n1
n1
+ a
n
n
= 0 F( ) .

Tvrenje o viestrukosti korena sledi iz teoreme 1.3.5.

Zakljuak: Kompleksni koreni polinoma sa realnim koeficijentima se uvek javljaju
u parovima konjugovanih kompleksnih brojeva. To znai, da polinom parnog stepena moe
da ima sve kompleksne koerene, dok polinom neparnog stepena uvek ima najmanje jedan
realan koren.

Neka su konjugovano kompleksni koreni polinoma =c + id i =c id. U
razlaganju polinoma pojavljuju se sledei inioci: (x ) i (x ). Njihov proizvod je:

(x )(x ) = x
2
( + ) x + = x
2
+ p x + q,

________________________________________________________________________________________
11
___________________________________________________________________________________________________

gde smo stavili p= ( + ) = 2c, i q = =c
2
+ d
2
(znai p i q su realni brojevi!).
Prilikom razlaganja polinoma na inioce ovaj faktor smatramo nesvodljivim na polju realnih
brojeva. Zato polinom x
3
+1 na polju realnih brojeva rastavljamo na sledei nain: x
3
+1 =
= (x + 1)(x
2
+ x + 1).

Normalizovani oblik polinoma F(x) = a
n
(x c
1
)(x c
2
)(x c
3
) ... (x c
n
) dobijemo
na sledei nain:
a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n1
x
n1
+ a
n
x
n
=

+ + + + +
n n
n
n
n n n
n
x x
a
a
x
a
a
x
a
a
a
a
a
1 1 2 2 1 0
... .

Uporedimo li polinom sa prvobitnim razlaganjem moemo izvesti vrlo vane
zakljuke:
n n
n
n
n n n
x x
a
a
x
a
a
x
a
a
a
a
+ + + + +
1 1 2 2 1 0
... =

(x c
1
)(x c
2
)(x c
3
) ... (x c
n
)

Izjednaimo koeficijente polinoma sa leve i sa desne strane znaka jednakosti:

c
1
+ c
2
+ c
3
+ ... + c
n
=
n
n
a
a
1
,
c
1
c
2
+ c
1
c
3
+...+ c
1
c
n
+ c
2
c
3
+ ... + c
n1
c
n
=
n
n
a
a
2
,
c
1
c
2
c
3
+ c
1
c
2
c
4
+ ... + c
n2
c
n1
c
n
=
n
n
a
a
3
,
-----------------
c
1
c
2
c
3
... c
n1
c
n
= ( )
n
n
a
a
0
1 .

Dobijene veze izmeu korena i koeficijenata polinoma su takozvane Vite-ove
formule (Vijetove-formule).

Za polinom drugog stepena F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
iji su koreni c
1
i c
2
imamo:

c
1
+ c
2
=
2
1
a
a
, c
1
c
2
=
2
0
a
a
.

Za polinom treeg stepena F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ a
3
x
3
sa korenima c
1
, c
2
i c
3
imamo:

c
1
+ c
2
+ c
3
=
3
2
a
a
, c
1
c
2
+ c
1
c
3
+ c
2
c
3
=
3
1
a
a
, c
1
c
2
c
3
=
3
0
a
a
.

Polinomi sa racionalnim koeficijentima imaju dodatna ogranienja. Ako polinom
ima realne korene, to jo ne znai, da su to racionalni brojevi. Kada ima polinom sa
racionalnim koeficijentima racionalne korene? Ili: kada ima polinom sa celim
koeficijentima korene iz skupa celih brojeva? Na ova pitanja delimine odgovore dobijamo
iz Vijetovih formula.

________________________________________________________________________________________
12

POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

Ograniimo se na polinome sa celim koeficijentima, jer zakljuke vrlo lako moemo
preneti na polinome sa racionalnim koeficijentima.

Neka je polinom F(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n1
x
n1
+ a
n
x
n
sa celim
koeficijentima. Poslednja Vijetove formula glasi:
c
1
c
2
c
3
... c
n1
c
n
= ( )
n
n
a
a
0
1 , gde su c
1
, c
2
, c
3
, ... , c
n
koreni polinoma.
Neka je c
1
racionalan broj, tojest c
1
=
q
p
, gde su p,q Z uzajamno prosti brojevi, i
pq0. Pomnoimo jednakost 0 ...
1
1
2
2 1 0
=
+ +
+ +

n
n
n
n
q
p
a
q
p
a
q
p
a
q
p
a a prvo sa q
n-1
:

0 ...
1
1
3 2
2
2
1
1
0
= + + + + +

q
p
a p a q p a pq a q a
n
n
n
n
n n n
,
Ovu jednakost emo pomnoiti sa recipronim brojem korena c
1
, a to je broj
p
q
:
0 ...
1 2
1
2
2
1
1 0
= + + + + +

n
n
n
n
n n
n
p a q p a pq a q a
p
q
a .

U ovim jednakostima su koeficijenti celi brojevi u svim lanocima sem u
q
p
n
n
a ,
odnosno u
p
q
a
n
0
. Poto su p i q uzajamno prosti a desna strana je 0, zato mora da bude
pa
0
i qa
n
, tojest mora biti broj p inilac koeficijenta a
0
a broj q inilac koeficijenta a
n
.
Ukoliko od navedenih brojeva nijedan nije koren polinoma, tada polinom nema racionalne
korene.

Primer 1.3.2.: a) Odrediti koeficijente k i n u polinomu P(x) = x
4
6 x
3
+ kx + m,
tako da realan koren koji je razliit od nule ima najveu moguu viestrukost.
Obeleimo taj koren sa . To znai sledee:

4
6
3
+ k + m= 0.

Ako je dvostruki koren, tada je to jednostruki koren izvodnog polinoma, koji je
dat u sledeem obliku: P '(x) = 4x
3
18 x
2
+ k . Iz toga sledi:

4
3
18
2
+ k = 0.

Ako je koren trostruki koren datog polinoma, tada je to jednostruki koren drugog
izvoda: P''(x) = 12x
2
36 x :

12
2
36

= 0.

________________________________________________________________________________________
13
___________________________________________________________________________________________________

Iz ove jednaine (zbog uslova 0) sledi jedino mogue reenje: = 3. Vratimo li
ovo reenje u prethodne dve jednaine dobijamo: k = 54 i m= 81. Odavde lako dobijamo
sledeu faktorizaciju polinoma:

P(x) = x
4
6 x
3
+ 54x 81 = (x + 3)(x 3)
3
.

b) Reiti jednainu 36x
3
12 x
2
5x + 1 = 0 ako je poznato, da je zbir dva korena
jednak treem korenu: c
1
+ c
2
= c
3
.

Koristimo li Vijetove formule dobijamo: c
1
+ c
2
+ c
3
=
3
1
36
12
=
. Ako uvrstimo
uslov zadatka u tu formulu moemo izraunati vrednost jednog korena:

(c
1
+ c
2
)+ c
3
= c
3
+ c
3
= 2c
3
=
3
1
c
3
=
6
1
.
Preostala dva korena se lako odreuju: c
1
=
2
1
i c
2
=
3
1
.

c) Proizvod korena polinoma Q(x) = 3

+ 4

x + 5

x
2
+ 6

x
3
+ 8

x
4
po etvrtoj Vijetovoj
formuli je: c
1
c
2
c
3
c
4
=
8
3
. Skup moguih racionalnih korena je: {1, 3,
2
1
,
2
3
,
4
1
,
4
3
,
8
1
,
8
3
}. Istina je, da je potrebno izvriti do 16 pokuaja sa tim brojevima dok
zakljuimo: ovaj polinom nema racionalnih korena.

Zadaci 1.3.: a) Pronai racionalne korene polinoma F(x) = x
4
2 x
3
8x
2
+ 13x 24
.

b) Rastaviti na inioce nad poljem realnih brojeva polinom G(x) = x
4
x
3
3x
2
+ 2x + 2.

c) Ima li viestruke korene polinom H(x) = x
6
6 x
4
4 x
3
+ 9 x
2
+ 12x + 4. Odredimo
korene polinoma i napiimo ga u obliku proizvoda.

d) Za koju vrednost parametra ima polinom viestruke korene?
M(x) = x
3
8x
2
+ (13 ) x (6 + 2 )

e) Imaju li dati polinomi zajednike korene?
A(x) = 2 x
3
3x
2
x + 2 s B(x) = x
4
2x
2
3x + 4 .

f) Za koju vrednost parametra imaju zajednike korene sledei polinomi?
F(x) = x
3
x + 2 s G(x) = x
2
+ x + 2 .

________________________________________________________________________________________
14
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

1.4. Racionalne razlomljene funkcije

Rastavljanje polinoma na proste inioce je veoma vaan postupak u toku ispitivanja
funkcija u okviru matematike analize. Analiza naziva polinome esto racionalnim celim
funkcijama. Racionalne razlomljene funkcije su oblika:

F(x) =
) (
) (
...
...
2
2 1 0
2
2 1 0
x
x
x b x b x b b
x a x a x a a
m
m
n
n
S
P
=
+ + + +
+ + + +
.

Ako su brojioc i imenioc uzajamno prosti polinomi, tada se racionalna razlomljena
funkcija ne moe skratiti. Racionalna razlomljena funkcija je pravi racionalni izraz kada
je stepen imenioca vii od stepena brojioca tj dg(P(x)) < dg(S(x)), u obrnutom sluaju
razlomak je nepravi razcionalni izraz. Svaka racionalna razlomljena funkcija se moe
svesti na zbir jednog polinoma i jednog pravog racionalnog izraza koji se ne moe skratiti.
To izrie sledea teorema.

Teorema 1.4.1.: Svaka racionalna razlomljena funkcija se moe izraziti u obliku
zbira jednog polinoma i jednog pravog racionalnog izraza koji se ne moe skratiti.

Dokaz: Ako je kod racionalnog razlomljenog izraza F(x) dg(P(x)) > dg(S(x))
podelimo P(x) sa S(x).

P(x) = S(x) Q(x) + R(x), ahol dg(R(x)) < dg(S(x))

Odavde sledi
) (
) (
) (
) (
) (
x
x
x
x
x
S
R
Q
S
P
+ = .

Definicija 1.4.1.: Pravi razlomljeni izraz
) (
) (
x
x
S
P
je elementari razlomljeni izraz, samo
ako je S(x) = H
k
(x), gde je H(x) nesvodljiv polinom i dg(P(x)) < dg(H(x)).

Iz definicije proizilazi, da su elementarni racionalni izrazi sledei razlomci:

( )
k
c x
A
i
( )
m
q px x
C Bx
+ +
+
2

gde su A,B,C, c, p, q R , p
2
4q<0, k, m N.

Primeri elementarnih razlomaka:
( )
( )
3
2
2 4
1
1
,
1
2 3
,
3
7
,
5
3
+
+
+ +
+
+
x x
x
x x
x
x
x
.

Bez dokaza formuliemo jedan osnovni stav u vezi razlaganja racionalnih izraza na
zbir elementarnih racionalnih izraza:

________________________________________________________________________________________
15
___________________________________________________________________________________________________

Teorema 1.4.2.: Svaki pravi racionalni izraz koji se ne moe dalje skraivati
mogue je jednoznano razloiti na zbir elementarnih racionalnih izraza.

Naziv postupka je razlaganje na parcijalne razlomke.

Pretpostavimo da je polinom S(x) normalizovan i da je rastavljen na nesvodljive
inioce. Neka je broj c k-tostruki koren. To prouztokuje pojavu k sabiraka:

( ) c x
A
1
,
( )
2
2
c x
A
, ... ,
( )
k
k
c x
A
.

Ako par konjugovano-kompleksnih korena ima viestrukost m, tada oni stvaraju
nesvodljivi inilac oblika (x
2
+px+q)
m
(naravno: p
2
4q<0), a meu parcijalnim razlomcima
se pojavljuju sledei sabirci:

( ) q px x
C x B
+ +
+
2
1 1
,
( )
2
2
2 2
q px x
C x B
+ +
+
, ... ,
( )
m
m m
q px x
C x B
+ +
+
2
.

Primer 1.4.1.: Neka je dat racionalni izraz:

F(x) =
2 3 2 2
5 3 6 10
) (
) (
2 3 5
2 3 5 6
+ +
+ + + +
=
x x x x
x x x x x
x
x
S
P
.

Nakon deobe brojioca sa imeniocem dobija se izraz:

F(x) =
2 3 2 2
3 4 7 10 2
1
) (
) (
) (
) (
) (
2 3 5
2 3 4
+ +
+ + +
+ + = + =
x x x x
x x x x
x
x
x
x
x
x
S
R
Q
S
P
.

Rastavimo li imenilac na inioce, dobijamo: S(x) = (x + 2)(x 1)
2
(x
2
+ 1), tojest
broj x = 2 je jednostruki realan koren, x = 1 je dvostruki realan koren, dok trei inilac
potie od konjugovano-kompleksnih korena x = i i x = i. Razmatramo samo razlomljeni
deo racionalnog izraza F(x).

1 ) 1 ( 1 2 ) 1 ( ) 1 )( 2 (
3 4 7 10 2
) (
) (
2 2 2 2
2 3 4
+
+
+
+
+
=
+ +
+ + +
=
x
E Dx
x
C
x
B
x
A
x x x
x x x x
x
x
S
R
.

Odavde sledi:

2 2
2 2 2
) 1 )( 2 )( ( ) 1 )( 2 (
) 1 )( 1 )( 2 ( ) 1 ( ) 1 ( ) ( R
+ + + + + + +
+ + + + + =
x x E Dx x x C
x x x B x x A x
.

________________________________________________________________________________________
16
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

Uvrstimo li u ovoj jednakosti x = 1, dobijamo 6C = 6, to znai da je C = 1. Isto
tako uvrstimo x = 2, tada dobijamo 45A=135, to znai da je A = 3. Ako stavimo da je x =
0 zatim da je x = 1 (imajui u vidu da brojevi A i C ve su izraunati) dolazimo de sledee
dve jednaine: 2B +2E = 2 i 4B 4D + 4E = 8. Odavde je D = 1. Na kraju stavljajui
x = 2 dolazimo do jednaine 20B +4E = 52. Preostali brojevi su B = 2 i E = 3.

Potpuno rastavljanje izraza F(x) je sledee:

F(x) =
1
3
) 1 (
1
1
2
2
3
1
2 2
+
+
+
+ +
x
x
x x x
x
.

Zadaci 1.4.:

Rastaviti na parcijalne razlomke sledee racionalne izraze:

a)
1 2 2
2 3 4 5
3
+ + x x x x x
x
,

b)
( )( )( ) 3 2 1
1
2 2 2
2 3 4 5
+ + +
+ +
x x x
x x x x x
.

c) Dokazati, da je polinom deljiv polinomom ) 1 ( ) ( ) (
1 1
+ =

n a a n x x x P
n n n
(x a)
2
pri bilo kojoj vrednosti konstante a..

d) Dokazati da je polinom deljiv polinomom 2 ) 1 ( ) 1 (
2 2 2 2
2
+ + + =
n n
n
x x x x P
x x x Q =
2
) ( .

e) Odrediti koeficijente polinoma ( ) n x mx x x x x P + + + = 6 3 5
2 3 4 5
3 2 x
tako, da
zajedniki koren polinoma i ( ) 2
2 3
= x x x S ( ) 6 10 6
2 3 4
+ = x x x x x T 9 +
bude dvostruki koren polinoma ( ) x P ( n , m R).

f) Neka je dvostruki koren jednaine . Koje uslove zadovoljavaju
keficijenti a i b i koren ?
0
3 5
= + + b ax x

Ispitni zadaci 1.

1. (28.09.1998.)

U polinomu odrediti parametre m i n tako da
zajednika nula polinoma i
( ) n x mx x x x x P + + + = 6 3 5
2 3 4 5
( ) 3 2 2
2 3
= x x x x S ( ) x T
( ) x P
9 6 10 6
2 3 4
+ + = x x x x bude
dvostruka nula polinoma , ( ) n m, .

________________________________________________________________________________________
17
___________________________________________________________________________________________________

Reenje:

Euklidovim algoritmom (traenjem najveeg zajednikog delioca) ili traenjem
racionalnih korena ova zadnja dva polinoma moe se konstatovati, da je im zajedniki
koren broj: x = 3. Zamenimo to u polinom P(x) zatim u polinom P' (x), pri emu polinom
koristimo izvod , tada dobijamo jednaine: 6 2 9 20 5 ) ( '
2 3 4
+ + = mx x x x x P

9m + n = 99, 6m 60 = 0. Reenja su: m=10, n=9

Drugi nain izbegava korienje izvoda. Podelimo polinom P(x) sa binomom (x 3)
i izjednaimo ostatak sa 0 (to je prva jednaina). Podelimo sada kolinik iz prethodnog
koraka sa binomom (x 3), i izjednaimo sa 0 i ovaj ostatak (druga jednaina). Ova dva
naina reavanja problema su ekvivalentna.

2. (26.01.2001.)

(i) Sastaviti normalizovan polinom sa realnim koeficijentima etvrtog stepena P(x),
iji su koreni x
1
=2, x
2
= 3, x
3
= 2+3i. (Da li su ovde navedeni svi koreni tog polinoma?)

(ii) Rastaviti na elementarne parcijalne razlomke racionalnu razlomljenu funkciju
Q(x)/P(x), gde je Q(x) = 8x
3
46x
2
+ 125x 157. (Ispit 21.01.2001.)

Reenje:

(i) Pored datih korena mora biti i broj x
4
= 2 3i koren tog polinoma.
Polinom je P(x) = (x 2)(x 3)(x
2
4x + 13) = x
4
9x
3
+ 39x
2
89x + 78.

(ii)
.
13 4 3 2 ) 13 4 )( 3 )( 2 (
157 125 46 8
78 89 39 9
157 125 46 8
) (
) (
2 2
2 3
2 3 4
2 3
+
+
+
=
+
+
=
=
+ +
+
=
x x
D Cx
x
B
x
A
x x x x
x x x
x x x x
x x x
x
x
P
Q

Odavde sledi: A=3, B=2, C=3 i D=2.

3. (11.04.2002.)

Rastaviti na proizvod nesvodljivih inilaca na polju realnih brojeva polinom:
. 6 5 4 4 2 ) (
2 3 4 5
+ + = x x x x x x P

________________________________________________________________________________________
18
POLINOMI
___________________________________________________________________________________________________

Reenje:

Na osnovu poznavanja injenice da racionalni koreni moraju biti inioci slobodnog
lana, zato racionalne korene traimo medju brojevima 1, 2, 3, 6.

Upotrebom Hornerove eme uoavamo da su racionalni koreni: +1, 2 i +3,
pa realna faktorizacija je sledea: P(x) = (x 1)(x + 2)(x 3)(x
2
+ 1).

4. (2002.04.11.)

Dat je polinom . 2 ) (
2 3 4
4
+ + + + = cx bx ax x x P
(i) Odrediti koeficijente a, b i c tako da polinom bude deljiv sa (x + 1) i sa (x 1),
dok prilikom deljenja sa (x 2) daje ostatak 18.
(ii) Rastaviti dobijeni polinom na faktore nad R.

Reenje:

Iz deljivosti sa (x + 1) sledi P
4
(1) = (1)
4
+ a (1)
3
+ b (1)
2
+ c (1) + 2 = 0.

To daje prvu jednainu: a + b c + 3 = 0.

Na isti nain, iz deljivosti sa (x 1) sledi P
4
(1) = 0, tojest a + b + c + 3 = 0.

Trea jednaina se dobija na osnovu Bezuovog stava: P
4
(2) = 18, tojest
8 a + 4 b + 2 c + 18 = 18.

Reenja ovog sistema jednaina su: a = 2, b = 3, c = 2:
= 2 2 2 3 2 ) (
2 3 4
4
+ + ) (
2 3 4
4
+ + + + = cx bx ax x x P + = x x x x x P .
Deobom polinoma sa (x + 1), zatim sa (x 1) imamo:
) 2 2 )( 1 )( 1 ( ) (
2
4
+ + = x x x x x P .
Preostala dva korena tog polinoma su 3 1
2
12 2
4
3
=

= x .

Potpuna faktorizacija polinoma je: ) 3 1 )( 3 1 )( 1 )( 1 ( ) (
4
+ + + + = x x x x x P .

5. (11.04.2002.)

Racionalnu razlomljenu funkciju razloiti na parcijalne sabirke:

1 2
) (
2 4
+
=
x x
x
x f

________________________________________________________________________________________
19

___________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
20

Reenje:

Poto je x
4
2x + 1 = (x
2
1)
2
= (x 1)
2
(x + 1)
2
, sledi razlaganje:

2 2 2 4
) 1 ( 1 ) 1 ( 1 1 2 +
+
+
+
=
+ x
D
x
C
x
B
x
A
x x
x
.

Nakon mnoenja sa zajednikim imeniocem x
4
2x + 1 imamo:

x = A (x 1) (x + 1)
2
+ B (x + 1)
2
+ C (x 1)
2
(x + 1)

+ D (x 1)
2
.

Nije teko uoiti, da za x = 1 dobijamo
4
1
= B , dok za x = 1 dobijamo
4
1
= D .
Zamenom jo bilo koje dve vrednosti za x (naprimer za x = 0 i x = 2) dobijamo dve
jednaine sa nepoznatima A i C: .
12
5
,
12
1
6
1
3 ,
2
1
= = = + = C A C A C A

Konano razlaganje je:
+
+
+
=
+
2 2 2 4
) 1 (
3
1
5
) 1 (
3
1
1
12
1
1 2 x x x x x x
x
.

2. KOMPLEKSNI BROJEVI

2.1. Polje realnih brojeva

2.1.1. Skup prirodnih brojeva

Jedan od najvanijih pojmova matematike je pojam prirodnog broja i skupa prirodnih
brojeva: N = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ....}. Taj pojam je mogue zasnovati na pojmu kardinalnog
broja skupova ali se moe definisati i aksiomatskim putem. Sada se ograniimo na elemente
aksiomatskog izlaganja. Aksiomatsko zasnivanje pojma prirodnih brojeva se vezuje za ime
italijanskog matematiara G. PEANO-a.

Aksiomatske teorije se oslanjaju na izvestan broj osnovnih pojmova, osnovni pojmovi
se ne definiu ve se njihove meusobne veze implicitno odreuju aksiomima .

Osnovni pojmovi u aksiomatskom zasnivanju teorije prirodnih brojeva su:
skup prirodnih brojeva N ,
broj 1 kao konstanta i
relacija sledbenik, (ako n oznaava neki prirodan broj, tada je njegov sledbenik n ).

Aksiomi:

A1. 1 N
Broj 1 pripada skupu prirodnih brojeva,

A2. ( n N )( n N )
Svaki prirodan broj n ima sledbenika u skupu prirodnih brojeva

A3. ( n N )( n 1).
Broj 1 nije sledbenik ni jednog prirodnog broja

A4. ( m,n N )( m = n m = n)
Svaki prirodan broj ima tano jednog sledbenika

A5. (M N) (1 M) ( n M n M ) M =N.
Aksiom matematike indukcije: Ako neki podskup M skupa N prirodnih brojeva
sadri broj 1 i ako sadri sledbenika bilo kojeg svog elementa, tada je skup M
jednak skupu prirodnih brojeva.

Ovi aksiomi odreuju meusobne odnose prirodnih brojeva, ali ne govore o
operacijama u tom skupu. Zbog toga sistem aksioma A1A5 nije potpun. Radi dopune tog
sistema do potpunog sistema porebno je dodati jo 4 aksioma. Ovim proirenjem ne smemo
________________________________________________________________________________________
21


________________________________________________________________________________________
22
dodati tvrenja koja moemo izvesti iz postojeih aksioma, takoe i ne smeju nova tvrenja
da budu protivrena sa postojeim aksiomama. Novim aksiomama definiemo sabiranje i
mnoenje prirodnih brojeva, kao i ulogu broja 1 i relacije sledbenik u tim operacijama.

Na sabiranje se odnose sledei aksiomi:

A6. (x N )( x + 1 = x )

A7. (x,y N )( x + y = (x + y) )

Mnoenje je definisano sledeim aksiomima:

A8. (x N )( x 1 = x )

A9. (x,y N )( x y = x y + x )

Pojedine definicije i broj 0 smatraju prirodnim brojem (skupovni prilaz: 0 je kardinalni
broj praznog skupa) pa se susreemo sa skupovima N i N
o
:

N = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ....}, N
o
= {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ....}.

Aksiom matematike indukcije skoro u svim dokazima tvrenja u vezi prirodnih
brojeva je osnovni metod zakljuivanja. Ovim putem se mogu dokazati sva svojsva koja su
nam dobro poznata jo iz osnovne kole. Na onom uzrastu na primer svojstvo komutativnosti
sabiranja proveravali smo na mnotvu primera, nikad nismo uoili suprotno ponaanje
brojeva, te smo poverovali na osnovu nepotpune indukcije, da su ta svojstva uvek vaea.
Meutim matematika zahteva rigorozan dokaz. Nepotpuna indukcija to nije! Matematika
indukcija je matematiki rigorozan i logiki besprekoran dokazni postupak.

Osnovna svojstva operacija sa prirodnim brojem se dokazuju matematikom
indukcijom. Navodimo najvnije osobine, bez aspiracije da taj spisak bude potpun i bez
dokaza, ali naglaavajui da u teorijskom prilazu sva ta svojstva se dokazuju:

(1) a + b = b + a, a b = b a
Sabiranje i mnoenje prirodnih brojeva je komutativno,

(2) (a + b) + c = a + ( b + c), (a b) c = a ( b c)
Sabiranje i mnoenje prirodnih brojeva je asocijativno,

(3) a < b a + c < b + c a c < b c
Sabiranje i mnoenje prirodnih brojeva poseduje svojstvo monotonosti,

(4) (a + b) c = a c + b c
Mnoenje je distributivno u odnosu na sabiranje, itd.

Sada nije nam zadatak dokazivati osnovne teoreme iz teorije skupa prirodnih brojeva.
Mi emo primeniti ovaj vrlo efektivni aparat za dokazivanje nama potrebnijih teorema.

KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
23
Primer 2.1.1.: Matematika indukcija.

Prikazaemo, kako dokazujemo tvrenja, koja se odnose na sve prirodne brojeve.
Dokazati, da je zbir prvih n prirodna broja
2
) 1 ( + n n
, tojest:
1 + 2 + 3 + ... + (n 1) + n =
2
) 1 ( + n n
.
Dokaz se sastoji iz dva dela:

Obeleimo sa M podskup prirodnih brojeva, za koje je tvrenje nae teoreme tano.
(a) Induktivna provera: Dokazati da je tvrenje tano za n = 1: 1 = 1
2
2
2
) 1 1 ( 1
= =
+
.
(Ovim smo pokazali da je 1 M )

(b) Induktivno zakljuivanje:

(b1) Induktivna pretpostavka: Pretpostavimo da postoji takav prirodan broj n = k za
koji vai tvrenje:1 + 2 + 3 + ... + (k 1) + k =
2
) 1 ( + k k
.(To je pretpostavka o
istinitosti tvrenja k M )

(b2) Induktivno tvrenje: Tvrdimo da je stav istinit i za k= k + 1 (Tvrdimo: k M ):
1 + 2 + 3 + ... + (k 1) + k + (k + 1)=
2
) 2 )( 1 ( + + k k
.
(b3) Dokaz induktivnog tvrenja: (Dokazujemo implikaciju: k M k M ).
Po pretzpostavci zbir prvih k brojeva je
2
) 1 ( + k k
, zato uvrstimo to u induktivno
tvrenje:
2
) 1 ( + k k
+(k + 1) = (k + 1) |
.
|
\
+1
2
k
|
=(k + 1) |
.
|
\
+
2
2 k
|
=
2
) 2 )( 1 ( + + k k
.

Poto skup M zadovoljava zahteve 5. Peanovog aksioma jer smo pokazali da je istina
1 M i da vai k M k M iz ega sledi M =N, tojest nae tvrenje je istinito za sve
prirodne brojeve.

2.1.2. Skup celih brojeva

Zbog ograniene izvodljivosti operacije oduzimanja u skupu prirodnih brojeva
potrebno je proiriti skup N da bi i oduzimanje postalo neogranieno izvodljiva operacija.
Prikazujemo proirivanje skupa prirodnih brojeva na skup celih brojeva putem, koji se
umnogome oslanja na Peanovu aksiomatiku.

Uoimo elemente skupa NN! Poznajemo ureene parove, te ne bi bilo potrebno
ponavljanje definicije jednakosti tih parova, ali radi uporeivanja dve definicije o jednakosti
ponavljamo tu definiciju:

(a, b) = (c, d) a = c b = d .


________________________________________________________________________________________
24

Sada dajemo definiciju, koju upotrebljavamo u sluaju proirenja skupa prirodnih
brojeva:
(m,n,k,l N )((m, n) = (k, l) m + l = k + n),

Ova definicija se oslanja na sabiranje prirodnih brojeva. Ako su dva para jednaka po
optoj definiciji, onda su jednaka i po novouvedenoj definiciji, ali obrnuto ne vai!

Zbir ureenih parova definiemo na sledei nain:

(m,n,k,l N )( (m, n) + (k, l) = (m + k, n + l ).

Definicija proizvoda ureenih parova:

(m,n,k,l N )( (m, n) (k, l) = (m k + n l , m l + n k).

Poto su nam sva svojstva sabiranja i mnoenja prirodnih brojeva poznata, ne
predstavlja tekou ispitati svojstva sabiranja i mnoenja ureenih parova. Ovim ispitujemo
strukturu (NN , +, ). Na kraju tih ispitivanja konstatujemo sledee:

Struktura (NN, +, ) je komutativni prsten sa jedinicom.

Dalje ispitivanje jednakosti meu ureenim parovima moemo uoiti, da je to relacija
ekvivalencije. U traenju predstavnika klase ekvivalencije nailazimo na tri razliite situacije:

a) m > n (ili m n N ),
b) m < n (ili n m N ) i
c) m = n (ili m n = 0).

Prva klasa ekvivalencije koja se odmah uoava jeste klasa parova oblika (m, m).
Izvrimo izbor predstavnika klase na sledei nain: (m, m) = (0, 0) 0. Ostale izbore i
uvoenje oznaka vrimo na sledei nain: ako je m > n onda je m n = k N pridruivanje je:
(m, n) = ( k, 0) k. Ovo pokazuje da je skup prirodnih brojeva izomorfan sa podskupom
skupa ureenih parova prirodnih brojeva. Ako je m < n , tada je n m = k N. Sada
uvodimo pojam negativnog broja i oznaku: m < n (m, n) = (0, n m) = (0, k) k.

Posle tako uvedenih oznaka prelazimo na dobro poznat skup celih brojeva:

Z = {...., 6, 5, 4, 3, 2, 1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, ... }, i N Z .

2.1.3. Skup racionalnih brojeva

Proirivanje skupa celih brojeva mogue je izvesti na ve spomenuti intuitivni nain
zbog ograniene izvodljivosti operacije deljenja u skupu celih brojeva. Meutim i ovom
prilikom prikazujemo metod, koji je koiherentan sa aksiomatikom koju smo uveli kod
izuavanja skupa prirodnih brojeva.
KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
25

Posmatramo ureene parove oblika (a,m) Z N.

I za ove parove prvo definiemo relaciju jednakosti:

(a,b Z )( m,n N )( (a, m) = (b, n) a n = b m ).

U definiciji smo koristili operaciju mnoenja celih brojeva. Primetiti, da ni ova
definicija nije protivrena sa optom definicijom jednakosti ureenih parova, ali donosi i
neto novo!

Definicija sabiranja i mnoenja ureenih parova:

(a,b Z )( m,n N )( (a, m)+(b, n)=(a n + b m, m n) ).

(a,b Z )( m,n N )( (a, m) (b, n)=(a b, m n) ).

Ove tri definicije, kao i poznavanje osobina operacija sabiranja i mnoenja celih
brojeva je dovoljna da krenemo u izuavanje strukturu skupa Z N u odnosu na upravo
definisane operacije. Zakljuak nakon tih ispitivanja je sledei: struktura (Z N , +, ) je
komutativni prsten sa jedinicom. Ukoliko prilikom ispitivanja operacije mnoenja iskljuimo
klasu u koju spadaju parovi oblika (0, m), tada je (Z N , +, ) polje.
Zamenimo li obeleavanje parova sa (a, m) na
m
a
tada dobijamo skup racionalnih
brojeva Q =
)
`
N Z m a
m
a
koji je izomorfan sa ispitivanim skupom Z N. Prihvatamo
li obeleavanje a
a
1
, tada se moe uoiti, da je skup celih brojeva izomorfan sa podskupom
skupa racionalnih brojeva. Uzimamo li taj izomorfizam za jednakost: a
a
=
1
, tada je skup
celih brojeva jeste podskup skupa racionalnih brojeva.

Z Q. Po ranijim konstatacijama ve je poznato: N Z, znai N Z Q

Vrlo karakteristina je razlika izmeu skupa prirodnih i celih brojeva sa jedne strane i
skupa racionalnih brojeva sa druge strane.

Skup prirodnih brojeva i skup celih brojeva su diskretni skupovi. Diskretnost znai da
izmeu dva elementa ta dva skupa u odnosu na relaciju manje ili vee nalazi se konaan
broj elemenata, ili ne postoji ni jedan elemenat istog skupa. Zaista, na primer izmeu brojeva
6 i 1 nalazi se tano 4 cela broja: 5, 4, 3 i 2, dok izmeu brojeva 100 i 101, ili izmeu
1 i 0 nema vie celih (ili prirodnih) brojeva.

Za razliku od diskretnosti, skup racionalnih brojeva poseduje osobunu gustine.
Posmatramo li bilo koja dva elementa tog skupa, izmeu njih postoje najmanje jo jedan
elemenat tog skupa. (Naravno: kao posledica proizilazi, da izmeu dva ma koja elemnta skupa
racionalnih brojeva postoji jo beskonano mnogo racionalnih brojeva.) Zaista: ako su a < b
dva racionalna broja, tada je i njihov poluzbir (a+b)/2 racionalan broj i nalazi se izmeu njih.
Laemo da je skup racionalnih brojeva gust skup.

________________________________________________________________________________________
26

2.1.4. Skup realnih brojeva

U izgradnji pojma broja samo smo nabrajali karakteristine korake. U definisanju
pojma realnog broja postupamo na isti nain.

Skup prirodnih brojeva, skup celih brojeva i skup racionalnih brojeva u odnosu na
relaciu poredka manje (ili vee) jeste ureen skup. U ureenim skupovima Arhimedov
aksiom je uvek je istinit:

"Za bilo koji element a i za svaki element b > 0 polja
uvek postoji prirodan broj n takav, da je n b > a. "

Skup racionalnih brojeva je arhimedski ureen.

U okviru kursa Matematika analiza italac e detaljnije upoznate nizove i njihovu
konvergenciju. Mogue je uoiti, da neki nizovi u skupu racionalnih brojeva uprkos
kriterijumima konvergencije: monotonosti i ogranienosti nemaju graninu vrednost u skupu
Q . Zbog ovog nedostatka skup racionalnih brojeva nije potpun.

Definicija 2.1.4.1.: Arhimedski ureen skup je potpun, ako svi konvergentni nizovi u
njemu imaju graninu vrednost koja takoe pripada tom skupu.

Ne razmatramo postupak upotpunjavanja skupa racionalnih brojeva do skupa realnih
brojeva, vano je da dobijamo skup, koji je potpun.

Definicija 2.1.4.2.: Polje realnih brojeva je arhimedski ureen i potpun skup. Skup
racionalnih brojeva jeste podskup skupa realnih brojeva.

Oznaimo skup realnih brojeva sa R . Po rethodnoj definiciji moemo konstatovati
sledee inkluzije: N Z Q R.

U toku proirivanja brojevnih skupova novi iri skup uvek nasleuje sva svojstva
od starog skupa, i naravno, pojavljuju se i nova. U svakom sluaju novi skup poseduje
najmanje ona svojstva koja je posedovao ui skup. To je princip permanencije.

ini se da realni brojevi, koji nisu racionalni na neki nain su skriveni. Ne vidimo ih,
kao da ih ima manje. U traenju primera skoro scvi emo navesti broj 2 . Verovatno zato, to
se najee na tom broju se pokazuje na nije racionalan. I Euklid je tako postupao i prvi
dokaz injenice da 2 nije racionalan broj potie od Euklida. I pored prividne manjine
iracionalnih brojeva ima mnogo vie nego racionalnih brojeva. Skupovi N , Z i Q su
prebrojivi skupovi. Kardinalni broj prebrojivih skupova se obeleava sa
o
. Svi beskonani
prebrojivi skupovi su ekvivalentni mogue je uspostaviti izmeu njih bijektivno
preslikavanje. Skup realnih brojeva nije prebrojiv, kardinalni broj skupa realnih brojeva se
oibeleava sa c, taj broj je mnogo vei od
o
.

KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
27

2.2. Skup kompleksnih brojeva

2.2.1. Pojam kompleksnog broja

Poznato je, da na skupu realnih brojeva nije mogue reiti sve jednaine sa realnim
koeficijentima. Najee se navoidi primer jednaine x
2
+ 1 = 0, koja nema korene na polju
realnih brojeva. Ukoliko primenom adjunkcije proirimo skup realnih brojeva tako da skupu
R pridruimo broj i = 1 , tada je potrebno iznova poeti ispitivanje tog novog skupa.
Sada prikazujemo strukturu, u kojoj je mogue reiti sve jednaine sa realnim koeficijentima.

Ispitajmo strukturu (R R , +, ) u kojoj je operacija sabiranja i mnoenja definisana
na sledei nain:

Definicija 2.2.1.1.: a) (a,b, c, d R )( (a, b) + (c, d)=(a + c , b + d) ).

b) (a,b, c, d R )( (a, b) (c, d) = (a c b d, a d + b c) ).

I jednakost elemenata se prihvata na osnovu opte jednakosti ureenih parova:

(a,b, c, d R )( (a, b) = (c, d) a= c b= d ).

Teorema 2.2.1.1.: Struktura (R R , +, ) je polje.

Dokaz: Prvo uoavamo da je (R R , +) komutativna grupa. Zaista: sabiranje parova
po definiciji 2.2.1.1.a) je unutranja operacija skupa R R. Asocijativnost se nasleuje od
realnih brojeva, par (0, 0) je neutralni element sabiranja, a za proizvoljni par (a, b) aditivni
inverzni element je (a, b).

Prilikom ispitivanja strukture (R R , ) lako se uoava zatvorenost operacije,
komutativnost i asocijativnost se takoe podrazumeva, a nije teko pronai ni neutralni
element. Neka je to par (e, f):

(a, b) (e, f) = (a e b f, a f + b e) = (a, b)

a = a e b f b = a f + b e e = 1 f = 0,

Prema tome, multiplikativni neutralni element je par (1, 0).

Dokaimo sada, da svi elementi (a, b) razliiti od aditivnog neutralnog elementa (0, 0)
((a, b) (0, 0)) imaju multiplikativni inverzni element: (a, b):

(a, b) (a, b) = (a a b b, a b + b a) = (1, 0)

a a b b = 1 a b + b a = 0.


________________________________________________________________________________________
28

Sistem jednaina na desnoj strani ekvivalencije je reiv u odnosu na brojeva a i b
samo ako je a
2
+ b
2
0.

U skupu realnih brojeva a
2
+ b
2
= 0 a = b = 0, tojest samo za (a, b) = (0, 0), ali je
upravo taj par iskljuen iz razmatranja. Zato svi elementi (a, b) (0, 0) imaju multiplikativne
inverzne elemente: (a, b) = |
.
|
\ +
+
2 2 2 2
,
b a
b
b a
a
|

Distrubutivnost mnoenja u odnosu na sabiranje se lako proverava.

Time je dokaz izvren.

Teorema 2.2.1.2.: Telo (R {0} , +, ) je podstruktura tela (R R , +, ).

Dokaz: Skup R {0} je sainjen od elemenata oblika (a, 0), gde je a R . Za dokaz je
dovoljno kontrolisati svojstva strukture polja. Ovu proveru i italac sam lako moe izvesti.

Teorema 2.2.1.3.: Struktura (R {0} , +, ) je izomorfna sa poljem realnih brojeva.

Dokaz: Dokaz je izvren, im pronaemo bijektivno preslikavanja izmeu R {0} i R
tako, da bude zadovoljen uslov homomorfizma. Na pogodnije je sledee preslikavanje:

(a, 0) a, (a, 0) + (c, 0) = (a + c , 0) a + c , (a, 0) (c, 0) = (a c, 0 ) a c .

italac neka sam proveri ostvarenje svih zahteva bijektivnosti i homomorfizma.

Na osnovu definicije 4.3.1. sabiranja i mnoenja moemo zapisati sledee:

(a, b) = (a, 0) + (0, b) = (a, 0) + (b, 0) (0, 1)

Potrebno je detaljnije upoznati osobine ureenog para (0, 1). Kao prvo odredimo
njegov kvadrat (0, 1)
2
. Kvadrirajmo (0, 1)!

(0, 1)(0, 1) = (00 11, 01+ 10) = (1, 0) 1.

Kvadra para (0, 1) je realan broj!

Obeleimo element (0, 1) sa i. Ova oznaka omoguava sledee pridruivanje:

(a, b) = (a, 0) + (b, 0) (0, 1)

a + b i odnosno: (a, b) a + b i.

Znak mnoenja u proizvodu b i obino izostavljamo. Ovo je opte poznati algebarski
oblik kompleksnog broja.. Broj a je realni deo kompleksnog broja, dok je broj b imaginarni
deo kompleksnog broja. Ako kompleksan broj obeleomo sa z i z = a + b i, tada realni,
odnosno imaginarni deo se pie na sledei nain: Re(z) = a, Im(z) = b.
KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
29

2.2.2. Algebarski oblik kompleksnih brojeva

U koordinatnom sistemu imenovaemo
horizontalnu osu kao realna osa, dok vertikalna
osa e biti imaginarna osa. Pridruimo takama
ravni kompleksne brojeve na sledei nain:
Koordinata take na realnoj osi neka bude jednaka
realnom delu kompleksnog broja, koordinta take
na imaginarnoj osi neka bude imaginarni deo
kompleksnog broja. Lako se uoava, da je ovo
pridruivanje uzajamno jednoznano. Na primer:
kompleksnom broju 3 + 2i odgovara taka z u
kompleksnoj ravni: z = 3 + 2i. (slika 2.2.2.1.).
Re
Im
O
z = a + b i
a
Slika 2.2.2.1.
,
z
,
=
b

Definisali smo operacije sa parovima (a, b) (Definicija 2.2.1.1.) Dajemo
prevod tih definicija na algebarski oblik kompleksnog broja:

a) sabiranje: (a + b i) + (c + d i) = (a + c) + (b + d) i,
b) oduzimanje: (a + b i) (c + d i) = (a c) + (b d) i ,
c) mnoenje: (a + b i) (c + d i) = (a c b d) + ( a d + b c) i
d) deljenje: i
d c
ad bc
d c
bd ac
di c
bi a
2 2 2 2
+
+
+
+
=
+
+
, gde je c
2
+ d
2
0.
U vezi deljenje kompleksnih brojeva definiimo prvo pojam konjugovanog
kompleksnog broja.

Definicija 2.2.2.1.: Konjugovani kompleksan broj za kompleksan broj z = a + b i je
z = a b i.

Prema tome vae sledee jednakosti Re(z) = Re( z ), Im( z ) = Im( z ).

Take koje odgovaraju konjugovanim kompleksnim brojevima simetrino su
postevljene u odnosu na realnu osu. isto realni brojevi jednaku sopstvenom konjugovanom
broju. Konjugovanost kompleksnih brojeva je uzajamna: konjugovani broj konjugovanog
broja je sam dati kompleksan broj: z z = .

