You are on page 1of 129

MOTRICIDAD HUMANA

UNA MIRADA RETROSPECTIVA








Autores

Manuel Srgio
Eugenia Trigo
Marta Gen
Sergio Toro












Leme
Instituto Internacional del Saber
Primera edicin: Diciembre de 2009
Espaa-Colombia
ISBN: 978-1-4452-2249-3


Motricidad Humana, una mirada retrospectiva



Coleccin Leme

Directora:
Eugenia Trigo
Consejo editorial y cientfico:
Magnolia Aristizbal (Colombia)
Harvey Montoya (Colombia)
Guillermo Rojas (Colombia)
Helena Gil da Costa (Portugal)
Jos Mara Pazos (Espaa)
Sergio Toro (Chile)
Ernesto Jacob Keim (Brasil)
Katia Brando (Brasil)
Anna Feitosa (Portugal)


Diseo, diagramacin, impresin y prensa digital: iisaber


Fotografa de portada: fotografa tomada en El Naranjal-Ecuador el 20 marzo 2009

Traduccin al portugus: Marta Gen
Traduccin al castellano: Eugenia Trigo

El conocimiento es un bien de la humanidad.
Todos los seres humanos deben acceder al saber.
Cultivarlo es responsabilidad de todos.



Se permite la copia, de uno o ms artculos completos de esta obra o del conjunto de la edicin, en cualquier
formato, mecnico o digital, siempre y cuando no se modifique el contenido de los textos, se respete su autora y
esta nota se mantenga.


Dedicatoria




A estudiosos, pensadores,
investigadores,
crticos, creadores de
otros mundos posibles



















ndice



Prlogo
Dr. Hugo Zemelman (Chile-Mxico)

7
Presentacin
Apresentao
Dra. Anna Feitosa (Portugal)

17
Introduccin
Introduo

27
Crticas a la Ciencia de la Motricidade Humana
Crticas Cincia da Motricidade Humana
Dr. Manuel Srgio Cunha (Portugal)

31
Motricidad y vida
Motricidade e vida
Dra. Eugenia Trigo (Espaa-Colombia)

57
El mundo actual, movimiento y condicin humana
O mundo atual, movimento e condio humana
Dra. Marta Gen (Brasil)

93
Conocimiento desde una mirada latina o crtica
Conhecimento desde uma mirada latina ou crtica
Dr. Sergio Toro (Chile)

107
Nota sobre los autores 127





prlogo Hugo Zemelman
7






Prlogo
Dr. Hugo Zemelman
Ipecal, Mxico


Enriquecer o conceito de pessoa, como
indivduo e sujeito social, uma
preocupao central compartilhada neste
texto que se apresenta. E que nos leva a
responder perguntas tais como se somos
capazes, ou melhor dito, se estamos
dispostos a compreender-nos
incorporando todas as dimenses do
homem. Desafio que leva a enfrentar
obstculos culturais como no escapar
de abordar o corpo e sua motricidade,
mas de forma que ressalte a cultura do
individuo (p. 36). Explicao que implica
revisar noes culturais tais como o
conceito de razo e cincia, sabendo
harmonizar razo com o sentimento de
si (p. 21). indubitado que somos
prisioneiros de parmetros que temos
herdado, que se tem acumulado h
Enriquecer el concepto de persona, como
individuo y sujeto social, es una
preocupacin central que se comparte con
el texto que se presenta. Y que conlleva
responder preguntas tales como si somos
capaces, o, mejor dicho, si estamos
dispuestos a comprendernos incorporando
todas las dimensiones del hombre.
Desafo que lleva a enfrentar obstculos
culturales como no evadir abordar el
cuerpo y su motricidad, pero en forma
que suba a la cultura del individuo (p.
36). Planteamiento que implica revisar
nociones culturales tales como el
concepto de razn y ciencia, sabiendo
armonizar razn con el sentimiento de s
(p. 21). Es indudable que somos
prisioneros de parmetros que hemos
heredado, que se han venido acuando
prlogo Hugo Zemelman
8
sculos, que reduzem o mbito do
conhecimento a exigncias que
naturalizamos, como entender a cincia
tanto com objetividade inquestionvel,
empirista, linear, assim tambm como
individualista, socialmente neutra e
descontextualizada (p. 42). Concepo
que deixa a histria, no entanto, mais
claramente a existncia do sujeito que
sempre histrica.

Do que se desprende e se perde a
posibilidade de compreender a ampla
riqueza da subjetividade, que fica
subjugada a lgicas que, configurando-se
inicialmente num esforo por explicar o
inacreditvel, foi transformando-se com os
sculos em mecanismos de simples
controle e clculo, reduzindo-se a
explicao ao puramente instrumental.
Deste modo, se refora um conceito
unidimensional do homem. Hoje se
apresenta a necessidade de reagir frente
a esta mutilao, de forma que o homem
recupere sua capacidade de voar para
decidir ao contrrio do peso do esprito
de gravidade, pois somente assim pode
dar Terra um novo nome (Nietsche, p.
26).

desde hace siglos, que reducen el mbito
del conocimiento a exigencias que
naturalizamos, como entender la ciencia
en tanto objetividad incuestionable,
empirista, lineal, as tambin como
individualista, socialmente neutra y
descontextualizada (p. 42). Concepcin
que deja fuera la historia, pero ms
claramente a la existencia del sujeto que
es siempre histrica.

De lo que se desprende que se pierde la
posibilidad de comprender la amplia
riqueza de la subjetividad, que queda
subyugada a lgicas que, configurando en
un comienzo el esfuerzo por explicar
desde el asombro, fue transformndose
con los siglos en mecanismos de simple
control y calculo, reducindose la
explicacin a lo puramente instrumental. Y
de este modo se refuerza un concepto
unidimensional del hombre. Hoy se
plantea la necesidad de reaccionar frente
a esta mutilacin, en forma de que el
hombre recupere su capacidad de volar
para contrarrestar el peso del espritu de
gravedad, pues solamente as puede dar
a la tierra un nuevo nombre (Nietsche, p.
26).

prlogo Hugo Zemelman
9
importante colocar no centro desta
reflexo a utopia, pois na vida se pode
sonhar podemos chegar a ser o que
desejamos (p. 61); utopia, viso do
mundo, desejo de futuro, que se
corresponde com o imperativo de
concincia de ser sempre uma
posibilidade, que o homem pela
capacidade de construir a partir do que
determina, mas superando seus limites
(sociais, econmicos e culturais) para
vislumbrar esse horizonte de
desdobramentos de sua necesidade de
ser. Porque a realidade mundo que
expressa o ato de vida que descansa na
necessidade de desdobrar-se, o que
requer problematizar, se distanciar,
reconhecer as aberturas daquilo que est
determinado. Neste sentido, se projeta o
desafio de ir mais alm das certezas, o
que exige potencializar a voluntariedade
de assumir-nos na histria, querendo e
atrevendo-nos a ser, vencendo o temor a
falta de certezas, pelo que sempre h uma
luz na obscuridade (p. 62) se nos
assumimos pela necessidade que nos
impulsiona a construir realidades a partir
dos sentidos de vida.


Es importante colocar en el centro de esta
reflexin a la utopa, pues la vida se
puede soar podemos llegar a ser lo
que deseamos (p. 61); utopa, visin del
mundo, deseo de futuro, que se
corresponde con el imperativo de
conciencia de ser siempre una posibilidad,
que el hombre es la capacidad de
construir desde lo que lo determina, pero
superando sus lmites (sociales,
econmicos y culturales) para avisorar
ese horizonte de despliegue de su
necesidad de ser. Porque la realidad es
mundo que expresa el acto de vida que
descansa en la necesidad de desplegarse,
pero que requiere problematizar, tomar
distancia, reconocer las aperturas de
aquello que lo est determinando. En este
sentido, se plantea el desafo de ir ms
all de las certezas, lo que exige potenciar
la voluntad de asumirnos en la historia,
queriendo y atrevindonos a ser
venciendo el temor a la falta de certezas,
por cuanto siempre hay una luz en la
oscuridad (p. 62) si nos asumimos desde
la necesidad que nos impulsa a construir
realidades desde sentidos de vida.



prlogo Hugo Zemelman
10
Um desafo que no somente de
conhecimento, sim fundamentalmente de
concincia porque consiste em atrever-se
a construir realidades compartilhadas,
que, como tais, se correspondem com o
imperativo de construir-se como sujeito;
faz-lo desde a concincia de construir
com sentido de opes, que parte da
condio existencial-histrica do homem,
a partir da qual poder responder
afirmativamente a pergunta se pode
mudar o rumo da histria? (p. 65). Mas
esta possibilidade se enfrenta desde a
capacidade de potencializao e de
desdobramento do sujeito humano, no
somente a partir de certezas,
comprometendo o conjunto de faculdades
para chegar a ser o que somos, como tem
sido assinalado por algunos pensadores.

Postura que requer uma mudana de
linguagem mediante a qual nos
vinculamos com a exterioridade para
transform-la em mundo. Uma linguagem
que nos potencie, que nos permita voltar-
se e aprofundar-se em ns mesmos, que
no nos extravie em funo de lgicas
heternimas que se nos impe. assim
que podemos interpretar o significado que
podem se revestir palavras como
Un desafo que no es solamente de
conocimiento, sino fundamentalmente de
conciencia porque consiste en atreverse a
construir realidades compartidas, que,
como tales, se corresponden con el
imperativo de construirse como sujeto;
hacerlo desde la conciencia de construir
con sentido de opciones que es parte de
la condicin existencial-histrica del
hombre, a partir de lo cual poder
responder afirmativamente a la pregunta
se puede cambiar el rumbo de la
historia? (p. 65). Pero esta posibilidad se
enfrenta desde la capacidad de
potenciacin y de despliegue del sujeto
humano, no solamente desde certezas,
comprometiendo al conjunto de facultades
para llegar a ser lo que somos, como se
ha sealado por algunos pensadores.

Postura que requiere de un cambio de
lenguaje mediante el cual nos vinculemos
con la externalidad para transformarla en
mundo. Un lenguaje que nos potencie,
que nos permita volar y profundizar en
nosotros mismos, que no nos extrave en
funcin de lgicas heternomas que se
nos imponen. Es as como podemos
interpretar el significado que pueden
revestir palabras como conciencia,
prlogo Hugo Zemelman
11
concincia, cincia encarnada,
subjetividade, intersubjetividade, corpo
ldico, linguagens vrias, em oposio
com aqueles que refletem a imposio de
uma lgica de ordem que termina por
forjar uma subjetividade conformista que
seja funcional a essa lgica, tais como
eficcia, eficincia, racionalismo,
objetividade (p. 63).

O desafio de transformar-se em indivduo
historicamente situado, mas tambm com
harmonia interna, no consiste somente
em dar conta de si e das coisas, e sim em
estar consciente que se est dando conta.
Ser protagonista como sujeito supe no
transferir esta responsabilidade ao
simples discurso, pois nesse caso a
capacidade do sujeito se reduz a
construo de predicados que podem ser
esclarecedores, que exclamam e
reclaman, que podem urgir e advertir, mas
carecem de um sujeito. Porque um sujeito
que capaz de gritar pela liberdade
sempre um sujeito concreto, que cresce
com suas circunstncias, que o sujeito
para quem tem sentido essa dialtica da
liberdade (p. 64). Estamos falando de um
sujeito que seja capaz de optar vencendo
a tendncia ao refgio na quietude, da
ciencia encarnada, subjetividad,
intersubjetividad, cuerpo ldico, lenguajes
varios, en oposicin con aquellos que
reflejan la imposicin de una lgica de
orden que termina por forjar una
subjetividad conformista que sea funcional
a esa lgica, tales como eficacia,
eficiencia, racionalismo, objetividad (p.
63).

El desafo de transformarse en individuo
histricamente situado, pero tambin con
armona interna, no consiste solamente en
dar cuenta de s y de la cosa, sino en
estar consciente que se est dando
cuenta. Ser protagnico como sujeto
supone no transferir esta responsabilidad
al simple discurso, pues en caso de
hacerse la capacidad del sujeto se reduce
a la construccin de predicados que
pueden ser esclarecedores, que exclaman
y reclaman, que pueden urgir y advertir,
pero carecen de un sujeto. Porque un
sujeto que es capaz de gritar por la
libertad es siempre un sujeto concreto,
que crece con sus circunstancias, que es
el sujeto para quien tiene sentido esa
dialctica de la libertad (p. 64). Estamos
hablando de un sujeto que sea capaz de
optar venciendo la tendencia al refugio en
prlogo Hugo Zemelman
12
qual tambm se pode ser crtico, quietude
que se converte em conformidade,
conformidade que advm da falta de
concincia. Ento, a concincia segue
sendo um buraco negro intelectual (p.
59). Diremos: no somente intelectual, sim
ademais afetivo, emocional e volitivo.

Assim, se o homem movimento porque
a vida o , que vida pode ser o mesmo
no sendo jamais o mesmo (p. 71), de
maneira de querer evoluir como humano
(p. 83), se apresenta a insuficincia de
discursos puramente constatativos. Pois,
com as simples invocaes verbais, por
fortes e eloquentes que sejan, no se
resolve o desafio de querer ser humano e
seguir querendo s-lo. O problema reside
na capacidade de transformar estes
pensamentos, desejos, vises, em
necessidade e concincia construtora-
autoconstrutora desde opes, o que
significa assumir-se como sujeito histrico
com a capacidade de romper os
parmetros que o aprisionam para somar-
se a novos espaos de vida. Constitui
uma tarefa tico-poltica que requer
formas de pensar concordantes com
resgatar a plenitude de faculdades do
sujeito humano. No se resolve com a
la quietud, desde la cual tambin se
puede ser crtico, quietud que se convierte
en conformidad, conformidad que deviene
en falta de conciencia. Entonces, la
consciencia sigue siendo un agujero negro
intelectual (p. 77). Diremos: no solamente
intelectual, sino adems afectivo,
emocional y volitivo.

