PEDAGOGIJA, 1/04.

48
Prof. dr Slavica GOLUBOVI
Beograd
KOMUNIKATIVNI, EMOCIONALNI
POREMEAJI I POREMEAJI PONAANJA
KOD DECE I ADOLESCENATA

Rezime: Budui da poremeaji jezikog razvoja kod dece mogu uticati na druge
nivoe razvoja, identifikovana je veza izmeu komunikativnih poremeaja, emocionalnih
poremeaja i poremeaja ponaanja kod dece i adolescenata. Opisan je model od sedam
komunikativnih hendikepa i etiri hipotetika modela o postojanju veze izmeu komuni-
kativnih poremeaja, emocionalnih i poremeaja ponaanja. Sa identifikacijom komuni-
kativnih poremeaja i poremeaja ponaanja i/ili emocija, intervencija mora biti zasno-
vana na multidisciplinarnom modelu i uzeti u obzir svi aspekti dejeg razvoja i adaptiv-
nog funkcionisanja, kao i tendencija deteta da eksternalizuje reakciju na psiholoke stre-
sore, to moe rezultirati agresivnim ili negativistikim ponaanjem, ili represivnim rea-
kcijama, to se opet moe manifestovati anksioznou, socijalnim povlaenjem i/ili dep-
resijom. Deca i adolescenti sa poremeajima ponaanja ispoljavaju hiperaktivnost,
agresiju, negativizam, dok deca i adolescenti sa emocionalnim poremeajima ispoljava-
ju anksioznost, fobije i razne oblike depresije. Meutim, deca sa vidljivim poremeajima
u ponaanju, koja imaju i poremeaj komunikativnih sposobnosti, esto nisu dijagnosti-
kovana i mogu biti svrstana u grupu dece sa poremeajima u ponaanju ili neadek-
vatnim emotivnim razvojom. Na taj nain esto se previde komunikativni poremeaji
koji mogu biti direktno ukljueni u razvoj i perzistentnost poremeaja u ponaanju i
emocionalnom reagovanju. Takoe, neidentifikovani ostaju poremeaji sa vie suptilnim
jezikim deficitima, dok oigledniji poremeaji fluentnosti govora ili artikulacioni pore-
meaji lake se identifikuju i dijagnostikuju. Istovremeno pojavljivanje poremeaja ko-
munikativnih sposobnosti i poremeaja ponaanja i/ili emotivnih reagovanja znaajno
utiu na terapeutske strategije, sadraj i kontekst tretmana.
Nauni rad
PEDAGOGIJA
LIX, 1, 2004.
UDK: 376.5

PEDAGOGIJA, 1/04.
49
Kljune rei: komunikativni, emocionalni, poremeaji ponaanja, deca, adoles-
centi.


Dosadanja istraivanja pokazala su da postoji veza izmeu komunikati-
vnih poremeaja, emocionalnih poremeaja i poremeaja ponaanja kod dece i
adolescenata (Baker & Cantwell, 1987a; Gualtieri, Koriath, Van Bourgondien, &
Saleeby, 1983).
Deca sa usporenim ili poremeenim razvojem govora i jezika predsta-
vljaju rizinu grupu kako za pojavu psihijatrijskih poremeaja, tako i za pojavu
poremeaja uenja (Baker & Cantwell,1987b; str. 546). Tako je jo Mc Carthy
(1954) izneo pretpostavku o povezanosti izvesnih crta linosti sa jezikim pore-
meajima kod dece, dok su Trapp & Evan (1960) primetili da deca sa artikula-
cionim poremeajima imaju nivo anksioznosti koji odgovara nivou teine nji-
hovog artikulacionog poremeaja.
Interesovanje za postojanjem veze izmeu funkcionalnih govorno-
jezikih poremeaja i psihopatologije prisutno je, takoe, u teorijama uzrono-
posledinih veza izmeu psiholoke dinamike ili linosti i govora, fluentnosti,
artikulacije i jezikih poremeaja (Waller, Sollod, Sander & Kunicki, 1983).
Neka istraivanja u oblasti govorno-jezike patologije obuhvatala su
ispitivanja:
- tipova poremeaja komunikacije kod dece sa psihijatrijskim poremea-
jima (Baltaxe, & Simmons, 1988a, 1988b);
- self koncepta kod dece sa poremeajima komunikacije (Brandell &
Wirhanowicz, 1985);
- jezikih poremeaja kod dece sa lakim i umerenim poremeajima po-
naanja (Camarata, Huges & Ruhl, 1988);
- poremeaja komunikacije kod zlostavljane i zaputene dece (Bloom &
Collins, 1987);
- jezikih i govornih poremeaja kod psihijatrijski neadekvatnog okrue-
nja (Burks, 1987).

