Η  δικανική  ρητορική  στο 

μικροσκόπιο  ΙΙ: 
Δημοσθένους,  Κατά  Κόνωνος  (or. 
54) 
 
 
 
 
ΡΟΖΑΛΙΑ Γ. ΧΑΤΖΗΛΑΜΠΡΟΥ1 
 
 
 
 
 
 
Συνοδευτικό Κείμενο 
  
1. Εκπαιδευτικοί στόχοι  
Στόχοι του συγκεκριμένου ΕΔΥ είναι οι φοιτητές μέσω της μελέτης του 
πλήρους  κειμένου  ενός  ακέραια  σωζόμενου  ρητορικού  (δικανικού) 
λόγου, να μπορέσουν να διακρίνουν τη δομή ενός ρητορικού κειμένου 
και να εντοπίσουν τις βασικές τεχνικές πειθούς του, ώστε αποκτήσουν 
τη  δυνατότητα  να  αντιληφθούν  ως  υποψιασμένοι  πλέον  αναγνώστες 
τον ρόλο του λογογράφου/ρήτορα και τη δύναμη της ρητορικής τέχνης, 
η  οποία  στηρίζεται  σε  κανόνες  και  τεχνάσματα,  που  βρίσκουν 
διαχρονικά εφαρμογή σε κάθε κείμενο, το οποίο προσπαθεί να πείσει 
για την αλήθεια των λεγομένων του. 
  
  
2. Σύνδεση του ΕΔΥ με το υπάρχον έντυπο εκπαιδευτικό υλικό  
Η  συγκεκριμένη  ενότητα  του  ΕΔΥ  αναπτύσσεται  με  στόχο  να 
συμπληρώσει  και  να  εμβαθύνει  στο  έντυπο  υλικό  που  περιέχεται  στο 
κεφάλαιο  14  του  Α’  τόμου  του  εγχειριδίου  του  ΕΑΠ  για  την  Θεματική 
Ενότητα  ΕΛΠ  21:  Γράμματα  Ι,  Αρχαία  Ελληνική  και  Βυζαντινή 
Φιλολογία (σσ. 411‐444).  Συνδέεται επίσης με το δεύτερο κεφάλαιο των 
Συνοδευτικών  Κειμένων,  το  οποίο  οι  φοιτητές  καλούνται  να 
αναγνώσουν, προτού ξεκινήσουν τη μελέτη του ΕΔΥ, διότι αναφέρεται 
στους Σοφιστές, οι οποίοι θεμελίωσαν τις αρχές της ρητορικής τέχνης. 

Σελίδα 1 από 68
Τέλος, οι φοιτητές έχουν τη δυνατότητα να εφαρμόσουν περαιτέρω τη 
μεθοδολογία  μελέτης  ρητορικού  κειμένου  που  τους  διδάσκει  το 
συγκεκριμένο  ΕΔΥ,  και  να  εντοπίσουν  την  επιχειρηματολογία  και  τις 
βασικές τεχνικές πειθούς στα κείμενα 12‐18, που προέρχονται από τον 
Β  τόμο  της  Ανθολογίας  Αρχαίας  Ελληνικής  Γραμματείας  των  Θ.  Κ. 
Στεφανόπουλου,  Σ.  Τσιτσιρίδη,  Λ.  Αντζούλη,  Γ.  Κριτσέλη,  Ο.Ε.Δ.Β., 
Αθήνα 20022, και τα οποία διανέμονται στους φοιτητές της ΕΛΠ 21. 
  
  
3. Τρόποι Μελέτης του ΕΔΥ  
Για  την  αποτελεσματικότερη  κατανόηση  και  μελέτη  του  ΕΔΥ, 
προκρίνουμε  οι  φοιτητές,  αφού  μελετήσουν  το  οικείο  υλικό  από  το 
Εγχειρίδιο  του  ΕΑΠ  (ΕΛΠ21/Α,  Κεφ.  14)  και  τα  Συνοδευτικά  Κείμενα 
(‘Οι  Σοφιστές’),  να  ξεκινήσουν  με  την  ανάγνωση  της  εισαγωγής  πλην 
των κεφαλαίων 3.3.5 (‘Δομή του λόγου και ρητορική ανάλυση’) και 3.3.6 
(‘Εικασίες  για  την  ετυμηγορία’),  να  συνεχίσουν  με  τη  μελέτη  του 
κειμένου  και  των  σχολίων  (με  τη  μορφή  επιλεγμένων  λέξεων  και 
φράσεων) και κατόπιν να ασχοληθούν με τις δραστηριότητες (3.5). Την 
απάντηση  στα  ερωτήματα  των  δραστηριοτήτων  οι  φοιτητές  θα 
εντοπίσουν  στις  ενότητες  3.3.5  και  3.3.6,  στις  οποίες  καλούνται  να 
ανατρέξουν  μετά  το  πέρας  της  δικής  τους  ενασχόλησης  με  τις 
δραστηριότητες.   Η  μελέτη  του  συγκεκριμένου  Εναλλακτικού 
Διδακτικού  Υλικού  ολοκληρώνεται  με  μία  εκ  νέου  ανάγνωση 
ολόκληρου του ρητορικού λόγου (Δημοσθένους 54). 
  
4. Χρόνοι Μελέτης του ΕΔΥ  
Για  την  αποτελεσματικότερη  μελέτη  του  ΕΔΥ  προτείνουμε  το  εξής 
χρονοδιάγραμμα:  
Για την Εισαγωγή (πλην των 3.3.5 και 3.3.6) 1‐1.30 ώρες. 
Για τη μελέτη του κειμένου από τη μετάφραση μαζί με τα σχόλια και 
τις εικόνες με τη μορφή συνδέσμων περίπου 3 ώρες. 
Για  την  απάντηση  όλων  των  ερωτημάτων  των  δραστηριοτήτων 
υπολογίζεται ότι οι φοιτητές θα χρειαστούν περίπου 3 επίσης ώρες.  
Για  την  ανάγνωση  και  κατανόηση  των  κεφαλαίων  3.3.5  και  3.3.6  της 
εισαγωγής,  όπου  και  η  δική  μας  απάντηση  στις  δραστηριότητες,  οι 
φοιτητές θα χρειαστούν περίπου 2.30 ώρες.  
Η τελική προσεκτική ανάγνωση του κειμένου του λόγου θα απαιτήσει 
περίπου 1.30 με 2 ώρες. 
Ασφαλώς  οι  φοιτητές  που  θα  θελήσουν  να  μελετήσουν  σημεία  ή  και 
ολόκληρο  τον  λόγο  και  από  το  πρωτότυπο  αρχαίο  κείμενο,  θα 
χρειαστούν τουλάχιστον 2 ώρες περισσότερο. 
Για  δική  τους  διευκόλυνση  οι  φοιτητές  καλούνται  να  μελετήσουν  το 
ΕΔΥ σταδιακά.  Προτείνονται 5 στάδια (Εισαγωγή πλην 3.3.5. και 3.3.6, 

Σελίδα 2 από 68
 Κείμενο  και  Σχόλια,  Δραστηριότητες,  3.3.5.  και  3.3.6.,  Ανάγνωση  του 
συνολικού  κειμένου),  αν  και  η  ενασχόληση  με  τα  5  ερωτήματα  των 
δραστηριοτήτων  ίσως  είναι  προτιμότερο  να  γίνει  επίσης  σταδιακά 
(ανάλογα  με  τον  χρόνο  που  έχει  στη  διάθεσή  του  κάθε  φορά  ο 
φοιτητής). 
 
 

3.1  Κείμενο υποδοχής 
  
Όπως  κάθε  δικανικός  λόγος,  έτσι  και  ο  Δημοσθένους  54,  αποτελεί  ένα 
ρητορικό  κείμενο  με  συγκεκριμένο  αντικειμενικό  πρακτικό  στόχο:  να 
πείσει  το  σώμα  των  δικαστών/ενόρκων  για  την  αλήθεια  των  ισχυρισμών 
του.  Ζητούμενο  είναι  η  δικαίωση  του  πελάτη  του  ρήτορα  από  το 
δικαστήριο.   Γι’  αυτό  εκείνος  που  είχε  άδικο,  διαστρέβλωνε  ενδεχομένως 
εντελώς  την  αλήθεια.   Επομένως,  οτιδήποτε  λέει  ο  κάθε  διάδικος  πρέπει 
να  γίνεται  δεκτό  με  κριτική  διάθεση  και  σκεπτικισμό.   Θα  πρέπει  λοιπόν 
κανείς να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τις τεχνικές πειθούς, να εντοπίζει 
αδυναμίες στο επιχείρημα, να ανασυνθέτει, στο βαθμό που είναι δυνατόν, 
τον λόγο του αντιδίκου.   
  
Από αυτή κυρίως τη σκοπιά, τη λειτουργία δηλαδή του κειμένου ως μέσου 
πειθούς,  θα  εξετάσουμε  τον  Κατά  Κόνωνος.   Προηγουμένως  θα 
αναφερθούμε  σύντομα  στον  ρόλο  του  λογογράφου  και  στα  μέσα  και  τις 
τεχνικές πειθούς της κλασικής ρητορικής 
 
 

3.2 Ενημερωτικό κείμενο – Οδηγός Μελέτης 
  
Όπως  κάθε  δικανικός  λόγος,  έτσι  και  ο  Δημοσθένους  54  (Κατὰ  Κόνωνος), 
αποτελεί  ένα  ρητορικό  κείμενο  με  συγκεκριμένο  αντικειμενικό  πρακτικό 
στόχο:  να  πείσει  το  σώμα  των  δικαστών/ενόρκων,    [δικαστών/ενόρκων:  ο 
ρόλος του δικαστή στην κλασική Αθήνα είχε χαρακτηριστικά του σύγχρονου 
δικαστή  και  του  σύγχρονου  ενόρκου,  γεγονός  που  δεν  μπορεί  να  αποδοθεί 
στη μετάφραση. Για να γίνει κανείς δικαστής, έπρεπε να έχει συμπληρώσει 
το τριακοστό έτος της ηλικίας του και να έχει πλήρη πολιτικά δικαιώματα. 
Από  όσους  προσφέρονταν  εθελοντικά,  6000  επιλέγονταν  με  κλήρωση  ως 
δικαστές  για  ένα  έτος  (πιθανόν  600  από  κάθε  μία  από  τις  10  φυλές)  και 
έδιναν  τον  δικαστικό  όρκο.  Τα  σώματα  των  δικαστών  για  τα  διάφορα 
δικαστήρια  καταρτίζονταν  απ’  αυτόν  τον  κατάλογο  των  6000.  Τον  τέταρτο 
αιώνα  η  αμοιβή  των  δικαστών  για  κάθε  ημέρα  απασχόλησής  τους  στο 

Σελίδα 3 από 68
δικαστήριο,  ήταν  3  οβολοί.  ]  το  οποίο  αριθμούσε  μερικές  εκατοντάδες 
άτομα, για την αλήθεια των ισχυρισμών του.  Για την επιτυχία αυτού του 
στόχου ο δημιουργός του κειμένου, ο ρήτορας/λογογράφος, προσπαθούσε 
να  χειριστεί  κατά  το  συμφέρον  του  πελάτη  του  τόσο  τα  γεγονότα  της 
υπόθεσης όσο και τις πεποιθήσεις, νοοτροπίες, προκαταλήψεις του μέσου 
Αθηναίου  πολίτη  που  κατεξοχήν  στελέχωνε  το  σώμα  των  δικαστών.   Η 
αποτύπωση  της  αλήθειας,  χωρίς  ασφαλώς  να  αποκλείεται,  δεν  είναι  το 
ζητούμενο.   Ζητούμενο  είναι  η  δικαίωση  του  πελάτη  του  ρήτορα  από  το 
δικαστήριο, ο οποίος διακύβευε πράγματα, όπως τη ζωή, την ιδιότητα του 
πολίτη,  την  περιουσία  του  κλπ.   Γι’  αυτό  εκείνος  που  είχε  άδικο, 
διαστρέβλωνε ενδεχομένως εντελώς την αλήθεια.  Εκείνος πάλι που είχε 
το  δίκιο  με  το  μέρος  του,  μπορεί  να  αλλοίωνε  την  αλήθεια  για  να 
ενισχύσει  τη  θέση  του.  Η  αλλοίωση  μπορεί  να  περιλάμβανε  υπερβολές, 
παραλείψεις  στοιχείων,  σκόπιμες  μεταβολές  ως  προς  λεπτομέρειες  της 
υπόθεσης,  έως  και  ασύστολα  ψεύδη.   Επομένως,  οτιδήποτε  λέει  ο  κάθε 
διάδικος πρέπει να γίνεται δεκτό με κριτική διάθεση και σκεπτικισμό.  Θα 
πρέπει  λοιπόν  κανείς  να  είναι  σε  θέση  να  αναγνωρίζει  τις  τεχνικές 
πειθούς,  να  εντοπίζει  αδυναμίες  στο  επιχείρημα,  να  ανασυνθέτει  στον 
βαθμό  που  είναι  δυνατόν  τον  λόγο  του  αντιδίκου.   Βέβαια  πάντα 
ελλοχεύει ο κίνδυνος να αδικηθεί ο ομιλητής, χωρίς ποτέ να είναι κανείς 
σίγουρος ότι έφθασε στην αλήθεια.  
Από αυτή κυρίως τη σκοπιά, τη λειτουργία δηλαδή του κειμένου ως μέσου 
πειθούς,  θα  εξετάσουμε  τον  Κατὰ  Κόνωνος.   Προηγουμένως  θα 
αναφερθούμε  σύντομα  στον  ρόλο  του  λογογράφου  και  στα  μέσα  και  τις 
τεχνικές πειθούς της κλασικής ρητορικής.  
  
Όταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη του συγκεκριμένου κεφαλαίου του 
ΕΔΥ,  θα  έχετε  έρθει  σε  επαφή  με  το  πλήρες  κείμενο  ενός  ακέραια 
σωζόμενου ρητορικού (δικανικού) κειμένου, και θα είστε σε θέση:  
1) να διακρίνετε τη δομή ενός τυπικού δικανικού λόγου  
2) να εντοπίζετε βασικές τεχνικές πειθούς ενός ρητορικού κειμένου  
3)  να  αντιληφθείτε  τον  ρόλο  του  ρήτορα/λογογράφου  και  τη  δύναμη  της 
ρητορικής τέχνης  
4)i) να κατανοήσετε τη σημασία και τον τρόπο αξιοποίησης των ατέχνων 
και  ἐντέχνων  πίστεων  (λόγου,  πάθους,  ἤθους),  της  διαβολῆς,  του 
argumentum a fortiori, των εἰκότων  
ii)  να  αποδώσετε  το  περιεχόμενο  ορισμένων  νομικών  όρων,  όπως 
γραφή/δίκη,  ἀγὼν  τιμητός/ἀτίμητος,  πρόκλησις,  συνήγορος,  δικαστής, 
διαιτησία, και στοιχείων της αθηναϊκής κοινωνίας, όπως ἑταιρεία, μέτριος 
πολίτης, ἑταίρα.  
Για  την  αποτελεσματικότερη  κατανόηση  αυτής  της  ενότητας  του  ΕΔΥ 
σκόπιμο  είναι  να  ξεκινήσετε  με  τη  μελέτη  του  κεφαλαίου  14  του 
εγχειριδίου  σας  (Α΄  τόμος,  σ.  411‐44).   Συνιστούμε  επίσης  την  ανάγνωση 

Σελίδα 4 από 68
του  δευτέρου  κεφαλαίου  απότα  Συνοδευτικά  Κείμενα,  που  αναφέρεται 
στους  Σοφιστές,  οι  οποίοι  ανέπτυξαν  τη  ρητορική  τέχνη.Τέλος,  όσοι 
επιθυμούν,  μπορούν  να  εφαρμόσουν  περαιτέρω  τη μεθοδολογία  μελέτης 
ρητορικού  κειμένου  που  διδάσκει  το  συγκεκριμένο  ΕΔΥ,  και  να 
εντοπίσουν  την  επιχειρηματολογία  και  τις  βασικές  τεχνικές  πειθούς  στα 
κείμενα 12‐18, που προέρχονται από τον Β’ τόμο της Ανθολογίας Αρχαίας 
Ελληνικής  Γραμματείας  των  Θ.  Κ.  Στεφανόπουλου,  Σ.  Τσιτσιρίδη,  Λ. 
Αντζούλη, Γ. Κριτσέλη, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 20022.  
Όσον  αφορά  το  συγκεκριμένο  διδακτικό  υλικό,  προκρίνουμε  να 
ξεκινήσετε  με  την  ανάγνωση  της  εισαγωγής  πλην  των  κεφαλαίων 
3.3.5(‘Δομή  του  λόγου  και  ρητορική  ανάλυση’)  και  3.3.6(‘Εικασίες  για  την 
ετυμηγορία’),  να  συνεχίσετε  με  τη  μελέτη  του  κειμένου  και  των  σχολίων 
(με  τη  μορφή  επιλεγμένων  λέξεων  και  φράσεων)  και  κατόπιν  να 
ασχοληθείτε  με  τις  δραστηριότητες  (3.5).   Τη  δική  μας  απάντηση  στα 
ερωτήματα  των  δραστηριοτήτων  θα  εντοπίσετε  στις  ενότητες  3.3.5  και 
3.3.6,  τις  οποίες  καλείστε  να  διεξέλθετε  μετά  το  πέρας  της  δικής  σας 
ενασχόλησης  με  τις  δραστηριότητες.   Ολοκληρώστε  τη  μελέτη  της 
ενότητας με μία εκ νέου ανάγνωση ολόκληρου του Κατὰ Κόνωνος.  
Επομένως,  για  την  αποτελεσματικότερη  μελέτη  του  ΕΔΥ  προτείνουμε  το 
εξής χρονοδιάγραμμα:  
Για την Εισαγωγή (πλην των 3.3.5 και 3.3.6) 1‐1.30 ώρες.  
Για τη μελέτη του κειμένου από τη μετάφραση μαζί με τα σχόλια και τις 
εικόνες με τη μορφή συνδέσμων περίπου 3 ώρες. 
Για  την  απάντηση  όλων  των  ερωτημάτων  των  δραστηριοτήτων 
υπολογίζεται ότι θα απαιτηθούν περίπου 3 επίσης ώρες.  
Για  την  ανάγνωση  και  κατανόηση  των  κεφαλαίων  3.3.5  και  3.3.6  της 
εισαγωγής,  όπου  και  η  δική  μας  απάντηση  στις  δραστηριότητες,  θα 
χρειαστούν περίπου 2.30 ώρες.  
Η  τελική  προσεκτική  ανάγνωση  του  κειμένου  του  λόγου  θα  απαιτήσει 
περίπου 1.30 με 2 ώρες. 
Ασφαλώς  οι  φοιτητές  που  θα  θελήσουν  να  μελετήσουν  σημεία  ή  και 
ολόκληρο τον λόγο και από το πρωτότυπο αρχαίο κείμενο, θα χρειαστούν 
τουλάχιστον 2 ώρες περίσσοτερο.  
Για  δική  σας  διευκόλυνση  καλείσθε  να  μελετήσετε  το  ΕΔΥ  σταδιακά.  
Προτείνονται  5  στάδια  (Εισαγωγή  πλην  3.3.5.  και  3.3.6,  Κείμενο  και 
Σχόλια,  Δραστηριότητες,  3.3.5.  και  3.3.6.,  Ανάγνωση  του  συνολικού 
κειμένου), αν και η ενασχόληση με τα 5 ερωτήματα των δραστηριοτήτων 
ίσως είναι προτιμότερο να γίνει επίσης σταδιακά (ανάλογα με τον χρόνο 
που έχετε στη διάθεσή σας κάθε φορά).  
 
 
 
 

Σελίδα 5 από 68
 
 
 
 

3.3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 
 
 

3.3.1 Ο ρόλος του λογογράφου  
  
Τα  δικαστήρια  αποτελούσαν  έναν  σημαντικό  τομέα  της  δημόσιας  ζωής 
στην Αθήνα, ενώ στην κλασική εποχή κατά ένα μεγάλο βαθμό χάρη στη 
νέα εκπαίδευση των σοφιστών εδραιώθηκε η θέση της ρητορικής σ’ αυτά.  
Στην  πράξη  αυτό  σήμαινε  ότι  πρωταγωνιστικό  ρόλο  σε  μία  δίκη,  αν  και 
από  το  παρασκήνιο,  είχε  ο  λογογράφος,  ο  επιδέξιος  και  εκπαιδευμένος 
τεχνίτης  του  λόγου  και  γνώστης  της  νομοθεσίας  και  της  δικαστικής 
πρακτικής,  ο  οποίος  συνέθετε  δικανικούς  λόγους  κατόπιν  αμοιβής.   Ο 
ολιγαρχικός  Αντιφών  φημολογείται  ότι  ήταν  ο  πρώτος  επαγγελματίας 
λογογράφος (βλ. Πλουτ. Ἠθικά 832c).  
Το  έργο  του  λογογράφου  δεν  ήταν  απλό,  και  μπορεί  να  συγκριθεί  με 
εκείνο  του  σύγχρονου  δικηγόρου  ή  νομικού  συμβούλου  σε  μία  υπόθεση.  
Δεν  βελτίωνε  δηλαδή  απλώς  δομικά  ή  υφολογικά  τους  λόγους  των 
πελατών του, αλλά συνέθετε από την αρχή τους λόγους, αφού ερευνούσε 
την υπόθεση, μελετούσε τις παραμέτρους της, αποφάσιζε ποια γεγονότα 
θα ενέτασσε στον λόγο και αξιοποιούσε τα στοιχεία που θα έδιναν τη νίκη 
στον πελάτη του στον δικαστικό αγώνα.  Έπρεπε δηλαδή να καταφέρει να 
αποδείξει,  ή  να  δώσει  την  εντύπωση  ότι  αποδεικνύει,  τους  ισχυρισμούς 
του  πελάτη  του,  ενώ  αντίθετα  ότι  αποκρούει  τα  επιχειρήματα  του 
αντιδίκου.  Σ’ αυτό το πλαίσιο, αφού εντόπιζε τις αδυναμίες της υπόθεσης 
ως  προς  τον  πελάτη  του,  τις  αποσιωπούσε  ή  τις  παρουσίαζε  ως  όσο  πιο 
ασήμαντες  μπορούσε,  ενώ  αντίθετα  αναδείκνυε  και  υπογράμμιζε  τη 
σπουδαιότητα των ‘δυνατών’ της στοιχείων.  
Απαραίτητη  προϋπόθεση  για  όλα  τα  παραπάνω  ήταν  η  γνώση  της 
επιχειρηματολογίας και της τακτικής του αντιδίκου.  Βασικές πηγές αυτής 
της γνώσης ήταν η ἀνάκρισις [ανάκρισις: πρόκειται για την προκαταρκτική 
εξέταση,  η  οποία  ξεκινούσε  με  την  απαγγελία  της  κατηγορίας  και  την 
ορκωμοσία  των  διαδίκων  ότι  η  κατηγορία  ή  η  άρνησή  της  ήταν  αληθινή 
(ἀντωμοσία).  Στη  συνέχεια  γινόταν  ανάκριση  με  τη  σημερινή  έννοια  του 
όρου.  Ο  άρχοντας  έθετε  ερωτήσεις  στους  διαδίκους,  οι  οποίοι  μπορούσαν 
επίσης να θέτουν ερωτήσεις ο ένας στον άλλο. Κατά την ἀνάκρισιν γίνονταν 
κατανοητά  τα  επιχειρήματα  των  δύο  πλευρών  και  τα  αμφισβητούμενα 
σημεία της υπόθεσης. ] και η διαιτησία, [διαιτησία: πρόκειται για διαδικασία 

Σελίδα 6 από 68
συνήθη στην αρχαία Αθήνα, κατά την οποία οι άνθρωποι προσπαθούσαν να 
ρυθμίσουν  τις  διαφορές  τους  εξωδίκως.  Η  διαιτησία  μπορούσε  να  είναι 
ιδιωτική  ή  δημόσια.  Στην  πρώτη  περίπτωση  οι  αντίδικοι  επέλεγαν  οι  ίδιοι 
τους  διαιτητάς  τους.  Αλλά  αν  ο  ένας  αντίδικος  αρνιόταν  να  δεχθεί  τον 
διαιτητὴν  που  πρότεινε  ο  αντίπαλός  του,  η  διαιτησία  δεν  μπορούσε  να 
προχωρήσει.  Τότε  παρουσιαζόταν  η  ανάγκη  για  δημόσια  διαιτησία,  στην 
οποία  ο  διαιτητὴς  διοριζόταν  από  την  πολιτεία  κατόπιν  κληρώσεως  με 
αρμοδιότητα  να  εκδώσει  απόφαση  χωρίς  να  υπάρχει  ανάγκη  κανονικής 
δίκης  με  ενόρκους.  Όλοι  οι  Αθηναίοι  πολίτες  (με  ελάχιστες  εξαιρέσεις) 
όφειλαν  να  υπηρετήσουν  ως  δημόσιοι  διαιτητές  κατά  το  πεντηκοστό  ένατο 
έτος της ηλικίας τους (βλ. Αριστοτ. Ἀθ. Πολ. 53.4). Η απόφαση της ιδιωτικής 
διαιτησίας ήταν τελεσίδικη και ισότιμη με απόφαση δικαστηρίου. Αντίθετα, 
οι διάδικοι μπορούσαν να εφεσιβάλουν την απόφαση του δημόσιου διαιτητού 
και να ζητήσουν να διεξαχθεί κανονική δίκη ενώπιον δικαστηρίου ενόρκων. 
Η διαιτησία που προηγήθηκε της δίκης αἰκείας, για την οποία εκφωνήθηκε ο 
λόγος  μας,  ήταν  δημόσια  ]  διαδικασίες  που  προηγούνταν(η  δεύτερη 
συνήθως)  των  ιδιωτικών  δικών,  καθώς  τότε  γίνονταν  γνωστές  οι 
μαρτυρίες  και  η  βασική  τακτική  του  αντιδίκου.   Αλλά  ακόμη 
αντιπαραθέσεις  ή  λογομαχίες  πριν  από  τη  δίκη  των  δύο  αντιπάλων, 
συζητήσεις στον στενό ή ευρύτερο κύκλο των οικείων αποτελούσαν συχνά 
ευκαιρίες  διαρροής  σχετικών  πληροφοριών  προς  την  αντίδικη  πλευρά  σε 
μία  περιορισμένη  κοινωνία,  όπως  αυτή  της  αρχαίας  Αθήνας.   Εκεί  δεν 
ήταν  ιδιαίτερα  δύσκολο  να  αναζητήσει  και  να  συλλέξει  κανείς 
πληροφορίες  για  τον  κύκλο  των  ανθρώπων,  τον  βίο,  προηγούμενες 
δικαστικές  διαμάχες  και  ίσως  καταδίκες  του  αντιδίκου  ή/και  μελών  του 
οἴκου  [οἴκου:  σύμφωνα  με  την  αθηναϊκή  νομοθεσία  η  κοινωνία  δεν 
αποτελούνταν  απλώς  από  άτομα,  αλλά  από  οἴκους.  Οἶκος  κυριολεκτικά 
σημαίνει  ‘οικία’  και  είναι  ο  όρος  που  χρησιμοποιείται  για  τα  μέλη  μιας 
οικογένειας  που  ζουν  μαζί  σε  μία  οικία.  Ο  οἶκος  περιλάμβανε  την 
οικογενειακή  περιουσία,  διέθετε  ‘κύριο’,  τον  άνδρα  στον  οποίο  βασιζόταν  η 
συντήρηση  των  άλλων  μελών  του  οἴκου,  και  είχε  τις  εστιακές  και 
θρησκευτικές  του  τελετές,  συμπεριλαμβανομένων  των  τελετών  προς  τιμή 
των νεκρών του μελών ] του, τις οποίες ο ικανός λογογράφος μπορούσε να 
εντάξει  και  να  αξιοποιήσει  στον  λόγο  του.   Ο  λογογράφος  ακόμη 
αναζητούσε  και  παρέθετε  συμφέρουσες  για  τον  πελάτη  του  δικαστικές 
αποφάσεις  παρόμοιων  υπόθεσεων  (δικαστικά  προηγούμενα),  οι  οποίες  αν 
και  δεν  ήταν  δεσμευτικές,  οπωσδήποτε  ασκούσαν  κάποια  επιρροή  στους 
δικαστές.   Επιπλέον,  αποφάσιζε  ποιες  ἀτέχνους  αλλά  και  ἐντέχνους 
πίστεις  (βλ.  παρακάτω)  θα  συμπεριλάμβανε  στον λόγο,  ώστε  να  πετύχει 
να  κερδίσει  για  τον  πελάτη  του  τη  συμπάθεια  και  για  τον  αντίδικο  την 
αντιπάθεια  των  δικαστών,  εκμεταλλευόμενος  συχνά  την  ψυχολογία  και 
τις  προκαταλήψεις  των  τελευταίων.   Τέλος,  θεωρείται  πιθανό  ότι  ο 
λογογράφος  παρακολουθούσε  τις  εξελίξεις  της  υπόθεσης  κατά  τη  δίκη 

Σελίδα 7 από 68
και μπορούσε να εισηγηθεί (κρυφά) αλλαγές στον απολογητικό λόγο του 
πελάτη/εναγομένου,  κατόπιν  της  ακροάσεως  του  κατηγορητηρίου  λόγου 
του ενάγοντος που προηγείτο.  
Το  επάγγελμα  του  λογογράφου,  αν  και  καθόλα  νόμιμο,  δεν  έχαιρε 
εκτίμησης στην αθηναϊκή κοινωνία, βλ. Πλάτ. Φαῖδρος 257c, Αισχίν. 2.180.  
Ο  λόγος  είναι  προφανής.  η  τέχνη  του  λογογράφου  παραβίαζε  την  αρχή 
της ισότητας των πολιτών απέναντι στη δικαιοσύνη.  Εκείνος δηλαδή που 
μπορούσε  να  παραγγείλει  λόγο  σε  λογογράφο,  ακόμη  και  αν  είχε  άδικο, 
υπερτερούσε  στο  δικαστήριο  εκείνου  που  δεν  είχε  αυτή  την  οικονομική 
δυνατότητα.  Η ρητορική επομένως και όχι η δικαιοσύνη χάριζε συχνά τη 
νίκη στους δικαστικούς αγώνες, ενώ στην πρώτη απέβλεπαν οι διάδικοι.  
Ωστόσο, κανείς στο δικαστήριο δεν παραδεχόταν ότι για τον λόγο του είχε 
προσφύγει σε λογογράφο.  Μία τέτοια παραδοχή ήταν αδιανόητη, καθώς 
δημιουργούσε την εντύπωση ότι ζητήθηκε η συνδρομή της ρητορικής για 
να καλυφθεί το άδικο.  
 
 
3.3.2 Μέσα και τεχνικές πειθούς 
 

3.3.2.1 Ἄτεχνοι πίστεις  
Ο  Αριστοτέλης  στη  Ῥητορική  του  (1355b35  –1356a4)  αναγνωρίζει  δύο  είδη 
πίστεων  (πειστηρίων)  στους  ρητορικούς  λόγους,  τις  ἀτέχνους  και  τις 
ἐντέχνους  πίστεις.   Οι  πρώτες  ορίζονται  ως  τα  αντικειμενικά  πειστήρια 
(νόμοι,  ομολογίες,  μαρτυρικές  καταθέσεις  δούλων  που  αποσπώνται  με 
βασανιστήρια, όρκοι, έγγραφα κ.α.), τα οποία δεν εφευρίσκονται από τον 
ρήτορα,  αλλά  προϋπάρχουν.   Ως  ἐντέχνους  ορίζει  τις  πίστεις  που  ο 
ρήτορας  επινοεί.   Η  ίδια  περίπου  διάκριση  γίνεται  και  στο  σχεδόν 
σύγχρονο  της  Ῥητορικῆς  σύγγραμμα  Ῥητορικὴ  πρὸς  Ἀλέξανδρον  που 
αποδίδεται  στον  Αναξιμένη  τον  Λαμψακηνό,  με  διαφορετική  ωστόσο 
ορολογία.   Έτσι  για τις  ἐντέχνους  πίστεις  χρησιμοποιείται  η  φράση  οι  ‘ἐξ 
αὐτῶν  τῶν  λόγων  καὶ  τῶν  πράξεων  καὶ  τῶν  ἀνθρώπων’,  ενώ  για  τις 
ἀτέχνους  γίνεται  χρήση  του  όρου  ‘ἐπίθετοι’,  δηλαδή  συμπληρωματικές 
αποδείξεις.  
Ιδιαίτερα  η  ορολογία  του  Αναξιμένους  αναδεικνύει  μία  μεγάλη  αλήθεια: 
τα  αποδεικτικά  στοιχεία  (νόμοι,  καταθέσεις  κ.τ.λπ.)  είχαν  περιορισμένο 
ρόλο  στα  αθηναϊκά  δικαστήρια,  σε  παντελή  αντίθεση  με  τα  σύγχρονά 
μας, και λειτουργούσαν απλώς ως επιβεβαίωση των λεγομένων.  Μάλιστα 
και στα δύο ρητορικά συγγράμματα, όταν γίνεται αναφορά στις ἀτέχνους 
πίστεις, εξετάζεται κατά πόσο θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί κανείς την 
ύπαρξη  ή  την  απουσία  τους  σ’  έναν  ρητορικό  λόγο.   Η  επιλογή  και  ο 

Σελίδα 8 από 68
χειρισμός  αυτών  των  στοιχείων  γίνεται  επομένως  κατά  τον  τρόπο  των 
ἐντέχνων πίστεων και απαιτεί ρητορική ικανότητα.  
Αν και μία ένδειξη στο κείμενο, π.χ. ο τίτλος ΜΑΡΤΥΡΙΑ ή ΝΟΜΟΣ, είναι 
συνήθως  ό,τι  διαθέτουμε  από  το  πλήθος  των  ἀτέχνων  πίστεων  που 
τεκμηρίωναν τους ακέραια σωζόμενους ρητορικούς λόγους, ωστόσο είναι 
δυνατή η επισήμανση κάποιων στοιχείων τους που φανερώνουν ρητορικό 
χειρισμό.  Πιο συγκεκριμένα, κατά την προετοιμασία του λόγου έπρεπε να 
ληφθούν  αποφάσεις  σχετικά  με  τον  αριθμό  και  το  είδος  των  ἀτέχνων 
πίστεων  που  θα  ενσωματώνονταν  στον  λόγο,  αλλά  και  το  περιεχόμενο 
αυτών.  Ιδιαίτερη προσοχή απαιτούσε η διατύπωση του περιεχομένου των 
εγγράφων, π.χ. των προκλήσεων [Βλ. σχόλια στις παραγράφους 
27  και  40.  §  27.  πρόκληση:  δεν  είναι  σπάνιες  στα  δικανικά  κείμενα 
προκλήσεις‐προσκλήσεις που απευθύνει ο ομιλητής στον αντίδικό του, ώστε 
να επιτρέψει να ανακριθεί δούλος του με βασανισμό. Στόχος της πρόκλησης 
ήταν  κυρίως  η  εξασφάλιση  ηθικού  πλεονεκτήματος  στον  διάδικο  που  την 
εισηγείται,  καθώς  η  πιθανή  άρνηση  του  αντιδίκου  ερμηνευόταν  ως  ένδειξη 
ότι ο τελευταίος γνώριζε ότι η μαρτυρία του δούλου θα ήταν εναντίον του. 
§ 40. την πρόκλησή μου: πρόκειται για πρόκληση που υποβάλλει ο Αρίστων 
για  την  ορκωμοσία  του.  ]  και  των  καταθέσεων.   Οι  πρώτες  θα  έπρεπε  να 
είναι διατυπωμένες κατά τέτοιο τρόπο, ώστε αφενός να απορριφθούν από 
τον  αντίδικο  για  να εξασφαλίσουν  ηθικό πλεονέκτημα  στην  πλευρά που 
τις εισηγήθηκε, αφετέρου όμως θα έπρεπε να δίνουν την εντύπωση στους 
δικαστές ότι γίνονταν με καλή πίστη.  Η διατύπωση πάλι των μαρτυριών 
πρέπει  να  γίνεται  κατά  τέτοιο  τρόπο,  ώστε  αφενός  να  εξασφαλίζεται  η 
μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση του μάρτυρα [συναίνεση του μάρτυρα: κατά 
τον  τέταρτο  αιώνα  οι  μάρτυρες  δεν  κατέθεταν  πλέον  προφορικά  στο 
δικαστήριο, αλλά ο γραμματέας διάβαζε μία γραπτή έκθεση της κατάθεσης 
του  μάρτυρα,  και  ο  μάρτυρας  απλώς  επιβεβαίωνε  την  ακρίβειά  της.  Η 
μεταβολή  ως  προς  την  παρουσίαση  των  καταθέσεων  ίσως  έγινε  για 
εξοικονόμηση  χρόνου  ή  για  να  γίνεται  ευκολότερα  κατανοητό  το 
περιεχόμενο της μαρτυρίας. ] στην εκδοχή των γεγονότων που προβάλλει 
ο  διάδικος,  αφετέρου  να  προστατεύεται,  π.χ.  με  ασαφείς  διατυπώσεις,  ο 
μάρτυρας από τον κίνδυνο να κινηθεί εναντίον του δίκη ψευδομαρτυρίων.  
Αποφάσεις επίσης αφορούσαν την επιλογή των νόμων και ειδικότερα των 
χωρίων αυτών στα οποία θα ήταν σκόπιμο να παραπέμψει ο διάδικος.  Η 
επιλεκτική  αποσιώπηση  διατάξεων  νόμων  ή  ακόμη  η  παραπομπή  σε 
νόμους  άσχετους  προς  την  υπόθεση,  οι  οποίοι  προσέθεταν  ωστόσο  μία 
επίφαση  νομικής  εγκυρότητας  και  εντυπωσίαζαν  τους  δικαστές,  ήταν 
γνωστές τακτικές.  Τέλος, αντικείμενο ρητορικής φροντίδας ήταν η σειρά 
παρουσίασης των εγγράφων και η ένταξή τους σε κατάλληλα σημεία του 
λόγου, π.χ. ο Λυσίας συνήθιζε να τοποθετεί το ισχυρότερο αντικειμενικό 
πειστήριο  τελευταίο,  ώστε  αφού  τεκμηριώσει  κάποια  θέση,  να  το 

Σελίδα 9 από 68
χρησιμοποιήσει  κατόπιν  για  να  ενισχύσει  προηγούμενα  αστήρικτα 
στοιχεία της υπόθεσης. 
 
 

3.3.2.2 Ἒντεχνοι πίστεις  
Το  βάρος  όμως  της  απόδειξης,  όπως  καταδεικνύει  η  ρητορική  πρακτική 
και  επισημαίνει  ο  Αριστοτέλης,  πέφτει  στις  ἐντέχνους  αποδείξεις,  οι 
οποίες  διακρίνονται  σε  τρία  είδη:  στην  παρουσίαση  του  χαρακτήρα  του 
ομιλητή  ως  αξιόπιστου  με  βάση  όσα  αναφέρει  στον  λόγο  του  (ἦθος),  τη 
διέγερση  του  συναισθήματος  του  ακροατηρίου  του  (πάθος),  τέλος  τη 
χρήση επιχειρημάτων (λόγος) που δείχνουν ή φαίνονται να δείχνουν κάτι 
(Ῥητορική 1356a).  Παρακάτω θα επισημάνουμε συνοπτικά μερικά βασικά 
χαρακτηριστικά των τριών ειδών των ἐντέχνων πίστεων.  
  
