Konsep Dasar Listrik A

KONSEP DASAR TEKNIK
LISTRIK DAN ELEKTRONIKA

Untuk Sekolah Menengah Kejuruan
Bidang Keahlian : Teknik Elektro
Program Keahlian : Teknik Instalasi Listrik
Berdasarkan Kurikulum SMK yang Disempurnakan
(Kurikulum SMK Edisi 1!
K 70,3 =
5 .
K
1
0,0037
1,3

5 .
K
1
0,0037
5 6,3
=
=
Penyusun :
Drs. Yusuf Setyabudi
Editor :
Drs. Nursalam Parham
DIREKTORAT JENDERAL PENDIDIKAN DASAR DAN MENENGAH
K 70,3 =
5 .
K
1
0,0037
1,3

5 .
K
1
0,0037
5 6,3
=
=
PUSAT PENGEMBANGAN PENATARAN GURU TEKNOLOGI
VOCATIONAL EDUCATION DEVELOPMENT CENTER
JL. Teluk Mandar, Arjosari, Trool Pos ! Malan", #!$%&, Tel'. (%)*$+ *,$&),, -a.. (%)*$+ *,$)*&
Tekni k I nst al asi Li st ri k
KATA P!"A!TA#
Mo$ul %n% $%ter&%tkan untuk 'enja$% &ahan ajar (a$a SMK &%$ang keahl%an tekn%k
elektro, 'e'enuh% tuntutan (elak)anaan kur%kulu' SMK *ang $%)e'(urnakan
+Kur%kulu' SMK e$%)% 1,,,-.
!%la% kegunaan 'o$ul %n% terletak (a$a (e'aka%ann*a, karena %tu ke(a$a )e'ua
organ%)a)% $an 'anaje'en Pen$%$%kan Menengah Kejuruan, $%hara(kan $a(at
&eru)ahan untuk 'engo(t%'alkan (e'aka%an 'o$ul %n%.
.ala' (e'aka%an 'o$ul %n%, teta( $%hara(kan &er(egang ke(a$a a/a)
kelu0e)an, a)a) ke)e)ua%an $an a)a) keterlak)anaan )e)ua% $engan
karakter%)t%k kur%kulu' SMK *ang $%)e'(urnakan.
.%rektorat Pen$%$%kan Menengah Kejuruan 'en*a'(a%kan ter%'a ka)%h $an
(enghargaan ke(a$a )e'ua (%hak *ang telah &er(eran )erta $ala' (enul%)an
na)kah &ahan ajar %n%.
1akarta, Agu)tu) 2001
.%rektur Pen$%$%kan Menengah Kejuruan
.r. 3r. "atot 4ar% Pr%o0%r*anto
!3P 130675516
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika %
P#7839 K7MPT!S3 TAMATA!
P#7"#AM KA493A! TK!3K 3!STA9AS3 93ST#3K
Kompetensi Sub Kompetensi
A. Mengua)a% ga'&ar
tekn%k elektro
A1. Mengua)a% jen%)
(eralatan $an )tan$ar%)a)%
ga'&ar tekn%k
A2. Mengua)a% $a)ar:
$a)ar (ro*ek)% ga'&ar
tekn%k
A3. Mengga'&ar rangka%an
l%)tr%k $an elektron%ka
A6. Meng%nter(reta)%kan
ga'&ar tekn%k
;. Mengua)a% (enggunaan
(eralatan tangan $an
(eralatan 'e)%n untuk
'e'&uat &ahan &antu
;1. Mengua)a% (eraturan,
nor'a, )tan$ar $an )%)te'
ke)ela'atan kerja
;2. Menggunakan $an
'era0at (eralatan tangan
$an 'e)%n
;3. Menggunakan (eralatan
tangan $an 'e)%n untuk
'e'&uat alat $ar% &ahan
loga' $an non loga' untuk
ke(erluan tekn%k elektro
<. Mengua)a% $a)ar:$a)ar
(erak%tan (e)a0at
elektron%ka
<1. Meren=anakan tata
letak ko'(onen $an
'e'&uat jalur )a'&ungan
<2. Mengua)a% Tekn%k
Pe'&uatan P#T
<3. Merak%t ko'(onen $an
'enguj% =o&a ha)%l rak%tan
<6. Me'aha'%
(enanggulangan $an $aur
ulang l%'&ah
<5. Me'aha'% =ara:=ara
'el%n$ung% ala' )ek%tar
.. Mengua)a% alat ukur
.1. Meng%$ent%>%ka)% $an
'engkla)%>%ka)% (eralatan
ukur l%)tr%k
.2. Mengua)a%
karakter%)t%k 'a=a':
'a=a' alat ukur l%)tr%k
.3. Meng%nter(reta)%kan
&uku (etunjuk (e'aka%an
alat ukur l%)tr%k
.6. Menggunakan Alat
Ukur 9%)tr%k $an
lektron%ka
.5. Mera0at $an
'e'(er&a%k% alat ukur
l%)tr%k
. Mengua)a% kon)e(
$a)ar tekn%k l%)tr%k $an
elektron%ka
1. Mengua)a% $a)ar
elektro)tat%ka $an
ke'agnetan
2. Mengua)a% $a)ar
aku'ulator
3. Mengua)a% ko'(onen
(a)%>
6. Mengua)a% huku'
kel%)tr%kan?rangka%an .<
$an A<
5. Mengua)a% $a)ar:
$a)ar 'e)%n l%)tr%k A<?.<
6. Mengua)a% teor% ato'
$an 'olekul
7. Mengua)a% )%>at $an
'a=a' &ahan (enghantar
$an %)olator
5. Mengua)a%
karakter%)t%k $an
(enggunaan ko'(onen
)e'% kon$uktor
8. Mengua)a% $a)ar tekn%k
$%g%tal $an a(l%ka)%
)e$erhana
81. Mengua)a% Kon@er)%
&%langan
82. Mengua)a% ger&ang:
ger&ang $a)ar
83. Mengua)a% 8l%(:8lo(
86. Mengua)a% ar%t'at%ka
log%k
". Mengua)a% %n)tala)%
l%)tr%k )e$erhana )e)ua%
(eraturan $an
ke)ela'atan kerja
"1. Mengua)a% $a)ar:
$a)ar (eraturan u'u'
$an ke)ela'atan kerja
"2. Me'a)ang %n)tala)%
l%)tr%k )e$erhana
4. Melak)anakan
(ekerjaan l%)tr%k
(enerangan $an tenaga
41. Mengga'&ar %n)tala)%
l%)tr%k (enerangan
tenaga?'otor aru) (utar
$engan 'enggunakan
ko'(uter
46. Meng%$ent%>%ka)%
ke&utuhan ko'(onen
45. Me'a)ang %n)tala)%
)e$erhana
46. Menguj%=o&a %n)tala)%
)e$erhana
3. Mera0at $an
'e'(er&a%k% %n)tala)%
31. Me'&a=a ga'&ar
%n)tala)% (enerangan $an
tenaga
ke)alahan %n)tala)%
33. Me'(er&a%k% keru)akan
%n)tala)% (enerangan $an
tenaga
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika %%
Kompetensi Sub Kompetensi
1. Mengo(era)%kan $an
'enguj% 'e)%n:'e)%n l%)tr%k
A<?.< $an tran)>or'ator
11. Mengo(era)%kan
'e)%n:'e)%n l%)tr%k A<?.<
$an tran)>or'ator
12. Menguj% 'e)%n:'e)%n
l%)tr%k A<?.< $an
tran)>or'ator
K. Mengukur energ%,
>rekuen)%, $a*a $an >aktor
$a*a l%)tr%k
K1. Me'%l%h alat ukur *ang
)e)ua% untuk 'engukur
energ%, >rekuen)%, $a*a
$an >aktor $a*a l%)tr%k
K2. Menjela)kan (r%n)%(
kerja alat ukur *ang
$%gunakan
K3. Melak)anakan
(engukuran energ%,
>rekuen)%, $a*a $an >aktor
$a*a l%)tr%k )e=ara )%)te'at%)
9. Merangka% rangka%an
'e)%n (engen$al% l%)tr%k
$an rangka%an $a)ar
(neu'at%k
91. Mengua)a% (r%n)%(
(engaturan $an
(engontrolan oto'at%)
(a$a )%)te' tenaga l%)tr%k
92. Mengua)a% (eralatan
kontrol oto'at%) (a$a
)%)te' tenaga l%)tr%k
93. Me'a)ang rangka%an
kontrol oto'at%) (a$a )%)te'
tenaga l%)tr%k
96. Me'aha'%
(en$%)tr%&u)%an u$ara $an
'%n*ak )e&aga%
(e'&angk%t (neu'at%k
'a=a':'a=a' katu(
(neu'at%k
96. Me'&uat rangka%an
(neu'at%k )e$erhana
$engan )atu )%l%n$er $an $ua
)%l%n$er
M. Menera(kan
ko'(onen:ko'(onen
elektron%ka $an $a)ar:
$a)ar P9< $ala'
rangka%an kontrol
M1. Meng%$ent%>%ka)%
kegunaan ko'(onen
elektron%ka $a*a untuk alat
kontrol +tr%a=, $%a=,>et,
'o)>et-
M2. Me'aha'%
karakter%)t%k ko'(onen
elektron%k $a*a
M3. Menga(l%ka)%kan
ko'(onen elektron%ka $a*a
ke$ala' )%)t%' kontrol
)e$erhana
M6. Meng%$ent%>%ka)%
keuntungan $an kerug%an
P9<
M5. Mengenal har$0are
$an )o>t0are P9<
M6. Mengo(era)%kan
har$0are $an )o>t0are
)e$erhana.
!. Meng%$ent%>%ka)% &entuk
energ% alternat%> )e&aga%
)u'&er tenaga l%)tr%k
!1. Mengkla)%>%ka)%kan
'a=a':'a=a' &entuk
energ% alternat%>
!2. Menjela)kan (r%n)%(
kerja $an &entuk:&entuk
energ% alternat%>
!3. Meng%$ent%>%ka)%
keuntungan $an kerug%an
'a=a':'a=a' &entuk
energ% alternat%>
7. Meren=ana,
'e'a)ang, 'e'(er&a%k%
$an 'ere@%)% )erta
'enge'&angkan %n)tala)%
ru'ah t%nggal
71. Meren=anakan $an
'e'a)ang %n)tala)% ru'ah
t%nggal
72. Meren=anakan $an
'e'a)ang (anel P4; 1
>a)a?1gru(
73. Melakukan uj%=o&a
%n)tala)% ru'ah t%nggal
76. Men=ar% ke)alahan
$an 'e'(er&a%k% %n)tala)%
ru'ah t%nggal
75. Melakukan re@%)% $an
(enge'&angan %n)tala)%
ru'ah t%nggal
P. Meren=ana, 'e'a)ang,
'e'(er&a%k% $an 'ere@%)%
)erta 'enge'&angkan
%n)tala)% &angunan
&ert%ngkat
P1. Meren=anakan $an
'e'a)ang %n)tala)%
&angunan &ert%ngkat
P2. Meren=anakan $an
'e'a)ang (anel P4;
untuk &angunan &ert%ngkat
P3. Meren=ana $an
'e'a)ang %n)tala)% alar'
P6. Meren=ana $an
'e'a)ang %n)tala)%
(enangkal (et%r
P5. Melakukan uj%=o&a
%n)tala)% &angunan
&ert%ngkat
P6. Melakukan (en=ar%an
ke)alahan?keru)akan $an
'e'(er&a%k% %n)tala)%
&angunan &ert%ngkat
A. Meren=ana,
'e'a)ang, 'e'(er&a%k%
$an 'ere@%)% )erta
'enge'&angkan %n)tala)%
l%)tr%k %n$u)tr%
A1. Meren=anakan $an
'e'a)ang %n)tala)%
tenaga 1 >a)a $an 3 >a)a
A2. Meren=anakan $an
'e'a)ang (anel tenaga 1
>a)a $an 3 >a)a
A3. Meren=ana $an
'e'a)ang %n)tala)% alar'
A6. Meren=ana $an
'e'a)ang %n)tala)%
(enangkal (et%r
A5. Melakukan uj%=o&a
%n)tala)% l%)tr%k %n$u)tr%
A6. Melakukan (en=ar%an
ke)alahan?keru)akan $an
'e'(er&a%k% %n)tala)% l%)tr%k
%n$u)tr%
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika %%%
.A8TA# 3S3
Kata PengantarBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB.B. %
Profil Kompetensi Tamatan BBBBBBBBBBBBBBB...BBBB %%
Daftar IsiBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB.B. %@
PendahuluanBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB.BB. @%
Tujuan Umum PembelajaranBBBBBBBBBBBBBBBBBBB. @%%
Petunjuk Penggunaan ModulBBBBBBBBBBBBBBBB..BB. @%%%
Kegiatan Belajar 1 Pengertian dasar (tenaga listrikBBBBB... 1
1. Ato' $an elektron ........................................................................... 1
2. Muatan l%)tr%k : Pe'&a0a 'uatan ................................................... 2
2.1. Ato' netral : Su)unan ato' ............................................................ 6
2.2. 3on .................................................................................................... 5
3. Aru) l%)tr%k ........................................................................................ 5
3.1. Penghantar, &ukan (enghantar, )e'% (enghantar .......................... 6
3.1.1. Penghantar : Mekan%)'e (enghantar ............................................. 6
3.1.2. ;ukan (enghantar ........................................................................... 5
3.1.3. Se'% (enghantar ............................................................................. ,
3.2. #angka%an l%)tr%k .............................................................................. ,
3.3. Arah aru) ......................................................................................... 10
3.3.1. Arah aru) elektron ........................................................................... 10
3.3.2. Arah aru) )e=ara tekn%k ................................................................... 11
3.6. Kuat aru) ......................................................................................... 12
3.5. Muatan l%)tr%k ................................................................................... 13
3.6. #a(at aru) $%$ala' (enghantar ...................................................... 16
3.7. Ma=a':'a=a' aru) ........................................................................ 15
3.5. #eak)% aru) l%)tr%k ............................................................................ 17
6. Tegangan l%)tr%k ............................................................................... 20
6.1. Poten)%al ......................................................................................... 21
6.2. Arah tegangan ................................................................................ 23
5. Tahanan l%)tr%k ................................................................................ 26
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika %@
5.1. Tahanan jen%) +)(e)%>%ka)% tahanan- ................................................ 25
5.2. Tahanan l%)tr%k )uatu (enghantar .................................................... 26
5.3. .a*a hantar $an hantar jen%) .......................................................... 30
5.6. Tahanan tergantung (a$a )uhu ...................................................... 32
!ampiran"BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB.B. 3,
!embar !atihan#$%aluasiBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB. 60
!embar &a'abanBBBBBBBBBBBBBBBBB.BBBBBBB.. 66
Kegiatan Belajar ( )ukum rangkaian arusBBB.BBBBBB... 50
1. 4uku' 7h' .................................................................................... 50
1.1 "ra>%k tegangan >ung)% aru) +gra>%k tahanan- ................BBB....... 52
2. #angka%an )er% tahanan .................................................................. 56
2.1. Pe'&ag% tegangan tan(a &e&an ..................................................... 5,
2.2. Tahanan $e(an ......................... ..................................................... 61
2.3. Tegangan jatuh (a$a (enghantar ................................................... 63
3. #angka%an (arallel tahanan ............................................................. 65
3.1. Tahanan )a'(%ng +tahanan )hunt- ................................................. 72
6. 4uku' K%r=hho>> .............................................................................. 76
6.1. 4uku' K%r=hho>> ke)atu +huku' t%t%k )%'(ul- .................................. 76
6.2. 4uku' K%r=hho>> ke$ua ............................... .................................. 75
5. #angka%an =a'(uran ...................................................................... 77
5.1. #angka%an )er% lanjutan .......... ........................................................ 77
5.2. #angka%an (arallel lanjutan ............................................................. 7,
5.3. Pe'&ag% tegangan &er&e&an .......................................................... 51
5.6. 1e'&atan tahanan ......................................................................B.. 53
!embar !atihan#$%aluasiBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB. 55
!embar &a'abanBBBBBBBBBBBBBBBBB.BBBB.BB.... ,2
Umpan BalikBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB.. 101
