Türkiye’yi çevreleyen yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta havzaları, coğrafi olarak dünya
ana kıtasının merkezini, tarihi olarak da insanlık tarihinin ana damarının şekillendiği alanları
kapsamaktadır. Soğuk savaşsonrasıdönemin getirdiği dinamik uluslar arasıve bölgesel
konjonktürde en yakın havzasından başlayarak dışa açılmasıkaçınılmaz olan Türkiye’nin
stratejik derinliğinin yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta bağlantılarıile yeniden tanımlanması
ve bu derinliğin jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel boyutlarının dışpolitika parametreleri
olarak kapsamlıbir şekilde yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir.
Türkiye’yi çevreleyen yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta havzaları, coğrafi olarak dünya
ana kıtasının merkezini, tarihi olarak da insanlık tarihinin ana damarının şekillendiği alanları
kapsamaktadır. Soğuk savaşsonrasıdönemin getirdiği dinamik uluslar arasıve bölgesel
konjonktürde en yakın havzasından başlayarak dışa açılmasıkaçınılmaz olan Türkiye’nin
stratejik derinliğinin yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta bağlantılarıile yeniden tanımlanması
ve bu derinliğin jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel boyutlarının dışpolitika parametreleri
olarak kapsamlıbir şekilde yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir.
Türkiye’yi çevreleyen yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta havzaları, coğrafi olarak dünya
ana kıtasının merkezini, tarihi olarak da insanlık tarihinin ana damarının şekillendiği alanları
kapsamaktadır. Soğuk savaşsonrasıdönemin getirdiği dinamik uluslar arasıve bölgesel
konjonktürde en yakın havzasından başlayarak dışa açılmasıkaçınılmaz olan Türkiye’nin
stratejik derinliğinin yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta bağlantılarıile yeniden tanımlanması
ve bu derinliğin jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel boyutlarının dışpolitika parametreleri
olarak kapsamlıbir şekilde yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir.
S St tr ra at te ej ji ik k D De er ri in nl li ik k
Trkiyenin Uluslararas Konumu
Ahmet Davutolu 1959 Ylnda Konya Takent'te dodu. Ortarenimini stanbul Erkek Lisesi'nde tamamlad. Boazii niversitesi Ekonomi ve Siyaset Bilimi blmlerinden mezun oldu. Ayn niversitenin Kamu Ynetimi blmnde yksek lisans, Siyaset Bilimi ve Uluslararas ilikiler blmnde doktorasn tamamlad. 1990-1995 yllar arasnda yurtdnda grev yaptktan sonra 1996-1999 yllar arasnda Marmara niversitesi'nde alt. 1993'te doent, 1999'da profesr oldu. 1999- 2004 arasnda Beykent niversitesi'nde retim yelii ve Uluslararas likiler Blm Bakanl, 2002-2009 arasnda bykelilik ve babakan badanmanl yapt. 1 Mays 2009 itibariyle Dileri bakanl grevini yrtmektedir.
Alternative Paradigms (Lanham: University Press of America, 1993), Civilizational Transformatian and the Muslim World (K.L.: Quill, 1994) ve Kresel Bunalm (Kre Yaynlar, 11. bs. 2009) balkl kitaplar yaynlanmtr. Ayrca, zellikle uluslararas ilikiler, blgesel analizler, mukayeseli siyaset felsefesi, mukayeseli medeniyet tarihi aratrmalarn kapsayan deiik alanlarda disiplinler aras bir yntemle kaleme alnm almalar farkl dillerde yaynlanmtr.
A AR RK KA A K KA AP PA AK K Trkiyeyi evreleyen yakn kara, yakn deniz ve yakn kta havzalar, corafi olarak dnya ana ktasnn merkezini, tarihi olarak da insanlk tarihinin ana damarnn ekillendii alanlar kapsamaktadr. Souk sava sonras dnemin getirdii dinamik uluslar aras ve blgesel konjonktrde en yakn havzasndan balayarak da almas kanlmaz olan Trkiyenin stratejik derinliinin yakn kara, yakn deniz ve yakn kta balantlar ile yeniden tanmlanmas ve bu derinliin jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel boyutlarnn d politika parametreleri olarak kapsaml bir ekilde yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir.
Modernite Avrupa-Merkezli bir tarihi srecin eseriydi. Kreselleme ise kanlmaz bir ekilde bata Asya olmak zere btn insanlk birikimini tarihin ak seyrinde tekrar devreye sokacak unsurlar tamaktadr. Tarihi birikimi etkin bir alma temel salayacak toplumlarn ne kaca bu srete Trkiye, tarihi derinlii ile stratejik derinlii arasnda yeni ve anlaml bir btn oluturma ve bu btn corafi derinlik iinde hayata geirme sorumluluu ile kar karyadr. Stratejik adan mihver bir lke olan Trkiye, bu sorumluluklarnn gereini yerine getirmesi durumunda, yeni dengelerin oluaca daha istikrarl uluslar aras konjonktrlere daha uygun artlarda giren bir merkez lke konumu kazanacaktr.
N NS S Z Z Dinamik bir sreten geen bir toplumun bireyi olarak o toplumla ilgili stratejik analizler yapmak, hzla akan ve debisi yksek bir nehrin iinde seyrederken o nehrin yata, ak hz, ak istikameti ve baka nehirlerle olan ilikisi konusunda fikir yrtmeye benzer. Hem incelediiniz nehrin iinde siz de akmaktasnzdr, hem de bu akn zelliklerini anlama ve bu zelliklere gre nehrin btn hakknda bir tasvir, aklama, anlamlandrma ve ynlendirme erevesi oluturma sorumluluu tamaktasnzdr. Nehrin dna karak baktnzda sizinle birlikte akan zerreciklerin ruhuna ve kaderine yabanclaarak ahlak kaytszlk iindeki sradan bir gzlemci durumuna dersiniz; nehrin akntsna kendinizi brakarak srklendiinizde ise www.altinicizdiklerim.com 1 varolan gereklii hakkyla anlayabilirsiniz ne de bu gereklikle ilgili kendi iradenizi oluturarak tarihe arlk kova bilirsiniz.
Bu ikilem iinde nehrin ruhuna ve kaderine yabanclamak ahlaki sorumluluk, nehrin akntsna kaplmak ise bilimsel sorumluluk alann daraltr.
Anlamak, zaman ve mekan derinliine nfuz etmek ve bu derinlik ile zihinsel imajlar arasnda bir tr irtibat kurmakla balar
B Bi ir ri in nc ci i K K s s m m Kavramsal ve Tarihi ereve Kavramsal ve Tarihi ereve
B Bi ir ri in nc ci i B B l l m m G G P Pa ar ra am me et tr re el le er ri i v ve e S St tr ra at te ej ji ik k P Pl la an nl la am ma a
2. Potansiyel Veriler: Ekonomik, Teknolojik ve Askeri Kapasite Ekonomik kaynaklar, teknolojik altyap ve askeri birikim lkenin g denkleminde deiken unsurlar olarak yer alr.
Uluslararas ilikilerin Souk Sava sonras dnemdeki en nemli gerilim alanlar jeopolitik ve uluslararas ekonomi-politiktir. Bu erevede d ekonomik ilikileri ynlendiren ekonomi-politik tercihler genel stratejinin nemli bir unsuru haline gelmitir. Bu durum kresel ekonomi-politik rekabetin taraf olan byk gler kadar, bu rekabetin hem aktr hem de edilgen sahas konumundaki blgesel gler asndan da geerlidir. II. Dnya Savann hemen sonrasnda bamszlklarn kazanan ve Souk Sava sresince genellikle ithal ikamesi politikalaryla bamsz bir ulusal ekonomik alan oluturmaya alan bu blgesel gler, seksenli yllarda balayan ve Souk Sava sonras dnemde gittike ivme kazanan ihracata dayal kalknma modelleri ile kresel ekonomik dengelerde yer edinmeye alan politikalara ynelmilerdir. Bu deiim sreci ekonomi-politik ile strateji arasndaki bamllk ilikisini artrm ve ekonomik kar alanlarn diplomasinin ana unsurlar haline getirmitir.
II. Dnya Savandan sonra askeri/diplomatik alan daralm olan Japonya'nn ekonomiyi bir strateji parametresi olarak d politikann merkezine oturtmas bu gelimenin en arpc misallerinden birini oluturmaktadr.
Souk Sava sonras dnemde ekonomik kapasitenin ulusal g parametreleri iindeki konumunda nemli bir mahiyet deiimi yaanmtr. letiim teknolojisindeki olaanst srama ile yksek bir ivme kazanan kresel lekli karlkl bamllk ilikisi devlet-d aktrlerin ulusal strateji iindeki nemlerini artrmtr. Bugn okuluslu irketler arasndaki ilikiler devlet - lekli ilikilerin de tesinde etkiler yapabilmektedir.
Bugn resmi ve gayr resmi aktrlerin birlikte oluturduklar ulusal total etkinlik, sadece devlet kontrolne dayanan ulusal bamszln nne gemi bulunmaktadr. okuluslu irketler, sivil toplum kurulular, blgesel ve uluslararas kurulular gibi ulus devlet yaplanmas dndaki aktrlerin artan etkisi kresel lekli makro stratejiler ile yerel lekli mikro stratejiler arasnda www.altinicizdiklerim.com 2 nemli bir uyum problemi dourmu bulunmaktadr. Bylesi ok aktrl dinamik bir konjonktrde lkelerin greceli gleri bu uyum problemini aabilme kabiliyetlerine baldr.
Bu erevede lkenin bilim ve teknoloji alanndaki retkenlii ve etkinlii de g parametrelerinin deiken unsurlarnn banda gelir. ABD'nin hegemonik g olarak ortaya knda bilim ve teknolojik kapasite konusunda yapt atlmlarn rol byktr. Telif haklar ve lisans uygulamalar da aslnda bilim ve teknoloji konusundaki gelimelerin denetim gcn elinde tutma gayretinin bir rndr.
Bu nedenledir ki, bilim ve teknolojik stnlk konusunda sren rekabet, Souk Sava sonras dnemin perde gerisindeki ana gerilim alanlarndan birisi olmutur. Bunun sebebi de teknolojik savan sonularnn scak savan sonularndan daha belirleyici olmasdr. Bu adan dnya sisteminin merkezini oluturan glerin en ncelikli hedefi teknolojik stnl elden brakmamaktr. Askeri ittifaklar geici, teknolojik stnlk kalcdr.
Uluslararas ekonomik savata mesele bir teknolojiyi sadece gelitirmek deil, o teknolojiyi ayn zamanda pratik kullanm deeri yksek bir piyasa malzemesi haline de getirebilmektir. Japonya mucizesi bu becerinin stnde ykselmi ve birok alanda Amerikan firmalarnn uluslararas piyasalardaki etkisini krmtr.
Bu unsurlarn tmn fiili g hailine dntren askeri kapasite, lkelerin gerek bar dnemlerindeki potansiyel kapasitesinin gerekse sava dnemlerindeki reel g yansmasnn temel gstergelerinden biridir.
Yeni teknolojik gelimelere ve konjonktrel deiimlere ayak uyduramayan askeri yaplar zamanla ie dnk politik hesaplarn ve kaynak israfnn arac haline dnme riski tarken, yerinde ve zamannda alnan stratejik kararlarla kendini yenileyebilen ve toplumsal doku ile btnleen askeri kapasite kullanmlar lkelerin uluslararas g hiyerarisinde daha st basamaklara kabilmelerinin ve politik ekonomik etki alan oluturabilmelerinin nn aar. Bugn de Amerikan askeri yaplanmas Amerikan ekonomisi ve diplomasisi arasnda dorudan bir iliki vardr ve bu iliki dnya anaktasndan uzakta bir corafi konuma sahip olan ABD 'yi uluslararas ilikilerin belirleyici hegemonik gc haline dntren ana unsurlardan biridir.
3. Stratejik Zihniyet ve Kltrel Kimlik Bir toplumun stratejik zihniyeti; iinde kltrel, psikolojik, dini ve sosyal deer dnyasn da barndran tarihi birikim ile bu birikimin olutuu ve yansd corafi hayat alannn ortak rn olan bir bilincin, o toplumun dnya zerindeki yerine bak tarzn belirlemesinin rndr.
Gemii kuatan kadim kavram da, gelecei belirleyecei iddiasn tayan Devlet-i Ebed mddet kavram da bu stratejik zihniyetin muhtevasn dokuyan bir tarih ve kimlik bilincini yanstmaktadr.
Gerek Osmanl Devleti'nin zlme srecinde gerekse Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana kar karya kalnan uluslararas problemlerde ortaya kan en nemli gerilim alan, bu stratejik bilincin sreklilik unsurlar ile cari uluslararas g dengelerindeki konum arasndaki farkn dourduu psikolojik gerilim ve bu gerilimin kimlik bilinci metindeki ypratc etkisidir. Bu www.altinicizdiklerim.com 3 adan Osmanl-Trk stratejik bilincinin ana unsurlarnn sreklilik ve deiim ynleriyle yeniden tartlmas, yzlememiz gereken en nemli meselelerden birisidir.
Stratejik zihniyet bir varolu iddiasna dayanmadka edilgenlikten kurtulabilmek mmkn deildir. Bunun iindir ki, stratejik zihniyeti oturmu olan ve bu zihniyeti deien artlara gre yeni kavramlar, aralar ve formlar ile yeniden retebilen toplumlar uluslararas g parametrelerine de arlk koyabilme kabiliyeti kazanrlar. Bunun aksine, stratejik zihniyette radikal bir krlma yaayarak kimlik bilincini ypratan toplumlar tarihi varolularn tehlikeye atarken, bu zihniyeti dier toplumlar dlayc bir ara olarak grerek donuklatran toplumlar ise ortak insanlk bilincinden kopmakta ve kendileri dlanmaktadrlar.
4. Stratejik Planlama ve Siyasi rade Mehur stratejisyen Carl von Clausewitz taktik ile strateji arasndaki ilikiyi tanmlarken Taktik, askeri birlikleri muharebeler iin, strateji ise muharebeleri nihai sava iin kullanma sanatdr demektedir. Stratejik ynelii belirlenmemi bir ordunun birbirinden bamsz kk muharebelerde tek tek baarlar kazanmas savan nihai kaderini belirleyici olamaz.
Diplomaside de durum pek farkl deildir; sadece nihai hedefe ulamak iin kullanlan aralar farkldr.
zellikle ittifaklarn geici ve kar temelli olduu, ksa dnemli taktik admlarn belirleyicilik kazand dinamik g dengesi yaplanmalarnda baarl olmann en ncelikli art, uzun dnemli stratejik tanmlama ile ksa dnemli taktikler arasndaki dengeyi salayabilmektir. Bu da diplomatik konumlar mutlaklatrmakszn kararl, ve deiik stratejik hedefler arasnda bocalamakszn esnek olmay gerekli klar.
Gelecekle ilgili ufuk derinliine sahip lkelerin siyas ncleri, belirlenmi gndemlerin esiri olmazlar. Aksine gndem onlarn elinde ekillenir ve bu ekil al o lkeyi nc lkelerin ilikilerinde bile etkin bir unsur haline getirir.
Siyasi irade yetersizlii dolaysyla d siyasetini konjonktrel dalgalanmalarn akna brakan ve zamanlama kabiliyetini kaybeden lkeler ise, bakalar tarafndan belirlenmi gndemlere gsterilen anlk tepkilerin oluturduu karmak ve eliik bir tablonun esiri olurlar. Atak ve belirleyici deil, savunmac ve tepkicidirler.
Bu kimliksiz sekinler, kritik dnemlerde n plana kp belirleyici olmaktan ok, fark edilmemeye ve inisiyatif kullanmamaya artlanmlardr. lkelerini dnya gndeminde etkin bir konum da tutmak yeni mesuliyetler getirecei iin edilgen olmay daha emin ve risksiz bir siyaset olarak grrler. Davranlarna, sayg grmenin getirecei mesuliyetlerden kanmak ile kaale alnmamaktan korkmak arasnda gidip gelen rkek bir tavr hakimdir.
II. nsan Unsuru ve Strateji Oluumunda arpan Etkisi yi bir stratejik planlama ve siyasi irade oluumu, sabit ve deiken unsurlar zayf bir lkeye kendi potansiyelinin zerinde bir g oluumu salarken, tutarsz bir stratejik planlama ve zayf bir siyasi irade potansiyeli gl bir lkenin kendi leinden daha dk seviyelerde bir g denklemine sahip olmasna yol aabilir.
www.altinicizdiklerim.com 4 Bu durum bir lkenin en temel stratejik gcnn insan unsuru olduunu ortaya koymaktadr. Sabit stratejik unsurlar olan corafya ve tarihi deitirmek mmkn deildir; ancak kaliteli insan unsuru bu corafya ve tarihe yeni ve ufuk ac anlamlar kazandrabilir.
Almanya ve Japonyann II. Dnya Sava sonras gerekletirdikleri ekonomik atlm, ABD'nin 1929 Ekonomik Bunalmn aarken gsterdii performans insan unsuru ile milli stratejik btnleme arasndaki ilikinin en arpc misalleridir.
Bir lkenin stratejik almndaki en hassas ve en nemli unsur, sistemin merkezindeki siyasi irade ile toplumun donanml sivil insan unsuru arasndaki meruiyet ilikisidir. inde bulunduumuz dnemde ska kullanlan deyimlerle ifade edilirse, derin devletin derin millet ile bulutuu noktadr.
nsan unsuru ile siyasi sistem arasndaki meruiyet ilikisinin en nemli boyutu ise gven unsurudur. Kendi insan unsuruna gvenmeyen bir devletin stratejik ufuklara almas, toplumun potansiyelini motive edecek taktik hedefler ortaya koymas, bu hedeflere uygun aralar doru bir zamanlama ile devreye sokabilmesi mmkn deildir.
III. rnek Bir Uygulama Alan: Savunma Sanayi 1. G Parametreleri ve Savunma Sanayii Ekonomik kalknmann m gvenlik parametrelerinin mi ncelikli olduu tartmasnn kskacna saplanp kalm lkelerin her iki alanda da ciddi ve tutarl admlar atabilmesi ok gtr. Bu konuda en verimsiz uygulamalar yapan lkeler de gvenlik parametresinin gerektirdii harcamalar iin ekonomik kalknmay ikinci plana ittikten sonra, gvenlik iin gerekli silah ve savunma sistemlerinde tam anlamyla ithalata bal bir yaplanmaya giden lkelerdir. Bu lkeler bir taraftan kt kaynaklarn ekonomik adan getirisi olmayan silah almna yneltirken, dier taraftan kendi bana ekonomik bir sektr olan savunma sanayiini ihmal etmenin cezasn genellikle d demeler dengesizlikleri ve silah retiminde bamllk gibi bir lkenin ekonomik ve askeri geleceini tehdit eden sonular suretinde grmektedir. Bu konuda en verimli alan lkeler, savunma sektrn bal bana bir ekonomik alan eklinde deerlendirerek bu sektr hem kendi savunma ihtiyacn karlayacak hem de rettii silahlar ve savunma sistemleri ile ekonomik getiri salayacak ekilde planlama yapan lkelerdir. nc dnya lkeleri bu tasnif iinde birinci kategoride yer alrken, gelimi lkeler ikinci kategoride bulunmakta ve bu yolla yeni-smrgeci yaplanmay garanti altna almaktadrlar.
Savunma sanayii konusunda ekonomik kapasite ve kalknma dzeyine paralel ikinci nemli unsur ise teknolojik kapasitedir. Askeri ihtiyalar ile ekonomik kalknma ve teknolojik srama arasnda sanldndan daha yakn bir iliki sz konusudur. Birok nemli teknolojik bulu ve srama ilk nce askeri ihtiyalar dolaysyla gelitirilmi ve bu anlamda savunma sanayii teknolojik gelimenin motor gcn oluturmutur.
Siyasi irade ve stratejik planlama aktif faktrleridir. Dolaysyla bu ok ynl veriler arasndaki irtibat salayan ana unsur stratejik planlama ve bu planlamay hem gelitirip hem de uygulayacak olan siyas iradedir.
www.altinicizdiklerim.com 5 Byle bir siyasi irade ve stratejik planlama olmakszn atlacak admlar ksa dnemli parlamalar olarak kalr ve uzun dnemde lkenin genel dengelerini ynlendirebilen bir dinamo haline dnmez. Savunma konusunda da baml olan bir lkenin bamsz ve kalc bir siyas irade oluturmas da mmkn deildir.
ABD'nin kta-tesi stratejilerinin dayand temel ilkeler hala deniz jeopolitikisi Mahan'n bu asrn banda formle ettii ana esaslara dayanmaktadr. Bu stratejik sreklilik ve oturmu siyas otorite, ABD'yi, g denkleminin sabit ve deiken unsurlarnn verimli kullanmyla bir hegemonik dnya gc hali ne getiren temel unsurlardr.
2. Trkiye'nin G Parametreleri ve Savunma Yaplanmas D politika yapmnda nemli sapmalara yol aan statik yorumlamalar ve gecikme de aslnda sabit ve deiken unsurlarn koordineli ekilde uzun dnemli bir stratejik btnlk iinde ele alnmam olmasnn bir sonucudur. Toplumun siyasi, ekonomik ve zihinsel birikimini harmanlayan yeni bir stratejik planlama yaplmas ve savunma sanayiinin bu ereve iinde, sabit g unsurlarn dinamik bir yoruma tabi tutacak ve deiken g potansiyellerini harekete geirecek ekilde yeniden yorumlanmas temel hareket noktas olmaldr.
k ki in nc ci i B B l l m m S St tr ra at te ej ji ik k T Te eo or ri i Y Ye et te er rs si iz zl li i i i v ve e S So on nu u l la ar r
I. Trkiye'nin G Unsurlarnn Yeniden Yorumlanmas Doksanl yllara damgasn vuran istikrarsz koalisyon hkmetlerinin ksa dnemli deiken manevralar ile d politika brokrasisinin risksiz d politika anlay arasnda gidip gelen taktik admlarn stratejik bir btnlk oluturamamas biraz da bu konudaki ortak bak eksiklii nedeniyledir. "Uzun ince bir yol" ile balayan AB serveni, "Ya gireceiz, ya gireceiz" tavryla Girmesek de olur, bizim tek alternatifimiz AB deildir; onlar dnsn resti arasnda gidip gelmi; hasret ve iddia ykl bir sylemin ykselttii Adriyatik'ten in Seddi'ne Trk dnyas slogan zamanla Orta Asya lkelerini bile tedirgin eden bir belirsizlie ve zr dilemeye dnm; slam dnyasna ynelik kardelik ve kltrel balar nutku doudan ve gneyden gelebilecek tehdit alglamalarna karm; sloganik Batclk ile hissi nc dnyaclk arasna skan d politika sylemi dileri bakanlarnn ahsna gre deien bir seyir takip etmitir.
Ksa dnemde radikal bir deiiklik gstermesi mmkn olmad iin d politika yapmndaki sabit verileri oluturan tarih, corafya, kltr ve nfus unsurlarna bak, gerek siyasi elit, gerek brokratik yaplanma gerekse sradan halk arasnda ciddi bir farkllama gstermektedir.Bir kesim tarafndan d politikadaki en nemli dayanak noktalar arasnda gsterilen tarihi ve kltrel unsurlar baka bir kesim tarafndan en byk ayak balar olarak telakki edilmektedir. Trkiye'nin kendi yakn havzas ile daha derin bir btnlemeye gitmesi gerektiini dnenler ile bu havzann etki alanndan mmkn olduunca uzaklaarak blge-tesi unsurlarla btnlemek gerektiini syleyenler arasndaki gerilim de bir baka ayrc unsur haline gelmektedir. Yeri geldiinde Trkiye'nin en nemli kozu olarak gsterilen gen nfus, kimi zamanlar da en byk engeli olarak deerlendirilmektedir.
www.altinicizdiklerim.com 6 Nasl fizikte ayr ynlerde uygulanan gler hareket ettirilmek istenen nesneyi ya hareketsiz brakmakta ya da kararsz bir istikamete doru ynlendirmekteyse, Trk d politika yapm da doksanl yllarda ritmik ve harmonik zellikten uzak bir grnt sergilemitir.
Bugn bu g unsurlar konusunda yaplan en ciddi hata sabit g unsurlarnn dinamik yorumlamasnda atl ve ge kalnmasdr.
II. Stratejik Teori Yetersizlii 1. Kurumsal ve Yapsal Arkaplan Stratejik teoriler ve bu teorilere dayal analizler alternatif d politika gerekliliklerine cevap oluturabildikleri lde geerlilik tarlar. Tekdzelemi ve resmilemi strateji analizleri kendi kendini snrlayan bir ksr dngye dnebilir. Bu resmi yaklamn ideolojik bir ereve ile btnlemesi ise bu ksr dngy statik bir amaz ile sonulandrabilir.
Kat ideolojik gerekelere indirgenmi resmi stratejik analizlere dayanan Sovyet d politika yapmnn tekdzelii, deiik kaynaklardan beslendii iin farkl senaryolara ak Amerikan d politika yapmnn esneklii karsnda tutunamamtr.
Siyasi partilerin kendi bnyelerini rutin gncel siyasetin tesinde kalc ve uzun dnemli abalara zemin tekil edecek ekilde yaplandrmalar ve bir anlamda siyaset ve diplomasi okulu hviyetine brnmeleri gerekmektedir.
Hibir hazrlk dneminden gememi muhalefet kadrolarnn siyas gc kullanma imkanna kavumalar brokratik kadrolar ile siyasi irade arasndaki iletiimi bozarak, son derece hassas bir sylem ve taktik kademelendirme sreci gerektiren d politika yapm srecini olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Baz lkelerde grlen glge kabine uygulamalar ancak ve ancak sreklilik arz eden stratejik ve politik aratrma faaliyetleri ile baarl olabilir.
niversite ve bamsz aratrma kurumlarnn strateji oluumuna katkda bulunmas. uluslararas ilikilerde yaanan radikal deiim ve dnm dnemlerinde lkenin stratejik ufkunu aan kresel lekli ve kapsaml teorik erevelerin olumas ve bu ereveleri tamamlayan blgesel uzmanlk alanlarnn douu, hem dinamik artlara daha hzl bir ekilde intibak edilmesini hem de ani gelimelere salkl d politika reflekslerinin gsterilmesini salar. niversitelerin sadece birer eitim kurumu deil, ayn zamanda aratrma kurumlar olarak grldkleri, bamsz aratrma merkezlerinin de kalc finansal destek bulabildikleri ortamlarda sz konusu olabilecek bu katklar d politikann toplumsal kurumsallamasnn altyapsn oluturur.
Trkiye'de gerek ekonomik darboazlar gerekse artan demografik basknn eitim talepleri dolaysyla niversitelerin aratrma kurumu olma niteliinden uzaklaarak gittike vatandalk eitiminin ve meslek edinmenin saland lise-st eitim kurumlar haline dnmesi, niversitelerin stratejik teori ve analiz oluumuna sreklilik arz eden katklarda bulunmasn engellemektedir.
2. Tarihi Arkaplan Byk devletlerin klasik ulusal stratejilerini gelitirdikleri 19. yzyl bir smrge yzyl idi ve bu yzyl iinde Osmanl Devleti'nin tek bir kaygs vard: btnl muhafaza edebilmek ve www.altinicizdiklerim.com 7 daha fazla toprak kaybedilmesini-nlemek. Bu da snr hatlar boyunca savunma stratejisine dayanan statik bir yaklamn zamanla bir d politika gelenei nitelii kazanmasna yol amtr. Byk devletlerin teorik erevelere dayal stratejilerinin sonular ortaya kmaya baladka bu hatlar geriye ekilmi ve yeni bir statik konumu koruma gayreti iine girilmitir.
Stratejik plann iki ar ucu arasnda tercih yaplmtr: Ya mutlak hakimiyet ya da mutlak terk. Hakimiyetin kaybedildii topraklar hemen terk edilmi ve yeni hatlar savunma tela iine girilmitir. Bu da mutlak hakimiyet ile mutlak terk arasnda kalan etki alanlar oluturma, snr hatlarn snr tesi diplomatik manevralar ile koruma, kendi stratejisini merkez edinen koalisyonlar kurma, terk edilmek zorunda kalnan topraklarda kendi stratejisine yakn siyasi elit brakma, byk gler arasndaki kar atmalarn kullanarak taktik manevra alan oluturma gibi ara taktik formllerin gelitirilmesini engellemitir.
Trkiye artk Balkanlar'da mutlak terkin sembol haline gelmi olan gler politikasnn yerini alacak alternatif ara politikalar retmek zorundadr. Bu ara politikalarn temelinde Balkanlar'daki Osmanl-slam kltrnn canl tutulmasnn yer almas kanlmazdr. zellikle Balkanlar'daki Osmanl bakiyesi iki temel unsurun, yani Bonak ve Arnavut'larn, bamsz devletler olarak varlklarn srdrme abalar, bu tabii mttefikler ile Trkiye arasndaki ortak tarihi kltr ba temelinin desteklenmesini gerekli klmaktadr.
Yeni blgesel artlar iinde Dou Trakya ve stanbul'un savunmas Dou Trakya'ya konulandrlm konvansiyonel birliklerden deil, Balkanlar'da snrlar tesi oluturulacak etki alanlarnn diplomatik ve askeri anlamda aktif bir ekilde anlamlandrlmasndan gemektedir.
Trkiye'nin Kafkaslar politikasndaki uzun dnemli ihmalinin en nemli sebebi Erzurum yaylasnn kuzey ve dousunda tekrar etkin olunabileceine dair inancn kaybolmas ve yeni bir 93 Harbi facias yaamama kaygsndan kaynaklanan psikolojik ekingenliktir. Onun iindir ki Souk Sava dnemi boyunca NATO'nun belirledii askeri strateji sadece Erzurum yaylasnn gney ve batsn savunma zerine oturtulmu; ilerleyen Rus birliklerinin Konya ovasna kadar ne lde ypratlabileceinin hesaplar yaplmtr.
Trkiye bu psikolojik savunma hissi iinde Kafkasya ilerindeki doal mttefik unsurlarn glendirmenin ve Ruslarn i elikilerini kullanabilmenin hayalini bile kuramamtr. Uygun konjonktrel artlarda basiretli bir atak politika ile ele geirilecek kazanmlar ihmal edilirse gelecekte Dou Anadolu'yu savunmak iin stlenilecek masraflar daha ar olacaktr. Balkanlar ile bir kyaslama yaplrsa artk Dou Trakya ve stanbul'un mdafaas Adriyatik ve Saraybosna'dan, Dou Anadolu ve Erzurum'un savunmas Kuzey Kafkasya ve Grozniden balamaktadr.
Birinci Dnya Sava sonunda Ortadou ile btn politik, kltrel ve stratejik kprleri atarak srtn dnme politikas uygulayan Trkiye bu blgenin btn kresel ilikileri belirleyecek gteki tm kaynaklarnn paylam sreci iinde orada be yz sene sren hakimiyetinin getirdii avantajlar yeterince kullanamamtr. Bunun tek istisnas Fransann terki ile ortaya kan boluu ve II. Dnya Sava ncesi belirsizlik konjonktrn iyi bir zamanlama ile deerlendiren Atatrk'n Hatay politikas olmutur.
www.altinicizdiklerim.com 8 Bu yabanclama sreci Trkiyeyi blge zerinde etkili olmak konumundan kard gibi Gneydou Anadolu'nun savunmas gerei ile de kar karya brakmtr. Snrlar-tesi avantajlarn etkin bir ekilde kullanamayan Trkiye, kendi i btnl ve snrlar konusunda Avrupa merkezli basklara muhatap hale gelmitir.
Btn bu d politika zaaflarnn oluturduu buzdann arkasnda psikolojik hazrlkszlk, stratejik teori ve ufuk yetersizlii, deien dinamik artlara intibak etmekte engel oluturan statik diplomatik sylem ve i siyasi kltr ile d politika arasndaki uyumsuzluk problemleri yatmaktadr. D politika yapmclar her eyden nce snrlar tesi taktik oluumlar ve iddialar konusunda psikolojik bakmdan hazrlkl olmak zorundadr.
Bu stratejilerin uygulama srecinde ise her trl ideolojik eylem banazlndan kurtulmak en ncelikli arttr. Balkanlar'daki Mslman aznlk topluluklarn rejim muhaliflerinin snak yerleri, her Rusa reneni komnist ajan, her Arapa bileni rejim muhalifi ya da gerici olarak gren zihniyetin bizi olaylara intibakta ne derece hazrlksz brakt aikardr. Trkiye her eyden nce i gven problemini aarak temas halinde olduu btn blge ve toplumlar tahlil edebilecek yetimi bir insan unsurunu karmak zorundadr.
Halkna gvenmeyen ve iinden kt toplumun kltr ile btnleemedii iin ondan g alamayan bir siyasi elit, ne snrlar tesi kltrel ufuklara alabilir, ne de toplumun snrlar iinde gvenlik ve birliini salayabilir.
3. Psikolojik Arkaplan: Blnm Benlik ve Tarih Bilinci Toplumlarn kendi tarih/mekan boyutu ile yabanclamas, kiinin kendi vcudu ile yabanclaarak sahte benlik iine girmesi gibidir.
Sreklilik unsurlar ile yzleemediimiz iin, kendi benliimizin da yansmasn, ancak kar kutuplar oluturduka salayabiliyor ve i benlikten kopmu o sahte benliin sregelmesi iin srekli bakalar ile zdeletirdiimiz dierler -hatta dmanlar- retiyoruz. Kendi sembollerimizin kutsiyetine snabilmek iin bakalarnn sembollerine sava aarak kendi blnm benliklerimizin arasndaki uurumlar kapatmaya alyoruz. Ama, tarih/mekan boyutundaki her kopuun yeni bir benlik blnmesi dourduunun farkna varamyoruz.
Tarih hafzas ve bilinci zayf olan bir toplumun tarihe kendi varolu izgisini ve damgasn vurabilmesi ok gtr.
ddial lkeler kendi stratejilerine gre tehdit tanmlamalar yaparken iddiasz ve edilgen lkeler kendi tehdit tanmlamalarna gre gdk stratejiler olutururlar.
Bir lkenin stratejisini sadece tek-eksenli bir d tehdide gre tanmlamak ufuksuzluk, i tehdide gre tanmlamak ise stratejik d rakiplere koz ve kaynak salayan bir zaaftr.
www.altinicizdiklerim.com 9 n nc c B B l l m m T Ta ar ri ih hi i M Mi ir ra as s v ve e T T r rk ki iy ye e' 'n ni in n U Ul lu us sl la ar ra ar ra as s K Ko on nu um mu u
I. Tarihi Sre iinde Trkiye'nin Uluslararas Konumu Trkiye konjonktrel gerekelerle ortaya km herhangi bir ulus-devlet de deildir. Aksine, uluslar aras sistemi oluturan hakim medeniyet ile asrlarca sren ok youn bir hesaplama srecinin oluturduu tarihi mirasn eseridir.
ttihat ve Terakki dneminde Trklk erevesinde yeni bir hinterland tanm yaplmakla birlikte slam Birlii fikri, smrgecilie kar taktik bir ara olarak kullanlmaya devam edilmitir. ttihat ve Terakki liderleri, Osmanl Devleti'nin uluslararas sistem iindeki yerinin ve gcnn smrgeci gler karsnda smrge Mslmanlarnn hamisi konumundan kaynaklandnn farkndayd. Bunun iin de bahsi geen iki olgu arasndaki ilikinin srdrlmesine byk zen gsterilmitir. ngiliz smrge sisteminin i balar zayflatlarak kertilmesini temel hedef olarak benimseyen dnemin Alman stratejisinin bu politikann srdrlmesinde nemli bir etkide bulunduunu da belirtmek gerekir.
ittihat ve Terakki dneminin d politika tecrbesinin gnmze de k tutmas gereken en nemli boyutu reel g ile orantsz bir uluslar aras konum araynn tad risktir. ttihat ve Terakki liderlerini Osmanl Devletini I. Dnya Savana sokmaya sevk eden temel saik, yenilmezliine inanlan Alman askeri gcn desteini alp Pantrkizm eksenli milliyeti ideallerle ani bir stratejik srama yaparak yeniden bir uluslararas konum kazanma hedefiydi.
Yeni devletin btn uluslararas mesuliyet ve iddialardan soyutlandn ilan eden bu deklarasyon iki temel unsuru ihtiva ediyordu: (i) Uluslararas alanda iddial bir konum yerine Misak- Milli snrlarn ve ulus-devleti mdafaa stratejisi, (ii) yeni Trk devletinin ykselen Bat eksenine alternatif ya da muhalif deil, bu eksenin bir paras olmas.
Atatrk'n Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesinde ifadesini bulan bu yeni yaklam, bar eksenli idealist bir uluslararas ilikiler izgisini gsterme yannda smrgeciliin zirveye ulat uluslararas konjonktr gz nne alan ve bu erevede smrgeci sistemik glerle atmaktan kanan realist bir d politika tavrn da ne karmaktayd.
siyas btnln ve snrlarn muhafazasnn ykselen hakim Bat eksenini rahatsz eden siyasi kimlik ve kurumlar tasfiyeden getiini dnen siyasi elit geni apl reformlara giriti. Bylece Trkiye uluslararas konum itibaryla ciddi ve radikal bir karar alarak kendine zg bir medeniyet havzasnn zayf bir merkezi olmaktansa hakim Bat medeniyet havzasnn gvenlik emsiyesi altna giren bir blgesel g olmay tercih etti. Bu durum toplumun siyasi ideallerini, tavrn, kltr ve kurumlarn derinden etkiledi.
Trkiye Cumhuriyeti'ni Osmanl bakiyesi topraklarn btnl iinde tarih sahnesine karan Lozan Anlamas, i ve d siyasette farkllaan bir kimlik ngryordu. D siyasette Osmanl Devleti ile Batl smrge imparatorluklar arasndaki elikileri artrarak devleti zle gtrd dnlen slam kimlii ve politikalar terk edilirken, i politikada yeni devlette aznlk stats sadece gayrimslimlere verilerek devletin ounlua dayal kurucu unsurlar din eksenli slam kimlii ile tanmlanyordu. Gmen mbadeleleri ile netleen bu tablo neticesinde hilafet kurumunu barndrmakla birlikte ok dinli ve ok uluslu bir yapya sahip www.altinicizdiklerim.com 10 olan Osmanl Devleti tarih sahnesinden ekilirken, hilafet kurumunun ilgas ile uluslararas dini sembollerden ve sorumluluklardan arndrlm olmakla birlikte ezici bir ounlukla tek-dinli bir topluma dayanan Trkiye Cumhuriyeti tarih sahnesine kyordu.
Bu erevede, Osmanl Devleti'nin Anadolu'ya ekilme sreci iinde kendi kaderini devletin merkezi gcne balayan deiik etnik kkenli Mslman gruplar Balkanlar ve Kafkaslardan Anadolu'ya girerken, I. Dnya Savandaki i gerilimler ve Lozan'da verilen aznlk stats ile devletle yabanclama sreci tamamlanan gayrimslim unsurlar Anadolu'yu terk ediyordu. Bundan sonra, Trkiye snrlar iinde kalan ortak dinli farkl etnik gruplar arasndaki sosyal entegrasyon ortak din bilinci ile, yurttalk kimlii ise ortak eitim yoluyla salanmaya alld.
Ykselen eksen ile ibirlii yaplarak yakn tehdidin dengelenmesi politikas Trkiye'yi Atlantik ekseninin gvenlik rgt NATO ile btnleerek Sovyet tehdidini bertaraf etmeye sevk etti. Yine uluslararas sistem iinde kendine zg bir konum elde etmekten ok, snrlar koruma drts ile ortaya kan bu politika Souk Sava dnemi Trk d politikasnn temel ilkesi oldu. Trkiye Sovyet tehdidinden kaynaklanan jeopolitik zorunluluklarla girdii bu gvenlik emsiyesi altnda bulunmann bedelini kim zaman kendi tabii etkinlik alann ve dier alternatif g merkezlerini ihmal etmek suretiyle deye geldi.
Trkiye Souk Sava dnemi boyunca uluslar aras konumdan ziyade snrlar boyu gvenlik anlayna dayal d politika ve askeri stratejiler oluturmu ve uluslar aras konumu bu gvenlik anlaynn dar kapsam iinde yorumlamaya almtr.
Souk Sava sonras dnem dinamik erevede mthi bir lek bymesini beraberinde getirmitir. Trkiye, psikolojik ve stratejik adan hazrlksz bir ekilde kendisini kresel ve blgesel lek bymesinin iinde buluvermitir. Bir anda Bosna ve Azerbaycan gibi snr-tesi blgelerde ciddi d politika ve gvenlik problemleriyle kar karya kalan Trkiye'nin bu anlamda brakn lojistik ve taktik hazrl, gerekli psikolojik altyap ve bilgi birikimi itibaryla bile yetersiz olduu gerei ile kar karya kalnmtr.
II. Souk Sava Sonras Dnem ve Uluslararas Konumun D Parametreleri Devletler uluslararas sistem iindeki konumlar itibariyle stratejik ve taktik manevra kabiliyetlerine gre drt farkl kategoriye, ayrlabilir: Sper devletler, byk devletler, blgesel gler ve kk devletler. Sper glerin stratejik planlamalar ve bunun taktik yansmalar ancak baka bir sper gcn parametreleri ile snrlanabilir. Buna, mukabil byk devletler stratejik planlamalarnda dahi sper glerin taktik admlarn gzetmek zorundadrlar. Blgesel gler ise stratejik ve taktik hesaplarnda bir yandan sper glerin, dier yandan byk devletlerin parametrelerini gz nnde tutmakszn politika oluturamazlar. Dolaysyla bu emada alt kademelere doru gittike stratejik planlamalardaki belirleyicilik gc ve taktik admlardaki esneklik kabiliyeti azalmaktadr.
Byk gler olarak addedilen ngiltere, Fransa, Almanya, in, Japonya gibi lkeler ise d politikalarn temel parametre etrafnda snrlamlardr: (i) Kendilerince daha az tehlikeli sper gcn stratejik planlamasna uyumlu admlar atarak gvenliklerini salama almak; (ii) i ittifaklar yoluyla sper gler karsndaki konumlarn glendirmek (Avrupa Topluluu buna bir rnektir); (iii) blgesel glerle-sper gleri rahatsz etmeyecek taktik ittifakla www.altinicizdiklerim.com 11 durmak - suretiyle etki alanlarn genileterek uluslar aras sistemdeki kkl bir deiiklik esnasnda avantajl bir konuma sahip olmak.
Trkiye, Hindistan, Brezilya, Msr, Arjantin, lrak gibi blgesel gler ise blgesel etki alanlarn ve d politikalarn bir sper gcn konjonktrel politikalarna baml klmak zorunda kalmlardr.
Uluslararas hukuk ve bu hukukun ngrd organlar Souk Sava dnemi boyunca, bu hiyerarik emadaki g dalmn aksettirmilerdir. BM'nin yaps ve kararlar bu durumun en arpc misalidir.
Sovyetler Birlii'nin dalmas ve Sosyalist Blokun k bu emada radikal bir deiiklie de yol amtr.
ncelikle uluslararas ekonomi-politikte ortaya kan yeni g merkezleri uluslararas sistemin Souk Sava dnemindeki ileyiinin ngrd sper g-byk g ayrmn temelinden sarsmtr.
II. Siyasi Kltr ve Uluslararas Konumun i Parametreleri 1.Tarihi Miras ve Siyasi Kltr Altyaps Trkiye'deki siyasi kltr dier toplumlardan farkl klan en nemli tarihi faktr, bu lkenin gemite dnya ana ktasnn ana kavak noktalarn da iinde barndran, zgn ve uzun mrl siyasi dzen kuran bir medeniyetin merkezi olmasdr. Tanzimat ile balayan bir sre iinde siyasi elitin kar medeniyetin normlar dorultusunda yeni bir siyasi yap kurma abas Osmanl corafyasndaki toplumlar tmyle sarsan bir etki uyandrmtr. Bu srecin ortaya koyduu radikal medeniyet dnmne ynelik sylem iki nemli sonu dourmutur.
Birincisi, hiyerarik bir tarzda merkezden evreye yaylan yeni siyasi kltr oluturma basksnn siyasi kimlik, siyasi kltr ve kurumlardaki tarihi sreklilik unsurlarn radikal bir krlma ile kar karya brakmasdr. Siyasi sisteme ideolojik temel salayan bu radikal tarihi krlma ile toplumda etkisini srdren ve gemi hakimiyet dnemlerinden esinlenen tarihi sreklilik unsurlar arasndaki gerilim Trk siyas kltrn dier toplumlardan ayran temel unsurdur.
Trkiye bu adan Bat medeniyeti ile girdii cephe ilikisini kaybettikten sonra bu medeniyete iltihak etme iradesi gsteren siyasi elitin elinde siyasi sistemin dayand kimlik, kltr ve kurumlar asndan tam bir tarihi krlma ve yeniden yzleme sreci yaayan yegane toplumdur. Gemite bir medeniyetin siyas merkezi olmu olmann getirdii kendine gven duygusu ile bugnk devletler hiyerarisinde bulunulan konum arasndaki farkn yaratt gerilim baka hibir toplumda bu denli arpc bir psikolojik etki uyandrmamtr.
kincisi, siyasi sistemin dayand tarihi krlma izgisi, toplumu Avrupa'ya entegre etmeye alrken, i halka olarak Ortadou-Balkanlar-Kafkaslardan oluan yakn jeokltrel evresi ile yabanclamaya itmitir. Ama sosyalist bloun kmesi il birlikte uluslararas sistemin ift kutuplu yapsnn zlmesinden sonra bu jeokltrel evre ile olan yaknlamann artm olmas, topluma tarihi hakimiyet dnemlerinde siyas merkez rol stlenmi olmann verdii psikolojiyi, kimlii ve siyas kltr ve kurumlar tekrar hatrlatmtr. www.altinicizdiklerim.com 12
Trkiye'de yaanan en temel eliki bir medeniyet evresine siyasi merkez olmu bir toplumun tarihi ve jeokltrel zelliklerinin oluturduu siyasi kltr birikimi ile siyasi elit tarafndan baka bir medeniyet evresine iltihak etme iradesi esas alnarak ekillenmi siyasi sistem arasndaki uyum problemidir ve bu durum hemen hemen sadece Trkiye'ye has bir olgudur.
2. Tarihi Sreklilik ve Siyasi Akmlar a. Yeni-Osmanlclk Tanzimat dnemi Osmanlclk akm ile zal'n yaklam arasndaki ortak unsurlar u ekilde zetlenebilir: (i) Devletin uluslararas konjonktre uyum salayacak ekilde yeniden yaplandrlmas, (ii) her iki dnemde de devletin btnln tehdit eder ekilde ykselen milliyeti akmlarn tesirini de gzetecek ekilde yeni bir siyasi kimlik ve kltr oluturma abas; (iii) bu yeni siyasi kltr araynda Batl deerlerle geleneksel deerler arasnda uyum kurmaya alan eklektik bir tavrn benimsenmesi. ; (iv) Tanzimat dneminde 1815'teViyana Kongresi ile oluan Avrupa sistemine, Souk Sava sonras dnemde de derinliine btnleme trendine giren AB sistemine entegre olma abas; (v) Viyana Kongresinin getirdii gler dengesi sisteminde ykselen g olan ngiltere ile Souk Sava sonras dnemde de ise tek sper g konumu kazanan ABD ile uyumlu stratejik araylar iinde olunmas.
b. Yeni Smrgecilik ve slamclk Souk Sava sonras dnemde Krfez Sava ve Bosna dram ile uluslararas sistemden dlanan ve gerek Tarihin Sonu gerekse Medeniyetler atmas tezlerinde yeni bir tehdit olarak takdim edilen slam dnyas, doksanl yllarn ilk yarsnda 19. yzyln ikinci yarsndakine benzer bir psikoloji ile kar karya kald. Yeni smrgeci bir dalga ile tekrar hesaplamak zorunda kaldn hisseden slam dnyas ve Dou toplumlar zellikle Bosna'da sergilenen ifte standart ile tam bir ok yaad. Bu dnemde ksa bir sre iin de ortak bir kader ve kimlik bilinci ortaya kt. Dou'yu dlayan Bat karsnda onurlu bir diren kimlii olumaya balad.
Bu gelimelerin merkezinde bulunan ve zellikle Balkanlar ve Kafkaslarda ykselen tarihi bilin ile dorudan temasa geen Trkiye'de slami kimliin ve sylemin 1993-1996 yllar arasnda siyasi platformda hzl bir ykselie gemesi bu uluslararas konjonktre uygun bir tarzda geliti. slami kimliin ykselii ayn zamanda Souk Sava sonras dnemde ivme kazanan ve d kaynaklarca da desteklenen etnik milliyetilik hareketlerine kar ortak din ba ile milli btnlk arasnda bir ba kurulmasn da salamt.
c. Aydnlanma Felsefesi ve Radikal Batclk Tarih ve metafizikten radikal bir kopuu beraberinde getiren 18. yzyl Aydnlanma felsefesinin btn nclleri ile birlikte aktarlmasna dayanan bu hareket, uluslararas ilikilerde Bat ile varolan tarihi elikileri ortadan kaldracak ve buna uyumlu bir i siyasi kltr oluturacak bir zihniyet ve medeniyet dnmn kanlmaz bir tarihi zorunluluk olarak gryordu.
Bu anlaya gre Aydnlanma felsefesinin siyasi idealleri hem i siyasi kltrdeki gerici unsurlar tasfiye edecek hem de Bat ile tam bir entegrasyonu salayacak yegane esaslar oluturuyordu.
www.altinicizdiklerim.com 13 d. Trklkten Yeni-Milliyetilie Rus Devriminin ortaya kard konjonktr iinde Balkan-eksenli milliyetilik hareketlerine Orta Asya eksenli Turanclk boyutunun da katlmas ile yakn tarihimizin ana akmlarndan birinin temel zellikleri ortaya kmaya balamtr. Gl devlet motifi ile bezenmi milliyetilik temelli i btnlk ve uluslararas etkinlik anlay ttihat ve Terakki dneminden bu yana deiik renkler kazanm olmakla birlikte sregelmi Trklk akmnn ana zellikleri olmutur.
3. Souk Sava Sonras Dnem ve Siyasi Akmlar Trkiye'deki hakim siyasi elitin lkeye bitii sistem-ii periferik rol Trk toplumunun gereklerine, tarihi birikimine ve gelecekle ilgili ideal ve beklentilerine uygun dmemektedir. Trk toplumu btn ile kendini yeniden tanmlama abas ierisindedir. Bu yeniden tanmlama abas yaanan kimlik bunalmnn tabii uzantsdr.
Trkiye'nin Dou ile Bat arasndaki kpr rol her zamankinden daha ok vurgulanr hale gelmitir. Gerekten Trkiye hem Avrupa hem Asya, hem Balkanlar hem Kafkasya, hem Ortadou hem de Akdeniz lkesidir. Bu ok ynl bilekenin Trkiye'nin alternatiflerini artrmas gerekirken statik yaklamlar dolaysyla Trkiye yakn blgesiyle ilgili birok konuda bile edilgen bir tavr iine srklenmitir.
Trk toplumu gerekten byle bir kpr roln yeni bir medeniyet almna dndrebilecekse ncelikle kendi kimliini, psikolojisini ve siyasi kltrn yeniden ina etmek zorundadr. Bu psikolojik yenilenmenin d politika oluumundaki uzants kendi hinterlandn (etki alan-arka bahe) tanmlamak olacaktr. Kendisini bakalarnn etki alan olarak grmeye alm bir zihniyetin bamsz bir etki alan oluturmas mmkn deildir.
Byle bir alan tanmlamas stratejik bir ynelii ifade eder. Yoksa bu alan dnda kalanlar mutlak dman olarak grmek ve onlar stratejik ve taktik anlama ve pazarlklarn dnda tutmak demek deildir. Kltrel evre, ekonomik ve siyas etki alan bu stratejik yneli temeli zerine kurulur. Trkiye artk iine kapal bir sistem oluturarak dnya siyasi corafyasnn sradan bir birimi eklinde varln idame ettirme ansna sahip deildir. Ya bu stratejik yneliin getirecei etin glkleri gze alarak dinamik bir medeniyet ekseni oluturma abasna giriecektir ya da bakalar tarafndan oluturulmu bir medeniyet ekseninin edilgen-evre unsuru olarak btn ahsiyet ve itibarn yitirecektir.
Bu imkann deerlendirilebilmesi lke iindeki i siyasi kimlik ve kltr gerilimlerini azaltacak, i muhasebeyi kolaylatracak ve alternatifleri eitlendirecek ok ynl bir yenilenmenin ve stratejik yneliin salanabilmesi ile mmkndr. Toplumsal aidiyet hissinin gl bir tarihi ve sosyokltrel temele oturtulmas ve bu aidiyetten beslenen bir fikir zgrl ortamnn olumas bylesi zengin bir stratejik dnce atmosferinin olumasnn asgari artdr.
www.altinicizdiklerim.com 14 k ki in nc ci i K K s s m m Teorik ereve: Kademeli Strateji ve Havza Politikalar alar Teorik ereve: Kademeli Strateji ve Havza Politik
B Bi ir ri in nc ci i B B l l m m J Je eo op po ol li it ti ik k T Te eo or ri il le er r: : S So o u uk k S Sa av va a S So on nr ra as s D D n ne em m v ve e T T r rk ki iy ye e
I. Mekan idraki, Corafi Tanmlamalar ve Haritalar II. Jeopolitik Teoriler ve Kresel Stratejiler 19. yzyl yeni smrgeciliiyle kzan uluslararas hakimiyet kavgas, taraflar daha nce yerel taktik hedeflere ynelik mcadeleleri kresel stratejik hedefler dorultusunda ynlendirmeye sevk etmitir.