Α) Λόγος  
Ξεκινώντας από την τελευταία και σπουδαιότερη διάκριση των ἐντέχνων 
πίστεων,  τα  λογικά  επιχειρήματα,  μπορούμε  επιγραμματικά  να 
επισημάνουμε ότι είναι δύο τύπων, τα παραδείγματα και τα ἐνθυμήματα.  
Η  χρήση  των  πρώτων  συνίσταται  στην  επιχειρηματολογία  από  μία 
συγκεκριμένη  δήλωση  προς  μία  άλλη  (ἐπαγωγή),  υπονοώντας  γενίκευση 
της  εφαρμογής  τους,  η  οποία  οδηγεί  στην  εξαγωγή  συμπερασμάτων.  
Ἐνθύμημα  καλείται  ο  ρητορικός  συλλογισμός,  ο  οποίος  κατά  το  πρότυπο 
του  διαλεκτικού  συλλογισμού  αποτελείται  από  μία  πρωτεύουσα  και  μία 
δευτερεύουσα πρόταση και ένα συμπέρασμα, μόνο που οι προτάσεις ενός 
ἐνθυμήματος  είναι  συνήθως  πιθανές,  και  συχνά  θεωρείται  δεδομένη  η 
γνώση  κάποιων  από  αυτές  στο  ακροατήριο.   Συνεπώς,  στη  συνηθισμένη 
του  μορφή  στους  ρητορικούς  λόγους  ένα  ἐνθύμημα  παραλείπει  μία 
πρόταση,  και  αποτελείται  από  έναν  ισχυρισμό  που  στηρίζεται  σε  μία 
αιτία,  π.χ.  ‘Ο  Σωκράτης  είναι  θνητός,  επειδή  όλοι  οι  άνθρωποι  είναι 
θνητοί’.   Τα  ἐνθυμήματα  προέρχονται  είτε  ἐξ  εἰκότων  (από  αυτά  που 
θεωρούνται  πιθανά)  είτε  ἐκ  σημείων  (από  σημάδια).   Τέλος,  στηρίζονται 
συχνά  σε  στρατηγικές  της  ρητορικής  και  της  διαλεκτικής,  κοινές  για 
οποιοδήποτε  θέμα,  που  καλούνται  τόποι,  π.χ.  το  επιχείρημα  ‘ἀπὸ  τὸ 
μᾶλλον  κaὶ  τὸ  ἧττον’  (=  argumentum  a  fortiori),  δηλαδή  εκείνο  που 
αποδεικνύει έναν ισχυρισμό βασιζόμενο στην απόδειξη ενός ισχυρότερου 
ισχυρισμού.  
  
Β) Πάθος  
Ο  επαγγελματίας  ωστόσο  λογογράφος  δεν  βασιζόταν  μόνο  στα  λογικά 
επιχειρήματα για να επιτύχει τη δικαίωση του πελάτη του στο δικαστήριο, 
αλλά προσπαθούσε να αξιοποιήσει τα δύο άλλα ‘ἔντεχνα’ μέσα πειθούς, 
το  πάθος  και  το  ἦθος.   Η  διέγερση  των  κατάλληλων  συναισθημάτων  στο 

Σελίδα 10 από 68
ακροατήριο  των  δικαστών  περιλάμβανε  κυρίως  την  εξασφάλιση  της 
εύνοιάς  του  μέσω  της  πρόκλησης  συμπάθειας  για  την  κατάσταση  του 
διαδίκου  και  της  παρουσίασης  του  τελευταίου  με  αξιέπαινες  ιδιότητες.  
Προς  αυτή  την  κατεύθυνση  απαραίτητη  προϋπόθεση  ήταν  η 
εξουδετέρωση κάθε αρνητικής προκατάληψης που υπήρχε απέναντι στον 
διάδικο (π.χ. λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων) ή κακής εντύπωσης, 
η  οποία  ενδεχομένως  είχε  δημιουργηθεί  από  προηγούμενο  ομιλητή.  
Ακολούθως  ισχυρισμοί  αρεστοί  στο  ακροατήριο,  όπως  απειρία  στα 
δικαστήρια  και  μετριοπάθεια,  ακούγονταν  συχνά  στις  δικαστικές 
αίθουσες  ιδιαίτερα  από  νέους,  ώστε  να  βοηθήσουν  στην  οικοδόμηση  της 
συμπάθειας  των  δικαστών.   Ταυτόχρονα  γινόταν  προσπάθεια 
‘μετάγγισης’ στις ψυχές των δικαστών αρνητικών συναισθημάτων για τον 
αντίδικο,  όπως  οργή,  μίσος  και  αγανάκτηση,  με  το  να  διακηρύσσεται  ότι 
το  αδίκημα  καταργεί  τις  αξίες  της  πόλης  και  προσβάλλει  τους  δικαστές 
προσωπικά.  Τον ίδιο στόχο  (με  αποφασιστική  συμβολή  ωστόσο  και  στην 
ηθοποιία  του  αντιδίκου,  βλ.  παρακάτω)  εξυπηρετούσε  και  η  χρήση  της 
τεχνικής της διαβολῆς, δηλαδή η δημιουργία προκατάληψης και η έγερση 
εχθρότητας  προς  τον  αντίδικο  μέσω  της  αναφοράς  (συχνά 
επαναλαμβανόμενης  μέσα  στον  λόγο)  στοιχείων  άσχετων  προς  την 
υπόθεση  που  εκδικάζεται,  π.χ.  κατηγορίες  για  πολυτελή  βίο,  σεξουαλική 
συμπεριφορά,  βία,  έλλειψη  πολιτικού  ήθους,  αποφυγή  λειτουργιών, 
συκοφαντία, κλπ.  Τέτοιες κατηγορίες πολλές φορές στρέφονταν εναντίον 
της  οικογένειας  και  των  φίλων  του  αντιδίκου,  όπως  και  εναντίον  των 
μαρτύρων  και  συνηγόρων  [συνηγόρων:  δηλαδή  των  επικουρούντων 
ομιλητών,  οι  οποίοι  μπορούσαν  να  υπάρξουν  τόσο  από  την  πλευρά  της 
κατηγορίας  όσο  και  της  υπεράσπισης.  Ο  διάδικος  μπορούσε  να  σταματήσει 
να μιλάει προτού τελειώσει το χρονικό όριο που είχε στη διάθεσή του και να 
ζητήσει  από  κάποιον  άλλον  να  μιλήσει  προς  υποστήριξή  του  μέσα  στον 
χρόνο που του παρείχε η κλεψύδρα. Οι συνήγοροι έπρεπε να είναι συγγενείς 
ή φίλοι, που μιλούσαν στο δικαστήριο λόγω της προσωπικής τους σχέσης με 
τον  διάδικο,  χωρίς  αμοιβή  ασφαλώς]  του.   Άλλα  συναισθήματα  που  οι 
λογογράφοι προσπαθούσαν να διεγείρουν στο ακροατήριο ήταν ο φόβος, 
κυρίως μέσω των κατηγορητήριων λόγων, ότι αν η κρίση για τον αντίδικο 
δεν  είναι  η  αρμόζουσα,  θα  ανοίξει  ο  δρόμος  για  άνομες  συμπεριφορές,  ή 
ότι θα αποτελέσει ασέβεια που θα γίνει αντιληπτή από τους θεούς, ή ότι 
θα εκθέσει τους δικαστές στην πόλη αλλά και στους λοιπούς Έλληνες.  Η 
επίδειξη  οίκτου  ήταν  ένα  ακόμη  σύνηθες  αίτημα  που  απηύθυναν  προς 
τους  δικαστές  και  οι  δύο  διάδικοι.   Τέλος,  προσπάθεια  καταβαλλόταν  να 
διεγερθεί  στους  δικαστές  συναίσθημα  ευγνωμοσύνης  με  αναφορές  σε 
ευεργεσίες προς την πόλη των διαδίκων ή/και των προγόνων τους.  
  
 
 

Σελίδα 11 από 68
Γ) Ἦθος  
Η  ηθοποιία,  η  σκιαγράφηση  δηλαδή  αξιόπιστου  χαρακτήρα,  αποτελούσε 
κύριο  μέλημα  των  λογογράφων,  καθώς  έτσι  μπορούσαν  να  γίνουν 
πιστευτοί  οι  ισχυρισμοί  του  πελάτη  τους,  οι  οποίοι  σε  μεγάλο  βαθμό 
στηρίζονταν σε εἰκότα.  Με στόχο την ηθοποιία αναφέρονταιγεγονότα, τα 
οποία  εκφράζουν  σαφώς  ή  υπονοούν  απόψεις,  πεποιθήσεις  και  ιδιότητες 
χαρακτήρα,  που  συχνά  υπηρετούν  και  την  επιδίωξη  για  παθοποιία.  
Τέτοιες  είναι  ο  πατριωτισμός,  η  ευσέβεια,  ο  σεβασμός  προς  τους  νόμους 
και  τους  θεσμούς  της  πόλης,  ομοίως  ο  σεβασμός  προς  τους  γονείς.  
Επίσης, η μετριοπάθεια αλλά όχι σε σημείο δειλίας, η δικαστική απειρία, η 
απλότητα, η εγκράτεια ήταν ιδιότητες που έχαιραν εκτίμησης και γι’ αυτό 
υπήρχε επιδίωξη να προβάλλονται μέσα από λόγια και πράξεις.  Επίσης, 
η  αποφυγή  μεταφοράς  βλασφημιών  ή  διήγησης  με  λεπτομέρειες 
ανήθικων  πράξεων  συνέβαλλε  στη  σκιαγράφηση  του  ομιλητή  με  το 
πρέπον ήθος και τον βοηθούσε να κερδίσει τη συμπάθεια των δικαστών.  
Τέλος  αξίζει να σημειώσουμε μία ακόμη παράμετρο του ήθους ως μέσου 
πειθούς, τη συμμόρφωση δηλαδή του ομιλητή με το πρέπον ύφος ως προς 
την ηλικία, την κοινωνική τάξη, τον τρόπο ζωής του.  Μία τέτοια συνέπεια 
ύφους  εξασφάλιζε  θετικές  εντυπώσεις,  καθώς  απέκρυπτε  τον  ρόλο  του 
λογογράφου και πολλές φορές υπονοούσε ένα πιθανολογικό επιχείρημα: 
ο  διάδικος  (φαινόταν  να)  ομιλεί  χωρίς  επιτήδευση  και  ιδιαίτερη 
προετοιμασία,  άρα  δεν  ήταν  ικανός  να  είχε  συμπεριφερθεί  π.χ.  με  δόλο, 
όπως ισχυριζόταν ο αντίδικος.  
 

3.3.3 Τα δεδομένα της υπόθεσης  
Ο  Δημοσθένους  54  αποτελεί  κατηγορητήριο  λόγο  που  ο  ρήτορας 
συνέγραψε  για  τον  Αρίστωνα,  έναν  κατά  τα  άλλα  άγνωστο  νεαρό 
Αθηναίο,  ο  οποίος  διώκει  με  τη  διαδικασία  της  δίκης  αἰκείας  (βλ. 
παρακάτω ‘νομικό πλαίσιο του λόγου’) τον αρκετά μεγαλύτερό του, πλέον 
των  πενήντα  ετών  Κόνωνα  (22),  για  τον  οποίον  επίσης  πέρα  από  τα 
στοιχεία  αυτού  του  λόγου  δεν  γνωρίζουμε  τίποτε  άλλο.   Και  οι  δύο 
διάδικοι  φαίνεται  ότι  ανήκαν  στην  οικονομικά  ισχυρή  τάξη,  αν  κρίνουμε 
από τις αναφορές σε ανάληψη λειτουργιών και μάλιστα της πολυδάπανης 
τριηραρχίας  [τριηραρχία:  η  τριηραρχία  ήταν  μία  από  τις  λειτουργίες,  οι 
οποίες  συνιστούσαν  τρόπο  έμμεσης  φορολόγησης  των  εύπορων  Αθηναίων. 
Ωστόσο,  η  ανάληψη  μιας  τέτοιας  λειτουργίας  χάριζε  δημοτικότητα  στο 
άτομο που την αναλάμβανε, την οποία συχνά ‘εξαργύρωνε’ με την ανάδειξή 
του στα πολιτικά αξιώματα της πόλης. Η πολιτεία προμήθευε το πλοίο, τον 
βασικό του εξοπλισμό και την πληρωμή του πληρώματος, ενώ ο τριήραρχος 
αναλάμβανε  προσωπικά  τη  διοίκηση,  τα  έξοδα  συντήρησης  και  επισκευής 
του  πλοίου  για  ένα  έτος.  Μετά  το  411  ανάθεση  της  τριηραρχίας  γινόταν 
πλέον  σε  δύο  διαφορετικά  άτομα  (συντριηραρχία).  Το  357  έγινε 

Σελίδα 12 από 68
αναδιοργάνωση της τριηραρχίας και η ανάληψή της γινόταν από άτομα που 
ανήκαν  στους  1200  ευπορότερους  Αθηναίους  πολίτες,  οι  οποίοι 
συγκροτούσαν  20  ομάδες,  που  καλούνταν συμμορίαι  με  60  μέλη  η  καθεμία. 
Το  340  ο  Δημοσθένης  ως  ἐπιστάτης  τοῦ  ναυτικοῦ  εισηγήθηκε  και  επέβαλε 
βελτιώσεις στο σύστημα χρηματο‐δότησης του ναυτικού, και πλέον το βάρος 
της ανάληψης της τριηραρχίας έπεφτε στους 300 ευπορότερους πολίτες της 
Αθήνας.  Η  συγκεκριμένη  λειτουργία  καταργήθηκε  από  τον  Δημήτριο  τον 
Φαληρέα  το  317‐307.  ]  από  την  οικογένεια  του  Αρίστωνος  (44),  αλλά  και 
από  το  γεγονός  ότι  ανάμεσα  στους  συντρόφους  του  Κόνωνος 
συγκαταλέγεται  ο  Σπίνθαρος,  πιθανότατα  γιος  του  γνωστού  Αθηναίου 
πολιτικού  Ευβούλου,  καθώς  και  ο  Αρχεβιάδης  επίσης  από  αθηναϊκή 
πολιτική οικογένεια (7, 31).  
Σύμφωνα λοιπόν με τον ομιλητή, όλα άρχισαν πριν από δύο χρόνια, όταν 
συνυπηρέτησε  στο  Πάνακτο,  ένα  φρούριο  στη  μεθόριο  Αττικής‐Βοιωτίας, 
με τους γιους του Κόνωνος.  Καθόλη τη διάρκεια της παραμονής τους εκεί, 
οι  γιοι  του  κατηγορουμένου  μεθούσαν  από  το  πρωί  και  προκαλούσαν  με 
τη συμπεριφορά τους, καταρχάς τους δούλους του Αρίστωνος, κατόπιν και 
τον ίδιο.  Έφτασαν μάλιστα στο σημείο να εισβάλουν στη σκηνή του ένα 
βράδυ  και  να  τον  ξυλοκοπήσουν,  παρά  τις  επιπλήξεις  που  είχαν  δεχθεί 
νωρίτερα  από  τον  στρατηγό.   Παρόλα  αυτά,  ο  Αρίστων  δεν  θέλησε  να 
δώσει  συνέχεια  στο  θέμα  μετά  από  την  επιστροφή  τους  στην  πόλη.   Ένα 
βράδυ  όμως,  καθώς  περπατούσε  με  έναν  φίλο  του  στην  αγορά, 
συναντήθηκε  τυχαία  με  έναν  γιο  του  Κόνωνος,  τον  Κτησία,  και  λίγο 
αργότερα δέχθηκε οργανωμένη, βάναυση και υβριστική επίθεση από τον 
Κτησία,  τον  Κόνωνα  και  την  παρέα  του,  προεξάρχοντος  του 
κατηγορουμένου, η οποία παραλίγο να του στοιχίσει τη ζωή.  Γι’ αυτή την 
επίθεση αναγκάστηκε πλέον να προσφύγει στη δικαιοσύνη.  
Η  χρονολογία  εκφώνησης  του  λόγου  δεν  είναι  σίγουρη.   Στην  τρίτη 
παράγραφο  αναφέρεται  ότι  η  υπόθεση  εκδικάστηκε  δύο  χρόνια  μετά  τα 
γεγονότα  στο  Πάνακτο,  ενώ  στον  Δημοσθένους  19.326  αναφέρεται  μία 
αθηναϊκή στρατιωτική απόστολή στο Πάνακτο το 343, γεγονός που, όπως 
σημειώνεται  εκεί,  δεν  είχε  χρειαστεί  να  γίνει  κατά  τη  διάρκεια  του  Ιερού 
Πολέμου (355‐346).  Επίσης, ένα σχόλιο στον Δημοσθένους 21.193 αναφέρει 
ότι όλα τα οχυρά στη μεθόριο Αττικής‐Βοιωτίας είχαν επανδρωθεί το 357.  
Οι  παραπάνω  μαρτυρίες  συνιστούν το  357  ή  343  ως  πιθανές  χρονολογίες 
για  τα  γεγονότα,  και  355  ή  341  αντίστοιχα  για  την  εκδίκαση  της 
υπόθεσης.   Δεν  είναι  ωστόσο  βέβαιο  ότι  πρόκειται  για  το  ίδιο  είδος 
στρατιωτικής  επιχείρησης  στον  Δημοσθένους  19.326  και  στον  λόγο  μας 
(3).  Υπέρ της πρωιμότερης χρονολόγησης ίσως συνηγορεί το γεγονός ότι ο 
Δημοσθένης  το  341  ήταν  πλέον  ηγετική  πολιτική  προσωπικότητα  της 
Αθήνας, οπότε δεν θα ασκούσε το επάγγελμα του λογογράφου, εκτός εάν 
το  έκανε  κινούμενος  από  πολιτικό  κίνητρο,  βλ.  τη  γνωστή  του 

Σελίδα 13 από 68
αντιπαλότητα  με  τη  φατρία  του  Ευβούλου,  του  οποίου  ο  γιος  Σπίνθαρος 
κατονομάζεται ως σύντροφος του κατηγορουμένου.  
 
 

3.3.4 Το νομικό πλαίσιο του λόγου
Ο Αρίστων προσέφυγε στη δικαιοσύνη, διότι σύμφωνα με την καταγγελία 
του  ξυλοκοπήθηκε  και  του  αφαιρέθηκε  το  ιμάτιο.   Προτίμησε  να  διώξει 
τον  υπέυθυνο  με  δίκην  αἰκείας  παρά  να  κινήσει  διαδικασίες  για  τα 
σοβαρότερα  αδικήματα  της  ὓβρεως  και  της  κλοπής  του  ενδύματος  που 
διεπράχθησαν  κατά  τα  λεγόμενά  του  εναντίον  του.   Και  πράγματι 
σύμφωνα με το αθηναϊκό δίκαιο είχε τη δυνατότητα της επιλογής.  Η δίκη 
αἰκείας,  αγωγή  δηλαδή  για  κακοποίηση,  εθεωρείτο  από  την  αθηναϊκή 
νομοθεσία  υπόθεση  ιδιωτικού  χαρακτήρα,  γι’  αυτό  και  η  διαδικασία,  με 
την  οποία  η  υπόθεση  μπορούσε  να  φτάσει  στο  δικαστήριο  ήταν  δίκη.  
Ήταν  ἀγὼν  τιμητός,  δηλαδή  σε  περίπτωση  που  το  δικαστήριο  ψήφιζε  
υπέρ  της  κατηγορίας,  έπρεπε  το  ίδιο  να  αποφασίσει  και  για  το  ύψος  της 
βλάβης ή της αποζημίωσης που έπρεπε να καταβληθεί στο θύμα.  Βέβαια 
το  πολυπληθές  αθηναϊκό  δικαστήριο  δεν  μπορούσε  να  αποφασίσει 
εξετάζοντας  ένα  φάσμα  πιθανών  ποινών.   Γι’  αυτό  οι  δικαστές 
μπορούσαν  να  αποφασίσουν  με  ψηφοφορία  υπέρ  μίας  εκ  των 
εναλλακτικών  επιλογών  που  είχαν  προταθεί.   Ο  ενάγων  δηλαδή  που 
κέρδιζε  τη  δίκη,  πρότεινε  μία  ποινή,  ο  εναγόμενος  αντιπρότεινε  μία 
ελαφρότερη,  και  το  σώμα  των  δικαστών  ψήφιζε  υπέρ  της  μιας  ή  της 
άλλης, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα συμβιβασμού.  Σε περίπτωση που η 
ποινή μιας υπόθεσης καθοριζόταν από τον νόμο, η διαδικασία εκδίκασής 
της χαρακτηριζόταν ἀγὼν ἀτίμητος.
Η  αφαίρεση  του  ιματίου  του  Αρίστωνος  από  τον  Κόνωνα  στοιχειοθετεί 
αδίκημα,  το  οποίο  εδιώκετο  με  τη  διαδικασία  της  λωπωδυτῶν  απαγωγῆς.  
Επομένως, ο Κόνων μπορούσε να διωχθεί ως λωπωδύτης, αν και πρόθεση 
της  πράξης  του  δεν  ήταν  η  κλοπή  αλλά  η  ταπείνωση  του  θύματος.   Οι 
λωποδύται  μαζί  με  τους  κλέπτες,  τους  διαρρήκτες,  τους  απαγωγείς  κλπ. 
ενέπιπταν  στην  κατηγορία  των  κακούργων,  των  οποίων  οι  αξιόποινες 
πράξεις  κρίνονταν  από  τους  άρχοντες  που  ονομάζονταν  οἱ  Ἕνδεκα.   Σε 
αυτούς  οδηγούσαν  τους  κακούργους  που  συνέλαμβαναν  επ’  αυτοφώρω 
(flagrante delicto).  Αυτή η διαδικασία ονομαζόταν ἀπαγωγή, αλλά από τον 
τέταρτο τουλάχιστον αιώνα η σύλληψη μπορούσε να γίνει και αργότερα.  
Αν ο φερόμενος ως λωπωδύτης (ή κακοῦργος γενικότερα) ομολογούσε την 
ενοχή  του,  οἱ  Ἕνδεκα  διέτασσαν  την  εκτέλεσή  του  χωρίς  δίκη.   Αν  πάλι 
αρνιόταν  την  ενοχή  του,  τότε  εκρατείτο  στη  φυλακή  έως  τη  δίκη,  και  αν 
κρινόταν ένοχος, ως ποινή οριζόταν ο θάνατος.
Τέλος,  ο  Αρίστων  θα  μπορούσε  να  υποβάλει  γραφὴν  ὕβρεως.   Η  γραφή 
ήταν  ο  πιο  συνηθισμένος  τύπος  δημοσίας  δίκης.   Ονομάστηκε  έτσι,  διότι 

Σελίδα 14 από 68
αρχικά  φαίνεται  πως  ήταν  ο  μόνος  τύπος  διαδικασίας,  για  τον  οποίο 
έπρεπε  να  υποβληθεί  γραπτώς  καταγγελία,  αν  και  από  τον  τέταρτο 
αιώνα οι έγγραφες καταγγελίες είχαν γίνει κανόνας και για τους άλλους 
τύπους υποθέσεων.  Οι δημόσιες δίκες αφορούσαν αξιόποινες πράξεις που 
κατά  την  αθηναϊκή  νομοθεσία  έθιγαν  ολόκληρη  την  κοινότητα,  γι’  αυτό 
δίωξη  με  τέτοια  διαδικασία  μπορούσε  να  γίνει  από  τὸν  βουλόμενον, 
δηλαδή όποιον ήθελε, και όχι μόνο από το άτομο που ισχυριζόταν ότι είχε 
υποστεί μία άδικη πράξη, με εξαίρεση τους ἀτίμους, δηλαδή εκείνους που 
είχαν  στερηθεί  τα  πολιτικά  τους  δικαιώματα,  και  τους  μη  Αθηναίους 
πολίτες  για  ορισμένα  εγκλήματα.   Για  το  αδίκημα  της  ὕβρεως  κατά  την 
αθηναϊκή  νομοθεσία,  είναι  δύσκολο  να  δοθεί  κάποιος  ορισμός,  όπως 
δύσκολο είναι να προσδιοριστεί με ακρίβεια το περιεχόμενο της ὕβρεως ως 
χαρακτηρισμού  συμπεριφοράς.   Όσον  αφορά  το  αδίκημα  της  ὕβρεως 
επιγραμματικά μπορούμε να πούμε ότι ήταν σαφώς σοβαρότερο από την 
αἰκεία,  γι’  αυτό  και  η  διαδικασία  με  την  οποία  έφθανε  ως  το  στάδιο  της 
εκδίκασης  ήταν  γραφή  και  όχι  δίκη,  ενώ  σε  εξαιρετικές  περιπτώσεις 
μπορούσε  να  επιβληθεί  γι’  αυτό  η  ποινή  του  θανάτου.   Επίσης,  η  ὕβρις 
κάλυπτε ένα φάσμα αξιόποινων πράξεων, είχε δηλαδή ευρύτερη σημασία 
από την αἰκεία, π.χ. κάλυπτε και υποθέσεις βιασμού.  Βαρύνουσα πάντως 
σημασία  για  τον  προσδιορισμό  ενός  αδικήματος  ως  ὕβρεως  ήταν  το 
κίνητρο.   Η  ὕβρις  ήταν  σκόπιμη  κακοποίηση,  που  είχε  στόχο  την 
υποτίμηση της κοινωνικής θέσης και την ταπείνωση της προσωπικότητας 
του θύματος, γεγονός απαράδεκτο σε μία δημοκρατική κοινωνία.
 

3.3.5 Δομή του Λόγου και Ρητορική Ανάλυση
Ένας  δικανικός  λόγος  με  τυπική  δομή  ξεκινά  με  το  προοίμιον,  το  οποίο 
αρκετές  φορές  ολοκληρώνεται  με  την  πρόθεσιν,  μία  σύντομη  έκθεση  της 
υπόθεσης, συνεχίζεται με την διήγησιν και κατόπιν με το ουσιαστικότερο 
μέρος του, την πίστιν ή ἀπόδειξιν και περατώνεται με τον  ἐπίλογον.   Μία 
τέτοια δομή δεν ήταν υποχρεωτική,  ωστόσο  στον  λόγο  μας  ακολουθείται 
σε μεγάλο βαθμό.
 

3.3.5.1 §§ 1-2 Προοίμιον (Exordium)

Με την πρώτη κιόλας λέξη του λόγου (ὑβρισθείς) ο ρήτορας προσδιορίζει 
το αδίκημα που διαπράχθηκε εναντίον του πελάτη του.  Η εντύπωση της 
αμεσότητας που προσδίδεται, ταιριάζει στο ύφος ενός νέου ομιλητή, ενώ η 
περιεκτικότητα  σε  νόημα  της  μετοχής  συνάδει  με  το  ήθος  του  μετρίου 
(μετριοπαθούς)  άνδρα  που  προβάλλει  για  τον  εαυτό  του  ο  Αρίστων.   Το 
αδίκημα είναι κατά τον ομιλητή ουσιαστικά ὕβρις, ιδιαίτερα βαρύτατο, κι 
ας  έχει  υποβληθεί  δίκη  αἰκείας,  και  όχι  γραφὴ  ὕβρεως,  όπως  θα  άρμοζε 
στο αδίκημα.  Κατ’ αυτόν τον τρόπο οικοδομείται ένα επιχείρημα a fortiori: 

Σελίδα 15 από 68
αν δηλαδή ο Κόνων είναι ένοχος για ὕβριν, πόσο μάλλον είναι ένοχος για 
το  έλασσον  αδίκημα  της  αἰκείας.   Αμέσως  σπεύδει  ο  ρήτορας  να 
αιτιολογήσει  τη  μη  υποβολή  γραφῆς  ὕβρεως.  Ως  κύριος  λόγος 
προβάλλεται η μετριοπάθεια  (μετριότης) του Αρίστωνος.  Η υποβολή και 
υποστήριξη  μιας  αγωγής  δημόσιου  χαρακτήρα  θα  απαιτούσε  τόλμη  και 
νομική εμπειρία μεγαλύτερη από αυτή που θα μπορούσε να διαθέτει ένας 
νέος  της  ηλικίας  του  Αρίστωνος.   Έτσι  συγγενείς  και  φίλοι  τον 
συνεβούλευσαν  να  καταθέσει  δίκη  αἰκείας,  αγωγή  δηλαδή  ιδιωτικού 
χαρακτήρα,  και  εκείνος  που  διακρίνεται  από  μετριότητα,  αρετή  που 
επισημαίνει ως χαρακτηριστικό του ήθους του κατ’ επανάληψη στον λόγο 
(16, 17, 24) και η έλλειψή της ωστόσο θα μπορούσε να συγχωρεθεί σε έναν 
νέο  όπως  αυτόν,  ακολούθησε  την  παραίνεσή  τους.   Σίγουρα  όμως 
υπήρχαν  (και)  άλλα  κίνητρα  που  τον  οδήγησαν  στην  επιλογή  υποβολής 
της  συγκεκριμένης  αγωγής.   Η  γραφὴ  ὕβρεως  ή  η  ἀπαγωγὴ  λωπωδυτῶν 
επεφύλασσε κίνδυνο σοβαρών ποινών για τον ενάγοντα, εάν δεν συνέχιζε 
την νομική διαδικασία ή εάν αποτύγχανε να συγκεντρώσει το ένα πέμπτο 
των  ψήφων  των  δικαστών.   Μάλιστα  η  απόδειξη  της  διάπραξης  ὕβρεως 
ήταν αρκετά δύσκολη σε σχέση με αυτή της αἰκείας.  Στην περίπτωση του 
Αρίστωνος,  ίσως  ήταν  αρκετό  να  αποδείξει  ότι  δέχτηκε  χτυπήματα,  κάτι 
σχετικά  εύκολο,  διότι  πολλοί  άνθρωποι  τον  είδαν  τραυματισμένο,  ενώ 
ίσως δεν διέθετε μάρτυρες ικανούς και πρόθυμους να βεβαιώσουν και να 
πείσουν  ότι  διαπράχθηκε  σε  βάρος  του  ὕβρις (π.χ. να καταθέσουν για τη 
μίμηση από τον Κόνωνα του λαλήματος του πετεινού), ὕβρεως σημεῖον καὶ 
τεκμήριον’,  βλ.  9).   Τέλος,  αν  ο  Κόνων  καταδικαζόταν  σε  δίκη  γραφῆς 
ὕβρεως, το πρόστιμο θα περιερχόταν στην πολιτεία, ενώ ο νικητής σε μια 
ιδιωτική  δίκη  αἰκείας  διεκδικούσε  και  έπαιρνε  ο  ίδιος  τη  χρηματική 
αποζημίωση.
Αν και ο λόγος αφορά δίκην αἰκείας, ωστόσο ο Αρίστων αντιμετωπίζει το 
αδίκημα ως ὕβριν και έτσι αναφέρεται σε αυτό (1, 2, 10, 11, 13, 15, 16, 17, 20, 
21, 24, 25, 32, 33, 37, 40, 41, 43, 44).  Προσπαθεί δηλαδή να καλλιεργήσει την 
εντύπωση  ότι  πρόκειται  για  σοβαρότατο  αδίκημα,  του  οποίου  ο  δράστης 
αξίζει να τιμωρηθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή ποινή, τη θανατική.  Για να 
κερδίσει μάλιστα αμέσως τις εντυπώσεις για τη βαρύτητα του αδικήματος, 
δηλώνει  με  έμφαση  το  μεγάλο  χρονικό  διάστημα  που  όλοι  οι  συγγενείς 
αλλά  και  οι  ειδικοί,  οι  ιατροί,  πίστευαν  ότι  θα  υποκύψει  στα  τραύματά 
του.  Πρόκειται μάλλον για υπερβολή, που όμως τονίζει την ανησυχία και 
την  απελπισία  που  κυρίευσε  οικείους  και  ιατρούς  για  τον  επικείμενο 
θάνατο ενός νέου ανθρώπου.  Στον λόγο παρατηρείται σύγχυση ως προς 
τον αριθμό των ιατρών, καθώς χρησιμοποιείται άλλοτε ενικός (10, 11, 12) 
και άλλοτε πληθυντικός αριθμός (1, 9, 36), όταν γίνεται σχετική αναφορά.  
Στο  προοίμιο  όμως  του  λόγου  κρίθηκε  σκόπιμο,  ακόμη  και  αν  ο  ιατρός 
ήταν  ένας,  να  δηλωθεί  ότι  σύμφωνα  με  τη  γνώμη  πολλών  ιατρών  ο 
Αρίστων  θεωρήθηκε  ετοιμοθάνατος.   Μάλιστα  σπεύδει  ο  Αρίστων  να 

Σελίδα 16 από 68
επισημάνει  για  να  αποφύγει  το  χαρακτηρισμό  της  υπερβολής  ότι  το 
γεγονός  ότι  τελικά  σώθηκε  και  μπόρεσε  να  διεκδικήσει  το  δίκιο  του  στο 
δικαστήριο ήταν απροσδόκητο.
Η δήλωση του Αρίστωνος ότι θα επιθυμούσε με μεγάλη χαρά την επιβολή 
της θανατικής ποινής για τον αντίδικό του, υπογραμμίζει τη σοβαρότητα 
του  αδικήματος  που  υπέστη,  προσκρούει  όμως  στην  εικόνα  του  μετρίου, 
του μη υπερβολικά δυναμικού νέου, που προσπαθεί να οικοδομήσει στον 
λόγο  του.   Γι’  αυτό  και  σπεύδει  να  ζητήσει  αμέσως  συγγνώμη  από  τους 
δικαστές,  αν  και  είναι  σίγουρος  ότι  όλοι  θα  κατανοήσουν  την  επιθυμία 
του  αυτή,  μόλις  πληροφορηθούν  τι  υπέφερε  από  τον  αντίδικο.   Με  τους 
ρητορικούς  λογότυπους  της  επιδίωξης  της  εύνοιας  των  δικαστών  (captatio 
benevolentiae)  και  έκκλησης  παροχής  βοήθειας  σε  περίπτωση  που  αυτοί 
πεισθούν  για  το  δίκιο  του,  και  την  υπόσχεση  ότι  θα  είναι  σύντομος  στον 
λόγο  του  ολοκληρώνεται  το  προοίμιο  του  Κατὰ  Κόνωνος.   Αξίζει  να 
σημειωθεί  ότι  η  ένταξη  στο  προοίμιο  των  παραπάνω  στερεότυπων 
φράσεων  δεν  αποτελούσε  απλώς  συμμόρφωση  προς  καθιερωμένη 
σύμβαση,  αλλά  επιτελούσε  σημαντική  υπηρεσία  στην  προσπάθεια  του 
ομιλητή  να  γίνει  αποδεκτός  από  τους  δικαστές,  βλ.  Αριστοτ.  Ῥητορική 
1415a35.
 

3.3.5.2 §§3-12 Διήγησις (Narratio)

Τη  δεύτερη  μεγάλη  ενότητα  του  λόγου  αποτελεί  η  διήγησις  των 
γεγονότων, στην οποία ο Δημοσθένης, αξιοποιώντας ρητορικούς τρόπους 
πειθούς,  περιγράφει  αφενός  με  μελανά  χρώματα  τον  χαρακτήρα  και  τη 
συμπεριφορά  του  Κόνωνος  και  των  γιων  του,  αφετέρου  προβάλλει  τον 
πελάτη  του  ως  μετριόφρονα  και  μετριοπαθή,  όπως  ακριβώς  ήταν  η 
προσδοκώμενη  συμπεριφορά  ενός  νέου  στην  αθηναϊκή  κοινωνία.  
Ταυτόχρονα,  με  τη  στοχευμένη  διήγηση  λεπτομερειών  των  γεγονότων 
προσπαθεί να εγείρει συναισθήματα συμπάθειας των δικαστών προς τον 
πελάτη  του  και  απέχθειας  προς  τον  κατηγορούμενο.   Η  διήγησις  εύκολα 
διακρίνεται σε δύο υποενότητες: α) 3‐6 η προϊστορία της σύγκρουσης που 
οδήγησε  στον  τραυματισμό  του  Αρίστωνος,  δηλαδή  τα  γεγονότα  στο 
στρατόπεδο του Πανάκτου, και β) 7‐12 η επίθεση και οι συνέπειές της.  Τα 
κεφάλαια  3‐9  παραθέτονται  και  από  τον  Διονύσιο  Αλικαρνασσέα 
(Δημοσθ.  12),  ο  οποίος  εξαίρει  τη  γλώσσα,  το  ύφος,  την  ηθοποιία  και  τη 
δύναμη πειθούς τους κατά τον τρόπο του Λυσίου (Δημοσθ. 13).
 
