Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA

1
18/2014
prill
Nisma pr KOMRA
2
CIP -
,
341.322.5(497.1)"1991/1999"
GLAS
!Glas Inicijative za Rekom. - Beograd :
Inicijativa za REKOM, 2012 (Beograd :
Publikum). - 28 str. : fotogr. ; 21 cm
Tira 1.000
ISBN 978-86-7932-048-3
1.
a) - - 1991-1999
COBISS.SR-ID 193321996
IMPRESSUM
!Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj.
T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org.
Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n prolin Facebook: http://www.facebook.com/
ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA
Kontakti:
email: oce@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
1
PRMBAJTJA
HYRJE
!Themelimi i KOMRA-s po bhet evident/i mundshm..................2
AKTUALE
!Vrapoj pr KOMRA-n n maratonn t Prishtins, Shkupit dhe Beogradit..................5
!Koalicioni pr KOMRA ka biseduar me peshkopin Grigorie.................6
!Veterant dhe pajtimi n rajonin e ish-Jugosllavis..................8
!Narcis Misanoviq: !Pajtimi sht nj bim, t ciln prher duhet ta ujisim ..................9
!Spasoje Kulaga: Veterant duhet t jen t prfshir n procesin e ndrtimit t
paqes.................12
!Zvonko Luci: Pajtimi i frenon interesat e politiks dhe t elits s
korruptuar ..................15

!Gani Balaj: Pranimi i fajit sht parakusht pr paqe................19
!Dalibor Trajkoviq: Puna me t rinjt sht rruga drejt pajtimit ................21

!Boro Kitanoski: Mirkuptimi shtyll e paqes s qndrueshme...............24

!Slagjana Bukovac: Misteret e shndetit psikik................26
DREJTSIA NDRKOMBTARE TRANZICIONALE
!Ushtart amerikan n krkim t paqes n Vietnam................30

INTERVJU: Lea David
!Veterant duhet t jen pjes e procesit t ndrtimit t paqes.................32
Komisioni Evropian. Ky dokument sht publikuar me mbshtetjen fnanciare t
Bashksis Evropiane. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e
Koalicionit pr KOMRA dhe Fondit pr t drejtn Humanitare si barts t projektit
dhe n asnj rrethan nuk konsiderohet refektues i pozicionin t Bashkimit
Evropian.
Nisma pr KOMRA
2
Para tet vitesh, n muajin maj t vitit 2006, n Forumin e par pr drejtsi tranzicionale
n vendet postjugosllave, ka lluar debati rajonal i shoqris civile mbi ballafaqimin
me t kaluarn n kontekst t potencialit, t t arriturave dhe kuzimeve t drejtsis
penale, t nevojs s viktimave q t dihet dhe t mbahet mend se far i ka ndodhur
secilit individualisht dhe t obligimeve t shteteve q ta pengojn prsritjen e krimit. N
takimin e prmendur, familjet e t pagjeturve t parat e kan dhn prkrahjen pr qasjen
rajonale dhe pr nismn pr themelimin e komisionit rajonal zyrtar, me besimin e thell
q komisioni i prbashkt ka forc m t madhe q ti kontribuoj zbulimit t s vrtets
mbi fatin e personave t pagjetur dhe varrezave masive se sa organet nacionale. Prkrahja
e fort pr themelimin e Komisionit zyrtar Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e
lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut ka arritur edhe nga viktimat q
kan mbijetuar dhe dshmitart e krimeve t lufts, t cilt, me dshmit e tyre n gjykimet
pr krime t lufts, e kan shijuar se gjykatorja nuk sht vend pr zrin e viktimave dhe pr
tregimin e s vrtets personale mbi padrejtsit e bra.
Gradualisht, n debatet e shoqris civile, gjat katr viteve, sht kristalizuar qndrimi se
Komisioni, i quajtur KOMRA, duhet t jet komision ndrshtetror i cili, midis t tjerash,
do t bj regjistrin emr pr emr t civilve, t ushtarve dhe t policve, t cilt e kan
humbur jetn n luftra dhe n lidhje me luftrat n periudhn e viteve 1991-2001, regjistrin
e vendeve t burgosjeve dhe t personave, t cilt n mnyr t paligjshme jan burgosur si
dhe t personave t cilt i jan shtruar torturimit. Debati, q njihet si procesi konsultativ,
rezultoi me disa shtje t tjera t dobishme. Nj antare e shoqats s familjeve t viktimave
ka qen krenare q ka msuar pr t dgjuar t tjert, derisa nj pjesmarrs tjetr, po ashtu
nga shoqatat e viktimave, i ka ndrprer mendimet pr t tjert si t qenit armiq, pasi q

!Themelimi i
KOMRA-po
bhet evident/i
mundshm
Natasha Kandiq
Foto: Vreme
HYRJE
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
3
sht reale q t
drguarit ta kryejn
punn e tyre n muajin
maj t vitit 2014 dhe q
n muajin qershor ta
prezantojn dokumentin
Ndryshimet e Propozim
Statutit t KOMRA-s.
i ka dgjuar rrmet e tyre, se far iu ka ndodhur gjat lufts. Pjesmarrsit e shumt t
shoqatave t viktimave kan pasur nj rezistenc ndaj pjesmarrjes dhe krijimit t Propozim
Statutit t KOMRA-s, duke u arsyetuar se nuk e kan dijen e duhur pr kt. Me koh jan
br t sigurt se viktimat jan m t thirrurat pr t treguar nevojat dhe t priturat e tyre.
Nj ngjarje e madhe ka qen Kuvendi i Koalicionit pr KOMRA, i dats 26 mars t vitit
2011, kur sht miratuar Propozim Statuti i KOMRA-s. Pastaj peticionin pr themelimin e
KOMRA-s e kan nnshkruar 543.000 qytetar t vendeve post-jugosllave.
Bartja e procesit KOMRA nga niveli civil n nivelin politik sht
treguar si nj sd e rnd. Ka qen e leht t merret prkrahja
verbale politike posarisht n kontekst t 543.000 nnshkrimeve t
peticionit pr themelimin e KOMRA-s. Megjithkt, nga miratimi
i Propozim Statutit t KOMRA-s e deri n llim t puns s Grupit
Rajonal t Ekspertve, t cilin e kan prbr t drguarit personal
t kryetarve t shteteve/Presidencs s B dhe H, kan kaluar dy
vite. N pajtim me marrveshjen me Koalicionin pr KOMRA dhe
kryetart e shteteve/Presidencs s B dhe H, t drguarit e kan marr
detyrn pr t analizuar Propozim Statutin e KOMRA-s nga kndi i
mundsive juridike dhe kushtetuese t secilit vend individual pr themelimin e KOMRA-s.
Kryetari i Kroacis e ka emruar Zllata Gjurgjeviqin, profesoresh e rregullt n Fakultetin
Juridik t Universitetit t Zagrebit; kryetari i Serbis e ka emruar gjyqtarin e Gjykats s
Apelit Sinisha Vazhiqin; kryetari i Maqedonis e ka emruar Luben Arnaudskin, antar i
kabinetit t tij; kryetari i Malit t Zi e ka emruar dekanen e Fakultetit t Shkencave Politike
n Podgoric dhe kshilltaren e tij personale pr t drejtat e njeriut dhe t pakicave, Sonja
Tomoviq-Shundiqin; presidentja e Kosovs e ka emruar kshilltarin e saj personal pr
shtje ligjore Selim Selimin; antari i Presidencs s B dhe H Bakir Izetbegoviq e ka
emruar Aljosha amparn, nnkryetarin e Sarajevs, kurse antari i Presidencs s B dhe
H Zheljko Komshiq e ka emruar Goran Mihaljeviqin, ekspertin ligjor pr bashkpunim
me Tribunalin e Hags. Kryetari i Sllovenis dhe antari serb i Presidencs s B dhe H ende
nuk i kan emruar t drguarit e tyre pr KOMRA-n.
Takimi i par i t drguarve, pa pjesmarrjen e t drguarit t presidentit t Maqedonis,
sht mbajtur n datn 6 shtator t vitit 2013, tjetri n datn 27 tetor t vitit 2013, kurse i
treti n datn 8 mars t vitit 2014. sht realiste q t drguarit ta kryejn punn n muajin
maj t 2014 dhe q, n gjysmn e par t muajit qershor, kryetarve t shteteve/Presidencs
s B dhe H tua prezantojn dokumentin Ndryshimet e Propozim Statutit t KOMRA-s, t
cilat, sipas mendimit t tyre, e mundsojn themelimin e KOMRA-s. Kryetart/Presidenca e
B dhe H kan t drejt n ndryshimet plotsuese t dokumentit e, pastaj, m s voni deri n
llim t muajit shtator t vitit 2014, ta informojn Koalicionin dhe publikun mbi mundsit
juridike dhe kushtetuese t themelimit t KOMRA-s. Duke qen se sht fala mbi
ndryshimet e Propozim Statutit t KOMRA-s, Koalicioni sht i obliguar pr t shqyrtuar
dhe pr t vlersuar harmonizimin e ndryshimeve me objektivat dhe detyrat e KOMRA-s,


Nisma pr KOMRA
4
t cilat Kuvendi i Koalicionit pr KOMRA
2
i ka votuar si standardi minimal i prkrahjes
pr propozimin ndrshtetror pr mandatin e KOMRA-s. Pastaj, procesi KOMRA bhet
projekt ndrshtetror, kurse Koalicioni pr KOMRA do t vazhdoj me regjistrin e
viktimave t lufts dhe t vendeve t burgosjes s civilve dhe t burgosurve t lufts, me ka
drejtprdrejti do ti kontribuoj realizimit t detyrave themelore, t cilat asnjher nuk kan
qen objekt i kundrshtimit dhe i kritiks.
N kontekst t bashkpunimit rajonal, themelimi i KOMRA-s po bhet evident. Prkrahja
nga institucionet ndrkombtare t drejtsis penale sht e pa rezerv. Kryetari i Tribunalit
t Hags, gjyqtari Teodor Meron, koht fundit fuqishm e ka prkrahur
3
themelimin
komisionit rajonal pr vrtetimin e s vrtets: Mandati i Gjykats Ndrkombtare sht
i kuzuar n vrtetimin e prgjegjsis individuale t personave t akuzuar pr krime t
caktuara t rnda t kryera n hapsirn e ish-Jugosllavis. GJNPJ, megjithkt, nuk mund
t shrbej as si e vetmja e as si mnyra m e rndsishme pr shrimin e plagve t lufts, t
krijuara nga koniktet, t cilat kan ndodhur. N vend t ksaj, puna e saj mund t shrbej
si kontekst pr diskutime m t gjera dhe pr plotsimin e prpjekjeve, t cilat drejtprdrejt
jan t drejtuara nga pajtimi, si jan komisionet pr vrtetimin e s vrtets n nivel rajonal,
nacional ose ndrkombtar, programet pr vrtetimin e pikpamjeve t prbashkta mbi
historin dhe ngjashm.
2 Kuvendi i Koalicionit pr KOMRA, 26 mars 2011, kur sht miratuar Draft Statuti i KOMRA-s.
3 Danas, 26 mars 2014.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
5
AKTUALE
Koalicioni pr KOMRA fton qytetart q t marrin pjes n aksioninVrapoj pr KOMRA-n,
si nj segment prbrs i maratons n 2014, t Prishtins, Shkupit dhe Beogradit.

N vitin 2014 Koalicioni pr KOMRA do t marr pjes n Maratonn e Prishtins q
do t mbahet m 11 maj, n po t njjtn dit Maratona e Shkupit do t mbahet prmes
aksionitVrapoj pr KOMRA-n.Para ktyre ngjarjeve t veanta t maratonave, Koalicioni
do t marr pjes n maratonn e Beogradit, m 27 prill.