Deljenje kompleksnog broja (a + b i) sa (c + d i) moemo shvatiti i na sledei nain:
prvo odredimo multiplikativni inverzni elemenat za (c + d i), to je
i d c +
1
zatim izvrimo
mnoenje broja (a + b i) i i
d c
d
d c
c
i d c
2 2 2 2
1
+
+
=
+
.

Potrebno je primetiti vana svojstva imaginarne jedinice:

i
2
= 1, i
3
= i, i
4
= 1, i
5
= i, ... i
4k
= 1, i
4k+1
= i, ,i
4k+2
= 1, i
4k+3
= i, ha k Z.


________________________________________________________________________________________
30

Definicija 2.2.2.2.: Apsolutna vrednost kompleksnog broja z = a + b i je realan broj
2 2
b a z + = .

Oevidno, apsolutna vrednost kompleksnog broja je jednaka rastojanju pridruene
take i koordinatnog poetka. Posledica te definicije je i ta injenica, da apsolutnoj vrednosti
razlike dva kompleksna broja z
1
= a
1
+ b
1
i i z
2
= a
2
+ b
2
i odgovara rastojanje izmeu
pridruenih taaka: ( ) ( )
2
1 2
2
1 2 1 2
b b a a z z + = .

Lako se uoava istinitost tvrenja sledee teoreme:

Teorema 2.2.2.1.: Apsolutna vrednost kompleksnog broja z = a + b i je z z z = , a
za kompleksan broj za koji vai 0 z multiplikativni inverzni element je z
1
=
z
z
z
=
1
.
Dokaz ostavljamo itaocu.

Primeri 2.2.2.: a) (4 + 3 i) + (2 + 11 i ) = 2 + 14 i,
b) (4 + 3 i) (2 + 11 i ) = 6 8 i,
c) (4 + 3 i) (2 + 11 i ) = 41 + 38 i,
d) ( i
i
i
2 1
5
1
11 2
3 4
=
+
+
) . Proveriti!

e) Odrediti kompleksan broj koji zadovoljava uslove i z 2 2 1
2
= !
Neka je z = x + y i, to znai da je z
2
= x
2
y
2
+ 2 x y i. Na osnovu definicije
jednakosti kompleksnih brojeva imamo: x
2
y
2
= 1, x y = 2 . Reenje dobijamo
primenom metode zamene:
x y = 2 x 0
x
y
2
=
2
2
2
x
y = 1
2
2
2
=
x
x . 0 2
2 4
= + x x
Dobijena je takozvana bikvadratna jednaina. Kao reenja zadatka prihvataju se samo
realni brojevi, jer predstavljaju realni i imaginarni deo kompleksnog broja. Realni koreni
jednaine su x
1
= 1 i az x
2
= 1. Za imaginarni deo dobijamo y
1
= 2 i az y
2
= 2 . Reenja
zadatka su sledei kompleksni brojevi:
z
1
= 1 + 2 i , z
1
= 1 2 i , z
1
= 1 + 2 i , z
1
= 1 2 i .

f) Odrediti poloaj taaka 4 1 1 = + + z z u kompleksnoj ravni!
Ako je z = x + y i, onda
2 2
) 1 ( 1 y x z + = i
2 2
) 1 ( 1 y x z + + = + . Odavde sledi:
2 2
) 1 ( y x + +
2 2
) 1 ( y x + + = 4, odnosno
2 2
) 1 ( y x + = 4
2 2
) 1 ( y x + + .

Nakon kvadriranja i sreivanja dobijamo 2
2 2
) 1 ( y x + + = 4 + x.

Ponovno kvadriranje daje jednainu 3 x
2
+ 4 y
2
= 12. Prepoznajemo jednainu elipse
koju moemo transformisati i na sledei oblik: 1
3 4
2 2
= +
y x
.

KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
31

Drugi nain rezonovanja: traimo take z iji zbir rastojanja do taaka 1 i 1 jednak
broju 4. Ako se setimo definicije elipse, po kojoj je ona skup taaka u ravni, iji zbir
rastojanja do dve utvrene take stalan, tada ve znamo, da trazimo elipsu ije su ie 1 i 1, a
velika osa 4.

Zadaci 2.2.2.: a) Odrediti poloaj kompleksnog broja
+
= t
i t
i t
z ,
1
1
R u kompleksnoj
ravni. (Uputstvo: posmatrajte proizvod z z !)
b) Odredite kompleksan broj z iz jednaine i
i
i
i z z 4 1
1
3
Re ) 2 (
2
= |
.
|
\
|
+
+
+ + + + .
c) Odredite Re(z) i Im(z), ako je Re(zw) = 9 i
13
11
Im = |
.
|
\
|
w
z
za dati broj w = 2 + 3 i.
d) Reiti jednainu i z
2
2(3+2 i) z +14 15 i = 0.

2.2.3. Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

Spojimo taku, koja je dodeljena kompleksnom
broju z = a + b i sa koordinatnim poetkom, zatim
nacrtajmo i ordinatu take! Na ovaj nain dolazimo do
jednog pravouglog trougla (slika 2.2.3.1.). Katete su a
i b, dok je duina hipotenuze
2 2
b a + . Ugao koji se
nalazi izmeu pozitivnog smera realne ose i
hipotenuze je arkus ili argument kompleksnog broja.
Duina hipotenuze je apsolutna vrednost ili modul ili
poteg kompleksnog broja, obeleavamo ga sa z ili sa
r ili sa .
Re
Im
O
z = a + b i
a
Slika 2.2.3.1.
,
z
,
=
b

a = cos

b = sin

}

{

=
2 2
b a +
= arctg
a
b

Na osnovu toga moemo napisati trigonometrijski oblik kompleksnog broja:

z = (cos + i sin )

Nenegativan broj je samo za taku 0 jednaka nuli Ugao moe da primi bilo koju
realnu vrednost i pozitivnu i negativnu i nulu. Ako dva argumenta se razlikuju za 2 ili za
neki celi umnoak od 2 tada se ti argumenti poklapaju. Apsolutna vrednost kompleksnog
broja je jednoznano odreena, dok argument moe da ima beskonano mnogo vrednosti,
koje se meusobno razlikuju za celi umnoak broja 2.


________________________________________________________________________________________
32

z = (cos + i sin ) = (cos( +2k)+ i sin( +2k)), k Z.

Radi jednoznanog zapisivanja kompleksnog broja upotrebljavamo argument iz
razmaka (, ].

Konjugovani kompleksni brojevi razlikuju se samo po znaku argumenta:

arg( z )= arg(z):

z = (cos + i sin ) z = (cos() + i sin()) = (cos i sin )

Teorema 2.2.3.1.: Ako je z
1
=
1
(cos
1
+ i sin
1
) i z
2
=
2
(cos
2
+ i sin
2
), ta
vae jednakosti:
a) z
1
z
2
=
1

2
(cos(
1
+
2
)+ i sin(
1
+
2
)) ,

b) )) sin( ) (cos(
2 1 2 1
2
1
2
1

+ = i
z
z
.

Dokaz: a) z
1
z
2
=
1
(cos
1
+ i sin
1
)
2
(cos
2
+ i sin
2
) =

=
1

2
((cos
1
cos
2
sin
1
sin
2
) + i (sin
1
cos
2
+ cos
1
sin
2
)) =

=
1

2
(cos(
1
+
2
)+ i sin(
1
+
2
)) (na osnovu adicionih teorema).

b) pomnoimo i deljenik i delilac sa brojem z u trigonometrijskom obliku. i
primenimo rezultate ove teoreme iz take a).

Teorema 2.2.3.2.: Mnoenje proizvoljnog kompleksnog broja z sa kompleksnim
brojem cos + i sin znai rotaciju datog kompleksnog broja z oko koordinatnog poetka za
ugao .

Dokaz: Istinitost tvrenja sledi iz teoreme 2.2.3.1. Zaista, prilikom mnozenja
kompleksnim brojem cos + i sin ne menja se apsolutna vrednost zadatog kompleksnog
broja samo se argument promeni za ugao , a taka se pomeri na krunici poluprenika , z

,.

Matematikom indukcijom se dokazuje takozvana MOIVRE-ova formula (Muavr):

Teorema 2.2.3.3.: Ako je z = (cos + i sin ), tada je z
n
=
n
(cos n + i sin n ).

Dokaz: Tvrenje je tano za n = 1. Pretpostavimo, da je tano za neko k N, tojest
pretpostavimo da vai: z
k
=
k
(cos k + i sin k ). Potrebno je dokazati, da je formula istinita
i za k + 1:

KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
33

z
k+1
= z
k
z

=
k
(cos k + i sin k )

(cos + i sin ) =

=
k+1
(cos(k+1) + i sin(k+1) ).

Korenovanje kompleksnih brojeva vrimo na osnovu sledee teoreme:

Teorema 2.2.3.4: Reenja jednaine z
n
= w = (cos + i sin ) po nepoznatoj z pri
proizvoljnom kompleksnom broju w su kompleksni brojevi:

. 1 , ... , 3 , 2 , 1 , 0 ,
2
sin
2
cos = |
.
|
\
| +
+
+
= n k
n
k
i
n
k
z
n
k

Ta reenja su temena jednog pravilnog n-tougla sa centrom u koordinatnom poetku.

Dokaz: Istinitost prvog tvrenja teoreme sledi iz MOIVRE-ove formule:

w z
n
k
= za svako k{0, 1, 2, 3, ..., k1}.

Oevidno, ti koreni su meusobno razliiti ako je k
1
k
2

2 1
k k
z z , to znai imamo n
razliita reenja date jednaine. Svi koreni imaju istu apsolutnu vrednost
n
, znai pripadaju
istoj krunici sa centrom u O poluprenika
n
. Argumenti uzastopnik korena se razlikuju za
n-ti deo punog ugla od 2, a to znai da su rasporeeni po temenima pravilnog n-tougla.
Primeri 2.2.3.: a) Odredimo Re(z) i Im(z) ako je
20
1
3 1
|
|
.
|
\
|
+
=
i
i
z .
Prevedimo i brojioc i imenioc na trigonometrijski oblik:
|
.
|
\
|
+ = +
3
sin
3
cos 2 3

i i 1 i |
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=
4
sin
4
cos 2
4
sin
4
cos 2

i i i 1 .
Zatim izvrimo deljenje:
|
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
+ + |
.
|
\
|
+ =
+
12
7
sin
12
7
cos 2
4 3
sin
4 3
cos 2
1
3 1
i i
i
i
.

Na kraju i stepenujemo:
( ) = |
.
|
\
|
+ = |
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
+
3
35
sin
3
35
cos 2
12
7
20 sin
12
7
20 cos 2
1
3 1
10
20
20

i i
i
i

|
|
.
|
\
|
= |
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=
2
3
2
1
1024
3
sin
3
cos 2 12
3
35
sin 10
3
35
cos 2
10 10
i i i

.
Traeni brojevi su: Re(z) = 512 i Im(z) = 512 3 .

b) Odredimo kompleksne brojeve koji zadovoljavaju jednainu 0
3 1
3 1
3
3
=
|
|
.
|
\
|
i
i
z !


________________________________________________________________________________________
34

Na prvi pogled se ini da je zadatak jednostavan. Transformiemo jednainu na sledei
nain:
1 2 sin 2 cos
3
2
sin
3
2
cos
3
sin
3
cos 2
3
sin
3
cos 2
3 1
3 1
3
3
3
= + = |
.
|
\
|
+ =
|
|
|
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|

|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
+

i i
i
i
i
i
.

Sada imamo ekvivalentnu jednainu:

, (Broj 1 je kompleksan broj jer je 1
3
= z k i k 2 sin 2 cos 1 + = ,

3
2
sin
3
2
cos 2 sin 2 cos
3

k
i
k
z k i k z
k
+ = + = , za k =0, 1, 2.
k = 0, 1 0 sin 0 cos
0
= + = i z ,
k = 1,
2
3
2
1
3
2
sin
3
2
cos
1
i i z + = + =

i
k = 2,
2
3
2
1
3
4
sin
3
4
cos
2
i i z = + =

.

Zadaci 2.2.3.: Posredstvom trigonometrijskog oblika naimo realni i imaginarni deo
sledeih kompleksnih brojeva ili dokaimo identinost:

a)
( )
( )
( )
( )
20
15
20
15
1
3 1
1
3 1
i
i
i
i
+

+
+
= u , b) 6
3
1
i
i
z
+
= .
c) ( )( )( ) 1 144 cos 2 1 72 cos 2 1 1
2 2 5
+ + =
o o
x x x x x x ,

d) ( )( )( ) 1 108 cos 2 1 36 cos 2 1 1
2 2 5
+ + + = +
o o
x x x x x x .

2.2.4. Eksponencijalni oblik kompleksnog broja

Operacije u trigonometrijskom obliku podseaju na operacije sa stepenima jednakih
osnova. Ovo nije sluajnost! Ovi izrazi jesu stepeni (dokaz ete nai u kursu Matematika
analiza kompleksne funkcije). Mi ovde samo zadajemo eksponencijalni oblik:

cos + i sin

def
=
i
e

Teorema 2.2.4.1.: Za kompleksne brojeve z
1
=
1
1
i
e i z
2
=
2
2
i
e vai:
z
1
z
2
=
1
2
,
) (
2 1
+ i
e
) (
2
1
2
1 2 1

=
i
e
z
z
,
KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
35

u sluaju stepenovanja i korenovanja za z = imamo z
i
e
n
=
n in
e , i
n
n
z =
n
k
i
e
2 +
, (k=0, 1, 2,... ,n1).

Dokaz: Teorema je preformulacija teorema 2.2.3.1., a 2.2.3.3. i 2.2.3.4. Zato je dokaz
suvian, italac sam moe da prevede date teoreme.

Osmotrimo sada logaritmovanje. Pokuajmo logaritmovati bilo koji (mode negativan,
ili ak kompleksan) broj! Zadatak mozemo reiti, ako broj napiemo kao kompleksan broj u
eksponencijalnom obliku:

Teorema 2.2.4.2.: Ako je z = , tada je
i
e e i z
a a a
log log log + = , za a 1.

Dokaz je suvian, sve sledi iz pravila logaritmovanja.

Teorema 2.2.4.3.: Dva kompleksna broja z
1
i z
2
sa koordinatnim poetkom odreuju
usmereni ugao: z
1
O z
2
= arg
2
1
z
z
.
Dokaz: Teorema je posledica teoreme 2.2.3.1.

Teorema 2.2.3.4.: Tri kompleksna broja z
1
, z
2
i z
3
odreuju usmereni ugao u datom
redosledu: z
1
z
3
z
2
= arg
3 2
3 1
z z
z z
.

Dokaz: Izvrimo translaciju tako, da z
3
pomerimo u koordinatni poetak. Tada e se
taka z
1
pomeriti u taku (z
1
z
3
) dok taka z
2
u taku (z
2
z
3
). Primenimo sada teoremu
2.2.4.2. na novi poloaj taaka.

Kao posledicu moemo zapisati rotaciju take z
1
oko take z
3
za ugao na sledei
nain: z
2
= z
3
+ ( z
1
z
3
)
i
e

Primeri 2.2.4.1.: a) Odrediti , z , i arg (z) za kompleksan broj z = (1 + i )
(1+ i)
!
U reavanju zadatka primenimo eksponencijalni oblik kompleksnog broja samo u sluaju
kada je to neophodno:

(1 + i )
(1+ i)
=
i
i
e
+
|
|
.
|
\
|
1
4
2

=
|
|
.
|
\
|
4
2

i
e
i
i
e
|
|
.
|
\
|
4
2

= ( )
4 4
2 2

e e
i
i
.
Poto je zato
a
e a
ln
= ( )
2
2 ln
2
i
i
e =
, ili (1 + i )
(1+ i)
=
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
2
2 ln
4
4
2

i
e e
Iz prethodnog sledi: , z , =
|
|
.
|
\
|
4
2

e
i arg(z) =
2
2 ln
4
+


________________________________________________________________________________________
36
b) Odredimo za kompleksan broj z = 3 + 4i vrednost ln z!
ln z = ln (3 + 4i) = ln
|
|
.
|
\
|
3
4
arctan
5
i
e
= ln 5 + i
3
4
arctan .

c) Date su u kompleksnoj ravni take z
2
= 2 i z
4
= 1 + 3 i. Odredimo take z
1
i z
3
tako,
da take z
1
, z
2
, z
3
i z
4
u datom redosledu budu temena jednog kvadrata.

Drugu dijagonalu kvadrata dobijamo rotacijom prve dijagonale oko sredine za ugao od
2
+ .
Sredina dijagonale je ( i
z z
z
o
+ =
+
= 1
2
3
2
4 2
) . Taka z
3
dobijamo rotacijom take z
2
oko z
o
za
odgovarajui ugao (faktor
2
i
e primenjujemo u algebarskom obliku: i.):

( ) i i i i i e z z z z
i
o o
= |
.
|
\
|
+ + + = + =
2
3
2
3
3 1 1
2
3
) (
2
4 1
,

( ) i i i i e z z z z
i
o o
+ = |
.
|
\
|
+ + = + = 3
2
3
2
3
2 1
2
3
) (
2
2 3
.

d) Dokazati identinost
2
1
11
9
cos
11
7
cos
11
5
cos
11
3
cos
11
cos = + + + +

.
Polazimo od kompleksnog broja
11
i
e z = . Oevidno je z
11
= 1. Izraunajmo sada
zbir z + z
3
+ z
5
+ z
7
+ z
9
. Potrebni su samo sledei stepeni:

. 9 , 7 , 5 , 3 , 1 ,
11
sin
11
cos
11
= + = = k
k
i
k
e z
k
i
k

Nakon sreivanja zbira dobijamo

z + z
3
+ z
5
+ z
7
+ z
9
=

=
|
.
|
\
|
+ + + +
11
9
cos
11
7
cos
11
5
cos
11
3
cos
11
cos

+

+ i
|
.
|
\
|
+ + + +
11
9
sin
11
7
sin
11
5
sin
11
3
sin
11
sin

Istovremeno primenom formule o zbiru prvih 5 lanova geometrijske progresije
imamo:
z + z
3
+ z
5
+ z
7
+ z
9
=
( )
z z z
z
z
z z
z
z
z
=
+
+
=
1
1
) 1 )( 1 (
1
1 1
1
2
11
2
5
2
, ( z 1).

KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
37

Uvrstimo sada trigonometrijski oblik kompleksnog broja z:

2 2
11
sin
11
cos 1
11
sin
11
cos 1
11
sin
11
cos 1
1
1
1
|
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|

+
=

=

i
i
z
=

.
11
cos 1 2
11
sin
2
1
11
cos 1 2
11
sin
11
cos 1
|
.
|
\
|

+ =
|
.
|
\
|

+ |
.
|
\
|

=

i
i

Realni deo zbira z + z
3
+ z
5
+ z
7
+ z
9
je upravo zbir kosinusa iz zadatka.
Izjednaavanjem realnog dela sa realnim i imaginarnog dela sa imaginarnim dobijamo jo
jednu identinost:
11
9
sin
11
7
sin
11
5
sin
11
3
sin
11
sin

+ + + + =
.
11
cos 1 2
11
sin
|
.
|
\
|

Zadaci 2.2.4.:

a) Odredimo zbir i proizvod korena jednaine z
2001
1 = 0.

b) Take kompleksne ravni z
1
, z
2
, z
3
i z
4
su temena kvadrata. Odrediti kompleksan
broj z
1
iz uslova (z
1
+ i)(1 + 2 i) + (1+ z
1
i )(3 4 i) = 1 + 7i zatim odrediti i kompleksne
brojeve z
2
i z
4
ako je poznat kompleksan broj z
3
= 1 3 i.

c) Odrediti kompleksan broj z iz sledeih uslova:

5
18
2
1
Im ,
5
11
2
1
Re =
)
`
+
+
+
=
)
`
+
+
+
i z
i
i z
i z
i
i z
.

d) Odrediti kompleksne brojeve z
1
i z
2
iz sledeih uslova:

q i i
z z
2 2
1 1 0
2 1
0
2 1
+ =
, i z
i z
i i i 12 2
2
2
Im ) 3 ( ) 3 1 (
2
2 3
+ = +
)
`
+
+ + .
e) Izraunati realne korene jednaine:
N = |
.
|
\
|
|
.
|
\
|
+ n
n
i x
n
i x
n n
, 0 1 1
.
f) Izraunati zbir svih n-tih korena iz jedinice.


________________________________________________________________________________________
38

g) Dokazati identinost:
2
sin
2
sin
2
1
sin
sin ... 3 sin 2 sin sin
x
nx
x
n
nx x x x

+
= + + + +
.

h) Sredstvima matematike analize nai graninu vrednost:

|
.
|
\
|
+ + + + +

nx x x x
n
n
cos
2
1
... 3 cos
8
1
2 cos
4
1
cos
2
1
1 lim
.

Ispitni zadaci 2:

1. (12.06.1999.)

Izraunati
16
3
3 5 1
2
|
|
.
|
\
|

=
i
z . Rezultat napisati u algebarskom obliku.

Reenje:

16
3
3 5 1
2
|
|
.
|
\
|

=
i
z = ( )
16
16
16
3 1
3
5
3
3 5
3
5
i
i
+
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
+ .

Pretvorimo kompleksni broj u drugoj zagradi u trigonometrijski oblik.

Poto je modul tog broja 2 3 1 = + = z , a argument je ugao :
3
3 arctg

= = ,
sledi:

( )
|
.
|
\
|
+ =
|
.
|
\
|
+ = +
3
16
sin
3
16
cos 2
3
sin
3
cos 2 3 1
16
16
16
16

i i i .

Nakon "odbacivanja" punih obrtaja od po 2 dobijamo:

( )
|
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
+ = +
2
3
2
1
2
3
4
sin
3
4
cos 2 3 1
16 16
16
i i i

( ) 3 1
2
1
2
3
5
16
16
i z +
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
= .
KOMPLEKSNI BROJEVI

________________________________________________________________________________________
39

2. (28.01.2001.)

Reiti jednainu x
4
a = 0 za a = 88i.

Reenje:

Poto je |a|=
2
7
2 64 = + 64 , dok arg(a)=arctg(1)=5/4, reenja predstavljaju
kompleksni brojevi
4
2
4
5
2
7
2
|
.
|
\
|
+
=

k i
e
4
= a x za k=0, 1, 2, 3:

|
.
|
\
|
+ = =
16
5
sin
16
5
cos 2 2
8
7
16
5
8
7
0

i e x
i
,
|
.
|
\
|
+ = =
16
13
sin
16
13
cos 2 2
8
7
16
13
8
7
1

i e x
i
,

|
.
|
\
|
+ = =
16
21
sin
16
21
cos 2 2
8
7
16
21
8
7
2

i e x
i
,
|
.
|
\
|
+ = =
16
29
sin
16
29
cos 2 2
8
7
16
29
8
7
3

i e x
i
.

3. (2002.09.03.)

Dat je kompleksan broj i z + = 3
1
. Nai jo pet kompleksnih brojeva z
2
, z
3
, z
4
, z
5
i
z
6
u algebarskom obliku tako da oni zajedno sa ine temena pravilnog estougla iji
centar lei u kordinatnom poetku.
1
z

Reenje:

Temena se dobijaju uzastopnim rotacijama za po 60
o
tojest za ugao
3
. Takvu
rotaciju moemo realizovati mnoenjem sa jedininim kompleksnim brojem iji je argument
upravo ugao
3
:

( ) 3 1
2
1
3
3
2
1
3
sin
3
cos
0
i i i u + = + = + =

.

Uzastopnim mnoenjima dobijamo temena traenog estougla:

( ) ( ) i i i u z z = + + = = 3 3 1
2
1
3
0 1 2
,

________________________________________________________________________________________
40

( ) ( ) i i i u z z 2 3 1
2
1
3
0 2 3
= + = =
,

( ) i i i u z z = + = = 3 3 1
2
1
2
0 3 4
,

( ) ( ) i i i u z z + = + = = 3 3 1
2
1
3
0 4 5
,

( ) ( ) i i i u z z 2 3 1
2
1
3
0 5 6
= + + = =
.

3. VEKTORSKA ALGEBRA

3.1. Slobodni vektori

3.1.1. Pojam slobodnog vektora

Posmatrajmo ureene parove taaka prostora oko nas: (A,B), (C,D), (E,F), ...
Definiimo jednu relaciju: ekvipolenciju. U narednoj definiciji p(A,B) znai pravu kojoj
pripadaju obe take, PQR znai da tri su take P, Q i R kolinearne take, i da se taka Q
nalazi izmeu taaka P i R (Relacija "nalaziti se izmeu" je osnovni geometrijski pojam).

Definicija 3.1.1.1.: Dva ureena para taaka (A,B) i (C,D) prostora ekvipolentna smo
ako je p(A,B) paralelna sa p(C,D) i sredina dui AD poklapa se sa sredinom dui BC, tojest:

(A,B) (C,D) e(A,B) || e(C,D) ($ F) (AFD BFC AF FD BF FC).

Po toj definiciji ekvipolentni parovi taaka su uvek krajnje take naspramnih stranica
jednog paralelograma. Na slici 3.1.1.1.ekvipolentni parovi su (A,B) (C,D) a nisu
ekvipolentni parovi (M,N) L (P,Q)
A
B
C
D
N
Q
P
F S
A B C D F
M
M N P Q
S
1
S
2
Slika 3.1.1.1.

Teorema 3.1.1.1.: Ekvipolencija je relacija ekvivalencije.

Dokaz: Zaista, jer je relacija refleksivna (A,B) (A,B) jer sredina dui (A,B) se
poklapa sa sredinom (B,A). Simetrinost i tranzitivnost se dokazuju na isti nain. .

Svaka relacija ekvivalencije stvara klase ekvivalencije u skupu u kojem je definisana.
Predstavnik pojedine klase moe biti bilo koji par taaka klase.

________________________________________________________________________________________
41


________________________________________________________________________________________
42

M
N
K
L
O
Q
Slika 3.1.1.2.
p
q

Definicija 3.1.1.2.: Klase ekvivalencije odreene ekvipolencijom zovemo slobodnim
vektorima.

Skup klasa ekvivalencije
2
/
obeleimo sa V: V =
2
/
. Predstavnika klase para taaka

obeleimo sa AB . Ako i par (C,D) pripada istoj klasi, tojest ako je (A,B) (C,D), tada
kaemo, da oba para predstavljaju isti vektor, odnosno CD AB = . Ovim putem stiemo do
uproenog, ali dobro poznatog pojma vektora: vektori su usmerene dui. Oznaavamo ih
pored ve upotrebljenih oznaka PQ CD AB , , i sa , , , , q p b a
r r
r
r
... itd.

Prema tome vektor je odreen sledeim elementima:
a) duinom (esto kaemo: apsolutna vrednost), u oznaci b a CD AB
r
r
, , , ,...,
b) pravcem i
c) smerom.

U praksi dva vektora smatramo jednakim ako imaju sve tri karakteristike jednake.

Definicija 3.1.1.3.: Vektor kojeg predstavlja par taaka (A, A) je nulavektor.

Oznaka nulavektora je:
0
r
= AA
, ima duini 0; pravac i smer nije definisan.

Definicija 3.1.1.4.: Vektor koji je iste duine i istog pravca ali je suprotnog smera
vektoru AB nazivamo suprotnim vektorom, i obeleavamo ga sa BA ili AB.

Definicija 3.1.1.5.: Vektor koji je istog pravca i istog smera kao i vektor a
r
, a ima
duinu 1 nazivamo jedininim vektorom vektora a
r
i obeleavamo ga sa
0
a
r
.

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
43
3.1.2. Pojam vektorskog prostora

Definiimo sabiranje u skupu V slobodnih vektora sledeom definicijom.

A
B
C
D E
Slika 3.1.2.1.

Definicija 3.1.2.1.: AE CD AB = + ,
gde je taka E odreena pomou
jednakosti CD BE = .

Teorema 3.1.2.1.: Skup vektora V ima strukturu ABEL-ove grupe u odnosu na
sabiranje koje je definisano sa definicijom 3.1.2.1.

Dokaz: Zaista, V je zatvoren u odnosu na
ovu operaciju. italac neka sam proveri
asocijativnost (Slika 3.1.2.2.). Neutralni element
operacije je nula vektor, inverzni element svakom
vektoru je suprotan vektor. Ovo sabiranje je
komutativno, to se takoe lako uoava. To upravo
znai, da je struktura (V, +) ABEL-ova grupa.
a
b
c
b

+

c

a

+
b
a + (b + c)
(a + b) + c

Slika 3.1.2.2.

U dosadanjim ispitivanjima smo uvek
posmatrali operacije unutar jednog skupa.
Definiimo sada operaciju izmeu elemenata dva
razliita skupa!

Definicija 3.1.2.2.: Mnoenje vektora skalarom je oparacija izmeu elemenata skupa
vektora V i skupa brojeva R koja zadovoljava sledee zahteve:
(R)((a V)( a V) (proizvod skalara i vektora je vektor) ,
r r
a) a a
r r
= (duina proizvoda broja i vektora je jednaka proizvodu apsolutne
vrednosti broja i duine vektora)
b) pravac proizvoda a
r
se poklapa sa pravcem vektora a
r
, i
c) smer proizvoda a
r
u sluaju > 0 je isti kao i smer vektora a
r
, a u sluaju < 0
smer je suprotan smeru vektora a
r
.
r
r
r
d) = = 0 = a
r
0 a 0 .

Proizvod a
r
krae zapisujemo bez znaka mnoenja: a
r
.

Teorema 3.1.2.2.: Za svaki realan broj i i za proizvoljne vektore a
r
i b
r
vai:
a) ( ) = () a
r
a
r
,
r
b) ( b a
r
+ ) = a
r
+ b
r
,
r r r
c) ( + ) a = a + a ,
d) 1 a
r
= a
r
.


________________________________________________________________________________________
44

Dokaz: Teorema je posledica definicije sabiranja slobodnih vektora i definicije
mnoenja vektara skalarom. (Teoreme 3.1.1.1. i 3.1.2.2.).

Jedinini vektor vektora se moe zadati na sledei nain: a
r
0
a
r
=
a
a
a
a
r
r
r
r
=
1
. Suprotan
vektor vektora a
r
je a a
r r
= ) 1 ( .

Definicija 3.1.2.3.: Ako je skup U snabdeven strukturom ABEL-ove grupe u odnosu
na sabiranje, i definisano je mnoenje izmeu elemenata polja K i skupa U u smislu definicije
3.1.2.2., i ako se ostvaruju zahtevi teoreme 3.1.2.2., tada kazemo da je struktura (U, K, +, )
vektorski prostor.

3.1.3. Linearna kombinacija slobodnih vektora

Definicija 3.1.3.1.: Linearna kombinacija vektora a
n
a a a
r r r r
..., , , ,
3 2 1
je vektor napisan u
obliku:

n n
a a a a a
r r r r r
+ + + + = ...
3 3 2 2 1 1

gde su
1
,
2
,
3
, ...,
n
realni brojevi.

Definicija 3.1.3.2.: Skup vektora
n
a a a a
r r r r
..., , , ,
3 2 1
je linearno nezavisan, ako i samo ako
njihova linearna kombinacija jednaka nula vektoru kada svi brojevi
i
(i = 1, 2, 3, ..., n)
jednaki nuli:

n n
a a a a
r r r r
+ + + + ...
3 3 2 2 1 1
= 0
1
=
2
=
3
= ... =
n
= 0.

Skup vektora a
n
a a a
r r r r
..., , , ,
3 2 1
je zavisan, ako postoji bar jedna takva njihova linearna
kombinacija, koja je jednaka nuli i da je bar jedan od brojeva
i
(i = 1, 2, 3, ..., n) razliit od
nule.
Pretpostavimo, da je
n n
a a a a
r r r r
+ + + + ...
3 3 2 2 1 1
= 0 i da je na primer
1
0 (ovo
ne smanjuje optost ramatranja). Iz ove pretpostavke sledi, da vektor
1
a
r
mogue zapisati kao
linearnu kombinaciju vektora a
n
a a a
r r r r
..., , , ,
4 3 2
:
1
0
n n
a a a a a
r r r r r
+ + + + = ...
4 4 3 3 2 2 1
gde su ,
1
i
i
= i = 2, 3, ..., n

Teorema 3.1.3.1.: Svi paralelni vektori v
r
sa vektorom a
r
su linearno zavisni od
vektora , odnosno uvek postoji broj da bude zadovoljena jednakost a
r
v
r
= . a
r

Dokaz: Teorema sledi iz definicije mnoenja vektora brojem jel je
0
a v v
r r r
= , gde
znak + vai, kada su i a
r
v
r
istog smera, dok znak kada su smerovi suprotni.

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
45

Teorema 3.1.3.2.: Za neparalelne vektore
1
a
r
i
2
a
r
vai, da je bilo koji vektor v
r
u
njihovoj ravni na jednoznaan nain moemo zapisati linearnom kombinacijom vektora
1
a
r
i
, tojes postoji tano jedan par brojeva (
2
a
r
1
,
2
) koji zadovoljava jednakost v
r
=
1
1
a
r
+
2
2
a
r
.

Dokaz: Ako je v
r
paralelan sa nekim od vektora a
1
r
ili
2
a
r
, recimo sa , tada e biti:
1
a
r
2 10
0 a a v v
r r r r
+ = ( a
10
r
je jedinini vektor vektora
1
a
r
). Ako je v
r
paralelan sa
2
a
r
, tada e biti:
20 1
0 a v a v
r r r r
= (
20
a
r
je jedinini vektor vektora
2
a
r
).

U sluaju neparalelnosti sa oba vektora
mogue je nai etiri take u jednoj ravni O, A
1
,
A
2
i V tako da buda zadovoljeno:
a
1
a
2
v
A
1
A
2
V
P
Q
1
a
1
2
a
2
O
Slika 3.1.3.1.

v OV a OA a OA
r r r
= = = , ,
2 2 1 1
.

Nacrtajmo pravu koja prolazi kroz V i
paralelna je sa pravom p(OA
2
) i koja u taki P
see pravu p(OA
1
). Postavimo i pravu kroz V
paralelno sa p(OA
1
) koja e u taki Q sei pravu
p(OA
2
). Usled kolinearnosti OP sa
zapisujemo
10
a OP OP
r
= . Slino inimo i sa
vektorima OQ i a :
2
r
20
a OQ OQ
r
= .
1
a
r

Teorema je dokazana jer je oevidno:
20 10
a OQ a OP OQ OP v
r r r
+ = + = , ili

v
r
=
1
1
a
r
+
2
2
a
r
, gde su
1
=
1
a
OP
r
i
2
=
2
a
OQ
r
.

Teorema 3.1.3.3.: Ako vektori , i
1
a
r
2
a
r
3
a
r
ne
pripadaju jednoj ravni, tada bilo koji vektor v prostora
jednoznano se izraava kao linearna kombinacija
vektora
r
1
a
r
,
2
a
r
i
3
a
r
, tojest postoji samo jedna trojka
brojeva (
1
,
2
,
3
) koja zadovoljava jednakost
v
r
=
1
a
1
r
+
2
2
a
r
+
3
3
a
r
.
O
A
1
A
2
A
3
V
M
1
a
1
3
a
3

2
a
2
v
a
1
a
2
a
3
Slika 3.1.3.2.

Dokaz: Po pretpostavci vektori ne pripadaju
istoj ravni. Ponovimo postupak iz teoreme 3.1.3.2. za
vektore
1
a
r
,
2
a
r
: OM =
1
+
2
. Nakon toga
izrazimo na osnovu teoreme 3.1.3.1 vektor MV :
1
a
r
2
a
r

MV =
3
3
a
r
. Odavde je = + = = MV OM OV v
r

1
a
1
r
+
2
2
a
r
+
3
3
a
r
.


________________________________________________________________________________________
46

Na osnovu prethodnih teorema moemo izvesti sledee zakljuke:

Linearno zavisan sistem vektora je
bilo koja dva paralelna vektora,
bilo koja tri komplanrna vektora,
bilo koja etiri vektora.

Linearno nezavisan sistem vektora je:
bilo koji vektor sam,
bilo koja dva neparalelna vektora,
bilo koja tri nekomplanarna vektora.

Primeri 3.1.3.: a) Za koje vrednosti skalara , i ine vektori p n m + + = a ,
p n b 3 2 + = i p m c + = 3 linearno zavisan sistem, ako je poznato da su vektori p n m , ,
nezavisni?

Sistem vektora je linearno nezavisan ako samo sa skalarima-nulama moemo uiniti
linearnu kombinaciju jednaku sa nulom. Neka su skalari sada obeleeni sa x, y i z. Ispitajmo
jednakost c z b y a x + + = 0. Ako je to mogue zadovoljiti samo tako da bude x = y = z = 0,
tada su c , b a , linearno nezavisni, odnosno ako pronaemo neko x 0 y 0 z 0 za koje
je c z b y a x + + = 0 tada su c , b a , zavisni.

c z b y a x + + = + + + ) ( p n m x + + ) 3 2 ( p n y ) 3 ( p m z + =
= ( x + 3 z ) m+ ( x + 2 y ) n + ( x + 3 y + z ) p = 0
x + 3 z = 0 x + 2 y = 0 x + 3 y + z =0

Ovaj poslednji sistem jednaina sledi iz injenice, da su p n m , , nezavisni. Sistem
ima beskonano mnogo reenja.To su brojevi koji zadovoljavaju jednainu 2 + 9 6 = 0.
(Na primer = 3, = 2 i = 2).

b) Dokazati sledea tvrenja:
A
B
C
N
M
P
Slika 3.1.3.3.
S
b1) vektori teinih linija trougla ine trougao.
b2) teine linije trougla seku se u jednoj takki, taka
preseka deli sve teine linije u razmeri 2:1
(raunajui od temena)
b1) Neka su vektori stranica trougla:
AB c CA b BC a = = = , , .
Obeleimo sa M, N i P redom sredine stranica BC, CA
i AB. Izrazimo sve teine linije kao linearne
kombinacije susednih stranica trougla:

BC AB AM
2
1
+ = , CA BC BN
2
1
+ = , AB CA CP
2
1
+ = .

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
47
Ako saberemo te jednakosti dobijamo: ( ) 0
2
3
= + + = + + CA BC AB CP BN AM . Time je
dokaz izvren, jer je 0 = + + CA BC AB .

b2) Neka je BN m BS AM k AS = = , , gde su k i m skalari, koje treba odrediti. Poto je
BS c AS + = sledi BN m c AM + = k . Smenimo u ovoj jednakosti vektore BN AM i dobijamo
sledeu jednakost 0 1
2
1
1
2
1
=
+ +
+ b m k a m k . Vektori a i b nisu paralelni, prema

tome njihova linearna kombinacija je jednaka nuli sako ako su skalari ispred njih jednaki nuli:
0 1
2
1
s 0 1
2
1
= + = + m k m k k = m =
3
2
.

Odavde sledi: BN BS AM
3
2
,
3
2
= = AS . Ovime smo dokazali dato tvrenje.

Zadaci 3.1.: a) Neka su vektori a AB
r
= i b AF
r
= dve stranice pravilnog estougla
ABCDEF. Izraziti vektore -vel AD AC EF DE CD BC , , , , , i AF kao linearne kombinacije
vektora a
r
i b
r
!

b) Dati su vektori b a m
r
r r
+ = 2 i b a n
v
r r
2 + = . Izraziti i sledee vektore kao kombinacije
vektorat m
r
i n
r
: b a b a b a
r
r
r
r
r
r
4
10
1
+ , 2 5 , + 3 .

c) Sredine stranica trougla ABC su take A
1
, B
1
, C
1
. Neka je taka O proizvoljna
taka prostora. Dokazati: OC OB OA OC OB + + = + + 1 1 1 OA .

d) Date su 4 take prostora A, B, C i D. Neka je taka E sredina dui AB, a taka F je
sredina dui CD. Dokazati: BD AC BC AD EF + = + = 2 !

e) Izraziti vektor d p m
r r
r
2 3 + = kao linearnu kombinaciju vektora p n m a
r r r r
5 2 3 + = ,
p n m b
r r r
r
3 7 2 + = i p n m c
r r r r
2 + + 4 = , gde su p n m
r r r
, , nekolinearni jedinini vektori.

f) Dokazati da vektori a n z p y
r r r
= , p x m z b
r r
r
= i m y n x c
r r r
= za bilo koje vrednosti
skalara x i y ine linearno zavisan sistem. ( p n m
r r r
, , su linearno nezavisni jedinini vektori).

g) Take A, B i C si tri temena paralelograma. Odrediti koordinate etvrtog temena D
ako je dato: A(1, 1, 4), B(2, 3, 1), C(2, 2, 0).

h) Date su take A(1, 5, 10), B(7, 7, 8), C(2, 2, 7) i D(5, 4, 2). Dokazati da su
vektori AB i CD paralelni i imaju isti smer.


________________________________________________________________________________________
48

3.2. Operacije sa vektorima
3.2.1. Skalarni proizvod vektora

Definicija 3.2.1.1.: Normalna projekcija proizvoljnog ne-nula vektora na pravac
vektora
a
r
b
r
je proizvod duine vektora a
r
i kosinusa ugla izmeu datih vektora. Normalna
prejekcija je algabarska veliina: pozitivna je, ako je zahvaeni ugao otar, a negativna je,
kada je zahvaeni ugao tup.

) , cos( ) ( b a a a pr
b
r
r r r
r
=

Glavna svojstva projekcije jednog vektora na pravac drugog vektora su:
r r
a) ) ( ) ( ) ( b pr a pr b a pr
c c c
r r
r r r
+ = + ,
r r
b) ) ( ) ( a pr a pr
c c
r r
= .

Definicija 3.2.1.2.: Skalarni proizvod vektora a
r
i b
r
, u oznaci a
r
, jeste proizvod
duina vektora i kosinusa zahvaenog ugla:
b
r
r
( ) V b a
r
r
, ( ) ) , cos( b a b a b a
r
r
r
r
o
r
=

Posledica prethodne dve definicije je sledea konstatacija:

) ( ) ( ) , cos( a pr b b pr a b a b a b a
b
a
r
r r
r
r
r
r
r
r
o
r
r r
= = =

Svojstva skalarnog proizvoda dva vektara su obuhvaena sledeom teoremom:

Teorema 3.2.1.1.: Za proizvoljne vektore a
r
, b
r
, c
r
V i skalar R vai:
a)
2
a a
r r r
= a o ,
r
r r
r
b) a a b b o o = ,
r
r
r
c) a 0 = b a b
r
o ,
r
r
r
r
d) ( ) ( ) ( ) b a b a b a
r
o
r
o o = = ,
r r
r
r r
r
r
e) a c a b a c b o o o + = + ) ( .

Dokaz: Ova tvrenja su neposredne posledice definicija 3.2.1.1. i 3.2.1.2., te nije
potrebno ih posebno dokazivati.
Skalarni proizvod nije asocijativna operacija, jer je a c b a
r r
o
r
r
= ) ( vektor, koji ke
paralelan sa vektorom , a
r
c c b a
r r
r
o
r
= ) ( je isto tako vektor, ali je paralelan sa pravcem
vektora . Prema tome: c
r

) ( ) ( c b a c b a
r
o
r
r r
r
o
r

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
49
Jedna od estih primena skalarnog proizvoda je kod odreivanja ugla zahvaenog
datim vektorima. Obeleimo ugao izmeu vektora a
r
i b
r
sa . Pretpostavimo, da je poznat
skalarni proizvod datih vektora i poznate su njihove duine. Taj ugao je: =
b a
b a
r
r
r
o
r
arccos .
Primeri 3.2.1.: a) Dokazati da vai jednakost 0 = + + CP AB BN CA AM BC u kojoj
su vektori BC a = CA b = i AB c = vektori stranica trougla DABC, take M, N i P su redom
sredine stranica BC, CA i AB (Slika 3.1.3.3.).