§§3‐6

Η  διήγηση  των  γεγονότων  στο  Πάνακτο  παίζει  σημαντικό  ρόλο  στην 

προσπάθεια του ρήτορα να παρουσιάσει το ήθος των δύο αντιδίκων πριν 
από  το  βράδυ  της  επίθεσης  στην  αγορά  και  να  προκαλέσει  ευνοϊκά  για 

Σελίδα 17 από 68
τον  πελάτη  του  συναισθήματα  στους  δικαστές.   Αν  αυτή  η  υποενότητα 
δεν  εξυπηρετούσε  αυτούς  τους  στόχους,  θα  μπορούσε  να  παραλειφθεί  ή 
να  αποδοθεί  το  περιεχόμενό  της  συντομότερα,  καθώς  η  ουσία  της 
υπόθεσης  βρίσκεται  στο  τι  έγινε  τη  βραδιά  του  τραυματισμού  του 
Αρίστωνος.   Θα  μπορούσε  δηλαδή  απλώς  ο  Αρίστων  να  ισχυριστεί  ότι 
συναντήθηκε  με  τον  Κόνωνα  και  τους  φίλους  του,  οι  οποίοι  τον 
ξυλοκόπησαν.   Έτσι,  η  εξιστόρηση  των  γεγονότων  στο  Πάνακτο 
φανερώνει την προσπάθεια του Αρίστωνος να παρουσιάσει την αιτία των 
γεγονότων στην αγορά και να μην αφήσει απορίες στους δικαστές για την 
αρχή  της  διαμάχης.   Επομένως,  δημιουργεί  θετική  εντύπωση  στο 
ακροατήριο  και  το  προετοιμάζει  να  δεχτεί  ευνοϊκά  τη  συνέχεια  της 
διηγήσεως.
Οι  γιοι  του  Κόνωνος  περιγράφονται  ως  μέθυσοι,  και  μάλιστα  κατά  την 
εκπλήρωση  στρατιωτικής  υποχρέωσης  εκτός  του  άστεως.   Ο  ρήτορας  δεν 
φείδεται  λεπτομερειών:  άρχιζαν  να  πίνουν  από  το  πρωί,  με  αποτέλεσμα 
την ώρα του βραδινού, όταν ο μέσος άνθρωπος χαλαρώνει με λίγο κρασί 
μετά  τον  κάματο  της  ημέρας,  αυτοί  ήταν  ήδη  μεθυσμένοι  και 
ασχημονούσαν.   Διέπρατταν  ὕβριν  αρχικά  απέναντι  στους  δούλους  του 
Αρίστωνος και άλλων, έπειτα απηύθυναν χλευασμούς προς τους κυρίους 
των  δούλων  συμπεριλαμβανομένου  και  του  ομιλητή  (αξιοσημείωτη  είναι 
η χρήση παρατατικού στα 3‐4, χρόνου δηλαδή που εκφράζει διάρκεια και 
επανάληψη  στο  παρελθόν,  για  την  περιγραφή  της  συμπεριφοράς  των 
γιων  του  Κόνωνος),  και  δεν  σταμάτησαν  να  συμπεριφέρονται  έτσι,  ούτε 
όταν  έγινε  σχετική  αναφορά  στον  στρατηγό  και  εκείνος  τους  επέπληξε 
αυστηρά  για  την  όλη  τους  πολιτεία  στο  στρατόπεδο.   Αντίθετα,  το  ίδιο 
βράδυ αυτοί επιτέθηκαν στον Αρίστωνα και στην ομάδα του, τους έβρισαν 
και  χτύπησαν  τον  Αρίστωνα.   Η  κατάσταση  μάλιστα  ξέφυγε  τόσο,  ώστε 
να ακουστούν από τις αρχές του στρατοπέδου (στρατηγό και ταξιάρχους), 
οι  οποίοι μαζί  με  άλλους  στρατιώτες  έσπευσαν  να  τους  χωρίσουν  και  να 
προλάβουν τα χειρότερα.
Παράλληλα  με  την  περιγραφή  της  ασελγούς  και  βίαιης  συμπεριφοράς 
των  γιων  του  Κόνωνος,  ο  ρήτορας  βρίσκει  ευκαιρία  να  αναδείξει 
συγκριτικά την υπεροχή του ήθους του πελάτη του.  Ο τελευταίος έπραξε 
ως όφειλε  το καθήκον του στο Πάνακτο χωρίς να  άλλαξει  συμπεριφορά, 
νιώθωντας  δηλαδή  κακώς  εννοούμενη  ελευθερία  έξω  από  το  άστυ.  
Εμφανίζεται να δείχνει ανεκτικότητα και να προσπαθεί να μην προκαλεί 
βίαιους  ανθρώπους,  όταν  όμως  η  κατάσταση  ξέφυγε,  αντέδρασε  με 
νόμιμο τρόπο, αναφέροντας τα έκτροπα στον στρατηγό.  Σπεύδει μάλιστα 
να  επισημάνει  ότι  δεν  πήρε  αυτή  την  πρωτοβουλία  μόνος  του  αλλά  ‘από 
κοινού όλο το τμήμα’ (4) ώστε να μην κατηγορηθεί ότι είναι ο παράξενος ή 
μάλλον  ο  καταδότης  του  στρατοπέδου.   Eπίσης,  δεν  είναι  δειλός,  καθώς 
τάχα  παραδέχεται  ότι  η  επέμβαση  του  στρατηγού  και  των  ταξιάρχων 
απέτρεψε  και  τον  ίδιο  και  την  ομάδα  του  να  αντιδράσει  με  βία  και  να 

Σελίδα 18 από 68
προξενήσει  ανεπανόρθωτο  κακό  στους  αντιπάλους.   Tέλος, 
ολοκληρώνοντας  τη  διήγηση  των  γεγονότων  πριν  από  τη  νύχτα  του 
τραυματισμού  του,  ο  Aρίστων  παρουσιάζει  τον  εαυτό  του  ως  ένα 
φιλήσυχο,  μη  δικομανή  νέο,  ο  οποίος  δεν  απευθύνθηκε  τότε  στη 
δικαιοσύνη για όσα υπέφερε στο στρατόπεδο, όμως ως μέτριος άνθρωπος 
ένιωσε οργή και έχθρα προς τους γιους του Kόνωνος, αλλά αποφάσισε να 
αποφεύγει αυτούς και τους ομοίους τους.
Δεν έχουμε λόγο να αμφισβητήσουμε ότι ο Αρίστων λέει την αλήθεια για 
την  αφετηρία  της  έχθρας  του  με  τους  γιους  του  Κόνωνος.   Δεν  είμαστε 
όμως  σίγουροι  ότι  λέει  όλη  την  αλήθεια.   Ήταν  ο  ίδιος  τόσο  ανεκτικός 
απέναντι  στον  Κτησία  και  στους  αδελφούς  του;  Δεν  τους  προκάλεσε 
καθόλου ή τουλάχιστον δεν ανταπέδωσε τις ύβρεις και τους χλευασμούς; 
Γιατί οι γιοι του Κόνωνος στράφηκαν με βία κυρίως εναντίον του; Ακόμη, 
γιατί  ο  Αρίστων,  αφού  κατέληξε  να  χτυπηθεί  από  αυτούς,  δεν  υπέβαλε 
εναντίον  τους  αμέσως  δίκην  αἰκείας  ή  γραφὴν  ὕβρεως  (για  την  ὕβριν  που 
δέχθηκε  ο  ίδιος  και  οι  δούλοι  του),  καθώς  μάλιστα  διέθετε  την  μαρτυρία 
πολλών, μεταξύ των οποίων του στρατηγού και των ταξιάρχων;  Ή μήπως 
τελικά  δεν  εξασφάλισε  τη  μαρτυρία  των  αρχών  του  στρατοπέδου,  οι 
οποίες  πιθανόν  να  μην  περιλαμβάνονται  στις  μαρτυρίες  που  ζητάει  να 
αναγνωσθούν  στο  τέλος  αυτής  της  υποενότητας  (6),  καθώς  απουσιάζει 
ειδική αναφορά σε αυτές;  Ίσως λοιπόν τα πράγματα στο στρατόπεδο να 
μην  έγιναν  ακριβώς  έτσι  όπως  τα  παρουσιάζει  ο  Αρίστων.   Η  έχθρα  με 
τους  γιους  του  Κόνωνος  μπορεί  να  ξεκίνησε  ως  αντιπαλότητα  νέων  που 
ανήκαν  σε  διαφορετικές  ἑταιρεῖες  (βλ.  14,  39).   Μάλιστα  μπορεί  έως 
κάποιο  σημείο  η  συμπεριφορά  και  των  δύο  πλευρών  να  ήταν  παρόμοια, 
έως  ότου  η  ομάδα  του  Κτησίου  υπερίσχυσε  και  διετράνωσε  την  υπεροχή 
της  με  εκφοβισμούς  και  βιαιοπραγίες.   Πιθανόν  τότε  ο  Αρίστων  να 
παραβίασε  τους  άγραφους  κανόνες  της  αντιπαλότητας  των  ἑταιρειῶν, 
όταν  έθεσε  το  θέμα  ενώπιον  των  αρχών,  οι  οποίες,  αν  μη  τι  άλλο, 
επέπληξαν τους αντιπάλους του.  Γι’ αυτό ίσως και ξυλοκοπήθηκε ειδικά 
αυτός.   Γιατί  όμως  δεν  τιμωρήθηκαν  οι  γιοι  του  Κόνωνος  αυστηρότερα; 
Μήπως άραγε δεν ενεργούσαν απρόκλητοι, οπότε ο στρατηγός αρκέστηκε 
σε  αυστηρή  επίπληξη  προς  εκείνους  που  ξεπέρασαν  τα  όρια,  έχοντας 
επίγνωση ωστόσο ότι πρόκειται για αντιπαλότητα μεταξύ ἑταιρειῶν;
 
 
§§7‐12  
  
Μέσω της διήγησης των γεγονότων της βραδιάς του τραυματισμού του ο 
Αρίστων  προσπαθεί  να  στοιχειοθετήσει  ότι  το  αδίκημα  που  υπέστη  ήταν 
απρόκλητη,  βάναυση  και  υβριστική  επίθεση.   Γι’  αυτόν  τον  λόγο 
παρουσιάζει  το  επεισόδιο  ως  συνέχεια  των  γεγονότων  στο  Πάνακτο  και 
συνέπεια  του  αισχρού  ήθους  των  ίδιων  προσώπων,  των  μελών  της 

Σελίδα 19 από 68
οικογένειας του Κόνωνος.  Η σύνδεση γίνεται από τον ίδιο τον Αρίστωνα 
στην αρχή της διήγησης με τη χρονική, γενική ωστόσο, αναφορά ‘ύστερα 
από  λίγο  καιρό’.   Η  πληροφορία  αυτή  δεν  αφήνει  το  περιθώριο  στους 
δικαστές  να  κρίνουν  εάν  όντως  υπήρχε  χρονική  εγγύτητα  μεταξύ  των 
γεγονότων  στο  στρατόπεδο  και  της  επίθεσης  στην  αγορά,  και  επιπλέον 
δεν  αποσαφηνίζει  σε  ποια  εποχή  του  έτους  αναφέρεται,  λεπτομέρεια 
απαραίτητη για την αξιολόγηση της πληροφορίας ότι το επεισόδιο συνέβη 
‘ένα  βράδυ’.   Ο  προσδιορισμός  της  εποχής  κρίνεται  απαραίτητος  για  να 
εκτιμηθεί η δυνατότητα ορατότητας των μαρτύρων τη συγκεκριμένη ώρα, 
και επομένως η αξιοπιστία τους.  Δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι οι δρόμοι 
της  αρχαίας  Αθήνας  δεν  ήταν  φωτισμένοι,  επομένως  η  ορατότητα  τη 
νύχτα, ιδιαίτερα τον χειμώνα, ήταν εξαιρετικά περιορισμένη.
Εκείνη λοιπόν τη βραδιά ο Αρίστων έκανε τον περίπατό του στην αγορά, 
όπως  το  συνήθιζε,  χωρίς  δηλαδή  να  ακολουθεί  διαφορετικό  δρομολόγιο, 
επειδή  σχεδίαζε  κάτι.   Μαζί  του  περπατούσε  ο  Φανόστρατος,  ο  οποίος 
περιγράφεται  ως  συνομήλικός  του.  Αυτός  είναι  ο  μοναδικός  αυτόπτης 
μάρτυς  του  Αρίστωνος,  παρών  σε  όλη  τη  διάρκεια  της  επίθεσης,  η 
αξιοπιστία  του  οποίου  ενισχύεται  με  το  να  χαρακτηρίζεται  απλώς  ως 
συνομήλικος  και  όχι  ως  φίλος  του  Αρίστωνος.   Από  την  άλλη  όμως  ο 
χαρακτηρισμός  αυτός  εγείρει  την  υποψία  ότι  ο  Φανόστρατος  ανήκε  στην 
ίδια  ἑταιρεία  με  τον  ομιλητή.   Γενικά,  η  στάση  του  Αρίστωνος  απέναντι 
στον Φανόστρατο ως μάρτυρα παραξενεύει.  Ενώ η ονομαστική αναφορά 
στο  7  ενισχύει  την  άποψη  ότι  ο  Φανόστρατος  έδωσε  μαρτυρία,  ωστόσο  η 
κατάθεσή  του,  κατάθεση  του  βασικού  αυτόπτη  μάρτυρα  του  Αρίστωνος, 
δεν  αναφέρεται  ξεκάθαρα  στο  κείμενο.   Ίσως  η  μαρτυρία  του  να 
συναναφέρεται  με  αυτές  των  περαστικών  (9).   Ενδεχομένως,  επειδή  οι 
μάρτυρες του Κόνωνος κατηγορούνται για αναξιοπιστία λόγω της φιλικής 
τους  σχέσης  προς  τον  Κόνωνα  (31‐37),  ο  Αρίστων  να  θέλησε  να 
αποσιωπήσει  τη  μαρτυρία  του  –  αν  και  δεν  χαρακτηρίζεται  έτσι  αλλά 
μπορεί εύκολα να θεωρηθεί από τους δικαστές − φίλου του Φανοστράτου, 
ώστε  να  μην  αποδυναμωθεί  το  πιθανολογικό  επιχείρημα  που  προβάλλει 
για  τη  μεροληπτική  και  αναξιόπιστη  κατάθεση  των  μαρτύρων  του 
αντιδίκου του.
Η συνάντηση στην αγορά των δύο με τον Κτησία ήταν για τον Αρίστωνα 
τυχαία, μη προμελετημένη, και δεν υπάρχει λόγος να αμφισβητηθεί αυτό 
το  στοιχείο.   Ο  γιος  του  Κόνωνος  βρισκόταν  σε  κατάσταση  μέθης,  όπως 
συνήθως  το  βράδυ,  μας  έχει  προετοιμάσει  γι’  αυτό  ο  ρήτορας  έχοντας 
περιγράψει  προηγουμένως  τη  διαγωγή  του  Κτησίου  στο  στρατόπεδο.   Με 
κραυγές  και  ακατάληπτα  λόγια,  τα  οποία,  αν  ήταν  απειλές,  οι  Αρίστων 
και  Φανόστρατος  δεν  μπόρεσαν  να  καταλάβουν,  τους  προσπέρασε  και 
κατευθύνθηκε  προς  το  σπίτι,  όπου  ο  πατέρας  του  με  την  παρέα  του 
έπιναν.   Το  ποτό  και  η  μέθη  παρουσιάζονται  ως  μόνιμες  συνήθειες  του 
Κόνωνος και των παιδιών του, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι η πλευρά του 

Σελίδα 20 από 68
Κόνωνος  παρουσιάζει  στο  31  την  περίσταση  αυτή  ως  δείπνο  και  όχι  ως 
συμπόσιο.   Η  εικόνα  του  μεθυσμένου  Κτησία  που  φεύγει  κραυγάζοντας, 
έρχεται  σε  αντίθεση  με  εκείνη  του  Αρίστωνος  που  έκανε  μαζί  με  έναν 
άλλο  νέο  τον  καθιερωμένο  του  περίπατο  στην  αγορά  νηφάλιος,  γι’  αυτό 
και μπορεί να ανακαλέσει κάποιες τοπογραφικές λεπτομέρειες.
Η  περιγραφή  ωστόσο  της  πρώτης  συνάντησης  του  Αρίστωνος  με  τον 
Κτησία  το  βράδυ  εκείνο  του  ξυλοδαρμού  προξενεί  εντύπωση  για  τη 
σχετική  συντομία  της.   Ο  Αρίστων  αναφέρεται  σ’  αυτήν  για  να 
δικαιολογήσει  την  ενέδρα  που  ισχυρίζεται  ότι  στήθηκε  σε  βάρος  του  στη 
συνέχεια  από  τον  Κτησία  και  όλους  αυτούς  που  εκείνος  κάλεσε  για 
ενίσχυση, προεξάρχοντος ασφαλώς του πατέρα του.  Η διήγηση φαίνεται 
αληθοφανής  και  δεν  βλέπουμε  γιατί  να  επινοήθηκε  αυτή  η  πρώτη 
συνάντηση  το  ‘μοιραίο’  εκείνο  βράδυ,  την  οποία  ο  Κόνων  αρνείται.   Λέει 
όμως  ο Αρίστων όλη την αλήθεια;  Δεν  υπήρξε  καμία  αντίδραση  από  την 
πλευρά  αυτού  και  του  Φανοστράτου,  ύστερα  από  όσα  είχαν  συμβεί  στο 
στρατόπεδο, όταν αντάμωσαν τον Κτησία μόνο του; Και χωρίς να υποστεί 
το  παραμικρό,  έτρεξε  ο  Κτησίας  να  ξεσηκώσει  τον  πατέρα  του  και  τους 
φίλους του από το συμπόσιο για ν’ αναζητήσουν τον Αρίστωνα μέσα στη 
νύχτα;  Αν  τα  πράγματα  έγιναν  όπως  τα  παρουσιάζει  ο  Αρίστων,  θα 
πρέπει  να  δεχθούμε  πως  ο  Κτησίας  μετά  την  πρώτη  τους  συνάντηση 
περπάτησε  όλη  τη  μακριά  διαδρομή  από  την  αγορά  έως  τη  Μελίτη,  και 
γύρισε κάνοντας το ίδιο δρομολόγιο με τον πατέρα του, χωρίς να μπορεί 
να είναι σίγουρος ότι θα ξανασυναντούσε τον Αρίστωνα στην αγορά.  Θα 
ενεργούσε  κάποιος  έτσι,  εκτός  αν  ήταν  επιθετικό  άτομο  σε  υπερβολικό 
βαθμό, αν δεν είχε δεχθεί τουλάχιστον κάποια πρόκληση; 
Η  παραμικρή  όμως  πρόκλητική  ενέργεια  που  ενδεχομένως  υπήρξε  από 
την  πλευρά  του  Αρίστωνος,  αν  και  δεν  θα  δικαιολογούσε  τον  βαρύ 
τραυματισμό που υπέστη, καλό ήταν να αποσιωποιηθεί για να μην δοθεί 
καμία  αφορμή  για  δημιουργία  συμπάθειας  προς  τον  Κόνωνα  ή 
δικαιολόγησης  της πράξης  από  την  πλευρά  των δικαστών.  Ενδεχομένως 
λοιπόν  κατά  τη  συνάντηση  του  Αρίστωνος  και  του  Φανοστράτου  με  τον 
Κτησία στην αγορά δόθηκε στον Αρίστωνα η ευκαιρία να εκδικηθεί για τα 
γεγονότα  στο  Πάνακτο  (μπορεί  και  για  άλλα).   Ήταν  δύο  εναντίον  ενός 
και πιθανόν επiτέθηκαν ή έστω προκάλεσαν με λόγο τον Κτησία, δεν τον 
άφησαν  απλώς  να  προσπεράσει.   Κατά  αυτήν  την  εκδοχή  εκείνος 
κατάφερε  να  ξεφύγει  και  να  τρέξει  προς  αναζήτηση  βοήθειας.   Σε  λίγο 
κατέφθασε  ενισχυμένος  από  τον  πατέρα  του  Κόνωνα  και  κάποιους 
άλλους, τέσσερις από τους οποίους κατονομάζονται.
Στη  συνέχεια  της  διήγησης  περιγράφεται  λεπτομερώς  η  επίθεση  που 
δέχθηκε  ο  Αρίστων  και  ο  Φανόστρατος  από  την  ομάδα  του  Κόνωνος.   Η 
επίθεση  ήταν  στοχευμένη  εναντίον  του  πρώτου,  ο  δεύτερος  κρατήθηκε 
για να μην αντιδράσει.  Συνδύαζε τη βία και την ὕβριν, καθώς ο Αρίστων 
κακοποιήθηκε βίαια όχι από έναν αλλά από ομάδα ανθρώπων,  οι οποίοι 

Σελίδα 21 από 68
εκτός  από  τον  ξυλοδαρμό  είχαν  και  πρόθεση  να  τον  εξευτελίσουν 
πετώντας τον στη λάσπη και αφήνοντάς τον ημίγυμνο μετά την αφαίρεση 
του  ιματίου  του.   Η  χειρότερη  μάλιστα  πράξη  ὕβρεως,  καθώς  φανερώνει 
ευχαρίστηση  για  το  αποτέλεσμα  της  επίθεσης,  διαπράχθηκε  από  τον 
Κόνωνα,  ο  οποίος  επευφημούμενος  από  τους  συντρόφους  του  εξετέλεσε 
πάνω  στον  ημιλυπόθυμο  και  τραυματισμένο  Αρίστωνα  έναν  νικητήριο 
υβριστικό  χορό  μιμούμενος  τους  κόκορες.   Με  την  πράξη  αυτή  ο  Κόνων 
πιστοποιείται  ως  ο  ηγέτης  της  ομάδας  που  κακοποίησε  τον  Αρίστωνα.  
Ανίκανος  μετά  από  αυτά  ο  Αρίστων  να  αντιδράσει  ή  να  σηκωθεί, 
μεταφέρθηκε  από  περαστικούς  αρχικά  σπίτι  του,  όπου  οι  γυναίκες  του 
σπιτιού τον υποδέχθηκαν με κραυγές, κατόπιν στα δημόσια λουτρά, όπου 
κλήθηκαν οι ιατροί, και τέλος στο σπίτι του Μειδίου, όπου διανυκτέρευσε.  
Ο  Αρίστων  παραθέτει  δύο  σύνολα  μαρτυριών,  εκείνες  των  περαστικών 
που  τον  περιμάζεψαν  και  τον  μετέφεραν  στο  σπίτι,  οι  οποίοι  δεν 
κατονομάζονται, και των Ευξιθέου και Μειδίου, οι οποίοι τον συνόδευσαν 
στο λουτρό και μετά στο σπίτι του τελευταίου.  Τέλος, ο Αρίστων ζητά την 
ανάγνωση της γνωμάτευσης του ιατρού, καθώς και τις μαρτυρίες εκείνων 
που  τον  επισκέφτηκαν  κατά  τη  διάρκεια  της  ανάρρωσής  του.   Ο  ίδιος 
μάλιστα  περιγράφει  την  σοβαρή  κλινική  του  κατάσταση  και  μεταφέρει 
την άποψη του ιατρού για τη σωτηρία του.
Η  περιγραφή  των  γεγονότων  από  τον  Αρίστωνα  παρουσιάζει  με  τρόπο 
παραστατικό  την  άγρια  επίθεση  που  δέχθηκε  ένας  αθώος  μέτριος  νέος 
από  μία  ομάδα  βίαιων  και  υβριστικών  ανθρώπων  με  επικεφαλής  τον 
κατηγορούμενο.  Δεν  μπορούμε  να  είμαστε  βέβαιοι  ότι  τα  πράγματα 
έγιναν  όπως  περιγράφονται.   Η  διήγηση  της  επίθεσης  δεν  στηρίζεται  σε 
στέρεη  μαρτυρία.   Οι  μαρτυρίες,  που  επικαλείται  ο  Αρίστων,  ανήκουν  σε 
ανθρώπους  που  κατά  πάσα  πιθανότητα  δεν  ήταν  παρόντες  την  ώρα  της 
επίθεσης,  οπότε  δεν  μπορούν  να  κατονομάσουν  τον  δράστη.   Αν  το 
ᾤχοντο στο 9 αποδίδεται με τη συνήθη του μετάφραση ως υπερσυντέλικος 
‘είχαν φύγει’, επιβεβαιώνει ότι η ομάδα των δραστών είχε αποσυρθεί πριν 
από την εμφάνιση τωνπεραστικών.  Και δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι τα 
γεγονότα  έλαβαν  χώρα  βράδυ,  μέσα  δηλαδή  στο  σκοτάδι.   Ο  μόνος 
σίγουρος  αυτόπτης  μάρτυς  από  την  πλευρά  του  Αρίστωνος  είναι  ο 
Φανόστρατος,  του  οποίου  η  κατάθεση,  αν  τελικά  δόθηκε,  όπως  εμείς 
πιστεύουμε,  δεν  είναι  απολύτως  αξιόπιστη  λόγω  της  φιλικής  του  σχέσης 
με τον Αρίστωνα.  Το μόνο βέβαιο γεγονός επομένως είναι πως ο Αρίστων 
δέχθηκε  επίθεση,  και  μάλιστα  από  περισσότερα  του  ενός  άτομα,  καθώς 
χρειάζονται τουλάχιστον δύο, για να αφαιρέσουν το ιμάτιο.  Για τον βαρύ 
τραυματισμό  του  διαθέτει  τουλάχιστον  τη  μαρτυρία  ενός  ιατρού.   Ο 
πληθυντικός που χρησιμοποιείται αλλού για τον αριθμό των ιατρών, δεν 
επαναλαμβάνεται εδώ με την υποβολή της σχετικής μαρτυρίας, είτε γιατί 
στην πραγματικότητα ένας μόνο ιατρός εξέτασε τον Αρίστωνα είτε γιατί 
ένας  μόνο  γνωμάτευσε  ότι  η  κατάσταση  του  τραυματία  Αρίστωνος  ήταν 

Σελίδα 22 από 68
εξαιρετικά  κρίσιμη.   Εντύπωση  πάντως  προκαλεί  η  μεταφορά  του  βαριά 
τραυματισμένου Αρίστωνος στα δημόσια λουτρά για την πλύση του, ενώ 
θα  ανέμενε  κανείς  στην  κατάστασή  του  να  καθαριστεί  στο  σπίτι.  
Μάλιστα  ο  ίδιος  παρακάτω  παραδέχεται  ότι,  λόγω  της  απόστασης  του 
λουτρού  από  την  οικία  του  και  της  προσωπικής  του  εξάντλησης, 
αποφασίστηκε  από  τους  οικείους  του  να  μην  επιστρέψει  σπίτι  του,  αλλά 
να  μεταφερθεί  στο  πλησίον  του  λουτρού  σπίτι  του  Μειδίου.   Η  μόνη 
εξήγηση  που  μπορεί  να  δοθεί  γι’  αυτά  τα  νυχτερινά  ‘δρομολόγια’  του 
τραυματισμένου  είναι  ότι  πραγματοποιήθηκαν  για  να  ‘δημιουργήσουν’ 
μάρτυρες,  πιθανόν  κατ’  επιταγή  του  ίδιου  του  Αρίστωνος,  ο  οποίος  ίσως 
να μην ήταν τόσο ανήμπορος ώστε να μην μπορεί να μιλήσει (8).
Όποια  ωστόσο,  να  ήταν  πραγματικά  η  κατάσταση  της  υγείας  του 
Αρίστωνος  μετά  τον  τραυματισμό,  περιγράφεται  αριστοτεχνικά  από  τον 
ρήτορα  με  κατάλληλους  ιατρικούς  όρους,  οι  οποίοι  θεωρούμε  ότι  θα 
προξένησαν  εντύπωση  στους  δικαστές.   Η  κατακλείδα  της  περιγραφής 
μιας  τόσο  δεινής  κατάστασης  είναι  ότι  η  σωτηρία  του  Αρίστωνος 
οφείλεται σε ένα μικρό θαύμα, στη σωστή αντίδραση του οργανισμού του, 
τη  στιγμή  που  η  ιατρική  γνώση  αδυνατούσε  να  δώσει  λύση  (βλ.12).  
Επίσης, αξίζει να σημειώσουμε τη φροντίδα του ρήτορα να συνθέσει λόγο 
σε  αρμονία  ως  προς  την  ηλικία  του  πελάτη  του,  πρβλ.  π.χ.  τα 
‘ἐξαναστήσας  /  αφού  ξεσήκωσε’  (7)  και  ‘ἀνεμείχθημεν  /  μόλις 
ανταμωθήκαμε’  (8),  δάνεια  από  το  λεξιλόγιο  του  στρατού  με  μεταφορική 
εδώ  σημασία, τα οποία ταιριάζουν σε έναν νέο άνδρα που υπηρέτησε ως 
όφειλε  τη  στρατιωτική  του  θητεία.   Τελος,  σημειώνουμε  τη  χρήση  του 
ρητορικού σχήματος στο 9(‘θα δίσταζα να αναφέρω ενώπιόν σας’) με διπλή 
λειτουργία  (βλ.  Αριστοτ.  Ῥητορική  1408a16‐18):  δημιουργεί  δεσμό 
συμπάθειας  ανάμεσα  στον  ομιλητή  και  στους  δικαστές,  καθώς  ο  πρώτος 
εμφανίζεται  ιδιαίτερα  αξιοπρεπής  ώστε  να  μην  μπορεί  να  αρθρώσει  τη 
βλασφημία  που  άκουσε,  και  οι  δεύτεροι  ομοίως  ενάρετοι  ώστε  να  μην 
αντέχουν  να  την  ακούσουν,  ενώ  ταυτόχρονα  το  σχήμα  αυτό  αφήνει 
περιθώρια στους δικαστές να φανταστούν τι εξαιρετικά αισχρό μπορεί να 
ειπώθηκε.
 

3.3.5.3 Πίστις ή Ἀπόδειξις (Argumentatio) (§§ 13‐44)
 
§§13‐14

Μετά  την  ολοκλήρωση  της  διηγήσεως  ο  ρήτορας  επανέρχεται  με  το 

σχήματου  κύκλου  στην  εναρκτήρια  σκέψη  του  λόγου,  ότι  δηλαδή  το 
αδίκημα που υπέστη ο πελάτης του είναι εξαιρετικά σοβαρό παρά το είδος 
της  αγωγής  που  κατέληξε  να  υποβάλει.   Στη  συνέχεια  ξεκινά  η  ενότητα 
των πίστεων με την προαναγγελία των επιχειρημάτων του αντιδίκου και 

Σελίδα 23 από 68
την  προσπάθεια  αναίρεσής  τους.   Σύμφωνα  λοιπόν  με  τον  Αρίστωνα,  ο 
Κόνων θα ισχυριστεί ότι η υπόθεση παρουσιάζεται ως εξαιρετικά σοβαρή, 
ενώ  δεν  είναι  και  δεν  άξιζε  να  φτάσει  στο  δικαστήριο,  καθώς  στην 
πραγματικότητα πρόκειται για συνήθεις συγκρούσεις μεταξύ αντίπαλων 
νεανικών  ομάδων  (ἑταιρειῶν),  συχνά  για  αστείους  λόγους,  όπως  π.χ.  για 
τη  διεκδίκηση  κάποιας  εταίρας.   Θα  εμφανίσει  επίσης  τον  κατήγορο  και 
τους αδελφούς εκείνου ως ανθρώπους που μεθούν και προκαλούν βίαιες 
πράξεις,  οι  ίδιοι  όμως  δεν  ανέχονται  να  υποστούν  τις  συνέπειες 
αντίστοιχων  συμπεριφορών.   Δεν  δέχονται  δηλαδή  να  ‘παίξουν  δίκαια’ 
σύμφωνα  με  τους  άγραφους  κανόνες  των  νεανικών  ομάδων,  αλλά 
απευθύνονται  στη  δικαιοσύνη,  όταν  ηττηθούν.   Δεν  διέπονται  επομένως 
από  κανένα  αίσθημα  δικαίου  αλλά  αντίθετα  είναι  παράλογοι  και 
εκδικητικοί.
Κατά  τη  γνώμη  μας  ο  ισχυρισμός  του  Κόνωνος  για  συμμετοχή  του  γιου 
του  αλλά  και  του  Αρίστωνος  σε  αντίπαλες  ἑταιρεῖες,  αν  και  για  τον 
τελευταίο  δεν  δηλώνεται  ρητά  ούτε  καν  στη  μεταφορά  των  λόγων  του 
Κόνωνος  αλλά  υπαινικτικά,  πιθανότατα  ανταποκρίνεται  στην  αλήθεια.  
Αναφέρονται  δύο  ονόματα  ἑταιρειῶν,  θεωρούμε  όχι  τυχαία.   Ίσως  οι  γιοι 
του Κόνωνος να συμμετέχουν και στις δύο, ή το δεύτερο (αὐτολήκυθοι) να 
προσδιορίζει  την  ἑταιρεία  στην  οποία  ανήκε  ο  Αρίστων,  και  γι’  αυτό 
αναφέρεται από τον Κόνωνα, πρβλ. επίσης 17 και 20, όπου ως εταιρεία του 
Κόνωνος και των γιων του προσδιορίζεται μόνο ο όμιλος των ἰθυφάλλων.  
Αν αυτή μας η σκέψη ισχύει, τότε ο ρήτορας σπεύδει να κάνει μία γενική 
αναφορά  στους  αὐτοληκύθους  ως  ἑταιρεία,  ενδεχομένως  για  να  μην 
προκαλέσει με την αποσιώπησή της την υποψία των δικαστών ότι ανήκει 
σε  αυτήν,  καθώς  ο  ίδιος  αρνείται  τη  συμμετοχή  του  σε  τέτοιες  ἑταιρεῖες 
(16‐17).   Θεωρούμε  επίσης  πιθανό  η  διαμάχη  μεταξύ  Κτησίου  και 
Αρίστωνος  να  ξεκίνησε  ως  αντιζηλία  για  κάποια  εταίρα,  γι’  αυτό  και 
γίνεται μνεία στα λόγια του Κόνωνος.  Ωστόσο, αυτούς τους ισχυρισμούς, 
ο  Δημοσθένης  κατάφερε  να  τους  στρέψει  εναντίον  του  Κόνωνος  και  να 
τους  παρουσιάσει  ως  παραδοχή  της  συμμετοχής  σε  ανίερες  ἑταιρεῖες  όχι 
μόνο  του  Κτησίου  αλλά  και  του  ίδιου  του  Κόνωνος,  ενώ  ο  πελάτης  του 
ασφαλώς δεν ομολογεί ποτέ την ιδιότητά του ως μέλους κάποιας τέτοιας 
ἑταιρείας.  Τέλος, με το να παρουσιάζει τον ίδιο τον Κόνωνα να ομολογεί 
ότι διαμάχες τέτοιου είδους είναι συχνές μεταξύ νέων, προετοιμάζει τους 
δικαστές να δεχθούν ένα βασικό επιχείρημα του πελάτη του εναντίον του 
Κόνωνος,  ότι  δηλαδή  δεν  μπορεί  να  δείξει  κανείς  καμία  επιείκεια  προς 
έναν  μεσόκοπο  άνδρα  και  πατέρα  που  βιαιοπραγούσε  και 
συμπεριφερόταν σαν κακομαθημένος νέος.
 
§§15‐25

Σελίδα 24 από 68
Πρόκειται για την αντίδραση του Αρίστωνος στην εκδοχή των γεγονότων 
που παρουσιάζει ο Κόνων.  Η μεγάλη αυτή ενότητα του λόγου μπορεί να 
διακριθεί στις εξής υποενότητες: 

§§15‐17

Ουσιαστικά  τα  κεφάλαια  αυτά  αποτελούν  την  άμεση  απάντηση  του 

Αρίστωνος,  η  οποία  όμως  στερείται  αδιάσειστων  επιχειρημάτων.   Στην 
πραγματικότητα  πρόκειται  για  αντιπαράθεση  του  λόγου  του  Αρίστωνος 
στον  λόγο  του  Κόνωνος,  για  μία  απόκριση  που  προσπαθεί  να  πείσει  με 
την  έντεχνη  χρήση  ρητορικών  μέσων.   Σ’  αυτό  το  πλαίσιο  υποστηρίζεται 
ότι  αν  οι  δικαστές  πιστέψουν  την  διαβολὴν  του  κατηγορουμένου  για  τον 
Αρίστωνα,  τότε  ο  τελευταίος  θα  έχει  υποστεί,  αν  μπορεί  να  υπάρξει, 
ακόμη  μεγαλύτερη  ὕβριν.   Επειδή  υπάρχει  ο  κίνδυνος  να  δυσαρεστηθούν 
οι  δικαστές  από  το  ενδεχόμενο  που  παρουσιάζει  ο  Αρίστων,  να 
φανούνδηλ. άδικοι και συνυβριστές, αν αθωώσουν τον Κόνωνα, σπεύδει ο 
ρήτορας  να  μετριάσει  τη  δριμύτητα  αυτής  της  ρήσης.   Αν  συμβεί  κάτι 
τέτοιο, θα οφείλεται αποκλειστικά στην άγνοια των δικαστών για το ήθος 
των  δύο  αντιδίκων,  ως  προς  το  οποίο  υπερέχει  σαφώς  ο  Αρίστων.   Αυτός 
διάγει  βίον  μέτριον,  κανείς  δεν  μπορεί  να  μαρτυρήσει  το  αντίθετο.   Δεν 
παρουσιάζει όμως μάρτυρες ή άλλα στοιχεία που να συνηγορούν σε αυτό.  
Αντίθετα, στρέφεται στο ήθος των αντιδίκων, και αξιοποιεί την παραδοχή 
του  Κόνωνος  ότι  οι  γιοι  του  ανήκουν  σε  νεανική  ἑταιρεία.  Η  διαβολὴ για 
συμμετοχή των αντιδίκων σε ανίερες ἑταιρεῖες, όπου λατρεύεται ως θεός 
ο Ἰθύφαλλος, συνοδεύεται από την ευσεβή δική του επίκληση στους θεούς 
και κατάρα για τους βλάσφημους, καθώς και από το ίδιο ρητορικό σχήμα 
που  συναντήσαμε  στο  9:  οι  τελετές  των  ἰθυφάλλων  είναι  τόσο  ανόσιες, 
ώστε δεν επιτρέπεται στους μετρίους (άρα και ευσεβείς) ανθρώπους, όπως 
είναι  ο  Αρίστων  και  οι  δικαστές,  να  μιλούν  γι’  αυτές,  πολύ  περισσότερο 
μάλιστα να συμμετέχουν.
 
§§17‐19

Στο σημείο αυτό ο Aρίστων διακόπτει τον αντίλογο στους ισχυρισμούς του 
Kόνωνος, και προσφέρει κατά κάποιο τρόπο δικονομίας ένα μάθημα, για 
να  αποδείξει  ότι  ο  νομοθέτης  έχει  προβλέψει  ώστε  να  μην  υπάρχουν 
περιθώρια  για  τη  δικαιολόγηση  αξιόποινων  πράξεων.   Eπομένως  όταν 
κάποιος  αδικείται,  δεν  επιτρέπεται  να  αυτοδικήσει,  αλλά  οφείλει  να 
απευθυνθεί  στη  δικαιοσύνη  και  να  ζητήσει  την  εφαρμογή  του  νόμου.  
Aκόμη  λοιπόν  και  αν  ο  Kόνων  μπορέσει  να  εφεύρει  κάποια  πειστική 
δικαιολογία  για  την  ὕβριν  και  τον  ξυλοδαρμό  που  διέπραξε,  πρέπει  να 
τιμωρηθεί σύμφωνα με τους νόμους.

Σελίδα 25 από 68
Εύλογο  το  συμπέρασμα,  όπου  καταλήγει  ο  συλλογισμός  του  Αρίστωνος, 
στηρίζεται όμως σκόπιμα σε ένα λογικό σφάλμα.  Ο Αρίστων προϋποθέτει 
την απόδειξη της ενοχής του Κόνωνος, κάτι που δεν έχει συμβεί.  Ο ίδιος ο 
Κόνων  ισχυρίζεται  ότι  δεν  είχε  ο  ίδιος  συμμετοχή  στη  διαμάχη,  και  ότι 
τέτοιες  συμπλοκές  ήταν  συχνές  μεταξύ  θερμόαιμων  νεαρών,  ένας  από 
τους οποίους ήταν και ο ενάγων.  Ο ρήτορας όμως προφανώς, επειδή δεν 
μπορεί  να  αποδείξει  το  ψευδές  των  ισχυρισμών  του  Κόνωνος,  είτε  γιατί 
δεν  διαθέτει  επαρκή  στοιχεία  είτε  γιατί  αυτοί  είναι  αληθείς,  σκόπιμα 
αποπροσανατολίζει  το  δικαστήριο  από  την  ουσία  της  απόδειξης  με  τη 
θεωρία δικονομίας που παραθέτει.
Αξίζει  επίσης  να  υπογραμμίσουμε  τη  συνέπεια  με  την  οποία  ο  ρήτορας 
φροντίζει  να  ενισχύει  την  εικόνα  του  πελάτη  του  ως  μετρίου  νέου.  
Εξαιτίας  της  γνώσης  που  ο  Αρίστων  επιδεικνύει  για  τη  νομοθεσία, 
κινδυνεύει να χαρακτηριστεί δικομανής, χαρακτηριστικό που δεν αρμόζει 
στον  μέτριο  πολίτη.   Γι’  αυτό  και  σπεύδει  να  δικαιολογηθεί  ότι  η 
ενασχόλησή  του  με  τα  συγκεκριμένα  νομικά  θέματα  οφείλεται  στον 
Κόνωνα  (‘ἀνάγκη  γὰρ’  17),  και  παρεμβάλλει  στην  ενότητα  αυτή  ρήματα 
όπως  ‘υποστηρίζουν’  (18),  ‘ακούω’  (18),  ‘κατά  τη  γνώμη  μου’  (19),  που 
δηλώνουν μη οικειότητα με τέτοια ζητήματα.
 
§§20‐25

Μετά  την  παρένθεση  για  τις  προβλέψεις  του  νόμου  ο  Αρίστων 

παρουσιάζεται  να  συνεχίζει  την  αναίρεση  των  επιχειρημάτων  του 
Κόνωνος.  Στην πραγματικότητα όμως τα διαστρεβλώνει και με σύμμαχο 
τη  ρητορική  τέχνη  του  Δημοσθένους  προσπαθεί  να  συγκαλύψει  την 
έλλειψη  αποδείξεων  και  την  καταφυγή  του  σε  πιθανολογικά 
επιχειρήματα (εἰκότα).
Συγκεκριμένα  εμφανίζει  τον  Κόνωνα  να  υπερασπίζεται  αλαζονικά  ‘το 
δικαίωμά  του’  στο  πλαίσιο  ερωτικών  διαμαχιών  και  ως  μέλος  των 
ἰθυφάλλων  να  επιτίθεται  σε  όποιον  θέλει.   Η  εντύπωση  που  αφήνει  η 
χρήση  του  ευθέος  λόγου  είναι  ότι  μεταφέρονται  ακριβώς  τα  λόγια  του 
Κόνωνος,  η  οποία  ενισχύεται  χάρι  στην  επιδεξιότητα  του  ρήτορα  να 
αξιοποιήσει  από  αυτά  ορισμένα  στοιχεία,  αποσιωπώντας  ό,τι  δεν  ευνοεί 
τον πελάτη του.  Έτσι, δεν υπάρχει μνεία στις διαμάχες μεταξύ αντίζηλων 
εραστών.   Επίσης,  η  παραδοχή  του  Κόνωνος  ότι  ο  γιος  του  ανήκει  στην 
ἑταιρεία  των  ἰθυφάλλων  συνεπάγεται  κατά  τον  Αρίστωνα  τη  συμμετοχή 
και  του  Κόνωνος  στην  ίδια  ἑταιρεία.   Κάθε  αναφορά  σε  ανάλογη  με  του 
γιου του συμπεριφορά του Αρίστωνος (νυχτερινά γλεντοκόπια, έρωτες με 
εταίρες,  συμμετοχή  σε  νεανικές  ἑταιρεῖες  και  διαμάχες)  αποσιωπάται.  
Στόχος  αυτής  της  υποενότητας  η  ηθοποιία  και  κυρίως  η  παθοποιία,  η 
πρόκληση δηλαδή αντιπάθειας, οργής έως και μίσους στους δικαστές για 
τον κατηγορούμενο, ώστε να του επιβληθεί η αυστηρότερη δυνατή ποινή.