Koalicioni pr KOMRA ka marr pjes n Maratonat e Sarajevs, Zagrebit, Podgorics dhe
Lubjans vitin e kaluar, duke mbledhur m shum se 300 vrapues, veanrisht t rinjt, t
cilt vrapuan 5 kilometra gjat aksionitVrapoj pr KOMRA-n.
!Vrapoj pr
KOMRA-n n
maratonn
te Prishtins,
Shkupit dhe
Beogradit
Nisma pr KOMRA
6
Delegacioni i Koalicionit pr KOMRA sht takuar n datn 6 Prill t vitit 2014 me
peshkopin hercegovinas pr rajonin e zahumljes Grigorin n selin e asaj famullie. Vizita
sht organizuar me qllim t prforcimit t prkrahjes s kishave dhe t bashksive fetare
pr Nismn pr themelimin e KOMRA-s.
Qasja selektive ndaj viktimave sht problem dhe sht tejet e rndsishme q secila
viktim ta ket emrin e saj, e ka theksuar peshkopi Grigorie. Ai e ka shprehur dshirn dhe
gatishmrin pr t ndihmuar n mnyr q Milorad Dodik, kryetar i Republika Srpska, t
pranoj delegacionin e KOMRA-s dhe e ka propozuar t drguarin e vet n at koalicion.
Ai e ka premtuar prkrahjen n procesin e institucionalizimit t mtejm t KOMRA-s dhe
i ka prkrahur prpjekjet e deritashme t Koalicionit pr t emruar viktimat e lufts s
fundit, sepse kjo sht, si e ka cekur ai, n interes t t gjitha viktimave pa marr parasysh
besimin ose kombin.
Duke e njohur peshkopin Grigorie me efektin e veprimit t deritashm t Koalicionit pr
KOMRA-n, Natasha Kandiq, koordinatore rajonale e ktij koalicioni, e ka theksuar se
gjithsejt dy kryetar n rajon nuk i kan emruar prfaqsuesit e tyre n Grupin Rajonal
t Ekspertve pr KOMRA-n, i cili do t analizoj Statutin e KOMRA-s n kontekstin e
mundsive juridike dhe kushtetuese t secilit vend individual n rajonin e ish RSFJ-s. Tash
pr tash, ata jan antari i tret i presidencs s B dhe H, Nebojsha Radmanoviqi dhe
kryetari i Sllovenis Borut Pahor.
Komisionet e veanta pr hetimin e t pagjeturve dhe qendrat shtetrore kombtare si
dhe regjistrimi i viktimave kurrsesi nuk jan n kundrshtim me objektivat e KOMRA-s,
sepse do ti ndihmonin komisionit t ardhshm ndrshtetror n vrtetimin e fakteve, ka
theksuar Kandiqi.
!Koalicioni
pr KOMRA
ka biseduar me
peshkopin
Grigorie
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
7
Delegacionin e KOMRA-s e kan prbr: Natasha Kandiqi, koordinatore rajonale e procesit
KOMRA, Xhenana Karup-Drushko, avokuese publike e Nisms pr KOMRA, Dragan
Pjeva, antar i Koalicionit pr KOMRA dhe Nikolla Knezheviq, koordinator rajonal i
Koalicionit pr KOMRA-n pr marrdhniet me bashksit fetare.
Nikolla Knezheviq dhe Natasha Kandiq n bised me peshkopin Grigorie dhe murgun Radivoje Krulj
Foto: Koalicioni pr KOMRA
Nisma pr KOMRA
8
N shtetet e krijuara nga shprbrja e RSFJ-s, nj nga pasojat e lufts sht edhe nj numr
jashtzakonisht i madh i veteranve dhe i pjesmarrsve n luft, t atyre vullnetar dhe
dhunshm t mobilizuar, i pjestarve t formacioneve shtetrore, por edhe i pjestarve
t grupeve joformale. Numri i tyre i sakt nuk sht i njohur, por mund t supozohet se
n t gjitha shtetet jan rreth nj milion e gjysm. Ky numr jashtzakonisht i madh i ish
pjesmarrsve n luft n asnjrin prej vendeve nuk sht i knaqur me pozitn e vet shoqrore
dhe me qasjen ndaj t t drejtave sociale. Edhe pse shpesh ky grup prjetohet si nacionalist
dhe me prirje ekstremiste, n mesin e veteranve n t gjitha vendet ka shum t till, t cilt
pas lufts jan angazhuar n aksione paqsore dhe t cilt fuqishm zotohen pr riprtritjen
e marrdhnieve t mira fqinjsore dhe pr ndrtimin e paqes s qndrueshme. Kt numr
t !Zrit t Nisms pr KOMRA ia kemi kushtuar tems s pajtimit rajonal dhe mundsive t
kontributit t veteranve n kt proces. Intervistn me veteranin nga Kosova e ka br Nora
Ahmetaj, kurse intervistat e tjera i ka br Jelena Grujiq Zindoviq.
!Veterant
dhe pajtimi
n rajonin e
ish-Jugosllavis
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
9
E gjith bota ime normale ka pushuar s ekzistuari n datn 17 qershor t vitit 1992, kur
n pjesn time t qytetit, saktsisht n orn 3:45 t mngjesit, kan hyr disa pjestar t
njsive speciale me tanke dhe transportues me detyrn pr t pastruar at pjes t Sarajevs,
q sht afr aeroportit. Na e kan djegur banesn, m sht vrar vllai, pastaj edhe babai,
kshtu q, edhe pse kam qen n moshn 11 vjeare, menjher jam prfshir n Armatn
e B dhe H thot Narcis Mishanoviqi, kryetar i Shoqatave t Lufttarve t Demobilizuar
t komuns Novi Grad n Sarajev, i cili an e knd rajonit sht i njohur si lufttari m i ri i
demobilizuar n Bosnj e Hercegovin.
Ai thot se, pasi q i jan vrar t gjith antart meshkuj t familjes, ka
qen i gatshm q edhe vet t vritet , sepse nuk ka pasur zgjedhje tjetr
pos t mbroj familjen e tij, vendlindjen dhe shtetin.
Edhe pse kam humbur shum, kjo nuk m jep mua kurrfar t drejte q
t urrej, kjo mua m nxit q un tiu siguroj pasardhsve t mi, po edhe t gjith qytetarve
t tjer t vendit ton, q kurr m t mos prsritet dika e till dhe q kurr askush t mos
prjetoj at q e kam prjetuar un dhe q si fmij t mos ket nevoj t marr pushkn q
t mbronte jetn lakuriqe e thekson ai.
Prse sht pr ju aq e rndsishme prkrahja pr KOMRA-n?
Kur ka pasur polemika nse veterant duhet t marrin pjes n KOMRA, un kam thn
Po, sepse pa veteran KOMRA nuk mund t ekzistoj. Nuk i kan prgjakur duart t gjith
veterant. Un i ndaj veterant n dy lloje n at lloj i cili ka qen i detyruar t hyjn n
luft, n mesin e t cilve jam edhe un, dhe n ata q kan shkuar n luft q t plakitin
dhe t vrasin, dhe ata jan t ashtuquajturit veteran. Pr fat t keq, n seciln luft ka edhe
Narcis Mishanoviq, Bosnja
dhe Hercegovina;
Veteran i Armats s
Bosnje dhe Hercegovins;