Por lo mismo, si el hombre es movimiento
porque la vida lo es, que vida puede ser
lo mismo no siendo jams lo mismo (p.
71), de manera de querer evolucionar
como humano (p. 83), se plantea la
insuficiencia de discursos puramente
constatativos. Pues, con las simples
invocaciones verbales, por fuertes y
elocuentes que sean, no se resuelve el
desafo de querer ser humano y seguir
queriendo serlo. El problema reside en la
capacidad de transformar estos
pensamientos, deseos, visiones, en
necesidad y conciencia constructora-
autoconstructora desde opciones, lo que
significa asumirse como sujeto histrico
con la capacidad de romper los
parmetros que lo aprisionan para
asomarse a nuevos espacios de vida.
Constituye una tarea tica-poltica que
requiere de formas de pensar
prlogo Hugo Zemelman
13
simples construo de predicados, porque
seria como crer que para ser livre basta
falar de liberdade.



necessrio fortalecer a capacidade de
ser sujeito, includas as circunstncias que
o negam, de modo de que essa
capacidade responda a um efetivo desejo
de s-lo, introduzindo-o em nossa prpria
concincia (p. 75); porque o alarmante da
situao que se vive na sociedade
contempornea que, mais alm das
situaes evidentes de explorao,
injustia e excluso de milhs de pessoas,
como resultado da dinmica econmica
associada com a crescente concentrao
do capital, no se pode deixar de
considerar outros efeitos de ordem que
resultem de condies que aprofundem a
alienao e negao do sentido mesmo
de ser sujeito, que leva a perda da
autonomia, mas a mesma necessidade
de ser, que o est conduzindo,
trascendendo dos discursos envolventes
sobre cidadania e participao, a
emergncia de um sujeito mnimo. Mas,
que se vincula con perguntas como
perdemos a sensibilidade? estamos nos
concordantes con rescatar la plenitud de
facultades del sujeto humano. No se
resuelve con la simple construccin de
predicados, porque sera como creer que
para ser libre basta con hablar de libertad.

Se necesita fortalecer la capacidad de ser
sujeto, incluso desde las circunstancias
que lo niegan, de modo de que esa
capacidad responda a un efectivo deseo
de serlo, introducindolo en nuestra
propia consciencia (p. 75); porque lo
alarmante de la situacin que se vive en la
sociedad contempornea es que, ms all
de las situaciones evidentes de
explotacin, injusticia y exclusin de
millones de personas, como resultado de
la dinmica econmica asociada con la
creciente concentracin del capital, no se
puede dejar de considerar otros efectos
del orden que resultan de condiciones que
profundizan la enajenacin y negacin del
sentido mismo de ser sujeto, que lleva a la
prdida de su autonoma , ms an de la
misma necesidad de ser, lo que est
conduciendo, trascendiendo de los
discursos envolventes sobre ciudadana y
participacin, a la emergencia de un
sujeto mnimo. Y que se vincula con
preguntas como se nos apago la
prlogo Hugo Zemelman
14
tornando medocres? (p. 87). Desta
situao histrico existencial recuperamos
o significado desse pensamento que
reclama que a utopia o que lhe falta da
razo para ser verdadeira (p. 87).


De onde estamos, temos que atrever-nos
a ser mais alm do que nos
determinado; porque somente assim se
pode construir os meios, intelectuais e
emocionais, com suas cargas valricas e
ideolgicas, que nos permita fazer-nos
responsaveis da condio prometeica que
contm seu prprio discurso e prtica. O
dizemos a partir da advertncia sobre si
realmente cremos bo que dizemos, no
como exercicio de lgica ou concordncia
(p. 112).

Isso explica, que a preocupao que
comentamos, em relao ao texto, para
resolver-se tem que partir da definio da
capacidade de construo de sentidos a
partir dos contextos histrico- culturais,
fazendo falar as culturas, de modo a
apoiar o esforo, individual e coletivo, na
sabidoria e vontade de salvaguardar e
cuidar os diferentes ncleos simblicos
mais alm do logocentrismo prprio da
sensibilidad?, nos estamos volviendo
mediocres? (p. 87). Desde esta situacin
histrico existencial recuperamos el
significado de ese pensamiento que
reclama que la utopa es lo que le falta a
la razn para ser verdadera (p. 87).

Desde donde estamos, tenemos que
atrevernos a ser ms all de lo que nos
determina; porque solamente as se
pueden construir los medios, intelectuales
y emocionales, con sus cargas valricas e
ideolgicas, que nos permita hacernos
cargo de la condicin prometeica que
plantea su propio discurso y prctica. Lo
decimos a partir de la advertencia sobre
si realmente creemos lo que decimos, no
como ejercicio de lgica o concordancia
(p. 112).

Lo anterior plantea, que la preocupacin
que comentamos, en relacin con el texto,
para resolverse tiene que partir de definir
la capacidad de construccin de sentidos
desde contextos histrico culturales,
haciendo hablar a las culturas, de modo
de apoyar el esfuerzo, individual y
colectivo, en la sabidura y voluntad de
salvaguardar y cuidar los diferentes
ncleos simblicos ms all del
prlogo Hugo Zemelman
15
cultura ocidental (p. 116). No entanto,
partindo de uma viso mais profunda, h
que enfocar esta cultura como aquela de
que se tem apropriado o capitalismo
globalizado que nos cerca, que tem feito
dela um instrumento sujo, incluindo as
tradies religiosas, o que nos desafia a
ter que reconhecer essas portas ocultas,
que sempre esto, mas que no vemos
em virtude de nossa prpria alienao e
inrcias; mesmo que, como diria
Machado, estejam a abertas ao campo.


Esta tarefa de cada um e de todos poder
abrir as portas que conduzem ao
horizonte. O dizemos inspirados na
clareza e dignidade dos pensamentos
contidos neste livro, em seu esprito de
rebeldia e em sua congruncia com uma
herana humanista, que nos convida a
recuper-la e fortalecer.

logocentrismo propio de la cultura
occidental (p. 116). Ms an, desde una
mirada ms profunda, hay que enfocar a
esta cultura como aquella de la que se ha
apropiado el capitalismo globalizado que
nos cerca, que ha hecho de ella un
instrumento suyo, incluyendo las
tradiciones religiosas, lo que nos desafa a
tener que reconocer esas puertas ocultas,
que siempre estn, pero que no vemos en
virtud de nuestra propia enajenacin e
inercias; aunque, como dira Machado,
estn ah abiertas al campo.

Esta tarea es de cada quien y de todos
poder abrir las puertas que conducen al
horizonte. Lo decimos inspirados en la
claridad y dignidad de los pensamientos
contenidos en el libro, en su espritu de
rebelda y en su congruencia con una
herencia humanista, que nos invita a
recuperarla y fortalecer.





prlogo Hugo Zemelman
16


presentacin Anna Feitosa
17










APRESENTAO

PRESENTACIN

Dra. Anna Feitosa
Instituto Piaget-Almada-Portugal



Quando olhamos para tudo que h
para fazer em prol da expanso da
conscincia compreendemos
claramente o sentido da vida. A CMH
um veculo. Uma cincia feita de
conceitos, pensamentos, sentimentos,
compreenses, explicaes,
interpretaes, crenas, emoes,
clareza, histria, tempo, parcerias,
pessoas. A cincia o discurso
escrito de pessoas que pensam,
sentem e acreditam que podem
contribuir para melhorar o mundo e a
condio humana.


Cuando vemos para todo lo hay por
hacer en pro de la expansin de la
consciencia, comprendemos
claramente el sentido de la vida. La
CMH es un vehculo. Una ciencia se
hace a base de conceptos,
pensamientos, sentimientos,
comprensiones, explicaciones,
interpretaciones, creencias,
emociones, claridad, historia, tiempo,
compaeros, personas. La ciencia es
el discurso escrito de personas que
piensan, sienten y acreditan que
pueden contribuir para mejorar el
mundo y la condicin humana.

presentacin Anna Feitosa
18
Aqui esto reunidas pessoas que
trabalham na construo, aplicao,
avaliao e evoluo da CMH com a
conscincia clara da importncia e
relevncia do seu trabalho, do seu
empenho com o sentido de misso: o
compromisso com o conhecimento
assim o determina.

No texto de Manuel Srgio, que abre
este encontro de parceria cientfica,
sentimos a erudio, o fundamento
filosfico e a solido inicial da reflexo
terica que emergiu contra a corrente.
Sentimos a fora do contra-fluxo do
pensamento (ou prtica acfala)
instalado, habituado, assente na
tradio anatomofisiolgica existente
no tempo inicial e que ainda perdura
at hoje.


Uma semente, no escuro do corao
da terra, supera todos os obstculos
em busca da luz e rompe at as
rochas, o cimento das estradas e
caladas at brotar em pequenas
folhas verdes cuja misso primeira
purificar o ar, embelezar e melhorar
o mundo. A semente tem um sentido
Aqu estn reunidas personas que
trabajan en la construccin,
aplicacin, evaluacin y evolucin de
la CMH con la consciencia clara de la
importancia y relevancia de su
trabajo, de su empeo con el sentido
de misin: el compromiso con el
conocimiento as lo determina.

En el texto de Manuel Srgio, que
abre este encuentro de colegas
cientficos, sentimos la erudicin, el
fundamento filosfico y la soledad
inicial de la reflexin terica que
emergi contra la corriente. Sentimos
la fuerza del contra-flujo del
pensamiento (o la prctica acfala)
instalada, habituada, ausente en la
tradicin anatomofisiolgica existente
en el tiempo inicial y que todava
perdura hasta hoy.

Una semilla, en la oscuridad del
corazn de la tierra, supera todos los
obstculos en busca de la luz y rompe
hasta las rocas, el cemento de las
carreteras y calles, hasta brotar en
pequeas hojas verdes cuya primera
misin es purificar el aire, es
embellecer y mejorar el mundo. La
presentacin Anna Feitosa
19
e est programada para a eternidade
da sua espcie. Ela germina e
floresce.

A ideia da CMH como
indispensabilidade terica surgiu
como semente no corao, na
cabea, no esprito de Manuel Srgio
na forma de uma inquietao
insuportvel. Temos no seu texto o
testemunho desta experincia
humana de construo de uma tese
que abria um campo cientifico, uma
nova proposta terica, um novo
paradigma que rompeu
definitivamente com a fase pr-
cientfica e inicia a historia de uma
nova cincia para onde converge hoje
o pensamento, o trabalho, a vida e os
sonhos de muitos investigadores
conscientes do seu papel na
construo de novos mundos.

O presente trabalho a confirmao
desta realidade, desta parceria, onde
me incluo com muita alegria. E aqui
estamos todos juntos e lcidos,
conscientes de que "o que est feito
est sempre por fazer" como afirma
Manuel Srgio (e j fizemos coisas
semilla tiene un sentido y est
programada para la eternidad de su
especie. Ella germina y florece.

La idea de la CMH como
indispensabilidad terica, surgi como
semilla en el corazn, en la cabeza,
en el espritu de Manuel Srgio en la
forma de una inquietud insoportable.
Tenemos en su texto, el testimonio de
esta experiencia humana de
construccin de una tesis que abra
un campo cientfico, una nueva
propuesta terica, un nuevo
paradigma que rompi definitivamente
con la fase pre-cientfica e inicia la
historia de una nueva ciencia para
dnde converge hoy el pensamiento,
el trabajo, la vida y los sueos de
muchos investigadores conscientes
de su papel en la construccin de
nuevos mundos.

El presente trabajo es la confirmacin
de esta realidad, de esta comunidad,
en dnde me incluyo con mucha
alegra. Y, aqu, estamos todos juntos
y lcidos, conscientes que lo que
est hecho est siempre por hacer
como afirma Manuel Srgio (y ya
presentacin Anna Feitosa
20
muito belas),

Eugnia Trigo chega criando modos
no tradicionais de ser-estar-e-viver-
no-mundo. Tudo por intuio, ou mera
rebeldia, ou inconformismo, ou
maneiras de fazer/levar ao contrrio,
ou mostrar-demonstrar que podia.,
que afinal possvel a diferena

Eugnia Trigo afirma com todas as
clulas e pulsaes do seu corpo e
esprito que "nada impossvel
quando h uma inteno comum na
humanidade". A paixo com que
compreende vive e explica a vida no
compromete a lucidez do seu
pensamento organizado, dinmico e
visionrio. Ela v e sabe o que v e
s vezes falta a pacincia necessrias
para conviver com a cegueira, a
inabilidade ou a simples falta de
iniciativa das pessoas normalizadas.


Depois de um mergulho profundo na
essncia da vida, da terra, da solido,
da imerso no mistrio, o retorno, o
afloramento tona da realidade, j
no compreende ou aceita a gaiola do
hicimos cosas muy bellas).