Σελίδα 26 από 68
Η ρητορική ερώτηση στο 20, που κατά τη συνήθεια του Δημοσθένους δεν 
μένει  χωρίς  απάντηση,  συνδέει  το  σημείο  αυτό  με  τα  13‐14,  όπου  με 
σκόπιμη  κατά  τη  γνώμη  μας  ελαφρότητα  αποδίδεται  η  άποψη  του 
Κόνωνος  για  τον  ξυλοδαρμό.   Η  εκ  νέου,  συναισθηματικά  φορτισμένη 
αυτή τη φορά, περιγραφή του σοβαρού τραυματισμού του ομιλητή έρχεται 
σε  πλήρη  αντίθεση  με  τον  γέλωτα  που  φέρεται  να  προανήγγειλε  ο 
Κόνων.   Η  επανάληψη  της  περιγραφής  της  κατάστασης  του  Αρίστωνος 
μετά  την  επίθεση  αρκεί  για  να  κατανοήσουμε  πόσο  σημαντική  θέση 
κατείχε  στην  επιχειρηματολογία  του.  ουσιαστικά  ήταν  από  τα  λίγα 
στοιχεία  που  μπορούσε  να  αποδείξει.   Η  σύγκριση  άλλωστε  της 
περιγραφής των γεγονότων του ξυλοδαρμού εδώ με την αντίστοιχη στο 9 
φανερώνει την προσπάθεια του Αρίστωνος να τονίσει τη σοβαρότητα του 
τραυματισμού  του.   Για  το  σκοπό  αυτό  υπάρχει  η  παράταξη  των  τριών 
ρημάτων  (‘έσερναν’,  ‘ξέντυναν’,  ‘κακοποιούσαν’)  σε  χρόνο  παρατατικό,  η 
ένταση  της  σημασίας  των  οποίων  κορυφώνεται  στο  ‘κακοποιούσαν  / 
ὑβριζόμην’,  η  αντίθεση  ‘βγήκα  έξω  υγιής’  ‘γύρισα  σπίτι  μου  πάνω  σε 
φορείο’, η χρήση του ‘δυνατού’ σημασιολογικά ρήματος ‘είχε ορμήσει έξω / 
ἐξεπεπηδήκει’  αντί  π.χ.  του  ‘βγήκε  έξω  /  ἐξῆλθεν’,  το  σχόλιο  ‘όπως  για 
κάποιο νεκρό’, και η αναφορά στην αντίδραση των γειτόνων, στοιχεία που 
απουσιάζουν  από  το  9.   Ίσως  μάλιστα  η  ανταπόκριση  των  γειτόνων  να 
είναι  επινόηση  του  ρήτορα,  καθώς  δεν  αναφέρεται  στη  διήγησιν  και 
απουσιάζει  σχετική  κατάθεση.   Αναρωτιέται  κανείς  γιατί  δεν  έγινε  ήδη 
στο  9  τέτοια  περιγραφή  των  γεγονότων.   Ο  λόγος  της  διαφορετικής 
παρουσίασης θεωρούμε ότι είναι πως στη διήγησιν ο ομιλητής οφείλει να 
εκθέσει  τα  γεγονότα  με  επίφαση  ουδετερότητας  και  αντικειμενικότητας, 
ενώ  πλέον  στις  ἀποδείξεις  είναι  ελεύθερος  να  προχωρήσει  σε  ερμηνεία 
αυτών.
Ο ρήτορας στρέφει πλέον την προσοχή του δικαστηρίου στον δράστη μιας 
τέτοιας  ὕβρεως,  για  τον  οποίο  ο  νόμος  δεν  δέχεται  καμία  δικαιολογία, 
μπορεί μόνο να δείξει επιείκεια στην επιβολή της ποινής, αναγνωρίζοντας 
ως  ελαφρυντικό  το  νεαρό  της  ηλικίας  του.   Η  αίτηση  για  επιείκια  προς 
νεαρό  άτομο  απηχείται  στα  επιχειρήματα  του  Κόνωνος  (πρβλ.  14),  όχι 
ασφαλώς για τον ίδιο αλλά για τον γιο του, ο οποίος συμμετείχε σ’ αυτά 
τα γεγονότα.  Για τον Αρίστωνα όμως ηθικός και φυσικός αυτουργός είναι 
ο  μεσόκοπος  Κόνων,  ο  οποίος  αποτέλεσε  αρνητικό  πρότυπο  για  τους 
νέους της ομάδας και μάλιστα για τα παιδιά του (άξιος προσοχής είναι ο 
τριπλός χαρακτηρισμός ‘αρχηγός και πρωτεργάτης και ο αχρειότερος όλων 
στο  22’,  τέτοιοι  απαντούν  συχνά  στους  λόγους  του  Δημοσθένους).   Η 
απουσία στέρεης μαρτυρίας για τη συμμετοχή του Κόνωνος στο επεισόδιο 
του  ξυλοδαρμού  καλύπτεται,  και  αντίθετα  τονίζεται  ότι  η  ενοχή  του  έχει 
αποδειχθεί  (βλ.  22  ‘τα  οποία  ακριβώς  αποδείχθηκε  τώρα  δα  ότι  έχει 
διαπράξει’).   Επομένως,  οι  δικαστές  έχουν  κάθε  λόγο  να  οργιστούν 
εναντίον  ενός  πενηντάχρονου  που  πρωτοστατεί  σε  βιαιότητες  σαν 

Σελίδα 27 από 68
κακομαθημένος  νεαρός  και  αποτελεί  κακό  παράδειγμα  για  τους  νέους, 
και  να  του επιβάλουν ακόμη και τη θανατική ποινή.  Αυτή η αξίωση του 
Αρίστωνος  είναι  προσχηματική,  αλλιώς  αν  ήταν  ειλικρινής  θα  είχε 
υποβάλει  γραφὴ  ὕβρεως.   Στόχος  του  είναι  να  επιτύχει  την  καταδίκη  του 
εναγομένου  και  την  επιβολή  σε  αυτόν  όσο  το  δυνατόν  αυστηρότερης 
ποινής.
Μάλιστα  η  καταδίκη  του  Κόνωνος  προβάλλεται  ως  μονόδρομος.   Ακόμη 
και αν δεχθεί κανείς τη δική του εκδοχή των γεγονότων, ότι δηλαδή ο ίδιος 
δεν  είχε  ενεργό  συμμετοχή  στον  καυγά  αλλά  τυχαία  συνάντησε  στην 
αγορά τον γιο του και τον Αρίστωνα να μαλώνουν, οφείλει το δικαστήριο 
να τον τιμωρήσει για την ανατροφή που έδωσε στα παιδιά του, τα οποία 
διαπράττουν  σοβαρότατα  αδικήματα  ενώπιον  του  πατέρα  τους  χωρίς 
φόβο και ντροπή.  Ο συλλογισμός καταλήγει σε ένα συμπέρασμα  ἐκ τῶν 
εἰκότων,  το  οποίο  ακούγεται  αφελές  ίσως  και  παράλογο  στον  σύγχρονο 
αναγνώστη,  προφανώς  όμως  θα  είχε  επίδραση  στο  αθηναϊκό  κοινό  του 
τέταρτου  αιώνα:  αφού  ο  Κόνων  επιτρέπει  στα  παιδιά  του  να  μην  τον 
σέβονται, και ο ίδιος δεν θα σεβόταν τον δικό του πατέρα.
Έχει  μεσολαβήσει  ωστόσο  αρκετό  χρονικό  διάστημα  από  τότε  που  ο 
Αρίστων  επικαλέστηκε  μαρτυρίες  για  να  στηρίξει  τα  λεγόμενά  του  (στο 
τέλος  της  διηγήσεως,  κεφ.  13),  και  τα  επιχειρήματά  του  στο  κατεξοχήν 
αποδεικτικό  τμήμα  του  λόγου  φαίνονται  ατεκμηρίωτα.   Γι’  αυτό  κατά  τη 
γνώμη μας παραθέτει τους νόμους που αφορούν τη γραφὴ ὕβρεωςκαι την 
ἀπαγωγὴ  λωπωδυτῶν,  κάτι  που  θα  μπορούσε  να  είχε  γίνει  και  νωρίτερα 
(π.χ.  στην  αρχή  του  λόγου),  για  να  προσφέρει  επίφαση  στήριξης  στα 
λεγόμενά του.  Όμως οι νόμοι δεν αποδεικνύουν το ζητούμενο, ότι δηλαδή 
ο Κόνων ήταν αυτός που διέπραξε αυτά τα αδικήματα.  Αυτό προβάλλεται 
αυθαίρετα  ως  αποδεδειγμένο  από  τον  Αρίστωνα,  και  σ’  αυτό  στηρίζει  τη 
συνέχεια  του  συλλογισμού  του.   Εφόσον ο  Κόνων  θα  κρινόταν ένοχος  σε 
γραφὴ  ὕβρεως  και  ἀπαγωγὴ  λωπωδυτῶν,  πόσο  μάλλον  σε  δίκη  αἰκείας 
(argumentum  a  fortiori).   Λίγο  μάλιστα  έλειψε  να  ήταν  κατηγορούμενος  σε 
δίκη φόνου, καθώς ο Αρίστων, όπως έχει αποδείξει, παραλίγο να υποκύψει 
στα  τραύματά  του.   Το  ότι  ο  Αρίστων  επέλεξε  να  υποβάλει  για  τους 
λόγους  που  εξήγησε  στο  προοίμιο  ‘ηπιότερο’  τύπο  αγωγής,  δηλαδή  δίκη 
αἰκείας, δεν αλλοιώνει το ήθος του, αντίθετα υπογραμμίζει τη μετριότητα 
και  την  απραγμοσύνη  του.   Απραγμοσύνη  χαρακτηρίζει  τον  φιλήσυχο 
άνθρωπο,  που  δεν  αγαπά  τις  ταραχές,  συμπεριλαμβανομένων  και  των 
δικών.  Ο ρήτορας προσπαθεί να απομακρύνει την υποψία για δικομανία 
από  τον  πελάτη  του,  λίγο  προτού  αυτός  αναφερθεί  σε  δικαστικό 
προηγούμενο.
Το  δικαστικό  προηγούμενο  αφορά  στην  εξορία  κάποιου,  ο  οποίος  κρίθηκε 
ένοχος  από  το  δικαστήριο  του  Αρείου  Πάγου  για  υποκίνηση  ξυλοδαρμού 
που  κατέληξε  σε  ανθρωποκτονία.   Το  αδίκημα  για  το  οποίο 
καταδικάστηκε  ο  κατηγορούμενος  στο  δικαστικό  προηγούμενο  ήταν 

Σελίδα 28 από 68
πιθανότατα ανθρωποκτονία εκ προμελέτης, όπως δηλαδή θα κατηγορείτο 
και  ο  Κόνων  από  τους  συγγενείς  του  Αρίστωνος,  αν  υπέκυπτε,  όπως 
σχεδόν  συνέβη,  στα  τραύματά  του.Ο  κατηγορούμενος  στο  δικαστικό 
προηγούμενο  δεν  προσδιορίζεται  με  το  όνομα  του  (μαζί  με  πατρωνυμικό 
και  δημοτικό  ως  είθισται)  αλλά  ως  ‘ο  πατέρας  της  ιέρειας  από  τη 
Βραυρώνα’.   Ο  προσδιορισμός  έχει  τη  σημασία  του.   Ακόμη  και  αυτός,  ο 
οποίος  λόγω  της  θέσης  της  κόρης  του  μπορούσε  να  κριθεί  με  επιείκεια, 
τιμωρήθηκε σύμφωνα με τους νόμους, και μάλιστα ενώ, όπως ισχυρίζεται 
ο Αρίστων, δεν είχε αγγίξει τον νεκρό.  Πόσο μάλλον πρέπει να τιμωρηθεί 
ο  Κόνων,  ο  οποίος  κατά  τον  ομιλητή  πρωτοστάτησε  στη  συμπλοκή 
(argumentum a fortiori‐ἐπιχείρημα κατὰ τὸ μᾶλλον).
 
§§26‐30

Σ’ αυτή την ενότητα περιγράφεται η συμπεριφορά του αντιδίκου κατά τη 
διαιτησία  (δίαιτα),  η  οποία,  όπως  τουλάχιστον  παρουσιάζεται,  δημιουργεί 
αμφιβολίες  για  την  ενοχή  του  Κόνωνος,  δηλαδή  την  ενεργό  συμμετοχή 
του στον τραυματισμό του Αρίστωνος.   Η παρουσίαση μαρτυρίας ενισχύει 
την αξιοπιστία του ομιλητή για τα συγκεκριμένα γεγονότα, χωρίς αυτό να 
σημαίνει  ότι  λέει  όλη  την  αλήθεια.   Ο  Αρίστων  λοιπόν  εκθέτει  μία  σειρά 
από  πράξεις  του  Κόνωνος  κατά  τη  διαδικασία  της  διαιτησίας,  οι  οποίες 
καταδεικνύουν  την  προσπάθεια  του  αντιδίκου  να  προκαλέσει  όσο 
μεγαλύτερη  καθυστέρηση  μπορούσε,  πιθανότατα  για  να  οργανωθεί 
καλύτερα  η  υπεράσπισή  του.   Υπονοεί  δηλαδή  ο  Αρίστων  ότι  ο  Κόνων 
προσπάθησε,  και  ως  ένα  βαθμό  κατάφερε,  να  κερδίσει  χρόνο  ώστε  να 
χαλκεύσει  στοιχεία,  να  βρει  ψευδομάρτυρες  κτλπ.   Έτσι,  εξαιτίας  της 
στάσης  της  αντίπαλης  πλευράς  παρατάθηκε  η  δίαιτα  πέραν  από  τα 
μεσάνυχτα.   Επίσης,  οι  αντίδικοι  δεν  ήθελαν  να  αναγνωστούν  οι 
μαρτυρίες  και  να  παραδώσουν  αντίγραφα,  ενώ  αντίθετα  απαίτησαν  την 
ορκωμοσία  όλων  των  μαρτύρων  του  Αρίστωνος.   Επιπλέον, 
υπογραμμίζεται  ότι  παρουσίασαν  μάρτυρες  για  άσχετα  πράγματα  ως 
προς  την  υπόθεση,  συγκεκριμένα  ότι  ο  Κτησίας  ήταν  γιος  του  Κόνωνος 
από  μία  εταίρα  και  ότι  είχε  υποφέρει  αρκετά.   Τέλος,υπογραμμίζεται  ότι 
για  να  προκληθεί  καθυστέρηση  (‘ἐπὶ  διακρούσει’),  ζήτησε  ο  Κόνων  να 
κληθούν  και  να  καταθέσουν  κατόπιν  βασανισμού,  γιατί  μόνο  έτσι 
μπορούσε  να  αποκτήσει  εγκυρότητα  η  μαρτυρία  τους,  οι  δούλοι  που  τον 
συνόδευαν το βράδυ της συμπλοκής.
Σίγουρα κάποιες ενέργειες του Κόνωνος, όπως παρουσιάζονται, φαίνεται 
να  έγιναν  με  στόχο  να  προκληθεί  καθυστέρηση  της  διαδικασίας.  
Θεωρούμε  όμως  ότι  κάποιες  κινήσεις  του  εναγομένου  σκόπιμα 
υποβαθμίζονται  ως  ανούσιες  προσπάθειες  πρόκλησης  καθυστέρησης.   Η 
κατάθεση  ότι  ο  Κτησίας  ήταν  μη  νόμιμο  παιδί  του  Κόνωνος,  δηλαδή  δεν 
ανήκε στον οἶκον του, αν κρινόταν αξιόπιστη, είναι εξαιρετικής σημασίας, 

Σελίδα 29 από 68
καθώς  απαλλάσσει  τον  Κόνωνα  από  την  ευθύνη  της  ανατροφής  του 
Κτησίου.   Ας  μην  ξεχνάμε  ότι  ο  Κόνων  ισχυρίζεται  ότι  με  τον  Αρίστωνα 
συνεπλάκη  ο  Κτησίας  και  όχι  ο  ίδιος,  ενώ  ο  Αρίστων  τον  κατηγορεί  ότι 
ακόμη και έτσι αν έγιναν τα πράγματα, ο Κόνων είναι συνυπεύθυνος για 
τη  συμπεριφορά  του  γιου  του.   Επίσης,  δεν  αποσαφηνίζεται,  και  δεν 
είμαστε  βέβαιοι  ότι  αυτό  δεν  γίνεται  σκόπιμα,  η  σημασία  της  αναφοράς 
του  Κόνωνος  στο  ότι  ο  Κτησίας  είχε  υποφέρει  πολύ.   Σημαίνει  ότι  η  ζωή 
του  ήταν  δύσκολη,  γι’  αυτό  του  αξίζει  η  κατανόηση  και  το  έλεος  των 
δικαστών, ή ότι είχε υποφέρει πολύ από τον Αρίστωνα το περίφημο εκείνο 
βράδυ  στην  αγορά  αλλά  και  άλλοτε.   Τέλος  ο  Δημοσθένης  αφιερώνει  το 
μεγαλύτερο  τμήμα  αυτής  της  ενότητας,  για  να  εξουδετερώσει  την 
εντύπωση που πρέπει να άφησε η πρόκλησις του Κόνωνος να καταθέσουν 
οι δούλοι του κατόπιν βασάνου, με το να επισημαίνει στο δικαστήριο την 
πρόθεση που κρύβεται πίσω από την πράξη αυτή, η οποία είναι και πάλι η 
πρόκληση  καθυστέρησης.   Γι’  αυτό  συνέβη  την  τελευταία  στιγμή,  λίγο 
προτού  ανακοινωθεί  η  απόφαση  της  διαιτησίας  και  αφού  είχαν 
εξαντληθεί  άλλα  μέσα  κωλυσιεργίας.  Έξυπνα  αποφεύγεται  να 
σχολιαστεί  η  ουσία  της  προκλήσεως,  η  οποία  πιθανότατα  έπαιξε 
καθοριστικό  ρόλο  στην  απόφαση  της  διαιτησίας,  που  όπως 
υποψιαζόμαστε ευνοούσε τον Κόνωνα και ζητούσε την απαλλαγή του (βλ. 
33).   Στην  αντίθετη  περίπτωση  θεωρούμε  ότι  ο  Δημοσθένης  δεν  θα 
αποσιωπούσε  την  καταδικαστική  απόφαση  της  διαιτησίας  σε  βάρος  του 
Κόνωνος.   Στο  τέλος  αυτής  της  υποενότητας  συνοψίζονται  οι  λόγοι  για 
τους οποίους οι δικαστές δεν θα πρέπει να λάβουν σοβαρά υπ’ όψιν τους 
την  πρόκλησιν  για  κατάθεση  των  δούλων  του  αντιδίκου,  γεγονός  που 
ενισχύει τις υποψίες για τη θετική για τον Κόνωνα εντύπωση, που πρέπει 
να άφησε στους δικαστές αυτή η κίνηση.
 
§§31‐37

Η  περιγραφή  της  συμπεριφοράς  του  Κόνωνος  κατά  την  διαιτησίαν 

συμπληρώνεται από την αναφορά‐διαβολή στους μάρτυρες υπερασπίσεώς 
του.  Στόχος του ρήτορα είναι να διαβάλει τους μάρτυρες που κατέθεσαν 
υπέρ  του  Κόνωνος,  ώστε  να  τους  καταστήσει  αναξιόπιστους.   Προφανώς 
οι  μαρτυρίες  τους  αποτελούσαν  ένα  ισχυρό  υπερασπιστικό  όπλο  για  τον 
κατηγορούμενο,  γεγονός  που  αναγκάζεται  να  παραδεχτεί  και  ο  ίδιος  ο 
Αρίστων  (33),  γι’  αυτό  και  ο  Δημοσθένης  καταβάλλει  προσπάθεια  να  το 
εξουδετερώσει.  Πέρα από τα επιχειρήματα διαβολῆς ο ρήτορας προτάσσει 
και μία σειρά πιθανολογικών επιχειρημάτων, πάντα με τον ίδιο στόχο.
Συγκεκριμένα,  ο  Αρίστων  χαρακτηρίζει  κατ’  επανάληψη  τους  μάρτυρες 
του  Κόνωνος  ως  ψευδομάρτυρες  (31,  33)  και  εξαπολύει  κατηγορίες  που 
αφορούν  το  ήθος  τους,  αρχικά  αφήνοντας  μόνο  υπόνοιες  (31),  βαθμιαία 
όμως  προβαίνοντας  σε  κατά  πρόσωπον  αναφορές  (33‐6),  τέλος  και  σε 

Σελίδα 30 από 68
βαριές κατηγορίες (37).  Για τις τελευταίες παρέχεται μάλιστα στήριξη με 
μαρτυρίες,  το  περιεχόμενο  των  οποίων  συνοψίζεται  στο  37  (‘εάν  λοιπόν 
κάνουν  διαρρήξεις  και  χτυπούν  αυτούς  που  βρίσκουν  μπροστά  τους’).  
Οφείλουμε  βέβαια  να  υπογραμμίσουμε  την  υπερβολή  όσων 
διατυπώνονται τουλάχιστον ως προς την πρώτη κατηγορία των μαρτύρων 
ως  τοιχωρύχων.   Σίγουρα  δεν  πρόκειται  για  αποδεδειγμένη  ενοχή  σε 
τέτοιο αδίκημα, καθώς η σύλληψη για τοιχωρυχία επέβαλε ως ποινή την 
εκτέλεση.   Όσον  αφορά  τη  δεύτερη  κατηγορία  (‘χτυπούν  αυτούς  που 
βρίσκουν  μπροστά  τους’)  δεν  γνωρίζουμε  αν  αναφέρεται  σε  πρόσφατα 
γεγονότα ή στα χρόνια της νιότης των μαρτύρων.  Γενικά, το κείμενο δεν 
επιμένει  στις  μαρτυρίες,  δεν  παρέχει  στοιχεία  για  τους  μάρτυρες  ούτε 
δηλώνει  τον  αριθμό  τους,  γεγονός  που  μας  υποψιάζει  ότι  μάλλον  οι 
μάρτυρες καταθέτουν για ισχυρισμούς και όχι για αποφάσεις καταδικών.
Εντύπωση  επίσης  προξενεί  η  αυτολεξεί  παράθεση  της  κατάθεσης  των 
μαρτύρων  του  Κόνωνος,  τη  στιγμή  που  παραφράζονται  σύντομα  τα 
λεγόμενα των μαρτύρων του Αρίστωνος, οι οποίοι ως περαστικοί εύστοχα 
δηλώνονται  μόνο  με  το  όνομά  τους  χωρίς  πατρωνυμικό  ή  δημοτικό.   Αν 
μάλιστα η κατάθεση των δικών του μαρτύρων είναι τόσο αποφασιστικής 
σημασίας, όσο προσπαθεί να πείσει στο 32, δεν γίνεται κατανοητό γιατί η 
αναφορά  του  σε  αυτήν  είναι  τόσο  σύντομη.   Κατά  τη  γνώμη  μας  αυτό 
συμβαίνει  σκόπιμα.   Ο  Αρίστων  αποφεύγει  να  παραθέσει  κατά  λέξη  την 
κατάθεση των μαρτύρων του, καθώς αμφιβάλλουμε αν αυτή κατονόμαζε 
τον  Κόνωνα  ως  δράστη  του  τραυματισμού  και  της  αφαίρεσης  του 
ενδύματος.  Πιθανότατα δηλαδή οι λέξεις ‘ὑπὸ Kόνωνος’ και οι μετοχές σε 
χρόνο ενεστώτα (‘τυπτόμενον’, ‘ἐκδυόμενον’, ‘ὑβριζόμενον’) να απουσίαζαν 
από  την  κατάθεση,  γεγονός  στο  οποίο  συνηγορεί  η  χρήση  της  μετοχής 
‘πεπονθότα’  /  ‘να  έχω  υποστεί’  (32).   Oι  μάρτυρες  δηλαδή  του  Αρίστωνος 
είδαν  μεν  τον  ενάγοντα  χτυπημένο  και  ημίγυμνο  αλλά  πρέπει  να 
έφθασαν, αφού είχε φύγει ο δράστης.
Ολοκληρώνοντας  το  σχολιασμό  μας  για  τους  μάρτυρες  του  Κόνωνος, 
οφείλουμε  να  αναγνωρίσουμε  ότι  ενδεχομένως  ο  Αρίστων  να  έχει  δίκιο, 
όταν ισχυρίζεται ότι αυτοί δεν καταθέτουν την αλήθεια.  Από την παρ. 31 
γίνεται  σαφές  ότι  ο  Κόνων  κατέθεσε  τη  μαρτυρία  τους  στο  τέλος  της 
διαδικασίας,  όταν  πλέον  φοβόταν  ότι  θα  έχανε  την  υπόθεση.   Αν  λοιπόν 
αυτοί ψευδομαρτύρησαν, για να σώσουν τον φίλο τους όταν ο τελευταίος 
είχε  εξαντλήσει  κάθε  άλλο  μέσο  πειθούς,  τότε  διέτρεχαν  τον  κίνδυνο  να 
κινηθεί  εναντίον  τους  από  τον  Αρίστωνα  δίκη  ψευδομαρτυρίων.   Ίσως 
όμως  συναίνεσαν  να  δώσουν  την  κατάθεση  που  παραθέτει  ο  Αρίστων, 
διότι  στην  πραγματικότητα  ήταν  αδύνατο  να  καταδικαστούν  σε  δίκην 
ψευδομαρτυρίων,  γιατί  τους  προφύλασσε  η  πιθανότατα  σκόπιμη 
αμφισημία  του  κειμένου  της  κατάθεσης.   Η  χρήση  της  απαρεμφατικής 
σύνταξης με υποκείμενο και αντικείμενο σε αιτιατική πτώση (‘μὴ πατάξαι 
Κόνωνα  Ἀρίστωνα’)  έχει  ως  αποτέλεσμα  να  μένει  ασαφές  ποιος  είναι  ο 

Σελίδα 31 από 68
δράστης  και  ποιο  το  θύμα.   Έτσι,  η  σύνταξη  πρόσφερε  κάλυψη  στους 
φίλους  του  Κόνωνος  όποια  και  αν  ήταν  η  αλήθεια.   Εναλλακτικά, 
επισημαίνει  ο  Carey,  η  αμφισημία  «θα  μπορούσε  να  αφορά  το  ρήμα 
πατάξαι.   Ο  Κόνων  δηλαδή  θα  μπορούσε  να  έχει  βάλει  στον  Αρίστωνα 
τρικλοποδιά,  να  τον  έχει  κλοτσήσει  η  ποδοπατήσει,  όχι  όμως 
γρονθοκοπήσει».   Ο  Δημοσθένης  βέβαια  δεν  εντάσσει  στον  λόγο  του 
πελάτη  του  κάποιο  σχόλιο  για  την  ασάφεια  της  κατάθεσης.   Αυτό  όμως 
δεν αποκλείει απαραίτητα το ενδεχόμενο προσχεδιασμού της αμφισημίας 
της  κατάθεσης,  η  οποία  μπορεί  να  μην  έγινε  αντιληπτή,  ή,  αν  έγινε,  να 
μην κρίθηκε σκόπιμο να σχολιαστεί.
Στη  συνέχεια  του  λόγου  (33)  ο  Aρίστων  προβάλλει  ένα  εἰκός  ως 
επιχείρημα:  γιατί  να  υποβάλει  αγωγή  εναντίον  του  Kόνωνος,  αν  ο 
τελευταίος  δεν  ήταν  ο  δράστης;   Με  έμφαση  μάλιστα  τονίζεται  ότι  ο 
αντίδικος είναι ένοχος και η ενοχή του έχει αποδειχθεί.  Eίναι δύσκολο να 
δεχτεί κανείς ότι ο Αρίστων επινόησε την ενεργό συμμετοχή του Κόνωνος 
στη συμπλοκή και υπέβαλε αγωγή εναντίον ενός παθητικού θεατή (όπως 
ισχυρίζεται  ο  Kόνων)  αφήνοντας  τον  πραγματικό  ένοχο,  δηλαδή  τον 
Κτησία,  να  ξεφύγει.   Γι’  αυτό  μπορεί  ο  Kόνων  να  μην  ήταν  ένας  απλός 
θεατής  στη  συμπλοκή  μεταξύ  Aρίστωνος  και  Kτησίου,  αλλά 
ναπροσκλήθηκε  μαζί  με  άλλους  από  τον  γιο  του  για  να  επιτεθούν  στον 
Αρίστωνα  ως  τιμωρία  του  τελευταίου  για  την  προσβλητική  συμπεριφορά 
του  απέναντι  στον  Κτησία  κατά  την  πρώτη  τους  συνάντηση  εκείνο  το 
βράδυ.   Ακόμη  και  αν  δεν  υπήρξε  πρόσκληση  και  τυχαία  ο  Κόνων 
συνάντησε τον γιο του και τον Αρίστωνα που μάλωναν μέσα στην αγορά, 
μέσα  σ’  αυτό  το  πλαίσιο  της  αντιπαλότητας  είναι  μάλλον  απίθανο  να 
έμεινε αμέτοχος.  Ίσως πράγματι να έβγαλε το ιμάτιο του Αρίστωνος μαζί 
με τον γιο του ή κάποιον άλλο.  Όποια όμως και αν ήταν η συμμετοχή του 
Kόνωνος  στον  ξυλοδαρμό,  υπήρχαν,  όπως  προαναφέρθηκαν,  λόγοι  που 
ωθούσαν τον Aρίστωνα να προτιμήσει να υποβάλει αγωγή μόνο εναντίον 
του Kόνωνος.
Το υπόλοιπο τμήμα αυτής της σημαντικής υποενότητας αναλώνεται στην 
προσπάθεια εξουδετέρωσης της αξιοπιστίας των μαρτύρων του Κόνωνος, 
από  τους  οποίους  κάποιοι  έχουν  ταυτιστεί  με  επιφανείς  Αθηναίους  της 
εποχής.   Παρουσιάζονται  ως  φαινομενικά  σοβαροί  και  ευϋπόληπτοι 
πολίτες,  γνωστοί  στην  αθηναϊκή  κοινωνία  για  την  ευπρεπή  τους 
παρουσία,  οι  οποίοι  διαβεβαίωναν  ότι  ο  Κόνων  δεν  είχε  συμμετοχή  στη 
σύγκρουση.  Ο Αρίστων όμως παρουσιάζει όλους αυτούς ως συμπότες (όχι 
τυχαία  η  επιλογή  του  χαρακτηρισμού,  η  σχέση  του  Κόνωνος  με  το  ποτό 
επανέρχεται)  και  μέλη  της  ίδιας  ἑταιρείαςόπου  ανήκε  ο  Κόνων,  οι  οποίοι 
επιδίδονταν  σε  όλων  των  ειδών  τις  παράνομες  και  αισχρές  πράξεις.   Τα 
μέλη μιας ἑταιρείας κατά τον Αρίστωνα, η γνώση του οποίου για τις αρχές 
που  διέπουν  τη  συμπεριφορά  των  μελών  της  ίσως  οφείλεται  στη 
συμμετοχή  του  ίδιου  σε  μία  από  αυτές,  είχαν  ως  βασική  αρχή  την 

Σελίδα 32 από 68
αλληλοϋποστήριξη,  επομένως  θεωρούσαν  την  ψευδορκία  στο  δικαστήριο 
υποχρέωσή  τους,  προκειμένου  να  συμβάλουν  στην  αθώωση  του  εταίρου 
τους.   Άρα,  η  μαρτυρία  τους  στερείται  κατά  τον  Αρίστωνα  κάθε 
αξιοπιστίας, σε αντίθεση ασφαλώς με τους δικούς του μάρτυρες που ήταν 
απλοί  περαστικοί.   Μάλιστα  ο  Αρίστων  παρουσιάζει  σε  ευθύ  λόγο  τον 
δήθεν  συλλογισμό  των  μαρτύρων  του  Αρίστωνος,  προτού 
ψευδομαρτυρήσουν.  Πρόκειται για εξολοκλήρου επινοημένο διάλογο που 
χαρακτηρίζεται  από  σκόπιμη  υπερβολή  έως  και  ψεύδη  (αρκεί  να  τον 
συγκρίνει  κανείς  με  την  πραγματική  κατάθεση  των  μαρτύρων  του 
Κόνωνος στο 31), προκειμένου να εγείρει την οργή των δικαστών εναντίον 
του  κατηγορουμένου.   Με  τη  χρήση  ευθέος  λόγου  ο  Δημοσθένης 
προσπαθεί, και θεωρούμε ότι τα καταφέρνει πολύ καλά, να παρουσιάσει 
ως πραγματικό γεγονός τον διάλογο μεταξύ των μαρτύρων του Κόνωνος.
Ο  J.  Ober  υποστηρίζει  ότι  ο  Δημοσθένης  σ’  αυτόν  τον  λόγο 
εκμεταλλεύεται  τη  δυσπιστία  των  δικαστών  και  ενδεχομένως  και  τον 
φόβο  τους  εναντίον  των  αριστοκρατικών.   Ο  Αρίστων  με  έμφαση  τονίζει 
την  αριστοκρατική  αξία  της  αφοσίωσης  προς  τους  φίλους  σε  βάρος  της 
δημοκρατικής  διαδικασίας  των  λαϊκών  δικαστηρίων.  Οι  φίλοι  του 
Κόνωνος,  κατά  τον  Αρίστωνα,  οι  οποίοι  ανήκουν  στην  τάξη  τῶν 
καλῶνκἀγαθῶν, υιοθετούν έναν τρόπο ζωής που χαρακτηρίζεται από την 
κατά  βούληση δράση,  την  περιφρόνηση  των  θεών  και  των  θρησκευτικών 
παραδόσεων,  τη  διάπραξη  ὕβρεως,  την  ψευδορκία  με  στόχο  την  παροχή 
βοήθειας προς τους ομοίους τους.  Γι’ αυτό οι άνθρωποι του λαού, δηλαδή 
οι  μέτριοι,  οι  μέσοι  πολίτες  στους  οποίους  ανήκει  ο  ενάγων  και  η 
οικογένειά  του,  πρέπει  να  προασπίσουν  τα  συμφέροντα  τους,  που 
διαταράσσονται  από  τη  δράση  των  αριστοκρατών,  και  να 
αποκαταστήσουν  την  ισορροπία  με  μέσο  τη  συλλογική  τους  ισχύ  ως 
κριτές στα λαϊκά δικαστήρια.
 
§§38‐41  
  
Στη συνέχεια του λόγου καταβάλλεται προσπάθεια να εξουδετερωθεί ένα 
ακόμη  ‘δυνατό  χαρτί’  του  Κόνωνος,  ο  όρκος  που  έδωσε  στη  ζωή  των 
παιδιών του.  Για την επίτευξη αυτού του στόχου ο ρήτορας χρησιμοποιεί 
κυρίως  τις  τεχνικές  της  ηθοποιίας  και  της  διαβολῆς.   Σπεύδει  λοιπόν  ο 
Αρίστων  να  προειδοποιήσει  τους  δικαστές  για  την  πλέον  (ανάμεσα  στις 
τόσες)  αναιδή  πράξη  του  αντιδίκου,  την  ορκωμοσία  του.   Πρόκειται  για 
πληροφορία  που  κάποιος  τρίτος  (χωρίς  να  κατονομάζεται)  ακούγοντας 
ένιωσε  κατάπληξη  και  γι’  αυτό  τη  μετέφερε  στον  Αρίστωνα.   Έτσι  ο 
τελευταίος  προσπαθεί  να  πείσει  τους  δικαστές  ότι  δεν  είναι  ίδιον  του 
χαρακτήρα  του  να  παρακολουθεί  άλλους  ανθρώπους  ούτε  καν  τον 
αντίδικό του, γι’ αυτό και η αναφορά του όρκου του Κόνωνος εισάγεται με 
τα  ρήματα  ‘ακούω’  και  ‘λένε’.   Ο  όρκος  του  Κόνωνος  απαξιώνεται  ως 

Σελίδα 33 από 68
‘αδιάντροπες’  και  ‘αβάσιμες  πράξειςθράσους’  (38),  οι  οποίες  μπορούν  να 
εξαπατήσουν μόνο τους πλέον έντιμους και απονήρευτους ανθρώπους.  Ο 
Δημοσθένης φροντίζει να συντηρεί καλή τη σχέση του πελάτη του με τους 
δικαστές.   Η  απόφαση  του  δικαστηρίου,  ακόμη  και  αν  διαμορφώνεται  η 
τάση  να  ευνοήσει  τον  αντίδικο,  προέρχεται  από  ηθικούς  ανθρώπους  που 
όμως εξαπατήθηκαν.
Αντί  ωστόσο  να  ασχοληθεί  με  την  ουσία του  όρκου  και  να  παραθέσει  το 
περιεχόμενό  του,  ο  Αρίστων  στρέφεται  για  άλλη  μία  φορά  προς  το  ήθος 
και  τον  βίο  του  Κόνωνος,  θέλοντας  να  ακυρώσει  την  ισχύ  του  όρκου 
εκείνου.  Και πάλι υπογραμμίζεται ότι ο Αρίστων, προκειμένου να λάμψει 
η  δικαιοσύνη,  αναγκάστηκε  να  πληροφορηθεί  (39)  τα  σχετικά  με  τη 
συμμετοχή  του  Κόνωνος  σε  ἑταιρεία  κατά  τη  νιότη  του  με  την  ονομασία 
Τριβαλλοί,  η  οποία  επιδιδόταν  σε  ανίερες  πράξεις  που  προκαλούσαν  το 
δημόσιο  θρησκευτικό  συναίσθημα,  όπως  τη  βρώση  των  προσφορών  στην 
Εκάτη  και  των  όρχεων  των  χοίρων  που  προσφέρονταν  στους  καθαρμούς 
πριν  από  τη  συνεδρίαση  της  εκκλησίας  του  δήμου.   Πώς  είναι  λοιπόν 
δυνατόν  να  θεωρηθεί  έγκυρος  ο  όρκος  ενός  τέτοιου  ανθρώπου;  Για  να 
ενισχύσει  μάλιστα  την  διαβολὴν  προς  το  πρόσωπο  του  αντιδίκου  ο 
Αρίστων  επιλέγει  σκόπιμα  να  αναφέρει  τα  ονόματα  δύο  εταίρων  του 
Κόνωνος,  από  τους  οποίους  ο  ένας  είχε  καταδικαστεί  σε  θάνατο  και  ο 
άλλος χαρακτηρίζεται από αναπηρία στα μάτια, που κατά τη λαϊκή πίστη 
συχνά δηλώνει θεία τιμωρία, συνήθως για ασέβεια.
Δεν  μπορούμε  να  ελέγξουμε  την  αλήθεια  των  ισχυρισμών  του 
Αρίστωνος.   Καμία  απόδειξη  δεν  προσφέρεται  για  τις  αιτιάσεις  του,  οι 
οποίες  δημιουργούν  κάποιες  απορίες,  όπως  π.χ.  πώς  είναι  δυνατόν  οι 
Τριβαλλοί  να  έτρωγαν  τους  όρχεις  των  χοίρων  που  προσφέρονταν  για 
τους  καθαρμούς,  όταν  παραδίδεται  (Σχόλια  Αισχ.  1.23)  πως  μετά  την 
τελετή οι θανατωμένοι χοίροι ρίχνονταν στη θάλασσα; Επίσης, ο Αρίστων 
καταγγέλλει την υπερβολή του Κόνωνος να ορκιστεί στη ζωή των παιδιών 
του  ως  μη  καθιερωμένη  πρακτική  των  Αθηναίων,  ισχυρισμός  που 
σύμφωνα με τις πηγές κρίνεται μάλλον αβάσιμος, πρβλ. Λυσ. 12.10, 32.13, 
Δημοσθ. 19.292, 29.26, 33, 56, Δείν. 1.71.
Τέλος,  ο  Αρίστων  αναγκάζεται  για  να  αντιμετωπίσει  την  ψευδορκία  να 
εισηγηθεί  πρόκλησιν,  που  αφορούσε  την  ορκωμοσία  του  για  την  αλήθεια 
των  κατηγοριών  που  απαγγέλλει  εναντίον  του  Kόνωνος.   Παραθέτει 
άλλωστε  το  περιεχόμενο  του  όρκου  του,  ο  οποίος  μπορεί  να  υπολείπεται 
σε  δραματικότητα  της  ορκωμοσίας  του  Κόνωνος,  καθώς  ο  τελευταίος  θα 
ορκιζόταν στη ζωή των παιδιών του που πιθανότατα θα παρευρίσκονταν 
στο  δικαστήριο  και  πάνω  στο  κεφάλι  τους  θα  μπορούσε  να  τοποθετήσει 
τα  χέρια  του  για  να  απαγγείλει  τον  όρκο  του,  όμως  στην  ουσία  είναι  ο 
ίδιος  μόνο  πιο  γενικός,  διότι  η  κατάρα  που  τον  συνοδεύει  αναφέρεται 
γενικά  στη  γενιά  και  στην  οικία.   Ίσως  αυτός  είναι  και  ο  λόγος  που  ο 
Αρίστων  δεν  παραθέτει  αυτολεξεί  τον  όρκο  του,  ώστε  να  μην  μπορεί  να 

Σελίδα 34 από 68
συγκριθεί  με  αυτόν  του  Κόνωνος.   Τελος,  ο  Αρίστων  σπεύδει  να 
διευκρινίσει ότι η περίπτωση της ψευδορκίας του είναι μόνο ένα υποθετικό 
ενδεχόμενο που οφείλει να συμπεριλάβει στον όρκο του αλλά δεν ισχύει 
στην  περίπτωσή  του,  όση  προσπάθεια  και  αν  καταβάλει  ο  αντίδικός  του 
να πείσει το δικαστήριο για το αντίθετο (41). πρβλ. 14 όπου αναφέρεται η 
πρόθεση του Κόνωνος να διαβάλει τον Αρίστωνα.
 