Daftar PustakaBBBBBBBBBBBBBBBBBBB.BBBBBB. 102
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika @
P!.A4U9UA!
S%a(a )aja *ang (a$a )aat %n% &erke=%'(ung $%&%$ang tekn%k, ter'a)uk $%)%n%
(ara )%)0a SMK, 'aka )e$%k%t &an*ak tentu &erhu&ungan $engan tekn%k l%)tr%k
+elektron%ka- $an oleh karena %tu 'aka haru) 'e'aha'%n*a. Pengetahuan
ter)e&ut $%a0al% $engan ke)%a(an $ala' 'e'aha'% )uatu (etunjuk (eralatan
$an (en%la%an ata) >ung)%:>ung)% *ang $%&er%kan, ke'u$%an 'elalu% (e'&%=araan
(ro'o)% )e=ara (ro>e)%onal akh%rn*a 'engetahu% >ung)% (eralatan *ang )e)ua%
$engan keahl%ann*a $an &arangkal% juga untuk 'engenal% atau &ahkan untuk
'e'(er&a%k% )uatu ke)alahan *ang 'ungk%n terja$%. Teta(% )e'ua %tu
'en)*aratkan $%'%l%k%n*a (engetahuan tekn%k l%)tr%k *ang 'en$a)ar.
Selanjutn*a untuk 'ak)u$ ter)e&ut haru) ter)e$%a )uatu 'o$ul *ang $a(at
'enja$% (erantara $ala' 'entran)>er ketera'(%lan $an (engetahuan tekn%k
l%)tr%k *ang $%(erlukan, *ang (a$a akh%rn*a (e)erta $%$%k 'a'(u 'elat%h $%r%
(a$a (ekerjaan $%&%$ang elektron%ka atau &%$ang khu)u) la%n $ar% tekn%k l%)tr%k.
Mo$ul %n% )e=ara 'eto$%k ter)u)un )e$e'%k%an ru(a, untuk $%gunakan )e&aga%
&ahan ajar (en$ukung $ala' 'e'(eroleh $a)ar:$a)ar tekn%k l%)tr%k $% )ekolah
'au(un &elajar 'an$%r% &ag% )%)0a $% )e'ua &%$ang keahl%an *ang a$a.
Mo$ul %n% 'e'&ata)% $%r% (a$a 'ater% tekn%k l%)tr%k *ang (okok. Ura%an
(er=o&aan *ang )e$erhana $an juga =ontoh:=ontoh 'engantarkan ke 'a)%ng:
'a)%ng to(%k. Mater% $%(er'u$ah )e$e'%k%an ru(a $an $%tunjukkan $engan
(er=o&aan. Melalu% (er=o&aan $an =ontoh:=ontoh $%(eroleh (engert%an $an
(ena>)%ran )e)ua% $engan huku' %l'u >%)%ka. Pa$a akh%rn*a (enggunaan
(er=o&aan ter'a)uk juga =ontoh:=ontoh (erh%tungan )angat 'e'&antu )et%a(
to(%k tekn%k l%)tr%k, *ang $a(at $%gunakan )e&aga% &ahan argu'enta)% untuk
'e'(erkuat (engert%an *ang $%(erolehn*a. Pertan*aan $an )oal:)oal lat%han
*ang $%lengka(% $engan kun=% ja0a&an 'e'&er%kan )uatu ke'ungk%nan (a$a
(e)erta $%$%k untuk &erlat%h $an 'engontrol )en$%r% ha)%l (ekerjaann*a.
.ala' 'o$ul %n% han*a $%te'ukan (enggunaan &e)aran, )atuan $an )%'&ol
*ang telah $%teta(kan 'elalu% (eraturan tentang )atuan $ala' hal (engukuran
(a$a tanggal 2 1ul% 1,6,.
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika @%
TU1UA! UMUM PM;9A1A#A!
1. Pe)erta $%$%k 'e'%l%k% (engetahuan tekn%k l%)tr%k *ang 'en$a)ar, *ang
(a$a akh%rn*a 'a'(u 'elat%h $%r% (a$a (ekerjaan $% &%$ang elektron%ka
atau &%$ang khu)u) la%n $ar% tekn%k l%)tr%k
2. Pe)erta $%$%k 'engetahu% )%'&ol >or'ula $an )atuan &e)aran:&e)aran
l%)tr%k $ala' tekn%k l%)tr%k *ang &erlaku )e=ara %nterna)%onal
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika @%%
PTU!1UK P!""U!AA! M7.U9
1. ;a=a $an (aha'% ko'(eten)% $an )u& ko'(eten)% 'o$ul %n% $ala' (ro>%l
ko'(eten)% ta'atan (rogra' keahl%an tekn%k %n)tala)% l%)tr%k
2. Mo$ul %n% ter&ag% $ala' 2 +$ua- keg%atan &elajar, 'a)%ng:'a)%ng $engan
ju$ul pengertian dasar (tenaga) listrik $an hukum rangkaian arus
3. Pelajar% $engan )ek)a'a $an (aha'% $engan &enar %)% 'ater%. ;a=alah
&e&era(a kal% h%ngga $%(eroleh (e'aha'an ata) &e&era(a (engert%an
*ang a$a
6. 9akukan (er=o&aan:(er=o&aan *ang $%tunjukkan $ala' 'o$ul %n% untuk
'en$ukung (e'aha'an %)% 'ater%
5. Kerjakan )oal:)oal lat%han *ang a$a $% &ag%an akh%r )et%a( keg%atan
&elajar
6. "unakan kun=% ja0a&an untuk 'engontrol ke&enaran ja0a&an *ang
$%&uat
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika @%%%
Keg%atan ;elajar 1
P!"#T3A! .ASA# +T!A"A- 93ST#3K
Tujuan Khusus Pembelajaran
Pe)erta $a(at C
Menjela)kan (er&e$aan antara ato' $an elektron
Mengetahu% )%>at:)%>at 'uatan l%)tr%k +(e'&a0a 'uatan-
Me'aha'% kon)e( $a)ar tentang aru), tegangan $an tahanan l%)tr%k
1* +tom dan elektron
K%ta (otong:(otong )uatu &en$a (a$at, '%)aln*a te'&aga, ke$ala' &ag%an:
&ag%an *ang )elalu le&%h ke=%l, $engan $e'%k%an 'aka (a$a akh%rn*a k%ta
$a(atkan )uatu ato'. Kata ato' &era)al $ar% &aha)a Dunan% $an &erart% Et%$ak
$a(at $%&ag%F.
.ala' &e&era(a 0aktu ke'u$%an &arulah $a(at $%te'ukan &ukt%n*a 'elalu%
(er=o&aan, &ah0a &en$a (a$at ter)u)un ata) ato'. .ar% &an*ak ha)%l
(er=o&aan ahl% >%)%ka )e(ert% Rutherford $an Bohr 'enar%k ke)%'(ulan, &ah0a
)uatu ato' haru) ter)u)un '%r%( )e(ert% )%)t%' tata )ur*a k%ta +ga'&ar 1.1-.
Gambar ! "odel sistim tata
sur#a
P l a n e t
9 % n t a ) a n ( l a n e t
M a t a h a r %
.ar% ga'&aran 'o$el %n% ato' ter$%r% ata) 'atahar% )e&aga% inti atom $an
$%)ek%tar %nt% (a$a l%nta)an &er&entuk l%ngkaran atau ell%() &ere$ar (lanet
)e&aga% elektron$elektron. 9%nta)ann*a 'engel%l%ng% %nt% $an 'e'&entuk )e)uatu
*ang $%)e&ut $engan kulit elektron +ga'&ar 1.2-.
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika 1
Gambar !% "odel atom
l e k t r o n
3 n t % a t o '
9 % n t a ) a n
lektron:elektron (a$a kul%t terluar $%)e&ut elektron @alen)%, 'ereka terletak
(al%ng jauh $ar% %nt% $an oleh karena %tu (al%ng &a%k untuk $%(engaruh% $ar% luar.
(* Muatan listrik , Pemba'a muatan
lektron 'engel%l%ng% %nt% ato' $engan ke=e(atan *ang )angat t%ngg% + 2200
k'?$et.-. Pa$a gerakan 'el%ngkar, 'e)k% &erat elektron t%$ak )e&era(a, 'aka
$%)%n% haru) &ert%n$ak )uatu ga*a )entr%>ugal *ang relat%( &e)ar, *ang &ekerja
$an &eru)aha untuk 'ele(a)kan elektron keluar $ar% l%nta)ann*a. Sekarang
tenaga a(akah *ang 'enahan elektron teta( (a$a l%nta)ann*a 'eng%tar% %nt% G
Tenaga *ang 'enahan &u'% teta( (a$a l%nta)ann*a a$alah gra>%ta)%. "ra>%ta)%
antara elektron:elektron $an %nt% ato' &elu' 'en=uku(%, )e&aga%'ana ter&ukt%
)e=ara (erh%tungan, $an t%$ak $a(at 'enahan elektron:elektron *ang terjauh
untuk teta( (a$a l%nta)ann*a. 7leh karena %tu $%)%n% haru) &ert%n$ak )uatu
tenaga la%n, *a%tu tenaga l%)tr%k.
.%antara %nt% ato' $an elektron ter$a(at tenaga l%)tr%k.
Tenaga l%)tr%k )e'a=a' %n% )e$erhana 'e'&ukt%kann*a. K%ta go)okkan
(enggar%) '%ka +&ahan )%ntet%)?(la)t%k- $engan )uatu ka%n 0ol, 'aka (a$a
&ahan %n% &ekerja )uatu ga*a tar%k terha$a( kerta), *ang (a$a (r%n)%(n*a le&%h
&e)ar $ar%(a$a tenaga gra>%ta)%.
Dang &ertanggung ja0a& terha$a( tenaga l%)tr%k k%ta )e&ut 'uatan
l%)tr%k.
Terha$a( %nt% ato', elektron &er)%>at 'enjalankan )uatu tenaga l%)tr%k. 1a$%
elektron 'e'%l%k% 'uatan l%)tr%k. K%ta katakan elektron )e&aga% )uatu pemba&a
muatan!
7leh karena %nt% ato' juga 'e'(un*a% )%>at 'enjalankan tenaga l%)tr%k, 'aka
%nt% ato' juga 'e'(un*a% 'uatan l%)tr%k.
4al %n% ter&ukt% &ah0a elektron:elektron t%$ak )al%ng tar%k:'enar%k, 'ela%nkan
tolak:'enolak. .e'%k%an (ula t%ngkah laku %nt% ato' +ga'&ar 1.3-.
3 n t % a t o ' l e k t r o n
a
l e k t r o n : e l e k t r o n
&
3 n t % : % n t % a t o '
=
Gambar !'Efek dinamis antara( a) inti atom dan elektron
b) elektron$elektron
)) inti$inti atom
7leh karena elektron:elektron )al%ng tolak:'enolak, %nt% ato' $an elektron )al%ng
tar%k:'enar%k, 'aka %nt% ato' haru) &er&e$a 'uatan $engan elektron, art%n*a
'e'&a0a )uatu jen%) 'uatan *ang &er&e$a $engan 'uatan elektron.
Muatan %nt% ato' $%na'akan 'uatan (o)%t%( $an 'uatan elektron $%na'akan
'uatan negat%(. .engan $e'%k%an untuk 'uatan l%)tr%k &erlaku C
Muatan:'uatan *ang )a'a )al%ng tolak:'enolak, 'uatan:'uatan
*ang &er&e$a )al%ng tar%k:'enar%k.
M u a t a n
n e g a t % (
, ,
M u a t a n
( o ) % t % (
- -
M u a t a n
t % $ a k ) a ' a
-
,
Gambar !*Efek dinamis muatan$muatan listrik
(*1* +tom netral , Susunan atom
Ato' h%$rogen 'e'(erl%hatkan )u)unan *ang (al%ng )e$erhana. Ter$%r% ata)
)e&uah elektron $an )e&uah proton +&%a)a $%)e&ut %nt% ato'-.
lektron )e&aga% (e'&a0a 'uatan l%)tr%k terke=%l $%na'akan muatan elementer!
lektron a$alah (e'&a0a 'uatan ele'enter negat%(, (roton
'eru(akan (e'&a0a 'uatan ele'enter (o)%t%(.
9 % n t a ) a n
l e k t r o n
P r o t o n
! e t r o n
l e k t r o n
P r o t o n
a
-
&
-
-
-
-
-
Gambar !+Gambar skema atom(
a) atom hidrogen
b) atom karbon
Muatan ele'enter negat%( elektron )a'a &e)arn*a $engan 'uatan ele'enter
(o)%t%( (roton. 7leh karenan*a 'uatan:'uatan ato' 'e'%l%k% (engaruh *ang
(er)%) )a'a. Ato' )e=ara l%)tr%k &er)%>at netral!
Ato' netral ter$%r% ata) 'uatan (o)%t%( *ang )a'a &an*akn*a
$engan 'uatan negat%(.
Ato' kar&on '%)aln*a 'e'%l%k% 6 elektron $an juga 6 (roton. Sela%n (roton %nt%
ato' juga 'engan$ung &ag%an *ang )e=ara l%)tr%k &er)%>at netral, *ang &%a)a
$%)e&ut $engan netron. Proton $an netron 'enentukan &erat ato' *ang
)e&enarn*a .
Ato' *ang la%n )e'uan*a &erju'lah 103 &uah $engan )u)unan *ang ha'(%r
)a'a. Pe'&ag%an elektron (a$a l%nta)an elektron &er$a)arkan (a$a aturan
tertentu. !a'un ju'lah elektron teta( )elalu )a'a $engan ju'lah (roton.
(*(* Ion
Ato' keh%langan )e&uah elektron, $engan $e'%k%an 'aka ato' ter)e&ut
'e'%l%k% le&%h &an*ak 'uatan (o)%t%(n*a $ar%(a$a 'uatan negat%(. Ato' *ang
)e=ara utuh &er'uatan (o)%t%(, 'elak)anakan )uatu reak)% l%)tr%k, *a%tu 'enar%k
'uatan negat%(.
Ato' *ang $%ta'&ah?$%&er% )e&uah elektron, 'aka )e=ara utuh $%a &er'uatan
negat%( $an 'enar%k 'uatan (o)%t%(.
Ato' *ang &er'uatan )e(ert% %n% )e&al%kn*a $a(at juga 'enar%k 'uatan *ang
&er&e$a, &erart% ato' ter)e&ut &ergerak. Ata) $a)ar %n%lah 'aka ato' )e(ert% %n%
$%na'akan ion +%on = &erjalan, &h). Dunan%-.
Ato' &er'uatan (o)%t%( 'au(un negat%( atau ku'(ulan ato'
$%)e&ut %on.
A t o ' n e t r a l 3 o n n e g a t % (
,
H
:
:
3 o n ( o ) % t % (
:
H H
Gambar !,
-kema pembentukan ion
.a(at $%)%'(ulkan &ah0a C
Kele&%han elektron 'engha)%lkan 'uatan negat%(, kekurangan
elektron 'engha)%lkan 'uatan (o)%t%(.
.* +rus listrik
Aru) l%)tr%k (a$a $a)arn*a 'eru(akan gerakan 'uatan )e=ara
lang)ung.
Pe'&a0a 'uatan $a(at &eru(a elektron:elektron 'au(un %on:%on.
Aru) l%)tr%k han*a $a(at 'engal%r (a$a &ahan *ang $%$ala'n*a ter)e$%a
(e'&a0a 'uatan $engan ju'lah *ang =uku( $an &e&a) &ergerak.
.*1* Penghantar/ bukan penghantar/ semi penghantar
'!!! Penghantar $ "ekanisme penghantar
;ahan *ang 'e'%l%k% &an*ak (e'&a0a 'uatan *ang &e&a)
&ergerak $%na'akan (enghantar.
K%ta &e$akan antara C
Penghantar elektron
Dang ter'a)uk $%$ala'n*a *a%tu logam )e(ert% '%)aln*a te'&aga, alu'un%u',
(erak, e'a), &e)% $an juga arang.
Ato' loga' 'e'&entuk )e)uatu *ang $%)e&ut struktur logam. .%'ana )et%a(
ato' loga' 'e'&er%kan )e'ua elektron @alen)%n*a +elektron:elektron (a$a
l%nta)an terluar- $an juga %on:%on ato' (o)%t%(.
Gambar !.
Kisi$kisi ruang suatu logam dengan
a&an elektron
3 o n : % o n a t o '
l e k t r o n : e l e k t r o n & e & a )
:
:
:
:
: :
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
H
H
H H
H H
H H H
H H H
H H H
H H H
3on:%on 'ene'(at% ruang $engan jarak tertentu )erta )a'a antara )atu $engan
*ang la%n $an 'e'&entuk )e)uatu *ang $%)e&ut $engan kisi$kisi ruang atau (ola
geo'etr%) ato':ato' +ga'&ar 1.7-.
lektron:elektron &ergerak )e(ert% )uatu a0an atau ga) $%antara %on:%on *ang
$%a' $an oleh karenan*a &ergerak relat%( r%ngan $%$ala' k%)%:k%)% ruang.
lektron ter)e&ut $%kenal )e&aga% elektron bebas. A0an elektron &er'uatan
negat%( (rakt%) ter'a)uk juga $%$ala'n*a %on:%on ato' *ang &er'uatan (o)%t%(.
Se(otong te'&aga $engan (anjang )%)%n*a 1 =' 'e'%l%k% k%ra:k%ra 10
23
+*a%tu
)atu $engan 23 nol- elektron &e&a). Melalu% tekanan l%)tr%k $engan arah
tertentu, *ang $ala' tekn%k l%)tr%k $%kenal )e&aga% tegangan, elektron:elektron
&e&a) $ala' (enghantar $%g%r%ng 'elalu% k%)%:k%)% +g&. 1.5-. .engan $e'%k%an
elektron:elektron (enghantar 'entran)>er 'uatan negat%(n*a $engan arah
tertentu. ;%a)a $%)e&ut )e&aga% arus listrik.
.a(at $%)%'(ulkan &ah0a C
Aru) l%)tr%k +aru) elektron- $ala' )uatu (enghantar loga' a$alah
'eru(akan gerakan elektron &e&a) (a$a &ahan (enghantar
$engan arah tertentu. "erakan 'uatan t%$ak 'engak%&atkan
terja$%n*a (eru&ahan karakter%)t%k &ahan.
l e k t r o n : e l e k t r o n & e & a ) 3 o n a t o '
,
-
,
,
,
-
-
- -
-
-
-
,
,
-
-
-
,
,
,
,
,
,
-
-
,
,
-
-
T e k a n a n l % ) t r % k
+ T e g a n g a n -
Gambar !/
"ekanisme penghantar
logam
Ke=e(atan aru) tergantung (a$a rapat arus +l%hat &ag%an 3.6-. Penghantar
loga' $engan &e&an &%a)a 'aka ke=e(atan elektronn*a han*a )e&e)ar 3
''?$et%k, teta(% gerakan elektron ter)e&ut 'en*e&arkan %'(ul) tu'&ukan
'en$ekat% $engan ke=e(atan =aha*a ==300.000 k'?$et%k. 7leh karenan*a
$%&e$akan $%)%n% antara ke=e(atan %'(ul) $an ke=e(atan elektron.
<ontoh C
a- ;era(a la'a 0aktu *ang $%&utuhkan oleh elektron (a$a )uatu (enghantar
ka0at untuk ke'&al% ke te'(atn*a )e'ula G Panjang ka0at
=1200 '
$engan ke=e(atan )e$ang =3 ''?)
&- ;era(a la'a 0aktu *ang $%&utuhkan %'(ul) untuk jarak *ang )a'a G
1a0a&an C a- Ke=e(atanC
t
@