!Pajtimi sht nj bim,
t ciln prher duhet ta
ujisim
!
Narcis Mishanoviq
Foto: factum.com.hr
Pr mua pajtimi sht
nj bim, t ciln
prher duhet ta
ujisim.
Nisma pr KOMRA
10
t till. Veterant e ndershm po ashtu jan viktima. Sepse un nuk sht dashur t prjetoj
at q e kam prjetuar. Dhe nse dikush ka t drejt q ta krkoj paqen dhe pajtimin nga
udhheqsit tan n kt vend, ather a nuk jemi ne ata. N B dhe H ka m s shumti pun,
vendi yn, fatkeqsisht, ka qen epiqendra e psimit t t gjith popujve. Mund t asim mbi
kt edhe me an t t dhnave statistikore, t tilla fatkeqsisht ka mjaft, por le t gzohen,
ata t cilt kan psuar m pak. Un jam avokat i asaj se duhet t vrtetohet me saktsi se
far ka ndodhur dhe se si ka ndodhur, dhe kt ta bjn njerzit e profesionit. Kjo sht
jashtzakonisht e rndsishme, t zgjidhen t gjitha mdyshjet, t mbyllen t gjitha shtjet
e hapura, q t mos ket m luftra t tilla. Ja, sot, t gjith jetojm s bashku dhe Zoti le ti
mshiroj t gjitha viktimat. Por ja, politika ka luajtur me ne. Komuna Novi Grad, Sarajev,
t ciln e mbulon organizata t ciln e udhheq, sht komuna m e madhe n B dhe H, dhe,
kshtu, edhe numri i lufttarve t demobilizuar sht i madh, RRETH 25 000 njerz. N vet
organizatn ka mbi 15 000. Po i bjm trysni pushtetit q t prmirsoj pozitn e njerzve t
till si dhe t invalidve dhe t antarve t familjeve t lufttarve t rn. E dini, i pari n
luft, i fundit n paqe, kan ardhur protert e lufts, njerz t cilt nuk jan meritor pr
kurrgj, ata sot vendosin mbi ne, ata po e udhheqin kt shtet dhe pasurohen. Sot deputeti
i parlamentit i ka RRETH 6 000 marka, kurse nna e nj lufttari t rn e ka pensionin 312
marka ose pr dy t vrar 516 marka. Kjo sht katastrof. Ka aq shum probleme, saq un
tashm nuk e di se ka sht e menur t bhet.
ka sht ajo q nj person e bn q t jet i gatshm pr pajtimin, kurse nj person
tjetr jo?
Sipas prvojs sime t thell, t gjith ata veteran t fort, t cilt
nuk e duan pajtimin, kan qen bandit, hajna dhe proter t cilt n
luft dhe nga lufta kan pasur ndonj dobi. Kta jan ujqrit e lufts.
Njerzve t till kjo situat iu prgjigjet, ata edhe m tutje pasurohen mbi at dhe pikrisht
pr shkak t ksaj i prfaqsojn qndrimet e forta. Ata, madje, marrin dhe udhzojn
lidhur me at se far qndrime duhet t shtyhen dhe aty prher punojn linjat e nxehta
me politikant. Situata e ktill nuk i prgjigjet fare qytetarve t ndershm, normal, dhe
ata e kan kapeln plot me sherre e me urrejtje. Nuk mund ta imagjinoj q, kushdo q sht
normal, dshiron pr t varrosur do dit 400 ose 500 njerz. Ujqrit e lufts kan qen
pakic, por, fatkeqsisht, ata ia kan marr ann peshojs.
far vendi shihni pr veterant n proceset e pajtimit?
N llim, rezistenca e viktimave kundr veteranve ka qen shum e madhe. Dhe at
madje i t gjitha viktimave kundr t gjith veteranve. Ka pasur nevoj pr koh, por sht
kuptuar njerzit, t cilt nuk i kan prgjakur duart, kan vend gjithkund dhe sht tejet e
rndsishme q t jen pjes e gjith asaj. Imagjinojini fmijt tan se si reagojn kur shohin
se tre veteran, t cilt deri von kan shtn njri n tjetrin, kurse tash mund t ulen n nj
tryez dhe t asin mbi paqen dhe pajtimin dhe e vn n pah se lufta m nuk ndodh. Pr
mua, ky efekt, t cilin ne e kemi mbi njerzit e rinj, sht m i rndsishmi. Q n ato kokat
Pa veteran KOMRA
nuk mund t ekzistoj.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
11
Imagjinojini fmijt tan se
si reagojn kur shohin se tre
veteran, t cilt deri von
kan shtn njri n tjetrin.
e tyre t reja t hyj informacioni i njmendt, dhe jo e keqja dhe urrejtja. Tre veteran, t
cilt mund t ulen n t njjtn tryez, kjo sht nj porosi e fort mbi pajtimin. E dyta, po
ashtu jashtzakonisht rndsishme ka mjaft veteran, t cilt kan par dika, t cilt e
din se kush e ka kryer krimin ose e din se ku sht vendi i ndonj varreze masive. Dshiroj
q gjithkund t kemi vend pr kuti, n t cilat veterant munden n mnyr anonime t
vendosin porosin mbi at se ku dhe ka ka ndodhur gjat kohs s lufts, q ti animojm
veterant pr ta br kt, q tiu ndihmojm familjeve pr ti gjetur m t dashurit e tyre.
Dhe prmes ksaj pjese, veterant dhe organizatat e tyre mund t bjn shum, sepse pr
pajtimin secili mundet n hapsirn e tij t veprimit t bj shum. Pikrisht pr shkak t
ksaj kam konsideruar q nga llimi dhe q nga themelimi i KOMRA-s se veterant mund t
kontribuojn shum. do trup i gjetur do t thot shum, e po ashtu edhe shembulli, t cilin
me an t sjelljeve t tyre ua japin t tjerve.
Si do ti vlersonit marrdhniet midis popujve tash pas lufts?
Kur i dgjon politikant dhe e shikon televizionin, do t
thosha se askush nuk e do asknd, por un prher udhtoj
npr gjith Bosnjn dhe gjith ish-Jugosllavis dhe askund
nuk kam prjetuar kurrfar gjje t keqe. Njerzit e vegjl
funksionojn shklqyeshm, duke pasur parasysh se sa shum
na jan prishur shtetet, para s gjithash ekonomikisht. T gjithve bashku iu krcasin
zorrt dhe kjo sht ajo e prbashkta, q do t duhej t na bashkonte, pr ta prmirsuar
gjendjen. Kjo edhe ka lluar t ndodh n B dhe H, dhe askund kurrfar j nga nacionalja n
protesta nuk ka pasur. Ndoshta ka pasur parti politike, t cilat jan prpjekur q gjith kt
ta shfrytzojn, por protestat n mnyr iniciale kan qen fryma e njmendt e popullit. Ka
urrejtje brenda nj numri t vogl t njerzve, por nuk ka vend ku nuk ka t till n cilindo
vend n bot.
ka sht e prbashkt pr veterant rajonit, a ka dika q i dallon ata n mes vete?
T gjith veterant i mundojn pikrisht t njjtat probleme njerzit para lufts i kan
pasur punt e tyre, jett dhe pozitat e tyre, kan hyr n luft dhe gjith at q e kan pasur
pas lufts e kan humbur. Kta jan njerz t ndershm, t cilt e kan mbrojtur popullin e
vet dhe tash jan aty ku jan. Firma t shitura, vende pune t humbura, thjesht askund nuk
mund ti gjesh n hartat e atyre shoqrive. Askush nuk pyet sesi do tia dalin ata m tutje
dhe as q kujdeset kush pr ta. T gjith ne i kemi problemet e njjta sociale. E kemi edhe
vshtrimin e njjt drejt t s ardhmes. Flasim se lufta ka qen nj marri e madhe, se e gjith
ajo ka qen plotsisht e panevojshme dhe mnyra e till e vshtrimit sht ajo q, po ashtu,
na lidh neve. Dhe kemi punuar shum n kt drejtim, dhe me kt vshtrim kemi dal drejt
bots s bardh dhe kemi folur pr kt. Besoj se kemi pasur mjaft efekt. I kemi vizituar
edhe vendet e vrasjes s viktimave civile t t gjith popujve, jemi prulur para tyre, kemi
vn lule, kemi shprehur ngushllimet tona pr t gjitha familjet.
Nisma pr KOMRA
12
ka sht pr ju pajtimi?
Pr mua pajtimi sht nj bim, t ciln prher duhet ta ujisim. Secila marrdhnie
midis njerzve duhet t mbahet dhe, s kndejmi, edhe ne duhet prher t punojm
n marrdhniet tona. Duhet madje edhe n shkolla ta fusim temn e pajtimit, duhet
vazhdimisht t punojm n kt drejtim. T gjith dim se far ka br Gjermania n
Luftn e Dyt Botrore dhe, ja, edhe sot e ksaj dite punon n temn e pajtimit dhe pr kt
ndan mjete t mdha.
Kur pyesni se far mund t bjn veterant, ather e shtroni pyetjen se ka mund t
bj m shum deri n fund t jets s tij, njeriu i cili i ka 40 vite. Nj numr aq i vogl i
veteranve kan mbi 60 vite. Kta njerz, t cilt ende jan t ri, jan me nj prvoj lufte,
t ciln nuk do t dshironin askujt ti prsritet dhe kjo mund t shfrytzohet. Natyrisht,
parakusht i puns me ta sht q ta kalojn procesin e ballafaqimit me t kaluarn e tyre
vetjake, por ky sht proces, npr t cilin duhet t kaloj edhe grupi etnik, t cilit i takojn,
sepse vetm ashtu procesi i gjithmbarshm i ndrtimit t paqes mund t jet i br njmend
n mnyr cilsore, thot Spasoje Kulaga, nj nga veterant m aktiv n Republika Srpska
Spasoje Kulaga, Bosnja
dhe Hercegovina
Veteran i Republiks
Serbe
!Veterant duhet t jen
t prfshir n procesin
e ndrtimit t paqes
!
Spasoje Kulaga
Foto: arkivi personal
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
13
dhe n rajon. N kuadr t Rrjetit NPR (Nisma Paqsore Rajonale), ai punon me veterant
e lufts dhe me grupet e tjera shoqrore n zhvillimin e tolerancs prmes formave t
ndryshme t dialogut. Kulaga et mbi at se si veterant mund ti kontribuojn parandalimit
t dhuns midis t rinjve si dhe n parandalimin e konikteve eventuale t s ardhmes. Ai
m shum se dhjet vite merret me temat n lidhje me ballafaqimin me t kaluarn. sht
invalid me shkall njqind pr qind t invaliditetit.
Deri ku sht arritur, sipas mendimit tuaj, n ndrtimin e paqes n rajon?
S pari do ta shtroja pyetjen se prse disa organizata, qeveri
t veanta, lokale dhe ndrkombtare, i shmangen puns
me veterant e lufts. Kjo sht nj pyetje, pr t ciln ne
veterant shpesh debatojm n mes vete. Veterant jan t
organizuar nprmes t shoqatave me qllim t realizimit t
t drejtave t tyre sociale e, megjithkt, jan t prfshir
n mnyr t pamjaftueshme n procesin e ndrtimit t paqes. Kjo sht nj thik me dy
tehe. Popullata e veteranve t lufts n t gjitha vendet, t cilat jan krijuar nga shprbrja e
Jugosllavis, sht e madhe.
Veterant, n kohn e lufts, kan qen nn ndikimin e tmerrshm t nacionalizmit. Nse
nuk do t punojm me ta ne q merremi me pajtimin, dikush tjetr do ti shfrytzoj pr
dika tjetr. Nse prap i marrin nacionalistt, do t krijojn nga ata nacionalist edhe m
t kqij. Veterant jan krijuar n luft dhe pr kt arsye nuk guxohet t lejohet t jen t
hedhur n margjina t procesit t ndrtimit t paqes. Ata nuk jan lufttar profesionist t
lufts ata jan nga fabrikat, nga bujqsia, kan shkuar n luft dhe jan br lufttar. Dhe
q nga koha kur jan kthyer, nuk kan ku t shkojn. Duhet disi q ti kthejm n shoqri, q
ta punojn pjesn e vet t puns, prej t cils mund t jetojn. Kur iu ndihmojm atyre, ne iu
ndihmojm edhe familjeve t tyre, i ndihmojm edhe bashksis, n t ciln jetojm, dhe i
kontribuojm pajtimit.
far jan prvojat tuaja gjat puns me veterant?
N llim kemi punuar me grupet pr prkrahje t veteranve, pikrisht at pjesn e
ballafaqimit vetjak. I kemi intervistuar veterant e lufts, t cilt kan qen t harruar n
margjina, i kemi prfshir dhe i kemi sjell n pozit q t jen kreativ, t vihen n lvizje.
Pastaj e kemi lluar programin, i cili bazohet n shfrytzimin konstruktiv t prvojs
s veteranve, t ciln e punojm n qendrn pr Traumn e Lufts n Novi Sad. I kemi
formuar grupet e veteranve dhe i kemi edukuar, s bashku me puntort social, me
psikologt dhe aktivistt. Pastaj kemi vazhduar q t punojm puntori mbi parandalimin e
dhuns n shkollat e mesme n bashkpunim me organizatat joqeveritare, t cilat tubojn
t rinj.
N masn m t vogl kemi punuar me grupet e pastra etnike t t rinjve. E kemi pasur
edhe puntorin me grupin, n t cilin shumica ka qen e kombsis boshnjake. T rinjt,
Ekziston nevoja pr pun n
temn e ballafaqimit me t
kaluarn n nj kontekst t gjer
shoqror, n mnyr q t gjith
ne q kemi mbijetuar.
Nisma pr KOMRA
14
sipas rregullit, pasojat, t cilat lufta i ka ln n veterant, i kan njohur nga ngjarjet q
kan ndodhur n familjet e tyre. Kan krkuar shpjegime, posarisht pr dhunn t ciln
shpesh e shohin n ambientin e tyre m t afrt. Kur hapet ajo pjes, kur ata shtrojn pyetje,
aty sht vshtir pr ta mbyllur puntorin. Lufta i ka ln pasojat n familjet e tyre, qoft
nse kan qen pjestar t Armats s Bosnjs e Hercegovins apo t Kshillit Kroat t
Mbrojtjes. N fund t ktyre dialogve, na ka ndodhur edhe t thon ne gjat gjith kohs
e kemi pasur vetm nj rrm, kurse tash po dgjojm kur ju po isni pr vuajtjet, t cilat ju
i keni prjetuar nga ushtria jon.
Tash punojm n krijimin e ekipeve shumetnike t
veteranve dhe mund t punohet shum me prvojat e
atij lloji, pa kurrfar promovimi t gjrave t cilat mund ta
fyenin dik, por, prkundrazi, me vlerat t cilat promovojn
idet paqsore. Dshirojm t tregojm se sht e mundur
t punohet bashk, edhe pse kemi qen n ant e kundrta.
T rinjt do t ken aty disa perspektiva. Neve na takon q tua prezantojm prvojat tona,
kurse ata tashm jan njerz t pjekur, t pjekur mjaft sa pr t nxjerr dika nga e gjith ajo.
Ekziston nj interesimi i madh pr ato puntori dhe, besoni, kudo ku kemi qen, ka pasuar