Ova istraivanja utvrdila su visoku stopu prevalencije komunikativnih i
emocionalnih poremeaja i poremeaja ponaanja dece i adolescenata. Uesta-
lost je varirala u zavisnosti od specifinih okolnosti i samih subjekata koji su
ispitivani.
Pored visoke uestalosti, Baker & Cantwell (1983) primetili su i da po-
remeaj u jezikom razvoju moe prouzrokovati dalekosene posledice na dru-
ge nivoe ranog dejeg razvoja.
Baltaxe & Simmons (1981) navode model od sedam komunikativnih
hendikepa koji mogu biti u vezi sa DSM III (APA, 1980):

PEDAGOGIJA, 1/04.
50
1. Komunikativni hendikep moe proizvesti samo (jedino) mentalni po-
remeaj (kao to su razvojni jeziki poremeaji, mucanje i elektivni
mutizam).
2. Komunikativni hendikep moe biti u vezi sa drugim mentalnim pore-
meajima bez oigledne veze meu ovim poremeajima.
3. Komunikativni hendikep moe biti deo osnovnog kriterijuma za dija-
gnostikovanje specifinih mentalnih poremeaja, kao to je sluaj sa
dijagnozom infantilnog (ranog) autizma i pervazivnih poremeaja ra-
zvoja, gde je jeziki deficit uvrten u listu osnovnih dijagnostikih kri-
terijuma.
4. Komunikativni poremeaj moe imati udruene karakteristike u dija-
gnozama mentalnih poremeaja (komunikacioni poremeaj u obliku
kanjenja u razvoju govora i jezika pretpostavka je za dijagnozu men-
talne retardacije; zaostajanje u razvoju jezika moe predstavljati glo-
balni nivo kognitivnog funkcionisanja, tako da jeziki deficit nije na
listi meu osnovnim dijagnostikim kriterijumima).
5. Tekoe u procesiranju informacija obino idu zajedno sa komunika-
tivnim hendikepom, a mogu, takoe, biti proizvod psihijatrijskih, npr.
sluni poremeaji obino su vezani za komunikativne deficite, ali i za
psihijatrijsku dijagnozu poremeaja panje (attention deficit disor-
ders).
6. Komunikativni hendikep moe imati esencijalne karakteristike u di-
jagnozi poremeaja u sluaju psihoza i shizofrenija (specifini prag-
matiki deficit).
7. Prolongiran neuspeh u komunikaciji moe sekundarno izazvati psihi-
jatrijski problem.

Mnogi psihijatrijski poremeaji imaju govornu i jeziku simptomatolo-
giju, specifinu za odreeni psihijatrijski poremeaj (DSM III-1980; DSM III-R,
APA-1987). Baker & Cantwell, (1982b,1987b), Beitchman Nair, Clegg, Fergu-
son & Patel, (1986), Cantwell, Baker & Mattison, (1979, 1981), Gualtieri et al.,
(1983), Gualtieri et. el. (1983) utvrdili su da 20 do 40 % dece ima umerene do
teke jezike poremeaje. Ovi autori pokazali su da postoji tesna veza izmeu
razvojnih jezikih deficita i dubokih psihijatrijskih poremeaja. Razumevanje i
korekcija jezikih deficita moe potpomoi ponaanje i pomoi detetu da rei
bar neke emocionalne dileme (Prizant et al. 1990).
Baker & Cantwell (1982b) prouavali su prevalenciju psihijatrijskih
poremeaja kod dece sa govornim i jezikim poremeajima. Oni su utvrdili da je
globalna stopa prevalencije psihijatrijskih poremeaja 60% (deficit panje -
ADD, anksioznost). Neka deca koja su prethodno bila dijagnostikovana kao bez
psihijatrijskih poremeaja razvila su psihijatrijske poremeaje, ukljuujui i po-

