Muhyiddin Mehnin Mfd (Nazmt-Teshil) Adl Eserinin Trk Dili ve T Tarihindeki !

eri ve
"nemi
#
The Role and Importance of the Work Called as Mfd (Nazmt-Teshil)Written ! M"h!iddin Meh
in T"rkish #an$"a$e and Medical %istor!
Emel Kaya Gzl
**
"$ET
Bu almada, Muhyiddin Meh tarafndan Hicr 871/ Mild 1467 ylnda E!i "nad#lu
$%r!eiyle ya&lm 'e (erefeddin )a*uncu#+lu tarafndan Hicr 87,/ Mild 1468 ylnda itinah
edilmi -nemli *ir t. !ita* #lan Mfd (Nazmt-Teshl)/in ayrntl *ir tantm ya.lmaya 'e eerin
012 y%&yl $%r! dili 'e t. tarihi andan -nemi #rtaya !#nmaya allmtr2
ANA%TA& 'E()ME(E&
Muhyiddin Mehi, M%fid, )a*uncu#+lu, t. tarihi, t. terimleri
A*+T&A,T
3n thi tudy, the 4#r! called M%fid 56a&m%/t7$ehil8, an im.#rtant medical *##! ha'in9 *een
4ritten 4ith :ld "nat#lia $ur!ih *y Muhyiddin Meh #n He9ira 871 / ;hritian era 1467 and c#.ied
*y (erefeddin )a*uncu#+lu #n He9ira 87,/ ;hritian era 1468 i tried t# ma!e a detailed definiti#n and i
tried t# .ut f#rth it im.#rtance in term #f $ur!ih lan9ua9e and medical hit#ry #f fifteenth century2
'E! -.&D+
Muhyiddin Mehi, Mufid, )a*uncu#9lu, hit#ry #f medicine, term #f medicine
/iri0
Mfd, di+er adyla Nazmt-Teshl, (erefeddin )a*uncu#+lu/nun "maya <ar%ifanda!i
-+rencii Muhyiddin Meh tarafndan Hicr 871/ Mild 1467 ylnda E!i "nad#lu $%r!eiyle 'e
man&um #lara! ya&lm 1,= ya.ra!l! *ir t. eeridir2
M%fd, 0312 y%&yln en tannm he!imlerinden Hac >aa adyla *ilinen ;elal%ddin H&r 5-l2
8,?/14178/n 14?8 ylnda !aleme ald+ 'e Teshl0-1if2 adn 'erdi+i !ita*nn na&ma e!ilmi
e!lidir2 Hac >aa, 1=81 ylnda "ydn#+lu @a Bey adna "ra.a ya&d+ 1if2l-Esk2m ve Dev2l-
3l2m adl eerini $%r!eye terc%me edere!, adn Mntaha4- 1if2 !#ymutur2 Teshl, u&un 'e
-+renilmei 9% #lan Mntaha4- 1if2/nn *a& te#ri! 'e &#r !mlar !arlara!, *i&&at Hac >aa
tarafndan ya.lm -&etidir2
A
Bu ma!ale, )elu! Bni'eritei )#yal Bilimler Entit%% $%r! <ili "na Bilim <alnda ha&rlanan 'e 6ian ,??8/de a'unulan
Muhyiddin Meh/nin M%fd 56a&m%/t7$ehil8 "dl Eeri 5@nceleme7 Metin7 <i&in8 'e Bu Eerin 012 C%&yl $%r! $. <ilinin
:lumanda!i Ceri *al!l d#!t#ra te&inden -&etlenere! ha&rlanmtr2
AA
D+r2 E-r2 <r2, <#+u "!deni& Bni'eritei, E+itim Fa!%ltei, $%r!e E+itimi B-l%m%2
1
@thaf *-l%m% #! haar 9-rd%+%, hatta yer yer .aralanm #ldu+u iin, Mfd/in !ime ithaf
edildi+i !#nuunda !ayna!larda far!l 9-r%ler ileri %r%lme!tedir2 "dnan "d'ar, eerin d-nemin
"maya 'alii (eh&ade Bye&it 5332 Bye&it8/in *ir eh&adeine ithaf edildi+ini, anca! ithaf ayfa hara.
#ldu+u iin eh&adenin adnn #!unamad+n -yleme!tedir 5"d'ar, ,???G H,82 Iafer Dnler de "d'ar/a
dayanara! ayn *il9iyi te!rar eder 5Dnler, 1JJ?G H82 @lter K&el, ithaf *-l%m% ilini. !ay*#ldu+undan eerin
!imin adna ya&ld+nn *ilinmedi+ini ifade eder 5K&el 1JJ,L ,H82 Eerin ,a ya.ra+nda MIi!r7i 6Nm7
(Nh 'e (Nh7&NdeO *al+ altnda!i ithaf *-l%m% ne ya&! !i eerin en #! tahri. #lmu *-l%mlerinden
*iridir2 Ca&da!i 'e m%re!!e.te!i *elir9in far!ll!, ayfann 82 atrnda *ulunan M)ultan Bye&idO
adnn, #nradan *a!a *irii tarafndan ya&ld+n d%%nd%rme!tedir2
Eerin "maya/da Meh tarafndan !aleme alnd+ d-nemde, :manl .adiah Fatih )ultan
Mehmet/tir 514H1714818 'e "maya/da 'ali #lara! #+lu Bye&it *ulunma!tadr2 1447 ylnda d#+an 'e 7
yanda "maya 'alii #lan Bye&it, 14H4/ten tahta !t+ 1481/e !adar *u 9-re'ine de'am etmiL #nun
d-neminde "maya tam *ir *ilim 'e anat mer!e&i haline 9elmitir2
Mfd/in ya&ld+ rada ,? yanda 9en *ir eh&ade #lan Bye&it/in 146H ylnda d#+mu
"hmet 5(eh&ade "hmet8 adnda te! *ir #+lu 'ardr 'e , yandadr2 "d'ar/n ifadeine 9-re Mfd, *u ,
yanda!i #cu+a ithaf edilmi #lmaldr2 "yrca, eerde ,a ya.ra+nn 82 atrnda *ulunan 'e *ir *a!a
tarafndan #nradan ya&ld+ a!a *elli #lan M)ultan Bye&idO ad da d-nemin 9ere!lerine
uymama!tadr2 Bye&it 1467/de hen%& ultan de+ildir2 Bununla *irli!te, M)ultan Bye&idO adnn ya&ld+
yerde, d-nemin .adiah -'%lme!tedirL *urada Fatih )ultan Mehmet/in ad *ulunmaldr2 )ili!