ftesa q prap t shkojm tek ta.
Si e trajtoni faktin q t rinjt, me t cilt punoni n Republika Srpska t Federats s B
dhe H, e lartsojn botn e jashtme m shum se sa disa vende t tjera t Evrops?
Kemi qen n luft dhe i kemi br keq njri-tjetrit, kemi luftuar. sht normale q t
shtroni pyetjen kan kaluar 18 ose 20 vite, kur do t prfundoj kjo? Shikojeni nj nn
nga cilido popull n B dhe H, e nj nn e cila e ka humbur t birin e saj. Ajo jeton, por ende
sht n at faz sa q nuk mund ta tejkaloj dhimbjen, pa marr parasysh nse nj serb,
boshnjak ose kroat ia ka vrar fmijn. Ka shum njerz, t cilt jan plagosur. Ka shum
njerz, t cilt kan qen n luft. Ka shum njerz, t cilt jan politikisht aktiv, kurse e
kan prvojn e till t lufts. E tr kjo situat me mediat, dhe me gjith kt skamjet t
prgjithshme, t gjitha kto jan elemente, q e mbajn gjendjen ekzistuese. N Federatn
e B dhe H i kemi dy hyrje n nj shkoll pr grupet e ndryshme etnike, i kemi qytetet e
ndara, nj aparat shtetror t komplikuar. Dhe kur shikojm se kur do t lulzoj ky proces i
pajtimit, duke i par t gjitha kto elemente, ky moment ende sht larg.
Shpesh edhe brenda sektorit joqeveritar ka edhe t till q ndodhen aty jo pr shkak
t vet ideve t pajtimit, por pse din t shkojn pas interesave personale dhe, pastaj, e
shtrembrojn t gjith at rrm. Besoj se shumica, e cila punon n procesin e pajtimit,
sht e sinqert, dhe se mendon edhe pr veterant.
A e prkrahni nismn pr themelimin e KOMRA-s?
T rinjt, sipas rregullit,
pasojat, t cilat lufta i ka ln
n veterant, i kan njohur
nga ngjarjet q kan ndodhur
n familjet e tyre.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
15
Besoj se KOMRA nuk i ka vshtruar t gjitha aspektet e bashkpunimit me t gjitha palt
n B dhe H. Prse nuk mund ta gjeni dik nga organizatat e veteranve n RS, i cili t
bashkpunoj dhe q edhe ju t bni dika me ta? Shum veteran, t cilt vijn nga RS, jan
njerz t ndershm, shum prej tyre si edhe ata nga Armata e B
dhe H nuk kan asgj n xhepat e tyre e, megjithkt, thjesht, e
prkrahin kt ide paqsore. Ekziston nevoja pr pun n temn
e ballafaqimit me t kaluarn n nj kontekst t gjer shoqror, n
mnyr q t gjith ne q kemi mbijetuar, t msojm dika nga
ajo dhe ta parandalojm q sot/nesr t mos na prsritet neve e
posarisht jo ktyre fmijve tan.
N thelb, nj i njjti ekip i vitit 1991 ka nj kontroll t fort mbi gjithka q ndodh n lidhje
me veterant n Kroaci, dhe ky sht rrethi i mbyllur, n t cilin nuk hyhet dhe aty pak a
shum nuk ndryshon asgj, kshtu q un m as q bj ndonj gj, as nuk jam antar i
ndonj shoqate, ka qen e pakuptimt pr mua t paguaj antarsin diku ku nuk mund
t thuash asgj t kuptimt thot Zvonko Luciq, i cili i ka kaluar m shum se nj vit n
luftimet n rrethinn e Mostarit, ku sht prkujdesur pr nj grup njerzish, t cilt kan
Veterant jan krijuar n
luft dhe pr kt arsye
nuk guxohet t lejohet t
jen t hedhur n margjina
t procesit t ndrtimit t
paqes.
Zvonko Luci, Kroaci
!Pajtimi i frenon
interesat e politiks
dhe t elits s
korruptuar
!
N llim ka qen e
habitshme q njerzit, t
cilt kan qen n uniforma
n ant e kundrta, n
prgjithsi mund t isnin,
dhe kjo ka qen shum e
vshtir, por tash kjo sht
krejt normale dhe plotsisht
e thjesht.
Nisma pr KOMRA
16
qen n prgjegjsin e tij.
Ai thot se njerzit e kampeve t prqendrimit, n ruajtjen e t cilit kishte marr pjes, pas
burgosjes, n shenj t mirnjohjes pr shkak t qndrimit t tij korrekt, i kishin dhuruar nj
mbajtse cigaresh, t ciln ai edhe sot e ruan.
Zvonko e thekson se edhe pas lufts ishte angazhuar n Hvidr-a (Udruga hrvatskih vojinih
invalida Domovinskog rata - Shoqata e Invalidve Ushtarak Kroat t Lufts Atdhetare) n
organizimin e trajnimit t veteranve pr shkrimin kompjuterik, porse kjo nuk kishte dhn
fryte, sepse njerzit, t cilt ua kishin ndar mjetet, n nj moment m nuk e kan br kt.
Tash, si thot ai, her pas her merr pjes n ngjarjet, t cilat i organizon Qendra pr
aksionin e pa dhun, n projektet e takimeve rajonale t veteranve.
N llim ka qen e habitshme q njerzit, t cilt kan qen n uniforma n ant e
kundrta, n prgjithsi mund t isnin, dhe kjo ka qen shum e vshtir, por tash kjo
sht krejt normale dhe plotsisht e thjesht. Un tash kam miq n t gjitha vendet dhe
gjithkund kam dik, q mund ta thrras thot ai.
Cilat tema kan qen tema tabu pr veterant n takimet e para pas lufts?
Njerzit n prgjithsi kan ngurruar pr t treguar se ku kan qen dhe n far mnyre
kan qen t angazhuar gjat kohs s lufts. Megjithkt, distanca kohore dhe pjekuria
kan br q njerzit plotsisht ndryshe ta trajtojn at koh. T gjithve na ka ndihmuar
fakti se kt e kemi vshtruar n mnyr kritike. Nuk mund ta kesh gjithmon vetm
qndrimin tnd t fort dhe t qndrosh pas atij qndrimi, sepse duhet t bsh njfar
kompromisi. Kt e mson dhe e pranon. Mendoj se deri tash sht ndrtuar mjaft besim
midis ekipeve t veteranve n rajon, gj q m hert ka qen e paimagjinueshme.
Cili ka qen motivi i veteranve pr t vazhduar me takimet, edhe pse n llim jan
ballafaquar me mosbesimin?
M kujtohet se n llim ka qen e paimagjinueshme q edhe humanitart t rrin me
njerzit, t cilt kan qen n uniforma n luft, dhe q t bisedojn me ta. Shum njerz
kan qen kundr bisedimeve t tilla. E pastaj ka dal se ka ka t bhet nga kjo dhe se edhe
veterant kan shum potencial. N llim ka ndihmuar kureshtja e, pastaj, sht par se,
kur t gjitha palt i kan nxjerr n shesh t vetat, dhe kur prjashtohen dallimet n t cilat
insistojn politika dhe mediat, se e gjith ajo n thelb sht e njjta gj, edhe njra pal,
edhe pala e dyt, e tret dhe e katrt. M shum armiqsi shoh ktu midis ktyre tifozve t
Hajdukut e t Dinamos sesa n mes t ne veteranve nga vende t ndryshme. T gjith kta
jan njerz, t cilt kan kaluar npr vshtirsi t mdha. Shum prej tyre nuk e kan dorn
ose kmbn. Dhe tash, pas t gjithave, mendoj se e vshtrojn n mnyr kritike periudhn
e kaluar, q, n thelb, edhe sht qllimi t ballafaqohemi me gjith at realitet, a ka
qen e domosdoshme q t ket qen ashtu dhe se si tash tia dalim me at realitet. sht e
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
17
prbashkt pr t gjith se e bartin n vete nj lloj t zhgnjimit n lidhje me at se pjes e
kujt kan qen, far ka ndodhur dhe si ka ndodhur. T gjitha kto i kan paguar mir me
vuajtjet e tyre personale dhe me krejt at me t ciln ballafaqohen sot.
Pr veterant n Kroaci shpesh dgjohet t thuhet se jan n pozitn m t mir nga
veterant n rajon. Megjithkt, n kt vend, shkalla e prqindjes s vetvrasjeve
sht m e larta. Si do ta vlersonit ju kt realitet n vendin tuaj?
Ne kemi n prgjithsi nj komunitet prej 70-80 mij invalid ushtarak t
lufts dhe t gjith ata i kan t hyrat e tyre n baz t atij statuti. Kurse
n parim un e di se si ka qen realiteti i lufts dhe e di se n vitin 1955
nuk kan qen as 30 mij njerz. Ky sht nj turbo inacion. Kurse
objektivisht ka njerz, t cilt ende as nuk jan paraqitur dhe as q i kan shfrytzuar t
drejtat e tyre dhe, s kndejmi, kjo shifr ende do t rritet. Tjesht ka njerz, t cilt e kan
bler at status ose iu kan ndihmuar njerzit, t cilt kan fuqi. Ndoshta prej s jashtmi
duket se veterant n Kroaci nuk dshirojn t ndryshohen dhe se jan n gjendje t mir,
por ky sht vetm iluzion. N thelb, t gjitha shoqatat i ka themeluar politika dhe ajo i
kontrollon ato. N dy mandate kam qen n Hvidr-a, dhe kurr gjat asaj kohe nuk ka pasur
shenja se do t vij far inspeksioni dhe se do t verikoj se si jan shpenzuar parat, t cilat
jan marr nga buxheti. Kurr nuk kan qen far mjetesh t mdha, por askush nuk i ka
kontrolluar. Shoqatat e tilla, njsoj si edhe kisha, nuk duhet t brengosen sesi do t tregojn
se n far mnyre i shpenzojn mjetet, t cilat i marrin.
Nse politika i kontrollon shoqatat, ather sigurisht se e kontrollon edhe faktin se
far do t jet qndrimi i veteranve ndaj rajonit si dhe ndaj procesit t pajtimit?
Natyrisht, sepse kjo iu shkon prshtati. Ata, t cilt i kan vn rrethojat, tash dshirojn
q ato t mos e ndryshojn kt dhe as q iu plqejn ata, t cilt dshirojn ti rrnojn ato
rrethoja. Politika e vendos ultimatumin ose do t jesh me ne, ose do t jesh vetm, kurse
dihet se nse do t provoj vetm, kushdo qoft, ai do t bllokohet. N thelb, ka shum
njerz, t cilt individualisht jan pr kt rrm, por kur kt duhet ta prkrahin publikisht
me shoqatn e tyre, kjo sht shum vshtir.
Pr Juve personalisht cili ka qen gjesti ose ngjarja, q i ka kontribuuar pajtimit n
rajon?
Kur kryetari kroat Ivo Josipoviq ka shkuar n Bosnj dhe Hercegovin dhe ka krkuar falje,
kjo, pr mua, ka qen shum gjest i bukur. Nuk mund ta kalosh jetn n njfar istikami, t
cilin n nj moment e ke groposur. Megjithkt, sht dshmuar se far rezistence sht
br ndaj atij gjesti dhe sa shum sht dashur ai pastaj t shpjegohet se prse e ka br kt,
prse ka qen n Ahmiqi dhe se natyrisht q ne nuk jemi fajtor e kshtu me radh. Nj
numr tejet i madh i njerzve jeton prej ksaj dhe populli nuk sht i ndrgjegjshm se kjo
sht kshtu dhe kt nuk e kupton. E kam njohur at njeri, inxhinierin, i cili m ka thn
un jam me profesion serb. E ka thn kt nga frustrimet e veta, sepse n vitet 90-t ka
Se ka shum arsye
pr themelimin e
KOMRA-s.
Nisma pr KOMRA
18
qen i dbuar nga fabrika Konar pr shkak t kombsis s tij. Politika mbetet e betonuar
n pozicionet e njjta, kurse nj numr i caktuar i njerzve mbesin pr nga profesioni
pjestar t grupit t tyre etnik. Po ashtu, si n mesin e invalidve t lufts ka t atill t cilt
disa her kan marr banesa me an t mashtrimeve t ndryshme dhe nuk duan t dalin prej
ksaj, sepse prmes ksaj kan arritur m s shumti n jet.
Ka shum veteran, t cilt si t rinj e kan tuar at status dhe t cilt kurr m nuk
kan punuar dika tjetr. Si t punohet me ta n ndrtimin e besimit?
Statistika tregon se prej tyre ka nj numr shum t vogl t njerzve nga qytetet ose se
nuk kan qen nga qytetet ose q nuk i kan pasur vendbanimet nga ambientet urbane,
por q m von jan vendosur. N thelb, ata, n fund t fundit, jan shprblyer me banesa
npr qytete dhe me pensione. Politika e ka caktuar se far do t jet ai dhe ai m nuk
mendon pr veten e tij dhe as q mendon pr kt shoqri, e cila nuk do t jet n gjendje q
prjetsisht ta paguaj gjith kt. Tashm dy her, nga dhjet pr qind, na i kan zvogluar
pensionet. Aty diku rreth vitit dy mij jan dashur nj miliard e tetqind mij kuna mujore,
kurse tash kjo shum sht mbi tre, tre miliard gjysm kuna. Tjesht, kt nuk do t mund
ta prballoj buxheti. Kurse pasoj sht edhe ajo q ngat rinjt, nga njerzit e shndosh
kan krijuar invalid edhe ather kur nuk kan qen. Kur n moshn 35 vjeare m kan
drguar pr ti dorzuar dokumentet dhe m kan thn vetm q ta v nnshkrimin, kam
pyetur se far do t bj me aq vite n pension? Dhe nuk kam dashuri t nnshkruaj. Pas
gjasht muajsh,e marr vesh se kam t drejt pr tu shkolluar dhe se nuk duhet t paguaj
pr kt. Kshtu e kam prfunduar shkolln e lart t informatiks s biznesit. I kam drguar
katr krkesa pr pun dhe kurr nuk kam marr asnj prgjigje. E pastaj, prap, ajo gruaja e
njjt, t cils kam refuzuar hern e par pr tia nnshkruar dokumentet pr pension, m ka
pyetur e far po prisni, prse nuk e nnshkruani vendimin? Dhe
ja, kshtu, edhe un kam shkuar n pension. Tash i kultivoj llojet
e vjetra t mollve dhe t dardhave n afrsi t Topuska, aty edhe i
kam ujrat termale, pr t cilat thon se jan shum t mira dhe, n
thelb, kjo m plqen gjithnj e m shum.
Me gjith problemet, pr t cilat po itni, ka sht ajo q ende
mund ta bjn veterant?
Un mendoj se ne, n thelb, nuk jemi shoqri aktive dhe se t gjith
presin q dikush tjetr t bj dika. Ktu qndron problemi m i madh i shtjes, edhe i
asaj politike e edhe i asaj tons, t veteranve. Kjo, thjesht, sht shtje e asaj se si dika q
sht pasive t shndrrohet n dika aktive, n dika q e krijon vet t ardhmen e saj. Un
njmend nuk e di se si kjo t bhet.
A e prkrahni themelimin e KOMRA-s?
N llim disa her kam marr pjes n bisedat lidhur me kt. N prgjithsi, qndrimi im