Darwin'den etkilenerek gelitirdii devlet evriminin organik teorisi teziyle siyasi corafyann kurucusu kabul edilen Ratzel'in (1844-1904) ortaya koyduu hayat sahas (Lebensraum) teorisi daha sonra batl smrgeci devletler tarafndan yaylmac siyasetin bilimsel gerekesi olarak kullanlmtr. Devleti yaayan bir organizma olarak gren ve her yaayan organizma gibi devletin de beslenmeye ihtiyac olduunu syleyen Ratzel, devletin beslenmesinin ancak yeni sahalarn ilhakyla sz konusu olabileceini iddia ediyordu. Ona gre bu beslenme kavgasnda aciz kalan unsurlar (devletler), Darwin'in tezindeki yok olmas mukadder unsurlar gibi yok olacaklardr. Gelecekte Avrupa'nn politik neminin saha darl yznden azalacan gren Ratzel yeni uluslararas konjonktrde ancak Avrupa dndaki geni sahalarda etkisini artracak devletlerin varlklarn srdrebileceini iddia ederek yaylmac politik stratejilere yn gstermitir.
Madem ki devletlerin gcn yeni sahalar zerinde kuracaklar hakimiyet belirleyecektir, "Devletlere bu yar iinde greli stnlk salayacak blgeler nerelerdir?". Bu blgelerde hakimiyet en optimal biimde nasl kurulabilir? ve "Kurulan bir hakimiyet nasl korunabilir?" sorular kara, deniz ve hava jeopolitiinin devlet politikalarn dorudan etkileyen bir unsur olarak gelimesine yol amtr.
Kara, deniz ve hava jeopolitiinin incelenmesi kresel siyasi ve askeri stratejilerin gelitirilme srecini anlamak ve bu stratejiler erevesinde Trkiye'nin iinde bulunduu corafyann nemini kavramak bakmndan son derece gereklidir.
Mackinder 1904'te yaynlad "The Geographical Pivot of History" adl makalesinde siyasi tarihin geliimini jeopolitik temellere indirgeyerek yorumlam ve dnya corafyasn siyasi ve askeri strateji bakmndan mihver saha (pivot area- Heartland), i kuak ve d kuak alanlarna ayrmak suretiyle ncelikli hedefleri tayin etmitir. Bylece kara hakimiyetine dayal bir strateji iin ncelikli art denizden ynelecek saldrlardan korunmu bulunan mihver sahada hakimiyeti salamaktr ki, bu saha Dou Avrupadan balayarak Asya'nn Kutup Denizine sularn boaltan nehirlerin havzalarn iine alan ksm ile Orta Asyann andoreik drenaj blgesidir.
Mackindere gre kesin dnya hakimiyetini tesis etmek iin Avrasya hakimiyeti, Avrasya hakimiyeti iin Heartland hakimiyeti, Heartland hakimiyeti iin Dou Avrupa hakimiyeti gerekmektedir. Mackinder'in teorisine gre Anadolu Dou Avrupa sahasnn iinde, genelde www.altinicizdiklerim.com 15 Ortadou ise Heartland dnda kalan Avrasya topraklarn ihtiva eden i kuan merkezinde yer almaktadr.
Nazi jeopolitiinin kurucusu ve nl Nazi liderlerinden Rudolf Hess'in hocas olan Haushofer, jeopolitii btn tabii ve insani bilimleri kapsayan bir bilim dal olarak tanmlamtr. Haushofer de Mackinder gibi merkez kara ktlesinin (Avrasya) nemine deinerek Almanya'nn ngiltere karsnda ift ynl bir stratejiyi gerekletirmesi gerektiini sylemitir: ncelikle merkez kara ktlesini kuatmak ve ngiltere'nin deniz yollarn kesmek zere Ortadou'nun igali, daha sonra in ve Japonya ile birlikte ktalararas bir paktn oluturulmas.
Mackinder'i, tezinde Heartland'a gereinden fazla nem verdii gerekesiyle eletiren Spykman gerek potansiyel hakimiyet gcnn Bat Avrupa-Trkiye-Irak-Pakistan-Afganistan- Hindistan-in-Kore-Dou Sibiryadan oluan kenar kuak hattnda (Rimland) olduunu iddia ederek bu hatta hakim olan gcn dnyaya hakim olaca tezini gelitirmitir. Bu tezden hareketle Amerikan ynetimine bu kuaa baka bir gcn hakim olmasn engelleyecek bir politika izlemesini tavsiye eden Spykman, II. Dnya Savandan gnmze kadar etkisini srdren merkez kara ktlesini paklar (NATO-CENTO-SEATO) yoluyla kuatma politikasna dayal Amerikan jeostratejisinin fikir babas saylabilir.
Spykman ayrca potansiyel gc yksek bu kuakta oluacak bamsz ve kuaa hakim bir g biriminin hem bir kara devleti olan SSCB'yi hem de bir deniz devleti olan ABD'yi ayn zamanda kuatma imkanna sahip olmas sebebiyle her iki taraf iin de byk bir tehdit oluturacan sylemi; bu kuakta ortaya kacak byle bir oluuma kar ABD, ngiltere ve SSCB'nin ibirlii yapmasn tlemitir. Benzer jeostratejik grler Brzezinski tarafndan, 1980'lere doru Carter Doktrini eklinde formle edilmitir.
Theodor Roosevelt dneminde Amerikan jeostratejik politikasna danmanlk yapan Mahan Amerikan yneticilerine iki temel stratejik hedef gstermitir: Savan srekli olarak Amerikadan uzak denizlerde kabul edilmesi ve Avrasya ana ktasndaki gelimelerin nabzn tutacak ittifaklar zinciri oluturulmas.
Baz d politika uygulayclarnn politik bir manevra olarak ileri srdkleri, "1950'lerden sonra hava jeopolitii ve nkleer teknolojinin gelimesi ile geleneksel kuramlarn geerliliini yitirdii" iddias Souk Sava dneminde her iki sper gcn Ortadou ve Gney Asya'da uygulad taktik politikalar gz nne alndnda gereki grnmemektedir.
Hava jeopolitiinin ncs saylan A.P. de Seversky kara ve deniz kuvvetlerinin hava kuvvetlerinin olaanst hakimiyet potansiyeli karsnda greli olarak nemlerini yitirdiklerini syleyerek ABD ynetimine yeni unsurlar gz nnde tutan bir stratejik deiiklii tavsiye etmitir. ift kutuplu uluslararas sistem varsaymndan hareketle dnya ABD ve SSCB'nin etki sahalarn gsteren iki hakimiyet blgesine ayrlmtr. Seversky, nihai hakimiyeti bu iki saha dnda kalan karar blgesinde salanacak jeopolitik hava stnlnn belirleyeceini sylemitir.
Nkleer sava doktrininin gelitirilmesi, beklenenin aksine, snrl-yerel konvansiyonel sava doktrininin de nemini artrmtr. www.altinicizdiklerim.com 16
Kresel lekli nkleer g dengesine ramen taktik jeopolitik alan mcadelelerini yanstan Dk Younluklu atmalarn (LIC-Low Intensity Conflict) says, yaygnl, zamanlamas ve alanlar, klasik jeopolitik dengelerin rolnn Souk Sava sresince azalmadn, hatta nkleer tehdit dengesinin glgesinde daha az riskli bir mcadele tr olarak grldn ortaya koymaktadr.
III. Souk Sava Sonras Dnem ve Jeopolitik Boluk Alanlar Souk Savan sona ermesinin en nemli jeopolitik sonularndan birisi kendi i mekanizmasyla bal bana bir denetim arac olarak fonksiyon gren bu stratejik dengenin ortadan kalkmasdr. Avrasya kta gcnn zlerek geri hatlara doru ekilmesi, boaltlan alanlara komu blge gleri ve blge-ii kk g merkezleri iin ciddi bir manevra alan dourmutur. ABD'nin bu boluk alanlarn doldurmaya ynelmesi stratejik bir monopoln ortaya kmasna ve ABD'nin eskiden olduu gibi bir kutbun merkezi gc olmaktan karak, kresel bunalm alanlarna mdahil olma kapasitesine sahip yegane denetleyici g olarak tebarz etmesine yol amtr.
Byk ve blgesel gler arasnda Orta Asyann zengin jeoekonomik kaynaklar ve bu kaynaklarn aktarm yollar zerinde sren kyasya mcadele stratejik boluk alanlarnn dourduu kaotik durumu daha da karmaklatrarak i savalarn, blgesel gerginliklerin ve stratejik mcadelenin taktik manevralarla trmandrld atma odaklarnn yaygnlamasna yol amaktadr.
ift kutuplu yapya dayal Souk Sava dengesinin ortadan kalkmas dou-bat istikametindeki Rimland kuann kuzey-gney gei ve balant yollar zerinde yaylan geni jeopolitik ve jeoekonomik boluk alanlar dourmutur. Souk Sava sonras dnemde jeopolitiin artan bir nemle tekrar gndeme gelmesi ortaya kan bu stratejik boluk alanlar ile dorudan ilgilidir. Bu jeopolitik boluk alanlar bu kuan en nemli halkalarndan birini oluturan Anadolu yarmadasnda bulunan Trkiye'yi yakndan ilgilendirmi ve temel kresel ve blgesel stratejik tercihlerinde kanlmaz etkiler yapmtr.
Jeopolitik, kresel dengelerle blgesel etkileim alanlar arasndaki bamllk ilikisinin artmasna paralel olarak, artan bir nem kazanmaktadr. Jeopolitik ile jeoekonomi ve jeokltr arasndaki irtibatlar bu alanlarn etkileimine dayal yaklamlarn uluslararas ilikileri etkileme gcn pekitirmektedir.
IV. Trkiye'nin Jeopolitik Yapsnn Yeniden Yorumlanmas Trkiye jeopolitik adan kara ve deniz g merkezlerinin dou-bat ve kuzey-gney dorultusundaki hakimiyet alan mcadelelerinin ve gei blgelerinin merkezi konumunda bulunmaktadr. Kuzey-gney dorultusunda Avrasya merkez kara ktlesini scak denizlere ve Afrika'ya balayan iki nemli kara gei blgesi (Balkanlar ve Kafkaslar) ve bir deniz gei blgesi (Boazlar) Trkiye'de kesimekte ve bu blgeleri jeoekonomik kaynak merkezleri olan Ortadou ve Hazar blgesine balamaktadr. Dou-bat dorultusunda ise Anadolu yarmadas, Avrasya ana ktasn kuatan stratejik yarmadalar kuann en nemli halkasdr.
www.altinicizdiklerim.com 17 Ksaca zetlediimiz bu jeopolitik zellikler tarih boyunca nemli olagelmitir. Bunun iindir ki kavimler gnn en nemli dm blgelerinden biri olan Anadolu yarmadas srekli olarak bir siyasi g merkezi olmaya aday olmutur.
Bu corafi ve tarihi faktrlere ramen jeopolitiin uluslar aras nemi onu kullanan diplomatik gelenein birikim ve dehasna, baml olagelmitir. Trkiye bu jeopolitik faktr Souk Sava boyunca son derece statik bir erevede evre unsuru olmay kabullendii bir ittifak blou nezdinde itibarn ve pazarlk gcn artran bir koz olarak kullanmaya almtr. II. Dnya Savandan sonra Sovyet tehdidine kar Bat Blounun gvenlik emsiyesine ihtiya hisseden Trk hariciyesi, jeopolitik avantajlarn, bu gvenlik emsiyesi mukabilinde nemli bir diplomatik deer olarak gndemde tutmaya gayret etmitir. zelde ABD'nin, genelde de NATO'nun bu gvenlik emsiyesi ile ilgili vecibelerini gz ard ettii veya Trkiye'nin baka alanlardaki pazarlk gcnn zayflad dnemlerde Trkiye'nin en nemli kozu olarak mzakere masasna konan jeopolitik konum, dnyaya alm stratejisinin bir parametresi olmaktan ok statkoyu mdafaa stratejisinin bir arac olarak grlmtr.
Souk Sava parametrelerinin yok olduu yeni uluslar aras evre iinde Trkiye jeopolitiinin rol de yeniden yorumlanmak zorundadr. ncelikle bu rol gemiin statkoyu muhafaza stratejisi alarak deerlendirilmelidir. Kresel ve blgesel dengelerin dinamik ekilde deitii bir dnemde jeopolitii statkoyu korumak iin kullanmak, zamanla jeopolitik avantajlarn kullanlamaz hale gelmesine yol aar. Jeopolitik konum bal bana bir deer deildir. Jeopolitik konum bu konuma uygun bir tarzda ortaya konan bir d politika stratejisinin etkin arac olmas halinde deer kazanr. Bu anlamda Trkiye jeopolitiinin d politika stratejisi iindeki yerini yeniden yorumlamak ve uluslararas evre iinde yeni bir anlam kazandrmak zorundayz.
Jeopolitik konum artk; snrlar mdafaa drtsnn ynlendirdii bir statkoyu muhafaza stratejisinin arac olarak grlmemendir. Aksine, bu jeopolitik konum kademeli bir ekilde dnyaya almann ve blgesel etkinlii kresel etkinlie dntrmenin bir arac olarak grlmelidir. Snrlara dayal yerel etkinlikten ktasal ve kresel etkinlie ynelmenin ncelikli art jeopolitiin uluslararas ekonomik, siyasi ve gvenlik ilikilerinde dinamik bir ereve iinde kullanlmasna baldr.
Bu dinamizmin youn temposu yerine statkoculuun rahatn tercih eden bir d politika gelenei, brakn jeopolitii kresel etkinlie dntrmeyi, cari snrlar bile muhafaza edemeyecektir. Mesela Souk Sava dneminde Trkiyenin btnln SSCB'nin scak denizlere inmesinin nnde bir engel olarak gren kimi mttefikler iin bu jeopolitik konumun muhafazas nemli iken, ayn mttefikler deien artlar iinde bugn Ortadou'da Trkiye'nin su-petrol dengesine dayal jeoekonomik etkinliini kendi karlar iin zararl grp bu snrlarn deimesini veya uluslararas hukuk iinde grlmeyen fakat reel olarak kendini hissettiren yeni etki alanlarnn olumasn isteyebilirler.
Trkiye'nin gelecek yzyla ynelik d politika stratejisi, g merkezleri ile ilikilerin alternatifli tarzda yeniden dzenlenmesi ve uzun dnemli kltrel, ekonomik ve siyasi balarn salamlatrld bir hinterland oluturulmas eklinde zetlenebilir.
www.altinicizdiklerim.com 18 Bu adan bakldnda Trkiye bu d politika stratejisini ileride uluslararas evreye kademeli bir tarzda alabilmek iin kullanabilecei nemli jeopolitik etki alan iinde taktik nceliklere dayandrmak zarureti ile kar karyadr: 1. Yakn kara havzas: Balkanlar - Ortadou - Kafkaslar 2. Yakn deniz havzas: Karadeniz - Adriyatik - Dou Akdeniz - Kzldeniz - Krfez - Hazar Denizi 3. Yakn kta havzas: Avrupa - Kuzey Afrika - Gney Asya - Orta ye Dou Asya
ie geen dairevi kuaklardan oluan bu havzalar Trkiye'nin blgesel etki alanlarnn (hinterland) kademeli bir tarzda geniletilerek uluslararas kresel konumunun glendirilmesi hedefine ynelik d politika stratejisinin jeopolitik temelidir. Trkiye ancak bu jeopolitik kuaklar arasndaki geikenlii ve karlkl bamll iyi deerlendirebilen ve bunu i siyasi kltr ile btnletirebilen bir yenilenme iine girerse uluslararas sistemin edilgen evre unsuru olmak konumundan kurtulabilir. Aksi takdirde bugnk siyasi elit lke jeopolitiini baka siyasi g merkezlerinin stratejik dzenlemelerinin taktik faktr olarak grmeye devam ederse hem bu jeopolitik kuaklar zerindeki itibarn kaybedecek hem de kendi i btnln ile koruyamayan bir statkoya baml olacaktr.
k ki in nc ci i B B l l m m Y Ya ak k n n K Ka ar ra a H Ha av vz za as s B Ba al lk ka an nl la ar r- -O Or rt ta ad do o u u- -K Ka af fk ka as sl la ar r
Trkiye'nin yakn kara havzas, kara snrlarnn dorudan irtibat halinde olduu blgeyi kapsamaktadr: Balkanlar, Ortadou ve Kafkaslar. Balkanlar ve Kafkaslar Avrasya ana ktasnn kuzey-gney istikametindeki iki nemli gei blgesini oluturmakta, Ortadou ise Hint yarmadasnn batsndan balayan Gney-Bat Asyann Kuzey Afrika ile kesiim alan iin kullanlmaktadr.
Trkiye'nin d politikasn dorudan etkileyen temel meseleler de, bu politikay ekillendiren ana unsurlar da bu yakn kara havzasndaki oluum ve gelimelerin tabii neticeleridir. Trkiye daha nceki dnemlerde olduu gibi Bat Avrupa ile btnleme ve blge tesi ittifak ilikilerinin cazibesiyle bu yakn havza ile yabanclama hatasna dmemelidir. Unutulmamaldr ki, Trkiye'nin uluslararas konum iindeki siyasi, ekonomik ve kltrel arl bu havzada sahip olduu etkinlie ve performansa bal olmaya devam edecektir. Trkiye'nin i btnl dahi bu havza iindeki faktrlerle dorudan ilgilidir. Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou'daki gelimeler zerinde etkili olamayan bir Anadolu lkesi ne bu hassas jeopolitik alan zerinde btnln muhafaza edebilir ne de dnyaya alabilir.
I. Tarihi / Jeopolitik Zorunluluklar ve Balkanlar Siyasi tabirlerin ortaya k bazen siyasi olaylarn gelimesinden daha nemli ipular verebilir. 19. yzyla kadar Osmanl'nn Avrupa topraklar iin Avrupallar European Turkey, Turkey d'Europe, Turkey in Europe (Avrupa Trkiyesi, Avrupa'daki Trkiye) vb. tabirler kullanrken Osmanl Devleti Avrupa-i Osmani ve Rumeli-i ahane gibi isimleri tercih ediyordu.
Balkanlar ve Balkan yarmadas, tabirleri siyas literatrde ilk olarak 1808'de Alman corafyac A. Zeune tarafndan kullanld.
www.altinicizdiklerim.com 19 19. yzyln sonlarndan itibaren birok siyaset bilimci ve seyyahn Ortadou tabirini zellikle Balkanlar' kastederek kullanmalar bu kavramn corafi olmaktan ok kltrel bir ztl ve ayrm ifade etmesi asndan nemlidir. Daha sonra Ortadou tabirinin kullanm Mslmanlarn hakimiyet sahalarnn daralmasna paralel bir deiiklik geirecek ve Dou- Bat, Mslman-Hristiyan ayrmlarn da yanstan jeokltrel nitelikli bir kavram halini alacaktr.
Ortadou ve Yakn Dou kavramlar, bu adan objektif bir corafi kavram olmaktan ok Avrupa-merkezli sbjektif unsurlar barndran jeokltrel bir ayrm kavramdr.
Balkan yarmadas kavram ile bu blge iin Trk ve Mslman imajlarndan arndrlm yeni bir kimlik tesbit edilirken, Ortadou kavram ile Bat ile Dou arasnda oynak bir siyasi hattn snrlar belirlenmi oluyordu.
Uluslararas hukuk asndan Osmanl Devleti tasfiye edilmitir, ama bu tasfiyenin yol at jeopolitik ve jeokltrel boluklar Balkanlar'da yeni atma noktalarn beraberinde getirmitir. Bosna ve Kosova'da yaanan etnik kymlardan sonra gerek Bonak gerekse Arnavut unsurlarn birinci derecede bavurduklar lkenin Trkiye olmas, tarihi bir zorunluluun ve mesuliyetin kendini nemli bir d politika parametresi olarak dikte etmesinden baka bir ey deildir.
Trkiye'nin Balkanlar'daki siyas etki temeli Osmanl bakiyesi Mslman topluluklardr. Gemi dnemde bu topluluklar Trk d politikasnn ykleri gibi grerek g yoluyla Balkanlar' boaltma politikasnn yanll bugn ak bir tarzda ortaya kmtr. Trkiye u anda Balkanlar'da Osmanl mirasna dayal tarihi birikimin salad nemli imkanlara sahip grnmektedir. ncelikle Trkiye'nin tabii mttefikleri konumunda olan Mslmanlarn ounlukta olduu iki lkede (Bosna ve Arnavutluk) bu ortak tarihi birikimi tabii bir ittifak haline dndrme iradesi ortaya kmtr. Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Sancak, Kosova ve Romanyadaki Trk ve Mslman aznlklar ise Trkiye'nin Balkan politikasnn nemli unsurlardr.
Trkiye'nin Balkanlar'daki ksa ve orta dnem d politikasnn iki nemli hedefi Bosna ve Arnavutluk'un istikrarl bir yap iinde glendirilmeleri ve blgedeki etnik aznlklar gvenlik emsiyesi altna alacak bir uluslararas hukuk zemininin oluturulmasdr. Bu hukuki zemin iinde Trkiye Balkanlar'daki Mslman aznlklar ile ilgili meselelerde mdahale etme hakkn kazanacak bir garanti elde etme hedefini srekli gzetmelidir.
Trkiye'nin Balkanlar'da bu tr bir hak elde etmesi ancak ve ancak Trkiye'nin kltrel ve tarihi faktrleri de srekli gz nnde tutan aktif bir Balkan politikas izlemesi ile mmkn olabilir. Aksi takdirde Fener Patrikhanesi araclyla Trkiye'nin iindeki ufak Rum aznl ile ekmenik iddialara kalk an Yunanistan ve Balkanlar-Kafkaslar emberinde Ortodoks-Slav etkinlii kurmaya kalkan Rusya karsnda Trkiye sadece Balkanlar zerindeki etkinliini kaybetmekle kalmayacak, ayn zamanda Boazlar zerindeki Rus ve Yunan iddialar karsnda da dayanaksz kalacaktr.
Trkiye asrn bandakine benzer yeni bir Balkan facias ile karlamamak iin hem blgedeki Osmanl bakiyesi Mslman toplumlarn geleceklerini ilgilendiren meselelerde aktif bir politika takip etmek hem de blge ii dengeleri ve blge d faktrleri etkin bir tarzda kullanarak bir www.altinicizdiklerim.com 20 Balkan Blou karsnda yalnz kalmamaya zen gstermek zorundadr. Blge d faktrler iinde bir taraftan Rusya-Almanya arasndaki dengeler yakinen izlenmeli, dier taraftan da blge iindeki yakn hakimiyet merkezleri olan Avrupa ve Rusya karsnda uzak g merkezleri konumundaki ABD, Japonya ve in ile dengeleyici politikalar takip edilmelidir.
Balkanlar'da Trk d politikasnn ekonomik temeli ulamdr. Bu erevede Balkanlar'n Ortadou ve Asya ile gerek kara gerekse deniz ulamnda etkin bir koordinasyon temin edilmeli ve bu ulam yollar gerektiinde hem ibirlii hem de bir d politika unsuru olarak devreye sokulmaldr. stanbul-Adriyatik, stanbul - Tuna hatlarn birletirecek ortak projelere ynelmek suretiyle blge ii ekonomik ve siyasi oluumlarda merkezi bir konumda bulunulmaldr.
II. Asya'ya Alan Kap ve Kafkaslar Tarih boyunca Avrasyann deiik blgelerine yaylan kavim glerinin en nemli kavak noktalarndan birini oluturan ve bu nedenle de greceli olarak kk bir alanda son derece karmak bir etnik ve dilsel yap barndran Kafkaslar, Anadolu-Akdeniz ve Step-Karadeniz nitelikli siyasi gler arasndaki en nemli rekabet alanlarndan birini oluturmutur.
Trkiye'nin NATO'ya katlmasnda nemli bir etken olan Kars, Ardahan ve Boazlara ynelik Rus talepleri aslnda yukarda bahsettiimiz tarihi rekabetin tabii bir uzants niteliindeydi. Bu taleplerin sonucunda Trkiye'nin NATO'ya girerek Souk Savan Bat cephesinde yer almas Trk-Sovyet snrn NATO-Varova Pakt snr haline dntrerek Kafkaslar ile Dou Anadolu'nun suni bir perde ile blnmesine yol amtr. Son elli yl iinde blgede gzlenen istikrar bu suni perdenin oluturduu kat bir stratejik dengenin rnyd.
Ermeni-Azeri atmas sradan bir snr anlamazlnn tesinde sonular dourmakta ve Azerbaycan'n i btnln ve istikrarn da dorudan belirlemektedir. Azerbaycan Trkiye iin genel olarak Kafkaslarda, zel olarak da Gney Kafkasyada en nemli stratejik mttefiktir. Blgesel balantlar asndan bir mukayese yapmak gerekirse Kafkaslarda Azerbaycan, Balkanlar'da ise Arnavutluk istikrarl ve gl bir blgesel konum kazanmadka, Trkiye'nin her iki blgedeki arln artrabilmesi de, yakn deniz havzas iinde olmakla birlikte snr-tesi etkinlik alanlar iinde kalan Adriyatik ve Hazar' a ynelik politikalar gelitirebilmesi de mmkn olamaz.
Bu nedenledir ki, ncelikle ok ynl bir Kafkaslar politikas tayin edilmek ve bu politika ile yakn kara havzasnn dier blgeleri arasndaki balantlar kurulmak zorundadr. Unutulmamaldr ki, Kafkaslar, Dou Anadolu ve Krfez-Dou Akdeniz hattn kapsayan Kuzey Ortadou jeopolitik olarak; Azeri petrol, Dou Anadolu'nun su kaynaklar ve Kuzey Irak petrolleri de jeoekonomik olarak bir btnlk arz etmektedirler.
Bu jeopolitik ve jeoekonomik hat zerindeki gelimeler birbirlerinden soyutlanamazlar. Dolaysyla bu hat zerinde Kuzey Kafkas cumhuriyetlerinden Krfez'e kadar uzanan kua kapsayc bir Bat Asya politikas gelitirilmesi zaruridir. Bu Bat Asya politikas Trkiye'nin Orta- Asya ile ilikilerini shhatli bir tarzda dzenleyebilmesinin de temel artdr. Bu balantlar arasndaki ilikiler zerinde etkili olamayan bir Trkiye ne i ve d gvenlik parametreleri arasndaki ilikileri fark edebilir, ne de ekonomik g alan oluturacak kaynaklar verimli bir tarzda kullanabilir. www.altinicizdiklerim.com 21
Yakn bir gelecekte bu blgeleri birbirinden herhangi bir ekilde ayr dnmek mmkn olamayacaktr. Jeoekonomik adan Irak petrol boru hatt, Baku petrol boru hatt ve GAP projesi, gelecekleri bir dierinin baarsna bal projelerdir.
III. Kanlmaz Bir Hinterland: Ortadou 11. yzylda Anadolu'nun Seluklular tarafndan fethi ve bu tepki olarak balatlan Hal Seferleri blgenin bugne kadar sren jeokltrel ayrm zelliine kaynaklk etmitir. Bugn Ortadou olarak tanmlanan blge Hal savalarndan bu yana sadece ktalararas gei blgesi ve jeopolitik etkinlik alan olarak deil, Dou ile Bat arasndaki jeokltrel hat alan olarak da kendine has bir zellik tamtr.
Baka bir deyile, slam medeniyetinin bugn Ortadou olarak bilinen blgenin tmne hakim olmas, bu blgenin corafi btnl aan bir jeokltrel btnle kavumasna sebep olmutur.
Hogarth (1902) ve Churchill'in Ortadou'yu asrn banda o zaman Osmanl Devleti egemenlii altnda bulunan Arnavutluk ve Balkanlar'dan balatmalar Ortadou kavramndaki jeokltrel ve jeopolitik bileimi ortaya koymaktadr.
Ortadou, kendi iinde kar elikilerine sahip ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusyann ark Meselesi ad altnda formle edilmi diplomatik, askeri, siyasi ve kltrel saldrlarnn tesiri altnda kalmtr. Bir yanda scak denizlere inmek isteyen Rusya, dier tarafta smrgeleriyle olan ekonomik ilikilerini garanti altna almak isteyen ngiltere, te yanda hakimiyet kavgas iinde yeni mevziler elde etmek isteyen Fransa ve gerekletirdii Berlin-Badat hattn siyasi bir nitelie brndrerek smrgecilie ge katlm olmann an kapatmak isteyen Almanya, i politik kavgalarla ypranm olmakla birlikte ok ynl diplomasi ile ayakta durmaya alan Osmanl Devleti zerinden Ortadou'ya ynelik youn bir rekabet iine girmitir.
Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanmasnn kresel blnmelerini yanstt iin istikrarl bir dnem geiren Balkanlar ve Kafkasyann aksine Ortadou bu dnemin bunalmlarnn ve elikilerinin en youn yaand alan olmutur.
Step devi SSCB'nin scak denizlere inme politikas ile ABD'nin evreleme doktrininin en youn atmalar dourduu alan Ortadou olmutur. ABD ynetimi Trkiye'nin kuzeydousundan balayan, ran ve Pakistan'n kuzeyinden Afganistan'a uzanan bir hatt iki bloun en hassas jeopolitik kua ve bir anlamda ABD karlarn koruyucu kalkann stratejik mihveri olarak grrken, SSCB ayn yllarda tarihi jeopolitik stratejisinin dorultusunda bir taraftan Basra Krfezini evreleyen Afganistan-Suriye-Gney Yemen-Etiyopya hattnda salam bir jeopolitik zemin kurmay planlamakta, dier taraftan Trkiye, ran ve Irak'taki i politika dengelerini zorlayarak Kafkasya'dan Basra'ya kolay ini yollarn aramaktayd. Kresel lekli bu jeopolitik kutuplama, srail'in kurulmas ve hzl bir yaylma stratejisi takip etmesiyle birlikte ortaya kan blge-ii jeokltrel ve jeopolitik gerilime paralel bir seyir takip etmitir.
Seksenli yllarn banda Brzezinski'nin slami uyan Amerikan karlarn tehdit eden bir gelime olarak deerlendirmesinden sonra, Fukuyama'nn doksanl yllarn hemen banda Tarihin www.altinicizdiklerim.com 22 Sonu tezinde slam dnyasn Bat deerlerini tehdit eden yeni kar kutup olarak gstermesi ve Huntington'n doksanl yllarn ortalarna doru slam dnyasnn medeniyetler atmasnn merkezinde yer aldn iddia etmesi bu yeni jeokltrel kutuplama imajnn sreklilik arz eden unsurlar olarak grlebilir. Richard Falk'un son derece hakl tanmlamas ile jeopolitik bir dlamaya ynelen bu yaklam biimi zellikle Bosna dramndan bu yana slam dnyasnn bu yeni jeokltrel kutuplamann msebbibi deil maduru olduunun ortaya kmasyla birlikte doksanl yllarn sonlarna doru ivmesini kaybetmitir.
Medeniyetler atmas tezinde Trkiye'yi ait olduu medeniyet evresinden kmak isteyen ancak girmek istedii medeniyet evresince de reddedilen bir torn country (paralanm/yrtk lke) olarak tanmlayan Huntingtonn bu lke iin bitii konumun aksine, benimsenecek kuatc ve kapsayc bir medeniyet aidiyeti, Trkiye'yi hem kendi iinde farkllamakla birlikte btnln koruyabilen bir lke hem de blgesindeki jeokltrel kutuplama temayln aabilen nemli bir g haline getirecektir. Trkiyenin kendi medeniyet tecrbesinden hareketle evrensel kltre yapabilecei en nemli katklardan birisi de bu jeokltrel dlanma tuzan bozarak yeni bir medeniyet almna girmesi olacaktr.
ABD liderliinde gerekletirilen ve hemen hemen btn byk Batl glerce fiilen desteklenen Krfez mdahalesindeki ortak tavra ramen, bu glerin blge meselelerine baklarnda farkllamalar tebarz etmitir. ABD'nin dual containment (ikili evreleme) doktrini ile hem ran hem de lrak'a ynelik dlama tavrn srdrd bir dnemde AB yesi lkelerin ran ile youn ekonomik ilikiler iine girmesi bu farkllamann tipik bir misalidir. Fransa - Suriye ilikilerindeki yaknlama ve benzeri ikili ilikiler dzeyinde yaanan gelimeler de blgede gittike artan bir kar-temelli ve ksa dnemli ittifaklar politikasnn gelimekte olduunu gstermektedir.
Ortadou Bar Srecinden sonra gittike artan bir younluk gsteren Trkiye- srail ilikileri Souk Sava sresince dikkatli bir denge politikas izleyen Trkiye'nin blgeye baknda ciddi bir deiim olduu kanaatini yaygnlatrmtr. Trkiye ile srail arasndaki ilikinin nc taraflara ynelik olmayan taktik nitelikli bir iliki olduunun vurgulanmasna ramen, bu ilikinin gittike yaygnlk ve derinlik kazanmas Trkiye ile blgedeki Arap lkeleri arasnda ciddi bir gven probleminin domasna yol amtr.
Bu asrn ilk eyreinde Ortadou blgesinin en stratejik kuaklarn kaybeden, ikinci ve nc eyrekte blge ile genelde bir yabanclama sreci yaayan, drdnc eyrekte ise tekrar yneldii blgede inili kl ilikiler zinciri gelitiren Trkiye blge ile olan ilikilerini yeniden ve kkl bir ekilde deerlendirmek zorundadr. zellikle AB ile yaanan ve yelik srecini gittike imkanszlatran gerilimli ilikiler a Ortadou'ya ynelik kapsaml bir blgesel stratejinin gelitirilmesini kanlmaz klmaktadr. Ayn anda hem Avrupa'dan hem de Ortadou'dan kopan bir Trkiye'nin blge ve kta lekli politikalarda baarl olabilmesi mmkn deildir.
IV. Yakn Kara Havzasndaki Snr Esneklikleri ve Komu lkelerle likiler Osmanl Devleti'nin yedi yz yllk birikiminin varisi olarak grlen Trkiye, yakn kara havzasndaki insan unsuru iin hala bir siyasi merkez olarak grlmektedir.
www.altinicizdiklerim.com 23 Trkiye'nin son yllardaki en temel d politika amaz, Grcistan hari (son yllarda Bulgaristan da buna eklenebilir) btn komular ile konjonktrel gerginlikler yaad bir sre iinde blgesel politikalar retme abas iine girilmi olmasdr.
Snr boylarnn tesinde kurulan ittifaklar bu snrlar zerinde etkin bir faktr olarak devreye sokulabildii lde deerlidir. Trkiye'nin Bosna ve Arnavutluk ile girdii ittifak ilikileri Bulgaristan ile Yunanistan'n bir kar blok oluturmasnn nne geilebildii takdirde etkin bir tarzda yryebilir. Ayn ekilde Azerbaycan ile girilen ittifak ilikisi Rusya, Ermenistan ve ran arasnda bir kar denge ittifaknn nne geebilecek d politika opsiyonlar devreye sokulabildii lde geni kapsaml bir petrol politikasnn temelini dokuyabilir. Bunun gereklememesi sonucudur ki, iyi niyet dolu btn demelere ramen Azerbaycan'n Trkiye ile Rusya arasnda srekli bir denge politikas gzeten yaklamnn nne geilememitir. srail ile giriilen snr tesi ittifakn gerekesi ne olursa olsun sonucu itibariyle Trkiye'yi gney ve doudaki yakn komularnn tmyle ayn anda bunalml ilikilere itmi olmas da, snr boylar ile snr tesi ittifak araylar arasndaki denge faktrnn tipik bir yansmasdr.
Komu lkelerle ilikilerde yaanan bu gerilimleri aabilmek iin yaplmas gereken ey bu lkelerle ilikileri rejimler ve brokratlar arasndaki uzun ve etin sreten kararak toplumlararas ilikilerin younlat ekonomik ve kltrel unsurlarn arlk tad daha geni bir zemine yaymaktr. Son iki asr iinde birbirlerini karlkl olarak birok kereler ezmi ve igal etmi olan Almanya ve Fransann II. Dnya Sava sonrasnda karlkl ekonomik ve kltrel ilikilerinin salad younlukla siyasi ve askeri bunalmlar aabilmi olmas bu konuda gzel bir rnektir.
Yakn komularmzn asrlarca Osmanl ynetimi altnda kalm olmas bu rejimleri srekli mteyakkz halde tutmakta ve kar psikolojik tepkiler, mzakerelerin ncelikli art olan gven ortamnn salanamamas dolaysyla, siyasi diyaloglarn etkisini kaybetmesine yol amaktadr. zellikle Yunanistan bu psikolojik faktr ince bir diplomasi ile Demokles'in klc gibi srekli olarak tepemizde tutmaktadr.
Trkiye de yakn komular ile yaamakta olduu gven bunalmn aabilmek iin geni kapsaml bir bar plan ile ekonomik ve kltrel arlkl ilikileri gelitirme paketini ayn anda devreye sokmaldr.
Trkiye blgede etkin olmak istiyorsa komular ile arasnda elektronik nitelikli Berlin Duvar oluturmak yerine var olan duvarlar da aabilen politikalar retmelidir. Trkiye'nin yakn komular ile olan ilikilerinin srekli gergin tutulmas da, bu snrlarn kah Kuzey Irak'ta olduu gibi i savala, kah ran'la olan ilikilerde olduu gibi ideolojik gerekelerle, kah Suriye rneinde olduu gibi arzi bunalmlarn kronikletirilmesi suretiyle istikrarszlatrlmas da aslnda dolayl olarak Trkiye'yi snrlarna hapsederek kontrol altnda tutmaya yneliktir.
Trkiye'nin belli aralklarla Yunanistan ve Suriye ile gerginlikler yaamaya altrlmas, ar sklet greisinin hafif skletlerle idman yapmas gibidir ve Trkiye'nin gerek potansiyelini kullanamamas sonucunu dourmaktadr. Trkiye artk bu leklerin zerine kmak ve bu lkelerle ilikilerini daha byk lekli politikalarnn alt unsurlar olarak deerlendirmek zorundadr.
www.altinicizdiklerim.com 24 BM, NATO ve AB ile ilikilerde srekli olarak birbirlerini kollayan Trkiye ve Yunanistan'n bu karlkl zaaf dier lkeler tarafndan gerektii anda ciddi ekilde istismar edilmitir. Bu istismar Trk-Yunan ilikilerini Trk-Bat ilikilerinin birincil derecede nemli bir deikeni haline getirmitir. Srekli kendini tedirgin eden yakn bir tehditle boumak zorunda braklan Trkiye, ufkunu aksiyoner nitelikli, byk lekli ve kresel nitelikli politikalara aamaz hale gelmitir.
n nc c B B l l m m Y Ya ak k n n D De en ni iz z H Ha av vz za as s K Ka ar ra ad de en ni iz z, , D Do o u u A Ak kd de en ni iz z, , K K r rf fe ez z, , H Ha az za ar r
I. Tarihi Arkaplan Tarihi veriler ak bir ekilde gstermektedir ki, Anadolu-Balkan eksenindeki bir lkenin gerek anlamda gl olmas ancak ve ancak bu ekseni evreleyen deniz ve su yollarnda hakimiyet salamas ile mmkndr.
Osmanl Devleti'ni Anadolu-Balkan eksenli bir blge gc olmaktan ktaya hakim bir dnya devleti haline getiren faktrlerin banda da Ege, Akdeniz ve Karadeniz zerinde kurduu hakimiyet ile Kzl Deniz, Hint Okyanusu ve Hazar gibi evre denizlere alabilecek boyutta deniz gcne ulamas gelmektedir.
Avrupa'nn bu erevede Avrasya ana ktasn kuatan ak denizlerde oluturduu ekonomi- politik alan ve bu alandan beslenen dnya sistemi Osmanl Devleti'nin Avrasya bnyesinde oluturduu g temerkzn sarsmtr. Avrupal glerin ak denizlerde ve bu ak denizlerin balant havzalarnda kurduu stratejik hakimiyetin Avrasya'nn i denizleri ve su havzalar zerinde yapt basklar, smrgeciliin Osmanl Devleti'nin hayat alann daraltt srecin dnm noktasn oluturmutur.
Osmanl Devleti'nin merkez eksende kmeye balamasnn dnm noktas, 1827'de Fransz, ngiliz ve Rus ortak gcnn Osmanl donanmasn Navarinde tamamiyle yok etmesidir. Osmanl Devletinin Yunanistan isyan ile Balkanlar'da balayan zlmesi de Dou Akdeniz'deki deniz gcnn yok olmas ile doru orantldr.
II. Souk Sava Dnemi ve Trkiye'nin Deniz Politikalar Bylece Trkiye'nin evresindeki deniz havalar ve su yollar ile olan ilgisi Anadolu yarmadasn jeopolitik eksen olarak alglayan btncl bir strateji erevesinde ele alnmam, bloklar aras ve blok-ii rekabetlerden etkilenen koordinesiz taktik admlar ile snrl kalmtr. Bu erevede Souk Sava sresince bir taraftan dnemin sper gc olan SSCB'nin Karadeniz ve Boazlardaki basks srekli olarak hissedilmi, dier taraftan Ege'de ise basiretsizce Yunanistan'a terk edilen adalarn oluturduu status quo Trkiye'nin denizlerdeki hareket alann nemli lde daraltmtr.
Ortadou ve Svey zerindeki ok nemli stratejik etkiye sahip olan Dou Akdeniz blgesi de sadece Kbrs'a endeksli olarak ele alnmtr. Kbrs'n geni lekli bir deniz stratejisinin nemli bir sacaya olarak alglanmas gerekirken btn deniz stratejisi Kbrs bunalmna gre ayarlanr hale gelmitir. Trkiye uzun nemli bir deniz stratejisinin taktik admlar olarak deil, 1964 ve 1967 yllarndaki Kbrs bunalmlarnn dayatmas olarak NATO'dan ksmen bamsz www.altinicizdiklerim.com 25 alternatif deniz politikalarna ve askeri g oluumuna ynelmitir. Stratejik yneliin taktik admlar belirlemesi gerekirken taktik bir bunalm stratejik duraanl zorlamtr. Bu adan Kbrs bunalm gz ard edilerek Trk d politikasnn genel ynelileri de, deniz stratejisindeki deimeler de anlaml bir ereveye oturtulamaz.
III. Souk Sava Sonras Dnem ve Yeni Deniz Stratejisinin Unsurlar Souk Sava dneminin bloklar aras rekabete ve NATO ykmllklerine ayarl konjonktrnn yerini anlk tepkilerin stratejik sonular dourduu dinamik bir sre alm bulunmaktadr. Bu dinamik konjonktrde anlk tepkilerdeki ufak hatalar bile uzun dnemli stratejilerde byk sapmalar meydana getirebilir. Bunun iin de savunma tepkili Souk Sava artlanmalar terk edilerek aktif ve atak bir tavr sergilenmelidir. Deniz havzalarnn stratejik deerlendirmesi bu adan yeniden gzden geirilmek zorundadr.
1. Karadeniz Havzas ve Bal Su Yollar Souk Sava dneminin sona ermesi Trkiye'nin allagelmi deniz ulam ve strateji yaplanmasnda ve Karadeniz'in bu yaplanma iindeki konumunda nemli deiiklikler yapm bulunmaktadr. Yeni aktrlerin Karadeniz'in kuzeyindeki merkezi g olan Rusya ile yaad elikiler Trkiye-Ukrayna, Trkiye-Grcistan ilikilerinin gelimesine ivme kazandrm ve Trkiye'yi Karadeniz'in en geni kyya sahip lkesi konumuna getirerek nemli bir diplomatik avantaj salamtr.
Trkiye artk Karadeniz'i savunma stratejisinin bir paras olarak sadece Boazlarla dnyaya alan, dolaysyla da kuzey komusuna kar bir koz olarak kullanlabilen bir deniz sahas olarak grmekten kurtulmaldr.
Aksine, atak bir politika ile Karadeniz Trkiye'nin bir taraftan Dou ve Kuzey Avrupa'ya, dier taraftan Kafkaslar ve Orta Asyaya almasn salayacak bir deniz yolu olarak grlmeli ve bu dorultuda bir altyap almasna gidilmelidir. Karadeniz birlii rgt dorultusunda balam olan almalarn rasyonel bir ekonomik ibirlii ve siyasi gvenlik erevesi oluturmaktan ok, Trkiye'nin ABye kar bir kozu olarak telakki edilmesi ve ye says ve faaliyet alan itibariyle ok ihtirasl bir kapsam ngrmesi dolaysyla istenilen neticelere ulalamamtr. Bunun yerine daha dar kapsaml fakat daha etkin projeler gelitirilmek zorundadr.
Trkiye'nin Karadeniz ile ilgili stratejisi sadece askeri alanla snrl kalamaz. Bu havza zellikle ekonomik alm iin etkin bir tarzda kullanlmaldr.
2. Avrasya'nn Stratejik Dm: Boazlar Uluslararas ilikileri ve kresel dengeleri etkileme kapasitesine sahip 16 nemli su yolu kesiim blgesi ve boaz, nemlerine gre iki ana grupta toplanr. Birinci grupta kresel ulamda birinci derecede nemli merkezi boazlar, ikinci grupta ise daha yerel ve ktasal neme sahip olanlar yer almaktadr.
Kresel stratejik dengeler asndan byk neme sahip birinci grupta yer alan boazlar kresel ticaret ve hammadde ak, jeoekonomik aktarm hatlar, ktalararas etkileim blgeleri, kresel ve blgesel gvenlik stratejileri ve g dengeleri asndan son derece belirleyici konumda bulunmaktadr: (i) Asya ile Avrupa'y ayran ve Karadeniz'i Akdeniz'e www.altinicizdiklerim.com 26 balayan stanbul ve anakkale Boazlar; (ii) Asya ile Afrika'y ayran ve Akdeniz'i Kzldeniz'e balayan Svey Kanal; (iii) yine Asya ile Afrika'y ayran ve Kzldeniz'i Hint Okyanusuna balayan Bab'l-Mendeb Boaz; (iv) Arap yarmadas ile Asya ktasnn gney Hint kuan ayran ve hammadde kaynaklar asndan son derece zengin Basra Krfezini Hint Okyanusuna balayan Hrmz Boaz; (v) Avrupa ile Afrika'y ayran ve Akdeniz'i Atlas Okyanusuna balayan Cebelitark Boaz; (vi) Asya ktasn Endonezya ve Avustralya takmadalarndan ayran Malakka Boaz; (vii) Gneydou Asya takm adalarn ayran ve Hint Okyanusunu Pasifik Okyanusuna balayan Sunda ve Lombok geitleri ve (viii) Gney ve Kuzey Amerika'y ayran ve Atlas Okyanusunu Pasifik Okyanusuna balayan Panama Kanal.
Osmanl Devleti'nin kader izgileri ile Boazlara ynelik dzenlemeler arasnda da son derece arpc bir paralellik vardr.
Boazlar ve Karadeniz 1484-1535 yllar arasnda yabanc devletlerin ticaret ve sava gemilerine kapal tutulmutur.
1774 ylnda Kk Kaynarca Anlamas ile Rus ticaret gemilerine Boazlardan serbest gei hakk tannmas, bu anlamda gerek Osmanl Devleti'nin kader izgisi gerekse Boazlarn bu kader izgisi iindeki yeri bakmndan yeni bir dnemin balangc olmutur. Daha nce tannan ve Osmanl Devleti asndan etken iradeyi yanstan bir ltuf nitelii tayan serbest gei haklarnn yerini edilgen taviz nitelii tayan ve yabanc glerin Osmanl Devleti zerindeki dolayl etkisini yanstan ikili ve ok aktrl dzenlemelerin almas, Osmanl Devleti'nin uluslararas g hiyerarisindeki yerinin dmesi ile Boazlar zerindeki denetimini kademeli bir ekilde kaybetmesi arasndaki paralellii ortaya koymaktadr.
1774-1840 yllar arasnda Osmanl Devleti'nin Rusya ve ngiltere arasndaki rekabetteki roln yanstan ikili anlamalarla belirlenen Boazlar stats Osmanl Devleti, ngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya ve Prusya arasnda imzalanan 1840 Anlamas ile birlikte birok devletin mdahil olduu ok tarafl anlamalarla belirlenmeye balam ve uluslararas dzenlemelerin nemli gndem maddelerinden birisi olmutur. Bu anlama ile taraflarca benimsenen Boazlarn bar zamannda yabanc devletlerin sava gemilerine kapall ve ticaret gemilerine akl ilkesi 1841 Londra szlemesi, 1856 Paris Szlemesi, 1871 Londra Anlamas ve 1878 Berlin Anlamas ile teyit edilmitir.
Sevr Anlamas ile uluslararas Boazlar komisyonu kurulmas ve anakkale Boaz'nn Avrupa kylarnn Yunanllara verilmesi ile birlikte Boazlarcn stats ile Osmanl Devleti'nin kaderi arasndaki balant tarihi tecrbe eklinde bir kez daha teyit edilmitir.
Lozan Anlamas ile birlikte kabul edilen Boazlarcn Tabi Olaca Usule Dair Mukavelename ile yaplan dzenlemede sava ve bar durumu gzetilmeksizin ve deniz ve hava ayrm yaplmakszn mutlak bir ulam serbestlii ngrlerek bir anlamda Trkiye'nin egemenlik alan Boazlarcn uluslararas kullanm adna ciddi ekilde daraltlmtr.
1936 ylnda imzalanan Montreux Boazlar Szlemesi Trkiye'nin egemenlik alann snrlayan bu staty Trkiye lehine deitirerek bir anlamda Lozan Anlamasnn yol at egemenlik zaaflar ile ilgili nemli bir boluu doldurmutur.
www.altinicizdiklerim.com 27 Montr Szlemesi Boazlar konusunda 1774'ten beri sregelen Rus basksn nemli lde azaltan ve Trkiye'nin egemenlik alann genileten sonular dourmutur. SSCB'nin Boazlar ile Kars ve Ardahan blgelerine ynelik talepleri Montr'de tesis edilen statye ynelik ilk ciddi tehdidi oluturmutur. Bu tehdit bir taraftan Souk Savan ilk habercilerinden birisi olurken, dier taraftan Trkiye'nin II. Dnya Sava sresince srdrd tarafszlk politikasn terk ederek Bat Blou iinde yer alma ynnde stratejik bir yneli iine girmesine yol amtr.
II. Dnya Savan Berlin'den Pasifik'e uzanan bir Avrasya step imparatorluu gc olarak bitiren SSCB'nin Boazlar zerindeki basks ile Avrasya'y Rimland stratejisi ile denizden ve ky lkelerden kuatmaya ynelen Amerikan stratejisi arasndaki onulmaz jeopolitik eliki Trkiye'yi klasik Osmanl diplomasisinin yolunu takip etmeye ynlendirmitir.
Drt Sovyet ana donanmasndan biri olan Karadeniz donanmasnn ak denizlere k noktasnn, kar blok yesi olan Trkiye tarafndan Montr'nn verdii yetkilerle tutulmu olmas SSCB'nin Souk Sava sresince devam eden kuatlmlk psikolojisinin en arpc unsuru olmutur.
Souk Sava sonrasnda Boazlarla ilgili yaanan en youn tartmalarn Hazar petrolnn aktarm meselesinde ortaya kmas jeoekonomik nemin artnn arpc bir gstergesi olarak grlebilir. Bu erevede Boazlar artk gvenlik parametresinin arlk tad jeopolitik nemin tesinde kresel ve blgesel lekli jeoekonomik ve jeokltrel yaplanmann da odak noktalarndan birisi olmaktadr.
Boazlar gibi Afroavrasya ana ktasnn stratejik dmn elinde tutmak, byk avantajlar ve riskleri beraberinde getirir. Trkiye, Souk Savan getirdii dinamik uluslararas konjonktr de Boazlarla ilgili olarak genel stratejik ereve iinde tutarllk arz eden ve riskleri minimuma indirirken avantajlar maksimuma karan esnek bir diplomasi yntemi gelitirmek zorundadr.
Montr'nn ngrd ereveden sapmadan, Trkiye'nin ticari ve kltrel merkezi olan stanbul'un gvenlii ile Boazlarcn stats arasndaki bamll gz nnde bulunduracak ekilde Trkiyenin denetiminin artrlmas ncelikli hedef olmaldr. Dnyann baka hibir boaz ve su yolu gei hatt zerinde stanbul apnda bir ehir bulunmamaktadr ve bu durum iki ak denizi balamas dolaysyla uluslararas su yolu kabul edilen Boazlara kendine has bir zellik katmaktadr. Trkiye Boazlar zerinde yapt tasarruflar uluslararas barl geileri engellemek iin deil, kendi i hayat alannn gvenliini salayabilmek iin gerekletirmekte olduunu salam bir diplomatik mantk ve sylem ile hukukiletirme zorunluluuyla kar karyadr.
3. Dou Akdeniz Havzas: Ege ve Kbrs Trkiye'nin Kbrs ve Ege politikas da Souk Sava sonras konjonktr erevesinde yeniden gzden geirilmelidir. Ege'den soyutlanm ve Kbrs Rum Kesimi ile gneyden evrilmi bir Trkiye'nin dnyaya alma kaplar nemli lde snrlanm demektir.
a. Deniz Hayat Alan ve Ege Benzer bir konuma sahip olan Kzldeniz ve Basra Krfezinin aksine her ktaya da son derece optimum bir uzaklkta bulunan ve her hangi bir kara engeli ile karlamakszn her www.altinicizdiklerim.com 28 ktaya da alabilen Ege Denizi, bu ynyle sadece bu denize kyda olan Trkiye ve Yunanistan asndan deil, bata Karadeniz'e kyda olan lkeler olmak zere her kta ile ulam ve ticaret bana ihtiya hisseden btn blgesel ve kresel gler iin de birinci derecede stratejik neme sahiptir.
Ege adalarnn younluklu bir ekilde Yunanistan'n elinde bulunmas Trkiye'nin yakn deniz havzas politikalarnn en nemli darboazn oluturmaktadr. Ege'deki temel problem kayna jeolojik ve jeopolitik gereklik ile cari statko arasndaki onulmaz elikidir.
Trkiye'nin de destekledii 6 millik karasular esasna gre ekillenen cari statkoya gre bile Ege Denizinin sadece %8.8'i Trkiye'nin hakimiyetindedir. Yunanistan'n beenmedii bu statkodaki pay %35'i bulurken, Ege'nin %56.2'lik ksm ak denizlerdir. 12 millik uygulamaya geilmesi halinde ise Trkiye fiilen Yunanistan'n izni olmadan Ege'ye kamaz hale gelecektir. Bu durumda ak denizler Ege'nin %26'sna gerilerken,Yunanistann hakimiyet alan %63.9'a kacak ve Ege Yunanistan'n bir i denizi halini alacaktr. Trkiye'nin pay ise %10 civarnda olacaktr.