=
I JaktuC
@
t

=
ja' 111 h
3600
600.000
) 600.000
'?) 0,003
' 1200
t = = = =
&-
@
t

=
) 0,000006 )
1000.000
6
'?) 0 300.000.00
' 1200
t = = =
Penghantar ion
Ter'a)uk $%)%n% *a%tu elektrolit +/at =a%r *ang 'enghantarkan aru)-, peleburan
+'%)al (ele&uran alu'un%u'- $an ionisasi gas. Se&aga% (e'&a0a 'uatan
$ala' hal %n% a$alah %on (o)%t%( $an %on negat%(. ;%a)a $%)e&ut )e&aga% arus ion.
Aru) l%)tr%k +aru) %on- $%$ala' )uatu elektrol%t, (ele&uran atau
%on%)a)% ga) a$alah 'eru(akan gerakan terarah %on:%on &ahan?/at
=a%r. .ala' hal %n% ter'a)uk juga )e&aga% tran)>er &ahan?/at.
'!!%! Bukan penghantar
;ahan *ang han*a 'e'%l%k% )e$%k%t (e'&a0a 'uatan $an ter%kat
$ala' 'olekul ter)en$%r%, $%na'akan &ahan &ukan (enghantar.
Ter'a)uk $ala' hal %n% *a%tu bahan padat, )e(ert% &ahan )%ntet%), karet, ka=a,
(or)elen, lak, kerta), )utera, a)&e), $an 0at )air, )e(ert% a%r 'urn%, ol%, >et, $an
juga ruang hampa ter'a)uk $%)%n% gas (1uga udara) $engan aturan tertentu.
;ahan:&ahan ter)e&ut )e&ag%an juga $%kenal )e&aga% bahan isolasi, $engan
$e'%k%an 'aka $a(at 'eng%)ola)% &ahan *ang &eraru) l%)tr%k.
'!!'! -emi penghantar
Se'% (enghantar a$alah &ahan *ang )etelah 'en$a(at (engaruh
$ar% luar 'aka elektron @alen)%n*a le(a) $an $engan $e'%k%an
'a'(u 'enghantarkan l%)tr%k.
Ter'a)uk $%)%n% *a%tu )%l%)%u', )elen%u', ger'an%u' $an kar&on ok)%$a.
Pa$a te'(eratur ren$ah, elektron @alen)% &ahan ter)e&ut ter%kat )e$e'%k%an
ru(a )eh%ngga t%$ak a$a elektron &e&a) $%$ala' k%)%:k%)%. 1a$% $ala' hal %n% $%a
&ukan )e&aga% &ahan (enghantar.
Melalu% (e'ana)an, )e&ag%an elektron terle(a) $ar% l%nta)ann*a, $an 'enja$%
elektron *ang &ergerak $engan &e&a). .engan $e'%k%an 'aka 'enja$% )uatu
(enghantar. 1uga 'elalu% (engaruh *ang la%nn*a, )e(ert% '%)aln*a =aha*a $an
'e$an 'agn%t 'engak%&atkan (eru&ahan )%>at kel%)tr%kan &ahan )e'%
(enghantar.
Gambar !2
"odel suatu
rangkaian arus
P e ' & a n g k % t
t e g a n g a n
P e n g h a n t a r
; e & a n
+ l a ' ( u -
A r u ) e l e k t r o n
.*(* 0angkaian listrik
Peralatan l%)tr%k )e=ara u'u' $%)e&ut )e&aga% &e&an?(e'aka%, terhu&ung
$engan )u'&er tegangan 'elalu% )uatu (enghantar, *ang ter$%r% ata) $ua &uah
(enghantar, *a%tu (enghantar 'a)uk $an (enghantar keluar +ga'&ar 1.,-.
Penanggung ja0a& a$an*a aru) *a%tu elektron:elektron &e&a), &ergerak $ar%
(e'&angk%t tegangan ke'&al% ke te'(atn*a )e'ula 'elalu% jalan *ang tertutu(,
*ang &%a)a $%)e&ut )e&aga% rangka%an aru).
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika ,
#angka%an aru) l%)tr%k )e$erhana ter$%r% ata) (e'&angk%t tegangan,
&e&an ter'a)uk $%)%n% ka&el (enghu&ung +(enghantar 'a)uk $an
(enghantar keluar-.
Untuk $%ketahu% &ah0a C
Aru) l%)tr%k han*a $a(at 'engal%r $ala' )uatu rangka%an
(enghantar tertutu(.
.engan 'e'a)ang )e&uah )aklar (a$a rangka%an, aru) l%)tr%k $a(at $%hu&ung
atau $%(utu) )e)ua% ke%ng%nan.
"a'&ar )e=ara n*ata )uatu rangka%an aru) )e&aga%'ana $%tunjukkan $%ata)
terl%hat )angat ru'%t, $ala' (rakt%kn*a $%gunakanlah )ke'a $engan nor'al%)a)%
)%'&ol *ang )e$erhana, *ang &%a)a $%kenal )e&aga% $%agra' rangka%an. Ske'a
'enjela)kan hu&ungan antara ko'(onen:ko'(onen *ang a$a (a$a )uatu
rangka%an.
Gambar !3
-kema rangkaian arus sederhana
; a t e r a %
+ P e ' & a n g k % t t e g a n g a n -
9 a ' ( u ( %j a r
+ ; e & a n -
P e n g h a n t a r
S a k e l a r
.*.* +rah arus
'!'!! 4rah arus elektron
K%ta &uat )uatu rangka%an aru) l%)tr%k tertutu(, $engan $e'%k%an $%$a(atkan
)uatu (ro)e) )e&aga% &er%kut C
Pa$a kutu& negat%( (e'&angk%t tegangan +kele&%han elektron-, elektron &e&a)
(a$a ujung (enghantar $%$orong 'enuju &e&an. Pa$a kutu& (o)%t%(
+kekurangan elektron- elektron &e&a) (a$a ujung (enghantar *ang la%n tertar%k.
.engan $e'%k%an )e=ara u'u' terja$% aru) elektron $engan arah tertentu.
H
,
l e k t r o n : e l e k t r o n
P e ' & a n g k % t t e g a n g a n
#
; e & a n + T a h a n a n # -
, , , ,
Gambar ! 4rah arus elektron
Aru) elektron 'engal%r $ar% kutu& negat%( (e'&angk%t tegangan
'elalu% &e&an 'enuju kutu& (o)%t%(.
'!'!%! 4rah arus se)ara teknik
Pengetahuan teor% elektron /a'an $ulu 'en$uga &ah0a )e&aga% (enanggung
ja0a& terha$a( 'ekan%)'e (enghantaran $%$ala' loga' a$alah (e'&a0a
'uatan (o)%t%( $an oleh karenan*a aru) 'engal%r $ar% kutu& (o)%t%( 'elalu%
&e&an 'enuju kutu& negat%(. 1a$% &erla0anan $engan aru) elektron *ang
)e&enarn*a )e&aga%'ana $%utarakan $%'uka. Me)k%(un (a$a )aat %n% telah
$%&ukt%kan a$an*a kekel%ruan angga(an (a$a 'ulan*a, na'un $%$ala' tekn%k
l%)tr%k untuk (rakt%)n*a angga(an arah aru) ter)e&ut teta( $%(ertahankan.
Seh%ngga $%te'u% a$an*a (er&e$aan antara arah arus elektron terha$a( arah
arus se)ara teknik atau )e=ara u'u' juga $%)e&ut arah aru).
Aru) l%)tr%k 'engal%r $ar% kutu& (o)%t%( (e'&angk%t tegangan 'elalu%
&e&an 'enuju kutu& negat%(.
Gambar !% 4rah arus elektron dan
4rah arus se)ara teknik ; e & a n
H
,
P e ' & a n g k % t t e g a n g a n
#
A r a h a r u ) e l e k t r o n A r a h a r u ) ) e = a r a t e k n % k
.*1* Kuat arus
Se'ak%n &an*ak elektron:elektron *ang 'engal%r 'elalu% )uatu (enghantar
$ala' t%a( $et%kn*a, 'aka )e'ak%n &e)ar (ula kekuatan aru) l%)tr%kn*a, &%a)a
$%)e&ut kuat arus!
Aru) )e&an*ak 6,26 tr%l%un elektron +6,26 K 10
15
- t%a( $et%k (a$a lua) (ena'(ang
(enghantar, 'aka hal %n% $%kenal )e&aga% kuat aru) 1 4mpere!
.engan $e'%k%an $a(at $%katakan C
Jaktu
l%)tr%k Muatan
aru) Kuat =
A'(ere a$alah )atuan $a)ar *ang )ah untuk kuat aru) l%)tr%k
Su$ah 'enja$% ke&%a)aan $ala' ketekn%kan, )u(a*a le&%h )e$erhana 'aka
&e)aran:&e)aran tekn%k )e(ert% '%)aln*a kuat aru) $%gant% $engan simbol
formula $an $e'%k%an (ula untuk )%'&ol na'a )atuan +simbol satuan-.
S%'&ol >or'ula untuk kuat aru) a$alah I
S%'&ol )atuan untuk A'(ere a$alah A
Pe'&ag%an $an kel%(atan )atuan C
1 kA = 1 K%loa'(ere = 1000 A = 10
3
A
1 'A = 1 M%ll%a'(ere = 1?1000 A = 10
:3
A
1 A = 1 M%kroa'(ere = 1?1000000 A = 10
:6
A
Pa$a Eun$ang:un$ang tentang &e)aran $ala' hal (engukuranF )ejak 2 1ul%
1,6, kuat aru) l%)tr%k $%teta(kan )e&aga% besaran dasar $an untuk satuan dasar
1 A'(ere $%$e>%n%)%kan $engan &antuan reak)% tenaga aru) ter)e&ut
Kuat aru) $ala' tekn%k l%)tr%k &erk%)ar (a$a jarak *ang )angat lua) C
9a'(u (%jar C 100 ).$. 1000 'A
Motor l%)tr%k C 1 )a'(a% 1000 A
Pele&uran C 10 ).$. 100 kA
Pe)a0at tele(on C &e&era(a A
.*2* Muatan listrik
1u'lah 'uatan ele'enter +&%a)an*a (a$a (er%)t%0a kel%)tr%kan turut )erta
&er'%l*ar:'%l*ar elektron $an $engan $e'%k%an &erart% 'uatan ele'enter-
'engha)%lkan )uatu muatan listrik tertentu +)%'&ol >or'ula
Q
-.
Satuan 'uatan l%)tr%k $%teta(kan 1 5oulomb +)%'&ol <-. .ala' hal %n% &erlaku C
1 < = 6,26 . 10
15
'uatan ele'enter
Se&elu'n*a telah $%jela)kan &ah0a
Kuat aru)
Muatan l%)tr%k
Jaktu
I
Q
t
=
&erart% C Kuat arus
I
Q
t
=
K%ta ura%kan (er)a'aan ter)e&ut ke$ala'
Q
6 )eh%ngga 'enja$%
Q
7 I ! t
.engan $e'%k%an >aktor:>aktor *ang 'e'(engaruh% terja$%n*a 'uatan l%)tr%k
Q