!mlardan anlaya*ildi+imi& !adaryla, eh&adenin, yani Bye&it/in -'%lmeine ,a ya.ra+nn 142
atrndan iti*aren *alanmtr2 Burada!i atrlarn, , yanda!i *ir #cu! iin de+ilL a'alara !atlm,
eitli c-mertli!ler 9-termiL 9en yana ra+men, a!l 'e %t%n !a'rama yetene+i ile #l9unlam 'e
*a*andan #nra tahta 9ee*ilece+ini i.atlam #lan (eh&de Bye&it iin ya&lm #lma #! daha
d#+ru 'e uy9undurG
Bsitn-
c
mrin tze b fa l- nev-bahr
Serv-i ad nev- a u by-
c
anbern gl-
c
i r
c
mri glenine anu irmesn bd- azn
!ze dutsun "#ncasn a itsn an cvidn
$dnu fey%in bulan &iiler #lur mfte ir
l #lur cmle ma d 'n #ld mu tedir
(ezmin meydnna (stem nedr &im sre ra
c
)dl
v
nndan umard diri #lsa *+++++++++++,
-deb ilm aynu cismi #lal
c
ayn
.-bd #lmdur bu h- mu teem #l cisme an */f0d1 2b34-5,
"yrca m%ellif,
67lu #"ldur ehin-hu alefdr ba tiyr
Ba tiyr #lu8 #lsar ta ta ly i tiyr9 */f0d1 2b3:,
*eytinde a!a d-nemin .adiah Fatih )ultan Mehmet/e 'e #nun halefi #lara!, *%y%! #+lu (eh&ade
Bye&it/e iaret etme!teL de'amnda da Bye&it/i -'me!tedirG
,
-l gtr8 yirde ins cin mele&ler g&de hem
a dan isterler #la devlet bu h-la behem
Bunda var ly &lh u devlete erzn ser
/a
c
lm #lmdur grinr var sa
c
detden e;er
<em zamn- devletinde br-gh- sal anat
=urulu8 dam #lsa gere&dr da '# memle&et
*+++++++++++++++++++++++++, da bir
>ada nev- z vel fehm-ile re

y u
c
a la 8r */f0d1 2b3?-4@,
Cu!arda!i *eyitler di!!ate alnd+nda, eerde Fatih )ultan Mehmet/in adnn #lma 9ere!en
yere, #nradan *a!a tarafndan e!lenen M)ultan Bye&idO ya&nn, Bye&it/in .adiahl+n 9-rm%
'eya *ilen *ir !ii tarafndan, eerin telif tarihi di!!ate alnmadan ya&ld+n d%%nme!teyi&2
Bu *il9iler +nda eerin, Fatih )ultan Mehmet/in 14H471481 yllar aranda "maya/da 'ali
#lara! *ulunan #+lu (eh&de Bye&it/e 5332 Bye&it8 ithaf edildi+ini -yleye*iliri&2
Mfd/in *ilinen te! n%ha, "n!ara Mill P%t%.hane/de $%r!e Ca&malar B-l%m% @/6?
numarada !aytldr2 Bu te! n%ha, (erefeddin )a*uncu#+lu
1
tarafndan Hicr 87,/ Mild 1468 ylnda
itinah edilmitir 'e #nun *%t%n hat -&elli!lerini tama!tadr2 M%ellif n%ha !ay.tr2
Pita* il! defa tantan Bural Mehmet $ahir, eerden M(erefeddin )a*uncu#+lu/nun *ir de
man&um eer7i t**i 'ardr2O diyere! -& etme!tedir 5$ahir, 1J7,G ,1J82 <aha #nra ya.lan incelemeler,
eerin )a*uncu#+lu/nun -+rencii Muhyiddin Meh tarafndan ya&ld+n 'e adnn Mfd #ldu+unu
#rtaya !#ymutur2 Eerde *u huu a!a *elirtilme!tedirG
Ben da bu na m i'inde cehdmi itdm mezd
Bil &i getr8 bu dz adn virdm Mfd
<icretinden ) med ge'midi %d u
c
ayn elif
=Aitdi na mn bu &itbu Mu yiddn *B,
=im Meh dime&lig-ile hreti #lm
c
ayn
(a met aa &im diye ra m itsn aa /ste
c
n9 */f0d1 Cb3:-D,
"yn *il9iler, eerin "maya/da ya&ld+ 'e )a*uncu#+lu tarafndan itinah edildi+i
e!lemeiyle *irli!te, !ita*n 1,=* ya.ra+nda da "ra.a #lara! te!rar 'erilmitir2
56 Mfdin Mellifi Muhyiddin Meh 'imdir7
Muhyiddin Meh ha!!nda ne ya&! !i elimi&de y#! denece! !adar a& *il9i me'cuttur2
Pendiinin, "maya <ar%ifanda #n d-rt yl he!imli! ya.an (erefeddin )a*uncu#+lu/nun -+rencii
#ldu+unu 'e eyhine y%re!ten *a+land+n M%fd/de ya&d+ u atrlardan -+reniy#ru&G

v
ce erfed-dn &end -fnn
1
(erefeddin )a*uncu#+lu 'e eerleri ha!!nda ayrntl *il9i iin *!&2 >r#f2 <r2 @lter K&elL ,err2hiyyetl-%aniyye, , ;ilt, $%r!
$arih Purumu Caynlar, "n!ara, 1JJ,2L @lter K&elL Penan )%'erenL 1erefeddin +a4un8u9:lu-M8erre4name, "tat%r! P%lt%r
Mer!e&i Caynlar, "n!ara, 1JJJ2L <r2 1ecihe Plc#+luL ,errahiye-i )lhaniye, "n!ara Bni'eritei <$;F Caynlar, $%r! $arih
Purumu Bame'i, "n!ara, 1JH62L <# <r2 @lter K&el, Ec&2 Penan )%'erenL M@l! $%r!e $. Ca&malarna Eenel Bir Ba!O, T
Tarihi Ara0trmalar, )ay ,, @tan*ul, 1J88, 21,6714,2
=
Ehreti bncol dimeg-iledr bugn
Eh- std- cihndur fenni i're r-i ner
Fice bb ehli gel8 elin aya"n 8er
Gcib #ld an ben ey idin8 #lam mrd
Bu fi&ri idben d 8& eyledm
Garban ey inde yzmi & eyledm */f0d1 Hb34@-4H,I
)a*uncu#+lu/nun Mtilmi&7i ma!*Ql%mO dedi+i 5K&el7)%'eren, 1JJJG 16H8 Muhyiddin Meh/nin
ne &aman d#+du+u, ne &aman -ld%+%, !imlerden #ldu+u, nerede yaad+, neler ya.t+yla il9ili elimi&de
hi*ir *il9i *ulunmama!tadr2 Bununla *irli!te, "rlan $er&i#+lu, 1478 ylnda Fatih <ar%ifanda
alan, daha #nra 332 Bye&it d-neminde aray he!imleri arana alnan, 332 Bye&it/i *aaryla
teda'iinden d#lay he!im*al+a atanan 'e 1H?4 ylnda 'efat eden P#caelili M#lla Muhyiddin Mehmed
$a*i*/in, )a*uncu#+lu/nun -+rencii Muhyiddin Meh ile ayn !ii #ldu+unu ileri %rer 5$er&i#+lu, 1JJ1G
=,82 "nca!, "li Haydar Bayat, !ayna!larda $er&i#+lu/nun *u iddian d#+rulayan *ir 'ei!ann
*ulunmamann yannda, elde!i *il9ilere 9-re, *unun d#+ru #lmad+n *elirtir2 Bu iddia d#+ru ie,
Panun d-nemi he!im*alarndan )inan 5)inaneddin Cuuf8/n M#lla Muhyiddin Mehmed $a*i*/in
-+rencii #ldu+unun *elirtildi+i !ayna!larda, !endiinin Mfd/in ya&ar #ldu+unun da *elirtilmei
9ere!ti+ini -yleyere!, Muhyiddin Mehmed ile Muhyiddin Meh/nin far!l !iiler #ldu+unu ifade eder
5Bayat, 1JJJG ,182 $er&i#+lu/nun iddiana !ayna!l! eden E0-1ak2ikun-Num2niyye f ;lem2id-
Devletil-.sm2niyye (.smanl *il<inleri) adl eerde Hac >aa/dan *ahedildi+i halde, eerin il9ili
*-l%m%nde M#lla Muhyiddin Mehmed $a*i*/in )a*uncu#+lu/nun -+rencii 'e Hac >aa/nn Teshl/ini
Mfd adyla na&ma e!en !ii #ldu+undan hi*ir e!ilde *ahedilmeme!tedir 5$a!-.r%l%&de, ,??7G
66, ,6?82
=6 Mfdin Tavsifi
Mfd, !#yu !ah'eren9i, %&erinde !aranfil, .a.atya, %&%m al!m, ama ya.ra+ 9i*i de+ii!