U primeru 3.1.3.b smo konstatovali sledee: BC AB AM
2
1
+ = , CA BC BN
2
1
+ = , i
AB CA CP
2
1
+ = . Pomnoimo skalarno obe strane prve jednakosti sa vektorom BC, drugu
jednakost sa CA, dok treu jednakost mnoimo vektorom AB :

2
2
1
BC BC AB BC AM + = o o ,
2
2
1
CA CA BC CA BN + = o o ,
2
2
1
AB AB CA AB CP + = o o .

Saberimo sve tri jednakosti:
= + + CP AB BN CA AM BC o o o

=
2
2
1
BC BC AB + o +
2
2
1
CA CA BC + o +
2
2
1
AB AB + o CA ( ) 0
2
1
2
= + + = CA BC AB .

b) Izraunati ugao pri vrhu jednakokrakog trougla, ako
je poznato, da su teine linije koje pripadaju kracima
meusobno normalne (Slika 3.2.1.1.).
A
B
C
M N
90
o
Slika 3.2.1.1.

Sa slike moemo proitati sledee jednakosti:
CB CA
2
1
+ AM = , CA CB
2
1
+ BN =
Poto su ti vektori meusobno normalni, zato je njihov
skalarni proizvod jednak nuli. Iskoristimo i injenicu, da je
trougao jednakokraki: b CB CA = = :

=
+ = CA CB CB CA BN AM
2
1
2
1
0 o o 0 cos
4
5
2 2
= b b
5
4
cos = .

c) Osmotrimo je jednom sliku 3.1.3.3.: BC AB AC CA CA BC AB + = = = + + 0 .

Koristimo sledee oznake za stranice: b CA a BC c AB = = = , , , i za uglove trougla:
ABC = , CAB = i ACB = i izvrimo skalarno mnoenje AC AC o :

AC AC o = ( ) ( ) BC AB a c BC AB BC AB b o o 2
2 2 2
+ + = + + = .


________________________________________________________________________________________
50

Poto je BA AB = , zato e biti cos = = a c BC BA BC AB o o . Znai:

b
2
= a
2
+c
2
2 a c cos.

Naravno, ako bi smo izraunali kvadrat druge dve stranice, dobili bi druge dve jednakosti:

a
2
= b
2
+c
2
2 b c cos, i a c
2
= a
2
+b
2
2 a b cos

Prepoznajemo kosinusnu teoremu.

3.2.2. Vektorski proizvod dva vektora.
a
b
c
Slika 3.2.2.1.

Definicija 3.2.2.1.: Nekomplanarni vektori c b a
r
r
r
, , u
datom redosledu ine desni sistem vektora ako posmatrajui iz
pozitivnog smera vektora vektor prelazi u vektor c
r
a
r
b
r
u
smeru, koji je suprotan smeru kretanja skazaljke na asovniku
(Slika 3.2.2.1) za ugao koji je manji od opruenog ugla.

Definicija.2.2.2.: Vektorski proizvod dva vektora a
r
i b
r
oznaavamo ga sa b a
r
r

je vektor ija je duina jednaka proizvodu duina datih vektora i sinusa zahvaenog ugla
meu njima, pravac je normalan na ravan vektora a
r
i b
r
, i na kraju vektoti ,
r
i b a
r
b a
r
r
u
ovom redosledu ine desni sistem.

a
b
ab
=a b

Slika 3.2.2.2.

( ) V b a
r
r
, ( ) V b a
r
r

a)
) , sin( = b a b a b a
r
r
r
r
r
r

b) b b a a b a
r r
r r
r
r
) ( ) (
c) ) ( , , b a b a
r
r
r
r
desni sistem

Teorema 3.2.2.1.: Za vektorski proizvod za bilo kakve vektore ( )( ) R V c b a
r
r
v
, ,
vae sledea svojstva:
a) a b = ( b ),
r
r r
a
r
r
r
r
b) ( a ) = ( ) b a b
r
=a
r
(b
r
),
r r
c) a || b
r
b a
r
= 0,
r r
d) a = 0, a
r
r
e) a ( b + ) = c
r
a
r
b
r
+a
r
c
r
.

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
51

Dokaz: Prva etiri svojstva su neposredna posledica definicije vektorskog proizvoda.
Svojstvo e) znai distributivnost vektorskog proizvoda u odnosu na sabiranje vektora.
Dokazujemo ovo svojstvo.

Ako je od vektora , a
r
b
r
, c
r
jedan je nula vektor ili je bilo koji par meusobno
paralelan, tada je i ovo tvrene posledica definicije vektorskog proizvoda. Neka meu
vektorima nema nula vektora i nema meusobno paralelnih vektora.

Neka je O zajednika poetna taka vektora a
r
, b
r
, c
r
. Postavimo ravan koja prolazi
kroz O i normalna je na pravac vektora a
r
. Odredimo ortogonalne projekcije vektora b
r
i c
r
na
ravni , to su vektori b
1
r
i
1
c
r
. Neka je a
r
+b
r
= d
r
, i neka je
1
d
r
projekcija vektora d
r
(videti
sliku 3.2.2.3.).

Na osnovu definicije vektorskog proizvoda mogu se zapisati sledee jednakosti:
r r r r
b a
r
=b
1
a
r
, c
r
a
r
=c
1
r
a
r
i d a
r
=
1
d a
r

r r
Poto vektori b
1
, c
1
r
i d
1
u ravni ine dve stranice i dijagonalu jednog paralelograma,
zato se i vektori b
1
r
a
r
,
1
c
r
a
r
i
1
d
r
a
r
nalaze u ravni . Primetimo zato: jer je b
1
r
a
r
1
b
r
,
1
c
r
a
r
1
c
r
i d
1
r
a
r
1
d
r
, tojest svi su normalni na vektor a
r
. Istovremeno ti vektori su
a
c
d
b
d
1
b
1
c
1
d a
b a
c a
Slika 3.2.2.3.

normalne projekcije vektora a
r
, b
r
i c
r
na ravni , zato vae i sledee relacije: b
1
r
a
r
b
r
,
1
c
r
a
r
c
r
i
1
d
r
a
r
d
r
, pri emu re je isto o stranicama i dijagonali jednog paralelograma.
Primetiti, kado da je izvrena rotacija vektora b
1
r
,
1
c
r
,
1
d
r
za ugao /2 oko take O, a njihova
duina je ponmoena sa istim brojem: a
r
(jer je a
r
normalan na svaki od vektora b
1
r
,
1
c
r
i
1
d
r
).
Prema tome:

r
1
b + c
1
r
= d
1
r

1
b
r
a
r
+ c
1
r
a
r
=
1
d
r
a
r

r
r
r
r
b a
r
+ c
r
a = d a
r
r r r
r
r
b a + c a = ( b +c ) a
r
.

________________________________________________________________________________________
52

Poto je a
r
( b
r
+c
r
) = (( b
r
+c
r
) a
r
) =
r
r
r
r
= ( b a + c
r
a
r
) = b a c
r
a
r
= a
r
b
r
+a
r
c
r
.

Iz toga sledi: a
r
( b
r
+c
r
) =a
r
b
r
+a
r
c
r
.

Ovime je distributivnost vektorskog mnoenja u odnosu na sabiranje vektora dokazana.

Primeri 3.2.2.: a) Dati su vektori n m AB
r r
4 3 = i n m BC
r r
5 + = , gde su m, n uzajamno
normalni jedinini vektori. Odredimo visinu trougla ABC koja pripada stranici AB.
r r

S obzirom na to, da je povrina trougla ABC data sa BC BA p
ABC
=
2
1
, zato je:
p
ABC
=
2
1
( ) 3 4 m n
r r
) 5 ( n m
r r
+ = n m
r r
2
19
=
2
19
.

S druge strane, duina stranice AB je:

5 4 90 cos 4 3 2 3 4 3
2 0 2
= + = = n m AB
r r
.
Veliina visine se izraunava iz jednakosti
AB ABC
h AB p
2
1
= l: h
AB
=
5
19
.

b) Osmotrimo jo jednom sliku 3.1.3.3. Na slici su korienim oznakama vae sledee
jednakosti: BC AB AC CA CA BC AB + = = = + + 0 i b CA a BC c AB = = = , , , ABC = ,
CAB = i ACB = . Povrina trougla ABC se iz vektorskog proizvoda bilo koje dve
stranice:
p
ABC
= CB CA BC BA AC AB = =
2
1
2
1
2
1
.

Primenimo li definiciju vektorskog proizvoda po upotrebljenim oznakama imamo:

c b sin = c a sin = b a sin
c b a
sin sin sin
= =
.

To je poznata sinusna teorema.

c) Dokazati takozvanu LAGRANGE-ovu jednakost: ( ) ( ) ( ) ( )
2
2
2 2
b a b a b a
r
r
r
o
r
r
r
= + .
r r
Neka je ) , ( b a
r
r
= . Po definiciji je sin b a b a
r
r
r
r
= , pa je: ( ) ( ) ( )
2
2
2
2
sin b a b a
r r
= . Iz
te poslednje jednakosti sledi:

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) = = =
2
2
2
2
2 2
2
2
2
cos ) cos 1 ( b a b a b a b a
r
r
r
r
r
r
r
r

( ) ( ) ( )
2
2
2
cos b a b a
r
r
r
r
= ( ) ( ) ( )
2 2
2
b a b a
r
o
r
r
r
= ( ) ( ) ( ) ( )
2
2
2 2
b a b a b a
r
r
r
o
r
r
r
= + .

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
53

3.2.3. Meoviti proizvod tri vektora

Posmatrajmo paralelepiped, koji je
odreen sa tri nekolinearna vektora a c b
r
r
r
, , .
Ako smatramo zapreminu paralelepipeda
algebarskom veliinom (negativnim ili
pozitivnim brojem) u zavisnosti od redosleda
datih vektora, tada se ta zapremina odreuje
kao meoviti proizvod vektora iz jednog
temena paralelepipeda.
a
b
ab
c
h
Slika 3.2.3.1.

Definicija 3.2.3.1.: Meoviti proizvod tri vektora a c b
r
r
r
, , je broj c b a
r
o
r
r
) ( . Za
obeleavanje meovitog proizvoda se esto koristi oznaka [ a c b
r
r
r
].

[ c b a
r
r
r
] = c b a
r
o
r
r
) (

Teorema 3.2.3.1.: Apsolutna vrednost meovitog proizvod vektora c b a
r
r
r
, , je
zapremina paralelepipeda kojeg razapinju ti vektori.

Dokaz: Neka vektori c b a
r
r
r
, , ine desni sistem. U tom sluaju vektori i a c
r
b
r
r
su sa
iste strane ravni vektora b a
r
r
, . Osnova paralelepipedona je paralelogram nad vektorima b a
r
r
,
ija je povrina b a
r
r
, a visina tela je h. Ova visina je (poto je desni sistem u pitanju)
jednaka projekciji vektora c
r
na pravac b a
r
r
(pozitivni broj, jer hje ugao izmeu c
r
i
r
otar). Zapremina tela je prema tome: V= b a
r
b a
r
r
h. Istovremeno, po definiciji skalarnog
proizvoda c b a
r
o
r
r
) ( = b a
r
r
cos c
r
= h b a c a
b a
=

pr b
r
r r
r
r
r
r
) (
.
r r
Ako vektori c b a
r
r
, , ine levi sistem, tada su vektori c i b a
r
r
na razliitim stranama
ravni b a
r
r
, , tojest ugao je tup, pa i projekcija vektora c
r
na pravac vektora b a
r
r
negativan.
Zbog toga je i c b a
r
o
r
r
) ( negativan broj.

Iz svojstava skalarnog i vektorskog proizvoda slede osobine meovitog proizvoda:

[ c b a
r
r
r
] = [ b a c
r
r r
] = [ a c b
r r
r
] = [ b c a
r
r r
] = [ c a b
r r
r
] = [ a b c
r
r
r
].


________________________________________________________________________________________
54

Teorema 3.2.3.2.: Tri vektora su komplanarna onda i samo onda, kada je njihov
meoviti proizvod jednak nuli.

Dokaz: Ako su vektrori komplanarni, razume se, da je njihov meoviti proizvod
jednak nuli. Dokaimo obrnutu implikaciju: ako je meoviti proizvod tri vektora jednak nuli
(a da ni jedan od njih nije nula vektor), onda su ti vektori komplanarni.

Jedna od mogunosti je i to, da je meoviti proizvod nula zato to je ) ( b a
r
r
=0, a to
znai da su ti vektori paralelni, tojest komplanarni su sa bilo kojim treim c
r
vektorom.

Ako b a
r
r
, nisu paralelni, tada ( ) b a
r
r
0. Skalarni proizvod dva ne-nula vektora je 0
samo ako su meusobno normalni, to znai: ) ( b a
r
r
c
r
, odnosno c
r
pripada ravni vektora
b a
r
r
, , jer svi vektori koji su normalni na ) ( b a
r
r
nalaze se u toj ravni.

Primer 3.2.3.: a) Dati su vektori p n m k a
r r r r
4 + + = , n k m b
r r
r
2 = i c p n m k
r r r r
4 3 3 + = gde
su p n m
r r r
, , uzajamno normalni nekomplanarni jedinini vektori, koji u datom redosledu ine
desni sistem. Odrediti vrednost broja k tako da vektori a c b
r
r
r
, , budu komplanarni!

Polazimo od uslova komplanarnosti (teorema 3.2.3.2. ): c b a
r
r
r
) ( =0.

c b a
r
o
r
r
) ( = (( p n m k
r r r
4 + + ) ( m n k
r r
2 ))
( p n m k
r r r
4 3 3 + )=
r r r r r
= ( p k n m k ) 1 2 ( 4
2
+ + 8 )
( p n m k
r
4 3 3 + )=
=24k
2
124(2k
2
+ 1) = 16(k
2
1) = 0 k = 1.

Prilikom izraunavanja vektorskog proizvoda koristili smo i sledee injenice:
m
r
n
r
= p
r
, n
r
m
r
= p
r
, n
r
p
r
= m
r
, p
r
n
r
= m
r
, p
r
m
r
= n
r
, m
r
p
r
= n
r
. (italac neka
sam proveri istinitost tih jednakosti!)

Druga mogunost je: polazimo od linearne kombinacije vektora:

( p n m k
r r r
4 + + ) + ( n k m
r r
2 ) + ( p n m k c
r r r r
4 3 3 + = ) = 0

Nako sreivanja te jednakosti dobijamo:
(k + + 3 k ) +( 2 k 3 ) m
r
n
r
+( 4 + 4 ) p
r
= 0.

Poto su vektori m p n
r r r
, , nezavisni, samo je njihova trivijalna linearna kombinacija
jednaka nuli, pa moraju biti izrazi u zagradama ispred tih vektora redom biti jednaki nuli:
( k + + 3 k = 0 ) ( 2 k 3 = 0 ) ( 4 + 4 = 0 ) k = 1.

Ispitivanjem sistema jednaina se kasnije bavimo (poglavlje 7.). Sada samo
primetimo, da za k = +1 vektori c b a
r
r
r
, , su vezani relacijom az 0 2 = + c b a
r
r
r
, a za k = 1 ta
veza je . 0 2 = c b a
r
r
r

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
55

b) Slino, kao u prethodnom zadatku, vektori c b a
r
r
r
, , su zadati pomou normalnih,
nekomplanarnih jedininih vektora p n m
r r r
, , : p m a
r r r
2 = , p n m b
r r r
r
4 3 + = i p n m c
r r r r
4 12 3 + = .
Odredimo visinu pralelepipeda nad vektorima c b a
r
r
r
, , a koja pripada osnovi ( b a
r
r
, ).

Imamo,da je zapremina paralelepipeda V = | [ c b a
r
r
r
] |, ali ista ta zapremina bi se mogla
izraunati i na sledei nain: V = b a
r
r
H
( ) b a
r
r
. Uporeivnjem dva postupka dobijamo

traenu visinu:
7
6
) (
) (
=
b a
c b a
H
b a
r
r
r
o
r
r
r
r , jer je b a
r
r
= p n m
r r r
3 2 6 + + , b a
r
r
=7, c b a
r
o
r
r
) ( =6.
r
(Prilikom izraunavanja proizvoda b a
r
primeniti rezultate za proizvode izmeu p n m
r r r
, , iz
prvog dela ovog primera)

3.2.4. Dvostruki vektorski proizvod tri vektora

Definicija 3.2.4.: Dvostruki vektorski proizvod tri vektora je vektor ) ( c b a
r
r
r
.

a
c
b
d
a(bc)
bc

Slika 3.2.4.
Teorema 3.2.4.: Dvostruki vektorski
proizvod tri vektora a ) ( c b
r
r
r

c b
r
,
je vektor koji je
komplanaran sa vektorima i moe da se
izrazi kao linearna kombinacija ta dva vektora:
r
/
2
(bc)d

) ( c b a
r
r
r
= b +
r
c
r
,

gde je = ( c a
r
o
r
) i = ( b a
r
o
r
).

Dokaz: Po definiciji vektorski proizvod je normalan na obe svoje komponente, znai
) ( c b a
r
r
r
je vektor, koji je normalan na a
r
i na ( ) c b
r
r
.

Posmatrajmo ravan vektora c b
r
r
, . Odaberimo u toj ravni vektor d
r
tako, da bude
normalan na , i da sistem d c
r
c b c
r
r
r
r
, ,
) c
bude desni sistem. Pomnoimo skalarno sa ovim
vektorom jednainu d
r
(b a
r
r
r
= b
r
+ c
r
:

( a ) ( c b
r
r
r
)
d
r
= ( b
r
d
r
), jer je zbog pretpostavljene normalnosti c
r
d
r
= 0.

Meoviti proizvod sa leve strane jednakostni moe da se transformie na sledei nain:
r r r r r r
( a ) ( c b
r r
)
d = ( d c b
r
) ( )
a
r
= ( b

d ).

Na slici 3.2.4. se moe primetiti, da je vektor d c b
r
r
r
) ( paralelan vektoru , a njegova
duina je: |
c
r
d c b
r
r
r
) ( | = | ( ) c b
r
r
|| d
r
| (ponovo: zbog pretpostavljene normalnosti).


________________________________________________________________________________________
56

Dalje: | ) ( c b
r
r
|| d
r
|= ) , sin( c b d c b
r
r r
r
r
= ( ) ( ) d b c d b d b c
r
o
r
r
r r r r
r
= ) , cos(

d c b
r
r
r
) ( = ( ) d b c
r
o
r
r

Uvrstimo ovu konstataciju u izraz ( d c b
r
r
r
) ( )
a
r
:

( d c b
r
r
r
) ( )
a
r
= ( ) ( ) d b c
r
o
r
r

a
r
=( ) ( ) d b c a
r
o
r
r
o
r
= ( b
r
d
r
) = ( c a
r
o
r
).

Sledi:
) ( c b a
r
r
r
= b +
r
c
r
= ( c a
r
o
r
) b
r
+ c
r

) ( b c a
v
r r
= b
r
c
r
= ( c a
r
o
r
) b
r
c
r
.

Naknadnim skalarnim mnoenje ove poslednje jednakosti sa vektorom a
r
, a zbog
injenice da je a
r
( ) ( b c a
v
r r
) = 0 dobijamo ( c a
r
o
r
) ( a
r
b
r
) ( a
r
c
r
) = ( a
r
b
r
).

) ( c b a
r
r
r

= (
c a
r
o
r
) b
r
(
b a
r
o
r
)
c
r

Ovime je dokazano tvrenje o dvostrukom vektorskom proizvodu tri vektora.

Ciklikom permutacijom komponenata dobijamo sledee jednakosti:

a) a c b a b c a c b
r
r
o
r
r
r
o
r r
r
r
= ) ( ) ( ) ( ,
r r
r
r
r
r r r
r
b) a c b c b a a c b o o = ) ( ) ( ) ( ,
r
r r r r
r r
r r
c) c b c a a c b b a o o = ) ( ) ( ) ( .

Sabiranjem jednakosti pod a), b) i c) dobijamo jednakost:

d) ) ( c b a
r
r
r
+ ) ( a c b
r r
r
+c ) ( b a
r
r r
=0.

Zadaci 3.2.: a) Odredimo zahvaeni ugao j meu vektorima jednake duine a
r
i b
r

ako je ( a
r
+3b
r
)^(7a
r
5b
r
) i ( a
r
4b
r
)^(7 a
r
2b
r
).

b) Dokazati sledu jednakost i protumaiti geometrijsko znaenje:
2
2
2 2
2 2 ) ( ) ( b a b a b a
r
r
r
r
r
r
+ = + + .
r
r
c) Nad vektorima a c b
r
, , smo konstruisali paralelepiped. Izraunati duini dijagonala
tela, ako su vektori a
r
i b
r
meusobno normalni vektori, i poznati su sledei podaci:
3
) , ( ) , (

= = a c c b
r r r
r
i 1 , 2 = c = = b a
r
r
r
.

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
57
d) Izraunati b a b a
r
r
r
r
2 3 ( ) 2 ( + ako je 5 = = b a
r
r
i
4
) , (

= b a
r
r
.

e)Odrediti nepoznati vektor x
r
ako je k a x =
r
o
r
i c b x
r
r
r
= , c b a
r
r
r
, , su dati vektori, a k je
dati broj.

f) Koordinato poetne take vektora AB su A(1, 3, 2). Odrediti taku B ako je
poznato: 3 = AB i cos : cos : cos = 1 : 2 : (2), gde su , , uglovi izmeu vektora
AB i koordinatnih osa.

g) Data su tri vektora: a
r
=(3, 0, 2), b
r
=(3, 2, 4) i c
r
=(5, 1, 6). Odrediti koordinate
vektora
r
, ako je normalan na vektor d a
r
i zadovoljava jednakosti b 4 = d
r
o
r
i
r
. 35 = d c o
r

h) Tri temena osnove paralelepipeda su: koordinatni poetak O, i take A(2, 3, 0) i
B(5, 1, 0). Na gornjoj osnovi iznad take B je taka B
1
(3, 0, 4). Odrediti zapreminu tog tela!

3.3. Vektori u pravouglom koordinatnom sistemu

3.3.1. Koordinate vektora

Zadavanje i prouavanje vektora iskljuivo kao usmerene dui nije uvek pogodno za
reavanje zadataka. U tu svrhu uzima se pogodnija forma zadavanja vektora: pomou
fiksirane take O prostora i tri uzajamno normalna jedinina vektora i k j
r r r
, , , koji u datom
redosledu obrazuju desni sistem.

Definicija 3.3.1.1.: Uzajamno normalni jedinini vektori i k j
r r r
, , koji obrazuju u
datom redosledu desni sistem nazivaju se osnovnim vektorima.

j
i
k
a
2
j
a
3
k
a
1
i
O
y
x
z
a
1
i
+
a
2
j
a
1
i
+
a
3
k
a
2
j
+
a 3
k
Slika 3.3.1.1.
A
Na osnovu teoreme 3.1.3.3. svi
vektori prostora na jednoznaan nain se
izraavaju kao linearna kombinacija ma
koja tri nezavisna vektora. Na osnovni
sistem vektora zadovoljava te zahteve,
prema tome svaki vektor prostora moe da
se izrazi pomou k j i
r r r
, , u sledeem obliku:
r
k a j a i a a
r r
r
3 2 1
+ + = .

Ureenu trojku brojeva ( )
(u tom redosledu) nazivamo koordinatama
vektora u prostoru. Ovime smo definisali
preslikavanje vektorskog prostora V na
skup ureenih trojki realnih brojeva R
3 2 1
, , a a a
3
:

f: V R
3
gde je f ( ) = f ( a
r
k a j a i a
r r r
3 2 1
+ + ) = ( ).
3 2 1
, , a a a

________________________________________________________________________________________
58

Teorema 3.3.1.1.: Preslikavanje f: V R
3
, gde je

f ( ) = f ( a
r
k a j a i a
r r r
3 2 1
+ + ) = ( ) je bijektivno.
3 2 1
, , a a a

Dokaz: Istinitost tvrenja je oevidna zbog jednoznanog izraavanja svih vektora
prostora kao linearne kombinacije vektora i k j
r r r
, , . To znai svakom vektoru pripada jedna i
samo jedna trojka brojeva. Obrnuto: svaka trojka brojeva stvara jednu linearnu kombinaciju
vektora k j i
r r r
, , .

k a j a i a a
r
r r
r
3 2 1
+ + = = (a
1
, a
2
, a
3
)

Meusobni skalarni i vektorski proizvodi osnovnih vektora su dati sledeim tablicama:

i
r
j
r

k
r

i
r
j
r

k
r

i
r
1 0 0 i
r
0
k
r
- j
r

j
r
0 1 0 j
r

- k
r
0 i
r

k
r

0 0 1
k
r

j
r
- i
r
0

Teorema 3.3.1.2.: Ako su vektori zadati kao linearna kombinacija vektora i k j
r r r
, , , tada
za proizvoljne vektore a k a j a i a
r r r
r
3 2 1
+ + = = ( ) i b
3 2 1
, , a a a k b j b i b
r r r r
3 2 1
+ + = = ( b ) vai:
3
, b
2 1
, b
a) ) , , (
3 3 2 2 1 1
b a b a b a b a + + + = +
r
r

r
r
b)
3 3 2 2 1 1
b a b a b a b a + + = o ,
r
c)
2
3
2
2
2
1
a a a a + + = ,
r
r
d)
( ), ) ( ), ( , ) (
) ( ) ( ) (
1 2 2 1 3 1 1 3 2 3 3 2
1 2 2 1 3 1 1 3 2 3 3 2
b a b a b a b a b a b a
k b a b a j b a b a i b a b a b a
=
= + + =
r r r

r
r
r
e) ) ( ) ( ) (
3 1 2 2 3 1 1 2 3 2 1 3 1 3 2 3 2 1
c b a c b a c b a c b a c b a c b a c b a + + + + = o ,
r r r
r
f) ) , , (
3 2 1 3 2 1
a a a k a j a i a a = + + = , R.

Dokaz: Teorema je posledica teoreme 3.2.1.1. o svojstvima skalarnog proizvoda i
teoreme 3.2.2.1. o svojstvima vektorskog proizvoda dva vektora.

Vektorski proizvod dva vektora, kao i meoviti proizvod tri vektora moe biti
izraunat pomou determinante treeg reda. O determinantama opirnije emo govoriti u 5.
poglavlju, ali osnovna znanja itaoca iz srednje kole su dovoljna, da uoi ispravnost sledeih
jednakosti:

d)
3 2 1
3 2 1
b b b
a a a
k j i
b a
r r r
r
r
= , e)
3 2 1
3 2 1
3 2 1
) (
c c c
b b b
a a a
c b a =
r
r
o
r
.

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
59

3.3.2. Koordinatni sistem u prostoru

Nacrtajmo prave paralelne sa osnovnim vektorima, i koje prolaze kroz fiksiranu taku
prostora. Neka su te prave brojevne ose sa poetnom takom u O. Neka je jedinina du na
tim pravama upravo duina osnovnih vektora. Osa koja je paralelna vektoru i
r
je osa Ox, osa
paralelna vektoru j
r
je osa Oy, i na kraju, osa paralelna vektoru k
r
je Oz. osa. (Slika 3.3.1.1.).
Koordinatne ravni su odreene sa po dve koordinatne ose. To su ravni: Oxy, Oxz i Oyz. U
takvom koordinatnom sistemu svakoj trojci brojeva ( ). odgovara jedna i samo jedna
taka prostora, i obrnuto: svakoj taki odgovara tano jedna trojka brojeva.
3 2 1
, , a a a

Osmotrimo sada trojku brojeva ( ), kojoj odgovara taka A. Istoj trojci brojeva
odgovara i vektor, sa poetkom u O i sa vrhom u A:
3 2 1
, , a a a
OA a =
v
= k a j a i a
r r r
3 2 1
+ + vektor.

Definicija 3.3.2.1.: Vektor u pravouglom koordinatnom sistemu sa poetnom takom
u O i sa vrhom u taki A( ) je
3 2 1
, , a a a OA a =
v
= k a j a i a
r r r
3 2 1
+ + i naziva se vektor poloaja
take A.

Neka su uglovi, koje zaklapa vektor k a j a i a a
r r r
r
3 2 1
+ + = = ( ) sa pravcima
koordinatnih osa (ili sa pravcima osnovnih vektora) obeleeni na sledei nain: a
3 2 1
, , a a a
r
, i
r
= ;
a
r
, j
r
= i a
r
, k
r
= .

Teorema 3.3.2.: Kosinusi uglova, koje zaklapa vektor poloaja proizvoljne take sa
koordinatnim osama zadovoljavaju jednakost cos
2
+ cos
2
+ cos
2
= 1.

Dokaz: Na osnovu definicije skalarnog proizvoda moemo napisati sledee jednakosti:

i a
r
o
r
= cos i a
r
r
= a
1
,
2
cos a j a j a = =
r
r
r
o
r
i
3
cos a k a k a = =
r
r
r
o
r
.

Kvadrirajmo te jednakosti!:

( )
2
3
2
2
2
1
2 2 2
2
cos cos cos a a a a + + = + +
r
1 cos cos cos
2 2 2
= + +

Primeri 3.3.2: a) Odrediti ugao izmeu dijagonala paralelograma nad vektorima
) 0 , 1 , 2 ( = a
r
i b ) 1 , 1 , 0 ( =
r
.

Ve smo ranije konstatovali, da ugao izmeu dva proizvoljna vektora odreujemo na
sledei nain: =
v u
v u
r r
r
o
r
arccos .
r
Dijagonale paralelograma su ) 1 , 0 , 2 (
1
= + = b a d
r
r
i ) 1 , 2 , 2 (
2
= = b a d
r
r
r
, skalarni proizvod tih
vektora je: d
2 1
d
r
o
r
= 2 2 + 0 2 + 1 (1) = 3, a duine tih vektora su brojevi:
r
5 1 0 2
2 2 2
1
= + + = d
r
i 3 ) 1 ( 2 2
2 2 2
2
= + + = d ,


________________________________________________________________________________________
60
Sledi: (
1
d
r
,
2
d
r
) = arccos
5 3
3
=arccos
5
5
.
b) Odredimo projekciju vektora v
r
=a ) ( c b
r
r
r
na pravac vektora b
r
= (2, 1, 1), ako je
a
r
= (0, 1, 2) i c
r
=(2, 1, 1).

Na osnovu teoreme 3.2.4. ) ( ) ( b a c c a b v
v
o
r r r
o
r
r
r
= , a skalarni proizvodi su: 3 = c a
r
o
r
,
, znai v 1 = b a
r
o
r
) 2 , 4 , 8 ( 3 = + = c b
r
r
r
.
Po definiciji 3.2.1.2. je
3
6 11
6
22
= = =
b
b v
v pr
b
r
r
o
r
r
r
.

c) Tri temena paralelograma ABCD su data: A(3, 0, 4), B(1, 2, 3) i C(9, 6, 4).
Odredimo koordinate temena D; presene take dijagonala E; unutranji ugao paralelograma
kod temena B i povrinu paralelograma!

O
A
B
C
D
E
Slika 3.3.2.

Nacrtajmo take A, B, C i D bez koordinata, ali naznaimo koordinatni poetak O. To
omoguava, da predstavimo i vektore poloaja svih taaka. Sada lako moemo napisati
sledee zbirove: AD OA + = OD i AC OA
2
1
+ = OE . Pristupimo reavanju zadatka po
sledeim delovima:

c1) Imamo paralelogram, zato je ) 1 , 4 , 8 ( = = = OB OC BC AD , znai ) 5 , 4 , 11 ( = OD ,
tojest koordinate take D su: D(11,4,5).

c2) Na slian nain odreujemo i koordinate take E: ) 0 , 6 , 6 ( = = OA OC AC . Sledi:
AC OA OE
2
1
+ = =(3, 0, 4) + (3, 3, 0) = (6, 3, 4), znai E (6, 3, 4).

c3) Unutranji ugao kod B je ugao izmeu vektora BA i BC : cos =
BA BC
BA BC
o
r
.

VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
61

Skalarni proizvod je: ) ( ) ( OB OA OB OC BA BC = o o = (8, 4, 1)
(2, 2, 1) = 9, a duine
vektora su: 9 = BC i 3 = BA , sledi: cos =
3
1
.

c4) Povrina paralelograma je na osnovu definicije vektorskog proizvoda sledei izraz:
AD AB p = . Imamo ) 1 , 4 , 8 ( = AD i ) 1 , 2 , 2 ( = AB , pa se dobija vektorski proizvod na
sledei nain: ) 24 , 6 , 6 (
1 2 2
1 4 8 =

=
k j i
AD AB
r r r
, odavde sledi, a je povrina p =18 2 .
d) Izraunati visinu tetraedra ABCD koja je sputena iz temena D na stranu ABC ako
su date koordinate temena: A(2, 1, 1), B(1, 3, 1), C(1, 1, 3) i D(1, 1, 1).

Ako A, B, C i D nisu komplanarne, tada je zapremina tetraedra ABCD:

( ) AD AC AB V o =
6
1
.
Ista zapremina se dobija i na sledei nain: V =
3
1
p
ABC
H
ABC
=
ABC
H AC AB
6
1
.
Uporedimo li te dve zapremine, dobijamo traenu visinu:

( )
) ( ) (
) ( ) ( ) (
OA OC OA OB
OA OD OA OC OA OB
H
ABC

=
o
=
3
6
6 2
4
= , jer je

6 2 24 ) 2 , 2 , 4 ( ) ( ) ( = = = OA OC OA OB i ( ) 4 ) ( ) ( ) ( = OA OD OA OC OA OB o .

d) Jedno teme kocke je u koordinatnom poetku. Susedna taka je A (10, 5, 10), do
taka B je u pravcu )i smeru) vektora ije su koordinate (22, 4, 20). Odrediti nepoznate
koordinate.

Vektor poloaja take B je (22 k, 4 k, 20 k), gde je k pozitivan broj. Imamo da su
ivice jednake, pa e biti OB OA = : (22 k )
2
+ ( 4 k )
2
+ (20 k)
2
=10
2
+ (5)
2
+ 10
2
.
Odavde sledi k = . Samo se prihvata (zbog smera) pa je B (11, 2, 10).

Tree susedno teme je u pravcu, koji je normalan na ravan prva tri temena: Odredimo
pravac i smer tako da vektori
1
, , OC OB OA ine desni sistem

) 75 , 210 , 30 (
10 2 11
10 5 10
1
=

= =
k j i
OB OA OC
r r r
.


________________________________________________________________________________________
62

Sada je potrebno na tom pravcu odrediti taku C kao to smo to inili i u sluaju take
B: (30 k )
2
+ ( 210 k )
2
+ (75 k)
2
= 225. Sledi k =
45
3
. I ovom prilikom prihvatamo samo
pozitivnu vrednost pa dobijamo: C (2, 14, 5). (Inae, ivica kocke je 15, a zapremina 3375
jedinica)

Zadaci 3.3.: a) Odrediti koordinate vektora d
r
tako, da bude ortogonalan na vektor a
r
:
a
r
= (3, 0, 2) i da bude 4 = d b
r
o
r
i 35 = d c
r
o
r
, gde je b
r
= (3, 2, 4) i c
r
= (5, 1, 6) .

b) Dati su vektori: a
r
= (1, 1, 1), b
r
= (1, 1, 0) i c
r
= (1, 1, 0). Odrediti vektor d
r
tako,
da zadovolji uslove a
r
i
r r
! 3 = d o
r
c b d
r
=

c) Odrediti koordinate jedininog vektora e
r
koji je normalan na vektor = (11, 10, 2)
i b
a
r
r
= (4, 0, 3) a smer odabrati tako da sistem vektora a
r
, b
r
, e
r
bude desni sistem!

d) Tri temena osnove paralelepipeda su: taka O, i take A(2, 3, 0) i B(5, 1, 0). Na
gornjoj osnovi iznad take B je B(3, 0, 4). Nai zapreminu tog tela.

Ispitni zadaci 3.:

1. (26.01.1999.)

Izraunati kosinuse unutranjih uglova, kao i kosinus otrog ugla izmedju dijagonala
paralelograma ABCD, ako je n m AB
r r
6 2 = , n m BC
r r
7 + = , a n m
r r
, je par uzajamno
normalnih jedininih vektora.

Reenje:
cos =
5
2
50 40
40
= =
BC BA
BC BA
,
jer je 4 2 42 ) 7 )( 2 6 ( = = + = n m m n BC BA
r r r r
.
40 4 36 ) 2 6 )( 2 6 ( = + = = m n m n BA
r r r r
. Slino e biti 50 = BC .
Poto su susedni unutranji uglovi paralelograma suplementni, zato je cos = cos

Dijagonale su n m BC AB AC
r r
+ = + = 3 , i n m BC AB BD
r r
13 = = , pa za ugao
izmedju tih dijagonala vai:
17
17
170 10
10
cos =
=
BD AC
BD AC
.

2. (25.06.2001.)

Dati su vektori a ). 1 , 1 , 1 ( ), 1 , 2 , 3 ( ), 3 , 2 , 1 ( = = = c b
r
r
r
Pokazati, da je vektor
v
r
= d
r
c b a
r
r
r
) ( koplanaran sa vektorima a i b . Razloiti vektor d
r
na komponente
VEKTORSKA ALGEBRA

________________________________________________________________________________________
63
u pravcima vektora i b . a
v
r

Reenje:

a) Kraa varijanta: koristei teoremu o dvostrukom vektorskom proizvodu je:

c b a
r
r
r
) ( ) =( ) ( ) a b a c b b c a
r
r
r r
o
r r
r
o
r
6 6 = .
Ovime je pokazana komplanarnost koja se tvrdi u zadatku, a izvreno je i
r r
razlaganje vektora na komponente u pravcima vektora d a
v
i b .
b) Dua varijanta:
Izraunava se prvo = b a
r
r
1 1 1
4 8 4
k j i
r r r
= (4, 8, 4),
zatim c b a
r
r
r
) ( = = (12, 0 12),
i reava se vektorska jednaina b a
r
r
+ = (12, 0 12),
i dobijaju se reenja = 6 i = 6, tojest d
r
= 6a
v
+ 6b
r
.

3. (02.09.2002.)

Koji ugao zaklapaju jedinini vektori m
r
i n
r
ako vektori n m a
r r r
2 + = i n m b
r r
r
=
zaklapaju ugao od
3
?

Reenje:

( )
2
1
) , ( cos
3
) , ( = < = = b a b a b a b a b a <
r
r
r
r
r
r
r
o
r
r
r
. Neka je = ) , ( n m <
r r
, zato e

biti: ( ) ( ) cos 4 4 2 2
2 2
n m n m n m n m a a a
r r r r r r
o
r r r
o
r r
+ + = + + = = ,

a sa druge starne je 1 = = n m
r r
, pa je cos 4 4 1 + + = a
r
.

Slinim postupkom se dobija duina vektorab
r
:

( ) ( ) cos 2 1 1 + = = = n m n m b b b
r r
o
r r
r
o
r r
,
pa skalarni proizvod tih vektora je: ( )( )
2
1
cos 2 2 cos 4 5 + = b a
r
o
r

Traeni skalarni proizvod se dobija i na sledei nain:

( ) ( ) cos 2 1 2 + = + = n m n m b a
r r
o
r r
r
o
r
.


________________________________________________________________________________________
64
) Izjednaavanjem dva zakljuka dobija se: ( )(
2
1
cos 2 2 cos 4 5 cos 1 + = + .
Kvadriramo li ovu jednainu i uvedemo smenu x = cos
1
dobijamo kvadratnu
jednainu: , ija su reenja 0 1 2
2
= x x
1
= x i
2
1
2
= x .

Iskljuujemo mogunost , jer to znai da je cos 1
1
= x 1 = , tojest da je = 0, = n m
r r
,
odnosno da je b = 0, pa ostaje zakljuak, da je za traeni ugao n
r
m
r
r
=

2
1
2
= x
3
2
2
1
cos

= = .

4. (12.12.2002.)

Neka su i a c b
r
r
r
, vektori poloaja taaka ( ) ( ) ( ) 1 , 1 , 1 1 , 1 , 0 , , 1 , 0 , 1 C i B A . Izraunati:
r
r
r
r
r
a) ( ) = c b a
r
r
b) ( ) ( ) = + b c a b 3

Reenje:

) 1 , 1 , 1 (
1 1 0
1 0 1 = = =
k j i
b a d
r r r
r
r
r
, ) 1 , 1 , 0 (
1 1 0
1 1 1 = =
k j i
b c
r r r
r
r

a) ) 1 , 1 , 2 (
1 1 0
1 1 1 ) ( = = = =
k j i
c d c b a d
r r r
r
r
r
r
r
r
.
b) ( ) ( ) = + b c b a
r
r
r
r
3 ( ) ( ) ( ) 4 , 4 , 1 1 , 1 , 0 3 1 , 1 , 1 = + = 33 16 16 1 = + +

5. (29.01.2003.)

Neka su dati vektori ) 4 , 3 , 3 ( ), 0 , 2 , 1 ( ), 4 , 1 , ( k c b k a = = =
r
r
r
.
a) Izraunati zapreminu V paralelepipeda konstruisanog nad tim vektorima.
b) Za koju vrednost skalara k su vektori komplanarni?
r
c) Za dobijenu vrednost k>0 razloiti vektor c
r
na komponente po pravcima b a
r
, .

Reenje:

Zapremina paralelepipeda je apsolutna vrednost meovitog proizvoda ta tri vektora.
Taj meoviti proizvod je 8 k
2
4 k + 12. Anuliranje te zapremine znai
komplanarnost vektora. To e se desiti za k
1
= 1 i za k
2
= 3/2
Za odreivanje veze izmeu vektora treba videti da u sluaju k
1
= 1 imamo
) 4 , 3 , 3 ( ), 0 , 2 , 1 ( ), 4 , 1 , 1 ( = = = c b a
r
r
r
, tojest b a c
r
r r
2 + = .

4. ELEMENTI ANALITIKE GEOMETRIJE
4.1. Taka u prostoru

Poloaj take u prostoru je jednoznano odreen radijus vektorom (vektorom
poloaja): k z j y i x OA r
r
+ + = =
r r r
. Brojevi x, y i z su koordinate take A, odnosno projekcije
vektora poloaja na koordinatne ose. Uobiajena je upotreba sledeih oznaka za taku:
A(x,y,z), odnosno za vektor: ) , , ( z y x OA = =
r
r .

1
r
r
M
1
M
2
O
1
r
r
2
r
r
1 2
r r
r r

Slika 4.1.1.
Neka su date take M
1
(x
1
,y
1
,z
1
) i M
2
(x
2
,y
2
,z
2
).
Vektor
2 1
M M je odreen razlikom vektora poloaja
datih taaka:

) , , (
1 2 1 2 1 2 1 2 2 1
z z y y x x OM OM M M = = .

Iz toga proizilazi, da je rastojanje izmeu
taaka M
1
i M
2
dato kao duina vektora
2 1
M M :
2
1 2
2
1 2
2
1 2 2 1 2 1
) ( ) ( ) ( z z y y x x M M M M + + = =
.

Koordinate take P(x
3
,y
3
,z
3
) izmeu taaka
A(x
1
,y
1
,z
1
) i B(x
2
,y
2
,z
2
), za koju vai, da deli du u datom
odnosu, (tojest n m PB AP : : = ) su (slika 4.1.2.):
O
z
y
x
i
j
k
P
B
A
Slika 4.1.2.

. ,
2 1
3
2 1
3
n m
mz nz
z
n m
my ny
+
+
=
+
+
= ,
2 1
3
y
n m
mx nx
x
+
+
=

Ispravnost tih relacija se dokazuje polazei od
injenice, da e dati odnos zadovoljiti taka za koju
vai: AB
n m
m
AP
+
= . Preputa se itaocu da izvri dokaz.

