DIRAR B.

AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL

SREcNDEK YER
Dr.osman AYDINLI
GR
Mu'tezile mezhebi asndan, Yasl b. Ata (131-748) ve Amr b..
Ubeyd (1441761)'den sonraki dnemde nemli bir bilgi boluu bulun-
maktadr. Bu dnem Mu'tezile tarafndan Yas'n dalleri ile doldurulma-
ya allsa da, onlann dikkate deer grleri bulunmamaktadr. Bu se-
beple felsefe kitaplannn slam dnyasna youn bir ekilde girmeye
balad bu 'ortamn gl bir ismi dourmas kanlmazd. Bu noktada
daha ok Basra ilim ve fikir evresiyle allikal bulunan ve EbO'I-Hzeyl
Allaf (227/841)'dan nce Basra ilim meclisinin bakan olarak kabul edi-
len Drar b. Amr (200/815) ismi byk bir nem arzetmektedir.
Drar b. Amr'n hayat, ilmi kiilii ve Mu'tezile iindeki yerini tes-
bit etmeden nce, etkin faaliyet yrtt Harun Reid (198/809) dne-
mininsosya, siyasal vekltrel durumuna gz atmak istiyoruz.
liarun Reid (193/809) dnemi, Abbasi devletinin siyasi ynden en
gl olduu ve maddi refah dzeyinin olduka yksek seyrettii bir d-
nemdir!. Bu dnemde Abbas devleti, snrlan itibariyle genilemi; idari
ve mall ynden glenmitir
2
.Bu g ve maddi refah beraberinde israf
da getirmi; gayr-i ahlaki durum yaygnlam ve devletin bakenti Ba-
dat kle ticaret merkezi haline gelmitir
3

Harun Reid (193/809) iktidannn ilk yllannda Fars asll olan Ber-
meki ailesinden Yahya b. Halid (188/805)'i vezirlik makamna getirmiti.
Bu ahs, iki olu Faz ve Ca'fer'le birlikte devlet idaresinde sz sahibi
. Suyuu, Tarihu'l-Huleja, Kahice 1305,286.
2. Muhammed b. Ali b. Tabataba bn Tktaka, el-Fahriji'l-Adobi's-Sultaniyye ve'd-
Dveli'-Jslamiyye, Beyrnt tez., 195; Ebu Muhammed Ahmed b. A'sam el-Kufi
(314/926), Ftuh, Beyrnt tez, IV, 403.
3. Cahz, Kitabu'l-Hayevlin, Kahice 1965, III, 75.
662
; i i
~
OSMAN AY DINLI
olmutu
4
Fakat ok gemeden "Harun er-Reid'in Bermeki ailesiyle olan
ilikileri bozulmu ve 187/803'de veziri Ca'fer b. Yahya b. Halid'i
Enbar'da ldilrtmtr
s
. Vezirlik yaptklar dnemde Bermeki ailesi,
siyasi arenada etkin olduu lje ilmi hayata da damgasn vurmutur.
Nitekim Yahya b. Halid el-Bermcki'nin dzenledii ak zerine yaplan
bir tartma meclisne Ebu'l-Hib:eyl (227
1
841), Nazzam (221-835), Bir
b. Mu'temir (210/825); Smam~ b. Eres (213/828), Ali b. Misem (184/
200?) ve Hiam b. Hakem (19(of805) gibi Mu'tezile ve ia'ya mensup
baz kiiler katlmtt. Bu dnemde ilim ve sanata nem verilmi; halife
ve devlet ricali, fakihlere, kadlam, airlere, ilim ve fikir adamlarna ra-
bet gstermilerdir
7
.
Harun Reid (193/809) dn~minin e:1belirgin zelliklerinden birisi
de, tercme faaliyetinin younluk kazanm olmasdr. Halife, Sryani
asll olan Yuhanna b. Masaveyh
R
(24::,/~57)'i tercme heyetinin bana
getirerek eski tp kitaplarndan oluan baz eserleri tercme ettirmekle g-
revlendirmitir
9
Harun Reid, H:ccac b. '{usuf b. Matar'a Oklid'in Usul
el-Hendese'sini de ikinci kez- de:hamkeJ ~mel bir ekilde, tercme ettir-
mitiro. Bu faaliyetlerin bir pars olarak Omer b..Ferruhan et-Taberi ah-
kamu'n-nucum konusunda ara~;trmalar yapm; birok eser tercme
etmi; nceleri Yahya b. Halid el-Berrneki (188/805), sonra da Faz b.
Sehl (202/817) tarafndan destek grm:?tiir
ll
Yine bu dnemde Yahya b.
el-Bitrik (200/815) tarafndan Yunanca'dan tercmeler yaplmtr. G-
rld gibi, Harun Reid, ilmi uyanda ve tercme faaliyetlerinin art-
masnda olduka nemli bir rol stlenmitir.
4. bn A'sam, LV,402; Nahide Bozk'J r!, Ha/ile Me'mun Dnemi ve islam Kltr Tari- .
hindeki Yeri, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1991,8 vd.
5. Halife b. Hayyat (240/854), Tarihu Halifet ii.Hayyat el-As/er, R. Baki b. Halid,
thko Sheyl Zekkar, Beyrut 1414i1993, 375; bn A'sam, IV, 425; Cahiyari, Kita-
bu'l-Vzera ve'l-Kttab, Thk. rJ .ustafa e,-~:ekka-Ibrahim el-Ebyari-Abdu'I-Hafz
elbi, Kahire 135,7/1938,234.
6. Ebu'l Hasan Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesudi (346/957), Murucu'z-Zeheb ve Meadi-
nu'I-Cevher, thkoMuhammed Mhyiddin Abdulhamid, Beyrut 1988, III, 380.
7. bn Tklaka, 196.
8. Ebu Zekeriyya Yuhanna (veya Yalya) b. Ma~aveyh, Sryani idi ve Cndiapur eko-
lnn tabiblerindendi. Badat'a ~.Ie'mun dneminde geldi; Me'mun onu, 215/830
ylnda Beyt'l Hikme'nin bana seird.i. Mu'tasm, Vask ve Mtevekkil dnemle-
rinde de hizmette bulundu. Huneyn b. Ishak onun rencilerindendi. Reid'le a-
da olduu tezini sadece bn Clcjl ileri s-:irnektedir. Ona gre bata Harun olmak
zere Emin, Memun veMlevekkil dnem,n(e hizmette bulunmutur. 30 eseri oldu-
gu rivayet edilmektedir. Baz e!;erleri; Edebu't-Tabib, Kitabu'l-Burhan, Kitabu'l-
Basra vb. bkz. bn Clcl (399/ i 009), Tabakatu 'I-Erbba ve'l-Hukema, thko Fuad
Seyyid, Beyrut 1405/1985, 65, bn Eb Usaybia, Uyunu'I-Enbai ve Tabakatu'l-
Etbba, erh-thk ..Dr. Nizar Ruza, Beyrut trz., 246-255. .
9. bn Clcl, 65; bn Km (646/I8), CenaJ eddin Ebi'I-Hasan, ihbaru'l-Ulema bi
Ahbari'l-Hukema, Kahire trz., 249.
10. bn Nedim, Fihrist, tk. e-eyh brahim Ramazan, Beyrut 14i5/1994,302.
.bn Km, 161 vd. . i
12. bn Clcl,~7.
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 663
Harun Reid dneminde etkin olan Orar b. Ann'n daha ok Basra
ilim ve fikir evresiyle alakal olduu anlalmaktadr.Basra ehri, Ba-
dat'n ilim n:erkezi haline gelmesinden nce Irak blgesinde, ilmi faali-
yetlerin younlat bir merkez grnmndedir. Yaklak olarak 61/
680'den sonra dikate deer itikadi tartmalann yapld bir merkez olan
Basra'da byk alimler yetimiti. Orar b. Amr'n yaad dnem ise,
Sufyan es-Sevri (161-777)13, Sufyan b. Uyeyne (197/813)14, Malik b.
Enes (179/795), Muhammed b. dris e-afii (204/819)15, gibi hadis re-
timiyle, haber nakliyle ve hkmleri nassa dayandrmakla ura veren
Ashab'I-Hadis
'6
; Ebu Hanife (1150/767), Muhammed b. Hasan e-
eybani (1189/8015), Ebu Yusuf (182/798), Zfer (158/775) ve Bir el-
Merisi (218/833) gibi ahslann teekkl ettirdii Irak ehli de denen As-
habu'r-ReyI7 arasndaki mcadelenin younlat bir dnemdir. Re'y
ehli, Abbasilerin kurulu yllanndan itib~~n uzun bir sre pek ok kad-
lk grevini ellerinde bulundurmulardI. Oyleki, Harun Reid, Badat'ta
bakadlk makamna EbO Yusuf (1182/798)'u atamtiS. Basra ve Ba-
dat'ta bulunan Mu'tezili dnrler ise, -istisnalar dnda- genel anla-
myla re'y. vekyas lehine
l9
kar bir tavr sergiliyorlardI.
A. HAYATI VE LM KLG
.Hayat
Kaynaklann verdii bilegiye gre Drar b. Amr, KOfeasll Katafan
20
kabilesinemensub bir araptr ve KOfe'de dnyaya gelmitir. Onunla il-
gili rivayetler karmza birden fazla Orar b. Amr ismi karmakta-
13. Ka'bi, Kabulu'l-Ahbiir ve Ma'rifeti'r-Rieal, Daru'I-Kbi'I-Kiihire, Yazma, Musta-
lah 14 m. (l L O varaka), 109 vd.; Ebu Ca'fer et-Tus. ihtiyar Ma'rifeti'r-Rieal el-
Ma'ruf bi Rieali'I-1.<e, Tk. Mr Diimiid el-Esteriibiid, thko Seyyid Mehdi' er-
Reca, Messeset Ali Beyt 1404, II, 690 vd.
14. Ka'bi,99 vd.; EbOCa'fer et-Tus, 11,689.
15. ehristani, el-Mi/el ve 'n-Nihai, Ner. Muhammed Fehmi Muhammed, Beyrut -19901
1410, I. 245.
16. Hadis taraftarlarnn teekkl sreci, iman anlaylar, Rc'y Taraftarlaryla ilikileri
ve slam dncesindeki yeri iin bkz. Snmez Kutlu, islam Dneesinde Hadis
Taraftarlar ve iman Anlaylar, Baslmam Doentlik Tezi, Ankara 1997.
17. ehristani, I. 245-246.
18. Halif~b. Hayyat, ~74; Ukayli, II, 222.
19. Ebu mer Yusuf bn Abdilber en-Nemen el-Kurtubi Endelusi, Camiu'l- Beyane'l-
ilm ve Faz.lihi vema Yanbaifi Rivayetihi ve Hamlihi, H. 463, Beyrut trs., II, 62-63;
bn Hazm, e-ihkdmji Usuli'l-Ahkdm, Beyruut trz., II, 514.
20. Aslen KOfeasll olan Kataran, Benu Katafan b. Sa'd b. Kays Aylan b. Mudar kabi-
lesi olarak bilinir. Bu kabileye mensup olarak bilinen baz kiiler, KOfe'den
Basra'ya gelerek yerleenlerdir. Bkz. Sem'ani (562/1166), el-Ensab, tkd. Abdullah
Arnr el-Barrudi, Beyrut 1988, L V, 302; Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b.
Hazm el-Endelusi, Cemheret'l-Ensab'l- Arab, thko Komisyon, Beyrut 1403/1983,
249; Ebu'l-Fazl Muhammed b. Tahir bn Kayserani (507/1114), el-Ensabu'l-
Muttefikd, 115; bn Esir, el-Lbiib ji Tehz.ibi'l-Ensab, thko Hsameddin el-Kudsi, ;
Kahire 1356-1357, 11,175.
664 OSMAN AYDINU
dr
21
Esas konumuzu tekil eden Drar b. Amr'n, Vasl b. Ata ve Amr b.
Ubeyd gibi kiilerle; Eb1'I-H:eyl Allaf ve Bir b. el-Mu'temir (210/
825) gibi kiiler arasndaki neslf: ait olduu anlalmaktadr. Bu durumda
Drar b. Amr'n hicrl II. yzyl balarnda domu olmas ihtimali g
kazanmaktadr. .
Drar'n Vasl'n dneminde yaadi;1
22
,hatta nceleri Vasl b. Ata
(131/748)'nn rencilerinden
23
yada ashabndan
24
olduu halde, sonralar
insan fiilleri (Halku'I a'mal) vekabir azabnn inkar konularnda ona mu-
halefet ettii
25
ve cebr inancn 1ercih ettii2
6
rivayet edilir. Eer genlik
yllarnda Basra'da bulunmusa, Vasl'la(arlamalar ve ondan ders al-
mas muhtemeldir. Vasl'n rcncisi/dai:;i Osman et-Tavl'in dai olarak
21. Kaynaklarda Drar b. Amr ismiyk yer alan ahslar unlardr:
a) Drar b. Amr b. Malik b. Zeyd ~z-Zhel1 ed-Dabb: Beni Dabbe'nin liderlerinden
biridir. Beni Dabbe kabilesi de Kfe aslldr ve Basra'ya gelerek orada yerleenleri
de bulunmaktadr. Ebu Kabisa lakabl bu ah,;n ismi, Ferezdak (l 141732)'n iirinde
de gemekte; kabilesinin nde gckn isimleriden olduu anlalmaktadr. slamiyet-
.ten nce ld anlalan bu ahsn doum v: lm tarihleri bilinmemektedir. Drar
b. Amr'la bu ahs arasnda KOfei olmalar dnda bir ba yoktur.Bkz. Ebu Bekir
Muhammed b. el-Hasan b. Drcyd el-Ezd 1)~1-933), el-/tikak, thko Abdusselam
