TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 131

HASTA KSIMIN RYA MOTFNN TAHLL

Seyran GAYIBOV
*
zet
Kltrmzde rya yoluyla k olmak olduka yaygndr. Ryada pir elinden bade ierek
sanat kimlii kazanan bu kiilere halk arasnda hak badeli k denmesinin ve
onlarda kutsallk vasfnn aranmasnn asl sebebi de bundandr. Trk k Edebiyatnda
birok stat n ryada bade alarak k olduklar bilinmektedir. XVIII. asr Azerbaycan
k iirinin nemli temsilcilerinden biri olan Hasta Kasmn da iirlerinden, hayat
etrafnda teekkl eden rivayet ve halk hikyesinden ryada Hz. Alinin elinden bade aldn
reniyoruz. Hasta Kasmn rya motifi, hazrlk devresi, rya, uyan ve ilk deyi olmak
zere drt aamal geleneksel bir yapya sahiptir.
Anahtar szler: k gelenei, Hasta Kasm, rya motifi, badeli k.
THE ANALYSIS OF KHASTA KSIMS DREAM MOTIF
Abstract
Falling in love through dreams is rather widespread situation in our culture. Te real reason
why those who gain the artist forum by drinking bade from pathfinder, are called troubadour
or bard with bade and the reason why they are felt holy characteristics is this. It is known that
in Turkish ashug literature a lot of past master bards have become bards by drinking bade. Out
of his poems and common sense we learn that Kasim is one of the eminent concessionaire of
Azerbaijan ashug literature of XVIII. Century has taken bade from Caliph Ali. Khasta Kasims
dream motif has a four phases traditional character with preparatory, dream, awakening and
the first saying
Keywords: Ashug tradition, Khasta Kasim, dream motif, Bard with bade
* Qafqaz niversitesi, Bak, sqayibov@qu.edu.az
Seyran GAYIBOV
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 132
Trk klk geleneinde k olmann genel olarak yolu vardr:
1. Usta-rak eitimi sonucu k olma,
2. Rya sonucu k olma,
3. Sosyal ve kltrel evrenin etkisi ile k olma.
klk geleneinde usta klarn gelenein devamn salamak, ustaln ispatlamak,
isminin ve eserlerinin unutulmasn nlemek maksadyla rak yetitirdikleri malumdur.
Usta-rak eitimi erevesinde k olmann aamalarn F. Kprl (1966) yle zetler:
Baka esnaf teekkllerinde olduu gibi, klarn tekilatnda da raklktan balayarak k
oluncaya kadar geirilmesi icap eden birok derece vardr. Bilhassa stat klarn etrafnda,
saz airliine merakl, istidatl birok gen rak olarak toplanr, statan mahlas-yani
iirlerinde kullanacaklar bir ad alrlar.
k olmann dier bir yolu ise ryada pir elinden bade imektir. Halk arasnda
baz klara hak badeli k denmesinin ve onlarda kutsallk vasfarnn aranmasnn
asl sebebi de bundandr. nk halk arasnda dolaan birok menkbeler, bunlarn maddi
ve cismani aktan manevi ve ruhani ak derecesine ykseldiklerini, saz alp iir sylemeyi de
ilahi vastalarla, yani ya bir mridin, pirin yahut Hzr Peygamberin ryada veya hakikate
tecellisi ile rendiklerini anlatr. (Kprl, 1966: 168) Hamit Arasl da bu klarn birer
keramet sahibi olduu ynnde birok insann kanaat sahibi olduundan bahseder
(Azerbaycan k erinden semeler, 2005: 5).
k olmann bir dier yolu ise sosyal ve kltrel evrenin etkisi ile gerekleir.
ocukluk ve ilk genlik yllarnda bir kza k olma, klasik halk hikyelerini veya
hikyelemi k biyografilerini okuma, klarn bulunduu bir ailede veya gelenein
canl olarak yaatld bir evrede yetime, gurbet hayat, yoksulluk gibi nedenlerle iinde
dmlenmi duygular aa vurmak isteyen ve kendisinde airlik yetenei bulunan kiilerde
meslee ynelme, sklkla karlalan bir durumdur. (cal, vd. 2004: 191)
Sosyal ve kltrel evrenin etkisi ile k olmada dier bir yenilik gelenein elektronik
kltrden etkilenmesi sonucu ortaya kard yeni bir yoldur. zkul obanolu bu sreci
elektronik ortamla temasa geen yetenek sahibi genlerin usta-rak ilikisine ihtiya
duymakszn, kendilerini yetitirme yolu semeleri eklinde izah eder (obanolu, 2000:
152158).