PEDAGOGIJA, 1/04.
51
remeaj raspoloenja, separacionu anksioznost, negativizam, neprilagoenost i
poremeaj izbegavanja. Neki od navedenih poremeaja imaju kasniji poetak
pojavljivanja.
Beitchman, Nair, Clegg & Patel (1986) u epidemiolokoj studiji 1655
dece stare 5 godina (u vrtiima u Kanadi) koji su bili procenjeni kao deca sa
govorno-jezikim poremeajem utvrdili su da 48,7% ima psihijatrijske poreme-
aje zajedno sa govornim i jezikim poremeajima.
U Engleskoj, Stevenson & Richman (1976) otkrili su da 59% trogodi-
nje dece sa kanjenjem ekspresivnog govora ima poremeaje ponaanja. Vano
je napomenuti da nijedno od ove dece nije imalo znake kognitivnih deficita ili
pervazivnih poremeaja razvoja.
Baltaxe & Simmons (1988a) objavili su prikaz studija pragmatskih defi-
cita dece i adolescenata sa emocionalnim poremeajima i poremeajima ponaa-
nja. Pragmatski deficiti ukljuivali su i nelingvistika i lingvistika ponaanja.
Kada se posmatraju etiri razvojne dimenzije (lingvistika, socijalna, kognitivna
i afektivna) moe se tvrditi da deca sa zaostajanjem, deficitom ili poremeajem u
emocionalnom razvoju mogu predstavljati rizikogrupu za pojavu pragmatskih
deficita.
Udruenost juvenilne delinkvencije i specifinih smetnji u uenju tako-
e je uoena kod dece (Lane, 1980; Wilgosh & Paitich, 1982). S tim u vezi
Meltzer, Roditi & Fenton (1986) sugeriu razliite suptipove delinkvencije koji
mogu biti diferencirani kod ove dece. Jedan od ovih suptipova jedinstven je za
delinkvenciju i mogue je da se odraava smetnjama u ponaanju i socijaliza-
ciji dece podreene specifinim smetnjama u uenju. Drugi suptip ispoljava ko-
gnitivne i obrazovne obrasce praktino identine obrascima adolescenata sa te-
koama u uenju. Trei suptip karakteriu obrasci uenja i kognicije koji su
slini onima sa osrednjim postignuima.
Navedeni autori pretpostavili su da maloletnika delinkvencija moe
predstavljati rezultat specifinih smetnji u uenju (Meltzer, Roditi & Fen-
ton,1986, str. 589), i da se kod neke dece smetnje u uenju i poremeaji ponaa-
nja mogu dogoditi simultano, kod neke dece isti uzroci mogu doprineti i
smetnjama u uenju i juvenilnoj delinkvenciji, a smetnje u uenju mogu esto
dovesti do neuspeha u koli i niskog nivoa samopotovanja (pp. 589-590). Ovi
autori dalje razvijaju model po kojem negativna slika o sebi moe doprineti raz-
voju maloletnike delinkvencije (Prizant, Audet, Burke, Hummel, Maher & The-
adore, 1990).
Baker & Cantwell (1987a) identifikovali su dve velike grupe psihijatrij-
skih poremeaja (u DSM III, APA 1980) koji su u tesnoj vezi sa poremeajima
komunikacije: poremeaji ponaanja i emocionalni poremeaji.

PEDAGOGIJA, 1/04.
52
Deca i adolescenti sa poremeajima ponaanja ispoljavaju hiperaktiv-
nost, agresiju, negativizam. Deca i adolescenti sa emocionalnim poremeajima
ispoljavaju anksioznost, fobije i razne oblike depresije.
Cantwell & Baker (1985) utvrdili su da se odreeni tipovi komunikativ-
nih poremeaja (poremeaji jezike ekspresije, razumevanja i procesiranja)
ee javljaju sa psihijatrijskim poremeajima nego kao samostalan govorno-
jeziki poremeaj.
Baker & Cantwell (1987a) utvrdili su da se deca sa psihijatrijskim po-
remeajima i jezikim poremeajima razlikuju od dece sa samo jezikim pore-
meajima po veoj uestalosti ispoljavanja kod deaka, veoj frekvenciji psi-
hoso-socijalnih stresora i nejezikim razvojnim poremeajima. Ovi autori prona-
li su da je 95% ispitane dece bilo na govorno-jezikoj terapiji, ali nisu pronali
da govorno-jezika intervencija, sama po sebi, spreava kasniji razvoj poremea-
ja uenja i psihijatrijskih poremeaja, niti da poboljava poremeaje uenja i/ili
psihijatrijske poremeaje kod dece koja su ih u poetku imala, ali su zabeleili
poboljanje komunikativnih sposobnosti.
U literaturi i klinikoj praksi pominju se etiri hipotetika modela o pos-
tojanju veze izmeu komunikativnih, emocionalnih poremeaja i poremeaja
ponaanja (Prizant, Audet, Burke, Hummel, Maher & Theadore, 1990).
Prvi hipotetiki model, zasnovan na klinikoj praksi, pretpostavlja da
psihijatrijski poremeaji vode ka komunikativnim poremeajima. Smanjenje
obima socijalne i verbalne interakcije moe ograniiti detetov jezik i socijalno
iskustvo tokom perioda ranog razvoja govora, koje moe dovesti do zaostajanja
u razvoju govora i jezika i/ili pragmatskih deficita.
Drugi hipotetiki model zastupa miljenje da komunikativni poremeaji
vode ka psihijatrijskim poremeajima (Baltaxe & Simmons, 1988a), a zasniva se
na pretpostavci da komunikativne tekoe vode do raznovrsnih psihosocijalnih
smetnji koje mogu biti mehanizam za razvoj psihijatrijskih poremeaja.
Cantwell & Baker (1980) pretpostavljaju da hendikep u razvoju govora i jezika
dovodi do razvoja psihijatrijskih poremeaja. Deca sa dijagnozom elektivnog
mutizma (DSM III-R) esto ispoljavaju kanjenje u razvoju govora i jezika, pa
Willkins (1985) smatra da zaostajanje u razvoju govora i jezika moe biti glavni
uzrok u razvoju elektivnog mutizma kod velikog broja dece.
Baker & Cantwell (1982b) pronali su da deca koja ispoljavaju tekoe u
razumevanju jezika ili obradi jezikog materijala imaju veliki rizik za razvoj
psihijatrijskih poremeaja, iako specifini psihijatrijski poremeaji nisu jasno
povezani sa specifinim tipovima jezikih deficita. Deca koja imaju poremeaje
jezike ekspresije koji im oteavaju da u potpunosti izraze svoje misli, oseanja,
strahove i potrebe, mogu izgledati nezrelo i nemirno, i mogu razviti impulsivna
i agresivna ponaanja. Deca sa izraenim deficitima jezike obrade mogu po-
greno protumaiti poruke i biti u nemogunosti da odgovore na dalja uputstva i