Muhammed Harun, Badat 1399/1979, . 19.1; bn Hazm, Cemheret'l-Ensiib, 203;
Zirikli, III, 215.
b) Drar b. Amr el-Malati: Daha ;ok Yezid ,~r-Rakkai (l301748)'den hadis rivayet
eden bir ravidir. Kaynaklarda "Eh]-i Cennet yzyirmi, benim mmetim ise seksen'
snftr", "Ben cehennemdeyim dyen kimse cehennemdedir. Ben cennetteyim diyen
kimse de cehennemdedi~ (Baka bir rivayere cennettedir)." gibi hadislerin isnad
zincirinde yer almakta; gvenilir bir ravi olmad nakledilmektedir. Kaynaklarda
hakknda fazla bilgi buunmama~;tadr. Bkz, Ukayli, cl-Mekk, ed-Duafa, thko A.
Emin Kal'aci, Beyrut 1404/198~, II, 221 vd.; Zehebi, Mizanu'ltidal fi Nakdi'r
Ricdl, thkoAli Muhammed el-Be('av, Dam'] Hayai tr., II. 328; Askalani, Lisan'l-
Mizan, Haydarabad 133i, III, 202 vd.
c) Drar b. Amr el-Katafiin el-Kil:i el-Kad:' Esas konunuzu tekil eden ahstr. bn
Hazm ismini eserinin sadece bir y ~inde Drar b. Abdiilah el-Gatafani el-Kfifi olarak
zikreder. Bkz. bn Hazm, el-Fa51 fi'l-Mild ve'l-Ehva ve 'n-Nihai, Msr 1950, IV,
192. '
d) Drar b. Ali b. Amir el-Kadi: Taberistan 'e Horasan arasnda bir ehir olan Cr-
can' da kadlk yapt anlalmal:tadr. Pe) gamberden rivayet edilen bir hadisin ravi
zincirinde ismi gemektedir. Halknda faz, bilgi bulunmamaktadr. Bkz. Sehmii,
Tarih-u Crcan, nsh. Dr. Muhammed Abd~lnuid Han, Beyrut 1407/1987,486.
22. sferayini, et-Tabsr ji'd-Din ve Temyizn.Prlwtl'n Naciye an Frkau'n-Halikn,
thkoK. Yusuf el-Hut, Beyrut i9Rl/1403, LO:; Badadi, el-Fark Beyne'l-Frak, Nr.
M. Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut lr., 22.
23. Kadl'I-Kudat Abdulcebbar b. Ahmed, Fa,llu'l hizal ve Tabakat'l-Mu'tezile, Tah.
Fuad Seyyid, Tunus 1406/1986 1
1
53; Adil Niiveyhi, Mu 'cem u 'I-Mfessirin, Beyrut
1982, I, 237; Adnan Ubeyd el-A li, "Bir b. el-Mu 'temir: i'ruhu ve Sahifeth'l-
- Belagiyye", MecelletUMa'hedi 'I. A.rabiyy<:,XXXIIII (1408/1987),531.
24. Razi, tilwdaat Fraku'I-Mslirnin ve'I-Mi'rikin, thk, Ali Sami Near, Kahire
1938/1356,69; bn Ebi'l- Hadid, erhu Nthcu'l-Belaga, nr. Muhammed Ebu'l-
Faz brahim, Beyrut 1965, VI, 2';'3; Fuad Sezgin, Tar.ihu't,Turasu'l Arabiye, 1/1-4,
61.
25. Razi, 69; Segin, 1/1-4, S. 61; Adil Nveyli, Mu'cemu'I-Mfessirin,I, 237.
26. Kad Abdulcebbar, Fadlu'I-tizal, 163.
27. NevanU'I-Hmyeri,Huru'l'lyn,Msr 1948,212. '
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 665
gittii Ermeniyye halknn ounun Dranyye'ye mensup olmas
2
7, onun-
la Vasl arasnda bir ban mevcudiyetini hatra getirmektedir. Mu'tezili
bir kaynak olan Cahz'n naklettii Drar b, Amr'n, Kutrub (206/821)'la
bulutuunda Vasl hakkndaki syledii vg dolu iir de
28
, onun
Vasl'n rencisi olmasa bile, onunla dorudan ya da dolayl olarak bir
ilgisinin bulunduunu gstermektedir.
Drar b. Amr'n Haricilerin Vaidiyye koluna mensup saylan ve
Allah'n gnah ileyen kimseyi ebediyyen cehennemde cezalandrmas
gerektiini syleyen.Yezid b. Eban er-Rakai'nin
29
talebesi olduu husu-
suzerinde durulur. Bu iddiann sahibi olan Watt, bu rivayet dorultusun-
daDrar b. Amr'n 112/730'lardan sonra deil, daha nce domu olabile-
ceini syler
J O
Fakat tesbit edebildiimiz kadanyla Yezid b. Eban er-
Rakai'nin (130/748) talebesi olan ahs, hadis ravilerinden olan ve ken-
disinden 10 ya da 20 ya byk ol~n Drar b. Amr el-Malati olmaldr
3
!.
Watt'n bu ahsla Drar b. Amr'n ayn ahs olduu ihtimalinden hareket
ettii anlalmaktadr.
Kaynaklarda Drar b. Amr'n kad olduu ifade edilmesine
32
ramen
nerede vene zaman kadlk yapt hususunda tatmin edici bir bilgiye ras-
lanlmamaktadr. Van Ess onun muhtemelen KOfe'deksa bir sre kadlk
yapm olabileceini varsaymaktadr
33
. Kadlann listesini dnem dnem
veren Halife b. Hayyat'n onun ismine -zellikle aktif durumda olduunu
varsaydffi1z Mehdi, Hadi ve Harun Reid dnemi kadlannn arasnda:
yer vermediini
34
grmekteyiz. Kanaatimize gre bu husus, onun kadlk
yapmadn ya da k~a sreli kadlk yapt iin kaytlara gemediini
gstermektedir.
Drar b. Atnr'n imarnet konusunda tarttklan rivayeti bulunan
Hiam b. Hakem (l90/805)3~ve Muammer b, Abbad (221/835) ilede mu-
asr olduklan anlalmaktadr. Harun Reid'in kadlnyapan
36
ve Asha-
28. Cahz, el-Beyan ve't-Tebyin, thkoM. Harun, Kahire 1948,1,35.
29. Yezid b. Eban er-Rakka, Basraldr ve Hasan Basri'nin meclisinde bulunmu;
ondan ve Enes b. Malik'ten rivayette bulunmutur. Kendisinden de Hammad b. Se-
leme, kardei Faz b. sa b. Eban, Katade gibi ahsiyetler rivayette bulunmulardr.
Ashabu Hadis tarafndan kaderi oldu~u, hadisi inkaretti~i, nakletti~i hadislenn
zayf oldu~u ve sika saylamayaca~ gibi gerekelerle hadisinin alnmamas gerekti-
~i ifade edilmitir. Daha geni bilgi iin bkz. Ukayli, IV, 373 vd.; EbO Nuaym el-
fsfehani, Ahmed b. Abdiilah (430/1038), Hilyet'l-Evliya ve Tabdkdt'l-Asfiyii,
1394/1974, III, 50-54; Zehebi Mizanu'-ltidal. IV. 418; Askalan, Tehzibu't-Tehzib,
XI, Beyrut 1968,309-31 .
30. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. ER. F~lall, Ankara
1981,238.
31. Zehebi Mizanu 'I-tidal, ll, 328; Askalan Lisanu 'I-Mizan, III, 202 vd.; Van Ess,
Theologie und Gesellschaft im2. und 3. Jahrhundert Hidschra, Berlin 1991, I, 33.
32, Mizanu'-ltidal, II, 328; Askalani Lisanu'l-Mizan, il,202.
33. Van Ess, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra, 1,33.
34. Halife b. Hayyat, 359, 365, 381.
35. A. Nime, Hiam b. Hakem, 230 vd.
36. Halife b. Hayyat, 374.
666
OSMAN AYDNU
bu'r Rey'den olan Ebu Yusuf (lil2/798) da, Drar b. Amr gibi Kafe asll-
dr ve Badad'da vefat etmitir 7. Kad Abdulcabbar (415/1020) onunla
Ebu Yusuf arasnda geen bir lay m.kletmektedir. Ebu Yusuf ona bir
kurban bayram gn urar. DIJ 'ar b. Anr kurbann kesmi ve derisini
yzmektedir. Ebu Yusuf der ki, "Ya Eba Amr bu kesim, imarnn namaz
kldrmasndan nce olmutur". Drar b. Amr da, onun ilm terbiye ald-
mzannettiini syle~.ve szlerir,i u cnlelerle tamamlar: "Senin nnde
phe bulunmakta. Oyleyse ser namaz bekle"38. Bu rivayet onun Ebu
Yusufla muasr olduunu, zl~'J ikle f.kh ayn evredenaldklarn ve
devlete bal bir kadya tenkit yneltec,~k kadar ynetime muhalif gr-
ler ileri srmesi asndan nem arzetmek:edir.
Drar b. Amr, devletin byk meajele verdii ilhad hareketlerine'
mensup olmamasna ramen muhtemelen dnemi iin ar saylabilecek
baz fikirleri nedeniyle bir grup hadis alimi tarafndan zndklkla
itham edilmitir. Ahmed b. Hanbel (2411:~55)'dengelen bir, rivayete gre
Badat kads Said b. Abdirrab man el.Cumahi (176/792) onun kannn
mbah olduuna ve idam edilmesine hkmetmi, o da bunun zerine
Yahya b. Halid el-Bermeki'ye slnm~39ve onuhyannda gizlenmitirW.
Bu rivayetten anlaldna' gr~Drar b. Amr, Badat'a bir ziyaret icab
veya herhangi bir nedenle ksa bir sre iin gitmi olabilir. Niin zndk-
lkla itham edildiinin cevabn i;e, Drar b. Amr'n cenneti vecehennemi
inkar ettiini syleyen Ahmed b. Hanbd 'n ifadelerinde bulabiliriz. Onun
anlatmna gre Drarb. Amr, cennetin vecehennemin henz yaratlp ya-
ratlmad hususunu sorgulaml~i; bir defasnda da bu ~anaatinden dolay
Ashab- Hadis tarafndan dvlmtr. Bu sorgulay bn Hanbel, cenne-
tin ve cehennemin inkar eklinde ifade: etmektedir. Bu inkar da "Onlar
sabah akam atee sunulurlar .. ".11 ayetini delil getirerek kfr olarak nite-
lemektedir. Kanaatimize gre Drar b. Anr muhtemelen bu fikrinden do-
lay zndklkla itham edilmi vecezalandrlmak istenmitir.
Baka bir ri~ayete gre de Drar b. Amr, zndklkla itham edildiin-
de Said "onun kann mbah kl jm, iste:/en onu katlletsin" demitir. Bu
fetvann ardndan Said dorudan mdahele etmedii iin Badat kadl-
ndan azledilmitir. Bu olayn .rdndan Badat kadlna getirilen Ebu
Yusuf'u~. grev dneminde
42
, Drar b. Amr'n bana para dl konul-
mutur. Odl duyan erik adl bir ahs, onun Yahya el-Bermeki'nin ya-
37. Sem'ani, IV, 432 vd.
38. Kad Abdulcebbar, Fadlu'l-jtizaf, 245.
39. Askalani, Lisan'l-Mizun, III, 2(U; Zeheb., Uizan'-jridal, 11,328; Ukayli, Dua/a,
11,122.
40. Zehebi, Siyer A'lami'n-Nbel, Beyrut 1995, X, 545; emseddin Muhammed b.
Ali b, Ahmed ed-Oavudi, Tabka/u'I-M/essiril, thko Ali Muhammed mer,
Oaru'l-Ktb 1392/1972, I, 216.
41. M'min, 46.
42. Ukayli, II, 222.
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 667
nnda oldugunu ihbar etmi ve isteyenlerin onu orada bulabileceklerini
sylemitir
13
Bu ihbardan sonra Drar b. Amr'la ilgili kaynaklarda fazla
bir bilginin bulun~amas, onun rolnn azald ya da kaarak gizlendigi
ile izah edilebilir. Ihbarda bulunan ahsn kadlk yapan ve 177/793 ya da
i79/795 ylnda len erik
44
oldugu dnldnde, Drar b. Amr hak-
knda karlan lm fermannn bu tarihten nce olduu ortaya kmakta;
ayn ekilde Drar b. Amr'n bu tarihten nce ilim hayatnda etkili olduu
anlalmaktadr. Fakat bu olayn meydana geli zaman olarak ngrlen
tarihte olayn nakledicisi konumunda buh,nan Ahmed b. Hanbel'in kk
bir yata oluu, bu rivayet hakknda baz istifhamlarn olumasna neden
olmaktadr .
Kaynaklarda uzun yaam tecrbelerinden faydalanmak amacyla
szlerine bavurulan ahslardan biri olarak bahsi geen Drar b.
Amr'n
4S
ok yaad anlalmaktadr. O, mrnn sonuna doru Ce-
zire'y~ yolculuk yapm ve 70 yalanndayken kan banndan lm-
tr46. bn Hazm (~56/1064) ise, onun 90 yandayken bandan ld-
n ifade eder4
7
Olm ile ilgili farkl baz tarihler ne srlmektedir.
Bu tarihlerin 180/796, veya 205/820 mi olduu hususu aklk kazanma-
mtr. Fuad Sezgin onun lm tarihini takriben 180/796 olarak verir4
8