Yunan tezinin geerlilik kazanmas Trkiye'yi sadece stratejik bir kuatlmlk ile kar karya brakmayacak, ekonomik faaliyetlerini de dorudan etkileyecektir. Bir misal ile ortaya koymak gerekirse, Trkiye'nin d ticaretinin yaklak %88'i deniz ulam ile salanmakta ve bu ulamn Akdeniz kylarna dorudan ulaan ksm dndakileri (yaklak %65) Ege Denizinden gemektedir. Trkiye limanlarnn yaklak 120 milyon tonluk ykleme ve boaltma kapasitesinin blgelere dalm da Ege'nin Trkiye'nin ticari altyaps iindeki vazgeilmez konumunu ortaya koymaktadr. Bu kapasitenin yaklak %25'i Akdeniz, %21'i Ege, %41'i Marmara ve %13 Karadeniz blgesinde bulunmaktadr. Ege'nin zellikle Marmara ve Karadeniz kapasitesinin gei havzas olduu da gz nne alnrsa bu gei denizinin tad jeoekonomik nem daha da ak bir ekilde anlalabilir.
Ege'de, Trkiye'nin hayat alann daraltan cari statkoyu bile yeterli grmeyerek daha da yaylma politikas izleyen Yunanistan ile olan gerginlikler genel bir deniz stratejisi erevesinde yeniden deerlendirilmek zorundadr. Bunun da en nemli arac Trkiye'nin Ege'deki uluslararas alanlar daha etkin bir ekilde kullanacak gl bir ticaret filosuna sahip olmasdr. Yunanistan'n bu konudaki stnl sadece Egedeki denetim alannn geniliinden deil, sahip olduu deniz tama kapasitesinden kaynaklanmaktadr.
Trkiye gerek anlamda blgesel bir g olma iradesinde ise, Ege'den Adriyatik'e, Svey'ten Kzldeniz zerinden Krfez'e uzanan deniz yollar zeride siyasi ve ekonomik etkisini artrmak zorundadr. Karadeniz ve Ege Denizini ak denizlere aan her noktada Trkiyenin etkin bir politika takip etmesi kanlmazdr.
Kardak bunalm esnasnda Trkiye'nin Avrupa lkeleri nezdindeki teebbsleri erevesinde datlan haritalarda Kardak kayalklarnn Yunanistan'n iddia ettii ekilde 12 mil snrlar iinde gsterilmi olmas Trkiye'nin egemenlik iddialarn zedeleyen affedilemeyecek bir hata olmutur. Bu tr hassas konularda devletin deiik birimleri arasnda ortaya kan iletiimsizlik byk diplomatik skntlara yol amaktadr.
www.altinicizdiklerim.com 29 Meseleyi sradan bir kayalk olarak grmemek gerekmektedir. Trkiye daha nce yaplan ciddi diplomatik ihmallerle Ege'de gerilenebilecek en son noktaya gelmi bulunmaktadr. Bundan sonra verilecek her taviz Trkiye'nin Ege'deki, dolaysyla Akdeniz-Karadeniz balantsndaki hayat alannn yok olmas neticesine kadar gidecek vahim sonular dourabilir.
Kardak kayalklar konusunda Trkiye ve Yunanistan arasnda yaanan egemenlik tartmas ABD'nin Balkanlar, Ege ve Dou Akdeniz zerindeki stratejik stnl ile son bulmutur. Bu bunalmdan ne kendi topraklar olduunu iddia ettii kayalklar zerindeki egemenliini mzakere masasna getirmeye dayal elikili tavr ile Trkiye, ne de byk iddialarla adaya kard askerlerini geri ekmek zorunda kalarak komik bir gerilim ovuna yol aan Yunanistan karl kmtr. Bu bunalmn gerek aktr ve kazanl taraf ABD'dir.
Ege ve Kbrs, kara balants asndan Dou Avrupa-Ortadou, deniz balants asndan ise Adriyatik Dou Akdeniz- Krfez hattnn iki nemli ayadr. Temelde Ortadou iin konulandrlm olan ncirlik ssnden kalkan Amerikan uaklarnn Kardak kayalklarnn boaltlmasna nezaret etmi olmas bu blgeler arasndaki stratejik bamll gsteren nemli bir iarettir.
Kbrs ve Malta'nn -daha sonrada muhtemelen baz Kuzey Afrika lkelerinin- AB'ye kabul ile Akdeniz'e doru kayacak olan Avrupa etki alanna kar ABD imdiden askeri ve diplomatik denetim mekanizmalarn kurmak istemektedir. AB'nin ekonomik etki alannn yayld her blgede NATO veya dorudan ABD yeni bir bar misyonu stlenmektedir.
b. Trkiye'nin Stratejik Krdm: Kbrs Asya ve Avrupa'y ayran Boazlar ile Asya ve Afrikay ayran Svey Kanal arasnda yer alan Kbrs ayn zamanda Avrasya-Afrika balantsnn en nemli su havzalar olan Krfez ve Hazar havzalar ile Aden ve Hrmz su yollarnn da nabzn tutacak sabit bir s ve uak gemisi konumundadr. Hametli smrge devirlerini kapatan ngilizlerin Kbrs'ta hala s bulundurmalarnn da, adann Souk Sava sresince en scak bunalm alanlarndan birisi olmasnn da temelinde bu ihmal edilemez stratejik konum vardr.
Kbrs ihmal eden bir lkenin kresel ve blgesel politikalarda etkin olabilmesi mmkn deildir. Kresel politikalarda etkin olamaz; nk bu kk ada Asya-Afrika, Avrupa-Afrika, Avrupa-Asya arasndaki stratejik balantlar dorudan etkileyecek bir konuma sahiptir. Blgesel politikalarda etkin olamaz; nk dou ucuyla Ortadou'ya ynelmi bir ok gibi duran Kbrs adas, bat srtyla da Dou Akdeniz, Balkanlar ve Kuzey Afrikadaki stratejik dengelerin temel ta durumundadr.
SSCB'nin dalmas Orta Asyadan Avrupa'ya giden enerji ve ticaret hattnn Bat Asya, Dou Akdeniz ve Gney Asyann alternatif yollar olarak gndeme gelmesine yol amtr. Bu yeni hatlar ister dorudan skenderun Krfezi ve Dou Akdeniz'e, isterse dolayl olarak Gney Asya'dan Aden ve Svey zerinden ya da Karadeniz ve Boazlar zerinden Dou Akdeniz'e insin, Kbrs sabit bir parametre olarak gzergah zerinde bulunmaktadr.
Orta Asya-Avrupa balantsnn Karadeniz'in kuzeyinden srmesinde Rusya ile birlikte menfaati olan Almanyann, Kbrs Rum Kesimi'ni AB'ye almak konusunda gsterdii itiyak, www.altinicizdiklerim.com 30 biraz da etkisinin ABD'ye gre zayf olduu gney hatt zerinde nemli bir stratejik ayak elde etme abasnn bir rndr. Kbrs'n AB'ye girii ile birlikte skenderun Krfezi ve Dou Akdeniz k zerindeki kontroln artracak olan Avrupa ayn zamanda Ortadou blgesine de mdahil bir konum kazanacaktr. Musul ve Suudi Arabistan petrollerinin de Dou Akdeniz'e yneldii dnlrse bu blgenin enerji hatlar asndan tayaca merkezi konumun gelecekte kresel rekabetin en temel parametrelerinden biri olaca aktr.
Kresel rekabetin blgesel politikalar ile kesitii ikinci nemli alan da Souk Sava sonras konjonktrde kaderleri birbirlerine daha da bal bir hale gelen Ortadou ile Balkanlar zerindeki etki kurma mcadelesidir. Ortadou'daki bunalmlar Balkanlar'a yansrken, Balkanlar'daki dengeler Ortadou'yu daha dorudan etkilemektedir.
Artk gerek kresel gerekse blgesel dengeler asndan birbirinden bamsz bir Balkanlar ve Ortadou politikas deil, merkezinde Dou Akdeniz'in olduu bir Ortadou-Balkanlar politikas vardr ve bu politikada Kbrs en temel aralardan birisidir.
Kbrs'a Rus fzelerinin yerletirilmesi plan ile birlikte Trk Yunan ilikilerinin kronik meselesi olan Kbrs'n bir anda Trk Rus ilikilerinin nemli bir parametresi haline dnmesi adann bu ok ynl stratejik konumu ile ilgilidir. Dou Akdeniz blgesinin istikrarszlatrlmas ve bu blgede yeni gerginliklerin ortaya kartlmas Rusya'ya Hazar petrol havzas ve nakil yollar konusundaki politikalarnda nemli bir diplomatik manevra alan kazandracaktr.
Trkiye Hazar petrollerinin Rusya'nn Novorossisk Liman zerinden tanmas grnn karsna temelde iki argman ile kmtr. Bunlardan birisi Boazlarda deniz trafiindeki tehlikeli younluk, dieri ise gzergah zerinde bulunan Kafkasya'daki siyasi gerginliklerdir. eenistandaki bunalm dondurarak zaman kazanan Rusya, Kbrs Rum Kesimi'ne fze satna dayal bir diplomatik kar atakla Trkiye'nin ne srd Baku-Ceyhan hattnda da benzer bir gvenlik meselesinin olduu tezini glendirecek bir adm almt. Dou Anadoluda yaanan PKK terrndeki d Rusyann Baku-Ceyhan gzergahndaki karayolu gvenlii meselesine dayal genel argmannda bir zayftk dourmutu. Fze sat dolaysyla Ceyhan limannn ald Dou Akdeniz'de Kbrs eksenli ortaya kmas muhtemel yeni bir gerginlik Rusya'nn eline nemli bir koz daha sunmaktayd. Rusya Hazar petrolleri ile ilgili her yeni inisiyatifte Dou Akdeniz'de istikrarszla yol aabilecek olan Kbrs kartn Trkiye karsnda tekrar devreye sokmaya alacaktr.
Bu ereve iinde Kbrs ne sradan bir Trk-Rum etnik problemi ne de sadece sregelen bir Trk-Yunan gerginliidir. Btn bu dengelerden dorudan etkilenen bir konumda bulunan Trkiye, Kbrs politikasn, snrl bir Trk-Yunan denkleminden kararak deerlendirmek zorundadr. Kbrs artan bir hzla bir Avrasya ve Ortadou-Balkanlar (Bat Asya- Dou Avrupa) meselesi haline gelmektedir. Kbrs politikas bu yeni stratejik ereveye uygun bir tarzda yeni bir stratejik ereveye oturtulmaldr.
Kbrs Trk toplumunun gvenlii ve korumas konusunda gsterilecek bir zaaf dalga dalga Bat Trakya ve Bulgaristan'a -hatta ve hatta Azerbaycan ve Bosna'ya yaylabilir. Bu nedenledir ki, Kbrs Trk toplumunun korunmas sadece bu topluluk asndan deil, dier Osmanl bakiyesi topluluklarn gelecei asndan da byk nem tamaktadr.
www.altinicizdiklerim.com 31 Kbrs meselesinin ikinci nemli ekseni ise bu adann corafi konumunun jeostratejik adan tad nemdir. Orada tek bir Mslman Trk olmam olsa bile Trkiye'nin bir Kbrs meselesi olmak zorundadr.
Kbrs, Trkiye'nin Hazar-Karadeniz-Boazlar-Ege Denizi-Dou Akdeniz-Svey-Basra Krfezi hattndan oluan yakn deniz kua ile ilgili genel deniz stratejisinin kilit unsuru olarak zel bir nem tamaktadr.
4. Basra Krfezi ve Hint Havzas Trkiye'nin blgesel ve kresel etkinliini ktasal etkinlie dntrebilecek dier iki nemli deniz havzas ise Basra Krfezi ve bu krfezin Kzldeniz zerinden Akdeniz'e Hrmz Boaz zerinden Hint Okyanusuna alan balant alan ve havzasdr. Trkiye'nin dnyann en nemli enerji kaynaklarna sahip olan Krfez'e bu kadar yakn olmakla birlikte blge zerinde bu derece etkisiz olmas d Politika gemiinin en nemli zaaflarndan birisidir.
Trkiye hala Krfez'le ilgili meselelere ancak ve ancak ncirlik hava ssnn menzil sahas kadar ilgili olabilmektedir. Ne Krfez'e ky lkeler Trkiye'yi nemli bir blge gc olarak grmekte ne de kresel g odaklar Trkiye'ye mzakere taraf olarak yaklamaktadrlar. Son Ortadou Bar Srecinde Trkiye'nin ak bir ekilde devre d braklmas da aslnda byk glerin Trkiye'yi Ortadou'nun zengin jeoekonomik kaynaklarndan uzakta, Avrupa kaplarnda bekletilen ve gerektiinde sigaya ekilen edilgen bir lke statsnde tutmak istediini ak bir tarzda ortaya koymutur.
5. Hazar Havzas Hazar Denizi ise Trkiye'nin Orta-Asya'ya almasndaki kilit deniz havzasdr, Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan arasnda Hazar Denizi konusunda Rusya karsnda gerekletirilecek bir ibirlii Trkiye'nin Orta Asya politikasnn temel esaslarndan biri olmak zorundadr.
Trkiye'nin Hazar Denizi havzasna dorudan mdahil olmas zordur. Ancak bu havza zerindeki etkinlik bu havzay dier deniz havzalarna balayacak ulam hatlar zerindeki etki ile salanabilir. Deniz balantsndan yoksun olan Orta Asya lkelerinin Souk Sava sonras dnemde dnyaya almas iin drt alternatifleri bulunmaktadr. Bu yollar asndan deerlendirildiinde Bat'ya alm konusunda Trkiye, ran ve Rusya arasnda ciddi bir rekabet yaanmaktadr.
Trkiye'nin bylesi bir konjonktrde sahip olduu en nemli avantaj bu almn gney ve kuzey kanadn tutan ran ve Rusya ile ayn anda ortak projeler gelitirebilecek bir konumda olmasdr.
Trkiye'nin Balkanlar-Kafkasya-Kuzey Ortadou yakn kara havzas ve Orta Asya-Dou Avrupa-Kuzey Afrika yakn kta havzalar ile salkl ilikiler kurabilmesinin en ncelikli art uzun dnemli ve koordineli bir deniz stratejisi oluturmasdr. Bu stratejinin siyasi, ekonomik ve askeri boyutlar birbirlerini destekleyici unsurlar olarak devreye sokulmal; blgesel ittifak ve entegrasyon faaliyetleri bu erevede deerlendirilmelidir.
www.altinicizdiklerim.com 32 D D r rd d n nc c B B l l m m Y Ya ak k n n K K t ta a H Ha av vz za as s A Av vr ru up pa a, , K Ku uz ze ey y A Af fr ri ik ka a, , G G n ne ey y A As sy ya a, , O Or rt ta a v ve e D Do o u u A As sy ya a
Kresel ve ktasal nitelikli bunalmlarda kutuplar aras ilikilerin belirli parametrelere bal kalma zorunluluu Trkiye gibi blgesel gleri bu parametrelerle, kendilerini dorudan ilgilendiren bunalm alanlar arasnda denge ve uyum kurmaya ynelik politikalara sevk etmitir.
Yaklak yarm asr bulan bu sre iinde Trkiye, blok-ii sorumluklarnn gerei olarak katld Kore Sava mstesna, kendi snr boylar ve blge alanlar dnda bir d politika etkinliine ynelmemitir.
Kresel statik parametreler dolaysyla Souk Sava dnemi Trk d Politikas genelde Yunanistan ile ilikilere ayarl bir seyir takip etmitir. Bu da Trkiye'nin dikkatlerinin blge-tesi ufuklara ynelmesini engellemitir. Kta-lekli stratejik bir tercih olan AB ile ilikiler dahi bir yandan blok-ii dengelere, dier yandan Yunanistan ile yaanan diplomatik rekabete ayarlanmtr.
Trkiye'nin yakn kta havzas tanmlamas ile hedefimiz, blgesel ve kresel lekli politikalar arasnda geikenlii salayan kta balantlarnn tesbit edilebilmesidir. Bu da Souk Sava sonras dnemde ortaya kan yeni kta ve havza tanmlamalar erevesinde ele alnabilir.
I. Souk Sava Sonras Dnemde Kta lekli Politikalar ve Tanmlamalar ie gelien ve kimi zaman ilgin elikiler barndran blgesel entegrasyon faaliyetlerinde farkl drtlerle hareket eden lke grubunun etkili olduu sylenebilir: (i) Yeni Uluslararas ekonomik ve politik konjonktr iinde elinde alternatif kozlar bulundurmak isteyen byk gler; (ii) ift kutuplu statik yapnn dalmasndan sonra uluslararas ilikiler iindeki konumunu yeniden tanmlamak zorunda kalan blgesel gler; (iii) siyasi kltr iinde yaad kimlik krizini ya da uluslararas ilikilerdeki yalnzln dnya- sistemine entegrasyon ile amaya alan lkeler.
ift kutuplu jeopolitik blnmenin yerini kta lekli ve ktalararas bloklamalar almtr. Avrupa artk iki sper gcn mcadele ve savunma alan olmaktan karak kendi ekim alann oluturan klasik bir merkez haline dnmektedir.
Trkiye gerek Avrupa'nn yeni konumu gerekse AB-NATO ilikileri konusunda birinci derecede etkilenebilecek lkeler arasndadr.
ABD, Avrupa lkelerinin, zellikle de Almanya'nn, gndeme getirebilecei Avrasya stratejisine kar Asyaya bakn yenideni tanmlamaya ve Asyamerika (Asiamerica) sentezini hayata geirmeye almaktadr. Bu uzun dnemli strateji Amerikann dnya ana ktas olarak bilinen Afroavrasya temel kara ktlesinden izole edilmesi ihtimali karsnda gelitirilmektedir. Almanya'nn Asyann deiik blgelerinde younlaan ekonomik etki alanlar Amerika'nn Asyaya ynelik uzun dnemli bloklama abalarnn temel sebebidir. www.altinicizdiklerim.com 33 ABD ve Avustralya blge iin zellikle Pasifik terimini kullanarak blgeyi bir kta (Avrasya) ile deil, bir deniz ile (Pasifik) tanmlamaya zen gstermektedir. Bunun temel sebebi byle bir tanmlamann Amerika ve Avustralya'y doal olarak iine almas, Pasifik ile kys bulunmayan Almanya ve dier Avrupa lkelerini dlamasdr. Almanya ise gittike artan bir dozda Avrasya terminolojisine arlk vermektedir, nk Avrasya tanmlamas da yeni ekonomi-politik ekim alam olan Dou Asya ile klasik ekim alan olan Avrupa arasnda bir ba kurmakta ve ABD'yi dlamaktadr.
Bu iki g merkezini dengelemek ve kendi bamsz ekim alann oluturmak isteyen lkeler ise Dou Asya ve Asya kimlii tanmlamalarn yaygnlatrmak istemektedirler.
Tam bir kltrel mozaik nitelii tayan Asya ktas uzun dnemde bu ekim alannn karlkl etkileimleri ile yeni bloklama tecrbelerine ahit olacaktr. in ve Hindistan gibi iki demografik devi, Japonya gibi bir ekonomik devi, Rusya gibi bir step devini ve -dnyann en stratejik hattn oluturan Rimland kua zerinde- slam dnyasnn en byk glerini barndran bu kta, stratejik mcadelenin nemli sahnelerinden birisi olmaya devam edecektir.
II. Kresel ve Blgesel Glerin Yakn Kta Havzas Politikalar Ayn zamanda hem bir Ortadou ve Bat Asya, hem bir Akdeniz ve Kzldeniz hem de bir Kuzey ve Dou Afrika lkesi olma zellii tayan Msr stratejik konumu ve tarihi mirasnn getirdii jeokltrel zellikler dolaysyla Asya, Afrika ve Akdeniz dengelerini gzeten bir politika takip etmek zorundadr. Msr'n 19. yzyldaki smrgeci rekabetin en youn yaand lkelerden birisi olmas da bu zellii dolaysyladr. Modern Msr'a damgasn vuran Nasr'n gelitirmeye alt Msr kimliinin ana unsurlar olarak zikredilen corafyaya dayal Afrikallk dile dayal Araplk ve tarihe dayal Msrllk nosyonlar bu ok ynl jeokltrel yapnn bir yansmasdr.
ran da, tarihi ve corafi zellikler dolaysyla, birok kta eksenli havza ile ayn anda ilgilenme zorunluluu ile kar karyadr. Ayn zamanda hem Orta, hem Bat hem de Gney Asya ile irtibatl olan ran, bir taraftan Hazar Denizi ve hatta Karadeniz, dier taraftan da Krfez ve Hint Denizi dengelerinden etkilenmektedir.
Batda Mezopotamya douda da Maverannehir'in oluturduu iki byk kadim medeniyet havzas arasnda yer alan ran, jeokltrel eitlilii de kendi iinde barndrmaktadr.
Bir taraftan Asyaya alan ynyle in, Hindistan ve Rusya ile son derece realist ilikilere giren ran, dier taraftan devrimci retorik ve ABD'nin dlama politikas karsnda Avrupa lkeleri ile kar-temelli ilikilerini gelitirmitir.
En nemli Asya glerinden biri olan Hindistan da ok ynl bir kta havzas politikas takip etmeye alan lkeler arasnda yer almaktadr. Gney, Dou ve Orta Asya politikalarn kta- lekli dengeleri gzeten ikili diplomasilerle gelitirme zorunluluu, bu lkeyi Pakistan, in ve Rusya bata olmak zere nemli Asya lkeleri ile blge-tesi kayglar da kapsayacak ekilde ilikiler gelitirmeye zorlamaktadr. te yandan merkezi bir Hint Okyanusu lkesi olmas da, Hindistan', Pasifik'ten Dou ve Gney Afrika'ya kadar uzanan bir hatta geni lekli bir strateji takip etmeye zorlamaktadr. www.altinicizdiklerim.com 34 Muazzam bir demografik faktr de arkasna alan Hindistan bugn bu ok ynl stratejik konumun getirdii kapsaml yakn kta havzas imkanlaryla blgesel g konumunu nkleer kapasiteye de sahip kresel g haline dntrmeye almaktadr.
Avrasya steplerinin gei yolu zerinde bulunan Ukrayna ise bir ynyle Avrupa'ya, dier ynyle step derinliinde Asyaya bakmas dolaysyla ok ynl kta havzas politikas takip etmek zorunda olan blge glerinden birisidir. Dou-bat istikametinde Asya-Avrupa kara balantsnn, kuzey-gney istikametinde de, Baltk-Karadeniz su yollar balantsnn kesiim alanndaki corafi konum lkenin son derece nemli bir denge unsuru olmasn salamaktadr.
Souk Sava sonras dnemde Rusya iin en ciddi zaaf Ukraynann dolaysyla da Volga dnda kalan ve zellikle Dinyeper ve Dinyester nehirleri ile bunlarn arasnda kalan blgelerin kayb ile ortaya kmtr. Dou Avrupa'da sz konusu olabilecek Rus-Alman etkinlik rekabetinin dengeleyici gc olmas mukadder olan Ukraynann bu konumu Trk-Ukrayna ilikilerinin gelecekteki nemini de ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
III. Trkiye'nin Yakn Kta Havzasnn Ana Unsurlar Trkiye, bu blgesel glerle kyas edildiinde, belki de en karmak kta havzas politikalar gerektiren zel bir konumda bulunmaktadr. Bu blgesel glerden bir ksm tek bir ana kta balantsna (Hindistan ve ran gibi), bir ksm tek bir deniz ile dorudan irtibata (Ukrayna gibi), bir ksm ise temelde tek bir su yolu etrafnda ekillenen yeterince eitlenmemi bir tabii corafyaya sahip iken (Msr/Nil rneinde olduu gibi), Trkiye ayn anda birok kta balants kurabilen, birok deniz ve su yolu havzas ile dorudan temas halinde olan ve son derece eitlenmi tabii corafya zelliklerine sahip olan bir lkedir.
zetlemek gerekirse Trkiye, Trakya zerinden bir Balkanlar, kuzey ky eridi ile bir Karadeniz, Erzurum yaylas zerinden bir Kafkas, Harran zerinden bir Mezopotamya ve Ortadou gney deniz eridi ve skenderun Krfezi zerinden bir Dou Akdeniz lkesidir.
Bu yakn kara ve deniz havzalar ayn zamanda Trkiye'nin yakn kta havzasnn zelliklerini de belirlemektedir. Balkanlar balants Trkiye'yi dorudan bir Dou Avrupa lkesi yaparken, Ortadou balants Bat Asya lkesi zelliini ortaya koymaktadr. Karadeniz zerinden Dou Avrupa ve Avrasya steplerinin su yollarna mdahil olabilen Trkiye, Kafkaslar zerinden Hazar ve Orta Asya, Dou Akdeniz zerinden Gney-bat Asya ve Kuzey Afrika dengelerinde yer almaktadr.
Osmanl Devleti'nin smrgeci glerle olan ve snr-tesi ve kta-lekli boyutlar da ieren elikiler dolaysyla yz yze kald savalar ve bunalmlar bu miras devralan Trkiye Cumhuriyeti'nin d politikasn -zellikle ilk dnemlerde- deiik sathlarda lkenin gcn datan ktasal mcadele alanlarna girmemeye ve kendi varln milli snrlar iinde glendirerek korumaya ynelik politikalara sevk etmitir. Atatrk'n "Yurtta sulh cihanda sulh" ilkesinin arka plannda konjonktrel nitelikli bu realist d politika muhasebesi bulunmaktadr. Milli bamszl korumakla birlikte ngiliz ve Fransz smrge gleri ile ktasal lekli atmaya girmemeye alan bu politika, dnemin uluslararas konjonktrnn realist bir erevede deerlendirilmesinin rndr. Trkiye'yi II. Dnya Sava sresince her iki cepheden gelen btn basklara ramen tarafsz kalmaya sevk eden temel amil de budur. www.altinicizdiklerim.com 35
II. Dnya Savandan sonra ortaya kan konjonktr ve resmi deklarasyonlara ak bir ekilde yansyan Sovyet tehdidi Trkiye'yi tekrar kta-tesi balantlar kurmaya zorlad.
Trk d politikasnn Souk Sava dnemindeki en temel problem alan olan Kbrs ile ilgili ABD ve Avrupadan gelen olumsuz tepkiler Trkiye'yi yeni d politika araylarna zorlayan temel etken oldu.
Souk Sava sonras dnemin ortaya kard yeni konjonktr Trkiye'nin kendi kta balantlarn yeniden gzden geirmesini zorunlu klmaktadr. Her eyden nce yeni teknolojik aralarn olaanst bir ivme kazandrd kreselleme olgusu lkeler arasndaki karlkl bamll ve bu karlkl bamllktan doan d politika alternatiflerindeki ve aralarndaki eitlilii daha nceki dnemlerle kyaslanmayacak lekte artrmtr.
Smrgeci dnemlerde ve Souk Sava artlarnda netlik ifade etmek zorunda olan blok ve ittifak tercihleri gittike esnemekte ve bu tercihlerdeki ksa dnemli denge deiikliklerinden etkilenebilecek gri alanlarn younluu artmaktadr. deolojik nitelikli ayrm izgileri yerlerini kar alanlarna ve g dengelerine dayal dinamik srelere brakmaktadr. Bu deiim byk gler arasndaki rekabetin kapsamn ve younluunu belirlemekte ve farkl d politika tercihlerinin daha ksa sreli deiimlerle ortaya kmasna yol amaktadr.
Karlkl bamllk ilikilerinin karmak bir eitlilik arz ettii bu dnemde mmkn olan en eitli ve yaygn ilikiler an mmkn olan en derin ve uyumlu koordinasyon ile tutarl bir d politika btn haline dntren lkeler uluslararas konjonktrn g dalmnda greceli bir arla sahip olurken, gemi dnemlerin saplantlar ile tek ynl ve tek lekli politikalar gelitiren lkeler greceli bir etkinlik ve g kayb sonucunda blok-ii ve kta-ii dengelerin edilgen lkesi konumuna dmektedirler.
Trkiye gibi hemen hemen her ky ve kara eridi derinlemesine bir yakn kta havzas politikasnn omurgasn oluturacak zelliklere sahip bir lke, kta lekli politikalar asndan hem byk avantajlar hem de byk riskleri dengeli ve uzun dnemli politikalarla srekli bir ekilde deerlendiren bir d politika stratejisi gelitirmek zorundadr. Sahip olunan jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik zelliklerin getirdii avantaj ve imkan patlamasnn yol aabilecei hesapsz bir d politika hayalcilii de, bu zelliklerin dourabilecei risklerin ynlendirdii ekingen ve duraan tavrlar da ayn lde zararldr.
Yakn kara ve deniz havzas ile ilgili blgesel politikalar temelde bu stratejik yneliin taktik kademelendirilmesi olduu iin btncl bir d politika anlay her eyden nce kta lekli tanmlamalarda tutarllk ve vizyonun salanabilmesi ile mmkndr.
1. Avrupa Kavramndaki Dnm ve Trkiye Avrupa, gerek corafi gerekse tarihi derinlik asndan, birinci derecede nem tayan yakn kara havzas nitelii tamaktadr.
Trkiye-AB ilikileri Trkiye'nin Avrupa ktas iindeki konumu asndan en temel parametrelerden birisi olmakla birlikte yegane belirleyici unsur olarak grlmemelidir.
www.altinicizdiklerim.com 36 Avrupa'nn Asya'dan ayr bir kta olarak deerlendirilmesi corafi olmaktan ok tarihi, siyasi ve kltrel unsurlarla ilgilidir. Modern dnemin siyasi yaplanmas olan Vestfalya ulus-devlet sisteminin de, bu dnemin ekonomik yaplanmasnn temelini oluturan sermaye terakmne dayal kapitalizmin de Avrupada ortaya km olmas corafi alann kendine zg bir kta olarak deerlendirilmesinin arka plann oluturmaktadr.
Trkiye'nin Souk Sava sonrasnda belirginlik kazanan Avrupa kta havzas iindeki konumu be ayr boyutta ele alnabilir: Birincisi, Trkiye Dou Trakya balants ile hem Balkanlar hem de Dou Avrupa lkesidir. kincisi, Karadeniz balants ile kuzey-dou Step Avrupas parametreleri iindedir. ncs, Ege ve Dou Akdeniz kylar ile bir Gney Avrupa lkesidir. Drdncs, Souk Sava dneminde srdrd kurumsal balantlarla Bat Avrupa sisteminin bir parasdr. Nihayet beincisi, Trkiye Avrupa'nn dou bat istikametinde Asya ile, kuzey-gney istikametinde de Afrika ile sahip olduu kta balantlar iinde zel ve vazgeilmez bir konuma sahiptir.
2. Asya Derinlii Asya'nn Trkiye'nin yeni strateji araylar erevesinde artan neminin uluslararas konjonktr ve Trkiyenin kta zerindeki zel onumu ile ilgili ok temel sebepleri vardr.
Dou Asyada ortaya kan finans-arlkl ekonomik alan ile Orta Asya'da yeni kaynak paylamlar douran jeoekonomik alan, ktann Souk Sava sonras dnemde uluslararas g kaymalarm etkileyebilecek bir nem kazanmasna yol amtr.
Asya ktasnn kresel ilikiler erevesinde kazanmakta olduu yeni konum, Trkiye'nin jeokltrel, jeopolitik ve jeoekonomik neminin ynn ve niteliini deiime uratan yeni stratejik unsurlar katmtr. Trkiye'nin Asya ktasndaki jeopolitik konumu artk ktann dou- bat istikametindeki gei yollar ve kuzey-gney istikametindeki jeopolitik ayrm hatlaryla birlikte deerlendirilmek zorundadr.
Tanzimat'n ilanndan bu yana Trkiye'nin stratejik kimlik ve yneliinin odan oluturan Avrupa jeokltrel alan, belki de ilk defa ciddi bir Asya balants ile yeni nitelikler kazanmaktadr. Gerek Souk Sava sonras dnemde Asya'daki akraba unsurlarn bamszlklarn kazanmas gerekse bu sre iinde Avrupa ile olan ilikilerde yaanan gerilimler, Trkiyeyi yeni bir jeokltrel kimlik ve havza tanmlamas yapmaya zorlamaktadr. inde barndrd kltrel ve etnik unsurlarla birlikte Asya kkenli Trk ana kimlii dnda Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou kkenli Avrasya otantik kimliklerini de barndran Trkiye, Asya derinlii ile Avrupa balantsn kuatc bir ekilde btnletirebilen yeni bir jeokltrel hinterland tanm yapma skntsn yaamaktadr.
Trkiye, Souk Sava sonras dnemde dikkatlerini Asya'da ortaya kmaya balayan yeni jeoekonomik alanlara ve enerji havzalarna evirmitir.
3. Afrika Alm Trkiye'nin d politikasnda en ciddi ihmale uram kta balants Afrika'dr. Osmanl Devleti iin Msr Afrika, Ortadou, Kzldeniz ve Hint Okyanusu politikalarnn kilit lkesidir.
www.altinicizdiklerim.com 37 18. yzylda Vehhabi ayaklanmasna kar Msr'n, Rus Kazaklarnn aknlarna kar Krm'n oynad frenleyici rol bu iki blgenin kta derinlii iindeki rollerinin bir sonucudur. Bu rollerin etkisini kaybettii ve i dengelerin sarsld 19. yzyl balarnda Ruslarn merkezi eksenin Balkanlar ayan, devlete isyan eden Mehmet Ali Paa ve olu brahim Paa'nn Anadolu ayan zaafa uratmas ve her iki halde de dorudan stanbul ve Boazlarn tehdide maruz kalmas da corafi parametrelerin bu iki blgeye ykledii zel konum ile ilgilidir.
SSCBnin oluturduu yakn ve dorudan tehdit Trkiye'yi daha uzak kta havzalar ile olan ilikilerini bu tehdit ekseninde grmeye zorlamtr.
O dnemde Balantszlar Blounun ncleri arasnda yer alan Hindistan, Msr, Yugoslavya ve Endonezya gibi lkelerle olan ilikilerin dk bir profilde seyretmesi Trkiye'nin ou Balantszlar Blou yesi olan Afrika lkeleri ile ilikilerini de olumsuz ynde etkilemitir.
Souk Sava artlarnn ortadan kalkmas Trkiye'nin Afrika'ya ynelik politikasn yeniden gzden geirmesini kanlmaz klmaktadr. Afrika'daki gelimelere tmyle ilgisiz kalmak veya btn smrgeci birikime ramen hala bakir kaynaklara sahip olan bu ktay bir geri kalm lkeler topluluu olarak grp kmsemek Trkiye leinde tarihi ve corafi faktrlere sahip bir blgesel g iin mazur grlemez bir zaaf oluturmaktadr. Trkiye'nin Afrika lkelerinin arlklarn hissettirdii BM Genel Kurulu'ndaki ilgili her kararda ciddi bir yalnzlk yaamas bu zaafn bir sonucudur.
Karlkl bamllk ilikilerinin gittike artaca nmzdeki yzyl iinde lkelerin gleri kresel lekli btn etkinlik alanlarndaki zgl arlklarnn toplam ile llecektir. Dolaysyla bir lkenin gc sadece kendi evresindeki fiili gc ile deil, deiik havzalardaki ekonomik, kltrel ve diplomatik etkinlii ile deer bulacaktr. Trkiye bu etin etkileim yarnda geri kalmak istemiyorsa bata Afrika olmak zere u ana kadar yeterince ilgi kuramad blgelere bak asn deitirmek zorundadr. lk safhada zellikle kltrel ve ekonomik alanda younlaacak yeni bir Afrika alm iin her eyden nce d politika yapm psikolojisinde bir yenilenme yaanmak zorundadr.
4. Ktalararas Etkileim Blgeleri: Atlantik, Stepler, Kuzey Afrika, Bat Asya a. Amerika ve Avrupa Ktalar Arasndaki Atlantik Havzas Souk Savan sona ermesi ve Sovyet tehdidinin ortadan kalkmas, Atlantik havzasn bir ortak ittifak hatt olmaktan kararak uluslararas ekonomi-politik ve stratejik yaplanmann merkez alan haline getirmi bulunmaktadr.
Souk Sava sonras dnemin fiili mdahale gc asndan kresel stratejik hiyerarinin st kurumu konumuna gelen ve bu konumu Kosova Mdahalesi ile gittike meruluk kazanan NATO da -ismi ile de aka temsil edildii gibi- temelde bir Atlantik kurumsallamasdr.
AB-NAFTA ekonomi politik rekabeti ile ABD-AB stratejik rekabeti diplomatik ittifak syleminin perde gerisindeki hegemonik mcadelenin gittike artan bir dozda gndeme gelmesine yol aacaktr.
Modern dnemin en nemli ktalararas etkileim blgelerinden olan Atlantik havzasnda Souk Sava dneminin ortak tehdit alglamasnn yerini i rekabete ak ve dinamik bir www.altinicizdiklerim.com 38 konjonktr almaktadr. Souk Sava dneminde stratejik kaderini Atlantik havzas ile btnletiren Trkiye bu yeni konjonktrden en fazla etkilenecek lkeler arasndadr. AB- Trkiye ve NATO-Trkiye ilikileri yannda Trkiye'nin ikili ilikilerini de etkileyebilecek sonular douran bu yeni konjonktr karsnda Trkiye'nin Atlantik-eksenli i rekabet unsurlar arasndaki dengeleri kollayan ve doabilecek rekabet merkezlerinden herhangi biri ile tmyle cephelemeyi engelleyen bir diplomatik tavr gelitirebilmesi riskleri azaltacaktr. Trkiye Atlantik'in iki yakasndaki kta dengelerini de etkileyebilecek muhtemel bir Avrupa- Amerika rekabetinin yol aabilecei kresel ve blgesel sonular yakinen takip etmeye ve gzetmeye dayal bir diplomatik esneklii srekli muhafaza etmek zorundadr.
Trkiye NATO bnyesinde Souk Sava dneminde kazand prestij ve etkinlii bu ilikilerin nemli bir unsuru olarak kullanmaldr. Souk Savatan muzaffer kan NATO cephesi olduuna ve Trkiye de NATO'nun yesi olduuna gre, Trkiye galipler safnda durduunun ve bu galibiyetin bedelini en fazla deyen ye lkelerden biri olduunun bilincinde olarak Atlantik-eksenli kresel ve blgesel dzenlemelerde aktif ve etkin bir rol almaya ynelik kendine gvenli bir diplomatik ataklk gstermelidir.
b. Dou Avrupa Stepleri ve Karadeniz Tuna'dan Volga'ya uzanan su yollarn (Tuna, Vistl, Dinyeper, Dinyester, Don ve Volga) ve Urallardan Kuzey Alplere kadar uzanan step kara gei kuan bnyesinde barndran bu ktalararas etkileim blgesi sadece Avrupa ve Asya dengeleri asndan deil bir btn olarak Avrasya dengeleri ve kresel dengeler asndan da byk bir nem tamaktadr.
Ktalararas gei blgesindeki blgesel glerin istikrarl ve gl bir yapya kavumalar ve kta-lekli muhtemel stratejik rekabetler karsnda diren gsterebilmeleri Trkiye'nin stratejik karlar arasndadr.
Trkiye'nin, Baltk lkelerinden balayarak bir taraftan Ukrayna ve Moldavya zerinden Karadeniz'e, dier taraftan Orta ve Dou Avrupa zerinden de Adriyatik'e inen kuaktaki lkelerin glendirilmesine ynelik politikalarda ABD ile ortak bir kar alan mevcuttur. AB dnda kalmann alternatif maliyeti NATO bnyesinde bu blge iin gelitirilecek politikalarda aktif bir misyon stlenmekle ve bu misyonu KE ile uyumlu bir taktik planlama ile gerekletirmekle alabilir.
c. Akdeniz ve Kuzey Afrika d. Bat Asya ve/veya Ortadou
zetle vurgulamak gerekirse btn nemli kresel ve blgesel glerin kendi yakn kta havzalarn yeniden tanmlamakta olduu, bu kta havzas tanmlamalarna uygun blgesel politikalar gelitirdii bu dnemde Trkiye Souk Sava dneminden kalan bir alkanlkla ve statik kresel dengeler varsaymyla kendi blgesel ilgi alanlaryla snrl bir d politika yapmn srdremez.
Trkiye'nin jeopolitiine sahip bir lke, tek ynl bir uluslararas konum aray iinde olamaz. Kald ki hedef gl bir ekonomi-politik stat elde etmekse ekonomik kaynaklarn younlat ve kresel ekonomik dnmlerin hzland merkezlere ynelmekte fayda vardr.
www.altinicizdiklerim.com 39 Orta ve Bat Asya'daki ekonomik kaynaklar ve son yaanan bunalma ramen Dou Asya'da demografik unsurlarla da desteklenerek sren ekonomik dinamizm ile gittike arln hissettiren Asya ktasn ihmal eden bir d politika stratejisi Trkiye'nin 21. yzyln sonunda da Brksel koridorlarnda yelik tavizleri koparmaya alan bir lke statsnde kalmasna yol aacaktr.
n nc c K K s s m m Uygulama Alanlar: Stratejik Aralar ve Blgesel Politikalar olitikala Uygulama Alanlar: Stratejik Aralar ve Blgesel P r
B Bi ir ri in nc ci i B B l l m m T T r rk ki iy ye e n ni in n S St tr ra at te ej ji ik k B Ba a l la an nt t l la ar r v ve e D D P Po ol li it ti ik ka a A Ar ra a l la ar r
I. NATOnun Yeni Stratejik Misyonu erevesinde Atlantik Ekseni ve Trkiye 1. Amerikan Stratejisi ve NATO ABD'yi II. Dnya Sava sonras sistemin hegemonik gc haline getiren temel unsur, uluslararas hukukun ve bu hukuku hayata geiren uluslararas kurumlarn, bu lkenin siyaset yapmclar tarafndan son derece etkin bir ekilde kullanlm olmasdr. BM'nin oluumu Avrupa-merkezli smrgeci sistemin dalmas sreci ile kout bir ekilde gerekletirilirken, IMF ile uluslar aras finanstaki sterlin ve frank bloklar datlarak Amerikan dolar dnya finans sisteminin merkezine oturtulmu; dnya ticaret sistemini yeniden dzenleyen GATT ile ticari ak, Dnya Bankas ile de kalknma programlar Amerikan eksenli bir sistem yaplanmasnn temel aralar haline getirilmitir. Dolaysyla g merkezinin Avrupa'dan Atlantik'e kaydrlmas da, ABD'nin nceki dnemin Avrupa eksenli smrgeci gleri ikame -baka bir deyile de ekarte- ederek uluslararas sistemin en belirleyici aktr haline gelmesi de, uluslar aras hukukun ve uluslararas kurumlar btnnn eseridir.
NATO, bu erevede, Avrasya ana ktasnn uzanda byk bir ada-kta devleti konumundaki ABD'nin, II. Dnya Savandan Avrasya ana ktasnn merkezi gc olarak km bulunan SSCB'yi evreleyerek denetim altna alma politikasnn Avrupa aya olarak kurulmutu. Daha sonra CENTO ve SEATO'nun da devreye sokulmas ile SSCB Norve'ten Uzak Dou'ya kadar uzanan bir hat zerinde kuatlarak denizlere ulamasnn nne geilmeye allmtr. Souk Sava sresince denizlerden uzak engin bir step devleti niteliinden kurtulamayan SSCB, askeri-nkleer gcn ekonomi-politik ile destekleyebilme kabiliyetini kaybettike ift kutuplu sistemin kar gc olma zelliini de yitirdi.
Vietnam mdahalesinden kartlan en nemli ders Avrasyaya ynelik Amerikan mdahalelerinin nitelii ile ilgili olmutur. Kore'de BM emsiyesi ile yrtlen mdahale kresel lekli Amerikan stratejisi iin nemli bir ke ta olurken, ABD'nin tek bana giritii Vietnam Harekat ciddi bir psikolojik ve stratejik zaafa dnmtr. ABD Vietnam tecrbesinden sonra Avrasyaya ynelik stratejik mdahaleleri tek aktrl olarak yrtmemeye zen gstermitir. Devrimden sonra rana, Sovyet igalinden sonra Afganistan'a ynelik politikalarda Vietnam benzeri bir tek-aktrl mdahaleden kanmaya alan ABD, bu tecrbeden sonra Avrasya'ya ynelik harekatlarn uluslararas bir meruiyet alanna ya da geni lekli bir ittifak dengesine dayanmasn bir n gereklilik olarak grmtr.
Kba, Panama, Haiti gibi Amerika ktasna ynelik mdahaleleri tek bana yrterek blgenin tmyle kendi gvenlik inisiyatif alan olduunu gsteren ABD, dier btn byk www.altinicizdiklerim.com 40 glerin stratejik manevra alanna giren Avrasyaya ynelik harekatlarda kta ii destek dengelerinin olumasna zen gstermitir.
II. Dnya Savandan bu yana sren gelimeler gstermitir ki, ABD'nin kresel dzendeki merkezi konumunun anahtar Avrasya stratejisidir. Bu stratejinin temel unsuru da kta-ar mdahale kapasitesi ve ittifaklar politikasdr. ABD, Avrasya iindeki dier byk glerin konumlarn ve stratejik tercihlerini yeni dengeler kurarak ynlendirmeye devam ettii srece kresel dengeleyici konumunu koruyacaktr. BM bylesi bir dengeleyici ve belirleyici konumun meruiyet altyapsn salarken, NATO vurucu gcn ve askeri garantrlk kurumunu oluturacaktr.
2. Souk Sava Sonras Dnem ve NATO'nun Yeni Misyon Aray Souk Sava sonras dnemde Varova Pakt'nn dalmas, varolu gerekesini bu paktn Avrupa'daki muhtemel yaylmasn durdurmak zerine oturtmu olan NATO iin de bir kimlik ve misyon tanmlamas problemini dourdu.
1991 Roma Zirvesinden kan yeni stratejik konsept bu farkl grlerin glgesinde ekillendi ve NATO'nun yeni misyonunu drt ana noktaya indirgedi: (i) Avrupa'da demokratik kurumlarn gelimesi ve anlamazlklarn barl yoldan zmlenmesine dayanan istikrarl bir gvenlik ortamnn salanmas; (ii) yelerin gvenlii asndan risk oluturmas muhtemel gelimeler konusunda gerekli koordinasyonu salayacak bir Atlantik-tesi forum nitelii kazanmas; (iii) NATO yesi devletlere ynelik bir saldr tehdidine kar ortak savunma ve caydrclk grevinin yerine getirilmesi; (iv) Avrupa iindeki stratejik dengenin muhafazas.
Bu temel hedefler arasnda en nemlisi olan Avrupa iindeki stratejik dengenin muhafazas meselesi ayn zamanda NATO'nun nemli aktrlerinin bu rgte bak tarzlarn da yanstmaktayd. NATO'yu yeni uluslararas konjonktrde de Atlantik-tesi etkinliinin en temel aralarndan biri olarak gren ABD, rgt yeni bir yaplanma ile uluslararas dzenin fiili garantr konumuna getirmek isterken bata Almanya olmak zere AB'nin kta lkeleri siyasi ykmllkler iermeyen ve AB'nin hareket alann daraltmayan bir yaplanma hedeflemekteydi. ngiltere ise bu iki farkl bak asn dengeleyicisi olarak ABD'nin yannda yer almaya devam etti. Kta iinde artan Alman etkisi, ngiltere gibi lkelerin NATO'nun etki alannn genilemesi alternatifini ne karmalarna yol at.
Avrupa-ii mekanizmalarn Bosna bunalmnda sergiledii zaaf ve irade yetersizlii ve Bat Avrupa Birlii'nin gelimesinin yaval Avrupadaki dinamik stratejik denge deimelerinin ancak ve ancak NATO tarafndan geni apl bir savaa yol amadan kontrol altna alnabilecei dorultusundaki grleri glendirdi.
3. Kosova Operasyonu ve NATOnun Kresel Misyon Tanmlamas Souk Sava dengelerinin sarslmasndan sonra Orta ve Dou Avrupada ortaya kan jeopolitik boluk alann doldurmaya kararl olan NATO ve ABD, Polonyadan Adriyatik'e inen kuak zerinde yeni bir dengeli stratejik rol stlenmektedir.
IMF araclyla finans hareketlerini, Dnya Bankas araclyla kredi aklarm, Dnya Ticaret rgt ile ticari ilikileri ynlendiren ve belirleyen Amerikan hegemonik dzeni, NATO ile de stratejik dengelerin seyrini dorudan ynlendirmeye ve denetlemeye alacaktr. Bu yeni www.altinicizdiklerim.com 41 konum Avrupa-ii dengeler kadar II. Dnya Savandan sonra olumu olan BM sistemini de etkileyebilecek lekte bir gelimedir. BM'nin meruiyetini ald ulusal egemenlik alan tanmlamalar ile uluslararas norm ve hukuk alan tanmlamalar arasnda olan gri ve mulak alan bundan sonraki kresel dzen araylarn byk lde etkileyecektir.
4. NATO'nun Yeni Stratejik Misyonu ve Trkiye a. NATO'nun Kresel Misyonu ve Trkiye Souk Sava dneminde ift kutuplu statik dengenin dalmas ile ortaya kan jeopolitik boluk alanlarn denetim altna almakszn kalc bir uluslararas dzen oluturabilmek mmkn deildir.
Afroavrasya ana ktasnda bulunduu merkezi jeopolitik konum Trkiyeyi kresel dengeler iinde zel bir konuma sahip klmaktadr. Gerek Avrasya'y dou-bat istikametinde kuatan Rimland hattna gerekse kuzey-gney istikametinde keserek engin steplerle scak denizler arasnda kara balantlar kuran Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya stratejik hatlarna mdahil olabilecek deniz haras ve ktalararas etkileim kuaklarnn zerinde bulunan Trkiye bu konumuyla NATO'nun yeni kresel stratejik misyon tanmlamas iin vazgeilmez bir neme sahiptir.
ift kutuplu yapnn dalmas ile Trkiyenin jeopolitik nemini, dolaysyla da NATO nezdindeki pazarlk gcn kaybettiini iddia eden grlerin aksine uluslararas ilikilerde tebarz etmeye balayan ok aktrl gler dengesi yaplanmas Trkiye'nin jeopolitik konumunu yeni unsurlarla daha da glendirmitir.
Trkiye'nin NATO'nun yeni misyonu ile ilgili alanlarda sahip olduu jeopolitik nem ve etki kapasitesinin klli bir d politika etkinliine dnebilmesi Trkiye'nin kendi yakn kara ve deniz havzasndaki stratejik arlna baldr.
b. NATO ve Trkiye-ABD ilikileri Trkiye-AB ilikilerinde yaanan bunalml dnem ve srekli trmanan gerilimler NATO'yu Trkiye'nin Bat dnyas ile olan ilikilerinin en nemli stratejik arac haline getirmitir. Trkiye-AB ilikilerindeki problemlerin NATO yesi Avrupa lkelerini de nemli lde etkilemesi Trkiye- ABD ikili ilikisinin Trkiye-NATO ilikilerinin ana eksenine oturmas sonucunu dourmutur.
Yeni konjonktr, Trkiye-NATO ilikilerinin Trkiye-ABD, Trkiye-AB ve ABD-AB ilikilerinin kesiim alannda seyretmesi sonucunu dourmutur. Trkiye, Trkiye-AB ilikilerinde yaanan tkanmalarn alternatifi olarak Trkiye-ABD ilikilerini ne karmaya ve NATO ile olan ilikilerini bu eksene dayandrmaya alrken, ABD zellikle Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou blgelerinde baz Avrupa lkeleri ile olan elikilerini Trkiye faktr ile amaya ve Trkiye-ABD ilikilerini bir taraftan NATO'nun kresel ve blgesel misyonlarnn bir arac, dier taraftan da NATO'nun ortak alan dnda kalan Amerikan stratejik karlarnn tamamlayc bir unsuru olarak grmeye ynelmitir.
Son yllarda Ortadou'daki dengeler iin sk sk dile getirilen ABD-srail-Trkiye ekseni ve Avrupa lkelerinin bu eksen dnda kalan lkelerle olan ilikilerini gelitirme abalar bu apraz denge ilikilerinin ilgin bir misalini oluturmaktadr. Souk Sava sonras dnemde Trkiye-ABD ilikilerinin gndem maddeleri arasnda yer almaya balayan Hazar petrol www.altinicizdiklerim.com 42 havzas ve Orta Asya ile ilikiler iki lke arasndaki ikili ve ok ynl ilikilerin etkileim alanna giren bir baka blgesel unsurdur.
Bu apraz denge ilikilerinin belki de en arpc misali NATO mdahalesinden sonra Balkanlar'da oluan konjonktrde kendini gstermektedir. Tarihi Germen ve Slav jeokltrel etki alann dengelemek zere Bonak ve Arnavut unsurlarn gelecei ile ilgilenme zorunluluu hisseden ve bunu NATO'nun blge politikalarna yanstan ABD ile blgeye dorudan mdahil olma imkan olmayan Trkiyenin kar alanlar arasnda bir tr yaknlama domaktadr.
Trkiye'nin AB'nin genileme planlarnn dnda tutulmaya devam edilmesi nmzdeki dnemin Avrupa corafyasnn snrlar ile ilgili deiik projeksiyonlar gndeme getirmektedir. AB'nin douya doru genilemesini srdrmesi sonucunda AB'nin dou snrlarnn kuzeyden gneye Rusya, Ukrayna ve Trkiye hattna kadar uzanmas ihtimali Trkiye-ABD, Trkiye-Rusya ve Rusya-ABD ilikilerini Avrasya jeopolitiinin nemli unsurlar haline dntrecektir. Bu erevede AB'nin dou snrlarnda NATO yesi olmakla birlikte AB yesi olmayan tek lkenin Trkiye olacak olmas Trkiye'yi ABD-Rusya-AB dengelerinin etkileim alanna sokacaktr. AB ve NATO yelerinden oluan Bat Blounun nmzdeki dnemde yaayaca en ciddi i elikilerinden birisi Trkiye'nin bu zel konumu olacaktr.
c. NATO ve Trkiye-Avrupa ilikileri d. NATO'nun Genileme Planlar ve Trkiye NATO'nun yeniden yaplanmasndaki en hassas husus ise Orta ve Dou Avrupa'ya ynelik genileme planlardr. Trkiye bu genileme planlarnn gelecei konusunda ciddi bir hazrlk yapmak ve bu planlarnn uygulanmasnda merkezi bir konumda bulunmak zorundadr. Trkiye'nin getiimiz yllarda AB ile olan ilikilerindeki tkanmay NATO genileme planlarna yanstmas istenilen sonucu vermemi ve bir gven bunalmnn domasna yol amtr.
nce NATO'nun genilemesi ile Trkiye'nin AB yelii arasnda paralellik kurulacann ve AB yeliinin gereklememesi halinde NATO'nun genileme planlarnn bloke edileceinin deklare edilmesinden yaklak bir sene sonra NATO'nun ABD'nin taleplerinin de tesinde genilemesi iin AB yesi lkelerle birlikte harekete geilmesi bu adan ciddi bir eliki oluturmutur. D politikada srdrlen blf tavr o derece sakncaldr ki, gerei yaplmayan imal tehditler zamanla o tehdidi ynelten lkelerin aleyhine ilemeye balar. Bylesi blfler zamanla bir g gsterisinden kar ve tam bir zaaf grnts halini alr. Ondan sonra da bir gn gerekten gl olunan konuda bir kar tavr gelitirilse bile, gerekli etkinlii salamak mmkn olamaz.