*it!ilerin !a*artmalar *ulunan mein *ir cilt ieriindedir2 E*atlar ,4,4 R 16,H cm #lan cilt, #! haar
9-rm% #lmana ra+men, rt da+lmamtr2
Eerin ayfalar #! tahri. #lmu, yer yer *a& atrlar #!unama& hale 9elmitir2 D&elli!le eerin
il! #tu& ya.ra+ *u adan #! !ntldr2 >aralanm durumda!i !imi yerler, muhtemelen eere ahi.
#lan !ii tarafndan, %&erlerine !a+t .aralar ya.trlma! uretiyle tamir edilmeye allmtr2
Mfid/in tamam 1,= ya.ra!trL 1*/den *alay., 1,=a/da #na erer2 1,=*/de "ra.a #lara!
eerin !%nyei yer alr2 Her ayfada 1H atr 'ardr2 "nca! m%tenihin daha -nce ya&may unuttu+u 'eya
atlad+ yerleri aralara !trara! ya&ma d#layyla atr aylar *a& ayfalarda (9b, 10a, 25b, 29b,
34a, 48a, 59b, 88a, 90a) 16/y, *a& ayfalarda (47b, 58a) 17/yi *ulur2
Eerin hatt hare!eli neihtir 'e 9ayet #!una!ldr2 Ca& alan ,? R 1= cm/dir 'e !rm& i&9ilerle
*elirlenmitir2 Ba* *al!lar 'e metin ieriinde di!!at e!ilme! itenen !elimeler !rm& m%re!!e.le
ya&lmtr2
Man&um #lan eer, MF/ilt%n F/ilt%n F/ilt%n F/il%nO 'e&ni ile 'e mene'i tar&nda !aleme
alnmtr2 Metinde &aman &aman 'e&in *#&u!lu!lar 9-r%lme!tedir2 Bu *#&u!lu!larn, eerin ede* *ir
4
!ay9yla de+il, t.la il9ili *il9ileri !#lay e&*erlenece! e!ilde a!tarma amacyla ya&lmandan
!ayna!land+n d%%nme!teyi&2 6ite!im man&um #lara! !aleme alnm di+er t. metinlerinde de 'e&in
*#&u!lu!larna ! ! ratlanma!tadr
,
2
>6 Mfdin Telif +e4e4i
Muhyiddin Meh, t. ilmine #lan mera! 'e e'9ii d#layyla *u ilmi en iyi e!ilde, lay!yla
-+renme! iter 'e h#ca )a*uncu#+lu/ndan !endiine reh*er #laca! *ir !ita. ta'iye etmeini rica eder2
)a*uncu#+lu ie Meh/ye Hac >aa/nn Teshl/ini 'erir2 Meh, *u !ita*n #! u&un 'e e&*erlenmeinin
&#r #ldu+unu, eer man&um #layd e&*erlemenin daha !#lay #laca+n -yleyere!, h#candan *unu
!#lay e&*erlemenin y#lunu #rar2 )a*uncu#+lu da Meh/ye, !endiinde iire !a*iliyet *ulundu+unu,
Teshl/i na&ma e!ere! e&*erlemeini ta'iye eder2 B-yleli!le h#candan ica&et alan Meh, !#lay
e&*erleye*ilme! amacyla Teshl/i na&ma e!er 5M%fd, 4a/471182
Meh eerin telif e*e*ini anlatan *u hi!ayeden #nra,
Fe;r-i&en cehd eyley8 e berlese #lmaz &ii
)nu-'un na ma getr8 #lay itdm ii
ati f itmeg y#ln bulu8 b#yladum
E#l mara%lar &im #lur v i
c
sebebin syledm
<em
c
almetler &im #lur #l mara%larda
c
ayn
Jr8 anlaru
c
ilcn na m-la itdm beyn9 *Cb34-H,
*B,
Jeez itdm ben bun f itmege a fa%lla
Jrdgm gibi &itb i'inde a l a l-la
Jriben te -i emr%
c
ilc-la bile
>itdgince t atum na m-la getrdm dile9 *Cb3K-4@,
diyere!, Teshl/i nal na&ma e!ti+ini, ne ya.t+n da anlatr2
?6 Mfdin '9nusu
Eer, Hac >aa/nn Teshl0-1if2/nn na&ma e!ilmi e!li #ldu+undan, !#nuu, metni 'e
tanifi *u eerden alnmadr2 Mfd ya&lr!en, Teshl/in iinde!ilerden #! fa&la *ir ey atlanmamtr
Eer, "llah/a hamd, .ey9am*ere 'e d-rt halifeye alat 'e elam ile *alar2 "rdndan d-nemin
.adiah Fatih )ultan Mehmet 'e "maya 'alii #+lu (eh&de Bye&it -'%l%r2 M%ellif, telif e*e*ini
anlatt!tan #nra, eer ha!!nda *il9iler 'erir2
Mfd, Teshl/de de #ldu+u 9i*i M*ahO denilen % *-l%mden #luma!tadrG
56 *@lmA bbu
c
lmisin ve
c
Amelisin Bildrr 5te#ri! 'e .rati! t.8 (4b/12, 5a/1).
=6 *@lmA Kitbu kinci Ba lar ve erbetleri ve Edviyeleri
Bildrr
,
Man&um t. eerleri iin *!&2 Mehmed 6idL &is2le-i T44iye, P#nya B-l9e Ca&ma Eerler P%t%.hanei, 6uG ,7=J/,L >r#f2
@mail Hi!met ErtaylanL Ta4iatn2me (tk4asm), @tan*ul Bni'eritei Ede*iyat Fa!%ltei Caynlar, @tan*ul, 1J6?2L
Ta4iatn2me, P#nya P#yun#+lu M%&e 'e P%t%.hanei, 6uG 1,?H12L :man D&erL AhmedB Tervihl-Erv2h (/iri0- Metin-
Dizin), Frat Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam d#!t#ra te&i, Ela&+, 1JJHL "hmedB Tervihl-Ervah, $#.!a.
)aray P%t%.hanei, Se'an 6uG 1681 5m%ellif n%ha82
H
5yiyece!ler, iece!ler 'e ilalar8 (32a/15).
3 B!lm" #$nci Ba %ara&laru 'ebeblerin ve
c
Almetlerin ve
c
lclarn Bildrr 5hatal!larn e*e.leri, *elirtileri 'e teda'ileri8 (67a/10)
Eerde, di+er t. !ita.larnda #ldu+u 9i*i, -nce t. ilminin temelini te!il eden !#nularda 9enel
*il9iler 'erilme!tedir2 @!inci *-l%mde yiyece!ler, iece!ler 'e ilalarn -&elli!leri, han9i yiyece+in ne
&aman yenilmei 9ere!ti+i, neye iyi 9eldi+i, neye iyi 9elmedi+i, ilalarn nal ha&rlanaca+T'* %&erinde
u&un u&un durulma!ta, hem ta*i.lere, hem de hatalara ta'iyelerde *ulunulma!tadr2 B%nc% *-l%mde
ie, !afadan *alayara! '%cudun aa+na d#+ru *-l9e *-l9e, #r9an #r9an 9-r%len hatal!lar, e*e.leri,
*elirtileri 'e teda'ileriyle *irli!te te! te! anlatlma!tadr2
C6 Mfdden "n8e (5?DE) Anad9luda !azlm0 TrkFe T 'italar
Buraya !adar tantmaya alt+m& Mfd/in $%r! dili 'e t. tarihi ieriinde!i yerini 'e
-nemini daha iyi *elirleye*ilme! iin, eerin ya&ld+ tarihe !adar "nad#lu/da !aleme alnm $%r!e t.