n llim ka qen se, nse gjyqsori e kryen punn e vet, kujt i shrbejn projektet e tilla.
Ata, t cilt i kan
vn rrethojat, tash
dshirojn q ato t mos
e ndryshojn kt dhe
as q iu plqejn ata,
t cilt dshirojn ti
rrnojn ato rrethoja.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
19
Natyrisht, n ndrkoh m ka demantuar jeta dhe e kam par se KOMRA ka shum arsye
pr tu themeluar. sht treguar se bhen prpjekje q gjrat ose t heshten ose t mos
zgjidhen. Kshtu q tash e mendoj pikrisht t kundrtn, se ka shum arsye pr themelimin
e KOMRA-s, sepse asnjra nga shoqrit tona nuk sht n gjendje pr t br vet dika.
Gjat lufts n Kosov, Balaj luftoi n kuadr njsis vzhguese diverzante s Brigads 123
n zonn operative t Pashtrikut. Ky veteran tani punon si inxhinier n Prishtin. Edhe pse
ka pasur takime individuale t homologve t tij kosovar me veterant e tjer t rajonit, Balaj
nuk ishte i prfshir n to.
N baz t prvojs tuaj, si e sheh nj veteran ndrtimin e paqes? A ndihmon nj
angazhim i till I shoqris s pari t ngre shtjen dhe integrimin e veteraneve n
prgjithsi? Nse po, si?
Un mendoj se do individ duhet t kontribuoj pr paqe dhe liri. Ne si veteran na u
ka imponuar lufta pas shum prpjekjeve pr liri dhe paqe. Pas shum vuajtjeve dhe
mundimeve dhe ballafaqimin me shum probleme dhe sda ia kemi arritur qllimit, lirin
dhe kjo pr ne ka nj domethnie t madhe, dhe kt paqe duhet ruajtur dhe nuk duhet ln
barr pr gjeneratat q vin.
Gani Balaj, Kosov
!Pranimi i fajit sht
parakusht pr paqe
!
Veteranve duhet tiu ofrohet
rehabilitimi, si dhe e drejta
pr arsimim, punsim dhe
prtime t tjera t cilat iu
prkasin.
Nisma pr KOMRA
20
Deri me tani shoqria nuk ka br as nj angazhim pr integrimin e veteranve por as
shteti Kjo kategori sht e harruar nga do kush, por kjo kategori duhet t integrohet n
shoqri dhe t ket t drejtat e veta se nj person dhe shok i mir dihet n dit t vshtira.
Ather kur iu deshm ktij vendi ishim n ball t frontit
n mbrojtje te popullit dhe vatrave tona, tash n liri jemi t
fundit. Veteranve duhet tiu ofrohet rehabilitimi, si dhe e
drejta pr arsimim, punsim dhe prtime t tjera t cilat iu
prkasin.
Cili sht bashkpunimi me veterant e regjionit n kt
periudhn post-koniktuoze, a keni ndier/shfaq ndonjher nevojn pr tu takuar
me veterant e vendeve tjera, e sidomos me ata t Serbis?
Jo, dhe nuk ndjej nevoj pr tu takuar para se Serbia, t krkoj falje pr krimet q i ka
br, ti gjej t zhdukurit, ti paguaj kompensimet pr dmet e shkaktuara gjat lufts, dhe
t na njoh si shtet t barabart. Asnjher nuk jam takuar me veterant nga Bosnja dhe
Hercegovina apo nga Kroacia.
ka sht e nevojshme q nj shoqri q ka kaluar npr trauma t mdha t qetsohet dhe
si veterant e Kosovs mund t ndihmojn komunitetin e tyre t shrohet ?
Nuk duhet neglizhuar asnj individ q ka kaluar npr tmerret e lufts dhe t bhet humor
nga as kush, por duhet t ofroj ndihm dhe t kontribuoj n fardo forme qe ka mundsi
me t paktn edhe me fal miradije. Duhet rehabilitim dhe trajtim t posam n shoqri.
Por duhet mbyllur plage e hapur. Falja shron plag, kthimi i m t dashurve q ende nuk
dihet pr fatin e tyre, dnimi i atyre q shkartuan trauma me vrasje persekutime, dhunime,
prdhunime, masakrime e shum e shum tortura q nuk mund ti shpreh me fal. Pranimi
i fajit pr t gjitha kto tortura dhe gjenocid nga ana e Serbis, at her mund t them q
shoqria mund t shrohet gradualisht duke ndrtuar paqe dhe fqinjsi t mir si dy shtete
t barabarta, duke e eliminuar koniktin pr gjeneratat e ardhshme.
Ather kur iu deshm ktij
vendi ishim n ball t frontit n
mbrojtje te popullit dhe vatrave
tona, tash n liri jemi t fundit.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
21
Sipas shikimeve npr korridoret e shkolls para takimit me fmijt,
e kam par se ne shikojm sikur t ishim personazhe t lmave
thuajse prisnin q ne t gjith do t dukeshim si Rambo, se do t jemi
me tatuazhe, plot vrag. Megjithkt, kur biseda me ta ngjallej, kurr
nuk ka prfunduar n kohn e caktuar, sepse gjithmon kan pasur nj
numr t madh t pyetjeve thot Dalibor Trajkoviqi, i cili si ushtar
i rregullt ka marr pjes n luftrat n Kosov gjat intervenimit t
NATO-s mbi Serbin n vitin 1999.
N Kosov sht plagosur. Q nga viti 2000, m s shumti koh i kushton dialogut me t
rinjt dhe me veterant, me t cilt an e knd Serbis e ka organizuar Qendra pr Traumn
e Lufts nga Novi Sadi.
Dialogt, si e thekson ai, jan organizuar me nxnsit e shkollave t mesme, por edhe me
grupe t tjera t t rinjve, t cilat jan t prira nga dhuna, si jan tifozt, t mbrojturit e
enteve t korrektimit, delikuentt dhe skinheads-at.
Dalibori thekson se shumica e njerzve nuk kan qen as t lindur gjat intervenimit t
NATO-s, nuk din asgj pr at periudh ose mbi luftrat n hapsirn e ish-Jugosllavis.
Jemi prpjekur q prvojn e lufts s veteranve ta shndrrojm n nj mesazh se nuk ia
vlen t jesh i dhunshm dhe as t merret pjes n konikte. M an t shembujve ndryshm,
ia kemi dal tua shpjegojm se lufta i lndon t gjith ata q marrin pjes n te, n t dyja
ant. Dhe ai armik, pa marr parasysh se sht ushtar, edhe ai i ka fmijt e tij, nnn,
familjen, t cilt, po ashtu, vuajn e thekson ai.
Cilat jan pyetjet m t shpeshta, q ua shtrojn fmijt, me t cilt isni?
Dalibor Trajkoviq,
Serbi
!Puna me t rinjt
sht rruga drejt
pajtimit
!
Dalibor Trajkoviq
Foto: arkivi personal
Sikur dikush t m
thoshte para vitit 2000 se
do t rrija me nj shqiptar
n t njjtn tryez
dhe se do t bisedoja,
do ti thosha se sht i
mendur.
Nisma pr KOMRA
22
N pjesn e par, derisa ende mendojn se t gjith jemi si Rambo ose Terminator,
detyrimisht na pyesin ku keni qen dhe sa njerz i keni vrar. N pjesn tjetr, para
prfundimit, pyetjet jan plotsisht t tjera a ka dika q iu dhemb, a ju pengon fakti se
nuk e keni dorn, prej ka jetoni.... Ja se far ndryshimi i madh mund t ndodh brenda
nj personi t ri, vetm pas dy or bisede. Pr kt arsye mendoj se sht jashtzakonisht
e rndsishme q ky projekt i dialogut t t rinjve dhe i veteranve t vazhdoj dhe t
organizohet n do qytet. Tell e besoj se kjo sht ajo gjja e duhur. Efektet, t cilat i ka ai
program n dhunn e moshs, jan shum t mdha, kurse pastaj gjith kjo shpie edhe drejt
marrdhnieve m t mira met gjith n t ardhmen.
Nga reaksionet e fmijve mund t prfundohet se veterant pas lufts nuk i kan
ndar prvojat e tyre me familjet e veta?
Pohoj se veterant pas lufts heshtin lidhur me at se ka kan prjetuar
dhe pothuajse nuk asin mbi at me m t afrmit e tyre. Kjo sht nj
nga arsyet se prse ndodhin ekseset, dhuna n familje, vrasjet, po edhe
vrasjet masive ose vetvrasjet. Tek ne fare nuk mbahet evidenc lidhur
me kt. E gjith kjo buron nga traumat e lufts dhe nga fakti se njerzit,
t cilt kan pasur prvoj lufte, nuk kan rast q kt prvoj ta ndajn
me t tjert. Sepse ajo q sht prvoja m e rnd, n t vrtet sht e
pamundshme ta ndash me dik i cili nuk ka prjetuar dika t ngjashme
me te. Pr kt arsye ndodhin t shtnat n mnyra t ndryshme- disa drogohen, disa
pin, disa rrihen e kurse disa t tjer menden. Pr kt arsye, ne veterant, edhe pse
kemi qen n an t kundrta, e kuptojm njri-tjetrin jashtzakonisht mir. Dhe sht
plotsisht ndryshe kur pr kt prvoj ekstreme itet dhe kur thjesht e sheh dhe e dgjon
se edhe dikush tjetr ka probleme t njjta si edhe ti, se nuk je i mendur, por se e ke PTSP
(sindromin e stresit postraumatik).
Cili ka qen motivi juaj q t angazhoheni pr tiu ndihmuar veteranve t tjer e, m
von, edhe n punn me t rinjt?
Un fare rastsisht kam dgjuar pr grupet pr prkrahje t Qendrs pr Traum nga Novi
Sadi. Mua askush nuk ka mundur t m bind se jam i smur, se kam fardo problemesh,
se njerzit po m shmangen. M ka lutur nj shok q ti bj shoqri dhe jam ulur pran tij
n seminar. N pauzn e par e kam marr dhe ndar anash dhe e kam sulmuar se prse
ka dhn informata pr mua, t cilat ia kam thn n mnyr private dhe tash, n seminar,
asin pr kt, edhe pse nuk ma kan prmendur emrin. Nuk i kam besuar, kam qen i
hidhruar. Kt e ka par njri nga doktort dhe ka biseduar me mua, dhe m ka shpjeguar
se ato probleme jan t prbashkta pr t gjith. Kam qen i shokuar. E kam par se nuk
jam fare i shndosh, ashtu si kam menduar, se kam probleme, t cilat nuk i kam njohur. Dhe
kshtu kam lluar t pranoj se jam pjesmarrs i lufts, se at pjes t jets sime nuk mund
ta shlyej. Jam msuar q ta pranoj kt. Pas t gjithave, kam arritur nj motiv t madh q
tua prcjell at prvoj t rinjve, q t msojn se far sht lufta dhe q t bj gjithka
E kam par se nuk
jam fare i shndosh,
ashtu si kam
menduar, se kam
probleme, t cilat
nuk i kam njohur.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
23
q sht e mundur q m asnj t ri t mos mund ta manipulojn. Kam dshiruar tiu tregoj
t rinjve se kjo nuk sht ashtu si paraqitet n Serbi se ne jemi super, se i kemi pasur
vetm disa t vrar, kurse n Kroaci dhe n Kosov jan vrar me qindra, madje ushtar.
At q sht e jona prher e madhrojm, kurse t huajn e nnmojm. Kurse e vrteta
sht se vuajm edhe ne e edhe ata, se edhe shtetet e tyre nuk i prmbushin obligimet e tyre
dhe se atje ka shum njerz, t cilt tash jetojn pa ekstremitetet e tyre. Tjesht, dshiroj
q ta themi gjn e duhur me falt duhura dhe ta shpjegojm se edhe tek ata e edhe tek ne
njerzit jetojn me probleme t njjta.
Cila, sipas jush, sht rruga e vrtet, drejt paqes s qndrueshme?
Edhe m tutje jam i bindur se pr pajtimin m s shumti mund t bjn ata, t cilt
drejtprdrejt kan qen n luft. Njerzit e till munden, paras gjithash, t prcjellin
at porosi t rndsishme, se nuk jan t gjith n Serbi etnik ose t gjith n Kroaci
ustash. Ka edhe t till n t gjitha vendet, si sht q n Gjermani edhe sot e ksaj dite
ka nazist. Gjithmon do t ket t till q besojn n gjra t tilla. Por,duhet t besoj se
ndryshimi sht i mundshm. Sikur dikush t m thoshte para vitit 2000 se do t rrija me
nj shqiptar n t njjtn tryez dhe se do t bisedoja, do ti thosha se sht i mendur.
sht e mjaftueshme q do dit t ndryshosh nj njeri, nesr ai do t ndryshoj dik tjetr
dhe kjo kshtu shkon. Duhet t nisemi nga fakti se atje diku sht fala po ashtu pr njerz,
e jo pr shqiptar, bullgar,kroat, boshnjak ose fardo tjetr kombsie. Ather duhet t
ndryshohen njerzit e rinj, ne tant, kurse ata t vett e pastaj ti lidhim ata fmij diku, t
shihen e t njihen, e kshtu me radh. Nuk sht e thn fare q ne t duhemi, por mund t
respektohemi. Kjo, sipas meje, sht nj rrug drejt paqes s qndrueshme.
Nisma pr KOMRA
24
Qndronim n salln e hotelit t strmbushur n Shkup; zhvillohej diskutimi n promovimin
e librit t ri t rrmeve t lufts nga viti 2001. Libri prbhet nga rrmet e refugjatve dhe
sht libri i tret n serin e historis gojore Ballafaqimi me t kaluarn, lufta 2001, t cilin
e prgatit dhe e boton Aksioni Paqsor (Mirovna akcija) nga Prilepi. Nga fundi i diskutimit
faln e ka marr gjenerali i pensionuar i Armats maqedonase. Ai ka folur pr nevojn q t
itet pr luftn, q t dgjohemi ndrmjet veti, dhe e ka prshndetur punn n projektin e
ktill. E pastaj na ka rrfyer se si n t njjtn sall, saktsisht para tri viteve, n nj takim
tjetr e ka takuar nj veteran shqiptar. Kan rrjedhur, pastaj, gjat viteve t fundit, nj varg
ngjarjesh s bashku. Ai ka thn se tash do t donte ta quante at si mik t vetin. Veterani
shqiptar po ashtu ka qen aty, vetm disa metra m larg. Promovimi i librit ka ndodhur n
muajin dhjetor t vitit 2013, kurse ajo ngjarja tjetr, n t ciln jan takuar ata veteran, kan
qen konsultimet e para kombtare me organizatat e shoqris civile n Maqedoni mbi
Nismn pr Temelimin e KOMRA-s n muajin nntor t vitit 2010.
Edhe pse ajo deklarat e veteranve t gjithve na e ka ngrohur zemrn, jam i vetdijshm
se kjo ka qen vetm nj ngjarje e jashtzakonshme, specike, e cila fare nuk sht e
zakonshme. N vitin 2010, kam qen koordinatori i par i Koalicionit pr KOMRA n
Maqedoni, dhe kam punuar n prgatitjen e konsultimeve. M kujtohet shum mir se