$%tentukan oleh aru) I $an 0aktu t.
.ala' (a$a %tu k%ta (a)ang aru) I $ala' 4 $an 0aktu t $ala' s, )eh%ngga
$%(eroleh )atuan 'uatan l%)tr%k a$alah 1 A), *ang &erart% )a'a $engan 1 <.
1 <oulo'& = 1 A'(ere )ekon
1 < = 1 A)
<ontoh C
Se&uah ak% 'o&%l $%%)% $engan 2,5 A.
;era(a &e)arn*a 'uatan l%)tr%k ak% ter)e&ut )etelah 0aktu (eng%)%an
&erlang)ung )ela'a 10 ja' G
1a0a&an C
Q
7 I ! t
Q
7 2,5 A . 10 h = 25 Ah = 25 A . 3600 ) = ,0.000 A) = ,0.000 <
.*3 0apat arus didalam penghantar
Per=o&aan C
Ka0at kon)tantan $%a'eter 0,2 '' $an ka0at kon)tantan la%n
$%a'eter 0,6 '' )alah )atu ujungn*a $%ko(el, ke$ua ujung *ang
la%n $%hu&ungkan ke auto tra>o. Aru) $%na%kkan )e$%k%t $e'% )e$%k%t
h%ngga ka0at 'ula% 'e'&ara.
Gambar !' 4rus pada penghantar
dengan luas penampang berbeda
A r u )
Ka0at $engan lua) (ena'(ang ke=%l telah 'e'&ara, )e'entara %tu ka0at *ang
lua) (ena'(angn*a &e)ar 'a)%h &elu' 'e'(erl%hatkan reak)% (ana).
Me)k%(un (a$a ke$ua ka0at 'engal%r aru) *ang )a'a, (enghantar $engan lua)
(ena'(ang ke=%l (ana)n*a le&%h kuat. 1a$% untuk (e'ana)an ka0at t%$ak
han*a $%(engaruh% oleh aru) )aja teta(% juga oleh lua) (ena'(ang ka0at.
Se'ak%n ra(at $orongan aru) $%$ala' (enghantar, )e'ak%n kera) (ula
tu'&ukan *ang terja$% antara elektron $engan %on:%on ato', 'aka
(e'ana)ann*a 'enja$% le&%h kuat. Pe'ana)an (enghantar (rakt%) tergantung
(a$a kera(atan aru). .ar% )%n%lah $%gunakan %)t%lah rapat arus +)%'&ol --.
A
I
S
(ena'(ang 9ua)
aru) Kuat
aru) #a(at =
Rapat arus
-
4
=
I
I Aru) $ala' A
4 9ua) (ena'(ang $ala' ''
2
- #a(at aru) $ala' A?''
2
Satuan ra(at aru) oleh karenan*a a$alah A?''
2
Pa$a (enentuan (enghantar loga', ku'(aran $an ko'(onen:ko'(onen la%n
*ang &erhu&ungan $engan (e'ana)an *ang $%%j%nkan (a$a ko'(onen ter)e&ut
'aka ra(at aru) 'eru(akan )uatu &e)aran kon)truk)% *ang (ent%ng.
<ontoh C
Se&uah (enghantar te'&aga $engan lua) (ena'(ang 2,5 ''
2
)e)ua% PU39
&oleh $%&e&an% $engan 16 A.
;era(a &e)arn*a ra(at aru) (a$a (enghantar ter)e&ut G
1a0a&an C -
4
=
I
;
-= =
16 A
2,5 ''
6,6
A?''
2
0 )
J a k t u
A
1
2
3
1 2 3 6 5 6 7
Gambar !* Grafik arus searah
.*4* Ma5am,ma5am arus
Se=ara (r%n)%( $%&e$akan antara aru) )earah, aru) &olak:&al%k $an aru)
&ergelo'&ang +un$ulator* =urrent-.
4rus searah
Tegangan *ang &ekerja (a$a rangka%an aru) tertutu( )elalu $engan arah *ang
)a'a, 'aka aru) *ang 'engal%r arahn*a juga )a'a. ;%a)a $%)e&ut $engan arus
searah +)%'&ol nor'al%)a)% C -.
Aru) )earah a$alah aru) l%)tr%k *ang 'engal%r $engan arah $an
&e)ar *ang teta(?kon)tan.
;erart% &ah0a (e'&a0a 'uatann*a &ergerak $engan arah tertentu.
Grafik arus fungsi &aktu (grafik garis)
;e)arn*a aru) (a$a )aat *ang &er&e$a $%(erl%hatkan (a$a )uatu gra>%k +gra>%k
aru) >ung)% 0aktu-. Untuk 'ak)u$ %n% )u'&u hor%)ontal )e&aga% 0aktu +'%)al 1),
2), 3) $)t.- $an )u'&u @ert%kal )e&aga% aru)n*a +'%)al 1A, 2A, 3A $)t.-
;e)arn*a aru) *ang )ekarang $%teta(kan (a$a 1, 2 atau 3 )ekon, untuk 'a)%ng:
'a)%ng 0aktu *ang &erlaku $%tar%k gar%) luru) keata) atau ke&a0ah +l%hat
ga'&ar 1.16-. K%ta hu&ungkan t%t%k *ang )e)ua% $engan )uatu gar%), $engan
$e'%k%an 'aka $%$a(atkan )uatu grafik arus fungsi &aktu (grafik garis)! "a'&ar
gra>%k )e(ert% %n% $a(at $%&uat )e=ara jela) $engan )uatu o)=%llo)=o(e.
4rus bolak$balik
Tegangan (a$a )uatu rangka%an aru), arahn*a &eru&ah:u&ah $engan )uatu
%ra'a?r%t'e tertentu, $engan $e'%k%an 'aka arah $an &e)arn*a aru) )elalu
&eru&ah:u&ah (ula. ;%a)a $%)e&ut arus bolak$balik +)%'&ol nor'al%)a)% C -.
Aru) &olak:&al%k a$alah aru) *ang )e=ara (er%o$%k &eru&ah:u&ah
&a%k arah 'au(un &e)arn*a.
;erart% &ah0a elektron &e&a)n*a &ergerak 'aju $an 'un$ur.
Gambar !+
Grafik arus bolak$balik
0
1
2
: 1
: 2
0 , 0 0 5 0 , 0 1
0 , 0 1 5
" e r a k a n e l e k t r o n
$ a l a ' ) u a t u a r a h
" e r a k a n e l e k t r o n
$ a l a ' a r a h * a n g l a % n
0 , 0 2 )
A
J a k t u
.%)%n% (a$a aru) &olak:&al%k, )e&aga%'ana $%gunakan $%$ala' (rakt%k, arahn*a
)elalu &eru&ah:u&ah +'%)aln*a 50 kal% t%a( )ekon-, elektron:elektron $%$ala'
(enghantar ka0at han*a )e$%k%t &era*un?&ergerak 'aju $an 'un$ur.
4rus bergelombang
Suatu aru) *ang &e)arn*a )elalu &eru&ah, teta(% arah aru) ter)e&ut teta(
kon)tan, 'aka $ala' hal %n% &erhu&ungan $engan )uatu aru) *ang ter$%r% ata)
)e&ag%an aru) )earah $an )e&ag%an *ang la%n &eru(a aru) &olak:&al%k. ;%a)a
$%)e&ut )e&aga% arus bergelombang (undulator# )urrent)!
Aru) &ergelo'&ang a$alah )uatu aru) *ang ter$%r% ata) )e&ag%an
aru) )earah $an )e&ag%an aru) &olak:&al%k.
Salah )atu &entuk la%n $ar% aru) &ergelo'&ang *ang )er%ng $%te'ukan $ala'
(rakt%k *a%tu &eru(a (ul)a aru) )earah +l%hat ga'&ar 1.16a-
G a m b a r ! , G r a f i k a r u s b e r g e l o m b a n g
2
: 2
A
3
6
0
1
: 1
0 , 0 0 5 0 , 0 1 0 , 0 1 5 0 , 0 2 )
; a g % a n a r u ) ) e a r a h
A r u ) & e r g e l o ' & a n g
; a g % a n a r u )
& o l a k : & a l % k
J a k t u
G a m b a r ! , a G r a f i k p u l s a a r u s s e a r a h
0
1
2
0 , 0 0 5 0 , 0 1 0 , 0 1 5 0 , 0 2 )
A
J a k t u
.*6* 0eaksi arus listrik
Aru) han*a $a(at $%ketahu% $an $%teta(kan 'elalu% reak)% atau e>ek *ang
$%t%'&ulkann*a.
Reaksi panas
Aru) l%)tr%k )elalu 'e'ana)% (enghantarn*a.
.%$ala' ka0at loga' '%)aln*a, elektron:elektron )al%ng &ertu'&ukan $engan
%on:%on ato', &er)a'aan $engan %tu elektron ter)e&ut 'e'&er%kan )e&ag%an
energ% gerakn*a ke(a$a %on:%on ato' $an 'e'(erkuat a)utan (ana) %on:%on
ato', *ang &erhu&ungan $engan kena%kan te'(eratur.
Penggunaan reak)% (ana) aru) l%)tr%k %n% '%)aln*a (a$a o(en (e'ana), )ol$er,
ko'(or, )eter%ka $an )eker%ng le&ur.
Reaksi )aha#a
Pa$a la'(u (%jar reak)% (ana) aru) l%)tr%k 'engak%&atkan ka0at 'e'&ara $an
$engan $e'%k%an 'enja$% &er)%nar, art%n*a )e&aga% e>ek )a'(%ng $ar% =aha*a.
"a) )e(ert% neon, argon atau ua( 'er=ur* $%(%=u?$%(rakar)a% oleh
aru) l%)tr%k )eh%ngga 'enja$% &er)%nar.
#eak)% =aha*a )e=ara lang)ung %n% $%te'ukan (a$a (enggunaan ta&ung
=aha*a, la'(u 'er=ur*, la'(u neon $an la'(u %n$%kator +negat%@e glo0 la'(-.
Reaksi kemagnitan
Per=o&aan C
Suatu 'agn%t jaru' $%letakkan $ekat $engan (enghantar *ang
&eraru).
' a g n %t j a r u '
U
U
S
S
S % ' ( a n g a n
A r u ) 3
Gambar !.
Reaksi kemagnitan arus
listrik
Perhat%kan C 1aru' 'agn%t $%)%'(angkan L
Aru) l%)tr%k )elalu 'e'&angk%tkan 'e$an 'agn%t.
Me$an 'agn%t 'elak)anakan )uatu tenaga tar%k terha$a( &e)%. Me$an 'agn%t
)al%ng &er(engaruh )atu )a'a la%n $an )al%ng tolak:'enolak atau tar%k:'enar%k.
Penggunaan reak)% ke'agn%tan )e(ert% %n% '%)aln*a (a$a 'otor l%)tr%k, )(eaker,
alat ukur, (engangkat?kerekan 'agn%t, &el, rela* $an kontaktor.
Reaksi kimia arus listrik
Per=o&aan C
.ua &uah ka0at $%hu&ungkan ke )u'&er tegangan aru) )earah
+'%)aln*a akku'ulator- $an ujung:ujung *ang &er)%h $%'a)ukkan
ke$ala' &ejana &er%)% a%r, *ang )e$%k%t 'engan$ung a)a'
+'%)aln*a $%ta'&ah a)a' &elerang-
Gambar !/
Reaksi kimia arus listrik
A % r a ) a '
7 k ) % g e n 4 % $ r o g e n
A r u ) 3 A r u ) 3
H ,
Pa$a ke$ua ka0at ter&entuk ga):ga) *ang na%k keata). 4al ter)e&ut
&erhu&ungan $engan h%$rogen $an ok)%gen. 4%$rogen $an ok)%gen 'eru(akan
un)ur:un)ur k%'%a $ar% a%r. 1a$% a%r terura% $engan (erantaraan aru) l%)tr%k.
Aru) l%)tr%k 'engura%kan /at =a%r *ang &er)%>at (enghantar.
Penggunaan reak)% k%'%a aru) l%)tr%k *a%tu $a(at $%te'ukan (a$a elektrol%)a,
(a$a gal@an%)a)%, (a$a (eng%)%an akku'ulator.
Reaksi pada makhluk hidup
.engan (er)*aratan tertentu, '%)alkan )e)eorang 'en*entuh $ua &uah
(enghantar l%)tr%k tan(a %)ola)%, 'aka aru) $a(at 'engal%r 'elalu% tu&uh
'anu)%a. Aru) l%)tr%k ter)e&ut 'e'&angk%tkan atau &ahkan 'en%'&ulkan
E)entakan?)engatan l%)tr%kF
Pa$a (en*e'&uhan )e=ara l%)tr%k, aru) $%gunakan untuk 'e'&er%kan kejutan
l%)tr%k +ele=tro )ho=k-.
1* Tegangan listrik
lektron:elektron untuk &ergerakn*a 'e'erlukan )uatu 'e)%n (enggerak, *ang
'%r%( $engan )e&uah (o'(a, $%'ana (a$a )alah )atu )%)% rangka%an l%)tr%k
elektron:elektronn*a E$%$orong ke$ala'F, &er)a'aan $engan %tu (a$a )%)% *ang
la%n E'enar%kF elektron:elektron. Me)%n %n% )elanjutn*a $%)e&ut )e&aga%
pembangkit tegangan atau sumber tegangan!
.engan $e'%k%an (a$a )alah )atu kle' $ar% )u'&er tegangan kelebihan
elektron +kutu& -, kle' *ang la%nn*a kekurangan elektron +kutu& +-. Maka
Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika 1,
antara ke$ua kle' ter$a(at )uatu perbedaan penempatan elektron! Kea$aan
)e(ert% %n% $%kenal )e&aga% tegangan +l%hat ga'&ar 1.1,-.
Tegangan l%)tr%k U a$alah 'eru(akan (er&e$aan (ene'(atan
elektron:elektron antara $ua &uah t%t%k.
Gambar !2 -umber tegangan
K u t u & ( o ) % t % ( + k e k u r a n g a n e l e k t r o n -
K u t u & n e g a t % ( + k e l e & % h a n e l e k t r o n -
T e g a n g a n
:
:
:
:
: : : : : : : :
: :
: :
:
Satuan S3 *ang $%teta(kan untuk tegangan a$alah Molt
S%'&ol >or'ula untuk tegangan a$alah U
S%'&ol )atuan untuk Molt a$alah V
1 MM = 1 Mega@olt = 1000000 M = 10
6
M
1 kM = 1 K%lo@olt = 1000 M = 10
3
M
1 'M = 1 M%ll%@olt = 1?1000 M = 10
:3
M
1 M = 1 M%kro@olt = 1?1000000 M = 10
:6
M
Keteta(an )atuan S3 untuk 1M $%$e>%n%)%kan $engan &antuan $a*a l%)tr%k.
Pa$a rangka%an l%)tr%k $%&e$akan &e&era(a 'a=a' tegangan, *a%tu tegangan
)u'&er $an tegangan jatuh +l%hat ga'&ar 1.20-.
Gambar !%3 Tegangan sumber dan
tegangan 1atuh pada suatu rangkaian
H 1
2
3
A r u ) 3
T a h a n a n 1
T a h a n a n 2
U
1
U
2
:
U
)
Tegangan sumber +)%'&ol U)- a$alah tegangan *ang $%&angk%tkan
$%$ala' )u'&er tegangan.
.an $engan $e'%k%an 'aka tegangan )u'&er 'eru(akan (en*e&a& ata)
terja$%n*a al%ran aru).
Tegangan )u'&er $%$%)tr%&u)%kan ke )eluruh rangka%an l%)tr%k $an $%gunakan
(a$a 'a)%ng:'a)%ng &e&an. Serta $%)e&ut juga )e&aga% C NTegangan jatuh (a$a
&e&an.N
.ar% ga'&ar 1.20, antara $ua t%t%k *ang 'ana(un (a$a rangka%an aru), '%)al
antara t%t%k 1 $an 2 atau antara t%t%k 2 $an 3, 'aka han*a 'eru(akan )e&ag%an
tegangan )u'&er *ang e>ekt%(. ;ag%an tegangan %n% $%)e&ut tegangan jatuh atau
tegangan )aja.
Tegangan 1atuh atau )e=ara u'u' tegangan +)%'&ol U- a$alah
tegangan *ang $%gunakan (a$a &e&an.
1*1* Potensial
K%ta te'(atkan elektron:elektron (a$a &ola loga' &erla0anan $engan &u'%,
'aka antara &ola $an &u'% ter$a(at (er&e$aan (ene'(atan elektron:elektron,
*ang &erart% )uatu tegangan.
Tegangan antara &en$a (a$at *ang &er'uatan $engan &u'% atau
t%t%k a(a )aja *ang $%reko'en$a)% $%)e&ut potensial +)%'&ol C -.
Satuan (oten)%al a$alah juga Molt. Teta(% )e&aga% )%'&ol >or'ula untuk
(oten)%al $%gunakan huru> Dunan% +&a=a C (h%-.
;u'% 'e'(un*a% (oten)%al = 0 M.
P o t e n ) % a l n e g a t % (
; u ' %
P o t e n ) % a l ( o ) % t % (
2 = : 3 M 1 = H 1 0 M
, -
; u ' %
Gambar !% Potensial
Poten)%al &ola 'enja$% (o)%t%( terha$a( &u'%, j%ka elektron:elektron &ola $%a'&%l
+'%)al
1
= H10 M, l%hat ga'&ar 1.21-.
Poten)%al &ola 'enja$% negat%( terha$a( &u'%, j%ka $%ta'&ahkan elektron:
elektron (a$a &ola +'%)al
2
= 3 M-.
Poten)%al )elalu 'e'(un*a% tan$a.
1%ka )uatu &ola
1
= H10 M $an *ang la%n
2
= 3 M +ga'&ar 1.21-, 'aka antara
$ua &uah &ola ter)e&ut ter$a(at )uatu (er&e$aan (ene'(atan elektron:elektron
$an $engan $e'%k%an 'aka &e)arn*a tegangan $a(at $%tentukan $engan aturan
)e&aga% &er%kut C
8 =
1