Trk k Edebiyatnda birok stat n ryada bade alarak k olduklar bilinilen
bir gerektir. Kompleks rya motifinin plann Umay Gnay u ekilde belirlemektedir:
1. Hazrlk Devresi
a.ocukluk ve genlik ann artlar.
b. Karlalan maddi veya manevi sknt.
c.Bir sknt veya bir dilekle uykuya dal. Uyuyan yerler, kutsal saylan mevkilerde
olabildii gibi ssz ve uzak, kahramann korku ve yalnzlk duyduu herhangi bir
yer de olabilir.
HASTA KSIMIN RYA MOTFNN TAHLL
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 133
2. Rya
a. Kutsal kiilerle kutsal saylan bir yerde karlama.
b. Pir elinden bade ime.
c.Sevgilinin kendisi ile veya resmi ile karlama.
d.Kahraman pirler, bilmesi gereken bilgileri retirler.
e.Kahramana bir mahlas verilerek deyi sylenmesi istenir.
3. Uyan
a. Kahraman kendi kendine uyanr, ilk frsata eline geen bir saz ile bandan
geenleri anlatr.
b.Kahraman bir sre (3, 6, 7, 20, 40 gn) baygn kalr ve azndan burnundan kanl
kpkler gelir. Ehl-i dil bir kiinin saznn tellerine dokunmas ile uyanr.
c.Kendi kendine uyanr; ama baklar, hali tavr bir acayiptir. Dnya ile ilgisi
kalmam gibidir. Herkes deli olduunu kabul ederken halden anlayan bir kii
saznn tellerine dokunarak, k adaynn zlmesini salar.
4. lk deyi
Ryada kla ulaan kiilerin uyandklar zaman syledikleri ilk deyileri
grdkleri ryann tasviridir. Bu ilk deyilerde k bandan geenleri nakletii gibi ilk
taprmasn da bu ilk deyiin sonunda yapar (Gnay, 1999: 98).
Sanatlar ou zaman rya yolu ile k olduklarn sylemezler. Onlarn rya yo-
luyla sanat olduklarn gsteren belirtiler genellikle syledikleri iirlerinde, yaratklar halk
hikyelerinde, onlar hakknda halk arasnda anlatlan menkbelerde veyahut iirleri esasnda
meydana getirilen halk hikyelerindeki iaretlerden ibaretir.
Azerbaycan k iirinde ve halk hikyeciliinde rya yoluyla sanat kimliine kavu-
an pek ok k hakknda bilgi edinmek mmkndr. Onlar da sanat kiilie geite bade-
yi pir, ler, beler, yediler, krklar, erenler, Hzr, lyas, Hz. Ali, gibi kiilerin elinden aldklar-
n sylerler. Kurbani, Abbas Tufarkanl, k Aliesker bunlardan bazlardr:
Yatmdm, stme geldi erenler,
Sefil, ne yatmsan, oyan dediler.
Oyandm gefeten, adm gzm,
Al, abi-kvserden

i, kan dediler.
Oyandm gefetden, adm gzm,
Erenler payine srtdm zm,
Dindirdiler, hak syledim szm,
Doksan min kelmeme beyan dediler.
Seyran GAYIBOV
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 134
Kurbani, batbsan gem deryasna ,
Ovunun meskeni da arkasna,
Bir siygel versene knln pasna,
Aiki meuka kurban dediler (Azerbaycan Destanlar I: 43).
Rya yolu ile sanat kimliine kavuan klarmzdan biri de XVIII. asrda yaam
Hasta Kasmdr.
Tikmeda kasabasnda 1702 ylnda doan Hasta Kasm tahminen yetmi alt yl
yaam 1778 ylnda doduu beldede vefat etmitir. Mezar buradadr. Hayat hakknda
kesin bilgiler bulunmamaktadr. Hakkndaki malumatlar iirlerinin yarat manzaradan,
halk arasnda anlatlan rivayeten ve hayat etrafnda yaratlan halk hikyesindeki bilgilerden
ibaretir. Hayat etrafnda anlatlan rivayete rya yolu ile k olduu anlatlmaktadr.