gjysmn e njerzve, t cilt i jan prgjigjur ftess, e kan prbr veterant nga t dyja
palt, ajo shqiptare dhe maqedonase. Veterant kan qen m aktivt n diskutim dhe ndr
t part, q kan dshiruar t antarsohen n Koalicionin pr KOMRA. Dhe, kjo energji
ka vazhduar edhe m von. Kjo vetvetiu et pak a shum mbi klimn e prgjithshme n
shoqrin maqedonase kur sht fala pr luftn e vitit 2001 edhe pr pajtimin. T gjith
me dshir do ta preknin kt tem, pos atyre t cilt nuk mund ta bjn kt.
Boro Kitanoski
!Mirkuptimi
shtyll e paqes s
qndrueshme
!
Boro Kitanoski
Foto: arkivi personal
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
25
N ndrkoh kan ndodhur shum gjra. Organizatat e veteranve bashkohen, ndahen,
ka shum armiqsi (jo vetm n vijn etnike), vardisje ndaj politikanve, por edhe zotime
t sinqerta. Komemoracionet pr viktimat ushtarake bhen vetm n terren t sigurt,
n ambientin e bashksis etnike, t cils i takon viktima. Kur n t njjtin ambient
komemoracioni i kushtohet atyre tjerve, pllaka prkujtimore nuk e pret ditn e dyt.
Ekziston nj konikt i rnd rreth t drejtave t veteranve (kush do t duhej t prfshihej
n prtime, pr shembull), i cili n mnyr sporadike prshkallzon e, pastaj, qetsohet.
Ky kontest nuk sht vetm shtje e mbshtetjes sociale (nanciare ose institucionale), por
sht edhe nj konikt i thell lidhur me at se kush ka t drejt dhe far t drejte ka n
trashgimin e lufts. Kjo sht nj luft e narrativve t ndryshm mbi natyrn e ngjarjeve
t lufts. Edhe prkundr disa fenomeneve individuale autonome, shumica e ngjarjeve sht
fort nn kontrollin e partive politike (n pushtet). Kshtu, nj numr i madh i shtjeve
hapen pr hir t disa interesave t tjera (dhe jo t veteranve), e pastaj, prap, varrosen.
Megjithkt, edhe vet ekzistenca e tyre qartazi tregon pr nevojn pr nj qasje tjetr. Para
dy vitesh, ministri i mbrojtjes, Fatmir Besimi ka qen n vizit zyrtare n memorialin pr
lufttart e rn t UK-s n fshatin Sllupan. Ky gjest ka shkaktuar nj ortek reagimesh
nga ana maqedonase. Menjher pas ksaj, ka pasuar prpjekja pr miratimin e ligjit mbi
t drejtat e veteranve, me t cilin nuk do t prfshiheshin edhe ushtart e UK-s, gj
q ka shkaktuar reaksione tek bashksia shqiptare. N mesin e asaj krize, sht shquar
deputeti i asokohshm Talat Xhaferi, prndryshe ish ocer i armats maqedonase, i cili ka
dezertuar n kohn e lufts dhe sht br komandant i UK-s, dhe s shpejti e ka zn
pozitn e ministrit t mbrojtjes t Maqedonis detyr t ciln e kryen edhe sot. N publik
sht shfaqur edhe ideja pr organizimin e vizitave t prbashkta t vendeve ku kan rn
viktimat ushtarake, por sht vn kushti: Nse ju i vizitoni
prmendoret tona, ne do ti vizitojm tuajat, q kurrsesi nuk ka
ecur e, madje, as nuk sht komentuar. Gjithka sht qetsuar
dhe ka vazhduar -business as usual.
Tash n muajin prill do t ket prap zgjedhje zgjedhjet e
rregullta presidenciale dhe zgjedhjet e reja t jashtzakonshme
parlamentare dhe qysh nga shenjat e para shihet se nacionalizmi prap do t jet tema
qendrore. Dhe tashm supozoj se t gjitha palt do t dshirojn q t prtojn nga aura e
ish lufttarve, nga reputacioni i tyre, t cilin e gzojn n shoqrin ton thellsisht t ndar
dhe t militarizuar. E, po ashtu, i mbaj mend reaksionet jashtzakonisht njerzore, qetsuese
dhe pajtuese (t injoruara nga mediat) t disa shoqatave t veteranve, t transmetuara
n disa raste gjat disa viteve t kaluara, kur n rrugt tona shprthenin koniktet etnike.
Dhe pikrisht pr shkak t ksaj, krcnimin shum m t madh pr ndrtimin e paqes
s qndrueshme e shoh tek ata, t ciln e kan gojn t mbushur plot me faln veteran se
sa tek vet veterant. Veterant do t mund t ishin nj shtyll e rndsishme e procesit t
Veterant kan qen
ndr t part, q n
Maqedoni kan dshiruar
t antarsohen n
Koalicionin pr KOMRA.
Nisma pr KOMRA
26
ndrtimit t paqes. Se si t vendoset kjo shtyll sht shtje, prgjigjen e s cils jam duke e
hulumtuar, por e di se mirkuptimi me siguri sht hapi i par n at drejtim. Dhe fare nuk
sht e domosdoshme q gjithkund prreth nesh t kemi shembuj t miqsis si n llim
t ktij teksti, por njmend na sht i nevojshme mirkuptimi ndrmjet veti - respektimi
i pozitave t ndryshme dhe pranimi i interesave t t gjithve. Kjo sht ajo q sht e
nevojshme pr t ardhmen e prbashkt.
Autori sht themelues i Aksionit Paqsor nga Prilepi, Maqedoni
Po sjellim nj pjes nga libri Rod avetnjaka (Vendi
i fantazmagorikve), t shkrimtares dhe gazetares s
televizionit kroat, Slagjana Bukovac, e cila merret
me temn e veteranve n Kroaci n periudhn e
paslufts dhe q nga kritika sht vlersuar si nj
nga romanet m interesante dhe m tronditse t
shkruar n Kroaci gjat disa viteve fundit.
Dy psikiatr dhe miq, t cilt merren me shrimin
e veteranve, Paveli dhe Vedrani, pas nj xhiroje t
rregullt javore t skvoshit, bisedojn mbi pacientin
e prbashkt, i cili disa dit m par kishte kryer
vetvrasje.
Slagjana
Bukovac
!Misteret e
shndetit
psikik
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
27
Kjo sht njmend bizare, tha Vedrani. Para disa muajsh ka ardhur n shrbimin
emergjent, ka pasur kujdestari. Nj infarkt i vogl i miokardit, presion jashtzakonisht i
lart sistolik. Prafrsisht dika e zakonshme, e merr me mend se sa shum pacient t till
vijn n shrbimin emergjent. Por nj dit para ksaj, m ka folur pr teorin e atij tipit,
amerikanit, at mbi mungesn e friks.
Ekspozimi i prsritur i lndimit dhe rrezikut mund ti bj njerzit indiferent ndaj
vetlndimit serioz. Tomas Joiner.
Kurse kjo ka qen qartazi e dukshme tek ai, tek ai pacient, pr
te gjithka ishte njsoj. E ka pasur kmbn dhe dorn e majt t
shtangur, kurse numrin e t rrahurave jashtzakonisht mbi normalen.
Nuk ka qen e nevojshme q pashmangshm t alarmohesh n
at situat, por indiferencn, t ciln e ka treguar ndaj gjendjes s
tij vetjake, thjesht nuk mund ta shprllje. Me vetiniciativ as q do t shkonte n spital,
por e kishte shtyr familja. Sillej ndaj trupit t tij thuajse sht fala pr nj automobil t
prishur. E po, pr ka po as un. Mua, do takim me mekanikun m sjell n gjendjen e
jashtzakonshme t brengosjes.
Mrekullueshm. Q do t thot, n baz t tezs, pr t ciln t kam folur nj dit m
par, ti, pacientit tim, t cilit un formalisht ia kam parashikuar vetvrasjen, ia ke parapar
vetvrasjen e njmendt. Kaq pr mua dhe pr praktikn time.
Gjepura, si mund ta dije ti se nuk i frikohet vdekjes?
Pyetja e drejt do t ishte se si kam mundur t di pr te ka do qoft, duke pasur parasysh
se me te kurr nuk kam kaluar nj koh m t gjat se sa sht ajo q kalojm duke kryer
nevojn e vogl.
Ky njeri ka qen veteran lufte. Nse mendon pr mekanizmin psikologjik, i cili qndron
pas luftimit, duhet ta kesh t qart se suksesi i do lufte varet nga aftsia q t dobsohet
shtytja pr vetruajtjen. Dika si kundrrevolucion. Nj pjes e caktuar e popullats, gjat
viteve t operacioneve t lufts, pushon q ti kundrvihet vdekjes. E msojn se vdekja sht
shum afr. Se nuk sht prjashtim, por dukuri e prditshme. Se mund t ndodh thjesht
dhe shpejt. Se, nse nuk ia v mendjen, e ke pranimin e rrethit dhe, n fund t fundit, ke nj
ritm m t shlirshm t prditshmris, sepse nuk e shpenzon pandrprer energjin duke
u frikuar.
Dhe pastaj, nj dit t bukur, lufta merr fund.
N vend t kundrrevolucionit, n mod kthehet evolucioni. Prsri gjithka kthehet n
drejtimin prpara, kurse vet shkatrruesit tan t mbijetuar ndodhen t fundosur thell n
gropn e mutit dhe nuk mund t shkputen nga rryma, e cila i bart ata kundr zakonit t
tyre, si i porsalinduri i cili nga mitra del me kmbt prpara. Dhe ather plotsohen edhe
A do t ishe ti i
gatshm t vdisje pr
vendin tnd? Tash, n
kt moment?
Nisma pr KOMRA
28
ato kushte, pr t cilat Joiner ka thn se ojn deri te vetvrasja: izolimi social dhe ndjenja e
pa dobishmris.
Ktu do t duhej t ndrhynte shteti.
T ndrhynte, n ka t ndrhynte? Lre, mos drdllis. Nuk jemi n
kontakt-emision. ka do t duhej t bnte shteti? Tua krijoj iluzion
se jan t dobishm? E po, nuk ka nj shtet t till, i cili do tia dilte
t formonte nj numr t mjaftueshm t spektakleve, n t cilat t
gjith ish heronjt do t mund t ishin kaskader. Kta jan njerz
me ndryshime t prhershme n strukturn e personalitetit. shtja
qndron aty se ata, n t vrtet, nuk jan m t dobishm. Jo vetm se
nuk jan t dobishm, por edhe jan penges. Shteti, i cili ndodhet n
luft, sillet si njeriu i cili ia ndrton vetvetes shtpin. Duhet t blej
tullat, tjegullat, rrn, sanitarit. Ajo q duhet t blihet sht energjia vetjake. Mjeshtri i
vetvetes konsideron se ka kursyer krahasuar me fqinjin, i cili ka kontraktuar nj kompani
ndrtimi, sepse kohn e tij vetjake t investuar dhe mundin i konsideron t pa pages. Pr
kt shtje nuk ka vend n fatur. Shteti n koh lufte e din se duhet t blej tanke, bomba
dhe helikopter. Por nuk duhet t blej njerz. Ata jan t pa pages, mund t shpenzohen
pr nj kompensim t parndsishm mujor. Ideja se shpenzimi i materialit njerzor n
luft provohet t kompensohet me para, sht po aq pakuptimt si edhe ather kur pronari
i shtpis vendos ti paguaj vetvetes aq sa ka punuar n shtpi. E para, kjo, n planin
ekonomik, nuk do t ishte logjike. E dyta, kush do ta fuste kt n llogari?
Nuk e di nse ti je n mnyr vrastare cinik, apo njmend e beson kt , tha Vedrani. Kjo,
megjithat, ka qen nj luft mbrojtse.
Pikrisht ashtu. Kjo plotsisht e liron shtetin nga fardo prgjegjsie. Por, fakti se lufta
ka qen mbrojtse, nuk e ndryshon faktin se shumica e njerzve nuk kan vendosur pr t
marr pjes n te n mnyr vullnetare. Pra, nse sht dashur t peshohet midis vendit dhe
jets vetjake, ata, kryesisht, m par do t zgjidhnin jetn. Gj q n kuptimin psikologjik
sht jashtzakonisht vendim i shtrenjt. Po ashtu, nj pjes e madhe e atyre, t cilt kishin
vendosur pr tia vn krahun, nuk do ta bnte kt pr at se vendi do t bhej i pavarur.
N kokn e tyre, pavarsia ka qen sinonim pr nj jet m cilsore, me fal t tjera pr
prmirsimin e standardit dhe, s kndejmi, pr nj pozit m t lart n shkallaren
shoqrore. Nuk e kan tuar as njrn e as tjetrn. Q sht prsosmrish logjike, por kjo
njerzit disi gjithnj i befason nga e para. A e din se sa veteran amerikan nga Vietnami kan
kryere vetvrasje? Konsiderohet se numri tyre deri tash mund t arrinte deri n 200.000.
Nuk mund ta bsh kt krahasim. Kta njerz, megjithkt, kan luftuar n nj kontinent
tjetr dhe nuk kan par kurrfar kuptimi...
Kuptimi vjen nga brenda, jo nga jasht. Nj pyetje banale. A do t ishe ti i gatshm t
vdisje pr vendin tnd? Tash, n kt moment? Derisa Barbara shtatzn sht duke i pritur
Por, fakti se lufta ka
qen mbrojtse, nuk
e ndryshon faktin se
shumica e njerzve nuk
kan vendosur pr t
marr pjes n te n
mnyr vullnetare.
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
29
binjakt, kurse nna jote blen perde pr dhomn e fmijve dhe e paguan banesn 400 euro
mujore? Tjesht, a do t shkoje diku dhe t vdisje, me kushtin q me kt do tiu u bje
bashkkombsve tuaj nj shrbim t pamueshm?
Kjo sht pyetja m e pakuptimt, q ndonjher e kam dgjuar.
Pyetjes nuk i mungon asgj. Vetm se prgjigjja sht paksa e sikletshme.
Sigurisht q e beson se dija jote sht shum m e dobishme se sa jeta
jote. Se do t ishte m e dobishme t shfrytzohet n spitalin e lufts se sa
t t drgojn t vdessh duke e arritur nj kuot t paarritshme. Q do t
thot se, nga ana tjetr, n t vrtet ekzistojn njerz, talentet e t cilve jan t pavler, n
at mnyr q e vetmja q mund ti dhurojn atdheut t tyre sht ndrprerja e ciklit t tyre
vetjak biologjik. T gjith e dim se jett nuk vlejn njsoj dhe as q kan vlejtur ndonjher
njsoj. Posarisht n luft. Nn parulln e mbrojtjes s interesave t prgjithshme fshihet
formacioni i kastave n kuptimin m t egr t shprehjes. Krahas ksaj, pikrisht m ka rn
n mend nj pacient, i cili i ka t tre faktort e rrezikut sipas prkuzimit t Joinerit. Dhe i
cili ende sht gjall.
Librin Rod avetnjaka pr tregun serb e ka publikuar shtpia botuese Rende n vitin 2010.