2
= H10 M +3 M- = H10 M H 3 M = 13 M
.ala' hal %n% &ola &er'uatan (o)%t%( $%&uat $engan tan$a kutu& (lu) $an &ola
&er'uatan negat%( $engan kutu& '%nu).
Gambar !%% Potensial dan tegangan
K u t u & ( l u ) K u t u & ' % n u )
-
; u ' %
U = 1 3 M
1 = H 1 0 M 2 = : 3 M
,
Suatu tegangan antara $ua &uah t%t%k $%n*atakan )e&aga%
(er&e$aan (oten)%al t%t%k:t%t%k ter)e&ut.
Tegangan = (er&e$aan (oten)%al +(oten)%al $%>>eren=e-
<ontoh C
.ua &uah t%t%k (a$a )uatu rangka%an aru) ter$a(at (oten)%al
1
= H10 M
$an
2
= H5 M.
;era(a &e)arn*a tegangan antara ke$ua t%t%k ter)e&ut G
1a0a&an C 8 =
1

2
= 10 M 5 M = 5 M
1*(* +rah tegangan
Tegangan )elalu 'e'(un*a% arah reak)% tertentu, *ang $a(at $%ga'&arkan
'elalu% )uatu anak (anah tegangan. !or'al%)a)% anak (anah tegangan untuk
arah tegangan (o)%t%( $%tunjukkan $ar% (oten)%al t%ngg% +'%)aln*a kutu& (lu)-
'enuju ke (oten)%al ren$ah +'%)al kutu& '%nu)-, $ala' hal %n% 'e'(erl%hatkan
(oten)%al t%ngg%n*a a$alah (o)%t%( $an (oten)%al ren$ahn*a a$alah negat%(.
<ontoh C
Pa$a ga'&ar 1.23 $%&er%kan &er'a=a':'a=a' (oten)%al. ;aga%'ana arah
'a)%ng:'a)%ng tegangan G
Gambar !%' 4nak panah tegangan
pada potensial #ang diberikan
U
- 1 7
U
- 1 7 - 2 7
U , 2 7 , 1 7
U - 2 7 , 2 7
- 2 7
Untuk 'enentukan rangka%an aru) )angatlah te(at 'enggunakan nor'al%)a)%
keteta(an arah ter)e&ut.
Pa$a (elak)anaan (rakt%kn*a hal %n% &erart% C
Anak (anah tegangan untuk )u'&er tegangan a$alah 'engarah $ar% kutu& (lu)
'enuju ke kutu& '%nu).
Anak (anah tegangan untuk tegangan jatuh a$alah )earah $engan arah aru)
)e=ara tekn%k, $%)%n% aru) )elalu 'engal%r $ar% (oten)%al t%ngg% 'enuju ke
(oten)%al ren$ah +ga'&ar 1.26-.
G b ! ! % * R a n g k a i a n a r u s
d e n g a n a n a k p a n a h t e g a n g a n
a ) d e n g a n s u m b e r t e g a n g a n
b ) t a n p a s u m b e r t e g a n g a n
2
1
H
:
U
1
2
U
2
U
1
3 3
U
1
U
2
U
)
a &
2* Tahanan listrik (0esistor
"erakan (e'&a0a 'uatan $engan arah tertentu $% &ag%an $ala' )uatu
(enghantar terha'&at oleh terja$%n*a tu'&ukan $engan ato':ato' +%on:%on
ato'- $ar% &ahan (enghantar ter)e&ut. NPerla0ananN (enghantar terha$a(
(ele(a)an aru) %n%lah $%)e&ut )e&aga% tahanan +ga'&ar 1.25-.
Gambar !%+ Gerakan
elektron didalam penghantar
logam
l e k t r o n & e & a )
A t o '
H H H H
H H H H
H H H H
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
Satuan S3 *ang $%teta(kan untuk tahanan l%)tr%k a$alah 7h'.
S%'&ol >or'ula untuk tahanan l%)tr%k a$alah #
S%'&ol )atuan untuk 7h' *a%tu +&a=aC 7h'-. a$alah huru> Dunan% 7'ega.
Satuan S3 *ang $%teta(kan 1 $%$e>%n%)%kan $engan aturan )&&. C
1 7h' a$alah )a'a $engan tahanan *ang $engan (erantaraan tegangan 1 M
'engal%r kuat aru) )e&e)ar 1 A.
1 M = 1 Megaoh' = 1000000 = 10
6