§§42‐44

Στο  τέλος  του  λόγου  εμφανίζονται  στοιχεία  που  απαντώνται  συχνά  στη 
δικανική  ρητορεία.   Το  πρώτο  είναι  η  προσπάθεια  διέγερσης 
συναισθημάτων οργής και μίσους στους δικαστές για τον κατηγορούμενο 
(παθοποιία).  Απευθύνεται πρόσκληση σ’ αυτούς να μπουν στη θέση του 
ομιλητή  και  να  θεωρήσουν  κοινό  το  αδίκημα  που  αυτός  υπέστη.   Γίνεται 
φανερή  η  προσπάθεια  άσκησης  επιρροής  στο  θυμικό  των  δικαστών, 
προφανώς  λόγω  έλλειψης  ισχυρών  πειστικών  επιχειρημάτων  και 
αδιάσειστων  αποδεικτικών  μέσων.   Με  την  πρόκληση  τέτοιων 
συναισθημάτων  επιθυμεί  ο  Δημοσθένης  να  ολοκληρώσει  τον  λόγο  του  ο 
πελάτης  του,  και  μάλιστα  επιδιώκει  να  τους  τα  συντηρήσει, 
προειδοποιώντας τους δικαστές ότι ο κατηγορούμενος θα επιδιώξει να τα 
μεταβάλει  σε  οίκτο  προς  όφελός  του.   Γι’  αυτό  σπεύδει  να  προετοιμάσει 
την  απόκρισή  τους  στην  παράκληση  του  Κόνωνος  για  έλεος.   Ως  δίκαιοι 
λοιπόν  δικαστές  και  συνετοί  πολίτες  οφείλουν  να  του  το  αρνηθούν, 
σκεπτόμενοι  ότι  στην  αντίθετη  περίπτωση  αφενός  θα  αδικήσουν  έναν 
άνθρωπο  που  έχει  υποστεί  κατάφορη  ὕβριν  και  απευθύνθηκε  σε  αυτούς 
για  να  δικαιωθεί,  αφετέρου  ότι  με  την  τυχόν  αθώωση  του 
κατηγορουμένου  θα  ανοίξει  ο  δρόμος  για  περισσότερες  τέτοιες  άνομες 
συμπεριφορές.
Τέλος, ο Αρίστων δεν παραλείπει την αναφορά στις υπηρεσίες αυτού και 
της  οικογένειάς  του  προς  την  πατρίδα,  ενότητα  που  συχνά  εμφανίζεται 
και  υπογραμμίζεται  σε  δικανικούς  λόγους  για  να  στηρίξει  το  ήθος  του 
ομιλητή. πρβλ. Αντιφ.2.Α.β.12, Λυσ. 7.31, 19.57, Δημοσθ. 45.85.  Η αναφορά 
είναι ιδιαίτερα σύντομη, γενική και στο ακροτελεύτειο σημείο του λόγου, 
ίσως για να προβάλει τη σεμνότητα και μετριοπάθεια του ομιλητή και να 
κλείσει  την  ομιλία  του  αφήνοντας  στους  δικαστές  αυτή  την  εντύπωση.  
Ωστόσο,  η  παροχή  απόδειξης,  που  ωστόσο  δεν  γίνεται,  π.χ.  για  την 
τριηραρχία,  δεν  θεωρούμε  ότι  θα  έβλαπτε  την  εικόνα  του  μετριοπαθούς 
νέου  που  προσπαθεί  να  οικοδομήσει  ο  Αρίστων.   Δεν  παραλείπει 
ασφαλώς ο τελευταίος και πάλι να διαβάλει τον αντίδικο για τη μη τέλεση 
λειτουργιών  και  τη  μη  εκπλήρωση  υπηρεσιών  προς  την  πατρίδα,  όπως 
κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής τους θητείας (βλ. 3‐6). Η (φαινομενική) 
συστολή του Αρίστωνος να μιλήσει για τον εαυτό του έρχεται πάντως σε 

Σελίδα 35 από 68
ηχηρή  αντίθεση  με  τις  έντονες  φραστικές  επιθέσεις  που  εξαπολύει 
εναντίον του χαρακτήρα του Κόνωνος.
O  λόγος  ολοκληρώνεται  ουσιαστικά  χωρίς  επίλογο,  με  δύο  σύντομες 
περιόδους,  με  τις  οποίες  ολοκληρώνονται  επίσης  οι  λόγοι  20,  36,  38  του 
Δημοσθένους και 7 και 8 του Ισαίου, ενώ η πρώτη (‘δεν γνωρίζω..’) απαντά 
στον Λυσίου 22.22.
 

3.3.6 Εικασίες για την ετυμηγορία
Το  γεγονός  ότι  ο  Κόνων  κατόρθωσε  να  παρουσιάσει  τρεις  αυτόπτες 
μάρτυρες υπερασπίσεως, αν συνεκτιμηθεί με την πρόκλησιν που υπέβαλε 
για κατάθεση με βασανισμό των δούλων που τον συνόδευαν το βράδυ της 
συμπλοκής, και με τον δραματικό όρκο στη ζωή των παιδιών του, ίσως να 
του  εξασφάλισε  την  αθώωση,  όπως  άλλωστε  είχε  αποφανθεί  και  η 
διαιτησία.  Στην ίδια εικασία οδηγεί και η εκτίμηση ότι ο Αρίστων μάλλον 
δεν  διέθετε  στέρεη  μαρτυρία  για  την  απόδοση  της  ευθύνης  για  τον 
ξυλοδαρμό του στον ίδιο τον Κόνωνα.
 
 
3.4 ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 
 

3.4.1 Σχετικά με το αρχαίο κείμενο
Υιοθετήσαμε  το  αρχαίο  κείμενο  από  την  έκδοση  του  W.  Rennie, 
Demosthenis Orationes III, Oxford 1931, με μόνη διαφορά πέντε γραφές που 
προκρίνουν  οι  C.  Carey  και  R.  Reid  στο  κείμενό  τους  (Selected  Private 
Speeches, Cambridge 1985).  Οι γραφές αυτές είναι οι εξής:
(1.) ὧν SA: περὶ ὧν Rauchenstein: ἣν ἔχων FQD.
(7.) Διότιμος Menschig, cf. 31, 34: Θεότιμος codd.
(26.) τοῦτο καὶ codd.: καὶ τοῦτο Robertson.
(40.) εὔορκον μηδὲν codd.: εὔορκον <ἑκὼν> μηδὲν Rennie.
ὡς  νόμιμον  ἀξιοπιστότερος  codd.:  ὡς  νόμιμον,  <κατ’  ἐξωλείας  αὑτοῦ 
καὶ γένους καὶ οἰκίας>, ἀξιοπιστότερος Blass.

Δεν παραθέτουμε κριτικό υπόμνημα. όποιος επιθυμεί να το συμβουλευτεί, 
παρακαλείται να ανατρέξει στην έκδοση της Οξφόρδης.
 
 
 
 
 
 

Σελίδα 36 από 68
3.4.2   §§ 1‐2

54. Δημοσθένους, Κατὰ Κόνωνος

Αρχαίο Κείμενο   Μετάφραση  
Ὑβρισθείς,  ὦ  ἄνδρες  δικασταί,  καὶ  Επειδή  δέχθηκα  υβριστική 
παθὼν  ὑπὸ  Κόνωνοςτουτουὶ  συμπεριφορά,  άνδρες  δικαστές,  και 
τοιαῦτα,  ὥστε  πολὺν  χρόνον  πάνυ  υπέφερα  από  τον  κατηγορούμενο 
μήτε τοὺς οἰκείους μήτε τῶν ἰατρῶν  Κόνωνα  τέτοια  πράγματα,  ώστε  για 
μηδένα  προσδοκᾶν  περιφεύξεσθαί  πολύ  καιρό  ούτε  οι  συγγενείς  μου 
με,  ὑγιάνας  καὶ  σωθεὶς  ούτε  κανείς  από  τους  γιατρούς  να 
ἀπροσδοκήτως  ἔλαχον  αὐτῷ  τὴν  ελπίζει  ότι  θα  σωθώ,  αφού  έγινα 
δίκην  τῆς  αἰκείας  ταυτηνί.  Πάντων  καλά  και  σώθηκα  απροσδόκητα, 
δὲ  τῶν  φίλων  καὶ  τῶν  οἰκείων,  οἷς  ήγειρα  εναντίον  του  αυτήν  εδώ  τη 
συνεβουλευόμην,  ἔνοχον  μὲν  δίκη  για  σωματική  βλάβη.   Ενώ 
φασκόντων  αὐτὸνἐκ  τῶν  λοιπόν  όλοι  οι  φίλοι  και  συγγενείς, 
πεπραγμένων  εἶναι  καὶ  τῇ  τῶν  τους  οποίους  συμβουλευόμουν, 
λωποδυτῶν  ἀπαγωγῇ  καὶ  ταῖς  τῆς  δήλωναν  ότι  ήταν  σύμφωνα  με  τις 
ὕβρεως  γραφαῖς,  συμβουλευόντων  πράξεις  του  ένοχος  και  σε 
δέ  μοι  καὶ  παραινούντων  μὴ  μείζω  ‘λωποδυτών  απαγωγή’  και   σε 
πράγματ’  ἢ  δυνήσομαι  φέρειν  ‘γραφή  ύβρεως’,  με  συμβούλευαν 
ἐπάγεσθαι,  μηδ’  ὑπὲρ  τὴν  ἡλικίαν  όμως  και  μου  συνιστούσαν  να  μην 
ὧν  ἐπεπόνθειν  ἐγκαλοῦντα  αναλάβω  υποθέσεις  που  ξεπερνούν 
φαίνεσθαι,  οὕτως  ἐποίησα  καὶ  δι’  τις  δυνάμεις  μου  ούτε  να  φαίνομαι 
ἐκείνους  ἰδίαν  ἔλαχον  δίκην,  ἥδιστ’  ότι  [τον]  καταγγέλλω  για  όσα  είχα 
ἄν,  ὦ  ἄνδρες  Ἀθηναῖοι,  θανάτου  υποφέρει  με  τρόπο  ανώτερο  της 
κρίνας  τουτονί.   (2.)  Καὶ  τούτου  ηλικίας  μου.  Έτσι  έπραξα  και 
συγγνώμην  ἕξετε,  εὖ  οἶδ’  ὅτι,  εξαιτίας  τους  ήγειρα  ιδιωτική  δίκη, 
πάντες,  ἐπειδὰν  ἃ  πέπονθ’  αν  και  ευχαρίστως,  άνδρες 
ἀκούσητε∙  δεινῆς  γὰρ  οὔσης  τῆς  Αθηναίοι,  θα  εισήγαγα  τον 
τότε συμβάσης ὕβρεως οὐκ ἐλάττων  κατηγορούμενο  σε  δίκη  και  θα 
ἡ  μετὰ  ταῦτ’  ἀσέλγει’  ἐστὶ  τουτουί.  ζητούσα  την  επιβολή  θανατικής 
Ἀξιῶ  δὴ  καὶ  δέομαι  πάντων  ὁμοίως  ποινής.   2.Και  θα  το  συγχωρήσετε 
ὑμῶνπρῶτον  μὲν  εὐνοϊκῶς  ἀκοῦσαί  αυτό,  είμαι  βέβαιος,  όλοι,  όταν 
μου περὶὧν πέπονθα λέγοντος, εἶτα,  ακούσετε  τι  έχω  υποφέρει.   Διότι, 
ἐὰν ἠδικῆσθαι καὶ παρανενομῆσθαι  ενώ  ήταν  φοβερή  η  υβριστική 
δοκῶ,  βοηθῆσαί  μοι  τὰ  δίκαια.  Ἐξ  συμπεριφορά  εναντίον  μου,  δεν 
ἀρχῆς  δ’  ὡς  ἕκαστα  πέπρακται  ήταν λιγότερο σοβαρή η αισχρότητα 
διηγήσομαι πρὸς ὑμᾶς, ὡς ἂν οἷός τ’  που  επέδειξε  μετά  από  αυτά. 
ὦ διὰ βραχυτάτων.   Αξιώνω  λοιπόν  και  σας  παρακαλώ 
όλους  ανεξαιρέτως  πρώτα  να  με 
ακούσετε  ευνοϊκά,  όταν  μιλώ  για 
αυτά  που  έχω  πάθει,  έπειτα,  εάν 

Σελίδα 37 από 68
 νομίζετε  ότι  έχει  διαπραχθεί  σε 
βάρος μου αδικία και παρανομία, να 
με  βοηθήσετε  να  βρω  το  δίκιο  μου. 
Από  την  αρχή  λοιπόν  θα  σας 
διηγηθώ  πώς  έχει  γίνει  το  κάθε  τι 
όσο πιο σύντομα μπορώ.  

3.4.3   §§ 3‐6

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(3.)  Ἐξῆλθον  ἔτος  τουτὶ  τρίτον  εἰς   3.  Πριν  από  δύο  χρόνια 
Πάνακτον  φρουρᾶς  ἡμῖν  παρουσιάστηκα  εκτός  Αθηνών 
προγραφείσης.  Ἐσκήνωσαν  οὖν  οἱ  στο Πάνακτο, όπου είχαμε κληθεί 
υἱεῖς  οἱ  Κόνωνος  τουτουὶ  ἐγγὺς  ἡμῶν,  να  υπηρετήσουμε  ως  φρουροί. 
ὡς οὐκ ἂν ἐβουλόμην∙ ἡ γὰρ ἐξ ἀρχῆς  Κατασκήνωσαν  τότε  οι  γιοι  του 
ἔχθρακαὶ  τὰ  προσκρούματ’  ἐκεῖθεν  κατηγορούμενου  Κόνωνος  κοντά 
ἡμῖν  συνέβη∙  ἐξ  ὧν  δέ,  ἀκούσεσθε.  μας,  που  μακάρι  να  μην  είχαν. 
Ἔπινον  ἑκάστοθ’  οὗτοι  τὴν  ἡμέραν,  Γιατί  από  εκεί  ξεκίνησε  η  έχθρα 
ἐπειδὴ  τάχιστ’ἀριστήσαιεν,  ὅλην,  καὶ  μας  και  οι  συγκρούσεις  μας.  το 
τοῦθ’,  ἕως  περ  ἦμεν  ἐν  τῇ  φρουρᾷ,  πώς θα το ακούσετε.  Αυτοί, κάθε 
διετέλουν  ποιοῦντες.  Ἡμεῖς  δ’  ὥσπερ  φορά  μόλις  τελείωναν  το  πρωινό 
ἐνθάδ’  εἰώθειμεν,  οὕτω  διήγομεν  τους  φαγητό,  άρχιζαν  να  πίνουν 
καὶἔξω.   (4.)  Ἣν  οὖν  δειπνοποιεῖσθαι  καθόλη τη διάρκεια της μέρας, και 
τοῖςἄλλοις ὥραν συμβαίνοι, ταύτην ἂν  αυτό  το  έκαναν  διαρκώς  όσο 
ἤδη ἐπαρῴνουν οὗτοι, τὰμὲν πόλλ’ εἰς  καιρό  υπηρετούσαμε  ως  φρουροί. 
τοὺς  παῖδας  ἡμῶν  τοὺς  ἀκολούθους,  Εμείς  αντίθετα,  όπως  ακριβώς 
τελευτῶντες  δὲ  καὶ  εἰς  ἡμᾶς  αὐτούς.  είχαμε  συνηθίσει και  εδώ,  έτσι 
Φήσαντες  γὰρ  καπνίζειν  αὑτοὺς  ζούσαμε  και  εκτός  της  πόλης.   4. 
ὀψοποιουμένους  τοὺς  παῖδας  ἢ  κακῶς  Την  ώρα  λοιπόν  που  οι  άλλοι 
λέγειν,  ὅ  τιτύχοιεν,  ἔτυπτον  καὶ  τὰς  συνήθως δειπνούν, τότε αυτοί ήδη 
ἀμίδας  κατεσκεδάννυον  καὶ  είχαν  μεθύσει  και  φέρονταν 
προσεούρουν,  καὶἀσελγείας  προσβλητικά  τις  πιο  πολλές 
καὶὕβρεως  οὐδ’  ὁτιοῦν  φορές  στους  δούλους  που  μας 
ἀπέλειπον.Ὁρῶντες δ’ ἡμεῖς ταῦτα καὶ  συνόδευαν,  στο  τέλος  και  σ’  εμάς 
λυπούμενοι  τὸ  μὲν  πρῶτον  τους  ίδιους.  Προφασιζόμενοι 
ἀπεπεμψάμεθα, ὡς δ’ ἐχλεύαζον ἡμᾶς  δηλαδή  ότι  οι  δούλοι  μας  τους 
καὶ  οὐκ  ἐπαύοντο,  τῷ  στρατηγῷ  τὸ  ενοχλούσαν  με  τον  καπνό,  όταν 
πρᾶγμ’  εἴπομεν  κοινῇ  πάντες  οἱ  μαγείρευαν,  ή  ότι  τους 
σύσσιτοι  προσελθόντες,  οὐκ  ἐγὼ  τῶν  κακομιλούσαν,  οτιδήποτε  τους 
ἄλλων  ἔξω.   (5.)  Λοιδορηθέντος  δ’  ερχόταν,  τους  χτυπούσαν, 
αὐτοῖς ἐκείνου καὶ κακίσαντος αὐτοὺς  άδειαζαν  πάνω  τους  τα 
οὐ μόνον περὶὧν εἰς ἡμᾶς ἠσέλγαινον,  ουροδοχεία, ουρούσαν πάνω τους, 
ἀλλὰ  καὶ  περὶὧν  ὅλως  ἐποίουν  ἐν  τῷ  και  δεν  παρέλειπαν  καμία  πράξη 

Σελίδα 38 από 68
στρατοπέδῳ,  τοσούτου  ἐδέησαν  αισχρότητας  και  υβριστικής 
παύσασθαι  ἢ  αἰσχυνθῆναι,  ὥστ’  συμπεριφοράς.  Βλέποντας  εμείς 
ἐπειδὴ  θᾶττον  συνεσκότασεν,  εὐθὺς  αυτά  και  αγανακτώντας,  αρχικά 
ὡς  ἡμᾶς  εἰσεπήδησαν  ταύτῃ  τους  διώξαμε. καθώς  όμως  μας 
τῇἑσπέρᾳ,  καὶ  τὸ  μὲν  πρῶτον  κακῶς  χλεύαζαν  και  δεν  σταματούσαν, 
ἔλεγον,τελευτῶντες  δὲ  καὶ  πληγὰς  αναφέραμε  το  πράγμα  στον 
ἐνέτειναν ἐμοί, καὶ τοσαύτην κραυγὴν  στρατηγό  από  κοινού  όλο  το 
καὶ  θόρυβον  περὶ  τὴν  σκηνὴν  τμήμα,  κι  εγώ  μαζί  τους.   5.   Ενώ 
ἐποίησαν  ὥστε  καὶτὸν  στρατηγὸν  καὶ  εκείνος  τους  επέπληξε  αυστηρά 
τοὺς  ταξιάρχους  ἐλθεῖν  καὶ  τῶν  και  τους  έψεξε,  όχι  μόνο  για  όσα 
ἄλλων  στρατιωτῶν  τινάς,  οἵπερ  αισχρά  έκαναν  σε  βάρος  μας 
ἐκώλυσαν  μηδὲν  ἡμᾶς  αλλά  και  για  όσα  γενικά 
ἀνήκεστονπαθεῖν μηδ’ αὐτοὺς ποιῆσαι  έπρατταν  στο  στρατόπεδο,  αντί 
παροινουμένους ὑπὸ τουτωνί.  (6.) Τοῦ  να  σταματήσουν  ή  να  ντραπούν, 
δὲ  πράγματος  εἰς  τοῦτο  προελθόντος,  μόλις  έπεσε  το  σκοτάδι,  αμέσως 
ὡς  δεῦρ’  ἐπανήλθομεν,  ἦν  ἡμῖν,  οἷον  το  ίδιο  βράδυ  εισέβαλαν  στη 
εἰκός,  ἐκ  τούτων  ὀργὴ  καὶἔχθρα  πρὸς  σκηνή  μας,  και  στην  αρχή 
ἀλλήλους.  Μὰ  τοὺς  θεοὺς  οὐ  μὴν  έβριζαν,  στο  τέλος  και  με 
ἔγωγ’  ᾠόμην  δεῖν  οὔτε  δίκην  λαχεῖν  ξυλοκόπησαν,  και  τόσες  φωνές 
αὐτοῖς  οὔτε  λόγον  ποιεῖσθαι  τῶν  και  θόρυβο  έκαναν  γύρω  από  τη 
συμβάντωνοὐδένα,  ἀλλ’  ἐκεῖν’  ἁπλῶς  σκηνή, ώστε να έλθει ο στρατηγός 
ἐγνώκειν  τὸ  λοιπὸν  εὐλαβεῖσθαικαὶ  και  οι  ταξίαρχοι και  μερικοί  από 
φυλάττεσθαι  μὴ  πλησιάζειν  τοῖς  τους άλλους στρατιώτες, οι οποίοι 
τοιούτοις.  Πρῶτον μὲν οὖν τούτων ὧν  τους εμπόδισαν να πάθουμε αλλά 
εἴρηκα  βούλομαι  τὰς  μαρτυρίας  και  να  κάνουμε  σε  αυτούς  κάτι 
παρασχόμενος,  μετὰ  ταῦθ’  οἷ’  ὑπ’  ανεπανόρθωτο,  έτσι  που  μας 
αὐτοῦ  τούτου  πέπονθ’  ἐπιδεῖξαι,ἵν’  προπηλάκιζαν  εκείνοι.   6.   Αφού 
εἰδῆθ’  ὅτι  ᾧ  προςῆκεν  τοῖς  τὸ  πρῶτον  το  πράγμα  έφθασε  σ’  αυτό  το 
ἁμαρτηθεῖσινἐπιτιμᾶν,  οὗτος  αὐτὸς  σημείο,  μόλις  επιστρέψαμε  εδώ, 
πρότερος πολλῷ δεινότερ’ εἴργασται.   υπήρχε  όπως  ήταν  φυσικό,  από 
αυτά  που  είχαν  γίνει,  οργή  και 
έχθρα  μεταξύ  μας.   Εγώ  ωστόσο, 
μα  τους  θεούς,  δεν  πίστευα  ότι 
έπρεπε  να  υποβάλω  αγωγή 
εναντίον  τους  ούτε  να  δώσω 
συνέχεια  στο  θέμα.   Απλώς  είχα 
αποφασίσει ένα πράγμα, στο εξής 
να  προσέχω  και  να  αποφεύγω  να 
συναναστρέφομαι  τέτοιους 
ανθρώπους.  Θέλω  λοιπόν  κατ’ 
αρχάς  να  προσκομίσω  τις 
μαρτυρίες  για  αυτά  που  έχω  πει, 
και  κατόπιν  να  σας  εκθέσω  αυτά 

Σελίδα 39 από 68
 που  έχω  υποφέρει  από  τον  ίδιο 
τον  κατηγορούμενο,  για  να 
μάθετε  ότι  εκείνος,  ο  οποίος 
όφειλε  να  κατακρίνει  τα  αρχικά 
έκτροπα,  αυτός  ο  ίδιος  έχει  κάνει 
πρώτος πολύ χειρότερα.  

3.4.4   §§ 7‐12

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ    Μαρτυρίες 

(7.)  Ὧν μὲν τοίνυν οὐδέν’ ᾤμην δεῖν  7.  Αυτά λοιπόν είναι εκείνα, για τα 
λόγον  ποιεῖσθαι,  ταῦτ’ἐστίν.  Χρόνῳ  οποία  πίστευα  ότι  δεν  έπρεπε  να 
δ’ ὕστερον οὐ πολλῷ περιπατοῦντος,  δοθεί  συνέχεια.  Ύστερα  από  λίγο 
ὥσπερ  εἰώθειν,  ἑσπέρας  ἐν  ἀγορᾷ  καιρό,  ενώ  περπατούσα,  όπως 
μου  μετὰ  Φανοστράτου  συνήθιζα,  ένα  βράδυ  στην  αγορά 
τοῦΚηφισιέως,  τῶν  ἡλικιωτῶν  τινός,  μαζί  με  τον  Φανόστρατο  από  την 
παρέρχεται  Κτησίας  ὁυἱὸς  ὁ  τούτου,  Κηφισιά,  έναν  συνομήλικό  μου, 
μεθύων,  κατὰ  τὸ  Λεωκόριον,  ἐγγὺς  περνά  ο  Κτησίας,  ο  γιος  αυτουνού, 
τῶν  Πυθοδώρου.  Κατιδὼν  δ’  ἡμᾶς  μεθυσμένος  προς  το  Λεωκόριο
καὶ  κραυγάσας,  καὶ  διαλεχθείςτι  κοντά στου Πυθοδώρου.  Μόλις μας 
πρὸς  αὑτὸν  οὕτως  ὡς  ἂν  μεθύων,  είδε,  έβγαλε  μία  κραυγή,  και  αφού 
ὥστε  μὴ  μαθεῖν  ὅ  τιλέγοι,  παρῆλθε  είπε  κάτι  μόνος  του,  έτσι  όπως  [θα 
πρὸς  Μελίτην  ἄνω.  Ἔπινον  δ’  ἄρ’  έκανε]  ένας  μεθυσμένος,  ώστε  να 
ἐνταῦθα  (ταῦτα  γὰρ  ὕστερον  μην  καταλάβει  κανείς  τι  λέει, 
ἐπυθόμεθα)  παρὰ  Παμφίλῳ  τῷ  προχώρησε  πάνω  προς  τη  Μελίτη. 
γναφεῖ  Κόνων  οὑτοσί,  Διότιμός  τις,  Εκεί  έπιναν  (αυτά  βέβαια  τα 
Ἀρχεβιάδης,  Σπίνθαρος  ὁΕὐβούλου,  μάθαμε  αργότερα)  στο  σπίτι  του 
Θεογένης  ὁἈνδρομένους,  πολλοί  Παμφίλου  του  γναφέα,  ο 
τινες,  οὓς  ἐξαναστήσας  ὁ  Κτησίας  κατηγορούμενος  Κόνων,  κάποιος 
ἐπορεύετ’  εἰς  τὴν  ἀγοράν.   (8.)  Καὶ  Διότιμος,  ο  Αρχεβιάδης,  ο 
ἡμῖν  συμβαίνει  ἀναστρέφουσιν  ἀπὸ  Σπίνθαρος  ο  γιος  του  Ευβούλου,  ο 
τοῦ  Φερρεφαττίου  καὶπεριπατοῦσιν  Θεαγένης  ο  γιος  του  Ανδρομένους, 
πάλιν  κατ’  αὐτό  πως  τὸ  Λεωκόριον  πολλοί  ακόμη,  τους  οποίους,  αφού 
εἶναι,  καὶτούτοις  περιτυγχάνομεν.  ξεσήκωσε  ο  Κτησίας,  προχώρησε 
Ὡς  δ’  ἀνεμείχθημεν,  εἷς  μὲν  αὐτῶν,  προς  την  αγορά.   8.   Και  συνέπεσε, 
ἀγνώς  τις,  Φανοστράτῳ  προσπίπτει  καθώς  εμείς  επιστρέφαμε 
καὶ  κατεῖχεν  ἐκεῖνον,  Κόνων  δ’  περπατώντας  από  τον  ναό  της 
οὑτοςὶ  καὶὁ  υἱὸς  αὐτοῦ  Περσεφόνης,  να  βρεθούμε  και  πάλι 
καὶὁἈνδρομένους  υἱὸς  ἐμοὶ  κάπου κοντά στο Λεωκόριο και τους 
προσπεσόντες  τὸ  μὲν  πρῶτον  συναντήσαμε.  Μόλις 
ἐξέδυσαν,εἶθ’  ὑποσκελίσαντες  ανταμωθήκαμε,  ένας  από  αυτούς, 

Σελίδα 40 από 68
καὶῥάξαντες  εἰς  τὸν  βόρβορον  κάποιος  άγνωστος,  επιτίθεται  στον 
οὕτωδιέθηκαν  ἐναλλόμενοι  Φανόστρατο  και  τον  κρατούσε,  ενώ 
καὶὑβρίζοντες,  ὥστε  τὸ  μὲν  ο κατηγορούμενος Κόνων και ο γιος 
χεῖλοςδιακόψαι,  τοὺς  δ’  ὀφθαλμοὺς  του  Ανδρομένους  επιτέθηκαν  σ’ 
συγκλεῖσαι∙  οὕτω  δὲ  κακῶςἔχοντα  εμένα,  και  πρώτα  μου  έβγαλαν  το 
κατέλιπον,  ὥστε  μήτ’  ἀναστῆναι  ιμάτιο,  έπειτα  αφού  με  ανέτρεψαν 
μήτε  φθέγξασθαι  δύνασθαι.   (9.)  και  με  χτύπησαν  και  με  πέταξαν 
Κείμενος δ’ αὐτῶν ἤκουον πολλὰ καὶ  μέσα  στον  βόρβορο,  με 
δεινὰ  λεγόντων.   Καὶ  τὰ  μὲν  ἄλλα κακοποίησαν  τόσο  πηδώντας 
καὶ  βλασφημίαν  ἔχει  τινὰ  επάνω  μου  και  βιαιοπραγώντας  εις 
καὶὀνομάζειν  ὀκνήσαιμ’  ἂν  ἐν  ὑμῖν  βάρος μου, ώστε να μου σκίσουν το 
ἔνια, ὃ δὲ τῆς ὕβρεώς ἐστι τῆς τούτου  χείλος  και  να  μου  βουλώσουν  τα 
σημεῖον  καὶ  τεκμήριον  τοῦ  πᾶν  τὸ  μάτια.   Με  εγκατέλειψαν  σε  τόσο 
πρᾶγμ’  ὑπὸ  τούτου  γεγενῆσθαι,  κακή  κατάσταση,  ώστε  να  μην 
τοῦθ’  ὑμῖν  ἐρῶ∙  ᾖδε  γὰρ  τοὺς  μπορώ  ούτε  να  σηκωθώ  ούτε  να 
ἀλεκτρυόνας  μιμούμενος  τοὺς  μιλήσω.  9.  Καθώς ήμουν πεσμένος 
νενικηκότας,  οἱ  δὲ  κροτεῖντοῖς  κάτω,  τους  άκουγα  να  λένε  πολλά 
ἀγκῶσιν  αὐτὸν  ἠξίουν  ἀντὶ  και φοβερά.  Πολλά από αυτά ήταν 
πτερύγων  τὰς  πλευράς.  Καὶ  μετὰ  βωμολοχίες, μερικές από τις οποίες 
ταῦτ’ ἐγὼ μὲν ἀπεκομίσθην ὑπὸ τῶν  εγώ  θα  δίσταζα  ακόμη  και  να 
παρατυχόντων  γυμνός,  οὗτοι  δ’  αναφέρω  ενώπιόν  σας,  αυτό  όμως 
ᾤχοντο  θοἰμάτιον  λαβόντες  μου.  που  είναι  αποκαλυπτικό  της 
Ὡςδ’  ἐπὶ  τὴν  θύραν  ἦλθον,  κραυγὴ  υβριστικής  τους  συμπεριφοράς  και 
καὶ  βοὴ  τῆς  μητρὸς  καὶ  τῶν  αποδεικνύει  ότι  τα  πάντα  έγιναν 
θεραπαινίδων  ἦν,  καὶ  μόγις  ποτ’  εἰς  από  αυτόν,  αυτό  θα  σας  το 
βαλανεῖον  ἐνεγκόντες  με  καὶ  αναφέρω.  Λαλούσε  δηλαδή  αυτός 
περιπλύναντες  ἔδειξαν  τοῖς  ἰατροῖς.  μιμούμενος  τους  κόκορες  που 
Ὡς  οὖν  ταῦτ’  ἀληθῆ  λέγω,  τούτων  νικούν,  ενώ  οι  άλλοι  του  ζητούσαν 
ὑμῖν τοὺς μάρτυρας παρέξομαι. αντί  με  τις  φτερούγες  να  χτυπά  με 
τους  αγκώνες  τα  πλευρά.   Μετά 
ΜΑΡΤΥΡΕΣ  από  αυτό  εγώ  μεταφέρθηκα  [σπίτι 
(10.)  Συνέβη  τοίνυν,  ὦ  ἄνδρες  μου]  από  τους  περαστικούς 
δικασταί,  καὶ  Εὐξίθεον  τουτονὶ  τὸν  ημίγυμνος,  ενώ  αυτοί  είχαν  φύγει 
Χολλῄδην,  ὄνθ’  ἡμῖν  συγγενῆ,  καὶ  παίρνοντας  το  ιμάτιό  μου.   Μόλις 
Μειδίαν  μετὰ  τούτου  ἀπὸ  δείπνου  έφθασα  στην  πόρτα  [του  σπιτιού 
ποθὲν  ἀπιόντας  περιτυχεῖν  πλησίον  μου],  ακολούθησαν  κραυγές  και 
ὄντι  μοιτῆς  οἰκίας  ἤδη,  καὶ  εἴς  τε  τὸ  ξεφωνητά  από  τη  μητέρα  μου  και 
βαλανεῖον  φερομένῳ  τις  υπηρέτριες,  και  με  δυσκολία, 
παρακολουθῆσαι,  καὶ  ἰατρὸν  αφού  με  μετέφεραν  κάποτε  στο 
ἄγουσιν  παραγενέσθαι.  Οὕτω  δ’  λουτρό και  με  έπλυναν,  με 
εἶχον ἀσθενῶς ὥστε, ἵνα μὴ μακρὰν  παρουσίασαν  στους  γιατρούς.  Για 
φεροίμην  οἴκαδ’  ἐκτοῦ  βαλανείου,  το  ότι  λέω  λοιπόν  την  αλήθεια,  θα 
ἐδόκει τοῖς παροῦσιν ὡς τὸν Μειδίαν  σας παρουσιάσω γι’ αυτά μάρτυρες.

Σελίδα 41 από 68
ἐκείνην  τὴν  ἑσπέραν  κομίσαι, 
καὶἐποίησαν οὕτω.  Λάβ’ οὖν καὶ τὰς  Μάρτυρες 
τούτων  μαρτυρίας,  ἵν’  εἰδῆθ’  ὅτι  10.  Συνέβη  μάλιστα,  άνδρες 
πολλοὶ  συνίσασιν  ὡςὑπὸ  τούτων  δικαστές, και ο παρών Ευξίθεος από 
ὑβρίσθην. τον  δήμο  Χολληδών  που  είναι 
συγγενής  μας,  και  μαζί  του  ο 
ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ  Μειδίας,  οι  οποίοι  γύριζαν  από 
Λαβὲ  δὴ  καὶ  τὴν  τοῦ  ἰατροῦ  κάποιο  δείπνο,  να  με  συναντήσουν, 
μαρτυρίαν. όταν  ήδη  ήμουν  κοντά  στο  σπίτι 
μου, και να με συνοδεύσουν κατά τη 
ΜΑΡΤΥΡΙΑ 
μεταφορά  μου  στό  λουτρό  και 
(11.)  Τότε μὲν τοίνυν παραχρῆμ’ ὑπὸ 
παρευρίσκονταν,  όταν  έφεραν 
τῶν  πληγῶν  ἃς  ἔλαβονκαὶ  τῆς 
γιατρό.  Ήμουν  δε  τόσο 
ὕβρεως  οὕτω  διετέθην,  ὡς  ἀκούετε 
εξαντλημένος,  ώστε  για  να  μη 
καὶ  μεμαρτύρηται  παρὰ  πάντων 
μεταφερθώ  μακριά  στο  σπίτι  μου 
ὑμῖν  τῶν  εὐθὺς  ἰδόντων.  Μετὰ  δὲ 
από  το  λουτρό,  οι  παρόντες 
ταῦτα τῶν μὲν οἰδημάτων τῶν ἐν τῷ 
αποφάσισαν  να  με  μεταφέρουν 
προσώπῳ  καὶ  τῶν  ἑλκῶν  οὐδὲν  ἔφη 
εκείνο  το  βράδυ  στο  σπίτι  του 
φοβεῖσθαι  λίαν  ὁἰατρός,  πυρετοὶ  δὲ 
Μειδίου,  και  έπραξαν  έτσι.   Πάρε 
παρηκολούθουν  μοι  συνεχεῖς  καὶ 
λοιπόν και τις δικές τους μαρτυρίες, 
ἀλγήματα,  ὅλου  μὲν  τοῦ  σώματος 
για να μάθετε ότι πολλοί γνωρίζουν 
πάνυ  σφοδρὰ  καὶ  δεινά,  μάλιστα  δὲ 
πως δέχθηκα από αυτούς υβριστική 
τῶν  πλευρῶν  καὶ  τοῦἤτρου,  καὶ  τῶν 
συμπεριφορά.
σιτίων  ἀπεκεκλείμην.   (12.)   Καὶ  ὡς 
μὲν  ὁἰατρὸς  ἔφη,  εἰ  μὴ  κάθαρσις  Μαρτυρίες 
αἵματος  αὐτομάτη  μοι  πάνυ  πολλὴ  Πάρε  τώρα  και  τη  μαρτυρία  του 
συνέβη  περιωδύνῳ  ὄντι  καὶ  γιατρού. 
ἀπορουμένῳἤδη,  κἂν  ἔμπυος 
γενόμενος  διεφθάρην∙  νῦν  δὲ  τοῦτ’ Μαρτυρί 
ἔσῳσεν  τὸ  αἷμ’  ἀποχωρῆσαν.   Ὡς  11.  Τότε λοιπόν αμέσως βρέθηκα σ’ 
οὖν  καὶ  ταῦτ’  ἀληθῆ  λέγω,  καὶ  αυτήν  την  κατάσταση  από  τα 
παρηκολούθησέ  μοι  τοιαύτη  νόσος  χτυπήματα  που  δέχθηκα  και  από 
ἐξ  ἧς  εἰς  τοὔσχατον  ἦλθον,  ἐξ  ὧν  την  υβριστική  συμπεριφορά,  όπως 
ὑπὸ  τούτων  ἔλαβον  πληγῶν,  λέγε  ακούτε  και  σας  έχει  κατατεθεί  από 
τὴν  τοῦἰατροῦ  μαρτυρίαν  καὶ  τὴν  όλους  όσοι  με  είδαν  την  πρώτη 
τῶν ἐπισκοπούντων. στιγμή.  Κατόπιν,  ο  γιατρός 
γνωμάτευσε  ότι  δεν  ανησυχούσε 
ιδιαίτερα  για  τα  πρηξίματα  στο 
πρόσωπο  και  τα  τραύματα,  όμως 
υπέφερα από συνεχείς πυρετούς και 
πόνους,  σε  όλο  μου  το  σώμα 
σφοδρούς και έντονους, ιδιαίτερα δε 
στα  πλευρά  και  στο  στομάχι,  και 

Σελίδα 42 από 68
 δεν  μπορούσα  να  λάβω  τροφή.   12. 
Καιόπως  είπε  ο  γιατρός,  αν  δεν 
γινόταν  από  μόνη  της  ισχυρότατη 
αιμορραγία,  όταν  ήδη  είχα 
αφόρητους  πόνους  και  ήμουν  σε 
απελπιστική  κατάσταση, θα  γέμιζα 
πύον  και  θα  πέθαινα.   Τώρα  με 
έσωσε  το  αίμα  εκείνο  που  έχασα. 
Το  ότι  και  τώρα  λέω  την  αλήθεια 
και  ότι  υπέφερα  από  τέτοια 
αρρώστια  που  προκλήθηκε  από  τα 
χτυπήματα  που  έλαβα  από  αυτούς, 
από  την  οποία  κινδύνευσα  να 
πεθάνω,  διάβασε  τη  μαρτυρία  του 
γιατρού και αυτή των επισκεπτών.