Copyright Slaana Bukovac dhe Fraktura 2008.
Dhe pastaj, nj dit
t bukur, lufta merr
fund.
Nisma pr KOMRA
30
DREJTSIA NDRKOMBTARE TRANZICIONALE
Kam dashur pr ta prmirsuar at q kam br gjat gjith kohs s lufts. E kam pasur
nj shans t ri pr ti br gjrat ashtu si duhet, thot Greg Kleven n rrmin e tij pr
Te Christian Science Monitor, ish marins i ushtris amerikane, i cili ka marr pjes n
luft n vitin 1967 n Vietnam. Kleven sot jeton n qytetin m t madh vietnamez Ho Chi
Minh (dikur t quajtur Saigon), n t cilin sht kthyer dhe sht vendosur njzet vite pas
lufts. Ka qen amerikani i par n Saigon pas lufts dhe i pari i cili e ka marr lejen pr
pun nga qeveria vietnameze. Ua mson gjuhn angleze dhe, praktikisht, ka qen pionier n
kt fush n kt vend. E kam tuar shansin q ktu, n vend se t jem ushtar, t punoj si
msues, konstaton ai.
N SHBA ekzistojn shum organizata, t cilat iu ndihmojn ushtarve amerikan q ta
vizitojn Vietnamin dhe vendet, n t cilat kan marr pjes n luftime, por, po ashtu, edhe
q, nse dshirojn, nprmjet ndonjrit prej programeve humaniste t japin kontributin
e tyre n prmirsimin e bashksis lokale vietnameze. Te Vietnam Veterans Restoration
Project i Shoqatave t Veteranve Vietnamez t Ameriks (Vietnam Veterans of America)
sht vetm nj nga programet e tilla. N shtat vitet e fundit, kjo organizat ka drguar
n Vietnam disa dhjetra grupe t amerikanve (t prbra prej veteranve, por edhe prej
atyre nuk kan marr pjes n luft), q s bashku me vietnamezt lokal kan punuar n
ndrtimin e shkollave, t erdheve t fmijve dhe spitaleve n provincat e varfra. Rajoni A
Luoi, n t cilin kan ndodhur disa nga betejat m brutale t lufts vietnameze, pr her t
par e ka lejuar qndrimin e veteranve amerikan duke iu falnderuar projektit t ndrtimit
t nj shkolle. Organet e pushtetit lokal planikojn q Hamburger Hill-n e njohur, i cili
n mnyr masive sht bombarduar gjat kohs s lufts, ta shndrrojn n destinacion
turistik dhe n kt pun, po ashtu, do t angazhohen veterant amerikan.
Veterant e kthyer sjellin me vete kujtimet t tmerrshme nga periudha e lufts s
!Ushtart
amerikan
n krkim
t paqes n
Vietnam
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
31
Vietnamit. Kur shohin tash se sa sht zhvilluar vendi, sinqerisht jan t mahnitur, thot
John Ward, i cili tashm me vite jeton n Dong Ha.
Nj nga pjesmarrsit n kt projekt, Wolf Seuling, thot se kjo prvoj i ka sjell
shrim, t cilin nuk ka mundur pr ta prjetuar n Amerik. Kam shikuar se si nj veteran
plotsisht sht zhveshur nga barrat e SPT (rregullimi i stresit post-traumatik). Besoj
edhe vet se i kam mundur shum nga demont e mi. Miqt e mi m thon se jam kthyer si
nj njeri i ri, ka thn ai.
Nuk sht e njohur se sa veteran nga SHBA-t deri tash e kan vizituar Vietnamin
nprmjet t programeve t ndryshme. Disa vlersime asin se sht fala pr disa dhjetra
mijra njerz. Pos ksaj, sipas t dhnave t qeveris vietnameze, gjat viteve t fundit, mbi
400.000 amerikan dhe amerikane n mnyr turistike e vizitojn kt vend. N mesin e
tyre, si pohon Te Christian Acience Monitor, edhe shum ish veteran. Disa qindra ish
ushtar edhe jan vendosur atje me jetes t prhershme dhe tash punojn me vietnamezt
n shtjet t ndryshme, t cilat kan t bjn me trashgimin e lufts. Shum prej tyre
jan t angazhuar n heqjen e minave t mbetura dhe n mbjelljen e spinaqit n ato fusha,
n mbledhjen e parave pr invalidt ose si udhheqs turistik. Jan t angazhuar edhe n
procesin e pajtimit midis SHBA-ve dhe Vietnamit.
Jelena Grujiq Zindoviq
Foto: Vietnam
Veterans of America
Nisma pr KOMRA
32
INTERVIST: Lea David, sociologe dhe antropologe
Ligjruese n Departamentin e Sociologjis dhe t Antropologjis t Universitetit Ben Gurion
n Izrael, Lea David sht hulumtuese e politiks s prkujtimit dhe memorializimit. Ajo
e ka hulumtuar kontekstualizimin postkoniktual t veteranve. Pr !Zrin ajo et mbi
marrdhniet e pushtetit ndaj veteranve dhe qndrimin ndaj t kaluars s lufts n rajonin
e ish-Jugosllavis.
Luftrat prbjn ngjarje kye rreth t cilave, n fund, sht e mundur ose t formohet
vizioni i s kaluars, e cila e mohon modelin e deritashm t pranuar t kujtess, ose
interpretimi i lufts mund t shrbej pr ratikimin e prsritur t narrativit ekzistues.
Se n far mnyre ose mnyra t trajtohet nj luft ose do t trajtohen luftrat, n mas
t madhe varet nga vet shteti, pra, nga elita e saj n pushtet. Shteti sht ai i cili disponon
me resurset e nevojshme pr promovimin e vizurave (pikpamjes) t dshirueshme pr
t kaluarn (t prshtatshme pr elitat n pushtet), t cilat i themelon, i krijon dhe i
sponsorizon prmes projekteve t memorialve si jan prmendoret, programet e muzeve,
komemoracionet, librat e historis, t fes dhe t gjuhs amtare, t festave dhe datave
prkujtimore. Pra, elitat politike n pushtet kan mundsi pr t imponuar interpretimin e
s kaluars n pajtim me nevojat dhe krkesat e s sotmes.
Megjithkt, edhe pse elita n pushtet ka n dispozicion mjete t rndsishme, edhe t
karakterit material e edhe diskursiv, ato segmente t shoqris, t cilat i kan prjetuar
psimet e lufts n lkurn e tyre, prbjn bashksin m t rndsishme t kujtimit,
t motivuar pr t prfshir ose futur prvojat e veta n narrativin zyrtar. Kjo sht
e kuptueshme, sepse pjesmarrsit e lufts, si jan veterant e lufts, refugjatt ose
dshmitart okular jan n radh t par, ata t cilve iu intereson q psimet e tyre t jen
!Veterant
duhet t jen
pjes e procesit
t ndrtimit t
paqes
Lea David
Foto: arkivi personal
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
33
shoqrisht t pranuara. Pranimi shoqror i ktyre grupeve mund t arrihet me nj varg t
akteve, si konkrete, ashtu edhe simbolike: prmes ligjit, i cili rregullon t drejtat e tyre dhe
prtimeve konkrete materiale, akteve simbolike-psikologjike, si jan praktikat e ndryshme
prkujtimore ose pozita e privilegjuar n shoqri.
ka i v n spikam dallimet n raport me veterant n vendet post-jugosllave?
sht posarisht interesante t krahasosh mnyrn se
si shtetet e ish-Jugosllavis i trajtojn veterant e lufts,
duke pasur parasysh faktin se raporti ndaj tyre prafrsisht
n mnyr precize e zbulon raportin e vet shtetit ndaj
luftrave t kaluara. Kshtu, pr shembull, raporti i elitave
n pushtet n Kroaci ndaj veteranve kroat t lufts sht
n mnyr radikale i ndryshm nga raporti i pushtetit t
Serbis ndaj veteranve serb. N Kroaci, ata e prbjn jo
vetm bashksin m t fuqishme dhe m me ndikim t
prkujtimit, por edhe nj organ t rndsishm shoqror
me ndikim t shprehur politik. Kroacia ka dal nga lufta si fitimtare dhe, n kt kuptim,
promovimi i veteranve t lufts si heronj kombtar ka shkuar pr shtati me synimet
e elitave n pushtet, jo vetm pr t verifikuar dhe prforcuar pozicionet dhe pr t
neutralizuar narrativt e tjer potencialisht konkurrent mbi luftn e viteve 90-t, por edhe
pr t promovuar modelin e dshiruar t identitetit t ngusht kombtar etnik.
N Serbi, veterant n mnyr t skajshme jan margjinalizuar dhe stigmatizuar. Jo vetm
q nuk kan pothuajse kurrfar ndikimi politik (pas disa prpjekjeve t pasuksesshme), por
elita politike n mnyr konstante i segmenton, prmes rregullativave ligjore dhe buxhetit,
me ka, jo vetm e neutralizon ndikimin e tyre politik potencial, por edhe i eliminon n
mnyr ekase nga diskursi publik. Q nga ndryshimi i regjimit n vitin 2000, n mnyr
t heshtur sht pranuar politika: praj e sundo! Ideja ka qen skajshmrish e thjesht
t pamundsohet krijimi i bllokut ekas t veteranve prmes politiks s ndarjeve t
privilegjeve t ndryshme pr grupet e ndryshme t veteranve. Afera mbi mditjet pr
luftn n Kosov, e cila ka prfunduar me padin e nj pjese t veteranve kundr Serbis n
Gjykatn Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, sht vetm nj nga shembujt e ksaj praktike.
Pr shembull, mund t shohim se, le t themi, vetm n Beograd veterant e gzojn
zbritjen prej pesdhjet prqind n pjesn e shrbimeve, gj q nuk vlen pr qytetet e tjera.
Mbijetesa e veteranve n mas t madhe varet nga raporti i pushtetit lokal ndaj tyre
kshtu, n vet Beograd ekzistojn komuna ku ndahet nj pjes e buxhetit pr veterant,
si n ukaric. Disa komuna nuk i prkrahin n mnyr t hapur veterant, por ekziston
marrveshja e heshtur q secili ta shikoj ann tjetr, q, le t themi, sht rasti me Rakovicn
ku shoqata Veterant serb t lufts, pa leje dhe pa procedurat e parapara ka ngritur jo
vetm pllakn prkujtimore pr lufttart e rn nga komuna e Rakovics, por, n mnyr
joligjore, e ka ngritur edhe tr objektin, ku edhe pr momentin ndodhen hapsirat e tyre.
Rast i ngjashm sht edhe n Zemun. Kshtu q, edhe pse shohim qndrim diametralisht
N Kroaci veterant jan aq t
fuqishm sa q nuk ekziston
hapsira pr debatin publik dhe
pr hulumtimin hetues, derisa n
Serbi veterant jan plotsisht t
izoluar dhe t margjinalizuar dhe,
s kndejmi, zrin e tyre nuk ka
kush ta dgjoj.
Nisma pr KOMRA
34
t kundrt t elits kroate dhe serbe ndaj veteranve, t dyja qndrimet kan pr pasoj
pengimin e debatit t hapur dhe publik mbi prgjegjsit pr ato q kan ndodhur n
luftrat e viteve 90-t. N Kroaci veterant jan aq t fuqishm sa q nuk ekziston hapsira
pr debat t hapur dhe pr hulumtime hetuese, derisa n Serbi veterant jan plotsisht t
izoluar dhe t margjinalizuar dhe, s kndejmi, zrin e tyre nuk ka kush ta dgjoj.
Cili sht qndrimi i shoqris civile me orientim kundr lufts ndaj veteranve?
Situata me veterant n Serbi sht po aq e keqe sa q e tr popullata
e veteranve pothuajse plotsisht sht e refuzuar edhe nga shoqria
qytetare, n t ciln ata prjetohen si shkaktar t lufts, edhe pse
motivet dhe shkaqet e luftimit t tyre jan prfundimisht t ndryshme.
Ata jan t urryer dhe problemet e tyre, q jan reale, n mas t
madhe jan t shprllura. Rrmet e tyre jan jashtzakonisht t
ndryshme prej atyre q e shikojn pjesmarrjen n luft si gabimin m t madh jetsor e
deri te ata, t cilt konsiderojn se, edhe pse nuk jan t pranuar as nga shoqria e as nga
shteti, lufta e tyre prbn aktin m t lart t atdhetaris. Por nj pjes e madhe e tyre
thjesht sht gjendur n fushn e betejs. Ose kan qen n kryerje t shrbimit ushtarak
ose jan rekrutuar (disa me dhun, kurse shum t tjer ngaq kan konsideruar se kjo sht
obligim i tyre), disa jan prfshir si vullnetar, kurse kur jan gjendur n fushbetej m
nuk kan mundur t kthehen mbrapsht. Shum prej tyre jan kthyer nga lufta n nj skamje
t rnd dhe, edhe pse disa kan menduar se si shprblim i cili do tiu kthehet nga luftimi
do t jet m e leht pr t gjetur pun, ka ndodhur e kundrta. Refuzimi nga shoqria
e gjer dhe nga shteti vazhdon pr ta prkeqsuar gjendjen e tyre. SPT (rregullimi i
stresit post traumatik - PTSD) alkoolizmi, dhuna n familje dhe, prfundimisht, vrasjet
dhe vetvrasjet jan rezultat i ksaj moskokarjeje. Pr kt arsye sht e rndsishme
t kuptohet fakti se: atyre nuk iu bn aq pr t vrtetn dhe as pr pajtimin atyre thjesht
iu ka mbetur vetm deri te standardi minimal i jets dhe fundja edhe pr paksa qndrim
njerzor. Ose, si e ka thn kt nj nga veterant e lufts: Lre e mos m fol ti pr njfar
pajtimi! M mir se kjo, m jep ti mua para q t mund ta oj gruan n banj, q t shoh
pak dit m t mira!
Pra, un konsideroj se hapi i par drejt ndrtimit t qndrueshm t paqes sht pikrisht
lvizja e perceptimit, kurse ky proces sht nga pak si ai paradoksi i puls dhe i vezs
shoqria civile duhet tua ofroj duart veteranve dhe tiu ndihmoj atyre q t integrohen
prap n shoqri, kurse veterant duhet t bjn nj lvizje drejt t kuptuarit t kontekstit
t gjer t pasojave t luftimit t tyre. Kjo sht, natyrisht, nj proces i gjat dhe i rnd,
por, sipas mendimit tim, ky proces sht i pashmangshm dhe fardo zvarritje tij e bn
procesin e pajtimit dhe t ndrtimit t paqes s qndrueshme pak a shum iluzor.
Prse sht e rndsishme q veterant t prfshihen n procesin e pajtimit dhe t
ndrtimit t paqes?
Refuzimi i veteranve
nga shoqria e gjer
dhe nga shteti vazhdon
pr ta prkeqsuar
gjendjen e tyre.