PEDAGOGIJA, 1/04.
53
naloge, to rezultira konfuzijom i frustracijom. Ova deca mogu ispoljiti agresiv-
na ponaanja (unitavanje predmeta i/ili fiziko suprotstavljanje vrnjacima i
odraslima), tako da smetnje u komunikaciji mogu pojaati ili uiniti trajnim
emotivne tekoe i probleme u ponaanju.
Trei hipotetiki model nastavak je objanjenja jednosmerne uzronosti
komunikativnih i psihijatrijskih poremeaja. Baker & Cantwell (1987a) razmat-
rali su uestalost psihijatrijskih i komunikativnih poremeaja udruenih sa nis-
kim IQ, gubitkom sluha, organskim oteenjima mozga, nepovoljnom porodi-
nom situacijom, niskim socioekonomskim statusom i prisustvom stresogenih
faktora tokom detinjstva.
etvrti hipotetiki model jeste transakcioni model (Sameroff, 1987;
Sameroff & Chandler, 1975) koji se odnosi na razvoj deteta i njegovo okruenje.
Sameroff (1987) vidi razvoj deteta kao proizvod kontinuiranih dinamikih inte-
rakcija deteta i iskustva koje dete stie u porodici i putem drutvenih kontakata
(str. 278). Tako, dete roeno sa malom poroajnom teinom (imaturus sa tei-
nom manjom od 1500g) slabog je zdravlja, to moe izazvati anksioznost majke.
Majina anksioznost i detetovo slabo zdravstveno stanje mogu voditi do interak-
tivne uznemirenosti (reakcije izbegavanja ili poviene agresivnosti). Posledino,
dete moe razviti takav profil ponaanja koji e nastaviti da negativno utie na
odnos majka - dete. Ovo moe redukovati interakciju koju majka ima sa dete-
tom, i tokom vremena ovaj nedostatak stimulacije moe rezultirati zakasnelim
razvojem jezikih sposobnosti (Prizant et al., 1990).
Neki autori (Mc Cauley & Swisher,1987) objavili su rad o zlostavljanju
osoba sa govornim i jezikim poremeajima, dokazavi pri tom postojanje veze
izmeu zanemarivanja i poremeaja receptivnog i ekspresivnog govora prime-
rom transakcionih procesa u okviru koje su dokazali da govorni i jeziki pore-
meaji mogu voditi do zanemarivanja, to moe rezultirati kasnijim tekoama u
emocionalnom ivotu i problemima u ponaanju te dece. Meutim, u nekim spe-
cifinim sluajevima nije dokazana uzrona veza izmeu komunikativnih i
psihijatrijskih poremeaja.