Trkiye'nin Balkanlar ve Dou Avrupa politikas ile NATO iindeki konumu arasnda dorudan ar iliki kurmakszn ksa dnemli konjonktrel admlar atlmas doru deildir.
Genel olarak bakldnda NATO'nun Dou Avrupa'ya yaylmasn Trkiye'nin ittifak iindeki arl konusunda, biri mspet dieri menfi, iki ayr ynde etkide bulunabilir. Birinci etki Trkiye'nin Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile daha youn bir temasa girmesidir. kinci ve menfi etki ise, ittifak iindeki corafi yaknl olan lkelerin saysnn artnn Trkiye'nin jeopolitik deerini pazarlama gcnn azalmasna yol aabilecek olmasdr.
www.altinicizdiklerim.com 43 Bu iki etkinin optimum bir ekilde dengelenmesi Trkiye'nin bal bana bir Dou Avrupa ve Balkanlar stratejisi gelitirmesine ve bu stratejiye uyumlu bir NATO politikas oluturmasna baldr. Bu adan Trkiye, srdremeyecei blfler yapmaktansa, NATO'nun yeniden yaplanmasnda, kendisine Dou Avrupa iinde zel bir konum kazandracak ncelikler almaya almaldr.
NATO iindeki Balkan lkelerinin saysnn artrlmas Trkiye'nin Dou Avrupa zerindeki hesaplarda sahip olaca diplomatik arln azaltr ve Trkiye'nin yine risk stlenen bir Gney Kanat lkesi olarak Ortadou'da kullanlmas sonucunu dourabilir.
Trkiye'nin Balkanlar'da bir Srp-Yunan Blou olumas karsnda Romanya ve Bulgaristan'la iyi ilikiler gelitirmesi zaruridir. Ancak bu lkelerin hepsinin birden NATO iinde yer almas Trkiye'nin Balkanlar'da NATO yesi olmak dolaysyla sahip olduu nemli baz avantajlarn kaybolmasna yol aabilir.
Yunanistan'n NATO'nun askeri kanadna kabulnde yaplan hesap ve pazarlk hatasnn yol at zaaflar ve problemler unutulmamaldr.
NATO bnyesinde, bir Ortadou lkesi olarak deil de bir Dou Avrupa ve Balkan lkesi olarak rol almas, Trkiye'nin hem Balkanlar'a mdahil olmasn salayacak hem de AB yesi olmamaktan doabilecek zaaflarn ksmen de olsa giderecektir. Aksi takdirde Ortadou'da stlenilmesi muhtemel misyonlar blgesel riskleri artraca gibi Trkiye'nin i dengelerini de olumsuz ynde etkileyecektir.
e. NATO ve Trkiye-Rusya ilikileri NATO'nun doldurmaya alt jeopolitik boluk akmlarnn ayn zamanda tarihi Osmanl/Trk- Rus/Sovyet Rus rekabet hatlar olmas sebebiyle NATO-Rusya ilikilerinde doabilecek bunalmlarn Trk- Rus ilikilerine yansma riski hala yksektir. Trkiye bu tarihi rekabette belki de Prut Savandan bu yana en avantajl konjonktrlerden birini yakalam durumdadr. Bu avantajl konjonktr ''Adriyatik'ten in Seddi'ne" gibi hissi sylemlerle Rusya'y tedirgin edici bir ekilde gndeme getirmek de, daha sonra bunun iin zr dileyerek eldeki kozlar mzakere masas dna itmek de diplomatik rasyonalitenin kabul edebilecei bir durum deildir. Trkiye NATO yeliinden kaynaklanan ve Rusya'nn boaltt jeopolitik boluk alanlarna ynelme imkan tanyan konjonktr dengeli ve rasyonel bir tarzda deerlendirmek zorundadr.
Trk-Rus ilikilerinde bu tarihi rekabet boyutu dnda her iki lkeyi yaknlatran ve ileride daha da yakn ilikilere zorlamas muhtemel olan faktr douya doru genilemeye devam eden AB'nin her iki lkeyi de dlama temayl iine girmesidir.
II. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) Yetmili yllarn banda ilk defa SSCB tarafndan gndeme getirilen, ancak zellikle ABD ve NATO tarafndan reddedilen Avrupa-lekli bir gvenlik ve ibirlii konferansnn toplanmas fikrinin hayata geirilmesi SSCB ile Avrupa lkelerinin o dnemdeki stratejik konumlarnn uzlamasnn bir rn olmutur.
www.altinicizdiklerim.com 44 SSCB'nin byle bir teklifi gndeme getirmesinin o dnemle ilgili temel gerekesi vard. Birincisi; kresel lekli btn taraflar bir araya getiren Avrupa-lekli bir konferansn toplanmas, II. Dnya Savandan sonra dier Avrupal glerce meru grlmeyen Avrupa'daki blnmeye ve Dou Avrupadaki Sovyet egemenliine meruiyet kazandracaktr. kincisi; Avrupa-ii ok tarafl bir diplomasi kulvarnn olumas byk gler arasnda dlanm bir durumda olan SSCB'ye manevra alan salayacak ve ABD'nin dier Avrupal gler zerindeki tek tarafl etkinliini dengeleyen bir sonu douracakt. ncs ise, zellikle 1968 ekoslovakya olay ile saldrgan ve igalci bir grnt sergileyen SSCB, uluslararas diyaloga ve bara ak bir lke imaj oluturabilecekti.
Bu realist gerekelerin benzerleri Avrupa lkeleri iin de geerliydi. II. Dnya Savandan byk bir tahribatla kan Avrupa lkeleri, sava sonrasnda Avrupa dnda, biri Atlantik'te, dieri Avrasya steplerinde oluan iki sper gcn srdrd Souk Savatan da yorgun dmt. Kendi merkez alanlar gvenlik altnda bulunan sper glerin mcadelelerinin Avrupa zerinde younlamas, bata Fransa ve Almanya olmak zere Avrupal glerin manevra alann daraltan sonular douruyordu. Avrupal glerin ABD'nin edilgen partnerleri gibi grlmekten duyduklar rahatszlk da bu konferansn psikolojik/diplomatik arkaplann oluturan realist unsurlar arasndayd.
ABD'nin direncinin krlmas zerine 1975 Helsinki Zirvesi ile hayata geen AGK'in idealist boyutu ise bloklar aras diyalog ve silahszlanma etrafnda dokunmutur. NATO ve Varova Pakt yesi lkeler dnda Avrupa'nn tarafsz lkelerini de kapsayan 34 katlmc lke ile dnemin en kapsaml uluslararas platformlarndan birini oluturan bu konferansn sonunda imzalanan Helsinki Nihai Senedi daha sonraki birok uluslar aras hukuk kriterine ve uygulamalarna kaynaklk etmitir.
Bu idealist ereve ile realist g yaplanmasnn kesitii alanda doan AGK gerek sreklilik gerekse kapsamllk asndan Souk Sava dnemini aan etkide bulunan rgtlerin banda gelmektedir. AGK'in bu zellii, rgtn Souk Sava bitiren srete de ne kmasn salamtr. Gorbaov, Perestroika ve Glasnost uygulamalarn Ortak Avrupa Evi kavram ile btnletirerek sunmutur. Dou ve Bat Almanya'nn birletirilmesi, Almanya-Rusya ilikilerinin yeni bir boyut kazanmas, Dou Blou lkelerinin Avrupa sistemine entegre edilme sreleri de AGK ile balayan Avrupa-merkezli ve Avrupa-lekli diplomasi oluumunun bir uzants olarak grlebilir. Souk Sava dneminin bitii ile yaanan gei srecinde AB'nin de hem derinleme hem de genileme srelerini bir arada yaamaya balamas AGK'in AB nezdindeki nemini daha da artrmtr.
ift kutuplu yaplanmann mant iinde balarda AGK'e teenni ile yaklaan ABD de btn Avrasya'y kuatan bu rgt Souk Savan bitii ile yaanan gei srecinde ilevsel nemi artan bir stratejik ara olarak grmeye balamtr. Hukuki yaptrm gc olmamakla birlikte siyasi arl olan AGK ile stratejik anlamda operasyonel gc olan NATO arasndaki uyum meselesi bu dnemde ABD'nin Avrasya lekli politikalar asndan nemli bir d politika meselesi olma niteliini srdrmtr.
1994 Budapete Zirvesi ile birlikte bir forum ve konferans olma niteliinden karak srekli sekreteryaya sahip bir uluslararas rgt olma nitelii kazanan, dolaysyla AGK'ten AGT'e dnen, Dou Blounun dalmasndan sonra ortaya kan yeni devletlerle birlikte www.altinicizdiklerim.com 45 Kanada'nn bat ucundaki Vancouver'dan Rusyann dou ucundaki Vladivostok'a kadar uzanan 55 yeye ulaan bu yap, uluslararas ilikilerin nemli kurumlarndan birisi halini almtr.
AGT'in bu nemi, kresel, Avrasya-lekli ve blgesel nitelikli ayr dzlemde ele alnabilir. Bu dzlemin de idealist ve realist unsurlar tayan nitelikleri vardr. Kresel dzlemde ele alndnda, rgt srarla temel misyon olarak vurgulayageldii insan haklar, temel zgrlkler ve demokrasinin yaygnlatrlmas gibi idealist hedeflerle, Souk Sava sonras pragmatik bir sylem ile gndeme getirilen ancak bir trl tutarl bir felsefi ve stratejik ereveye oturtulamayan Yeni Dnya Dzeni araynn nemli bir platformu hviyetindedir.
G-8 lkelerinin yedisini ye olarak, sekizincisini (Japonya) de gzlemci olarak bnyesinde barndrmas rgtn kresel ekonomi-politik sorumluluk alann ortaya koymaktadr. te yandan, BM Gvenlik Konseyi daimi yelerinden de in dndaki drdnn bu rgt bnyesinde bulunmas, rgtn kresel siyasi sorumluluk alann gstermesi yannda son derece nemli bir platform olma niteliini de ortaya koymaktadr.
kinci dzlem rgtn yayld corafi alann btn ile ilgilidir. rgt Kuzey Amerika ve Avrasya'nn kuzey hattn tmyle kuatmaktadr. zellikle Souk Sava sonras dnemde ortaya kan bunalm alanlarnn ounun rgtn yayld corafi alan iinde ve kenarnda yer almas bu misyona daha da nemli bir nitelik katmtr.
nc dzlem ise rgtn dou gerekesi olan Avrupa gvenlii ile ilgilidir. Bu asrda yaanan iki dnya savann da Avrupa ii elikilerden kaynakland dnlrse Avrupa-ii barn dnya bar iin bir n art nitelii tad sylenebilir. Son iki dzlem rgtn NATO ile olan ilikilerinde de gri bir sorumluluk alannn ortaya kmasna yol amtr.
AGT'in insan haklar, demokratikleme ve temel zgrlkler gibi kresel sorumluluk alanlar bu konuda skntl bir gei sreci yaayan Trkiye'nin i siyasi parametreleri ile uluslararas balantlar arasnda karlkl bir etkileim alan oluturmaktadr.
Yine kresel misyonun bir unsuru olarak, Kuzey-Gney kutuplamasnda bir balant lkesi olan Trkiye bu ekonomi-politik gerilimle ilgili nemli roller stlenebilir. Bu konuda Trkiye'ye ncelik kazandracak bir dier husus da, Trkiye'nin G-8 lkeleri dnda kalan G-20 lkeleri arasnda AGT yesi olan yegane lke olmasdr. Bu durum Trkiye'ye zellikle G-20'nin Gney lkelerinin AGT nezdindeki temsilcilii konumunu kazandrabilir. u ana kadar srdregeldii Kuzey ve Bat lkesi grnmndeki srarn brakarak Gneye dnk projelere de arlk vermesi ve Kuzey-Gney gerilimini azaltc rollere soyunmas, Trkiye'nin kresel nemini ve etkinliini artracaktr.
III. K: Afroavrasya'nn Jeopolitik ve Jeokltrel Etkileim Hatt 1. 20. Yzylda slam Dnyas: Kavramsal ve Siyasal Deiim Balkan Savalar ve 1. Dnya Sava ile Osmanl Devleti'nin Dou Trakya dndaki btn Avrupa topraklarndan ekilmesiyle birlikte slam dnyas kavram Avrupa boyutunu kaybederek tamamyla bir Afro-Asya olgusu olarak grlmeye balanmtr.
Smrgeci devletler iki dnya sava arasnda slam dnyasn Afro-Asya nitelikli bir smrge corafyas olarak idrak etmilerdir. Bu dnemde Trkiye, ran ve Afganistan dndaki btn www.altinicizdiklerim.com 46 Mslman toplumlarn u ya da bu smrge idaresi altnda yayor olmas corafi adan Afro-Asya olgusu olarak grlen slam dnyasnn ekonomik gerilik, siyas bamllk ve kltrel bunalm ile zdelemesini beraberinde getirmitir. Toynbee'nin slam medeniyetini Bat medeniyeti karsnda can ekien medeniyetler kategorisine koyduu dnem bu dnemdir.
II. Dnya Savan takip eden dnemde yaanan smrge devrimleri slam dnyas kavramnn muhtevasn da nemli lde deiime uratmtr. Hint alt ktasndaki dier topluluklardan slam kimlii ile ayrlan Pakistan devletinin kurulmas sadece bu dnem iin deil, slam tarihi iin de nemli bir dnm noktas olmutur. slam kimliini esas alan bir ulus- devletin ortaya k modern slam siyasas iin yeni bir olgu olmann tesinde, slam kimliinin smrge-kart bir nitelikle tekrar uyana geiinin iareti olmutur. Ard ardna kurulan bamsz ulus-devletlerle birlikte slam dnyas, Asya ve Afrika'da younlaan smrge topraklarn tanmlamak iin kullanlan bir kavram olma niteliini kaybederek Mslman topluluklar barndran ulus-devletlerin snrlarnn kapsad alanlardan oluan corafi ve siyasi bir kavram olarak kullanlmaya balamtr.
Mescid- i Aksa'ya ynelik bir saldr sonrasnda 1969 ylnda kurulan slam Konferans rgt temelde bu dnemin izlerini tamaktadr. Osmanl Devleti'nin tasfiyesi ile birlikte slam dnyasn anti-smrgeci bir saikle mobilize etme meruiyeti iddias tayan merkezi gcn kaybolmasndan sonra ilk defa tek bir rgt bnyesinde bir araya gelerek ortak bir siyas tavr gelitirme abas iine giren slam dnyas K bnyesindeki ulus-devletlerin toplam corafi alan olarak grlmeye balanmtr.
K'nn Filistin meselesine balantl bir saikle kurulmu olmas bu rgtn Arap dnyasnca zel bir nem tamas sonucunu doururken, Pakistan Hindistan ile yrtt mcadelede, Trkiye Kbrs bunalmnda, Endonezya Dou Timor, Malezya Mindanao meselelerinde K'y nemli bir stratejik destek unsuru olarak grmtr.
Yine de bu dnemde slam dnyas etkin bir medeniyet ekseni olma niteliinden ok uzaktadr ve iki kutuplu uluslararas ilikiler sisteminin edilgen unsuru konumundadr. K de bu ift kutuplu yaplanmann etkilerini dorudan hissetmi ve ou zaman ortak politikalar gelitirme konusunda yetersiz kalmtr.
2. Souk Sava Sonras Dnem ve 21. Yzylda slam Dnyas slam dnyasnn artk sadece bir Afro-Asya (Afrika-Asya) deil, ayn zamanda bir Avrasya (Avrupa-Asya) olgusu olduu gerei su yzne kmaktadr. Seksenli yllarda Avrupa Gvenlik ve birlii Anlamasna taraf olan tek Mslman lke Trkiye iken bugn bu say dokuza km bulunmaktadr. Osmanl ve Altnordu devletlerinin yklmas ile ortadan kalkan slam medeniyetinin Avrasya kimlii ve boyutu son derece dinamik unsurlarla tekrar tarih sahnesine kmaktadr.
slam dnyasnn Avrasya kimlii ve boyutunun nem kazanmas kresel ve blgesel dengeler asndan olduu kadar Trkiye'nin uluslararas konumunun jeokltrel derinlii asndan da son derece byk bir nem tamaktadr. slam kimliinin ve kltrnn Avrasya derinliinde g kazanmas sanldnn aksine Trkiye asndan bir tehdit deil, nemli bir stratejik imkan oluturmaktadr. Bu blgelerdeki Slav ve Rus etkisini kracak en nemli unsur slam kimliinin salad kar kltrel direni gcdr. te yandan bu blgedeki Trk kkenli Mslman www.altinicizdiklerim.com 47 unsurlarn slam dnyas iinde etkin bir hale gelmesi Trkiye'nin bu dnya iinde de gerek kurumsal gerek siyasi etkinliinin artmas anlamna gelecektir.
20. yzyln ikinci yarsndan sonra hzlanan ve 21. yzyla girerken artk yaygn bir demografik olgu olarak gzlenen nemli olgulardan birisi de byk lekli ve kitlesel nitelikli Mslman topluluklarn kendi iradeleriyle zellikle Avrupa ve ABD'de yayor olmalardr. slam dnyasnn btn farkl kelerinden gelen deiik Mslman topluluklarn ABD'de oluturduklar topluluklar geici ve kk lekli kltrel aznlklar niteliinden hzla uzaklamakta ve ikinci ve nc nesillerin devreye girmesiyle kalc ve etkin demografik/kltrel unsurlar haline dnmektedir.
slam dininin bata ABD'de olmak zere birok Bat lkesinde ikinci byk din olmas slam medeniyetinin evrensel kltrel ve siyasal alan iindeki roln, etkisini ve katksn artrma yannda, bu aa kadar ok daha homojen etnik-dini-kltrel yapya sahip olan Bat lkeleri iin de ciddi bir meydan okuma nitelii tamaktadr. Bu topluluklarn dlanmas Bat lkelerinin srdregeldikleri insan haklarna dayal sylem ile eliirken, siyasal ve kltrel sistemin bir paras haline gelmeleri de Bat'nn din ve etnik temelli ayrmc ve rk unsurlarn harekete geirmektedir.
Bu demografik deiim ile birlikte artk slam dnyas ounluu Mslmanlardan oluan ulus- devlet snrlar ile snrl deildir. Bu topluluklarn bir kader birlii bilincine erimeleri ise slam kimliini ortak bir aznlk bilincinin paras haline getirmektedir.
Bu sre iinde slam kavramnn bir sfat olarak terrizm, fundamentalizm, bomba, radikalizm gibi taklarla birlikte anlmas jeopolitik dlamaya ynelik psikolojik bir artlandrmaya zemin hazrlamtr.
Bu dlayc yaklamn en arpc teorik temelleri Fukuyama'nn Tarihin Sonu ve Huntington'un Medeniyetler atmas tezleriyle ortaya konmutur. Fukuyama slamiyet'i Tarihin sonunu getiren Bat deerlerine kar yegane alternatif, slam dnyasn da kar-kutup olarak grrken, slam dnyasndaki medeniyet canlanmas gereini stratejik hesaplara ara olarak kullanan Huntington slam dnyasnn snrlarnn kanla izildiini, slam medeniyetinin bata Bat olmak zere btn dier medeniyetlerle atma iinde olduunu ne srmtr. Bu tezden hareketle kat bir kategorik ayrmla West-Rest (Bat-Dierleri) eklinde bir kutuplama ngren Huntington'un Batl stratejisyenlere dier medeniyetler arasndaki farkllklarn krklenmesi yolunda tavsiyelerde bulunmas bu tezin ulaabilecei stratejik riski ak bir ekilde ortaya koymutur.
Dnya nfusunun yaklak drtte birini oluturmakla birlikte bata BM olmak zere hibir etkin uluslararas rgtte yeterince temsil edilmeyen Mslman topluluklarn Bosna, Kosova, Filistin, eenistan, Karaba, Kemir, Burma gibi bunalm blgelerinde kar karya kald problemler, slam dnyasnda ciddi kar tepkiler oluturmutur. zellikle Bosna bu anlamda bir ok etkisi yapm ve uluslar aras sistemin g merkezlerinin Mslman topluluklar sz konusu olduunda ifte standart uygulad konusundaki kanaatler slam dnyasndaki kayglar artrmtr.
www.altinicizdiklerim.com 48 Souk Sava sonras dnemde slam dnyasna ynelik tehdit alglamas ve bunun dourduu jeopolitik dlama abas aslnda arka plannda jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik gerekeler olan bir tr stratejik pragmatizmin rndr. Bu tehdit alglamas ynnde gr beyan edenler, kendi iinde farkl yaplar ve elikileri barndran slam dnyasnn bir btn olarak ne askeri, ne siyasi ne de ekonomik bir kar kutup oluturduunun farkndadr. Bu ak reel duruma ramen bylesi bir alglamann pompalanmas ve Souk Sava sonras dnemde atma odaklarnn slam dnyasnda younlamasnn buna delil gsterilmesi, bir anlamda, bu corafyada sz konusu olan uluslararas operasyonlara meruiyet salamaya ynelik abalardr.
Dnyann nemli dokuz deniz gei yolundan sekizi (Karadeniz'i Akdeniz'e balayan stanbul ve anakkale boazlar, Akdeniz'i Hint Okyanusuna balayan Svey Kanal ve Aden Boaz, Basra Krfezini Hint Okyanusuna balayan Hrmz Boaz, Hint ve Pasifik okyanuslarndaki geilerin yapld Malakka, Sunda, Lombok ve Mataram boazlar) hemen hemen tamamyla K yesi lkelerin snrlar iinde kalrken, Cebelitark bir kysyla bu corafya iindedir. Daha tali bir konumda bulunan ngiliz Kanal ve Danimarka geileri dndaki btn Afroavrasya gei yollar K bnyesinde kalmaktadr. te yandan bata petrol ve doalgaz olmak zere en stratejik hammadde kaynaklar, mineraller yannda her trl iklim artlarn barndran tarm havzalar da bu corafyann nemini artrmaktadr.
Bugn birok Bat lideri slam, in ve Hind medeniyet havzalar gibi insanlk nfusunun ve birikiminin byk bir ksmn tekil eden havzalar dlayarak salkl ileyen uluslararas bir dzen kurabilmenin mmkn olmayacan grmektedir. Ayrca yukarda zikrettiimiz Bat lkelerinin i demografik yaplar da Bat-d kltr topluluklarn artk Bat lkelerinin kanlmaz unsurlar haline getirmi bulunmaktadr.
Sahip olduklar mekan idraki dolaysyla gittikleri corafyaya kendi kltrlerini de tayan Mslman topluluklar ile kendi mekanlarn merkez ittihaz ederek bu merkez etrafnda bir kltrel kimlik oluturan Avrupallar arasndaki ilikiler iki taraf iin de son derece nemli dnmlere gebedir.
zellikle smrgecilik dneminde, siyasi yaylmann, medeniyetin merkezi olan Avrupann evre corafyay kontrol altna alma abas olarak grlmesi Avrupall corafi bir terim olmaktan karm, bir medeniyetin kimlik terimi haline dntrmtr. Kendisini corafi bir merkez ile tanmlamaya zen gsteren Avrupallar baka kimlikleri de corafya ile snrlamaya kalkmlardr. Onlar iin slam bir Dou ya da Asya-Afrika olgusudur ve ylece de kalmaldr. AB-Trkiye ilikilerinin gerilimli safhalarnda arpc bir ekilde tebarz eden bu tarihi/psikolojik yaklam bugn reel zeminini kaybetmek zeredir. Trkiye gibi medeniyetler aras etkileimin youn olduu snr ve gei blgelerinde bulunan lkeler bu jeokltrel deiimi nemli bir stratejik parametre olarak deerlendirmek zorundadr.
3. Trkiye ve slam Dnyas Cumhuriyet'in oluum srecinde slam dnyas ile ilikiler gerek uluslararas konum, gerekse i siyaset asndan yeni bir ereveye oturtulmaya allmtr. Bu erevenin ana nermeleri u ekilde zetlenebilir: (i) I. Dnya Savandan sonraki snr kayplar ile Anadolu leinde kurulan yeni devlet, Osmanl Devleti'nin aksine daha homojen ve milli bir nitelik arz etmektedir. (ii) Asrlarca slam dnyasnn sorumluluunu stlenen Trkiye'nin yeni nitelikleri ile www.altinicizdiklerim.com 49 slam dnyasn tmyle temsil etme zellii de, bu temsilden doan ykmllkleri yerine getirme gc de yoktur, ki bu gr hilafetin kaldrlmasnn temel argmanlarndan biri olmutur. (iii) Yeni devletin uluslararas alanda tannabilmesi Misak- Milli snrlar iinde gcyle orantl makul ve rasyonel bir uluslararas konum elde etmesi ile mmkn olabilir. (iv) Bu konumun bir hayat alan bulabilmesi iin Osmanl Devleti'nin slam dnyas derinliine ynelik snr-tesi etkinliinin byk gler nezdinde ortaya kard elikilerin kskacndan kurtulmak gerekmektedir.
Bu nermelerin erevesini oluturduu uluslararas konum aray ile laik ve ulusal nitelikli bir devlet kurma ynndeki i siyasi dnm abasnn birlemesi Trkiye ile slam dnyasnn kader izgisinin ayrt bir tablo ortaya karmtr.
Buna ramen, Cumhuriyet'in ilk dneminde Mslman toplumlara dnk politikalar yeni bir diplomatik sylem ve uygulama ile srdrlmeye allmtr. Bu dnemin yegane bamsz slam lkeleri olan ran ve Afganistan ile gelitirilen ilikiler bunun ilgin rneklerini oluturmaktadr.
II. Dnya Savandan sonra ortaya kan ift kutuplu yaplanma ile smrge devrimlerinin ayn sre iinde gereklemesi Trkiye'nin slam dnyas ile olan ilikilerindeki pergelin biraz daha almas sonucunu dourmutur. Sovyet tehdidi karsnda smrgeci lkelerin de iinde bulunduu Bat Blou ile stratejik bir birliktelie giren Trkiye ile bamszlklarn bu blok iinde yer alan ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika gibi lkeler karsnda kazanan slam lkeleri arasnda ciddi bir psikolojik/stratejik duvar rlmeye balamtr. Smrge-kart ilk ulusal kurtulu mcadelesini yapan Trkiye'nin zellikle Cezayir ve Svey bunalmnda taknd tavr o dnemde milliyeti ve anti-smrgeci dalgalanmalar ile alkalanan slam dnyas nezdinde ciddi bir prestij kaybn beraberinde getirmitir. Trkiye bu dnemde Bat Blou iinde yer alan tek Mslman lke olmann avantajn yapc ve aktif bir diplomasi ile kullanamad gibi, bu konumda bulunmann faturasn bata BM olmak zere uluslararas forumlarda yalnzlaarak demek zorunda kalmtr.
Kbrs konusunda yaanan blok-ii gerilim ve yalnzlama Trkiye'yi bir taraftan SSCB ile yeni ilikiler kurmaya, dier taraftan bu konuda yegane uluslararas destek unsur olarak grlen slam dnyas ile olan ilikilerini yeniden gzden geirmeye yneltmitir. Ancak, yetmili yllarda Kbrs bunalm ve onun bir sonucu olarak Amerikan ambargosunun glgesi altnda genelde Bat-kart bir yneli olarak grlebilecek olan bu politika, seksenli yllarda Macaristan'n igali ve ran Devrimi sonrasnda ortaya kan konjonktrde bata ABD olmak zere Bat'nn da desteini alan bir ekle dnmtr.
zellikle Bosna konusundaki gelimeler slam lkeleri arasndaki diplomatik ve stratejik ilikilerin younlamasna ve Trkiye'nin de bu younluk iinde nemli roller stlenmesine yol amtr. Orta Asya'ya almay dnen birok slam lkesi de Trkiye'yi bu alana ynelik ekonomik ve siyasi almn odak lkesi olarak grmeye balamtr.
Trkiye ile slam lkeleri arasndaki ilikilerin Cumhuriyet dnemindeki en youn ritmini yaad bu atmosfer doksanl yllarn ikinci yarsndan itibaren radikal bir deiiklik yaamtr. Bunda birisi d, dieri i iki nemli faktr nemli bir rol oynamtr. D faktr Trkiye ile srail arasnda diplomatik alanda nadir grlen bir hzla seyreden ilikilerin mahiyet ve younluudur. www.altinicizdiklerim.com 50 Trkiye'nin srail ile olan ilikilerinin ok ksa bir sre iinde normallemeden taktik ibirliine, oradan da geni lekli stratejik ittifak grntsne brnmesi ve bu hzl seyrin srail tarafndan zellikle srekli bir ekilde gndemde tutulmas slam lkelerinin Trkiye'ye bakn olumsuz ynde etkilemitir.
faktr ise zellikle 28 ubat sreci ile daha da trmanan i siyasi gerilim tablosudur. Bosna'da slam kimlii ve kurumlarn korumak zere harekete geen lkelerin banda gelen Trkiye'nin kendi iinde dini sembolleri ypratan gerilimli bir tablo sergilemesi ve bu tablonun srail ile ilikilerin younlat bir konjonktrde seyretmesi ift ynl bir etki ile Trkiye'nin slam lkeleri nezdindeki itibarn nemli lde zedelemitir.
Trkiye btn bu tecrbe birikimini ideolojik saplantdan uzaklaan bir yntem ile deerlendirerek slam dnyasna ynelik bak asnn ana unsurlarn yeniden belirlemek durumundadr. Psikolojik reflekslere dayal tepkiler Trkiye'nin sadece slam lkeleri ile olan ilikilerini olumsuz ynde etkilemekle kalmamakta, ayn zamanda Asya ve Afrika derinliindeki diplomatik manevra alann nemli lde daraltmaktadr.
ift kutuplu statik bloklama yapsnn dald, kreselleme ile birlikte yatay etkileimin byk bir ivme kazand Souk Sava sonras dnemde lkelerin diplomatik arlklar, sadece g merkezlerine yaknlklar ve bu merkezler nezdindeki nemleri ile llmemektedir. Total diplomatik etkinlik siyasi, kltrel ve ekonomik alandaki genel uluslararas prestij ile llmektedir. Tehdit alglamalarna dayal uluslararas etkinlik yerini hzla aktif diplomatik manevra kabiliyetine, kltrel zgvene dayal saygnla, jeokltrel ve jeoekonomik etki alanna dayal uluslararas etkinlie terk etmektedir.
Trkiye'nin her vesile ile zikredilegeldii gibi Dou ile Bat, Asya ile Avrupa arasnda kltrel, siyasi ve ekonomik bir kpr roln oynayabilmesi iin her iki taraf nezdinde de zgvene dayal gl bir kltrel aidiyet hissi, istikrarl bir tavr, psikolojik reflekslerden uzak arbal ve rasyonel bir duru belirlemesi gerekir.
nmzdeki yzyl kendi yerel kltr parametrelerini evrensel deerler haline dntrebilen toplumlara sadece itibar deil, nemli bir stratejik alm imkan da verecektir. Kadim insanlk birikiminin en nemli unsurlarn bnyesinde barndran, slam medeniyet birikiminin en rafine kltrel mirasna sahip olan, Batllama srecinde ciddi bir medeniyetler aras etkileim alan oluturan Trkiye bu konumunu kalc bir medeniyet almna nclk edecek ekilde kullanmaldr. Trkiye'nin Dou nezdindeki derinlii kltrel/stratejik alanda byk bir imkandr ve K ile ilikiler bu imkann rasyonalize edilmesi dorultusunda kullanlmaldr. Trkiye'nin kendi i elikilerini aarak medeniyetler aras etkileimin ve kltrler aras alveriin merkezi haline dnmesi uluslararas stratejik kpr rolnn en ncelikli artlarndan birisidir.
slam dnyasnn jeopolitik derinlii de Trkiye iin son derece nemli stratejik unsurlar tamaktadr. slam dnyasnn uluslararas bunalmlarn younlat alanlardan olumasnn temel sebebi de budur. Trkiye'nin kendisinin de iinde bulunduu bu jeopolitik alan iinde siyasi bir etkinlie sahip olmas genel uluslararas stratejik etkinliinin nn aacaktr. Bu alan yok farzetmek de, bu dnyaya srtn dnmek de jeopolitik gei alanlar zerinde bulunan Trkiye iin srdrlebilir bir tavr olma niteliini kaybetmektedir.
www.altinicizdiklerim.com 51 te yandan, Bat lkelerinde Mslman aznlklarn lehine gzlenen demografik deiimden belki de en fazla etkilenecek lkelerin banda Trkiye gelmektedir. Bu topluluklarn Bat lkelerinde artmas kesin olan kltrel, siyasi ve ekonomik etkilerinin deerlendirilmesi bu lkelerde nemli bir insan unsuru barndran Trkiye iin iyi deerlendirilmesi halinde byk bir imkan iken, iyi deerlendirilememesi durumunda her an kar etki dourabilecek potansiyel bir gtr, Trkiye bu demografik deiim unsurlar ile yabanclamayan bir tavr gelitirerek hem kltrel hem de siyasal alanda ciddi bir temsil kabiliyeti kazanabilir.
slam dnyas ile olan ilikiler uluslararas ekonomi-politik etkinlik asndan da byk bir nem tamaktadr.
Genelde slam dnyasna, zelde K'ye ynelik stratejik bir bak asnn gelitirilebilmesi ve bir tutarllk iinde devreye sokulabilmesi iin her eyden nce bu konulardaki yerleik psikolojik varsaymlarn alabilmesi gerekmektedir. slam dnyasn geri kalm bir topluluklar btn, slam kltrn gerilik gerekesi olarak gren bir yaklam ile bu topluluklara ynelik rasyonel bir diplomasi gelitirilebilmesi mmkn deildir.
4. K'nn Gelecei ve Reorganizasyonu K her eyden nce ciddi bir zihniyet deiimi geirmek zorundadr. Souk Sava artlarnda ve Filistindeki gelimelerin etkisi ile doan ve yaplanan rgtn o gnden bu yana belki de en belirgin zellii, olaylar geriden takip etmesi ve reaksiyoner nitelikli tepkiler gstermesidir.
K'nn uluslararas alanda saygn bir yer edinebilmesinin ncelikli art inisiyatif kullanabilen aktif bir yapya kavuturulmasdr. zellikle slam dnyasnn i bunalmlarnn almasn, ye lkeler arasndaki kar atmalarnn azaltlmasn salayacak bunalm zc mekanizmalarn gelitirilmesi K'nn saygnln artracaktr.
IV. ECO: Asya Derinlii Trkiye'nin Asya derinliine ynelik olarak Souk Sava sonras dnemde giritii ilk teebbs Trkiye, ran ve Pakistan'n ye olduu ECO'nun Orta Asya lkelerini ve Afganistan iine alacak ekilde geniletilmesidir. ran Devriminden sonra CENTO'nun Bat-eksenli stratejik tercihinden uzaklaan ECO, zellikle Sovyetlerin dalmasndan sonra Orta Asya lkelerini de iine alarak Avrasya dengelerini tmyle etkileyebilecek bir grnm kazanmtr.
Orta, Bat ve Gney Asya'nn en stratejik kesiim alanlarn bir araya getiren bu genilemenin ortaya kard dinamizm ve yeni ufuklar son sekiz yl iindeki duraan politikalarla stratejik bir belirsizlie ve anlamszla dnme temayl gstermitir. Ne bu genilemenin ortak zemini ve alt yaps ile ilgili temel stratejik tercihler ortaya konabilmi ne de lkeler arasndaki ilikileri derinletirebilecek mekanizmalar oluturulabilmitir.
AB gibi daha kkl ve ekonomik temeli daha gl olan ibirlii abalarnda bile derinlemenin en nemli faktr olan bu optimizasyon ECO lkeleri arasnda hemen hemen hi gerekletirilememitir.
ye lkelerin tekil stratejileri ile ortak karlar arasndaki farkllama gittike artm ve ye lkeler dier ekonomik entegrasyon abalarna doru ynelme eilimi iine girmilerdir.
www.altinicizdiklerim.com 52 Trkiye-ran ilikilerinin tarihi birikimden de kaynaklanan ve kendi iinde srekli bir gizli phe ieren bir teenni ve kollama srecinde seyretmesi, Trkiye-Pakistan ilikilerinin de aksine son derece nostaljik bir iyimserlie dayanmas her iki iliki biiminin de kalc bir ibirlii abasnn asgari art olan rasyonellik ve sreklilik ilkesini zaafa uratmaktadr.
Trkiye'nin Souk Sava sonras dnemde Avrasya lekli stratejilerinde ABD arlkl bir ynelie girmesi, buna mukabil ABD'nin ifte kuatma politikas ile ran' dlayan bir strateji benimsemi olmas Trk-ran ilikilerindeki yeni denge araylarn olumsuz ynde etkilemitir.
Temelde ABD nclnde Sovyet tehdidi karsnda gneyde bir ittifak hatt oluturmak zere kurulan CENTO'nun devam niteliindeki ECO, Souk Sava sonras dnemde ABD'nin stratejik karlar ile Trkiye'nin Avrasya derinlikli politika oluturma abalar arasnda elikili bir konumda kalmtr.
Trkiye her eyden nce ran'la olan ilikilerini tekil bir konumdan kararak genel Asya - zellikle de Bat Asya- politikasnn erevesi iinde yeniden tanmlamak zorundadr. ran'n Trkiye'nin Asya politikasnda sahip olduu arlk, Trkiye'nin rann Avrupa ve Bat politikasnda sahip olduu arlk ile birbirini tamamlayan bir btnlk arz etmektedir. Her iki lkenin Ortadou blgesinin geneli zerindeki arl da bu btnl tamamlayc unsurlar ihtiva etmektedir. Bu da Trkiye-ran ilikilerinde ciddi bir ortak kar boyutunun olduunu gstermektedir.
Bu ortak kar alan gz ard edilerek atma noktalarn ve ABD benzeri kresel glerin konjonktrel stratejik hesaplarn esas alan bir politika takip etmek Trkiye'nin blgesel arln zayflatr. Souk Savan en youn olduu dnemlerde kar kutbu temsil eden SSCB ile detant politikasn balatan ABD, blgesel gerginliklerin azaltlmas amacyla Trkiye-ran ilikilerinde bir detant dneminin balamasn rasyonel bir diplomatik gelime olarak grmelidir.
Trkiye yeni bir Dou ya da Asya stratejisi dnemini balatma ve ran ile ilikilerini bu erevede yeniden deerlendirme ihtiyac ile kar karyadr. ECO'nun bir btn olarak daha etkin bir stratejik ara haline dnebilmesi nemli lde Trk-ran ilikilerindeki psikolojik unsurlarn yeniden kurulabilmesine baldr.
Trkiye-Pakistan ilikileri ise aksi ynde bir psikolojinin glgesi altnda kalmtr. D politika yapmnda nostaljik dostluklar da nostaljik dmanlklar gibi gerek durumu grmeyi engelleyen bir perde oluturur.
Trkiye ile Pakistan arasndaki iliki sanld gibi sadece Hint Mslmanlarnn istiklal savana, Trkiyenin de Pakistan'n bamszlk mcadelesine verdii destek ile balam deildir.
Pakistan ve Trkiye'yi benzetiren tarihi faktr, slam medeniyet havzasna giren bu iki dinamik gebe medeniyet unsurunun kkl bir yerleik medeniyet ile hesaplam olmasdr.
www.altinicizdiklerim.com 53 V. KE: Stepler ve Karadeniz Souk Sava dneminde Trkiye dndaki btn Karadeniz lkelerinin Dou Blou iinde yer almas, bu denize dnk politikalarn tamamyla daha kresel lekli politikalar muvacehesinde belirmesine yol amt.
lk olarak Aralk 1990'da Ankara'da dzenlenen bir konferansta gndeme gelen proje, 1991'deki hazrlk safhasndan sonra 25 Haziran 1992'de stanbul'da yaplan zirve de imzalanan bildirge ile hayata geirilmitir. Trkiye, Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Romanya ve Grcistan gibi Karadeniz'e kys olan lkeler dnda Karadeniz ile dolayl irtibat olan Moldovya, Arnavutluk, Yunanistan, Azerbaycan ve Ermenistan'n ye olarak katldklar ibirlii rgtnde daha sonra gelen talepler zerine Tunus, Msr, Slovakya, Polonya ve srail de gzlemci stats kazanmlardr.
rgtn ksa zamanda ilgi grmesinin ve bu ilgiye paralel sratli bir yaplanmaya ynelmesinin, bir ksm kalc faktrlerden oluan, bir ksm da ye lkelerin iinde bulunduu konjonktrel artlarda ok geerli siyasi ve ekonomik gerekeleri vard. Temel kalc faktr Karadeniz'in Avrasya ekonomi-politii iinde sahip olageldii merkezi konumdur. ift kutuplu yapnn oluturduu suni rt ortadan kalknca Karadeniz'i evreleyen blgelerin i balantlar tabii bir ekilde tekrar su yzne kt. Dier nemli bir kalc faktr de bu denizi evreleyen blgelerin ve lkelerin iklim ve corafi farkllklardan doan potansiyel bir ekonomik tamamlayclk ilikisine sahip olmasdr.
Konjonktrel siyasi faktrlerin banda, Trkiye ve Yunanistan dnda tm Dou Blou yesi olan lkelerin bu bloun dalmas ile birlikte ciddi bir siyas boluk ve uluslararas konum tanmlamas ihtiyac iine girmi olmalar gelmektedir. O dnemde AB yelik bavurusu srekli askda tutulan Trkiye'nin de alternatif araylar iinde olmas katalizr roln oynamasnn nn amtr. Konjonktrel ekonomik faktrn banda ise yine Trkiye ve Yunanistan dnda hemen hemen hepsi sosyalist ekonomik yaplanma gemiine sahip olan ve sratle piyasa ekonomisi artlarna intibak etmeye alan lkelerin bu bunalm aarken blgesel piyasa imkanlarndan istifade etme abalar gelmektedir.
Bylesi yksek bir ivme ile kurulan KE zellikle doksanl yllarn ikinci yarsndan itibaren etkinliini nemli lde kaybetmeye balamtr. Bu ivme kaybnn en temel sebebi, ye lkelerin rgt kalc faktrlere dayal aksiyoner nitelikli bir yap olarak deil, konjonktrel ihtiyalara cevap verebilecek reaksiyoner bir yap olarak grmeleridir. rgtn kurulu bildirgesinde bu ibirliinin herhangi bir baka ibirlii teebbsne alternatif tekil etmediinin vurgulanm olmas dahi ye lkelerin bu yapy merkeze alan bir siyasi irade gstermediklerini ortaya koymaktadr.
Dier ibirlii ve entegrasyon abalar ile olan ilikiler KE'nin derinlemesine gelimesini yavalatan etkiler yapmtr.
Konjonktrel faktrlerin etkisini yanstan dier nemli bir baarszlk nedeni de KE'nin AB'de yaanan tecrbenin aksine ksa bir sre iinde hem kontrolsz bir genileme hem de ok ihtirasl bir derinleme temaylne girmi olmasdr.
www.altinicizdiklerim.com 54 AB tecrbesi ile karlatrldnda hemen gze arpan nc bir baarszlk nedeni de KE bnyesinde AB'deki AlmanFransz eksenine benzer bir Trk-Rus ekseninin srkleyici lokomotif olarak devreye sokulamam olmasdr. AB'de Alman-Fransz rekabetini ibirliine dntren Ruhr havzas gibi Karadeniz de Trk-Rus rekabetinin ortak ekonomik kar alan olarak grlmedike KE'nin reel bir canllk kazanmas mmkn deildir.
Doru bir zamanlama ve yerinde bir inisiyatifle balatlan KE hala Trkiye'nin nemli stratejik aralarndan biri konumunu srdrmektedir. Bu nem ayr dzlemde ele alnabilir. Birinci dzlem KE'nin temelde bir ekonomik ibirlii rgt olarak Trkiye'nin uluslararas ekonomi- politik yaplanma iindeki etkisine olumlu katkda bulunma potansiyelidir. 325 milyonluk bir pazar bulunan bu rgt sadece i ekonomik ibirlii asndan deil, daha geni lekli uluslararas ekonomi-politik etki asndan da nemli bir konuma sahiptir.
Genelde 1774'e kadar Osmanl arlnn hakim olduu, bu tarihten sonra da Rus etkinliinin srekli artt bu havzada, II. Dnya Sava konjonktrnde her iki taraf da SSCB lehine bir g dalmnda radikal bir ekilde kar karya gelmitir. imdi bu havzann Ukrayna, Bulgaristan, Romanya ve Grcistan gibi baka aktrlerin de bulunduu bir yapya kavumas ikili ilikilerle ok-tarafl ilikiler arasnda bir tr uyum gerekliliini de beraberinde getirmitir.
zetle KE nemli bir stratejik ara olmak yeniden deerlendirilmelidir.
Bir yandan Karadeniz'i kuzeyindeki lkelerle ikili ilikiler gelitirilirken, dier yandan KE ve ECO mekanizmalar daha etkin bir tarzda iletilerek Dou Avrupa-Bat ve Gney Asya balants glendirilmelidir. Yoksa KE ve ECO gibi Trkiyenin merkezinde bulunduu rgtlerin AB'ye takviye ya da alternatif unsur olarak grlmesi hem bu rgtlerin varolularn anlamszlatracak hem de Trkiye'nin AB ile olan ilikilerinden Asya derinliinin zaafa uratlmas sonucunu douracaktr.
VII. Uluslar aras Ekonomi Politik ve G20 II. Dnya Savann sulu maluplar olan Almanya ve Japonyann ulatklar ekonomi-politik g, bata ABD olmak zere sistemin meru merkez glerini bu lkeleri de iine alacak ekonomi-politik nitelikli yeni forumlar ve rgtler kurmaya itmitir. Bu srete, maliyetleri gittike artan uluslararas operasyonlarn finanse edilmesi ihtiyac da etkili olmutur.
Uluslararas ekonomi-politik sistemin ileyiine katkda bulunan glerin zamanla kendi meruiyet alanlarn oluturmaya balamalar G-8'in ekonomi-politik arln diplomatik arla da dntrmesine yol amtr. Ekonomi-politik kapasitesi asndan bu yapya katlma imkan olmayan Rusya'nn diplomatik ve nkleer g dolaysyla rgte alnmasyla bu dnm hem meruiyet hem de ivme kazanmtr. Bylece gittike daha sk aralklarla toplanmaya balayan G-8, faaliyet alann ve misyonunu da kademeli bir ekilde gelitirmitir. G-8 zirvelerinde Kosovadan Kemir ve Kbrs'a kadar uzanan mzakereler, bu rgtn BM'yi bir tr merulatrma arac olarak kullanma kapasitesine sahip reel bir g yaplanmas niteliine dnmekte olduunu ortaya koymaktadr.
ABD, G-8 zerinden bir taraftan uluslararas ekonomi-politik sistemin ileyiindeki patronaj roln srdrmeye, dier taraftan da uluslararas siyasi ileyiin reel ykn dier glere de yanstmaya almaktadr. Bylece ABD reel operasyonlarn ve diplomatik manevralarn www.altinicizdiklerim.com 55 uygulamasnda G-8'i devreye sokarken bu rgt iinde kacak muhtemel problem alanlarnda da BM Gvenlik Konseyi'nin merulatrc etkisini devrede tutabilecek aralara sahip olmaktadr.
ABD mali destek de ihtiva eden acil operasyonlar iin G-8'i, sre gerektiren diplomatik bunalm alanlar iin ise BM Gvenlik Konseyi'ni devrede tutmakta ve btn bu yaplarn dengeleyici gc olma esnekliinin getirdii avantajlar kullanabilecek bir konumda bulunmaya zen gstermektedir.
Souk Sava sresince lI. Dnya Savann psikolojik ykn tamak zorunda kalan Almanya ve Japonya iin G-8, mali faturalar karlnda meruiyet kazanlan bir rgt konumundadr.
G-8'in Batl ya da Avrupal olmayan yegane yesi olan Japonya da uluslararas ekonomi- politikte temerkz eden gcn G-8 zerinden kresel lekli bir foruma yanstmaktadr.
G-8'e sonradan dahil olan ve bir lde de yapt srpriz ataklarla kendini rgte empoze eden Rusya ise G-8'i hem uluslararas alandaki etkinliini korumak hem de i ekonomik rehabilitasyonuna d kaynak aktarabilmek iin son derece pragmatik bir tarzda kullanmaktadr.
Souk Sava sonras dnemde uluslararas ekonomi-politik sistem asndan bylesi merkezi bir konum kazanan G-8'in daha geni bir platform niteliinde olan G-20 grubunu oluturma kararnn arkasnda ekonomi-politik ve siyasi nitelikli gerekeler vardr. Uluslararas mali istikrarn salanmas iin sanayilemi lkelerle ykselen pazar lkelerinden oluan daha geni bir platform nitelii tayan bu yeni oluumda G-8 bnyesindeki sekiz lke dnda Arjantin, Avustralya, Brezilya, in, Endonezya, Hindistan, Meksika, Suudi Arabistan, Gney Afrika, Gney Kore ve Trkiye yer almaktadr.
G-20'nin kompozisyonuna bakldnda drt nemli kriterin gz nnde tutulduu anlalmaktadr: (i) Uluslararas ekonomi-politik ve siyasi sistem asndan mutlaka sistem iinde bulunmas gereken ve dlanmas durumunda ciddi riskler barndran byk lekli demografik gler; (ii) blgesel temsil kabiliyeti olan, dolaysyla da uluslararas ekonomi- politik sistemin kuatc bir nitelik arz etmesini salayan lkeler; (iii) deiik kltr ve medeniyet havzalarn temsil kabiliyeti olan lkeler; (iv) ekonomik ap itibaryla ya demografik kapasitesi, ya pazar dinamizmi ya da doal kaynak potansiyeli asndan nem tayan lkeler.
u anda uluslararas mali istikrarla snrl bir misyon tanmlamas yaplan ve ilk resmi toplants maliye bakanlar dzeyinde gerekletirilen G-20'nin uluslararas sistemde zamanla nasl bir rol stlenecei, ileyi sreci iinde belirmeye balayacaktr.
Gelir dalmnn ar llerde bozulduu, alk sorununun kitlesel ve ktasal bir nitelik kazand, nc Dnya lkelerinin bor stoklarnn dayanlmaz llere ulat, finansal aralar kullanarak yaplan maniplasyonlarla ok byk lekli kaynak ve g aktarmnn yaplabildii bir ortamda uluslar aras dzenin istikrara ve dengeye kavumas ok gtr. Hiyerarik gerilimleri yumuatc etki yapmas muhtemel G-20 benzeri rgtler bylesi bir konjonktrde zel bir konum kazanacaklardr.
www.altinicizdiklerim.com 56 Bu erevede Trkiye'nin G-20 yesi olmas snrl mali alann tesinde deerlendirilmesi gereken bir olgudur.
Bu yelik Trkiye'nin d politika yapmndaki temel yaklamnn revizyonunu gerektirmektedir. Trkiye uana kadar srdregeldii, genelde yakn blgeleri kuatan ve tehdit alglamalarna dayal gvenlik parametrelerini nceleyen d politika yaklamnn snrlarn amak zorundadr. G-20 yelii iyi deerlendirilebilirse, smrgeci glere kar ilk bamszlk mcadelesini yapmakla birlikte Souk Sava artlarnn getirdii konjonktrde srekli Bat- Kuzey lkelerinin periferisinde bir grnm sergileyen ve Dou-Gney lkeleri ile yabanclaan d politika tavrnn olumsuz birikimi alabilir. Uluslararas ekonomi-politikte grlen yen dnmler ve jeoekonomik kaynak paylam blgeler asndan ele alndnda uluslararas rekabetin srd alanlar itibaryla 21. yzyl balarnda bir Asya, sonlarnda ise bir Afrika yzyl olmaya aday grnmektedir.
Trkiye'nin ekonomik alanda Kuzey/Gney, kltrel alanda Dou/Bat denklemlerinde bir kpr rol stlenmesi her eyden nce bir periferi lkesi grntsnden syrlmakla mmkn olabilir. Gney ve Dou lkeleri nezdinde itibar salayacak bylesi bir yaklam Trkiye'nin genel uluslar aras itibarn olduu kadar Kuzey ve Bat lkeleri nezdindeki nemini de artracaktr.
G-20 benzeri platformlardaki yelik imkanlar, bu platformlarn daha snrl misyon tanmlamalarnn tesinde, kresel ve blgesel etkinlik potansiyeli olarak deerlendirilmelidir. Bu da btn bu platformlarda etkin bir diplomasi takip etmekle mmkn olabilir. Trkiye artk uluslararas itibarn sadece Kuzey ve Bat lkelerinin periferisinde bulunmaktan deil, kendi yakn kara, deniz ve kta havzalarndaki etkinliinden ve kresel gelimelerdeki zgr ve zgn tavrndan almak zorundadr.
k ki in nc ci i B B l l m m S St tr ra at te ej ji ik k D D n n m m v ve e B Ba al lk ka an nl la ar r
Souk Savan nkleer silahlan da kapsayan terr dengesi etkisini kaybedince uluslararas ve blgesel elikilerden kaynaklanan snrl konvansiyonel atma alanlar iin uygun bir zemin olumu oldu.