!ita.larna 'e *unlar %&erinde ya.lm almalara !aca de+inece+i&2 Bunun, Mfd/in nal *ir
9elene+in de'am #ldu+unu, #na nal e!lemlendi+ini 'e -& !#nuu 9elene!ten han9i n#!talarda
ayrlara! !endine -&el *ir yer edindi+ini 9-re*ilmemi&e yardmc #laca+n d%%nme!teyi&2
Bu9%n!% *il9ilerimi&e 9-re, "nad#lu/da ya&lm #lan il! $%r!e t. eeri, He!im Bere!et
tarafndan 03332 y%&ylda !aleme alnan Tuhfe-i M4ariz adl eerdir
=
2 Hare&mli *ir ta*i. #lan He!im
Bere!et, "nad#lu/ya 9elmeden -nce, *u eeri, "ra.a (424un-Nh24 adyla ya&mtr2 Eer @*ni
)ina/nn 'anun fit-T44 adl !ita*nn a!ra*adin 5m%re!!e. ilalar8 !mnn *ir -&etidir2 Pendii
"nad#lu/ya 9elince, eerini "ra.a/dan Fara/ya, Fara/dan da $%r!e/ye e'irere! adn $uhfe7i
M%*ari& !#ymu 'e "maya emiri M%*ari&%ddin/e unmutur
4
2 He!im Bere!et/in ya&d+ 'e P#nya
P#yun#+lu P%t%.haneinde Tuhfe-i M4ariz ile ayn cilt ieriinde *ulunan %ul2satut-T44 ile
He!im Bere!et/e ait #lu. #lmad+ *ilinmeyen, man&um #lara! ya&lm Ta4iatname
H
adl eerlerin de
*urada anlma 9ere!ir2
Mfred2t- )4n-i *aytar Ter8mesi, "ydn#+ullarndan Kmur Bey/in emriyle !aleme alnm,
m%ellifi *ilinmeyen, 9%&el 'e ade $%r!ei *a!mndan di!!ati e!en *ir !ita.tr2 Eer, :rtaa+/n en
*%y%! *#tani!i 'e ec&ac #lan @*ni Baytar/n "ra.a eerinin "ydn#+lu Kmur Bey adna ya.lm *ir
e'iriidir
6
2
=
"dnan <erinL Tuhfe-i M4ariz (Metin-/ramer N9tlar-+@zlk), Ea&i Bni'eritei )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam
y%!e! lian te&i, "n!ara, 1J87 L 6urhan Pafaden!L %ekim *ereketin Tuhfe-i M42riz Adl Eserinin Tenkitli Metni ve
Akra4adin 'smnn )n8elemesiL @tan*ul Bni'eritei )#yal Bilimler Entit%%, Bilim $arihi "na Bilim <al, yaynlanmam
y%!e! lian te&i, @tan*ul, 1JJ6 L Iehra Klucan $e!demirL %ekim *ereketB Tuhfe-i M4ariz ()n8eleme-Metin), Erciye
Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam y%!e! lian te&i, Payeri, ,???L Binnur Erda+L Tuhfe-i M4ariz
(Metin-)n8eleme-+@zlk), Hacette.e Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%% , yaynlanmam d#!t#ra te&i, "n!ara, ,??12
4
>r#f2 <r2 Sama&an (eenL M:rtaa+ @lam $**nn Payna!lar 'e 012 C%&ylda $%r!eye $erc%me Edilen $. Pita.larO, T
Tarihi Ara0trmalar, )ay H, @tan*ul, 1JJ=, 211L >r#f2 <r2 "li Haydar BayatL T Tarihi, )ade Mat*aa, 32 Ba!, @&mir, ,??=,
2,=,2
H
E%nay PutL M$a*iat7nme 'e $atllar B&erine Bir Ca&ma Eer Et7$er!i*t Fi $a*hi/l7Hul'iyytO, G9lkl9r ve Etn9<rafya
Ara0trmalar, )ayG,, @tan*ul, 1J8H, 2 17J71JH2
6
<# <r2 @lter K&el, Ec&2 Penan )%'erenL M@l! $%r!e $. Ca&malarna Eenel Bir Ba!O, T Tarihi Ara0trmalar, )ay ,,
@tan*ul, 1J88, 21=12
6
@ha! *in Murad tarafndan 57J,H/ 1=87M8 !aleme alnan Edviye-i Mfrede adl eer tarihi
!ein #lara! *ilinen il! $%r!e telif !ita. #lma -&elli+ini tar2 Eer, 1=J? ylnda Eerede y-reinde
ya&lmtr
7
2
$imurta #+lu Kmur Bey/in ite+i %&erine ya.lan '2mils-+n2a Ter8mesi, "li *in "**a
*in el7Mecu tarafndan ya&lm #lan '2mils-+n2att-T44iye 5yahut 'it24l-Melik8 adl eerin
*a& *-l%mlerinin $%r!e/ye terc%meidir2
Emir )%leyman/n *uyru+u ile air 'e He!im "hmed 5$aceddin @*rahim *in H&r8 5-l2 141=8
tarafndan aru& 'e&niyle 'e mene'i tar&nda ya&lm #lan Tervihl-Erv2h adl eer i!i cilt #lu., *irinci
cildinde daha #! t**n te#rii 'e ec&acl!la il9ili *il9iler 'erilme!te, i!inci cildinde yu!ardan aa+ya
*%t%n hatal!lar 'e teda'iler anlatlma!tadr
8
2
0312 y%&yln en tannm he!imi, !u!uu&, Hac >aa/dr 5-l2 8,?H/ 1417M82 $. alannda
ya&d+ eerlerinin en -nemlilerini "ra.a #lara! ya&mtr2 $%r!e eerleri, "ra.a ya&m #ldu+u
!ita.larndan !endiinin ya.t+ -&etlemelerdir2 Mntaha4- 1if2 adl eeri, 1=81 ylnda "ydn#+lu @a
Bey adna "ra.a !aleme ald+ 1if2l-Esk2m ve Dev2l-3l2m adl eerinin $%r!eye terc%meidir
J
2
:nun di+er eeri Teshl ie u&un 'e -+renilmei 9% #lan Mntaha4- 1if2/nn *a& te#ri! 'e &#r
!mlar !arlara! 14?8 ylnda ya.lm -&etidir
1?
2
14,?/lerde "hi Uele*i *in (erf tarafndan $imurta #+lu Kmur Bey adna ya&lan -nemli t.
eerlerinden *iri de !2di<2r- )4ni 1erf adl eerdir2 @*ni (erf, yaad+ d-nemde .e! #! yerde ta*i.
*ulunmad+ndan, ta*i. #lmayanlarn da anlayaca+ 'e faydalanaca+ t. !ita.larna ihtiya #ldu+unuL *u
e*e.le !endiinin Ma+l+ !#ruma! 'e hatal!lar def etme!O amac ile *ar &amanlarnda #ldu+u
!adar, a'a &amanlarnda da faydalanlaca! #lan *u t. !ita*n ha&rlad+n -yler
11
2
Muhammed *in Mahmud (ir'n/nin Mentee#+ullarndan @lya Bey 514?,714,18 adna "ra.a
ya&d+, anca! Bey/in ite+i %&erine $%r!e/ye e'irdi+i )lyasiyye adl eeri -nemlidir2 Bunun yannda
Uele*i Mehmed/e 5141=714,18 ithaf etti+i +ultaniyye
1,
'e 9-& hatal!larn anlatt+ Mr0id (14=88 adl
eerleri 'ardr2 D&elli!le Mr0id, :manl t**nda 9-& hatal!larna ait en hacimli eer #lara! !arm&a
!ar
1=
2 (ir'n/nin ya&d+ Tuhfe-i Murad
14
adl *a!a *ir eer ie, daha #! de+erli talarla il9ili
#ldu+u iin, *a& aratrmaclar tarafndan t. eeri #lara! !a*ul edilmeme!le *irli!te, *u talarn t.ta
!ullanmnn anlatlmandan d#lay, *i& *urada eerin adn anmay uy9un 9-rd%!2
7
>r#f2 <r2 Mutafa ;an.#lat, >r#f2 <r2 Iafer DnlerL Edviye-i Mfrede, $%r! <il Purumu Caynlar, "n!ara, ,??72
8
:man D&erL AhmedB Tervihl-Erv2h (/iri0- Metin- Dizin), Frat Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam
d#!t#ra te&i, Ela&+, 1JJH L <# <r2 @lter K&el, Ec&2 Penan )%'erenL M@l! $%r!e $. Ca&malarna Eenel Bir Ba!O, T Tarihi
Ara0trmalar, )ay ,, @tan*ul, 1J88, 21==2
J
Iafer DnlerL Mntaha4- 1if2 H (/iri0-Metin), $%r! <il Purumu Caynlar, "n!ara, 1JJ?L Iafer DnlerL Mntaha4- 1if2 HH
(+@zlk), )imur9 Caynlar, @tan*ul, 1JJJ2
1?