Diferencijalna dijagnostika

Preklapanje simptomatologije komunikativnih poremeaja i psihijatrij-
skih poremeaja zahteva preciznu dijagnostiku i adekvatan tretman. Postavljanje
tane dijagnoze zahteva, takoe, i razdvajanje komunikativnih i psihijatrijskih
poremeaja.
esto je teko odrediti poreklo tekoa u ponaanju dece za koje se
sumnja da imaju psihijatrijsku osnovu, jer dete moe odbijati da uestvuje u gru-
pnoj interakciji, to ukazuje na povlaenje u sebe i negativizam, a procena recep-
tivnih jezikih sposobnosti moe pokazati znaajne deficite. Evaluacija govora

PEDAGOGIJA, 1/04.
54
i jezika moe otkriti znaajne receptivne i ekspresivne jezike deficite, to uka-
zuje na transakcione procese, tj. konstitucione faktore koji tokom vremena u in-
terakciji sa faktorima okruenja dovode do svakodnevnih tekoa u kvalitetu
ivljenja ove dece. Zato praenje govorno-jezikog ponaanja, ukljuujui i op-
servacije kroz situacione kontekste, treba da pokae da li su ove tekoe u pona-
anju rezultat deficita jezike obrade.
Gualtijeri i saradnici (1983) primetili su da su logopedi ee svesni psi-
hijatrijskih poremeaja svojih pacijenata nego to su psihijatri i psiholozi svesni
pacijentovih govorno-jezikih poremeaja. Interpretacija rezultata procene moe
biti pogrena zato to veina psihologa ili psihijatara kao sredstvo u proceni
koristi jezik/verbalne sposobnosti. Gualtijeri i saradnici (1983) ispitivali su vali-
dnost ovakvih instrumenata za decu sa jezikim poremeajima. Ova deca esto
izgledaju dezorganizovano i uznemireno u nestrukturiranoj verbalnoj situaciji.
Njihovo ponaanje moe biti slino graninim sluajevima (borderline) ili psiho-
tinom ponaanju. Kada su zadaci jeziki prikladnije izreeni, moe se opservi-
rati drugaija klinika slika. Verbalno zasnovane procene ili u toku psihoterapij-
skog tretmana, pretpostavljaju da dete normalno razume i koristi jezik. Meu-
tim, deficiti jezikih sposobnosti mogu dovesti do pogrenog tumaenja infor-
macija, tako da bez integracije znanja o detetovom jezikom funkcionisanju di-
jagnoza moe biti pogrena, a program tretmana poremeaja u ponaanju i emo-
cionalnom ispoljavanju moe biti neadekvatan.

Rana detekcija i prevencija

Primarna prevencija definisana je od strane ASHA komiteta za preven-
ciju govornih, jezikih i slunih problema (Committee on Preventation of Spe-
ech, Language, and Hearing Problems) kao eliminacija i inhibicija razvoja ko-
munikacionog poremeaja kao rezultat smanjene osetljivosti ili smanjene izloe-
nosti rizikofaktorima tih osoba (ASHA, 1988, p.90).
Smatra se da kada bi roditelji dece roene sa rizikom bili dobro informi-
sani, sa dobrom socijalnom podrkom u podizanju dece tokom njihovog emo-
cionalnog, kognitivnog i socijalno-komunikativnog razvoja, bilo bi mogue is-
kljuiti pojavu psihijatrijskih i komunikativnih poremeaja.
Cantwell (1987) je zabeleio da rizini faktori za komunikativne i/ili
psihijatrijske poremeaje ukljuuju prisustvo kognitivnog oteenja, disfunkciju
CNS-a, senzorna oteenja, nepovoljnu porodinu situaciju, nizak socioekonom-
ski status, prisustvo psihosocijalnog stresa, mentalna oboljenja roditelja, perina-
talne komplikacije i prerani poroaj.
Sekundarna prevencija definisana je od strane ASHA (ASHA1988,
str.90) kao rana detekcija i tretman komunikativnih poremeaja. Rana detekcija