Dou Avrupann Baltk lkelerinden Macaristan'a kadar inen kuzey hatt bu bunalml gei dnemini kk atmalar ve rzaya dayal blnmelerle daha az sknt ile atlatrken, etnik ve dini farkllamann karmak bir jeokltrel yaplanma rettii gney kanad, yani Balkanlar, tarihi gerekelerle meruiyet kazandrlmaya allan konvansiyonel ve paramiliter atmalarn oda haline geldi.
I. Souk Sava Sonras Dnemde Sistemik elikiler ve Balkanlar Souk Sava sonras Balkanlarda yaanan gelimeleri tahmin etmek sadece blgesel bir analizi deil, uluslararas sistemin ana unsurlarn da kapsayan daha geni lekli bir analizi gerektirmektedir.
Bosna ve Kosova bunalmlarn trmandran sistemik elikiler ana balk altnda ele alnabilir: (i) ABD-Avrupa/Almanya arasndaki kresel kar elikisi, (ii) Avrupa iinde www.altinicizdiklerim.com 57 ngiltere/Fransa, Almanya ve Rusya arasndaki kta-lekli elikiler ve (iii) g-eksenli bu elikilerin uluslararas hukuk ve rgtler dzeyinde yol at elikiler.
Souk Sava sonras uluslararas sistemi Yeni Dnya Dzeni sylemi ile tekrar kurma abasnn gndeme getirilmesine zemin hazrlayan Krfez Sava ile bu sylemin btn temel unsurlarnn reel politiin acmasz dengelerine kurban edildii Bosna bunalm arasndaki zamanlama ve sreklilik ilikisi son derece dikkat ekicidir. Krfez Savann bitmesinden ve Ortadou'daki Amerikan hakimiyetinin kresel bir gvenlik sylemi ile pekimesinden ksa bir sre sonra kresel gler arasndaki atma alan Balkanlar'a kaymtr.
lrak'n silah teknolojisindeki Alman patentini gren ABD, Krfez Sava ile gerek kresel gerekse blgesel dengelerin nihai belirleyicisi olduunu tescil etmeye ynelik bir Yeni Dnya Dzeni kavram gelitirerek uluslararas btn aktrleri seferber etme becerisi gstermi ve bunun reel gcn de Krfez Savanda ispat etmitir.
Bu de facto stnl kabul etmek zorunda kalan Almanya nclndeki Avrupal gler bir taraftan diplomatik bir kar hamle ile (Oslo Sreci ve Madrid Konferans) Ortadou Bar srecini Avrupa eksenine ekmi, dier taraftan da baka bir de facto durum yaratan Yugoslavyann blnmesi srecini balatarak Balkanlar ve Dou Avrupann da kendi etki alanlarna girdiini tescil etmek istemilerdir.
Francis Fukuyamann Tarihin Sonu tezi Bat medeniyetinin ve deerlerinin mutlak zaferini yeni bir uluslararas dzenin ana unsuru olarak ilan etmek suretiyle Krfez Sava ncesi merulatrc bir rol stlenirken, Samuel Huntington'un Medeniyetler atmas tezi Balkanlar'daki bunalm Bat-d medeniyetlerin de sorumluluk sahibi olduu yeni bir atma alan olarak takdim etmek suretiyle Srplarn iledii insanlk sularn ve bu sulara dolayl katkda bulunan Bat lkelerinin sergiledii ifte standard rten bir yaklam ortaya koymaya almtr.
Balkanlar'daki bunalmn ilk safhasnda ABD Krfez blgesin de salad kesin stnle karlk Dou Avrupa'nn NATO'yu geniletme operasyonlar dnda- genelde Avrupann zelde Almanya'nn etki alanna kaymasna snrl bir ekilde gz yummutur.
Avrupa'da artan Alman etkisinden kayg duyan ngiliz/Fransz diplomatik ve askeri misyonu, bir denge unsuru olmann tabii psikolojisi iinde risk stlenmeksizin bunalm uzun dneme yayarak dondurma taktiini izlemitir. Rusyann desteini kazanan bu politika Bosnadaki katliamn iki yl sre ile seyredilmesi sonucunu dourmutur.
Bu sre Almanya ile ABD arasnda gerekleen ift ynl bir optimum uzlamaya dayal Dayton Anlamas ile sonulanmtr. Bu anlamann hemen ncesinde gerekleen askeri harekatlar ve anlamann bizatihi kendisi bir taraftan Hrvatistan'n snr btnln salayarak Almanyann etki alannn Adriyatik'e inmesini temin etmi, dier taraftan da Bosnaya, dolaysyla Balkanlar ve Dou Avrupa'ya Amerikan glerinin girmesini hukukiletirerek ABD'yi blgenin temel belirleyici meru gc haline getirmitir.
Bosna bunalmn son derece etkin bir diplomasi iin kullanan ABD bylece hem Avrupa'nn bunalm zme ve g kullanma konusundaki i zaaflarn ortaya koymu hem de ABD ve www.altinicizdiklerim.com 58 NATO olmakszn Avrupa'nn i gvenlik meselelerinin zlemeyeceini gsterip blgeye fiili olarak girme ans elde etmitir. Dayton srecinden sonra da NATO, AB'nin ekonomik olarak yayld her alana, bir gvenlik unsuru olarak girmeye balamtr. Bunun diplomatik anlam Avrupa'nn ekonomik etki alannn gvenliinin NATO ve ABD'nin fiili gc ile salanmas demektir.
Ne 1991'de Badat'n bombalanmasndan bir iki ay sonra eski Yugoslavyada atmalarn balamas bir tesadftr ne de 1998 balarnda byle bir bombalamann eiinden dnlmesinden hemen sonra Kosova'nn patlamas. Bosna bunalmnda etkin rol stlenen Fransa ve Rusyann 1998 balarnda ABD'nin Irak'a mdahalesine yeil k yakmamalar Balkanlar'daki g dengelerini de etkilemitir. Almanya bu kez usta bir diplomasi ile ABD yannda yer alr gzkm ve Avrupa-ii paral diplomasiyi bu kez bir esneklik arac olarak deerlendirmitir. ABD'nin Kosova'daki bunalma 1998 balarnda son derece sert klarla tepki gstermesi de, Srbistan'n blgesel etkinliini kendi kresel etkinliinin bir paras olarak gren Rusya ile bu etkinlie lojistik destek salayan geleneksel Srp dostu Fransa'ya ynelik bir mesaj iermektedir.
ABD artk NATO zerinden Orta ve Dou Avrupa'da dorudan mdahil bir konumdadr ve bu konum blge problemlerini Amerikan stratejisinin dorudan unsurlar haline dntrmektedir.
ABD, Avrupa dndaki gerilim alanlarnn blgesel lekte tutulabileceinin farkndadr. Buna mukabil, Avrupa-ii bunalmlar daha nceki iki dnya sava rneinde olduu gibi kresel lekli gerilimlere zemin tekil edebilecek unsurlar barndrmaktadr. Onun iindir ki, Amerika kresel bar koruma misyonu bitii NATO'ya zellikle Avrupa sathnda daha yaygn ve derinlemesine bir grev alan oluturmaktadr.
Kosova'ya ynelik mdahalenin hedefi sadece Kosova'daki insanlk trajedisini durdurmakla snrl deildir. NATO'nun Orta ve Dou Avrupa'da olumakta olan yeni stratejik dengelerin merkezine oturmaya balad bu yeni dnemde saldrgan politikalarn srdren Milosevi'in sahip olduu askeri ve stratejik g trplenmek ve denetim altna alnmak istenmitir. Yugoslavya'nn Souk Sava sresince Avrupa'nn nc byk askeri gc olduu da dnlrse bu trplemenin tad anlam daha da netlik kazanmaktadr. nmzdeki dnemde stratejik trmanmann temelde Avrupa ve Ortadou eksenli olacan dnen ABD, NATO-eksenli olarak Avrupada Amerikan askeri gc olarak da Ortadou'da bir stratejik gvenlik alan oluturmaktadr.
Srbistan'n nce denetim altna alnmas, daha sonra da sistem iine ekilmesiyle NATO'nun Orta ve Dou Avrupa'ya gerileme srecinin nndeki nemli bir risk alan daraltlm olmaktadr.
II. Souk Sava Sonras Dnemde Blge-ii Dengeler Yugoslavyadan kopan Slovenya ve Hrvatistan, Balkan lkeleri olmaktan uzaklap talya ve Almanyaya yaklaan Orta Avrupa ve Adriyatik lkeleri olma yoluna girmiler ve bu anlamda Avusturya ve Macaristan'a benzer bir konuma ynelmilerdir. Romanya Tuna havzasnn getirdii avantajla gneye ynelik bir Balkan politikasndan ziyade Orta Avrupa ile Karadeniz arasndaki kpr roln nceleyen bir politika gelitirmeye balamtr.
www.altinicizdiklerim.com 59 Kosova bunalmnn yaylmasnn en ok etkileyecei lkelerin banda gelen Makedonya ayn zamanda Balkan Meselesinin dm noktasn oluturmaktadr. Bamszlna ve lke btnlne kar hem Srbistan, hem Yunanistan hem de Bulgaristan'dan kaynaklanan basklar karsnda kalan Makedonya ayn zamanda lke nfusunun takriben yarsn oluturan Arnavutlarla ciddi problemler yaamaktadr.
Blgeye ynelik NATO mdahalesinden sonra fiili gvenlik tehdidinin ve etnik atma riskinin nemli lde denetim altna alnmas Balkanlar'daki jeopolitik hatlar ile jeokltrel hatlarn kesiim noktalarndaki hassasiyeti ortadan kaldrmamtr.
III. Bosna Bunalm ve Dayton Anlamas Etnik temizlik sulusu igalci Srplar, 1992 Nisanndan Dayton Anlamasna kadar geen sre iinde nce Bosnal Srplar olarak merulatrlmlar, daha sonra da Bosna Srp Cumhuriyeti tanmlamas ile devlet kurucu unsurlar olarak takdim edilmilerdir. Bylece Srplar kendilerine ait blgede tam bir otonom stat temin ederken, Mslmanlarn diplomatik ve askeri pozisyonu Hrvat faktr ile denetim altna alnmtr. Dayton Anlamasn takip eden aylarda Mslmanlar ile Hrvatlar arasnda zellikle Mostar'da yaanan gerginlik, anlamann yumuak karnn ortaya koymutur.
Dayton Anlamas ncesinde ve sonrasnda yaanan gelimelerle lkenin nemli byk ehirleri olan Saraybosna ve Tuzla'da Mslmanlarn, Banja Luka'da da Srplarn denetimlerinin pekitiini gren Hrvatlar, Mostar' kendi merkez sleri haline getirmek istemektedirler. Sava sresince lojistik balantlardan koparlarak Bosna ilerine hapsedilmek istenen Mslmanlar ise Mostar'n deniz balants ve lojistik destek iin kilit durumda olduunun farkndadrlar. Mostarn mutlak anlamda Hrvat kontrolne terk edilmesi Mslman-Hrvat federasyonunun can damarnn Hrvatlarn eline verilmesi demektir. Bu da stats tam bir belirginlik kazanmam olan Mostar'n Mslmanlar ile Hrvatlar arasndaki en temel atma alanlarndan birisi haline getirmektedir.
Sava ncesinde hemen hemen tamamyla Mslman olan ve BM temsilcilerinin nnde tarihin grd en acmasz etnik kymn yapld Srebrenica ve civarndaki blgede hala tek bir Bonakn bulunmamas Dayton Anlamasnn salad statnn meruiyetini tartmaya amaktadr. Srebrenica ve Zepa gibi BM'nin gzetimi altnda kitlesel katliamlarn yapld gvenlik blgelerinin, eldeki ak sava suu delillerine ramen Srplara verilmi olmas hibir uluslararas hukuk deeri ile badatrlamaz. Srplar Bosna'dan sonra Kosova'da da yeni bir etnik kym politikas uygulama konusunda cesaretlendiren temel saik Dayton Anlamasndaki bu etik-reel politik dengesizliktir.
Konjonktrel kayglar anlamada herkesi memnun etmeye alan mulak ifadelerin hakim olmasna yol am grnmektedir. Bu da taraflarn anlamay kesin bir zm ekli olmaktan ok nihai hesaplamay erteleyen taktik bir adm olarak deerlendirmeleri sonucunu beraberinde getirmektedir.
Hrvatistan ve Srbistan ile bir btnlk iinde deerlendirdikleri iin stratejik gvenlik hatlar asndan ciddi bir derinlie sahiptirler. Buna mukabil Orta Bosna'da temerkz eden Mslmanlar deniz balants itibaryla Hrvatlar, kara derinlii ve Drina su yolu zerindeki stratejik kuak itibaryla Srplar tarafndan kuatlm durumdadrlar. www.altinicizdiklerim.com 60
Bosna-Hersek devletinin kendi i btnln salayarak yaayabilirliinin jeopolitik artlarn gerekletirmekten uzak grnen Dayton Anlamas, gerek anayasal ereve gerekse reel askeri ve stratejik durum asndan ciddi boluklar barndrmaktadr.
Reel durum asndan bakldnda, bu anlama ile eski Yugoslavya topraklar zerinde Srbistan ve Hrvatistan glerini kendi blgelerinde konsolide ederlerken, Bosna-Hersek eski Yugoslavyann btn i elikilerini barndran ve yeni bunalmlara ak bir atma alan haline getirilmi bulunmaktadr.
Bosna Sava sresince yaanan ac tecrbeler gstermitir ki, btn uluslararas abalarn ve bar grmelerinin tesinde Bosna'y yaatacak olan en nemli unsur Bonaklarn siyasi bamszlk iradesi ve bu iradenin fiili g olarak askeri alanda kendisini gstermesidir.
IV. NATO Mdahalesi ve Kosova'nn Gelecei Balkanlar'daki blgesel dengeler iinde jeopolitik kritik hatlar ile jeokltrel kuaklar arasndaki elikilerin dorudan yansd ikinci blge, Morava-Vardar ekseni iinde yer alan ve Srp- Arnavut-Makedon unsurlarn yzletii jeokltrel kua oluturan blgedir. Her iki stratejik kua da Yugoslavya'nn merkezi etnik gc olarak Souk Sava sresince elinde tutan Srplarn Milosevi nderliinde tanmladklar Byk Srbistan ideali, temelde bu stratejik kuaklar zerindeki demografik yapy deitirip etnik ve dini olarak monolitik bir yap kurmaya ynelik bir projeydi. Etnik kym ve fiili basklardan kaynaklanan glerle gerekletirilmesi dnlen bu yapnn kara jeopolitik alan ilgili kuaklardan oluurken Adriyatik deniz balantsnn kopmamas esas alnyordu. Bylece Tuna'dan Adriyatik'e uzanan Srp jeopolitik hayat alan tanmlamas bu hayat alannn iindeki Bonak ve Arnavut unsurlar hem stratejik bir dman hem de d destekten yoksun kolay bir hedef haline getiriyordu.
Srplar asndan Kosova'y Bosna'dan farkllatran drt temel unsur vardr. Birincisi Kosova'nn demografik yaps ile ilgilidir. Nfusun yaklak %90' Arnavutlardan oluan Kosova Bosnann aksine demografik olarak ok daha yeknesak bir yap arz etmektedir. Bu yap Bosna'y izole ederek etnik kym srdrmeyi tercih eden Srplarn Kosova'ya ynelik etnik temizlik harekatnda Kosova'daki Arnavutlar komu lkelere, zellikle Arnavutluk ve Makedonyaya srerek demografik bir yap deiikliini zorlamaya ynlendirmitir.
Balkanlar'n jeokltrel yapsn yanstan nc nemli farkllama ise blge-ii dengelerle dorudan ilgilidir. Bosna'da etnik temizliin muhatab olan Bonaklar, Srplarla Hrvatlarn dou ve bat istikametindeki basklar karsnda Orta Bosna'da neredeyse bir gettoya sktrlmken, Kosovadaki Arnavutlar gerek Makedonya gerekse Arnavutluk'taki Arnavut unsurlarla hibir zaman temas kaybetmeyerek srekli bir lojistik destek ve snma imkan bulmulardr. Arnavutlarn direni kapasitesini artran bu durum ayn zamanda Kosova bunalmnn Bosna'nn aksine btn Balkanlar'a yaylma riskini artrmtr. NATO'yu Kosova'ya mdahaleye sevk eden amillerden birisi de bu jeokltrel dalmn ortaya kard yaylma riskidir.
Srp askeri glerinin ekilmesi ve KFOR'un Kosova'da denetim ele geirmesi bunalmn nihai zm iin yeterli deil gerekli bir admdr. Kosova Meselesinin en hayati boyutlar hala zm beklemektedir.
www.altinicizdiklerim.com 61 Srplarn Souk Sava dneminde ok daha yksek bir sosyokltrel entegrasyon sreci yaadklar Bonaklarla bir arada yaamay dahi ilerine sindiremedikleri bir gvensizlik ortamnda Arnavutlarla ortak bir devletin unsurlar olmay benimsemeleri ok gtr.
V. Trkiye'nin Balkanlar Politikasnn Esaslar Maalesef kabul etmek zorunda olduumuz bit gerek de, Trkiye'nin, Almanya ve Rusya'nn kendi etki alanlarn koruma ynndeki etkinliklerine orantl bir etkinlii gsterecek gce sahip olmamasdr. Bunun iin de, Balkan bunalm neredeyse blgedeki slam ve Osmanl kimliinin tasfiye hareketi haline dnmtr. Son Bosna ve Kosova bunalmlar bunu ak bir ekilde gstermitir.
Ancak, 19. yzyldan farkl olarak yeni konjonktrdeki en nemli faktr ABD'dir, ki bu da ABD'nin blgesel etkinliini Germen ve Slav etkinlik alanlar dnda kalan unsurlara dayandrmasn gerekli klmaktadr. Macar, Hrvat ve Sloven unsurlarn Almanyaya, Srp unsurlarn Rusyaya, Bulgar, Rumen ve Yunan unsurlarn konjonktrel olarak her iki tarafa da yakn olabilecek bir politika takip etmeye meyilli olduunu gren ABD, ister istemez Arnavut ve Bonak unsurlar blgenin dengeleyici aktrleri olarak devrede tutmaya alacaktr. Trkiye bu noktada Almanya ve Rusya'y karsna almadan ve bu lkelerle diplomatik temas kesmeden, ABD ile kesien blgesel hesaplarnn realize edilmesine almaldr.
Balkanlar'da zellikle Srplar ve Yunanllar tarafndan sk sk depretirilen anti-Osmanl ve anti- Trk imaj karsnda Trkiye'nin kresel rekabet unsurlarn blgeye dikkatli bir ekilde yanstmas zorunludur. Trkiye'nin blgeye mdahil olmasn salayacak diplomatik ve reel aralar oluturulmaldr. Osmanl'dan tevars edilen siyasi kltrn ve kurumlarn reddi Balkanlar politikas asndan nemli bir amaz dourmaktadr. Herkes Bonak ve Arnavut unsurlara olan tarihi ve kalbi yaknlmz bilmektedir; ancak bunun uluslar aras legal aralar yoktur. erde slami kltr oluumlarn bir tehdit gibi gren yaklam Kosova'da ve Bosna'da bu kimliin muhafazasn savunmakta glk ekmektedir; nk Srplar her iki blgede kendilerine kar mcadele eden unsurlar slam fundamentalizminin temsilcileri olarak gstermektedir.
1. Tarihi Miras ve Balkanlar Osmanl Devletinin Balkanlar'da egemen olmasndan Bu yana Osmanl-Trk geleneksel Balkan politikasnn iki temel dayanak grubu vardr: Bonaklar ve Arnavutlar. Balkanlar'n bu iki yerleik kavmi slam' seerek Katolik-Ortodoks-slam ya da Roma/Germen-Rus-Osmanl sacayana dayal Balkan jeokltrnde arlklarn slam ve Osmanl ayaklarna koymulardr.
Souk Sava sonrasnda da Balkanlar'daki dengede Trkiye hanesindeki en nemli kazanlar bu iki kavmin kendi devletlerinde kltrel gemilerine daha yakn bir izgide yeni bir siyasi yaplanmaya gitmeleri olmutur. Arnavutlarn ve Bonaklarn Balkanlar'da istikrarl ve etkili olmad bir konjonktrde Trkiye'nin Dou Trakya ve Anadolu'da huzurlu olmas mmkn deildir. Bosna Hersek hala Trkiye'nin Orta Avrupa ilerine uzanan siyasi, ekonomik ve kltrel bir ileri karakolu durumundadr. Arnavutluk ise Trkiye'nin Balkanlar politikasnn barometresidir. Arnavutluk'un Balkanlar'daki istikrar ve gvenliini salamak iin destek olamayan bir Trkiye'nin blgede kalc bir etkide bulunmas mmkn deildir.
www.altinicizdiklerim.com 62 Trkiye'nin Balkan ve Kafkas politikalarndaki rolleri asndan Arnavutluk ve Azerbaycan benzer konumlara sahiptirler. Bu konum Trkiye'nin hem yakn kara hem de yakn deniz havza politikalarnn kaderini belirleyecek zellikler tamaktadr. Trkiye'nin Dou Akdeniz ve Adriyatik politikasnda Arnavutluk, Hazar Denizi politikasnda da Azerbaycan belirleyici bir arla sahiptir.
Balkanlardaki kaygan ve deiken blgesel ilikiler arasnda Trkiye asndan deimeyen en nemli stratejik ncelik ve unsur Osmanl bakiyesi olan ve kendi kaderlerini Trkiye'nin blgesel gcne ve arlna balayan toplumlarn kendi blgelerinde kalarak gvenliklerini temin etme meselesidir. Bu durum Trkiye iin sadece yerine getirilmesi gereken bir mesuliyet ve yk deil, ayn zamanda Balkanlar'da etkinlik alan oluturmann en nemli aracdr. Kuzeybat istikametinden balayarak Biha-Orta Bosna- Dou Bosna-Sancak-Kosova- Arnavutluk-Makedonya-Krcaali-Bat Trakya hatt ile Dou Trakya'ya ulaan kuak Trkiye asndan Balkan jeopolitiinin ve jeokltrnn hayat damar niteliindedir.
Kosova'nn tasfiyesi kuzeydeki Bonak unsuru bir Orta Avrupa aznl haline dntrrken, Arnavutlar Balkanlar'a yaylan etnik bir grup olmaktan karp Adriyatik'e skm bir topluluk haline getirecektir. Bu fiilen kendini Trkiye ile kader birlii iinde gren unsurlarn birbirinden koparlarak marjinalletirilmesi suretiyle Osmanl bakiyesinin tmyle tasfiyesinin son halkas anlamna gelecektir.
3. Blge-ii Dengeler Blgeleraras bamllk ilikisinde kresel gleri ve dengeleri gzetmesi gereken Trkiye, Balkanlar'a ynelik politikada da blge-ii dengeleri srekli takip eden aktif ve etkin bir diplomasi gelitirmek zorundadr. Blgede Kosova eksenli olarak i ie geen halkadan bahsetmek mmkndr.
Birinci halka Kosova (dolaysyla Srbistan), Arnavutluk ve Makedonya'dan oluan halkadr ki, burada Arnavut etnik kimliinin blnmesinden kaynaklanan elikiler arlk tamaktadr. kinci halka Yunanistan, Yugoslavya (geniletilmi Srbistan), Bulgaristan, Trkiye ve Bosna - Hersek'ten olumakta ve bunalmn yaylmasndaki ilk dorudan mdahil lkeleri kapsamaktadr. ncs ise bu i iki kuaktaki dengeleri etkileyebilecek olan lkeleri kapsamaktadr ki bunlar Bosna'ya mdahil olabilecek Hrvatistan, Voyvodina blgesine mdahil olabilecek olan Macaristan ve sahip olduu corafi konumla btn bu dengeleri etkileyebilecek olan Romanyadr. Bu halka ile ilgili olarak da koordineli bir diplomasi uygulamak gerekmektedir.
Bu erevede birinci halka iindeki dengelerin Trkiye asndan en nemli ncelii Arnavutluk'un her adan gl bir yapya kavuturulmas ve bu lke ile Balkanlar'a ynelik en kapsaml ibirlii abasnn yrtlmesidir. Bu konuda ortaya kacak zaaflar Yunanistan ve talya'nn Arnavutluk zerindeki etkisinin Trkiye aleyhine artmas sonucunu douracaktr. Kosova krizinin ilk gnlerinde Arnavutluk babakannn Yunanistan'dan arabuluculuk talebinde bulunmas bu konuda Trkiye asndan dikkat ekici ve uyarc bir gelime olmutur.
Arnavutluk bunalm, etkileri ve sonular asndan, Bosna Hersek'ten ok daha derin bir blgesel atmaya dnme potansiyeli tamaktadr. Bonaklarn Sancak hari youn www.altinicizdiklerim.com 63 olarak Bosna-Hersek snrlar iinde yaamas, bu bunalmn, doru olmamakla birlikte, Bosna- Hersek ile snrlandrlmas abalarnn baarl olmasn salamtr. Bonaklarn aksine, Arnavutlarn Arnavutluk dnda youn bir ekilde Kosova ve Makedonya'da yayor olmalar, Srbistan ve Yunanistan'n bunalma dorudan mdahil olmalar sonucunu dourmaktadr.
Bu birinci halkann en hassas noktas ise Makedonya-Arnavutluk ilikileridir. Trkiye her iki lke nezdindeki ilikileri younlatrarak bir taraftan ikili ilikilerin iyiletirilmesine alrken dier taraftan Makedonya'daki Arnavutlarn en tabii vatandalk haklarn en etkin bir ekilde kullanabilmeleri iin ikna edici bir rol stlenmelidir.
kinci halkada yer alan lkelerin i ittifak araylar srekli kar ittifaklarla dengelenmek zorundadr. Burada en temel husus Bulgaristan'n Srp-Yunan ittifakna ynelmesiyle oluacak Trkiye kart blgesel bir ittifakn nne gemektir. Muhtemel bir Srp Yunan-Bulgar blou Trkiye'nin blgedeki hayat damar olan stratejik kuak zerindeki basklarn artmasna, Makedonya'nn dalmasna ve Trkiye'nin Bosna ve Arnavutluk ile ilikilerinin fiilen kopmasna yol aar. Bunun iin de Bulgaristan'la ilikiler hem ikili hem de ok ynl zeminde gelitirilmeli; hatta mmknse Balkanlar'la ilgili problemleri izleyecek iki tarafl bir komisyon oluturulmas salanarak Bulgaristan'n nabz srekli olarak tutulmaldr.
nc halkada yer alan Romanya, Macaristan, Slovenya ve Hrvatistan gibi lkelerle temaslar artrlmaldr. zellikle Romanya ile zaten ok iyi durumda olan ekonomik ilikiler daha da yaygnlatrlmal ve muhtemel bir Balkan krizinde Romanya ve Tuna zerinden geen ulam hatt ak tutulmaldr.
4. Blgeyi Kuatc Politikalar Balkanlar'n tmn kapsayan ortak projelere nclk edilmesi Trkiye'nin blgedeki arln artracaktr.
Blge iindeki gerilimi drmek ve ortak kar alanlar oluturmak iin ekonomi arlkl projeler retilmelidir. Bir ara gndeme gelen Balkan otoyolu gibi projeler dnda KE'nin de devreye girebilecei daha geni lekli yatrmlara nclk yaplmaldr.
5. Balkan Politikasnda Kresel Stratejik Aralar NATO'nun bunalmla ilgili devrede tutulmas ve Trkiye'nin NATO iindeki rolnn Ortadoudan ok Balkanlar ve Dou Avrupa ile ilintilendirilmesi Balkan politikamz asndan byk bir nem tamaktadr, Meselenin AB ve BM forumlarnda younlamas Trkiye'nin etki alann azaltacaktr. Byle bir tanmlama, gelecekte blgede Trkiye'ye yakn Bonaklara ve Arnavutlara yakn politikalar gelitirmek zorunda kalacak olan ABD'nin tercihlerine de yakn olacaktr.
NATO'daki sistemik rol dnda ikinci nemli ara ise ksmen sistem-d olarak grlebilecek olan K erevesindeki konumdur. Trkiye Balkanlar'daki bunalmlar K forumuna etkin bir ekilde tayarak blgedeki slam-Osmanl kimliinin korunmasn dorudan deil, anonim bir slam dnyas meselesi olarak gndeme getirmek zorundadr.
Bosna bugn her eye ramen varln koruyorsa bunun iki sebebi vardr; sistemik gler arasndaki ihtilaflar ve slam dnyasndan salanan psikolojik ve diplomatik destek. Bugn her www.altinicizdiklerim.com 64 iki unsur da devrede olmal ve Kosova bir taraftan BM ve NATO dier taraftan K nezdinde ift ynl bir kresel mesele olarak gndemde tutulmaldr. Kosova meselesinin lokalize edilerek unutturulmas, blgedeki Trkiye yanls Arnavut unsurlarn tmden tasfiyesi anlamna gelecektir.
Unutulmamaldr ki, Osmanl Devleti'nin kaderi Balkanlar'da izilmitir. Balkanlar'da snr tesi etki alanlar kuramayan bir Trkiye'nin genel uluslararas ilikilerde de, blgesel dengelerde de etkin olabilmesi mmkn deildir.
n nc c B B l l m m O Or rt ta ad do o u u: : K K r re es se el l E Ek ko on no om mi i- -P Po ol li it ti ik k v ve e S St tr ra at te ej ji ik k D De en ng ge el le er ri in n K Ki il li id di i
I. Ortadou'nun Uluslararas Konumunu Etkileyen Faktrler Uluslararas ilikilerde tahlil kabiliyetini gelitirmek istediimiz rencilerimize verdiimiz ilk prensiplerden bir tanesi uluslararas ilikilerdeki reel durumu grebilmek amacyla snrlar bir an iin gz nnde tutmakszn haritay alp incelemeleridir.
Snrlar uluslararas ilikiler ve hukuk iin sabit bir veridir; ancak bu veri kimi zaman g denklemindeki deiimlerin uzun dnemli etki alanlarn grebilmemizi de engeller.
1. Corafi ve Jeopolitik Faktr Ortadou kavramnn kltr-baml muhtevas bir kenara braklarak kapsad alan gz nnde bulundurulduunda bu alann en bariz zellii Afroavrasya dnya ana ktasnn kesiim alann oluturuyor olmasdr.
Kara jeopolitiinin Rimland (kenar blge) hattna dayal gleri asndan bakldnda da bu blge Avrasya'y kuatan hattn merkezini oluturmakta ve Avrasya'ya ynelik her trl mdahalenin s potansiyellerini kapsamaktadr.
2. Tarihi ve Jeokltrel Faktr En dar anlamyla kadim Mezopotamya ve Msr havzalarna, en geni anlamyla da dou-bat ekseninde Hindistan'dan Atlantik'e, kuzey-gney ekseninde de Karadenizden Byk Sahraya kadar uzanan corafyada tarihi derinlii gl kltrlere beiklik etmi olan blgede hemen hemen hibir stratejik mesele tarih referans olmakszn salkl bir ekilde deerlendirilemez.
Osmanl Devleti'nin tasfiyesi ile blgede yaanan jeokltrel farkllama ve paralanmaya yol aan biri d dieri i iki nemli unsurdan bahsedilebilir. D unsurlar, smrgeci yaylma ile devreye giren Avrupa merkezli etkiler ve II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas bir siyasi irade ile kurulan srail devletidir. Bu iki olgu, 8. yzyldan bu yana genelde slam medeniyet birikimi ile zdeleen blgenin jeokltrel karakterini deitirmitir. Bylece kendi tarihi referanslarn blgeye ynelik olarak kuran Hristiyanlar ve Yahudiler blgede siyasi etkinlik alan kazanmlardr. Daha nce Osmanl Devleti'nin Millet sistemi iinde korunakl kltrel dokular eklinde varln srdren unsurlar, yeni bir siyasi bilin ve egemenlik alan oluturma abas iine girmilerdir. Smrge idareleri tarafndan da desteklenen bu abann en arpc iki sonucu Yahudi kimlii ve dini/tarihi referanslara dayal olarak kendi i meruiyet alann oluturan srail devleti ile ok kltrl Ortadou mozaiinin kk bir numunesi olmakla birlikte www.altinicizdiklerim.com 65 genelde Hristiyanlarn egemenliine dayal olarak kurulan Lbnan devletidir. Bu devletlerin ortaya k, blgenin jeokltrel yaps ile siyasi egemenlik alanlar arasnda ciddi bir doku uyumazl problemini beraberinde getirmitir.
Jeokltrel paralanmay beraberinde getiren i unsurlar ise zellikle Arap dnyasn temelden sarsan ulus-devlet oluumudur. Yerli ulus-devletlerin kurulmas, oluan her bir ulus- devletin meruiyet zemininin dayanaca yeni bir kltrel kimlik ve tarihi referans gerekli klmtr. Mslman-Arap-Suriyeli birisi ile Mslman-Arap-Irakl birisi arasndaki farkn, ayr ulus- devletler oluturacak bir siyasi kltr farkllamasna zemin tekil etmesine dayanak olacak dnceler ve yaplar, blgenin yeni tanmlarla daha kk nitelere blnmesinin nn amtr. Mezhep ve kabile farkllklar da bu jeokltrel paralanmay daha mikro blnmelere ve kutuplamalara gtrecek unsurlar beraberinde getirmitir.
Bir asr ncesine kadar kendi iinde farkl yerel kimlikleri barndrmakla birlikte btncl bir jeokltrel havza nitelii tayan Ortadou, bugn keskinleme temayl gsteren bir jeokltrel paralanma ve bu paralanmann getirdii siyasi, dini ve etnik kutuplama potansiyellerini bnyesinde barndrmaktadr. Blgenin zengin jeokltrel arka plan paralayc deil tantrc ve btnletirici bir dorultuda deerlendirilmedike, geici siyasi bar planlar kalc bir blge dzeni oluturacak bir zemin salayamaz.
Trkiye bu jeokltrel paralanmann bir taraf, hatta bir maduru gibi davrandka bu miras hakknca deerlendiremez.
u ok ak bir gerektir ki, blgenin hibir siyasi problemi Trkiye'nin miras edindii, ama hakkn da hibir zaman yeterince veremedii, Osmanl arivleri olmadan anlalamaz ve hukuki bir zeminde tartlamaz. Blgedeki jeokltrel paralanmann tarihi temelleri, dnm seyri ve objektif bir haritas da ancak ve ancak bu arivlerin kullanlmas ile mmkn olabilir. Trkiye'nin btn bu tarihi mirasa ramen Ortadou Bar Srecinde etkin bir aktr gibi grlmemesi ve grlerinin dikkate alnmamas, biraz da Trkiye'nin blgenin jeokltrel dokusuna ve bu dokunun paralanmasndan kaynaklanan problemlerine yeterince nem vermeyiindendir. Trkiye kendi i btnl asndan da, blgede etkin bir strateji uygulama kapasitesi asndan da, blgenin jeokltrel ve tarihi faktrlerini gzeten bir yaklam gstermek zorundadr.
3. Jeoekonomik Faktr Uluslararas ekonomi-politik kaynak dalm asndan bakldnda Ortadou genelde petrol ile zdeleen bir corafya olarak grlmektedir. Modern dnem iin doru olan bu yarg aslnda Ortadounun ekonomi-politik tarih iinde oynad rol asndan deerlendirildiinde eksik kalmaktadr. Btn byk medeniyet havzalarnn doduu lman iklim kuann merkezinde bulunan blge, antik dnemden bugne tarm potansiyeli ve ticaret aktarm hatt olmak bakmndan bal bana byk bir nem tamtr. Suyun bir doal kaynak olarak Ortadou'da tad nemin anlalmas byk tarm medeniyetlerinin doduu bu havzann ekonomik tarihi erevesinde anlalabilir.
Bu tarm potansiyelini daha da nemli klan ve Ortadou'yu uluslararas ekonomi-politik tarihin merkezine yerletiren en temel olgu ise Afroavrasya ana ktas iindeki hemen hemen btn www.altinicizdiklerim.com 66 ulam ve ticaret yollarnn modern dnemde Ortadou olarak adlandrlan blge ile dorudan ve dolayl iliki iinde olmasdr.
ngiliz smrge sisteminin Msr merkezli Ortadou projeksiyonu Hint yolunun ak tutulmas ile ilgilidir. Almanya'nn Osmanl politikasnda da bunun alternatifini oluturma abas gizlidir. Ortadou'nun bu jeoekonomik zellii blgenin smrge rekabetinden en derin etkilenen blgelerin banda gelmesine yol amtr.
Ortadou sadece ticari ve doal kaynak aktarm hatt olarak deil, doal kaynak stoku olarak da bal bana nemli bir stratejik konum kazanmtr.
Daha nce orak ve nemsiz alanlar olarak grlen corafi alanlar petroln bulunmasndan sonra klasik jeopolitik yaklamlar dntren merkezi bir jeostratejik nem kazanmlardr.
Suudi Arabistan ve Krfez lkeleri gibi geleneksel kabilevi yaplara dayal devletler petrol kaynaklarnn Bat kapitalizminin arklarna akmasna arac rol oynayan bir ilev stlenirken, Arap milliyetiliine dayal sosyalist idareler altnda Dou Blouna yakn bir tavr gsteren totaliter-ideolojik yapl devletler doal kaynaklarn devletletirilmesi suretiyle petrol devletin nemli bir stratejik kozu olarak grme temayl iine girmilerdir.
Uluslararas ekonomi-politik yapnn patronaj grevini yrten ABD, Avrupal glere kyasen petrole daha az baml olmakla birlikte, petroln bu gcnn kaynan kontrol etmedike uluslararas ekonomi politik rekabetin ritmini tutamayacan fark etmitir.
Yetmili yllarn sonlarnda yaanan iki nemli gelime petrole dayal stratejik rekabetin seyrini byk lde etkilemitir. ABD liderliinde imzalanan Camp David Anlamas Ortadou'daki blgesel blokaj krarken, iki byk petrol reticisi lke olan ran ve Irak arasndaki sava OPEC'in ortak tavr belirleme gcn ve petroln bir stratejik koz olarak kullanlma kapasitesini nemli lde daraltmtr. Uzun sren sava ift ynl bir etkide bulunmutur. Sava giderlerinin bu lkelerin petrol gelirlerine bamlln artrmas petrol fiyatlarnn dmesine yol amtr. te yandan, bu lkelerin silah almna ynelttikleri kaynaklar petrolden elde edilen gelirlerin tekrar Bat finansal sistemine dnmesini temin etmitir. I. Krfez Savanda ran tehdidi, II. Krfez Savanda da Irak tehdidi alglamas petrol zengini Basra lkelerini uluslararas gvenlik garantisi arayna sevk etmitir.
Trkiye'nin petrole dayal bu dengelerde hemen hemen tamamen edilgen bir konumda kalm olmas, blgeye ynelik politika asndan zerinde dikkatle durulmas gereken bir olgudur.
Trkiye asndan nemli bir dier blgesel jeoekonomik unsur ise son yllarda gittike artan bir nem kazanan blgenin su kaynaklar meselesidir. Ortadou'daki su meselesi blge-ii ittifak ve atma ihtimallerini etkileyebilecek potansiyel bir atma alan olma nitelii kazanmaktadr. Bu potansiyel atma alann ortaya karan en nemli sebeplerden birisi Ortadou'nun jeoekonomik kaynaklar ile ulus-devlet snrlarnn oluturduu cari siyasi yaplanma arasndaki uyumsuzluktur. Smrgeci dnemin ayrm izgilerini barndran Ortadou'nun suni snrlara dayal haritas su ve petrol kaynaklarnn tek bir siyasi yapda toplanmasnn engellenmesi esasna dayandrlmtr. www.altinicizdiklerim.com 67
Blgedeki doal kaynaklarn deiik siyasi aktrler arasnda paylalmasndan kaynaklanan jeoekonomik paralanmann doal bir sonucu olarak ayn lkeden doan ve denize dklen byk nehir hemen hemen yok gibidir.
Kafkasya'daki petrol, Dou Anadolu'daki su, Musul ve Krfez'deki petrol kaynaklar konusundaki gelimeler jeoekonomik ve jeopolitik yaplanma asndan karlkl etkileim erevesinde birlikte ele alnmak zorundadr.
Bu yeni stratejik durum Trkiye'nin hayati nemi haiz projelerinin banda gelen GAP ve GAP ile dorudan ilgili su kaynaklarn da yeniden deerlendirmeyi gerekli klmaktadr.
Trkiye Dou Anadolu, GAP ve su meseleleri konusunda artk Souk Savan statik dengelerinin verdii rahatlk iinde deildir. Kresel ve blgesel glerin bu konulardaki politikas da Souk Sava dnemine gre ok daha dinamik ve her trl ihtimale ak ok opsiyonlu bir hale gelmi bulunmaktadr.
Trkiye Souk Sava dneminde su, petrol ve Ortadou meselelerini Dou-Bat Blou arasndaki genel ilikilere dayandrmaktayd. Bat ile yaanan skntl dnemler ve ekonomik bunalmlar esnasnda Trkiye blgeye ve petrole daha ok ilgi duymakta, Sovyet tehdidinin artt ve Bat ile daha scak ilikiler yaad dnemlerde ise politikasn bata ABD olmak zere Batl glerin nceliklerine endekslemekteydi. Bugn artk blge-d faktrlere endeksli bu politikay srdrebilme ans zayflamtr. Aksine Trkiye Kuzey Kafkasya'dan Krfez'e kadar uzanan ve gerek su petrol kaynaklarnn dalm gerekse kresel jeopolitik yaplanma iindeki yeri asndan bir btnlk arz eden bu jeostratejik kuak ile ilgili uzun dnemli stratejisinin temel esaslarn tekrar belirlemek ve bu stratejinin ksa ve orta vadeli taktik admlarn btn bu blge ile olan ilikilerini birbirleriyle btnletiren bir erevede yeniden kurmak zorundadr.
Ortadou'daki su kaynaklar ile ilgili potansiyel atma konusu u ana kadar hibir zaman gerek ve aktif bir atma alan haline dnme ihtimali tamamtr. Su kaynaklarnn kullanmndan kacak sava senaryolarnn genellikle Ortadou'da nemli sava ve bar srelerinin yaanmakta olduu dnemlerde gndeme getirilmesi, bu meselenin aktif bir atmaya dnecek nitelikte olmaktan ok blge-ii dengeleri etkilemek iin kullanlan, gerek kresel gerekse blgesel aktrler tarafndan diplomatik. maniplasyona uygun bir potansiyel atma alan olduunu ortaya koymaktadr.
Trkiye ile Irak arasnda su meselesi ile ilgili olan gerginliin zellikle Krfez Sava ncesinde trmandrlm olmas dikkat ekicidir. Sava ve bar sreci iinde gerek srail'in gerekse byk glerin geni apl blgesel ittifaklar engellemek ve her etkin blge gc ile tek tek bir bar ya da sava sreci yaamas salanmak istenmektedir. Bylece bir ok blgesel aktr dorudan ilgilendiren su meselesi taviz ve tehdit unsuru olarak tutulmak suretiyle blge- ii ihtilaflarn genilettii bir diplomatik manevra alan ortaya kmaktadr.
Balkanlar ve Kafkaslarla ilgili gelimelerin younlat ve Trkiye'nin diplomatik ilgisinin bu blgelere yneldii dnemlerde su meselesinin ve bu meseleye bal gney tehdit alglamasnn gndeme getirilmesi kar diplomatik hamlelerle ilgili grlebilir. www.altinicizdiklerim.com 68
II. Kresel Gler ve Ortadou I. Dnya Sava neticesinde blge de gerekleen smrgeci blm ile blgenin asrlardr sren ve son olarak da Osmanl Devleti tarafndan daha geni kapsaml bir btn iinde muhafaza edilen slam medeniyeti kimlii etrafnda ekillenmi jeokltrel ve jeopolitik karakteri paralanmtr. Blgenin Mslman topluluklar arasndaki atma unsurlar tahrik edilerek blgenin ekonomik kaynaklar smrgeci glerin operasyonlarna uygun hale getirilmitir.
II. Dnya Savan mteakiben srail'in kurulmas ve II. Dnya Savann sebeplerinden biri olan anti-semitik rkln gndemde tuttuu tarihi "Yahudi Meselesi"nin Avrupadan Ortadou'ya ihra edilmesi Souk Sava dneminin genel dengelerini de, blge zerindeki yansmalarn da dorudan ilgilendiren sonular dourmutur. srail'in kurulmas, bir taraftan blgedeki smrge yaplar zerinde doan Arap ulus-devletlerini hat ve snr uzlamazlklarndan kaynaklanan i meselelerini ortak dman karsnda dondurmaya sevk ederken, dier taraftan kresel lekli Souk Sava kutuplamasnn blgedeki devrimci-radikal-totaliter Arap devletleri ile geleneksel-lml Arap sultanlklar arasnda ortaya kard rejim farkllamasn kresel ve blgesel ittifaklara yansyan bir kutuplamaya dnmesine sebep olmutur.
Souk Savan eski dzeni Dou Avrupa'da zlrken Yeni Dnya Dzeninin meruiyet temelleri Ortadou'da atlmaya allmtr. Yeni Dnya Dzeninin dayand kabul edilen demokrasi ve insan haklar gibi kavramlarn Ortadou'da yol aabilecei dalgalanmalar, sistemik gleri blgedeki dzenin ok da fazla deitirilmeden yeni kresel sisteme entegre edilmesi tercihine yneltmitir.
1. Amerikan Stratejisinin Temel Parametreleri ve Ortadou ABD'nin nemli bir uluslararas g olarak dnya politikasna girdii dnemden bu yana srekliliini muhafaza eden temel stratejik ilkeler bu sper gcn kresel ve blgesel nceliklerini de ortaya koymaktadr: (i) Savalarn Amerika ktasnn uzanda tutulmas ve zorunlu olduu hallerde mmkn olan en uzak hatta kabullenilmesi; (ii) Afroavrasya politikasnda etkin olacak stratejik ve diplomatik aralarn oluturulmas; (iii) Amerika ktas dndaki g dengelerine ve stratejik risk unsurlarna mdahil olabilecek bir deniz gcnn srekli devrede tutulmas.
ift kutuplu Souk Sava dneminde Ortadou ABD asndan bu kutuplamann jeopolitik karlama hattn oluturan kenar kuan merkezi blgesini temsil etme yannda, kapitalist Bat Blounun ekonomik varl ve stnl iin hayati nemi haiz doal kaynaklarn jeoekonomik alan konumundayd. Ortadou'da kontrol kaybetmek hem jeopolitik hem de ekonomi-politik adan kresel dengenin kar kutup lehine deimesi anlamna gelecekti.
ABD, ellili ve altml yllarda Arap milliyetilii ile sosyalizmi sentezleyen Nasrc ve Baas ekollerin yaylmasn, hem Sovyet blgesel etkinliinin bir uzants olmas hem de zellikle srail'in gvenliini tehdit edebilecek blge-ii g temerkz oluturma ihtimali asndan engellemeye alt. Ortadou'nun gneyinde Msr merkezli Arap milliyetiliine kar Ortadou'nun kuzeyinde Trkiye-ran-Pakistan eksenine dayal CENTO yaplanmas kresel www.altinicizdiklerim.com 69 rekabetin oda olan SSCB ile blgesel kar-cepheyi oluturan Nasrc gler arasnda bir diren blou oluturma hedefine ynelikti.
Camp David ile Msr sistemik glerin merkezine ekilirken ah'n devrilmesi ve Devrim ile ran kar kutba geiyordu.
ran karsnda oluan Msr-Irak eksenli Arap Blou, Devrimin ABD yanls Arap lkelerine tanmasn engelleyen diplomatik ve psikolojik bir duvar oluturmaktayd. ran-Irak Sava ile ran bloke edilirken, Lbnan i savann getirdii konjonktr FK'nn Lbnandan, dolaysyla da srail'in gvenliini ve ABD karlarn tehdit edebilecek merkezi Arap ekseninden kopuuna yol amtr.
SSCB'nin blgesel etkinlii zayfladka kresel rekabet unsurlar ABD asndan nemini greceli bir ekilde kaybederken, bu kez blok-ii farkllamalar belirmeye balad. ABD bu dengelerde mttefik ve dman unsurlar daha net tanmlamak zorunda kalrken Avrupa lkeleri ve genelde AB btn taraflarla dengeli ilikilerin gelitirmeye zen gsterdi. Nitekim ABD ile ran arasndaki ilikilerin tamamen durduu dnemlerde Avrupa lkelerinin ranla olan ticari ve diplomatik ilikileri dengeli ve kademeli bir gelime gsterdi.
Krfez Sava bata ABD olmak zere btn kresel ve blgesel glerin blge ile ilgili stratejik pozisyonlarn yeniden gzden geirmelerine yol at.
ABD Krfez Sava ile sadece Saddam'a deil, uluslararas ekonomi-politik rekabet gc kazanan Almanya ve Japonya gibi kresel aktrlere ve Souk Savan bitmesi ile birlikte ortaya kan dinamik konjonktr kullanarak g denklemindeki arln artrmak isteyen blgesel glere de mesaj vermitir.
Genileyen imparatorluklarn bu genileme ile doan masraflarn artn karlayacak kaynak bulamadklar andan itibaren de getiklerini bilen Amerikal stratejisyenler uluslararas ekonomi-politik g ile askeri jeopolitik ykmllkler arasnda yeni bir denge kurma abas iine girmilerdir.
2. Avrupa Gleri ve Ortadou Souk Sava sresince kat bir bloklamay gerekli klan ift kutuplu yaplanma ABD ile Avrupal mttefikler arasndaki blgesel politika farkllklarn rten sonular douruyordu. Her Avrupa lkesi dzlemli bir politika arayna ynelmek zorunda kald: (i) inde ABD'nin de bulunduu Bat Blou politikas; (ii) farkl AB yesi lkelerin karlarn uyumlulatrmaya alan AB ortak d politikas ve nihayet (iii) her lkenin kendi tarihi, corafi ve ekonomik tercihlerini yanstan ulusal d politika.
ngiltere smrge imparatorluunun dalma sreci iinde Avrasya kenar kuak hattndan ve bu hat zerindeki slerinden ekilmek zorunda kaldka doan boluu kanlmaz bir ekilde ABD doldurmaya balamtr. Cari uluslararas konjonktr ve Sovyet tehdidi ngilizleri daha nce I. ve lI. Dnya Savalarnda Almanlara kar koruduu smrge hatlarn kendi iradesiyle ABD'ye terk etme zorunluluu ile kar karya brakmtr. ABD ise Alman tehdidi karsnda yardmlarna kotuu ngiltere ve Fransann smrge imparatorluklarn datan bir sreci balatmada paradigma-ii liderlii almtr. www.altinicizdiklerim.com 70
Ortadou'daki ABD egemenliini pekitiren Krfez Savana Avrupann dolayl olmakla birlikte simgesel nemi byk olan kar diplomatik ata Ortadou Bar Srecinin Oslo- Madrid ekseninde balatlmasdr. Bu sre Avrupann Ortadou politikasnda tekrar etkinlik kurma abasnn bir gstergesi olmutur. Krfez Savandan sonra Almanya'nn Yugoslavyadaki talar yerinden oynatacak ekilde Hrvatistan ve Slovenyay tanmas da son on yla damgasn vuracak olan blgeleraras etkileimin ilgin bir ekilde temayz etmesi sonucunu dourmutur. Bu etkileimi gsteren arpc bir apraz iliki sava ve bar sreleri ile ortaya konabilir. Krfez Sava ABD'nin nclnde balatlm ve yrtlm iken Ortadou Bar Sreci ncelikle Avrupal glerin giriimi ile Avrupa'da balatlmtr. Buna karlk Balkanlar'da talar Almanya tarafndan oynatlm ve sava Avrupal glerce yrtlmken, Bosna bar ABD nclnde Dayton'da gerekletirilmitir.
Souk Savan ift kutuplu statik dengesinin sarslmas Avrupal glere Ortadoulu nemli bir manevra alannn almasn salamtr. Blok basksnn azalmas, AB genelinde ve her bir AB yesi lke dzeyinde daha esnek bir politika gelitirme abasn beraberinde getirmitir. ABD'nin srail yanls grnts deimedike SSCB'nin boaltt dengeleyici faktr alann genelde AB'nin, zelde de Almanya ve Fransa'nn doldurmas beklenebilir.
3. Asya Gleri ve Ortadou SSCB'nin dalmasndan sonra defansif bir tavrla Dou Avrupa, Kafkaslar ve Orta Asya hattnda egemenlik koruma tela iine giren Rusya'nn Ortadou zerindeki etkinlii nemli bir zaaf gstermitir.
Souk Sava sonras dnemde Ortadoudaki Bat etkinliine kar en ciddi tepkiler de in'den gelmitir. Hemen hemen her Amerikan mdahalesi BM'de dorudan ya da dolayl bir in tepkisi ile karlamtr. Ortadou politikasndaki etkinliin salad kresel prestiji ok iyi bilen in'in nmzdeki dnemde bu blgede sreklilik arz eden politikasn daha da glendirmesi beklenebilir.
III. Blge-ii Dengeler ve Ortadou 1. Blge Jeopolitii ve Stratejik gen Mekanizmas Ortadou jeopolitiinin en temel corafi ve tarihi denge mekanizmasn Msr-Trkiye-ran hassas dengesinde aramak gerekir. Modern dnemde petrole dayal ilikiler olgusunun daha da renklendirdii bu stratejik gen, uluslararas aktrlerin blge ile ilgili planlarnda gz nnde bulundurmak zorunda olduklar en temel parametrelerden birisini tekil etmektedir.