Emri dhe mbiemri
Organizata
Shteti
Adresa
Email
Web faqja
Telefoni

Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
T vazhdojm tutje.
Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
35
Para s gjithash ngaq injorimi i segmenteve n shoqrin, q kan vizione t tjera pr t
ardhmen (t kaluarn), nuk mund t sjell rezultatet e dshiruara. sht e nevojshme t
prfshihen jo vetm ata veteran t cilt jan t gatshm pr pajtimin kjo platform duhet
t jet e qasshme pr t gjith, madje edhe me mimin q nj pjes e veteranve t jet
kundr pajtimit, madje edhe nse jan vizurat e tyre plotsisht nacionaliste dhe ekskluzive.
Mendimi im sht se sht gjithnj m mir q t gjith narrativt t jen publik dhe
gjersisht t njohur pr publikun e gjer, se sa t fshehur dhe potencialisht eksploziv. T mos
i prfshish veterant do t thot prap t krijosh nj bashksi t kujtess t lejuar vetm n
sfern private, ashtu si pas Lufts s Dyt Botrore e, far ka ndodhur me kt, tashm e
dim.
Si e vlersoni procesin e pajtimit n rajonin e ish Jugosllavis?
Si t al. sht e vrteta, un jam e mendimit se pajtimi nuk sht kushti m i
rndsishm pr krijimin e jets s prbashkt. Edhe popujt e edhe individt mund t
jetojn n mes veti n mnyr kualitative dhe madje edhe t merren vesh edhe pa pajtimin.
Cili instrument i drejtsis tranzicionale ka dhn m s shumti rezultate n kt
rajon?
Qendrat pr dokumentacion. Mendoj se n mnyr t prgjithshme ende nuk kuptohet

Emri dhe mbiemri
Organizata
Shteti
Adresa
Email
Web faqja
Telefoni

Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
T vazhdojm tutje.
Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA
Nisma pr KOMRA
36
rndsia dhe vlera e dokumentacionit edhe vlera e tij reale, edhe vlera e tij simbolike, t
ciln mund ta ofroj dokumentacioni pr viktimat e lufts.
Si e vlersoni Nismn pr themelimin e KOMRA-s?
Si jashtzakonisht t rndsishme, por, prap, pa platformn e vrtet pr veterant, m
duket se kjo nism nuk do t ket sukses q njmend t krijoj procesin e qndrueshm t
ndrtimit t paqes.
Jelena Grujiq Zindoviq

Emri dhe mbiemri
Shtetit
Adresa
Email
Numri amz
Numri i letrnjoftimit
Numri i pasaportit
Numri i letrnjoftimit
Nnshkruaj.
Pr vehten tuaj. Q t dihet.
Q t mos harrohet. Q t mos prsritet.
T vazhdojm tutje.
Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s
Nisma pr KOMRA Nisma pr KOMRA
37
PROCESI KOMRA
Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e
fakteve mbi t kaluarn ka lluar n muajin maj t vitit 2006
n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t
cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare
(Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH)
dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e
organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t
zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan
zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve
t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn
e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n
shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet.
Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr
vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera
t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi
(KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr
drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin.
Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit
intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000
pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh
shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira.
N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve
t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s,
sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011
Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum
se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar
institucioneve m t larta t shteteve t rajonit.
N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i
avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn nale t
procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i
Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin
e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t
shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera
n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001.
Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr
themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve
mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve
dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera,
vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat
bashkrisht do t themelojn KOMRA-n.
!Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t
informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n,
prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e
interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret
edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet
bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n
gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA
38
18/2014
prill