Eugenia Trigo llega creando modos
no tradicionales de ser-estar-y-vivir-
en-el-mundo. Todo por intuicin, o
mera rebelda, o inconformismo, o
maneras de hacer/llevar la contraria, o
mostrar-demostrar que poda, que al
final es posible la diferencia

Eugenia Trigo afirma, con todas las
clulas y pulsaciones de su cuerpo y
espritu, que nada es imposible
cuando hay una intencin comn en
la humanidad. La pasin con que
comprende, vive y explica la vida no
compromete la lucidez de su
pensamiento organizado, dinmico y
visionario. Ella ve y sabe lo que ve y a
veces falta la paciencia necesaria
para convivir con la ceguera, la
inhabilidad o la simple falta de
iniciativa de las personas
normativizadas.

Despus de una inmersin profunda
en la esencia de la vida, de la tierra,
de la soledad, de la zambullida en el
misterio, el retorno, el afloramiento de
de la realidad, ya no comprende o
presentacin Anna Feitosa
21
tempo que retarda os resultados j
vistos pelos olhos da viso clara.
Depois da luz difcil conviver com as
sombras, mas a luz e a sombra so
os dois lados da realidade. Os
paradoxos da complexidade exigem
uma sinfonia entre os opostos porque
a complementaridade dinmica e
viva. A clareza com que a Eugnia
fala, compreende e vive a motricidade
humana s pode acontecer numa
conscincia que se manifesta na sua
integridade infinita. A sua experincia
na senda multidimensional da lucidez
numa situao de permanente
vanguarda criativa, tambm a fonte
da angstia que se manifesta na
experincia de viver falando para uma
comunidade de surdos.



Mas Eugnia no est sozinha no seu
percurso, e ela reconhece as
parcerias sinrgicas que do sentido
e poder vida e aco de cada dia
e conhece o mecanismo sbio e
aparentemente paradoxal de "deter-se
para avanar". Como compreendo o
seu corao! mesmo preciso deter-
acepta la jaula del tiempo que retarda
los resultados ya vistos por los ojos
de la visin clara. Despus de la luz
es difcil convivir con las sombras,
mas la luz y la sombra son dos lados
de la realidad. Las paradojas de la
complejidad exigen una sinfona entre
los opuestos porque la
complementariedad es dinmica y
viva. La claridad con que Eugenia
habla, comprende y vive la motricidad
humana, slo puede suceder en una
consciencia que se manifiesta en su
integridad infinita. Su experiencia en
la senda multidimensional de la
lucidez en una situacin de
permanente vanguardia creativa, es
tambin la fuente de la angustia que
se manifiesta en la experiencia de
vivir hablando para una comunidad de
sordos.

Mas Eugenia no est sola en su
camino, y ella reconoce las
comunidades sinrgicas que dan
sentido y poder a la vida y a la accin
de cada da y conoce el mecanismo
sabio y aparentemente paradjico de
detenerse para avanzar. Como
comprendo su corazn! Es preciso
presentacin Anna Feitosa
22
se vrias vezes por dia para respirar,
agradecer e continuar fluindo
intencional e conscientemente a
bno de cada dia que temos para
realizar as coisas que acreditamos.
Eugnia trz a sua viso clara e
luminosa e sabe para onde vai porque
fli com a vida e com a f no que
visualiza. Motricidade Humana isto
mesmo: crer para ver e fazer
acontecer. Eugnia uma
testemunha de todas as
possibilidades, da virtualidade para o
movimento centrfugo e centrpeto da
personalizao. Amo Eugnia.

Marta Gen alerta para o mundo
actual, o movimento e a condio
humana.

O texto da Marta Gen apresenta um
pensamento integrativo entre a
realidade social complexa e
contraditria e a fsica quntica como
lgica possvel de compreender e
suportar o paradoxo, em busca de
uma situao que a Motricidade
Humana anuncia um equilbrio
dinmico e evolutivo do ser humano e
da sociedade em geral.
detenerse varias veces por da para
respirar, agradecer y continuar
fluyendo intencional y
conscientemente la bendicin de cada
da que tenemos para realizar las
cosas en que acreditamos. Eugenia
trae su visin clara y luminosa y sabe
hacia dnde va, porque fluye con la
vida y con la fe en lo que visualiza.
Motricidad Humana es esto mismo:
creer para ver y hacer suceder.
Eugenia es un testimonio de todas las
posibilidades, de la virtualidad para el
movimiento centrfugo y centrpeto de
la personalizacin. Amo Eugenia.

Marta Gen alerta al mundo actual, el
movimiento y la condicin humana.


El texto de Marta Gen, presenta un
pensamiento integrativo entre la
realidad social compleja y
contradictoria y la fsica cuntica
como lgica posible de comprender y
soportar la paradoja, en busca de una
situacin que la Motricidad Humana
anuncia un equilibrio dinmico y
evolutivo del ser humano y de la
sociedad en genera.
presentacin Anna Feitosa
23

A ateno da mensagem est focada
nos problemas inegveis da
actualidade mostrando nmeros e
evidncias insuportveis.


A motricidade humana apresentada
como uma nova lgica, emergente do
paradigma da complexidade e que
fornece uma compreenso possvel e
uma igual possibilidade de aco.
Uma aco epistmica, tica, esttica,
poltica e tcnica que se manifesta j
na actividade inovadora e
transformadora da Rede a
intencionalidade operante j se
comea a revelar claramente.

Outro ponto relevante do texto da
Marta Gen a preocupao com a
formao de investigadores para esta
rea cientfica. Quase ouvimos os
rudos da construo de uma nova
Universidade, um novo espao de
conhecimento dinmico onde as
perguntas quase no criam intervalos
para possveis respostas e o
sentimento de educao solidria
manifesta-se nesse espao virtual e

La atencin del mensaje est
focalizado en los problemas
innegables de la actualidad,
mostrando nmeros y evidencias
insoportables.

La motricidad humana es presentada
como una nueva lgica, emergente
del paradigma de la complejidad y
que fortalece una comprensin
posible y una igual posibilidad de
accin. Una accin epistmica, tica,
esttica, poltica y tcnica que se
manifiesta ya en la actividad
innovadora y transformadora de la
Red la intencionalidad operante ya
se comienza a revelar claramente.

Otro punto relevante del texto de
Marta Gen es la preocupacin con la
formacin de investigadores para esta
rea cientfica. Casi escuchamos los
ruidos de la construccin de una
nueva Universidad, un nuevo espacio
de conocimiento dinmica en dnde
las preguntas casi no crean intervalos
para posible respuestas y el
sentimiento de educacin solidaria se
manifiesta en ese espacio virtual y
presentacin Anna Feitosa
24
poderoso. O esprito da "Universidade
das Cincias" libertou-se das paredes
e das formalidades redutoras e para
no ciberespao aninhando-se e
nidificando no corao das
mentalidades livres e libertadoras.


Sergio Toro questiona a dimenso da
f na Motricidade Humana como
Cincia. Ser a Motricidade Humana
um discurso retrico ou uma praxis
possvel numa poca de
inconscincia generalizada?

Sente e manifesta neste texto a dor
do obstculo epistemolgico, do corte,
da vigilncia e da recorrncia
epistemolgica quando questiona a
autonomia cientfica, o mtodo
especifico ou mais adequado a esta
cincia. A autonomia no
isolamento, mas identidade e
interdependncia, inter-relao e
pertena. Quando fala da lgica
amerndia muito bem coloca o direito
vida, convivncia, partilha do
espao, dos recursos, do planeta para
todo o ser vivente. Esta a lgica da
vida, que ultrapassa o racionalismo
poderoso. El espritu de la
Universidad de las Ciencias se liber
de las paredes y de las formalidades
reductoras y se detiene en el
ciberespacio, haciendo nido en el
corazn de las mentalidades libres y
libertadoras.

Sergio Toro, cuestiona la dimensin
de la fe en la Motricidad Humana
como Ciencia. Ser la Motricidad
Humana un discurso retrico o una
praxis posible en una poca de
inconsciencia generalizada?

Siente y manifiesta, en este texto, el
dolor del obstculo epistemolgico,
del corte, de la vigilancia y de la
recurrencia epistemolgica cuando
cuestiona la autonoma cientfica, el
mtodo especfico o ms adecuado a
esta ciencia. La autonoma no es
aislamiento, sino identidad e
interdependencia, inter-relacin y
pertenencia. Cuando habla de la
lgica amerindia, coloca muy bien el
derecho a la vida, a la convivencia, al
compartir el espacio, de los recursos
del planeta para todo el ser viviente.
sta es la lgica de la vida que
presentacin Anna Feitosa
25
clssico de forma desobediente,
irreverente e liberta.


Sergio Toro v o corpo como palco
das reflexes, como grito de alerta da
vida, v o corao como rgo vital
simblico de todas as dimenses,
desde o mais denso ao mais fluido e
difano espao/tempo "PACHA" da
experincia consciencial. Salta deste
texto a inevitvel e urgente
conscincia poltica, a necessidade de
humanizao para que haja libertao
do pensamento e da criatividade.
Salta de todo o texto de Sergio Toro a
necessidade inadivel do pensamento
complexo que ligue, que considere e
que respeite as diferenas e acima de
tudo a Natureza a natureza humana
integrada na natureza da Terra, deste
planeta desventrado que necessita e
de ateno, inteno e cuidado pela
sua fragilidade e pela sua fora
surpreendente. Temos que viver
conscientemente a Terra e o Cu, o
paradoxo da retraco e da
expanso, a pulsao pessoal,
racional, universal, csmica o eu, o
ter, o ns. Temos que viver o
ultrapasa el racionalismo clsico de
forma desobediente, irreverente y
libertaria.

Sergio Toro ve el cuerpo como
escena de las reflexiones, como grito
de alerta de la vida, ve el corazn
como rgano vital simblico de todas
las dimensiones, desde lo ms denso
a lo ms fluido y difano
espacio/tiempo PACHA de la
experiencia consciencial. Sobresale
de este texto la inevitable y urgente
consciencia poltica, la necesidad de
humanizacin para que haya
liberacin del pensamiento y de la
creatividad. Resalta de todo el texto
de Sergio Toro, la necesidad
ineludible del pensamiento complejo
que ligue, que considere y que
respete las diferencias y sobre todo la
Naturaleza la naturaleza humana
integrada en la naturaleza de la
Tierra, de este planeta desventrado
que necesita de atencin, intencin y
cuidado por su fragilidad y por su
fuerza sorprendente. Tenemos que
vivir conscientemente a Tierra y al
Cielo, la paradoja de la retraccin y de
la expansin, la pulsacin personal,
presentacin Anna Feitosa
26
equilbrio dinmico.



O texto do Sergio Toro reflecte e
projecta a problemtica
multidimensional e complexa da
transio paradigmtica. Remete para
a reflexo, para a pergunta, para o
desafio da experincia do novo olhar,
do novo fazer e do novo viver a
singularidade do sujeito epistmico
praxico, objecto cientifico de si
mesmo, num contexto natural, social
e planetrio.

A CMH um espao cientfico que
nos permite, potencia e possibilita a
experincia lcida deste desafio.

E tudo isso j est no ar. Este um
livro orgnico, pulmonar, que se
respira mais do que se l. um
convite a conspirao, que significa
"respirar juntos".

racional, universal, csmica el yo, el
tener, el nosotros. Tenemos que vivir
el equilibrio dinmico.

El texto de Sergio Toro refleja y
proyecta la problemtica
mutidimensional y compleja de la
transicin paradigmtica. Remite a la
reflexin, a la pregunta, al desafo de
la experiencia de la nueva mirada, del
nuevo hacer y del nuevo vivir la
singularidad del sujeto epistmico
prxico, objeto cientfico de s mismo,
en un contexto natural, social y
planetario.

La CMH es un espacio cientfico que
nos permite, potencia y posibilita la
experiencia lcida de este desafo.

Y todo eso ya est en el aire. ste es
un libro orgnico, pulmonar, que se
respira ms que se lee. Es una
invitacin a la conspiracin, que
significa respirar juntos.


Introduccin introduo
27






INTRODUCCIN

INTRODUO


No incio dos anos 80, em reunido do
Comit Editorial da Coleo En-Accin
(Unicauca-Colombia), um dos colegas
falou sobre a importncia de elaborar um
texto sobre a auto-crtica a Cincia da
Motricidade Humana (CMH). Aps
diversas discusses e anlises da
pertinncia do trabalho, algumas pessoas
se dispuseram faz-lo. Passado o tempo e
com as mudanas acadmicas e
pessoais, o texto foi sendo construdo, por
quatro pesquisadores amigos de
diferentes pases, membros da Rede de
Investigadores da Motricidade Humana
(RIIMH), que decidiram atualizar o
documento escrito inicialmente pelo
Comit Editorial da Em- Accin e editar na
coleo Leme, idealizada Instituto
Internacional del Saber Kon-traste.