1 k = 1 K%looh' = 1000 = 10
3

1 ' = 1 M%ll%oh' = 1?1000 = 10
:3

2*1* Tahanan jenis (spesifikasi tahanan
Per=o&aan C
Penghantar &er'a=a':'a=a' &ahan +te'&aga, alu'un%u', &e)%
&aja- $engan (anjang $an lua) (ena'(ang )a'a &erturut:turut
$%hu&ung ke )u'&er tegangan 'elalu% )e&uah a'(er'eter $an
'a)%ng:'a)%ng kuat aru) +)%'(angan jaru'- $%(er&an$%ngkan.
Per=o&aan 'e'(erl%hatkan &ah0a &e)arn*a aru) l%)tr%k 'a)%ng:'a)%ng &ahan
&erla0anan $engan tahanann*a. Tahanan %n% tergantung (a$a )u)unan &ag%an
$ala' &ahan *ang &er)angkutan +kera(atan ato' $an ju'lah elektron &e&a)-
$an $%)e&ut )e&aga% tahanan 1enis (spesifikasi tahanan)!
A
A l u ' u n % u ' + 1 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
) e $ % k %t
& e r k u r a n g
A
; e ) % & a j a + 1 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
k e = % l
A
T e ' & a g a + 1 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
& e ) a r
I
I
a
&
I
=
Gambar !%,
Perbandingan tahanan suatu penghantar(
a) Tembaga
b) 4lumunium
)) Besi ba1a
S%'&ol >or'ula untuk tahanan jen%) a$alah +&a=aC rho-. a$alah huru> a&ja$
Dunan%.
Untuk $a(at 'e'&an$%ngkan &er'a=a':'a=a' &ahan, (erlu &ert%t%k tolak
(a$a ka0at $engan (anjang 1 ' $an lua) (ena'(ang 1 ''
2
, $ala' hal %n%
tahanan $%ukur (a$a )uhu 20
7
<.
Tahanan jen%) )uatu &ahan (enghantar 'enunjukkan &ah0a angka
*ang tertera a$alah )e)ua% $engan n%la% tahanann*a untuk (anjang
1 ', lua) (ena'(ang 1 ''
2
$an (a$a te'(eratur 20
7
<
Satuan tahanan jen%) a$alah
'
'' .
2
Se&aga% =ontoh, &e)arn*a tahanan jen%) untuk C
te'&aga = 0,0175 .''
2
?'
alu'un%u' = 0,0275 .''
2
?'
(erak = 0,016 .''
2
?'
Untuk n%la% *ang la%n $a(at $%l%hat (a$a ta&el +l%hat la'(%ran 1-
2*(* Tahanan listrik suatu penghantar
Per=o&aan C
;er'a=a':'a=a' (enghantar &erturut:turut $%hu&ungkan ke
)u'&er tegangan 'elalu% )e&uah a'(er'eter $an 'a)%ng:'a)%ng
kuat aru) +)%'(angan jaru'- $%(er&an$%ngkan.
a) Pan1ang penghantar berbeda
S % ' ( a n g a n
& e ) a r
T e ' & a g a + 2 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
) e $ % k %t l e & % h
& e ) a r
A
T e ' & a g a + 1 ' , 1 ' ' O -
I I
A
Gambar !%. Rangkaian arus dengan pan1ang penghantar berbeda
b) Luas penampang berbeda
A
T e ' & a g a + 1 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
& e ) a r
A
T e ' & a g a + 1 ' , 0 , 5 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
) e $ % k %t l e & % h
& e ) a r
I I
Gambar !%/ Rangkaian arus dengan luas penampang penghantar berbeda
)) Bahan penghantar berbeda
A
T e ' & a g a + 1 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
& e ) a r
A
; e ) % & a j a + 1 ' , 1 ' ' O -
S % ' ( a n g a n
) e $ % k %t l e & % h
& e ) a r
I I
Gambar !%2 Rangkaian arus dengan bahan penghantar berbeda
.ar% (er=o&aan $%ata) terl%hat &ah0a C
Tahanan l%)tr%k )uatu (enghantar # )e'ak%n &e)ar,
a- j%ka (enghantar l )e'ak%n (anjang
&- j%ka lua) (ena'(ang A )e'ak%n ke=%l
=- j%ka tahanan jen%) )e'ak%n &e)ar.
Ketergantungan tahanan terha$a( (anjang (enghantar $a(at $%jela)kan $%)%n%,
&ah0a gerakan elektron $%$ala' (enghantar *ang le&%h (anjang 'en$a(at
r%ntangan le&%h kuat $%&an$%ng (a$a (enghantar *ang le&%h (en$ek.
.ala' hal ju'lah elektron:elektron *ang &ergerak $engan ju'lah )a'a, 'aka
(a$a (enghantar $engan lua) (ena'(ang le&%h ke=%l terja$% tu'&ukan *ang
le&%h &an*ak, &erart% tahanann*a &erta'&ah.
;ahan $engan tahanan jen%) le&%h &e)ar, 'aka jarak ato'n*a le&%h ke=%l $an
ju'lah elektron:elektron &e&a)n*a le&%h )e$%k%t, )eh%ngga 'engha)%lkan
tahanan l%)tr%k *ang le&%h &e)ar.
Ketergantungan tahanan l%)tr%k ter)e&ut $a(at $%r%ngka) $ala' &entuk ru'u)
)e&aga% &er%kut C
A (ena'(ang 9ua)
(enghantar Panjang P jen%) Tahanan
= # Tahanan
l
.%tul%) $engan )%'&ol >or'ula C
Tahanan (enghantar
A
. P
#
l
=
# tahanan (enghantar $ala'
tahanan jen%) $ala' .''
2
?'
l (anjang (enghantar $ala' '
A lua) (ena'(ang $ala' ''
2
Per)a'aan $%ata) $a(at $%tran)>er ke$ala' &er'a=a':'a=a' &e)aran.
.engan $e'%k%an )e=ara (erh%tungan $%'ungk%nkan juga untuk 'enentukan
(anjang (enghantar, tahanan jen%) $an lua) (ena'(ang.
Panjang (enghantar
P
A . #
= l
Tahanan jen%)
l
A . #
P =
9ua) (ena'(ang
#
. P
A
l
=
Melalu% (ene'(atan )atuan ke$ala' (er)a'aan tahanan jen%), 'aka $%(eroleh
)atuan tahanan jen%).
'
'' .
$ala' P I
A . #
P
2
l
=
<ontoh )oal C
1. Suatu (enghantar $engan lua) (ena'(ang 10 ''
2
.
;era(a &e)arn*a tahanan untuk (anjang 500 ', j%ka $%gunakan
(enghantar a- te'&aga
&- alu'un%u' G
.%ketahu% C A = 10 ''
2

l = 500 '
<u
= 0,0175 .''
2
?'
Al
= 0,0275 .''
2
?'
4%tunglah C #
=u
, #
Al
1a0a& C a- I
A
. P
#
<u
<u

l
=
0,5, =
'' 10
' 500 .
'
'' .
0,0175
#
2
2
<u
=
&- I
A
. P
#
Al
Al

l
=
1,3, =
'' 10
' 500 .
'
'' .
0,0275
#
2
2
Al
=
2. Ka0at &aja 250 ' $an lua) (ena'(ang 1 ''
2
'e'(un*a%
tahanan 35
;era(a &e)arn*a tahanan jen%) ka0at ter)e&ut G
.%ketahu% C l = 250 '
A = 1 ''2
# = 35 .
4%tunglah C
1a0a& C
I
A . #
P
l
=
'
'' .
0,16
' 250
'' 1 . 35
P
2 2
= =
3. Se&uah ja'(er alat ukur (anjang 12 ' ter&uat $ar% ka0at
te'&aga &er%)ola)% $an haru) 'e'(un*a% tahanan 0,0356 .
;era(a &e)arn*a lua) (ena'(ang (enghantar ter)e&ut G
.%ketahu% C l = 12 '
# = 0,0356
<u
= 0,0175 .''
2
?'
4%tunglah C A
1a0a& C
I
#
. P
A
l
=
2
'' 6 =
0,0356
' 12 .
'
'' .
0,0175
A
2
=
2*.* Da8a hantar dan hantar jenis
Suatu &e&an $engan tahanan *ang ke=%l 'enghantarkan aru) l%)tr%k $engan
&a%k. .%katakan C E$%a 'e'%l%k% da#a hantar #ang besarF.
.a*a hantar *ang &e)ar )e(a$an $engan tahanan *ang ke=%l $an )e&al%kn*a
$a*a hantar ke=%l )e(a$an $engan tahanan &e)ar.
.a*a hantar a$alah ke&al%kan tahanan
Tahanan
1
hantar .a*a =
Satuan S3 *ang $%teta(kan untuk $a*a hantar a$alah S%e'en).
S%'&ol >or'ula untuk $a*a hantar a$alah ".
S%'&ol )atuan untuk S%e'en) a$alah S.
Da#a hantar
#
1
= "
" $a*a hantar l%)tr%k $ala' S
Tahanan
"
1
= # # tahanan l%)tr%k $ala'
!%la% *ang le&%h ke=%l C
1 'S = 1 M%ll%)%e'en) = 10
:3
S
1 S = 1 M%kro)%e'en) = 10
:6
S
Suatu &ahan (enghantar $engan tahanan jen%) ke=%l 'enghantarkan aru) l%)tr%k
$engan &a%k, $%a )anggu( 'enghantarkan $engan )angat &a%k. 4al %n% $%)e&ut
)e&aga% &e)aran hantar 1enis atau &e)aran spesifikasi da#a hantar $ar% &ahan.
Analog $engan $a*a hantar $a(at $%teta(kan $%)%n% C
4antar jen%) a$alah ke&al%kan tahanan jen%).
Satuan untuk hantar jen%) a$alah
.
2
'' .
'
S%'&ol >or'ula untuk hantar jen%) a$alah +&a=a ga''a-. a$alah huru> a&ja$
Dunan%.
jen%) Tahanan
1
jen%) 4antar =
9antar 1enis
P
1
=
hantar jen%) $ala'
2
'' .
'
Tahanan 1enis

1
= P
tahanan jen%) $ala'
'
'' .
2
Untuk &e&era(a (e'%k%ran )angatlah te(at, 'engh%tung $engan 'enggunakan
$a*a hantar atau(un hantar jen%).
.engan &antuan hantar jen%) +)(e)%>%ka)% $a*a hantar- $%(eroleh ru'u)
(erh%tungan untuk tahanan ka0at )e&aga% &er%kut C
Tahanan (enghantar
A
#
.

l
=
# tahanan (enghantar $ala'
hantar jen%) $ala' '?.''
2
l (anjang (enghantar $ala' '
A lua) (ena'(ang $ala' ''
2
<ontoh C 1. ;era(a &e)arn*a $a*a hantar untuk tahanan &er%kut %n% C
5 I 0,2 I 100 G
S 0,2 =
5
1
= " I
#
1
= " C 1a0a&an
S ' 10 = S 0,01 =
100
1
= " I S 5 =
0,2
1
= "
2. ;era(a &e)arn*a hantar jen%) (erak, te'&aga $an alu'un%u'
j%ka )e&aga% tahanan jen%) &erturut:turut ter$a(at n%la% )&&. C

te'&aga
= 0,0175 .''
2
?'.

alu'un%u'
= 0,0275.''
2
?'.

(erak
= 0,016 .''
2
?'.
1a0a&an C
I
P
1
=
2 2 2
te'&aga
'' .
'
56,2
'' . 0,0175
' 1
'
'' .
0,0175
1
= = =
2 2
alu'un%u'
'' .
'
36
'
'' .
0,0275
1
= =
2 2
(erak
'' .
'
62,5
'
'' .
0,016
1
= =
2*1* Tahanan tergantung pada suhu
Per=o&aan C
Se&uah la'(u (%jar $%hu&ungkan ke )u'&er tegangan &erturut:turut
'elalu% &er'a=a':'a=a' &ahan (enghantar +te'&aga, arang,
kon)tantan-. Set%a( (enghantar $%(ana)% $an =aha*a la'(u
$%(er&an$%ngkan )e&elu' $an )etelah (e'ana)an.
Se=ara u'u' $%ketahu% C
Tahanan )e'ua &ahan )e$%k%t &an*ak tergantung (a$a )uhu.
a- Penghantar te'&aga
! * a l a
k u r a n g
t e r a n g L
T e ' & a g a
T e ' & a g a
I
I
Gambar !'3 Ketergantungan suatu penghantar tembaga terhadap suhu!
&- Penghantar arang +%)% (en)%l-
! * a l a
l e & % h
t e r a n g L
A r a n g A r a n g
I I
Gambar !' Ketergantungan suatu penghantar arang terhadap suhu!
=- Kon)tantan
! * a l a
) a ' a
t e r a n g L
K o n ) t a n t a n K o n ) t a n t a n
I I
Gambar !'% Ketergantungan suatu penghantar konstantan terhadap suhu!
Per=o&aan 'e'(erl%hatkan )e=ara r%n=% C
1. Ka0at loga' *ang ter&uat $ar% tembaga $an alumunium (a$a
(e'ana)an tahanann*a &erta'&ah.
2. Dang ter&uat $ar% arang, (a$a (e'ana)an n%la% tahanann*a
&erkurang.
3. Tahanan ka0at kon)tantan ha'(%r teta( kon)tan.
;ahan *ang $ala' kon$%)% $%ng%n 'enghantarkan aru) $engan le&%h &a%k $ar%
(a$a $ala' kon$%)% (ana), $%)e&ut penghantar dingin! Ter'a)uk kelo'(ok %n%
*a%tu (rakt%) )e'ua loga' 'urn% $an &e&era(a &ahan )e'% (enghantar.
;ahan *ang $ala' kon$%)% (ana) 'enghantarkan aru) $engan le&%h &a%k $ar%
(a$a $ala' kon$%)% $%ng%n, $%)e&ut penghantar panas! Ter'a)uk $%)%n% *a%tu
arang, )e&ag%an &e)ar &ahan )e'% (enghantar $an ok)%$a loga' tertentu.
Se&ag%an loga' (a$a (en$%ng%nan 'en$ekat% t%t%k nol a&)olut +:273,2
7
<-
tahanann*a 'engh%lang $engan )angat t%&a:t%&a *a%tu (rakt%) (a$a n%la% nol.
Maka &ahan )e(ert% %n% 'enghantarkan aru) $engan E)angat &a%kF. 7leh karena
%tu $%)e&ut penghantar super +)u(er =on$u=tor-. Ter'a)uk $ala' kelo'(ok %n%
*a%tu alu'un%u', t%n +t%'ah-, t%'&el +t%'ah h%ta'-, a%r rak)a, n%o& +=olu'&%u'-.
Perlu $%(erhat%kan, &ah0a untuk (er&e$aan te'(eratur 'enggunakan )atuan
Kel@%n +K- $an t%$ak lag% $erajat <el)%u) +
7
<-. 3n% t%$ak 'en%'&ulkan ke)ul%tan,
karena (er&e$aan te'(eratur 1
7
< )a'a $engan (er&e$aan te'(eratur 1 K.
Sejalan $engan hal ter)e&ut )atuan
7
< untuk 'en*atakan te'(eratur $a(at
teru) $%gunakan.
<ontoh C
1. Te'(eratur (enghantar te'&aga &eru&ah )ek%tar 20 K +&ukan 20
7
<-.
2. Te'(eratur l%l%tan 'otor )e&e)ar 20
7
<. Untuk %n% $a(at juga $%katakan C 2,3
K, $%)%n% 0
7
< )en%la% $engan 273 K atau 0 K )e)ua% $engan :273
7
<.
#eak)% (enghantar $%ng%n $a(at $%terangkan, &ah0a (a$a a)utan (ana) *ang
le&%h kuat ata) ato':ato' $%$ala' k%)%:k%)% kr%)tal, le&%h &e)ar (ula tu'&ukan
elektron:elektron *ang &ergerak $engan ato':ato' +%on:%on ato'- )eh%ngga
'e'&er%kan tahanan *ang le&%h &e)ar. +ga'&ar 1.33-
,
,
,
,
,
,
,
,
H H
H
H H
H
H
H
H
,
,
,
, ,
,
,
,
Gambar !''
Tahanan pada penghantar logam #ang
dipanaskan
#eak)% (enghantar (ana) &er$a)arkan, &ah0a)an*a (a$a (e'ana)an elektron:
elektron ek)tra +ta'&ahan- 'enja$% &e&a) $an terga&ung (a$a gerakan *ang
terarah. 4al %n% &erart% (engurangan tahanan.
Pa$a kon)tantan 'elalu% (e'ana)an )e(ert% (a$a (enghantar $%ng%n terja$%
)uatu (engere'an (e'&a0a 'uatan, teta(% )e(ert% juga (a$a (enghantar
(ana), elektron:elektron ek)tra 'enja$% &e&a). Ke$ua reak)% ter)e&ut =uku(
)al%ng 'enetral%)%r.
Peru&ahan tahanan 'elalu% (e'ana)an untuk 'a)%ng:'a)%ng &ahan &er&e$a.
Karakter%)t%k &er'a=a':'a=a' &ahan $%teta(kan 'elalu% koefisien temperatur!
S%'&ol C +al(ha-
Satuan C
K
1
Koe>%)%en te'(eratur 'enunjukkan (eru&ahan tahanan untuk
tahanan )e&e)ar 1 (a$a (e'ana)an 1 K.
Pa$a (erh%tungan )er%ng $%gunakan koe>%)%en te'(eratur $ala'
K
Q
.
;ahan *ang (a$a (e'ana)an n%la% tahanann*a &erkurang, 'e'(un*a%
koe>%)%en te'(eratur negat%(.
;e&era(a =ontoh koe>%)%en te'(eratur +&erlaku untuk (eru&ahan te'(eratur
'ula% $ar% )uhu 20
7
<- )&& C
Te'&aga = 0,003,
K
1
= 0,3,
K
Q
Alu'un%u' = 0,0037
K
1
= 0,37
K
Q
Jol>ra' = 0,0061
K
1
= 0,61
K
Q
!%kel%n = 0,00023
K
1
= 0,023
K
Q
Mangan = 0,00001
K
1
= 0,001
K
Q
Kon)tantan = 0,00003
K
1
= 0,003
K
Q
Kar&on 'urn% = 0,00065
K
1
= 0,065
K
Q
Pa$a loga' 'urn% +te'&aga, alu'un%u', 0ol>ra'- &e)arn*a koe>%)%en
te'(eratur k%ra:k%ra 0,6
K
Q
, art%n*a )et%a( K kena%kan te'(eratur tahanann*a
&erta'&ah 0,6 Q
Menunjuk (a$a la'(u (%jar, *ang $%$ala'n*a 'enggunakan ka0at 0ol>ra',
$ala' o(era)%onaln*a 'eru(akan )uatu tahanan (ana), *ang &%)a 'en=a(a% 15
kal% le&%h &e)ar $ar% (a$a tahanan $%ng%n +(a$a kon$%)% $%ng%n-.
Pa$a loga' =a'(uran tertentu +n%kel%n, 'angan%n, kon)tantan- koe>%)%en
te'(eraturn*a )angat ke=%l. ;ahan %n% )angat =o=ok untuk tahanan alat ukur.
Peru&ahan tahanan # +&a=aC $elta #- )uatu (enghantar untuk C
tahanan 1 $an (eru&ahan te'(eratur 1K &e)arn*a # = 7h'
tahanan 1 $an (eru&ahan te'(eratur 2K &e)arn*a # = 2 . 7h'
tahanan 1 $an (eru&ahan te'(eratur K &e)arn*a # = . 7h'
tahanan # $an (eru&ahan te'(eratur K &e)arn*a # = . . # 7h'
+&a=aC $elta- a$alah )uatu huru> Dunan% $an $%gunakan $%)%n% )e&aga% )%'&ol
>or'ula untuk (er&e$aan.
+&a=aC theta- a$alah juga )uatu huru> Dunan% $an $%gunakan $%)%n% )e&aga%
)%'&ol >or'ula untuk te'(eratur.
#
$
#
#
(
#
$
#
#
(
1 # 0
K K 1 K 2 K
#
$
# #
$
#
#
(
#
(
1 1
Gambar !'* Perubahan tahanan
.engan $e'%k%an &erlaku C
Perubahan
tahanan
# = . . #
$
# (eru&ahan tahanan $ala'
#
$
tahanan $%ng%n ($. 20
o
< $l'.
koe>%)%en te'(eratur $ala' 1?K
kena%kan te'(eratur $ala' K
Tahanan (ana) *ang &aru #
(
ter$%r% ata) tahanan $%ng%n #
$
$an (eru&ahan
tahanan #.
Tahanan panas
#
(
= #
$
H #
#
(
tahanan (ana) $ala'
#
(
= #
$
H . . #
$
Melalu% (enja&aran >or'ula $%(eroleh C
Kenaikan
temperatur
$
$ (
# . R
# #