Primer 4.1.: Izraunati obim trougla ABC, zatim odrediti koordinate teita trougla.
Take A, B i C date svojim koordinatama: A(2,4,5), B(4,2,2), C(0,1,1). Odredimo redom
duine stranica trougla:
7 ) 5 2 ( ) 4 2 ( ) 2 4 (
2 2 2
= + + + = = AB AB , 7 = AC i 34 = BC .
Prema tome obim je 34 14 + =
O .

________________________________________________________________________________________
65


________________________________________________________________________________________
66
Teite je T(2,1,2), jer je:

|
.
|
\
| + + + + + +
=
3
,
3
,
3
3 2 1 3 2 1 3 2 1
z z z y y y x x x
OT .

Izvesti formule za koordinate teita trougla primenom formula za deobu dui u datoj
razmeri.!

Zadatak: Nai koordinate take koja je centralno simetrina slika take E(2,6,1) u
odnosu na koordinatni poetak. U kojem prostornom oktantu se nalazi take E, a u kojem
slika E
'
?

4.2 Jednaina ravni
4.2.1. Opti oblik jednaine ravni

Posmatramo jednainu , gde je b r n =
r r
n
r
=(A,B,C) poznati vektor, a b je poznati
skalar, dok r
r
=(x,y,z) je nepoznati vektor. Podelimo datu jednainu sa duinom vektora : n
r

n
b
r
n r
n
n
r
n
r n r r
r
r
r
r
r r
= = =
0
0

O
M
o
r
o
r
z
y
x
slika 4.2.1.
M
n

Skalarni proizvod dva vektora se
moe protumaiti i kao proizvod duine
jednog od njih i projekcije drugog vektora na
pravac prvog. U posmatranoj jednaini se
javlja skalarni proizvod jednog konstantnog
(jedininog) vektora n
r
i promenljivog
vektora r
r
. To znai, leva strana predstavlja
samo projekciju vektora r
r
na pravac vektora
0
n
r
jer je:

o o
n n
r r n n r
r r
r r r r r
= =
0 0
.

Poto je r
r
promenljivi vektor, on se menja tako da mu je projekcija stalno ista:
n
b
r
o
n
r
r
r
= . To je mogue samo tako, da mu kraj lei u ravni koja je normalna na vektoru
0
n
r

odnosno . Vektor emo nazvati normalnim vektorom ravni, i piemo: n
r
n
r
Ax + By + Cz + D = 0,

gde smo primenili oznaku b = D. Ova jednaina je opti oblik jednaine ravni.

ELEMENTI ANALITIKE GEOMETRIJE

________________________________________________________________________________________
67
4.2.2. Normalni oblik jednaine ravni

Poto su koordinate jedininog vektora kosinusi uglova, koje taj vektor zaklapa sa
koordinatnim osama, zato e i za normalni vektor ravni n
r
=(A,B,C) jedinini vektor e biti:

) cos , cos , (cos
0
= =
n
n
n
r
r
r
,

dok projekcija vektora r
r
na pravac vektora n
0
r
je rastojanje ravni od koordinatnog poetka. U
ovom sluaju piemo:
x cos + y cos + z cos - p = 0,

to predstavlja Hesse-ov normalni oblik jednaine ravni.

Iz opteg oblika jednaine ravni Ax + By + Cz + D = 0 neposredno se dobija normalni
oblik ako se opti oblik podeli sa
2 2 2
C B A + + , pri emu biramo znak tako da p bude
pozitivna veliina
2 2 2
C B A
D
p
+ +

= > 0.

4.2.3. Ravan kroz datu taku sa datim vektorom normale

Neka je data taka M
1
svojim vektorom poloaja
1
r
r
=(x
1
,y
1
,z
1
), i vektor normale ravni
=(A,B,C). Pronaimo jednainu ravni kroz datu taku i sa datim vektorom normale. Vektor
poloaja proizvoljne take u toj ravni je
n
r
r
r
=(x,y,z). Iz zahteva zadatka proizilazi, da razlika
vektora r
r
i
r
mora biti normalna na vektoru
1
r n
r
, tojest:

( r
r
) = 0 ili A(x x
1
r
r
n
r
1
)+B(y y
1
,)+C(zz
1
)=0

Dobili smo jednainu ravni kroz datu taku sa datim vektorom normale ravni.

4.2.4. Ravan kroz tri zadate take

Neka su nam date take M
1
(x
1
,y
1
,z
1
), M
2
(x
2
,y
2
,z
2
) i M
3
(x
3
,y
3
,z
3
). Tri nekolinearne take
odreuju ravan, u kojoj se nalazi i proizvoljna taka M(x,y,z). Korienjem vektora poloaja
tih taaka, uoava se da vektori
1
r r
r r
,
1 2
r r
r r
i
1 3
r r
r r
moraju zadovoljiti uslov
komplanarnosti vektora, tj. njihov meoviti proizvod mora biti jednak nuli:
(( 0 ) ( )) ( )
1 3 1 2 1
= r r r r r r
r r r r r r
, ili 0
1 3 1 3 1 3
1 2 1 2 1 2
1 1 1
=

z z y y x x
z z y y x x
z z y y x x

To je jednaina ravni kroz tri zadate take; prva je u vektorskom, a druga je u
skalarnom obliku.


________________________________________________________________________________________
68

4.2.5. Segmentni oblik jednaine ravni

z
x
y
a
b
c
O
slika 4.2.5.
Primenimo ovaj poslednji oblik jednaine ravni
u sluaju, kada su nam date take u kojima ravan see
koordinatne ose: A(a,0,0), B(0,b,0) i C(0,0,c).

0 ) ( ) (
0
0
0
= +
=
zab ac y bc a x
c a
b a
z y a x

Nakon sreivanja ove jednaine i deljenja sa abc
(abc0) dobija se segmentni oblik jednaine ravni:
. 1 = + +
c
z
b
y
a
x
0
r

4.2.6. Parametarske jednaine ravni

Neka je vektor poloaja take
M
o
u ravni dat sa
r
= (x
o
, y
o
, z
o
), i
neka su vektori p
r
i q
r
paralelni ravni:
O
M
o
r
o
r
p
q
p
q
z
y
x
p
+
slika 4.2.6.
M
p
r
= (x
p
, y
p
, z
p
), q
r
= (x
q
, y
q
, z
q
).

etvrti vektor je vektor poloaja
proizvoljne take M u ravni je r
r
= (x,
y, z). Ova etiri vektora su uvek
komplanarna, to jest bilo koji se
moe izraziti pomou preostala tri:

r
r
=
0
r
r
+
p
r
+
q
r

U ovoj vektorskoj jednakosti su i proizvoljni realni parametri.

Jednaina =
0
r
r
+
p
r
+ je parametarska vektorska jednaina ravni koja prolazi
kroz taku iji je vektor poloaja
0
r
r
, i koja je paralelna vektorima p
r
i q
r
, pri emu ti vektori
meusobno nisu paralelni!
q
r
r
r


________________________________________________________________________________________
69
Parametarsku vektorsku jednauni ravni moemo ispisati u skalarnom obliku, za svaku
koordinatu koristimo po jednu skalarnu jednainu:

x = x
o
+ x
p
+x
q

y = y
o
+ y
p
+y
q

z = z
o
+ z
p
+z
q

Primer 4.2.1.: Neka je vektor poloaja take M
o
u ravni dat sa = (4, 2, 1), dok su
vektori
0
r
r
p
r
= (1, 1, 0) i q
r
= (1, 0, 1) paralelni traenoj ravni. Iz parametarske jednaine
ravni u vektorskom obliku slede parametarske jednaine ravni u skalarnom obliku:

x = 4 + + ,
y = 2 ,
z = 1 ,

gde su (x, y, z) koordinate proizvoljne take M u ravni, a i realni parametri

Primer 4.2.2.: Opti oblik jednaine ravni je 3x+2y4z+12=0. Vektor normale te
ravni je =(3,2,4). n
r

Poto je 7 ) 6 ( 3 2
2 2 2
= + + = n
r
, zato normalni oblik jednaine iste ravni bie:
0
7
12
7
6
7
3
7
2
= + z y x , jer zbog zahteva 0 >
=
n
D
p
r
podelili smo opti oblik jednaine
sa 7. Iz normalnog oblika jednaine ravni itamo kosinuse uglova koje zaklapa n
0
r
sa
koordinatnim osama Ox, Oy odnosno Oz, kao i p rastojanje ravni od koordinatnog poetka:

7
12
i
7
6
cos ,
7
3
cos ,
7
2
= = = p cos = .

Segmentni oblik jednaine ravni dobijamo upotrebom sledeih transformacija:

1
2 4 6
) 12 ( : 12 6 = +
=
z y x
z y x 3 2 + .

U ovom obliku je vidljivo, da ravan see osu Ox u taki A(6,0,0), osu Oy u B(0,-4,0),
a osu Oz u taki C(0,0,2). Uz malo napora iz ovih podataka se moe uoiti, da je jedinini
vektor normale usmeren u dubinu treeg oktanta, pa su zato kosinusi uglova sa prve dve
koordinatne ose negativni.

Ravan , ija je jednaina x+y1=0 ima vektor normale n
r
=(1,1,0). Ovaj vektor se
nalazi u koordinatnoj ravni Oxy, tojest normalan je na osu Oz. Iz toga proizilazi, da je ravan
paralelna sa osom Oz (Slika 4.2.7.) . Slinim rezonovanjem se moe zakljuiti, da su sve

________________________________________________________________________________________
70
ravni, ija je jednaina oblika Ax + Cz + D = 0 paralelne su sa osom Oy, dok ravni ija
jednaina ima oblik By + Cz + D = 0 paralelne su sa osom Ox.

slika 4.2.7.
z
z
z
x x
x
y
y
y O
O O
b
c
c
a
a
b
Ax+By+D=0
Ax+Cz+D=0
By+Cz+D=0

Ravan ima jednainu u optem obliku Ax + D = 0. Vektor normale te ravni je
=(A,0,0), tojest pravca je ose Ox. Iz toga sledi, da je ravan normalna na tu osu, odnosno
paralelna je koordinatnoj ravni Oyz. Slinim rezonovanjem se zakljuuje, da je ravan sa
jednainom oblika By + D = 0 paralelna sa koordinatnom ravni Oxz, odnosno normalna je na
osu Oy, dok ravan sa jednainom oblika Cz + D = 0 normalna je na osu Oz, odnosno paralelna
je sa koordinatnom ravni Oxy (Slika 4.2.8.)
n
r
slika 4.2.8.
z z
z
x x
x
y y y O O O
b
y=b
c
z=c
a
x=a

Bilo koja ravan (pa i spomenute ravni u specijalnom poloaju) prolaze kroz
koordinatni poetak u sluaju kada je D = 0. (Primetiti vezu sa rastojanjem ravni od
koordinatnog poetka!).

Zadatak: a) Odrediti jednaine koordinatnih ravni. b) Odrediti jednainu ravni koja
sadri jednu od koordinatnih osa!

b) Data je kocka ije ivice imaju duinu 1. Kocka je poloena u prvi oktant
koordinatnog sistema tako, da se tri ivice oslanjaju na koordinatne ose, a jedno teme se
poklapa sa koordinatnim poetkom. Napisati jednaine 6 ravni, koje su nosai strana kocke,
napisati i jednaine nekih ravni, koje dijagonalno presecaju kocku, kao i nekih ravni koje
sadre po tri temena kocke koje ne pripadaju istoj strani kocke.


________________________________________________________________________________________
71

4.3. Jednaine prave
4.3.1. Vektorske jednaine prave

Posmatrajmo pravu, koja prolazi u prostoru
kroz taku M
1
(x
1
,y
1
,z
1
) i paralelna je vektoru
) , , ( n m l p =
r
. Obeleimo vektor poloaja take M
1
sa =(x
1
r
r
1
,y
1
,z
1
), a vektor poloaja proizvoljne take
M, koja pripada posmatranoj pravi sa r
r
=(x,y,z).
r
1
p
p
z
y
x
O
M
0
M
Slika 4.3.1.
e
Nije teko uoiti vaenje sledeih vektorskih
jednakosti:
r

0 ) (
1
= p r r
r r r
, i

R + = t p t r r ,
1
r r r
.

To su vektorske jednaine prave linije u prostoru.

Prvi od ova dva data oblika se bazira na injenici, da za bilo koju taku prave mora
biti vektor r
r
paralelan unapred datom vektoru
1
r
r
p
r
.

U drugom obliku je obuhvaena injenica, da vektor poloaja bilo koje take na pravoj
moe biti izraen kao linearna kombinacija vektora poloaja fiksne take M
1
i datog vektora
pravca p
r
.

4.3.2. Parametarske jednaine prave

Iz vektorske jednaine r p t r
r r r
+ =
1
slede tri skalarne jednaine:

+ =
+ =
+ =
n t z z
m t y y
l t x x
1
1
1

To su parametarske jednaine prave. U tim
jednainama t je realni parametar, ijim variranjem
mogu se proizvesti sve take prave.

4.3.3. Dvojna jednaina prave u kanoninom obliku

Izrazimo li parametar t iz parametarskih jednaina, zakljuujemo:
t
n
z z
m
y y
l
x x
=
1 1 1
,
gde smo predpostavili da je lmn 0. Ovaj oblik jednaine prave nazivamo dvojnom
jednainom prave u kanoninom obliku. Ovaj oblik je naj izraajniji, jer se neposredno mogu
oitati koordinate fiksne take i vektora pravca.


________________________________________________________________________________________
72
). , , (
i ); , , (
2 2 2 2
1 1 1 1
C B A n
C B A n
=
=
r

4.3.4. Prava kao presek dve ravni

Neka su nam date dve ravni i svojim
jednainama u optem obliku.
9
0
o
9
0 o
n
1
n
2
x
y
z
O
e
n
1

n
2
Slika 4.3.4.

= + + +
= + + +
0
0
2 2 2 2
1 1 1 1
D z C y B x A
D z C y B x A

Poznato nam je, da su vektori normala tih ravni:
r

Nije teko uoiti, da svojim presekom te dve ravni
odreuju pravu p iji je vektor pravca .
2 1
n n
r r

Prema tome prava je zadata i presekom dve ravni.

4.3.5. Jednaine prave kroz dve take

Osmotrimo sada sluaj, kada su date dve take prave p: M
1
(x
1
,y
1
,z
1
) i M
2
(x
2
,y
2
,z
2
).
Izvedimo jednaine prave kroz dve take!

Ne predstavlja tekou zakljuiti, da je vektor pravca p
r
odreen razlikom vektora
poloaja taaka M
1
i M
2
: ) , , (
1 1 2 1 2 1 2
z y y x x OM OM p = =
r
2
z . Iz toga sledi, da
jednaina prave kroz dve take u vektorskom obliku moe biti zadata kao:

0 ) ( ) (
1 2 1
= r r r r
r r r r
, ili

R + = t r r t r r ), (
1 2 1
r r r r
.

Takoe bez veeg napora moemo doi do parametarskih jednaina prave, kao i do
dvojne jednaine prave kroz dve take u kanoninom obliku:

+ =
+ =
+ =
) (
) (
) (
1 2 1
1 2 1
1 2 1
z z t z z
y y t y y
x x t x x

.
1 2
1
1 2
1
1 2
1
z z
z z
y y
y y
x x
x x

Primeri 4.3.: Data nam je taka M(2,3,1) i vektor p
r
=(1,2,1). Iz vektorske jednaine
prave u obliku ( 0 )
1
= p r r
r r r
dobijemo
r
0
1 2 1
1 3 2 =
z y x
k j i
r r

1
1
2
2
1
2

z y x


________________________________________________________________________________________
73

gde smo iskoristili svojstvo determinante, da je njena vrednost jednaka nuli, ukoliko su dva
paralelna reda proporcionalna. Iz posmatranog vektorskog oblika jednaine prave neposredno
smo dobili dvojnu jednainu u kanoninom obliku.

Napiimo sada za isti sluaj parametarske jednaine prave. Eliminacijom parametra t
iz svake od tih jednaina dobijamo istu dvojnu jednainu prave:

=
+ =
+ =
t z
t y
t x
1
2 3
2
t
z y x
=
1
1
2
3
1
2

Ukljuimo sada u razmatranje i taku N(2,2,2). Odredimo jednaine prave kroz take
M i N u kanoninom obliku! "Bukvalnim" korienjem postupka zadatog u 4.3.5. dobijemo
sledei oblik:
1 2
1
3 2
3
2 2
2

z y x
ili
1
1
1
3
0
2

=
z y x
.

Dogovorno dozvoljavamo, da u kanoninom obliku jednaine prave piemo nulu u
imeniocu. Meutim, ispravan nain pisanja jednaine prave u takvim specijalnim sluajevima
bi bio:
1
1
1
3
, 0 2
=
z y
x . Ovo proizilazi iz injenice, da prava prolazi kroz taku sa
apscisom x = 2, a ima pravac vektora ) 1 , 1 , 0 ( = MN , koji je normalan na osu Ox odnosno
paralelna je sa ravni Oyz. To znai, da du itave prave mora biti x = 2.

Dajemo jednaine jo nekoliko pravih u specijalnom poloaju; jednostavnosti radi,
neka sve prave prolaze kroz taku A(1,1,1).

a) Neka je vektor pravca normalan na osu Oy (paralelan je ravni Oxz): p
r
=(2,0,1).
0 1 ;
1
1
2
1
ili
1
1
0
1
2
1
=
y
z x z y x

b) Neka je vektor pravca normalan na osu Oz (paralelan je ravni Oxy): p
r
=(2,1,0).
0 1 ;
1
1
2
1
ili
0
1
1
1
2
1
=
=

=
z
y x z y x

c) Neka je vektor pravca normalan na ravan Oxy (paralelan je osi Oz): p
r
=(0,0,1).
. 0 1 ; 0 1 ili
1
1
0
1
0
1
= =
y x
z y x

U poslednjem sluaju ne postoji jednaina koja odreuje koordinatu z. Upravo to treba
uoiti: z moe da poprimi bilo koju vrednost, dok koordinate x i y su fiksirane, prava je
vertikalna. Valja primetiti, da jednaine x1=0 i y1=0 predstavljaju po jednu ravan u
specijalnom poloaju (videti primer 2.2.1.). Drugim reima, kanonini oblik jednaine prave
se zamenjuje sa oblikom, kada je prava odreena sa jednainama dve ravni. Slina je situacija
i u takama d) i e):


________________________________________________________________________________________
74
d) Neka je vektor pravca normalan na ravan Oxz (paralelan je osi Oy): p
r
=(0,1,0).
. 0 1 ; 0 1 ili
0
1
1
1
0
1
= =
z x
z y x

e) Neka je vektor pravca normalan na ravan Oyz (paralelan je osi Ox): p
r
=(1,0,0).
. 0 1 ; 0 1 ili
0
1
0
1
1
1
= =
z y
z y x

Zadatak: a) Odrediti jednaine koordinatnih osa; b) Odrediti sve oblike jednaine
prave koja prolazi kroz take O(0,0,0) i A iz prethodnog primera.

4.4. Meusobni odnosi pravih i ravni i take
4.4.1. Meusobni odnosi dve ravni

Posmatramo dve ravni, i koje su zadate njihovim optim jednainama:

: A
1
x + B
1
y + C
1
z + D
1
= 0, sa vektorom normale
1
n
r
=(A
1
, B
1
, C
1
),
r
: A
2
x + B
2
y + C
2
z + D
2
= 0, sa vektorom normale
2
n =(A
2
, B
2
, C
2
).

Razume se sam po sebi, da je ugao izmeu dve ravni jednak uglu izmeu njihovih
vektora normala:

a) ,, ( ,, ) ( ).
1
n
r
2
n
r

Ako su ti vektori normale paralelni, tada su i ravni paralelne:

1
n
r
2
n
r
= 0
1
n
r
= k
2
n
r

2
1
2
1
2
1
C
C
B
B
A
A
= = = k.
Ukoloko je zadovoljena jo i jednakost
2
1
D
D
= k, tada i nemamo dve razliite revni! To su
jednaine jedne ravni koje se razlikuju po tome, to je jedna od njih pomnoena konstantom k.
Ako je
2
1
D
D
k, tada su to stvarno dve razliite i paralelne ravni. U sluaju paralelnih ravni
interesantno je pitanje njihove meusobne udaljenosti.

Rastojanje ravni do koordinatnog poetka je poznato iz poglavlja, u kojem smo
razmatrali normalni oblik jednaine ravni:
2 2 2
C B A
D
p
+ +
=
. Ovaj broj moe biti i
negativan i pozitivan U sluaju upotrebe kao rastojanje ispred korena u imeniocu stavljamo ,
i biramo znak tako da rastojanje bude uvek pozitivno
2 2 2
C B A
D
p
+ +

= . Ako ostavljamo
predznak broja p i u sluaju paralelnih ravni to tumaimo na sledei nain:
0 1
1 1
1
n r
n
n r
n
D
p
r
o
r
r
r
o
r
r
= =
= i
0 2
2 2
2
n r
n
n r
n
D
p
r
o
r
r
r
o
r
r
= =
= ,

________________________________________________________________________________________
75

gde je n
r
zajedniki vektor normale, dok
0
n
r
je jedinini vektor normale, r
1
r
i
2
r
r
su vektori
poloaja po jedne fiksne take sa tih ravni odnosno . Sada ukljuimo u naa razmatranja i
treu ravan, paralelnu sa datim ravnima, ali koja prolazi kroz koordinatni poetak.:
( , , , , ) ( O ) .
n
1
n
2
90
o
n
1
n
2

n
1
n
2
slika 4.4.1.
a) b) c)

Ako su oba skalarna proizvoda istog znaka, tada su obe paralelne ravni sa iste strane
koordinatnog sredita, pa je njihovo rastojanje
2 1
p p = d .

U sluaju razliitog znaka skalarnog proizvoda vektori r
1
r
i
2
r
r
pokazuju na razliite
strane ravni , to jest date ravni su sa razliite strane koordinatnok poetka, zato je njihovo
meusobno rastojanje:
2 1
p p d + = .

Ne umanjujemo optost ako pretpostavimo p
1
> 0 i p
2
< 0. Sledi:

( p
1
> 0) ( p
2
< 0)
2 2 1 1
p p p p = =
2 1
p p d + = = = +
2 1
p p
2 1
p p .

Prema tome, meusobno rastojanje paralelnih ravni je uvek:

2 1
p p d =
ili:
2 2 2
1 2
C B A
D D
d
+ +

=

b) n
1
r
n
2
r
.

Ravni su uzajamno normalne ako i samo ako skalarni proizvod njihovih vektora
normala jednak nuli:

n
1
r
2
n
r
0
2 1
= n n
r
o
r
A
1
A
2
+B
1
B
2
+C
1
C
2
= 0.

c) U optem sluaju (n , ) = (,).
1
r
2
n
r

________________________________________________________________________________________
76

U sluaju b) i c) ravni se seku po jednoj pravoj. Ova situacija je razmotrena u taki 4.3.4.

d) PRIMEDBA za sluaj meusobnog poloaja tri ravni. Opta situacija je, kada izmeu
ravni, niti njihovih presenih pravih ne postoji nikakva specijalna situacija. Tad, reavanjem
sistema jednaina sainjenog od jednaina tih ravni dobijamo koordinate njihove zajednike
take.

: A
1
x + B
1
y + C
1
z + D
1
= 0, vektor normale
1
n
r
=(A
1
, B
1
, C
1
),

: A
2
x + B
2
y + C
2
z + D
2
= 0, vektor normale
2
n
r
=(A
2
, B
2
, C
2
),

: A
3
x + B
3
y + C
3
z + D
3
= 0, vektor normale
3
n
r
=(A
3
, B
3
, C
3
).

Jedna od interesantnijih situacija je, kada su presene prave tih ravni par po par
paralelne. Tada te tri ravni obrazuju jednu trostranu prizmatinu povr. U sluaju poklapanja
tri presene prave te tri ravni obrazuju pramen ravni.

e
1
e
2
M
1
M
2
p
p
d
M
1 M
2
t = , M
1
M
2
p ,

slika 4.4.2.1.
z
y
r
2
r
1
x
O
4.4.2. Meusobni odnos dve prave

Posmatramo meusobni odnos pravih
e
1
i e
2
ako su nam date njihove vektorske
jednaine:
e
1
: ( r
r
)
1
r
r
1
p
r
= 0, gde je
1
r
r
= (x
1
, y
1
, z
1
) i
1
p
r
= (k
1
, l
1
, m
1
),
r
r r
e
2
: ( r
2
r )
2
p = 0, gde je
2
r
r
= (x
2
, y
2
, z
2
) i
2
p
r
= (k
2
, l
2
, m
2
).
r
a) e
1
,, e
2
= 0.(slika 4.4.2.1.).
1
p
r
2
p

Ne utie na optost, ako prepostavimo, da su im vektori pravaca jednaki: = =
1
p
r
2
p
r
p
r
.

U sluaju paralelnih pravih javlja se po pravilu pitanje njihovog meusobnog
rastojanja i jednaine ravni, koja ih sadri.

Lako je uoiti, da se vektor normale ravni, koja sadri dve paralelne prave dobijemo
kao vektorski proizvod sledeih vektora: n
r
= p M M
r
2 1
= (A, B, C).

Poznavajui vektor normale ravni, korienjem bilo take M
1
sa jedne prave, bilo
take M
2
sa druge prave zapisujemo jednainu ravni: a : A(x x
1
) + B(y y
1
) + C(z z
1
) = 0

Oevidno je, da se rastojanje izmeu paralelnih pravih poklapa sa visinom
paralelograma razapetog vektorima p
r
i
2 1
M M , to jest:

p
p M M
d
r
r
=
2 1


________________________________________________________________________________________
77

Primer 4.4.a: Osmotrimo meusobni poloaj pravih e
1
i e
2
ako su im jednaine:
2
3
1
2
2
1
:
1
+
=
+
=
z y x
e i .
= +
= + +
0 2 2
0 2 4
:
2
z y
z y x
e

Poto je prava e
2
zadata jednainama dveju ravni, prvo transformiimo taj oblik na
kanoine jednaine. Vektor pravca prave e biti vektorski proizvod vektora normala datih
ravni: =(1, 4, 1) (0, 2, 1) = (2, 1, 1). Odmah se primeuje paralelnost datih pravih, jer
je . Potraimo jednu proizvoljnu taku na pravoj e
2
p
r
p
r
=
2 1
p
r
2
! Neka je to taka sa z
2
= 0. Otuda
je y
2
= 1 i x
2
= 6, to jest M
2
(6, 1, 0), taku sa prave e
1
moemo oitati: M
1
(1, 2, 3).
Sledi
2 1
M M =
2
OM
1
OM =( 7, 1, 3). Vektor normale zajednike ravni je n
r
= p M M
r
2 1
=
(1, 20, 9), dok jednaina ravni (koristimo M
1
): (x 1) + 20 (y + 2) 9 (z + 3) = 0. Opti
oblik te jednaine je: x 20 y + 9 z 14.

Odredimo jo meusobno rastojanje ovih pravih!
Poto je | p M M
r
2 1
|= 482 ) 9 ( 20 ) 1 (
2 2 2
= + + i = p
r
3, zato e biti 482
3
1
= d .

b) e
1
e
2
= P
1
p
r
2
p
r
0 (
1
p
r
2
p
r
)
2 1
M M o
= 0. (slika 4.4.2.2.)

M
1
M
2
e
2
e
1
p
1
p
2
M
1
M
2
P
slika 4.4.2.2.
x
y
z
r
1
r
2
O
U vezi pravih, koje se seku, takoe se
postavljaju obino dva pitanja. Prvo se
pozabavimo sa jednainom njihove ravni.
Vektor normale e biti n
r
= = (A, B, C), i
prolazie bilo kroz taku M
1
p
r
2
p
r
1
bilo kroz taku M
2
.

Drugo pitanje je odreivanje koordinata
njihove presene take. Posmatrajmo jednaine
pravih u kanoninom obliku:

1
1
1
1
1
1
1
:
c
z z
b
y y
a
x x
=
e i
2
2
2
2
2
2
2
:
c
z z
b
y y
a
x x
e

=

Reimo jednaine "u parovima":

1
1
1
1
b
y y
a
x x
=
i
2
2
2
2
b
y y
a
x x
=
.

Nakon izraunavanja x
p
i y
p
zatim zamenivi u jednaunu bilo koje prave dobiemo
vrednost i tree koordinate z
p
.

Primer 4.4.b.: Date su prave e
1
i e
2
:

2
5
3
5
1
2
:
1

=
=
z y x
e ,
4
7
1
3
5
6
:
2

=
=
z y x
e ,

Konstatujemo:
1
p
r
= (1, 3, 2),
2
p
r
= (5, 1, 4), M
1
(2, 5, 5), M
2
(6, 3, 7),

________________________________________________________________________________________
78

2 1
M M =
2
OM
1
OM =( 4, 2, 2)..

( )
1
p
r
2
p
r
2 1
M M o
=
2 2 4
4 1 5
2 3 1
= 0,
1
p
r
2
p
r
=
4 1 5
2 3 1
k j i
r r r
= (10, 6, 14) n
r
=(5, 3, 7).

Anuliranje meovitog proizvoda znai da se prave seku, ujedno smo odredili i
vektorski proizvod njihovih vektora pravaca i koristimo ga kao to vektor normale njihove
zajednike ravni.

Jednaina te ravni je: 5(x2) + 3(y5) 7(z5) = 0.

Koordinate presene take P odreujemo pomou jednaina obeju pravih.
Iz jednaina prave e
1
dobijamo: 1 3
3
5
1
2
=
x y
y x
,
dok iz jednaina e
2
sledi:
5
9
1
3
5
6 +
=
=
x
y
y x

2
9
1 3
+
=
x
x x = 1, y = 2.
Trea koordinata se dobija korienjem jednaina bilo koje prave: z = 3. Koordinate
preseka su prema tome: P(1, 2, 3).

c) Prave e
1
i e
2
su

mimoilazne (
1
p
r
2
p
r
)
2 1
M M o
0. (slika 4.4.3.).

Mimoilazne prave zadaju malo vie briga nego prethodni odnosi.

c1) Prvi zadatak je odreivanje jednaina paralelnih ravni od kojih jedna sadri jednu,
a druga ravan pak sadri drugu od mimoilaznih pravih,

c2) Drugi zadatak (delimino je ve reen) odreivanje najkraeg rastojanja izmeu tih
pravih (to rastojanje se poklapa sa meusobnim rastojanjem paralelnih ravni, koje ih sadre).
c3) Trei, ujedno i najsloeniji zadatak je: napisati jednainu zajednike normalne
prave dveju mimoilaznih pravih..

e
1
e
2
M
1
M
2
p
1
p
2
p
1
p
2
M
1
M
2
2
90
o
90
o
n
P
1
P
2
slika 4.4.2.3.
x
y
z
r
2
r
1
O
Reenja:

c1) Odgovor na ovo pitanje je
naklaki od ova tri postavljena
pitanja: Zajedniki vektor normale
obe ravni je vektorski proizvod
vektora pravca datih pravih:
n
r
= = (A, B, C).
1
p
r
2
p
r
Jednaine paralelnih ravni moemo
sada postaviti kroz M
1
i M
2
(fiksne
take datih pravih) sa vektorom
kao vektorom normale:
n
r

A(x x
1
) + B (y y
1
) + C (z z
1
) = 0 i A(x x
2
) + B (y y
2
) + C (z z
2
) = 0.

________________________________________________________________________________________
79

c2) Najkrae rastojanje mimoilazbih pravih je prosto rastojanje izmeu paralelnih
ravni koje sadre te prave. Pitanje je razmotreno u taku 4.4.1.

c3) Jednaine zajednike normale konstruisemo na sledei nain: Postavimo ravan
1
kroz pravu e
1
tako da bude normalna na ravan
1
(Normala te ravni je paralelna sa vektorom
n
r
. Ravan sadri taku M
1
p
r
1
). Zatim napiemo jednainu ravni
2
koja je normalna na ravan
2
i sadri pravu e
2
(Normala te ravnia je paralelna sa vektorom n
r
. Ravan sadri taku
M
2
p
r
2
). Jednaine ovih dveju ravni jesu ujedno i jednaine prave n u smislu take 4.3.4.

Primer 4.3.4.c.: Date su prave
2
10
2
2
6 :
1

=
=
z y
x e i
2
3
2
5
3
5
:
2
+
=
=
z y x
e .

Konstatujemo injenice u vezi vektora pravaca i fiksnih taaka:
r r
1
p = (1, 2, 2),
2
p = (3, 2, 2), M
1
(6, 2, 10), M
2
(5, 5, 3),

2 1
M M =
2
OM
1
OM =( 1, 3, 13).
r
Izraunamo
1
p
r
2
p
r
= (8, 8, 4), |
1
p
2
p
r
|= 12, (
1
p
r
2
p
r
)
2 1
M M o
= 36.

Poto je taj broj razliit od nule sledi: prave su mimoilazne.

Izraunajmo njihovo meusobno najktae rastojanje!
Podelimo le zapreminu praralelepipeda razapetog vektorima
1
p
r
,
2
p
r
i
2 1
M M sa
mernim brojem povrine baze, dobijamo visinu tela a to je upravo traeno odstojanje.
(Osmotrimo ponovo sliku 4.4.2.3.!)

2 1
2 1 2 1
2 1
) (
p p
M M p p
P P d
r r
o
r r
= = , znai d 3
12
36
= =

Potraimo sada jednaine dveju paralelnih ravni od kojih svaka sadri po jednu od
datih mimoilaznih pravih! Zajedniki vektor normale tih ravni je
1
p
r
2
p
r
= (8, 8, 4).

Oevidno, moemo upotrebiti i paralelni vektor n
r
=(2, 2, 1). Otuda slede jednaine
traenih paralelnih ravni:

1
: 2(x 6) + 2(y 2) + (z 10) = 0 2 x + 2 y + z 26 = 0,
2
: 2(x 5) + 2(y 5) + (z + 3) = 0 2 x + 2 y + z 17 = 0.

Izraunajmo i meusobno odstojanje tih ravni (to je i najkrae odstojanje mimoilaznih
pravih). U taki 4.4.1. smo to izraunali pomou izraza:

d = |p
1
p
2
|= 3
3
) 26 ( 17
2 2 2
1 2
=
+
=
+ +

C B A
D D
.

Posle svega toga potraimo i jednaine zajednike normale!


________________________________________________________________________________________
80
Vektor normale ravni
1
je paralelan vektoru n
r
1
p
r
= (6, 3, 6). Neka je to vektor
=(2, 1, 2). Ujedno ravan sadri i taku M
1
n
r
1
(6, 2, 10). Prema tome je:

1
: 2(x 6)(y 2)2(z 10)=0 2 x y 2 z + 10 = 0

Vektor normale ravni
2
je paralelan vektoru n
r
2
p
r
= (2, 7, 10) (Taj vektor neemo
"pojednostaviti"). Ravan sadri taku M
2
(5, 5, 3). Prema tome je

:
2
: 2(x 5)7(y 5)+10(z + 3)=0 2 x 7 y +10 z +55 = 0

Jednaine prave zajednike normale su:
= + +
= +
0 55 10 7 2
0 10 2 2
:
z y x
z y x
n

Oevidno, taka P
1
je prodor prave e
1
kroz ravan
2
, dok P
2
je taka prodora prave e
2

kroz ravan
1
.

Transformiimo jednaine prave e
1
iz kanoninog oblika u parametarski oblik, i
uvrstimo dobijene izraze u jednainu ravni
2
:
Poto je:
2
10
2
2
6 :
1

=
=
z y
x e = t
+ =
+ =
+ =
10 2
2 2
6
t z
t y
t x
2(t + 6) 7(2 2t) + 10(2t + 10) + 55 = 0 t=
4
17
|
.
|
\
|
2
3
,
2
21
,
4
7
1
P

Ukoliko su nam potrebne i koordinate take P
2
, na isti nain potraimo prodor prave e
2

na ravni
1
. U ovom sluaju posredstvo parametra
4
7
= t dobijamo |
.
|
\
|
2
1
,
2
17
,
4
1
2
P .
Izvrimo jo jednu kontrolu! Odredimo vektor
2 1
P P . Osmotrimo pravac i duinu tog vektora!

1 2 2 1
OP OP P P = =(2, 2, 1) .

Uoavamo podudarnost sa vektorom pravca jajednike normalne prave, to je i vektor
normale
1
i
2
a njihovo rastojanje je 3.

Zadaci 4.3.: a) Napisati jednaine prave e, ako znamo, da sadri taku M
1
(1, 1, 1) i
paralelna je sa vektorom a
r
= (1, 2, 3).
b) Postavimo pravu kroz taku T(1, 2, 1) paralelno sa pravom .
Napisati jednaine te nove prave!
= + +
= +
0 5 2 2
0 4
:
z y x
z y x
p

c) Ispitati meusobni poloaj pravih e
1
i e
2
:

+ =
=
+ =
1 6
2 3
1 2
:
1
t z
t y
t x
e , .
= +
= + +
0 4 5 4
0 2 4 2
:
2
z y x
z y x
e

________________________________________________________________________________________
81

d) Odrediti vrednost parametra a tako da prave e
1
i e
2
budu presene prave, zatim
izraunajmo koordinate njihovog preseka.

0
5
1
3
2
: ,
2
1
5
4
3
2
:
2 1
+
=
=
+
=
z y a x
e
z y x
e .

e) Napisati jednaine zajednike normale pravih e
1
i e
2
:

3
1
2
1
7
3
: ,
1
12
2
3
1
4
:
2 1

=
=
+
=
z y x
e
z y x
e .

f) Napisati jednaine prave, koja sadri taku P(3,1, 0) i see prave e
1
: x = y = z i
2
1
3
3
:
2
z
y
x
e = =
.

4.4.3. Meusobni odnos take i prave

Data taka P(x
0
, y
0
, z
0
) i prava e:
z y x
p
z z
p
y y
p
x x
1 1 1

=
mogu biti samo u dva raliita

meusobna poloaja: P pripada pravoj e ili se nalazi na rastojanju d od prave. Posmatramo
sliku 4.4.3. Neka je M
1
fiksna taka prave e. Tada rastojanje take P od prave e raunamo po
definiciji:

Definicija 4.4.3.: Rastojanje proizvoljne
take prostora P(x
0
, y
0
, z
0
) od prave e je
odreeno izrazom
P
M
1
d
e
z
x
y
O
Slika 4.4.3.
90

p
p P M
d
r
r
=
1

gde je p
r
=(p
x
, p
y
, p
z
) vektor pravca prave e, dok
M
1
(x
1
, y
1
, z
1
) je jedna utvrena taka na pravoj e.

Definicija se zasniva na injenici, da je traeno rastojanje u stvari poklapa se sa
visinom paralelograma razapetog vektorima p
r
i P M
1
.

Primer 4.4.3.: Date su take: A(4, 2, 3), B(1, 3. 1) i C(0, 1, 1). Odredimo duine
visin trougla ABC!

Ovde emo da izraunamo samo visinu koja pripada stranici AB. Ostale visine italac
e sam izraunati!


________________________________________________________________________________________
82
Vektor pravca prave kroz take AB je OA OB AB = =(3, 5, 4). Poto traimo
rastojanje take C od prave AB, potreban nam je jo i vektor OA OC AC = =(4, 3, 2).
Ulogu vektora p
r
igra vektor AB , a ulog vektora P M
1
preuzima AC . Zato, posmatrana
visina ima duinu:

.
AB
AC AB
h
c
=

Poto je
2 3 4
4 5 3

=
k j i
AC AB
r r r
=(2, 10, 11) =
+ +
+ +
=
2 2 2
2 2 2
) 4 ( 5 ) 3 (
11 10 2
c
h .
2
2 3

4.4.4. Meusobni odnos take i ravni

U ovom meusobnom odnosu je najinteresantnije pitanje udaljenosti take do ravni,
kojoj ne pripada. (Slika 4.4.4.)

Neka je ravan data sa svojom optom
jednainom: A x + B y + C z + D = 0 i neka je data
taka van te ravni P(x
0
, y
0
, z
0
), taka M
1
(x
1
, y
1
, z
1
) je
taka koja pripada ravni. Du ON
P
je projekcija
vektora OP na pravac vektora n
r
=(A, B, C), normale
ravni, dok ON
M
je isto tako projekcija vektora
1
OM
na pravcu istog vektora normale ravni. Sada ve
moemo uoiti, da je rastojanje take P od ravni
jeste apsolutna vrednost razlike tih dveju projekcija:
z
x
y
O
Slika 4.4.4.
P
M
1
n
P'
N
P
N
M
90
90
d d

d = =
1
OM pr OP
n
r
pr
n
r
.
M P
ON ON

Na osnovu definicije skalarnog proizvoda dva vektora:

OP
n
n
OP pr OP pr n OP n
n n
r
r
r
o
r
r r
= = =
2 2 2
0 0 0
C B A
z C y B x A
+ +
+ +
i

1 1 1 1
OM
n
n
OM pr OM pr n OM n
n n
r
r
r
o
r
r r
= = =
2 2 2
1 1 1
C B A
z C y B x A
+ +
+ +
.

Ranije smo ve uveli obeleavanje: D OM n =
1
o
r
, pri emu M
1
je taka koja pripada ravni:

2 2 2
1
C B A
D
OM pr
n
+ +
=
r
.


________________________________________________________________________________________
83
Imajui u vidu sve izneto, rastojanje take od ravni odreujemo na sledei nain:
d =
n
D OP n
n
OM n OP n
r
o
r
r
o
r
o
r
+
=
1
.

Definicija 4.4.4.: Rastojanje proizvoljne take P(x
0
, y
0
, z
0
) prostora od ravni, ija je
opta jednaina: A x + B y + C z + D = 0 jeste:

d =
2 2 2
0 0 0
C B A
D z C y B x A
+ +
+ + +

Primer 4.4.4.: Data je taka D(8, 3, 7) kao etvrto teme trostrane piramide ABCD.
Koordinate taaka A, B i C smo zadali u primeru 4.4.3. Izraunajmo visinu piramide koja je
sputena iz take D na osnovu ABC!

Odredimo prvo jednainu ravni, koja sadri take ABC. Vektor normale ravni je
sledei vektorski proizvod: AC AB =(2, 10, 11), ujedno odreujemo u duinu tog vektorskog
proizvoda 15 225 = . Postavimo sada ravan, recimo, kroz taku A (moemo odabrati bilo koju
od triju taaka osnove! Zato?)

3(x 4) + 10(y + 2) + 11(z 3) = 0 3x + 10y + 11z 25 = 0

Konano, traena visina je:
15
25 ) 7 ( 11 3 10 8 3 + +
=
D
h =
5
16
.

4.4.5. Meusobni odnos prave i ravni

Posmatramo pravu e zadatu svojim jednainama u kanoninom obliku i ravan sa
jednainom u optem obliku. U kakvom meusobnom poloaju mogu biti ovi objekti? Neka
je taka M
0
(x
0
, y
0
, z
0
) utvrena taka u prave, vektor pravca prave je ) , , (
z y x
p p p p =
r
a vektor
normale ravni je uobiajeni n
r
=(A, B, C). Jednaine su:

e:
z y x
p
z z
p
y y
p
x x
0 0 0

=
, : A x + B y + C z + D = 0.

a) U sluaju uzajamne normalnosti vektora pravca prave i vektora normale ravni
mogue je da prava paralelna sa ravni, ali moe i cela da joj pripada. ( Uoimo to na slici
4.4.5.1.):
= 0 n p
r
o
r
(e ,, ) ( e ).

Provera potpunog pripadanja prave ravni zahteva samo kontrolu pripadanja take M
0

ravni. Nakon tih konstatacija je oevidno:

(
0 = n p
r
o
r
) ( M
0
) e ,
r r
( ) ( M
0 = n p o
0
) e ,, .