3.4.5   §§ 13‐14

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ     Μαρτυρίες  

(13.)  Ὅτι μὲν τοίνυν οὐ μετρίας τινὰς  13.  Ότι λοιπόν, αν και δέχθηκα όχι 
καὶ  φαύλας  λαβὼν  πληγάς,  ἀλλ’  εἰς  ελαφρά  και  ασήμαντα  χτυπήματα, 
πᾶν  ἐλθὼν  διὰ  τὴν  ὕβριν  καὶ  τὴν  αλλά  βρέθηκα  σε  κρίσιμη 
ἀσέλγειαν  τὴν  τούτων  πολὺ  τῆς  κατάσταση  εξαιτίας  της  υβριστικής 
προσηκούσης  ἐλάττω  δίκην  εἴληχα,  συμπεριφοράς  και  της 
πολλαχόθεν  νομίζω  δῆλον  ὑμῖν  βιαιοπραγίας  αυτών,  υπέβαλα 
γεγενῆσθαι.  Οἴομαι  δ’  ὑμῶν  ἐνίους  αγωγή  [εναντίον  αυτών]  λιγότερο 
θαυμάζειν,  τί  ποτ’  ἐστὶν  ἃ  πρὸς  αυστηρή  απ’  ό,τι  ταίριαζε,  θεωρώ 
ταῦτα  τολμήσει  Κόνων  λέγειν.  ότι  σας  έχει  γίνει  φανερό  από 
Βούλομαι  δὴ  προειπεῖν  ὑμῖν  ἁγὼ  πολλά.  Νομίζω  όμως  ότι  μερικοί 
πέπυσμαι  λέγειν  αὐτὸν  από εσάς απορούν τι τέλος πάντων 
παρεσκευάσθαι,  ἀπὸ  τῆς  ὕβρεως  καὶ  θα τολμήσει ο Κόνων να απαντήσει 
τῶν  πεπραγμένων  τὸ  πρᾶγμ’  ἄγοντ’  σε  αυτά.  Θέλω  λοιπόν  να  σας 
εἰς  γέλωτα  καὶ  σκώμματ’ἐμβαλεῖν  προειδοποιήσω  για  αυτά  που  έχω 
πειράσεσθαι,  (14.) καὶ ἐρεῖν ὡς εἰσὶν  εγώ  πληροφορηθεί  ότι  είναι 
ἐν τῇ πόλει πολλοί, καλῶν κἀγαθῶν  προετοιμασμένος  να  πει,  θα 
ἀνδρῶν  υἱεῖς,  οἳπαίζοντες  οἷ’  προσπαθήσει  δηλαδή  να  στρέψει 
ἄνθρωποι  νέοι  σφίσιν  αὐτοῖς  την  υπόθεση  από  την  υβριστική 
ἐπωνυμίας  πεποίηνται,  καὶ  καλοῦσι  συμπεριφορά  και  τα  γεγονότα,  και 
τοὺς  μὲν  ἰθυφάλλους,  τοὺς  δ’  να  τα  μειώσει  σε  αστεϊσμό  και 
αὐτοληκύθους,  ἐρῶσιδ’  ἐκ  τούτων  φάρσες.   14.   Και  θα  πει  ότι 
ἑταιρῶν τινές, καὶ δὴ καὶ τὸν υἱὸν τὸν  υπάρχουν  στην  πόλη  πολλοί,  γιοι 

Σελίδα 43 από 68
ἑαυτοῦεἶναι  τούτων  ἕνα,  καὶ  αξιοπρεπών  και  ηθικών  ανδρών,  οι 
πολλάκις  περὶἑταίρας  καὶ  οποίοι  διασκεδάζοντας  ως  νέοι 
εἰληφέναικαὶ δεδωκέναι πληγάς, καὶ  άνθρωποι  έχουν  δώσει  στους 
ταῦτ’  εἶναι  νέων  ἀνθρώπων.  Ἡμᾶς  εαυτούς  τους  επωνυμίες,  και 
δὲ πάντας τοὺς ἀδελφοὺς παροίνους  καλούν  κάποιους  ‘ιθύφαλλους’, 
μέν  τινας  καὶὑβριστὰς  άλλους  ‘αυτολήκυθους’,  και 
κατασκευάσει,  ἀγνώμονας  δὲ  καὶ  κάποιοι  από  αυτούς  ερωτεύονται 
πικρούς. εταίρες,  και  μάλιστα  ότι  και  ο  γιος 
του  είναι  ένας  από  αυτούς,  και  ότι 
πολλές  φορές  για  εταίρες  έχει 
δώσει  και  έχει  λάβει  χτυπήματα, 
και  ότι  αυτά  συμβαίνουν  σε  νέους
ανθρώπους.  Θα  παρουσιάσει 
επίσης  εμένα  και  όλους  μου  τους 
αδελφούς ως μέθυσους και βιαίους, 
ακόμη  ως  παράλογους  και 
εκδικητικούς.  

3.4.6   §§ 15‐17

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(15.)   Ἐγὼ  δ’,  ὦ  ἄνδρες  δικασταί,   15.  Προσωπικά, άνδρες δικαστές, αν 
χαλεπῶς  ἐφ’  οἷς  πέπονθα  και βαρέως φέρω όσα έχω υποφέρει, 
ἐνηνοχώς,  οὐχ  ἧττον  τοῦτ’  θα  αγανακτούσα  περισσότερο  και 
ἀγανακτήσαιμ’  ἂν  καὶ  ὑβρίσθαι  θα  θεωρούσα  ότι  έχω  υποστεί 
νομίσαιμι,  εἰ  οἷόν  τ’  εἰπεῖν,  εἰ  ταῦτ’  μεγαλύτερη  ύβρη,  αν  μπορώ  να  το 
ἀληθῆ  δόξει  Κόνων  οὑτοςὶ  λέγειν  πω  αυτό,  αν  ο  ο  κατηγορούμενος 
περὶἡμῶν,  καὶ  τοσαύτη  τις  ἄγνοια  Κόνων  θεωρηθεί  ότι  λέει  την 
παρ’  ὑμῖν  ἐστιν,  ὥσθ’,ὁποῖος  ἄν  τις  αλήθεια  για  μας  και  η  άγνοιά  σας 
ἕκαστος εἶναι φῇ ἢ ὁ πλησίον αὐτὸν  είναι  τόση,  ώστε  ο  καθένας  να 
αἰτιάσηται,  τοιοῦτος  νομισθήσεται,  νομίζεται  ό,τι  δηλώσει  ή  ό,τι  ο 
τοῦ  δὲ  καθ’  ἡμέραν  βίου  καὶ  τῶν  διπλανός  του  τον  κατηγορήσει,  ενώ 
ἐπιτηδευμάτων  μηδ’  ὁτιοῦν  ἔσται  οι  άνθρωποι  του  μέτρου  να  μην 
τοῖς  μετρίοις  ὄφελος.   (16.)   Ἡμεῖς  αποκομίζουν  κανένα  όφελος  από 
γὰρ  οὔτε  παροινοῦντες  οὔθ’  την  καθημερινή  τους  ζωή  και  τις 
ὑβρίζοντες  ὑπ’  οὐδενὸςἀνθρώπων  συνήθειές  τους.   16.   Διότι  εμάς  δεν 
ἑωράμεθα,  οὐδ’  ἄγνωμον  οὐδὲν  μας έχει δει κανένας άνθρωπος ούτε 
ἡγούμεθα  ποιεῖν,εἰ  περὶ  ὧν  μεθυσμένους  ούτε  να 
ἠδικήμεθ’  ἀξιοῦμεν  κατὰ  τοὺς  βιαιοπραγούμε  ούτε  θεωρούμε  ότι 
νόμους δίκην λαβεῖν. Ἰθυφάλλοις δὲ  συμπεριφερόμαστε  παράλογα,  εάν 
καὶ  αὐτοληκύθοις  συγχωροῦμεν  αξιώνουμε  απόδοση  δικαιοσύνης 
εἶναι  τοῖς  υἱέσι  τοῖς  τούτου,  καὶ  σύμφωνα  με  τους  νόμους  και  τις 

Σελίδα 44 από 68
ἔγωγ’  εὔχομαι  τοῖς  θεοῖς  εἰς  αδικίες  που  μας  έγιναν. 
Κόνωνα  καὶ  τοὺς  υἱεῖς  τοὺς  τούτου  Συμφωνούμε  ότι  οι  γιοι  αυτού  είναι 
καὶ  ταῦτα  καὶ  τὰ  τοιαῦθ’  ἅπαντα  ‘ιθύφαλλοι’  και  ‘αυτολήκυθοι’,  κι 
τρέπεσθαι.   (17.)   Οὗτοι  γάρ  εἰσιν  οἱ  εγώ  τουλάχιστον  εύχομαι  στους 
τελοῦντες  ἀλλήλους  τῷ  ἰθυφάλλῳ,  θεούς να επιστρέψουν αυτά και όλα 
καὶ  τοιαῦτα  ποιοῦντες  ἃ  πολλὴν  τα παρόμοια στον Κόνωνα και στους 
αἰσχύνην  ἔχει  καὶ  λέγειν,  μή  τί  γε  γιους  του.   17.   Διότι  αυτοί  είναι  οι 
δὴ  ποιεῖν  ἀνθρώπους  μετρίους.  άνθρωποι  που  μυούν  ο  ένας  τον 
Ἀλλὰ  τί  ταῦτ’  ἐμοί;  Θαυμάζω  γὰρ  άλλον  στις  τελετές  του  Ιθυφάλλου 
ἔγωγε,  εἴ  τίς  ἐστιν  πρόφασις  παρ’  και  πράττουν  τέτοια,  τα  οποία 
ὑμῖν  ἢ  σκῆψις  ηὑρημένη  δι’  ἥν,  ἂν  φέρουν  μεγάλη  ντροπή  να  τα  λέει 
ὑβρίζων  τις  ἐξελέγχηται  καὶ  κανείς,  πολύ  περισσότερο  να  τα 
τύπτων, δίκην οὐ δώσει. Οἱ μὲν γὰρ  πράττουν  άνθρωποι  του  μέτρου. 
νόμοι  πολὺ  τἀναντία  καὶ  τὰς  Αλλά  γιατί  με  αφορούν  αυτά;   Διότι 
ἀναγκαίας  προφάσεις,  ὅπως  μὴ  εγώ  τουλάχιστον  εκπλήσσομαι,  αν 
μείζους γίγνωνται, προείδοντο, οἷον  έχει  επινοηθεί  κάποια  πρόφαση  ή 
(ἀνάγκη  γάρ  μοι  ταῦτα  καὶ  ζητεῖν  δικαιολογία  για  σας,  με  την  οποία, 
καὶ  πυνθάνεσθαι  διὰ  τοῦτον  αν  κάποιος  αποδεικνύεται  ότι 
γέγονεν) εἰσὶ κακηγορίας δίκαι∙   βιαιοπραγεί  και  χτυπά,  δεν  θα 
τιμωρηθεί.  Γιατί  οι  νόμοι  εντελώς 
αντίθετα  προέβλεψαν  και  τις 
αναγκαίες  δικαιολογίες,  για  να  μην 
γίνονται  σοβαρότερες. 
Παραδείγματος  χάριν  (διότι  έχω 
αναγκαστεί  να  ερευνήσω  και  να 
πληροφορηθώ γι’ αυτά τα ζητήματα 
εξαιτίας  του)  υπάρχουν  αγωγές  για 
δυσφήμηση.   

3.4.7   §§ 17‐19

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(17.)   Οὗτοι  γάρ  εἰσιν  οἱ  τελοῦντες   17.   Διότι  αυτοί  είναι  οι  άνθρωποι 
ἀλλήλους  τῷ  ἰθυφάλλῳ,  καὶ  τοιαῦτα  που  μυούν  ο  ένας  τον  άλλον  στις 
ποιοῦντες ἃ πολλὴν αἰσχύνην ἔχει καὶ  τελετές  του  Ιθυφάλλου  και 
λέγειν,  μή  τί  γε  δὴ  ποιεῖν  ἀνθρώπους  πράττουν τέτοια, τα οποία φέρουν 
μετρίους.   Ἀλλὰ  τί  ταῦτ’  ἐμοί;  μεγάλη ντροπή να τα λέει κανείς, 
Θαυμάζω  γὰρ  ἔγωγε,  εἴ  τίς  ἐστιν  πολύ  περισσότερο  να  τα 
πρόφασις  παρ’  ὑμῖν  ἢ  σκῆψις  πράττουν  άνθρωποι  του  μέτρου. 
ηὑρημένη  δι’  ἥν,  ἂν  ὑβρίζων  τις  Αλλά  γιατί  με  αφορούν  αυτά; 
ἐξελέγχηται  καὶ  τύπτων,  δίκην  οὐ  Διότι  εγώ  τουλάχιστον 
δώσει.  Οἱ  μὲν  γὰρ  νόμοι  πολὺ  εκπλήσσομαι,  αν  έχει  επινοηθεί 

Σελίδα 45 από 68
τἀναντία  καὶ  τὰς  ἀναγκαίας  κάποια  πρόφαση  ή  δικαιολογία 
προφάσεις,  ὅπως  μὴ  μείζους  για σας, με την οποία, αν κάποιος 
γίγνωνται,  προείδοντο,  οἷον  (ἀνάγκη  αποδεικνύεται ότι βιαιοπραγεί και 
γάρ  μοι  ταῦτα  καὶζητεῖν  καὶ  χτυπά, δεν θα τιμωρηθεί.  Γιατί οι 
πυνθάνεσθαι διὰ τοῦτον γέγονεν) εἰσὶ  νόμοι  εντελώς  αντίθετα 
κακηγορίαςδίκαι∙(18.)   Φαςὶ  τοίνυν  προέβλεψαν  και  τις  αναγκαίες 
ταύτας  διὰ  τοῦτο  γίγνεσθαι,  ἵνα  μὴ  δικαιολογίες, για να μην γίνονται 
λοιδορούμενοι  τύπτειν  ἀλλήλους  σοβαρότερες.  Παραδείγματος 
προάγωνται.  Πάλιν  αἰκείας  εἰσί∙  καὶ  χάριν  (διότι  έχω  αναγκαστεί  να 
ταύτας  ἀκούω  διὰ  τοῦτ’  εἶναι  τὰς  ερευνήσω  και  να  πληροφορηθώ
δίκας,  ἵνα  μηδείς,  ὅταν  ἥττων  ᾖ,  λίθῳ  γι’  αυτά  τα  ζητήματα  εξαιτίας 
μηδὲ  τῶν  τοιούτων  ἀμύνηταιμηδενί,  του)  υπάρχουν  αγωγές  για 
ἀλλὰ τὴν ἐκ τοῦ νόμου δίκην ἀναμένῃ.  δυσφήμηση.   18.   Υποστηρίζουν 
Τραύματοςπάλιν  εἰσὶν  γραφαὶ  τοῦ  μὴ  λοιπόν  ότι  αυτές  καθιερώθηκαν 
τιτρωσκομένων  τινῶν  φόνους  γι’  αυτόν  τον  λόγο,  για  να  μην 
γίγνεσθαι.   (19.)   Τὸ  φαυλότατον,  παρασύρονται  [οι  άνθρωποι]  να 
οἶμαι,  τὸ  τῆς  λοιδορίας,  πρὸτοῦ  χτυπούν  ο  ένας  τον  άλλον,  όταν 
τελευταίου  καὶ  δεινοτάτου  προσβάλλονται.  Έπειτα, 
προεώραται,  τοῦ  μὴ  φόνονγίγνεσθαι,  υπάρχουν  αγωγές  για  σωματική 
μηδὲ  κατὰ  μικρὸν  ὑπάγεσθαι  ἐκ  μὲν  βλάβη.  Και  αυτές  οι  αγωγές, 
λοιδορίας  εἰς  πληγάς,  ἐκ  δὲ  πληγῶν  ακούω,  καθιερώθηκαν  γι’  αυτόν 
εἰς  τραύματα,  ἐκ  δὲ  τραυμάτων  εἰς  τον  λόγο,  όταν  δηλαδή  κάποιος 
θάνατον,  ἀλλ’  ἐν  τοῖς  νόμοις  εἶναι  βρίσκεται  σε  ασθενέστερη  θέση, 
τούτων  ἑκάστου  τὴν  δίκην,  μὴ  τῇ  τοῦ  να  μην  αμύνεται  με  πέτρα  ή  με 
προστυχόντος  ὀργῇ  μηδὲ  βουλήσει  κάποιο  παρόμοιο  μέσο,  αλλά  να 
ταῦτα κρίνεσθαι.   περιμένει  να  λάβει  την 
ικανοποίηση  που  προβλέπει  ο 
νόμος.  Επίσης,  υπάρχουν 
δημόσιες  καταγγελίες  για 
τραυματισμό,  για  να 
προλαμβάνονται 
ανθρωποκτονίες,  όταν  κάποιοι 
είναι  τραυματισμένοι.   19.   Για  το 
πιο  ασήμαντο,  κατά  τη  γνώμη 
μου,  για  την  αγωγή  για  λοιδορία, 
υπάρχει  πρόβλεψη  για  την 
αποφυγή  του  εσχάτου  και 
σοβαροτέρου,  δηλαδή  να  μην 
διαπράττεται  ανθρωποκτονία, 
ούτε  να  παρασύρονται  οι 
άνθρωποι  σταδιακά  από  τη 
λοιδορία  σε  χτυπήματα  και  από 
τα  χτυπήματα  σε  τραυματισμούς 

Σελίδα 46 από 68
 και  από  τους  τραυματισμούς  σε 
ανθρωποκτονία,  αλλά  από  τους 
νόμους  να  καθορίζεται  η 
διαδικασία  για  το  καθένα  από 
αυτά  τα  αδικήματα,  και  να  μην 
κρίνονται  αυτά  σύμφωνα  με  την 
οργή ή τη θέληση του καθενός.  

3.4.8   §§ 20‐25

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(20.)  Εἶτ’  ἐν  μὲν  τοῖς  νόμοις  οὕτως∙   20.   Έτσι  λοιπόν  ορίζουν  οι  νόμοι. 
ἂν  δ’  εἴπῃ  Κόνων  ‘ἰθύφαλλοί  τινές  Αν  ο  Κόνων  πει  “εμείς  ανήκουμε  σ’ 
ἐσμεν  ἡμεῖς  συνειλεγμένοι,  κα  έναν  όμιλο  ιθυφάλλων  και  μέσα 
ὶἐρῶντες  οὓς  ἂν  ἡμῖν  δόξῃ  παίομεν  στις ερωτοδουλειές μας χτυπάμε και 
καὶ  ἄγχομεν’,  εἶτα  γελάσαντες  πιάνουμε  από  τον  λαιμό  όποιους 
ὑμεῖς  ἀφήσετε;  Οὐκ  οἴομαί  γε.  Οὐ  μας αρέσει”, τότε εσείς θα γελάσετε 
γὰρ ἂν γέλως ὑμῶν ἔλαβεν οὐδένα,  και θα τον αθωώσετε;  Ασφαλώς δεν 
εἰ  παρὼν  ἐτύγχανεν  ἡνίχ’  εἱλκόμην  το  νομίζω.  Διότι  κανέναν  σας  δεν 
καὶ  ἐξεδυόμην  καὶ  ὑβριζόμην,  καὶ  θα έπιαναν τα γέλια, αν τύχαινε να 
ὑγιὴς  ἐξελθὼν  φοράδην  ἦλθον  είναι παρών, όταν με έσερναν και με 
οἴκαδε, ἐξεπεπηδήκει δὲ  μετὰ ταῦθ’  ξέντυναν  και  με  κακοποιούσαν,  και 
ἡ  μήτηρ,  καὶ  κραυγὴ  καὶ  βοὴ  τῶν  ενώ  βγήκα  έξω  υγιής,  γύρισα  σπίτι 
γυναικῶν  τοσαύτη  παρ’  ἡμῖν  ἦν  μου  πάνω  σε  φορείο,  ενώ  η  μητέρα 
ὡσπερανεὶ  τεθνεῶτός  τινος,  ὥστε  μου  είχε  ορμήσει  έξω  και 
τῶν  γειτόνων  τινὰς  πέμψαι  πρὸς  ακούστηκαν  τόσο  δυνατές  κραυγές 
ἡμᾶς  ἐρησομένους  ὅ  τι  ἐστὶν  τὸ  και  οιμωγές  από  τις  γυναίκες  στο 
συμβεβηκός.   (21.)   Ὅλως  δ’,  ὦ  σπίτι  μας,  όπως  για  κάποιο  νεκρό, 
ἄνδρες δικασταί, δίκαιον μὲν οὐδενὶ  ώστε  κάποιοι  από  τους  γείτονες 
δήπου  σκῆψιν  οὐδεμίαν  τοιαύτην  έστειλαν στο σπίτι μας να ρωτήσουν 
οὐδ’  ἄδειαν  ὑπάρχειν  παρ’  ὑμῖν,  δι’  τι  είχε  συμβεί.   21.   Γενικά,  άνδρες 
ἣνὑβρίζειν  ἐξέσται∙  εἰ  δ’  ἄρ’  ἐστίν  δικαστές,  είναι  δίκαιο  να  μην 
τῳ,  τοῖς  δι’  ἡλικίαν  τούτων  τι  υπάρχει  για  κανέναν  καμία  τέτοια 
πράττουσιν,  τούτοις  ἀποκεῖσθαι  δικαιολογία  ούτε  ατιμωρησία 
προσήκει  τὰς  τοιαύτας  καταφυγάς,  ενώπιόν  σας,  που  να  του  επιτρέπει 
κἀκείνοις  οὐκ  εἰς  τὸ  μὴ  δοῦναι  να  βιαιοπραγεί.  Αν  ενδέχεται  να 
δίκην,  ἀλλ’  εἰς  τὸ  τῆς  προσηκούσης  υπάρχει  σε  κάποιον,  σ’  όσους  που 
ἐλάττω.   (22.)   Ὅστις  δ’  ἐτῶν  μέν  πράττουν  κάτι τέτοιο  λόγω  ηλικίας, 
ἐστιν  πλειόνων  ἢ  πεντήκοντα,  σ’ αυτούς ταιριάζει να καταφεύγουν 
παρὼν  δὲ  νεωτέροις  ἀνθρώποις  καὶ  σε  τέτοιες  δικαιολογίες,  και  σ’ 
τούτοις υἱέσιν, οὐχ ὅπως ἀπέτρεψεν  αυτούς  όχι  για  να  μην  τιμωρηθούν, 
ἢ  διεκώλυσεν,  ἀλλ’  αὐτὸς  ἡγεμὼν  αλλά για να τους επιβληθεί τιμωρία 
καὶ  πρῶτος  καὶ  πάντων  ηπιότερη  της  πρέπουσας.   22. 

Σελίδα 47 από 68
βδελυρώτατος  γεγένηται,  τίν’  ἂν  Όποιος όμως είναι μεγαλύτερος των 
οὗτος  ἀξίαν  τῶν  πεπραγμένων  πενήντα  ετών  και,  ενώ  συντροφεύει 
ὑπόσχοι  δίκην;  Ἐγὼ  μὲν  γὰρ  οὐδ’  νεότερους  ανθρώπους  και  μάλιστα 
ἀποθανόντ’  οἴομαι.  Καὶ  γὰρ  εἰ  τους  γιους  του,  όχι  μόνο  δεν  τους 
μηδὲν  αὐτὸς  εἴργαστο  τῶν  απέτρεψε  ή  τους  εμπόδισε  αλλά  ο 
πεπραγμένων,  ἀλλ’  εἰ  ίδιος  έχει  υπάρξει  αρχηγός  και 
παρεστηκότος  τούτου  Κτησίας  ὁ  πρωτεργάτης  και  ο  αχρειότερος 
υἱὸς  ὁ  τούτου  ταὔθ’  ἅπερ  νυνὶ  όλων, ποια τιμωρία μπορεί αυτός να 
πεποιηκὼς  ἐφαίνετο,  τοῦτον  υποστεί  άξια  των  πράξεών  του; 
ἐμισεῖτ’  ἂν  δικαίως.  (23.)   Εἰ  γὰρ  Κατά  τη  γνώμη  μου ούτε  ο  θάνατος 
οὕτω  τοὺς  αὑτοῦ  προῆκται  παῖδας  δεν είναι αρκετός.  Διότι παρόλο που 
ὥστ’  ἐναντίον  ἐξαμαρτάνοντας  ο ίδιος δεν έχει διαπράξει καμία από 
ἑαυτοῦ,καὶ  ταῦτ’  ἐφ’  ὧν  ἐνίοις  τις  πράξεις,  όμως  εάν 
θάνατος  ἡ  ζημία  κεῖται,  μήτε  παρευρισκόταν,  όταν  ο  Κτησίας  ο 
φοβεῖσθαι  μήτ’  αἰσχύνεσθαι,  τί  γιος  του  έπραττε  αυτά,  τα  οποία 
τοῦτον  οὐκ  ἂν  εἰκότως  παθεῖν  ακριβώς αποδείχθηκε τώρα δα ότι [ο 
οἴεσθε;  Ἐγὼ  μὲν  γὰρ  ἡγοῦμαι  ταῦτ’  ίδιος]  έχει  διαπράξει, 
εἶναι  σημεῖα  τοῦ  μηδὲ  τοῦτον  τὸν  δικαιολογημένα  θα  τον  μισούσατε. 
ἑαυτοῦ  πατέρ’  αἰσχύνεσθαι∙  εἰ  γὰρ  23.   Διότι,  αν  είχε  διαπαιδαγωγήσει 
ἐκεῖνον αὐτὸς ἐτίμα καὶ ἐδεδίει, κἂν  έτσι  τους  γιους  του,  ώστε  να  μην 
τούτους αὑτὸν ἠξίου. φοβούνται  ούτε  να  ντρέπονται  να 
(24.)   Λαβὲ  δή  μοι  καὶ  τοὺς  νόμους,  διαπράττουν  αδικήματα  ενώπιόν 
τόν  τε  τῆς  ὕβρεως  καὶ  τὸν  περὶ  τῶν  του,  και  μάλιστα  κάποια  για  τα 
λωποδυτῶν∙  καὶ  γὰρ  τούτοις  οποία  ποινή  ορίζεται  ο  θάνατος, 
ἀμφοτέροις  ἐνόχουςτούτους  ποια  τιμωρία  δεν  θεωρείτε  εύλογη 
ὄψεσθε. Λέγε. γι’  αυτόν;   Εγώ  τουλάχιστον  νομίζω 
ότι  αυτά  μαρτυρούν  ότι  αυτός  δεν 
ΝΟΜΟΙ  ντρέπεται ούτε τον δικό του πατέρα. 
Τούτοις  τοῖς  νόμοις  ἀμφοτέροις  ἐκ  Γιατί,  εάν  ο  ίδιος  τιμούσε  και 
τῶν  πεπραγμένων  ἔνοχος  Κόνων  φοβόταν  τον  πατέρα  του,  και  από 
ἐστὶν  οὑτοσί∙  καὶ  γὰρ  ὕβριζεν  καὶ  αυτούς (τους γιους του) θα αξίωνε το 
ἐλωποδύτει.  Εἰ  δὲ  μὴ  κατὰ  τούτους  ίδιο.
προειλόμεθ’  ἡμεῖς  δίκην  24.  Πάρε  και τους νόμους,  τον  νόμο 
λαμβάνειν,ἡμεῖς  μὲν  ἀπράγμονες  για  την  ύβρη  και  για  τους 
καὶ  μέτριοι  φαινοίμεθ’  ἂν  εἰκότως,  λωποδύτες.   Διότι  θα  δείτε  ότι  οι 
οὗτος  δ’  ὁμοίως  πονηρός.   (25.)  Καὶ  αντίδικοι αυτοί είναι ένοχοι και κατά 
μὴν  εἰ  παθεῖν  τί  μοι  συνέβη,φόνου  τους δύο τούτους [νόμους].  Διάβαζε.
καὶ τῶν δεινοτάτων ἂν ἦν ὑπόδικος. 
Τὸν  γοῦν  τῆς  Βραυρωνόθεν  ἱερείας  Νόμοι 
πατέρ’  ὁμολογουμένως  οὐχ  Σύμφωνα  με  αυτούς  τους  δύο 
ἁψάμενον  τοῦ  τελευτήσαντος,  ὅτι  νόμους  ο  κατηγορούμενος  Κόνων 
τῷ  πατάξαντι  τύπτειν  κρίνεται  ένοχος  από  τα  γεγονότα. 
παρεκελεύσατο,  ἐξέβαλεν  ἡ  βουλὴ  Διότι και υβριστικά συμπεριφέρθηκε 

Σελίδα 48 από 68
ἡ  ἐξ  Ἀρείου  πάγου,  δικαίως∙  εἰ  γὰρ  και  αφαίρεσε  ένδυμα.   Εάν  δε  εμείς 
οἱ παρόντες ἀντὶ τοῦ κωλύειν τοὺς ἢ  δεν  προτιμούσαμε  να  ασκήσουμε 
δι’  οἶνον  ἢ  δι’  ὀργὴν  ἤ  τιν’  ἄλλην  αγωγή  σύμφωνα  με  αυτούς  [τους 
αἰτίαν  ἐξαμαρτάνειν  ἐπιχειροῦντας  νόμους],  εμείς  εύλογα  θα 
αὐτοὶ  παροξυνοῦσιν,  οὐδεμί’  ἐστὶν  φαινόμασταν  φιλήσυχοι  και 
ἐλπὶς  σωτηρίας  τῷ  περιπίπτοντι  άνθρωποι  του  μέτρου,  αυτός  όμως 
τοῖς  ἀσελγαίνουσιν,  ἀλλ’  ἕως  ἂν  εξίσου  άθλιος.   25.   Και  βέβαια  αν 
ἀπείπωσιν,  ὑβρίζεσθαι  ὑπάρξει∙  κάτι μου είχε συμβεί, αυτός θα ήταν 
ὅπερ ἐμοὶ συνέβη. ένοχος  για  φόνο  με  τις  βαρύτατες 
συνέπειες.   Σε  κάθε  περίπτωση,  τον 
πατέρα  της  ιέρειας  από  τη 
Βραυρώνα,  ο  οποίος  αποδεδειγμένα 
δεν  είχε  αγγίξει  τον  νεκρό,  επειδή 
[όμως]  ενθάρρυνε  τον  επιτιθέμενο 
να  χτυπήσει,  τον  εξόρισε  το 
συμβούλιο  του  Αρείου  Πάγου, 
δικαίως.  Διότι,  εάν  οι 
παρευρισκόμενοι  αντί  να 
εμποδίζουν  αυτούς  που  υπό  την 
επήρεια οίνου ή εξαιτίας οργής ή για 
κάποιον  άλλο  λόγο  αποπειρώνται 
να διαπράξουν αδίκημα, οι ίδιοι τους 
ενθαρρύνουν,  δεν  απομένει  καμία 
ελπίδα  σωτηρίας  για  αυτόν  που 
πέφτει στα χέρια των αισχρών, αλλά 
θα  βιαιοπραγούν,  έως  ότου  τυχόν 
αποκάμουν.  Αυτό  ακριβώς  συνέβη 
σε μένα.  

3.4.9   §§ 26‐30

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(26.)  Ἃ τοίνυν, ὅθ’ ἡ δίαιτα ἐγίγνετο,   26. Αυτά  τώρα  που  έκαναν  κατά  τη 
ἐποίουν, βούλομαι πρὸς ὑμᾶς εἰπεῖν∙  διαιτησία θέλω να πω ενώπιόν σας, 
καὶ  γὰρ  ἐκ  τούτων  τὴν  ἀσέλγειαν  διότι και από αυτά θα αντιληφθείτε 
θεάσεσθ’  αὐτῶν.  Ἐποίησαν  μὲν  γὰρ  την  αισχρότητά  τους.   Παρέτειναν 
ἔξω  μέσων  νυκτῶν  τὴν  ὥραν,  οὔτε  τον  χρόνο  πέρα  από  τα  μεσάνυχτα 
τὰς  μαρτυρίας  ἀναγιγνώσκειν  με  το  να  μην  επιθυμούν  να 
ἐθέλοντες  οὔτ’  ἀντίγραφα  διδόναι,  διαβάζουν  τις  μαρτυρίες  και  να 
τῶν  τε  παρόντων  ἡμῖν  καθ’  ἕν’  παραδίδουν  αντίγραφα,  οδηγώντας 
οὑτωςὶ  πρὸς  τὸν  λίθον  ἄγοντες  καὶ  έτσι  τους  υποστηρικτές  μας,  έναν 
ἐξορκοῦντες,  καὶ  γράφοντες  προς  έναν  προς  τον  λίθο,  και  τους 
μαρτυρίας  οὐδὲν  πρὸς  τὸ  πρᾶγμα,  έβαζαν  να  ορκιστούν,  και 

Σελίδα 49 από 68
ἀλλ’  ἐξ  ἑταίρας  εἶναι  παιδίον  αὐτῷ  συνέτασσαν  μαρτυρίες  άσχετες 
τοῦτο  καὶ  πεπονθέναι  τὰ  καὶ  τά,  ἃ  προς  την  υπόθεση  –  ότι  το  αγόρι 
μὰ  τοὺς  θεούς,  ἄνδρες  δικασταί,  αυτό  ήταν  γιος  του  από  εταίρα  και 
οὐδεὶς  ὅστις  οὐκ  ἐπετίμα  τῶν του  είχε  συμβεί  αυτό  και  εκείνο‐, 
παρόντων καὶ ἐμίσει, τελευτῶντες δὲ  πράγματα  που,  μα  τους  θεούς, 
καὶ  αὐτοὶ  οὗτοι  ἑαυτούς.  (27.)Ἐπειδὴ  άνδρες  δικασταί,  προκάλεσαν 
δ’  οὖν  ποτ’  ἀπεῖπον  καὶ  αγανάκτηση  και  μίσος  σε  όλους 
ἐνεπλήσθησαν  ταῦτα  ποιοῦντες,  τους  παρευρισκομένους,  στο  τέλος 
προκαλοῦνταιἐπὶ  διακρούσει  καὶ  τῷ  και  στους  ίδιους.   27.   Όταν  τέλος 
μὴ σημανθῆναι τοὺς ἐχίνους ἐθέλειν  πάντων  κάποτε  κουράστηκαν  και 
ἐκδοῦναι  περὶ  τῶν  πληγῶν  παῖδας,  χόρτασαν  να  τα  κάνουν  αυτά, 
ὀνόματα  γράψαντες.  Καὶ  νῦν  οἶμαι  απηύθυναν  πρόκληση,  για  να 
περὶ  τοῦτ’  ἔσεσθαι  τοὺς  πολλοὺς  πετύχουν  αναβολή  και  να  μην 
τῶν λόγων αὐτοῖς. Ἐγὼ δ’ οἶμαι δεῖν  σφραγιστούν  τα  δοχεία  των 
πάντας  ὑμᾶς  ἐκεῖνο  σκοπεῖν,  ὅτι  εγγράφων,  ότι  επιθυμούν  να 
οὗτοι,  εἰ  τοῦ  γενέσθαι  τὴν  βάσανον  παραδώσουν τους δούλους τους για 
ἕνεκα  προὐκαλοῦντο  καὶ  ἐπίστευον  εξέταση για τα χτυπήματα μου, και 
τῷ  δικαίῳ  τούτῳ,  οὐκ  ἂν  ἤδη  τῆς  παρέδωσαν  γραπτώς  τα  ονόματά 
διαίτης  ἀποφαινομένης,  νυκτός,  τους.  Και  τώρα  νομίζω  ότι  το 
οὐδεμιᾶς ὑπολοίπου σκήψεως οὔσης,  μεγαλύτερο  μέρος  της 
προὐκαλοῦντο,  (28.)   ἀλλὰ  πρῶτον  επιχειρηματολογίας  τους  θα 
μὲν  πρὸ  τοῦ  τὴν  δίκην  ληχθῆναι,  στηριχτεί  σε  αυτό.   Εγώ  όμως 
ἡνίκ’  ἀσθενῶν  ἐγὼ  κατεκείμην,  καὶ  θεωρώ  ότι  όλοι  εσείς  πρέπει  να 
οὐκ  εἰδὼς  εἰ  περιφεύξομαι,  πρὸς  προσέξετε  το  εξής,  ότι  δηλαδή  οι 
ἅπαντας  τοὺς  εἰσιόντας  τοῦτον  κατηγορούμενοι, αν απηύθυναν την 
ἀπέφαινον  τὸν  πρῶτον  πατάξαντα  πρόκληση  για  να πραγματοποιηθεί 
καὶ  τὰ  πλεῖσθ’  ὧν  ὑβρίσμην  ο  βασανισμός και  πίστευαν  στο 
διαπεπραγμένον,  τότ’  ἂν  εὐθέως  μέσο  αυτό  απόδειξης,  δεν  θα 
ἧκεν  ἔχων  μάρτυρας  πολλοὺς  ἐπὶ  έκαναν  την  πρόκληση  μέσα  στη 
τὴν  οἰκίαν,  τότ’  ἂν  τοὺς  οἰκέτας  νύχτα,  όταν  η  απόφαση  της 
παρεδίδου  καὶ  τῶν  ἐξ  Ἀρείου  πάγου  διαιτησίας  ήδη  ανακοινωνόταν  και 
τινὰς  παρεκάλει∙  εἰ  γὰρ  ἀπέθανον,  δεν είχε απομείνει σ’ αυτούς κανένα 
παρ’ ἐκείνοις ἂν ἦν ἡ δίκη. (29.)  Εἰ δ’  άλλο  επιχείρημα,  28.   αλλά,  προτού 
ἄρ’  ἠγνόησε  ταῦτα,  καὶ  τοῦτο  τὸ  υποβληθεί η αγωγή, όταν κειτόμουν 
δίκαιονἔχων,  ὡς  νῦν  φήσει,  οὐ  ασθενής, και μη γνωρίζοντας αν θα 
παρεσκευάσατ’  ὑπὲρ  σωθώ,  και  προς  όλους  τους 
τηλικούτουκινδύνου,  ἐπειδή  γ’  επισκέπτες  τον  κατήγγελλα  ως 
ἀνεστηκὼς  ἤδη  προσεκαλεσάμην  εκείνον  που  πρώτος  χτύπησε  και 
αὐτόν, ἐν τῇ πρώτῃ συνόδῳ πρὸς τῷ  διέπραξε  τις  περισσότερες  βίαιες 
διαιτητῇ  παραδιδοὺς  ἐφαίνετ’ἄν∙  ὧν  πράξεις εις βάρος μου, τότε αμέσως 
οὐδὲν  πέπρακται  τούτῳ.   Ὅτι  δ’  θα  ερχόταν  στο  σπίτι  μου  με 
ἀληθῆ λέγω καὶ διακρούσεως ἕνεχ’ ἡ  πολλούς  μάρτυρες,  τότε  θα 
πρόκλησις  ἦν,  λέγε  ταύτην  τὴν  παρέδιδε  τους  δούλους  του  και  θα 

Σελίδα 50 από 68
μαρτυρίαν∙  ἔσται  γὰρ  ἐκ  ταύτης  προσκαλούσε  μερικά  μέλη  του 
φανερόν. Αρείου  Πάγου,  διότι,  αν  πέθαινα,  η 
υπόθεση  θα  κρινόταν  από  αυτούς. 
ΜΑΡΤΥΡΙΑ  29.   Αν  ίσως  τα  αγνόησε  αυτά,  και 
(30.)   Περὶ  μὲν  τοίνυν  τῆς  βασάνου  αν  και  διέθετε  αυτό  το  μέσο 
ταῦτα  μέμνησθε,  τὴν  ὥραν  ἡνίκα  απόδειξης,  όπως  τώρα  ισχυρίζεται, 
προὐκαλεῖτο,  ὧν  ἕνεκ’  ἐκκρούων  δεν  προετοιμάστηκε  για  έναν  τόσο 
ταῦτ’  ἐποίει,  τοὺς  χρόνους  τοὺς  μεγάλο  κίνδυνο,  όταν  λοιπόν 
πρώτους,  ἐν  οἷς  οὐδαμοῦ  τοῦτο  σηκώθηκα  και  πλέον  τον 
βουληθεὶς τὸ δίκαιον αὑτῷ γενέσθαι  προσκάλεσα  [ενώπιον  της 
φαίνεται,  οὐδὲ  προκαλεσάμενος,  δικαιοσύνης],  αμέσως  κατά  τη 
οὐδ’  ἀξιώσας.  Ἐπειδὴ  τοίνυν  ταὐτὰ  συνάντηση  μας ενώπιον  του 
πάντ’  ἠλέγχεθ’  ἅπερ  καὶ  νῦν,  πρὸς  διαιτητή,  θα  παρουσιαζόταν 
τῷ  διαιτητῇ,  καὶ  φανερῶς  ἐδείκνυτο  πρόθυμος  να  τους  παραδώσει. 
πᾶσιν  ὢν  ἔνοχος  τοῖς  Τίποτε  όμως  δεν  έχει  κάνει  από 
ἐγκεκλημένοις, αυτά.  Ότι  λοιπόν  λέω  την  αλήθεια 
και  ότι  η  πρόκληση  έγινε  για  να 
προκληθεί  καθυστέρηση,  διάβασε 
αυτή  τη  μαρτυρία.  Διότι  θα  γίνει 
φανερό από αυτή.