Blge d aktrler asndan bu lkeden ikisinin ayn anda dlanmas blge iin kaldrlamayacak bir yk oluturmaktadr. Bu lkeden herhangi ikisi arasnda sistem dnda oluacak bir ittifak byk bir tehdit kayna olarak deerlendirilmektedir. Bunun iin de aslnda srekli olarak birbirlerini kollamaya ayarlanm bu lkeden biri dlanrken dier ikisi mutlaka sistemin iine ekilmektedir.
u ana kadar bu denge iindeki hakem roln Trkiye oynuyor gzkmektedir. Trkiye her iki dlama srecinde de bir taraftan dlanan faktrle dengeli ilikiler kuran, dier taraftan da sistem ii taraf ile ittifak oluturan bir tavr izlemitir.
www.altinicizdiklerim.com 71 Blgede uzun sreli bir barn en temel artlarndan birisi bu lkenin rasyonel bir zeminde ibirlii iine girmesidir. Bylesi bir rasyonel zeminin blge-ii maniplasyonlara engel olacan bilen d faktrler srekli olarak ikili ittifaklarla denge politikas srdrmektedirler. Trkiye bu tr maniplasyonlara uyarl bir politika takip etmektense dengeli bir blgesel strateji ile bu kutuplar arasndaki gerginlii azaltan bir yol izlemelidir. Bu hem Trkiye'nin karlarna daha uygun hem de blge bar iin daha emin bir yoldur. Bu diplomatik beceriyi sergileyebilen bir Trkiye, blge-ii dengelere her an arlk koyabileceini de gstermi olacaktr.
2. Arap Dnyasnn Dengeleri: Arap Milliyetiliinin Bunalm ve Siyasi Meruiyet Meselesi lrak'n Kuveyt'i igali Pan-Arap idealine giden Byk Irak hedefini gerekletiremedii gibi, ran-lrak Savanda ortaya kan Arap dayanmasn da yok etmi ve bunun da tesinde Irak'n paralanma srecini balatmtr. Suriye'nin Lbnan, Filistin ve rdn politikalar da beklenildiinin aksine Suriye'nin etki alann geniletmemi, aksine Gney Lbnan'n srail igaline girmesine, rdn ve Filistinin de Ortadou Bar Sreci erevesinde Suriye'den ok srail etki alanna yaknlamasna yol amtr.
te yandan ayn Baas ideolojisine dayanan Suriye ve hak rejimleri birbirlerini dengeleme politikalar erevesinde Trkiye, ran ve Suudi Arabistan ile denge diplomasileri gelitirme ihtiyac iine girmilerdir. Irak'n yetmili yllarda Kerkk-Yumurtalk boru hattn devreye sokarak Suriye zerinden geen hatta alternatif oluturmas ve bu erevede Trkiye ile ekonomik adan en rasyonel ilikilere giren Arap lkesi konumuna girmesi de, Suriye'nin ran-Irak Sava sresince ran ile yakn stratejik ve diplomatik ilikiler iinde bulunmas da Arap lkelerinin bu stratejik amaznn rnleridir. Byk Suriye ve Byk Irak politikalarnn att yerde Pan- Arap ideali deil, denge manevralar devreye girmektedir. Bu durum Msr-Irak ve Msr-Suriye ilikileri asndan da ok farkl deildir.
Arap dnyasndaki karlkl d politika oluumu, bir ring iinde kar tarafa tamamen ykc yumruk atmadan faull darbelerle birbirini ringden drmeye alan yirmi boksrn mcadelesine benzemektedir. Sregelen bu mcadele aslnda her boksrn ayakta kalmas iin kanlmaz olduundan, bu mcadelenin dengeci ruhuna aykr davranan aktrler ksa bir sre iin ring dna atlmaktadrlar. Nedir bu mcadelenin dokunulmaz prensipleri? Birincisi, hibir aktr tek bana btn dier boksrlerin mcadele alann daraltan bir hamle yapamaz. Irak Kuveyt'in igali yoluyla bylesi bir abaya giritii iin devre dna itilmitir. kincisi, bu mcadele alannn i dengelerini tmyle sarsacak ekilde d aktrlerle ittifaka girilemez. Msr da Camp David Anlamas sonrasnda bu sebeple ksa bir sre, Arap ringinin dnda tutulmutur. Bu tr hamlelerle devre dna itilen aktrn eski yerini alabilmesi ancak ve ancak dengeye tam bir uyum gstermesine baldr.
Bu mcadele alannda srekli birbirlerini kollayarak ayakta durmaya alan aktrler belli aralklarla bu alann i btnln muhafaza etmek zere ortak dmanlara ihtiya hissederler. Milliyetilik hareketlerinin psikolojik altyapsn dokuyan ortak dman olgusunun, gerek bir meruiyet zeminine sahip olmayan Arap rejimleri iin en nemli d politika gerekliliklerinden birisi olmas bu nedenledir. srail ile her dnemde gizli temaslarn srdrm olan Arap rejimlerinin bu temaslara ramen son yllara kadar srekli anti-srail retoriine dayal bir d politika takip etmesi, ran-Irak sava esnasnda ran-kart bir Arap cephesinin olumas ve Trkiye'nin srail ile giritii yakn ibirlii politikasndan sonra Trkiye-kart bir dalgann hzla www.altinicizdiklerim.com 72 yaylmas, k gerekelerinin hakll ya da hakszl bir yana, temelde bu ihtiyacn bir tezahrdr. Trkiye Arap dnyasndaki bu bunalm ve bu bunalmn oluturduu psikolojik/politik atmosferi yeterince salkl bir ekilde deerlendiremedii iin, srail'e ynelen tepkileri zerine eken bir konumda kalmtr. Bu nedenledir ki, Trkiye doksanl yllarn sonlarna doru Ortadou'daki diplomasi labirentinde ciddi bir alan daralmas ile kar karya kalmtr.
Ellili, altml yllarda ykselen Arap milliyetilii aktif, ofansif ve iddial bir akmd. Doksanl yllardaki Bar Sreci iinde yeniden diriltilmeye allan Arap milliyetilii ise defansif, denetim altnda tutulan ve d blgesel aktrlere kar her an kullanlabilecek bir potansiyel olarak bekletilen bir milliyetilik olacaktr. Bata ABD olmak zere blge d sistemik aktrlerce de desteklenen bu kontroll milliyetilik blgede potansiyel gerginlik alanlar oluturmaktadr ki, bu durum Trkiye'nin de mteyakkz olmas gereken bir konjonktr ortaya karmaktadr.
Trkiye-srail ilikilerinin stratejik bir dzlemde hzla gelimesi Arap rejimleri iin Arap milliyetiliine dayal meruiyet alann glendiren bir gereke olarak kullanlmtr. Bylece bir slam lkesi olmakla birlikte srail safnda olan bir lkenin de kar cephede yer almas, Ortadou'daki temel meselenin bir slam meselesi deil, bir Arap meselesi olduu dorultusundaki Arap milliyetilii tezinin tekrar ykselmesi srecini dourmutur. Toplumsal meruiyet desteini kaybetmi olan Arap siyasi eliti bu anlamay yeni Arap milliyetilii dalgasnn temel dayana haline getirmektedir.
in ilgin yan sistem-ii bir Arap milliyetilii dalgas da bugn en fazla ABD tarafndan istenen bir olgu haline gelmi bulunmaktadr. Ellili ve altml yllarda Nasr nderliindeki anti- sistemik Arap milliyetilik dalgasna kar tavr koyan ve Camp David Anlamas ile bu dalgay sistem iine eken Amerika, bugn ykselen anti-sistemik slam muhalefeti karsnda sistem-ii bir Arap milliyetilii dalgasn desteklemektedir. ABD'nin en byk ekonomik yardm paketine mazhar olan Msr'n bu yeni dalgann liderliine soyunmas da bu sebeple manidardr. Trkiye ise teknik nitelikli olduu iddia edilen bir anlamay stratejik bir adm haline dntrerek blgesel politikalardaki hareket esneklii asndan ciddi bir zaafa dm bulunmaktadr; nk sistemin merkez glerinin desteine sahip bir Arap milliyetilii akmnn ykselmesinin ortaya karaca konjonktr Trkiye'nin blge politikalar asndan ok nemli riskler barndrmaktadr.
Ortadou'daki Arap rejimlerinde ortak bir nitelik olarak grlen ve kimi lkelerde geleneksel, kimi lkelerde de devrimci retorik ile meru klnan otokratik/karizmatik liderlik yaplanmasnn kkenleri anlalmakszn Ortadou politikasnn ince kvrmlarna nfuz etmek ok gtr. Bu otokratik/karizmatik liderlik yaplanmasnn, biri bu lkelerin i bnyeleri, ikincisi blge politikas, ncs ise uluslararas sistemle ilgili olmak zere nemli sebebi vardr. Arap lkelerinin ou, zellikle petrol eyhlikleri, salam bir siyasi kltr oluumu ve siyas messeseleme olmakszn devlet haline getirilmilerdir. Bu da almas son derece g bir siyasi meruiyet bunalm dourmutur. Smrgeci gler bu lkeleri harita zerinde ortaya karm fakat siyasi oluumlarn bamsz bir ekilde tamamlamalarna izin vermemitir.
Bylece dini, etnik kkeni ve dili ayn olan bu topluluklarn ayr ayr devletler oluturmalarnn yegane gerekesi olarak, gl liderliklerin ya da ailelerin ortaya karak ya da kartlarak www.altinicizdiklerim.com 73 boluu doldurmalar kanlmaz olmutur. Baka bir deyile, siyasi liderlik devleti ikame etmitir. Bu stn idealleri gerekletirme ans olmayan kk eyhlikler ise, olmayan kahramanlar treterek kendi kk lkelerinin kltrel meruiyetlerini kuvvetlendirmek istemektedirler. Kuveyt tarih kitaplar bu konuda Kuveyt'in Osmanl Devleti'ne kar hibir zaman olmam olan bamszlk savalarnda stn kahramanlklar gstermi hayali kahramanlarn ilgin rneklerini yanstr. zetle, siyasi oluumdaki eksiklikler karizmatik lider tipi iin uygun bir zemin oluturmaktadr.
Blge politikas ile ilgili ikinci sebebe gelince; srail'le imdiye kadar yapt her sava kaybetmi olan Araplar bu tehdide kar kuvvetli askeri ve siyasi liderliklerin gerekliliine inandrlmlardr.
Uluslararas sistemle ilgili sebebe gelince; bu da sadece Arap lkeleri ve toplumlar iin deil btn slam lkeleri ve toplumlar iin geerlidir. Bu toplumlar hakl ve ac rnekler sonucunda uluslararas sistemin objektif ve adil bir mekanizmaya sahip olduuna dair gvenlerini byk lde yitirmilerdir. Filistin'le ilgili BM kararlarnn uygulanmamas, srail'in Gney Lbnan igal etmesine sessiz kalnmas, Bosnadaki soykrm teebbsne uzun sre seyirci kalnmas gibi olgular bu lkelerdeki gvensizliin otokratik liderlik yaplanmalarnn srmesi dorultusunda kullanlmasn beraberinde getirmitir.
3. srail'in Yeni Stratejisi ve Ortadou a. Tarihi Arkaplan Yahudi toplum psikolojisinde Yahudi teolojisinin ngrd seilmi millet dogmas ile sosyal realitedeki dier toplumlarn hakimiyeti altnda yaamann getirdii aznlk psikolojisi arasndaki gidi geliin ortaya kard kimlik, Koestler'in deyimiyle kendine zg bir "anormallikler" bilekesi dourmutur.
Tarihi serencamn oluturduu bu psikoloji, Yahudileri birbirleriyle balantl temel gayenin etrafnda btnletirmitir: Farkl toplum realiteleri ve siyasi konjonktr iinde varln idame, muhtemel tehlikeler karsnda her an tanabilir bir g oluturma ve bu gc teorik seilmi toplumun misyonu dorultusunda kullanma.
Yahudi tarihi Babil srgnnden srail'in kurulmasna kadar bir srgn ve aznlk tarihidir. Yahudi kimlii ve toplum psikolojisinin olumasnda bu tarihin nemli bir pay vardr. zellikle 1179 ylndaki nc Lateran Konsili'nin Yahudilerle birlikte yaamaya cret eden Hristiyanlarn aforoz edileceine karar vermesi getto sisteminin dini temelini oluturdu. Yahudileri ehrin dier kesimlerinden duvarlarla ayrlm blgelerde yaamaya zorlayan ve bu blgelerden k ancak belli zamanlarda zel izinlere balayan bu sistem hem anti-semitizmi hem de siyonizmi besleyen sosyal bir temel oluturmutur. Yaadklar bu tecrbe Yahudileri bir taraftan kehillot ad verilen kuvvetli i organizasyonlara, dier taraftan muhtemel tehlikelere kar gvenli ve bankerlik gibi hareket kabiliyeti yksek ekonomik alanlara yneltti. 1694 ylnda Frankfurtta yaayan Yahudilerin ekonomik faaliyetleri zerinde yaplan bir aratrma, cemaatin %70'inin bata bankerler olmak zere tccarlardan, %10-15'inin zellikle cemaat ileri ile grevli profesyonellerden, %10'unun ise zanaatkarlardan olutuunu ortaya koymutur.
www.altinicizdiklerim.com 74 Fransz Devriminin getirdii eitliki ilkeler Yahudilerin gettolara skm bir cemaat olma statsnden siyasal haklara sahip bireyler olma statsne gei srecini balatmtr. Yahudi tccar ve entelektel elitin Fransz Devrimine salad destein arkasnda Hristiyanln znde varolan anti-semitik enin krlmas gayesi vard.
Avrupadaki yerleik dini hanedanlklar sisteminin yklmas konusunda Yahudilerle ortak bir karda birleilebileceini ve Avrupa'da yaygn bir ekilde bulunan Yahudi topluluklarn gcnden istifade edilmesinin nemini kavrayan Napolyon, Yahudileri 1798 ylnda balatt Msr seferine katlarak vaat edilen topraklar kurmaya davet etmitir.
Fakat Napolyon seferlerinin getirdii dalga ikinci safhada Alman ve Slav milliyetiliinin gelimesi ile birlikte yeni bir anti-semitik akmn da glenmesine sebep tekil etmitir.
18. yzyln son on ylnda getto psikolojisinden syrlarak iinde bulunduklar toplumlara siyasal bireyler olarak nfuz eden Yahudiler 19. yzyln son on ylnda bu siyasal bireyleri milliyeti bir siyasal ideoloji etrafnda bir araya getirmitir. Bu yeni dnm, teorik temelini Siyonizmin babas olan Theodor Herzl'in Judenstaat (Yahudi Devleti) adl eserinde, pratik temelini ise Birinci Siyonist Kongrede bulmutur. Dini cemaat niteliini gittike etnik siyasi nitelie dntren bu oluumun hedefi de Herzl'in kitabnn adnda somutlamtr: Yahudi Devleti.
Birinci dnm Fransa'da gerekletiren Yahudi toplumunun ikinci dnm iin uygun artlar Atlantik ekseninde ortaya kmtr. Anti-semitik akmlarn en zayf olduu ngiltere ve yeni ilkelerle birlikte yeni imkanlar da sunan Amerika, Kta Avrupasnda yaygnlaan milliyeti akmlara kar yeni bir gvenlik alan oluturmulardr.
Bu asr iinde iki dnya savan ve Souk Sava mteakip ortaya kan nemli uluslararas deiim Avrupadaki Yahudi Meselesinin kademeli bir ekilde Ortadou'daki srail Meselesine dnmesine zemin hazrlamtr.
srail Devleti'nin kuruluunun temel ta olan 1917 ylndaki Balfour Bildirisi, 1920 San Remo Konferans ve Filistin zerindeki ngiliz mandasnn Milletler Cemiyeti tarafndan 24 Temmuz 1922'de kabul ile birlikte gereklemeye balayan Yahudi g birbirlerini tamamlayan admlardr. Bu admlar Yahudileri nerede olurlarsa olsunlar tek bir ulus olarak tanmlayan Siyonist Kongre ve Atlantik ekseninin Avrupa-merkezli uluslararas sisteme kar ortaya koyduu Wilson Prensipleri ile meru klnmlardr. Bu glerle Filistin'de 1905'te 80.000 civarnda olan Yahudi nfus 1925'te 110.000'e, 1939'da 500.000e ulat. Bylece ngiliz mandas denetiminde srail devletinin kuruluu iin gerekli altyap gereklemi oldu.
b. Bir Ulus-devlet Olarak srail ve Kresel/Blgesel Dengeler srail devletinin bir ulus-devlet olarak ortaya k Yahudi Meselesinin yeni boyutlar kazanmasna yol amtr. Her eyden nce Bat bu yolla asrlardr Avrupa corafyasnda Yahudi-Hristiyan atmas olarak alglanan Yahudi Meselesini Mslman-Yahudi atmasna dntrerek Ortadou'ya ihra etmitir.
Avrupa'da asrlardr sren Yahudi Meselesi Hristiyan teolojisinden kaynaklanan anti-semitik bir hareket iken II. Dnya Savandan sonra Ortadou'ya empoze edilmi olan srail meselesine kar blgedeki Mslman toplumlarn gsterdii tepki politik temelli anti-siyonist bir tepkidir. www.altinicizdiklerim.com 75
Nazizm ile zdeletirilen anti-semitizme duyulan tepki srail'in iledii insan haklar sularn dile getirmeyi bile engellemitir. Anti-semitizm ile anti-siyonizm arasndaki fark ortaya konamad iin hibir zaman anti-semitik bir tavra sahip olmad halde slam dnyas ve Filistin halk Avrupa'nn anti-semitizm gnahnn bedelini demek zorunda braklmtr.
Dnya Savandan sonra blgeye kitlesel bir ekilde eklemlenen Yahudi topluluklar varlklarn yerleik Arap topluluklarna kar ngiliz smrge idaresinin desteinde verdikleri mcadele ile pekitirmeye almlard. Avrupada toprak sahibi olmalar asrlarca yasaklanan Yahudiler ngiliz smrge idaresinin politik, dier lkelerdeki Yahudilerin maddi destekleriyle elde ettikleri topraklarda kk salmaya gayret etmilerdir. II. Dnya Savandan sonra kurulan srail ise blge lkeleri ile ilikileri asndan uyum problemli politik bir yap olarak ortaya kmt. Stratejik anlamda ABD'nin, sportif ve kltrel anlamda Avrupann paras olarak grlen srail blge ile ilikilerini Souk Sava sresince srekli atma psikolojisi iinde yrtm, blgenin kanlmaz bir unsuru olabilmek iin srekli genileme stratejisi takip etmitir.
c. Souk Sava Sonras Dnem ve srail'in Yeni Stratejisi Souk Sava dneminde kendisi iin gerekli gvenlik alann temin etmek amacyla srekli yaylma politikas izleyen srail bu yeni dnemde bar yoluyla blgeye sirayet kabiliyeti kazanma stratejisi izlemeye balamtr. Bu erevede nce FK ile imzalanan bar anlamasn rdn ile imzalanan bar anlamas takip etmi, daha sonra da birok slam lkesi ile dorudan ve dolayl grmeler sreci balatlmtr.
Trkiye, Msr ve Fas gibi lkelerin bu srece katlarak srail ile ilikileri daha da sklatrmas Ortadou'da talarn yerinden oynamakta olduunu ortaya koymaktadr. srail bu gelimelerden sonra verdii snrl zerklik karlnda blge ii taktik manevra kabiliyetini nemli lde artrmtr. Bu adm, kuruluundan bu yana blgeye yabanc kalm bu lkeye blgenin asli ve etkin bir gc olma nitelii kazandrmtr. Bu taktik alan genilemesinden sonra srail'in blge ii ihtilaflar ok daha etkin bir ekilde kullanabilmesi mmkn olacaktr. srail bylece diplomatik etki alan ile gvenlik alan arasnda dinamik bir iliki kurmu bulunmaktadr.
Son bar srecine kadar Ortadou jeopolitiine bir ur gibi yerletirilmi olarak grlen srail devleti bu sre sonunda blgeyi oluturan dier devletlere eit bir ulus-devlet nitelii kazanm ve bu niteliin meruiyeti bu dneme kadar srail'i dlayan lkeler tarafndan da tescil edilmitir.
srail'i blgeye nfuz etmeye ynelten bu stratejik deiikliin en nemli sebebi uluslararas ekonomi-politik yapda kendini gstermeye balayan g kaymasdr. Uluslararas ekonomi- politikte g merkezinin Atlantik ekseninin tekelinden karak ok kutuplulua doru seyretmesi srail'i uluslararas manevra kabiliyetini geniletecek daha geni perspektifli bir strateji oluturmaya yneltmitir. srail, blgedeki varl sadece hakim eksene dayayan bir lke konumundan kmaya almaktadr. srail liderlerinin FK ile bar srecini neredeyse ABD'den bamsz olarak Avrupada balatmalar, daha sonraki dnemde de zellikle Asya ve Afrika'ya ynelik giriimlerini artrmalar dikkat ekicidir.
www.altinicizdiklerim.com 76 zellikle Avrupa'da ykselmeye balayan yeni-milliyeti hareketler srail'i muhtemel bir anti- semitik dalgaya kar hem kendi nfuz blgesini oluturmaya hem de Bosna'da olduu gibi bu milliyeti hareketlerden muzdarip olmaya balayan Mslman kesim ile ittifak araylarna yneltmitir. srail'in ncelikli hedefi uluslararas Yahudi finans gcnn de desteini alarak kendi nfuz blgesini oluturmaktr.
srail ayrca gerek ekonomik kaynaklar gerekse ekonomik dinamizm asndan ekonomi-politik g merkezinin Asya'ya doru kaymakta olduunun farkndadr. srail Souk Sava sresince ngiltere smrge imparatorluunun devam niteliindeki Singapur ve Hong Kong gibi lkeler istisna edilirse Asya lkeleri ile problemli bir dnem geirmitir. srail bu ilikileri yeniden dzenleyerek Asya'ya nfuz etmenin ancak ve ancak blgede meruiyet kazanmak ve Bar Srecini gerekletirmekle mmkn olacan anlamtr.
Kresel dzlemde snrl diplomatik ilikilerin getirdii engelleri amaya ynelen srail blgesel olarak da daha etkin olabilmenin taktik aralarn elde etmeye almaktadr. Blgesel stratejideki bu deiikliin en nemli sebebi de srail'in dar bir eridi askeri yolla savunmaya ynelik Souk Sava dnemi stratejisinin kendisini aslnda Ortadou'nun iki nemli kayna olan su ve petrolden uzak tuttuunu grmesidir. Bu kaynaklar askeri yollarla kontrol etmenin imkanszl srail'i bar yollarla bu kaynaklarla buluma stratejisine yneltmitir.
Pasif direniin son dnemlerdeki en baarl uygulamalarndan birisi olan ve Filistin davasnn terrle ayniletirilmeye allan imajn tmyle deitiren ntifada hareketi srail'i bu yerel tavizleri kendi stratejisine uygun bir konjonktr ile vermek zorunda brakmtr.
Bu yeni strateji srail iinde zellikle Bat eria'ya yerletirilmi Yahudiler asndan ciddi bir ikilem dourmu bulunmaktadr.
Buraya yerletirilen Yahudiler hem tarihi misyonlar hem de byk dedelerinden kalan miras savunduklar iddias ile bu topraklar terk etmemek hususunda direnmektedirler.
Ulusal stratejisini dini sembol ve kutsal metinlerdeki iddialara dayandran srailli ar kanat temsilcileri fundamentalizmin ve milliyetiliin kesitii bir siyasal kltr oluturmutur: Bugn srail ynetiminin ortaya koyduu snrl bar srecine bile tahamml edemeyen ar saclar byle bir siyasal kltrn rndr. srail'in bugnk yneticilerinin kresel ve blgesel mekanizmalara nfuz edebilmek iin yerel ynetim dzeyinde baz tavizler vermek zorunda kalm olmalarnn srail toplumunda ortaya kard skntnn kayna srail'in dini sembol ve iddialarla d politika stratejisi arasnda dorudan ba kurma geleneinde aranmaldr.
srail'in kresel ve blgesel stratejisindeki bu yeni unsurlarn taktik safhalar u ekilde ortaya kanabilir: (i) Bar Sreci neticesinde srail'in snrlarndaki ihtilaf konularn hallederek bir gvenlik eridi oluturmak; (ii) bu gvenlik eridi iinde blgede meru ve eit haklara sahip bir lke olarak entegrasyon srecini tamamlamak; (iii) srail ile atma dneminde kendi aralarndaki ihtilaflar erteleme psikolojisindeki blge lkelerinin bu bar sonrasnda ortaya kacak i elikilerini aktif bir diplomasi ile kullanabilir bir diplomatik esneklik kazanmak; (iv) blgenin jeoekonomik kaynaklarn kullanabilmek iin gerekli meru ilikiler an kurmak ve bu konuda uluslararas Yahudi finansmannn desteinde okuluslu projelere ynelmek; blgesel meruiyetin getirdii yeni almla ncelikle Asya'da olmak zere Gney lkeleri ile diplomatik www.altinicizdiklerim.com 77 ve ekonomik ilikilerini gelitirmek; (vi) bu ilikiler ann getirdii imkanlar ve deiik lkelere yaylm Yahudi gruplarn salad avantajlar ile Ortadou'nun yerelliinden karak kresel strateji oluumlarnda etkin bir rol stlenebilmek.
zetle belirtmek gerekirse Bar Sreci srail'deki bu strateji deiiklii araynn ncelikli art olarak ortaya km taktik bir admdr. Krfez Sava sonrasnda Arap lkelerini ok zayf ve uluslararas ilikilerde yalnzlam bir anda yakalayan srail uygun grd artlarda bir bar yapma ans elde etmitir. FK ile ntifada'nn motor gc olan HAMAS arasnda gittike gerginleen ilikiler srail'in taktik admnn ne derece etkili olduunu ortaya koymaktadr.
4. Blgesel Dengeler ve Ortadou Bar Sreci Krfez Sava yeni dnemde problem kayna olabileceklerin nasl cezalandrlacan gsterirken, Souk Sava dnemi ile zdeletirilen Ortadou bunalmn zme iddias tayan Ortadou Bar Sreci kresel nitelikli bir bar mekanizmasnn nasl iletilebileceini ortaya koymaya alyordu.
Kresel dengeler asndan bakldnda Krfez Sava Yeni Dnya Dzeni erevesindeki btn idealist gerekelere ramen ABD'nin realist g manevralarn yanstrken, Ortadou Bar Sreci gerek Avrupal byk glerin gerekse ABD'nin realist diplomatik manevralarna dayanyordu.
srail'in, son derece iyi bir zamanlama ile, Arap lkelerinin gerek i gerekse d politikada en ciddi bunalmlarndan birini yaad bir dnemde srecin balatlmasna yeil k yakt grlr. Arap lkeleri ise Krfez Savanda ypranan prestijlerini Filistin'de ileri bir mevzi kazanarak ama abasna ynelmilerdir. Bar Srecine duyulan bu karlkl ihtiya "toprak karl bar" formlne hayat kazandrmtr. Bu srece en youn muhalefeti gsterecei beklenen ran'n d politikada girdii revizyon dnemi bu lkenin tepkilerinin Lbnan odakl klarla snrlanmasna yol aarken, lrak ve Libya gibi srece kar olan lkelerin uluslararas sistemden dlanmlklar Arap-ii diren unsurlarnn trplenmesini salamtr. Trkiye ise Krfez Savann oluturduu zellikle Kuzey Irak merkezli risk alanlar ile Ortadou Bar Srecinin getirdii atmosfer arasndaki balanty Suriye-PKK ibirliine kar srail ile ilikilerin younlatrlmas dorultusunda kullanmtr. Bu tercih Trkiye'nin blgede srdregeldii denge politikasnda srail arlnn artmasna, dolaysyla da Trkiye'nin srail'in d meruiyet oluturma abalarnda katalizr bir rol stlenmesine yol amtr.
srail Eriha gibi Filistin leinde bile kk saylabilecek bir toprak paras karlnda ihtiya hissettii d meruiyet alann aarken, Filistinliler srail-Arap atmasnn balad krkl yllardan bu yana ilk defa ileri bir mevzi elde etmenin ve 1967 Savandan sonra ilk defa srgnden anavatana dnmenin tatminini yaamlardr.
kinci safha olarak grlebilecek olan Bat eria ve Gazze'de bamsz bir siyasi entite olarak Filistin Devleti'nin douu ise ok daha sancl bir dnem olmutur.
lk safhada elde etmeyi amalad d meruiyet alann elde eden srail bir taraftan doacak Filistin Devleti'nin kendi denetimi altnda yar-bamsz bir statde kalmasn salayacak ekilde toprak devirlerini geciktirirken, dier taraftan Suriye ve Lbnan da iine www.altinicizdiklerim.com 78 alabilecek genel bir srail-Arap bar hedefini de Filistin ile yrmekte olan mzakerelerin bazen tamamlayc bazen alternatif bir unsuru olarak gndemde tutmaya almtr.
Srecin en riskli ve krlgan safhas olan Kudsn nihai stats tartmalarnn balamas ile birlikte nce anlamazlklar, daha sonra da gerilimler ve tkanmalar beraberinde gelmitir.
Nihayetinde Eriha bir srail-Filistin meselesi, Bat eria ve Gazze bir srail-Arap meselesi dzleminde tutulabilirken Kuds btn brahimi dinler nezdindeki nemi dolaysyla hemen kresel lekli bir bunalm haline dnebilmektedir. Ruanda, Somali hatta Balkanlar'daki bunalmlar blgeyle snrlandrlabilirken, genelde Filistin'in zelde de Kuds'n tad tarihi nem bu bunalm alannn blgeye hapsedilmesini gletirmektedir. Kuds ile ilgili her mesele hemen dnya nfusunun yaklak yarsn oluturan Mslman, Hristiyan ve Yahudi topluluklarn ilgi oda haline dnmektedir.
srail Ortadou Bar Sreci ile elde ettii kazanmlar da elden karmadan Kuds zerindeki egemenliini srdrecek bir forml arayndadr. Kontroll bir gerginliin Kuds'n nihai stats ile ilgili karar erteleyecek olmas srail lehine olan statnn srmesine zemin hazrlayaca iin srail asndan tercih edilmektedir.
Grnen odur ki, Souk Sava sonras bunalm alanlarnda takip edilen "alamayan bunalm dondurma" politikas byk lde Filistin iin de geerli olabilecektir. Genelde Kuds zelde de Mescid-i Aksa meselesi zlmeden Filistin ve Ortadou meselesinin de zlebilmesi ok gtr.
AB'nin son gerilimde Filistin tarafnn pozisyonuna ABD'den daha yakn bir tavr taknm olmas Katolik dnyasnn Kuds'n statsne verdii nem dolaysyladr. Hristiyan Araplarn muhtemel bir Filistin egemenliinde daha fazla sz sahibi olacak olmas Kuds zerindeki Hristiyan hassasiyetinin siyasi iradeye yansmasn salayacaktr. Bylesi bir belirsizlik konjonktrnn kuruluu da Mescid-i Aksa'ya ynelik bir tecavz zerine kurulan K'ye ye, Arap olmayan Mslman lkeleri de devreye sokacaktr.
IV. Ortadou Politikasnn Temel Dinamikleri ve Trkiye 2. Ortadou Jeopolitiindeki Deiim ve Trkiye'nin Kuzey Ortadou (Dou Akdeniz- Mezopotamya) Politikas: Trkiye-Suriye-lrak Souk Sava sonras dnemin belki de en nemli sonularndan birisi blgeleraras etkileim alanlarnn yeniden tanmlanmasn gerektiren bir konjonktr dourmu olmasdr.
Blgeleraras stratejik etkileim bir taraftan blgesel glere yeni manevra alanlar aarken, dier taraftan da yeni gvenlik riskleri ile yzleme zorunluluu dourmaktadr. Mesela Trkiye, bu blgelerde artk sadece NATO'nun bir yesi olarak deil, kendi ulusal stratejilerini de gzeten bir blgesel aktr olarak davranmak zorundadr. Dier blgesel aktrler iin de durum farkl deildir. rnein Suriyede artk SSCB'nin stratejik bir mttefiki olmann tesinde unsurlar ieren politikalar gelitirme ihtiyac iindedir. Blgesel aktrlerin manevra alanlar genilerken sper glerin gvenlik emsiyesinin daralmas, bu yeni blgeleraras etkileim alanlarnn nemini daha da artrmaktadr.
www.altinicizdiklerim.com 79 Bundan sonra blgeler aras etkileim alanlarnn ortaya kard dinamik konjonktr doru bir zamanlama ve tutarl bir stratejik planlama ile deerlendirebilen blgesel gler nemli mevziler kazanrken, bu dinamik konjonktrn avantajlarn deerlendiremeyen gler ciddi gvenlik riskleri ile kar karya kalacaklardr.
Souk Savan ift kutuplu dengelerinin zlmesi ile birlikte karlkl bamllk ilikisi artan Kafkasya ve Ortadou blgelerinin jeoekonomik ve jeopolitik gei havzas Kuzey Kafkasya'dan balayan stratejik kua Mezopotamya zerinden Basra Krfezine, Toroslar ve Harran zerinden Dou Akdeniz'e indirmektedir. Birinci hat Trkiye'nin Irak politikasnn, ikinci hat ise Suriye politikasnn en temel unsurlardr.
a. Mezopotamya-Basra Hatt Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanmasnda NATO stratejileri iinde Akdeniz ve Ortadou'ya (Basraya) ynelen Sovyet yaylmaclna kar bir bariyer gibi grlen Dou Anadolu blgesi de bu erevede Kafkaslar ve Ortadou arasndaki blgeleraras etkileim alannn yeni snr hatt olarak grlmeye baland. Bu dnemde blgedeki su kaynaklar ile ilgili bunalm senaryolarnn artmas ve PKK terrnn yeni bir faktr olarak uluslararas destek bulmas kesinlikle bir tesadf deildir. Trkiye'nin ran-Irak Savann dourduu otorite boluunu kapatmak iin Kuzey Irak'a ynelik snr tesi operasyonlarda bulunmasnn da bu dnemde balamas dikkat ekicidir.
Bugn Kafkaslar ile Ortadou arasndaki blgeleraras etkileim daha da tebarz etmi bulunmaktadr. Bu etkileim alannn eksenini Dou Anadolu'dan Krfez'e inerek Kafkasya'y Hint ak denizine balayan Mezopotamya-Basra hatt oluturmaktadr. Dolaysyla Trkiye'nin kontrolndeki Kuzey Mezopotamya ile lrak'n kontrolndeki Gney Mezopotamya arasndaki iliki yeni boyutlar kazanm bulunmaktadr.
Hazar petrolleri-Mezopotamya su havzas ve GAP-Musul ve Basra petrol blgeleri, bu gei hatt zerinde petrol-su-petrol dengesinden oluan yeni bir bamllk ilikisi dourmutur. Krfez krizinden sonra trmana geen PKK terr biraz da bu jeoekonomik bamllk ilikisinin rndr. Trkiye, Suriye ve Irak ile olan ikili ilikilerini de kapsayan bir blge stratejisi gelitirirken Kafkaslar ile Ortadou arasndaki Mezopotamya-Basra eksenli gei hattnn gelecei ile ilgili planlar da gzetmek zorundadr.
b. Dou Akdeniz Hatt ve Trkiye-Suriye ilikileri Artk Hazar-Karadeniz-Ege-Adriyatik-Dou Akdeniz-Kzldeniz-Basra yakn deniz havzasndaki her gelime bir dieri ile kanlmaz bir bamllk ilikisine sahiptir ve Dou Akdeniz bu ilikilerin merkezinde yer almaktadr.
Trkiye- srail ilikisinin Suriye-Yunanistan ilikisi ile bir denkleme oturmas, Dou Akdeniz merkezli bu yeni jeostratejinin bir rndr.
Bu yeni denklemde bundan sonra kalc ittifak ilikilerinden ok dinamik denge ilikileri devrede olacaktr.
Bundan sonra blgede atlan her adm dinamik bir kar dengenin olumasna yol aacaktr. Trkiye de bu erevede kalc gerginlik ve ittifak politikalarndan ok denge denklemlerinin www.altinicizdiklerim.com 80 ksa dnemli seyirlerinde dahi aktif olarak tavr sergileyen mdahil bir aktr tavrna ynelmelidir. Ortadou Bar Sreci de bu erevede sadece bir Arap-srail anlamazl olarak grlmemeli ve Trkiye'nin blgesel politikasnn iinde yeni bir anlam kazanmaldr. Bu srecin daha nceki safhalarnda gzlemci olarak dahi bulunmayan Trkiye'nin sre iinde daha aktif bir rol benimsemesi sadece blgesel etkinlik asndan deil, Trkiye'nin gvenlik parametreleri asndan da nemlidir; nk bu yeni dinamik konjonktrde Kbrs, Filistin ve Krt meselelerinin birbirlerini etkileme biimleri de deiecektir.
Btn bu dengeler gzetildiinde Trkiye, Suriye ile olan ilikilerini daha byk lekli bir Dou Akdeniz politikasnn ve bu politikann dayand bir deniz stratejisinin paras olarak deerlendirmeli ve blge ile dorudan ve dolayl ilgili bunalm alanlar ve denge politikalarn birlikte ele almaldr. Bu adan Trkiye'nin manevra alann daraltacak kalc ikili kutuplardan kanarak oluabilecek kar denge gruplar engellenmeli ve mmkn olan en geni alanda blgesel politikalar gelitirilmeye allmaldr.
Trkiye-Suriye ilikilerinin seyri iki komu lke arasnda benzeri az grlecek ve hibir rasyonel diplomasi anlayna smayacak bir atalet ve inisiyatifsizlik rnei oluturmaktadr. Her iki lke de bir dierinin en uzun kara snrna sahiptir ve Trkiye Suriye'nin kuzeye ve batya, Suriye de Trkiye'nin gneye alan kaps niteliindedir.
Brakn geni ve kapsaml bir sava hibir scak atma dahi yaamam olan bu iki lke arasndaki ilikiler, her ikisinin ayr ayr attklar lkelerle olan ilikilerden daha alt dzeyde kalmtr.
Taraflarn bu psikolojilerinin ve diplomatik ataletlerinin farknda olan dier taraflar ise bu durumu sonuna kadar istismar etmekte ve taraflar ikili, l malarda zayf ve edilgen bir mttefik olarak yanlarnda tutmaya almaktadrlar. srail'in Trkiye, Yunanistan'n Suriye politikalar bitmez tkenmez Trkiye-Suriye gerginliinin her iki taraf da ypratt durumlarda ivme kazanmaktadr.
Trkiye-Suriye ilikilerindeki gerginliin Trkiye'yi skboaz ettii alanlarda srail, Suriye'yi skboaz ettii alanlarda ise Yunanistan ortak tehdit tanmlamasndan kaynaklanan ittifak daha etkin bir ekilde kullanan taraf olmaktadr. Trkiye ile Suriye arasndaki diyalogsuzluk srdke kazanan taraflar Yunanistan ve srail olacaktr.
Potansiyeli takriben denk olan dost komularla diplomasi yrtmek ve gc yoklanabilen dman taraftarla sava yapmak kolaydr. Trkiye'nin diplomatik baars Pakistan'la ya da in'le yrtlen ilikilerde deil, Yunanistanla, Suriye'yle, ran'la, ABD ve Almanya ile yrtlen ilikilerde belli olur.
Sk sk gndeme getirilen ve zellikle blgesel bunalm dnemlerinde gndemde tutulan su meselesinin Suriye ile dorudan aktif bir atma alan dourma ihtimali dktr, nk Suriye Trkiye ile sava gze alarak su meselesinde mesafe alamayacann farkndadr. Her eyden nce iki lke arasndaki askeri denge ve jeopolitik konum Suriye'nin aleyhindedir ve hibir scak atma Frat ile Dicle'yi Trkiye'nin denetimi dna karacak sonular dourmaz.
www.altinicizdiklerim.com 81 Su meselesinde zamanlamay belirleyen ikinci ana unsur Trkiye'nin Balkanlar ve Kafkaslarla ilgili dikkatinin younlamasdr. Trkiye'de bu blgelere ynelik youn bir ilgi uyand dnemlerde ya da bu blgelerle ilgili baz diplomatik hamlelerin gerektii dnemlerde gney tehlikesi ve su meselesi gndeme getirilmektedir. Trkiye'nin diplomatik ve askeri dikkatinin Balkanlar ve Kafkaslardan ekilmesi gerektii zamanlarda Suriye-Trkiye ilikilerindeki gerginlik tekrar trmana gemektedir.
Gergin ilikilerde inisiyatif kullanabilen taraf ayn zamanda kendine gvendiini ve gcnden phe etmediini de gstermi olur. Ekonomik alveriin nndeki engellerin kalkmas Konya, Kayseri ve Adana'dan Kahramanmara ve Gaziantep istikametine doru gelien ekonomik dinamizm alannn snr tesi bir nitelik kazanarak Halep ve am'a hatta daha da gneye doru genilemesine yol aacaktr. Gergin siyasi ilikilerin en etkili ilac ortak ekonomik kar alannn oluturulmasdr.
Irak ve Suriye politikalar kanlmaz bir ekilde Msr ve ran politikalarn da devreye sokacaktr. Trkiye-ran-Irak geni Mezopotamya-Basra hattnn, Trkiye-Suriye-Msr geni Dou Akdeniz hattnn i dinamiklerini belirleyen dengeler oluturmaktadr. Bu l ilikilerde Trkiye dlanan ve yalnzlaan taraf olmamaya azami zeni gstermek zorundadr.
Trkiye hangi gereke ile olursa olsun bu l dengelerde ikili kutuplarla kar karya kalmayacak bir esneklik iinde olmaldr. Ne kadar gl olursa olsun hibir lke Ortadou'daki bu hassas l dengelerde yalnz kalmann ykn kaldramaz. Ortadou'da diplomatik esneklik altyapsndan yoksun hibir askeri stnlk kalc bir zafer getiremez.
3. Trk-Arap ilikileri Asndan Trkiye'nin Ortadou Politikas a. Tarihi/Psikolojik Arkaplan Siyasi yaplanma asndan daha dinamik ve hareketli topluluklar oluturan Germenlerin Roma'nn Hristiyanln, Japonlarn in'in Budizmini kltr belirleyen bir din ve dnya gr olarak almalar gibi, Orta Asyadan hareketli ve dinamik siyasi kitleler olarak o dnem Arap egemenliinde olan blgelere giren Trkler de slamiyet'i benimseyerek ok ynl bir medeniyet dnm sreci iine girmilerdir. Nasl Hristiyanlk Germenlerin, Budizm Japonlarn tarihi kimliini bir medeniyet idrakine dntrmse slamiyet de Trklerin daha sonra kuracaklar Seluklu, Babr ve Osmanl gibi byk lekli siyasi yaplarn medeniyet temelini oluturmutur.
Bu ortak etkileim alan Fransz Devrimi ile yaanan ulusuluk akmlarnn Osmanl kltr-siyaset corafyasnda yol at idrak paralanmas ile zayflamtr. Ulus-devlet oluum srecinin getirdii ulusal kimlik ve siyaset yaplanmas ihtiyac, bu paralanmay bir tr "teki" alglamasnn douuna zemin tekil edecek bir psikolojik tepkiye dntrmtr. Smrgeci glerin etkisi ve I. Dnya Savanda yaanan gelimeler bu alglamay tahrik etmitir. Bu dnemden itibaren Trk milliyetileri bamsz bir Trk kltrnn oluabilmesi iin Arap tesirinden kurtulmay olmazsa olmaz art olarak grmeye, Arap milliyetileri ise Araplarn tekrar siyaset sahnesine dnnn Trk siyasetinin etkisinden arnmakla mmkn olabilecei kanaatini bir n kabul olarak benimsemeye balamlardr. Bu erevede Trk entelektelleri Arap etkisinde gelitii varsaylan Seluklu-Osmanl birikimini atlayarak slam-ncesi kltr ile moderniteyi irtibatlandrmaya alrken, Arap entelektelleri Arap dnyasnn bask altnda www.altinicizdiklerim.com 82 tutulduunu dndkleri Seluklu-Osmanl dnemlerini atlayarak Emevi-Abbasi dnemine atfen yeni bir siyasal yap ve kltr oluturmaya almlardr.
Arap entelektelleri iin 1258'de Badat'n derek Abbasi Devleti'nin fiilen yok olduu tarih ile modern Arap milliyetiliinin ve Arap ulus-devletlerinin doduu tarih arasndaki dnem, zellikle de Osmanl egemenliindeki (1516-1918) dnem tarih idrakinin dna itilmitir.
Yaklak dokuz asrlk Seluklu-Osmanl asrlarn tarih idrakinin dna iten her iki tepki de bir tr "tarihsizleme" problematiini beraberinde getirmitir. Bu yaklam biimleri Bat'daki ulus- devlet oluum tecrbesini de yeterince izleyememenin sonucunda tepki ular haline dnmlerdir. Bu yaklamn aksine Roma ve Vatikan' bnyesinde barndran talya'nn ulus- devlet oluumu da, Germen unsurlar bnyesinde barndran Almanyann ulus-devlet haline dnmesi de ortak Kutsal Roma-Germen tarihi tecrbe birikimini reddederek deil, gerek kltrel gerekse kurumsal dzlemde bu tarihi tecrbe birikimini kullanarak gerekleebilmitir.
Trk sekinleri iin modernleememenin nndeki engel Arap etkisindeki kltr birikimidir, dolaysyla da bu birikimi temsil eden corafyann tesirinden kurtulmadan modernlemek mmkn olamaz. Bu nedenledir ki, temelde Trk sekinlerindeki Ortadou imaj kltrel ynyle terk edilmesi gereken geri kalml temsil ederken I. Dnya Savandaki tecrbelerden beslenen siyasi ynyle de mmkn olduka uzak durulmas gereken bir askeri / siyasi risk alandr. Trkiye'nin blgenin kltrne ve i dengelerine yabanclamas, hatta bir lde kopuu, blgedeki deimelerin ritmini yakalama imkann yok etmi ve Arap imaj ile ilgili oluan genel n kabuller d politika yapmnn merkezine yerlemitir.
zellikle sekinlerin bilinaltlarn etkileyen bu karlkl alglama biimlerinin oluturduu psikolojik engeller Trk-Arap ilikilerinin diplomatik dzeydeki seyrini de, kresel ve blgesel dzeydeki muhtemel katklarn da olumsuz ynde etkilemektedir. ok yakn bir dneme kadar devlet tecrbesine sahip olmayan lkelerinin bu konuda psikolojik tepkilerle davranmas mazur grlebilir; ancak Trkiye gibi blgede yaklak drt asrlk mutlak ve kesintisiz egemenlik kurmu bir tarihi mirasa sahip bir devletin bu psikolojik engelleri aarak blgeyi btn unsurlaryla anlayabilen, tahlil edebilen, ynlendirebilen ve kuatabilen bir stratejik yaklam biimi gelitirilmesi gerekir.
b. Ortadou Dengeleri ve Trk-Arap likileri II. Dnya Savandan hemen sonra kuzeyden gelen Sovyet tehdidi basksn derinden hisseden ve bu nedenle Bat Blouna kayan Trkiye, Ortadou'da ortaya kan her yeni devletin muhtemel bir Sovyet mttefiki olmasnn dourabilecei kskaca kar psikolojik, diplomatik ve taktik hazrl iyi yaplmam refleksler gstermitir. Stratejik nitelikli bir blgesel planlamadan ok bu blok eksenli reflekslerin sonucunda srail'i ilk tanyan lkeler arasnda yer alnmas, Svey bunalm konusunda taknlan tavr, Badat Pakt'nn kurulmas ve Suriye ile savan eiine gelinen gerilim zaten varolan psikolojik birikimi siyasi bir kar kutup alglamasna dntrmtr. Bu dnemde Bat lkelerine kar anti-smrgeci bir siyasi sylem ve mcadele gelitirmeye balayan Arap kamuoyunda Trkiye bu kez smrge lkelerinin blgedeki stratejik orta olarak grlmeye balanmtr. Trkiye'nin mensubu bulunduu Bat Blounun genel tercihleriyle uyumlu bir ekilde gelitirdii blge politikas sadece blgeyle ilgili sonular dourmakla kalmamtr. Anti-smrgeci sylemi alternatif bir uluslararas siyasi bloklamann merkezine yerletiren ve ou smrge devrimleri ile kurulmu www.altinicizdiklerim.com 83 olan lkelerden oluan Balantszlar Blou nezdinde de ciddi bir itibar kaybna yol aan bu politika dounun ilk anti-smrgeci bamszlk savan yapm Trkiye iin nemli bir uluslararas yalnzlama srecine de sebep olmutur.
1964 Kbrs bunalm esnasnda ABD ile yaanan gerginlik ve Johnson Mektubu Trkiye'nin tek- ynl ve blok-eksenli d politika yaplanmasnda ciddi bir deiimin nn aarken, 1967 Savanda alnan yenilgiden sonra Nasr liderliindeki Arap milliyetiliinin de gemesi de Msr bata olmak zere radikal Arap lkelerinin tavrlarn gzden geirmelerine yol amtr.
Trkiye Johnson Mektubundan sonra bir taraftan SSCB ile ilikilerini gelitirirken dier taraftan ilerleyen yllarda bu konuda BM'deki yalnzln giderebilmek iin bata K yesi lkeler olmak zere Balantszlar Blou lkeleri nezdindeki iliki boluunu giderici abalar iine girmitir.
Karlkl diplomatik destek ihtiyacnn getirdii pragmatik konjonktr tarihi/psikolojik engellerin devre d kalmasna yol anca Trk-Arap ilikileri yetmili yllarda iyileme temaylne girmi, seksenli yllarn balarnda ise youn ekonomik balantlarla ortak kar alanlar olumaya balamtr.
Irak'n, elindeki silah stokunu Kuveyt zerinden kalc bir jeopolitik ve ekonomi-politik ranta evirme teebbsnn tetikledii II. Krfez Sava Trkiye'nin blge politikalar ve Arap lkeleri ile olan ilikilerinde nemli etkiler yapmtr. her eyden nce bu sava kresel dengeler ile blgesel dengeler arasndaki etkileimi maksimum dzeye karmtr. Bu da bata Trkiye olmak zere kresel dengeleri gzetme zorunluluu hisseden lkelerin blgesel manevra alanlarn daraltmtr. Trkiye'nin uluslararas koalisyonun liderliini stlenen ABD'den daha talep gelmeden boru hattn kapatmas ve ncirlik ssn askeri operasyonlara amas yannda st dzeyde ofansif bir sylem benimsemesi Arap dnyasnda ellili yllarda oluan, Batl glerin desteiyle Ortadou'da operasyonlara girien Trkiye imajn tekrar uyandrmtr.
Bu sava sonucunda Irak'n fiilen e blnmesinin kuzeyde ciddi bir g boluu dourmas ve Trkiye iin Trk-Irak snrn sadece d gvenlik iin deil, i gvenlik iin de hassas bir hat haline dntrmesi karlkl gvensizlii daha da pekitirmitir. Bu hattn PKK szmalar ile ie doru, Trkiye'nin kar mdahaleleri ile de Irak derinliine doru esnemeye balamas Trkiye Irak snrn sadece iki lke arasndaki snr olarak deil, bir Trk-Arap snr olarak gren Arap lkelerinin kar tepkilerini dourmaya balamtr.
Bylesi bir konjonktrde balayan Ortadou Bar Sreci, Trk-Arap ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. Trkiye'nin bu srecin merkezinde yer almamas ve bu srecin zellikle ekonomik alanla ilgili toplantlarna dahi aktif bir ye olarak arlmamas Trkiye'nin blge zerindeki etkinliini zayflatmtr. Taktik gerekelerle balatlan srail ile ilikilerin zamanla zellikle ortak gvenlik alanlarna ynelmesi, bu ilikinin Arap lkelerince stratejik bir ittifak gibi alglanmas sonucunu dourmutur.
c. Ortadou ile ilgili Projeksiyonlar ve Trk-Arap ilikilerinin Gelecei Trk-Arap ilikilerinin rasyonel bir zeminde tekrar kurulabilmesi sadece taraflarn karlkl karlar asndan deil, blgesel bar asndan da byk bir nem tamaktadr. Bylesi www.altinicizdiklerim.com 84 rasyonel bir zemin her eyden nce karlkl psikolojik rezervlerin almas, ortak bir blge kaderi bilincinin yerlemesi ve karlkl ilikilerin kresel denge kaymalarnn ynlendirmesine braklmamas ile mmkn olabilir.
Bylesi bir hazrlk safhasnda Arap toplumlarn tek bir kategoriye indirgeyen genellemeci ve yzeysel yaklamdan kanlmaldr. Byle bir yaklam Fas'tan Umman' a, lrak'tan Sudan'a kadar geni bir corafyaya yaylan ve bu yaygn corafyada farkl kltrel siyasi zellikler tayan toplumlar arasndaki nemli nanslarn grlmesini ve deerlendirilmesini gletirirken Arap dnyasn bir blok olarak grme temayl de kar-milliyetilik duygularn pekitirmektedir.
zellikle byk glerce desteklenen milliyetilik hareketleri Trkiye'nin Ortadou politikas iin en tehlikeli d politika opsiyonu durumundadr. Milliyetilik hareketlerinin ykseldii bir Ortadou konjonktr, Trkiye'nin blgede dorudan etki kurma yollarn kapatacak ve Trkiye'yi dier aktrlere baml politika oluumlarna mahkum brakacaktr. Trkiye'nin zellikle Arap milliyetiliinin trmand bir Ortadou'da etkin olabilmesi demografik adan mmkn deildir. Milliyetilik akmlarnn ve etnik-temelli siyasi hareketlerin trmandrlmas Osmanl bakiyesi btn unsurlar barndran Trkiye'nin i btnl asndan da byk sakncalar douracaktr.
Bunun iindir ki Trkiye'nin Arap lkelerini Trkiye-kart bir milliyetilik etrafnda birletirecek konjonktrlerden kanmas gerekir. Kendi iinde blnm olan Arap lkelerinin zellikle tepki hareketlerinde bir araya gelebildii ve Balantszlar Blou bata olmak zere birok uluslararas forumu harekete geirebildii unutulmamaldr. Uluslararas forumlarda Rum ve Ermeni lobisinden sonra Arap lobisini de karsna alan bir Trkiye'nin etkin diplomasi takibinde nemli engellerle karlaaca bir gerektir.
srail ile ok hzl bir srete ve yaylarak gelien, bu ynyle de iddia edildii taktik ve snrl niteliinden uzaklaarak stratejik bir grnm kazanan ilikiler dolayl olarak Arap milliyetilii dalgasnn ykselmesine yardmc olmu bulunmaktadr.
Ortadou politikasndaki en byk risk geni cepheli bir bloklama hareketinin karsnda yalnz kalmaktr.
Muhtemel bir kutuplama ihtimalinin en nemli engelleyici tedbiri Arap lkeleri ile teke tek yrtlen ikili ilikilerin eitlendirilerek ve karlkl kar alanlarn geniletecek ekilde derinletirilerek gelitirilmesidir.