________________________________________________________________________________________
84

b) Ako je
0 n p
r
o
r
. tada postoji jedna i samo jedna taka, koja pripada i pravoj i
ravni. To je prodor prave kroz ravan. Odreivanje koordinata prodora je prilino jednostavno:
transformiimo jednaine prave iz kanoninog oblika na parametarski oblik i to uvrstimo u
jednainu ravni. Iz dobijene jednaine sa jednom nepoznatom odreujemo vrednost parametra
t, to determinie i koordinate zajednike take:

A(t p
x
+x
0
)+B(t p
y
+y
0
)+C(t p
z
+z
0
)+D = 0.

Prodor prave na ravni se odreuje drugom tehnikom, ukoliko je prava data
jednainama dveju ravni koje se seku. Tim jednainama prave prikljuujemo kao treu
jednainu, jednainu ravni i reimo sistem sa tri nepoznate:
: A x + B y + C z + D = 0,
: A
1
x + B
1
y + C
1
z + D
1
= 0,
: A
2
x + B
2
y + C
2
z + D
2
= 0,

gde je jednaina ravni koja nam je zadata u poetku, a prava e je odreena kao presena
linija ravni i . U sluaju protivrenog sistema (sistema bez reenja) prava ne prodire kroz
ravan (paralelna je sa njom), a u sluaju neodreenog sistema (beskonano mnogo zajednikih
taaka) prava pripada ravni.

p
z
x
y
O
n
Slika 4.4.5.1.
e
e
n
p
z
x
y
O
Slika 4.4.5.2.
e
p

z
x
y
O
n
90
o
Slika 4.4.5.3.
P
P
Poseban meusobni poloaj je normalnost prave i ravni. U sluaju paralelnosti vektora
pravca prave i vektora normale ravni prava i ravan su uzajamno normalne (Slika 4.4.5.2.)
= 0 n p
r r
(e ).

U sluaju nekog kosog ugla izmeu prave i ravni, postavlja se pitanje veliine tog
ugla. (Slika 4.4.5.3.) Uoiti, da je ugao izmeu vektora pravca prave i vektora normale ravni
je dopunski ugao ugla , izmeu same prave i ravni. Prema tome:

cos =
n p
n p
r r
r
o
r
= sin .

Dodatno pitanje meusobnog poloaja prave i ravni je i sluaj pramena ravni: to je
skup ravni koje sve sadre jednu istu pravu..

Neka je e jedna utvrena prava u prostoru zadata kao presek neparalelnih ravni i :

________________________________________________________________________________________
85
: A
1
x + B
1
y + C
1
z + D
1
= 0,
: A
2
x + B
2
y + C
2
z + D
2
= 0.

Ako je P(x', y ', z') proizvoljna taka prave e tada koordinate take P zadovoljavaju i
jednaine ravni i :

A
1
x' + B
1
y ' + C
1
z' + D
1
= 0 i A
2
x' + B
2
y '+ C
2
z' + D
2
= 0
(A
1
x' + B
1
y ' + C
1
z' + D
1
) + (A
2
x' + B
2
y '+ C
2
z' + D
2
) = 0
(A
1
+ A
2
)x' + ( B
1
+ B
2
)

y '+ (C
1
+ C
2
)

z' + (D
1
+ D
2
) = 0,

gde su i proizvoljni realni brojevi.

Zakljuak: taka P pripada ne samo ravnima i ve i bilo kojoj ravni iji vektor
normale je proizvoljna linearna kombinacija vektora normala ravni i . Slobodni lan u tim
jednainama je proizveden iz slobodnih lanova datih ravni upotrebom istih brojeva kao i
linearna kombinacija vektora normala. Jednaina pramen ravni sa zajednikom pravom e je:

(A
1
+ A
2
) x + (B
1
+ B
2
) y + (C
1
+ C
2
) z + (D
1
+ D
2
) = 0.

Vektori normala ravni koje odreuju pravu e su:

) , , (
1 1 1 1
C B A n =
r
i ) , , (
2 2 2 2
C B A n =
r
, slobodni lanovi su D
1
i D
2
.

Vektori normala elemenata pramena pravih su
s
n
r
= ((A
1
+ A
2
), (B
1
+ B
2
), (C
1
+ C
2
)) a
slobodni lanovi D
s
= (D
1
+ D
2
), , R .

Posmatrajmo normalni oblik jednaina ravni i , koje odreuju pravu:

:
2
1
2
1
2
1
1 1 1 1
C B A
D z C y B x A
+ +
+ + +
=0 i :
2
2
2
2
2
2
2 2 2 2
C B A
D z C y B x A
+ +
+ + +
= 0.

ta predstavlja sledea jednaina?

2
1
2
1
2
1
1 1 1 1
C B A
D z C y B x A
+ +
+ + +
=
2
2
2
2
2
2
2 2 2 2
C B A
D z C y B x A
+ +
+ + +
.

Odgovor je: U zavisnosti od znakova to su dve ravni, dva elementa pramena ravni iz
prethodnog razmatranja. Vektor normale jedne ravni je
20 10 1
n n n
u
r r r
+ = , a druge ravni je
20 10 2
n n n
u
r r r
= , gde su
10
n
r
i
20
n
r
jedinini vektori normala ravni i . Zbir, odnosno razlika tih
vektora polovi ugao izmeu datih vektora odnosno dopunski udao izmeu istih vektora.
Prema tome, prepoznali smo simetralne ravni dijedra odreenog datim ravnima i .


________________________________________________________________________________________
86
Primer 4.4.5.1.: Odrediti jednaine prave, koja je ortogonalna projekcija prave e na
ravni ako je

= + +
= +
0 1 2
0 2 2
:
z y x
y x
e i : x + y z + 3 = 0.

Transformiimo prvo jednaine prave na kanonini oblik:

Odaberimo vrednost koordinate z = 0. Tada iz sistema 2x y = 2, x + 2y = 1 sledi
x = 1, y = 0.

Na taj nain odabrali smo kao fiksnu taku date prave: M(1, 0, 0). Vektor pravca e
biti
2 1
n n p
r r r
= =(1, 2, 5), jer je
1
n
r
=(2, 1, 0) i
2
n
r
=(1, 2, 1). Sledi:

5 2 1
1
:
z y x
e = =
+
, ili u parametarskom obliku: e .
=
=
=
t z
t y
t x
5
2
1
:

Prodor take na ravni odreujemo na poznat nain: uvrtavanjem parametarskih
jednaina u jednainu ravni:

(t 1) + ( 2t ) ( 5t )+ 3 = 0 t = 1 x = 0, y = 2, z = 5.

Taka prodora je: D(0, 2, 5).

U sledeem koraku naemo normalnu projekciju jedne take prave na ravni.
Projektujmo upravo taku M. Napiemo jednaine prave n kroz taku M, tako da bude
normalna na ravan , zatim odredimo prodor i te prave na ravni . Ova normalna prava ima
vektor pravca paralelan sa vektorom normale ravni:
1 1 1
1
:
= =
+ z y x
n ili u parametarskom obliku: .
=
=
=
s z
s y
s x
n
1
:
Odreivanje prodora:
(s 1) + ( s ) ( s )+ 3 = 0 s =
3
2
.
3
2
,
3
2
,
3
5
' |
.
|
\
|
M
Jednaine traene projekcije e spajaju take D i M . Vektor pravca je razlika vektora
poloaja OD i ' OM a prolazi bilo kroz taku D bilo kroz taku M :
|
.
|
\
|
=
3
13
,
3
8
,
3
5
' OM OD .

Pojednostavimo vektor pravca: ) 13 , 8 , 5 ( ' = e
r
i odaberimo taku D. Jednaine traene
projekcije su:

13
5
8
2
5

=
=
z y x
.


________________________________________________________________________________________
87
Primer 4.4.5.2.: Napiimo jednaine prave e kroz taku M tako, da see date prave p i
q. (M p i M q).

Reavanje zadatka poinjemo analizom:

a) Ako su p i q paralelne prave, a taka M ne pripada njihovoj ravni, nema reenja.
b) Ako su p i q paralelne prave, a taka M pripada njihovoj ravni, tada imamo
beskonano mnogo reenja.
c) Ako su p i q presene prave, a taka M ne pripada njihovoj ravni, tada postoji
jedinstveno reenje: prava koja spaja taku M sa presenom takom datih pravih.
d) Ako su p i q presene prave, a taka M pripada njihovoj ravni, tada imamo
beskonano mnogo reenja.
e) Neka je M (1, 2, 1),
3
3
6
1
2
1
:
+
=
+
=
z y x
p ,
1
3
1 3
2
:
+
= =
z y x
q .
Moe se pretpostaviti, da to nije nijedan od prethodnih sluajeva, to jest; to su
mimoilazne prave a taka je van njih. Ispitajmo meusobni odnos pravih!

Poznato je, da su prave u istoj ravni ako i samo ako 0 ) ( = PQ q p o
r r
, gde su p
r
i q
r

vektori pravaca datih pravih, dok je PQ vektor koji spaja njihove fiksne take. Poto je u
ovom sluaju 0 2 ) ( = PQ q p o
r r
, znai prave su zaista mimoilazne. Napiimo jednaine
prave e koja see obe prave i prolazi kroz M!

Postavimo prvo ravan kroz taku M tako da ona sadri i pravu p (neka je to ravan ).
Ravan see pravu q u taki R. Postavimo sada ravan kroz taku M i pravu q (neka je to
ravan ). Ova ravan see pravu p u taki T. Sada je ve oevidno, da je traena prava upravo
presek ravni i jer je q R = q R i p T = p T .
Poto smo obe ravni postavljali tako da sadre taku M zato M . Odredimo te ravni!

Vektor normale n
1
r
ravni paralelan sa vektorom MP p
r
. Poto je vektor pravca
prave p: p
r
=(2, 6, 3), a fiksna taka na njoj je P(1, 1, 3), bie OM OP MP = = (0, 3, 2).
Otuda je n
1
r
= (3, 4, 6).

Jednaina ravni :

3 (x 1) 4 (y 2) + 6 (z + 1) = 0 : 3 x 4 y + 6 z + 11 = 0.

Vektor normale n ravni je paralelan sa vektorom
2
r
MQ q
r
. Poto je vektor pravca
prave q: q
r
=(3, 1, 1), a fiksna taka na njoj je Q(2, 0, 3), bie OM OQ MQ = = (1, 2, 2).
Otuda je n
2
r
= (4, 5, 7).

Jednaina ravni :

4 (x 1) 5 (y 2) + 7 (z + 1) = 0 : 4 x 5 y + 7 z + 13 = 0.

Zapaziti, da je bilo dovoljno samo uoiti postojanje taaka R i T. Njihove koordinate
zadatak ne zahteva, meutim italaz moe za vebu da odredi te brojeve!


________________________________________________________________________________________
88
Sledi: prava kroz taku M koja see mimoilazne prave p i q je prava e. Jednaine te
prave pomou ravni i skok, u kanoninoj formi i u parametarskom obliku su:

= + +
= + +
0 13 7 5 4
0 11 6 4 3
:
z y x
z y x
e , e:
1
1
3
2
2
1 +
=
=
z y x
e :
=
+ =
+ =
1
2 3
1 2
t z
t y
t x

Primer 4.4.5.3.: a) Odrediti ose simetrije pravih koje se seku:

3
3
6
1
2
1
:
+
=
+
=
z y x
u ,
1
3
2
1
2
1
:
+
=
+
=
z y x
v .

Oevidno, nije potrebno traiti koordinate preseka, jer su jednaine pravih napisane
tako da im se poklapaju fiksne take: M(1, 1, 3).

Jedinini vektori pravaca tih pravih su:

|
.
|
\
|
= =
7
3
,
7
6
,
7
2
0
u
u
u
r
r
r
, |
.
|
\
|
= =
3
1
,
3
2
,
3
2
0
v
v
v
r
r
r
.

Vektori
0 0
v u
r r
+ = |
.
|
\
|
21
16
,
21
4
,
21
20
i
0 0
v u
r r
= |
.
|
\
|
21
2
,
21
32
,
21
8
su uzajamno normalni vektori, a
ujedno i unakrsne uglove, koji so obrazovani datim pravama. Jednaine simetrala su:
(korieni su pojednostavljeni, ali paralelni vektori pravaca).

4
3
1
1
5
1
:
1
+
=
+
=
z y x
s
1
3
16
1
4
1
:
2
+
=
+
=
z y x
s .

b) Odrediti jednaine simetralnih ravni dijedra odreenog ravnima ije su jednaine:
: 2 x + 6 y + 3 z + 1 = 0 i : 2 x + 2 y z + 9 = 0!

Po definiciji pramena ravni imamo jednaine simetralnih ravni:
:
7
1
(2 x + 6 y + 3 z + 1) =
3
1
(2 x + 2 y z + 9) 2 x y 4 z + 15 = 0,
:
7
1
(2 x + 6 y + 3 z + 1) =
3
1
(2 x + 2 y z + 9) 10 x + 16 y + z + 33 = 0.

Zadaci 4.4.: a) Ispitati meusobni poloaj ravni i prave e:
: 4 x + 3 y z + 3 = 0,
5
2
1
3
2
1
:
+
=
+
=
z y x
e .
b) Odrediti koordinate ortogonalne projekcije take M(1, 0, 1) na ravni
2x + y z + 7 = 0.

c) Napisati jednainu ravni koja prolazi kroz taku P(2, 3, 7), ako je normalna na
pravu ije su parametarske jednaine: x = t, y = t, z = t.
d) Napisati jednainu ravni, koja sadri pravu
3
3
1
2
2
1
=
+
=
z y x
i normalna je na
ravan 2 x 4 y + z + 5 = 0.


________________________________________________________________________________________
89
e) Napisati jednainu ravni , ako ona prolazi kroz take M
1
(3, 7, 5) i M
2
(6, 3, 1), i
normalna je na ravan : 2 x 15 y + 7 z 30 = 0. Na ravni odrediti koordinate podnoja
normale sputene iz koordinatnog poetka na tu ravan.

f) Odrediti osno simetrinu sliku take P(5, 4, 1) u odnosu na pravu kao osu, ije su
jednaine x = 3 + t, y = 5 t, z = 2 3 t.

Ispitni zadaci 4.:

1. (24.01.2002.)

Koordinatni poetak je jedno teme paralelepipeda, tri susedna temena tom temenu
su take A(3,6,4), B(4, 7, 0) i C(9, 1, 3).
a) Nai koordinate preostala etiri temena tog paralelepipeda.
b) Napisati jednainu ravni koja see telo i sadri temena A, B i C.

Reenje:

a) Koordinate datih taaka su ujedno i koordinate vektora poloaja tih taaka. Svaki
par vektora odredjuje po jednu stranu paralelepipeda, a etvrto teme ti strana su zbirovi tih
parova vektora: (1, 13, 4), (12, 7, 7) i (5, 8, 3). Na kraju: i telesna dijagonala
"pokazuje" u jedno teme tela, to je etvrta traena taka: (8, 14, 7).

b) Postavimo ravan kroz take ABC:
=
+
0
1 5 6
4 1 7
4 6 3 z y x
21x +17y 41z 329 = 0.

2. (11.04.2002.)

Napisati jednaine normalne projekcije prave na ravan Oxy.
= + +
= +
0 2 2
0 5 3 2
:
z y x
z y x
p

Reenje:

Prodor date prave na ravni Oxy (z = 0) je reenje sistema jednaina: x + 2y = 5 i 2x y
= 2. To je taka
|
.
|
\
|
0 ,
5
12
,
5
1
P . Uzmimo jednu proizvoljnu taku Q na pravoj (naprimer je z
= 2). Iz odgovarajueg sistema jednaina dobijemo:
|
.
|
\
|
2 ,
5
2
,
5
1
Q , a projekcija te take
na ravni Oxy je:
|
.
|
\
|
0 ,
5
2
,
5
1
' Q .
Traena projekcija p' spaja take P i Q': p': .
=
= +
0
0 5 7
z
y x


________________________________________________________________________________________
90
3. (06.04.2004.)

Date su prave p i q:
2 6
6
3
5
: ,
4
1
2
2
3
1
:
+
=
+ z y x
q
z y x
p
a) Pokazati da te dve prave ne pripadaju istoj ravni.
b) Nai njihovo najkrae rastojanje.
c) Napisati jednainu ravni koja sadri pravu p a paralelna je sa q.

Reenje:

Neka su fiksne take datih pravih P(1, 2, 1) i Q(5, 6, 0), a vektori pravca su
) 2 , 6 , 3 ( ), 4 , 2 , 3 ( = = q p
r r
. Vektor koji spaja take P i Q je ) 1 , 4 , 6 ( = = OP OQ PQ .
( ) 24 = PQ q p o
r r
. Poto je taj broj razliit od nule, znai prave su mimoilazne, pa raunamo
najkrae rastojanje po sledeem:
( )
q p
PQ q p
d
r r
o
r r
= . Prvo odreujemo ) 24 , 18 , 20 ( = q p
r r

i 1300 = q p
r r
. Sledi: najkrae rastojanje je 666 , 0
1300
24
= d .

Traena ravan ima vektor normale ) 24 , 18 , 20 ( = q p
r r
i prolazi kroz taku P:
20 (x +1) 18 (y 2) 24 (z + 1) = 0 10 x 9 y 12 z + 16 = 0.

4. (K2 23.09.2003.)

Date su take A(1, 2, 3), B(4, 0, 5), C(2, 3, 1) i D(5, 1, 3).
a) Napisati jednaine prave p: (AB).
b) Napisati jednaine prave q: (CD).
c) Ispitati meusobni poloaj pravih p i q.
d) Napisati jednainu ravni, koja sadri prave p i q.

Reenje:

p: (AB):
2
3
2
2
3
1
=
=
z y x
, q: (CD):
2
1
2
3
3
2
=
=
z y x
.
Oevidno je, da su ove dve prave paralelne, jer imaju isti vektor pravca. To znai
postoji ravan koja ih sadri. Ta e ravan sadrati bilo koju od te etiri take, i ima vektor
normale koji je normalan na vektore AC AB i . To je njihov vektorski proizvod:
AC AB =(2, 8, 5)
Traena ravan je 2 (x 1) + 8 (y 2) + 5 (z 3) = 0, ili 2 x + 8 y + 5 z 33 = 0.

5. MATRICE I DETERMINANTE
5.1. Matrice

5.1.1 .Pojam matrice

Definicija 5.1.1.: Skup od mn elemenata a poreanih u pravougaonu shemu, u m
vrsta i u n kolona, obrazuje matricu tipa (formata, dimenzije) (m,n), koja nema odreenu
numeriku vrednost, ve predstavlja odreeni nain pisanja elemenata nekog skupa.
ij

Skraeno se obeleava sa A =
| |
) , ( n m
ij
a
gde m oznaava broj vrsta, a n broj kolona ili sa
velikim slovima A,B,C,... Tako piemo:

A = ili A =
| |
) , ( n m
ij
a
| |
n m
j i
a = .
(
(
(
(
(
(
mn m m m
n
n
n
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
. . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . .
. . .
. . . .
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11

a i m j n
ij
( , ... , , , ... ) = = 1 2 1 2 3 su elementi matrice A.
a a a a
i i ij in 1 2
, ... ... su elementi i-te vrste matrice A.
a a a a
j j ij mj 1 2
, ... ... su elementi j-te kolone matrice A.

Elementi matrice
| |
mogu da budu realni brojevi, kompleksni brojevi, funkcije.
) , ( n m
ij
a

Definicija 5.1.2.: Dve matrice su jednako ako i samo ako imaju isti broj kolona i vrsta
(istog su tipa) i elementi na odgovarajuim pozicijama redom jednaki:

(A = | |
n m
j i
a ) = (B = | |
l k
j i
b )
(m = k) (n = l) (a
i j
= b
i j
, ( i = 1,2,3,,m; j = 1,2,3,,n ))

Kada je kod matrice broj vrsta jednak broju kolona m=n, matrica je kvadratna. Inae
za m pravougaona. n

Svaka vrsta (kolona) matrice tipa (m,n) moe se smatrati vektor-vrstom (vektor-
kolonom) tipa (1,n), odnosno (m,1). Tako je:

A a a a a
ij n 1 11 12 1
= ... ... vektor vrsta.

91
__________________________________________________________________________________________

Primeri raznih matrica:

Pravougaona matrica tipa 34: Kvadratne matrice treeg reda:

M = , C = ,
(
(
(

2 11 0 9
1 7 0 5
3 0 2 1
(
(
(
=
1 1 0
5 4 2
4 3 1
A
(
(
(
2 0 0
9 7 4
2 3 3

Dijagonalna matrica etvrtog reda: Jedinina matrica etvrtog reda:

D = , E = ,
(
(
(
(
d
c
b
a
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
(
(
(
(
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1

Nula matrica tipa 32: Matrica kolona i matrica vrsta:

O = a = , b =
(
(
(
0 0
0 0
0 0
(
(
(
1
2
2
| | 0 6 7 5 5 3 .

Meoviti sluajevi:

, ,
(
(
(
=
1 2 0
1 1 1
6 4 2
B
(
(
(
(
=
1
1
5
3
A
(
(
(
+
+
+
=
1 2
2 3 1
3 1 2
i i
i
i i i
D

A
1
0 3 4 5 =
(
+
=
1 1
sin
3 2
x x
x tgx
E

Ako se iz matrice A izostavi nekoliko vrsta i kolona ili samo jedan red, dobija se
minor matrica (submatrica) matrice A.

Ako matricu A rastavimo na minore u kojima susedni elementi ostaju susedni u
minorima i svaki elemenat se nalazi u jednom i samo jednom minoru, kaemo da je matrica A
razbijena na blokove.

A = gde su blokovi
(
22 21
12 11
A A
A A
A A A iA
11 12 21 22
, ,

92
MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

Ako u matrici elementi vrste i kolone promene mesta dobija se transponovana matrica.
Transponovanu matricu oznaiemo sa A
T
.
Tako naprimer:

(
(
(
(
(
=
mn mj m m
n j
n j
a a a a
a a a a
a a a a
A
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11
(
(
(
(
=
mn n n
mj j j
m
m
T
a a a
a a a
a a a
a a a
A
2 1
2 1
2 22 12
1 21 11

Ako je matrica A bila tipa (m,n) onda je tipa (n,m). A
T
.

U shemi kvadratne matrice, elementi a a su elementi glavne dijagonale, a
elementi su elementi sporedne dijgonale.
a
nn 11 22
.....
( ) ( ) n n n n
a a a a
1 1 2 2 1 1
....

5.1.2. Specijalne matrice

a) Matrica kod koje su svi elementi jednaki nuli naziva se nula matrica i
obeleava se sa 0.
b) Kvadratna matrica iji su elementi na glavnoj dijagonali razliiti odnule, a
ostali su nule, naziva se dijagonalna matrica.
(
(
(
(
=
4
3
2
1
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
d
d
d
d
D

c) Dijagonalna matrica koja za sve elemente na glavnoj dijagonali ima jedinice,
naziva se jedinina matrica. Obeleava se sa E
n
ili J
n
Kroneckerovim
simbolom.
| |
=
=
j i je ako 0
j i je ako 1
ij

d) Kvadratna matrica je simetrina kada su joj elementi simetrini u odnosu na
glavnu dijagonalu tj. a a
ij ji
= . Primeri simetrinih matrica:
(
(
(
=
0 1 4
1 2 2
4 2 3
S ,
(
(
(
(

=
0 3 4 5
3 5 1 4
4 1 3 2
5 4 2 1
Z

e) Kvadratna matrica je antisimetrina kada su joj elementi simetrino
rasporeeni u odnosu na glavnu dijagonalu suprotnog predznaka, tj. a a
ij ji
= .
Primeri:
__________________________________________________________________________________________
93

__________________________________________________________________________________________

T
(
(
(

=
0 1 4
1 0 2
4 2 0
(
(
(
(
=
0 3 4 5
3 0 1 4
4 1 0 2
5 4 2 0
V

f) Kvadratna matrica je trouglasta, ako su svi elementi iznad ili ispod glavne
dijagonale jednaki nuli. Primeri:

(
(
(
=
1 0 0
2 4 0
5 3 2
G
(
(
(
=
1 3 1
0 5 4
0 0 2
D

g) Kvadratna matrica je ciklina, ako su elementi vrste (kolone) ciklino se
ponavljaju. Primer kraeg zapisivanja takve matrice je C=(-2,1,3,2), gde je

(
(
(
(
=
2 2 3 1
1 2 2 3
3 1 2 2
2 3 1 2
C

5.2. Operacije sa matricama
5.2.1. Sabiranje matrica

Zbir dve matrice | |
( n m
ij
a
, )
A = i | |
( n m
ij
b B
, )
= istog tipa (m,n) je matrica | |
( ) n m
ij
c
,
= C
istog tipa (m,n) iji su elementi zbirovi odgovarajuih elemenata matrica A i B. A + B = C
ako i samo ako a b c
ij
= i ,.... 2 , 1
ij ij
+ ( ) n j ,.... 2 , 1 m; = = .
Za sabiranje vai:
A + B = B + A - zakon komutacije
(A + B) + C = A + (B + C) - zakon asocijacije
0 + A = A - neutralni element je 0

Oduzimanje matrica. Nije teko definisati oduzimanje matrica kao operaciju suprotnu
sabiranju matrica. Ako je X + B = A gde X x
ij
= ; A a
ij
= i B ;
, tj.
b
ij
=
( ) n j m i ,.... 2 , 1 ; ,.... 2 , 1 = = x b a x a b
ij ij ij ij ij ij
+ = = i pie se X = A B i nazivamo
razlikom matrice A i matrice B: A B = C
5.2.2. Mnoenje matrice skalarom

Pod proizvodom matrice A i broja k podrazumevamo matricu sa oznakom kA ili Ak,
iji se elementi dobijaju tako, to se svaki element matrice A pomnoi sa skalarom k.

| |
) , ( n m
ij
ka Ak kA = = ( ) n j m i ,.... 2 , 1 ; ,... 2 , 1 = =

94
__________________________________________________________________________________________

Za mnoenje matrice sa brojem vai:

kA = Ak - zakon komutacije
( ) ( ) A k k A k k
2 1 2 1
= - zakon asocijacije za k k C
1 2
,
- zakon distribucije
)
`
+ = +
+ = +
kB kA B A k
A k A k A k k
) (
(
2 1 2 1
E A = A
1 A = A - suprotna matrica

Ako matrice A A istog tipa (m,n), pomnoimo sukcesivno sa brojevima A
n 1 2
, ,...
k k k
n 1 2
, ,... i proizvode saberemo onda dobijemo k A k A k A L
n n 1 1 2 2
+ + = ... matricu L nazivamo
linearnom komibnacijom datih matrica.

5.2.3. Mnoenje matrica

Pod proizvodom matrice
( )
| |
ik n m
a A =
,
i matrice
( )
| |
j k p n
b B
, ,
= u datom poretku A B
podrazumevamo matricu
( )
| |
ij
c
p m
C =
,
, ije elemente dobijamo po formuli:

( ) b j m i b a b a b a b a c
kj
n
k
ik nj in j i ij ij ij
,.... 2 , 1 ; ,.... 2 , 1 ....
1
2 2
= = = + + + =

=

Mnoenje matrica se preglednije moe predstaviti takozvanom Falkovom emom:

b
11
b
12
b
13
.... b
1j
.... b
1n
b
21
b
22
b
23
.... b
2j
.... b
2n
b
31
b
32
b
33
.... b
3j
.... b
3n
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
b
k1
b
k2
b
k3
.... b
kj
.... b
kn
a
11
a
12
a
13
.... a
1k
a
21
a
22
a
23
.... a
2k
a
31
a
32
a
33
.... a
3k
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
a
i1
a
i2
a
i3
.... a
ik
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
a
m1
a
m2
a
m3
.... a
mk
c
11
c
12
c
13
.... .... c
1n
c
21
c
22
c
23
.... .... c
2n
c
31
c
32
c
33
.... .... c
3n
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
c
ij
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
c
m1
c
m2
c
m3
.... .... c
mn

Po ovoj definiciji proizvoda matrica AB, mnoenje je mogue izvesti, ako matrica A
(inilac sa leve strane) ima toliko kolona koliko matrica B ima vrsta (desni inilac). Ako je taj
uslov ispunjen onda su matrice saglasne (za mnoenje).

A B BA - zakon komutacije ne vai
( ) ( ) C B A C AB = - zakon asocijacije
( ) BC AC C B A + = + - zakon desne distribucije
A B C AB AC ( ) + = + - zakon leve distribucije
__________________________________________________________________________________________
95
__________________________________________________________________________________________

Po ovoj definiciji proizvod matrica AB moe da bude nula i ako matrica i
matrica
A 0
B 0 tj.

(

=
2 4
1 2
A
(
=
4 2
2 1
B
(
=
0 0
0 0
AB

Zakon asocijativnosti dozvoljava u sluaju mnoenja vie inilaca razliite redoslede
izvrenja operacija, kao to je predstavljeno na sledeim emama:

Neka nam je zadato pet matrica koje su saglasne u
pogledu mnoenja u sledeem redosledu: ABCDE. Ako
mnoimo s leva na desno, tada je ema vodoravna:
E
D DE
C(DE) C
B
A
B(C(DE))
A(B(C(DE)))
A
B
AB
C D
E
(AB)C ((AB)C)D (((AB)C)D)E

U sluaju izvravanja operacije s desna na levo eme e se prostirati vertikalno. Bilo
koliko (saglasnih) inilaca imamo, izbor redosleda vrenja operacija je irelevantan, ali ne
smemo menjati mesto inilaca, jer je mnoenje matrica nekomutativna operacija!

U sluaju kvadratnih matrica moemo definisati i stepenovanje matrica. Tako, na
primer u sluaju kvadratne matrice A = | |
n n j i
a proizvod te matrice sa samom sobom je isto
tako kvadratna matrica istog tipa: A A = A
2
, zatim: A
2
A = A
3
, i uote: A
n
A = A
n+1
.
Zbog asocijativnosti mnoenja matrica vai:

A
n
A
m
= A
m
A
n
= A
n+ m

Za matrice, koje zadovoljavaju uslov A
2
= A kaemo da su idempotentne. Matrice koje
nusu nula matrice, t.j. A O ali za neko n 2 vai A
n
= O teljesl (O je nula matrica),
kaemo da ju nilpotentne.
U sluaju idempotentnih matrica svakako vai i A
n
= A za n 2.
Za nilpotentne matrice je (" k N) ( A
n
= O A
n+ k
= O).

5.2.4. Transponovanje matrica

Transponovana matrica matrice A = je A | |
n m j i
a
T
= | |
m n j i
a& .Elementi a
i j
= dobijeni
su zamenom kolona i vrsta.
i j
a&
Transponovanje matrica zadovoljava sledee uslove:
a) ("a R) (a A)
T
= a A
T
,
b) (A + B)
T
= A
T
+ B
T
,
c) (A B)
T
= B
T
A
T
.
Proveru osobine c) uradiemo kroz primer:

96
__________________________________________________________________________________________
4 -1 2
5 0 3
1 4 -3
1 3 2 21 7 5
-1 1 4 5 17 -11
1 -1
3 1
2 4
4 5 1 21 5
-1 0 4 7 17
2 3 -3 5 -11

5.2.5. Zadaci za vebu

1. Ako su elementi matrice = = = = d c b a ; ; ; , izraziti pomou identiteta matrica.
, ili
(
=
(

d c
b a
R: a b c d , , , , , , = , ili
(
(
(
(
=
(
(
(
(
d
c
b
a
2. Nai nepoznate u matrinoj jednaini A=B ako su:
(
(
=
1
2
5
7 8
2 3 1
A ,
(
(
=
y x
a
A
ln
2
5
7
2 3 1
3

R a x y e : , ; = = = 2

3. Date su matrice A i B. Nai A+B, AB, 3AB.
(
(
(
=
2 1 5 2
1 2 0 4
0 1 2 1
A ,
(
(
(
=
1 3 2 2
3 0 5 1
2 1 4 3
B

(
(
(
= +
1 4 7 4
4 2 5 5
2 0 2 4
: B A R , , 3
(
(
(

=
3 2 3 0
2 2 5 3
2 2 6 2
B A
(
(
(

=
7 0 13 4
0 6 5 11
2 4 10 0
B A

4. Date su matrice
(

=
3 2
1 1
i
i
A
(
+
=
i
i i
B
3 4
2 1 4
(
=
i
i
C
1 1
1 2

Izraunati matricu D = i A2B + 3C
(
+

i
i i
R
8 3 7
3 2 13
:

5. Date su matrice. , , . Dali postoje brojevi
(
=
4 3
2 1
A
(
=
5 1
3 2
B
(

=
23 9
5 4
C k
1
i
takvi, da je k A k
2
k B C
1 2
+ = ( R:( , ) 2 3 )

__________________________________________________________________________________________
97
__________________________________________________________________________________________

6. Matricu napisati kao zbir jedne S (simetrine) i T (antisimetrine)
matrice. Primeniti:
(
(
(
=
5 6 8
2 1 1
3 2 4
A
S A A T A A
T T
= + =
1
2
1
2
;

(
(
(
=
10 4 11
4 2 3
11 3 8
2
1
: S R T S A T + =
(
(
(

=
0 8 5
8 0 1
5 1 0
2
1

7. Proveriti sledee proizvode:
| | |17
1
3
2
6 , 5 , 4 =
(
(
(
|
|
, , | |
(
(
(

=
(
(
(
6 5 4
18 15 12
12 10 8
6 , 5 , 4
1
3
2

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
3
2
1
1
1
5 3 1
1 0 2
3 4 1
, . | | | 7 , 7 , 2
5 3 1
1 0 2
3 4 1
1 , 1 , 1 =
(
(
(

8. Primenom Falkove eme sa proverom zbira kolona nai proizvode.
(
(
(
=
3 2 1
6 4 2
3 2 1
B
(
(
(

=
0 1 2
1 2 3
1 1 1
A

9. Pomou matrice i B dokazati da je
(
=
2 3
2 1
A
(

=
4 1
3 2

( )
(
+ + +
11 5
2 8
0 12
3 3
2
2 2 2
B AB A B A ,

(

+
8 8
11 5
3 15
12 6
) )( (
2 2
B A B A B A ,

(

=
(

+ + +
0 12
3 3
0 12
3 3
) (
2 2 2
B BA AB A B A ,

(

+ + = +
14 22
13 17
) )( (
2 2
B BA AB A B A B A

98
__________________________________________________________________________________________

5.3. Determinante
5.3.1. Definicije

a) Kvadratnoj matrici od 4 elementa dodeljuje se brojevna vrednost definisana sa

a a
a a
a a a a
11 12
21 22
11 22 12 21
=

Taj broj zovemo determinantom drugog reda. Prema navedenoj definiciji vrednost
determinante drugog reda izraunava se tako to se od proizvoda elemenata na glavnoj
dijagonali oduzme proizvod elemenata na sporednoj dijagonali.

b) Kvadratnoj matrica od 9-elemenata dodeljujemo broj definisan na sledei nain:
a a a
a a a
a a a
a
a a
a a
a
a a
a a
a
a a
a a
11 12 13
21 22 23
31 32 33
11
22 23
32 33
12
21 23
31 33
13
21 22
31 32
= + =

= a a a a a a a a a a a a a a a a a a
11 22 33 11 23 32 12 21 33 12 23 31 13 21 32 13 22 31
+ + .

Navedene definicije za izraunavanje
determinanata drugog i treeg reda su
takozvana SARRUS-ova pravila.
Primena tih pravila se moe ematski
prikazati na sledei nain:
a
11
a
12
a
13
a
11
a
12
a
21
a
22
a
23
a
21
a
22
a
31
a
32
a
33
a
31
a
32
a
11
a
22
a
33
a
12
a
23
a
31
a
13
a
21
a
32
a
13
a
22
a
31
a
11
a
23
a
32
a
12
a
21
a
33
+
+
+
a
11
a
12
a
21
a
22 + a
11
a
22
- a
12
a
21

Potrebno je posebno naglasiti, da za izraunavanje determinanata etvrtog ili vieg
reda ne vae SARRUS-ova pravila. Takve determinante emo izraunati primenom pravila
koja emo upaznati na narednim stranicama.

Primer:
3 1 2
1 2 1
3 1 2
3
2 1
1 2
1
1 1
3 2
2
1 2
3 1
3 4 1 2 3 2 1 6 1

=

= + + = ( ) ( ) ( ) 8

Za element a kaemo da lei na parnom mestu + ako je zbir indeksa i+j paran broj, a
lei na neparnom mestu ako je i+j neparan broj.
ij
__________________________________________________________________________________________
99
__________________________________________________________________________________________

Ako u determinanti izostavio red i kolonu u kojoj se nalazi element a dobijamo opet
determinantu, koju emo zvaki minorom ili subdeterminantom date determinante koji
odgovara elementu a . Minor koji odgovara elementu a obeleavamo sa
ij
ij ij ij
D

Kofaktor elementa a definisaemo sa:
ij
A D
ij
i j
ij
=
+
( ) 1

Pomou kofaktora vrednost determinante treeg reda izraunavamo sa
, to znai da je vrednost determinante jednaka zbiru proizvoda
elemenata prve vrste sa odgovarajuim kofaktorima.
a A a A a A
11 11 12 12 13 13
+ +

Primer: Svi kofaktori matrice A = :
(
(
(

1 0 3
8 4 5
3 1 4
A
11
=(1)
1+1
|M
11
|= 4, A
12
=(1)
1+2
|M
12
|= 29,
A
13
=(1)
1+3
|M
13
|= 12, A
21
=(1)
2+1
|M
21
|= 1,
A
22
=(1)
2+2
|M
22
|= 5, A
23
=(1)
2+3
|M
23
|= 3,
A
31
=(1)
3+1
|M
31
|= 4, A
32
=(1)
3+2
|M
32
|= 47,
A
33
=(1)
3+3
|M
33
|= 21.

Nakon izraunavanja determinante odgovarajue
podmatrice (minort-matrice) promenimo znak ili ostavljamo ga
u saglasnosti sa znakom (1)
i+j
. Priloena ah tabla olakava
pamenje naina promene - odnosno ne menjanja znaka prilikom
+ + +
+ +
+ +
+ +
+
_
_
_
_
_
_
izraunavanja kofaktora.

Determinantu kvadratne matrice od 44 elemenata ija je vrednost definisana sa:

D
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
a A a A a A a A = = + +
11 12 13 14
21 22 23 24
31 32 33 34
41 42 43 44
11 11 12 12 13 13 14 14
+

zvaemo determinantom etvrtog reda

Na isti nain se definiu determinante iji je red vei od etiri.

5.3.2. Osobine determinanata

1. Transponovana determinanta |A
T
|date determinante|A|ima istu vrednost
kao i determinanta : |A| =|A
T
|.

Primer:
z r c
y q b
x p a
ayr pbz xqc pyc xbr aqz
z y x
r
c b a
= + + = q p .

100
__________________________________________________________________________________________

2. Vrednost determinante moe se dobiti njenim razvijanjem po elementima bilo
koje vrste ili kolone.

3. Ako su svi elementi neke vrste ili kolone jednaki nuli, vrednost determinante je
nula.

4. Ako u determinanti D izmene mesta bilo koje dve vrste ili kolone,
determiananta D menja znak.

5. Ako su odgovarajui elementi dveju vrsta ili dveju kolona jednaki, vrednost
determinante je nula.

6. Zajedniki inioc elemenata neke vrste ili kolone moe se kao faktor izvui
pred determinantu, to znai da se determinanta mnoi brojem (skalarom) tako
da se tim brojem pomnoe svi elementi samo jedne vrste ili kolone.

7. Ako su odgovarajui elementi dve vrste ili kolone proporcionalni, vrednost
determinante D je nula.

8. Neka su elementi neke vrste ili kolone zbirovi od po dva sabirka. Tada se
determinanta moe napisati u obliku zbira dve determinante iji su elementi
jednaki elementima date determinante sa izuzetkom vrste ili kolone koja je
predstavljena u obliku zbira,- u toj vrsti ili koloni se nalaze prvi sabirci u prvoj
determinanti, a drugi sabirci u drugoj determinanti.

Tako, neka su elementi prve vrste prikazani kao binomi:

=
+ + +
=
33 32 31
23 22 21
13 13 12 12 11 11
a a a
a a a
b a b a b a
D

= + + + + + =
= + + + =
13 13 12 12 11 11 13 13 12 12 11 11
13 13 13 12 12 12 11 11 11
) ( ) ( ) (
A b A b A b A a A a A a
A b a A b a A b a

33 32 31
23 22 21
13 12 11
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a
a a a
b b b
a a a
a a a
a a a
+ = .

gde smo sa A A A
11 12 13
, , obeleili kofaktore determinante D.

9. Ako se svi elementi neke vrste ili kolone pomnoe nekim brojem (skalarom) i
dodaju odgovarajuim elementima bilo koje vrste odnosno kolone, vrednost
determiannte se ne menja.

__________________________________________________________________________________________
101
__________________________________________________________________________________________

Neka su elementi prve kolone determinanta D pomnoeni brojem k i dodajemo
odgovarajuim elementima tree kolone. Na taj nain dobija se determinanta:

D
a a a ka
a a a ka
a a a ka
a a a
a a a
a a a
a a ka
a a ka
a a ka
D O D ' =
+
+
+
= + = +
11 12 13 11
21 22 23 21
31 32 33 31
11 12 13
21 22 23
31 32 33
11 12 11
21 22 21
31 32 31
=

jer je druga determinanta zbog proporcionalnosti odgovarajuih elemenata prve i tree kolone
jednaka nuli.

Ovu osobinu koristimo za izraunavanje vrednosti determinante iji je red vei od tri.

Primer:
D =

1 3 2 1
2 1 1 3
1 1 2 2
1 2 1 1
, D =
4 0 4 7
1 0 3 1
1 1 2 2
1 0 3 5
, D =

4 4 7
1 3
1 3
1
5
, D =

0 16
1 3
0 6
3
1
4
(1) (2) (3) (4)
(1) Mnoei treu vrstu respektivno sa 3,1 i 2, pa dodajemo redom prvoj, drugoj i
etvrtoj vrsti, dobijemo drugu determinantu.

(2) Razvijajui drugu determinantu po elementima druge kolone dobijemo jednu
determinantu treeg reda.

(3) Ako sada mnoimo elemente druge vrste i respektivno sa 4 i 1, pa dodajemo
odgovarajuim elementima prve i tree vrste, dobijemo etvrtu determinantu.

(4) Razvijemo li ovu determinantu po elementima prve kolone, lako moemo dobiti
njenu vrednost.
D =

= + =
16 3
6 4
64 18 46.

10. Ako kofaktore neke vrste, odnosno kolone, pomnoimo odgovarajuim
elementima neke druge vrste, odnosno kolone, i dobijene proizvode saberemo,
zbir je nula.

Naprimer, elemente druge vrste pomnoimo sa odgovarajuim kofaktorima prve vrste
i saberemo, za zbir dobijemo 0,

a A a A a A
a a a
a a a
a a a
21 11 22 12 23 13
21 22 23
21 22 23
31 32 33
0 + + = =

jer su elementi prve i druge vrste jednaki.

102
__________________________________________________________________________________________

11. Za izraunavanje determinante n-tog reda primenimo LAPLACE-ovu teoremu.
Vrednost determinante dobijemo razvijajui determinantu D po elementima
bilo koje vrste, odnosno kolone:

Razvoj po i-toj vrsti:

a D a A a A a A a A
i i i i
i n
in n
i k
ik ik
k
n
) ... ( ) ( ) = + + =
+ +
=
1 1 2 2 1
1
1 1

Razvoj po j-toj koloni:

b D a A a A a A a A
ij ij j j
n j
nj nj
i k
ki ki
k
n
) ... ( ) ( ) = + + =
+ +
=
2 2
1
1 1

Dokaz: Sa (i1)-om zamenom mesta dve susedne vrste dovedemo i-tu vrstu na mestu
prve. Na taj nain prva vrsta postaje druga, druga postaje trea, itd. Tako dobijene
determinante oznaimo sa D". Dokaimo da je D"=D.