Hace un par de aos (inicios 2008), en
una reunin del comit editorial de la
coleccin En-Accin (Unicauca-Colombia),
uno de los colegas expuso que sera
interesante acometer un trabajo de
autocrtica sobre la Ciencia de la
Motricidad Humana (CMH). Despus de
diversas discusiones y anlisis de su
pertinencia, algunas personas nos dimos
a la tarea. Pasado el tiempo y cambios en
las circunstancias personales y
acadmicas, hizo que ese texto se fuera
relegando. Y, es ahora, que cuatro amigos
de cuatro diferentes pases, participantes
de la Red Internacional de Investigadores
de la Motricidad Humana (RIIMH) nos
decidimos a actualizar el documento que
habamos escrito para aquella ocasin y lo
estemos editando en la nueva coleccin
Leme, auspiciada por el Instituto
Internacional del Saber Kon-traste.
Introduccin introduo
28
O texto tem duas intenes. Uma inteno
histrica e outra crtico- projetiva. Histrica
porque para criticar h que conhecer e
para isso h que saber a historicidade de
um conceito. Desta maneira, o prprio
Manuel Srgio, criador da CMH, no
primeiro captulo se antecipa s crticas
exteriores e expe, uma vez mais, a
ontognese do pressuposto da CMH no
Instituto Nacional de Educao Fsica-
INEF de Lisboa em 1986. Crtica, porque,
como investigadores, nos cabe a tarefa de
auto-avaliao, avaliar a produo
realizada, analisar os erros e conquistas,
para a partir disso, projetar-nos e projetar
novas linhas de ao investigativa, aps o
dcimo ano da Sociedade Internacional de
Motricidade Humana, da RIIMH e da
realizao do VI Congresso Internacional
de MH em Belm do Par (Brasil) em
setembro de 2009.



Depois de ter escrito, em 2005 e 2006
textos coletivos (Kolyniak, 2005; RIIMH,
2006a, , 2006b), e em 2009, o estado da
arte da CMH (Trigo, 2009), pensamos que
era hora de aventurarmos, tambm
coletivamente, na elaborao de outro
El texto tiene dos intenciones. Una
intencin histrica y otra critica-
proyectiva. Histrica, porque para criticar
hay que conocer y para eso hay que saber
la historicidad de un concepto. De esta
manera, el propio Manuel Srgio, creador
de la CMH, en el primer capitulo, se
adelanta a las crticas exteriores y
expone, una vez ms, la ontognesis del
presupuesto de la CMH en el Instituto
Nacional de Educacin Fsica -INEF de
Lisboa en 1986. Crtica, porque, como
investigadores nos corresponde la tarea
de auto-evaluacin, evaluar la produccin
realizada, analizar los errores y, para
desde ah, proyectarnos y proyectar
nuevas lneas de accin investigativa,
despus del dcimo cumpleaos de la
Sociedad Internacional de Motricidad
Humana, de la RIIMH y de la realizacin
del VI congreso internacional de MH en
Belem do Par (Brasil) en septiembre del
2009.

Luego de haber escrito, en el 2005 y 2006
textos colectivos (Kolyniak, 2005; RIIMH,
2006a, , 2006b), y en el 2009, el estado
del arte de la CMH (Trigo, 2009)
pensamos que era hora de aventurarnos,
tambin colectivamente, en la elaboracin
Introduccin introduo
29
documento que nos fizesse pensar a CMH
por dentro. Este o texto resultante do
olhar introspectivo.

O livro est organizado com o primeiro
texto de abertura de Manuel Srgio,
seguido de Eugenia Trigo, que expe a
partir de sua viso crtica e de cidad do
mundo, considerando as dificuldades de
compreenso da CMH, esclarecendo que
h dificuldade em harmonizar os
construtos tericos com os avatares das
vidas pessoais.

Seguidamente, Marta Gen, do Brasil,
apresenta as problemticas do mundo
atual e a forma como a motricidade
humana pode e deve abordar a anlise
crtica da sociedade-mundo e oferecer
alternativas reflexivas e prticas.

Sergio Toro, do Chile, encerra o livro,
falando da cultura dos amerndios e de
como a CMH deve projetar a ao
investigativa e prtica em busca de formas
especficas e pertinentes a cada contexto.

Pensamos que com este documento,
estamos contribuindo, um pouco mais,
com a evoluo da Cincia da Motricidade
de otro documento que nos hiciera pensar
la CMH por dentro. ste es el texto
resultado de la mirada introspectiva.

El libro est organizado con el primer texto
de apertura de Manuel Srgio, seguido de
Eugenia Trigo que expone, desde su
visin crtica y de ciudadana del mundo,
en dnde considera que estn las
dificultades de comprensin de la CMH,
aclarando que hay dificultad de armonizar
los constructos tericos, con los avatares
de las vidas personales.

Seguidamente, Marta Gen, de Brasil,
presenta las problemticas del mundo
actual y la manera como la motricidad
humana puede y debe abordar el anlisis
crtico de la sociedad-mundo y proponer
alternativas reflexivas y prcticas.

Sergio Toro, de Chile, cierra el libro,
hablando de la cultura de los amerindios y
como la CMH debe proyectar la accin
investigativa y prxica buscando formas
especficas y pertinentes a cada contexto.

Pensamos que con este documento,
estamos contribuyendo, un poco ms, a la
evolucin de la Ciencia de la Motricidad
Introduccin introduo
30
Humana, cuja comunidade cientfica
pertencemos. O fazemos a partir do olhar
crtico ao que tem sido chamado de
cincia (Trigo & Toro, 2006) desde a
idade moderna.

A apresentao do texto bilnge
(portugus-castellano), para melhor
compreenso da comunidade acadmico-
linguistica que faz parte dessa rea do
conhecimento.
Humana, a cuya comunidad cientfica
pertenecemos. Lo hacemos desde una
mirada crtica a lo que ha venido
llamndose ciencia (Trigo & Toro, 2006)
desde la edad moderna.

La presentacin del texto es bilinge
(portugus-castellano), para una mejor
comprensin por la comunidad
acadmica-lingstica que forma parte de
esta rea de conocimiento.



Referencias Bibliogrficas
Kolyniak, C. (2005). Propuesta para un glosario inicial para la ciencia de la motricidad
humana. In E. Trigo, D. R. Hurtado & L. G. Jaramillo (Eds.), Consentido (1 ed.,
pp. 29-38). Popayn-Colombia: en-accin/unicauca.
RIIMH. (2006a). La ciencia de la motricidad humana (CMH) como rea autnoma de
conocimiento: trayectorias desde la Red Internacional de Investigadores en
Motricidad Humana. Consentido, 6.
RIIMH. (2006b). La ciencia de la motricidad humana (CMH) como rea autnoma de
conocimiento: trayectorias desde la Red Internacional de Investigadores en
Motricidad Humana. Integrao, 46, 247-262.
Trigo, E. (2009). Motricidade Humana Hoje. In M. Gen, R. Simoes, W. Wey Moreira &
A. I. Alves (Eds.), Motricidade humana: Uma Metaciencia? (Vol. 1, pp. 49-81).
Belem do Par: UEPA.
Trigo, E., & Toro, S. (2006). Hacia una de-construccin del concepto de ciencia. In L. E.
lvarez & M. Aristizbal (Eds.), Recorre la civilizacin el mismo camino que el
sol? Pedagoga, Subjetividad y Cultura (1 ed., pp. 13-34). Popayn: Fondo
Editorial Universidad del Cauca.


crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
31









CRTICAS CINCIA DA MOTRICIDADE HUMANA (CMH)
CRTICAS A LA CIENCIA DE LA MOTRICIDAD HUMANA
Manuel Srgio
Instituto Piaget. Almada-Portugal
e-mail: m.sergio@netcabo.pt

RESUMO
O surgimento da CMH com a mudana
do fsico ao movimento intencional da
transcendncia. Fala da integralidade
da motricidade humana nas aulas por
meio da complexidade. Esta
complexidade humana abarca desde o
mais evidente: o corpo, a mente, o
desejo, natureza e sociedade. A
Cincia da Motricidade Humana
responde a necessria integrao dos
processos de individualidade e aos
modelos construdos na sociedade
atual. A Motricidade Humana o corpo
em ato, a virtualidade para a ao,
o movimento intencional de transcender
e transcerder-se. A Cincia como ao,
a motricidade humana como
desprendimento da liberdade dentro da
sociedade informatizada e logro da
transcendncia em suas mltiplas
manifestaes.
Palavras-chave: Epistemologia.
Cincia. Transcendncia. Corpo.
Educao Fsica.
RESUMEN
El surgimiento de la CMH con el paso
de lo fsico al movimiento intencional de
la trascendencia. Habla de la
integralidad de la motricidad humana en
las aulas a travs de la complejidad.
Esta complejidad humana abarca
desde lo ms evidente; el cuerpo, la
mente, el deseo, naturaleza y sociedad.
La Ciencia de la motricidad humana
responde a la necesaria integracin de
los procesos de individuacin y los
modelos construidos en la sociedad
actual. La motricidad humana es el
cuerpo en acto, es virtualidad para la
accin, es el movimiento intencional de
trascender y trascenderse.
La ciencia como accin, la motricidad
humana como despliegue de libertad
dentro de la sociedad informacional y
logro de la trascendencia en sus
mltiples manifestaciones.
Palabras clave: dilacin, crtica,
cuerpo, educacin fsica, ciencia,
trascendencia,
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
32
1.- Criticar tem como timo latino o
verbo cerno que significa separar o
trigo do joio. Portanto, criticar no s
discordar ou condenar, mas afirmar o
que se concorda e o que se rejeita,
acerca de qualquer aspecto do real. A
CMH tem aspectos negativos? Tudo
tempo e o progresso do conhecimento
vai pr a n, necessariamente, algumas
insuficincias. S que tal ainda no
aconteceu. E porqu? Porque quando a
CMH anunciada (em 1979, com o
artigo Prolegmenos a uma nova
cincia do homem, na revista Ludens,
do ISEF de Lisboa) estava em voga a
necessidade de cortes epistemolgicos
e mudanas de paradigma, em
qualquer rea do conhecimento. Mas,
no livro La Tte Bien Faite, Edgar
Morin refere que h necessidade de
reformas nas cincias, que sejam
paradigmticas e no programticas.
Ora, isso o que nos fazemos, h
quase trinta anos! E, quando escrevo
ns, recordo a Eugnia Trigo, a Anna
Feitosa, o Joo Batista Freire, o Abel
de Figueiredo, o Srgio Toro, o Luiz
Gonalves Junior, a Sheila Silva, a
Marta Gen, o Wagner Wey Moreira, o
Antunes de Sousa e muitos,
1.- Criticar tiene como timo latino el
verbo cerno que significa separar el
trigo de la cizaa. Por tanto, criticar no
es slo discordar o condenar, sino
afirmar lo que se concuerda y lo que se
rechaza, acerca de cualquier aspecto
de lo real. La CMH tiene aspectos
negativos? Todo es tiempo y el
progreso del conocimiento va a poner
al desnudo, necesariamente, algunas
insuficiencias. Slo que esto todava no
sucedi. Y por qu? Porque cuando
se anuncia la CMH (en 1979 con el
artculo Prolegmenos a uma nova
ciencia homem, en la revista Ludens
del ISEP de Lisboa) estaba en boga la
necesidad de cortes epistemolgicos y
cambios de paradigma, en cualquier
rea de conocimiento. Mas, en el libro
La Tte Bien Faite, Edgar Morin
refiere que hay necesidad de reformas
en las ciencias, que sean
paradigmticas y no programticas.
Ahora, es eso lo que nosotros hacemos
hace casi treinta aos! Y, cuando
escribo nosotros, recuerdo a Eugenia
Trigo, a Anna Feitosa, a Joo Batista
Freire, a Abel de Figueiredo, a Sergio
Toro, a Luiz Gonalves Junior, a Sheila
Silva, a Marta Gen, a Wagner Wey
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
33
muitssimos mais que peo desculpa
no poder distinguir os seus nomes,
beste trabalho.


E no fizemos s um corte
epistemolgico, com a passagem do
fsico pessoa em movimento
intencional da transcendncia, fizemos
tambm um corte ao nvel poltico,
acentuando que a CMH era uma teoria
ps-colonial, ps-capitalista, ps-
eurocntrica. A CMH surgiu como um
corte, simultaneamente epistemolgico
e poltico. Ningum, antes de ns, o
fez, com tanta clareza. Demais, os
grandes nomes da chamada Educao
Fsica entraram sempre com receio na
problemtica poltica. Crimos uma
nova cincia humana, a CMH, e uma
nova maneira de fazer poltica, atravs
dos novos espaos que esta cincia
proporciona. Nas aulas de Motricidade
Humana, o que est em causa no s
a condio fsica dos alunos mas a
criao de um humanismo integral,
atravs da aplicao do mtodo da
complexidade. Ningum pode negar
esta evidncia. Isso mesmo se tentou
fazer com o desporto e j somos
Moreira, a Antunes de Sousa y
muchos, muchsimos ms a quines
pido disculpas de no poder referenciar
sus nombres, en este trabajo.

Y, no hicimos slo un corte
epistemolgico, con el paso de lo
fsico a la persona en movimiento
intencional de la trascendencia,
acentuando que la CMH era una teora
pos-colonial, pos-capitalista, por-
eurocntrica. La CMH surgi como un
corte, simultneamente epistemolgico
y poltico. Nadie, antes de nosotros, lo
hizo, con tanta evidencia. Adems, los
grandes nombres de la llamada
Educacin Fsica, entraron siempre con
recelo en la problemtica poltica.
Creamos una nueva ciencia humana, la
CMH, y una nueva manera de hacer
poltica, a travs de los nuevos
espacios que esta ciencia proporciona.
En la aulas de MH, lo que est en
causa no es slo la condicin fsica de
los alumnos, sino la creacin de un
humanismo integral, a travs de la
aplicacin del mtodo de la
complejidad. Nadie puede negar esta
evidencia. Eso mismo se intent hacer
con el deporte y ya somos apuntados
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
34
apontados como pioneiros do treino
integrado. Afinal, parece no terem
razo os que dizem que a CMH no
passa de puro platonismo...