PEDAGOGIJA, 1/04.
55
i tretman mogu dovesti do nestajanja poremeaja ili retardacije, smanjenja po-
remeaja i prevencije daljih komplikacija.
Wetherby & Prizant (1988) i Paul (1987) smatraju da procena prelin-
gvalnog komunikativnog ponaanja moe posluiti u predikciji kasnijeg govor-
nog razvoja i otkrivanju kanjenja u razvoju govora.
Cantwell (1987) procenio je da priblino 50% dece i omladine
pacijenata na neuropsihijatrijskoj klinici ima poremeaje u komunikaciji, a da
40% nije prethodno adekvatno dijagnostikovano. Deca sa vidljivim
poremeajima u ponaanju koja su takoe pogoena i komunikativnim
poremeajima od ranog detinjstva, takoe esto nisu dijagnostikovana. Takva
deca mogu biti svrstana u grupu dece sa poremeajima u ponaanju ili
neadekvatnim emotivnim razvojem. Na taj nain esto se previde
komunikativni poremeaji koji mogu biti direktno ukljueni u razvoj i trajnost
poremeaja u ponaanju i emotivnom reagovanju. Neidentifikovani ostaju i oni
sa suptilnijim jezikim deficitima, kao to su feed-back ili sintaksika
formulacija, dok se oigledniji poremeaji fluentnosti govora i/ili artikulacioni
poremeaji lako identifikuju - dijagnostijuju. Sa identifikacijom komunikativnih poremeaja i poremeaja ponaanja
i/ili emocija, intervencija mora biti bazirana na multidisciplinarnom modelu. Pri
tom se moraju uzeti u obzir svi aspekti dejeg razvoja i adaptivnog funkcionisa-
nja, kao i tendencija deteta da eksternalizuje reakciju na psiholoke stresore, to
moe rezultirati agresivnim ili negativistikim ponaanjem ili represivnim reak-
cijama, a to se opet moe manifestovati anksioznou, socijalnim povlaenjem
i/ili depresijom (Prizant, Audet, Burke, Hummel, Maher & Theadore, 1990).
Logopedi moraju znati da istovremeno pojavljivanje poremeaja komu-
nikativnih sposobnosti i poremeaja u ponaanju i/ili emotivnom reagovanju
znaajno utiu na terapeutske strategije i sadraj i kontekst tretmana (Prizant i
sar. 1988). Uspostavljanje poverenja izmeu deteta/adolescenta i terapeuta tee
je nego sa decom sa govorno-jezikim poremeajima, ali bez poremeaja u po-
naanju i emocionalnog poremeaja. Takoe, poseban problem predstavlja rad sa
dezorganizovanim porodicama.
Prizant, Audet, Burke, Hummel, Maher & Theadore (1990) istiu da su
mnoga teoretska i praktina pitanja ostala nereena kada je re o odnosu komu-
nikativnih poremeaja, emocionalnih i poremeaja u ponaanju dece i
adolescenata i uloge logopeda u radu sa ovom populacijom:
1. Mnogi emocionalni i poremeaji ponaanja direktno ili indirektno
mogu biti posledica detetovog poremeaja komunikativnih sposobnosti. Da li
kritini periodi u razvoju u kojima deca sa komunikativnim poremeajima doi-
ve povien psihosocijalni stres dovode do razvoja emocionalnih poremeaja i
poremeaja u ponaanju?
2. Kako komunikativni poremeaj utie na detetovo psihosocijalno
okruenje i kako psihosocijalni stresori utiu na razvoj komunikacije?

PEDAGOGIJA, 1/04.
56
Deca koja ispoljavaju tekoe u komunikaciji u znaajnoj meri to pre-
nose u svoje psihosocijalno okruenje. U procesu transakcije, roditelji mogu
postati frustrirani ovom decom, mogu manje komunicirati sa njima, ili mogu
postavljati za njih prevelike zahteve. Prema Mc Cauley & Swisher (1987) pos-
toji visok stepen korelacije izmeu zanemarivanja i fizikog zlostavljanja dece
sa govornim i jezikim poremeajima, ali jo uvek nije utvreno koliki je znaaj
uticaja psihosocijalnog stresa na detetov razvoj komunikativnih sposobnosti ili
njihov poremeaj (npr. elektivni mutizam). Baker & Cantwell (1987b) pronali
su visok procenat dece sa samo jezikim poremeajima, vie nego sa govornim
poremeajima ili govorno-jezikim poremeajima.
3. Pretpostavlja se da se jeziki poremeaji javljaju udrueni sa emocio-
nalnim poremeajima i poremeajima ponaanja, ali jo nije utvreno da li rani
poremeaji u jezikom procesiranju dovode do poremeaja ponaanja (npr. dep-
resije), to rezultira detetovim povlaenjem u sebe, ili da li su blagi kognitivni
deficiti ili loa organizacija (to se esto pojavljuje sa jezikim poremeajima)
deo emocionalnih poremeaja i poremeaja ponaanja.
4. U akumulativnom modelu rizika, koji rizikofaktori jesu najvie pre-
diktivni u emocionalnom i ponaajnom funkcionisanju komunikativno poreme-
ene dece?
Baker & Cantwell (1987a) pokuali su da identifikuju rizikofaktore kao
to su tip komunikativnog poremeaja, prisustvo psihosocijalnih stresora, pol,
nejeziki razvojni poremeaji, koji ukazuju na mogue kasnije emocionalne
tekoe i tekoe u ponaanju, dok je Eysenck jo 1947. godine definisao linost
kao zbir stvarnih i moguih obrazaca ponaanja organizma (kognitiv-
ni/inteligencija, konativni/karakter, afektivni/temperament i somatski
/konstitucija) koji su determinisani nasleem i okolinom. Prema ovom autoru
(Eysenck, 1971), visok psihoticizam, neuoticizam i ekstraverzija dovode do
kriminalnog ponaanja.
Ako dete lae ili vara, bei od kue (bez povoda), krade stvari iz
kue, krade stvari van kue, psuje ili govori rune rei, bei sa asova ili
neredovno ide u kolu, pije alkoholna pia ili lekove, ono naruava moralna
pravila i norme i ispoljava poremeaj u ponaanju. Poremeaj u ponaanju javlja
se u okviru socijalnog konteksta i ima kognitivne i afektivne komponente koje
ga uzrokuju. Deca sa poremeajem u ponaanju jesu impulsivnija (deluju bez
razmiljanja), manje pokazuju svoje emocije i ne mogu da ih kontroliu.