Koristei osobine determinante imamo: D D
i
' ( ) =

1
1
i da je

D a A
k
a A
k
n
k k
k
k
n
ik ik
' ( ) ( ) = =
=

=

1 1
1
1
1 1
1
1
jer a a
k ik 1
= i A A
k k 1 1
'
= .

Zamenimo D' iz prethodne formule :

( ) ( ) / ( ) =

=
+
1 1
1 1
1
1 i k
1
k
n
ik ik
i
D a A
( ) ( ) = =
+ + +
=
1
1 1
1
i i i k
1
k
n
ik ik
D D a A to smo i trebali dokazati.

Slino se moe dokazati i druga formula (razvoj po j-toj koloni).

5.3.3. Zadaci za vebu:

Dokazati da je:
a)
1 2 3
4 4 7
7 8 9
18 = , b)
7 4 1 2
1 2 0 3
4 5 6 6
7 8 0 9
108
= , c)
a b
a b
a b
b a
a b
=
0 0
0 0
0 0
0 0
4 4
,

d)
a b a b
b a a b
a b a a
b a b a
a b a b = + ( ) (
3
), e)
b c ab ac
ab a c bc
ac bc a b
a b c
2 2
2 2
2 2
3 3 3
4
+
+
+
= .
__________________________________________________________________________________________
103
__________________________________________________________________________________________

5.4. Inverzna matrica
5.4.1. Rang matrice

Pod elementarnim transformacija,a matrice A tipa (m,n) podrazumevamo sledee
operacije nad njenim vrstama, odnosno kolonoma.

1. Meusobna zamena dve vrste (kolone)
2. Mnoenje jedne vrste (kolone) brojem razliitim od nule.
3. Sabiranje odgovarajuih elemenata jedne vrste (kolone) elementima druge
vrste (kolone) prethodno pomnoenih proizvoljnim brojem.

Dve matrice koje se mogu transformirati jedna u drugu konanim brojem
elementarnim transformacijama zovu se ekvivalentne matrice. Oznaimo simbolom A ~ B.

Pomou elementarnih transformacija svaka (ne nula) matrica A moe se svesti na
oblik ekvivalentne matrice B koja je trougaona (trapezasta) sa nulama ispod glavne dijagonale
i sa elementima razliitim od nule na glavnoj dijagonali do nekog k-tog reda.

Definicija 5.4.1.: Kvadratna matrica A je regularna ako i samo ako ima determinantu
razliitu od nule: | A| 0. Ako je determinanta kvadratne matrice jednaka nuli, tada je
matrica singularna.

Meu singularnim matricama n-tog reda moemo uvesti odreenu klasifikaciju:
posmatrajmo podmatrice reda n1. Ako meu tim podmatricama ima bar jedna regularna,
tada je to jedna vrsta singzlarnosti, kaemo da je rangj matrice n1. Ako su i sve kvadratne
podmatrice reda n1 takoe singularne, tada emo pokuati pronai kvadratnu podmatricu
reda n2 koja je regularna. Ako pronaemo bar jednu takvu matricu, tada emo rei, da
matrica ima rang n2.

Posmatranje te osobine moe da se prenese i na proizvoljne pravougaone matrice tipa
mn. Naravno, takva matrica nema determinantu, ali moemo jio odrediti rang, pronalazivi
maksimalnu njenu regularnu kvadratnu podmatricu. Oevidno, rang je broj, koji ne moe biti
vei od manje dimenzije matrice r min(m,n).

Definicija 5.4.2.: Ako matrica A = | |
n m
j i
a ima bar jednu regularnu kvadratnu
podmatricu reda r, a sve kvadratne podmatrice vieg reda su singularne, tada kaemo, da
matrica A ima rang r:
rang( A ) = r N , r min(m,n).

Primer: Matrica B je singularna, jer je |B|= 0, znai: rang(B) = 2 jer matrica ima
kvadratnu regularnu podmatricu drugog reda (na primer to je minor B
11
).
B = , B
(
(
(
9 8 7
6 5 4
3 2 1
11
=
9 8
6 5
= 3, C = .
(
(
(
9 6 3
12 8 4
3 2 1

104
__________________________________________________________________________________________

Matrica C je singularna |C|= 0, rang(C) = 1, jer nema ni jednu regularnu kvadratnu
podmatricu drugog reda, ali svaki od elemenata je kvarana matrica prvog reda.

Teorema 5.4.5.: Rang matrice se ne menja, ako na njoj izvrimo sledee elementarne
transformacije:
zamenimo mesta dve vrste (ili dve kolone),
bilo koju vrstu (ili kolonu) pomnoimo brojem l 0,
sa l 0 pomnoenu vrstu (kolonu) dodajemo paralelnoj vrsti (koloni).

Dokaz: Rang matrice zavisi od reda najvee determinante, koja se moe iz te matrice
izdvojiti. Nabrojane elementarne transformacije menjaju znak determinante, mnoe
determinantu sa brojem, koji nije nula ili ne menjaju determinantu. To znai, ako je neka
kvadratna podmatrica date matrice bila regularna, nakon izvrene transformacije ostaje
regularna. to upravo znai nepromenjenost ranga.

Oevidno, rang se ne menja ni onda, ako iz neke matrice izostavimo celu vrstu (ili
kolonu) ako je ona sainjena iskljuivo od nula.

Primenom elementarnih transformacija menjamo matricu ali nova matrica ima isti
rang kao i data matrica. Uzastopnom primenom elementarnih transformacija u vie koraka
moemo transformisati matricu na trougaonu matricu koja ima na dijagonali sve elemente
razliite od nule. Tada ve vidimo, da je rang te poslednje matrice (pa i matrice od koje je ona
dobijena) upravo broj elemenata na dijagonali. Diskusiju ranga, koja zavisi od nekog
parametra pokazuje sledei primer:

Primeri 5.4.5. Naimo rang matrice A i izvrimo diskusiju ranga matrice B u
zavisnosti od parametra l!

A = ~ ~
(
(
(
(

5 0 8 0 4
10 9 10 6 2
2 6 8 4 2
3 3 4 2 1
(
(
(
(

17 12 8 8 0
4 3 2 2 0
4 0 0 0 0
3 3 4 2 1

~ ~ ~ rang( A ) = 3.
(
(
(
(

0 0 0 0 0
0 3 2 2 0
4 0 0 0 0
0 0 0 0 1
(
(
(
(
0 0 0 0 0
0 0 0 2 0
4 0 0 0 0
0 0 0 0 1
(
(
(
1 0 0
0 1 0
0 0 1

U prvoj fazi smo prvu vrstu pomnoili sa 2 i dodali smo je drugoj vrsti, isto tako prvu
vrstu smo mnoili sa 2 i dodali smo treoj vrsti, i na kraju prvu vrstu pomnoenu sa 4 dodali
smo etvrtoj vrsti. Istovetnost ranga izmeu polazne i dobijene matrice obeleimo znakom ~.

U drugoj fazi mnoenjem prve kolone sa odgovarajuim brojevima i dodavanjem
ostalim kolonama stvaramo nule u prvoj vrsti.

U treoj fazi ponitimo brojeve u treoj vrsti.

__________________________________________________________________________________________
105
__________________________________________________________________________________________

U poslednjoj fazi izostavimo nula-kolonu i nula-vrstu, zamenom mesta zadnje i
predzadnje kolone (pa i deljenjem kolona sa odgovarajuim brojevima) dobijamo jedininu
matricu, za koje je oevidno rang 3.

B = ~ ~ .
(
(
(
3 4 1
3 7 2
1 3 1
2
(
(
(
+

1 3 1 0
1 1 0
1 3 1
2

(
(
(
+

2 3 0 0
1 1 0
1 3 1
2

Slino postupamo, kao u prethodnom primeru: mnoenjem prve vrste sa
odgovarajuim brojem i dodavanjem drugoj, odnosno treoj vrsti, dobijamo nule u prvoj
koloni. U drugoj fazi mnozimo drugu vrstu sa 1 i dodajemo treoj vrsti to rezultuje
dijagonalnu matricu. Ta matrica ima determinantu razliitu od nule, ako je l10 i l2, dok
u sluaju kada je l1=0, ili l=2, trea vrsta je sainjena od samih nula, pa se moe izostaviti
te rang matrice je 2. Za sve ostale vrednosti parametra l je rang matrice 3.

5.4.2. Adjungovana matrica

Kvadratnoj matrici A n-tog reda pridruili smo det(A), Osmotrimo sad kofaktore te
determinante, koji odgovaraju elementima a i oznaeni sa
ij
A i j n
ij
( , , , ,... ) = 1 2 i pomou tih
kofaktora formiramo matricu A
ij
M A i j n
ij
= , , ,... ) 1 2
n
= ( . Transponovanu matricu matrice
M nazivamo adjungovanom matricom matrice A.
(
(
(
= =
nn n n
n
n
T
A A A
A A A
A A A
M A adj
2 1
2 22 12
1 21 11
) ( .

Moe se dokazati da matrica E A A A adj A adj A = = ) det( ) ( ) (

(
(
(
=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
A adj A
2 1
2 22 21
1 12 11
) ( =
(
(
(
nn n n
n
n
A A A
A A A
A A A
2 1
2 22 12
1 21 11

(
(
(
(
(
(
(
=

= = =
= = =
= = =
n
k
nk nk
n
k
k nk
n
k
k k
n
k
nk k
n
k
k k k
n
k
k
n
k
nk k
n
k
k k
n
k
k k
A a A a A a
A a A a A a
A a A a A a
1 1
2
1
3 3
1
1
1
2 2 2
1
2
1
1
1
2 1
1
1 1
.

Iz poznatih osobina determinananata sledi:
= =

=
n
k
jk ik
n j i j i A
j i
A a
1
) ,... 2 , 1 , (
0
to daje E A
A
A
A
A adj A =
(
(
(
=
0 0
0 0
0 0
) ( .

106
__________________________________________________________________________________________

Na slian nain dobijamo da je E A A A adj = ) (

Za datu matricu A i za njenu adjugovanu matricu A
*
vae sledee osobine:

a) A A
*
= A
*
A ,
b) |A A
*
| =|A|
n
,
c) |A A
*
| =|A||A
*
| |A
*
| = |A|
n1
,
d) |A|= 0 A A
*
= O.

Navedena tvrenja jednoznano slede iz definicije mnoenja matrica.

Primer: Odrediti adjungovanu matricu matrice A i pokazati da je

E A A A adj A adj A = = ) det( ) ( ) (
(
(
(
=
3 1 2
4 3 2
3 2 1
A , det , sledi: matrica A je regularna. , A A = = 3
(
(
(

=
1 3 4
2 3 2
1 3 5
) ( A adj

E A adj A =
(
(
(
=
(
(
(

(
(
(
= 3
3 0 0
0 3 0
0 0 3
1 3 4
2 3 2
1 3 5
3 1 2
4 3 2
3 2 1
) (

E A adj =
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(

= 3
3 0 0
0 3 0
0 0 3
3 1 2
4 3 2
3 2 1
1 3 4
2 3 2
1 3 5
) (

5.4.3. Inverzna matrica

Ako elimo da odredimo inverznu (recipronu) matricu kvadratne matrice A, treba
nai matricu , koja pomnoena matricom A daje jedininu matricu E, tj: A
1
A A A A E = =
1 1
.

Polazimo od jednaine E A A A adj A adj A = = ) det( ) ( ) ( . Iz toga sledi u sluaju
regularnosti matrice A tj. kada je 0 A onda prethodna jednakost se deli sa A i tada
dobijamo: E A
A
A adj
A
A adj
A = =
) ( ) (
.

Iz ovoga se vidi da je
A
A adj
A
) (
1
=
. Matricu A
1
nazivamo inverznom (recipronom)
matricom matrice A.

__________________________________________________________________________________________
107
__________________________________________________________________________________________

A
1
=
*
*
1
A
A A
A
=

Svaka regularna matrica ( A 0) ima inverznu (recipronu) matricu, dok singularna
matrica ( A = 0) nema inverznu matricu.

Primer: Proveriti sledee matrice:

a) A
(
(
(
=
3 4 7
2 3 5
5 6 2
A = 1
(
(
(
24 34 1
29 41 1
27 38 1
1
A
adjA
A
b) B
(
(
(
(
=
2 1 1 3
3 2 1 4
3 4 6 3
2 5 0 3
B = 1
(
(
(
(

= =
159 111 8 19
99 69 5 12
43 30 2 5
59 41 3 7
1
B
adjB
B
c) C
(
(
(

=
4 3 3
6 5 4
1 1 1
(
(
(

= =
1 0 3
2 1 2
1 1 2
1
C
adjC
C
d) D
(
(
(
=
1 1 5
5 3 4
3 2 3
(
(
(

= =
1 7 11
3 18 29
1 5 8
1
D
adjD
D

Neke osobine regularnih matrica i stepena kvadratne matrice.

1. Ako je A regularna matrica, ona je i A
1
regularna matrica.
2. ( ) ; A A

=
1 1
E
3. Ako su A i B regularne matrice n-tog reda, onda je ( ) A B A B =
1 1 1
A
K

4. A E A A A A A A A A A A
o K
= = = = =
; ; ; ;...
1 2 3 2 1
+

5. A A A p q N
P q p q
= ; ,
6. N q p A A
pq q p
= , ; ) (
7. . ( )
n
n
A A
1
=
Primer: Reiti matrinu jednainu po nepoznatoj
metrici X !
(
=
(
1 3
4 2
3 5
2 3
2 3
1 2
X

Jednaina je oblika A X B = C. Pomnoimo obe strane jednaine sa leve strane
matricom A
1
, dok sa desna mnoimo sa B
1
(ukoliko one postoje u suprotnom sluaju
jednainu je nemogue reiti).

Nakon tih mnoenja dobija se jednaina X = A
1
C B
1
, a to je i reenje zadatka.

108
__________________________________________________________________________________________

Imamo: A = A
(
2 3
1 2
1
= ,
(

2 3
1 2
B = B
(
3 5
2 3
1
= i C = ,
(
3 5
2 3
(
1 3
4 2

Primenimo FALK-ovu emu u obliku
1 1 1 1
1

B C A C A A
B C
:

18 34
13 24
14 12
9 7
2 3
1 2
3 5
2 3
1 3
4 2

, prema tome: X = .
(
18 34
13 24

5.4.4. Zadaci za vebu
a) Proveriti u sluaju matrice M unjenicu: M
1
=
4
1
M.
M = .
(
(
(
(

1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1

b) odrediti inverzne matrice za A i B!

A =
1
3
, B = .
(
(
(
(
3 2 1 2
4 3 1
0 0 2
0 0 1 2
(
(
(
(
(
(
0 .... 1 1 1
... .... ... ... ...
1 .... 0 1 1
1 .... 1 0 1
1 .... 1 1 0
c) Reiti matrinu jednainu !
(
(
(
=
(
(
(
5 2 1
2 3 4
3 1 1
1 1 1
0 1 2
1 1 1
X

Ispitni zadaci 5.

1. (24.01.2002.)

Reiti matrinu jednainu AX + B = CX +D po nepoznatoj matrici X ako su date
matrice:

A =
, B =
, C =
, D =
.
(
5 3
3 1
(
3 1
1 3
(
1 1
1 1
(
11 11
3 7
.
__________________________________________________________________________________________
109
__________________________________________________________________________________________

Reenje:

AX + B = CX +D (A C ) X =D B odnosno MX = N odakle sledi X = M
-1
N,

gde je: M =A C =
= i N =D B =
= .
(
5 3
3 1
(
1 1
1 1
(
4 2
2 0
(
11 11
3 7
(
3 1
1 3
(
8 10
2 4
Poto je det(M) = 1/4 i M
-1
=
(
0 2
2 4
4
1
, sledi X = .
(
1 2
2 1

2. (06.06.2002.)

a) Diskutovati rang matrice A(t).
b) Reiti matrinu jednainu (X+3E)
1
=A(3)/4.
( )
(
(

=
t t t
t t A
3
2
4 1
3 7 2
1 3 1
.
Reenje:

a)
A
.
( )
(
(
(
(
(
(
+

+

=
2 3 0 0
1 1 0
1 3 1
~
1 3 1 0
1 1 0
1 3 1
~
3 4 1
3 7 2
1 3 1
2 2
2
t t
t
t t t
t
t t t
t t

U prvom koraku prva vrsta je pomnoena sa 2 dodata je drugoj vrsti, odnosno prva
vrsta samo je dodata treoj vrsti.

U drugom koraku druga vrsta je oduzeta od tree vrste. Oevidno, za t
2
3t + 2 = 0,
tojest za t
1
= 1 ili za t
2
= 2 rang matrice je 2 jer imamo 0 vrstu.

Za sve ostale vrednosti parametra t (za t 1 i za t 2) rang matrice je 3.

b) Obeleimo A(3)=B. Pristupamo reavanju matrine jednaine:

( X + 3E )
1
= B/4 4E =B ( X + 3E ) 4E =B X + 3B
B X = 4E 3B X =B
1
(4E 3B ).

Poto je ,
4
, det(B)=4,
(
(
(

=
0 1 1
3 4 2
1 3 1
B
(
(
(

=
4 3 3
9 16 6
3 9 1
3B E

(
(
(
1 1 1
1 1 3
5 1 3
4
1
1
B
, zato e biti X =B
1
(4E 3B )=
.
(
(
(

1 2 2
1 2 3
5 1 6

110
__________________________________________________________________________________________

3. (02.09.2003)
Izraunati determinantu
a a
a a
a a
b a b a b a a
+ + +
0 0
0 0
0 0
3 2
.
Reenje:

Dodajmo elemente druge kolone odgovarajuim elementima prve kolone, zatim
elemente tree kolone dodajemo elementima prve kolone, i konano elemente etvrte kolone
dodajemo odgovarajuim elementima prve kolone i dobijemo:

a a
a a
a a
b a b a b a a
+ + +
0 0
0 0
0 0
3 2
=
a a
a a
a
b a b a b a b a
+ + + +
0 0
0 0
0 0 0
3 2 6 4
=
=(4a+6b)
a a
a a
a
0
0
0 0
.

Poto je determinanta na kraju "trougaona", zato njena vrednost je jednaka proizvodu
dijagonlnih elemenata. Prema tome, traena determinanta je =2a
3
(2a + 3b).

4. (23.09.2003.)
Izraunati determinantu .
(
(
(
(

+
=
2 0 4 1
3 3 6 2 1
4 3 8 2
1 5 2 4 2
x
x
x
D
Reenje:

Primenom osobina determinanata i Laplasove teoreme razvoja dobija se D = 25x.

5. (13.04.1999.)

Data je matrica .
(
(
(

=
1 1 1
0 2 0
1 1 3
A

a) Dokazati da je , gde je E jedinina matrica, za nN. E n A n A
n n n
2 ) 1 ( 2
1
=

b) Pomou prethodnog saznanja nai bez algoritma za inverziju matrica.
1
A
__________________________________________________________________________________________
111
__________________________________________________________________________________________

112

Reenje:

a) Dokaz emo izvriti takozvanom matematikom indukcijom. Taj metod dokaza je
poznat studentima iz srednje kole.

Prvo se proverava vaenje tvrenja za n = 1: A E A A = =
1 1 1 1
2 ) 1 1 ( 2 1 .
Takoe se uoava, da je za n = 2: E A A 4 4
2
= .

Sledi pretpostavka vaenja tvrenja za n = k: . E k A k A
k k k
2 ) 1 ( 2
1
=

Potrebno je dokazati, da vai za n = k+1: E k A k A
k k k 1 1
2 2 ) 1 (
+ +
+ =

Pomnoimo prethodnu matrinu jednakost sa matricom A.
Dobijamo: . A k A k A
k k k
2 ) 1 ( 2
2 1 1
=
+

Zamenom injenice E A A 4 4
2
= , sledi:
. ( ) A k E k A k A k E A k A
k k k k k k
2 2 4 2 4 2 ) 1 ( 4 4 2
1 1 1 1
= =
+

Iskoristimo da je 4=2
2
, odnosno: 4 k 2
k1
= k 2
k+1
, sledi:
, ( ) E k A k E k k k A
k k k k 1 1 1
2 2 ) 1 ( 2 2 2 4 2
+ +
+ = + =
to je i trebalo dokazati.

b) Za iznalaenje inverzne matrice pomou prethodnog rezultata, a bez upotrebe
postupka za invertovanje, uoiti sledee: za n = 2 smo imali: E A A 4 4
2
= .
Pomnoimo ovu jednakost a A
-1
i dobijamo:
1
4 4

= A E A .
Odavde sledi: A E
4
1
1
=
A .

6. SISTEMI LINEARNIH JEDNAINA

6.1. Pojam sistema linearnih algebarskih jednaina

Precizirajmo prvo pojam promenljive ili inepoznate.

Promenljive ili nepoznate veliine pripadaju datom skupu S. Elementi skupa mogu
biti interpretirani sa bilo kojim elementom skupa U:

S = {x, y, z, u,, x
1
, y
1
, z
1
, u
1
, ,x
2
, y
2
, z
2
, u
2
, ,x
n
, y
n
, z
n
, u
n
,}.

Pretpostavimo, da elementi, sa kojima se susreemo uvek pripadaju skupu R realnih
brojeva.

Sistem linearnih jednaina nad skupom realnih brojeva S je konjunkcija m jednaina u
kojima ( x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
) oznaavaju nepoznate, dok su a
i j
R skalarne veliine,
koeficijenti sistema jednaina, b
i
R su takodje skalarne veliine, takozvani slobodni
lanovi, gde su i {1, 2, 3, , m}, j {1, 2, 3, , n}, m,n N:

S:

1 1 3 13 2 12 1 11
... b x a x a x a x a
n n
= + + + +
2 2 3 23 2 22 1 21
n n
= + + + +
3 3 3 33 2 32 1 31
n n
= + + + +
-------------------------------------------------------
m n mn m m m
b x a x a x a x a = + + + + ...
3 3 2 2 1 1

Ukoliko su svi slobodni lanovi jednaki nuli, to jest b
1
= b
2
= b
3
== b
m
= 0, tada se
govori o homogenom sistemu jednaina. U protivnom (to jest ako je bar jedan od slobodnih
lanova razliit od nule), sistem je nehomogen sistem.

Koeficijente sistema S, brojeve a
i j
moemo svrstati u jednu matricu A, koju nazivamo
matricom sistema linearnih jednaina. Ukoliko tu matricu proirimo sa n+1-vom kolonom
slobodnih koeficijenata, tada se dobija proirena matrica sistema.

A = , =
(
(
(
(
(
(
mn m m m
n
n
n
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
...
... ... ... ... ...
...
...
...
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
(
(
(
(
(
(
m mn m m m
n
n
n
b
b
b
b
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
...
...
... ... ... ... ...
...
...
...
3
2
1
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
, x = , b = .
(
(
(
(
(
(
n
x
x
x
x
...
3
2
1
(
(
(
(
(
(
m
b
b
b
b
...
3
2
1

Upotrebom uvedenih oznaka sistem od datih n jednaina moe se zapisati i kao
matrina jednaina: A x = b. (Primetimo, da je matrica A tipa mn, matrica x tipa n1, tako
matrica b mora biti tipa m1!). Koristei oznake za transponovanje vektor kolone x i b mogu
se zapisati i u obliku:

113
_____________________________________________________________________________________________________

x = | |
n
x x x x ...
3 2 1
T
i b = | |
m
b b b b ...
3 2 1
T
.

U cilju pojednostavljenja esto te vektore kolone piemo u obliku:

x = (x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
) i b = (b
1
, b
2
, b
3
, , b
m
).

Ovakav nain zapisivanja ne treba da predstavlja tekoe, jer kod pravih vektora vrsta
koristimo uglaste zagrade i bez zapeta izmedju elemenata.

Vektor kolona a =| |
n
...
3 2 1
T
e reenje sistema S ako i samo ako vai
jednakost A a = b, drugim reima, ako je:

1 1 3 13 2 12 1 11
... b a a a a
n n
= + + + +
2 2 3 23 2 22 1 21
... b a a a a
n n
= + + + +
3 3 3 33 2 32 1 31
... b a a a a
n n
= + + + +
-------------------------------------------------------
m n n m m m m
b a a a a = + + + + ...
3 3 2 2 1 1
.

Po ranijoj konvenciji umesto a =| |
n
...
3 2 1
T
mogli smo pisati i
a = (a
1
, a
2
, a
3
, , a
n
).

U zavisnosti od koeficijenata moe se desiti, da sistem nemogue reiti, ali i to je
mogue, da imamo beskonano mnogo reenja.

Primer: Data su etiri sistema jednaina.
S
1
:
5
, S
3 2
5 3 2
2 1
2 1
= +
=
x x
x x
2
:
5
, S
2 7
3 2
5 3 2
2 1
2 1
2 1
=
= +
=
x x
x x
x x
3
: , S
8 7
3 2 5
5 3 2
2 1
2 1
2 1
=
= +
=
x x
x x
x x
4
:
3 2 2 5
5 3 2
3 2 1
3 2 1
= +
= +
x x x
x x x

U pogledu reivosti konstatujemeo sledee:

Sistem S
1
je jednoznano reiv, reenje je x = (1, 1)
Sistem S
2
nije reiv, ne postoji ni jedan skup realnih brojeva koji ga zadovoljava.
Kod sistema S
3
reenja prve dve jednaine zadovoljavaju i treu, pa je sistem reiv.
Na kraju, sistem S
4
ima beskonano mnogo reenja, poto umesto x
3
moemo zameniti
bilo koji broj.

x = (x
1
= 1+
19
4
x
3
, x
2
= 1+
19
9
x
3
, x
3
= proizvoljan realan broj).
U daljem radu istraujemo mogunost pronalaenja reenja sistema jednaina. Pitamo:

Da li je dati sistem reiv? Koji su uslovi reivosti datog sistema jednaina?
Ako je sistem reiv, kako doi do reenja?
Analizirajmo reenja (diskusija). Da li su vektori dobijeni u toku reavanja stvarno reenja?
Postoje li jo neka reenja? Koliko reenja postoje?

114
SISTEMI LINEARNIH JEDNAINA
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
115

6.2. GAUSS-ov metod eliminacije nepoznatih

Razmotriemo sada sisteme linearnih jednaina u kojima se broj jednaina ne mora
poklapati sa brojem nepoznatih.

Sistem od m jednaina sa n nepoznatih imae oblik

m n mn j mj m m
i n in j ij i i
n n j j
n n j j
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a
= + + +
= + + +
= + + +
= + + +
L L
M M O M M M
L L
M M M O M M
L L
L L
2 2 1 1
2 2 1 1
2 2 2 2 22 1 21
1 1 1 1 12 1 11
(1)

gde su x
j
(j=1,2,...,n) nepoznate,
a
ij
(i=1,2,...,m , j=1,2,...,n) koeficijenti uz nepoznate,
b
i
(i=1,2,...,m) nezavisni lanove,
pri emu moe biti m = n, m < n ili m > n.

Ako su u sistemu jednaina (1) svi nezavisni lanovi b
i
(i=1,2,...,m) jednaki nuli
onda ga nazivamo sistemom homogenih jednaina, u suprotonom kaemo da je sistem
nehomogenih jednaina.

Reenjem sistema (1) nazivamo svaku ureenu n-torku od n brojeva

(
1
,
2
,
3
, ... ,
n
)

koji zamenjeni redom umesto x
j
(j=1,2,...,n) u jednainama (1) iste pretvaraju u identitete.

Upoznaemo se sad sa Gauss-ovim metodom sukcesivne eliminacije nepoznatih.

Neka je dat sistem (1) i neka je a
11
0. Pomnoimo obe strane prve jednaine sa
11
21
a
a
i oduzmemo od odgovarajuih strana druge jednaine, zatim sa
11
31
a
a
i oduzmemo od
odgovarajuih strana tree jednaine itd.

Dobijemo sistem:

(2)
m n mn j mj m
i n in j ij i
n n j j
n n j j
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a x a
= + +
= + +
= + +
= + + +
L L
M M O M M
L L
M M M O M
L L
L L
2 2
2 2
2 2 2 2 22
1 1 1 1 12 1 11

U sistemu (2) sem prve jednaine ni jedna jednaina ne sadri nepoznatu x
1
.
Pored toga sistem (2) ekvivalentan je sa sistemom (1).
_____________________________________________________________________________________________________

Predpostavimo da je i transfomiemo sistem (2) tako da prve dve jednaine
ostanu nepromenjene a iz preostalih jednaina sistema (2) eliminisaemo nepoznatu x
0
22
a
2
.
Mnoimo obe strane druge jednaine redom sa
22
2
22
42
22
32
, , ,
a
a
a
a
a
a
m
K i oduzimamo od
odgovarajuih strana preostalih jednaina.

Dobijemo sistem jednaina ekvivalentan sistemu (1).

t n tn j tj t
n n n j
n n j j
n n j j
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a x a
= + +
= + +
= + + +
= + + + +
L L
M M O M M
L L
L L
L L
3 3
3 3 3 3 33
2 2 2 2 23 2 22
1 1 1 1 13 1 12 1 11

Ovaj sistem sadri t jednaina, pri emu je t b m jer se broj jednaina pri prvoj i
drugoj transformaciji mogao smanjiti (ako je neka jednaina dobila oblik 0=0). Gore opisani
postupak eliminacije nepoznatih se nastavlja dok se ne dobije sistem od k jednaina, pri emu
je izvrena eliminacija (k-1) nepoznate

1 1 1
2 2 2 1 1 , 2 2 22
1 1 1 1 1 , 1 1 12 1 11

= + +
= + + + +
= + + + + +
k
k n
k
kn k
k
kk
n n k k k k
n n k k k k
b x a x a
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a x a
L
M M M
L L
L L

gde su oigledno i k m i k n. U ovom sluaju sistem (1) je
reiv. Ako je k=n sistem (1) je odreen, a za k< n sistem je neodreen, a u sluaju ako se
dobija sistem u kome se nalazi bar jedna jednaina ija je leva strana nula a desna razliita od
nule, tada je sistem protivrean.
0 , , 0 , 0
) 1 (
22 11

k
kk
a a a K

Zaista, ako je k = n sistem (4) dobija oblik:
1 1
2 2 2 22
1 1 1 12 1 11

=
= + +
= + + +
n
k n
n
nn
n n
n n
b x a
b x a x a
b x a x a x a
M M O
L
L

Iz poslednje jednaine moe se izraunati nepoznata x
n
. Zamenimo li x
n
u
pretposlednju jednainu moe se izraunati nepoznata x
n1
. Na ovaj nain nastavljamo
izraunavanje nepoznatih x
n2
, x
n3
, ... ,x
2
,x
1
.

U sluaju kada se broj preostalih jednaina i nepoznatih razlikuje mogue su
situacije koje ematski predstavljamo na slici 6.1.

116
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
117

m < n m = n m > n
r
1442443
1442443
1442443
n
n
n
1
4
4
2
4
4
3
1
4
4
2
4
4
3
m
Slika 6.2.1.

Analizirajmo sliku! Vertikalna crta predstavlja znak jednakosti u jednainama. Sa
desne strane te crte mogu biti slobodni lanovi razliiti od nule, moe biti medju njima i nula,
a u sluaju homogenog sistema jednaina su svi ti brojevi jednaki nuli.

Primenom GAUSS-ovog postupka (poto upravo sprovodimo "ponitavanje" lanova
na levoj strani) mogue je da neke jednaine potpuno nestanu (njihovo mesto je obeleeno
ispod horizontalne crte). Ako pri tome "ostaju" takve jednaine, ije desne strane nisu
ponitene (to su te unakrsno rafirane oblasti u desnim donjim uglovima), tada dobijemo neke
"besmislene" jednaine oblika 0 = K, gde K broj razliit od nule. Takav sistem je nemogu!

Koristimo li naa znanja u vezi matrica, moemo izrei sledei sud: Rang matrice
sistema jednaina (to je matrica levo od vertikalne crte) jeste manji od ranga takozvane
proirene matrice sistema (to su svi brojevi: i koeficijenti i slobodni lanovi). Po toj injenici
se prepoznaje takozvani nemogui ili nereivi ili protivrean sistem jednaina.

Ukoloko u toj kariranoj oblasti nema ni jednog broja razliitog od nule, tada te
"besmislene" jednaine ispod horizontalne crte i ne postoje. Tada je sistem reiv. Prva
mogunost takve reivosti je ve razmotrena upravo ispred ovih ispitivanja. Preostaje da se
odgovori na pitanje: ta se deava, kada je preostali broj "nezavisnih" ili "neponitivih"
jednaina je manji od broja nepoznatih. Neka je preostali broj jednaina r. Prebacimo sve
nepoznate kojih ima nr na desnu stranu, i dobijamo sistem sledeeg oblika:

) ... ( ......... ..........
1 1 1 1 1 1 4 14 3 13 2 12 1 n n r r r r
x a x a b x a x a x a x a x + + = + + + + +
+ +
) ... ( ........ ..........
2 1 1 2 2 2 4 24 3 23 2 n n r r r r
x a x a b x a x a x a x +

+ = + + + +
+ +

a x ) ... ( ......... ..........
3 1 1 3 3 3 4 34 3 n n r r r r
x a x a b x a x + + = + +
+ +
+
------------------------------------------------------------------------
. ) ... (
*
1
*
1
*
n n r r r r r r
x a x a b x + + =
+ +
Taj sistem ematski prikazujemo na slici 6.2.
1442443 123
1
4
4
2
4
4
3
b
r
r
n-r
Slika 6.2.2.

_____________________________________________________________________________________________________

Oevidno je, dalji postupak reavanja se u potpunosti poklapa sa postupkom koji smo
opisali na prethodnoj strani u sluaju odredjenog sistema jednaina. Sve nepoznate od prvog
do r-tog: x
1
, x
2
, , x
3
, . . . , x
r
izraunamo pomou veliina na desnoj strani gde je prisutno nr
slobodno odabranih nepoznatih. Takav sistem nazivamo neodredjeni sistem sa nr stepeni
slobode. Takav sistem ima beskonano mnogo reenja.

Jo jedna konstatacija u vezi homogenih sistema jednaina. Iz prethodnog razmatranja
sledi, da homogeni sistemi jednaina ne mogu biti nemogui! Homogeni sistemi jednaina su
uvek reivi. Jedino pitanje je kod tih sistema: da li je sistem odredjen ili neodredjen, i ako je
neodredje, sa koliko stepena slobode je neodredjen?

Na kraju zakljuujemo da se Gauss-ova metoda moe primeniti na bilo koji sistem
linearnih jednaina, i uvek odgovara na pitanje reivosti sistema.

Primeri:

1. Retiti sistem jednaina:
1 2 2
7 5 3 2
4 3 2
3 2 1
3 2 1
3 2 1
= + +
=
=
x x x
x x x
x x x

Transformacije emo izvriti na proirenoj matrici sistema:

(
(
(
(
(
(
(
(
(

+ +
+
1 1 0 0
1 1 1 0
4 3 2 1
3 5 4 0
1 1 1 0
4 3 2 1
1 2 2 1
7 5 3 2
4 3 2 1
3 2 3 1
2 1
) 4 ( ) 1 (
) 2 (
i i i i
i i
a a a a
a a

U poslednjoj matrici odgovara sistem jednaina:

1
1
4 3 2
3
3 2
3 2 1
=
= +
=
x
x x
x x x
x
1
= 3 , x
2
= 2 , x
3
= 1

8
5
6
2. Reiti sistem jednaina:
x x x x
x x x x
x x x x
x x x
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3
2 4
2 3 2
2 3
2 2 8
+ =
+ + + =
+ +
+ =
=

1 1 2 1 4
2 1 3 2 8
1 2 3 1 5
2 2 8 0 6
1 1 2 1 4
0 3 1 4 0
0 3 5 2 1
0 0 4 2 2
1 1 2 1 4
0 3 1 4 0
0 0 4 2 1
0 0 4 2 2
1 1 2 1 4
0 3 1 4 0
0 0 4 2 1
0 0 0 0 1

(
(
(
(

(
(
(
(

(
(
(
(

(
(
(
(

118
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
119

Poslednja vrsta matrice sadri jednainu 0 = 1 to znai da je sistem protivrean (nema
reenja).

0
0
0
3. Reiti homogeni sistem jednaina:
2 3
3 5
4 6
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
x x x x
x x x x
x x x x
+ =
+ + =
+ + =

2 1 3 1
3 1 1 5
1 2 4 6
2 1 3 1
5 0 2 4
5 0 2 4
2 1 3 1
5 0 2 4
0 0 0 0

(
(
(

(
(
(

(
(
(

Poslednja matrica odgovara sistemu jednaina koji je neodreen jer poslednja
jednaina sadri tri nepoznate.
2 3
5 3
1 2 3 4
1 3 4
x x x x
x x x
0
0
+ =
+ + =

Dvema nepoznatama dajemo proizvoljne vrednosti: x
3
= , x
4
=
x x x
1 2 3
2 4
5
9 13
5
=
+
= x
4
= =

, , , .

4. 5.

x x x
x x x
x x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
2 5 2
2 2
2 0
3 2 1
=
+ =
+ +
( , , )
2
=

3 1
7
2 9
1 2
1 2
1 2
x x
x x
x x
=
+ =
+ =
( , ) 2 5

6. 7.

x x x
x x x
x x x
x x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
2 2
2 3
2 3 2
3 2 3
2 1 2
+ + =
+ =
+ =
+ =
( , , )
3
2

x x x
x x x
x x x
x x x
x x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
0
2 2
2 3
5 2
2 1
3 4 1
8
8
+ + =
=
=
+ + =
+ =
( , , )

8 9.

x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
2 3
2 3
3 4 4
3 2 2
+ + 5
2
7
3
=
+ =
+ + =
=

x x x
x x x
x x x
x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 3
2 3
2 1
2 3 3
3 7
7 3 4
2
+ =
+
+ =
+ =
( , , )
=

( , ,
9 7 5
5
8 5
5
+
, )

_____________________________________________________________________________________________________

10. 11,

x x x x
x x x x
x x x
x x x
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 4
2 3 4
2 3
3 2
2 5 2
2 4
+ + = 1
1
2
+ + =
+
+ =
=

x x x
x x x
x x x
x x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
3 6
2 1
3 2 2
2 2
8
3
+ =
=
+ =
+ =

(protivrean) (protivrean)

Zadaci: Reiti GAUSS-ovim metodom eliminacije sledee sisteme jednaina:

a)
2
3 8 5 7 2 3
3 7 5 2 3
2 5 3 7
1 2 3
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
= + +
= + +
= + +
= + +
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
, b)
1 2
3 4
3 2
1 2 2 3
1 4 5 3
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
4 3 2 1
= + + +
= + +
= +
= + + +
= + +
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x
.

c) Izvriti diskusiju sledeih sistema jednaina u zavisnosti od prisutnog parametra.

c1) (5m+1) x
1
2m x
2
+ (4m+1) x
3
= m + 1
(4m1) x
1
+ (m1) x
2
+ (4m1) x
3
= 1
2(3m+1)x
1
+ 2m x
2
+ (5m+2) x
3
= 2 m.

c2) d x
1
(2d 1) x
2
+ (d + 2) x
3
= 1
(d 1) x
2
+ (d 3) x
3
= 1 + d
d x
1
+ (3d 2) x
2
+(3d + 1) x
3
= 2 d.

6.3. Reavanje sistema linarnih jednaina pomou determinanata

Posmatrajmo sada sistem linearnih jednaina u kojima broj jednaina jednak sa
brojem nepoznatih (m = n).

Sistem od n jednaina su n nepoznatih imae oblik:

(6.)
n n nn j nj n n
i n in j ij i i
n n j j
n n j j
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a
b x a x a x a x a
= + + +
= + + +
= + + +
= + + +
L L
M M O M M M
L L
M M M O M M
L L
L L
2 2 1 1
2 2 1 1
2 2 2 2 22 1 21
1 1 1 1 12 1 11

gde su x
j
nepoznate, a
ij
koeficijenti uz nepoznate, b
i
nezavisni lanovi.(i,j = 1,2,...,n)

Oznaimo determinantu kvadratne matrice sistema (6) sa D:

120
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
121

nn nj n n
in ij i i
n j
n j
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
D
L L
M O M M M
L L
M M O M M
L L
L L
2 1
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11
=

Pretpostavili smo da sistem (6) ima n jednaina sa n nepoznatih, zato koeficijenti
a
ik
obrazuju determinantu (D) n-tog reda, pretpostavimo i to da je determinanta razliita od
nule, D0, i da sistem ima reenja (x
1
, x
2
,, x
n
). Da bismo odrediti nepoznatu x
n
pomnoimo
sistem jednaina kofaktorima elemenata k-te kolone, tj. kofaktorima elemanta a
ik
i saberemo
leve i desne strane jednaina sistema i grupisanjem koeficijenata uz nepoznate x
k
(k=1,,n)
dobijamo:

( a
11
A
1k
+ a
21
A
2k
+ + a
i1
A
ik
+ + a
n1
A
nk
)x
1

+( a
12
A
1k
+ a
22
A
2k
+ + a
i2
A
ik
+ + a
n2
A
nk
)x
2

+
+ ( a
1k
A
1k
+ a
2k
A
2k
+ + a
ik
A
ik
+ + a
nk
A
nk
)x
k

+
+ ( a
n1
A
1k
+ a
n2
A
2k
+ + a
n1
A
ik
+ + a
nn
A
nk
)x
n

= b
1
A
1k
+ b
2
A
2k
+ + b
i
A
ik
+ + b
n
A
nk

Koeficijent uz nepoznatu x
k
je vrednost determinante D sistema (6), a ostali
koeficijenti uz nepoznate x
1
, x
2
, , x
k-1
, x
k+1
, , x
n
su nule (iz osobine determinante). Izraz
na desnoj strani predstavlja takoe determinantu koja se dobija iz determinante sistema kada
se koeficijenti a
1k
, a
2k
, , a
nk
uz nepoznatu x
k
zamene slobodnim lanovima b
i
. Prema
tome je:

a a a a
a a a a
a a a a
x
a a b a
a a b a
a a b a
k n
k n
n n nk nn
n
n
n
n n n n
11 12 1 1
21 22 2 2
1 2
11 12 1 1
21 22 2 2
1 2
L L
L L
M M M M
L L
L L
L L
M M M M
L L
=
n
; x
k
D = D
k

Dakle, nepoznate se odreuju kao kolinici determinanata:

x
D
D
x
D
D
x
D
D
x
D
D
k
k
n
n
1
1
2
2
= = = = ; ; ... ; ; ... ; .

Ove formule nazivaju se KRAMER-ove formule.

Kada je determinanta sistema razliita od nule sistem jednaina ima jedno i samo
jedno reenje: ( ). Nepoznate x x x x
n 1 2
, , ... ,
k
(k=1,2,n) odreuju se po KRAMER-ovim
formulama. One prestavljaju KRAMER-ovo pravilo:

_____________________________________________________________________________________________________

Sistem od n linearnih nehomogenih jednaina sa n nepoznatih ija je determinanta
sistema razliita od nule ima samo jedan sistem reenja. To su reenja odreena kolinicima
iji je imenilac uvek determinanta sistema a brojioci su determinante koje se dobijaju iz
determinante sistema, kada se u njoj koeficijienti uz nepoznatu koja se trai zamene desnim
stranama jednaina nehomogenog sistema.

Primeri:

1.