De fato, j so vrios os treinadores de
alta competio que afirmam que a
CMH trouxe sua profisso contributos
inestimveis, no s tericos, mas
tambm prticos. Quando, h trinta
anos atrs, discordei, no desporto de
alta competio, de uma preparao
fsica desinserida do pensamento
tctico; quando, h trinta anos atrs
(repito) falei de um mtodo em tudo
igual ao mtodo da complexidade,
como metodologia especfica do
desporto - anunciava o que hoje
defendem os grandes treinadores. No
h pessoa culta, a quem se explique o
que e o que vale a CMH, que no
esteja a nosso lado. A CMH uma
teoria que rejeita o positivismo da
Educao Fsica tradicional e o
pensamento hegemnico do
neoliberalismo dominante, tendo
sempre em vista a complexidade
humana. E se os aspectos mais
evidentes da complexidade humana
so o corpo, a mente, o desejo, a
como pioneros del entrenamiento
integrado. Al final, parece que no tienen
razn los que dicen que la CMH no
pasa de puro platonismo

De hecho, ya son varios los
entrenadores de alta competicin que
afirman que la CMH trajo a su profesin
contribuciones inestimables, no slo
tericos, sino tambin prcticos.
Cuando, treinta aos atrs, discord,
del deporte de alta competicin, de una
preparacin fsica desintegrada del
pensamiento tctico; cuando, hace
treinta aos atrs (repito) habl de un
mtodo igual al mtodo de la
complejidad, como metodologa
especfica del deporte anunciaba lo
que hoy defienden los grandes
entrenadores. No hay persona culta, a
quien se explique lo que es y lo que
vale la CMH, que no est de nuestro
lado. La CMH es una teora que
rechaza el positivismo de la Educacin
Fsica tradicional y el pensamiento
hegemnico del neoliberalismo
dominante, teniendo siempre en cuenta
la complejidad humana. Y si los
aspectos ms evidentes de la
complejidad humana son el cuerpo, la
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
35
natureza e a sociedade so todas
estas dimenses que devem ser
trabalhadas nas aulas de Motricidade
Humana. E no o fsico to-s!


Tudo tempo! Tal significa que a CMH
ser lembrada como uma teoria que foi
preparada no ltimo tero do sculo
XX, para pertencer, plenamente,
primeira metade do sculo XXI. E nada
mais! Nada eterno! Mas que os que
vierem depois de ns que apresentem,
pelo menos, a informao filosfica que
ns, hoje, apresentamos. Escreveu
Edgar Morin, no seu livro La tte bien
faite, que o conhecimento progride
pela capacidade de contextualizar e
globalizar. E diz mais adiante: os
conhecimentos parcelados apenas
servem para utilizaes tcnicas.
Palavras que podemos fazer nossas,
pois j o dizemos h muito tempo,
quando comemos a pr em causa o
cartesianismo. E termino desta forma: a
CMH de hoje e no ser de amanh
fatalmente. Mas com alegria que se
afirma, sem receio, que no de
ontem!

mente, el deseo, la naturaleza y la
sociedad son todas estas
dimensiones que deben ser trabajadas
en las aulas de Motricidad Humana. Y
no el fsico solamente!

Todo es tiempo! Tal significa que la
CMH ser recordada como una teora
que fue preparada en el ltimo tercio
del siglo XX, para pertenecer,
plenamente, a la primera mitad del
siglo XXI. Y nada ms! Nada es
eterno! Mas los que vengan despus
de nosotros que presenten, por lo
menos, la informacin filosfica que,
nosotros, hoy, presentamos. Escribi
Edgar Morin, en su libro La tte bien
faite, que, el conocimiento progresa
por la capacidad de contextualizar y
globalizar. Y dice ms adelante: los
conocimientos parcelados apenas
sirven para utilizaciones tcnicas.
Palabras que podemos hacer nuestras,
pues ya lo dijimos hace mucho tiempo,
cuando comenzamos a poner en
cuestin el cartesianismo. Y termino de
esta forma: la CMH es de hoy y no ser
de maana fatalmente. Mas es con
alegra que se afirma, sin recelo, que
no es de ayer!
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
36
2- Antes de redigir a sntese que me foi
solicitada, julgo necessrio pr em foco
a improcedncia da argumentao dos
que afirmam que o contedo da minha
tese de doutoramento me foi sugerido
pelo Doutor Melo Barreiros. Ora,
esquecem-se eles que j em 1979
(Outubro-Dezembro), na revista
Ludens, este seu amigo escrevera um
artigo intitulado Prolegmenos a uma
Cincia do Homem, onde pode ler-se:
E assim porque no movimento
transparece intencionalidade; porque o
movimento reflecte e projecta uma
totalidade; porque o movimento integra
o processo cognoscitivo e tem
claramente a ver com um processo
libertador a anlise da motricidade
humana no pode quedar-se, embora a
no dispense, pela biomecnica (o
aspecto exterior do movimento), nem
pelos limites de segurana biolgica,
pois tem de subir cultura do indivduo
e aos modelos construdos em
conformidade com a realidade social
ou, usando a linguagem estruturalista,
com o sistema. E, durante todo este
artigo, assinalei a existncia de uma
nova cincia humana: a cincia do
movimento humano, que depois
2.- Antes de escribir la sntesis que se
me solicit, considero necesario poner
en claro la improcedencia de la
argumentacin de los que afirman que
el contenido de mi tesis doctoral me fue
sugerido por el Dr. Melo Barreiros.
Ahora, se olvidaron que ya en 1979
(octubre-diciembre), en la revista
Ludens, este amigo suyo escribi un
artculo titulado Prolegmenos a uma
Ciencia do Homem, en dnde puede
leerse: Es as porque el movimiento
trasparece intencionalidad porque el
movimiento refleja y proyecta una
totalidad; porque el movimiento integra
el proceso cognoscitivo y tiene
claramente que ver con un proceso
libertador el anlisis de la motricidad
humana no puede quedarse, aunque
no dispense, por la biomecnica (el
aspecto exterior del movimiento), ni por
los lmites de seguridad biolgica, pues
tiene que subir a la cultura del individuo
y a los modelos construidos en
conformidad con la realidad social o,
usando el lenguaje estructuralista, con
el sistema. Y, durante todo este
artculo, seal la existencia de una
nueva ciencia humana: la ciencia del
movimiento humano, que despus
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
37
substituiria por cincia da motricidade
humana! No nmero anterior desta
revista, h um artigo da minha autoria,
intitulado: Uma certa sociedade para
uma certa motricidade, que valer a
pena reler, para que os meus
apaixonados crticos procurem
submeter ordem e imparcialidade
as suas convices. Quinze anos
antes, no meu livro Para uma nova
dimenso do desporto (DGD, Maio de
1974) j eu defendia a existncia da
cincia do movimento humano, como
nova cincia humana e onde deveriam
integrar-se a ginstica, os jogos e os
desportos (p. 272 ss.). Ou seja, desde
que se me tornou evidente o
cartesianismo da educao fsica,
julguei meu dever criar um paradigma
onde pudesse rever-se a nossa Escola,
atravs do que aprendera na filosofia
das cincias, na fenomenologia e nas
crticas acerbas educao fsica de
ento do Prof. Nelson Mendes. Do que
venho de escrever se infere que o
Doutor Melo Barreiros nunca me
sugeriu o tema nuclear da minha tese
de doutoramento, mas um novo ttulo,
dado que a tese inicialmente dava pelo
nome de Louis Althusser e a cincia
sustituira por ciencia de la motricidad
humana! En el nmero anterior de esta
revista, hay un artculo de mi autora
titulado: Uma certa sociedade para
una certa motricidade, que valdr la
pena releer, para que mis apasionados
crticos procuren someter al orden y a
la imparcialidad sus convicciones.
Quince aos antes, en mi libro Para
uma nova dimenso do desporto
(DGD, mayo de 1974) ya defend la
existencia de la ciencia del movimiento
humano, como una nueva ciencia
humana y en dnde deberan
integrarse la gimnstica, los juegos y
los deportes (p. 272 ss). Es decir,
desde que se volvi evidente el
cartesianismo de la educacin fsica,
juzgu mi deber crear un paradigma en
el que pudiese verse nuestra Escuela,
a travs de lo que aprend en filosofa
de las ciencias, en la fenomenologa y
en las crticas acerbas a la educacin
fsica de entonces del profesor Nelson
Mendes. De lo que vengo escribiendo,
se infiere que el Dr. Melo Barreiros
nunca me sugiri el tema nuclear de mi
tesis doctoral, sino un nuevo ttulo, ya
que la tesis inicialmente estaba con el
nombre de Louis Althusser e a
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
38
da motricidade humana e ele teve a
bondade de aconselhar-me a que se
chamasse Para uma epistemologia da
motricidade humana, para que a
investigao no se centrasse num
filsofo to-s e a motricidade humana
surgisse como um dos aspectos de
uma episteme (Michel Foucault). Esta
a verdade que j cansa, durante tanto
tempo, ver deturpada e trapaceada.
No acredito que o Doutor Melo
Barreiros tenha segredado a algum
colega que me aconselhou um tema,
para mim inteiramente novo, no
atinente ao meu doutoramento. De
certo confidenciou que me estimulou a
continuar um tema que eu j tinha
iniciado, um bom par de anos atrs e
que ele considerava oportuno para o
desenvolvimento da nossa Escola. De
certo, referiu que sempre escutei, como
doutorando respeitador e atento, as
suas crticas ao que eu ia escrevendo.
E nada mais! Portanto, o Doutor Melo
Barreiros falou-me, realmente, para que
me ocupasse, em tese de
doutoramento, da motricidade humana,
mas na linha das preocupaes que j
vinha manifestando, h algum tempo.
Esto a os meus escritos que no me
cincia da motricidade humana y l
tuvo la bondad de aconsejarme que se
llamara Para uma epistemologia da
motricidade humana, para que la
investigacin no se centrara en un
filsofo solamente y surgiera la
motricidad humana como uno de los
aspectos de un episteme (Michel
Foucault). sta es la verdad que ya
cansa, durante tanto tiempo, ver
desfigurada y engaada. No creo que
el Dr. Melo Barreiros, haya contado a
algn colega que me aconsej un
tema, para m completamente nuevo,
en lo que se refiere a mi doctorado.
Ciertamente, explic que me estimul a
continuar un tema que yo ya haba
iniciado, un buen par de aos atrs y
que l consideraba oportuno para el
desarrollo de nuestra Escuela. De
hecho, refiri que siempre escuch,
como doctorante respetuoso y atento,
sus crticas a lo que yo iba escribiendo.
Y nada ms! Por tanto, el Dr. Melo
Barreiros me habl, realmente, para
que me ocupara, en la tesis doctoral,
de la motricidad humana, pero en la
lnea de las preocupaciones que ya
vena manifestando, haca algn
tiempo. Estn ah mis escritos que no
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
39
deixam mentir...

3. Errare humanum est! Da que, sem
mais delongas, me ocupe do labor
(agradvel, acrescente-se) que a
Doutora Eugnia Trigo me destinou.
Em primeiro lugar, salientando que a
expresso educao fsica um
produto do erro de Descartes o que
no de surpreender, pois que o erro
de Descartes domina a modernidade
toda. Segundo este filsofo (1596-
1650), o ser humano tem um corpo
distinto dele e irredutvel a ele e, como
instrumento que , um ptimo meio de
curiosidade e de experimentao
cientfica. J em 1543, Veslio editara o
seu De Corporis Humani Fabrica,
onde o corpo no outra coisa seno
corpo, seno matria; e, em 1565,
Mercurialis publicara o De arte
gymnastica, uma obra de verdadeira
frieza racionalista, sem qualquer
referncia ao cristianismo e dando
importncia fundamental observao
e experimentao. Podero invocar-
se, como principais predecessores de
Descartes, como cientistas: Leonardo
da Vinci (1452-1519), Coprnico (1473-
1543), Kpler (1571-1630) e Galileu
me dejan mentir