ZAKLJUAK

Dosadanja istraivanja, meutim, jo uvek nisu dala odgovor ko-
ji/koliki je uticaj govorno-jezikog oporavka i remedijacije u emocional-
no/bihevioralnom funkcionisanju dece sa komunikativnim poremeajima; kakav

PEDAGOGIJA, 1/04.
57
je uticaj psihoterapije na komunikativno i bihevioralno funkcionisanje dece sa
komunikativnim poremeajima; kako se logoped moe vie ukljuiti u rad sa
ovom decom i koji su najbolji modeli govorno-jezike terapije za decu sa emo-
cionalnim poremeajima i poremeajima ponaanja. Poremeaj ponaanja sa
svojom sloenom i viestrukom etiologijom, raznovrsnim klinikim manifestaci-
jama i jo uvek nedovoljno preciznom klasifikacijom, odnosi se na one pojave u
ponaanju koje izlaze iz okvira opteprihvaenih normi ponaanja odreene sre-
dine (agresivno, destruktivno, obmanjujue i protiv pravila ili devijantno pona-
anje) negativno utiui na skoro sve aspekte psihosocijalnog funkcionisanja
(porodino, socijalno, profesionalno, vrnjako). Kod ove dece nia neverbalna
inteligencija korelat je i indikator opteg deficita socijalnog rezonovanja i vaspi-
tno-obrazovne zanemarenosti. Akademska neuspenost, specifini jeziki pore-
meaji ili drugi razvojni poremeaji, slaba uhranjenost, zloupotreba alkohola i
droge, saobraajni udesi, prostrelne rane zadobijene u okrajima, udrueni su sa
poremeajima ponaanja. Do sada najei komorbiditet sa poremeajem pona-
anja pokazali su poremeaj panje sa hiperaktivnou, buntovnikoprkosni
poremeaj ponaanja, zloupotreba nikotina, droga i alkohola, depresija i pokuaji
suicida. Za dijagnostikovanje poremeaja ponaanja, za dobijanje informacija o
modelima ponaanja koriste se brojne skale i upitnici za roditelje, upitnici za
nastavnike i upitnici koje popunjavaju sama deca i adolescenti.


Literatura:

1. American Psychiatric Association (1987): Diagnostic and statistical manual of mental di-
sorders, third edition- revised. Washigton, DC;
2. American Speech-Language-Hearing Association (1988): Prevention of communication
disorders, Asha, 30,90;
3. Baker, L., & Cantwell, D.P. (1982a): Language acquisition, cognitive development and emo-
tional disorders in childhood. In K.E. Nelson (Ed.)Children's language (vol.3, pp.286-321).
Hillsdale, NJ : Lawrence Erlbaum Associates;
4. Baker, L., & Cantwell, D.P. (1982b): Psychiatric disorder in children with different types of
communication disorders. Journal of Communication Disorders, 15, 113-126;
5. Baker, L., & Cantwell, D.P. (1987a): Comparison of well, emotionally disordered and
behaviorally disordered children with linguistic problems. Journal of the American Academy
of Child Adolescent Psychiatry, 26, 193-196;
6. Baker, L., & Cantwell, D.P. (1987b): A prospective psychiatric follow-up of children with
speech /language disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 26, 546-553;
7. Baltaxe, C.A.M., & Simmons, J.Q. (1988a): Communication deficits in preschool children
with psychiatric disorders. Seminars in Speech and Language , 8, 81-90;
8. Baltaxe, C.A.M., & Simmons, J.Q. (1988b): Pragmatic deficits in emotionally disturbed
children and adolescents. In: R. Schiefelbusch & L. Lloyd (Eds.), Language perspectives (2
nd

ed., pp.223-253), Austin, TX: Pro-Ed;