Hasta Kasmn Rya Motifi
1. Hazrlk aamas
Doduu Tebrizin Tikmeda beldesinde anlatlan bir rivayete, Kasmn otuz be
yandayken dermansz bir hastala yakaland; ok sayda tabibe, hekime mracaat etse
de, eitli yatrlar ziyarete bulunsa da derdine derman bulamad anlatlr. Uzun sre bu
hastalkla uraan Kasma bir gn ryasnda ifasnn Erdebildeki eyh Saf derghnda
olduu, salna kavuana kadar derghta kalmas, eyhlerin mezarlarnn hizmetinde
bulunmas gerektii bildirilir. Kasm Erdebile gider.
2. Rya
Kasm krk gn eyh Saf derghnda kalr ve hizmete bulunur. Krknc gn
uykudayken Hazreti Ali onun ryasna girer ve bade iirir.
1

3. Uyan
Kasm uykudan uyanr. Bsbtn salna kavumutur. Olanlarn farkna varr ve
Tikmedaa dner (Qasml, 2004: 548).
4. lk Deyi
Tikmedata anlatlan rivayete Kasmn rya sonras syledii ilk deyi tespit
edilememitir. Fakat bade ierek sanat kimliine kavuan klarn hayat hikyelerine
baktmz zaman rya motifinin ilk deyile tamamlanmas gelenein bir gereidir. Ayrca
bilindii gibi yeni sanat ilk deyite ryada bandan geenleri hlasa eder (Gnay, 1999:
9899). Bu balamda Kasmn Bana redifi iirin, onun ilk deyii olmas ihtimalini
kuvvetlendirir:
Berat gecesinde stme geldi,
Gsterdi zn, mah- tab mene.
ki melaikden nur drgelendi.
Numayan grnd afitab mene.
HASTA KSIMIN RYA MOTFNN TAHLL
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 135
Ezelden okudum zikr-i hudam,
Dilimde ezberdir hakkn kelam,
Mbarek destinde billurdan cam,
Bir kedehde iki cre ab mene.
Bam belaldr, gz yalyam,
Kulak assaz men derdimi balyam,
Atam brahimdir, Tikmedalyam,
Orda salnbdr rehtihab mene.
Heste Kasm deyir destrest oldum,
ah elinden bade iib mest oldum,
Bir nee gn eyh Sefide best oldum,
Onda beyan oldu drd kitab mene (Xeste Qasm, 1373: 35- 36).
Bade ime sonucu, yeni bir ahsiyet olarak karmza kan Kasm, bu iirinde, ona
ah tarafndan takdim edilen kadehte iki eit abn olmasndan bahseder ki bunlardan biri
kendisinin syledii gibi drt kitabn manasn, yani dini ilimleri; bir dieri ise bize gre
klk sanatn sembolize eder.
n iirlerinde ah kavram ile Hazreti Alinin kastedildii aikrdr. unu
belirtmekte yarar var ki XVI. asra kadar edeb metinlerde ah kavramyla esasen Hz.
li kastedilse de, ah smail Hatayinin tarih sahnesine kt dnemden itibaren k ve
airler devrin siyasi, sosyal ve kltrel artlarndan dolay ah kavram ile daha ok ah
smail Hatayiyi ve evlatlarn sembolize etiler. Hata bu nitelendirme zamanla daha da
ileri seviyeye tanarak ah smail ve soyu, zamann sahibi anlamna gelen Mehdi Sahib-l
Zaman eklinde tanmland (Tehmasib, 1972: 186; Akpnar, 1994: 25):
Kurbani tek kul penah,
Kibleyi-alem mah,
Ol cahann kiblegah,
ah Hetayi, ah Hetayi.
XVIII. yzyln ilk yarsndan itibaren Safevi tahtna oturan ve zamanla kendi boy
adn Safevi hanedanlna veren Nadir ah Avar, ah smail Hatayi ve evlatlar hakkndaki
bu tarz ifadelere yasaklar getirerek ah kavramn Hazreti Ali kltne iade eti.
Nadir ah Avarn hkimiyeti yllarnda yaayan, zaman zaman onun ordusuyla
beraber eitli asker yrylere katlan Hasta Kasmn bir Hz. Ali sevdals olduu
iirlerinden anlalmaktadr. k, iirlerinde Hz. Aliyi putlatrmaz, onun bilgisini, ahlakn,
kahramanln, cesaretini idealletirir:
Merifet behrinde edeb, erkanda,
Bir igid isterem, lamu neng ola,
At Dldl ola, klnc duer,
Dayanmaz kabakda yz peleng ola (Dastanlar, 1993: 91; Xeste Qasm, 1373: 58).