3. Errare humanum est! De ah que,
sin ms dilacin, me ocupe de la labor
(agradable, acreciento) que la Dra.
Eugenia Trigo me destin. El primer
lugar, resaltando que la expresin
educacin fsica es un producto del
error de Descartes lo que no es de
sorprender, puesto que el error de
Descartes domina toda la modernidad.
Segn este filsofo (1596-1650), el ser
humano tiene un cuerpo distinto de l e
irreductible a l y, como instrumento
que es, un medio ptimo de curiosidad
y de experimentacin cientfica. Ya en
1543, Veslio edit su De Corporis
Humani Fabrica, em dnde el cuerpo
no es otra cosa que cuerpo, materia; y
en 1565 Mercurialis publicara o De arte
gymnastica, una obra de verdadera
fijeza racionalista, sin ninguna
referencia al cristianismo y dando
importancia fundamental a la
observacin y a la experimentacin.
Podrn invocarse, como principales
predecesores de Descartes, los
cientficos Leonardo da Vinci (1452-
1519), Coprnico (1473-1543), Kpler
(1571-1630) y Galileu (1564-1612); en
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
40
(1564-1612); no mbito da filosofia:
Montaigne (1533-1592), Pierre Charron
(1541-1603) e Francisco Sanches
(1551-1632). Em todos eles, afirmam-
se paulatinamente o racionalismo, o
mecanicismo e a passagem da
evidncia emprica do senso comum
autoridade da evidncia matemtica. O
que no surpreende, pois que no h
pensamento cientfico que se
desenvolva num pleno vazio cultural.
No que ao dualismo antropolgico diz
respeito, Descartes ressoa o Teteto
de Plato e o Livro 7 da IV Eneida,
onde o dualismo corpo-alma j era
proclamado. Seja como for, parece-me
indiscutvel que a expresso educao
fsica surge aps Descartes e continua
com o triunfo do racionalismo. Vrios
autores, como o Michel Foucault da
Microfsica do Poder, falam-nos de
um tal Ballesxert que, em 1762,
publicou o livro Dissertation sur
lducation physique des enfants,
como o primeiro autor a utilizar a
referida expresso. Nas Cartas sobre
a educao das crianas, j
Pestalozzi dela se serve, sem
ambages. O racionalismo moderno
proclamou urbi et orbi o triunfo da
el mbito de la filosofa: Montaigne
(1533-1592), Pierre Charron (1541-
1603) y Francisco Sanches (1551-
1632). En todos ellos, se afirma
paulatinamente el racionalismo, el
mecanicismo y el paso de la evidencia
emprica del sentido comn a la
autoridad de la evidencia matemtica.
Lo que no sorprende, pues no hay
pensamiento cientfico que se
desarrolle en pleno vaco cultural!
Descartes relee el Teteto de Platn y
el Libro 7 de la IV Eneida, en la cual
ya era proclamado el dualismo cuerpo-
alma. De cualquier manera, me parece
indiscutible que la expresin
educacin fsica surge despus de
Descartes y contina con el triunfo del
racionalismo. Varios autores, como
Michel Foucault de la Microfsica do
Poder, nos hablan de un tal Ballesxert
que, en 1762, public el libro
Dissertation sur lducation
physique des enfants, como el primer
autor que utiliza a referida expresin.
En las Cartas sobre a educao das
crianas, ya Pestalozzi se sirve de
ella, sin evasivas. El racionalismo
moderno proclam urbi et orbi el
triunfo de la Razn, contra todas las
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
41
Razo, contra todas as formas de
obscurantismo; os homens do
Iluminismo acreditavam piamente no
Futuro, sob o patrocnio exclusivo da
Razo s que assinalando,
simultaneamente O Homem-Mquina
que o mdico Julien Offray de La
Mettrie (1709-1751) tentou provar e
onde o mecanicismo atingiu exageros
inesperados. evidente que a La
Mettrie no era possvel ostentar o
conhecimento de Antnio Damsio no
seu O Sentimento de Si. No vou aqui
recapitular os nveis do si, segundo
Damsio: o proto-si, no qual se do as
representaesa mentais de primeira
ordem; o si nuclear, onde emerge de
modo decisivo a conscincia de si; o si
autobiogrfico, que se distingue do si
nuclear, pela capacidade de introduzir
o si, no tempo; e a pessoalidade onde
j a linguagem intervem. Os mamferos
superiores no humanos so dotados
de todos os nveis de si menos a
pessoalidade. Tudo isto, para concluir:
para cada mente, um corpo um
primeiro princpio (p. 171), pois que a
mente gerada pelo corpo. Uma ntula
de carcter pessoal: encontrei muito
coincidente o Damsio de O
formas de obscurantismo; los hombres
del iluminismo acreditaban piamente en
el Futuro, sobre el patrocinio exclusivo
de la Razn slo que sealando,
simultneamente O Homem-Mquina
que el mdico Julien Offray de La
Mettrie (1709-1751) intent probar y en
dnde el mecanicismo lleg a
exageraciones inesperadas. Es
evidente que a La Mettrie no le era
posible ostentar el conocimiento de
Antnio Damsio en su O Sentimento
de Si. No voy aqu a recopilar los
niveles del s, segn Damsio; el
proto-si, en el cual se dan las
representaciones mentales de primer
orden; el s nuclear, en dnde emerge
de modo decisivo la consciencia de s;
el si autobiogrfico, que se distingue
del si nuclear, por la capacidad de
introducir el s, en el tiempo; y la
personalidad en dnde ya interviene el
lenguaje. Los mamferos superiores no
humanos estn dotados de todos los
niveles de s menos la personalidad.
Todo esto, para concluir; para cada
mente, un cuerpo un primer principio
(p. 171), puesto que la mente es
generada por el cuerpo. En un rtulo de
carcter personal: encontr muy
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
42
Sentimento de si com o Jean-Pierre
Changeux de O Homem Neuronal e
at com o primeiro Wittgenstein para
quem a proposio s pode ser
verdadeira ou falsa, na medida em que
for uma imagem da realidade. Mas...
adiante! Como as palavras o
esclarecem, sem margem para dvidas:
a educao fsica era a educao do
fsico, da res extensa. Que pouco
tinha a ver com uma Razo que
conhecia, dispensando
sobranceiramente o corpo. Ego sum
res cogitans dizia taxativamente
Descartes. Daqui nasceu (ser ainda
de acentuar) um modelo de cincia,
puramente racional e com as
caractersticas seguintes, que me
atrevo a enumerar: objectiva,
inquestionvel, empirista, linear,
dogmtica, elitista, individualista,
socialmente neutra e
descontextualizada bem diferente da
cincia actual que : subjectiva,
controversa, metodologicamente
verstil, complexa, no dogmtica, no
elitista, baseada em grupos,
dependente do poder, contextualizada.
Cincia actual, acrescente-se, que
ressalta de um sem nmero de escolas
coincidente el Damsio de O
Sentimento de si con el Jean-Pierre
Changeux de O Homem Neuronal y
hasta con el primer Wittgenstein para
quien la proposicin slo puede ser
verdadera o falsa, en la medida en que
sea una imagen de la realidad. Mas
adelante! Como las palabras lo aclaran,
sin margen para dudas: la educacin
fsica era la educacin del fsico, de la
res extensa. Que poco tena que ver
con una Razn que conoca,
dispensando al cuerpo. Ego sum res
cogitans deca taxativamente
Descartes. De aqu naci (ser todava
para acentuar) un modelo de ciencia,
puramente racional y con las
caractersticas siguientes, que me
atrevo a enumerar: objetiva,
incuestionable, empirista, lineal,
dogmtica, elitista, individualista,
socialmente neutra y
descontextualizada bien diferente de
la ciencia actual que es; subjetiva,
controvertida, no elitista, basada en
grupos, dependiente del poder,
contextualizada. Ciencia actual,
acrecentamos, que resalta de un sin
nmero de elecciones epistemolgicas:
el inductismo (ingenuo y probabilstico),
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
43
epistemolgicas: o indutivismo (ingnuo
e probabilstico), o negacionismo
(Bachelard), o falsificacionismo
(Popper), o estruturalismo
revolucionrio (Kuhn), o estruturalismo
competitivo (Lakatos), o reformismo, o
anarquismo (Feyerabend), o
computacionalismo (Paul Thagard), o
neo-experimentalismo (Ackerman), o
reticulismo (Laudan).

4. Quando fui obrigado a ler, na
Faculdade de Letras, por imperativos
de uma disciplina, leccionada por
Delfim Santos, A crise das cincias
europeias e a fenomenologia
transcendental (1935), de E. Husserl
(obra publicada, em confronto aceso
com o positivismo e o irracionalismo
nazi) senti que a razo analtico-
sinttica, que divide para compreender
e nunca opera de modo a encontrar o
todo, entrara em crise agnica. De
acordo com este filsofo, o sonho da
cincia, ancorada na mathesis
universalis, radicava no cogito e na
quantidade, desprezando a qualidade,
o mundo da vida (Lebenswelt),
esquecendo que so seres humanos os
criadores da cincia; mas, pior do que
el negacionismo (Bachelard), el
falsacionismo (Popper), el
estructuralismo revolucionario (Kuhn),
el estructuralismo competitivo
(Lakatos), el reformismo, el anarquismo
(Feyerabend), el computacionalismo
(Paul Thagard), el neo-
experimentalismo (Ackerman), el
reticulismo (Laudan).


4. Cuando fui obligado a leer, en la
Facultad de Letras, por imperativos de
una disciplina, orientada por Delfin
Santos, A crise das cincias
europeias e a fenomenologia
transcendental (1935), de E. Husserl
(obra publicada, en enfrentamiento con
el positivismo y el irracionalismo nazi)
sent que la razn analtico-sinttica,
que divide para comprender y nunca
opera para encontrar el todo, entrara
en crisis agnica. De acuerdo con este
filsofo, el sueo de la ciencia, anclada
en la mathesis universalis, radicaba
en el cogito y en la cantidad,
despreciando la cualidad, el mundo de
la vida (Lebenswelt), olvidando que
son seres humanos los creadores de la
ciencia, mas, lo peor de todo, la ciencia
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
44
tudo o mais, a cincia julga que,
quantificando to-s, conhece o homem
na sua integralidade. Para sair da crise
(diz Husserl) preciso enraizar as
cincias no mundo da vida, para que
a cincia seja saber emprico e... no
s! Mas Husserl acentua tambm a
estrutura intencional da conscincia. E
assim o movimento transformador
intencional, executado por um corpo
que pode dizer eu (Virglio Ferreira,
Invocao ao meu corpo, p. 253).
Mais tarde, em 1945, Maurice Merleau-
Ponty, na sua Fenomenologia da
Percepo, confunde a motricidade
com a intencionalidade operante, a
qual, sendo movimento, mais do que
movimento, status ontolgico, que
permite uma correspondncia sbita s
solicitaes do mundo que a
condiciona. A motricidade diz-nos que o
mundo est dentro de ns antes de
qualquer tematizao. Porque o ser
humano portador de sentido da a
sua intencionalidade operante, ou
motricidade. Poderemos concluir
adiantando que os conceitos de corpo-
prprio, de intencionalidade
operante e de mundo da vida
atravessam a Fenomenologia da
cree que, cuantificando tan slo, se
conoce al hombre en su integridad.
Para salir de la crisis (dice Husserl) es
necesario enraizar las ciencias en el
mundo de la vida, para que la
ciencia sea saber emprico y no slo!
Pero Husserl acenta tambin la
estructura intencional de la
consciencia. Y as el movimiento
transformador es intencional, ejecutado
por un cuerpo que puede decir yo
(Virglio Ferreira, Invocao ao meu
corpo, p. 253). Ms tarde, en 1945
Maurice Merleau-Ponty, en su
Fenomenologia da Percepo,
confunde la motricidad con la
intencionalidad operante, la cual,
siendo movimiento, es ms que
movimiento, es status ontolgico, que
permite una correspondencia sbita a
las solicitudes del mundo que la
condiciona. La motricidad nos dice que
el mundo est dentro de nosotros antes
que cualquier tematizacin. Porque el
ser humano es portador de sentido
de ah su intencionalidad operante o
motricidad. Podremos concluir que los
conceptos de cuerpo-propio, de
intencionalidad operante y de mundo
de la vida atraviesan la
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
45
Percepo. E, em Merleau-Ponty,
conhecer tornar presente qualquer
coisa, com a ajuda do corpo. No
Tractatus (cito de cor), Wittgenstein
escreve: eu sou o meu mundo.
Findara, de vez, o dualismo
antropolgico de Descartes! Encontrei,
aqui, como o escrevi na minha tese de
doutoramento, o radical fundante de um
paradigma para uma nova cincia e
um paradigma que no cai,
epistemologicamente, porque tem
fundamentao lgica: a motricidade
humana o corpo em acto,
virtualidade para a aco, o
movimento intencional de quem visa
transcender e transcender-se. Fomos
ns, os que aceitmos (criticamente,
como sempre) a CMH, a denunciarmos
institucionalmente (e no s
epistemologicamente) o erro de
Descartes. Fomos ns, antes de
qualquer outra Escola, a corporizarmos
o pluralismo metodolgico (Paul
Feyerabend), que emerge de uma
crtica concepo acumulacionista e
retrgrada do progresso da cincia,
como se fosse impossvel a
descontinuidade numa rea do saber.
Fomos ns, antes de qualquer outra
Fenomenologa de la Percepcin. Y
en Merleau-Ponty conocer es tornar
presente cualquier cosa, con la ayuda
del cuerpo. En el Tractatus (cito de
memoria), Wittgenstein escribe: yo soy
mi mundo. Finaliza, de una vez, el
dualismo antropolgico de Descartes!
Encontr, aqu, como lo escrib en mi
tesis doctoral, la radical fundante de un
paradigma para una nueva ciencia y
un paradigma que no cae,
epistemolgicamente, porque tiene
fundamentacin lgica: la motricidad
humana es el cuerpo en acto, es
virtualidad para la accin, es el
movimiento intencional de quien
quiere trascender y trascenderse.
Fuimos nosotros, los que aceptamos
(crticamente, como siempre) la CMH,
la denunciamos institucionalmente (y
no slo epistemolgicamente) el error
de Descartes. Fuimos nosotros, antes
que cualquier otra Escuela, que
corporeizamos el pluralismo
metodolgico (Paul Feyerabend) que
emerge de una crtica a la concepcin
acumulacionista y retrgrada del
progreso de la ciencia, como si fuera
imposible la discontinuidad en un rea
del saber. Fuimos nosotros, antes que
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
46
Escola, a anunciar uma nova razo que
no contra a razo anterior, mas a
sua superao (aufheben), diante do
fenmeno da complexidade e da
sistmica e da informtica e das
cincias cognitivas e da imaginao
como nico limite da motricidade (de
facto, o que est feito est sempre por
fazer). Fomos ns os primeiros a
mostrar a vontade de estudar o corpo
de um ser que simultaneamente
sapiens-demens, faber-ludicus,
prosaicus-poeticus e, por isso, onde
cabem as cincias da educao, as
cincias da sade, o desporto, a dana,
a ergonomia, a reabilitao
psicomotora, a gesto. Eu disse
estudar? De facto, nenhuma outra
actividade precisa tanto do discurso
como a aco (Hanna Arendt, A
condio humana, p. 227). Ser de
assinalar ainda que, para Nietszche, a
dana a metfora do pensamento,
pois que ela que se ope ao grande
inimigo de Zaratustra o esprito de
gravidade. A dana , sobre o mais, a
imagem de um pensamento liberto do
referido esprito de gravidade. O
mesmo Zaratustra declara ainda:
porque odeio o esprito de gravidade
cualquier otra Escuela, que
anunciamos una nueva razn que no
es contra la razn anterior, sino su
superacin (aufheben), delante del
fenmeno de la complejidad y de la
sistmica y de la informtica y de las
ciencias cognitivas y de la imaginacin
como nico lmite de la motricidad (de
hecho, lo que est hecho est siempre
por hacer). Fuimos nosotros los
primeros en mostrar la voluntad de
estudiar el cuerpo de un ser que es
simultneamente sapiens-demens,
faber-ludicus, prosaicus-poeticus y,
por eso, en dnde caben las ciencias
de la educacin, las ciencias de la
salud, el deporte, la danza, la
ergonoma, la rehabilitacin
psicomotora, la gestin. Dije estudiar?
De hecho ninguna otra actividad
precisa tanto del discurso como la
accin (Hanna Arendt, A condio
humana, p. 227). Hay que sealar
todava que, para Nietszche, la danza
es la metfora del pensamiento, puesto
que es ella (la danza) que se opone al
grande enemigo de Zaratustra el
espritu de gravedad. La danza es, por
encima de todo, la imagen de un
pensamiento libre del referido espritu
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
47
que me assemelho ao pssaro. E
continuo com Zaratustra: Aquele que
aprender a voar dar terra um novo
nome. E qual , no entender de
Nietzsche, o oposto da dana? O
alemo, o mau alemo, que se
distingue por obedincia e boas
pernas... como no desfile militar! A
dana corpo areo, liberto e vertical.
A dana um exemplo de
transcendncia, ou de uma infinidade
de possveis.