Zahiri olarak ortaya kan bir kutuplama ihtimali karsnda blgedeki Arap olmayan dier Mslman lke olan ran ile ilikilere zen gsterilmelidir. Trk-Arap ilikilerinin tkand noktada devreye girebilecek Trk- ran ilikileri blgesel yalnzlamay azaltacak yegane faktr durumundadr.
Trkiyenin Arap kamuoyu tarafndan kresel dengelere dayal baka lkelerin hesaplarnn pivot lkesi gibi grlmesi, bu kresel aktrn kimliinden bamsz olarak Trkiye'nin blgesel imajn ve etkinliini zaafa uratmaktadr. Ksa-dnemli taktik hesaplar kalc stratejik imaj www.altinicizdiklerim.com 85 bozukluklarna yol amamaldr. Blgedeki tarihi derinlii ve tecrbe birikimi Trkiye'nin herhangi kresel bir bloun ya da gcn blgedeki uzants olduu imaj ile ters dmektedir.
4. Trkiye-srail ilikilerinin Kresel ve Blgesel Boyutlar a. Kresel Boyut Bu lkenin douu temelde Atlantik (ngiltere-ABD) ekseninin destei ile sz konusu olmutur, Trkiye de II. Dnya Savanda sz konusu olan Sovyet tehdidini ayn eksen dorultusunda stratejik bir tercih yaparak amtr. Bu kresel eksen paralellii srail asndan Trkiye'yi kanlmaz bir blgesel partner konumuna getirirken, Trkiye blgesel politika oluumunda srail'in kresel balantlarn ve zellikle ABD bnyesindeki ve zerindeki etkisini srekli gz nnde bulundurmutur.
Bu kresel eksen paralelliinde srail'in blgesel nitelikli bir ulus-devlet olma niteliinden ok, bata ABD olmak zere kresel gler zerinde bask gcne sahip uluslararas Yahudi lobisinin gc etkili bir rol oynamtr. zellikle Rum ve Ermeni lobilerinin Trkiye-kart etkinlikleri, Yahudi lobisinin desteini bir kar-denge unsuru olarak gndeme getirmitir.
Ortadou Bar Srecinin srail zerindeki uluslararas blokajlar kaldrmas Souk Sava dneminde yaad ift ynl bask karsnda srail ile ilikilerini genellikle deklare edilmemi pozisyonlarda srdren Trkiye'nin daha rahat davranmasna yol amtr. te yandan srail'in zellikle SSCB'nin boaltt alanlarda etkin bir politikaya ynelmesi, ayn alanlara ynelik doal bir stratejik ilgi duyan Trkiye ile bu lkenin Ortadou-d alanlarda da ABD- eksenli politikalarda ibirlii yapabilecei kanaatini yaygnlatrmtr.
abuk ve esnek nitelikli taktik hamlelerin ynlendirdii dinamik gler dengesinin seyrettii uluslararas ilikiler konjonktrnde, bu tarz sabit nitelikli ve stratejik grnm statik bloklama grnmleri, zamanla bu grnm veren aktrlerin hareket alann daraltc etki yapar. likilerin derinletii ilk dnemlerde her iki taraf iin de kresel tercihler asndan uygun gibi grnen bu yneli zamanla dier kresel ve blgesel aktrlerle ilikiler asndan alternatif maliyetler oluturmaya balamtr.
ABD-srail-Trkiye geni eklinde formle edilen yaknlama, Trkiye'nin bata AB olmak zere in ve Rusya gibi dier kresel aktrlerle olan ilikilerinde belli rezervlerin olumasn da beraberinde getirmitir.
b. srail'in Blgesel Stratejisi, Ortadou Bar Sreci ve Trkiye-srail likileri srail iin blgedeki varln ve etkinliin temel art olagelmitir: (i) Uluslararas gvenlik desteinin ve hukuki meruiyet temelinin salanmas, (ii) ilk planda bir Arap-srail problemi olarak alglanan Ortadou problematiinde Arap-olmayan Ortadou unsurlarnn aktif desteinin ya da en azndan pasif tarafszlnn salanmas, (iii) Arap lkelerinin bir blok haline gelmesini nleyecek manevralarla Araplar aras dengelerin ritminin kontrol edilmesi.
Bu ilikinin PKK'y destekleyen ve Yunanistan ile Trkiye-kart bir balant oluturma abasnda olan Suriye'ye kar taktik nitelikli olduu, anti-terr istihbaratn glendirmeye ynelik olduu, Trkiyenin askeri modernizasyon projeleri iin yeni imkanlar oluturduu gibi argmanlarn da Trkiye'nin doksanl yllarn sonuna doru blgedeki diplomatik manevra alannn daralmasn nlemedii aikardr. www.altinicizdiklerim.com 86
Ayrca bu iliki Trkiye gibi blgenin tarihi ve corafi derinlii haiz en gl lkesinin Ortadou Bar Srecinde etkin bir rol almasn salayamad gibi bu srete edilgen bir faktr gibi grlmesine de yol amtr.
Gerek Ortadou'nun yeniden yaplanmas gerekse Trkiye-srail ilikilerinin bu yaplanma iindeki yeri yeniden deerlendirme gerektiren unsurlar barndrmaktadr.
Gvenlik maliyeti ile ekonomik kar arasndaki bu dengesizlik, Trkiyenin Bat Blou ile kurduu ilikilerin en temel zelliidir. Gemite NATO'nun gney kanadnn gvenlik ykn tad halde uzun yllar AB'nin ekonomik rantndan uzakta tutulan ve Bat lkelerinin gvenlik ykn paylaan ama ekonomik kaynaklardan uzak tutulan bir konumda tutulmak istendii kukusu uyanmaktadr. Ortadou'nun ekonomik kaynaklar zerinde u veya bu ekilde sz hakkna sahip olmadan bu blgede gvenlik jandarmas rolne soyunmak ve bu yolla kendi i gvenliini salamaya almak, ok kolay grnen ama ok riskli bir oyundur. Trkiye, bu yeni Ortadou politikasnda niin ekonomik forumlardan ok gvenlik aranjmanlar ile ilgili olarak devrede tutulduunu sorgulamak zorundadr.
srail'in Rusya ve Fransadan sonra Kbrs Rum Kesimi'ne silah salamaya alan nc nemli lke olmas dikkat ekicidir.
srail yetkilileri kendileri asndan hakl bir tercihle srail-Trkiye ve srail-Rum-Yunan ilikilerini birbirinden bamsz ileyen iki hat zerinde yrtmeye almlardr. Bu da onlar asndan anlalr bir tercihtir, nk srailli yetkililer Yunanistan ve Kbrs Rum Kesimi'nin Avrupa Birliinin Dou Akdeniz blgesine sarkan ucu olduunun farkndadr ve blgeleraras etkileimi gzeten bir esneklik pay bulundurmaktadr.
Ortadou'da hzla deien dengeler arasnda deimeyen yegane unsur blgenin su ve petrol kaynaklar ile diplomatik mcadele arasndaki yakn ilikidir. Ortadou'da dorudan ya da dolayl olarak su veya petrole dayanmayan sava da olmaz, bu kaynaklarn dalmnn tartlmad bir bar sreci de. lk defa,1995 srail-Suriye grmeleri srecinde dnemin srail babakan imon Peres, Golan tepelerindeki su kaynaklan konusunda kesin bir mutabakat salanmadan Suriye ile bir anlamaya varlamayacan beyin ettikten sonra bu konudaki zmn, Golan'n Suriye'ye terk edilii halinde bile su kaynaklar zerindeki srail egemenliinin srmesi ve Suriye'nin buradaki su kaybnn Trkiye'deki su kaynaklarndan karlanmas olacan ifade etmitir. Bylece srail anlama dolaysyla herhangi bir su rezervi kaybna uramayacaktr.
5. Tarihi Derinlikten Jeopolitik Etkileime Trkiye-ran ilikileri a. Trk-ran ilikilerinin Jeopolitik ve Tarihi arka plan Avrasya ana ktas iin gelitirilen jeopolitik kavramlar kullanlarak bir tanmlama yaplrsa kenar kuan (Rimland) merkezi hattn oluturan bu iki lke mihver alana (Heartland) egemen olan gcn (Rusya) basksn srekli olarak hissetmilerdir ki bu zellik iki lkenin modern dnemdeki siyasi ve stratejik tercihlerini etkilemitir.
Osmanl Devleti'ni uzun mrl klan jeopolitik unsurlardan bir tanesi de dou-bat istikametindeki Darius sarkac ile, bat-dou istikametindeki Byk skender sarkacn bir btn www.altinicizdiklerim.com 87 olarak gerekletirmi olmasdr. Bu baarnn kuzey ve gney istikametindeki stratejik yaylmalar ile desteklenmi olmas Osmanl Devleti'ni Afro-Avrasya ktasnn i stratejik btnlk tayan en uzun mrl siyas gc haline dntrmtr.
Ayn jeokltrel ve jeopolitik hattn zerinde bulunan bu lkelerin kaderleri, savasalar da ittifak etseler de, birbirlerinden tamamen koparlamaz.
SSCB II. Dnya Savandan sonra Trkiye'den, Boazlarda imtiyaz ve Kars ile Ardahan talep ederken, randan da Kuzey ran'n petrol kaynaklar zerinde imtiyaz talep etmitir. Kuzey kara gcnden gelen bu tehdit her iki lkeyi de deniz gc arlkl Bat gvenlik emsiyesine yneltmitir.
b. Trkiye-ran likilerinin Kresel Boyutu Devrim ile balayan ve Rehineler Krizi ile trmanan ABD-ran gerginlii ran' seksenli yllarda kresel lekli bir gerilimin taraf haline getirmitir. ABD'nin ran' uluslararas alanda dlama abalar bu lkeyi ah dneminin ABD-eksenli klasik izgisinin dna karak SSCB, AB ve Asyal glere yaklatrmtr.
Trkiyenin ayn dnemde 12 Eyll askeri mdahalesinin de etkisiyle Avrupa'dan uzaklamas ve hala temel kresel tehdit olarak SSCByi gryor olmas ABD'nin stratejik eksenine daha da derinlemesine ynelmesi sonucunu dourmutur.
ABD'nin ran ve Irak'a uygulamaya balad ifte-kuatma politikas ile Trkiye'nin yeni jeopolitik boluk alanlarna ABD'nin stratejik orta olarak girme tercihi arasndaki paralellik, Trk-ran ilikilerinin rasyonel nitelikli blgesel ve ikili ilikiler boyutlarnn kresel tercihlerin glgesinde kalmas sonucunu dourmutur.
Trkiye-AB ilikilerindeki younlama ister istemez ortak d politika yapm alann da etkisine alacaktr. ABD'nin aksine Ortadou politikasnda ran faktrn srekli bir ekilde devrede tutan AB ile Trkiye'nin d politika tercihlerindeki muhtemel yaknlama Avrasya ana ktasnn gney hattn bat-dou istikametinde kesen Trkiye-ran hattnn AB asndan nemine yeni unsurlar katacaktr.
c. Trk-ran ilikilerinin Blgesel Kanatlar Trkiye ve ran'n ok ynl jeopolitik yaplanmas bu iki lke arasndaki ilikilerin, dolaysyla da Trkiye'nin rana dnk politikasnn, en azndan kanatl olmasn gerektirmektedir: Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya.
Blge tesi byk glerin bu ilikilerin belirleyici unsuru halinde tutulmas bu tarihi birikime de, reel politik gerekliklere de aykrdr. arpc bir kyas ile ortaya koymak gerekirse, u anda geerli olan Trkiye-ran snrnn tarihi (1639 Kasr- irin) bile ABD'nin tarihinden (1774) ve Alman birliinin salanmasndan (1871) daha eskidir.
Trk-ran ilikileri Ortadou dengelerinin en temel belirleyici faktrlerinden birisidir. Trk-ran ilikilerinin dier iki nemli kanad olan Kafkaslar ve Orta Asya dengelerinin Ortadou ile oluturduu etkileim havzalar bu belirleyicilii daha da artrm bulunmaktadr. Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya gibi blgesel kanatlarla ilgili politikalarn genel Asya politikas www.altinicizdiklerim.com 88 erevesinde dengeli ve koordineli bir ekilde yrtlmesi Trk-ran ilikilerinin temelini oluturmaktadr.
6. Kresel ve Blgesel Dengeler Asndan Krt Meselesi, Kuzey Irak ve Trkiye Irak ve Irak'taki belirsizlie bal olarak gittike uluslararas bir nitelik arz eden Krt Meselesi de bu adan soukkanl bir ekilde deerlendirilmek zorundadr.
a. Krt Meselesinin Jeopolitik, Jeoekonomik ve Jeoetnik/Jeokltrel arka plan Krt nfusun yayld corafyay gz nne aldmzda Krt Meselesinin kresel ve blgesel dengelerde tad nemi ve blge iinde bir belirsizlik unsuru haline dntrlmesinin arka planndaki temel sebebi anlamak da kolaylar. Bu corafya, kendi iinde jeopolitik bir btnlk oluturmas g bir gei alan tekil etmektedir. Ortadou ve Avrasya'nn en nemli gei alanlarndan birini oluturan bu corafya bu ynyle kresel ve blgesel rekabetlerin ekim alan haline getiren, jeopolitik bir i btnlk oluturamamas dolaysyla da istikrarszlk kayna olmaktadr.
Gei blgesi asndan bu derece nemli bir konuma sahip olan bu corafyann bir i jeopolitik btnlk oluturamamasnn en nemli sebebi dorudan bir deniz balantsnn olmaydr. Bu da bu corafyann deniz balants olan bir blge lkesi ile btnlemesini kanlmaz klmaktadr.
Krt Meselesinin jeoekonomik arka plannda ise bu jeopolitik yapnn kanlmaz olarak kurduu petrol-su-petrol dengesi yatmaktadr. Kafkasya ve Hazar petrollerini Mezopotamya su havzas zerinden Krfez petrol kaynaklarna balayan jeoekonomik hat, blgeyi uluslararas rekabetin odak noktasna eken dier nemli bir unsurdur. Trkiye'nin GAP projesi ile bu jeoekonomik hattn merkezinde yeni bir kaynak-g ilikisi kurmaya balamas, dier glerin bu meseleye ynelik ilgilerini artrm ve belki de PKK terrn trmandran blge-d tahriklerin bir tr gerekesi olmutur.
Daha geni lekli Ortadou Meselesini daha dar lekli Krt Meselesi haline dntrme abalarnn arkasnda da bu jeoekonomik altyap vardr.
Krt Meselesinin jeokltrel/jeoetnik temelinde Krt nfusun Ortadou'nun dier nemli yerleik unsuru olan Trk, Arap ve Acem nfusun etkinlik alanlarna yaylm olmas yatmaktadr. Bu sebepledir ki bu temel unsur ile ilikili politika gelitiren her byk g Krtleri u ya da bu ekilde stratejik denklemin bir yerinde kullanmaya almaktadr.
Gerek Trk, Arap ve ran devletleri iin ve gerekse bu devletler arasnda vuku bulacak ihtilaflarn krklenmesinde byk glerce her an kullanlma tehlikesi iinde olan Krt nfus bu stratejik oyunun srekli maduru haline gelmektedir.
zellikle airet kltrnn oluturduu siyasi birlikler arasnda bn Haldun'un asabiyet teorisini teyit eder ekilde sren kat rekabet unsurlar btn taraflarn gcn uzun dnemde trpleyen bir ksr dng oluturmaktadr.
Gruplarn i dinamiklerinin basks her trl rasyonel zm arayn engellemektedir. Kan davalarnn aileler arasnda yol at kk lekli atmalar ile i savan taraflar www.altinicizdiklerim.com 89 arasndaki byk lekli atmalar arasnda gerek psikolojik altyap gerekse mantk silsilesi acsndan hemen hemen hibir fark yoktur. Kar tarafa son darbeyi vuran yeni bir kar darbe yemenin tedirginliini yaamakta, darbe yiyen ise szde onurunu kurtarmak uruna mukabil darbe iin en uygun konjonktr ve frsat kollamaktadr. Bylece imkanlar deerlendirme sanat olan diplomasi yerine ldrc darbe vurmaya ynelen askeri frsatlk devreye girmektedir.
Taraflarn bu psikolojisini yakndan bilen ve takip eden d aktrler, bu atmann devamnn kendilerine salad mdahale avantajnn srmesi iin ou zaman bunalm zc bir rol stlenmektense nihai galibin olmad bir denge halinin srmesini tercih etmektedirler. Bu da gerilemekte olan tarafa salanan lojistik destek ile gerekletirilmektedir. Btn bu oyun iinde en ok kaybeden ise ksr dngde daha hzl dndke zafere yaklat vehmine kaplan, ama her dnte daha fazla enerji ve kaynak kaybeden blge halklar olmaktadr.
Daha nce nemli lde Filistin-petrol denklemine oturtulan Ortadou meselesi son on yl iinde Krt-su denklemine dntrlmeye allm ve bunda da nemli bir mesafe alnmtr.
Yeni bunalm odann Iraka kaym olmas son derece nemlidir, nk Irak Ortadou'daki otantik Mslman topluluklarn btn elikilerini barndran bir zellie sahiptir. Bir taraftan Trkmen-Krt -Arap-Acem etnik unsurlarn, dier taraftan da Snni-ii mezhep unsurlarn barndran ve bu unsurlar kendi i blgesel dengelerine yanstan Irak, Ortadou'nun jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik kilidi konumuna gelmitir.
Doksanl yllar boyunca Ortadoudaki askeri hareketlilik ve risk srail ve Filistin snr boylarnda deil, Irak snr boylarnda ve Mezopotamya-Krfez derinliinde olmutur. Kuzey Irak'taki etnik- temelli gerilim ile gney Irak'taki mezhep-temelli gerilimin e zamanl trmanlar gstermesi bunun nemli bir gstergesidir.
ran-Irak Sava ve Krfez Sava ile trmanan PKK terr aka gstermitir ki, blgesel bar temin etmeden i bar salamak da zordur. Ortak tarihi tecrbe dolaysyla Krt Meselesine ynelik en kalc, soukkanl ve kuatc politika da Trkiye'den beklenebilir.
Trkiye bu jeoekonomik, jeopolitik ve jeoetnik unsurlar da gz nnde bulundurarak en azndan bin yllk bir tarihi ortak olarak ekillendirdii farkl kkenden gelen btn unsurlar bartran ve kuatan bir kltrel alm salamaldr. Trkiye, kendi blgesel karlarnn da blge insannn da blge-d glerce istismar edilmesine izin vermeyecek bir stratejik basiret gstermek zorundadr.
b. Kresel Aktrler, Belirsizlik Alanlar ve Krt Meselesi ABD'nin gerek Kuzey lrak'taki belirsizlik ve i ekimelerdeki gerekse Irak' fiilen e blen statkodaki uzun dnemli stratejik hesab ve prensibi aktr: Blgeyi mmkn olduunca daha kk lekli birimlere indirerek blgesel g temerkzn gerekletirebilecek lkelerin saysn azaltmak ve bu kk lekli birimlerin i ekime ve ittifaklarn kullanarak mdahil pozisyonunu srdrebilmek. Bu stratejik hesabn arkasnda da kresel g merkezleri karsndaki arbiter (arabulucu/denge salayc) konumunu muhafaza ederek kresel sistemin Atlantik eksenine dayal zelliinin sarslmasnn nne geme hesab vardr. Ortadou'da etki gc azalm bir Amerika'nn Avrupa ve Dou Asya karsndaki g pozisyonu byk bir www.altinicizdiklerim.com 90 zaaf gsterir. Ortadou'nun daha kk lekli g merkezlerine ayrlmas srail'in stratejik hesaplar ile de tam bir uyum arz etmektedir.
Kuzey Irak'taki Krt gruplar bu konjonktrn kendilerine bir devlet kurma ans tanyabilecei konusunda srekli bir beklenti iinde tutula gelmilerdir. Bu hedef iin blge-tesi gler olarak ABD ve ngiltere'ye, blgesel gler olarak da kimi zaman Trkiye'ye, kimi zaman da ran'la yaknlaan, deiken ve esnek bir politika takip eden Krt gruplar, ABD ve Avrupann kresel hesaplar ile Trkiye, ran ve Suriye'nin blgesel hesaplarnn kesiim alanlarnda kendilerine bir hayat alan amaya almlardr.
Krt Meselesini bu eksende temelde Irak probleminin bir unsuru olarak gren ABD, en azndan meselenin bu safhasnda Krt Meselesini temelde Trkiye ile ilikilerdeki problem alanlarndan biri olarak gren Avrupadan farkllamaktadr. ABD ile Avrupann Krt Meselesine baktaki fark, zetle vurgulamak gerekirse, udur: ABD Krt Meselesini ilk safhada temelde Irak probleminin bir paras olarak grrken, Avrupa ayn meseleyi temelde Trkiye meselesi olarak grmektedir. Krt Meselesinin Irak snrlar iinde ele alnmas Avrupann, Trkiye snrlar iinde ele alnmas da ABD'nin bu meseledeki karlarn btnyle tanmlayamamaktadr.
Avrupa'nn Krt Meselesini Trkiye'nin AB mracaatnn bir unsuru yapma yannda bata Yunanistan ve Almanya olmak zere Avrupa lkeleri ile yrtlen ikili ilikileri de etkileyen bir temel problem alan olarak grmesi Trkiye'de hemen ve dorudan tepkiler dourmaktadr. ABD'nin Krt Meselesini lrak ekseninde zmeye ynelmesi ise ilk raundda dorudan bir atma dourmuyor grnse de, ikinci raundda Kuzey lrak'taki oluumun Trkiye iinde yarataca etkiler dolaysyla Trkiye'nin ABD'nin tavrna da phe ile yaklamasna yol amaktadr. zellikle ABD'nin Kuzey Irakl liderleri Trkiye'yi bilgilendirmeksizin Washington'da bir araya getirmesi bu konudaki kukular daha da artrmtr.
c. Siyasi Kltr ve Blgesel Etkinlik Trkiye'de mesele ya PKK ve terr eksenli olarak bir siyasi gvenlik problemi ya da ekonomik gerilik eksenli olarak bir "Dou Meselesi" eklinde grlmtr. Bu iki husus da meselenin nemli boyutlarn ihtiva etmekteyse de uzun dnemli ve kalc bir zm iin bizatihi yeterli deildir. Irak'taki belirsizlik ve Kuzey Irak'ta her an karakter deitirebilecek siyasi stat varolduka "Krt Meselesi"nin Trkiye'nin ve blgenin gndeminden dmesini beklemek ok gtr.
calan'n yakalanmas "Terr Meselesi"nin devre d kalmasyla Krt Meselesinin daha ak ve dorudan bir ekilde ifade edilmesi sonucunu dourabilir.
te yardan, blgenin ekonomik kalknmasnn meseleyi uzun dnemde zebilecei kanaati de, doru unsurlar ihtiva etmekle birlikte, sonucu belirsiz bir iyimserlii kendi iinde barndrmaktadr.
Bugn daha iyi durumda olan blge halknn problemlerini istismar eden PKK'nn Yunanllarla ve Ermenilerle birlikte bir cephe oluturmu olmas, zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir olgudur. Ekonomik kalknma, i ve d konjonktr birbirine balayan bu gibi meselelerde nemli bir ara olmakla birlikte, ana ekseni oluturan yegane ara niteliinde deildir.
www.altinicizdiklerim.com 91 Meselenin uzun dnemli ve kalc zm kltrel, ekonomik, siyasi ve diplomatik boyutlarn entegre bir ekilde yeniden deerlendirilebilmesine baldr. Bu boyutlarn hibiri tek bana yeterli deildir. Btn bu boyutlar ihtiva eden ve belirleyen temel zm unsuru ise kltrel, ekonomik ve siyasi meruiyetin temelini oluturan aidiyet hissidir. Bir siyasi sistem, bir ekonomik dzen ve nihayet bir kltrel evre, toplumun btn kesimlerini kuatan bir aidiyet hissi douramyorsa, d jeopolitik kar atmalarndan beslenen bu tr i gerilim alanlarnn yeni niteliklerle tekrar tekrar gndeme gelmesi artc olmayacaktr.
Toplumun btn kesimlerini ve lkenin btn blgelerini ayn vatandalk ba ile kuatan bir siyasi kltr gelitirmeksizin d aktrlerin i yapmz etkilemesinin nne geebilmek mmkn deildir.
Bugn paralanm grnen ve bu paralanmlk iinde blge zerinde hesap kuran byk glerce istismara ak bir yumuak karn oluturan "Krt jeopolitii" uzun dnemde aidiyet hissini en youn bir ekilde yaad blgesel bir g ile btnleme sreci iine girecektir. Uzun dnemde meselenin odak noktas blge halknn aidiyet hissini pekitiren bir kader birlii meruiyeti ile zmlenecektir.
Trkiye terre ciddi bir darbe vurulduu bu dnemde toplumsal aidiyet hissini sarsma riski tayan bir sylem yerine, terrist grup ile Krt halkn ayrtracak ve masum blge halkn yeni bir aidiyet hissi ile kucaklayacak kltrel, siyasi ve ekonomik politikalar gelitirmek zorundadr.
her eyden nce yaklak bin yl birlikte yaam olmakla birlikte etnik nitelikli hibir atmaya taraf olmayan Trk ve Krt nfus Bat karsnda son direni noktas olan Osmanl Devleti'ni birlikte savunmular ve bu savunmann yetersiz kald bir dnemete de stiklal Harbini birlikte yrtmlerdir.
Sabit veriler olan ortak tarih, corafya, din ve kltr unsurlar Anadolu'nun deiik blgelerinde yaayan bu insanlarn ortak bir sosyal aidiyet hissi ile kaynamalarn salamtr. Tarihi birikim ile desteklenen bu aidiyet hissinin zaafa uratlmas PKK'dan daha tehlikeli sonular dourabilir.
Toplumun btnn hibir ayrma tabi tutmadan kucaklayan bir vatandalk bilinci ve hukuku oluturmakszn toplumsal aidiyet hissini siyasi meruiyet alanna tayabilmek mmkn deildir.
Dolaysyla, kltrel, ekonomik ve siyasi zm tekliflerinin dayanmas gereken iki ana ilke olmaldr: (i) Toplumun aidiyet hissini bir btn olarak glendirmek ve bu aidiyet hissini pekitirecek tarihi, dini, kltrel ve corafi unsurlar desteklemek; (ii) siyasi meruiyetin temeli olan eit vatandalk bilincini hibir d mdahaleye ihtiya hissettirmeksizin garanti altna almak.
Jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmann rtt alanlar kronik ve her an trmanmaya hazr atma alanlarn, bunlardan ikisinin rtt alanlar konjonktrel dalgalanmalar gsteren bunalm alanlarn, birinin olduu alanlar ise potansiyel gerilim alanlarn oluturmaktadr. Ortadou, her paralanmann da izlerinin grld bir blgedir. Smrgeci dnemde belirlenen kar alanlarndan ulus-devlet yaplanmalarna www.altinicizdiklerim.com 92 dnm srecinde ortaya kan siyasi birimlerin belirledii snrlar ile bu jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanma arasndaki elikiler blgeyi uluslararas ilikilerin bunalm potansiyeli yksek blgelerinden birisi haline getirmi bulunmaktadr.
Trkiye, blgede sahip olduu tarihi ve corafi derinlik ile bu jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmann yol aabilecei bunalmlar nceden grebilen ve soukkanl bir ekilde deerlendirebilen aktif bir blge politikas gelitirmek zorundadr. Bu paralanma karsnda edilgen bir tutum taknmak Trkiye'nin blgesel etkinliini yok etmek yannda i ve d gvenlii ile ilgili ciddi riskler de dourabilir.
Blgenin son jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik btnlnn tarihi mirass olan Trkiye, bu jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmay aabilen ve blgeyi bir btn olarak kuatabilen bir stratejik yaklam gelitirmek ve bu yaklam taktik bir esneklik iinde kademeli bir ekilde uygulamaya koymak zorundadr. Bylesi bir stratejik yaklam, Trkiye'nin sadece blge zerindeki etkinliini artrmakla kalmayacak, ayn zamanda, kresel dengelerle blgesel dengeler arasnda hibir aktrn gz ard etmesi mmkn olmayan bir ilev stlenmesini de salayacaktr.
Trkiye, istese de istemese de, 21. yzyla ynelik Irak-Krt ve su eksenli bu yeni projeksiyonun merkezinde bulunmaktadr. Bylesi bir konjonktrde Trkiyenin tutarl bir Avrasya stratejisi iinde bir Asya derinlii kazanmas kanlmaz bir stratejik tercih olarak nemini korumaktadr. Bu Asya derinliinin olmazsa olmaz art da Ortadou politikas zerindeki etkinliktir.
Trkiye, Ortadou'da karlmas muhtemel etnik-temelli gerginliklerin ksa dnemli ve taktik taraf olmaktansa, kapsayc bir jeokltrel tanmlama ile bu gerginliklerin uzun dnemli zm merkezi olma konumunu kazanmaldr. Bu da gerek Trkiye'nin i siyasi kltrn blc-kutuplatrc tavrlardan uzaklatrlarak btnletirici bir nitelie brnmesi gerekse Ortadou'da blgesel bar kurucu rolnn benimsenmesi ile salanabilir. Kendi iinde kimlik blnmesi yaayan ve devlet-toplum ilikisi zaafa uratlm bir Trkiye'nin bu yeni projeksiyonlarda yeni risklerle karlamas kanlmaz olacaktr.
Btn bunlarn devreye sokulmas iin her eyden nce Ortadou'yu Araplardan oluan bir problem blgesi olarak gren basitletirici yaklam terk edilmelidir.
D D r rd d n nc c B B l l m m A Av vr ra as sy ya a G G D De en nk kl le em mi in nd de e O Or rt ta a A As sy ya a P Po ol li it ti ik ka as s
I. Orta Asya'nn Uluslararas Konumunu Etkileyen Faktrler 2. Tarihi ve Jeokltrel Faktr 1197'de Delhi'nin fethinden sonra bu tarihi ve jeokltrel hattn da slam medeniyetinin merkezi haline dnm olmas ran, Turan ve Hind arasndaki ilikilerin slam medeniyeti iindeki liderlik mcadelesi halinde seyretmesi sonucunu dourmutur. Smrgecilie kadar srecek bu i liderlik rekabetinin ilgin bir yn de bu rekabeti havzada da srdren unsurlarn hemen hemen tamamnn Turan kkenli insan unsurundan kaynaklanm olmasdr.
www.altinicizdiklerim.com 93 Orta Asya Timur'un,kurduu siyasi hakimiyetten sonra hanlklar arasnda bllrken slam medeniyeti bnyesindeki i rekabette Balkanlar-Anadolu (Osmanl, ran (Safevi), Orta Asya (zbek), Hind (Babr) hakimiyet alanlar ne kmtr.
Bu rekabette mezhep farkllklar dolaysyla Osmanl-ran, ran-zbek, ran-Hind ilikileri gergin geerken ran ve Rus faktrne kar Osmanl-zbek, Portekiz ve ngiltere faktrne kar da Osmanl-Hind ilikileri genellikle ittifak ilikisi iinde seyretmitir.
Batl glerden gelen basklar karsnda bir Avrasya derinlii kazanmak isteyen Osmanl yneticileri bu kader ortakln stratejik bir parametre haline dntrmeye almlardr. Bu izleri hem II. Abdlhamid'in slamclk siyasetinde hem de onu tahttan indirerek ibana gelen ttihad Terakki'nin Trklk ve slamclk siyasetlerinde grmek mmkndr.
Ruslarn Avrasya'y dorudan kontrole dayal kara jeopolitii ile ngilizlerin Avrasya'y kuatmaya ve deniz kylarndan merkeze ynelik yaylmaya dayal deniz jeopolitii arasndaki rekabetin oluturduu Byk Oyun'un kurban olan Orta Asya, kltrel, siyasi, ekonomik ve demografik bir dalma ve k dnemi yaamtr.
Souk Sava sonrasnda yaanan ba dndrc deimelerle beklenmedik bir ekilde tekrar hrriyetlerine kavuan blge lkeleri elikili ve karmak bir dnm sreci iine girmilerdir.
3. Demografik ve Jeoekonomik Faktr Demografik adan ele alndnda Orta Asyay stratejik adan farkllatran en temel zellik kendisini evreleyen blgelere gre son derece az bir nfus younluuna sahip olmasdr. Btn Afrika ktasnn yaklak yarsna tekabl eden bir alana sahip olan Sibirya'nn nfusu ise sadece 40 milyondur.
Dnya nfusunun ve enerji kaynaklarnn drtte n, toplam retimin yzde altmn barndran Avrasyann jeoekonomik zellikleri ve kaynaklar ile bu ana ktann merkezini tekil eden Orta Asyann demografik yaps arasndaki dengesizlikler blgeyi muhtemel stratejik rekabetin nemli alanlarndan birisi haline getirebilecek zellikler tamaktadr. Mesela, hzl ekonomik gelime trendinin yol at enerji sknts ile kar karya bulunan in'in nmzdeki yllarda enerji talebinin yaklak yzde seksenini kmrden karlayaca, buna mukabil dnya kmr rezervinin yine yaklak yzde sekseninin Rusya'nn Sibirya ve Uzak Dou blgelerinde yer ald dnlrse Avrasya'da trmanmas muhtemel stratejik rekabetin jeoekonomik temelleri daha rahat anlalabilir. in'in insan kayna fazlas ile Orta Asya ve Sibirya'nn doal kaynak fazlal arasndaki denge problemi Avrasya dengelerinin nemli ekonomik gerilim alanlarndan birini oluturmaya adaydr.
Orta Asya, gndeme arln koymas bakmndan daha yaygn bir ekilde bilinen ve tartlan doal gaz ve petrol kaynaklar dnda stratejik adan son derece nemli mineral kaynaklarna da sahiptir.
Yanl sanayileme stratejisinin yol at evre felaketlerine ramen dnyann hala en bakir alanlarn oluturan blge nemli potansiyelleri bnyesinde barndrmaktadr. Mesela, derinlii ile mehur Baykal Gl tek bana dnyann toplam tatl su kaynaklarnn bete birine sahiptir.
www.altinicizdiklerim.com 94 II. Sovyet Sonras Dnem ve Orta Asya'daki Dnm Ateist bir eitim politikas ile slam kimliini, kk lekli etnik kimlikleri gelitirmeyi hedef edinen yerelletirme (nativization) politikas ile Orta Asya dzeyinde btnlemeyi salayabilecek Trk kimliini yok etmeye alan Sovyet sisteminin k, btnletirici reel kimliklerin etkisini artrmas iin uygun bir zemin temin etmitir. Ancak geen sre iinde gerek eitim sistemi gerekse yeni Orta Asyal aydn prototipi konusunda yeterli atlmlarn yaplamam olmas ve altyap yetersizlikleri dolaysyla varolan statkoyu srdrme abalarnn n plana kmas, btnletirici kimliklerin etkisini engellemi ve kimi siyasi provokasyonlarla yerel kimlikler arasndaki atmalar krklenmitir.
Sovyet sistemini tek bir birim olarak gren ve i blgesel otonomiler olumasn engelleyen devleti yap gerek retim zelliklerini gerekse tketim kanallarn Moskova merkezli bir erevede dzenlemiti. Bu ekonomik planlama anlay cumhuriyetler ve blge baznda dengeli ve kendi kendine yeten ekonomik i niteler domasn da, bu cumhuriyetlerin dorudan dnya ekonomilerine almalarn da engellemitir.
III. Souk Sava Sonras Dnemde Uluslararas Gler Dengesi ve Orta Asya 1. Kresel Gler ve Orta Asya ABD, Souk Sava sresince, mihver blgeden (Heartland) kenar kuaa (Rimland) ynelebilecek stratejik tehditlere ayarl bir Avrasya politikas takip etmiti. ABD'nin Vietnam'a dorudan, Afganistan'a ise dolayl olarak mdahil olmas Avrasya lekli stratejik dengeyi koruma abasnn bir sonucuydu.
Souk Savan sona ermesi, bu stratejik dengenin Bat Blou lehine hemen hemen tmyle deimesi ve bu erevede Avrasya mihver blgesinin de Bat Blou iinde yer almaya balamas, Bat Blou asndan bir zafer olmakla birlikte kresel stratejik dengenin patronajn stlenen ABD asndan yeni stratejik riskleri barndran bir konjonktr dourmutur.
Souk Savan bitmesi ile birlikte uluslararas ekonomi-politik paylamda yer almak isteyen ve bunun iin de etin bir kar atmasn gze alabilecek olan devletlerin ve okuluslu irketlerin bu kaynaklarn kullanmnda sz sahibi olmak istemeleri son derece zengin stratejik kaynaklara sahip olan blgeyi hassas bir kar atmas alan haline dntrmtr.
ABD kendini blgeye ynelik olarak ift ynl bir hesap gelitirmek zorunda hissetmektedir: (i) ABD'nin uluslararas ekonomi-politik ve jeopolitik karlarnn maksimize edilmesi; (ii) bu stratejik boluun uluslararas sistemin istikrar asndan yol aabilecei risklerin giderilmesi.
ABD'nin Avrasya'dan kopuk bir ada-kta devleti olmas bu lkenin Avrasya'daki stratejik riskleri tek bana stlenmeksizin Avrasya'da etkin olmaya dayal bir politika gelitirmesini gerektirmektedir. Avrasya'dan kopuk bir strateji ABD'yi kresel bir g olmaktan uzaklatrrken, her alanda mdahil olmak son derece maliyetli ve riski yksek bir jandarma roln beraberinde getirecektir.
ABD, AB ve Japonya'nn uluslararas ekonomi politik dengeler iindeki konumlar ile in ve Rusyann Asya-ii jeopolitik dengeler iindeki konumlarn da gzeten bir stratejik denge arayn Orta Asya'y dorudan ilgilendiren bir parametre olarak grmektedir. Orta Asya'ya www.altinicizdiklerim.com 95 ynelik ekonomi-politik ve jeopolitik etki alan oluturma abalarnn kresel bir bunalma dnmemesi bu gler arasndaki dengelerin korunmasna baldr.
te yandan Avrasya lekli istikrarn korunmas ve yksek maliyetli operasyon gerektirebilecek risklerin azaltlmas iin NATO'nun etkinlik alannn douya doru kaydrlmas, AGT benzeri ktay kuatan rgtlerin devrede tutulmas, Avrupa iinde ve Asya-Pasifik'te oluan gvenlik mekanizmalar ile Orta Asyadaki irtibatlarn pekitirilmesi gibi unsurlar ABD asndan byk bir nem tamaktadr. zetle ABD hem uluslararas rgtlerin aktif kullanm yoluyla hem de gler dengesinin salad manevra imkanlaryla corafi adan ok uzak olduu Avrasya'da stratejik ritmi kontrol konumunu srdrmeyi, uzun dnemli kresel etkinliin olmazsa olmaz koulu olarak deerlendirmektedir. Bu gereklilik Trkiye gibi jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik adan gl ve derinlikli Avrasya balantsna sahip blge glerine ABD asndan nemli stratejik aktrler konumu kazandrmaktadr. Baz Amerikan stratejisyenlerinin Trkiye'ye yeni dnemin mihver lkeleri arasnda zel bir konum vermelerinin arkasnda bu stratejik gereke vardr.
Rusya, Orta Asya'daki etkinliini srdrebilmeyi kresel bir aktr konumunu muhafaza edebilmenin ncelikli artlar arasnda grmektedir. Rusya'nn tarih sahnesine nemli bir g olarak k, Ruslarn 16.-18. yzyllar arasnda Baltk, Karadeniz, Hazar ve Pasifik'te salam stratejik dayanaklar elde etmesi ile devreye giren jeopolitik arka plan ile mmkn olmutur.
Souk Sava sonras dzenlemelerle Dou Avrupa'y ekonomik olarak AB'ye, stratejik olarak da NATO'ya terk eden, Ukrayna'nn bamszln almasyla Karadeniz'de ciddi bir stratejik zaafla kar karya kalan Rusya, Hazar eksenli Kafkasya ve Orta Asya etkinlii ile bu zararlar telafi edecek psikolojik ve jeopolitik almlar gerekletirmeye hayati bir nem atfetmektedir.
ABD'ye, Avrasyada ortaya kan jeopolitik boluk alanndaki istikrarn salanmasnda en temel g olma konumuna sahip olduklarn gstermeye zen gsteren Rus yetkililer, Rusya'nn kendi iinde ve mcavir blgede zayflamasnn Avrasya'da yol aabilecei gvenlik boluklarnn dnya barn tehdit edebilecei riskini srekli gndemde tutmaktadrlar.
ABD ile ilikilerde Avrasya'daki istikrar ne karan Rusya, genelde AB, zelde Almanya ile olan ibirlii abalarnda Avrasya da ekonomi-politik partner olma vurgusuna daha fazla arlk vermektedir.
Bat Blou ile bu dengeleyici ilikileri yrten Rusya, in ile olan ilikisinde ise Asyallk ve Bat- d tepki ortakl vurgusunu devrede tutmaya zel bir nem vermektedir. Gler dengesinin getirdii pragmatik alan kullanarak Orta Asya zerinde kendisiyle nihai bir egemenlik mcadelesine girmeyi kanlmaz grd ine kar ABD kartn Avrasya istikrar slogan ile devrede tutan Rusya, bir yandan da in ile girdii ilikilerin dzeyini ve temposunu ykselterek ABD karsndaki konumunu glendirmeye almaktadr.
AB'nin retim kapasitesi ile bu birliin pazar ve doal kaynak ihtiyac arasndaki uurum Almanya'y ister istemez AB emsiyesi altnda ya da kendi ulusal stratejisinin bir paras olarak dier ekonomik havzalara ve hammadde kaynaklar asndan zengin blgelere www.altinicizdiklerim.com 96 yneltecektir. Orta Asya bu adan hem bir doal kaynak havzas hem de bir balant ve gei blgesi olarak byk bir nem tamaktadr.
Bu ereve iinde genelde Asya, zelde Orta Asya, Almanya'nn ncelikli alm alanlarndan birisi olmaya adaydr.
Almanya'nn AB emsiyesi altnda bir Avrasya stratejisine ynelmesi ABD'yi, kendi ulusal stratejisinin bir paras olarak byle bir alma ynelmesi de bata ngiltere ve Fransa olmak zere dier Avrupa lkelerini rahatsz edecek sonular dourabilir. Bylesi bir rekabet ortamnn dourabilecei riskler ekonomi-politik rekabet unsurlarnn ortak konsorsiyumlarla almasna dayal politikalarn oluturulmasna yol amaktadr. Birok ulusal nitelikli aktr ayn anda bnyesinde barndran okuluslu irketlerin Orta Asya'da sren ekonomi-politik paylam mcadelesinde ne kmas bu adan dikkate ayandr.
Muhtemel bir Alman-Rus ibirliine in'in de katlmas Avrasya-eksenli kara devletleri ile Avrasyay evreleyen okyanuslara dayal deniz imparatorluklar arasndaki tarihi rekabetin tekrar uyanmasna yol aabilir ki, bu durum tarihin grebilecei en etin kutuplamalardan birinin tohumunun atlmas anlamna gelir.
SSCB'nin aksine ekonomik hayatta gerekletirdii kademeli liberallemeyi siyasi alana yanstmayan in, Souk Sava sonras dnemde, Tianenmen olay ve Dou Trkistan, Tibette younlaan muhalefet hareketleri istisna edilirse, ciddi bir i siyasi alkant yaamakszn nemli bir ekonomik byme gerekletirdi. Huntington benzeri kimi Batl stratejisyenler ini muhtemel bir Bat-kart bloun baat gc olarak gsterirken, Brzezinski gibi dier baz stratejisyenler ise in'in artan jeopolitik etki alannn ABD'nin Avrasya lekli karlar ile atmayabilecei, aksine bu karlar dorultusunda ynlendirilebilecei tezini ileri srmektedir.
in uzun dnemde Dou Asya'daki ekonomik-demografik genileme ile Orta Asya ve Ortadou'nun kaynak zenginlii arasnda stratejik bir irtibat kurulmasnn kanlmazln grmekte ve bu erevede gerek i kaynaklarn gerekse d balantlarn harekete geirmeye almaktadr.
in'in SSCB gibi bir sper g yerine ok daha kk lekli aktrlerle kar karya gelmesi bu lkenin Orta Asyaya ynelik stratejik itihasn kabartacak bir konjonktr dourmutur.
2. Asya-ii Dengeler, Blgesel Gler ve Orta Asya Orta Asya'dan Hint alt ktasna geiin atardamarlarn kontrol eden Afganistan'da Souk Sava dneminde ift kutuplu sistemin bir sonucu olarak balayan, Souk Savan bitmesi ile birlikte btn bu kta ve blge glerinin deiik biim ve ltlerde mdahil olduklar bir i savaa dnen atmalar aslnda kta-lekli stratejik dengelerin izlerini tamaktadr. Bu hattn genelde Asya, zelde Orta Asya stratejik dengeleri yerine oturmadan istikrara kavumas g grnmektedir.
ABD, ran'n ECO zerinden Avrasya sisteminde etkin bir konum kazanma ihtimalinden, Rusya da bu admn tarihi Trk-Rus rekabetinde Trkiyenin stratejik potansiyelini glendirmesi ihtimalinden dolay tedirgin olmutur. www.altinicizdiklerim.com 97
Trkiye'nin Rusya'nn tedirginliini gidermek ve AB'ye bir alternatif mesaj ulatrmak iin KE'yi devreye sokmas bu kez ran' ECO konusunda tedirginlie sevk etmitir. Trkiye'nin bu sre iinde ABD ile ortak strateji araylar iine girmesi ve birlikte bir Orta Asya almna ynelmesi Rusya ile ran birbirine yaklatrmtr. zellikle petrol ve doal gaz boru hatlar konusunda son derece farkl alternatiflerin srekli gndeme getirilmesi bu dinamik seyirdeki denge deimelerine intibak edebilme abalarnn rndr.
Rusya bir taraftan NATO ile anlama masasna otururken, dier taraftan NATO'nun genilemesi karsnda Dou Avrupada kaybettii mevzileri Asya iinde yeni dengeler oluturarak ama abas iindedir. Bat tarafndan dlanma tehlikesi iinde bulunan ran ve ABD ile zaman zaman bunalm yaayan in de Asya iinde oluacak bir g konsolidasyonunda fayda mlahaza etmektedir. ran ve Rusya ile zaten iyi ilikiler iinde bulunan Hindistan da, Pakistan'n ABD destei ve Taliban araclyla Afganistan'da kurduu hakimiyeti dengeleyecek bir biimde bu iki lke ile olan ilikilerini daha da gelitirme yolunu tercih etmektedir. Souk Sava dneminde ABD in kartn SSCB'ye kar kullanmaktayd. imdi Rusya ayn kart gerektiinde kullanlmak zere elinde tutmaya almaktadr.
Rus-in yaknlamasnn Orta Asya zerinde yapaca bask, blge lkelerini uluslararas ekonomi-politik g merkezleri tarafndan rehabilite edilmeye allan Rusya ile ilikilerini glendirmeye sevk edecektir.
3. Blge-ii Dengeler her eyden nce ortak dil, din ve kltr unsurlarna ramen Sovyet dneminden kalan etnik tanmlamalar ve bu etnik tanmlamalarn dourduu biz-teki ayrmlar blge lekli bir jeokltrel paralanmay beraberinde getirmitir. zbek, Krgz, Kazak, Trkmen ve Tacik unsurlarn i ie yaad alanlarn siyasi snrlar ile ayrlm olmas ve bu siyasi snrlar iinde kalan ulus-devletlerin her birinin kendi territoryal ulusal kimlik ve egemenlik alanlarn kurma abalar karlkl kayglarn ve tedirginliklerin kayna olmaktadr.
Bu jeokltrel paralanmay destekleyen jeoekonomik kaynak paylam sorunlar potansiyel bunalm odaklar olmaya adaydr.
Trkmenistan ile zbekistan arasndaki insan unsuru ve doal kaynaklar asndan varolan ciddi uurum bu lkeler arasndaki ilikileri lrak-Kuveyt benzeri elikilere gebe klabilir.
Asya-ii dengelerdeki hassas seyir ve tarihi Rus-in rekabetinin dourduu tedirginlik hemen hemen btn Orta Asya lkelerini mmkn olduunca ABD yannda grnmeye sevk etmektedir. ABD'nin Souk Savan galibi konumu uluslararas saygnlk ve ekonomik kalknma aray iindeki bu lkelerin ABD'ye yakn durma abalarnn gerekelerini oluturmaktadr.
IV. Trk D Politikas ve Orta Asya Stratejisi 1. Sylemden Stratejiye Trkiye'nin Orta Asya Politikas a. Psikolojik, Teorik ve Kurumsal Hazrlkszlk Trkiye Souk Savan sona ermesi ile ortaya kan uluslararas dinamik konjonktre intibak noktasnda da, bu konjonktrle birlikte ok ksa bir srede Trkiye'nin en temel d politika www.altinicizdiklerim.com 98 alanlarndan birisi haline gelen Orta Asyaya dnk stratejilerin gelitirilmesi konusunda da maalesef ciddi bir n hazrlk yetersizlii ile kar karya kalmtr.
Orta Asya lkelerinde byk ve ou da karlksz kalma riski tayan beklentiler oluturan bu deklarasyonlar, blge zerinde tarihi ve corafi derinlie dayanan hazrlkl politikalar gelitirme sreci yaayan ktasal ve blgesel gleri tedirgin etmitir.
Deiim srecinin banda genelde Asya, zelde ise Orta Asya ile ilgili teorik alma yapan hibir destek kurumunun olmamas, niversitelerin ve dier aratrma kurumlarnn hala Souk Sava dneminden kalan birikimlere dayanan yaplara sahip olmas nedeniyle salkl stratejik analizler yapacak ve bu analizler erevesinde psikolojik tepkilerin dozunu drerek rasyonel politikalarn nn aacak bir atmosfer oluamamtr.
Bu hazrlkszln birisi tarihi, dieri ise ideolojik iki temel sebebi zerinde durulabilir. Modern Trk diplomasi tarihi, kkenlerine gidilirse Karlofa'dan, biraz daha yakn dnem esas alnrsa Tanzimat'tan bu yana, temelde Avrupa parametrelerini kollayan ve Ortadou/Balkanlar ekseninde savunma hatlarna younlaan bir arka plana sahiptir. Bu dnemde stratejik zihniyet, kltrel ve psikolojik faktrler, kurumsal yaplanma, d politika refleksleri daha ok Avrupa-merkezli byk glerin diplomasi kulvarlarna ayarl bir seyir takip etmitir. Diplomatik gelenekle ilgili bu arka plan Asya-lekli stratejik oluumlar iin yeterli bir tecrbe birikiminin olumasn engellemitir.
Batllama tecrbesi ve bu tecrbenin ngrd Avrupa'ya dnk politika oluturma abas genelde Asya, zelde Orta Asyaya dnk psikolojik, teorik ve kurumsal hazrl bir lde anlamszlatrm, en azndan ikincil konuma indirmitir. ttihat ve Terakki'nin rasyonel hibir stratejik hesaba dayanmayan Orta Asya politikasnn ve Enver Paa macerasnn stratejik zihniyeti oluturan toplumsal hafzada edindii yer, Dou'nun ve Asya'nn geri kalmlna dayanan Aydnlanma felsefesi varsaymlar ile birleince Orta Asya uzun sre Trkiyenin siyasi ve kltrel atmosferinde en azndan kaytsz kalnan bir blge olmutur.
ki bloun karlat alanlarla ilgili stratejik kararlarn sper glerce alnd, dolaysyla da bu glerin dorudan etki alanna giren blgelerdeki stratejik pozisyonun hemen hemen hi deimedii bu konjonktr blgeye dnk hazrlklarn gereksiz grlmesine sebep oluyordu. almalar ya snrl alanlarda bizzat resmi kanallarca yrtlyor ya da tamamen ihmal ediliyordu. O dnemde sivil kii ve kurulularn ilgileri hemen kar kutbun ideolojik temsilcisi gibi alglanmalara yol ayordu. Bu durum en stratejik komumuz olan Rusya'nn dilini kullanabilen aratrmaclarn bile yetimesini imkansz klyordu.
D politika yapmn olumsuz ynde etkileyen psikolojik, teorik ve kurumsal hazrlkszlk bylesi radikal bir deiimin yaand Souk Sava sonras dnemin ilk yllarnda ciddi bir insan unsuru skntsn beraberinde getirmitir.
b. Stratejik Koordinasyon ve Kademelendirme Her eyden nce Orta Asyann genel Trk d politika stratejisi iindeki yeri ve nemi yeterince incelenmemitir. Bu sadece Orta Asya ile ilgili deil, genel Asya politikas ile ilgili nemli bir eksikliktir.
www.altinicizdiklerim.com 99 Orta Asya, Bat Asya, Ortadou ve Karadeniz havzalar ile ilgili genel stratejik ncelikleri tanmlamadan blgesel politikalar oluturmu olmak, konjonktrel deiikliklerden etkilenen bir d politika yapmna yol am bulunmaktadr. Bu adan bakldnda, Trk d politika yapmnda her zaman hissedilen kademelendirme ve koordinasyon eksiklii en arpc ekilde Orta Asya ile ilgili gelimelerde kendini hissettirmitir.
Mesela ECO ve KE'nin hedef ve aralar konusunda yaanan elikilerin Orta Asyaya yansmas genelde olumsuz seyretmi ve kendi alanlarnda nemli ilevler stlenebilecek bu iki rgtn bu alanlarla ilgili konularda bile atalete dmesine yol amtr.
Orta Asyann yeni bir alan olarak devreye girmesi zellikle ekonomik ve kltrel sahada byk bir potansiyel ibirlii alannn domasna ve karlkl insan aknnn sratle artmasna sebep olmutur. Ancak nemli bir karlkl etkileim alan dourabilecek olan bu yatay iletiim hatt resmi aktrlerce yeterince tevik edilmedii, ynlendirilmedii, kimi zaman da denetlenmedii iin zellikle ekonomik alanda maceraperest giriimlere ve sukut- hayallere zemin hazrlamtr.