Ii!ri $uranL %a8 Ia0aB Teshil (Dil "zellikleri- )n8eleme- +@z Dizini), @n-n% Bni'eritei )#yal Bilimler Entit%%,
Caynlanmam <#!t#ra $e&i, Malatya, 1JJ,2
11
>r#f2 <r2 "yten "ltnta 'e !#miy#nL !2di<2r (Ta44 )4n-i 1erf), , ;ilt, H2 Mer!e& Efendi Eelene!el $. E%nleri "nna
5147,, May ,??48, Cer!%re Cay2, @tan*ul, ,??42
1,
Ferhat Pu*anL 1irvan Mahmud J +ultaniyye (/iri0- Metin- +@zlk), @tan*ul Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%,
yaynlanmam y%!e! lian te&i, @tan*ul, 1JJ?2
1=
>r#f2 <r2 "li Haydar Bayat, <r2 6ecdet :!umuL Mr0id (/@z %astalklar) )n8eleme-Metin-Dizin-+@zlk, "tat%r! P%lt%r
Mer!e&i Caynlar, "n!ara, ,??42
14
Mutafa "r9unahL Tuhfe-i Mur2d ()n8eleme- Metin- Dizin), $%r! <il Purumu Caynlar, "n!ara, 1JJJ2
7
012 y%&ylda ya&ld+ d%%n%len 'emaliyye adl eerin m%ellifi *elli de+ildir2 Muhammet
Celten, *u eerin Mahmud *in (ir'an/ye ait #ldu+unu -ylee de
1H
, "li Haydar Bayat, .smanl
Mellifleri/ne dayanlara! 'erilen *u *il9inin yanl #ldu+unu, eerin (ir'an/ye ait #lmad+n *elirtir
16
2
P%tahya Eermiyan *eylerinden Ca!u. *in <e'let Han 51=8871=J?8 adna ya&lm *ahn2me-i
Iadi02h adl eerin al, 6r7 $Q/ye atfen Fara #lara! ya&lmL eerin *e+enilmemei d#layyla
#nradan Mua *in Meut tarafndan Fara alndan )ultan 332 Murat 514?,714,88 iin T44- 1ah
Ter8emesi adyla te!rar $%r!eye e'rilmitir
17
2
"*dul'ahha* Mardn tarafndan Uele*i )ultan Mehmet 5141=714,18 adna 14,? ylnda
'it24ul-Mnteh24 fit-T44 ya&lmtr
18
2
)in#.lu M%min *in Mu!*il tarafndan ;andar#+lu @fendiyar Bey 51=J,7144?8 adna ya&lan
Miftahun-NKr %az2ins-+urKr adl eer de ade 'e 9%&el $%r!eiyle di!!ati e!me!tedir2 Eer
anat#mi, hiVyen 'e 9-& hatal!larndan *aheder
1J
2
Cine M%min *in Mu!*il tarafndan 14=7/de ya&l., 332 Murad/a ithaf edilen $ahire-i
Muradiyye adl eer, Ieyneddin *in @mail ;%rcn/nin $ahire-i %arzem0ah/inin $%r!eye e'rilmi
e!lidir
,?
2
He!im Hayreddin/in %ul2satut-T44 adl eeri, ;andar#+lular/ndan @fendiyar Bey&ade
Pam Bey adna ya&lm t#.lama *ir eerdir2 Eerin ya&l tarihi tam *ilinmeme!le *irli!te, 012
y%&yln *alarnda ya&ld+ tahmin edilme!tedir2 He!im Hayreddin, her!ein faydalana*ilmei iin *u
eeri $%r!e #lara! !aleme ald+n, Es424 ve Al2met, $4de fit-T44, $ahire-i %arzem0ah, 'e El-
Mansu4 vel-Merfu adl d-rt !ita.tan faydalanara! ya&d+n *elirtir
,1
2 Bilinen en e!i n%ha P#nya
P#yun#+lu P%t%.hanei 1,?=? numarada !aytldr2 "yn cilt ieriinde 1,?=1 numarada, yine He!im
Hayreddin tarafndan ya&lm, %ulasatut-T44/da !ullanlan ilalarn nal ha&rlanaca+n anlatan
'it24- Akra42dn adl *ir eer daha 'ardr
,,
2
332 Murat/n 'e&irlerinden $imurta.aa&ade Ea&i Kmur Bey adna "hmed7i < tarafndan
ya&lan T44- Ne4ev adl eer, E*u 6uaym Haf& @fahan/nin Pit*%/7(if f "hd%/l7Mutafa adl
eerinin $%r!e/ye terc%meidir
,=
2
1H
<#2 <r2 Muhammet CeltenL 1irvanl MahmudJ'em2liyye (/iri0-)n8eleme-,mle *il<isi-Metin-+@zlk), "tat%r!
Bni'eritei Caynlar nuG =8,=, Er&urum, 1JJ=2
16
>r#f2 <r2 "li Haydar BayatL 'em2liyye (Erken Anad9lu TrkFesiyle !azlm0 *ir T &isalesi), 82 Mer!e& Efendi Eelene!el
$. Feti'ali "nna 5171? Ha&iran ,??78, @tan*ul, ,??72
17
Eylem "teL T44- 12h Ter8emesi, Merin Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam y%!e! lian te&i, Merin,
,??, L Bahnameler ha!!nda ayrntl *il9i iin *!&2 @lter K&elL Tuhfetl-Mteehhiln (Evlilik Arma:an) -Ta4i Mustafa
E4ul-Geyz, Pe*i!e Caynlar, "n!ara, ,??H2
18
>r#f2 <r2 "li Haydar BayatL 'it24ul-Mnteha4 ft-T44, 62 Mer!e& Efendi Eelene!el $. Feti'ali "nna 5=71, Ha&iran
,??H8, @tan*ul, ,??H2
1J
M2 Bnal (ahinL Mmin 4in Muk4ilB Mift2hun-NKr ve %az2ins-+urKr (Dil )n8elemesi- Metin- +@z Dizini), @n-n%
Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam d#!t#ra te&i, Malatya, 1JJ42
,?