Ahmed b. Hanbel'in Yahya b. Halid (l88/805)'in onu lnceye dek sak-

lad ifadesine dayanlarak onun Harun Reid ( 93/809) dneminde l-
d ne srlmektedir4
9
nk Bermeki slalesinin vezirliine .
Harun Reid dneminde son verilmitirso. Safedi ise onun lm tarihini
230/844 olarak verirSI. Kanaatimize gre Drar b. Amr, hakknda verilen
lm fetvasndan sonra ksa bir sre Yahya b. Halid'in yannda kalm;
daha sonra yakalanacan anlaynca Badat'tan ayrlmtr. Yakalanp
cezalandrldn gsteren herhangi bir rivayet bulunmamas ve mr-
nn sonuna doru Cezire'ye .gittii rivayeti bu ihtimali glendirmekte-
dir.
43. Ukayli, II, 222; Zeheb, Siyeru'l-A 'lam, X, 545.
44. erik b. AbdiIlah en-Neha 75 ylnda domu ve Mehdi'nin KOfekadln yapm-
tr. Hadi'nin de kadln yapm; fakat daha sonra azledilmitir. Harun dneminde
de KOfe kadlna getirilmi; sonra da azledilmitir. Rey ehline kar olduka sert
bir tutum sergilemitir. Kendinden yaklak 9000 hadis rivayet edildii anlatlmakta.
~r. Bkz. Halife b. Hayyat, 359, 365,,381; Ukayli, , 192; Zehebi, lber, 1,208 yd.
45. bn Abd Rabbih el-Endelus, Ebu mer Ahmed b. Muhammed (328/939), lkdu'l.
Ferid, thko Ahmed Emin-Ahmed ez-Zeyn-brahim el-Ebyari, Beyrut 1403/1983,
III, 57; Cahz, Kitabu'l-Hayevdn, thko Abdusselam Muhammed Harun, Msr 13631
i944, VI, 506; bn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbor Kahire, 1383/1963, ,320.
46. Cahz, Kitabu'l-Hayevan, IV, 137.
47. bn HazmCemheret'I-Ensab, 249.
48. Sezgin, 1/1-4,61. '
49. Zeheb, Siyeru'I-Alam,X, 545; Zeheb, Mizanu'-ltidal, ,328; Askalanl' Lisanu'l-
Mizan, III. 203.
50. Mesudi, III, 389.
51. Safad, el. Vaji, nr. Helmutt Ritter, Beyrut 1402/1982, XVI, 365.
668
2. lmi Kiilii ve Eserleri
1 i
i
OSMAN AYDNU
Drar b. Amr, Basra'da Eb1 .i'I-Hz~yl Allaf'dan nce kelami tart-
malarn yapld meclisin banda yer aLnaktaydl
s2
.Bu rivayet Drar'n
yaad dnemdeki etkisinin anlalma:;ilIlda nemli bir ipucu vermekte-
dir. O Mu'tezile dndaki ekolleI'infikirlerine dev~kft ve uzlatnc bir
rol stlenmiti. Nitekim Drar'm B~d1 na Yahya b. Halid el-Bermeki
(1 88/805)'nin dzenledii ve onun huzu1 .nda.gerekleen bir mnazara~
da Sleyman b. Cerir, Abdullah b. Ye,'.id ,~l-Ibadi, Hiam b. Hakem ve
dier dinlere mensub baz kiilerle tar:t.
S3
rivayet edilmektedir. Bu,
onun Yahya b. Halid el-Bermek.'nin medisinin en nemli kelamclarn-
dan olduunu gstermektedir.
Drar b. Amr'n lmnden sonra fikirleri, kaynaklarda ismi birlikte
zikredilen en yakn arkada ve ':alebesi (,lan Hafs el-Perd tarafndan sa-
vunulmutur. Drar b. Amr'n faaliyetld,ni kesmesinden sonra, Hafs'n
EbUI'-HzeyI'e kar onun grii,:,lerinin szcln yapt
S4
grlmek-
tedir. Onun doduu yer olan ]vsr'dan Basra'ya gelip Ebu'l-Hzeyl'le
mnazara yapt, nceleri Mu'tezile'/e mcnsupken sonralar Halku'l
.Efal konusunda farkllat ve Mu'tezile' yi reddeden bir kitap yazd ri-
vayet edilirSS.Birok konuda fikirleri Dr:u'nki ile aynlk arzettii iin-
dir ki, Drar b. Amr'a yneltilen eletirilerin ayn Hafs'a da yneltilmek-
tedirS
6
Aynca Sfyan b. Sehtan. Muhammed b. sa el-Burgus (240/854),
Hseyin en-Neccar (230/844):;~, Bir b. Gyas el-Merisi(21 8/833)S8
Yahya b. Ebi Kamil, Muhammed b. Harb es-Sayrafi gibi dneminin
nemli baz ahsiyetleri Drar b. Amr'da etkilenmiler
s9
vebaz konular-
daonunla ayn gr benimsemilerdir.
bn Nedim (3851)955), Drar b. Arnr'm otuza yakn kitabn zikre-
def'O.Zehebi (748/1 347) de gri.lerinin hatt olduunu sylemekle bera-
52. Malati, Kitabu't-Tenbih v'e'r-Reddu ala /:h/i'I-Ehva ve'l-Beda, thko Muhammed
Zahid b. el-Hasan el-Kevseri, K,hire 1 3,:;8.'1 949, h, 43; Nasr Gozete, "Ebu 'l-
Huzeyl Al/af', Dairetu'I-Mearif-i Buzurg-i Islami, VI, Tahran 1 373,389.
53. EbO Ca',fer et-Tusi, Ihtiyar Ma'ifeti'r-Riea' el-Ma'ru{ bi RicaICl-Ke/, tk. Mir
, Damad el-Esterabadi, thko Seyyid Mehdi :~r.Recai, Miiessesat Ali Beyt 1 404, II,
534, eyh Muhammed Bakr Me;:lisi, Bih'r;~'l-Envar, Beyrut 1 403/1 983, XLVIII,
1 90. .
54. Cemi, erhu Uyunu'l-Mesiiil, 3"1 ; Van Ess, "EbM-Bzeyl Al/af', Elr, I, 31 8.
55. Cemi, erhu Uyunu'l-Mesiiil, :1 ';'1 . \
56. E'ari, MakaMtu '-Isldmiyyin, ts; Helmut :~it!er, Wiesbaden 1 980/1 400, 21 6, 282,
51 5.
57. Hayyat, Kitabu'-Intisar ve'r-Red ala Ravetliye'l-Mulhid, tkd. Muhammed Hicazi,
Kahire 1 988,201 ; ehristani, 77.
58. Reddu'l-mam Darimi Osman b. S~id'ala Bir el-Meris/, 193.
59. Wat!, Teekkl, 255 vd.
60. bn Nedim, Fihrist, thko Rza Teceddd iln Ali b. Zeyni'l-Abidin el-Hairiel-
Mazendiri, Beyrut 1 988, 31 5; Zehebi Lismd-Mizun, III, 203; Hayreddin Zirikli,
el-Alam ve'l-Esma, Kahire, 1 954-
i
959,,1 1 1 , 21 5.
DIRARB. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK! YER. 669
ber, onun hakknda "Drar adalanndan daha stndr; zekasn, din ve
mezhepler konusundaki geni bilgisini aklayan pek ok eseri bulunmak-
tadr."61,der. .
Drar'n baz eserleri ise unlardr:
Kitabu Red ale'z-Zenadka, Kitabu Red ala Cemi'il-mlhidin, Kita-
bu'l-mahlfk, Kitabu'd-Da've, Kitabu'd-DeIale ala hudusi'l Eya, Kita-
bu'r-Red ale'l-Mlhidin, Kitabu Yehtevi ala Selaseti Aer, Kitabu fi'r-
Red ale'l-Mebbihe, Xitabu Yehtevi ala Sirteti Kutubi fi'r-Reddi ale'l-
Mlhidin, Kitabu yehtevi ala aereti kutubifi'r-reddi ala Ehli''l-Milel, Ki-
tabu'l-Msavat, Kitabu'l-Harait, Kitabu'r-Red ala Aristalis ji'l-Cevahir
ve'l-Araz, Kitabu'l-Erbaa Mesail ala Ehli'l-Ehva, Kitabu't-Devleteyn,
Kitabu ila men Belea mine'l~Mslimin, Kitabu'l-Cum'a, Kitabu'l-
Ma 'rufve '-kr, Kitabu'l-Vafd, Kitabu Aduvvi'l Maslah, Kitabu Fikr fil-
lahi ale'l-Vakife, Kitabu ihtilaji'l-Ecza, Kitabu'r-Red ala Ashabi't-
Tabay', Kitabu'l-Hakemeyn, Kitabu ale'l-Mrcie fi'-efa'a, Kitabu Red
ale'l-Havanc, Kitabu Red 'ale'l-Vakife ve'l-Cehmiyye ve'l-GayIaniyye,
Kitabu 'r-Redd ale' l-Muiriyye ve' l-Mansuriyye fi Kavliha enne' l-arda la
Yal min Nebiyyin Ebeden, Kitabu'l-Vasyye, Kitabu Tevhid, Kitabu Te-
nakuzltl'l Hadis, Kitabu ilm ale'n Nbvve, Kitabu isbati'r Rusul; Kita-
bu'r-Redd ale'n Nasara, Kitabu'r-Risale es-Sufiyyin, Kitabu ihtilafi'n-
Nasi ve isbati'l-Hucce, Kitabu Kader, Kitabu irade, Kitabu Tebih, Kita-
bu meunefi'l:Hezelan, Kitabu Erzak ve'l-Mlk, Kitabu Menkulin, Kitabu
Ahbar, Kitabu Esbab ve'-ilm ale'n-Nbvve, Kitabu ale'l-fazile ve'l-
Muhakkime fi Kavlihim ennen-Nase ale' d-Dini ve en Zehere minhum '
ayre.'l-hakk, Kitabu ale'l-Mrcie fi'l-Esma, Kitabu Menzile beyne'l-
Menzileteyn, Kitabu'l-Hukmeyn, Kitabu Adabi'l-Mtekellimin, Kitabu
Red ale'r-Rafiza ve'l-Haeviyye, Kitabu'r-Red alamen Zaame ennel En-
biya ihtelefet fi sifatillahi azze vecelle, Kitabu red ala Muammer fi kavli-
hi enne Muhammed Rab,Kitabu'-imame, Kitabu'l-Vasyye, Kitabu'r-Red
ale'l-Haeviyye fi Kavliha ennen~Nebiyye iza istefera li-insani Gafera
leh, Kitabu ala men Zaame enne'n-Nebiyye Terfike mine 'd-Dini ey'en
ve innehu Kane ya 'lemu'l-Gayb, Kitabufi enne'l-Esmae la Tukas6
2
, Kita-
bu Tefsiri'l-Kur'an, Kitabu Te'vili'I-Kur'an
63
, Kitab ale'l Ezanka ve'n-
Necedat ve'l-Mrcie, Kitab ale'l Ezanka ve'l-Haddad ve'l Mrcie
64
, Ki-
tabu 't -Tahri6S
Harun Reid ( 93/809) dneminde yaayan Drar b. Amr' n "Kitabu
Red ale'z-Zenadka", "Kitabu'r-Red ale'l-Mlhidin", "Kitabu Yehtevi
ala Sirteti Kutabifi'r-Reddi ale'l-Mlhidin" ve "Kitabu Red ala Cemi'il-
61. Zehebi Siyeru 'I-A 'lam, 546.
62. bnNedim, Fihrist, 314 vd.; VanEss, "Dirar b. 'Amr und die 'Cahmiya' Biograp-
hie einer Vergessenen SehuleE", Der Islam, 44/16-21.
63. bnNedim, Fihrist, 314-315; GAS, i, 614.
64. bnNedim, 315; Michael Cook, Early Muslim Dogema, London 1981,198.
65. Hayyat, 206; Sezgin, 111-4,61; GAS, i,614.
670 OSMA~I AYDNU
,
Mlhidin"66 adl eserleri yabanc din ve kltrlere kar mcadelenin
youn olduu bu dnemde, o nn da bu mcadeleye katldn gsterme-
si asndan nemlidir.
. Drar b. Amr'n eserlerilin adlar incelendiinde onun orta yolu
takip eden bir kelamc olduu ve d~n.;:rnindeetkin olan sHimd din ve
kltrlere kar olduu kadar baz Islam frkalaryla da mcadele ettii
aka anlalr. Mu' tezile' yi red sad,~dinde kitap yazd bilinmemekte-
dir. Fakat baz Mu'tezili isim.~rinom '<ar kitap yazdklar grlmekte-
dir. Mesela EbO'I-Hzeyl, om ve Hafs el-Ferd'e kar Kitab ale'd-Drir
fi Kavlihi innallahe Yadebu l'1infi'lihi, Kitab'ale Drar ve Cehm ve-Ebi
Hanife ve Hafsfi'l-Mahluk, Kia'bu'l-l1ahluk 'ala Hafs el-Ferd ve Kitab
ala Hafs el-Ferdfifa'ala ve Yefalu
67
adl eserleri; Bir b. el-Mu'temis ise
Kitabu'r-Red ata Drar6
8
ve Kitabu l/i Drar fi'l-Mahluk6
9
adl eserleri
te'lif etmitir.
B. MAMET GR VE SYAS TA VRI
mamet konusunda Mu'lt:zile, A.lah'n daima en stn olan semesi
gerektii fikrini (FadllEfdal ~map) savunanlar ve bazen daha az stn
olan seebilecei tezini (Mefdul Iman)70kabul edenler olmak zere iki
ana gruba ayrlmaktadr. Nai el-Ekb~r fadl imam fikrini benimseyenleri
kendi ierisinde e ayrr veDrar b. ;A.mr', Draryye olarak tanmlad
gruba dahil eder
7
!. Onun benimsedii lrnamet'l-Fadl anlaynda nbv-
vet kavramnn nemli bir yel'i bulunmaktadr. Bununla birlikte Drar b.
Amr, nebilerin birbirlerinden fazilet!: olmad ..fikrini benimsemekte; bu
iddiasn da "Ben Adem alnun seyyidiyim. vnme yoktur. Adem ve
dndakiler benim livam altndadrlar", "Musa yaam olsayd, ancak
bana tabi olmas caiz olurdu" hadisleriyle temellendirmeye
72
almakta-
dr. Ona gre Nebiden sonra haber-i ahad yoluyla gelen snnetin delil
olarak bir deeri yoktur, Peygambeden sonra tek hccet olacak kaynak
icniadr
73
. -
66. bn Nedim, 314 vd.
67. bn Nedim, 204.
68. bn Nedim,1,84.
69. bn Nedim, 205.
70. Ayrntl bilgi iin bkz. Nai ~I-Ekber, .Hnailu'i-Jmme, thkolosef Van Ess, Beyrut
1971,51-52; Ahmed AbduHab Arif, es.:iaru beyne'z Zeydiyye ve'i Mu 'tezi/e, Tak-
dim. Muhammed Amare Bey:ut 1407/1987,66 vd.
7. Nai el-Ekber Fadl imam mine sahip ,g:'ubukendi ierisinde bir takm koHara ay-
rlmaktadr: a) Amryye: Arn, b. Ubcyd, Salih b. Amr el-Usvari, Ebu'l-Hzeyl, bra-
him Nazzam; Ali ,Talha ve ZUbeyr'i bi:'liktc deil, teker teker tevallli ederler. b) Hi-
. amiyye: Hiam b. Amr ve taraftarlar; Ali, Talha ve Zbeyr'i teberra ederler.
Onlarn harbetmediklerini sylerler. c) Draryye: Drar b. Amr, Hafs el-Ferd; Ali,
Talha ve Zbeyr konusunda nkuf ederler. Bkz. Nai el-Ekber, 56.
72. Ba#dadi, Kitabu Usuiu'd-din, 3eyrut, 1;'81/1401,165.
73. Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah el-F;hrl, Kitiib't-Teihfsi'i-Beyiinji Zikri'i-Firak
Ehli'l-Edyan, Moskova 1988,13.

DlRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKi. SREcNDEK YER 671

Nbvvetten sonra ise imametten daha faziletli bir mevki yoktur. Fa-
zilet hususunda imam nebiye velayet etmektedir. mam mmeti tedip
eder ve dini bilgiler retir. Bu durumda terbiye edenin terbiye alandan
daha faziletli .olmasorumluluu vardr
74
.Drar b. Amr'n, imarnn akdinin
ne farz, ne de vacib olduunu ifade ettii, imametin ise, gzel bir fiil ol-
duunu; fakat yaplp yaplmamasnn caiz
7s
olduunu syledii iddia
edilmektedir.
Drar b. Amr imarnet konusundaki gr dier gruplardan farkllk
arzetmektedir ve dnemin anlayyla mukayese edildiinde olduka z-
gndr. Fadl imam fikrine sahip olan Drar'a gre, iki kii imarnet iin
bir araya geldiklerinde biri Kureyli, dieri Nabatl ise mslmanlarn
Nabatly imam semeleri farzdr
76
. nk Nabatl ilerde Allah'a kar
geldiinde ve adaletsiz bir ynetim gsterdiinde, gc ve evresi olma-
dndan ya da zayf olduundan iktidardan uzaklatnlmas ve az edil-
mesi daha kolay olacaktr
77
. Ona gre byle bir tavr, mmet arasnda kan
dklmesini engeller ve ihtilaf bitirir
78
. Badadi ise onun bu konudaki
grn u ekilde verir: "Bir Kureyli ile Arap olmayann durumu eit
olsa, Arap olmayan imamete uygun bulunur. MevHi ise halis Arabdan
e~ladr''79. Mu'tezile de Kurey d imamete cevaz vererek Drar b.
Amr'n grn benimsemekte; fakat takdimde aynlmaktadr. nk
onlar Nabatly Kurey'e takdim etmezlerw. E'ari'nin eserinde Drar b.
Amr'n bu konudaki gr nakledilirken Nabatl ifadesi yer almamakta,
onun "Arap olmayann (Acem) idaresi gereklidir. nk onlar, airet y-
nnden daha az gldr ve aznlktadr", dcdii
81
nakledilmektedir.
Drar, efdal olann imametini vedrt halifenin imamete gelJ .srasn
fazilet sras olarak ngrmektedir. Bu hususta Peygamberin "Urnmetim
dalalet zerine birlemez"82 hadisini delilolarak tak9.imetmektedir. Ebu-
Bekir'i devrinin en stn olarak kabul etme, Hz. Omer'i ve hilafetinin.
ilk alt senesinde Hz. Osman ' da kendi devirlerinin efdali sayma ve Hz.
Ali'nin de hilafete geli tarihinde efdal olduunu benimseme, Drar b.
Amr, takipisi ve rencisi Hafs el-Ferd'in ifade ettii
83
grlerdir. Bu
grler ondan sonra Ebu'l-Hzeyl ve Nazzam tarafndan da kabul gr-
mtr8".
74. Naiel-Ekber,51.
75. Meclisi, LXIX, 149.
76. Nai el-Ekber, 55; Mehmet Said Hatipolu, "stim'da Ilk Siyasi Kavmiyetilik "Hi-
lafetin Kureyilii"". AFD, XXIII (1978),171. .
77. Nai el-Ekber, 55; Nevbahti, Fraku'-ia. 10; ehristani, el-Milel, 1,79; Fahri, 33.
78. Nai el-Ekber, 56.
79. Badadi, Usulu'd-din, 275.
80. ehristani, el-Mi/el, 1,79.
81. E'ari,462.
82. Naiel-Ekber,5Ivd.
83. Nai el-Ekber, 55 vd. _
,84. Ebu Reid Nisaburl, el-Mesai/ ['I-Hilaf Beyne'I-Basrijyin ve'I-Baadadiyyin, thko
Rdvan es-Seyyid, Beyrut 1979, 14.
672 OSMAN A \'DlNLI
Drar b. Amr'n, Yahya b. Halid el.Bermeki'nin huzurunda Hiam b.
el-Hakem (190/805)'le yapt rivayet edilen imarnet hakkndaki mnaza-
ra, Drar'n Hiam'n grn benim~;r~diive Ali b. E1;>i Talib'in ima-
metine iknaedildii iddias, pek gven telkin etmemektedir. Bununla bir~
J ikte onun imamete ilikin fikirleri hald~.ndabaz ipular da vermektedir.
Bu rivayete gre, Drar b. Amr, Yahya b. Halid e-Bermeki'nin hu-
zurunda Hiam b. Hakem'le imarnet konusunda mnazara yapmak zere
biraraya gelmilerdi. Hiam DEar'a velayet ve beraatin zahir mi, yoksa
batn zerine mi olduunu sora~. Drar. bunlarn zahir zerine olduunu,
batnn ise idrak edilemeyeceVni; anc k vahiyle bilinebileceini syler.
Hiam, bunun doru olduunu ifade edip ardndan Ali b. Ebi Talib ve
Ebu Bekir' in isimlerini zikrederek All ah' n elisine bilfiil Allah' n d-
manlarn katletmek suretiyle e.cfazla ya,dmc olann ve cihadda en etki-
li olann hangisi olduunu sorar. Drar, bu soruya Ali b. Ebi Talib cevab-
n verir; fakat Ebu Bekir'in o;a daha yakn olduunu szlerine ekler.
Bunun zerine Hiam, yaknlk ifadesinir batn olduunu, o konuda sz
braktklarn hatrlatr. Sonra "zahiren Ali'yi itiraf ettin; bu durumda
velayet ynnden o, Ebu Bekir'den daha layktr" der. Hiam, batnn za-
hirle birlikte olduunda, gei evrilme bir fazilet olduunu da ifade ed~r.
Sonra da Rasulullah'n Ali'ye "Sen bana, Musa'ya Harun mesabesinde-
sin. Ancak u var ki, bender. ::ionra~'J ebi gelmeyecek." dediini ifade
eder. Bu rivayete gre Hiam, Ali iin 5ylenenlerin zahiren ve batnen
doru olduunu, Drar'a sordunu sorulara ald olumlu cevaplarla isbat
etmi olurlls.
Yine baka bir mnazarad, Drar b. Amr, Hiam'a "vasiyyet varsa,
Nebi vefatnda insanlar imamlara dav~:tetmez miydi?" der. O da bunun
ona vacib olmadn, Gadir H:n'da, '{'(bk'de ve dierlerinde bu daveti
yaptn; ama kabul edilmediini syler. Hiam b. Hake~'e gre davet
caiz olsayd, Adem'in de Rabbi'nin davetinden sonra IlJ lis'i secdeye
davet etmesinin caiz olmas gerekirdi. Fakat o byle yapmam, Rasulle-
rin yapt gibi sabretmitir