PEDAGOGIJA, 1/04.
58
9. Beitchman, J.H., Nair, R., Clegg, M., Ferguson, B., & Patel, B.G., (1986): Prevalence of
speech and language disorders in children with speech and language disorders. Journal of
the American Academy of Child Psychiatry, 25, 528-535;
10. Beitchman, J.H., Nair, R., Clegg, M., & Patel, B.G., (1986): Prevalence of speech and lan-
guage disorders in 5-year-old kindergarten children in the Ottawa -Carlton Region. Journal of
Speech and Hearing Disorders, 51, 98-110;
11. Cantwell, D., (1987): The interrelationships of communication disorders, learning disorders
and psychiatric disorders. Child Psychiatry and Special Education Issues, Walter Beed Medi-
cal Center, Washington, DC;
12. Gualtieri, C.T., Koriath, U., Van Bourgondien , M., & Saleeby, N., (1983): Language disor-
ders in children referred for psychiatric services. Journal of the American Academy of Child
Psychiatry, 22, 165-171;
13. Mc Cauley, R., & Swisher, L., (1987): Are malttreated children at risk for speech or language
impairments? An unaswered question. Journal of Speech and Hearing Disorders, 52, 301-
303;
14. Paul, R., (1987): A model for the assesment of communication disorders in infants and tod-
dlers. Journal of the National Students Language Hearing Association, 15,88-105;
15. Prizant, B.M., Audet,L.R., Burke, G.M., Hummel, L.J., Maher, S.R., &Theadore, G.,: Comu-
nication disorders and emotional/behavioral disorders in children and adolescents. Journal of
Speech and Hearing Disorders, Volume 55, 179-192, May 1990;
16. Stevenson, J., & Richman, N., (1976): The prevalence of language delay in a population of
three-year-old children and its association with general retardation. Developmental Medicine
and Child Neurology, 18, 431-441;
17. Trapp, E.P. & Evan, J., (1960): Functional articulatory defect and performance on a nonver-
bal task. Journal of Speech and Hearing Disorders, 25, 176-180;
18. Waller, Sollod, R., Sander, E., & Kunicki, E., (1983): Psychological assessment of
speech/language disordered children. Language, Speech, and Hearing Services in Schools, 14,
92- 99;
19. Wetherby, A.M., & Prizant, B.M., (1988): Toward early detection of communication prob-
lems in infants and toddlers. Miniseminar presented at the Annual Convetion of the American
Speech-Language-Heraing Association, Boston.



Communicative, Emotional Disorders And Disorders of Children's And Adoles-
cents' Behaviour


Summary: Owing to the fact that disorders in children's language development
may affect other levels of development, there is a connection identified between commu-
nicative disorders, emotional disorders and behavioural disorders of children and
adolescents. There is a model described, which includes seven communicative
handicaps, and four models, which show that there is a connection between
communicative disorders and behavioural disorders. Identifying communicative
disorders and disorders of behaviour and/or emotions, intervention must be based on
multi disciplinary model, and all aspects of children's development and adaptive
functioning must be taken into consideration, as well as the child's tendency to
externalise reaction on psychological stressors, which may result in aggressive and

PEDAGOGIJA, 1/04.
59
stressors, which may result in aggressive and negative behaviour or repressive reac-
tions, which again may be manifested in anxiety, social withdrawal and/or depression.
Children and adults with behavioural disorders express hyper activity, aggression, nega-
tive state, whereas children and adolescents with emotional disorders express anxiety,
phobias and various other forms of depression. But, children with visible behavioural
disorders who also have communicative disorders are not diagnostics properly very of-
ten, and they may be categorised within the group of children with behavioural disor-
ders or inadequate emotional development. This is why communicative disorders are
very often neglected which may be directly involved in development and permanency in
behavioural disorders and emotional reactions. Also, there are unidentified disorders
with more subtle language deficiencies, whereas obvious disorders of language fluency
and articulation disorders are more easily identified and articulated. At the same time
appearance of communicative disorders and behavioural disorders and/or emotional
reactions significantly influence therapeutic strategies and contents and context of
treatment.

Key words: communicative, emotional, behavioural disorders, children adoles-
cents.