H%eyin <emirL $ahire-i Muradiye, "n!ara Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam y%!e! lian te&i, "n!ara,
,??,2
,1
Emel PayaL %ekm %ayreddin Amasyavnin %ul2satut-T44 Adl Eseri ()n8eleme-Metin-Dizin), )elu! Bni'eritei,
)#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam y%!e! lian te&i, P#nya, ,??,L Emel PayaL MHe!im Hayreddin/in Hulatu/t7$** "dl
Eeri B&erine Bir <e+erlendirmeO, LHHH6 Trk T Tarihi '9n<resi (5D-5M %aziran =NN?) *ildirileri, "n!ara, ,??6, 2,J77=1HL
>r#f2 <r2 Berna "rdaL MHe!im Hayreddin/in Hula EeriO, Erdem Der<isi, "PM Caynlar, ;iltG1,, )ayG=4, $$P Bame'i,
"n!ara, May 1JJJ, 2177,62
,,
Caemin Ca'u&L %ekim %ayreddinin 'it24- Akra42dni, )elu! Bni'eritei, )#yal Bilimler Entit%%, yaynlanmam
y%!e! lian te&i, P#nya, ,??82
,=
Dnder Ua+ranL T44- Ne4ev, B#+a&ii Caynlar, @tan*ul, 1JJ62
8
He!im Beir Uele*i tarafndan Paraman#+lu @*rahim Bey 514,47146=8 iin Me8muatl-
Gev2id adl eer ya&lmtr2 Bu, #tu& *-l%ml%!, i hatal!larndan *aheden *ir eerdir2 )#n *-l%m%nde
alfa*eti! #lara! ilalar 'erilmitir
,4
2
Fatih )ultan Mehmet/in h#calarndan "!emeddin 51=J?714HJ8 tarafndan ya&lan M2idetl-
%ay2t, ruhn t**a ait *ir eer #lu., *a& !ayna!larda ad M2ddetl-%ay2t #lara! 9eer2
146? ylnda, Eref *in Muhammed tarafndan ya&lan %az2ins-+a2dat, daha #! !#ruyucu
he!imli!le il9ili *il9iler 'erir
,H
2
)#n #lara!, (erefeddin )a*uncu#+lu tarafndan 146H ylnda ,err2hiyetl-%aniyye adl eer
ya&lmtr
,6
2
D6 Mfdin Dili
0312 y%&ylda, :manl $%r!lerinde t. *iliminin *%y%! *ir 9elime 9-terdi+i *ilinme!tedir2
Cu!arda da 9-r%ld%+% %&ere, "nad#lu/da M%fd/e !adar ya&lm #lan $%r!e t. eerlerinin *ir !mn
d#+ulu *il9inlerin !ita.larnn $%r!eye terc%meleri te!il etme!tedir2 <i+er *ir !m ie yar telif, yar
t#.lama ayla*ilece! !ara!terdedir2
$. !ita.larnn *ir#+unun "ra.a ya&lma, &aman &aman *a& duyarl he!imleri rahat&
etmi 'e eerlerini $%r!e #lara! ya&malarna e*e. #lmutur2 012 y%&yl he!imlerinden He!im
Hayreddin, %ul2satut-T44 adl eerini niin $%r!e ya&d+n anlatr!en "ra.a 'e Fara ya&lm t.
!ita.larndan i!ayet edere!, hal!n "ra.a *ilmedi+ini, ta*i*in #lmad+ yerde inanlarn "ra.a t.
!ita*ndan faydalan. !endilerini teda'i edemeyece!lerini -ylerL anca! $%r! diliyle ya&d+ *u rialenin
her!ee faydal #la*ilece+ini, ta*i*in *ulunmad+ yerde de hatal+n *ulunu., *ilini., teda'i
edile*ilece+ini *elirtir
,7
2
$. *ilimi, inan d#+rudan il9ilendiren en temel *ilimdir2 )a+l+n !#runamama 'eya
hatal!larn yanl tehii 'e teda'ii, itenmeyen #nular d#+ura*ilme!te 'e inan hayatn tehli!eye
#!ma!tadr2 He!im Hayreddin/in a!lamandan da anlalaca+ %&ere, daha #! inana d#+ru *il9iyle
'e anlad!lar dille ulaa*ilme, faydal #la*ilme amacyla ya&lm #lan $%r!e t. eerleri, -&elli!le 012
y%&ylda t. dilinin *%y%! #randa $%r!elemeine 'e d#layyla ciddi *ir $%r!e t. termin#l#Viinin
#lumana #lana! a+lamtr2 M%fd, *u $%r!e termin#l#Viyi en temi& 'e ilerli! !a&anm e!ilde
9-re*ilece+imi& metinlerden *iridir2 @erdi+i $%r!e !elimeler 'e "ra.a, Fara !elimeler iin ! !
ya.lan $%r!e a!lamalarla hemen di!!ati e!me!tedir2 Bunda, eerin m%ellifi (erefeddin
)a*uncu#+lu/nun $%r!e !elime 'e terim !ullanma !#nuunda!i rarl tutumunun #! *%y%! et!ii
#ldu+u !anaatindeyi&2
)a*uncu#+lu/ndan -nce!i eerlerde daha i.tida *ir dil 'ardr2 )a*uncu#+lu *u eerlerden, hi
#lma&a, *ir !mn 9-r%., $%r!e t. terimlerinden faydalanm 'e *i&&at !endii *u dili 9elitirmitir2
,4
<# <r2 @lter K&el, Ec&2 Penan )%'erenL M@l! $%r!e $. Ca&malarna Eenel Bir Ba!O, T Tarihi Ara0trmalar, )ay ,,
@tan*ul, 1J88, 21=82
,H
Bedii 62 (ehu'ar#+luL E0ref 4in MuhammedB %az2ins-+a2dat (Dizin ve Tk4asm), $%r! $arih Purumu Caynlar,
"n!ara, 1J612
,6
<r2 1ecihe Plc#+luL ,err2hiye-i )lhaniye, "n!ara Bni'eritei <$;F Caynlar, $%r! $arih Purumu Bame'i, "n!ara, 1JH6L
>r#f2 <r2 @lter K&elL ,err2hiyyetl-%aniyye, , ;ilt, $%r! $arih Purumu Caynlar, "n!ara, 1JJ,2
,7
He!im Hayreddin, %ul2satut-T44, P#nya @&&et P#yun#+lu P%t%.hanei, 6uG 1,?4J, 'r2 ,*/H71?2
J
Ca*anc -& 'e terimlere !ar tuttu+u y#l, hal! dilinde yaayan !arl!lar terimletirme!, !arl!