Bir baka mnazara da DJ "ar,Himo b. Hakem'e imametin nasl ak-
dolacan sorar.'O da Allah'li1 nb'i"~ti akdettii gibi, der. Drar "O
zaman o Nebi'dir" der. Hiam i5ebyle bir eyin szkonusu olamayaca-
-n, nk nbvveti semaehlinin yani meleklerin'ak~ettiini, imameti
ise arz ehlinin yani nebilerin akdetti~;ini ifade eder. Iki akd tamamen
Allah'n izniyle olur. Hiam, buna delilolarak da meselenin seenek-
ten birinden hali blamayacan syleye~ek bunlar siralar. Buna gre; ya
Allah Rasulden sonra halkelari cklifi kaldrmtr:. Onlar mkellef tutma-
mtr. Onlara emretmemitir. nehyet~mitir. Uzerinde teklif olmayan
85. Muhammed Bakr el-Meclisi, l/i~'aru 'I-E/mr, Beymt 1403/1983/, X, 292; eyh Ab-
dullah Nime, Hiam b. el-Haketr:, 1405/1')85,223-224.
86. eyh Abdullah Nime, 224.
i I I i
DIRARB. AMRVE MU'TEZLE'N1N TEEKKL SRECNDEK YER 673
hayvanlar ve yrtclar mesabesinde olmulardr. Byle diyemeyiz. Ya da
insanlar mkellef olurlar. Kimse kimseye muhta olmaz; Rasullere ve
alimlere ihtiya duyulmaz. Herkes doru olan kendisi bulur. Bunu da di-
yemeyiz; nk insanlar kendi dndakilere ihtiya duyarlar. Geriye
nc seenek kalmtr; insanlara, yanlmayan, yanlgya dmeyen ve
zulmetmeyen, gnahlardan masum olan, hatalardan beri olan, ihtiya du~
yulan; fakat kimseye ihtiya duymayan Rasuln ikame ettii biri gere-
1,:..7 .
iAJ ..L -
Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ali'nin faziletlerinin tartld bu rivayetler,
muhtemelen muahhar bir ii yazar tarafndan kurgulanmtr ve neticede
Drar'n Hiam tarafndan ikna edildii grlmektedir. Bu sebeple bu ri-
vayetlerin doru ve gvenilir olduunu syleyebilmek pek mmkn de-
ildir. Aynca Drar'n, Rafzere reddiye sadedinde te'lif ettii "Kitabu
Red ale'r Rafza ve'l Ha~eviyye" ve -Kitab(r-Red ale'l-Haeviyyefi kav-
/iha ennen-Nebiyye iza Istefera liinsani Gafera leh
88
adl eserleri onun
Hiam'a malup oluunu ifade eden bu rinayetle elimektedir.
Drar, dneminin en ok konuulan ve zerinde deerlendirme yap-
lan konusu Hz. Ali, Hz. Aye, Talha ve Zbeyir'in tavrlan hakknda da
mtalaa yrtmtr. Ona gre Hz. Ali ile onun karsnda yer alan Aye,
Talha b. Ubeydullah ve Zbeyir b. Avvam'dan oluan grubdan biri hatal
dieri hakldr; hangisinin hatal olduu bilinemediinden onlar hakknqa
tevem, ~dilif89. Bu nedenle onlan topluca deil de, her birini ayn ayn
kabul ettiini (tevem) ifade eder
90
. Bu konudaki gerekesi ise yledir:
"Onlarn her birinin velayet ve adaletleri icma ile sabittir ve adaletleri
ancak icma ile ortadan kalkabilir"91. Bu tavn belki de her iki gruba duy-
duu yaknlkm dolay sergilemitir.
Drar'a gre bu savaa katlanlardan bir grup fasktr; ama hangisinin
fask olduu bilinmemektedir. Bu sebeple beraber' deil, tek balanna.
dost edinilebilider. nk ~ Allah indinde sapk, fask bir adama merha-
met etmeyi uygun grmez. Grlerini glendirmek iin de yle bir
olay nakleder: "Bu harbe ahit olan iki adam eve girdiler. Birin yle de-
diine tank olduk; Allah n ncsdr .liyorduveya bir eit Allah'
inkara gtren baka bir ey sylyordu. Onceleri bunlar m'mindiler.
Bu kimseleri grmek iin eve girdiimizde, ikisini delm bulduk. Bun-
dan dolay ikisini de ne tevelli, ne de tebem ederiz. Biliyoruz ki onlardan
biri kafrdir, kafiri dost edinmeyi (tevelli) ve ona Allah acsn demeyi
87. Meclisi, Biharu'l-Envar, LXIX, 149; eyh Abduah Nime, Hiam b. el-Hakem,
1405/1984,230-23i.
88. bnNedim, 315.
89. Nevbahti, 15.
90. Nevbahti, 15; E'ari, 457.
91. Nevbahti, s.
674
I I I !
i, i '
OSMAN AYDINLI
uygun bulmayz':92. EbOl-Hzeyl de onlarn hatal olup olmadklarnn bi-
linemiyeceini
93
ifade etmitir.
Ali ile Muaviye arasndaki mcadd~de iseMuaviye'yi hatal bulmu
veimametini kabul etmemitir-..0, herh:ngi bir gruba ne an taraftardr,
nede sanrsz bir destek verir. l'.undan da anlalmaktadr ki onun sergile-
dii tutum, her iki grubun kat tutumurdan farkldr ve bu hususta orta
yolu takip etmektedir.
C. MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER
Drar b. Arnr'n Mu'teziH olup olmad hususu tartmal-bir konu-
dur. Baz kaynaklar onun Mu'[;:zile'yc :nensup olduunu sylerler
95
. bn
Hazm onun Mu'tezile'nin nde gelen isimlerinden olduunu ifade eder
96
ve "Mu'tezile'den ehli snnete: en yakri olanlar Neccar, Meris ve Drar
b. Arnr'dr"9\ demek suretiyle onun M;'tezililii.c farkl bir boyut geti-
rir. Ayn yaklaann bir ben~erini le ehristanl'de grmekteyiz. 0,
Drar' ve takipilerini Mu'tE:1:iley- Mt~vassitin (Mutedil Mu'tezile)
olarak niteler
98
.Bir ok kaynal: onun MJ 'tezile'ye mensup olduunu tes-
bit eder ve kendi ismini tay:n bamsz bir alt hizbin, Draryye'nin
reisi sayar
99
.Esasen Mu'tezile kavrarrtl o dnemde kelamla uraan her-
kesi ve tm dogmatik sorunlar fclsefi adan tartan geni bir kitleyi ih-
tiva eder bir ekilde kullanlnqtr. Bu 1edenle birok mellifin Drar b.
Arnr'dan bir Mu'tezili olarak siiz etmeleri 100 yadrganmamaldr.
Mu'tezile'nin kendisi ise hem Drar b. Arnr'n, hem de Hafs el-
Ferd'in nceleri Mu'tezili ,oldklann; fakat sonra muhalif tavrlar nede-
niyle kovulduklarn . syleye,'ck
lOl
kcndilerinden saymazlar.Mu'tezile
Drar b. Arnr' kendilerinden kabul ctrr:edikleri gibij onun ve benzerleri-
nin nderlerinin Cehm b. Safvan (128/746) olduunu ileri srerler ve on-
92. Nai elcEkber, 54 vd.
93. Ebu Ya'la, Kitab el-mu'temedf Usulud-D:n, thkoW. Zeyd;m Haddad, Beyrut 1974,
231. .
94. E'ari,MalWlat, 457. .
95. bn Hazm, el-Fasl, IV, 66, 192; Pezdevi, 17, III; Zehebi Siyer, X, 544; Zehebi Mi-
zanu'-ltidal, II, 328; Askalanl Usanu'l-Miwn, III, 203.
96. bn Hazm, Drar b. Amr'n kay('a deer ii acaib halinin olduunu syleyerek bunla-
r u ekilde sralamaktadr: Kf:feli Mutez iiolmas, Arab asll bir uubi olmas ve
kzn Eslem kabilesinden olan bir 'ike Yl.ni sonradan mslilman olmu birine ver-
mesi. Bkz. bn Hazm Cemhereri 'I-Ensahi'I-Arab,249.
97. bn Hazm, el-Fasl, II, 266,
98. ehristani, I, 26. .
99. Zehebi Siyeru Alamu'n-Niibelii, X, 54L.; Mizanu'.itidal, II, 328; Lisanu'l-Mizan,
III, 203; Safadi, el-Vaf, nr. klnuH Ritter, Beyrut 1402/1982, XVI, 365; Badadi,
el-Fark, 215; Badadi, Usulu'ddin, 165.
100. Watt, Islam Felsefesi ve Kelam~, ev. S. Ate. 61; George F. Hourani, "lslamic and
Non-lslamic Origeins of Mu 'ta,:ilite Ethic,l Rationalism", Int. J . Middle East Stud.
7 (1976),74.
101. Cemi, erhu Uyunu'l -MesGil, 391; I:aj Abdulcebbar, el-Mnye ve 'I-Emel, 61;
Hayyat, 20I.
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 675
lan eehn! olarak vasflarlar
l02
nk Kur'an'n yaratlm olduunu srar-
la savunan Mu'tezile'ye bu fikirlerinden dolay "Cehniyye" yaktrmas
yaplmtr. Onlar da bu yaktrmay kabul etmedikleri iin, Cehm ile ir- .
tibatlann dorudan red etme yerine Drar b. Amr gibi kader fikrini be-
nimseyenlere Cehm! ifadesini atfetmilerdir
o3
. Bu noktada Mu'tezile'nin
Drar b. Amr' niin kendilerinden saymadklar hususu zerinde durmak
istiyoruz. Kaynaklar ondan bahsederken nceleri Mu'tezili olduunu;
fakat kullann fiilleri (efalu'l-ibiid) ve kudret konusundaki fikirlerinden
dolay farkllatn rivayet ederler
lO4
.Watt ise, meseleye daha farkl bir
perspektifden bakarak, Mu'tezile'nin reddettii kelamedann pekounun,
bir dereceye kadar Ebu Hanife ile irtibath olduunu ve Drar'n Allah'n
mahiyeti hakkndaki grnU ondan aldn; aynea kesb grnn
zaman zaman Ebu Hanife ile muhtemelen onun mensuplan anlamnda,
birletirildiinjlos iddia eder. Bir b. el-Mu'temir bir iirinde onu benimse~
melerini farkl bir gerekeye balar. O, Drar b. Amr'n ve onun gibi d-
Unenlerin tebihi andran fikirle.rinden dolay utan duyulmas gereken
kiiler olduunu ve bu sebeple kendilerinden saymadklann ifade eder;
"onun imam cehm idi"l06demek.slretiyle Drar b. Amr', Cehmiyyeye
daha yakn birisi olarak grr. Aslnda o, kendine zg grleri olan bi-
risidir; fakat Mu'tezile 'nin nem verdii Ad prensibini benimsemedii
ve kader akidesine kar muhafazakar bir tavr sergiledii iin Mu'tezile
tarafndan kendi gruplanndan saylmamtr. Belhi bu konuda zetle un-
lar syler; "Tevhid ve ad prensiplerine inanan kimse Mu'tezile adna la-
yktr. Tevhid ve adle muhalif davranmakta srar eden; ama el-Menzilet
beyne'1- Menzileteyn fikrini savunan Drar b. Amr itizal ismini haketme-
mektedir"o7.
nsan fiilleri ile ilgili fikirlerinden dolay Drar b. Amr (200/815)'a
Cebriyye
108
veya Meebbire
lO9
dendii gibi,.Allah'n sfatlan hakkndaki
grleri sebebiyle Mebbihe
110
veya Ehl-i Ibat da denmitir. Ehl-i isbat
tabirini ilk kez E'ari (324/935) Maka/titu'lls/timiyyin adl eserinde kul-
lanmtr. E'ari, Drar b. Amr'n yansra Yahya b. Ebi Kamil, Burgus
(240/854) ve Ahmed b. Selerne el-Kuani gibi alimleri ilahi sfatlarla ka-
deri ispat eden ve kullann fiillerinin Allah tarafndan yaratldn syle-
102. Hayyat, 202.
103. Watt,jslam Dncesinin Teekkal Devri, 184.
104. bn Nedim, 223; Askalani, Lisanu'l-Mizan, lll, 203.
105. Watt, jslam Dncesinin Teekkl Devri, 254.
106. Hayyat, 201-202.
107. Ebu'l-Kasm Belhi,BabuZikri'l-Mu'tezile, 75.
108. ehristani', I, 72. .
109. Mutahhar b. Tahir el-Makdisi (355/966), el-Bed ve't-Tarih, Badat trz:, V, 146; Ha-
rizmi, Mefatihu'l-Ulum, 20; Zirikli, el-A'lam, IlI,215; Eb'l-Melili, Muhammed b.
el-Hseyni el-Alevi, Kitiib'l-Beyiini'l-Edydn, Ar. ev., Yahya el-Halib, Mecelle-
t'I-Klliyyeti'I-Adlib Camiati'I-Kahire, 1.9(1957), II.
,i10. Hayyat, 201.
III. E'ari, MakaMt, 540.
676
i
OSMAl ~AYDNU
yen kelariclar iin dekullanuwktadr i i .Drar b, Amr'n ba olduu sy-
lenen Draryye de, Cehm:yye, Necc, riyye, Kullabiyye, E'ariyye, Bek-
riyye ve Kerramiyye gibi frkdarla bi:lik~e Mu'tezile tarafndan Mcbire
veya Kaderiyye olarak da adladrla ak Mcebbire
ll2
ierisinde mtalaa
edilmektedir. .' . .
Hayyat ve sonraki Mu't,;zile gele11eionu kendilerinden kabul etme-
se de, Drar b. Amr, Basra'd,~ BJ U'I--lzeyl Allaf'dan n.cekelami tart-
malarn yapld meclisin b:?nda yer 'almaktayd J J 3. Ayrca EbU'1-
,Hzeyl 'in rencisi e-ahha!11.Drar hakkndaki bir rivayetin dekayna
olma durumundadr')4. Bu ri'J ::yetler Drar'n Mu'tezili evreyle alakal
olduu hususunda ve yaad.? .jnemieki etkisinin anlalmas konusun-
danemli ipular vermektedr.' i
Bu noktada onun baz getiilern ele alarak Mu'tezili dnceye
hangi konularda etki ettiini veya h:mgi konularda farkllatn tesbit
etmek istiyoruz ..Bylece Ohur, bu m( zhebin teekklne nasl zemin ha-
zrlad veya Mu'tezile taranlan ni;in dtand tam anlamyla akl-
akavumu olacaktr. i
. Drar b. Amr'n Allah'm ubiat ',Iesfatlar konusundaki yaklamy-
laMu'fezile'nin konuya bak:i <,;sbt merlikler gstermektedir. Ona gre
Allah'n bir tabiat, bir mahiyeti vadr ve bunu ancak kendisi bilirils.
Allah'n kendini bilmesi, delil: ve h, b,~rledeil, dorudan doruya olur;
insanlar ise O'nu delille vei:;tidliHle J ilir
l'6
. Allah'a iman ve Allah' bil-
mek akll bir yetikinde bulullLn bir zelliktir. Din akldan deil,vahiy-
den kaynaklanan bir olgudur. 1,iahiy'J I:nadan akll bir yetikine dini ve-
cibeler yklenemez
ll7
Drar'a gre Allah, insan iin yaptndan daha
iyisini yapabilir. Onun sors:~11Itfuv:lrdr. Bu lutuf kafire verilince, iman
eder vesevaba hak kazanm r
l
,18. i
Drar b. Amr'n Allah'n sfatlar konusunda selbi bir yaklam sergi-
lediini grmekteyiz. O, Al.lal'n iSimve sfatlarmn O'nun ne olduu
hakknda herhangi bir bilgi ,uElayar ayaca iin olumsuz anlamda yo-
rumlanmas gerektii dnc::e:.indedr, Ona gre Allah alimdir demenin
anlam, O'nun cahil olmadJ .j~l sY:,~nektirI19;Allah kadirdir, demenin
anlam da, O aciz-deildir d.emektir; Allah haydr demenin anlam, onun
l olmamasdr
l20
. Drar, Allah'n SI:ITI, basar ve dier sfatlar hakknda
- ----------_.- ; : . .
112, bn M,urtaza el-Bahr ve'z-2alhc'I', ll. i
113, Malat, Tenbh, 43. .
114. Fadlu'-Itizal, 202; bn MUrM,J , Tabak.twMu'lezile, 72.
115. Ebu Reid Nisaburi, Said b,\1hammt d b. Said (40011009), Fi't-Tevhid. thkoMu-
hammed Abdulhadi Ebu Ride, f:ahire i \85/1965,591; bn Ebi'l- Hadid, III, 222.
116. ehristani, el-Milel I, 77. .
117. ehristani,l, 78 vd.
1i 8. bn Hazm, el-Fasl. IV, 192.
119. E'ari, 487 vd.; Badadi, el-Fark, 215; .!~bu'-Muin Nesefi, Tabsratu'l-Edille, 271,
120. Badadi, el-Fark, 215; Isferayini,o6,
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECiNDEK YER 677
da ayn kyaslamalarda bulunmutur
l21
Bu mutlak olan Allah' herhangi
bir snrlandrmaya tabi tutmadan tanmlama yolunda bir teebbstr. Bu
sebeple sfatlarn izahnda Ebu'l-Hzeyl bata olmak zere dier Mu'te-
zile'nin Drar b. Amr'n nefy metodunu takip ettiini syleyebiliriz. Ayn
ekilde Nazzam'n ilim kelimesini kullanmaktan kanmas ve "biliyor
demenin anlam, O'nun zatnn isbat ve. cehaletten tenzihidir" kanaati-
ne
122
varmasnda, Drar'n etkisinin olduu iddia edilebilir.
Drar b. Amr, mslman olduunu ikrar eden birok kimsenin (ava-
mn) kafir mi, yoksa m'min mi olduunun bilinemeyeceini syler;
belki de ilerinin irk ve kfrle dolu olduunu ifade ederek
l23
, onlarn
hallerinden phe eder ve grnen durumlaryla hkmeder. Bu fikri tm
mslmanlarn iman konusunda pheye dtn gsterdiinden dola-
y youn eletiri alan grlerindendir
l24
Onun bu tutumu Mu'tezile.'nin
elit tavnyla uyumaktadr. Nitekim Ebu'l-Hzeyl Allaf (227/842), Bir b.
el-Mu'temir (210/825), Ebu Musa el-Murdar (225/840), Smame b. Eres
(213/828) ve kelamc dier baz Mu'tezililer, bir mnazara meclisinde
takliti olmalarndan dolay avamn byk bir fitne ierisinde olduu hu-
susunu tartmlardr
l2S