=
Per)a'aan ter)e&ut $%ata) &erlaku untuk kena%kan te'(eratur h%ngga k%ra:k%ra
200
o
<. Pa$a kena%kan te'(eratur *ang 'ele&%h% 200
o
<, haru) $%(erhat%kan
>aktor:>aktor la%nn*a.
Pe'aka%an (eru&ahan tahanan $%te'ukan (a$a (en*el%$%kan (e'ana)an l%l%tan
ter'a)uk juga untuk tujuan (engukuran $an (engaturan.
<ontohC
1. 9%l%tan te'&aga )uatu 'e)%n (a$a )uhu 20
o
< terukur tahan:
ann*a )er&e)ar 30 . Sela'a &ero(era)% te'(eratur tahan:
ann*a na%k 'enja$% 50
o
<.
;era(a )ekarang &e)arn*a tahanan ku'(aran G
.%ketahu%C #
$
= 30 I
1
= 20
o
<I
2
= 50
o
<I = 0,003,
1
?
K
4%tunglahC #
(
1a0a&anC #
(
= #
$
H . . #
$
#
(
= 30 H 0,003,
1
?
K
. 60 K . 30 = 30 H 7,02 = 37,02
2. 9%l%tan alu'un%u' )uatu tra>o )atu (ha)a (a$a )uhu 20
o
<
'e'(un*a% tahanan )e&e)ar 5
Te'(eraturn*a 'en%ngkat &era(a Kel@%n, j%ka )etelah &e&era(a
ja' &ero(era)% $%ukur tahanann*a )e&e)ar 6,3 G
.%ketahu%C #
$
= 5 I
1
= 20
o
<I
#
(
= 6,3 I = 0,0037
1
?
K
4%tunglahC
1a0a&anC
$
$ (
# . R
# #

=
K 70,3 =
5 .
K
1
0,0037
1,3

5 .
K
1
0,0037
5 6,3
=
=
9a'(%ran 1
Tabel : Tahanan jenis ( 7 :)
Hantar jenis ( 7 :)
Koefisien temperatur (temperatur %3
;
5)
;ahan S%'&ol

.''
2
?'

'?.''
2
1?K
Perak
Te'&aga
Alu'un%u'
Ag
<u
Al
0,016
0,0175
0,0275
62,5
56
36
0,0035
0,003,
0,0037
Jol>ra'
Seng
Kun%ngan
J
Sn
:
0,055
0,063
0,05
15
16
12,5
0,0061
0,0037
0,0015
!%kel
Plat%na
T%n +t%'ah-
!%
Pt
Sn
0,1
0,1
0,11
10
10
,,1
0,005
0,0025
0,0062
;e)%
T%'ah h%ta' +t%'&el-
A%r rak)a
8e
P&
4g
0,13
0,21
0,,5
7,7
6,5
1,05
0,005
0,0062
0,000,2
Perak +&aru-
Mangan
Ag
Mn
0,30
0,63
3,3
2,3
0,00025
0,00001
Kon)tantan
;aja =ro'n%kel
:
:
0,6,
1,0
2,06
1,0
0,00003
0,00025
Arang +kar&on- < 50 ).$. 100 0,02 ).$. 0,01 0,00003
S%l%/%u'kar&%$
"ela) +ka=a-
Por)elen
:
:
:
1000
1 . 10
16
5 . 10
15
0,001
1 . 10
16
5 . 10
1,
0,0005