*ulunmad+ yerlerde a!lamalar ya.ma!tr2 :nun dili ile!, a!c 'e !a'ramlar #!tan yerlemi
terimlerle d#ludur 5Plc#+lu, 1JH6G ,?, ,782 Bu durumun Mfd/de de #! ayda -rne+ini 9-rme!teyi&2
Bununla *irli!te Mfd, 142 y%&yln en -nemli he!imlerinden #lan Hac >aa/nn Teshl adl
!ita*nn man&um halde ya&lm e!li #ldu+undan, #nun !ulland+ dili de *%y%! #randa *%nyeinde
*arndrma!tadr2 Hac >aa/nn da *unun iin #! -&el *ir 9ayret arfetmeme!le *irli!te, anlalrl+
a+lama !ay9yla "ra.a, Fara 'e Cunanca terimleri $%r!eletirmeye, d#+rudan !arl! 'eremedi+i
yerde, terimi a!lay., tanmlamaya alt+ 9-r%lme!tedir 5Dnler, 1JJJG 1=82
Buraya !adar -yledi!lerimi&i eerden -rne!lerle 9-termeye alaca+&G
r u ra b olur ya
c
n ma
c
nsi issi v ter dimekdr (5a/9); brid ybis dimiler, ya
c
n uru v
ovu dimekdurur (5b/!); "er ba olursa nab#u$ areketi ya
c
n ki "i% (&a/'); ( ve ra
ya
c
n )vu olsa (*a/'); +)rr) verd ya
c
n "l d"mesi (,&b/5); bu remed didkleri "-+ a.r)s)dur
bilesi+ (&/a/'');
c
a au$ ya
c
n u al).u$ esbb)n (*&a/'0); ma.a ya
c
n "-bek burma durur
(9,b/&)1 seles2lbevl$ ya
c
n sdk dyim a )3 durmama.u$ esbb)n (9&b/'/); ya
c
n k45
ol +m %)bu.)na i3lik "ibi olaur ba.lar %)bu.) a$layas)n ('6*a/!) T'*2
)#nu #lara! Mfd, 142 y%&ylda temelleri atlan 'e 1H2 y%&yln i!inci yarnda en iyi
mey'elerini 'ermeye *alayan t. dilini $%r!eletirme a*alarnn en #l9un %r%nlerinden *iridir2 <#!t#ra
te& almam& randa eerin ieriinde te.it etti+imi& t#.lam 1?8H t. teriminden 7H8 adetinin $%r!e
#lma da *unun en 9%&el 9-ter9eidir2 Eerde *undan *a!a ,J? "ra.a, ,J Fara 'e 8 Cunanca terim
*ulunma!tadr2 Eerin man&um #ldu+u 'e man&um #lara! ya&lm di+er t. eerlerinin dilinde!i "ra.a,
Fara !elimelerin #!lu+u 9-& -n%ne alnd+nda, #rtaya !an *u ra!amlar #! di!!at e!icidir2 "a+da
Mfd/de 9een $%r!e t. terimlerine *a& -rne!ler 'erilmitirG
aOr a7r); arma l yor"unluk, bitkinlik, takatsi+lik; aru +ay)(, "%s+, 8astal)kl);
baOarsu lar a(ndus is8alle birlikte oluan +orlanma ve en(eksiyon neticesinde
ba7)rsaklarda meydana "elen ta8ri; ba $e)(inmek*de)(inmek ba d-nmek (den"e
kayb) ve "-+ kararmas)yla birlikte); b+Ou(da di +lduO bo7a+da die ben+er ilik olmas);
buru i%inde bir ey buruluyormu, bklyormu 8issi veren a7r); dilinde bar +lma dilinde
3as "-rnmnde -rt olmak; diler dibi anadu O di eti kanamas); ditreme renci
titreme 8astal)7), tremor; )ePe(
c
ilQc a7)r ila%lar kullanmay) "erektirmeyen, basit tedavi;
)evdede +d )!yndrmeklik yan)k, a)r) )s)ya maru+ kalma nedeniyle oluan a7)r doku
8arabiyeti; )ici*)icivk ka)nt); )!bek dmek "-bek dmesi, "-bek ()t)7); )!Pl
arl Oanma kal3 s)k)mak; )!(e a dmek "-+de beya+ bir -rt belirmek, katarakt
olmak; astal dan durmlar 8astal)7) yeni "e%irmi, iyileme devresindeki kiiler;
stma '1 ate, vcut )s)s)nda meydana "elen ykselme veya ateli seyreden 8er8an"i bir
8astal)k, ,1s)tma 8astal)7), ate ve ter n-betleriyle kendini "-steren bir 8astal)k, malarya1 ; i$
yrmeklik is8al, sr"n;
c
ilQcuP +r usu( te8likeli (-ldrc) olmayan ila% veya tedavi;
1?
a v kir,)i siyremek kir3ikler ve ka k)llar) d-klmek, a+almak; at +tlar a7)r,
etkili, etki "c yksek ila%lar; +r ulu +lan
c
ilQc te8likeli (-ldrc olabilecek) ila% veya
tedavi; k!trmlik k-trmlk, (el%; udu( aladu O kudu+, kudu+ 8ayvan )s)rmas);
urdeeni kurdeen, aler9ik bir deri 8astal)7); kukuluk srekli kukulu, endieli olma 8ali,
obsesyon; -nab&. al$a de,renmek nab)+ dk atmak; nesne yutamama l yutma
"%l7; +d)!yn)i ka)nt)l), ateli bir %eit sivilce; +Olan burus do7um sanc)s);
+Pulma (yara) iyilemek, kabuk ba7lamak; !yken akci7er
,*
; saOalma iyilemek,
8astal)k belirtilerinin 8a(i(lemesi, 8astan)n durumunun d+elmesi ; sancu sanc), i%ine birey
bat)yormu, sa3lan)yormu 8issi veren, n-betlerle a+al)3 %o7alan a7r), sa3lan)c) a7r); sayru
8asta; sayrulu 8astal)k; nu k)r)k, kemik k)r)7), u ama l a)r) susu+luk, ate,
3olidi3siya; sdk am(um am(um )elmek idrar damla damla "elmek, idrar +orlu7u
%ekmek; slk urma * /e $ekmek kan %ekmek, vcudun 8er8an"i bir k)sm)ndan ie
oturtmak veya slk ya3)t)rmak suretiyle kan almak; i yrmek en(eksiyon veya tm-r
di7er or"an ve dokulara yay)lmak, ilerlemek; u$u 8avale, sara, kat)lma n-beti;
unut a Oulu unutkanl)k, uur uyuuklu7u; u )itmek bay)lmak, bay")nl)k "e%irmek;
(lmek iyilemi veya iyilemeye y+ tutmu bir 8astal)k tekrar balamak, 8astal)k
nksetmek; yrek +ynamas kal3 %ar3)nt)s), 8a(akan, 3al3itasyon vb:
E6 Mfdin )mlas
E!i "nad#lu $%r!ei, tarih, c#+raf, #yal 'e !%lt%rel 9elime artlar d#layyla, :+u&ca
temelinde #lma! %&ere, !#numa dilinden ya& diline 9eme m%cadelei 'erme!tedir2 Bu durum, dilin e
'e e!il *il9ii ya.lar ile !elime ha&ineinde yeni *iimlenmelere y#l at+ 9i*i, ya& dili ile !#numa
dili aranda *ir .aralelli! d#+man da a+lamtr2 B-ylece, E!i "nad#lu $%r!ei, 9enel dil ya.