5 2 3 4
2 4 5 12
3 2 2 8
3 3 1
1 3 2 1
5 2 3 4
2 2 4 5
1 3 2 2
3 1 1 3
175
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
D
+ + =
+ =
+ =
+ + =
=
( , , , )
; ,

; ; 525
3 1 1 3
2 2 8 1
5 4 12 2
4 3 4 5
175
3 1 1 1
2 2 3 8
5 4 2 12
4 3 2 4
2 1
=
= =

= D D

175
1 1 1 3
8 2 3 1
12 4 2 2
4 3 2 5
350
3 1 1 3
2 8 3 1
5 12 2 2
4 4 2 5
4 3
=

= =

= D D ;

Reenja su: x x x x
1 2 3 4
175
175
525
175
350
175
175
175
1 =

= = 1 ; = 3 ; = 2 ;

2. 3.

x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
3 7
2 3 4
3 4 2
2 3 2
2 3 5 1
19
9
2
+ =
+ =
+ + =
+ + + =
( , , , )

x x x x
x x x x
x x x x
x x x
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3
2 0
1
2 2
3 4
3 3 2 1
3
2
+ + =
+
+ + + =
+ + =
( , , , )
=

4. 5.

2 0
2 4
3 1
1 3 1
1 2 3
1 2 3
1 2 3
x x x
x x x
x x x
+ =
+ + =
+ + =
( , , )

x x x
x x x
x x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
3
2 2
2 4
1 1 1
1
+ =
+ + =
=
( , , )

122
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
123

6.4. Reavanje sistema linearnih jednaina primenom inverzne matrice.

Najbolju primenu inverzne matrice nalazimo kod reavanja sistema lilnearnih
jednaina i to kod n jednaine sa n nepoznatih.

Dat je sistem od n linearnih jednaina sa n nepoznatih Koeficijente moemo
napisati u obliku matrice, i ta matrica se naziva osnovna matrica sistema.

(
(
(
(
(
(
(
(
=
nn nj n n
in ij i i
n j
n j
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
A
L L
M O M M M
L L
M M O M M
L L
L L
2 1
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11

Nepoznate i slobodne lanove moemo pisati u obliku matrice (vektora) kolone.

X
x
x
x
B
b
b
b
n n
=
(
(
(
(
=
(
(
(
(
1
2
1
2
M M
;

Putem ovih, sistem jednaina se moe krae pisati u obliku matrine jednine
AX=B .

Svaki onaj skup brojeva ( ) koji sistem (6) pretvaraju u identitet
nazivamo reenjem sistema, a matricu X reenjem (korenom) matrine jednaine AX=B
x x x
n 1 2
, , ... ,

Ako je matrica A regularna, onda postoji i (A
1
) inverzna matrica, a to znai da i
sistem ima reenje. Ako matrinu jednainu AX = B mnoimo sa A
1
dobiemo
A
1
AX= A
-1
B ; X= A
-1
B ili

x
x
x
A
A A A
A A A
A A A
b
b
b
n
n
n n nn n
1
2
11 12 1
21 22 11
1 2
1
2
1
M
L
L
M M O M
L
M
(
(
(
(

(
(
(
(

(
(
(
(
= ili
x
x
x
D
D
D
D
n n
1
2
1
2
1
M M
(
(
(
(
=
(
(
(
(

jer je krae ako se uvedu oznake |A| = D i . Iz toga sledi reenje: A b D k n
ik i k
i
n
= =
=1
1 ; ( ) ,...,
x
D
D
k
k
= za D0 (k=1,,n) to predstavlja KRAMER-ovo pravilo za reavanje sistema.

_____________________________________________________________________________________________________

Primer:

1. Reiti matrini sistem jednaina AX=B ako su

A X
x
x
x
B =

(
(
(
=

(
(
(
=

(
(
(
1 8 9
2 1 3
2 2 1
32
11
27
1
2
3
, ,
Reenje: |A|=D= 15 osnovna matrica A je regularna, to znai da postoji A
A
adjA
=
1
1
.

A
(
(
(
1
1
15
5 10 15
8 19 15
6 18 15
na osnovu ovog postoji X= A
-1
B ; ,
x
x
x
1
2
3
9
4
1
(
(
(
=
(
(
(
iz ega sledi, da su reenja sistema x
1
=9 , x
2
=4 , x
3
= 1.

2.
x x x
x x x
x x x
1 2 3
1 2 3
1 2 3
2 4
2 3
3 4
+ + =
+ =
+ =
3
2 1
, A =
=
1 2 1
2 1 3
3 4 1
22 , A
1
1
22
11 6 7
11 4 1
11 2 5

x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
3
1
22
11 6 7
11 4 1
11 2 5
4
3
12
1
2
1
(
(
(
=

(
(
(

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
; .

6.5. KRONECKER-CAPLELLI-jev stav

Za sistem jednaina (1) vai Kronecker-Capelli-jev stav koji glasi: Sistem
nehomogenih linearnih jednaina (1) saglasan (to jest ima reenje) tada i samo tada kada je
rang matrice koeficijenata A=[a
ij
]
(m,n)
jednak rangu proirene matrice (B) koja se dobija kada
se matrici koeficijenata A dopiu kao poslednja kolona nezavisni lanovi, b
i .

Matrice su oblika:

(
(
(
(
=
(
(
(
(
=
3 2 1
2 2 22 21
1 1 12 11
2 1
2 22 21
1 12 11
b a a a
b a a a
b a a a
B
a a a
a a a
a a a
A
mn m m
n
n
mn m m
n
n
L
M M O M M
L
L
L
M O M M
L
L
;

Dakle, mora biti rang(A)=rang(B). Ovaj uslov je potreban i dovoljan.
124
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
125

Razlikovaemo dva sluaja ako je sistem (1) saglasan:

1. Ako je r(A) = r(B) = r = n onda sistem ima n jednaina linearno nezavisnih, a to
je sluaj koji smo videli kod KRAMER-ovog pravila. Sistem tada ima jednoznano odreeno
reenje ( ) a za sistem kaemo da je odreen. x x x
n 1 2
, , ... ,

2. Ako je r(A) = r(B) = r < nonda se sistem moe napisati u obliku

a
11
x
1
+ a
12
x
2
+ + a
1r
x
r
= b
1
- a
1,r+1
x
r+1
- a
1,r+2
x
r+2
- -a
1n
x
n

a
21
x
1
+ a
22
x
2
+ + a
2r
x
r
= b
2
- a
2,r+1
x
r+1
- a
2,r+2
x
r+2
- -a
2n
x
n

a
r1
x
1
+ a
r2
x
2
+ + a
rr
x
r
= b
r
- a
r,r+1
x
r+1
- a
r,r+2
x
r+2
- -a
rn
x
n

Ovakav sistem jednaina ima za reenje ( x x x
r 1 2
, , ... , ) koje zavisi od
( x x x
r r n + + 1 2
, , ... ,
x x x
) nepoznatih, mi ih moemo po volji izabrati i tako dobiti beskonano
mnogo reenja za dati sistem. Sistem je tada (nr)-to struko neodreen jer za
r r n + + 1 2
, , ... , uzimamo proizvoljne vrednosti.

3. Ako r(A) r(B) sistem je nesaglasan (nema reenja) ili protivrean.

Primeri:

1. Ispitati da li je sistem saglasan. Primeniti Kronecker-Capelli-jev stav.

7 5
3 7
15 9 9
1 2 3
1 2 3
1 2 3
x x x
x x x
x x x
1 + =
+
+ + =
=

Odreivanje ranga matrice radi se Gauss-ovim algoritmom svoenjem matrice B
(povrine matrice sistema) na dijagonalnu (trouglastu) formu, a elemente matrice A (sistema)
se odvajaju crticama, vidi se da r(A) = r(B) = 2:

B =

(
(
(

(
(
(

(
(
(
7 1 5 1
1 3 1 7
15 1 9 9
7 1 5 1
0 22 12 48
0 22 12 48
7 1 5 1
0 22 12 48
0 0 0 0

Sistem je n1=1 struko neodreen.

Ako se uzme da x
3
= onda x x
1 2
5 7
11
24 6
11
=

=

, .

_____________________________________________________________________________________________________

2. 3.

2 3 2
7 5
5 4 6
6 3
8 5 2
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
x x x
x x x
x x x
x x x
x x x
=
+ + =
=
+ =
+ =
3
4
8
2
9

2 1
3 2 2 3
5 2
2 3
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
2
1
4
+ + =
+ =
+ + =
+ =

r(A) = r(B) = 3 = n r(A) = 3 , r(B) = 4
Reenje: (2, -3, 5). r(A) r(B) , sistem je protivrean.

4. Diskutovati reenja sistema za razne vrednosti parametra m:

mx x x
x mx x
x x mx
1 2 3
1 2 3
1 2 3
2
1 + + =
+ + =
+ + =
m
m
.

Reenje:
|A| = (m-1)
2
(m+2) , To znai da za m 1 m 2 r(A) = r(B) = 3 i sistem je odreen.
a) za m = 1 r(A) = r(B) = 1, i poto je n=3 zato sistem dvostruko neodreen,
b) za m = 2 r(A) = 2 , r(B) = 3 , sistem je protivrean.

5. 6.

2 3 2
7 5
5 4 6
6 3
8 5 2
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1 2 3
x x x
x x x
x x x
x x x
x x x
=
+ + =
=
+ =
+ =
3
4
8
2
9

2 5
2 1
3 0
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
x x x x
x x x x
x x x x
+ + =
+ =
+ =

r(A) = r(B) = 3 = n = r r(A) = r(B) = 3 = r , n = 4 , r < n
Reenje: (2, -3, 5) sistem je neodreen sa nr= 1 stepenom slobode:

13 6
7
24 3
7
15 8
7

|
\
|
.
|

; ; ;

6.6. Sistem homogenih jednaina

Kod homogenog sistema su svi slobodni lanovi b
i
= 0. Jasno je da su oevidna
reenja x
i
=0. Ova se reenja zovu identina ili trivijalna. Pored ovih trivijalnih reenja sistem
moe imati i drugih reenja razliitih od nule.

Sistem homogenih jednaina ne moe biti pritivrean jer uvek ima bar jedno
reenje: x
1
=0, x
2
=0, , x
n
=0. U sluaju ako je broj jednaina u sistemu manji od broja
nepoznatih (m<n), sistem pored trivijalnog ima i druga reenja, sistem je neodreen, jer se
broj jednaina primenom Gauss-ove metode moe se smanjiti.
126
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
127

U sluaju kada je determinanta sistema D0 sistem je odreen i ima kao jedino
reenje trivijalno po KRAMER-ovim formulama.

Homogeni sistem ima samo trivijalna reenja ako r(A) = r = n. Ako je r(A) = r < n
tada sistem pored trivijalnog ima i beskonano mnogo reenja i to: nepoznate x
1
, x
2
, , x
r

mogu se izraziti preko x
r+1
, x
r+2
, , x
n
(sistem koji sadri te nepoznate treba da je saglasan).

Primeri: Reiti sistem
1. 2.

x x x
x x x
x x
1 2 3
1 2 3
1 3
2 0
0
3 5
+
+ =
+ = 0
=

2 5
3 2
4 3 2
1 2 3
1 2 3
1 2 3
x x x
x x x
x x x
0
0
0
+ + =
+ +
+ + =
=
r(A) = 2 < n r(A) = 3 = n
(
5
3
,
4
3
, ) (x
1
= x
2
= x
3
=0 , trivialno reenje).

3. 4.

x x x x
x x x x
x x x
x x x x
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3
1 2 3 4
3 2
4 5
2 3
3 2
+ + + 0
0
0
0
=
+ + +
+ + =
+ + +
=
=

3 4 5 7
2 3 3 2
4 11 13 16
7 2 3
24 27 29 0
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
0
0
0
0
+ + =
+
+ + +
+ +
+ +
=
=
=
=

r(A) = 3 < n jednostruko neodreen r(A) = 2 < 4 dvostruko neodreen
(0, -3, , 7) (
3 13
17

,
19 20
17

, , )

5. Odredimo parametar m tako, da sistem S
H

ima jedistveno (odredjeno) reenje,
ima netrivijalno reenje.

S
H
:
0
0
0
0
4 3 2 1
4 3 2 1
4 3 2 1
4 3 2 1
= + + +
= + + +
= + + +
= + + +
mx x x x
x mx x x
x x mx x
x x x mx
.
Reenje traimo primenom GAUSS-ovog metoda eliminacije u matrinoj formi. U
ovom sluaju nije potrebno voditi rauna o proirenoj matrici, jer je dodatna kolona sainjena
iskljuivo od 0.
~
~ ~
(
(
(
(
m
m
m
m
1 1 1
1 1 1
1 1 1
1 1 1
(
(
(
(
+ + + + 3 3 3 3
1 1 1
1 1 1
1 1 1
m m m m
m
m
m
(
(
(
(
1 1 1 1
1 1 1
1 1 1
1 1 1
m
m
m
(1) m 3 (2)

_____________________________________________________________________________________________________

~ ~ ~ ~ .
(
(
(
(
1 1 1
1 1 1
1 1 1
1 1 1 1
m
m
m
(
(
(
(
m m m
m
m
1 1 1 0
0 1 0 0
0 0 1 0
1 1 1 1
(
(
(
(
1 1 1 0
0 1 0 0
0 0 1 0
1 1 1 1
(
(
(
(
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
1 1 1 1
(3) m 0 (4) m 1 (5) (6)

Opis koraka:
(1) dodajemo prvu, drugu i treu vrstu etvrtoj,
(2) podelimo etvrtu vrstu sa m+3 (obratiti panju na uslov!)
(3) zamena mesta prve i etvrte vrste,
(4) oduzimanje prve vrste od druge i od tree, kao i oduzimanje m-tostruke prve vrste od
etvrte vrste (obratiti panju na uslov!),
(5) deljenje druge, tree i etvrte vrste sa m1 (obratiti panju na uslov!),
(6) dodavanje druge i tree vrste etvrtoj vrsti.

Iz matrice dobijene u 6. koraku jednoznano sledi: sistem ima jedinstveno reenje a
to je takozvano trivijalno reenje, naravno, samo ako su zadovoljeni uspuni uslovi!

Razume se, ne moemo ostaviti bez odgovora pitanja, ta je u sluaju, kada ti uslovi
nisu zadovoljeni? ta se deava, ako je ipak m=1, ili m=0 ili m=3 ? Ispitajmo te sluajeve
pojedinano!

m= 3

Osmotrimo matricu dobijenu nakon prva dva koraka metoda eliminacije. Stavimo da
je m = 3! Poto je trea vrsta sainjena od samih nula izostavimo je:

~ ~ ~ ~
(
(
(
1 3 1 1
1 1 3 1
1 1 1 3
(
(
(

1 1 1 3
1 1 3 1
1 3 1 1
(
(
(

4 8 4 0
0 4 4 0
1 3 1 1
(
(
(
4 4 0 0
0 1 1 0
1 3 1 1
(1) (2) (3)
~ ~ ~ .
(
(
(
1 1 0 0
0 1 1 0
1 3 1 1
(
(
(
1 1 0 0
1 0 1 0
2 0 1 1
(
(
(
1 1 0 0
1 0 1 0
1 0 0 1
(4) (5) (6)

Opis koraka:
(1) zamena mesta prve i tree vrste,
(2) oduzimanje prve vrste od druge, odnosno dodavanje trostruke prve vrste treoj,
(3) deljenje druge vrste sa 4, zatim oduzimanje etvorostruke vrednosti od tree vrste,
(4) deljenje tree vrste sa 4,
(5) dpdavanje tree vrste drugoj, odnosno trostruke tree vrste prvoj vrsti,
(6) oduzimanje druge vrste od prve vrste.

128
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
129

Koristili smo takozvani modifikovani GAUSS-ov algoritam. Ponitavaju se elementi i
iznad i ispod dijagonale. Razlika izmedju broja nepoznatih i ranga matrice je nr = 43 = 1,
zato imamo jedan stepen slobode. Neka je na izbor x
4
= l.

Sistem jednaina dobijen u (6) koraku je:

S
H(3)
:
0
0
0
4 3
4 2
4 1
=
=
=
x x
x x
x x
,

zato slede reenje x
1
= x
2
= x
3
= x
4
= l, to jest (x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) = (l, l, l, l) = l(1, 1, 1, 1).

m= 1

Oevidno je, da u sluaju m=1 ak tri jednaine postanu suvine i preostaje samo
jedna: x
1
+ x
2
+ x
3
+ x
4
= 0.
Rang je r = 1. To znai n r = 4 1 = 3 stepena slobode
Birajmo slobodno x
2
= a, x
3
= b, x
4
= g. Sledi x
1
= ( x
2
+ x
3
+ x
4
) = ( a + b + g ).
Opte reenje je: (x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) =( ( a + b + g ), a , b , g ). Nije teko uoiti da je to
mogue (upotrebom osobina sabiranja vektora i mnoenje vektora sa brojem) zapisati:
(x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) = ( ( a + b + g ), a , b , g ) =
= ( a , a , 0 , 0 )+( b, 0 , b , 0 )+( g, 0 , 0 , g ) =
= a (1, 1, 0, 0) + b (1, 0, 1, 0) + g (1, 0, 0, 1).
Prema tome, opta, netrivijalna reenja se javljaju kao linearna kombinacija tri
osnovna reenja. Sa tim "osnovnim" reenjima emo se kasnije jo detaljni pozabaviti.

m= 0

Matrica sistema S
H
u sluaju m = 0 ima izgled:
(
(
(
(
0 1 1 1
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 0
~ ~ ~ ~
(
(
(
(
0 1 1 1
1 0 1 1
1 1 1 0
1 1 0 1
(
(
(
(
1 0 1 0
0 1 1 0
1 1 1 0
1 1 0 1
(
(
(
(

2 1 0 0
1 2 0 0
1 1 1 0
1 1 0 1

~ ~
(
(
(
(
1 2 0 0
2 1 0 0
1 1 1 0
1 1 0 1
(
(
(
(
3 0 0 0
2 1 0 0
1 0 1 0
1 0 0 1
r = 4, n r = 0, znai postoji samo trivijalno reenje!
_____________________________________________________________________________________________________

Rezime: U zadatku dati homogeni sistem S
H
ima:
I. u sluaju m = 3 netrivijalno reenje l(1, 1, 1, 1) za l 0.
II. u sluaju m = 1 skup netrivijalnih reenja:
a (1, 1, 0, 0) + b (1, 0, 1, 0) + g (1, 0, 0, 1) pri emu a 0 b 0 g 0.
III. Za bilo koju drugu vrednost parametra m sistem je odredjen i ima samo
trivijalno reenje:: (0, 0, 0, 0).

Zadaci: Odredite reenja homogenih sistema jednaina!

a) b)
0 3 2 7
0 16 13 11 4
0 2 3 3 2
0 7 5 4 3
4 3 2 1
4 3 2 1
4 3 2 1
4 3 2 1
= + +
= + +
= +
= + +
x x x x
x x x x
x x x x
x x x x
0 3 3 4 5
0 6 2 2
0 3 2 3
0
5 4 3 2 1
5 4 3 2
5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
= + + +
= + + +
= + + +
= + + + +
x x x x x
x x x x
x x x x x
x x x x x
.

Ispitni zadaci 6.

1. (28.09.1998.)

Diskutovati sledei sistem jednaina po parametru :

( )
( )
( )
( )
3
1
2
1
1
1 1

= + + + +
= + + + +
= + + + +
= + + + +
z y x
u z y x
u z y x
u z y x

Reenje:

Determinanta sistema je ( ) 4
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
3
+ =
+
+
+
+
=
.

Ispitujemo sluajeve = 0 i = 4, jer za 0 i 4 sistem je odreen.

Za = 0 imamo prvu jednainu x + y + z + u = 1, dok sve ostale jednaine
imaju isti oblik: x + y + z + u = 0.
Oevidno, sistem je protivrean. Matrinim putem bi dobili zakljuak, da je rang
matrice sistema 1, dok je rang proirene matrice sitema 2.

130
_____________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
131

Za = 4 imamo proirenu matricu sitema jednaina:

(
(
(
(
(
27
9
3
1
3 1 1 1
1 3 1 1
1 1 3 1
1 1 1 3
~
(
(
(
(
(
20
9
3
1
0 0 0 0
1 3 1 1
1 1 3 1
1 1 1 3
.

Nije potrebno dalje nastaviti, lako se uoava, da sistem i u ovom sluaju je nemogue
reiti. Zakljuak je dobijen tako, da su prve tri vrste dodate etvrtoj vrsti, i dobili smo etvrtu
jednakost u obliku 0 = 20, to je, naravno nemogue!

2. (13.04.1999.)

Diskutovati sistem linearnih jednaina za razne vrednosti parametara p i q.
1
1
= + +
= + +
= + +
pz qy x
q z y pq x
z y q px

Reenje:

Determinanta sistema je D=q (p + 2)(p 1)
2
.

Za q 0 i p 2 i p 1 sistem je odredjen, i ima jedinstveno reenje. U zadatku to
reenje nije traeno, prema tome i ne nastavljamo u tom pravcu. Ispitujemo redom sluajeve:

Za q = 0 imamo sistem jednaina, koji je nemogu za bilo koji p:
px + z = 1, x + z = 0, x + pz = 1.
Da bi smo potvrdili taj zakljuak oduzmimo drugu jednainu i od prve i od tree. Izraunajmo
iz dobijenih jednakosti x i z. Dobijamo tvrdjenje (uz uslov da je p 1): x = z = 1/(p1), to je
broj koji razliit od nule. Meutim po drugoj jednaini treba da je x = z, to nije mogue.
Ako se uzima da je p = 1, odmah se uoava protivrenost prve i druge jednaine.

Za p = 1 imamo sistem jednaina:
x + qy + z = 1, x + qy + z = q, x + qy + z = 1.
Ako je u tom sistemu q = 1 , imamo umesto tri jednaine jednu: x + y + z = 1. To znai da u
tom sluaju polazni sistem je neodreen sa 2 stepena slobode (3 nepoznate jedna jednaina).
Za bilo koju vrednost q 1 prva i trea jednaina se polkapaju, ali su u suprotnosti sa
drugom, te u tom sluaju sistem je nemogu.

Za p = 2 imamo sistem jednaina:
2x + qy + z = 1, x 2qy + z = q, x + qy 2z = 1.
Saberemo li sve tri jednaine, dobijamo zakljuak: 0 = q + 2. Nije teko uoiti, da za bilo koju
vrednost q 2 prethodna jednakost predstavlja besmislicu, te sistem je nemogu.
Pretpostavimo li da parametar q ipak ima tu vrednost, t.j. za q = 2 , sistem e biti
jednostruko neodreen, jer se svodi na: 2x 2y + z = 1, x + 4y + z = 2, x 2y 2z = 1.
Dodavanjem druge i tree jednaine prvoj, ona se u potpunosti ponitava, prema tome ostanu
nam dve jednaine i tri nepoznate, a to je upravo taj jedan stepen slobode.

_____________________________________________________________________________________________________

132

3. (02.09.2003.)

Ispititati reivost i nai eventualno reenje datog sistema jednaina primenom Gausove
metode eliminacije.
x
1
2 x
2
+ x
3
+ x
4
= 1
x
1
2 x
2
+ x
3
x
4
= 1
x
1
2 x
2
+ x
3
+5 x
4
= 5
Reenje:

Jednostrukim oduzimanjem prve jednaine od svih ostalih jednaina dobija se:
x
1
2 x
2
+ x
3
+ x
4
= 1
2 x
4
= 2
4 x
4
= 4.
Oevidno je, da se druga i trea jednaina svodi na jednu: x
4
= 1. Zamenimo li to u
prvu jednainu imamo: x
1
2 x
2
+ x
3
= 0. To znai dva stepena slobode. Bilo koje dve od
ove tri nepoznate slobodno biramo, a trea se izraunava pomou njih.
Na primer: x
2
= , x
3
= , tada je x
1
= 2 .
Prema tome opte reenje je:
(2 , , , 1) ili (2, 1, 0, 0) + (1, 0, 1, 0) + (0, 0, 0, 1).

4. (08.06.2004.)

Da li sistem jednaina ima reenja? (Ako postoji reenje odrediti ga!)
x
1
+ 2x
2
+ 3x
3
x
4
= 1
3x
1
+ 2x
2
+ x
3
x
4
= 1
2x
1
+ 3x
2
+ x
3
+ x
4
= 1
2x
1
+ 2x
2
+ 2x
3
x
4
= 1
5x
1
+ 5x
2
+ 2x
3
= 2.
Reenje:

Na proirenoj matrici sistema primenjujemo GAUSS-ov metod eliminacije:

(
(
(
(
(
(
2
1
1
1
1
0 2 5 5
1 2 2 2
1 1 3 2
1 1 2 3
1 3 2 1
~
(
(
(
(
(
(

3
1
1
2
1
5 13 5 0
1 4 2 0
3 5 1 0
2 8 4 0
1 3 2 1
~
(
(
(
(
(
(
3
1
1
1
1
5 13 5 0
1 4 2 0
1 4 2 0
3 5 1 0
1 3 2 1
~
(
(
(
(
(
2
1
1
1
10 12 0 0
5 6 0 0
3 5 1 0
1 3 2 1

Oevidno je, nakon izostavljanja vrsta koje se ponitavaju (precrtane), da je rang matrice i
proirene matrice isti: 3. To znai 1 stepen slobode (imamo 4 nepoznate!). Odaberimo x
4
= k.
Iz ovog izbora i poslednje matrice sledi sistem jednaina:
x
1
+ 2x
2
+ 3 x
3
= 1 k
x
2
+ 5 x
3
= 1 + 3k
6 x
3
= 1 + 5k.
Odavde ne predstavlja tekou odrediti opte reenje datog sistema jednaina:
( x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) =
|
.
|
\
| + +
k
k k k
,
6
5 1
,
6
7 1
,
6
5 1
=
6
1
((1, 1, 1, 0) + k (5, 7, 5, 1)).

7. VEKTORSKI PROSTORI

7.1. Pojam vektorskog prostora

Posmatrajmo skupove R ={ } ,... , , , , i V={ } ... d, c, b, a, , pri emu skup R ima
strukturu polja u odnosu na sabiranje i mnoenje elemenata, a V ima strukturu komutativne
grupe u odnosu na sabiranje. Ovi zahtevi ukratko znae sledee: U skupu R za ma koje
elemente i vai, da su i + , , i :, ( 0) elementi tog skupa, pri emu su
operacije sabiranja, oduzimanja, mnoenja i deljenja snabdevene poznatim svojstvima tih
operacija u skupu realnih brojeva; dok zahtev, da skup V ima strukturu komutativne grupe
u odnosu na sabiranje znai sledee:

1. a + b V, za ma koje a,b V;
2. (a + b) + c = a + (b + c), za ma koje a,b,c V (asocijativnost);
3. Postoji elemenat 0 V, za koji je 0+a = a+0 za ma koji a V ,(postoji
neutralni elemenat te operacije u tom skupu);
4. Za ma koji elemenat a V postoji -a V, za koji je a+(-a) = 0; (svaki
elemenat ima svoj inverzni elemenat); i
5. a + b = b + a, za ma koje a,b V (komutativnost).

Definicija 7.1.: Komutativna grupa V sa unutranjom operacijom + ini vektorski
prostor nad poljem R sa unutranjim operacijama sabiranja i mnoenja, ako je definisana
"spoljanja" operacija mnoenja izmeu elemenata R i V, koja zadovoljava sledee
zahteve za ma koje , R i a,b V:

1. a V,
2. ( + ) a = a + a,
3. (a + b) = a + b,
4. ( ) a = ( a),
5. 1 a = a, i 0 a = 0, (0,1 R i 0 V).

Primer 7.1.: Posmatrajmo skup (geometrijskih) vektora u prostoru. Uoimo, da taj
skup ima strukturu komutativne grupe u odnosu na sabiranje vektora, definisanog u
prethodnom poglavlju, dok u pogledu mnoenja vektora brojem zadovoljeni su zahtevi iz
definicije 7.1.; prema tome, skup geometrijskih vektora ima strukturu vektorskog prostora
nad poljem realnih brojeva.

Proveriti!

133

VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Primer 7.2.: Posmatrajmo skup matrica tipa (m,n). Proveriti, da i taj skup
zadovoljava uslove komutativne grupe u odnosu na sabiranje matrica, a takoe i pogledu
mnoenja matrice brojem zadovoljava i uslove vektorskog prostora nad poljem realnih
brojeva.
Proveriti!

Primer 7.3.: U svojstvu elemenata skupa V uoimo polinome sa racionalnim
koeficijentima promenljive x: .
0 1
1
1
... ) ( a x a x a x a x P
n
n
n
n n
+ + + + =

Proveriti da je skup polinoma snabdeven strukturom komutativne grupe u odnosu
na uobiajeno sabiranje polinoma. Dalje, ako posmatramo i mnoenje polinoma sa brojem
u uobiajenom smislu, moe se proveriti, da takvo mnoenje zadovoljava zahteve iz
definicije vektorskog prostora, zato i skup polinoma ima strukturu vektorskog prostora nad
poljem realnih brojeva.

Primer 7.4.: Dat je skup V = {vv =( )
n
a a a a ,..., , ,
3 2 1
, a R , i =1,2,...,n}.
(Popularno se taj skup naziva skupom "n-torki".(U sluaju n=3 imamo vektore - ureene
trojke u dekartovom koordinatnom sistemu.) .
i

Proveriti da V ima strukturu vektorskog prostora nad poljem realnih brojeva, ako
sabiranje elemenata u skupu n-torki definiemo kao prirodno uoptenje sabiranja vektora u
dekartovom koordinatnom sistemu (sabiramo odgovarajue koordinate), dok pod
mnoenjem sa brojem podrazumevamo mnoenje svake koordinate vektora tim brojem.

U svojstvu elemenata skupa V mogu se posmatrati uredjene n-torke i u obliku
kolona. U oba sluaja ti objekti u sutini jesu matrice; u prvom sluaju su tipa (1,n), dok u
ovom drugom tipa (n,1). To znai, da ovaj primer predstavlja specijalni sluaj primera
7.2. u vezi matrica.
Proveriti!

U daljim razmatranjima pod vektorima emo podrazumeti ovakve ureene "n-
torke" realnih brojeva, a primeri i zadaci e biti birani esto sa podruja ureenih trojki.

7.2. Linearna zavisnost i nezavisnost vektora

Definicija 7.2. Za proizvoljan skup vektora , uzetih iz V i brojeva
n 3 2 1
,..., , , v v v v
n
,..., , ,
3 2 1
uzetih iz R izraz
n n
v v v v + + + + ...
3 3 2 2 1 1

nazivamo linearnom kombinacijom vektora . Linearna kombinacija vektora
je takoe vektor.
n 3 2 1
,..., , , v v v v

134
_______________________________________________________________________________________

Primer 7.5.: Neka su dati vektori: ) 1 , 8 , 5 , 1 ( ), 0 , 8 , 2 , 4 (
2 1
= = v v ,
i . Jedna njihova linearna kombinacija je: ) 5 , 1 , 0 , 0 (
3
= v ) 1 , 1 , 1 , 1 (
4
= v

v = 1
4 3 2 1
1 3 2 v v v v + + =

= (4,2,8,0) + (-2,10,16,2)+(0,0,-3,-15)+(1,1,1,1) = (3,13,22,-12).

Definicija 7.3. Za proizvoljan konaan skup vektora kaemo da je
linearno zavisan skup, ako postoji linearna kombinacija tih vektora koja je jednaka nuli, pri
emu je bar jedan od brojeva
n 3 2 1
,..., , , v v v v
i
uzetih iz skupa R razliit od nule, tj:
n n
v v v v + + + + ...
3 3 2 2 1 1
= 0, za bar jedno 0
i
.(
i
R , i = 1,2,3,...,n).

Definicija moe biti preformulisana na sledei nain:

Definicija 7.3.a. Za proizvoljan konaan skup vektora kaemo da
je linearno nezavisan skup, ako linearna kombinacija tih vektora moe biti jednaka nuli
samo ako su svi brojevi
n 3 2 1
,..., , , v v v v
i
uzetih iz skupa R jednaki nuli, tj:

n n
v v v v + + + + ...
3 3 2 2 1 1
= 0,

samo ako su svi 0 =
i
.(
i
R , i = 1,2,3,...,n).

Posledica ove definicije je, da iz skupa linearno zavisnih vektora elementi koji,
imaju koeficijent razliit od nule mogu se izraziti kao linearna kombinacija ostalih.
Recimo, ako je 0
k
, tada e biti za
k i i
= (i=1,2,...,n, ik):

n 1 k 1 1 - k 1 2 2 1 1 k
... ... v v v v v v + + + + + + =
+ + n k k
.

Primer 7.6.: Vektori ) 1 , 1 , 1 , 1 ( ), 1 , 2 , 3 , 4 ( ), 4 , 3 , 2 , 1 (
3 2 1
= = = v v v su linearno
zavisni, jer je
3 2 1
5 v v v + = 0, ili, naprimer:
3 2 1
5 v v v + = .
Proveriti!

Ako u vektorskom prostoru V odaberemo jedan skup od k linearno nezavisnih
vektora, tada svojim linearnim kombinacijama oni proizvedu ili razapinju podprostor V
1

datog prostora V. U tom podprostoru bilo koji skup od k+1 vektora predstavlja linearno
zavisan skup.

Pokuajmo u jednom vektorskom prostoru pronai to vee skupove linearno
nezavisnih vektora! Na taj nain podprostori, generisani odabranim linearno nezavisnim
skupovima vektora bie sve iri, dok u krajnjem sluaju emo pronai i jedan takav skup
od n linearno nezavisnih vektora koji generie itav prostor. Tada bilo koji elemenat

135
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

prostora V moe biti izraen pomou datih n vektora (bilo koji skup od n+1 vektora je
linearno zavisan skup).

Definicija 7.4.: Dimenzija vektorskog prostora V je maksimalan broj linearno
nezavisnih vektora u njemu.

Definicija 7.5.: Baza vektorskog prostora V je bilo koji skup od n linearno
nezavisnih vektora, gde je n dimenzija prostora.

Primeujemo, da definicija baze dozvoljava postojanje vie baza istog prostora. Te
baze su ravnopravne, samo dogovori (konvencije) prave razliku meu njima.

Postavlja se pitanje, kako uvideti kod datog skupa vektora, da li je taj skup linearno
nezavisan ili je linearno zavisan? Neka je dat skup od m ureenih n-torki u
obliku vektor-kolona. Formirajmo za ispitivani skup vektora njihovu linearnu kombinaciju
pomou brojeva , i = 1,2,...,m (brojeve ne moramo uvek obeleavati grkim slovima.) i
zahtevajmo da ta kombinacija bude jednaka nuli, dobijamo:
m 3 2 1
,..., , , v v v v
i
x

m m
x x x x v v v v + + + + ...
3 3 2 2 1 1
= 0.

Taj zahtev moemo napisati u obliku matrine jednaine Ax=0, gde je matrica A
formirana od koordinata vektora v
i
svrstanih u kolone, dok x je vektor kolona sainjena od
nepoznatih brojeva x
i
i tipa je (m,1):

1,2,..., i za su gde ,
0
0
0
......
.
......
......
2
1
i
2
1
2 1
2 22 12
1 21 11
m
v
v
v
x
x
x
v v v
v v v
v v v
in
i
i
m mn n n
m
m
=

v

Oigledno je, da je matrica A tipa (n,m). Ova matrina jednaina se svodi na
homogeni sistem linearnih algebarskih jednaina. Broj jednaina je n, a nepoznatih je m.
Taj sistem jednaina po KRONECKER-CAPELLI-jevoj teoremi je uvek reiv. Postoji li
netrivijalno reenje, to zavisi od ranga matrice A . Poznato je, da rang(A)min(n,m). Za
dati skup vektora-kolona (ureenih n-torki) broj jednaina je uvek n, pa je rang(A)n. Ako
postoji samo trivijalno reenje sistema jednaina, znai da linearna kombinacija datog
skupa vektora anulira jedino za = 0, za sve i = 1,2,...,m. U ostalim sluajevima (za reenja
koja nisu trivijalna) postoji broj s = min(n,m)rang(A), koji smo nazvali brojem stepeni
slobode. Toje broj, koji pokazuje, koliko nepoznatih brojeva moemo slobodno
odabrati, dok ostalih ms brojeva izraunaemo u zavisnosti od slobodno odabranih.
i
x
i
x

Zakljuujemo, da u skupu ureenih n-torki (vektor-vrste ili vektor kolona od po n
koordinata) ne moe postojati skup od n+1 linearno nezavisnih vektora. Naravno, nije
linearno nezavisan ni svaki skup on n vektora!

136
_______________________________________________________________________________________

Mogu postojati linearno nezavisni skupovi od k elemenata, gde je k<n. Maksimalan
broj skupova linearno nezavisnih vektora u takvim prostorima je n. Dimenzija prostora je
n. Bilo koji skup od n linearno nezavisnih vektora moe biti baza. Sve te baze generiu isti
prostor V, i one su meusobno ravnopravne. Skupovi od po k linearno nezavisnih vektora
(k<n) generiu po jedan k-dimenzioni podprostor n-dimenzionog prostora. (Uoiti
dvodimenzione podprostore - ravni - u trodimenzionom prostoru! Ravan je razapeta sa dva
linearno nezavisna vektora.). Te su karakteristike konanodimenzionih vektorskih prostora.

Primer 7.7.: U skupu ureenih n-torki posmatrajmo skup od n vektora:
e
1
=(1,0,0,...,0), e
2
=(0,1,0,...,0), e
3
=(0,0,1,...,0),...., e
n
=(0,0,0,...,1). Ne predstavlja tekou
uveriti se u to, da je matrica formirana od ovih vektor-vrsta ranga n, tojest skup jeste
linearno nezavisan skup vektora. To je jedna baza n-dimenzionog vektorskog prostora.

Primer 7.8.: Date su dve baze etvorodimenzionog vektorskog prostora V:

B
1
={ e
1
[1,0,0,0]
T
, e
2
[0,1,0,0]
T
, e
3
[0,0,1,0]
T
, e
4
[0,0,0,1]
T
} i

B
2
={ b
1
[1,1,0,1]
T
, b
2
[2,1,3,1]
T
, b
3
[1,1,0,0]
T
, b
4
[0,1,-1,-1]
T
}.

Proveriti, da li je B
2
stvarno baza? (Za B
1
na osnovu prethodnog primera znamo
da je linearno nezavisan skup vektora).

Dat je i vektor a u odnosu na prvu bazu: a=3e
1
-4e
2
+5e
3
+2e
4
.Nai koordinate tog
vektora u odnosu na drugu bazu!

Prema tome, traimo brojeve x
1
,x
2
,x
3
, x
4
, za koje e vaiti:

a= x
1
b
1
+ x
2
b
2
+ x
3
b
3
+ x
4
b
4
.

Formirajmo matricu A od elemenata druge baze kao vektor-kolonama, zatim
reimo matrinu jednainu Ax = a:

2
5
4
3
1 0 1 1
1 0 3 0
1 1 1 1
0 1 2 1
4
3
2
1
x
x
x
x

Primetiti, da u vektor-koloni na desnoj strani su koordinate vektora a u odnosu na
prvu bazu. Nakon reavanja ove matrine jednaine bilo kojim metodom dobija se: x
1
=5,
x
2
= 1, x
3
=10, x
4
= 8, tojest: a= -5b
1
b
2
+10b
3
8b
4
.

Proveriti!

137
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Primer 7.9: Neka je dat skup vektora koji generie V : G = (a, b, c, d, e, f, g ).
Poznato je, da ovi vektori nisu linearno nezavisni, ve izmeu njih postoje sledee veze.

Kolika je dimenzija prostora i koji vektori mogu biti baza tog prostora?

3 b + c 6 d 2 e 6 f = 0
2 b 3 d 3 f 2 g = 0
b + c 3 d 2 e 3 f + 2 g = 0
b 3 d 3 f = 0.

Nakon pojednostavljenja tih veza imamo:

b 3 d 3 f = 0
c 2 e + 2 g = 0
3 d + 3 f 2 g = 0.

Poto imamo 7 vektora a 3 veze zato je dim (L(G)) = 7 3 = 4.

Koja 4 vektora mogu biti baza L(G)? Vektori koji su u linearnoj zavisnosti to ne
mogu biti! Takoe vi, da vektor a mora biti u svakoj bazi, jer ne zavisi ni od jednog
drugog vektora. Sastavimo sve mogue etvorke vektora u kojima je vektor a prisutan,
zatim izbacimo one koji ne mogu biti baza zbog spomenutih razloga):

(a, b, c, d ) (a, b, c, f ) (a, c, e, f ) (a, c, d, g ) (a, b, f, g )
(a, b, c, e ) (a, b, d, f ) (a, d, e, f ) (a, b, e, g ) (a, c, f, g )
(a, b, d, e ) (a, c, d, f ) (a, b, c, g ) (a, c, e, g ) (a, d, f, g )
(a, c, d, e ) (a, b, e, f ) (a, b, d, g ) (a, d, e, g ) (a, e, f, g )

Osenene etvorke ne mogu biti baza. Na primer (a, b, c, e ) zato ne moe biti, jer
iz linearne veze c 2 e + 2 g = 0 vektor c moemo izraziti: c = 2 e 2 g .

Primer 7.10.: Neka je prostor W generisan vektorima G = (a, b, c, d, e). Odredimo
zavisnost ili nezavisnost tog generatorskog sistema zatim odredimo i mogue baze, ako su
dati vektori:
a = (2, 1, 3, 1), b = (1, 0, 1, 2), c = (0, 1, 5, 3),
d = (1, 1, 6, 5), e = (1, 2, 12, 10).

U ovom primeru je sadran i prethodni primer: prvo treba otkriti veze, zatim
sastaviti mogue baze prostora.

138
_______________________________________________________________________________________

Potraimo netrivijalne linearne kombinacije tih vektora:

a a + b b + g c + d d + j e = 0.

Matrica sistema homogenih linearnih rednaina za reavanje date vektorske
jednaine je sledea. (primenimo GAUSS-ov algoritam)

10 5 3 2 1
12 6 5 1 3
2 1 1 0 1
1 1 0 1 2
~ ~
19 9 6 3 0
42 21 14 7 0
12 6 4 2 0
10 5 3 2 1

37 0 0 0 0
0 0 0 0 0
6 3 2 1 0
2 1 1 0 1

Slede sledee jednaine:

a g d +2 j = 0, b + 2g +3 d 6 j = 0, 37 j = 0.

Rang sistema je 3, tojest imamo 3 nezavisna vektora. Koje su veze izmeu vektora?
Birajmo po dva data stepena slobode brojeve: g 0, i d 0.

Slede reenja:

a = g + d , b = 2g 3 d , g = g, d = d, j = 0.

Sada moemo napisati sledee veze:

a a + b b + g c + d d + j e = 0

(g + d ) a + ( 2g 3 d) b + g c + d d = 0

( a 2b + c) g + (a 3b + d) d = 0 .

Zbog g 0 i d 0 ove dobijene veze mogu biti istinite samo ako je zadovoljeno:

a 2b + c = 0 s a 3b + d = 0.

Sada poznajemo veze izmeu vektora, na osnovu tehnike iz prethodnog zadatka
moemo odrediti mogue baze. Sve mogue trojke su:

(a, b, c), (a, b, d), (a, b, e), (a, c, d), (a, c, e),

(a, d, e), ( b, c, d), (b, c, e), ( b, d, e), ( c, d, e).

139
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Poto je j = 0, zato vektor e mora biti u svakoj bazi, te izostaju sve one trojke u
kojima nije prisutan taj vektor. Trojke (a, b, c) i (a, b, d) izostaju zbog otkrivenih veza, a
trojke (a, c, d) i ( b, c, d) zbog nedostatka vektora e.