2. Trkiye'nin Orta Asya'ya Ynelik Stratejik ncelikleri a. Kresel Aktrler ve Trkiyenin Orta Asya Politikas Souk Sava dneminde Bat Blounun gvenlik rgt olan NATO'nun Asya derinliine sahip yegane yesi olan Trkiye'nin nemi Dou Blounun kmesine ramen azalmam, aksine daha karmak denklemler iinde ok boyutlu bir nitelik kazanmtr. Souk Sava dneminde Dou Avrupa'da younlaan uluslararas stratejik gerilim alannn Avrasya derinliine ve Balkanlar ve Kafkaslar koridorlarna doru yaylmas bir gvenlik rgt olan NATOnun misyon alann ve tanmlamasn da daha douya doru kaydrmtr.
ABD, kendisi iin Souk Sava dnemi boyunca da byk stratejik nem tayan kenar kuak blgesinin merkezini oluturan Avrasya'nn gney hattnda ok daha fazla aktrle stratejik denge kurmak zorunda olduunun farkndadr. Bu, blgedeki stratejik dengeler asndan, Trkiye'ye kanlmaz bir stratejik ortak nitelii kazandrmaktadr.
ABD'nin Trkiye'yi Avrasya dengelerinde nemli bir blgesel stratejik partner olarak grmesi ve bu dorultudaki senaryolarn yaygn bir ekilde kullanlmas, yeni konjonktrde Asya dengelerine kresel bir aktrn desteini alarak girme temayl iindeki Trkiye'de de genellikle uygun bir stratejik seenek olarak grlmtr. zellikle ABD-Trkiye ilikilerinde skntlarn yaand ve Trkiye-Rusya rekabetinin keskinletii dnemlerde bu stratejik yaknlk Trkiye asndan daha da zel bir nem tamaya balamtr.
nmzdeki dnemde ABD-AB-Rusya kresel dengelerinin Orta Asya'ya yansy biimi Trkiye'nin bu blgeye dnk politikalarnda nemli bir rol oynayacaktr. Trkiye bu kresel dengelerdeki ritmi ve eksen deimelerini iyi takip etmesi durumunda Orta Asya denkleminde g kaymalarn etkileyebilecek bir aktr pozisyonu kazanabilir.
b. Asya Dengeleri ve Trkiye'nin Orta Asya Politikas Asya kltr haritasnn diplomasi sahnesine arln koymaya balamas aslnda Trkiye gibi bu haritadan beslenen ve hemen hemen btn bu birikimlerle u veya bu ekilde temasta buluna gelmi olan bir lke iin nemli avantajlar salayacak bir unsurdur. Ancak Trkiye'nin www.altinicizdiklerim.com 100 zellikle sekinler dzeyinde bu kltr haritasna yabanclama zaaf yannda bu havzalarn ruhuna nfuz ederek etkileyebilecek bilgi ve beceriye sahip insan unsuru konusunda hemen hemen tamamyla yetersiz olmas Asya dengelerini anlama ve ynlendirme gcn krmaktadr.
Bugn in kltr haritas iinde in siyaset ve diplomasi geleneini takip edebilen, bu tarihi tecrbe birikiminin cari reel politik iindeki muhtemel tepkilerini anlayabilen ve tabii btn bunlar iin de inceyi kullanabilen yetimi insan unsuru yoktur. Benzer bir durum Japonya, Hindistan ve Gneydou Asya lkeleri iin de geerlidir.
c. Orta Asya'nn Dnyaya Almas ve Bat Asya Rekabeti Deniz balantsndan yoksun olan Orta Asya lkelerinin Souk Sava sonras dnemde dnyaya almas iin drt alternatifleri bulunmaktayd.
Gemi tecrbe birikimine dayal olarak blge elitini kullanan Rusya ve zorunlu olarak blge reel politiine uyum gstermeye alan ran'n aksine Trkiye, Orta Asyaya ynelik d politikasn bata ABD olmak zere uluslararas sistemik glerin stratejik tercihleri ile uyumlu bir eksene oturtmaya alt. Kresel dengeler asndan avantajl grnen bu d politika pozisyonu blgesel dengeler ve yaplarn yeterince etkin bir ekilde deerlendirilmedii durumlarda kar dengelerin olumasna yol aan bir tablo oluturdu.
Corafyann ortaya koyduu basit bir gerek vardr. Orta Asya ile kara balants kurmak isteyen bir Trkiye'nin Rusya ve ran ile ayn anda bir atmaya girmesi de, bu lkelerden herhangi biri ile srekli bir gerginlik yaamas da doru deildir. Rusya ile in'in karlkl siyasi irade ile yaknlama srecine girmeleri, Bat karsndaki konumunu glendirmek isteyen Rusyann da, Tayvan yznden ABD ile gergin ilikiler yaayan in'in de hareket alann geniletmitir. Trkiye ise gerek Rusya gerekse ran ile ilikilerinde periyodik gerginlikler yaayarak mzakere gcn nemli lde zaafa uratmtr. Bylece bir taraftan ABD'yi Trkiye gzergahna zorlama ansn yitirmi, dier taraftan da Hazar Denizinin gneyinden geen ran-Trkiye hattn mzakere masasnn dnda tutarak Rusyann Trkiye karsndaki hareket alann genileten yanl bir yol takip etmitir.
Trkiye'nin blgesel politika uygulamalarnda gzlenen en ciddi zaaflardan birisi d politika alanlar arasndaki taktik balantlarn da gzeten byk lekli stratejiler gelitirilememi olmasdr. Blgeler aras etkileim ile ilgili sonular grlmeden uygulanan politikalar orta dnemde ciddi manevra alan daralmalarna yol amaktadr. Nasl akll bir tacir elindeki pazar alternatiflerini daraltmazsa, akll bir diplomat da elindeki d politika opsiyonlarn azaltmamaldr.
Byk lekli bir Avrasya stratejisi ile Orta Asyaya ynelik d politika arasnda kurulacak tutarl ve uzun dnemli bir iliki Trkiyenin kresel etkinlii iin nemli bir alt yap oluturacaktr.
B Be e i in nc ci i B B l l m m A Av vr ru up pa a B Bi ir rl li i i i: : o ok k B Bo oy yu ut tl lu u v ve e o ok k D D z zl le em ml li i B Bi ir r i il li i k ki in ni in n T Ta ah hl li il li i
AB-Trkiye ilikilerinin btn ynleriyle, kapsaml ve derinlikli bir ekilde anlalmasn engelleyen en temel etken bu ilikinin tahlili ile ilgili abalarda takip edilen yntemdir. Bu ilikinin talep www.altinicizdiklerim.com 101 edilen bir merkezle talep eden bir aday arasnda grlmesi ve bu erevede yorumlanmas temel yntem problemini beraberinde getirmektedir. Birincisi, bu iliki biimi iki statik yap varsaymna dayanmaktadr. Tarihi ak dondurulup bir resim ekildiinde doru gibi grnen bu yaklam biimi gerek AB ve Trkiyenin yaamakta olduklar dinamik sreci, gerekse bu iki yap arasndaki ilikinin kendisinden kaynaklanan dinamik unsurlar gz ard etmektedir. Ne AB i elikilerini aarak oturmu statik bir yapdr, ne de Trkiye istenildii an mekanik bir ekilde tekrar kurgulanabilecek bir hviyet arz etmektedir.
Aksine, AB Avrupa tarihinin en dinamik ve en younluklu deiim srecinden gemekte ve kendini yeni niteliklerle srekli ekilde dntrmektedir. Trkiye ise belki de tarihinin en geni kapsaml hesaplamalarnn, bunalmlarnn ve yzlemelerinin yaand ve gen nfusun bu dinamizmin ivmesini katlayarak artrd bir dnm srecinin etkisi altndadr. Dolaysyla, AB-Trkiye ilikileri, talep eden ve edilen iki statik yapnn deil, srekli kendini yenileyen iki dinamik yapnn ilikisidir. Hem hedef tahtasnn hem de bu tahtaya yneldii dnlen okun srekli konum deitirerek hareket ettii bir ilikinin anlalmas ancak ve ancak dinamik unsurlar gz nnde bulunduran ok boyutlu ve ok dzlemli bir yntemin benimsenmesi ile mmkn olabilir.
Bu dinamik iliki srecinin statik bir ekilde yorumlanmasndan kaynaklanan ikinci yntem engeli, bu ilikinin tek ynl seyrettii yanlsamasdr. Ne AB ne de Trkiye, birbirleriyle olan ilikilerini, sadece iki aktrn olduu ve bu iki aktrn tek ynl bir ilikinin artlarn karlkl olarak kabul ettikleri bir bolukta yrtmektedirler. AB Trkiye ile olan ilikilerini kresel, ktasal ve blgesel faktrlerle birlikte ele alrken Trkiye de ayn faktrlerin etkilerini ilikilere yanstmaktadr.
nc temel yntem problemi ise ilikilerin tek dzlemde seyreden bir nitelik tad varsaymndan kaynaklanmaktadr. Bu ilikinin birok dzlemin karlkl etkileiminden oluan ok daha karmak bir zellik arz etmesi, tek-dzlemli tahlillerin ulat ar genellemeci sonular anlamsz klmaktadr.
I. Diplomatik/Siyasi ilikiler Dzlemi Bu dzlemin en temel zellii siyasi rasyonalite, diplomatik esneklik ve pragmatizm gerektirmesidir.
Trkiye'nin AB'ye ortaklk bavurusunu yapt 3 Temmuz 1959 tarihinde balayan ilikiler 1 Aralk 1964'te yrrle giren Ankara Anlamas ile diplomatik sre asndan bir ereveye oturmutur. Trkiye'nin ithal ikamesi politikas ile koruma altna ald sanayii, AB'nin de serbest dolam hakknn getirecei insan akn konusunda srdrd rezervler, altml ve yetmili yllara egemen olan inili kl diplomatik srecin karlkl gerekelerini oluturmutur.
Trkiye gerek kresel, gerek ktasal gerekse blgesel stratejik tercihlerinde genel olarak Avrupa, zel olarak da AB faktrlerini temel parametrelerden birisi olarak srekli gz nnde bulundurmak zorundadr.
Genel olarak ele alndnda Helsinki Zirvesi ile bir kez daha kendisine atfta bulunulan Kopenhag Kriterleri i ve d politika arasndaki kategorik ayrm esnetmekte ve i politikadaki gelimeleri d politikay dorudan etkileyen unsurlar haline getirmektedir. Ulusal www.altinicizdiklerim.com 102 egemenlii ne karan ekonomi-politik aralar ile Helsinki Srecinin gerektirdii uluslararas etkileim alan arasndaki iliki bundan sonra psikolojik refleksleri kaldramayacak hassasiyetler tayacaktr.
Helsinki Sreci daha nce Trkiye ile Yunanistan arasnda ikili ilikiler dzleminde ele alnan Kbrs ve Ege meselelerini AB'nin de mdahil olabilecei ok (en az ) boyutlu bir diplomatik srecin iine ekmi bulunmaktadr. Helsinki Zirvesinde alnan kararlarn Trkiye tarafndan onaylanmas Trkiye'nin bu temel meselelerle ilgili srdregeldii diplomatik pozisyonlarda ciddi bir deiim anlamna gelmektedir. Ege meselesinin uluslararas hukuk organlar araclyla zm ve Trkiye'nin bu meselelerin Lahey Adalet Divan'na gidilmeksizin ikili grmelerle zlmesi gereken bir mesele olduu ynndeki gr ile ilgili pozisyonu, Helsinki Zirvesinin ngrd sre ile terkedilmi grnmektedir. Ayn ekilde, Kbrs'n Trkiyenin ye olmad uluslararas organizasyonlara ye olmasn engelleyen anlamalara dayanarak Kbrs Rum Kesimi'nin AB'ye yeliine blokaj uygulayan Trkiye'nin zirve kararlar ile bu konudaki tavrnda da deiiklie gitmesi bu dinamik konjonktrn yeni iaretleri olarak grlmelidir. Zirve kararlar ile Yunanistan her iki meselede de ciddi bir manevra alan kazanrken AB bir btn olarak ve birliin nemli ye lkeleri olarak Ege ve Dou Akdeniz'e ynelik politikalarda nemli mesafe alm bulunmaktadr. Bu adan bakldnda AB'nin etkinlik alan Dou Avrupa'dan sonra Gneydou Avrupa ve Dou Akdeniz'e kaym bulunmaktadr ki, bu durum AB'nin d politika etkinliini artran sonular douracaktr.
Trkiye'nin gelecekte AB ile diplomatik/siyasi dzlemde yrtt iliki srecinde kar karya kalaca en ciddi problem alanlar ABnin Ortak D Politika (CFP: Common Foreign Policy) yapmndaki blgesel tercihler ile Trkiye'nin srdregeldii blgesel politikalar arasndaki uyum meselesi olacaktr. Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslar u ana kadar her blgede de daha ok ABD ile uyumlu politikalar srdren Trkiye'nin farkllaan kresel, ktasal ve blgesel tercihler karsnda alaca tavr ve bu tavrn AB politikalar ile uyumlu hale getirilmesi meselesi ilikilerin gelecei konusundaki en kritik alanlardan birini oluturmaktadr.
Trkiye'nin kabul halinde ortaya kmas muhtemel maliyetlerle Trkiye'nin AB'den kopmas ile doabilecek riskler arasnda bir optimizasyon salamaya dayanan AB politikas karsnda Trkiye artk psikolojik reflekslerden kanarak, kendi manevra alann geniletecek ve her trl gelimeye alternatif politikalarla yaklaabilecek bir diplomatik dinamizm kazanmak zorundadr.
II. Ekonomik/Sosyal Analiz Dzlemi Ankara Anlamasnn imzaland 1964 ylndan seksenli yllara kadar sren birinci safhada ithal ikamesi politikasn temel kalknma yntemi olarak benimseyen Trkiye, gmrk politikalar araclyla i sanayiini koruma ve gelitirme abas ile AB'ye entegrasyon abas arasndaki elikiyi yaarken, AB serbest dolam ilkesi ile Trkiye'den Avrupa'ya dnk g basksnn dourduu kayglar arasndaki eliki ile yzlemek zorunda kalmtr. Trkiye, gelimi bir sanayi alt yapsna ve buna dayal rekabet gcne sahip Avrupa mallarnn serbest dolamna, Avrupa da son derece dinamik bir zellie ve nfuz edebilme kabiliyetine sahip Trk nfusun serbest dolamna rezerv koymaya almtr. Mal ve insan dolam ile ilgili bu karlkl tedirginlik bu safhada ilikilerin biraz da bilinli bir ekilde yavalatlmasna zemin hazrlamtr.
www.altinicizdiklerim.com 103 Seksenli yllarla birlikte balayan ikinci safhada birbiriyle eliik iki grnt ne kmtr. Trkiye'de gerekleen askeri mdahale siyasi ilikilerde ok ciddi skntlar beraberinde getirirken, 24 Ocak kararlar ile birlikte tercih edilen yeni ekonomik modelin ngrd kalknma stratejisi AB-Trkiye ilikilerinin ekonomik boyutunu canlandrabilecek gelimelerin nn amtr. Trkiye'nin 1987'deki tam yelik mracaat bu yeni safhann bir rn olmutur.
Trkiye'nin tam ye olmadan Gmrk Birlii'ne girmesi ile balayan nc safha, entegrasyon sreleri ve AB tecrbesi asndan da ilk olma nitelii tamaktadr. Trkiye bylesi bir modeli benimsemekle ilikilerin seyri ve taraflarn talepleri asndan ilk safhadan itibaren birbirlerini dengeleyen unsurlar olarak gzken serbest mal ve insan dolam arasndaki irtibatn tamamen kopmasn onaylayarak AB'nin yetmili yllardan beri srdrd politikay kabul etmi ve klasik pozisyonunu terk etmitir.
Trkiye tam ye olmadan Gmrk Birlii'ne girmekle tam yelie gei srecinde dier lkelere daha nce yaplan mali yardmlar elde edememi, dk dzeyde tutulan mali yardmlar da Yunan engeline taklmtr.
Ayn dnemde bata tekstil olmak zere Trkiye'nin avantajl olduu alanlarda bile yaanan ekonomik krizler, Gmrk Birlii tr entegrasyon modellerinin bir btn halinde alglanmamas durumunda, tamamyla, gl ekonomik yapya sahip olan taraflarn lehine ilediini bir kez daha ortaya koymutur. Aslnda AB'ye entegrasyon srecinde Yunanistan, Portekiz ve spanya gibi dier aday lkelere yaplan yardmlar da bu dengesiz greceli avantajlar durumunun tazminine ynelik bir uygulamadr.
Trkiye'nin nc taraflarla girdii ilikilerde elini ayan balayan, ayn alanlarda rakip AB yesi lkelerin ise rekabet gcn artran unsurlara kar alternatif politikalar ihtiva eden, esnek ve dinamik bir yol takip edilmek zorundadr. Aksi takdirde, AB ile yrtlen her mzakere srecinde Trkiye kendi ikili ekonomik ilikileri konusunda yeni skntlarla kar karya kalabilir.
Trk ekonomisinin yapsal bunalm unsurlar yok edilmeksizin ve genel ekonomik dengeler yerine oturtulmakszn girilecek her trl entegrasyon sreci Trk ekonomisindeki edilgenleme ve evre havzas nitelii kazanma zelliklerini pekitirecektir. Trkiye, AB'ye entegrasyon srecinin seyrinin hi de belirli olmayabilecei ihtimalini de gz nnde tutarak sadece kendi i potansiyelini deil, corafyasndan kaynaklanan destek potansiyellerini de gz nnde tutan yeni bir ekonomik kalknma stratejisi gelitirmek zorundadr.
Trkiye yeni ekonomik etkinlik alanlar oluturduka AB nezdindeki greceli ekonomik arln da artracaktr.
III. Hukuki Analiz Dzlemi Genel ilkeler olarak ele alndnda fazla problemli grlmeyen demokrasi, insan haklar, aznlk haklar gibi kriterler, uygulama alanna ynelindiinde AB-Trkiye ilikilerinin her iki taraf asndan da en kritik konularnn banda gelmektedir.
www.altinicizdiklerim.com 104 Osmanl Devleti'nin Avrupal glerce nce din-temelli, daha sonra da etnik-temelli farkllamalarla blnerek kltlmesinin getirdii tarihi tecrbe refleksi, baka lkeler iin ok daha objektif unsurlar tayan Kopenhag Kriterlerinin Trk siyaset yapmclar tarafndan kukuyla ve teenniyle karlanmasnn temel sebebidir. Lozan'da din-temelli olarak tanmlanan aznlk kavramnn AB'ye entegrasyon sreci ile birlikte bu kriterler erevesinde etnik-temelli olarak yeniden tanmlanmas ve AB'nin bu erevede bir Krt politikas benimsemi olmas Lozan dengeleri ile AB ilikilerinin en krlgan unsurunu oluturmaktadr.
Trkiye kendi i siyasi, ekonomik ve sosyal yaps ile ilgili zaten gerekletirmek zorunda olduu yapsal deiiklikleri AB ynlendirmesi ve emsiyesi olmakszn da yrtecek bir siyasi irade ortaya koymak zorundadr. Kabul edilmek istenmese de, AB'ye giri sreci ulusal egemenlik alanlarnn dnmesini beraberinde getirmektedir. Tahkim yasas bu dnmn en arpc misallerinden birisidir. Hem klasik egemenlik kavramn tmyle savunmak hem de AB'ye girii en stratejik hedef olarak gstermek ciddi bir eliki oluturmaktadr. Kendisi bizatihi federal bir yap oluturan AB bnyesine katlmak niter devletin egemenlik kavramn esnetecek sonular douracaktr. Bu sonulara hazrlkl olmadan AB'yi adalama retoriinin bir n art grerek merulatrmak, sonra da onun gereini srekli tehir etmeye almak zaman kazanmaya ynelik bir maslahat olarak deerlendirilebilir. Ancak bu tavr, Trkiye'nin uzun dnemli stratejik hedefleri konusunda net tercihlerde bulunmasn da srekli olarak geciktirir.
te yandan i siyaset iindeki yerleik etki alanlarn muhafaza ederek de Kopenhag Kriterlerinin iki temel unsuru olan demokrasi ve insan hakIar ilkelerini yerine getirebilmek ok gtr. Siyasi alan denetim altnda tutmaya alan anayasal ereve ve bu erevenin ngrd sistemik kontrol mekanizmalar ile bu kriterleri uzlatrabilmek de ok gtr.
Bu noktada kendi toplumu zerinde yeterli meruiyet aralarna sahip olan devletlerin ekinmesini gerektirecek bir durum yoktur. Hukuki dzenlemeler bu meruiyet alan ile btnlk arz ettii ve toplumsal deimelere uygun cevaplar retebildii oranda bahsettiimiz temel elikileri ve korkular aacak bir ereve oluturabilir. Trkiye siyasi kltr, psikolojiyi, kurumlar ve sistemi yeniden ina etme ihtiyac ile kar karyadr. Bu ina faaliyeti olmakszn yaplacak hukuki dzenlemeler yeterli toplumsal meruiyetten ve motivasyondan yoksun kalacaktr.
IV. Stratejik Analiz Dzlemi Uluslararas ilikilerde yeni bir dzen araynn ortaya kt dnemlerde btn toplumlar bu yeni dzen araynn iinde alacaklar konumla ilgili dinamik bir teorik ve pratik srecin iine girerler. Biz bu Yeni Dnya Dzeninin tarihi ak ierisinde neredeyiz ve bulunduumuz corafya bu yeni dzende nasl bir anlam ifade ediyor? sorusu bylesi gei dnemlerinde hangi g leinde olursa olsun btn toplumlarn sekinlerinin ciddi ve younluklu bir ekilde ilgilenmek ve cevaplamak zorunda olduklar bir soru halini alr. inde diplomatik, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi alt sorularn da bulunduu bu temel soruya verilen muhtemel cevaplar bu soruya cevap arayan toplumun dnyada kendisini nerede grd ile ilgili genel bir stratejik tahlilin ana erevesini de oluturur.
Uluslararas dzenle bir ekilde ilgili btn aktrleri yeni bir stratejik anlamllk oluturmaya sevk eden bu tr kapsaml ve yaygn araylar genellikle byk lekli savalar sonrasnda ortaya kar. Otuz Yl Savalar sonrasnda oluan Vestfalya sistemi, Napolyon Savalar sonrasnda www.altinicizdiklerim.com 105 oluan Viyana Kongresi sistemi, l. Dnya Savandan sonra oluan Cemiyet-i Akvam ve II. Dnya Savandan sonra oluan BM sistemi ve ift kutuplu yaplar bu araylara hem zemin olmular hem de bu araylar ynlendirmilerdir. Souk Sava, farkl nitelikler tamakla birlikte, ift kutuplu sistem iinde sren dolayl bir savat. Dolaysyla, bu savan bitii de bu savan sregeldii uluslararas dzenin temel parametrelerini deitirmitir. Bu deiim, kresel, ktasal ve blgesel aktrlerin konumlarn yeniden belirleme abalarn kanlmaz klmtr.
AB ile yrtlen entegrasyon sreci olmasa da geerli olacak olan bu zorunluluk, entegrasyon sreci ile yeni boyutlar ve nitelikler kazanmaktadr. Bu nitelikler ayn zamanda stratejik dzlemle ilgili tahlillerde AB'nin nerede durduu sorusuna tahlilin dier unsurlar ile tutarl bir cevap verme ihtiyacn ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
1. Kresel Boyut Souk Sava sresince siyasi, ekonomik ve askeri parametreler asndan bir btn olarak deerlendirilen Bat Blounun Avrupa-merkezli blgesel bir ekonomik entegrasyon nitesi olarak ift kutuplu blok yaplanmasnn bir ekonomik alt birimi gibi grlen AB, zellikle Varova Pakt'nn dalmas ve Almanyann birlemesi ile birlikte gittike artan bir hzla nce Bat Blou iinde zerk bir hviyet kazanm, daha sonra da Maastricht Anlamasn mteakiben bal bana bir g ve ekim alan halini almtr. Bylece AB Souk Sava dneminde ayn zamanda ekonomi-politik bir btnlk arz eden Bat Blounun bir alt nitesi olma vasfndan karak kapitalist ileyie sahip Bat Blounun dier merkezlerine alternatif tekil eden yeni bir merkez nitelii kazanmtr.
Bu sre iinde AB'yi bekleyen nemli imtihan, birlik yesi lkelerin ulusal karlar ile AB'nin total kan arasnda nihai bir uyum salayarak kresel dengeler iinde hem bir btn olarak hem de ye lkeler olarak etkin bir konum kazanabilme abasdr. AB'nin i ve d dinamikler arasnda dengeli bir strateji oluturmasna ynelik bu aba, birliin nmzdeki yzylda kresel dengeler iinde alaca yeri de belirleyecektir.
Daha nce ayn stratejik btnlk iinde grlen ABD ve AB arasndaki pergelin almaya balamas, AB iindeki aktrlerin zellikle Balkanlar gibi blgesel politikalarda farkllaan tercihlerde bulunmaya balamas, Rusya'nn ideolojik bir imparatorluktan syrlmakla birlikte klasik stratejisinin parametrelerine geri dnme sreci yaamas, inin byk bir Asya gc olarak btn kresel forumlarda etkinliini artrmas gibi unsurlar Trkiye'nin kresel dengelerde ok ynl tercihlerde bulunma zorunluluu hissetmesine yol amtr.
Trkiye bundan sonra da uluslar aras ilikilerdeki kaotik durum zlene ve daha istikrarl bir g dengesi oluana kadar, AB ile olan ilikilerini, zellikle ABD-AB-Rusya geninde ortaya kacak kresel g dengesi kaymalarnn nabzn tutarak ynlendirme abas iinde olmak zorundadr. AB-Trkiye ilikileri kresel dengeler asndan bir bolukta seyretmemektedir ve Trkiye'nin stratejik karlar bu dengelerde tek bir aktrle yalnz kalmamakta yatmaktadr. Aktrlerle ilikilerdeki yalnzlama Trkiye asndan stratejik bir edilgenlii beraberinde getirecektir ki, bunun uzun dnemli stratejik maliyeti Trkiye'nin ktasal ve blgesel etkinliinde kendisini gsterir.
2. Ktasal Boyut www.altinicizdiklerim.com 106 Souk Sava sresince Bat Avrupa'ya younlaan bir ekonomik entegrasyon faaliyeti olarak grlen AB, Souk Savan bitmesi ile birlikte seksenli yllarda gneye, Akdeniz'e doru ynelen genileme stratejisini douya ynelterek Avrupa ktasnn tmn ortak bir aidiyet altnda toplayan bir birlik haline dnmeye balamtr. Bylece Avrupallk kta kimlii, AB'nin ekirdek lkelerinin daha nce ok daha snrl olarak yorumlaya geldikleri AB yelii kimliini geniletme ynnde bir bask oluturmutur.
Bu durum Avrupa gvenliinin ana unsuru olan NATO ile AB arasndaki geikenlik alanlarnn mulaklamasna ve Avrupada ortaya kabilecek gvenlik boluklarnn nasl ve hangi mekanizma ile giderilecei konusunda yeni tartmalarn ve grlerin ortaya kmasna yol amtr.
Avrasya kavramnn yaygn kullanm ile Avrupa ve Asya snrlarn da aan daha byk lekli bir kta stratejisi tanmlamasnn yaplmaya balanmas Avrupann stratejik snrlar konusunda ciddi bir esnekliin domasna yol amtr. Bu esnekliin srmesi halinde AB'nin dorudan ilgi alanna girecek corafi alanlarda da ve bu alanlarn getirebilecei risk ve avantajlarda da ciddi bir lek bymesi beklenebilir.
Bu durumdan en dorudan etkilenecek aktrlerin banda Trkiye, Rusya ve Ukrayna gibi Avrasya lekli kta stratejisi tanmlamalarnn kanlmaz olarak gze almak zorunda olduu kuzey ve gney gei hatlarnn kavak lkeleri gelmektedir. SSCB'nin Avrupa zerindeki basklarn azaltacak ekilde Kafkaslarda srekli bir cephe lkesi konumunu srdren Trkiye'nin, birok AB yetkilisi tarafndan, AB bnyesine alnmas ok g olan Avrasya lkesinden birisi olarak grlmesi arpc bir eliki oluturmaktadr.
Trkiye son on yl iinde bir taraftan kendisine Orta Asya'da alan yeni stratejik alan iinde Asyall tekrar kefederken dier taraftan Avrupadan kopmadan ve AB ile elikiye dmeden bir Avrasya stratejisi gelitirmenin skntlarn yaamtr. Trkiye tarih ve corafyas ile Asya'ya, stratejik ve ekonomik tercihleri ile Avrupa'ya irtibatl olmak arasnda anlaml bir iliki kurmak zorundadr. Avrasya kavramnn uluslararas strateji literatrnde yaygn bir kullanm alan bulmas bu adan Trkiye iin bir avantaj olarak grlmelidir. Trkiye AB ile olan ilikilerinde Asya derinliini ihmal etmeyen bir stratejik pozisyon gelitirmek zorundadr. Aksi takdirde ne Avrupa nezdinde kendi tarih ve corafya derinliinden kaynaklanan bir itibar sahibi olabilir ne de Asyann kadim stratejik kulvarlarnda sz dinlenen bir lke olabilir.
3. Blgesel Boyut her eyden nce Balkanlar, Ortadou ve Kafkaslardan oluan bu blgelerin hem AB hem de Trkiye nezdindeki neminde ciddi deiimler yaanmtr.
Tarihi faktrlerin evreye girmesi ile Almanyann Dou Avrupa ve Balkanlar'a ynelik etki alann statkoyu zorlayc bir ekilde geniletmesi, Fransa ve ngiltere gibi lkelerin de statkoyu koruyucu bir tavr sergilemesi, Yugoslavyann paralanmas ve Bosna bunalm srecinde Trkiye'yi tedirgin eden bir tablonun ortaya kmasna yol amtr. Bu durum Trkiye'nin hakl olarak blgede AB'ye kar NATO etkinliini ncelemesine ve bu konuda da ABD ile daha yakn bir stratejik pozisyon belirlemesine yol amtr.
www.altinicizdiklerim.com 107 ift kutuplu yapya dayanan Souk Sava parametrelerinin belki de en radikal deiikliklere yol at blgelerin banda gelen Kafkaslardaki blgesel lekli stratejik deiimler AB ile Trkiye arasnda sregelen stratejik kader ortaklnn yerini ciddi kar elikilerinin almasna yol amtr. Trkiye'nin KE'yi oluturmada nclk etmesinin Souk Sava sonras dnemin ilk yllarnda AB ile yaad bunalmlarla ilikilendirilmesi ve AB'ye bir alternatif gibi sunulmas bu denklemlerdeki hassasiyetin ilk nemli gstergelerinden birisi olmutur.
Ortadou'da smrge gemii olan Fransa ve ngiltere gibi lkeleri de bnyesinde barndran AB, bir btn olarak ve birliin yesi lkeler olarak Souk Sava sresince Ortadou'da ift kutuplu yapnn barndrd statik dengelerin dnda daha zerk politikalar gelitirmeye zen gstermitir. ABD'nin blgesel strateji asndan tehdit unsuru lkeler olarak grd ran, Suriye ve lrak benzeri lkelerin zellikle Almanya ve Fransa ile yakn siyasi ve ekonomik ilikileri srdrmesi bunun ak bir gstergesidir. Benzer bir zorunluluk karsnda kalan ve zellikle seksenli yllarn balarnda Ortadou'da daha etkin bir politika oluturma abas iine giren Trkiyede Ortadou'da dnemsel dalgalanmalar gsteren politikalar takip etmitir.
AB'nin Ortadouda ABD'den farkllaan bir strateji arayn srdrd sylenebilir. Souk Sava sonras dnemde Ortadou'da etkisini artran ABD-srail eksenine ramen Fransa'nn Suriye, Fransa ve Almanya'nn ran ile olan ilikilerini zellikle ekonomik alanda artrarak srdrmeleri bu farkllamann nemli bir gstergesi saylmaldr.
Trkiye'nin Ortadou politikasnda yeni almlara girmemesi ve ABD-srail eksenine kat bir ekilde sadk kalmas durumunda AB ile Trkiye'nin ortak blgesel strateji gelitirmesi ok g olacak ve blgede kabilecek her bunalmda farkllamas muhtemel politikalar taraflarn ilikilere ve entegrasyon srecine bak asn etkileyecektir. Bu konuda da ilikileri gerebilecek en riskli alan, ABD-srail eksenine yakn duran Trkiye ve AB ile ilikilerini youn bir ekilde srdren Suriye ve ran'n yannda yalnzlktan kurtulmaya alan Irak' da dorudan ilgilendiren Krt meselesi ve Kuzey lrak'n stats konusu olacaktr.
Trkiye bir taraftan kendi jeopolitik konumunu merkez alan, dier taraftan da bu unsurlar tutarl bir ereve iinde uzlatrabilen yeni bir stratejik bak as gelitirmek zorundadr. Aksi takdirde AB ile giriilen entegrasyon sreci blgesel karlar kar karya getiren bir atma alan haline dnebilir.
4. kili Bir Stratejik Analiz rnei: Tarihi Derinlik ve Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye- Almanya likileri Almanya-Osmanl ilikilerinin ksa bir zetini vermek gerekirse, bu iliki Almanyann Avrupa iindeki Mittellage konumu ile Osmanl Devleti'nin Avrasya gei yollarndaki Mittellage konumunun jeopolitik kesiim alannn bir rndr. Her iki lke de bu jeopolitik kesiim alann Rusya ve ngiltere karsnda stratejik bir optimizasyona yneltmek istemitir.
19. yzyln step devi Rusya'nn evrensel sosyalist ideolojinin kazandrd motivasyon ile bir dnya devi haline dnmesi, gerek Orta ve Dou Avrupa, gerek Balkanlar ve Boazlar gerekse Kafkaslar ve Ortadou zerindeki basklarn art sonucunu dourmutur. Bu da Alman-Trk stratejik ortaklna sadece askeri adan deil, ekonomik adan da nemli bir boyut kazandrmtr.
www.altinicizdiklerim.com 108 Sovyet tehdidinin ortadan kalkmas ile birlikte Trkiye'nin Almanya nezdindeki stratejik nemi de byk bir deiime uramtr. Trkiye'nin stratejik nemindeki deiim ve Orta ve Dou Avrupada Almanya lehine doan boluk bu blgedeki lkelerin AB'ye yelik mracaatlarna ncelik verilmesine yol amtr.
Stratejik nceliklerdeki bu deiim Souk Sava sresince Trk-Alman dostluunun kprs olarak grlen gmen iilere bak da etkilemitir. ki Almanya'nn birlemesinin dourduu ekonomik ve sosyal skntlar Almanyann lkedeki Trklerin konumunu bir tr nfus basks olarak grmesine sebep olmutur.
Bylece, Souk Sava sresince Sovyet tehdidinin nndeki en nemli engeller arasnda grlen Anadolu'daki gen ve dinamik Trk nfusu, bu tehdidin kalk ve AB iindeki dengeler dolaysyla Avrupa'ya ynelik bir nfus tehdidi olarak alglanmaya balanmtr. deolojik nitelikli Souk Savan bitmesinden sonra medeniyet temelli yeni bir Souk Sava deklarasyonu olarak alglanan Medeniyetler atmas tezi bu yaklam maalesef bir tr dlamaya dntrm bulunmaktadr.
Balkanlardaki meselelere NATO mdahalesini milli karlar iin daha uygun gren Trkiye ile bu blge ile ilgili nihai zmn AB'den getiini dnen Almanya arasndaki gr farkllklar Trk-Alman ilikilerini etkilemeye devam edecektir. Son olarak Almanya'nn blgede Trkiyenin tabii mttefikleri arasnda yer alan Bosna-Hersek, Arnavutluk, Hrvatistan ve Makedonya'y AB'ye davet etmesi ksa ve orta vadede birlie katlmas g grnen Trkiye'de ciddi kayglar uyandrmaktadr.
AB-Trkiye ilikilerinde ortaya kan tkanmalarn fiili problem alanlarna tanmas Trkiye'nin AB ve Almanyadan ok, NATO ve ABD eksenlerine dayal d politika seeneklerine arlk vermesine yol amaktadr.
zetle, Trkiye Almanya ilikileri, Souk Sava sonras dnemde ortaya kan bu konjonktrde, dinamik gler dengesinin olduu tarihi rneklerin aksine bir bunalm srecine girmi grnmektedir.
V. Medeniyet/Kltr Dnm Dzlemi 1. Yeni-Geleneki Bir Tepki Olarak AB'nin Tarihi arka plan Bugn Dou Avrupa ilerine doru genilemeye alan AB aslnda Trkiye'nin yelii konusunda takna geldii tavrla bir tr ie kapanma temayl iine girmi bulunmaktadr. AB, Souk Sava sonras dnemde Avrupann Kutsal Roma-Germen birikimini nceleyen bir genileme stratejisini benimsemi grnmektedir.
arlmann Kutsal Roma-Germen mparatorluu'nu varis arasnda paylatran 843 tarihli Verdun Anlamas ile ortaya kan snrlar bugnk Fransa ve Almanya'nn tabii alanlar ve problem blgeleri ile hemen hemen bire bir uyumaktadr. Kutsal Roma-Germen mparatorluu, bu blnmeden sonra ilk defa Habsbourg hanedannn hanedanlar aras evliliklere dayanan diplomasisi ile birletirilmi; bu birleme karsnda oluan Protestan koalisyonunun ortaya kard hesaplama, 1648 Vestfalya sistemi ile noktalanan Otuz Yl Savalarna yol am ve Kutsal Roma-Germen miras tekrar blnmtr. Daha sonra Napolyon ayn miras btnletirmi; ona kar oluan koalisyon sonucunda da Avrupa-ii www.altinicizdiklerim.com 109 blnml yanstan Viyana Kongresi sistemi ve gler dengesi domutur. Ayn miras Almanya etrafnda toparlamaya alan Bismarck ve ll. Wilhelm'in stratejileri I. Dnya Savana, Hitler'in abas lI. Dnya Savana yol amtr.
Avrupa Birlii, bu mirasn askeri aralar yerine ekonomik ve siyasi aralarla tekrar toparlanmas abasndan baka bir ey deildir.
Birliin derinlemesine gelimesi, yani varolan yelerle daha sk bir birlie doru ynelmesi ile ye says artrlarak yaygnlatrlmas tercihleri aslnda biri dierini geciktiren iki ynl bir ekim alan oluturmaktadr. Birliin derinleme tercihi ile sk bir birlik haline dnmesi yeni yelerin intibakn gletirerek yaygnlamay geciktirmektedir. Buna mukabil yaygnlatrma tercihi, yeni lkelerin cari yapya intibaklar iin gereken gei sreci dolaysyla, derinlemeyi engellemektedir.
ngiltere'nin -zellikle muhafazakar iktidarlar dneminde- ulusal egemenlik alanndan fedakarlk gerektirecek derinlemesine gelime formllerini srekli olarak engellemeye almas karsnda bata para politikas olmak zere birok alanda daha sk bir birlikten yana tavr koyan Almanya ve Fransann sreci hzlandrma abalar, iki ayr btnleme dzleminin ezamanl bir ekilde varln ngren iki vitesli Avrupa fikrinin ortaya atlmasna yol amtr. Birlik iinde yeni dengelerin olumasna yol aacak olan bu gr, derinletirme ve yaygnlatrma abalar arasnda bir orta yol bulma araydr.
ngiltere'nin Avrupa-ii derinleme abalarna gsterdii diren, Fransann dil milliyetilii ve uluslararas ilikilerde bamsz g alan oluturma abalar, Almanya'nn stratejik opsiyon farkllamas, muhtemel bir i hesaplamann nvesi olabilecek lekte etkenlerdir.
2. Cepheleme/Btnleme Sarkacnda Tarihi Arkaplan ve AB-Trkiye likileri Osmanl Devleti'nin oluturduu Millet sistemi ile Bat Avrupada Vestfalya dzeni ile ekillenmeye balayan ulus-devlet yaplanmas arasndaki elikiler Orta ve Dou Avrupa tarihinin hala sren en temel elikilerinin altyapsn oluturmutur.
3. Medeniyetler aras Etkileim ve Trkiye-AB likileri Aydnlanma felsefesi ve bu felsefeye dayal smrgeci/oryantalist bak asnn dayand temel varsaymlar bugn geerliliklerini yitirmeye balamlardr. nsanlk tecrbe birikiminin tmyle tek bir nehre akarak Bat medeniyetinde son bulduu iddialarn ve dier medeniyet havzalarnn zamanla yok olacana ynelik beklentilerin aksine zellikle 20. yzyln son eyreinden itibaren yksek bir ivme ile canlanma ve alternatif oluturma temaylne giren Bat-d medeniyet idrakleri ve havzalar nmzdeki yzyl iinde ok ciddi medeniyet hesaplamalarnn, sentezlerinin, yzlemelerinin ve etkileimlerinin habercisi saylmaldr.
Bylesi bir dnemde farkl medeniyet birikimlerine beiklik etmi, Bat-d son byk medeniyet tecrbesinin merkezi olmu ve canlanmakta olan medeniyet havzalar arasnda da tam bir jeokltrel gei nitelii tayan Trkiye iin olaanst imkanlar sz konusudur. Trkiye medeniyetler aras etkileimi dorudan etkileyebilecek kendi zgn tecrbe birikimini ve niteliklerini hayata geirebilirse, sadece AB ile olan ilikilerde deil, kreselleme srecinin getirdii btn bunalm alanlarnda son derece itibarl ve onurlu bir yere sahip olur. Bunun aksine, AB ile girilen entegrasyon srecinin her olumlu safhasnda total bir tarih reddi ve www.altinicizdiklerim.com 110 Avrupa ynnde radikal bir medeniyet krlmas sylemi benimsenirse, kar karya kalnan her olumsuz tavrda da psikolojik bir refleksle vulgarize Avrupa kartl yaplrsa, ne salam ve sreklilik arz eden bir kltrel aidiyet kimlii oluturulabilir ne de temasa geilen toplumlar nezdinde bir sayg kazanlabilir. Tarihte hibir zaman etken olma becerisi gsterememi tarihsiz toplumlara has bir onursuzluk da, hibir kltrel etkileime giremeyen tepkisel bir ie kapanma da, yeni dnemde toplumsal atlm gcmz kracak yanl tavrlardr.
Son iki asrlk tecrbe gstermitir ki, bir toplumun kltr ve medeniyet aidiyetinin radikal bir ekilde dntrlebilmesi sadece uluslararas konjonktrn, radikal bir entelektel tercihin ya da siyasi bir deklarasyonun sonucu olarak gerekletirilemez. Medeniyetlerin kendi srekliliini koruyabilmesi, kendini yeniden retebilmesi ya da yeni bir yapya brnmesi ok daha uzun dnemli zihinsel, felsefi, yapsal ve kurumsal srelerin rndr.
Toplumu, istedii anda, istedii kararla deiecek bir yn olarak grmek, bu srecin dnda ve stnde bir tavrla tek boyutlu ve tek ynl bir dogmatizme ynelmek neo-oryantalist bir tavrdan baka bir ey deildir.
zetle nmzdeki dnemde stratejik ya da demografik gce sahip olmakla birlikte kendi yerelliinden evrensel mesajlar retebilen medeniyet havzalar ne kacaktr. Bu erevede AB belki de Avrupa tarihinde ilk defa gerekten kuatc ve oulcu bir kltr havzas oluturabilme imtihan ile kar karya kalrken, Trkiye sahip olduu jeokltrel ve tarihi derinlii kapsaml bir medeniyet almna dntrebilme imtihann yaayacaktr.
AB'nin bu srete yamakta olduu imtihan en az bizim yaadmz imtihan kadar etindir. AB, Trkiye ile olan ilikilerini germesi ve kendi etnik/dini kabuuna ekilip Trkiye'yi dlamas durumunda sadece Trkiye'yi kaybetmi olmayacak yeni smrgeci bir dalgay ve grnty ortaya karacaktr. Bylesi Avrupa-merkezli yeni smrgeci bir anlay AB'yi Avrupa ktasna hapsedecek sonular dourabilir. Trkiye AB'yi artk kendi jeokltrel derinliini terk ederek her ne suretle olursa olsun eklemlenebilecei ve bu yolla kendi i elikilerini aabilecei bir medeniyet merkezi olarak grme temayln de, sk sk depreen Trkiye'yi blmeye alan Avrupa imajn krkleyen savunmac refleksi de terk etmek zorundadr.
VI. Tarihi Reflekslerin Kskacnda Trkiye-AB ilikileri AB tarafndan dile getirilen insan haklar, Kbrs, Ege, ekonomik parametreler gibi unsurlar Trkiye'yi srekli bir belirsizlik iinde tutma politikasnn gerekeleri deil, bahaneleridir. Yani bu unsurlar olduu iin bylesi bir karar alnmamakta, belirsizlik stratejisi uyguland iin bu unsurlar ne karlmaktadr. Bu unsurlarn olumas AB'nin zaten uygulamay dnd ve uygulaya geldii stratejinin uygulanmasn kolaylatrmaktadr. Trkiye bir gn insan haklar hususundaki eksikliklerini AB istedii iin deil, kendi insanna ve toplumuna sayg duyduu iin dzeltme iradesi gsterdii zaman uluslararas ilikilerde saygn bir konum kazanacaktr.
Avrupal lider ve aydnlarn byk ounluu, Trkiye'yi, kltrel olarak slam-merkezli Dou'nun, ekonomik ve siyasi olarak da Gney'in bir uzants eklinde grmektedir. Bu nedenle, Trkiye'yi hazm g bir unsur eklinde gren Avrupallar, tam yelie evet dememekte, ama hayr demenin getirecei maliyetleri de hesap ederek ilikileri askda tutmaktadrlar.
www.altinicizdiklerim.com 111 nmzdeki yirmi yllk dnemde Dou Avrupa ile tmyle btnlemi bir AB karsnda Trkiye'nin yalnzlamasn engelleyecek alternatif kta havzas politikalar oluturularak her trl alternatife ak bir manevra alan gelitirilmesi zorunluluu Trkiye'nin yakn gelecekteki en temel stratejik parametrelerinden birisi olacaktr.
S So on nu u
Trkiye' nin stratejik derinliini ortaya koymaya altmz bu eserde bu stratejik zeminin teorik boyutu ile pratik uygulama alanlar arasndaki ilikileri ve etkileimi gstermeye altk.
Trkiye'nin corafi derinlik anlamnda oturduu zemini tahlil ederken yakn kara, yakn deniz ve yakn kta havzalar gibi tanmlamalar gelitirdik ve ilgili blmlerde bu havzalarn i yaplarn ve uluslararas sistem iindeki konumlarn Trkiye'nin stratejik yaplanmasndaki nemleri asndan ele aldk. Bylesi bir analiz Trkiye'nin cari snrlar gz nne alnarak yaplacak bir tasvirin tesinde yeni aklama, anlama ve anlamlandrma zeminleri oluturmaktadr. Trkiyeyi evreleyen Balkanlar-Kafkaslar-Ortadou kuandan oluan yakn kara havzas, Karadeniz-Boazlar-Marmara- Ege- Dou Akdeniz-Kzldeniz-Basra-Hazar i denizleri ve su gei yollarndan oluan yakn deniz havzas ve nihayet Avrupa-Kuzey Afrika- Bat ve Orta Asya'dan oluan yakn kta havzas ayr ayr ele alndklarnda da, bir btn olarak incelendiklerinde de, corafi olarak dnya ana ktasnn merkezini, tarihi olarak da insanlk tarihinin ana damarnn ekillendii alanlar kapsamaktadr.
Trkiye'nin birbirinden farkl zelliklere sahip olmakla birlikte birbirleriyle etkileim iinde bulunan yakn kara, yakn deniz ve yakn kta havzalarnn oluturduu zeminde strateji gelitirme zorunluluu ile kar karya kalmas avantaj ve riskleri en st dzeye karabilecek bir eitlilie sahiptir.
Souk Sava sonras konjonktrde Trkiye ile ilgili yaplan tasvirlerin mihver lke (pivotal state) ile paralanm lke (torn country) ular arasnda gidip gelmesi aslnda bu ok ynl dinamizmin ortaya kard bir elikidir.
Kiiler gibi toplumlarn da gleri ayn zamanda zaaflardr. G kaynaklarn iyi kullanamayan ve harekete geiremeyen topluluklara bu g kaynaklar zaaf odaklar eklinde geri dnerken, bunalm kaynaklarn bir hayatiyet belirtisi olarak gce dntrebilen topluluklar iin bu zaaf unsurlar dahi yeni g kaynaklar olutururlar.
Kendi bunalmndan ve paralanmlndan dahi g retebilen toplumlar tarihe arlk koyma hakkn ve imtiyazn da elde ederler.
Dnya ana ktasnn merkezinde ya da jeostratejik havzalarn kesiim blgelerinde bulunan veya ok kltrl bir yapy kendi paradigmas iinde srdre gelmi olan toplumlarn d faktrlere tepki olarak ie kapanmalar ise ya mmkn deildir ya da ksa dnemli olarak mmkn olsa dahi zm retici deildir.
Trkiye ikinci grup lkeler arasndadr ve ie kapanarak deil, yeni bir zgven ve iddia ile da alarak bunalm unsurlarn g unsurlar haline dntrebilir. Dnyann kuzey-gney ve dou-bat istikametindeki en stratejik kuann merkez hatt zerinde bulunan Trkiye'nin ie www.altinicizdiklerim.com 112 kapanmas corafi adan mmkn deildir. Trkiye'yi 20. yzyln konjonktrel artlar iinde ortaya kan sradan ulus-devletlerden ayran tarihi miras fark da ie kapanmay imkansz hale getirmektedir.
Unutulmamaldr ki, Souk Sava fiilen bitmi olmakla birlikte Souk Sava sonras dnemin uluslararas dengelerini ve hukukunu belirleyecek olan nihai dzenlemeler ve anlamalar halen yaplmamtr. Bu adan ele alndnda Souk Sava bitiren atekesler yaplm, ancak yeni g dengelerini yanstan nihai dzenlemeleri de kapsayan geni lekli bir yeni dnya dzeni oluturulamamtr.
Souk Savan galipleri safnda bulunan ve bunun iin Souk Sava sresince ok ciddi bir bedel deyen Trkiye'nin Souk Sava sonras dnemde bu bedelin karln aldn syleyebilmek ok gtr. Trkiye ok ynl bir stratejik yenilenme ihtiyac iindedir.
Btn bir dnyann karlkl etkileim sreci iine girdii bir dnemde zgvenini ayakta tutabilen toplumlar yeni g merkezlerinin nvelerini oluturacaklardr. Bunun aksine, zgvenini kaybederek baka toplumlarn evre unsurlar olmay kabullenenler ise psikolojik bir ykmdan sonra stratejik bir zl de yaama tehlikesi ile kar karya kalacaklardr.
Bu psikolojik zgven yenilenmesinin olmazsa olmaz art da stratejik zihniyetin yeni artlara uyum salayacak ekilde yeniden oluturulmasdr.
Tarihte edilgen deil etken olmak, tarihi okumak deil yazmak ideal ve iddiasndaki her toplum, nce iinde bulunduu sabit veriler olan zaman ve mekan yeniden yorumlamak zorundadr.
Avrasya ana ktasnn dou-bat ve kuzey-gney istikametindeki hatlarnn kesiim blgelerinde bulunan kpr lkelerinden birisi olan Trkiye, sradan Avrupallk ve Asyallk arasnda sregelen anlamsz kategoriletirmelerin tesirinden kurtularak uzun dnemli strateji ve bu stratejinin gerektirdii jeokltrel altyapnn temel unsuru olan kimlik meselesinde kapsaml bir yenilenme sreci iine girmek zorundadr.
Uluslararas ekonomi-politik yaplanma asndan Kuzey ile Gney arasnda, uluslararas jeokltrel yaplanma asndan Dou ile Bat arasnda bu gei hatt zerinde bulunan Trkiye, bu konumunun yeni jeoekonomik, jeopolitik ve jeokltrel paralanmalara yol amasn nleyen bir strateji gelitirmek zorundadr. Aksine, bu konum Trkiye'nin blgesel ve kresel roln artran bir jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel btnleme arac olarak grlmelidir.
Dou-bat istikametinde ilerleyen Seluklu-Osmanl tarihi birikimi iin Asya-Avrupa ilikisi yay ile ok ilikisi gibidir. Yay geriye doru ne kadar gerilirse ok ileriye doru o denli hzla gider. Mesele yay ve oku yerli yerince ve birbirini destekler tarzda kullanacak strateji iradesinin oluturulmu olmasdr.
ncelikli mesele, hangi aralarn hangi zamanlama ile kullanlmas olduu kadar, hangi stratejik kimlik ve zihniyetin hangi hedefler dorultusunda harekete geirilecei meselesidir. Trkiye'nin ekonomisini ve uluslararas ekonomik ilikilerini AB erevesine indirgeyen ve www.altinicizdiklerim.com 113 www.altinicizdiklerim.com 114 sadece bu boyut ile snrlayan bir yaklam yaysz bir oku eli ile bilinmeyen bir istikamete atma tavr sergilemektir. Asya'ya ayaklarn salam basamayan bir Trkiye'nin gzlerini ve ufkunu Avrupa'ya dikebilmesi de gtr. Asya'daki ekonomik ve siyasi potansiyelini harekete geiremeyen bir Trkiye'nin de AB iinde, Avrupa'ya pazar ve turistik mekan olmaktan baka ans ve seenei de olamaz.
Yaplmas gereken ey, yay Trkiye'nin snrlarnn tesindeki potansiyelini de kapsayacak apta ve lekte gerebilmek, oku da rasyonel bir stratejik planlama ile iddial bir ufuk perspektifi arasnda uyum salayan bir hedefe, ayn anda yneltebilmektir.
Youn bir medeniyet bunalmnn yaand, insanolunun btn dorularn yeniden kurma abas iine girdii, bu erevede de btn tarihi kltr birikimlerini yeniden kefetmeye alt bir dnemde Trkiye gibi kpr lkelerin farkl medeniyet birikimlerini bnyesinde barndryor olmalar yeni bir medeniyet alm iin ciddi bir kaynak oluturmaktadr. Bizi dier toplumlardan farkllatrarak tarih sahnesine zel bir konumla kartacak olan da temelde bu zgn niteliklerimizdir.