Seyran GAYIBOV
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 136
Hasta Kasm badeli olduunu ve zellikle badeyi Hz. Alinin elinden imi olmasn
birok iirinde tekrarlar:
Heste Kasm etme fean,
reyin olmasn al kan,
Menim mvlam ah Merdan,
Men ddm astanasna (Xeste Qasm, 1373: 126).
veya
Hekiketden hub erkana atmam,
ah elinden iib bade gelmiem. (Xeste Qasm, 1373: 207).
yahut
Heste Kasm deyir imiem bade,
Atam ah Merdan yetisin dada. (Xeste Qasm, 1373: 94) vb.
Birok iirinde: ahlarn ahndan almam telim diyen stat sanatkr, Hz. Aliye
olan sadakatini uzun yllar ona hizmeti olan, daha sonra ise Hz. Hseyin ve Hz. Hasana
lalalk yapan, ilk nce ismi Fetah, daha sonra ise Hz. Muhammed tarafndan Kamber olarak
deitirilen sahabe ile mukayese eder:
sterem arde mesumu,
Onlar biler ihlasm.
Eliye Heste Kasm,
Kember kimi kulam grdm (Xeste Qasm, 1373: 135).
Hasta Kasmn iirlerinde de Hz. Ali, slami edebiyatn birok numunelerinde
olduu gibi klc Zlfikar, at Dldl ile yd edilir:
Canm kurban olsun ah Heydere,
At Dldl, Zlfikar, Kembere (Xeste Qasm, 1373: 56) vb.
stat an yaygn bir ekilde kulland Hasta mahlasn nasl ald konusunda
iirlerinde her hangi bir emare yoktur.
n hayat ve iirler hakkndaki birok aratrmada onun hasta mahlasn
almasnn sebebi, fiziki bakmdan hasta olmas ile ve yahut Sovyet dnemi edebiyat biliminin
ideolojik bak istikametinde, yani n feodal ynetimin sert kanunlar karsnda
kendisini aciz, zayf, hasta grmesiyle aklanmtr (Nebiyev, 2004: 200; Xeste Qasm, 1975:
4; Paayev, 1989: 67; Babayv ve Efendiyv, 1970: 186; Efendiyv, 181: 196).
Fakat bu bir gerektir ki, edebiyat tarihimizde, zelikle tasavvufi konularda iiri
birok sanat hasta sznden ya mahlas ya da nitelendirme sfat gibi istifade etmitir:
Yar sual etse ki, haln nedir,
Heste Fuzuli, ne verersen cevap? (Mehemmed Fzuli, 2005: 63).
veya
HASTA KSIMIN RYA MOTFNN TAHLL
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 137
Ey Heste Hetayi, gel ki, yarn,
Gnln aluban klur vefalar (ah smayil Xetayi, 2005: 315).
laveten bu szn k ve klasik edebiyat numunelerinde esasen kalp, gnl,
yrek, can gibi manevi deere sahip kelimelerle beraber kullanlmas szcn tasavvufi
anlamda olmas ihtimalini daha da kuvvetlendirir. Tasavvufi anlamda hasta olmak, yani seyri-
sulukta geri kalmak (Uluda, 1995: 226) ise fiziki ynden hasta olmakla izah edilemez, bu
hastalk gnl hastaldr. Belki bundandr ki birok k ve air bazen kendilerini dil hasta
olarak da takdim ederler:
Ancak men dilhesteden sehv ile kedi ruzigar; (madeddin Nesimi, 2004: 170),
Aiki-dilhestenin balinie canan kedem; (Azerbaycan Klasik Edebiyatndan
semeler, 1988: 35)
Meni dilhesteni hem sedkesi ok, sorgilen haln; (Azerbaycan Klasik Edebiyatndan
semeler, 1988: 225).
Hasta olmann, yani gnl hastalna duar olmann devas yoktur. Bu hastaya
sylenen ilalar hastal saaltmak yerine daha da iddetlendirir:
Ek derdile hoam, el ek elacmdan, tebib,
Klma derman kim, helakim zehri-dermanndadr (Mehemmed Fzuli, 2005: 125)
- der Fuzuli.
k, bimar- derdi ak olarak da adlandrd bu derdin devasnn ancak lm
olduunu bildii hlda son derece mutludur:
Ey Fzuli, yle kim, bimari-derdi-eksen,
Yokdrr lmekden zge hi dermann senin (Mehemmed Fzuli, 2005: 187).