Drar b. Amr'n bir baka gr de Allah'n ahirette grlp grle-

meyecei ile ilgili olandr. Ona gre Allah'n bir mahiyeti vardr, bunu
yalnz Allah bilir; ancak Allah'n ahirette yarataca bir duyu, O'nun ma-
hiyetinin idrak edilmesini temin eder
126
Bu altnca his, halk iin kullan-
lan be duyunun dndadr ve bu duyu Allah'n grlebilmesi zelliini
tamaktadr
l27
Ona gre burada ifade edilen grme fiili, O'nu idrak ede-
bilmek anlamna gelmektedir
l28
Ebo.'l-Hzeyl'in de Drar'la ayn fkri be-
nimsedii grlmektedir. Bu yaklam Mu'tezile'nin Allah'n grlmesi-
-nin imkanszln savunmasna ve r'yeti idrak anlamna almasna
l29
zemin hazrlamtr.
Mu'tezile'nin zerinde younlat prensiplerden birisi Tevhid'dir
ve Allah' n irade ve kudreti erevesinde alemin yaratlmas meselesi bu
121. Nai e'l Ekber, Abdullah b. Muhammed, Kitabu EvsiJt, thkoJ osef Van Ess, Beyrnt
1971,88.
122. E'ari, 166 vd. . .
123. Isferayini, 105-106; bn Hazm, el-Fasl, IV, 195; Zehebi Siyer, X, 544; Lisanu'l-
Mizan, il,203; Safadi, el-Vali, nr. Helmutt Ritter, Beyrnt 1402/1982, XVI, 365; T.
Izutsu, Islam Dncesinde Iman Kavram, ev. S. Ayaz. 36.
124. Bagdadi, el-Fark, 215.
125. Cahz, Resailu'I-Cahz. thkoAbdsselam M. Harun, Kahire 1964, a, 196.
126. Kad Abdulcebbar, Muhit bi't-Teklif, 158; Bagdadi, el-Fark, 214; ehristani, el-
Mi/el, 1,77; bn Murtaza, el-Bahr ve'z-Zahhar, L O vd.; Pezdevi, 360. .
127. lsferayini, 105. .
128. E'ari, 340; ehristani, Kitabu Nihayeti'I-/kdiJm f lm-i Kelam, tlr. Alfred Guil1a-
um, Londra 1934, 109; el-Muht bi't.Teklif, 209; el-Fark, 336.
129. E'ari, LS7; Muhammed Amare, el-Mu'tezi/et ve Mkileti'.Hrriyetu'I-/nsaniyye,
Kahire 1408/1988,54; Wensinek, The Muslim Creed, 64; Hanim brahim Yusuf,
Aslu'l-Adl nde 'I-Mu 'tezi/e, takdim Atf Iraki, Kahire 1413/1993,40.
678 )~MANF(DINU
balk altnda ele alnmtr. Cii;~n la yetecezza, araz, cisim, hareket,
skun vb. kavramlar Mu'tezili es(~rlerinvazgeilmez kavramlar olmu-
tur. Drar b. Amr alem, cisim ve:araz ka'Tamlarn kullanarak alem konu-
suna eilen ve bu konuda Mu't(:zili nazmiyelen~OJ tamhazrlayan bir d-
nrdr. O, alemin asln bWlliyle arazlarn tekil ettiini, cisimlerin
arazlarn birlemesinden meyd,~a geldini iddia etmektedir. Ona gre
cisim; renk"tat, koku, scaklk, so;ukluk yalk, kuruluk vecismin kendi-
lerinden uzak kalamyaca b.mllfa b:~nzer arazlardan mrekkebtir
l30
.
Yani cisimler toplu arazlardr (ma,:- mctemi'a=arazlar kmesi)l3I. Drar
b. Amr dier cisimlerde olduu ;i~)i,m,dde ve araz ikileminin birlikteli-
ini reddederek insan da toplanm ara;': (arazlarn toplam)132olarak ta-
nmlar. Drar b. Amr'n "alem hir nitelil~kr ve zellikler manzumesidir"
fikri, Hseyin b. Muhammed en-'leccar (230/844)133ve brahir b. Sey-
yar en-Nazzam (221/835) tarafUl:13nbenl1lsenmitir
l34
.
Drar b. Amr'n 2/7. yzykh cevh~r ve araz ikiliine kar kmak
suretiyle sadece araz ve arazl,dan m(:ydana gelen cisi!Ulerin varln
kabul etmi olmas, Drar'dan llG;:de bhyle bir grn -Islam dnyasn-
da olmasa da- var olduunu gi)st:rmc1,tcdir. "Cevher ve araz" yoluyla
alemin hadis olduunu ve dolay: ;yla bir muhdisi bulunduu fikrini ilk
ortaya, atann Ca'd b. Dirhem 01 l~t736) lduu, ondan Cehm b. Safvan'n
(128/720) ald iddiasna
l3S
temkinli bi;' ~;ekildeyaklamak gerekmekte-
dir. Kanaatimizee konuyla ilgil ~;AivayetlerinDrar b. Amr zerinde yo-
unlamas nedeniyle, bu fikrin Islam dOnyasnda ilk kez onun tarafndan
tartld anlalmaktadr
136
: Omm Ari~r.o'nun alem anlayn red saae-
dinde Kitabu'r-Red ala AristalisJi/-Cewhir ve'I-Araz
I37
adl'bir eser yaz-
d rivayet edilmektedir.
Drar b. Amr arazlar cisinjd'~n ayr: lamayanlar ve cisimde bulunma-
yabilenler olmak zere ikiye ayrmaktadr. Ona gre hayat-lm, hafiflik-
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
Bagdadi, el-Fark, 214; Ebu'I-Mu,J 1 Meymun b, Muhammed en-Nesefi, Tabsratu'l-
Edille fi Usulud-Din., Haz. Hseyin ,Atay, j, nkara 1993,71; Fahreddin, Ebu Abdul-
lah Muhammed b. mer b. Bs:}' 11 (606/1209), Kitabu'l-Muhassal, thko Hseyin
Atay, Kahire i991,275.
E'ari, 281; CUemi, 391; Bad:,di, Usulu d-din, 46; Aslanarli Lisanl-Mizan, III,
203; Mizanu 'l-Itidal, 1,472; Siye; r ' J -Alum, X, 544.
E'ari, 281; Macid Fahri, "The M'azilite V/elV of Man", Recehes D'lslamologie,
26(77), 109.
Bagdadi, Usulu'd-din, 46; Pczde~, 16; M.I;~~(hard Frank,The Metaphysics ofCrea-
ted Being according to abu'l Hudr,/.)' I ul-Al!.I~ Istanbul 1966,43 vd.
Bagdadi, Usulu'd-din, 46.
Bekir Topalogu, Allah 'm Var/i, f~l. . '
Alemin nitelik ve zelliklerd~n oL~tugu girilnn Avrupa'daki temsilcisi ngiliz
filozofu Hume'dur. Bu adan ar:lmnda fikri benzerlik bulunmaktadr. Ayrca ale-
min bUtUnUylearazlardan ibaret ;:c1ugufkrinin, gUnmzdeki fzigin maddnin en
kUUkparas olan atomu parala ]~J !J ;:sureti:tl: madde olmaktan karmas veenerji-
ye dnUtilrmesi arasnda nemli !aylabil::~k bir ekilde benzerligin bulundugu
grlmektedir. Kr. . GlcUk-S T:prak, Kelalil Ders. Notlar , Konya 1987,97; Y.
?evki Yavuz, "Islam Kelammda Araz Nuzanyesi ", MUIFD, 83. '
bnNedim,314.. '.. .
I'
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK! YER 679
arlk, sertlik-yumuak.lk gibi zd arazlardan biri cisimde mutlak ekilde
bulunur. Kudret, ilim, cehalet, elem,lezzet gibi arazlar ise cisimde bulun-
mayabilirllS. Ona gre zt arazlardan ya da uzlamaz niteliklerden biri
ak, dieri gizli olarak ayn zamanda bir cisimde bulunabilir. Bunlar bir
aradadrlar; fakat iie (tedahl) girmezler. nk iki ey cisim de olsa,
araz da olsa ayn yerde bulunmaz. Nitelikler, biri zuhur etmeden teki
yok olarak ardarda mevcut olabilirler. Bu da arazlarn srekli olmad
anlamna gelmektedir
139
.
Drar'a gre hareket, ac ve bilgi gibi dier arazlar cisimlerde bulu-
nurlar; fakat onlann bir parasn tekil etmezler. Allah arazlar ciimlere
dntrebilir. Bir ey, Allah'n onda bekay yaratmasyla baki olur. Bu
yaratlmazsa o yok olur. Ya zeytinde sabittir (gizlidir); fakat ona tedahl
etmez. Balda yiyinceye kadar tatllk; bedende yaralanncaya kadar k~n
yoktur; akmak tanda da ate yoktur. nk ate olsayd, bu onu yakar-
d. Karda da soukluk yoktur; sabrda .aclk yoktur. Allah onlarda yarat-
madka bu zellikler cisimde bulunmaz
'40
. Allah bu zellikleri vuku
annda; yani dokunma, tat ve kesilme annda yaratr
l41
:
Drar'n bu grleri ifade etmesi onun kumunla ilgili tartmalara
vakf olduunu gstermektedir. Kumun nazariyesinin en nemli savunu-
cusu Nazzam, kumOnu ~abul etmeyen Drar' kfr ve inatlkla itham
etmitir
l42
. E'ari, Kumun'un savunucular arasnda Nazzam'n yansra
Ebu'l-Hzeyl, Muammer, Hiam b. Hakem, ve Bir b. el-Mu'temir'i say-
maktadr. Drar b. Amr ise bu teorinin farkl bir ynn savunmaktadr
'43
.
nk bu zelliklerin cisimde sabit olduunu ve vuku annda ortaya k-
tn sylemekte; bylece onlann cisimde varolduu halde cismin zne
nfuz etmediini kabul etmektedir. Bu ynyle de kumfin nazariyesini sa-
vunanlardan aynlmaktadr.
Drar b. Amr'n "hereyyaratlm, sonra bir gizlilik halinde tutul-
mu ve balangtaki bu gizlilik halinden aa kmaktadr"'44, eklinde
tarif edilebilecek Kumfin akidesini reddedii, muhtemelen onun Allah'n
tabii seyir zerindeki yceliini iddia arzusundan kaynaklanmaktadr.
Eer tabii gidi yalnzca ilgili cisimlerin mahiyetlerine dayandnlacak
olursa, bunlarn Allah' n idaresinden uzaklatrlm olacaklann dn-
mtr. Bylece atomu reddetmekle birlikte, atomculuk olarak baklabile-
138. E'ari, 305 vd.; Y.. Yav~z, "JslamKelammda Araz Nazariyesi", MFD, 75.
139. E'ari, 305 vd.; Mustafa Z, "Drar b. Amr mad.", TDVA, IX, 274.
140. tbn Hazm, el-Fasl, IV. 195; Siyer, X, 544 vd.
141. Ali b. Muhammed b. Abdullah el-Fahri, Kitab Telhsu'l-Beynft Zikr Frak Ehl'l-
Edyan, Moskova 1988,32-33; Zehebi Siyeru'l-'Alam, X. 545.
142. Cahz, Kitabu'l-Hayevan, thkoAbdusselam Muhammed Harun, Msr 1363/1944, V,
lO-.' ,
143. E'ari, 328 vd.; Macid-Fahri, "Same Parodoxicol lmplicotions of the Mu'tozilite
View of Free Will", Muslim World, XLIII (1953), Hartford 1953, 101.
144. Cahz, Kitabu'l-Hoyevan, V, lO-IL.
, .
680
OSMAN AYDNU.
cek baka bir gre meylettiiii 145ne srlmektedir. Oysa onun atom
yani cz ellezi la-yetecezza telalJ cisini reddettiini bilmekteyiz Bu konu-
da onun bu ekilde takdim edilmesi,.'\:i~;mlerden baka olanarazar, iki
defa veya iki zamanda (zamaneyn) vll.dklarn srdremezler"146 fikrini
iddia etmi olmasndandr. Dnar b. km bylece cismin boyutlan olan
arazn baki old.uunu, bunun dndaki amzn baki olmasnn imkanszl~
n kabul eder
l47
Bu fikriyle'o. arazl,:nn ayr ayr olarak her defasnda
Allah tarafndan yaratldklarn irade eimektedir.
, . .
Drar b. A:mr'mbu husust.d gr:lerine bakldnda onun kelamc-
lar arasndakabul gren cevhe:~'!~araz dalizmine kar kan ilk kelam-
c olduu anlalm~tadrl~8. c r.r' n ".;ismbir arazlar kmesidir ve bir
kere toplandnda arazlann t,q;~'cs Illur; yani baka arazlarn mahalli
01ur"149eklindeki yaklam b: konu,jl'lki tavrn akca ortaya koyar.
Bylece onun atomlardan meydana ge1c:ncisim fikrini benimsemedii an-
lalr. Drar b. Amr'n bu gr1jUnn:,ani arazn cevhere dnmesinin,
cevherin de araza dnebilece~[j anlammagelecei, bunun da siyahn be-
yaza dnebilecei gibi yanl: ;,ir anlay olduu ileri srlr. Ayn za-
manda bu grn nsann da mrekhb olduu ve arazlardan mctemi
olduu anlayn beraberinde getirdii vc bunun kabul edilemeyeceil
so
zerinde durulur. Drar b. Amr ve EbCl-Hzeyl, bu meseleye daha ok
kelami erevede madde-araz ve cism: n kategorileri balamnda yak1a-
mlardrl~l. Fakat sonraki dnemlerde J 'Ilu'tezile'den Ebu Bekir el-A'sam
ve baz felsefeciler cisimler ve i~.:vherkri kabul edip arazlan inkar etmi-
lerdir
152
Drar'la birlikte Mu'tczjJ i' dinjrlerin gndemine giren alem ve
tabiatla ilgili meseleler, EbO'l-Hiizeyl'den itibaren daha youn bir ekilde
tartlm ve sistematik bir ekilde ele ;,)nmtr.
. .
Kullarn fiillerinin yaratlmas ve kudr:et konusunda Drar b. Anr
Mu'tezile'yle ters dmJ ~3;,buiwnud:. umumi dini hareketin safnda yer
almtr. Kesp v~iktisabkavrarrlnrri mhtcmelen bu ekilde kullanan ilk
. isim de Drar b. Amr' dr'~4. Onun b kavram ilk kez kulland ve
E'ari'nin de ondan ald sylerimekteiir. Kesb tabirinin Drar'dan nce
Ebu Hanife (150/767) tarafnC::ilrkulla;lIld; ancak kesb konusunu sis-
temli bir ekilde ileyenin ve teori ekline sokann E'ari olduu dal~~
ifade edilmektedir. Watt, kesbin onun iki ada Muammer ile Hiam
145. Watt, Teekkl, 244.
146. E'ari, 359 vd.
147. Bagdadi., Usulu'd-din, SI. ' .
148. Macit Fahri, islam Felsefesi Tarihi, ev. K, Turhan. 170.
149. E'ari,305.
150. Ebu Ya'la,Mu'temed, 101.
151. Macid Fahri, "The Mu'tazi/ite \lif'lV of M,l.'1", Recehes D'lslamologie, 26(77), 119
v d . .
152. Pezdevi, 16vd.
153. Askalani Lisanu'l-Mizan, III, 2( ~.
154, Watt, Te,ekkl, 240; Frewill a,:' Predestillion, 104.
155. Meclilt Ozer, Ehl-i Snnet ve Mu 'tezi/e 'd. Tevhid Anlay, 200.
,
,
' I ' I I I
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 681
b. Hakem (190/805) tarafndan da kullanldn sylerm. Her iki ahsn
da kesb kavramn kullanmadklan; fakat benzer eyler ifade ettikleri g-
rlmektedir. Muammer'a yaplan atfta kesb, daha dorusu fiil "iradi faa-
liyet"'S7anlamnda olup "yaratma" ile tezat tekil etmektedir. Hiam b.
Hakem (190/805)'in nazariyesi muhteva olarak Drar'n nazariyesine ben-
zer. O, insan fiillerinin Allah tarafndan yaratldn kabul eder. Ca'fer b.
Harb (236/851) ise bir kimsenin fiilleri, kendisi iin, bir ynden ihtiyar,
baka bir ynden de ztrardr, der. htiyar halinde o fiillerini diler (erade)
ve kazanr (iktesebe) ztrar halinde ise, fiiller yalnzca onlann douunu
tahrik eden sebebin varl ileo kimseden doar
ls8
.
Kesb tabirini ilk kullananlarla ilgili E'ari'nin verdii isimlerin, son-
raki dnemlere .ait olduu grlmektedir. Drar' dan etkilenmi znmre ie-
risinde Ehlu'l Isbat, Muhammed b. sa Burgus (240/854), Hseyin en-
Neccar (230/844), Yahya b. Ebi Kamil ve Ahmed b. Selerne el-Kuani
bulunmaktadr
ls9
.
Drar b. Amr'm en nemli nazariyelerinden biri olan kesb, kullann
fiillerinin, hem Allah'n mahluku ve. hem de kullann kesbi olduu
l60
, es-
pirisine dayanmaktadr. E'ari bu hususta yle der: "Drar b. Amr'm
Mu'tezile'den ayrld nokta, onun insan fiilleri yaratlmtr ve bir fiil
iki fiilden gelir; biri onu yaratr, yani Allah, dieri onu iktisab eder, yani
insan"161grdr. Drar'n kesb teorisini ortaya koyarak zmeye al-
t sorun, gnahkarlar cezalandrmada Allah'n kudreti ile adaletini uz-
latrmaktr. Bir kimseyi sorumlu olmad bir fiilden dolay cezalandr-
mak adilolmayacakt. Bu gr daha sonra daha da ileri gtrlerek:
Allah'm insan fiillerini de takdir ettii kanaatine ulamtr
l62
.
Kesb fikrinden dolay Drar b. Amr, cebriyeci olarak tanmlanm-
tr
163
.ehristani de kesb nazariyesinin kesin bir ekilde cebriyecilik oldu-
unu ileri srerek; Neccar ve Drar'a uyanlan Mutedil Cebriyeciler (el-
Cebriyye el-Mutavassta) eklinde tanmlar
l64
. Onun fiillere ilikin gr
Seneviyyeden birgrup tarafmdan "Alllah eer maymun ve domuz gibi'
yaratklan yaratm olsayd, kullann fiilleri Allah'n fiillerinden daha ha-
yrl 0Iurdu"'6s eklinde eletiriimitir.
156. Watt, 242.
157. E'ari,405.
158. E'ari, 40-41.
159. E'ari, 540 vd.
160. E'ari 281; Kad Abdulcebbar, el-Muhit bi't-Teklif, Cem el-Hasan b. Ahmed b. Mat-
'taveyh, thkomer es-Seyyid Azmi, Kahire ts., 408; ehristani, el-Mi/el, 1,77-78.
161. E'ari,281.
162. Watt, Teekkl, 241. .
163. CahlZ, Kitabu Osmaniyye, 8; bn Murtaza, Baahr ve'z-Zahhar, o.
164. ehristani, el-Mi/el, 1,72.
165. Seneviyye mecusilerden bir grup olarak bilinir ve grlerinin temelini err fiillerini
eytana izafe etmek oluturmaktadr. Bkz. Kad Abdulcebbar, Muhit bi't-Teklif,
415.
-
682
, i
i
i
OSMAN AYDINLI
Zurkan'dan gelen bir rivLyete gr.: Drar b, Amr, Kur'an'n yaratl-
mlnn (halknn) Allah'tan, :maat v,~filinin benden' yani insandan ol-
duunu iddia etmitir. Bunu ~;~ ~,ekildeifade temektedir: "nk Kur'an
okumaktaym vedinlenilen e:; de Kur'::n\dr. Aah da bunun ecrini bana'
vermektedir. Ksaca ben faili,,', Allah ja hfilktr"'66. Drar b. Amr'n bu
gr incelendiinde kesb na;~ariyesinin izlerini tad; hatta o teorinin
buna uyguland aka anla~lmaktadr.
Drar b. Amr, tm fiilkrinn ya dorudan ya da mtevellid olarak*
kevninde tek bir tarzda kesb::~cereyan ettiini
l67
iddia etmitir. Onun
kesb nazariyesini bu grne ::kuygul arn olduu grlmektedir. Fiille-
in baka fiilleri dourduunu kabul e :erek failin fiilinden sonra bir, fiil
daha meydana geldiini vebu l1ilinhen kulun hem de Allah'n fiili oldu-
unu sylemitir
l68
. Drar b. A.n mte'.ellid fiil konusunda, fiilden doan
her eyin- darb sonucu elem, J rhtldk:an sonra tal,ngidii gibi- Allah'n
ve insann fiili olduunu iddia ei mitir ';, 1 Ebu'l- Hzeyl de, - kesb gr-
n savunmamakla bi'1ikte- Dm!' b. Arr'daolduu gibi fiilleri dorudan
ve mtevellid olarak ikiye aynaktadr
1o