5. Admito que haja quem tente
erradicar da face da terra a cincia da
motricidade humana. Mas no se faz
Histria regredindo ao Passado.
Podemos tentar desfazer o que se fez,
mas ningum pode desfazer o facto de
ter-se feito. Defendi a minha tese de
doutoramento, em Junho de 1986.
Nela, apontei o erro do racionalismo,
designadamente em Plato, Descartes,
Kant e Hegel (no me limitei s ao
Descartes) autores onde o pensar
absorve o ser. Em 1995, Antnio
Damsio publica O erro de Descartes.
Emoo, razo e crebro humano. A
de gravedad. El mismo Zaratustra
declara: y porque odio el espritu de
gravedad es que me semejo a un
pjaro. Y contino con Zaratustra:
aqul que aprenda a volar dar a la
tierra un nuevo nombre. Y cul es, en
el entender de Nietzsche, lo opuesto a
la danza? El alemn, el mal alemn,
que se distingue por obediencia y
buenas piernas como en el desfile
militar! La danza es el cuerpo areo,
libre y vertical. La danza es un ejemplo
de trascendencia, o de una infinidad de
posibles.

5.- Admito que haya que intentar
erradicar de la faz de la tierra la
ciencia de la motricidad humana. Pero
no se hace Historia rechazando el
Pasado. Podemos intentar deshacer lo
que se hizo, mas nadie puede
deshacer el hecho de haber hecho.
Defend mi tesis doctoral en junio de
1986. En ella apunt el error del
racionalismo, designado por Platn,
Descartes, Kant y Hegel (no me limit
slo a Descartes) autores en dnde el
pensar absorbe al ser. En 1995,
Antonio Damsio publica O erro de
Descartes. Emoo, razo e crebro
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
48
tese do clebre neurologista parece ser
esta: a emoo uma componente
integral da maquinaria da razo (p.
14). Para Damsio, no h razo pura,
pois que no podemos separ-la do
sentimento. A racionalidade e a
afectividade s se compreendem em
ntima relao dialctica. A razo
humana est dependente, no de um
nico centro cerebral, mas de vrios
sistemas cerebrais, que funcionam de
forma concertada, ao longo de muitos
nveis de organizao neuronal (...):
todos estes aspectos, emoo,
sentimento e regulao biolgica,
desempenham um papel na razo
humana (p. 15). E cita depois o
exemplo de Phineas Gage, o capataz
dos caminhos de ferro que, num
acidente, perdeu parte do crebro e
que, por isso, Gage deixou de ser
Gage (p. 27). Com efeito, impossvel
uma mente descorporalizada, ou um
corpo funcionando, por si s,
semelhante aos movimentos de um
relgio. Anos depois, sempre cingido
filosofia, Antnio Damsio publica Ao
Encontro de Espinoza as emoes
sociais e a neurologia do sentir,
assinalando o que qualquer debutante,
humano. La tesis del clebre
neurlogo parece ser sta: la emocin
es un componente integral de la
maquinaria de la razn (p. 14). Para
Damsio, no hay razn pura, puesto
que no podemos separarla del
sentimiento. La racionalidad y la
afectividad slo se comprenden en
ntima relacin dialctica. La razn
humana est dependiente, no de un
nico centro cerebral, sino de varios
sistemas cerebrales, que funcionan de
forma concertada, a lo largo de muchos
niveles de organizacin neuronal ():
todos estos aspectos, emocin,
sentimiento y regulacin biolgica,
desempean un papel en la razn
humana (p. 15). Y cita despus el
ejemplo de Phineas Gage, el capataz
de los trenes que, en un accidente,
perdi parte del cerebro y que por ello:
Gage dej de ser Gage (p. 27). En
efecto, es imposible una mente
descorporalizada, o un cuerpo
funcionando, por s slo, semejante a
los movimientos de un reloj. Aos
despus, siempre cerca de la filosofa,
Antonio Damsio publica Ao Encontro
de Espinoza as emoes sociais e
a neurologia do sentir, sealando, lo
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
49
na histria da filosofia, no
desconhece: Espinoza
profundamente relevante para qualquer
discusso sobre a emoo e
sentimentos humanos (p. 22). De
Bento de Espinoza (1632-1677) li a
tica: demonstrada maneira dos
gemetras (Atlntida, Coimbra, 1965)
e fao, hoje, minhas as palavras de
Hegel: todo o verdadeiro filsofo
comea por ser espinozista. que,
segundo Espinoza, a mente humana
a ideia do corpo humano (Antnio
Damsio, op. cit., p. 27). Com efeito, de
acordo com a neurologia hodierna, a
emoo e o sentimento desempenham
um papel principal, no comportamento
social e, por extenso, no
comportamento tico. E, porque o
crebro faz parte integrante de um
organismo, a mente faz parte tambm
desse organismo. Por outras palavras,
corpo, crebro e mente so
manifestaes de um organismo vivo.
Embora seja possvel dissecar estes
trs aspectos de um organismo, sob o
microscpio da biologia, a verdade
que estes trs aspectos so
inseparveis, durante o funcionamento
normal do organismo (Antnio
que cualquier debutante en la historia
de la filosofa, no desconoce: Espinoza
es profundamente relevante para
cualquier discusin sobre la emocin y
sentimientos humanos (p. 22). De
Bento de Espinoza (1632-1677) le la
tica: demonstrada maneira dos
gemetras (Atlntida, Coimbra, 1965)
y hago hoy, mas, las palabras de
Hegel: todo verdadero filsofo
comienza por ser espinoizista. Es que,
segn, Espinoza la mente humana es
la idea de cuerpo humano (Antonio
Damsio, op.cit, p.27). En efecto, de
acuerdo a la neurologa hodierna, la
emocin y el sentimiento desempean
un papel principal, en el
comportamiento social, y, por
extensin, en el comportamiento tico.
Y porque el cerebro hace parte
integrante de un organismo, la mente
hace parte tambin de ese organismo.
En otras palabras, cuerpo, cerebro y
mente son manifestaciones de un
organismo vivo. Aunque sea posible
disecar estos tres aspectos de un
organismo, en el microscopio de la
biologa, la verdad es que estos tres
aspectos son inseparables, durante el
funcionamiento normal del organismo
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
50
Damsio, op. cit., p. 220). A figura
desempenada, indcil e viril de
Espinoza tem uma mensagem bem
mais ampla do que a debuxada por
Antnio Damsio e vem resistindo, no
essencial, s crticas inevitveis. Mas
Damsio, mestre incontestado da
neurologia, vem na linha dos grandes
cientistas-filsofos, como John Eccles
no livro que publicou com Karl Popper,
The Self and its Brain, ou o Jean-
Pierre Changeux no livro que escreveu
com Paul Ricoeur e que eu li, em
traduo portuguesa: O que nos faz
pensar? Por isso, como cientista-
filsofo, h um ponto que ele no
esquece: na filosofia de Espinoza: o
amor intellectualis Dei , entre outras
coisas, um factor de sade, ou seja, a
sade principalmente construo
nossa. Espinoza tinha razo, quando
dizia que a alegria e as suas variantes
levam a uma maior perfeio funcional.
Conhecimentos cientficos correntes, no
que diz respeito alegria, apoiam a
noo de que ela deve ser procurada
activamente porque contribui para a
sade, enquanto o pesar e os afectos
que com ele se relacionam devem ser
evitados por serem insalubres (Antnio
(Antonio Damsio, op.cit, p.220). La
figura desempeada, indcil y viril de
Espinoza tiene un mensaje mucho ms
amplio del que seala Antnio Damsio
y viene resistiendo, en lo esencial, las
inevitables crticas. Mas Damsio,
maestro incuestionado de la
neurologa, viene en la lnea de los
grandes cientficos-filsofos, como
John Eccles en el libro que public con
Karl Popper, The Self and its Brain, o
Jean-Pierre Changeux en el libro que
escribi con Paul Ricoeur y que yo le,
en traduccin portuguesa: O que nos
faz pensar? Por eso, como cientfico-
filsofo, hay un punto que l no olvida:
en la filosofa de Espinoza: o amor
intellectualis Dei es, entre otras
cosas, un factor de salud, es decir, la
salud es principalmente construccin
nuestra. Espinoza tena razn, cuando
deca que la alegra y sus variantes
llevan a una mayor perfeccin
funcional. Conocimientos cientficos
actuales, respecto a la alegra, apoyan
la nocin de que ella debe buscarse
activamente porque contribuye a la
salud, mientras la tristeza y sus efectos
que se relacionan con ella, deben
evitarse por ser insalubres (Antnio
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
51
Damsio, op. cit., p. 318). Enfim,
preciso, atravs da transcendncia (ou
superao), negar a negatividade;
preciso, atravs da transcendncia (ou
superao), que o Futuro se torne
Presente; preciso, atravs da
transcendncia (ou superao) que o
Presente no seja s a presena do
Passado. A transcendncia, a que me
refiro, s por ignorncia pode ser
olhada, com um olhar lateral, visto que
se integra na passagem de uma
epistemologia positivista a uma
hodierna epistemologia
construtivista, a qual no negando a
objectividade da realidade apresenta
a cincia como construo, a partir
dos dados observveis. Um outro
ponto a reter: o facto de, na Europa, ser
exguo o nmero de Faculdades de
Motricidade Humana no quer dizer
que sejamos ns, os da motricidade
humana, os rebeldes a uma s
disciplina mental. Do livro de Karin
Knorr-Cetina, Epistemic Cultures.
How the sciences make knowledge
(Cambridge, Mass: Harvard University
Press, 1999) ressalta o conceito de
culturas epistmicas, responsveis
por tratamentos diversos dos mesmos
Damsio, op. cit., p. 318). En fin, es
preciso, a travs de la trascendencia (o
superacin), negar la negatividad; es
preciso, a travs de la trascendencia (o
superacin) que el Presente no sea
slo la presencia del Pasado. La
trascendencia, a la que me refiero, slo
por ignorancia puede ser vista, con una
mirada lateral, pues se integra en el
paso de una epistemologa
positivista a una hodierna
epistemologa constructivista, la
cual no negando la objetividad de la
realidad presenta la ciencia como
construccin, a partir de los datos
observables. Otro punto a retener: el
hecho que en Europa, sea mnimo el
nmero de Facultades de Motricidad
Humana, no quiere decir que seamos
nosotros, los de la motricidad humana,
los rebeldes a una sana disciplina
mental. Del libro de Karin Knorr-Cetina,
Epistemic Cultures. How the
sciences make knowledge
(Cambridge, Mass: Harvard University
Press, 1999) resalta el concepto de
culturas epistmicas, responsables
por tratamientos diversos de los
mismos temas. El abandono del
iluminismo provoc, entre otros efectos,
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
52
temas. O abandono do Iluminismo
provocou, entre outros efeitos, que as
cincias se abrissem investigao
histrica. A histria de uma instituio
pode gerar uma cultura epistmica
diferente e, portanto, um novo
paradigma para um mesmo assunto
afinal um novo processo de estar na
Cincia das Redes! Nas crticas que
se fazem cincia da motricidade
humana, h muito saudosismo
romntico e, aqui e alm, uma
truculncia ridcula (para no dizer:
ignorncia).