Μαρτυρία 
30.   Όσον  αφορά  τον  βασανισμό 
αυτά  να  θυμάστε,  την  ώρα  όταν 
έγινε  η  πρόκληση,  για  ποιο  σκοπό, 
δηλαδή  προσπαθώντας  να  κερδίσει 
χρόνο,  έπραττε  αυτά  τον  πρώτο 
καιρό,  κατά  τον  οποίο  αυτός 
ξεκάθαρα  δεν  επιθυμούσε  καθόλου 
να  κάνει  χρήση  αυτού  του  μέσου 
απόδειξης,  ούτε  απηύθυνε 
πρόκληση,  ούτε  ήγειρε  αξίωση. 
Αφού  λοιπόν  όλα  αυτά 
αποδείχθηκαν  ενώπιον  του 
διαιτητή,  όπως  ακριβώς  και  τώρα, 
και  φανερά  αποδεικνυόταν  ένοχος 
ως προς όλες τις κατηγορίες,

3.4.10 §§ 31‐37

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(31.)  ἐμβάλλεται μαρτυρίαν ψευδῆ καὶ   31.   ρίχνει  επιπλέον  [στον  εχίνο] 
ἐπιγράφεται  μάρτυρας  ἀνθρώπους  ψευδή  μαρτυρία,  και  εισάγει  ως 

Σελίδα 51 από 68
οὓς  οὐδ’  ὑμᾶς  ἀγνοήσειν  οἴομαι,ἐὰν  μάρτυρες  ανθρώπους,  τους 
ἀκούσητε,  ‘Διότιμος  Διοτίμου  οποίους  και  εσείς,  νομίζω,  θα 
Ἰκαριεύς,  ἈρχεβιάδηςΔημοτέλους  αναγνωρίσετε,  όταν  ακούσετε 
Ἁλαιεύς,  Χαιρήτιος  Χαιριμένους  ‘Διότιμος,  γιος  του  Διοτίμου  από 
Πιθεὺς  μαρτυροῦσιν  ἀπιέναι  ἀπὸ  τον δήμο της Ικαρίας, Αρχεβιάδης, 
δείπνου  μετὰ  Κόνωνος,  καὶ  γιος του Δημοτέλους από τον δήμο 
προσελθεῖν  ἐν  ἀγορᾷ  μαχομένοις  των  Αλών,  Χαιρέτιμος,  γιος  του 
Ἀρίστωνι καὶ τῷ υἱεῖ τῷ Κόνωνος, καὶ  Χαιριμένους, από τον δήμο Πίθου, 
μὴ  πατάξαι  Κόνωνα  Ἀρίστωνα’,  (32.)  μαρτυρούν  ότι  επέστρεφαν  από 
ὡς  ὑμᾶς  εὐθέως  πιστεύσοντας,  τὸ  δ’  δειπνο  μαζί  με  τον  Κόνωνα  και 
ἀληθὲς  οὐ  λογιουμένους,  ὅτι  πρῶτον  συνάντησαν  στην  αγορά  τον 
μὲν  οὐδέποτ’  ἂν  οὔθ’  ὁ  Λυσίστρατος  Αρίστωνα και τον γιο του Κόνωνος 
οὔθ’  ὁ Πασέας οὔθ’ ὁ Νικήρατος οὔθ’  να μαλώνουν, και ότι ο Κόνων δεν 
ὁ  Διόδωρος,  οἳ  διαρρήδην  χτύπησε  τον  Αρίστωνα’,   32.   σαν 
μεμαρτυρήκασιν  ὁρᾶν  ὑπὸ  Κόνωνος  να  τον  πιστέψετε  εσείς  αμέσως, 
τυπτόμενον  ἐμὲ  καὶ  θοἰμάτιον  χωρίς  να  λάβετε  υπ’  όψιν  σας  την 
ἐκδυόμενον  καὶτἄλλ’  ὅσ’  ἔπασχον  αλήθεια,  πρώτον  ότι  ουδέποτε 
ὑβριζόμενον,  ἀγνῶτες  ὄντες  κἀπὸ  ούτε ο Λυσίστρατος ούτε ο Πασέας 
ταὐτομάτου  παραγενόμενοι  τῷ  ούτε ο Νικήρατος ούτε ο Διόδωρος, 
πράγματι  τὰ  ψευδῆ  μαρτυρεῖν  οι οποίοι ρητά έχουν καταθέσει ότι 
ἠθέλησαν,  εἰ  μὴ  ταῦθ’  ἑώρων  είδαν τον Κόνωνα να με χτυπά και 
πεπονθότα∙ ἔπειτ’ αὐτὸς ἐγὼ οὐδέποτ’  να  μου  βγάζει  το  ιμάτιο  και  να 
ἄν,  μὴ  παθὼν  ὑπὸ  τούτου  ταῦτα,  υφίσταμαι όλες τις προσβολές που 
ἀφεὶς  τοὺς  καὶ  παρ’  αὐτῶν  τούτων  δέχτηκα,  θα  επιθυμούσαν  να 
ὁμολογουμένους  τύπτειν  ἐμὲ  πρὸς  τὸ  ψευδομαρτυρήσουν,  καθώς  [μου] 
οὐδ’  ἁψάμενον  πρῶτον  εἰσιέναι  ήταν άγνωστοι και παρευρέθησαν 
προειλόμην.  (33.)  Τί  γὰρ  ἄν;  ἀλλ’  ὑφ’  τυχαία στο περιστατικό, αν δεν με 
οὗ  γε  πρώτου  ἐπλήγην  καὶ  μάλισθ’  έβλεπαν να έχω υποστεί αυτές [τις 
ὑβρίσθην,τούτῳ  καὶ  δικάζομαι  καὶ  προσβολές].  Έπειτα,  εγώ  ο  ίδιος 
μιςῶ καὶ ἐπεξέρχομαι. Καὶ τὰ μὲνπαρ’  ουδέποτε,  εάν  δεν  είχα  υποφέρει 
ἐμοῦ  πάνθ’  οὕτως  ἐστὶν  ἀληθῆ  καὶ αυτά  από  τον  Κόνωνα,  θα  άφηνα 
φαίνεται∙  τούτῳ  δὲ  μὴ  παρασχομένῳ  αυτούς  που  οι  ίδιοι  ομολογούν  ότι 
τούτους  μάρτυρας  ἦν  δήπου  λόγος  με  χτύπησαν  και  δεν  θα 
οὐδείς,  ἀλλ’  ἑαλωκέναι  παραχρῆμ’  προτιμούσα  να  υποβάλω  αγωγή 
ὑπῆρχε  σιωπῇ.  Συμπόται  δ’  ὄντες  πρώτα εναντίον αυτού που δεν με 
τούτου  καὶ  πολλῶν  τοιούτων  ἔργων  άγγιξε.   33.   Γιατί  άραγε;  Αλλά 
κοινωνοὶ  εἰκότως  τὰ  ψευδῆ  αυτόν  από  τον  οποίο  πρώτα 
μεμαρτυρήκασιν.  Εἰ  δ’  ἔσται  τὸ  χτυπήθηκα  και  κατεξοχήν 
πρᾶγμα  τοιοῦτον,  ἐὰν  ἅπαξ  δέχτηκα  προσβολές,  αυτόν  και 
ἀπαναισχυντήσωσίν  τινες  καὶ  τὰ  φέρνω  στο  δικαστήριο  και  μισώ 
ψευδῆ φανερῶς τολμήσωσι μαρτυρεῖν,  και  διώκω  νομικά.   Και  τα  λόγια 
οὐδὲν  δὲ  τῆς  ἀληθείας  ὄφελος,  μου  είναι  αληθινά  και 
πάνδεινον  ἔσται  πρᾶγμα.   (34.)   Ἀλλὰ  αποδεικνύονται.  Αυτός  όμως,  αν 

Σελίδα 52 από 68
νὴ  Δί’  οὐκ  εἰσὶ  τοιοῦτοι.  Ἀλλ’  ἴσασιν  δεν  είχε  φέρει  αυτούς  ως 
ὑμῶν,  ὡς  ἐγὼ  νομίζω,  πολλοὶ  καὶ  τὸν  μάρτυρες,  δεν  θα  είχε  βέβαια 
Διότιμον  καὶ  τὸν  Ἀρχεβιάδην  καὶ  τὸν  κανένα  επιχείρημα,  αλλά  θα 
Χαιρήτιον  τὸν  ἐπιπόλιον  τουτονί,  οἳ  καταδικαζόταν  αμέσως  χωρίς  να 
μεθ’ ἡμέραν μὲν ἐσκυθρωπάκασιν καὶ  πει  λέξη.  Αλλά  ως  συμπότες 
λακωνίζειν φαςὶ καὶ τρίβωνας ἔχουσιν  αυτού  και  συμμέτοχοι  σε  πολλές 
καὶἁπλᾶς  ὑποδέδενται,  ἐπειδὰν  τέτοιες  πράξεις,  εύλογα  έχουν 
δὲσυλλεγῶσιν  καὶ  μετ’  ἀλλήλων  δώσει  ψευδή  κατάθεση.   Αν  το 
γένωνται,  κακῶν  καὶ  αἰσχρῶνοὐδὲν  πράγμα  πρόκειται  να  είναι  έτσι, 
ἐλλείπουσι.   (35.)  Καὶ  ταῦτα  τὰ  εάν  μία  φορά  κάποιοι  χάσουν 
λαμπρὰ  καὶ  νεανικά  ἐστιν  αὐτῶν  ‘οὐ  κάθε  αίσθημα  ντροπής  και 
γὰρ  ἡμεῖς  μαρτυρήσομεν  ἀλλήλοις;  τολμήσουν  να  δώσουν  προφανή 
Οὐ  γὰρ  ταῦθ’ἑταίρων  ἐστὶ  καὶ  φίλων;  ψευδή  κατάθεση  και  δεν  υπάρχει 
Τί  δὲ  καὶ  δεινόν  ἐστιν  ὧν  παρέξεται  κανένα  όφελος  από  [το  να  λέει 
κατὰ  σοῦ;  Τυπτόμενόν  φασί  τινες  κάποιος]  την  αλήθεια,  θα  είναι 
ὁρᾶν;  Ἡμεῖς  δὲ  μηδ’  ἧφθαι  τὸ  μία  εξαιρετικά  δυσμενής 
παράπαν  μαρτυρήσομεν.  Ἐκδεδύσθαι  κατάσταση.  34.  Αλλά, μα τον Δία, 
θοἰμάτιον;  Τοῦτ’  ἐκείνους  προτέρους  δεν  είναι  τέτοιοι  άνθρωποι  [θα 
πεποιηκέναι  ἡμεῖς  μαρτυρήσομεν.  Τὸ  έλεγε  κανείς].   Αλλά  πολλοί  από 
χεῖλος  ἐρράφθαι;  Τὴν  κεφαλὴν  δέ  γ’  εσάς  γνωρίζουν,  νομίζω,  και  τον 
ἡμεῖς  ἢἕτερόν  τι  κατεαγέναι  Διότιμο και τον Αρχεβιάδη και τον 
φήσομεν.’  (36.)   Ἀλλὰ  καὶ  μάρτυρας  Χαιρέτιμο,  αυτόν  εδώ  τον 
ἰατροὺς παρέχομαι. Τοῦτ’ οὐκ ἔστιν, ὦ  γκριζομάλλη,  οι  οποίοι  κατά  τη 
ἄνδρες  δικασταί,  παρὰ  τούτοις∙  ὅσα  διάρκεια  της  ημέρας 
γὰρ  μὴ  δι’  αὑτῶν,  οὐδενὸς  μάρτυρος  παρουσιάζονται  αυστηροί  και 
καθ’  ἡμῶν  εὐπορήσουσιν.  Ἡ  δ’  ἀπ’  ισχυρίζονται  ότι  μιμούνται  τον 
αὐτῶν  ἑτοιμότης  οὐδ’  ἂν  εἰπεῖν  μὰ  λακωνικό  τρόπο  ζωής  και  φορούν 
τοὺς θεοὺς δυναίμην ὅση καὶ οἵα πρὸς  λεπτά  ενδύματα  και  υποδήματα 
τὸ  ποιεῖν  ὁτιοῦν  ὑπάρχει.   Ἵνα  δ’  με  μονούς  πάτους,  όταν  όμως 
εἰδῆθ’  οἷα  καὶ  διαπραττόμενοι  συγκεντρωθούν και μείνουν μόνοι 
περιέρχονται, λέγ’ αὐτοῖς ταυταςὶ τὰς  τους, δεν απομένει καμία κακή και 
μαρτυρίας, σὺ δ’ ἐπίλαβε τὸὕδωρ. αισχρή  πράξη  που  να  μην 
πράξουν.  35.  Και αυτά τα λαμπρά 
ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ  και  ταιριαστά  σε  νέους  λόγια, 
(37.)   Τοίχους  τοίνυν  διορύττοντες  καὶ  ανήκουν  σε  αυτούς.   “Δεν  θα 
παίοντες  τοὺς  ἀπαντῶντας,  ἆρ’  ἂν  δώσουμε  εμείς  κατάθεση  ο  ένας 
ὑμῖν  ὀκνῆσαι  δοκοῦσιν  ἐν  για  τον  άλλον;  Δεν  είναι  αυτό 
γραμματειδίῳ  τὰ  ψευδῆ  μαρτυρεῖν  γνώρισμα  συντρόφων  και  φίλων; 
ἀλλήλοις οἱ κεκοινωνηκότες τοσαύτης  Και  τι  προκαλεί  φόβο  από  τη 
καὶ  τοιαύτης  φιλαπεχθημοσύνης  καὶ  μαρτυρία  που  θα  δώσει  εναντίον 
πονηρίας  καὶ  ἀναιδείας  καὶὕβρεως;  σου;  Κάποιοι  ισχυρίζονται  ότι  τον 
Πάντα  γὰρ  ταῦτ’  ἔμοιγ’  ἐν  τοῖς  ὑπὸ  είδαν  να  δέχεται  χτυπήματα; 
τούτων  πραττομένοις  ἐνεῖναι  δοκεῖ.  Εμείς θα καταθέσουμε ότι δεν τον 

Σελίδα 53 από 68
Καίτοι  καὶ  τούτων  ἕτερ’  ἐστὶν  έχουν  αγγίξει  καθόλου.   Ότι  του 
πεπραγμένα  τούτοις  δεινότερα,  ἀλλ’  αφαιρέθηκε  το  ιμάτιο;   Εμείς  θα 
ἡμεῖς  οὐχ  οἷοί  τε  γενοίμεθ’  ἂνπάντας  καταθέσουμε  ότι  τούτο  εκείνοι 
ἐξευρεῖν τοὺς ἠδικημένους. πρώτοι  είχαν  πράξει.   Ότι  του 
έρραψαν  το  χείλος;   Εμείς  θα 
ισχυριστούμε  ότι  το  κεφάλι  ή 
κάποιο  άλλο  [μέλος  του  σώματός 
σου]  είχε  σπάσει.”   36.   Αλλά  ως 
μάρτυρες  παρουσιάζω  και 
γιατρούς.  Τέτοια  μαρτυρία, 
άνδρες δικαστές, αυτοί δεν έχουν. 
Διότι  πέρα  απ’  όποια  μαρτυρία 
προσφέρουν  από  τους  ίδιους,  δεν 
θα  παρουσιάσουν  κανένα 
μάρτυρα  εναντίον  μας.   Δεν  θα 
μπορούσα,  μα  τους  θεούς,  να  πω 
το  μέγεθος  και  το  είδος  της 
προθυμίας  τους  ως  προς  το  να 
πράξουν  οτιδήποτε.   Για  να 
μάθετε  λοιπόν  τι  είδους  πράξεις 
κάνουν,  καθώς  περιφέρονται, 
διάβασε  σ’  αυτούς  αυτές  τις 
μαρτυρίες,  και  εσύ  σταμάτησε  το 
νερό (της κλεψύδρας). 

Μαρτυρίες 
37.  Εάν λοιπόν κάνουν διαρρήξεις
και χτυπούν αυτούς που βρίσκουν 
μπροστά  τους,  νομίζετε  ότι  θα 
διστάζουν  να  δίνουν  ψευδείς 
μαρτυρίες  σ’  ένα  μικρό  πίνακα  ο 
ένας  για  το  συμφέρον  του  άλλου, 
αυτοί  που  έχουν  συμμετάσχει  σε 
τόση  και  τέτοια  εριστικότητα  και 
ατιμία και αναίδεια και βιαιότητα; 
Διότι  μου  φαίνεται  ότι  όλα  αυτά 
υπάρχουν  στις  πράξεις  τους. 
Άλλωστε  υπάρχουν  και  άλλες 
πράξεις  τους  φοβερότερες  από 
τούτες,  αλλά  εμείς  δεν  θα 
μπορούσαμε  να  αναζητήσουμε 
όλους  εκείνους  που  έχουν 
αδικηθεί [από αυτούς].

Σελίδα 54 από 68
3.4.11 §§ 38‐41

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(38.)  Ὃ  τοίνυν  πάντων  ἀναιδέστατον   38. Θεωρώ,  ωστόσο,  καλύτερο  να 
μέλλειν  αὐτὸν  ἀκούω  ποιεῖν,  βέλτιον  σας  προειδοποιήσω  για  το  πιο 
νομίζω προειπεῖν ὑμῖν εἶναι. Φαςὶ γὰρ  αδιάντροπο  που,  ακούω,   σκοπεύει 
παραστησάμενον  τοὺς  παῖδας  αὐτὸν  να  κάνει.  Διότι  λένε  ότι  θα 
κατὰ τούτων ὀμεῖσθαι, καὶ ἀράς τινας  παρουσιάσει  δίπλα  του  τα  παιδιά 
δεινὰς καὶ χαλεπὰς  ἐπαράσεσθαι καὶ  του  και  θα  ορκιστεί  σε  αυτά,  και 
τοιαύτας  οἵας  ἀκηκοώς  γέ  τις  επικαλούμενος  κάποιες  φοβερές 
θαυμάσας ἀπήγγελλεν ἡμῖν. ἔστιδ’, ὦ  και  σκληρές  κατάρες  και  τέτοιες, 
ἄνδρες  δικασταί,  ἀνυπόστατα  μὲν  τὰ  τις  οποίες  κάποιος  που  τις  έχει 
τοιαῦτα  τολμήματα∙  οἱ  γὰρ  οἶμαι  ακούσει  κατάπληκτος  μας  τις 
βέλτιστοι  καὶ  ἥκιστ’  ἂν  αὐτοί  τι  ανέφερε.  Είναι  όμως  αβάσιμες, 
ψευσάμενοι  μάλισθ’  ὑπὸ  τῶν  άνδρες  δικαστές,  τέτοιες  πράξεις 
τοιούτων  ἐξαπατῶνται∙  οὐ  μὴν  θράσους.  Γιατί,  νομίζω,  οι  πλέον 
ἀλλὰδεῖ πρὸς τὸν βίον καὶ τὸν τρόπον  έντιμοι  και  οι  λιγότερο  ικανοί  να 
ἀποβλέποντας  πιστεύειν.   (39.)   Τὴν  πουν  κάποιο  ψέμα,  κατεξοχήν 
δὲ  τούτου  πρὸς  τὰ  τοιαῦτ’  ὀλιγωρίαν  εξαπατώνται  από  τέτοιου  είδους 
ἐγὼ πρὸς ὑμᾶς ἐρῶ∙ πέπυσμαι γὰρ ἐξ  ανθρώπους.  Όμως  όχι,  πρέπει 
ἀνάγκης.  Ἀκούω  γάρ,  ὦ  ἄνδρες  κανείς  να  [τους]  πιστεύει,  αφού 
δικασταί,  Βάκχιόν  τέ  τινα,  ὃς  παρ’  κοιτάξει  τον  βίο  και  τον 
ὑμῖν  ἀπέθανε,  καὶ  Ἀριστοκράτην  τὸν  χαρακτήρα  [τους].   39.   Θα  σας  πω 
τοὺς  ὀφθαλμοὺς  διεφθαρμένον  καὶ  επίσης  για  την  περιφρόνησή  του 
τοιούτους  ἑτέρους  καὶ  Κόνωνα  προς  τέτοια  πράγματα.   Διότι 
τουτονὶ  ἑταίρους  εἶναι  μειράκι’  ὄντας  αναγκάστηκα  να  ζητήσω 
καὶ  Τριβαλλοὺς  ἐπωνυμίαν  ἔχειν∙  πληροφορίες.   Ακούω  λοιπόν, 
τούτους  τά  θ’  Ἑκαταῖα  [κατεσθίειν,]  άνδρες  δικαστές,  ότι  κάποιος 
καὶ  τοὺς  ὄρχεις  τοὺς  ἐκ  τῶν  χοίρων,  Βάκχιος,  ο  οποίος  καταδικάστηκε 
οἷς  καθαίρουσιν  ὅταν  εἰσιέναι  σε θάνατο στο δικαστήριό σας, και 
μέλλωσιν,  συλλέγοντας  ἑκάστοτε  ο  Αριστοκράτης,  αυτός  με  τους 
συνδειπνεῖν  ἀλλήλοις,  καὶ  ῥᾷον  φθαρμένους  οφθαλμούς,  και 
ὀμνύναι  καὶ  ἐπιορκεῖν  ἢ  ὁτιοῦν.  (40.)  μερικοί  άλλοι  τέτοιοι  και  ο 
Οὐ δὴ Κόνων ὁ τοιοῦτος πιστός ἐστιν  κατηγορούμενος  Κόνων  ήταν 
ὀμνύων,  οὐδὲ  πολλοῦ  δεῖ,ἀλλ’  ὁ  μηδ’  σύντροφοι  από  νεαροί  και  έφεραν 
εὔορκον μηδὲν ἂν ὀμόσας, κατὰ δὲ δὴ  την  επωνυμία  Τριβαλλοί,  και  ότι 
παίδων  ὧν  μὴ  νομίζετε  μηδ’  ἂν  κατέτρωγαν  τις  προσφορές  στην 
μελλήσας,  ἀλλὰ  κἂν  ὁτιοῦν  παθὼν  Εκάτη, και τους όρχεις των χοίρων, 
πρότερον,  εἰ  δ’  ἄρ’  ἀναγκαῖον,  τους  οποίους  προσφέρουν  για 
ὀμνύων  ὡς  νόμιμον,  καθαρμό,  όταν  πρόκειται  να 
ἀξιοπιστότεροςτοῦ  κατὰ  τῶν  παίδων  συνέλθει  δημόσια  συνεδρίαση, 

Σελίδα 55 από 68
ὀμνύοντος  καὶ  διὰ  τοῦ  πυρός.  συγκέντρωναν  κάθε  φορά  και 
ἐγὼτοίνυν  ὁ  δικαιότερόν  σου  δειπνούσαν  μεταξύ  τους,  και  ότι 
πιστευθεὶς  ἂν  κατὰ  πάντ’,  ὦ  ευκολότερα  ορκίζονται  και 
Κόνων,ἠθέλης’  ὀμόσαι  ταυτί,  οὐχ  επιορκούν  παρά  [πράττουν] 
ὑπὲρ τοῦ μὴ δοῦναι δίκην ὧν ἠδίκηκα,  ο,τιδήποτε  άλλο.   40.   Ο  Κόνων 
καὶ  ὁτιοῦν  ποιῶν,  ὥσπερ  σύ,  ἀλλ’  ασφαλώς,  άνθρωπος  τέτοιου 
ὑπὲρ  τῆς  ἀληθείας  καὶ  ὑπὲρ  τοῦ  μὴ  ήθους,  δεν  είναι  αξιόπιστος,  όταν 
προσυβρισθῆναι,  ὡς  οὐ  ορκίζεται.   Κάθε  άλλο  μάλιστα. 
κατεπιορκησόμενος  τὸ  πρᾶγμα.  Λέγε  Αλλά αυτός που δεν θα έδινε όρκο 
τὴν πρόκλησιν. ούτε  για  την  αλήθεια  ούτε  θα 
σκεπτόταν  να  ορκιστεί  στα  παιδιά 
ΠΡΟΚΛΗΣΙΣ  του,  το  οποίο  δεν  είναι 
(41.)   Ταῦτ’  ἐγὼ  καὶ  τότ’  ἠθέλης’  καθιερωμένη  σας  πρακτική,  αλλά 
ὀμόσαι, καὶ νῦν ὀμνύω τοὺς θεοὺς καὶ  θα  προτιμούσε  να  πάθει 
τὰς  θεὰς  ἅπαντας  καὶ  πάσας  ὑμῶν  οτιδήποτε,  κι  αν  είναι  αναγκαίο, 
ἕνεκ’,  ὦ  ἄνδρες  δικασταί,  καὶ  τῶν  ορκίζεται  σύμφωνα  με  τα 
περιεστηκότων,  ἦ  μὴν  παθὼν  ὑπὸ  καθιερωμένα  και  είναι  πιο 
Κόνωνος  ταῦθ’  ὧν  δικάζομαι,  καὶ  αξιόπιστος  από  αυτόν  που 
λαβὼν  πληγάς,  καὶ  τὸ  χεῖλος  ορκίζεται στα παιδιά του και [είναι 
διακοπεὶς  οὕτως  ὥστε  καὶ  ῥαφῆναι,  έτοιμος  να  περάσει]  μέσα  από  τη 
καὶ ὑβρισθεὶς τὴν δίκηνδιώκειν. Καὶ εἰ  φωτιά.  Εγώ  λοιπόν,  Κόνων,  ο 
μὲν  εὐορκῶ,  πολλά  μοι  ἀγαθὰ  οποίος  δικαιούμαι  να  είμαι 
γένοιτο  καὶ  μηδέποτ’  αὖθις  τοιοῦτο  περισσότερο αξιόπιστος από σένα, 
μηδὲν  πάθοιμι,  εἰ  δ’  ἐπιορκῶ,  θέλησα να  δώσω  αυτόν  τον  όρκο, 
ἐξώληςἀπολοίμην  αὐτὸς  καὶ  εἴ  τί  μοι  όχι  για  να  μην  τιμωρηθώ  για  τα 
ἔστιν  ἢ  μέλλει  ἔσεσθαι.ἀλλ’  οὐκ  αδικήματα  που  διέπραξα 
ἐπιορκῶ, οὐδ’ ἂν Κόνων διαρραγῇ. πράττοντας  οτιδήποτε  όπως  εσύ, 
αλλά  χάριν  της  αλήθειας  και  του 
να  μην  υποστώ  καμία  περαιτέρω 
ύβρη, για να μην χαθεί η υπόθεση 
εξαιτίας  της  ψευδορκίας  [του 
Κόνωνος].   Διάβασε  την  πρόκλησή
μου.

Πρόκληση 
41.   Αυτόν  τον  όρκο  εγώ  και  τότε 
θέλησα  να  τον  δώσω,  και  τώρα 
ορκίζομαι  στους  θεούς  όλους  και 
στις  θεές  όλες  για  χάρη  σας, 
άνδρες δικαστές, και για χάρη των 
παρισταμένων, ότι  πράγματι, 
αφού  έπαθα  από  τον  Κόνωνα 
αυτά,  για  τα  οποία  τον  φέρνω  στο 

Σελίδα 56 από 68
 δικαστήριο,  και  αφού  δέχτηκα 
χτυπήματα και σκίστηκε το χείλος 
μου  έτσι  ώστε  να  χρειαστεί  και 
ράμματα,  και  υπέστην  υβριστική 
συμπεριφορά,  υπέβαλα  [εναντίον 
του]  αγωγή.   Και  εάν  ορκίζομαι 
την  αλήθεια,  μακάρι  να  μου 
συμβούν πολλά και καλά, και ποτέ 
να  μην  πάθω  πάλι  τίποτε 
παρόμοιο, αν όμως ψευδορκώ, είθε 
να  καταστραφώ  εντελώς  ο  ίδιος 
και  ό,τι  έχω  ή  πρόκειται  να 
αποκτήσω.  Αλλά  δεν  ψευδορκώ, 
ακόμη  και  αν  ο  Κόνων  σκάσει 
[λέγοντας αυτό].

3.4.12 §§ 42‐44

Αρχαίο Κείμενο     Μετάφραση  
(42.)   Ἀξιῶ  τοίνυν  ὑμᾶς,  ὦ  ἄνδρες   42.   Επομένως,  άνδρες  δικαστές,  σας 
δικασταί,  πάνθ’  ὅσ’  ἐστὶν  δίκαι’  ζητώ, αφού σας απέδειξα όλους τους 
ἐπιδείξαντος  ἐμοῦ  καὶ  πίστιν  δίκαιους  ισχυρισμούς  μου  και 
προσθέντος  ὑμῖν,  ὥσπερ  ἂν  προσέθεσα μέσο αξιοπιστίας, όπως ο 
αὐτὸςἕκαστος  παθὼν  τὸν  καθένας  προσωπικά  θα  μισούσε  τον 
πεποιηκότ’ ἐμίσει, οὕτως ὑπὲρ ἐμοῦ  δράστη,  αν  είχε  πάθει  κάτι,  την  ίδια 
πρὸς  Κόνωνα  τουτονὶ  τὴν  ὀργὴν  οργή να έχετε για χάρη μου προς τον 
ἔχειν,  καὶ  μὴ  νομίζειν  ἴδιον  τῶν  κατηγορούμενο  Κόνωνα,  και  να  μην 
τοιούτων  μηδὲν  ὃ  κἂν  ἄλλῳ  τυχὸν  θεωρείτε  ιδιωτική  υπόθεση  κανένα 
συμβαίη,  ἀλλ’  ἐφ’  ὅτου  ποτ’  ἂν  από τα  αδικήματα  αυτού  του  είδους, 
συμβῇ,  βοηθεῖν  καὶ  τὰ  δίκαι’  ακόμη και αν τυχόν συμβεί σε άλλον 
ἀποδιδόναι, καὶ μισεῖν τοὺς πρὸ μὲν  άνθρωπο, αλλά όποιος τύχει να είναι 
τῶν  ἁμαρτημάτων  θρασεῖς  καὶ  το  θύμα,  να  βοηθείτε  και  να 
προπετεῖς,  ἐν  δὲ  τῷ  δίκην  ὑπέχειν  αποδίδετε  δικαιοσύνη  και  να  μισείτε 
ἀναισχύντους  καὶ  πονηροὺς  καὶ  αυτούς  που  εν  όψει  των  αδικημάτων 
μήτε  δόξης  μήτ’  ἔθους  μήτ’  ἄλλου  τους  είναι  θρασείς  και  βίαιοι,  και 
μηδενὸς  φροντίζοντας  πρὸς  τὸ  μὴ  όταν  εισάγονται  σε  δίκη  είναι 
δοῦναι  δίκην.   (43.)   Ἀλλὰ  δεήσεται  αδιάντροποι  και  κακοί,  και  δεν 

Σελίδα 57 από 68
Κόνων  καὶ  κλαήσει.  Σκοπεῖτε  δὴ  νοιάζονται  ούτε  για  την  υπόληψη 
πότερός  ἐστιν  ἐλεεινότερος,  ὁ  ούτε  για  την  καθιερωμένη  πρακτική 
πεπονθὼς  οἷ’  ἐγὼ  πέπονθ’  ὑπὸ  ούτε για τίποτε άλλο, φθάνει να μην 
τούτου, εἰ προσυβρισθεὶς ἄπειμι καὶ  τιμωρηθούν.   43.  Αλλά  ο  Κόνων  θα 
δίκης  μὴ  τυχών,  ἢ  Κόνων,  εἰ  δώσει  παρακαλέσει  και  θα  κλάψει. 
δίκην;  Πότερον  δ’  ὑμῶν  ἑκάστῳ  Εξετάζετε λοιπόν ποιος από τους δύο 
συμφέρει  ἐξεῖναι  τύπτειν  καὶ  είναι  άξιος  μεγαλύτερης  λύπησης, 
ὑβρίζειν  ἢ  μή;  Ἐγὼ  μὲν  οἴομαι  μή.  εκείνος που έχει υποφέρει τέτοια που 
Οὐκοῦν,  ἂν  μὲν  ἀφιῆτε,  ἔσονται  έχω  υποστεί  εγώ  στα  χέρια  του,  εάν 
πολλοί, ἐὰν δὲ κολάζητε, ἐλάττους. αποχωρήσω  (από  το  δικαστήριο) 
(44.)   Πόλλ’  ἂν  εἰπεῖν  ἔχοιμ’,  ὦ  έχοντας  υποστεί  επιπλέον  ύβρη  και 
ἄνδρες  δικασταί,  καὶ  ὡς  ἡμεῖς  χωρίς  να  λάβω  ικανοποίηση,  ή  ο 
χρήσιμοι, καὶ αὐτοὶ καὶὁ πατήρ, ἕως  Κόνων,  αν  τιμωρηθεί;   Στον  καθένα 
ἔζη,  καὶ  τριηραρχοῦντες  καὶ  από  εσάς  συμφέρει  να  επιτρέπεται 
στρατευόμενοι  καὶ  τὸ  σε  κάποιον  να  χτυπά  και  να 
προσταττόμενον  ποιοῦντες,  καὶ  ὡς  βιαιοπραγεί  ή  όχι;  Εγώ  νομίζω  πως 
οὐδὲν  οὔθ’  οὗτος  οὔτε  τῶν  τούτου  όχι.  Επομένως, αν τον αθωώσετε, θα 
οὐδείς∙  ἀλλ’  οὔτε  τὸ  ὕδωρ  ἱκανὸν  υπάρξουν  πολλοί  τέτοιοι,  εάν  τον 
οὔτε νῦν περὶ τούτων ὁ λόγος ἐστίν.  τιμωρήσετε, θα είναι λιγότεροι.
Εἰ  γὰρ  δὴ  ὁμολογουμένως  ἔτι  44.   Πολλά  θα  μπορούσα  να  πω, 
τούτων  καὶ  ἀχρηστοτέροις  καὶ  άνδρες  δικαστές,  και  ότι  είμαστε 
πονηροτέροις  ἡμῖν  εἶναι  χρήσιμοι  [πολίτες],  και  οι  ίδιοι  και  ο 
συνέβαινεν,  οὐ  τυπτητέοι,  οὐδ’  πατέρας  μας,  όσο  ζούσε,  και  ως 
ὑβριστέοι δήπου ἐσμέν. τριήραρχοι  και  ως  στρατιώτες  και 
Οὐκ οἶδ’ ὅ τι δεῖ πλείω λέγειν∙ οἶμαι  εκτελώντας  το  καθήκον  μας,  και  ότι 
γὰρ  ὑμᾶς  οὐδὲν  ἀγνοεῖν  τῶν  ούτε  ο  κατηγορούμενος  ούτε  κανείς 
εἰρημένων. από  τους  δικούς  του  [ήταν  χρήσιμος 
στην  πατρίδα].  Αλλά  ούτε  ο  χρόνος 
είναι  αρκετός  ούτε  τώρα  η  υπόθεση 
αφορά  αυτά.   Διότι  ακόμη,  αν 
ομολογουμένως  συνέβαινε  να 
είμαστε  πιο  άχρηστοι  και  πιο  κακοί 
πολίτες  από  τους  κατηγορουμένους, 
δεν  πρέπει,  νομίζω,  να  μας  χτυπούν 
και να βιαιοπραγούν σε βάρος μας. 
Δεν  γνωρίζω  γιατί  πρέπει  να  λέω 
περισσότερα.  Διότι  νομίζω  ότι  εσείς 
αντιλαμβάνεστε  όλα  όσα 
ειπώθηκαν. 
                                                                        (μετάφραση Ρ. Γ. Χατζηλάμπρου)
 
 

Σελίδα 58 από 68
3.5 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Αφού μελετήστε τον κατά Κόνωνος προσπαθήστε:
3.5.1 να επισημάνετε τα επιχειρήματα των αντιδίκων και να αξιολογήσετε 
την αξιοπιστία και πειστικότητά τους.
3.5.2  να  προσδιορίσετε  τα  σημεία  του  κειμένου,  όπου  ο  ρήτορας 
καταφεύγει στην παθοποιία και στην ηθοποιία, προκειμένου να επιτύχει 
τη δικαίωση του πελάτη του.
3.5.3 να επιχειρήσετε την ανασύνθεση των γεγονότων της υπόθεσης.
3.5.4 να προσφέρετε τις δικές σας εικασίες για την ετυμηγορία.
3.5.5 να κρίνετε τον Δημοσθένη ως λογογράφο.
 