Prema tome mogue baze su:

(a, b, e), (a, c, e), (a, d, e), (b, c, e), ( b, d, e), ( c, d, e).

Zadaci 7.2.: a) Jedan generatorski sistem prostora W je skup G = (a, b, c, d, e). Odrediti
sve zavisnosti izmedju tih vektora (odrediti dimenziju prostora kojeg generiu):

a = (2, 0, 4, 6), b = (1, 9, 8, 9), c = (3, 0, 6, 9),
d = (1, 3, 8, 9), e = (1, 3, 4, 3).

b) Neka je jedan generatorski sistem prostora V skup G = (a, b, c, d, e, f, g ).
Poznato je da je ovaj skup linearno zavisan. Kolika je dimenzija prostora V i koji vektori
mogu biti baza iz G ako su poznate sledee veze:

3 a + 2 d f = 0, b c + 2 e = 0, 2 f + c 6 a = 0.

c) Odrediti uslove u vezi parametara a, b, c i d koji garantuju da baza
etvorodimenzionog prostora moe biti skup B = (a, b, c, d):

a = (1+
a
1
, 1, 1, 1), b = (1, 1+
b
1
, 1, 1), c = (1, 1, 1+
c
1
, 1), d = (1, 1, 1, 1+
d
1
) .
7.3. Linearne transformacije

Posmatrajmo sada izvesna preslikavanja vektorskog prostora V u sam taj prostor.

Definicija 7.6.: Linearna transformacija A vektorskog prostora V nad poljem R je
preslikavanje koje svakom vektoru x, (x V) pridruuje vektor Ax V, tako da vai za
svako x
1
, x
2
V i za svako R:

1. A (x
1
+ x
2
) = A x
1
+ A x
2
;
2. A ( x)= (A x).

Iz uoptenja te definicije sledi: A ( x
1
+ x
2
) = A x
1
+ A x
2
.

Primer 7.11.: Mnoenje vektora skalarom je linearna transformacija.
Proveriti!

140
_______________________________________________________________________________________

Primer 7.12.: U dvodimenzionalmom prostoru vektora - orijentisanih dui
posmatrajmo rotaciju oko fiksirane take za neki stalan ugao . Neka je vektor a preslikan
na Aa V. Proveravajui uslove 1. i 2. iz definicije 7.6. moe se uoiti da je rotacija
linearna transformacija.

Neka je data baza B vektorskog prostora V: B = { a
1
,

a
2
, a
3
, ..., a
n
}. Tada se
proizvoljan vektor x u toj bazi izraava na sledei nain:

x =
1
a
1
+

2
a
2
+
3
a
3
+ ... +
n
a
n
.

Slika tog vektora, dobijena linearnom transformacijom A je:

A x = A(
1
a
1
+

2
a
2
+
3
a
3
+ ... +
n
a
n
) =
1
Aa
1
+

2
Aa
2
+
3
Aa
3
+ ... +
n
Aa
n
.

Iz toga proizilazi, da e slika vektora x biti poznata, ako su nam poznate slike
elemenata baze B .Potrebno je, prema tome da se zadaju slike elemenata baze, i time je u
potpunosti zadata linearna tranformacija A. Neka su te slike date sledeim linearnim
kombinacijama: (
i j
R)

A a
1
=
11
a
1
+

21
a
2
+
31
a
3
+ ... +
n1
a
n
.
A a
2
=
12
a
1
+

22
a
2
+
32
a
3
+ ... +
n2
a
n
.
--------------------------------
--------------------------------
A a
1
=
1n
a
1
+

2n
a
2
+
3n
a
3
+ ... +
nn
a
n
.

Neposrednim posmatranjem moemo uoiti, da je linearna transformacija A zadata
je kvadratnom matricom brojeva
i j
. Primetimo, da su u i-toj koloni koeficijenti slike i-tog
vektora iz baze B. (i,j = 1,2,3,..., n). U sledeim razmatranjima poistoveujemo linearnu
transformaciju A sa svojom matricom A, mada su to razliiti objekti.:

=
nn n n
n
n

...
...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
A

Operacije sa linearnim transformacijama takoe poistoveujemo sa operacijama
njihovih matrica.

Vae sledei stavovi (dokaze izostavljamo):

141
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Ako su A i B linearne transformacije, tj A ,B A , gde smo sa A oznaili skup
linearnih transformacija, tada je:

1. A + B A ;
2. AB A ;
3. (A B)C = A(BC), (A+B)+C = A+(B+C);
4. (A + B)C = AC + BC, A(B + C) = AB + AC;
5. A + O = O + A = A; AO = OA = O; O A nula-transformacija.;
6. AE = EA = A; gde je E A identina transformacija;
7. A + (A) = (A) + A = O; gde je A A .

Navodimo jo dva vana stava koji su od izuzetnog znaaja na dalja ispitivanja
linearnih transformacija:

8. Ako je matrica linearne transformacije A regularna (det(A)0) tada postoji
inverzna transformacija A
-1
. Inverzna transformacija linearne transformacije je linearna
transformacija. Matrica inverzne linearne transformacije je inverzna matrica matrice A.

9. Regularna linearna transformacija preslikava skup linearno nezavisnih
vektora u skup linearno nezavisnih vektora.

Posledice ovih stavova su:

a) Ako je { a
1
,

a
2
, a
3
, ..., a
n
} jedna baza vektorskog prostora V , tada je i skup
vektora { Aa
1
,

Aa
2
, Aa
3
, ..., Aa
n
} baza tog istog vektorskog prostora).

b) Ako su { a
1
,

a
2
, a
3
, ..., a
n
} i { b
1
,

b
2
, b
3
, ..., b
n
} dve baze istog vektorskog
prostora V, tada postoji regularna linearna transformacija A koja prevodi vektore prve baze
u vektore druge baze, dok njena inverzna transformacija A
-1
prevodi vektore druge baze u
vektore prve baze.

7.4. Transformacije baze

Jednostavnosti radi, sledea razmatranja vriemo u dvodimenzionom prostoru.
Svakako, zakljuke emo uoptiti i preneti na prostore sa vie dimenzija.

Neka su date dve baze tog prostora { i
1
,

i
2
} i { j
1
,

j
2
}, i neka je dat proizvoljan vektor
x svojim koordinatama u prvoj bazi: x
(1)
=
1
i
1
,+

2
i
2
. Pronaimo koordinate tog istog
vektora u drugoj bazi: x
(2)
=
1
j
1
,+

2
j
2
.

142
_______________________________________________________________________________________

Ne predstavlja tekou, na bazi primera 7.8., pronai sledee jednakosti.:

j
1
,=
1
i
1
+
2
i
2
; j
2
,=
1
i
1
+
2
i
2
;

Uvrstimo te izraze u x
(2)
=
1
j
1
,+

2
j
2
:

x
(2)
=
1
j
1
,+

2
j
2
. =
1
(
1
i
1
+
2
i
2
),+

2
(
1
i
1
+
2
i
2
)=

= (
1
1
+
2
1
)

i
1
+

(
1
2
+
2
2
)i
2
=
1
i
1
,+

2
i
2
.

Uoenu injenicu moemo zapisati i u matrinom obliku:

=
, tojest: x
2
1
2 2
1 1
2
1
(1)
= T
12
x
(2)
,

gde smo koristili oznaku T
12
za matricu, koja prevodi vektore prve baze u vektore druge
baze. Primetiti, da koordinate vektora druge baze nalaze se u odgovarajuim kolonama
matrice prelaza. Uz mali napor moemo uoiti, da vae i relacija x
(2)
= T
21
x
(1)
, gde T
21

oznaava matricu prelaza iz druge baze u prvu.

Primer 7.13.: Posmatrajmo rotaciju koordinatnog sistema u ravni oko take O za
ugao . Tada je prvobitna baza zadata sa ortogonalnim parom jedininih vektora {i
1
,

i
2
}
(Odstupimo od ranije utvrenih oznaka i primenimo oznake u stilu ovog poglavlja.). Druga
baza, koja nastala rotacijom prve je: {j
1
,

j
2
}. Posmatrajui sliku 7.1. uoavamo sledee:

j
1
,=

i
1
cos +i
2
sin; i
1
,=

j
1
cos j
2
sin ;
j
2
,=

i
1
sin +i
2
cos; i
2
,=

j
1
sin +j
2
cos ;

Na osnovu prethodnih razmatranja moemo zapisati sledee:

=
cos sin
sin cos
,
cos sin
sin cos
21 12
T T

Proveriti na ovom primeru i
pravilo koje takoe vai i u optem
sluaju:

T
12
T
21
=T
21
T
12
= E,

tojest da su matrice prelaza
uzajamno inverzne jedna drugoj.

i1
i2
j1
j2
O

Slika 7.11.

143
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Interesantno je pitanje, kako e se promeniti matrica linearne transformacije A
ukoliko primenimo jednu transformaciju baze. Obeleimo i u sluaju matrica linearnih
transformacija sa A
(1)
matricu te transformacije u prvoj bazi, odnosno sa A
(2)
matricu u
drugoj bazi. Pronaimo vezu izmeu tih matrica!

Poto smo zakljuili, da je x
(1)
= T
12
x
(2)
za bilo koji vektor x, to vai i u sluaju
(Ax)
(1)
=T
12
(Ax)
(2)
, i (Ax)
(2)
=T
21
(Ax)
(1)
. Razmotrimo sledei tok misli:

(Ax)
(1)
= A
(1)
x
(1)
= T
12
(Ax)
(2)
= T
12
A
(2)
x
(2)
= T
12
A
(2)
T
21
x
(1)
A
(1)
= T
12
A
(2)
T
21
.

Na slian nain moemo doi i do zakljuka: A
(2)
= T
21
A
(1)
T
12
.

Primer 7.14. Neka su date dve baze trodimenzionog vektorskog prostora. Prva je {
e
1
,

e
2
,

e
3
} , dok { b
1
,

b
2
,

b
3
} je druga. Data je i veza izmeu te dve baze sledeim
jednakostima: b
1
=

e
1
+e
2
+ 2e
3
; b
2
=

e
1
+ e
2
+e
3
; b
3
= 2e
1
+ 3e
2
3e
3
.

Posmatramo vektor x
(2)
=

b
1
+b
2
+ b
3
. Oevidno je, da su koordinate tog vektora u
drugoj bazi dati sa
1
=1;

2
=1 i
3
=1. Nai koordinate tog vetora u prvoj bazi!

Reenje se moe dobiti na dva naina. Ovom prilikom je jednostavnije, ako se uzima, da je

b
1
+b
2
+ b
3
= (e
1
+e
2
+2e
3
)+(e
1
+e
2
+e
3
)+(2e
1
+3e
2
3e
3
) = 4e
1
+5e
2
+0e
3
,

iz ega proizilazi, da je
1
= 4;
2
= 5 i
3
= 0.

Za drugi nain je potrebno uoiti, da nam je data matrica prelaza T
12
, pa nam je
potrebno izvriti samo jedno matrino mnoenje T
12
x
(2)
= x
(1)
.Elemente matrice T
12
itamo
iz zadate veze dveju baza (koordinate piemo u kolone!):

.
1
1
1
,
3 1 2
3 1 1
2 1 1
(2)
= x
12
T Zaista: T
12
x
(2)
x =
=
0
5
4
1
1
1
3 1 2
3 1 1
2 1 1
(1)
.

Razmotriemo u okviru ovog primera i pitanje linearnih transformacija u sprezi sa
transformacijom baze. Zadata nam je matrica liearne transformacije u odnosu na prvu
bazu:

A
(1)
=
1 1 1
1 1 0
0 2 1
. Nai: a) (Ax)
(1)
; b) (Ax)
(2)
i c) A
(2)
x
(2)
!

144
_______________________________________________________________________________________

a) (Ax)
(1)
= A
(1)
x
(1)
=
.
1
5
14
0
5
4
1 1 1
1 1 0
0 2 1

b) Poto je (Ax)
(2)
=T
21
(Ax)
(1)
potrebna nam je matrica T
21
, koja je inverzna
matrici T
12
. Proverite sledee injenice:

T
21
=
0 1 1
1 7 9
1 5 6
, (Ax)
(2)
=T
21
(Ax)
(1)
=
.
9
92
60
1
5
14
0 1 1
1 7 9
1 5 6

c) Poto znamo, da je A
(2)
= T
21
A
(1)
T
12,
izraunajmo ovu matricu!

T
21
A
(1)
T
12
= = A
8 1 0
76 12 4
52 7 1
3 1 2
3 1 1
2 1 1
1 1 1
1 1 0
0 2 1
0 1 1
1 7 9
1 5 6
(2)
.

A
(2)
x
(2)
= = (Ax)

9
92
60
1
1
1
8 1 0
76 12 4
52 7 1
(2)
, to smo i hteli pokazati.

Na ovom primeru uoava se sledee: Primena linearne transformacije A ne zavisi
od toga u kojoj se bazi izraava njena matrica; tojest, ukoliko se prvo izvri bazna
transformacija proizvoljnog vektora x, (samim tim se transformie i matrica linearne
transformacije), a zatim se primeni ta transformisana matrica linearne transformacije na
transformisani vektor x, dobijemo istu sliku, kao da smo prvo izvrili linearnu
transformaciju vektora x u prvobitnoj bazi, zatim primenili baznu transformaciju te slike.

Primer 7.15.: EULER-ovi uglovi. (Rotacija u prostoru). Posmatranjem kretanja
igre uoavamo tri rotacije: "padanje" igre (odstupanje sopstvene ose od vertikale)
nutacija; rotaciju oko sopstvene ose spin i rotaciju oku vertikale precesija. Sastavimo
matrice tih transformacija i pronaimo matricu transformacije koja predstavlja njihov
proizvod (rezultujua transformacija nakon njihove uzastopne primene, slika 7.)!

Neka je baza "polaznog" prostora {i
1
,

j
1
,

k
1
} koja nakon prve rotacije prelazi u bazu
{i
2
,

j
2
,

k
2
}. Druga rotacija proizvodi bazu {i
3
,

j
3
,

k
3
}, dok konana je {i
4
,

j
4
,

k
4
}.

Prva rotacija je oko ose vektora

k
1
za ugao - tojest k
1
k
2
. Imajui u vidu ovu
poslednju injenicu i iskustvo iz primera 7.13. dobijamo:

145
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

i
2
=

i
1
cos + j
1
sin + 0k
1
;
j
2
=

i
1
sin + j
1
cos + 0k
1
;
k
2
= 0i
1
+ 0j
1
+ 1k
1
;
iz ega proizilazi: T
12
=

1 0 0
0 cos sin
0 sin cos

Druga rotacija ima polazni sistem {i
2
,

j
2
,

k
2
}, rotacija se vri oko ose vektora i
2
za
ugao , tj. nakon rotacije bie i
2
i
3
sa odgovarajuim izrazima, odnosno matricom:

i
3
= 1 i
2
+ 0j
2
+ 0k
2
;
j
3
= 0 i
2
+ j
2
cos+ k
2
sin;
k
3
= 0 i
2
j
2
sin +k
2
cos;
23
=

cos sin 0
sin cos 0
0 0 1
i
1
i
2
i
3
i
4
j
1
k
1 k
2
k
3
k
4
j
2
j
4
j
3
u
u
1
2
3
Slika 7.

Konano, trea rotacija je u sistemu {i
3
,

j
3
,

k
3
} oko ose vektora k
3
za ugao , tojest
k
3
k
4
, a odgovarajue jednakosti i matrica prelaza su:

i
4
=

i
3
cos + j
3
sin + 0k
3
;
j
4
=

i
3
sin + j
3
cos + 0k
3
;
k
4
= 0i
3
+ 0j
3
+ 1k
3
;
34
=

1 0 0
0 cos sin
0 sin cos

Kao rezultat tih rotacija dobijamo: x
(1)
= T
12
x
(2)
, x
(2)
= T
23
x
(3)
, x
(3)
= T
34
x
(4)
,
odnosno: x
(1)
= T
12
T
23
T
34
x
(4)
, x
(1)
= T
14
x
(4)
; gde je T
14
= T
12
T
23
T
34
.

T
14
=

cos sin cos sin sin
sin cos cos cos cos sin sin cos sin cos cos sin
sin sin cos cos sin sin cos cos sin sin cos cos

146
_______________________________________________________________________________________

Elementi ove matrice su poznati obrasci u kojima figuriu EULER-ovi uglovi.

U mehanici se posmatraju rotacije za takozvane modifikovane EULER-ove uglove,
kada se vre sledee transformacije:

prva rotacija je oko ose vektora

k
1
za ugao - tojest k
1
k
2
,
druga je oko ose vektora

j
2
za ugao - tojest j
2
j
3
; a
trea je oko ose vektora

i
3
za ugao - tojest i
3
i
4
.

7.5. Invarijantni pravci linearne tranformacije

7.5.1. Polinomi sa matrinim koeficijentima i matrina vrednost polinoma

U poglavlju 1. smo posmatrali polinome sa koeficijentima, koji su pripadali
proiznom brojevnom skupu K. Konstatovali smo, da opte teoreme izreene za sluaj
polinoma sa kompleksnim koeficijentima ne vae, ili samo delimino su na snazi, ukoliko
su koeficijenti iz nekog ueg skupe nego to je to skup kompleksnih brojeva.

Pristupimo sada izuavanju sledee dve situacije: Neka je dat polinom

f(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n

a) i neka su koeficijenti polinoma matrice, b) neka je promenljiva x matrica..

Definicija 7.5.1.1.: Polinom A
o
+ A
1
x + A
2
x
2
+ ... + A
k-1
x
k-1
+ A
k
x
k
u kojem su
koeficijenti A
i
kvadratne matrice tipa nn je polinom sa matrinim koeficijentima.

Vrednost polinoma sa matrinim koeficijentima na proizvoljnom mestu x = a je
takodje kvadratna matrica n-tog reda. Ako u polinomu sa realnim keficijentima
promenljivu x zamenjujemo sa kvadratnom matricom X, takodje dobijamo kao rezultat
kvadratnu matricu n-tog reda:

f(X) = a
o
+ a
1
X + a
2
X
2
+ ... + a
n-1
X
n-1
+ a
n
X
n
.

Primer 7.5.1.1.: a) Izraunati vrednost polinoma f(x) = 3

5

x +

x
2
za

x = A = .

3 1
1 2

147
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

f(A) = 3 E

5

A +

A
2
= 3 5 + =
1 0
0 1

3 1
1 2

3 1
1 2

3 1
1 2

= + + = .
3 0
0 3
15 15
5 10

12 15
5 7
0 0
0 0

Matrina vrednost polinoma sa realnim koeficijentima je matrica. Jo jednom
naglaavamo, da matrina vrednost polinoma postoji samo za kvadratne matrice, jer je
potrebno izraunati i stepene argumenta, a stepenovati znamo samo kvadratne matrice.

b) Dat je matrini polinom (polinom sa matrinim koeficijentima):

P(X) = .
2
0 1 1
1 0 0
2 3 1
1 4 2
3 0 1
5 1 3
1 0 1
0 1 1
1 0 1
X X

"Vrednost" polinoma je matrica i u sluaju, kada je X broj (kvadratna matrica
prvog reda), a i u sluaju kada je kvadratna matrica treeg reda. U ostalim sluajevima
vrednost polinoma nije definisana.
Na primer: P(1) = , a u sluaju X
2 3 4
4 1 0
8 4 5
0
= P(X
2 0 0
0 1 0
0 0 1
0
) = .
3 3 4
10 1 0
19 4 5
Proveriti!

BZOUT-ova teorema se odnosi i na polinome sa matrinim koeficijentima:

Teorema 7.5.1.1.: Ako je A(x) = A
o
+ A
1
x + A
2
x
2
+ ... + A
k-1
x
k-1
+ A
k
x
k
polinom
sa matrinim koeficijentima, a polinom B(x) = x E

B je polinom prvog stepena sa
matrinim koeficijentima, tada je desni ostatak prilikom deljenja polinoma A(x)
polinomom B(x) je vrednost polinoma A(x) ako se zameni x = B , tojest:

R
d
= A
o
+ A
1
B + A
2
B
2
+ ... + A
k-1
B
k-1
+ A
k
B
k
.

Dokaz: Koristimo identitet:

x
k
E

B
k
= (x
k1
E

+ x
k2
B + x
k3
B
2
+ + x B
k2

+ B
k1
)(x E

B ).

Ovaj identitet je istinit za svako k N (italac neka proveri to upotrebom
matematike indukcije!). Pomnoimo ovu jednakos sleva sa koeficijentima A
k
:

x
k
A
k
A
k
B
k
= (x
k1
A
k
+ x
k2
A
k
B + x
k3
A
k
B
2
+ + x A
k
B
k2

+A
k
B
k1
)(x E

B )

148
_______________________________________________________________________________________

Sada ispiimo ove jednakosti pojedinano za k = 1, 2, 3, , n, i na kraju ih
saberemo. Iz zbira izraza sa desne strane jednakosti moemo izvui iza zagrade (sa desne
strane - nekomutativnost!) polinom x E

B , dok u zagradi ostaje polinom k1-og stepena
sa matrinim koeficijentima. Obeleimo taj polinom sa Q(x).

Prema tome, zbir desnih strana je izraz oblika Q(x) (x E

B ), dok je zbir izraza na
levoj strani:

=
n
k 1
x
k
A
k

A
=
n
k 1
k
B
k
= (

A
o
+ x
=
n
k 1
k
A
k
)(A
o
+ A
=
n
k 1
k
B
k
)= A(x) A(B).

Oevidno je, da iz jednakosti A(x) A(B) = Q(x) (x E

B ) sledi:

A(x) = Q(x) (x E

B ) + A(B)

odnosno dokazano je, da vai R
d
= A
o
+ A
1
B + A
2
B
2
+ ... + A
k-1
B
k-1
+ A
k
B
k
= A(B) .

Na slian nain se moe formulisati stav o levom ostatku.

Svakoj kvadratnoj matrici A moemo pridruiti matrini polinom:

x E

A = .

nn n n n
n
n
n
a x a a a
a a x a a
a a a x a
a a a a x
. . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . .
. . .
...
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11

Definicija 7.5.1.2.: Matrini polinom x E

A pridruen kvadratnoj matrici A
nazivamo karakteristinom matricom matrice A.

Determinanta karakteristine matrice je polinom n-stog stepena sa realnim
koeficijentima po promenljivoj x. (Ne razmatramo sluajeve sa podruja kompleksnih
brojeva).

Definicija 7.5.1.3.: Determinanta karakteristine matrice kvadratne matrice A je
karakteristini polinom matrice A:

det (x E

A ) = x E

A = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
.

Jednaina a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
= 0 je takozvana karakteristina
jednaina matrice A.

149
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Teorema 7.5.1.2.: (CAYLEY HAMILTON): Za kvadratnu matricu n-tog reda sa
elementima iz skupa K, koja ima karakteristinu matricu x E

A a karakteristina
jednaina joj je: f(x) = a
o
+ a
1
x + a
2
x
2
+ ... + a
n-1
x
n-1
+ a
n
x
n
= 0 uvek vai jednakost: f(A)
= 0. ("Svaka matrica zadovoljava svoju karakteristinu jednainu ").

Dokaz: Osmotrimo adjungovanu matricu matrice A: adj (x E

A). Elementi te
matrice su polinomi sa koeficijentima nad skupom K, stepena ne vieg od n1. Poto
proizvod matrice i sopstvene adjungovane matrice je jedinina matrica pomnoena sa
determinandom date matrice, sledi:

adj (x E

A) (x E

A) = x E

A) E = f(x) E =

= a
o
E + a
1
x E + a
2
x
2
E + ... + a
n-1
x
n-1
E + a
n
x
n
E.

Ova jednakost ujedno znai i to, da karakteristini polinom f(x) E matrice A uvek
deljiv sa polinomom (x E

A), tj. ostatak je 0. Po teoremi 7.5.1.1. ostatak je vrednost
polinoma za A, tojest f(A) = 0 .

Primer 7.5.1.2: Odrediti karakteristinu matricu i karakteristini polinom matrice A!
A = , karakteristina matrica je: x E

1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1

A= .

1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
x
x
x
x

Karakteristini polinom (determinanta karakteristine matrice) je:

x E

A=
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1

x
x
x
x
=
2 0 0 2
0 2 0 2
0 0 2 2
1 1 1 1

x x
x x
x x
x
=
(1)
= (x2)
3

1 0 0 1
0 1 0 1
0 0 1 1
1 1 1 1 x
= (x2)
3

1 0 0 1
0 1 0 1
0 0 1 1
0 0 0 2 + x
= (x2)
3
(x+2).
(2) (3) (4)
Opis koraka:

(1) Dodali smo prvu vrstu drugoj, treoj i etvrtoj vrsti.
(2) Iz druge, tree i etvrte vrste determinante smo izvukli unioc x2 ispred determinante.
(3) Dodali smo prvoj vrsti determinante drugu, treu i etvrtu vrstu.
(4) Vrednost "trougaone determinante" je proizvod elemenata na dijagonali.

150
_______________________________________________________________________________________

Definicija 7.5.1.4.: Minimalni polinom matrice A je polinom najnieg stepena
kojeg matrica "anulira".

Teorema 7.5.1.3: Minimalni polinom matrice A je polinom m(x). Taj polinom je
uvek delilac karakteristinog polinoma f(x) date matrice, tojest:
f(x) = m(x) q(x) ili je f(x) = m(x).

Dokaz: Neka je karakteristini polinom matrice f(x), dok je m(x) polinom najnieg
stepena sa koeficijentima iz skupa K, kojeg matrica A anulira, tojest m(A) = 0, dok je
stepen polinoma m(x) nii od stepena f(x). Po definiciji deljivosti polinoma moemo
zapisati sledee: f(x) = m(x) q(x) + r(x) gde je dg (r(x)) < dg ( m(x)). Zamenimo
promenljivu x matricom A: f(A) = m(A) q(A) + r(A) = 0 (na osnovu CAYLEY
HAMILTON-ove teoreme). Poto je m(A) = 0 zato je i r(A) = 0. Medjutim, po pretpostavci
teoreme ne postoji polinom nieg stepena od m(x) kojeg matrica A anulira, zato je ostatak
identiki jednak nuli: r(x) 0, tojest f(x) = m(x) q(x) .

Nije teko uoiti (ponovnim razmatranjem primera 7.5.1.2. da matrica A pored
svog karakteristinog polinoma etvrtog stepena f(x) = (x2)
3
(x+2) anulira i polinom
treeg stepena h(x) = (x2)
2
(x+2), kao i polinom drugog stepena m(x) = (x2)(x+2).
Polinom m(x) je minimalni polinom posmatrane metrice.

7.5.2. Sopstveni vektori linearne transformacije

Neka je matrica A matrica jedne linearne transformacije. Odgovorimo na pitanje:
postoje li u vektorskom prostoru V
n
vektori, koji prilikom transformacije prelaze u vektore
istog pravca (eventualno su ponoeni samo sa izvesnim skalarom )?

U trodimenzionom euklidovom to znai sledee: postoje li vektori, koji prilikom
transformacije nisu promenili pravac. Uopteno, trai se odgovor na pitanje: ima li
jednaina A x = x reenje?

Ukoliko postoji takav vektor x
o
koji ne menja svoj "pravac", tada je ceo
jednodimenzioni prostor generisan vektorom x
o
ima isto svojstvo, pa moemo govoriti o
invarijantnom pravcu (podprostoru) date transformacije.

Ako jednaina A x = x ima dva linearno nezavisna reenja, x
1
i x
2
, tada je i itav
prostor L( x
1
, x
2
) generisan tim vektorima je invarijantan, to jest i vektor x
3
=a x
1
+ b x
2
je
invarijantan pravac. (a, b proizvoljni skalari).

A x
1
= x
1
A x
2
= x
2
A x
3
= x
3

151
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Zaista:
A x
3
= A(a x
1
+ b x
2
) = a A x
1
+ b A x
2
= a x
1
+ b x
2
= (a x
1
+ b x
2
) = x
3.

Kako pronai te invarijantne pravce ili invarjantne podprostore?

Podjimo od osnovnog zadatka, reimo jednainu A x = x po x:

A x = x ( E

A)x = 0

Ova poslednja matrina jednaina je ekvivalentna sa sistemom homogenih linearnih
jednaina, matrica sistema je karakteristina matrica date matrice E

A, a determinanta
je karakteristini polinom matrice f()= E

A. Poto homogeni sistem jednaina ima
netrivijalno reenje samo u sluaju kada je determinanta sistema jednaka nuli, te potrebno
je reiti karakteristinu jednainu matrice A : f () = 0.

Definicija 7.5.2.1.: Linearna transformacija A ima sopstvene (svojstvene) vrednosti
, koji brojevi moraju zadovoljavati karakteristinu jednainu matrice A. Skup reenja
karakteristine jednaine je spektar matrice.

Svakoj svojstvenoj vrednosti (svakom netrivijalnom reenju jednaine A x = x )
pridruujemo vektor, koji je invarijantan (svojstveni vektor) date transformacije.

Definicija 7.5.2.2.: Svojstveni vektor linearne trasformacije A je svaki nenula
vektor, kojeg linearna transformacija A preslikava u vektor koji je dobine samo mnoenjem
originalnog vektora sa jednim skalarom. Vektori x, koji su reenja jednaine A x = x su
svojstveni vektori transformacije A. Ako svojstvenoj vrednosti pripada vie (m)
medjusobno linearno nezavisnih svojsvenih vektora, tada svostvena vrednost ima
viestrukost m. Prostor generisan svojstvenim vektorima koji pripadaju istoj svojstvenoj
vrednosti nazivamo invarijatnim podprostorom linearne transformacije A.

Primer 7.5.2.: (Nastavak primera 7.5.1.2.). Poto je karakteristina jednaina
matrice A, transformacije zadate u tom primeru: (2)
3
(+2) = 0, lako se izraunavaju
svojstvene vrednosti
1
= 2 i
2
= 2. Spektar transformacije je {2, 2}. Potraimo sada
svojstvene vektore transformacije:

1
= 2
( = 2) ( E

A)x = 0 .

0
0
0
0
3 1 1 1
1 3 1 1
1 1 3 1
1 1 1 3
4
3
2
1
x
x
x
x

152
_______________________________________________________________________________________

Primenimo GAUSS-ov metod eliminacije:

3 1 1 1
1 3 1 1
1 1 3 1
1 1 1 3
~ ~ ~ ~ .
3 1 1 1
4 4 0 0
4 0 4 0
8 4 4 0

1 1 0 0
1 0 1 0
2 1 1 0
3 1 1 1

1 1 0 0
1 1 0 0
2 1 1 0
3 1 1 1
1 1 0 0
1 0 1 0
1 0 0 1

Rang matrice sistema je 3, pa je stepen slobode 1. Ako biramo x
4
= m 0, tada e
biti

x
1
= x
2
= x
3
= x
4
= m.

Reenje sistema jednaina je (x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) = (m , m , m , m) = m (1, 1, 1, 1).
Svojstvenoj vrednosti = 2 pripada svostveni vektor v = (1, 1, 1, 1).

Oevidno, bilo koji vektor, koji se dobija iz v mnoenjem proizvoljnim skalarom
takodje invarijantan, ali oni nisu nezavisni od v, i pripadaju invarijantnom prostoru
generisanog tim vektorom.

1
= 2
( = 2) ( E

A)x = 0 .

0
0
0
0
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
4
3
2
1
x
x
x
x

Lako se uoava, da imamo svega jednu nezavisnu jednainu, te stepen slobode je 3.

x
1
x
2
x
3
x
4
= 0.

Neka je
x
2
= a x
3
= b x
4
= g x
1
= a + b + g,

ali je a 0 b 0 g 0.

Opte reenje sistema jednaina je:

(x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) = (a + b + g, a , b , g) =

= a (1, 1, 0, 0) + b (1, 0, 1, 0) + g (1, 0, 0, 1) = a v
1
+ b v
2
+ g v
3
.

153
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Proveriti linearnu nezavisnost vektora

v
1
= (1, 1, 0, 0), v
2
= (1, 0, 1, 0) i v
3
= (1, 0, 0, 1).

Svojstvenoj vrednosti = 2 pripadaju ak 3 linearno nezavisna svojstvena vektora.
Naravno, svaka kombinacija tih vektora v = a v
1
+ b v
2
+ g v
3
je takodje svojstveni vektor
transformacije. Svi ti vektori su elementi prostora L(v
1
, v
2
, v
3
). Svojstvena vrednost =
2 ima multiplicitet 3. Ovo se moe uoiti i posmatranjem karakteristine jednaine, jer je
broj 2 trostruki koren te jednaine.

Primer 7.5.2.2.: Matricu rotacije koordinatnog sistema oko ose Oz ve poznajemo.
Neka je ugao obrtanja . Matrica A linearne transformacije je:

A =

1 0 0
0 cos sin
0 sin cos

Odredimo karakteristinu jednainu i svojstvene vektore, koji pripadaju reenjima
karakteristine jednaine!

Karakteristina jednaina je:

E A= 0
1 0 0
0 cos sin
0 sin cos

=
( ) 1 cos 2 ) 1 (
2
+
= 0.

Odavde se "prosto" proitaju karakteristine vrednosti:

1 cos cos , 1
2
3 / 2 1
= =
.

Dve zadnje svojstvene vrednosti su par konjugovano kompleksnih brojeva za sve
vrednosti k (k Z), dok u sluajevima = k (k Z) su to realni brojevi, te se
ograniavamo na ispitivanje tih vrednosti. Osmotrimo rotaciju za neparan broj puta -
ugao! (rotacija za paran broj puta ne rezultuje nikakvu promenu!). Poto je cos(2m+1)
= 1, imamo
2/3
= 1.

= 1
Za ovu svojstvenu vrednost dobijamo, da je rang pripadajue matrice sistema
homogenih jednaina 2 (trea vrsta, a i trea kolona je sastavljena od samih nula). Od
preostale dve jednaine nikako ne zavisi z, te pored slobodno odabranog z
o
dobijamo
reenja x
o
= y
o
= 0, to znai da je pripadni svojstveni vektor (0, 0, z
o
) = z
o
(0, 0, 1). To

154
_______________________________________________________________________________________

znai: sama osa Oz! Naknadno moemo biti "pametni" pa konstatovati, da bilo je i za
oekivati da u sluaju obrtanja oko Oz ose pravac same ose se nee promeniti. Specifina
situacija se ogleda u tome, da se ne menja niti smer niti intenzitet. Vektori na toj osi u tom
obrtanju ostaju potpuno nepromenjeni.

= 1
Osmotrimo elementarne transformacije matrice sistema homogenih jednaina.
Poto je cos = 1, sin = 0 i = 1, zato imamo matricu:

1 0 0
0 cos sin
0 sin cos

~ .
2 0 0
0 0 0
0 0 0

z
o
= 0, x
o
= , y
o
= ,

gde su i proizvoljno odabrani nenula brojevi.

Svojstveni vektori su sledei:

(x
o
, y
o
, z
o
)= (, , 0) = (1, 0, 0) + (0, 1, 0).

Ova poslednja konstatacija znai: prostor generisan vektorima (1, 0, 0) i (0, 1, 0)
a to je itava ravan Oxy, jeste invarijantni potprostor transformacije.

Zaista, svaki vektor sa poetkom u koordinatnom sreditu i u ravni Oxy sa jednim
"poluobrtom" ne menja pravac, samo mu se smer menja u suprotan!

Zadaci 7.5.2.: Odrediti svojstvene vektore linearnih transformacija datih matricama:

a) , b) .

1 2 1
1 0 1
3 6 5

2 8 4
0 1 4
0 1 3

c) Ako je poznat spektar{
1
,
2
,
3
, ,
n
} regularne linearne transformacije A odrediti
spektar transformacije A
1
. (Reenje: Svojstvene vrednosti inverzne matrice su jednake
recipronim vrednostima svojstvenih vrednosti date matrice).

155
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

Ispitni zadaci 7.:

1. (24.01.2001.)

Dat je skup vektora
W = { a=(2, 1, 3, 1), b=(1, 2, 0, 1), c=(1, 1, 3, 0), d=(1, 5, 3, 2) }.
a) Nai dimenziju vektorskog prostora kojeg generiu vektori tog skupa.
b) Nai linearne veze izmedju tih vektora.
c) Nai sve mogue baze generisanog vektorskog prostora.

Reenje:
Polazimo od veze a + b + c + d = 0, to se svodi na homegeni sistem
linearnih algebarskih jednaina Kolone matrice tog sistema su koordinate datih vektora..
Reavajui taj sistem imamo:
2 0 1 1
3 3 0 3
5 1 2 1
1 1 1 2
~
3 1 1 0
5 1 2 1

a) Poto je rang 2, to dim(V)=2 i imamo sledee reenje, biramo li slobodno i :

b) ( a b + c) + (a 3 b + d) = 0 iz ega sledi: a b + c = 0 i a 3 b + d = 0.

c) Baza je bilo koji par vektora iz datog skupa:
(a , b), (a , c), (a, d), (b , c), (b , d), (c , d).

2. (11.04.2002.)

a) (10) Izraunati (A) ako je (x)=
x
x
+
1
1
i .
=
1 2
2 1
A
b) (10) Odrediti karakteristine vektore matrice A.

Reenje:

a) Matrini oblik tog polinoma je: (A) = (E +A) (E A)
1
.

+ E .
=
0 2
2 0
,
2 2
2 2
A E A

( )

= =

1 1
1 1
) (
0 2
2 0
4
1
, 4
1
A A E A E .

156
_______________________________________________________________________________________

b) Karakteristini polinom je: det(AE) = =
1 2
2 1
2
2 3.
Karakteristina jednaina je
2
2 3 = 0, iji su koreni
1
= 1,
2
= 3.

Za
1
= 1 imamo 1.s.s. i odgovarajui sopstveni vektor je
(, ) = (1, 1).

Za
2
= 3 situacija je slina, takodje je 1.s.s. ali je sada sopstveni vektor
(, ) = (1, 1).

3. (27.06.2002.)

Za datu matricu A odrediti karakteristini polinom, karakteristine vrednosti i
invarijantne pravce (invarijantne potprostore) linearne transformacije.

=
1 0 0 0
0 0 1 0
0 1 0 0
0 0 0 1
A

Reenje:

Karakteristini polinom je det(AE ) = = (1)
3
(+1).

Karakteristine vrednosti se neposredno itaju:
1
=1 i
2
= 1.

Za
1
=1 imamo 3 stepena slobode, jer se matrica A
1
E svodi na jednu vrstu: [0 1 1 0],
to znai jednu jedinu jednainu: 0x
1
x
2
+ x
3
+0x
4
= 0.
Neposredno se uoava da nepoznate x
1
i x
4
mogu biti proizvoljne, dok x
2
= x
3
.
Iz toga proizilazi opte reenje i invarijantni pravci (potprostor generisan tim vektorima je
invarijantan):

(x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) =(x
1
, x
2
, x
2
, x
4
) = x
1
(1, 0, 0, 0) + x
2
(0, 1, 1, 0) + x
4
(0, 0, 0, 1).

Za
2
= 1 imamo 1 stepen slobode, jer se matrica A
2
E svodi na: .
1 0 0 0
0 1 1 0
0 0 0 1
Oevidno to je matrica homogenog sistema jednaina u kojem mora biti x
1
= x
4
= 0, dok
x
2
= x
3
. Iz toga proizilazi opte reenje i invarijantni pravac:

(x
1
, x
2
, x
3
, x
4
) = (0, x
2
, x
2
, 0) = x
2
(0, 1, 1, 0).

157
VEKTORSKI PROSTORI
_______________________________________________________________________________________

4. (10.06.2003.)

Odrediti dimenziju vektorskog prostora V, generisanog skupom vektora
, ako su poznate sledee veze meu vektorima: { e d c b a A , , , , = }

0 8 2 4 2
0 2 2 2
0 5 3 3
0 4 2
= + +
= + +
= + + +
= + +
e d c b a
e d b a
e d c b a
e d c b a
.

Reenje:

Korienjem GAUSS-ovog metoda eliminacije uova se, da vektor d mora biti
nula vektor, dok za ostale vektore te veze se svode na sledee jednakosti:

a =8e, b=3e i c=-2e.

Prema tome, jedino vektor e je nezavisni vektor, svi ostali se mogu "proizvesti" iz
njega, pa je to jednodimenzioni prostor ija je baza upravo vektor e.

5. (09.12.1999.)

Nai dimenziju i sve baze prostorora za sledei skup vektora:
a
1
= (1, 0, 0, 1), a
2
= (2, 1, 1, 0), a
3
= (1, 1, 1, 1),
a
4
= (1, 2, 3, 4), a
5
= (0, 1, 2, 3).

Reenje:

Iz zahteva linearne zavisnosti (nezavisnosti):

x a
1
+ y a
2
+ z a
3
+ u a
4
+ v a
5
= 0

sledi sistem algebarskih linearnih homogenih jednaina:

x + 2y + z + u = 0,
y + z + 2u + v = 0,
y + z + 3u + 2v = 0,
x + z + 4u + 3v = 0.

Primenom GAUSS-ovog metoda eliminacije dobijemo redukovani sistem jednaina:

x + y = 0, y + z + u = 0, u + v = 0.

158
_______________________________________________________________________________________

159
Oevidno je, rang matrice ovog sistema je 3, dok imamo 5 nepoznatih. To znai 2
stepena slobode. Drugim reima: imamo svega tri nezavisna vektora, odnosno generisani
prostor je trodimenzionalan. Odredimo mogue baze (od po tri vektora) tog prostora,
iskljuivanjem onih trojki, koje ne mogu biti baza.

Ako u prvoj jednaini iskoristimo jedan stepen slobode i odaberemo x = , gde je
proizvoljan broj razliit od nule, tada sledi y = . Iskoristimo drugi stepen slobode, pa
u treoj jednaini odaberemo u = , uz isto ogranienje: da bude razliit od nule, tada
sledi v = . Ako sve te injenice primenimo u drugoj jednaini, zakljuujemo z = .

Primenimo te zakljuke u prvobitnoj jednaini, koju smo postavili prilikom
ispitivanja linearne zavisnosti sistema vektora:

x a
1
+ y a
2
+ z a
3
+ u a
4
+ v a
5
= 0 a
1
a
2
+ () a
3
+ a
4
a
5
= 0.

Potrebno je preurediti ovu poslednju vektorsku jednakost po odabranim brojevima i :

(a
1
a
2
+ a
3
) + ( a
3
+ a
4
a
5
) = 0.

Poto za bilo koje odabrane (nenula) vrednosti brojeva ova poslednja jednakost
mora vaiti, to je mogue samo tako, da kombinacije vektora u zagradama jednake nuli. To
upravo znai, da medju datim vektorima postoje dve linearne veze:

a
1
a
2
+ a
3
= 0 i a
3
+ a
4
a
5
= 0.

Trojke vektora, koji su obuvaeni ovim vezama ne mogu biti baza!

Formirajmo sve mogue kombinacije od datih vektora. Od 5 vektora moemo
formirati 10 trojki:

( a
1
, a
2
, a
3
), ( a
1
, a
2
, a
4
), ( a
1
, a
2
, a
5
), ( a
1
, a
3
, a
3
), ( a
1
, a
3
, a
5
),

( a
1
, a
4
, a
5
), ( a
2
, a
3
, a
4
), ( a
2
, a
3
, a
5
), ( a
2
, a
4
, a
5
), ( a
3
, a
4
, a
5
).

Zaokruene trojke vektora ne mogu biti baza na osnovu prethodnih razmatranja,
dok sve ostale trojke su mogue baze tog prostora.

Diskretna Matematika

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diskretna Matematika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VIA TEHNIKA KOLA SUBOTICA

. Predstavnika klase para taaka

+ b m k a m k . Vektori a i b nisu paralelni, prema

. Uporeivnjem dva postupka dobijamo

mogu biti samo u dva raliita

You might also like