9e'&ar 9at%han?@alua)%
1. Ter)u)un oleh a(akah )uatu ato' G
2. A(a *ang $%'ak)u$ $engan elektron @alen)% G
3. A(a *ang $%'ak)u$ $engan (e'&a0a 'uatan G
6. A(a *ang 'enar%k (erhat%an k%ta ata) )u)unan )uatu ato' netral G
5. A(a *ang $%'ak)u$ $engan 'uatan ele'enter G
6. ;aga%'ana reak)% 'uatan:'uatan )atu )a'a la%n G
7. ;%la'ana k%ta &%=ara tentang %on:%on G
5. A(a *ang $%'ak)u$ $engan aru) l%)tr%k G
,. Pe'&a0a 'uatan 'anakah *ang 'enentukan a$an*a aru) $%$ala' loga'
$an *ang 'ana untuk $%$ala' elektrol%t G
10. A(a *ang $%'ak)u$ $engan elektron &e&a) G
11. .engan ke=e(atan &era(a )uatu %'(ul) l%)tr%k 'en*e&ar $%$ala' )e&uah
(enghantar G
12. A(a (er&e$aan )e=ara (r%n)%( antara (enghantar l%)tr%k, &ukan (enghantar
$an )e'% (enghantar G
13. Se&utkan &e&era(a &ahan (enghantar L
16. A(a *ang $%'ak)u$ $engan &ahan %)ola)% l%)tr%k G Se&utkan &e&era(a
$%antaran*a L
15. #angka%an aru) l%)tr%k ter$%r% ata) ko'(onen a(a )aja G
16. ;aga%'ana arah aru) )e=ara tekn%k $%teta(kan G
17. A(a )atuan $an )%'&ol kuat aru) l%)tr%k G
15. A(a )atuan 'uatan l%)tr%k G
1,. Menga(a (enghantar $%(a(arkan $engan &er$a)ar (a$a ra(at aru) G
20. A(a (er&e$aan aru) )earah $an aru) &olak:&al%k G
21. Se&utkan reak)% aru) l%)tr%k ter(ent%ng $an &er%kan =ontoh (rakt%)n*a L
22. A(a *ang $%'ak)u$ $engan gra>%k gar%) G
23. ;era(akah &e)arn*a 0,1 AI 0,006 AI 2,5 A &%la $%tran)>er ke$ala' 'A G
24. ;era(akah &e)arn*a 0,0025 AI 5 'AI 0,025 A &%la $%tran)>er ke$ala' A G
25. Se&uah akku'ulator $a(at 'e'&er%kan 'uatan l%)tr%k )e&e)ar 26 Ah.
;era(a har% akku'ulator ter)e&ut $a(at teta( terhu&ung (a$a %n)tala)%
alar', j%ka $%a haru) teru):'eneru) 'e'&er%kan aru) )e&e)ar 0,2 A G
26. .ala' 0aktu 10 h )uatu 'uatan )e&an*ak 250 Ah ter$orong 'elalu% )uatu
(enghantar.
;era(a &e)arn*a kuat aru) rata:rata 'engal%r $%$ala' (enghantar G
27. .%$ala' ku'(aran ka0at alu'un%u' $engan lua) (ena'(ang 0,5 ''
2
,
ra(at aru) *ang $%%j%nkan a$alah )e&e)ar 2 A?''
2
. ;era(a &e)arn*a aru)
o(era)%onal *ang $%(er&olehkan G
25. ;aga%'ana )%'&ol >or'ula $an )atuan untuk tegangan l%)tr%k G
2,. ;aga%'ana tegangan $a(at $%terangkan G
30. ;aga%'ana 'e'&e$akan tegangan )u'&er $an tegangan jatuh G
31. A(a *ang $%'ak)u$ $engan (oten)%al l%)tr%k G
32. ;aga%'ana 'enentukan &e)arn*a tegangan antara $ua &uah t%t%k $engan
(oten)%al tertentu G
33. ;aga%'ana keteta(an arah tegangan (o)%t%( $an &aga%'ana hal ter)e&ut
$%ga'&arkan G
36. ;era(a M &e)arn*a 1500 'MI 550 'MI 2,5 kM G
35. ;era(a 'M &e)arn*a 0,2 MI 0,0035 MI 15 M G
36. A(a *ang $%'ak)u$ $engan tahanan l%)tr%k G
37. ;aga%'ana )%'&ol >or'ula $an )atuan untuk tahanan l%)tr%k G
38. Ka(an )e&uah (enghantar 'e'(un*a% tahanan 1
3,. A(a *ang $%'ak)u$ $engan tahanan jen%) G
60. ;aga%'ana )atuan tahanan jen%) G
61. ;aga%'ana (eru&ahan tahanan )uatu (enghantar, j%ka a- lua) (ena'(ang
'enja$% )etengahn*a, &- (anjangn*a t%ga kal% l%(at, =- &ahann*a )e'ula
te'&aga $%gant% $engan alu'un%u' G
62. <o&a ja&arkan a)al 'ula )atuan tahanan jen%) L
63. ;aga%'ana hu&ungan antara $a*a hantar $an tahanan G
66. ;aga%'ana )%'&ol >or'ula $an )atuan untuk $a*a hantar l%)tr%k G
65. ;aga%'ana hantar jen%) $a(at $%tentukan $ar% tahanan jen%) *ang )u$ah
$%ketahu% G
46. ;era(a &e)arn*a 0,05 MI 2,5 kI 650 ' G
67. ;era(a &e)arn*a tahanan )uatu unta%an te'&aga (anjang 5 ' $engan lua)
(ena'(ang 0,5 ''
2
G
65. ;era(a &e)arn*a tahanan )uatu &aja elektro$a (entanahan *ang
(anjangn*a 150 ', le&ar 30 '' $an te&al 3 '' G
49. ;era(a 'eter (anjang ka0at n%kel%n + = 0,6 .''
2
?'- $engan $%a'eter 0,6
'' *ang $%gunakan untuk 'e'&uat )uatu tahanan )e&e)ar ,0 G
50. ;era(a lua) (ena'(ang haru) $%(%l%h untuk (enghantar te'&aga *ang
(anjangn*a 22,6 ' +(erg% $an (ulang-, j%ka tahanan 'ak)%'u' *ang
$%(er&olehkan )e&e)ar 0,0665 G
51. ;era(a &e)arn*a 1 SI 25 SI 0,125 SI 5 'S G
52. 9a'(u $engan >%la'en loga' )e&ag%an &e)ar &er(%jar (a$a )aat )aklar 7!,
la'(u $engan >%la'en arang &er(%jar )etelah 'ula% &ekerja?&ero(era)%.
.%'ana letak (en*e&a& uta'an*a G
53. ;aga%'ana karakter%)t%k tahanan $%ng%n $an tahanan (ana) (a$a
(e'ana)an G
56. A(a *ang $%'ak)u$ $engan (enghantar )u(er +)u(er =on$u=tor- G
55. ;era(a (ro)en rata:rata (erta'&ahan tahanan loga' 'urn% (a$a kena%kan
te'(eratur 1 K G
56. 9%l%tan te'&aga )uatu &alla)t la'(u T9 (a$a te'(eratur 20
o
< 'e'(un*a%
tahanan 6 I Setelah &e&era(a ja' &ero(era)% tahanann*a 'en%ngkat
'enja$% 6,5 .
;era(a te'(eratur *ang $%ter%'a oleh &alla)t G
57. Ku'(aran )uatu rela* (a$a te'(eratur 20
o
< 'e'(un*a% tahanan
(enghantar )e&e)ar 100 .
;era(a 7h' &e)arn*a tahanan (enghantar (a$a )uatu te'(eratur
ku'(aran +te'&aga- 70
o
< G
55. Suatu ku'(aran generator ter&uat $ar% te'&aga )ela'a &ero(era)%
'ener%'a (ana) )e&e)ar 60 K.
;era(a (ro)en tahanan (ana) le&%h &e)ar $ar% (a$a tahanan $%ng%n G
9e'&ar 1a0a&an
1. Ato' ter$%r% ata) %nt% ato' $an elektron:elektron
2. lektron @alen)% *a%tu elektron:elektron (a$a kul%t terluar
3. Pe'&a0a 'uatan a$alah elektron %tu )en$%r%, oleh karena elektron 'e'%l%k%
'uatan l%)tr%k
6. Dang 'enar%k $ar% )u)unan ato' netral *a%tu ju'lah 'uatan (o)%t%( )a'a
&an*akn*a $engan ju'lah 'uatan negat%(
5. Muatan ele'enter *a%tu elektron )e&aga% (e'&a0a 'uatan l%)tr%k terke=%l
6. Muatan:'uatan *ang )a'a )al%ng tolak:'enolak, 'uatan:'uatan *ang
&er&e$a )al%ng tar%k:'enar%k
7. K%ta &%=ara tentang %on:%on &%la ato' keh%langan atau(un 'en$a(at
ta'&ahan )e&uah elektron
5. Aru) l%)tr%k (a$a $a)arn*a a$alah 'eru(akan gerakan 'uatan )e=ara
lang)ung
,. Se&aga% (e'&a0a 'uatan *ang 'enentukan a$an*a aru) $%$ala' loga'
a$alah elektron, )e$angkan $%$ala' elektrol%t a$alah %on
10. lektron &e&a) *a%tu elektron:elektron *ang &ergerak $%$ala' k%)%:k%)% ruang
+(ola geo'etr%) ato':ato'- loga'
11. 3'(ul) l%)tr%k 'en*e&ar $%$ala' )e&uah (enghantar $engan ke=e(atan
'en$ekat% ke=e(atan =aha*a ==300.000 k'?$et%k
12. Penghantar l%)tr%k *a%tu &ahan *ang 'e'%l%k% &an*ak (e'&a0a 'uatan *ang
&e&a) &ergerak
;ukan (enghantar *a%tu &ahan *ang han*a 'e'%l%k% )e$%k%t (e'&a0a
'uatan $an ter%kat $ala' 'olekul ter)en$%r%
Se'% (enghantar a$alah &ahan *ang )etelah 'en$a(at (engaruh $ar% luar
'aka elektron @alen)%n*a le(a) $an $engan $e'%k%an 'a'(u
'enghantarkan l%)tr%k
13. ;e&era(a &ahan (enghantar $%antaran*a loga', arang, elektrol%t, (ele&uran
$an %on%)a)% ga)
16. ;ahan %)ola)% l%)tr%k *a%tu &ahan *ang $a(at 'eng%)ola)% &ahan *ang
&eraru) l%)tr%k , *ang t%$ak la%n a$alah ter'a)uk &ukan (enghantar.
;e&era(a $%antaran*a )e(ert% &ahan )%ntet%), karet, ka=a, (or)el%n, lak,
kerta), a%r 'urn%, ol%, >et $an juga ruang ha'(a.
15. #angka%an aru) l%)tr%k ter$%r% atar (e'&angk%t tegangan, &e&an ter'a)uk
juga ka&el (enghu&ung
16. Aru) l%)tr%k )e=ara tekn%k 'engal%r $ar% kutu& (o)%t%( (e'&angk%t tegangan
'elalu% &e&an 'enuju kutu& negat%(
17. Satuan kuat aru) l%)tr%k *a%tu A'(ere, )%'&ol kuat aru) l%)tr%k *a%tu I
15. Satuan 'uatan l%)tr%k *a%tu <oulo'&
1,. Pe'a(aran (enghantar &er$a)ar (a$a ra(at aru)n*a terka%t $engan
(e'ana)an *ang $%%j%nkan (a$a (enghantar ter)e&ut
20. Aru) )earah a$alah aru) l%)tr%k *ang 'engal%r $engan arah $an &e)ar *ang
teta(?kon)tan.
Aru) &olak:&al%k a$alah aru) *ang )e=ara (er%o$%k &eru&ah:u&ah &a%k arah
'au(un &e)arn*a.
21. 0eaksi arus listrik 9ontoh penggunaan
#eak)% (ana) 7(en (e'ana), )ol$er, ko'(or, )eter%ka,
)eker%ng le&ur
#eak)% =aha*a Ta&ung =aha*a, la'(u 'er=ur%, la'(u neon,
la'(u %n$%kator +negat%( glo0 la'(-
#eak)% ke'agn%tan Motor l%)tr%k, )(eaker, alat ukur, (engangkat?
kerekan 'agn%t, &el, rela* $an kontaktor
#eak)% k%'%a aru) l%)tr%k lektrol%)a, gal@an%)a)%, (eng%)%an aku'ulator
#eak)% (a$a 'akhluk
h%$u(
Pen*e'&uhan )e=ara l%)tr%k, aru) $%gunakan
untuk 'e'&er% kejutan l%)tr%k +ele=tro )ho=k-
22. "ra>%k gar%) 'engga'&arkan gra>%k aru) >ung)% 0aktu
23. 0,1 A = 100 'AI 0,006 A = 6 'AI 2,5 A = 2500 'A
24. 0,0025 A = 2500 AI 5'A = 5000 AI 0,025 A = 25000 A
25.
har% 5 h 120
A 0,2
Ah 26
3
t tI 3 = = = = =

26.
A 25
h 10
Ah 250
t
3 tI 3 = = = =

27.
A 1 '' 0,5
''
A
2 A S 3 I
A
3
S
2
2
= = = =
25. S%'&ol >or'ula untuk tegangan l%)tr%k *a%tu U, )atuan untuk tegangan
l%)tr%k *a%tu Molt.
2,. Tegangan l%)tr%k U a$alah 'eru(akan (er&e$aan (ene'(atan elektron:
elektron antara $ua &uah t%t%k.
30. Tegangan )u'&er U) a$alah tegangan *ang $%&angk%tkan $%$ala'
)u'&er tegangan.
Tegangan jatuh atau )e=ara u'u' tegangan +)%'&ol U- a$alah tegangan
*ang $%gunakan (a$a &e&an.
31. Poten)%al l%)tr%k *a%tu tegangan antara &en$a (a$at *ang &er'uatan
$engan &u'% atau t%t%k a(a )aja *ang $%reko'en$a)%kan.
32. Tegangan antara $ua &uah t%t%k $engan (oten)%al tertentu $a(at
$%tentukan $engan aturan $engan ru'u) U =
1
:
2
;ola &er'uatan (o)%t%( $%&uat $engan tan$a kutu& (lu) $an &ola &er'uatan
negat%( $engan kutu& '%nu).
33. Keteta(an arah tegangan (o)%t%( $%tunjukkan $ar% (oten)%al t%ngg%
+'%)aln*a kutu& (lu)- 'enuju ke (oten)%al ren$ah +'%)aln*a kutu& '%nu)-.
U
- 1 7
U
- 1 7 - 2 7
U , 2 7 , 1 7
U - 2 7 , 2 7
G a m b a r a n a k p a n a h t e g a n g a n p a d a
p o t e n s i a l # a n g d i b e r i k a n
- 2 7
36. 1500 'M = 1,5 MI 550 'M = 0,55 MI 2,5 kM = 2500 M
35. 0,2 M = 200 'MI 0,0035 M = 3,5 'MI 15 M = 15000 'M
36. Tahanan l%)tr%k *a%tu )uatu (erla0anan (enghantar terha$a( (ele(a)an
aru)
37. S%'&ol >or'ula untuk tahanan l%)tr%k a$alah #, )atuan untuk tahanan
l%)tr%k a$alah 7h'.
38. 1 $%$e>%n%)%kan $engan $engan aturan &er%kutC 1 7h' a$alah )a'a
$engan tahanan *ang $engan (erantaraan tegangan 1 M 'engal%r kuat aru)
)e&e)ar 1 A
3,. Tahanan jen%) )uatu &ahan (enghantar 'enunjukkan &ah0a angka *ang
tertera a$alah )e)ua% $engan n%la% tahanann*a untuk (anjang 1 ', lua)
(ena'(ang 1 ''
2
$an (a$a te'(eratur 20
7
<
60. Satuan tahanan jen%) a$alah
'
'' .
2
61. a- Peru&ahan tahanan )uatu (enghantar j%ka lua) (ena'(ang 'enja$%
)etengahn*a 'aka n%la% tahanann*a 'enja$% $ua kal% le&%h &e)ar
&- Peru&ahan tahanan )uatu (enghantar j%ka (anjangn*a 'enja$% t%ga kal%
l%(at 'aka n%la% tahanann*a 'enja$% t%ga kal% le&%h &e)ar
=- Peru&ahan tahanan )uatu (enghantar j%ka &ahann*a )e'ula te'&aga
$%gant% $engan alu'un%u' 'aka n%la% tahanann*a 'enja$% ha'(%r $ua
kal% le&%h &e)ar
62.
'
'' .
$ala' P I
l
A . #
P
2
=
63. .a*a hantar a$alah ke&al%kan tahanan
66. S%'&ol >or'ula untuk $a*a hantar l%)tr%k a$alah ", )atuan untuk $a*a hantar
l%)tr%k *a%tu S%e'en)
65.
jen%) Tahanan
1
jen%) 4antar =
46. 0,05 M = 50.000 I 2,5 k = 2500 I 650 ' = 0,65
67.
' 111 0,111
0,5
5 0,0175

'' 0,5
' 5
'
''
0,0175
#
A
l P
#
2
2
= =
=
65.
' 2 0
3 30
150 0,13

'' 3 '' 30
' 150
'
''
0,13
#
A
l P
#
2
16 216 , = =
=
6,.
2
2 2 2
2
2
'' 0,25 3,16
6
'' 0,6
T
6
$
A
' 63 '
0,6
0,25 ,0

'
''
0,6
'' 0,25 ,0

P
A #
l
A
l P
#
= = =
=
=
50.
2 2
2
'' 12 ''
0,0665
22,6 2 0,0175

0,0665
' 22,6 2
'
''
0,0175

#
l P
A
A
l P
#
=

=

=
51.
200
S 0,005
1
# 0,06
S 25
1
#
5
S 0,125
1
# 1
S 1
1
#
"
1
#
= = = =
= = = =
=
52. 9a'(u $engan >%la'en loga' ter'a)uk $ala' kelo'(ok (enghantar
$%ng%n *a%tu (enghantar *ang $ala' kon$%)% $%ng%n 'enghantarkan aru)
$engan le&%h &a%k $ar%(a$a $ala' kon$%)% (ana). Se$angkan la'(u $engan
>%la'en arang ter'a)uk $ala' kelo'(ok (enghantar (ana) *a%tu
(enghantar *ang $ala' kon$%)% (ana) 'enghantarkan aru) $engan le&%h
&a%k $ar%(a$a $ala' kon$%)% $%ng%n.
53. Karakter%)t%k (enghantar $%ng%n $a(at $%terangkan, &ah0a (a$a a)utan
(ana) *ang le&%h kuat $ar% ato':ato' $%$ala' k%)%:k%)% kr%)tal le&%h &e)ar
(ula tu'&ukan elektron:elektron *ang &ergerak $engan ato':ato' +%on:%on
ato'- $an $engan $e'%k%an 'aka 'e'&er%kan tahanan *ang le&%h &e)ar.
Karakter%)t%k (enghantar (ana) *a%tu (a$a (e'ana)an elektron:elektron
ek)tra +ta'&ahan- 'enja$% &e&a) $an terga&ung (a$a gerakan *ang
terarah. 4al %n% &erart% (engurangan n%la% tahanan.
56. Penghantar )u(er +)u(er =on$u=tor- *a%tu (enghantar loga' *ang (a$a
(en$%ng%nan 'en$ekat% t%t%k nol a&)olut +:273,2
7
<- tahanann*a 'engh%lang
$engan )angat t%&a:t%&a *a%tu (rakt%) (a$a n%la% nol, )eh%ngga &ahan )e(ert%
%n% 'enghantarkan aru) $engan )angat &a%k
55. Untuk loga' 'urn% (a$a kena%kan te'(eratur 1 K n%la% tahanann*a
&erta'&ah rata:rata )e&e)ar 0,6 Q
56.
< 71,25 K 51,25 < 20
K 51,25 K
6,0 0,003,
0,5

6,0
K
1
0,003,
6,0 : 6,5

# R
#

# R #
1 2
$
$
= + = + =
=
=
=

57.
= + =
+ = + =
119,5 19,5 100
100 K 50
K
1
0,003, 100 # R # #
$ k (

55.
100 # .%angga(
15,6 100 K 60
K
1
0,003, # R #
Q 15,6 100
100
15,6
100
#
#
# Pro)enta)e
$
$
$
=
= = =
= = =

Konsep Dasar Listrik A

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Konsep Dasar Listrik A

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KONSEP DASAR TEKNIK

LISTRIK DAN ELEKTRONIKA

Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika 3,

Penerapan Konsep Dasar Listrik dan Elektronika 6,

You might also like