 
3.8 ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΥΝΔΕΣΜΩΝ-ΣΧΟΛΙΩΝ

Εισαγωγή 
  
δικαστών/ενόρκων:  ο  ρόλος  του  δικαστή  στην  κλασική  Αθήνα  είχε 
χαρακτηριστικά  του  σύγχρονου  δικαστή  και  του  σύγχρονου  ενόρκου, 
γεγονός που δεν μπορεί να αποδοθεί στη μετάφραση.  Για να γίνει κανείς 
δικαστής, έπρεπε να έχει συμπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας του 
και  να  έχει  πλήρη  πολιτικά  δικαιώματα.   Από  όσους  προσφέρονταν 
εθελοντικά,  6000  επιλέγονταν  με  κλήρωση  ως  δικαστές  για  ένα  έτος 
(πιθανόν  600  από  κάθε  μία  από  τις  10  φυλές)  και  έδιναν  τον  δικαστικό 
όρκο.   Τα  σώματα  των  δικαστών  για  τα  διάφορα  δικαστήρια 
καταρτίζονταν  απ’  αυτόν  τον  κατάλογο  των  6000.   Τον  τέταρτο  αιώνα  η 
αμοιβή των δικαστών για κάθε ημέρα απασχόλησής τους στο δικαστήριο, 
ήταν 3 οβολοί.
ανάκρισις: πρόκειται για την προκαταρκτική εξέταση, η οποία ξεκινούσε 
με την απαγγελία της κατηγορίας και την ορκωμοσία των διαδίκων ότι η 
κατηγορία  ή  η  άρνησή  της  ήταν  αληθινή  (ἀντωμοσία).   Στη  συνέχεια 
γινόταν  ανάκριση  με  τη  σημερινή  έννοια  του  όρου.   Ο  άρχοντας  έθετε 
ερωτήσεις  στους  διαδίκους,  οι  οποίοι  μπορούσαν  επίσης  να  θέτουν 
ερωτήσεις ο ένας στον άλλο.  Κατά την ἀνάκρισιν γίνονταν κατανοητά τα 
επιχειρήματα  των  δύο  πλευρών  και  τα  αμφισβητούμενα  σημεία  της 
υπόθεσης.
διαιτησία:  πρόκειται  για  διαδικασία  συνήθη  στην  αρχαία  Αθήνα,  κατά 
την  οποία  οι  άνθρωποι  προσπαθούσαν  να  ρυθμίσουν  τις  διαφορές  τους 
εξωδίκως.  Η διαιτησία μπορούσε να είναι ιδιωτική ή δημόσια.  Στην πρώτη 
περίπτωση οι αντίδικοι επέλεγαν οι ίδιοι τους διαιτητάς τους.  Αλλά αν ο 
ένας  αντίδικος  αρνιόταν  να  δεχθεί  τον  διαιτητὴν  που  πρότεινε  ο 
αντίπαλός  του,  η  διαιτησία  δεν  μπορούσε  να  προχωρήσει.   Τότε 

Σελίδα 59 από 68
παρουσιαζόταν  η  ανάγκη  για  δημόσια  διαιτησία,  στην  οποία  ο  διαιτητὴς 
διοριζόταν  από  την  πολιτεία  κατόπιν  κληρώσεωςμε  αρμοδιότητα  να 
εκδώσει  απόφαση  χωρίς  να  υπάρχει  ανάγκη  κανονικής  δίκης  με 
ενόρκους.  Όλοι οι Αθηναίοι πολίτες (με ελάχιστες εξαιρέσεις) όφειλαν να 
υπηρετήσουν  ως  δημόσιοι  διαιτητές  κατά  το  πεντηκοστό  ένατο  έτος  της 
ηλικίας  τους  (βλ.  Αριστοτ.  Ἀθ.  Πολ.  53.4).   Η  απόφαση  της  ιδιωτικής 
διαιτησίας  ήταν  τελεσίδικη  και  ισότιμη  με  απόφαση  δικαστηρίου.  
Αντίθετα,  οι  διάδικοι  μπορούσαν  να  εφεσιβάλουν  την  απόφαση  του 
δημόσιου διαιτητού και να ζητήσουν να διεξαχθεί κανονική δίκη ενώπιον 
δικαστηρίου ενόρκων.  Η διαιτησία που προηγήθηκε της δίκης αἰκείας, για 
την οποία εκφωνήθηκε ο λόγος μας, ήταν δημόσια.
οἴκου:  σύμφωνα  με  την  αθηναϊκή  νομοθεσία  η  κοινωνία  δεν 
αποτελούνταν  απλώς  από  άτομα,  αλλά  από  οἴκους.   Οἶκος  κυριολεκτικά 
σημαίνει  ‘οικία’  και  είναι  ο  όρος  που  χρησιμοποιείται  για  τα  μέλη  μιας 
οικογένειας  που  ζουν  μαζί  σε  μία  οικία.   Ο  οἶκος  περιλάμβανε  την 
οικογενειακή περιουσία, διέθετε ‘κύριο’, τον άνδρα στον οποίο βασιζόταν 
η  συντήρηση  των  άλλων  μελών  του  οἴκου,  και  είχε  τις  εστιακές  και 
θρησκευτικές του τελετές, συμπεριλαμβανομένων των τελετών προς τιμή 
των νεκρών του μελών.
προκλήσεων:Βλ. σχόλια στις παραγράφους 27 και 40.
συναίνεση  του  μάρτυρα:κατά  τον  τέταρτο  αιώνα  οι  μάρτυρες  δεν 
κατέθεταν πλέον προφορικά στο δικαστήριο, αλλά ο γραμματέας διάβαζε 
μία  γραπτή  έκθεση  της  κατάθεσης  του  μάρτυρα,  και  ο  μάρτυρας  απλώς 
επιβεβαίωνε την ακρίβειά της.  Η μεταβολή ως προς την παρουσίαση των 
καταθέσεων  ίσως  έγινε  για  εξοικονόμηση  χρόνου  ή  για  να  γίνεται 
ευκολότερα κατανοητό το περιεχόμενο της μαρτυρίας.
συνηγόρων:δηλαδή  των  επικουρούντων  ομιλητών,  οι  οποίοι  μπορούσαν 
να  υπάρξουν  τόσο  από  την  πλευρά  της  κατηγορίας  όσο  και  της 
υπεράσπισης.   Ο  διάδικος  μπορούσε  να  σταματήσει  να  μιλάει  προτού 
τελειώσει  το  χρονικό  όριο  που  είχε  στη  διάθεσή  του  και  να  ζητήσει  από 
κάποιον άλλον να μιλήσει προς υποστήριξή του μέσα στον χρόνο που του 
παρείχε  η  κλεψύδρα.   Οι  συνήγοροι  έπρεπε  να  είναι  συγγενείς  ή  φίλοι, 
που  μιλούσαν  στο  δικαστήριο  λόγω  της  προσωπικής  τους  σχέσης  με  τον 
διάδικο, χωρίς αμοιβή ασφαλώς.
τριηραρχία:  η  τριηραρχία  ήταν  μία  από  τις  λειτουργίες,  οι  οποίες 
συνιστούσαν  τρόπο  έμμεσης  φορολόγησης  των  εύπορων  Αθηναίων.  
Ωστόσο,  η  ανάληψη  μιας  τέτοιας  λειτουργίας  χάριζε  δημοτικότητα  στο 
άτομο  που  την  αναλάμβανε,  την  οποία  συχνά  ‘εξαργύρωνε’  με  την 
ανάδειξή  του  στα  πολιτικά  αξιώματα  της  πόλης.   Η  πολιτεία  προμήθευε 
το  πλοίο,  τον  βασικό  του  εξοπλισμό  και  την  πληρωμή  του  πληρώματος, 
ενώ  ο  τριήραρχος  αναλάμβανε  προσωπικά  τη  διοίκηση,  τα  έξοδα 
συντήρησης και επισκευήςτου πλοίου για ένα έτος.  Μετά το 411 ανάθεση 
της  τριηραρχίας  γινόταν  πλέον  σε  δύο  διαφορετικά  άτομα 

Σελίδα 60 από 68
(συντριηραρχία).   Το  357  έγινε  αναδιοργάνωση  της  τριηραρχίας  και  η 
ανάληψή  της  γινόταν  από  άτομα  που  ανήκαν  στους  1200  ευπορότερους 
Αθηναίους  πολίτες,  οι  οποίοι  συγκροτούσαν  20  ομάδες,  που  καλούνταν 
συμμορίαι με 60 μέλη η καθεμία.  Το 340 ο Δημοσθένης ως ἐπιστάτης τοῦ 
ναυτικοῦ  εισηγήθηκε  και  επέβαλε  βελτιώσεις  στο  σύστημα  χρηματο‐
δότησης του ναυτικού, και πλέον το βάρος της ανάληψης της τριηραρχίας 
έπεφτε  στους  300  ευπορότερους  πολίτες  της  Αθήνας.   Η  συγκεκριμένη 
λειτουργία καταργήθηκε από τον Δημήτριο τον Φαληρέα το 317‐307.
ψήφιζε: σύνδ. στην εικόνα imagepshfoi1
  
3.4.1 Σχετικά με το αρχαίο κείμενο
Υιοθετήσαμε  το  αρχαίο  κείμενο  από  την  έκδοση  του  W.  Rennie, 
Demosthenis Orationes III, Oxford 1931, με μόνη διαφορά πέντε γραφές που 
προκρίνουν  οι  C.  Carey  και  R.  Reid  στο  κείμενό  τους  (Selected  Private 
Speeches, Cambridge 1985).  Οι γραφές αυτές είναι οι εξής:
(1.) ὧν SA: περὶ ὧν Rauchenstein: ἣν ἔχων FQD.
(7.) Διότιμος Menschig, cf. 31, 34: Θεότιμος codd.
(26.) τοῦτο καὶ codd.: καὶ τοῦτο Robertson.
(40.) εὔορκον μηδὲν codd.: εὔορκον <ἑκὼν> μηδὲν Rennie.
ὡς  νόμιμον  ἀξιοπιστότερος  codd.:  ὡς  νόμιμον,  <κατ’  ἐξωλείας  αὑτοῦ 
καὶ γένους καὶ οἰκίας>, ἀξιοπιστότερος Blass.
Δεν παραθέτουμε κριτικό υπόμνημα. όποιος επιθυμεί να το συμβουλευτεί, 
παρακαλείται να ανατρέξει στην έκδοση της Οξφόρδης.

  
Κείμενο μετάφρασης 
  
1. υβριστική συμπεριφορά: βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου.
δίκη για σωματική βλάβη: βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου
λωπωδυτών απαγωγή: βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου
γραφή ύβρεως: βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου
ιδιωτική δίκη: δηλαδή δίκη ιδιωτικού δικαίου, η οποία συχνά ονομαζόταν 
απλώς δίκη.  Αφορούσε υποθέσεις που θεωρούνταν ότι δεν επηρέαζαν την 
κοινότητα  αλλά  μόνο  τα  εμπλεκόμενα  άτομα.   Σ’  αυτές  τις  περιπτώσεις 
μόνο το πρόσωπο, το οποίο ισχυριζόταν ότι είχε υποστεί κάποιο αδίκημα, 
μπορούσε να υποβάλει αγωγή.
την  επιβολή  της  θανατικής  ποινής:  η  αυστηρότερη  των  ποινών 
επιβαλλόταν στην αρχαία Αθήνα, μάλιστα αμέσως μετά τη δίκη, εκτός αν 
αυτή συνέπιπτε με το ετήσιο ταξίδι του ιερού πλοίου από την Αθήνα στη 
Δήλο.  Την εποπτεία της επιβολής της θανατικής ποινής είχαν οἱ Ἕνδεκα, 
ενώ την εκτέλεση αναλάμβανε επαγγελματίας εκτελεστής, γνωστός κατ’ 
ευφημισμόν  ως  δήμιος.   Παραδίδονται  δύο  μέθοδοι  εκτέλεσης  στην 
κλασική  Αθήνα,  πάνω  στο  τύμπανον,  μία  όρθια  ξύλινη  σανίδα  με  πέντε 

Σελίδα 61 από 68
σιδερένιους  χαλκάδες  που  έμπαιναν  γύρω  από  τον  λαιμό,  τους  καρπούς 
και  τους  αστραγάλους  και  στερεώνονταν  με  καρφιά,  και  η  δηλητηρίαση 
με κώνειο.
[οἱἝνδεκα]: βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου.
3.  Πάνακτο:  αθηναϊκό  φρούριο  στη  μεθόριο  Αττικής‐Βοιωτίας,  βλ.  τα 
δεδομένα της υπόθεσης.
5.  ταξίαρχοι:  οι  ταξίαρχοι  ήταν  δέκα,  ένας  από  κάθε  φυλή.   Ο  καθένας 
διοικούσε  την  τάξιν,  το  σώμα  των  οπλιτών  που  προερχόταν  από  μία 
φυλή.   Συμπεραίνουμε  ότι  ο  Αρίστων  και  οι  γιοι  του  Κόνωνος 
υπηρετούσαν στο Πάνακτο ως οπλίτες.
[φυλή]: με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένους (λίγο πριν από το 500 π.Χ.) 
στην Αθήνα οι παραδοσιακές τέσσερις ιωνικές φυλές αντικαταστάθηκαν 
από  ένα  νέο  σύστημα  δέκα  φυλών,  κάθε  μία  από  τις  οποίες  αποτελείτο 
από  έναν  αριθμό  δήμων.   Οι  δέκα  φυλές  είχαν  ορισμένες  θεσμικές  και 
διοικητικές  αρμοδιότητες,  π.χ.  στη  συγκρότηση  του  σώματος  των 
δικαστών και του στρατού.
7.  το  Λεωκόριο:  ιερό  ή  μνημείο  αφιερωμένο  στις  τρεις  θυγατέρες  του 
ήρωα‐βασιλιά  της  Αττικής  Λεώ,  οι  οποίες  θυσιάστηκαν  για  να  σωθεί  η 
πατρίδα σύμφωνα με τις επιταγές ενός χρησμού.  Βρισκόταν στην αγορά. 
η ακριβής τοποθεσία του αγνοείται, πιθανολογείται ωστόσο η ταύτισή του 
με  ένα  μικρό  περίβολο  στη  νοτιοδυτική  πλευρά  της  αγοράς,  όπου 
βρέθηκαν  αναθήματα  αφιερωμένα  σε  γυναικείες  θεότητες  ή  ηρωίδες.  
Κοντά  στο  Λεωκόριον  οι  Αρμόδιος  και  Αριστογείτων  δολοφόνησαν  τον 
Ίππαρχο, τον γιο του Πεισιστράτου (βλ. Θουκ. 1.20, 6.57).
στου  Πυθοδώρου:  πιθανότατα  ο  ίδιος  έμπορος  αναφέρεται  στον  Ισοκ. 
17.33,  όπου  προσδιορίζεται  ως  σκηνίτης.   Ενδεχομένως  λοιπόν  ο 
πληθυντικός (‘τῶν Πυθοδώρου’), ο οποίος δεν αποδίδεται στη μετάφραση, 
να αναφέρεται στις σκηνές‐καταστήματα του Πυθοδώρου στην αγορά.
Μελίτη: ύψωμα στα νοτιοδυτικά της αγοράς, όπου βρισκόταν η Πνύκα.
του γναφέα: ο γναφεύς κατεργαζόταν, έξαινε και λεύκαινε το μαλλί.
Σπίνθαρος  ο  γιος  του  Εύβουλου:  πιθανόν  πρόκειται  για  τον  γιο  του 
επιφανούς Αθηναίου πολιτικού, αντίπαλου του Δημοσθένους.  Ο πατέρας 
του  Ευβούλου  ονομαζόταν  Σπίνθαρος,  και  υπήρχε  συνήθεια  ο  γιος  να 
παίρνει το όνομα του παππού από την πλευρά του πατέρα.
τον  ναό  της  Περσεφόνης:  ιερό  της  αγοράς,  του  οποίου  η  ακριβής 
τοποθεσία  δεν  είναι  βέβαιη,  πιθανολογείται  όμως  ότι  βρισκόταν  στη 
νοτιοανατολική πλευρά της αγοράς, στο λόφο της Ακρόπολης, κοντά στο 
Ελευσίνιον.
9.  μιμούμενος  τους  κόκορες  που  νικούν:  οι  κοκορομαχίες  ήταν 
δημοφιλείς  στην  αρχαία  Αθήνα.   Επίσημες  διοργανώνονταν  μία  φορά  το 
χρόνο  στο  θέατρο  του  Διονύσου  (βλ.  Αιλιαν.  Ποικ.  Ἱστ.  2.28),  αλλά 
διεξάγονταν και ιδιωτικές (βλ. Αισχ. 1.53).

Σελίδα 62 από 68
ημίγυμνος:  μεταφράζεται  έτσι  το  γυμνός  του  αρχαίου  κειμένου,  καθώς 
από τον Αρίστωνα αφαιρέθηκε μόνο το ιμάτιο, παρέμεινε δηλαδή με τον 
χιτώνα, πρβλ. Δημοσθ. 21.216, Αισχίν. 1.26, Αριστοφ., Νεφ. 497, Λυσ. 150.
στο λουτρό: πρόκειται για δημόσιο λουτρό, βλ.§10.
10.  δήμο  Χολληδών:  δήμος  της  Αττικής  που  υπαγόταν  στη  Λεοντίδα 
φυλή και η τοποθεσία του πιθανολογείται κοντά στον Υμηττό.
12. ισχυρότατη αιμορραγία: προφανώς εννοείται αιμόπτυση.
θα  γέμιζα  πύον:  εννοείται  στους  πνεύμονες.   Το  εμπύημα  στους 
πνεύμονες  μπορεί  να  προκλήθηκε  είτε  από  χτύπημα  στον  θώρακα,  το 
οποίο  ίσως  προκάλεσε  κάταγμα  στα  πλευρά  που  τραυμάτισε  τους 
πνεύμονες,  είτε  ενδεχομένως  από  έκθεση  στο  κρύο  (εξαρτάται  ασφαλώς 
από  την  εποχή  που  έγινε  η  συμπλοκή).  βλ.  και  την   περιγραφή  των 
συμπτωμάτων στην §11.
13.  τολμήσει:  το  ρήμα  αυτό  απαντά  συχνά  στα  ρητορικά  κείμενα, 
αναφέρεται στον αντίδικο και  έχει  πάντα αρνητική σημασία, δηλαδή ‘θα 
έχει το θράσος’.
σε αστεϊσμό και φάρσες: πρβλ. Αριστοτ. Ῥητορ. 1419b, όπου αναφέρεται 
ότι  ο  σοφιστής  Γοργίας  δίδασκε  ότι  τα  σοβαρά  επιχειρήματα  πρέπει  να 
‘καταστρέφονται’ με γέλωτα και, αντίθετα, τα αστεία με σοβαρότητα.
14.  αξιοπρεπών  και  ηθικών  ανδρών:  μεταφράζουμε  έτσι  το 
καλῶνκἀγαθῶν ἀνδρῶν του αρχαίου κειμένου, χαρακτηρισμός ήθους αλλά 
και  κοινωνικής  τάξης,  συγκεκριμένα  της  εύπορης  τάξης,  της  οποίας  τα 
μέλη  είχαν  τη  δυνατότητα  να  λάβουν  καλή  (και  ακριβή)  παιδεία.   Στο 
συγκεκριμένο χωρίο ο όρος πιθανότατα διατηρεί και τις δύο σημασίες.
ιθύφαλλους:  ἰθύφαλλος  καλείται  ο  φαλλός  πάνω  σε  κοντάρι  που 
περιφέρεται  σε  γιορτές  γονιμότητας.   Ομοίως  ἰθύφαλλος  ονομάζεται  και 
το τραγούδι, ο χορός αλλά και αυτός που συμμετέχει σε αυτές τις γιορτές.  
Στο  17  προκύπτει  ότι  Ἰθύφαλλος  καλείται  η  θεότητα  της  γονιμότητας.  Η 
επιλογή  αυτής  της  ‘άσεμνης’  ονομασίας  για  μία  νεανική  ἑταιρεία  στόχο 
είχε να σοκάρει.
αυτολήκυθους:  αὐτολήκυθος  κυριολεκτικά  σημαίνει  ‘αυτός  που 
μεταφέρει  μόνος  τη  φιάλη  του’,  το  οποίο  ήταν  ένα  τυπικό  καθήκον  των 
δούλων.  Επομένως, ο τίτλος αυτός χαρακτηρίζει εκείνον που δεν διαθέτει 
δούλους,  τον  φτωχό.   Η  επιλογή  αυτής  της  ονομασίας  για  μία  νεανική 
ἑταιρεία είχε στόχο να προκαλέσει το αίσθημα σεβασμού που οι Αθηναίοι 
έτρεφαν προς τον πλούτο και την κοινωνική θέση.
ερωτεύονται  εταίρες  .  .  .  λάβει  χτυπήματα:  συμπλοκές  για  γυναίκες, 
πάντοτε εταίρες, δεν ήταν σπάνιες στην αρχαία Αθήνα, πρβλ. Λυσ. 3.43, 4 
passim, Δημοσθ. 21.36, Λουκιαν. Ἑταιρ. Διάλ. 9.5, 15.1‐2, Αθήν. 13.555a, 584c, 
607d‐e,  επίσης  Αριστοφ.  Σφῆκ.  1335‐63.   Οι  εταίρες  ήταν  πόρνες,  ο  όρος 
όμως χρησιμοποιείται συνήθως σε αντιδιαστολή με τις κοινές πόρνες των 
οίκων  ανοχής.   Ωστόσο,  παρατηρείται  μία  ρευστότητα  στη  χρήση  του 
όρων,  ανάλογα  πάντα  και  με  τις  προθέσεις  του  κειμένου.   Μάλιστα, 

Σελίδα 63 από 68
πολλοί σύγχρονοι μελετητές της αρχαίας αθηναϊκής κοινωνίας τείνουν να 
δεχθούν μόνο δύο κατηγορίες γυναικών στην αρχαία Αθήνα, τις νόμιμες 
(ή δυνάμει νόμιμες) συζύγους και τις πόρνες.
νέους:  αν  και  δεν  μπορούμε  να  είμαστε  βέβαιοι  για  τον  ηλικιακό 
προσδιορισμό  της  νεότητας  στην  αρχαιότητα,  υπάρχουν  ωστόσο 
αναφορές  στα  κείμενα  (βλ.  Πλάτ.  Νόμοι  932b,  Ξενοφ.  Ἀπομν.  Ι.2.33‐5)  και 
ενδείξεις  από  τη  νομοθεσία  (π.χ.  κατώτερο  ηλικιακό  όριο  για  ανάληψη 
κάποιων  αξιωμάτων)  και  την  κοινωνική  πρακτική  (π.χ.  θεωρούμενη 
σωστή  ηλικία  γάμου  για  έναν  άνδρα)  που  συνιστούν  ότι  τον  τέταρτο 
αιώνα  τα  τριάντα  έτη  ήταν  ίσως  το  ανώτερο  όριο,  οπότε  κάποιος 
μπορούσε να χαρακτηρισθεί νέος. 
16. να επιστρέψουν στον Κόνωνα και στους γιους του: συνήθης κατάρα 
να επιστρέψει η κακή πράξη στον δράστη της, ειδικότερα ‘στο κεφάλι του’ 
(εἰς κεφαλήν τινι).
17.  να  ερευνήσω  και  να  πληροφορηθώ:  κάποια  πληροφόρηση  για  τη 
νομοθεσία  της  αθηναϊκής  πολιτείας  μπορούσε  να  έχει  κάποιος  από  τη 
δικαστική  θητεία  του  ίδιου  ή  ατόμων  του  οικογενειακού  και  φιλικού 
περιβάλλοντός  του,  και  από  την  εμπλοκή  του  ιδίου  ή  γνωστών  του  σε 
κάποια δίκη.  Αν επιθυμούσε ως διάδικος να προσκομίσει στο δικαστήριο 
το  κείμενο  ενός  νόμου,  έπρεπε  ο  ίδιος  να  αποκτήσει  αντίγραφο  από  τα 
αρχεία  της  πόλης  στο  Μητρῷον.   Δεν  έχει  παραδοθεί  καμία  αναφορά  σε 
διαδικασία  ελέγχου  της  ακρίβειας  του  κειμένου  του  νόμου  που 
παρουσίαζε κάποιος στο δικαστήριο, υπήρχε όμως νόμος που επέβαλλε τη 
θανατική  ποινή,  σε  όποιον  διαπιστωνόταν  ότι  είχε  προσκομίσει 
ανύπαρκτο νόμο. βλ. Δημοσθ. 26ii.24.
[Μητρῷον]:  ιερό  της  Ρέας,  μητέρας  των  θεών,  το  οποίο  βρισκόταν  στην 
Αγορά και από το 403/2 χρησίμευε ως αρχείο των πρωτότυπων κρατικών 
εγγράφων.
αγωγές  για  δυσφήμηση:  κύρια  πηγή  πληροφόρησης  για  τη 
συγκεκριμένη αγωγή είναι ο δέκατος λόγος του Λυσία (Κατὰ Θεομνήστου 
Ι), ο οποίος εκφωνήθηκε ως κατηγορητήριος λόγος σε μα τέτοια υπόθεση.  
Ο  σχετικός  νόμος  περιλάμβανε  έναν  κατάλογο  απαγορευμένων 
κακολογιών,  όπως  ο  ισχυρισμός  ότι  κάποιος  ήταν  δολοφόνος, 
πατροκτόνος ή μητροκτόνος, ρίψασπις κ.α.  Το αδίκημα ευσταθούσε, μόνο 
αν  το  περιεχόμενο  της  κακηγορίας/  λοιδορίαςήταν  αναληθές.   Γι’  αυτό 
αρκούσε  κανείς  να  αποδείξει  ότι  είχε  πει  την  αλήθεια,  για  να  αποδείξει 
την αθωότητά του.  Η ποινή σε περίπτωση καταδίκης σε δίκην κακηγορίας 
ήταν το πρόστιμο 500 δραχμών.
18.  δημόσιες  καταγγελίες  για  τραυματισμό:  ο  εσκεμμένος 
τραυματισμός  (τραῦμα  ἐκ  προνοίας)  ήταν  αδίκημα  που  εκδικαζόταν  από 
το  δικαστήριο  του  Αρείου  Πάγου,  όπως  οι  υποθέσεις  ανθρωποκτονίας  εκ 
προθέσεως,  με  τη  διαδικασία  της  γραφῆς,  βλ.  Αριστοτ.  Ἀθ.  Πολ.  57.3.   Σε 
περίπτωση καταδίκης η ποινή ήταν εξορία και δήμευση της περιουσίας.

Σελίδα 64 από 68
19. να μην κρίνονται . . . τη θέληση του καθενός: αυτός ο ισχυρισμός του 
Αρίστωνος  θυμίζει  τα  επιχειρήματα  της  Αθηνάς  στις  Εὐμενίδες  του 
Αισχύλου (βλ. Εγχειρίδιο ΕΑΠ Ι, 218‐221) για την ίδρυση του Αρείου Πάγου 
ως  αδιάβλητου  δικαστηρίου  για  την  εκδίκαση  υποθέσεων 
ανθρωποκτονίας.
25.  αν  κάτι  μου  είχε  συμβεί:  ευφημισμός  αντί  του  ‘αν  είχα  πεθάνει’.   Ο 
ίδιος ευφημισμός απαντούσε και στις διαθήκες.
τον πατέρα της ιέρειας . . . το συμβούλιο του Αρείου Πάγου: η σύντομη 
αναφορά  του  δικαστικού  προηγούμενου  δεν  αποκαλύπτει  την  κατηγορία 
που  αντιμετώπισε  ο  πατέρας  της  ιέρειας  από  τη  Βραυρώνα,  της  ιέρειας 
δηλαδή της Αρτέμιδος Βραυρωνείας. Η πιθανότερη εκδοχή κατά τονCarey 
είναι  ότι  ο  πατέρας  της  ιέρειας  δικάστηκε  για  ανθρωποκτονία  εκ 
προμελέτης, η εκδίκαση της οποίας ήταν αρμοδιότητα του Αρείου Πάγου.  
Η παραδοχή ότι ο κατηγορούμενος δεν άγγιξε το θύμα πιθανόν να ήταν ο 
ισχυρισμός  του  ιδίου  και  των  οικείων  του,  και  να  μην  αναφερόταν  στο 
κατηγορητήριο.   Σύμφωνα  με  αυτή  την  εκδοχή,  ο  κατηγορούμενος 
αυτοεξορίστηκε,  προτού  ολοκληρωθεί  η  δίκη  και  ανακοινωθεί  η 
ετυμηγορία  των  δικαστών,  η  οποία,  αν  ήταν  καταδικαστική,  θα  τον 
οδηγούσε  στην  εκτέλεση.   Πράγματι,  ο  νόμος  έδινε  τη  δυνατότητα  στους 
κατηγορουμένους  για  ανθρωποκτονία  εκ  προθέσεως  να  οδηγηθούν  στην 
εξορία,  αμέσως  μετά  την  ολοκλήρωση  του  πρώτου  λόγου,  πριν  από  τις 
δευτερολογίες  και  την  ετυμηγορία  του  δικαστηρίου  (βλ.  Αντιφ.  5.13, 
Δημοσθ. 23.69).  
το συμβούλιο του Αρείου Πάγου: αρχικά ήταν μία ομάδα αριστοκρατών 
που  συμβούλευαν  τον  βασιλιά  για  σημαντικές  αποφάσεις.   Η  ιδιότητα 
τότε  του  μέλους  του  Αρείου  Πάγου  πρέπει  να  ήταν  κληρονομική.   Η 
Ἀθηναίων Πολιτεία (3.6) δίνει την εντύπωση ότι τον έβδομο αιώνα ο Άρειος 
Πάγος  είχε  απεριόριστες  δικαστικές  εξουσίες.   Την  κλασική  εποχή  μέλη 
της βουλήςτου Αρείου Πάγου με ισόβια θητεία γίνονταν οι ἂρχοντες που 
είχαν  αφυπηρετήσει.   Ο  Άρειος  Πάγος  συγκαλούσε  δίκες  υπό  την 
προεδρεία  του  βασιλέως  ἂρχοντος  για  συγκεκριμένα  εγκλήματα,  την  εκ 
προθέσεως  ανθρωποκτονία  και  σωματική  βλάβη,  τον  εμπρησμό  και  την 
εκρίζωση των ιερών ελαιόδενδρων.
[βασιλεύς  άρχων]:  ένας  από  τους  εννέα  ἄρχοντες,  ο  οποίος  κατά  τον 
τέταρτο  αιώνα  ήταν  υπεύθυνος  για  την  εισαγωγή  στο  δικαστήριο 
υποθέσεων  σχετικών  με  τη  θρησκεία  (ασέβεια,  διαφορές  σχετικές  με  το 
καθήκον  να  προσφέρει  κανείς  κάποια  θυσία  κτλ.)  και  υποθέσεις 
ανθρωποκτονίας και εσκεμμένου τραυματισμού.
αντίγραφα: εννοείται των μαρτυριών.
προς τον λίθο . . . να ορκιστούν: ο Αριστοτέλης (Ἀθ. Πολ. 55.5) αναφέρει 
τον  λίθο,  όπου  διαιτητές  και  μάρτυρες  έδιναν  όρκο.   Ο  λίθος  αυτός  έχει 
εντοπιστεί στις ανασκαφές μπροστά στη Βασίλειο Στοά.  Οι μάρτυρες δεν 
ήταν  υποχρεωμένοι  να  ορκιστούν  για  την  αλήθεια  της  κατάθεσής  τους, 

Σελίδα 65 από 68
μπορούσαν  όμως  να  το  πράξουν, εάν οι ίδιοι το επιθυμούσαν ή εάν τους 
απηύθυνε σχετική πρόκλησιν ένας από τους διαδίκους.
γιος  του  από  εταίρα:  αν  ο  ισχυρισμός  του  Κόνωνος  ήταν  αληθής, 
συνεπάγεται ότι ο Κτησίας δεν ήταν γνήσιο παιδί του και δεν ανήκε στον 
οἶκον του, καθώς μετά το 403/2 γνήσιο ήταν ένα παιδί, εφόσον και οι δύο 
γονείς του ήταν Αθηναίοι πολίτες και είχαν συνάψει γάμο.
27.  πρόκληση:  δεν  είναι  σπάνιες  στα  δικανικά  κείμενα  προκλήσεις‐
προσκλήσεις  που  απευθύνει  ο  ομιλητής  στον  αντίδικό  του,  ώστε  να 
επιτρέψει να ανακριθεί δούλος του με βασανισμό.  Στόχος της πρόκλησης 
ήταν κυρίως η εξασφάλιση ηθικού πλεονεκτήματος στον διάδικο που την 
εισηγείται,  καθώς  η  πιθανή  άρνηση  του  αντιδίκου  ερμηνευόταν  ως 
ένδειξη  ότι  ο  τελευταίος  γνώριζε  ότι  η  μαρτυρία  του  δούλου  θα  ήταν 
εναντίον του.
να μην σφραγιστούν τα δοχεία των εγγράφων: με την ολοκλήρωση της 
δημόσιας διαιτησίας, αν ένας από τους διαδίκους ασκούσε έφεση κατά της 
απόφασης  του  διαιτητού,  όλα  τα  έγγραφα  που  είχαν  παρουσιαστεί, 
τοποθετούνταν  μέσα  σε  δύο  πήλινα  δοχεία,  τους  ἐχίνους,  ένα  για  την 
κάθε  πλευρά  αντιδίκων,  και  σφραγίζονταν.   Η  απόφαση  του  διαιτητού 
καταγραφόταν, και από εκεί και πέρα δεν επιτρεπόταν να παρουσιαστούν 
συμπληρωματικά έγγραφα στο δικαστήριο (βλ. Αριστοτ. Ἀθ. Πολ. 53.2).
[εχίνους]: σύνδ. στην εικόνα imageechinos
να παραδώσουν τους δούλους τους για εξέταση. Επίσης ο βασανισμός 
(ίδιος  σύνδεσμος):  δεν  επιτρεπόταν  στους  δούλους  να  εμφανιστούν  στο 
δικαστήριο,  μπορούσε  όμως  να  προσκομισθεί  στο  δικαστήριο  κατάθεση 
την  οποία  είχε  δώσει  δούλος  με  βασανισμό.   Επειδή  όμως  ο  δούλος 
αποτελούσε  πολύτιμο  περουσιακό  στοιχείο,  δεν  μπορούσε  να  βασανιστεί 
χωρίς  τη  συγκατάθεση  του  κυρίου  του.   Η  θέσπιση  αυτού  του  κανόνα 
στηριζόταν  στη  λογική  ότι  ένας  δούλος  που  γνώριζε  κάτι  σημαντικό 
συνήθως θα ανήκε σε έναν από τους διαδίκους, γι’ αυτό και θα αρνιόταν 
να καταθέσει ενάντια στα συμφέροντα του κυρίου του, εκτός εάν η πίεση 
που ασκείτο πάνω του, για να δώσει μαρτυρία, ήταν μεγαλύτερη από την 
τιμωρία  που  θα  τον  ανέμενε  για  την  αποκάλυψη  της  μη  συμφέρουσας 
στον κύριό του αλήθειας.  Προφανώς, κατά την ανάκριση ενός δούλου με 
βασανιστήρια,  η  κατάθεσή  του  καταγραφόταν  και  μπορούσε  να 
αναγνωστεί  στο  δικαστήριο,  μόνο  που  την  επιβεβαίωση  για  την  ακριβή 
καταγραφή  της  κατάθεσης  θα  την  έκαναν  άλλα  πρόσωπα  που 
παρευρίσκονταν στην ανάκριση και όχι ο ίδιος ο δούλος.
28.  μέλη  του  Αρείου  Πάγου  .  .  .  θα  κρινόταν  από  αυτούς:  η 
ανθρωποκτονία εκ προθέσεως εκδικαζόταν από το δικαστήριο του Αρείου 
Πάγου.
29.  αμέσως κατά τη συνάντησή μας:  επιλέξαμε να μεταφράσουμε έτσι 
το  ‘ἐν  τῇ  πρώτῃ  συνόδῳ’  του  αρχαίου  κειμένου,  και  όχι  ‘κατά  την  πρώτη 

Σελίδα 66 από 68
μας  συνάντηση’,  καθώς  στην  §26  αναφέρεται  ότι  η  διαιτησία 
ολοκληρώθηκε μέσα σε μία ημέρα.
31.  δήμο  της  Ικαρίας:  δήμος  της  Αττικής,  ο  οποίος  υπαγόταν  στην 
Αιγηίδα φυλή, ο σημερινός Διόνυσος.
δήμο  των  Αλών:δεν  αποσαφηνίζεται  εάν  ο  εν  λόγω  δήμος  ήταν  αἱ  Ἁλαὶ 
Αἰξωνίδες  που  υπάγοναν  στην  Κεκροπίδα  φυλή,  όπου  η  σημερινή 
Βουλιαγμένη, ή αἱ Ἁλαὶ Ἀραφηνίδες που ανήκαν στην Αιγηίδα φυλή κοντά 
στη Ραφήνα.
δήμο  Πίθου:  δήμος  της  Αττικής,  ο  οποίος  υπαγόταν  στην  Κεκροπίδα 
φυλή, πιθανότατα στα νότια του Πεντελικού όρους.
34. μα τον Δία: αυτή η απωμοτική έκφραση συχνά στα ρητορικά κείμενα 
εισάγει μία άποψη, την οποία ο ομιλητής στη συνέχεια θα αντικρούσει.
μιμούνται τον λακωνικό τρόπο ζωής . . . με μονούς πάτους: θαυμασμός 
για  τη  Σπάρτη  και  μίμηση  του  σπαρτιατικού  τρόπου  ζωής  δεν  ήταν 
σπάνιες  εκδηλώσεις  συμπεριφοράς  σε  μέλη  της  εύπορης  αθηναϊκής 
τάξης, πρβλ Πλάτ. Πρωτ. 342b, Αριστοφ. Ὄρνιθ. 1281.
36.  εσύ  σταμάτησε  το  νερό  (της  κλεψύδρας):  στα  αθηναϊκά  δικαστήρια 
ένας από τους δικαστές κατόπιν κληρώσεως αναλάμβανε την ευθύνη της 
κλεψύδρας,  η  οποία  λειτουργούσε  με  νερό  και  υπολόγιζε  τον  χρόνο  των 
ομιλητών.   Μία  τέτοια  κλεψύδρα,  περιουσία  της  Αντιοχίδος  φυλής, 
βρέθηκε  στην  αγορά  της  Αθήνας  και  χρειαζόταν  έξι  λεπτά  για  να 
αδειάσει.   Κατά  την  επίσημη  ανάγνωση  των  εγγράφων  από  τον 
γραμματέα του δικαστηρίου σταματούσε η ροή του νερού.  Δεν μας έχουν 
σωθεί  ακριβείς  πληροφορίες,  ώστε  να  μπορέσουμε  να  υπολογίσουμε  τη 
διάρκεια αυτής της δίκης αἰκείας.
[της κλεψύδρας]:συνδ. στην εικόνα imageklepsydra2.
37.  κάνουν  διαρρήξεις:  οι  διαρρήκτες  (τοιχωρύχοι)  ανήκαν  στην 
κατηγορία  των  κακοποιών  που  ονομάζονταν  κακοῦργοι.Αν  ένας 
διαρρήκτης  συλλαμβάνετο  επ’  αυτοφώρω,  οδηγείτο  με  τη  διαδικασία  της 
ἀπαγωγῆς στους Ἕνδεκα για θανάτωση. βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου.
οἱ Ἕνδεκα: βλ. νομικό πλαίσιο του λόγου.
39.  στο  δικαστήριό  σας:  εννοεί  με  απόφαση  από  το  δικαστήριο,  όχι 
ασφαλώς του ιδίου, με την ίδια δηλαδή σύνθεση.  Καθώς όμως κάθε σώμα 
δικαστών  εκπροσωπούσε  τον  αθηναϊκό  λαό,  κάθε  δικαστική  απόφαση 
από  οποιοδήποτε  δικαστήριο  μπορούσε  να  αποδοθεί  και  στους  δικαστές 
που εκδίκαζαν τη συγκεκριμένη υπόθεση.
Τριβαλλοί:  βαρβαρική  φυλή  της  Θράκης,  η  ονομασία  της  οποίας 
χρησιμοποιήθηκε  από  νεανική  ἑταιρεία,  για  να  δηλώσει  με  τρόπο 
προκλητικό την αντισυμβατική συμπεριφορά των μελών της.
τις  προσφορές  στην  Εκάτη:  πρόκειται  για  προσφορές  τροφίμων  στη 
χθόνια  θεότητα  Εκάτη,  που  άφηναν  εύποροι  Αθηναίοι  σε  τρίστρατα  στο 
τέλος  του  μήνα.   Αυτά  μάλλον  κατέληγαν  σε  άπορους  πολίτες  και 
ζητιάνους, βλ. Αριστοφ. Πλοῦτ. 594‐597.

Σελίδα 67 από 68
τους  όρχεις  των  χοίρων  .  .  .  δημόσια  συνεδρίαση:  πριν  από  τις 
συνεδριάσεις  της  εκκλησίας  του  δήμου  και  τους  δραματικούς  αγώνες  οι 
Αθηναίοι πραγματοποιούσαν καθαρμό.βλ. Αισχ. 1.23, Αριστοφ. Ἀχαρν. 44, 
Ἐκκλ.  128,  ραντίζοντας  τον  χώρο  κατά  κανόνα  με  το  αίμα  ενός 
σφαγιασμένου χοιριδίου.
40. [να περάσει] μέσα από τη φωτιά: μάλλον πρόκειται για αναφορά σε 
ορκωμοσία στον βωμό, όταν καίγονταν οι προσφορές, καθώς πραγματικές 
δοκιμασίες με φωτιά δεν υπήρχαν στην αρχαία Αθήνα.  Ίσως μάλιστα το 
‘διὰ  τοῦ  πυρός’να  είναι  παράθεμα  από  το  κείμενο  συγκεκριμένου  όρκου, 
πρβλ.  Σοφ.  Ἀντιγ.  264‐265.   Το  πιθανότερο  μάλλον  είναι  ότι  στο  σημείο 
αυτό  προβάλλεται  με  μία  υπερβολή  η  ετοιμότητα  του  Κόνωνος  να 
υποφέρει οτιδήποτε, προκειμένου να αποδείξει την αθωότητά του.
την  πρόκλησή  μου:  πρόκειται  για  πρόκληση  που  υποβάλλει  ο  Αρίστων 
για την ορκωμοσία του.
41. των παρισταμένων: εννοεί το γενικό ακροατήριο του δικαστηρίου.
42. μέσο αξιοπιστίας: δηλαδή τον όρκο του.
 
 
 

Σελίδα 68 από 68