Drar b. Amr'n istitaat ile ilgili g:lrleri de u ekildedir. Ona gre

fiile ilikin g (istitaat) faik aL yetem~clerinbir cz olarak fiilden nce,
fiil esnasnda ve fiilden sonr;: da me','cuttur ve sttaa (potansiyel g)
mustatn (g sahibinin) bir paraslr
l71
. Badadi onun bu fikriyle
~u'tezile'den daha ileri gitti,~,ini jfade ~derek grn u ekilde verir:
"Istitaat, fiilden ncedir, fiil il~berabe:'dir, fiild~n sonradr ve i yapabil-
me gcne sahip olan kiinin (mustaL) bir parasdr"172. Drar, kullarn
fiillerinin Allah tarafndan ya,:ld 'c kullar tarafndan iktisab edildii
konusunda E' arilerle ayn gr pa:i i arken173;istitaatn fiilden nce
olduu
J 74
hakknda da Mu'tez. le'ye ka lntr. Mu'tezile 'ye gre istitaat,
fiilden ncedir ve fiili zaruri ](lmaz (C3.:/)' mucibe li 'Ifiil)175Kad Abdul-
cabbar da istitaatn fiilden nce oldu konusunda Mu'tezilc'ye muvafa-
kat ettiini ileri srer
I76
.
Drar b, Amr, bn Mes'uc~(J 2/650) 'le Ubey b. Ka'b (22/640)'n kra-
atlarn inkar etmekte
I77
; Sah;:,b.~den(I1r.alanna ramen mushaflanndan
166. E'ari,594.
167. Kad Abdulcebbar, el-Muhit bi'r,Teklif, 41 'lL
168. Pezdevi, 161.
169. E'ari,281.
170. Gurabi, Ebu'l-Hzeyl Allaf, 91 , d,
171. E'ari,281;bn Murtaza,Balr V' 'z-Zohh, r, l.
i 72. Bagderdi el-Fark beyne 'I-FrG/:, 214.
i 73. Bagderdi el-Fark beyne'l-Frul:, 214; sfeii~ini, o5,
174. Sabun Maturidiyye Akaidi, ev. B, TopaL, .lu, 135.
175, E'ari,230vd.
176, Kad Abdulcebbiir, el-Muhit bi '- Teklif, <:2H
177. ehristani, el-Mi/el, 1,78; Isferaylni, o5; Cahz, Kitbu Osmaniyye, 8.
DIRAR B. AMR VE MU'TEZILE'NN TEEKKL SRECNDEK! YER 683
dolay sapkla dtklerini sylemitir
178
Bir mu'tezili olan Cahz da,
Abdullah b. Mesud'un kraatine Zeyd b. SabiCin kraatini tercih etmitir.
Burada Hz. Osman'n kurduu komisyonun tercihi szkonusudur
l79

Drar b. Amr'n, dnemi iin zgn saylabilecek dier bir gr de

kabir azabyla ilgili olandr. Onun kabir azabm ilk inkar eden kii oldu-
u iddia edilmiIsove bu fikri nedeniyle Mu'tezile ile irtibatlandnlmtr.
EbO'I-Hzeyl Allaf'n rencisi olan ahham (233/847) da bizden kabir
azabm inkar eden kimse yoktur, bu gr Drar b. Amr'la i1gilidir
I81
, de-
mitir. Kad Abdulcabbar (415/o20)'a gre kabir azabnn Mu'tezile'ye
maledilmesi yanl bir deerlendirmedir. nk bu gr Drar b. Amr'a
aittir ve o da Vasl'n ashabndan olduu iin Mu'tezile'nin bu grte ol-
duu eklinde yanl bir kanaate varlmtr
l8
Esasen Mu'tezile ierisin-
de kabir azabnn varln kabul edenler olduu gibi kabir azabm inkar
edenler de bulunmaktadr
l83
.Fakat Drar'n kabir azabm inkar eden ilk
kii olduu, yaygn bir kanaattir. ,Belki de o. bu 'fikri, el-Menzilet
beyne'l-Menzileteyn fikriyle irtibatl olarak. dile getirmitir. nk bu
fikir uyarnca byk gnah ileyen kimsenin ebedi olarak cehennemde
kalmas szkonusudur; bu durumda kabir azabnn gereksiz olmas gn-
deme gelmi olmaktadr. Onun bu fkrin yansra cennet ve cehenne~n
henz yaratlmad grn savunduu ve Adem'in cennette deil yer-
yzndeki bir bahede olduu fikrini
l84
savunduu ne srlmektedir.
D.SONU
Drar b. Amr, felsefi literatr kullanarak kelam yapm erken
dnem kelamcsdr; bu ynyle Eb1'I-Hzeyl Allaf'n sistemletirdii
Mu'tezile'ye byk lde zemin hazrlam ve g katmtr. Onun el-
Menzilet beyne'l-Menzileteyn fikrini benimsemi olmas, Vasl'a ve
EbO'I-Hzeyl'e yakn siyasi bir tavr sergilernesi ve baz tartma konula-
nnn merkezinde yer almas Mu'tezili evreyle alakal olduunu gster-
mektedir. Sonraki Mu'tezile kendileriyle Drar arasndaki varolan ilikiyi
178. Bagdadi', el-Fark, 214 vd.
179. Cahz, Hucecu'n-Nbvve, (Resailu'I-Cahz isimli eserin ierisinde), Kahire 1933,
119.
180. Kad Abdulcebbiir Fadlu'-Jtizal, 201; bn Ebi Hadid, v, 273
1
' bn Hazm, el-Fasl,
v, 66; Askalan Lisanu'l Mizan, III, 203; Mizan, II, 329; el- ci, el-Mev.kj, 382;
emseddin Muha!.J lmed b. Ali b. Ahmed ed-Davudi', Tabakatu'I -Mjessirin, thko
Ali Muhammed mer, Daru'I-Kiltilb 1392/1972, , 216; Meclisi, Biharu'l-Envar,
V,274.
181. Kad Abdulcebbiilir, el-Munye ve'l Emel, 61.
182. Fadlu'l-bizal,202.
183. bn Ebi'I-Hadid, VI, 273, Kadl'Abdulcebbar, Mu'tezile'yi kabir azabm inkar eden
ve isbat edenler olmak zere iki ana gruba ayrmakla ve azab inkar edenlerin deli li-
ni de u ekilde kaydetmektedir: Meyyit defnedildiinde iitmez, grmez ve idrak
etmez, lezz~t almaz; naslolur da lmle birl-ikte cezalandrlmas ve azap grmesi
caiz olur. Daha geni bilgi iin bkz ..Kadl Abdulcebbiir Fadlu'l-bizal, 202; abi-Ebu
Lbabe-Neccar, Mu'ezilet beyne'I Fikri ve'l Amel, 146.
184. bn Hazm, el-Fasl, v. i
684 OSMAN AYDINU
kopmu kabul etse de, onunla J U evw ar2snda bir etkileimin bulundu-
u g<.?zardedilmemelidir.
ok hareketli bir dnemd,: yaadiJ ~1, ha.ttafelsefenin slam dnyasn-
da zmlenmesinde nemli htklar olm.mna ramen eski kaynaklarda
Drar b. Amr'la ilgili fazla bir malumata rastlamamaktayz. Belki de d-
nemi iin ar saylabilecek lGibirazabm jn~ar, Nabatl'nin Kureye ima-
mette takdimi gibi baz grleri nedeniyle Islam dncesine; kader ve
insan fiillerine ilikin fkirleri nedeniyle de Mu'tezile'ye katks gzard
edilmitir.
Drar b. Amr'n ele ald ve tartt konular incelendiinde, onun
orunlar zmeye talip bir kelamc olduu ve d~eminde etkinolan
Islam d din ve kltrlere kar olduj~ukadar, baz Islam frkalaryla da
mcadele ettii aka anla~lr. leri sUrd fikirler ve izledii siyasi
tavr, Drar b. Amr' n gruplar aras uz.latrc bir rol stlenliini ve 3/9.
asnn ilk yarsnda slam d:11cesinin olumasna ve Mu'tezili dnce-
nin teekklne 'nemli katio.da bulunduunu gstermektedir. EbU'l-
Hzeyl'den nce Basra'da kelami tartmalarn ba, olmas ve
Mu'tezile'nin vakf olduu fdsefi konulara aina olmas, -be esas be-
nimsememi olsa bile- onun, Mu'tezile'n ve Ebu'l-Hzeyl'in teekkl
ettirdii fkri ortam hazrlayan bir nc oUuu1u gstermektedir.
B BLYOGRAFYA
Adnan Ubeyd eI-Ali, "Bir b. el-Nh '{emir: i'nh ve Sahifeth'l-Belagiyye", Mecee-
t Ma'hedi'I-'Arabiyye, XXXVII (1408/1987), Kuveyt.
Amire, Muhammed, el-Mu'tezile ve'l-Mkileti''-Hrriyeti'l-nsaniyye, Kahire 14081
1988.
Arif, Ahmed Abdullah, es-Slat b,?yne'z-Ze:~diyy! ve'l-Mu'tezi/e, Takdim Muhammed
Amare Beyrut 1407/1987.
Askalani, bn Hacer, Tehzibu'-Teh:,ib, Beyrut 1961\.
Lisdn'l-Mizdn, Haydarabad 1331.
BDAdadi, Abdulkahir b. Tahir b. Muammed, [(jtab.~Usulu'd-din, Beyrut, 1981/1401.
el.Fark Beyne'l-Frak, Nr. M. Muh/iddin Abdlhnid, Beyrut trz.
Mezhepler Aras Farklar, (el-Fark b ?yne'[ Frak), :::v.Ethem Ruhi Fglal, stanbul 1979.
Bozkurt, Nahide, Halife Me'mun Demi ve ./m1 Kltr Tarihindeki Yeri, Baslmam
Doktora Tezi, Ankara 1991.
Brockellmani, Geschichte der Aralchen Lieratur, Leiden 1937-1947.
Cahz, Ebu Osman b. Bahr (255/8(,8), el-Beyan l'e't-Tebyin;Thk. Abduah, M. Harun,
Kahire 1948.
i i ii
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 685
Kitabu'l-Hayevdn, Kahire 1965.
el-Osmaniyye, Thk. Abdsselam Muhammed Harun, Msr 1955.
Resail'l-Cahz, yaynlayan: Abdsselam M. Harun, Kahire 1964.
Cahlyari, Kitabu'l-Vzera ve'l-Kttab, Thk. Mustafa es-Sekka-brahim el-Ebyari-
Abdu'l-Hafz elbi, Kahire 1357/1938.
Cook, ~ichael, Early Muslim Dogma, aSource-Critical Study, London 1981.
D8rini, mam Ebu Said Osman b.Said b. Halid (280/893), Kitabu'r-Red ala' Bir el-
Merisi'l-Anber, thkoMuhammed Hamid el-FAki, Beyrut trz.
Davudi, emseddin M~hammed b. Ali b. Ahmed ed-Davudi, Tabakatu'I-Mfessirin, Thk.
Ali Muhammed mer, Daru'l Ktb 1392/1972.
EM Ca'fer et-Tusi, Ihtiyar Ma'rifeti'r-Rical el-Ma'ruf bi Ricali'I-Kef, Tk. Mir
DamM el-Esterabiidi, thkoSeyyid Mehdi er-Recai, Messeset Ali Beyt 1404.
Eb Nuaym el-sfehiini, Ahmed b. Abdillah (430/1038), Hilyet'I-Evliyd ve Tabakdt'l-
Asjiya, 1394/1974.
Ebu Reid Nisaburi, Said b. Muhammed b. Said (400/1009), Fi't-Tevhid, thko Muham-
med Abdulhadi Ebu Ride, Kahire 1385/1965,
el-Mesail ji'l Hilaf beyne'l-Basriyyin ve'l-Bagdadiyyin, thko Ma'n Ziyade-Rdvan es-
Seyyid, Beyrut 1979.
Ebu Ya'la,.Muhammed b. el-Hseyin b. Muhanmed b. Halef b. Ahmed bn el-Farra el-
Hanbeli el-Badadi 458/1066, Kitab el-Mu'temed ji Usulu'd-Din, thko W. Zeydan
H:iddad, Beyrut 1974.1
EbU'I-Meili, Muhammed b. el-Hseyni el-Alevi, Kitab'I-Beyani'I-Edydn, Ar. ev.
Y ~ya el-Haab, MeceIlet 'I-Klliyyeti 'I-Adab Camiati 'I-Kahire, 19(I 957).
Ebu'I-Muin en-Nesefi, Meymun b. Muhammed en-Nesefi, Tabrsatu'l Edilleji Usulu'd-
Din, Hz. Hseyin Atay, Ankara 1993. .
E'ari, Ebu Hasan Ali b. smail el-Basri el-afi, Makalatu'-lsltimiyyin, Tsh. Helmut Rit-
ter, Wiesbaden 1980/1400.
el-Fahri, Ahmed b. Muhammed b. Abdillah, Kitab 't-Telhisi'I-Beyan fi Zikri'l-Frak
Ehli'l-Edyan, Moskova 1988.
Fahrl, Macid, Islam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul 1987.
"The Mu 'tazilite View of Man", Recehes D'lslamologie, 26(77).
"Some Paradoxicallmplications oji the Mu'tazilite View of Free Will", Muslim World,
XLIII, 95-109, Hartford 1953.
Fah, Ethem Ruhi, "slam Mezhepler Tarihi Aratrmalarnda Karlalan Baz Prob-
lemler", Uluslararas Birinci Islam Aratrmalar Sempozyumu (First International
Symposiumon Islamic Studies), Tebliler ve Mzakereler, 16-18 Eyll 1985, zmir
1985,369-378.
Frank, M. Richard, The Metaphysics of Created Being according to abu'l Hudhayl al-
Allaf (~itgaven van het Nederlands historisch archaeologisch Instituut te Istanbul
21,Istanbuul 1966), pp. 32 ff.
686
OSMAN J ,YDINLI
i
i
Gozete, Nasr, "Ebu'I-Huzeyjh /.lIa[', Dairctu']-Mearif-i Buzurg-i slami", VI (1373),
Tahran.