Sufinin lm semboliktir, insan- kmil yolunun yolcusu eriatan tarikata,
tarikatan marifete, marifeten hakikate geerken bu ruhla ruhlanr, lmeden lmek ilkesini
kabul eder. Kasm da bu ruhla ruhlanm, bu hastalkla hastalanm bir ktr. Bundandr
ki k bir iirinde Fuzuli gibi z hastalna sevinir:
Heste Kasm kem elinden mest ola,
Ehli-dervi hrkasnda pust ola (Xeste Qasm, 1975: 13).
Grld zere usta sanatkr bu msralarda kendini tasavvuf yolunda uzun yol
alm az yiyen, az uyuyan ve az konuan dervile mukayese eder. Bu dervi dnyadan el etek
ekmi, hrka iinde bir deri bir kemik kalmtr. Onun sufi bir hayat yaadn terennm
eden bu msralar olduka manidardr:
Bir adam ki, lokma ile dost ola,
Olar ya ile kar anal (Xeste Qasm, 1975: 13).
Sonu olarak Hasta Kasmn rya motifi, hazrlk devresi, rya, uyan ve ilk deyi
olmak zere drt aamal geleneksel bir yapya sahiptir.
Seyran GAYIBOV
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARTIRMA DERGS / 2011 / 58 138
Sonnotlar
1
Baz kaynaklarda Hasta Kasmn ryasnda pir elinden lava (ifliki, 1996: 38) alarak badeli k
olduu sylense de onun iirlerinde bu balamda her hangi bir iaret yoktur.
Kaynaka
AKPINAR. Yavuz. (1994): Azeri Edebiyat Aratrmalar. stanbul. Dergh Yaynlar.
AXUNDOV.E. ABBASLI. . SMAYILOV. H.(Tertib edenler) Azerbaycan Aq erinden
Semeler. (2005): I C.Bak. erq-Qerb Neriyat.
QEHREMANOV.C. (Tertib eden) Azerbaycan Klassik Edebiyyatndan Semeler (1988): III
C. XVII-XVIII Eserler Azerbaycan eiri Bak. Elm Neriyat.
BABAYV. mran. EFENDIYV. Paa. (1970): Azerbaycan ifahi alq Edebiyyati, Bak,
Maarif Neriyat.
FTLK. Ramazan. (1996): Halk Hikyeleri ve Hikyecilii zerine k Murat
obanolu ve k eref Talova ile Bir Grme, Yedi klim, No:172, 38.
OBANOLU. zkul. (2000): k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Ankara: Aka
Yaynlar.
DASTANLAR (1993): (Tertib edeni E. Axundov), Bak: Azerner Neriyat.
EFENDYV. Paa. (1981): Azerbaycan ifahi alq Edebiyyat. Bak: Maarif Neriyat.
GNAY. Umay. (l999): Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi. Ankara: Aka
Yaynlar.
MADEDDN. Nesimi. (2004): Seilmi Eserleri, II. C. Bak, Lider Neriyat.
KPRL. M. Fuad. (1966): Edebiyat Aratrmalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
MEHEMMED. Fzuli. (2005): Eserleri. I C. (Tertib eden Hemid Arasl), Bak, erq-Qerb
Neriyat.
NEBYEV. Azad. (2004): Azerbaycan Aq Mektebleri. Bak: Nurlan Neriyat.
OUZ. M.cal. vd. (2004): Trk Halk Edebiyat. El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar.
PAAYEV. Sednik. (1989): Azerbaycan Folkloru ve Aq Yaradcl, Bak: ADU Neriyat.
ULUDA. Sleyman. (1995): Tasavvuf Terimler Szl. stanbul, Erkam Yaynlar.
TEHMASB. Memmedhseyn. (1972): Azerbaycan alq Dastanlar (rta eserler), Bak: lm
Neriyat.
QASIMLI. Meherrem. (2004): Xeste Qasm, Azerbaycan Edebiyyat Tarixi, I c. Folklor ve
Mifologiya. Bak: Elm Neriyat.
XETAY. ah smayil. (2005): Eserleri, (Tertib edenler Elyar Seferli, Xelil Yusifi), Bak: erq-
Qerb Neriyat.
XESTE. Qasm. (1373): (Tertib eden: Hseyn Siyami) I C.Tebriz: Endie Neriyat.
XESTE. Qasm. (1975): (Tertib eden: S. Paayev) Bak: Genlik Neriyat.