*a!mndan #rta! *ir !ara!ter tama!la *irli!te, "nad#lu/nun $%r! etni! ya.nda *ir*irini
*atramam !armalar 'e dal9alanmalar d#layyla, *-l9elere 9-re a& #! de+ien a+& ayrl!larnn
et!iinden de !urtulara!, *ir iti!rara !a'ua*ilmi de+ildir2 Bu durum, et!iini imlada da 9-terdi+i iin,
E!i "nad#lu metinlerinde durulmu, tandartlam iti*r *ir imladan -& etme! m%m!%n de+ildir
5P#r!ma&, 1JJHG 4J182
Mfd, (erefeddin )a*uncu#+lu/nun #t#9raf eeridir2 Pendiinin ya&m #ldu+u di+er eerlerle
!arlatrld+ &aman, )a*uncu#+lu/nun *%t%n ya& -&elli!lerinin Mfd/de de *ulundu+u 9-r%l%r2
Pita*n hatt, 9ayet #!una!l, hare!eli, m%!emmel *ir neih ya& -rne+idir2 Eer, E!i "nad#lu
$%r!einin #rta! imla 'e 9ramer !ara!terlerini tama!la *irli!teL )a*uncu#+lu, hal!n !#nutu+u dile,
,8
Hem Mfd/de hem de E!i "nad#lu $%r!eiyle ya&lm t. metinlerinde a!ci+er 'e !araci+er iin ayr !elimeler
!ullanlma!tadr2 Paraci+er iin MbaW)rO !elimei tercih edilme!tedir2 Bu metinlerde 9een Mci"erO !elimei ie *u9%n!% 9i*i hem
a!ci+er hem !araci+er iin #rta! !ullanlmama!taL adece !araci+eri !arlama!tadr2
11
a+& -&elli!lerine 9-re metni hare!eledi+i iin, a+&7ya& dili ili!iini yantma andan da -nemlidir2
Drne! #lara!L
ad)m addu"nca RSTUVWXYTYZ[ 8 1,1 */118 !elimeinde, ;du2 fat7fiilinde!i ;d2 ei, ;at2 fiilinde!i
Xt/ye teir edere!, #nu !endiine *en&etmitir2 "yrca adlama dan \Z]^Z_Z`TYa 8 17 */118, a"rdsa ZRbTYVcWZ[ 8
JH*/=8, gtrdme&lig-ile RdVeVfdeZgYcXhXij 8 7= a/=8, idgince RSTUVjX]kV[ 8 87 */1?8, -rne!lerinde de a+&n et!ii
-&!#nuudur2
E!i "nad#lu metinlerinde, *ir yandan a+& ayrl!larnn da a+r *at+ !#numa dilini ya&ya
9eire*ilme e+ilim 'e a*a, -te yandan "ra. ya&nn, $%r!enin e ya.na 'e e!i $%r! ya&
9elene+ine ay!r d%en durumu, "ra.7Far imla itemi ile e!i ya& dili 9elene+ini *ir*irine !artran
!arma *ir imla iteminin #lumana 'e imlada *a& -&el taarruflara y#l amtr2 Bu itemde %nl%leri
!arlama! %&ere hare!e iaretlerine yer 'erildi+i 9i*i, dilde!i e de+erlerini *elirte*ilme! iin imlaya
*elli -l%lere *a+l yeni *a& iaretler de e!lenmitir2 E!i "nad#lu $%r!einin ya&da !#numa dilini
temel alma 'e # 9%n%n a+& ayrl!larn da di!!ate alara! *unlar *elli etmeye alma, *u imla
itemi ile dilin e ya. aranda alfa*e iteminin el 'erdi+i -l%de *ir ya!nl! 'e *a+lantnn
'arl+na iaret eder niteli!tedir2 P#nuya *u adan *a!ld+nda, E!i "nad#lu imlana, !lai! :manl
imlana *a!ara! #ldu!a f#neti! *ir imladr, dene*ilir 5P#r!ma&, 1JJHG 4J,8 2
Bu d#+rultuda, )a*uncu#+lu/nun hal! diline ! !ya *a+l !alara!, *%y%! *ir haaiyetle
hare!eledi+i, %n%&leri &aman &aman im!nlar &#rlayara! inceden inceye *elirtti+i metin, de'rin
f#neti+ini 9-termei *a!mndan da de+erlidir2 Drne! #lara!L )a*uncu#+lu, " ve $ 8ar(lerini k
8ar(inden ay)rmak i%in ke(in "enellikle alt)na (Y 8, nadiren stne (Z ) % nokta koyar< aa RlZ [ )
&!a/'), ger cZl ) 95 b/0), getrr l mXcXhZn ) 50 b/0), gibi opVq ) '6 a/'6), gvde rYXil ) ''! a/',), gze ZsXil )
'/b/'), gl tXl tX ) *6 a/,), ummnu uXvZox_Xy ) '6, a/'5), issilig uXzVfdxbV [ ) '6, a/,), siirlere rcZ`cV{Vb )
'/b/'), #ra rczX| [ ) &/ a/*), yime u Z _V} ) '6 a/!):'*2 Metnin tamamnda *una -&en 9-terdi+i,
einin yan ra, -&elli!le g eini einden ayrma ihtiyac duydu+u *ellidir2 "nca! #ndan inan%t% *ir
di!!at de *e!lenmemelidirL yer yer % n#!tal !efi ihmal etti+i #lurG anu ~XvZ[ ) 09 b/&), gvde rYiXj )
*,b/0), #ra rceX| ) 0! a/9):vb1
Bunlarn yan ra eerde tandartlamam imlann *ir 9-ter9ei #lan i!ili ya&lmlar da
9-r%lme!tedir2 Drne!lerG
d /
da.)l ZRdVWZ[Y ) ''6 b/&) a.)l ZRdVWZn ) !9 a/')
dur ~XZ _ZgTmXY ) 9& b/'/) ur mXi mX XfZgT X ) *5 a/'')
dut Z_hXY ) *' a/*) ut Z_X ) 9, a/'5)
dutam ZhXY ) !' a/'0) utam ZhXi ) 59 a/*)
/
a Ra ) '' a//) a na ) '' a/0)
ba ^Z nT ) ',, a//) ba VZn ) ''0 a/'0)
%) ZR^Vf ) '0 b/!) %) ZRVf ) /! a/0)
or u imXi ) '6/ b/'0) or u icX ) '& b/!)
1,
/ s
a% TVZ| ) 90 b/'/) sa% TVZnb ) !& a/&)
anc Z_SUZ| ) '69 b/5) sanc cZSUZb ) '', b/0)
ancu iSUZ| ) 9' a/5) sancu UZb iST ) 90 b/9)
De:erlendirme ve +9nuF
Cu!arda Muhyiddin Meh/nin eitli y-nleriyle tantmaya alt+m& Mfd adl eeri, 012
y%&ylda !aleme alnm, hem #+u &aman *-l9ede!i a+& ea alan imla, hem de eerde !ullanlan
$%r!e t. terimleri andan di!!at e!ici *ir eerdir2
Eer, 0312 y%&yln en -nemli he!imlerinden Hac >aa/nn Teshl/inin man&um halde ya&lm
e!li #ldu+undan, #nun 'e 0312 y%&yln t. termin#l#Viini *%nyeinde *arndrma!tadr2 Bunun yannda,
012 y%&yln i!inci yarnda !aleme alnd+ndan 'e hal!n !ulland+ !elimeleri terimletirmeiyle %nl%
)a*uncu#+lu tarafndan itinah edildi+inden, !men hem 012 y%&yln hem de )a*uncu#+lu/nun
termin#l#Viini !a.ama!tadr2 <#layyla Mfd, y%& yll! *ir *iri!imin t#.land+ 'e 9ayet a!c *ir
dille a!tarld+ -nemli *ir man&um t. metni #lara! !arm&a !ma!tadr2 Bu de+erli eerin *ir !ita.
halinde yaymlanma iin almalarm& de'am etme!tedir2
'aynakFa
"d'ar, "2 "dnan 5,???8L .smanl Trklerinde )lim, @tan*ulG Sem&i Pita*e'i, 62 Bam2
Bayat, "li Haydar 51JJJ8L .smanl Devletinde %ekim4a0lk 'urumu ve %ekim4a0lar, "n!araG
"tat%r! P%lt%r Mer!e&i Caynlar2
Plc#+lu, <#2 <r2 1ecihe 51JH68L ,errahiye-i )lhaniye, "n!araG $%r! $arih Purumu Bame'i2
P#r!ma&, >r#f2 <r2 Ieyne. 51JJH8L Trk Dili zerine Ara0trmalar, Birinci ;ilt, "n!araG $<P
Caynlar2
Dnler, Iafer 51JJ?8L Mntaha4- 1if2 H (/iri0-Metin), "n!araG $%r! <il Purumu Caynlar2
Dnler, Iafer 51JJJ8L Mntaha4- 1if2 HHB ,elaleddin %zr (%a8 Ia0a), @tan*ulG )imur9 Caynlar2
$ahir, Bural Mehmet 51J7,8L .smanl Mellifleri, 3332 ;ilt, @tan*ulG Meral Cayne'i2
$a!-.r%l%&de, @muddin E*u/l7Hayr "hmet Efendi 5,??78L E0-1ak2ikun-Num2niyye f ;lem2id-
Devletil-.sm2niyye (.smanl *il<inleri), 5e'2 Muharrem $an8, @tan*ulG @& Cayncl!2
$er&i#+lu, "rlan 51JJ18L M)a*uncu#+lu, Fatih <-neminin Bnl% $%r! He!imiO, Tarih ve T9lum, )ayG
J42
K&el, >r#f2 <r2 @lter51JJ,8L ,err2hiyyetl-%aniyye, 32 ;ilt, "n!araG $%r! $arih Purumu Caynlar2
K&el, @lterL )%'eren, Penan 51JJJ8L 1erefeddin +a4un8u9:lu- M8erre4name, "n!araG "tat%r! P%lt%r
Mer!e&i Caynlar2
1=
14