Gurabi, Ali Mustafa, Ebu 'I-Huz(l d-Allaf, ~1sr 1369/1949.

Halife b. Hayyat (240/854), Ta,'i1,: Hali/etu b. Hayyat el-Asferi, R. Baki b. Halid, thko
Sheyl Zekkar, Beyrot u1993.
i
Harezmi, Ebu Abdullah Muhanrl1l:d b: Atn,edo. Yusuf el-Harezmi, Mefatihu'l-OlrJm,
. Kahire 1401/1981.
Hatipo~lu, Mehmet Said, "Isliin'da Ilk Siyasi' Kavmiyetilik "Hi/afetin Kureyiligi"",
AVFD, XXIII (1978).
Hayyat, Ebu'l Hseyin Abdural1:,m b. Muhammed b. Osman, Kitabu'l Intisar ve'r-
Reddu ala Ravendiye'l-Mu 'J d, tkd. Muhar.med Hicazi, Kahire 988.
Hourani, George F:, '''Islamie ad Non-LwiC Origis of Mu'tazilite EthiealRationa-
/ism", Int. J . Middle East Sd. 7(1976), 59.87.
1zutsu, Toshihiko, Islam Dr.cesinde mw Kavram, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul \
. 1984.. '
bn A'sam, Ebu Muhammed Almed b. A'sim e,.Kufi 314/926, Ftuh, Beyrot tr.
bn Abd Rabb~h el.Endelusi, Ebu mer J hme' b. Muhammed (328/939), Ikdu'l-Ferid,
thkoAhmed Emin-Ahmed ::;-Zeyni-Ibmhin el-Ebyarr, Beyrot 1403/1983.
bn Abd~lber, Ebu mer Yusuf en.Nemerl el-Kutibi Endelusi (463/1070), Camiu Beyan
el-llmi ve Fazlihi vema Ya:iafi Rivayetili ve hamlihi, Beyrot trz.
bn C L C L (399/1009), Tabaka:. 'I Etbba ve'I-/!ukema, thkoFuad Seyyid, Beyrot 14051
1985.
bn Dr~yd, Ebu Bekir Muharr l'u:d b. elJ lasa b. Dreyd el-Ezdi (321/933), e-Itikak,
thkoAbdusselam Muhamn::d Harun,lIladal 1399/1979. .
bn Ebi Usaybia, Ebu'l Abbas !'hmed b. ~1-Ka:;lmb. Halife b. Yunus es-Sa'di, Uyunu'l-
Enbai ve Tabakatu'I Etbb~ ~i,~rh-thk~Dr. Nizar Ruza, Beyrot trz.
bn Ebi'l Hadid, Ebu Hamid zzeddin j,bdulhamid b. Hitebullah (656/1258), erhu
Neheu'l-Belaga, nr. Muh:nmed Ebp'l Faz Ibral!im, Beyrot 1965. .
bn Esir (555-630), zzeddin [bJ 'I-Hasad Ali :'. Muhammed b. Muhammed b. Esir, el-
Lbabfi Tehzibi'l-Ensab, H. Hsan\:c!din el-Kudsi, Kahire 1356-1357.
bn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed j. ,~aid b. Hazm el-Endelusi (456ilO64), el-
Faslfi'l Mi/el ve'l Ehva w'rtNihal, Msr 1950.
i .
emheret 'I-Ensabu 'I Arab, hl, . Komisyon, Bc.~rul 1403/1983.
~/-Ihkiimfi Us2/i'I-Ahkiim, Beyl tr. i
lbn Kayserani (507/1 i14), EbI.' -Faz Muhamrred b. Tahir, el-Ensabu 'I-Muttefikii, ed. P.
J ang, Leiden 1965.
'. bn Kfti (646/1248), Cemaleddi 11Ebi'l-Hasan, iJbru 'I-Ulema bi Ahbari'/~Hukema, Ka-
hire trz. i
' I i!
DIRAR B. AMR VE MU'TEZLE'NN TEEKKoL SRECNDEK YER 687
bn Kuteybe ed-Dineveri, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim, Uyunu'l Ahbr, Kahire
1963/1383.
bn Murtaza, Ahmed, Tabaka~u'I-Mu'tezile, Thk. S.D. Wilzer, Beyrot 1380.
Kitabu el-Mi/el ve'n-NiOOI Min Ecza; Kitabu'l-Bahr ez-zahOOr el-Cami'li.Mezahibi ule-
ma; 'I Ensr, Hk. Muhammed Cevad Mekur, Tebriz 1959.
Babu zikri'1 Mu 'tezi/e, Tah. T.W. Arnold, Haydarabad 1316.
-bn Nedim, Ebu'l Ferec Muhammed b. Ebi Yakub shak, Fihrist, thkoRza Teceddd bn
Ali b. Zeyni 'I.Abidin el-Hairi el-Nazindiri, Beyrot 1988.
bn Tayfur (280/893), Ebu'I-Fazl Ahmed b. Tahir el-Katib, Kitabu Badad, thkoMuham-
. med Zahid b. el-Hasan el-Kevseri, Kahire 1949.
bn Tklaka, Muhammed b. Ali b. Tabataba, el-Falri fi'I.Adabi's-Sultaniyye ve'd-
Dveli'-Islamiyye, Beyrot trz. .
el.ci, el-Kad Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevakffi Ilmi'I Kelam, Kahire trz.
isfahani, er-Ragb, el-Mfredatfi Garibi'I Kur 'an, Beyrot trz.
isferiyini, Ebu Muzaffer, et-Tabsr fi'd Din ve Temyizi'(Frkat'n Naciye anftrkah'n Ha-
likn, thkoK. Yusuf el-Hut, Beyrot 1983/1403.
Kadi Abdulcebbar, Kad'I Kudat Abdulcebbar b. Ahmed, Fadlu'I-/'tizal ve Tabakat'l
Mu 'tezi/e, Tah. Fuad Seyyid, Tunus 1406/1986.
erhu'I-Usuli'I-Hamse, Thk.Dr. AbdulkerimOsman, Kahire 1988/1408.
el-Muni, nr. T. Hseyin, Kahire 1382-8/1962-5.
Muhit bi't Teklif, Tas. mer es-Seyyid Azmi, Kahire trz.
Tesbitu Delai/in-Nbvve, Thk.Dr. Abdulkerim Osman, Beyrot 1966.
el-Ka'bi el-Belhi, Eb'I.Kasm (319/931), Bab Zikr'I-Mu'tezi/e min MaJdltat el-
slamiyye, thkoFuad Seyyid, Tunuss 1974.
Kabulu'l-Ahbdr ve Ma'rijeti'r-Rical, Daru'I-Ktbi'I-Kahire, Yazma, Mustalah 14 m.
(110 varaka).
el-Kinani el.Mekki, mam Abdlaziz b. Yahya b. Mslim (240), Kitabu'l Hayde ve Inti-
saru'I-Menhec es-Selefi, rh. Muhammed Abdulhadi, Cezire trz.
el-Kummi (. 1359), eyh Abbas, el-Kuna ve'l Elkiib, Beyrot 1403/1983.
Kutlu, Snmez, Islam Dncesinde Hadis Taraftarlar ve Iman Anlaylar, Baslmam
Doentlik, Tezi, Ankara 1997.
el-Makdisi, mutahhir b. Tahir, el.Bed' ve't.Tarih, Badat trz.
Malali, Ebu'l Hseyin Muhammed b. Ahmed, Kitabu't Tenbih ve;r-Red ala Ehli'l-Ehva
ve'I-Beda, thkoMuhammed Zahit b. el-Hasan el-Kevseri, Kahire 1368/1949.
Meclisi, eyh Muhammed Bakr, BiOOru'I-Envar, Beyrut 1403/1983.
Mesudi, Ebu'l Hasan Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesudi (346/957), Mv.rucu'z-Zeheb ve Me.
adinu'l Cevher, thkoMuhammed Muhyiddin Abdulhamid, Bey,rot 1988.
, i

688
Naie'l Ekber, Abdullah b. Muh, mmed, Mesailu' f mame, Kitabu Evsat fi 'I Makdlat, thko
losefVan Ess, Beyrot 1971, i
en-Necai, Ebu'I-Abbas Ahmed b Ali b. Ahme,1 b. Abbas el-Esedi el-Kufi (450/1058),
er-Rical'n-Necat, thkoEs. Se'yid Musa e-ebiri ez-Zencani, Kum 1418.
Nevan'l Hmyeri, el-Har. 'I-':r', Msr- 1~43.
, i
en-Nevbabti, Ebu Muhammed I-:Es:n b. Mus, (:110/922), Kitabu Fraku' ia, thkoHel-
mut Ritter, stanbul 193. . ,
Nime, eyh Abdullah, Hiam b. dHakem, 1405/1985.
Nveyhiz, Adil, Mu'cemu'I-Mf~ss'rin, BeYlUt 1';'82.
Onat, Hasan, Emevt Devri it Ht rej(etleri V f' G,~iimz iilii, Ankara 1993.
i i
z;Mustafa, "Drar b. Amr ", TINlA, iX (:1994:,.. .
Pezdevi (493/1099), Sadru'l slar. mam' Ebu Yusr Muhammed, Ehl-i Snnet Akaidi, terc.
.Glck, stanbul 1988. .
i .
Razi, Fahreddin, Ebu Abdullah ~lll1hammed b, mer b. Hseyin (606/1209), ltikadat F-
raku'l MUslimin ve'l MrWr, Thk. Ali Sami Near, Kahire 1938/1356.
Kitabu'I-Muhassal, thkoHseyin J ~tay, Kah'ire '91.
Sabuni, Nureddin, M;turidiye Abidi, terc.lnekil' Topaogu, Ankara 1398/1978.
i
Safaeli, Selahaddin Halil b. Aytek es-Safadi (7li4/1363), Kitabu'l-Vafi bi'/-Ve/ayat, thko
Muhammed b. Mahmud-Il:r:him b. SUleynan, Wiesbaden 1981.
Nekt'l-Himyan Fi Nekti'I-Umycr., thkoAhtrll~dZ:ki Bek, Msr 1326/191 .
Sebmi, Tarih-i-Crcn, nsh. DLv.ulammed Abc;ulmuid Han, Beyrot 1407/1987.
Sem'ani, Ebu Sadeddin Abdul:rim b. *uhammed b. Mansur et-Temimi es-Sem'ani
(562/1166), el-Ensab, tkd. J .bdullah ~,mr el-Barrudi, Beyrot 1988.
Sezgin, Fuad, GAS, Leiden 196".
Tarihu't Turasul Arabiye, Arapa :v. Mahmut F~hmi Hicazi, 1983/1403.
;
es-8uyuti (911/1505), Celaleddi Abdurrahman b. Ebi Bekr Tarihu'I-Hule/a, thko Mu-
hammed Muhyiddin Abdilhamid, Kalir~ 1305.
ebristani, Ebu Feth Muhamrn~,1 b. Abdlk eri n, Nihayet'-ikdamfi ilmi'I Keldm, x-_
\ ford 1934. !
el-Mi/el ve'n-NiM/, Ner. Muhlrtned Fehi Mohamrned, Beyrut 1990/1410.
TopaloAlu, Bekir, Allah 'in Varir (isbilt-VI1ciIJ), Ankara 1979.
, i
Ukayli, Ebu Cafer Muhammed b. Arnr b. Msa b. Hammad el-Ukayli el-Mekki, ed-
Dua/a, thkoAbdulmuti Eni~Kal'aci, 140'1/1984.
Van Ess, J osef, Theologie 'und l"Jesellsehafi im :~. und 3. Jahrhundert Hidsehra Walter d~
Gruyter, Berlin-New Yor~: 1991. i
'. '
i i
DIRARB. AMRVE MU'TEZLE'NN TEEKKL SRECNDEK YER 689
"Dirar b. 'Amrund die 'Cahiniya" Biographie einer vergessenen Sehule", Der Islam, .
Berlin1968.
"EbQ'I.HzeylAllaf', Encyclopaediaranice(EIr), 1(1983),318-322, London.
Watt, Montgomery, Freewill and Predestination in Early Islom, London'1948.
lslaniie Politieal Thought, Edinburg 1968.
slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. ER. FAlall,Ankara i98I.
lslamie Philosophy Theology-/slam Felsefesi ve Keldm, ev. Sleyman Ate, Ankara
niversitesi Basmevi, 1968.
"The Politieal Attitudes of the Mu'tazlah", J ournal of theRoyal Asiatic Sacrety (J RAS).
1963,38-57.
Wensinck, The Muslim Creed, hsGenesisandHistorical Development, Cambridge1932.
Yavuz, Hanm brahim, Asl'l Adl-/nde'l-Mu'ezile, Takdim Atf Iraki, Kahire 1413/
1993.
Zehebi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Siyer A'Mmi'n-
NUbeM,Beyrot 1985.
Mi.anu'l /tidalji Nakdi'r-Rieal, Thk. Ali Muhammedel-Becavi, Dam'l Hayai tn.
el-/ber Fi Haber Men (raber, thkoEbuHacires-Said b. BesyaniZa'lul, Beyrot 1405/1985.
Zirik, Hayreddin, el-Alafn ve'l.Esma, Kahire, i954-i959.