6. Minha boa amiga, Doutora Eugnia
Trigo, os cursos de motricidade
humana no querem concretizar-se, em
velhas e anquilozadas instituies, no
querem coonestar a falta de estudo e a
ausncia de uma slida cultura. Na sua
companhia e de muitos colegas nossos,
pude compor uma definio de
motricidade humana, que no s o
projecto de um desejo individual,
porque se encontra fortemente
decalcada sobre a tecnocincia e a
filosofia actuais, produtos da ruptura
com o projecto logoterico da cincia
anterior. Somos, como diria Derrida, a
que las ciencias se abrieran a la
investigacin histrica. La historia de
una institucin puede generar una
cultura epistmica diferente y, por
tanto, un nuevo paradigma para un
mismo asunto al final un nuevo
proceso de estar en la Ciencia de las
Redes! En las crticas que se hacen a
la CMH, hay mucha nostalgia
romntica y, aqu y all, una truculencia
ridcula (para no decir: ignorancia).




6. Mi buena amiga, Dra, Eugenia Trigo,
los cursos de motricidad humana no
quieren concretizarse, en viejas y
anquilosadas instituciones, no quieren
contestar la falta de estudio y la
ausencia de una slida cultura. En su
compaa y de muchos colegas
nuestros, pude componer una
definicin de motricidad humana, que
no es slo el proyecto de un deseo
individual, porque se encuentra
fuertemente asentada sobre la
tecnociencia y filosofa actuales,
productos de la ruptura con el proyecto
logoterico de la ciencia anterior.
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
53
diffrance! Mais: tambm no
paradigma que proponho, para a
motricidade humana, h uma
desconstruo (Derrida) do
logocentrismo da cultura ocidental, no
seio do qual as diferenas e as
contradies parecem ultrapassadas. O
senhor permanece senhor; o escravo
continua escravo a paz inevitvel!
Ora, a transcendncia (ou superao)
da motricidade humana o de uma
complexidade que assumiu a liberdade,
no espao de uma sociedade
informacional em rede, onde as
diferenas e as contradies so
mltiplas. O para dogma, que
propomos, uma dialctica da
liberdade, porque se ocupa da sade,
da educao, da dana, do desporto,
do trabalho, do lazer, da gesto de
seres humanos que intencionalmente
se movimentam, procurando a
transcendncia... que comporta a
insubordinao em relao a qualquer
ordem natural ou institucional, que se
proclama absolutamente fundada e no
aceita o acto da transgresso. E se
estudamos, nossa maneira, a
condio humana (como diria o velho
Georges Gurvitch), encontramo-nos
Somos, como dira Derrida, la
differance! Mas; tambin en el
paradigma que propongo, para la
motricidad humana, hay una
deconstruccin (Derrida) del
logocentrismo de la cultura occidental,
en el seno de la cual las diferencias y
las contradicciones parecen
ultrapasadas. El seor permanece
seor, el esclavo continua esclavo la
paz es inevitable! Ahora, la
trascendencia (o superacin) de la
motricidad humana es el de una
complejidad que asumi la libertad, en
el espacio de una sociedad
informacional en red, en dnde las
diferencias y las contradicciones son
mltiples. El para dogma, que
proponemos, es una dialctica de la
libertad, porque se ocupa de la salud,
de la educacin, de la danza, del
deporte, del trabajo, del ocio, de la
gestin de seres humanos que
intencionalmente se mueven,
procurando la trascendencia que
comporta la insubordinacin en relacin
a cualquier orden natural o institucional,
que se proclama absolutamente
fundada en no aceptar el acto de la
transgresin. Y si estudiamos, a
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
54
sob a umbela das cincias
hermenutico-humanas... de que a
cincia da motricidade humana um
dos subsistemas! Na pluralidade destas
cincias, h em ns uma diferenciao
emprica, histrica, tecnocientfica e
cultural, que nos d lugar indiscutvel,
ao lado das restantes. E se somos uma
cincia hermenutico-humana,
mesmo em pleno crescimento do
ciberespao, da cibercultura, da
virtualizao, o que de novo temos para
dar comunidade cientfica provm de
um mtodo: o da complexidade!
Gadamer, no seu Verdade e Mtodo,
diz-nos que a linguagem que revela o
Ser. Ricoeur estabelece uma analogia
entre a anlise de textos e a anlise
das aces. Isto significa, muito
rapidamente, que h uma ntida
complementaridade entre explicar e
compreender, porque pela
compreenso que se capta o sentido
das aces. Nas cincias humanas
no emerge unicamente esta questo:
como posso conhecer? Mas tambm
esta: o que devo fazer? H, nos novos
hermeneutas, como em Habermas, a
crtica da razo instrumental. Se a
aco um texto, ela tem um sentido
nuestra manera, la condicin humana
(como dira el viejo Georges Gurvitch)
nos encontramos sobre el paraguas de
las ciencias hermenutico-
humanas de que la ciencia de la
motricidad humana es uno de los
subsistemas! En la pluralidad de estas
ciencias, hay en nosotros una
diferenciacin emprica, histrica,
tecnocientfica y cultural, que nos da
lugar indiscutible, al lado de las
restantes. Y si somos una ciencia
hermenutico-humana, inclusive en
pleno crecimiento del ciberespacio,
de la cibercultura, de la virtualizacin,
lo que tenemos para ofrecer a la
comunidad cientfica proviene de un
mtodo: el de la complejidad!
Gadamer, en su Verdad y Mtodo, nos
dice que es el lenguaje el que revela el
Ser. Ricoeur establece una analoga
entre el anlisis de textos y el anlisis
de acciones. Esto significa, muy
rpidamente, que hay una ntida
complementariedad entre explicar y
comprender porque es por la
comprensin que se capta el sentido
de las acciones. En la ciencias
humanas no emerge nicamente esta
cuestin: cmo puedo conocer?, sino
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
55
objectivo. E este sentido objectivo
que d estatuto cientfico s cincias
humanas. Na cincia da motricidade
humana, a transcendncia, nas suas
mltiplas manifestaes, o sentido.
E porque tem sentido que ela
cincia e humana. Fico-me, por aqui,
minha boa amiga, e entende este meu
canhestro e apressado trabalho, como
penhor de estima e gratido. A CMH
tem um paradigma, que cincia
humana, e trabalha com a metodologia
tpica da complexidade humana, sem
esquecer o mtodo hermenutico no
tememos cotejo com qualquer outro
saber universitrio. Demais, chegmos
a ele, num empreendimento que
especfico dos nossos dias a criao
de novas cincias sociais e humanas
resulta de um trabalho bem actual,
como o acentua o Relatrio da
Comisso Gulbenkian (Lisboa) sobre a
reestruturao das Cincias Sociais,
intitulado Para abrir as cincias
sociais (p. 16).
Minha boa amiga, aqui te deixo um
abrao de grande estima e gratido.
No temos de temer os nossos
adversrios. Queremos antes aprender
com todos eles. Mas, repito, no temos
tambin sta: qu debo hacer? Hay,
en los nuevos hermeneutas, como en
Habermas, la crtica de la razn
instrumental. Si la accin es un texto,
ella tiene un sentido objetivo. Y es este
sentido objetivo que da estatuto
cientfico a las ciencias humanas. En la
ciencia de la motricidad humana, la
trascendencia, en sus mltiples
manifestaciones, es el sentido. Y
porque tiene sentido es que es ciencia
y humana. Quedo aqu, mi buena
amiga, y entiende este canasto y
apresurado trabajo, como peol de
estima y gratitud. La CMH tiene un
paradigma, que es ciencia humana, y
trabaja la metodologa tpica de la
complejidad humana, sin olvidar el
mtodo hermenutico -no tememos
cotejar con cualquier otro saber
universitario. Adems, llegamos a l,
en un emprendimiento que es
especfico de nuestros das la
creacin de nuevas ciencias sociales y
humanas resulta de un trabajo bien
actual, como lo acenta el Relatorio de
la Comisin Gulbenkian (Lisboa) sobre
la reestructuracin de las Ciencias
Sociales, titulado Para abrir las
ciencias sociales (p.16).
crticas cincia da motricidade humana Manuel Srgio
56
de rece-los. Por esta razo muito
simples: eles no apresentam melhor
fundamentao do que a nossa. Claude
Bernard, um dos nomes maiores da
Histria da Medicina, pouco tempo
antes de morrer dizia a um dos mdicos
que com ele trabalhavam: J fizemos
coisas muito belas!. Minha querida
amiga: sem nos querermos comparar a
esta figura imorredoira da Medicina,
ns tambm j fizemos coisas muito
belas!

Mi buena amiga, aqu te dejo un abrazo
de gran estima y gratitud. No debemos
temer a nuestros adversarios.
Queremos antes aprender con todos
ellos. Mas, repito, no tenemos que
tener recelo de ellos. Por esta razn
muy simple: ellos no presentan mejor
fundamentacin que la nuestra. Claude
Bernard, uno de los nombres mayores
de la Historia de la Medicina, poco
tiempo antes de morir deca a uno de
los mdicos que trabajaban con l: Ya
hicimos cosas muy bellas!. Mi querida
amiga: sin querernos comparar a esta
figura inmemorial de la Medicina,
nosotros tambin ya hicimos cosas
muy bellas!



Referencias bibliogrficas

Arendt, H. (1998). La condicin Humana. Barcelona: Paidos.
Changeux, J.P. & Ricoeur, P. (1998). Lo que nos hace pensar. Barcelona: Pennsula.
Damsio, A. (1995). O erro de Descartes. Emoo, razo e crebro. Lisboa:
Publicaes Europa-Amrica.
Damsio, A. (2000). Sentir lo que sucede. Santiago de Chile: Andres Bello.
Damsio, A. (2005). Ao Encontro de Espinoza, as emoes sociais e a neurologia do
sentir. Sao Paulo: Novas Letras.
Espinoza, B. (1965). tica: demonstrada maneira dos gemetras. Coimbra: Atlantida.
Knorr-Cetina, K. (1999). Epistemic cultures. How the sciences make knowledge.
Cambridge: Harvard University Press..
Merleau-Ponty, M. (1945). Fenomenologa de la Percepcin. Madrid: Pennsula.
Morin, E. (1998). La cabeza bien puesta. Barcelona: Gedisa.
Srgio, M. (1974). Para uma nova dimenso do desporto. Lisboa: DGD.
Srgio, M. (1979). Prolegmenos a uma Cincia do Homem. Ludens , Lisboa: ISEP.
motricidad y vida Eugenia Trigo
57










MOTRICIDADE E VIDA

MOTRICIDAD Y VIDA
Dra. Eugenia Trigo
Instituto Internacional del Saber Kon-traste
www.iisaber.com
ii.saber6@gmail.com

RESUMO
Este captulo faz meno ao comeo da
vida na Terra e do homem, das
caractersticas da vida como a auto-
organizao, autonomia, adaptao ao
meio, reproduo, e auto-transcendncia.
Neste sentido, a motricidade como vida de
cada ser humano consciente, de seu
entorno e de sua responsabilidade com a
vida como possibilidade e contituio da
dana evolutiva. A conscincia uma
constante em nossa vida e por ela o ser
humano se constri e transita por estados
de conscincia que em definitivo se
traduzem em nossa forma e estilo de viver.
Pelo qual, o sentido da vida , se orienta a
visualizar a mesma, como uma
oportunidade para criar o sentido de si
mesma, do mundo e de um projeto que
gere mais vida, como processo de
autonomia relacional.
Palavras-chave: Vida. Conscincia.
Movimento. Cincia. Complexidade.


RESUMEN
En este captulo se hace mencin del
comienzo de la vida en la tierra y del
hombre, de las caractersticas de la vida
como la auto-organizacin, autonoma,
adaptabilidad al medio, reproduccin, y
auto-trascendencia. En este sentido la
motricidad como vida de cada ser humano
consciente, de su entorno y de su
responsabilidad con la vida como
posibilidad y constitucin de la danza
evolutiva. La consciencia es una constante
en nuestra vida y por ello el ser humano
se construye y transita por estados de
consciencia que en definitiva se traduce en
nuestra forma y fondo de vivir. Por lo cual,
el Sentido de vida, se orienta a visualizar
la misma, como una oportunidad para
crear sentido de s mismo, del mundo y de
un proyecto que genere ms vida, como
proceso de autonoma relacional.
Palabras clave: vida, conciencia,
movimiento, ciencia, complejidad, sentido,
participacin, utopa,


motricidad y vida Eugenia Trigo
58
Motricidade Humana:
a energia que nos impulsiona a viver,
caminhar em busca do ser mais,
perceber-nos para assim
tomar conscincia de quem somos,
onde estamos e para onde vamos
(eu outro cosmos).

No simples compreender isto? Parece
que no. D a impresso que ns seres
humanos temos deixado de ser simples
para ser complicados. Temos esquecido
do nosso ser-natural-complexo em
comum-unio com o universo do qual
somos parte. Que ocorreu em nossa
histria evolutiva para termos perdido
tanto? O mundo tecnolgico que
desfrutamos e que nos aliviou de
algumas pragas infecciosas realmente
um avano? Se no somos capazes de
nos compreender em nossa capacidade
motrcia, que nos faz sensveis e
conscientes e, portanto co-criadores, o
que mais podemos fazer? H algo a fazer?
H outros caminhos a empreender? Onde
temos nos equivocado? E onde temos
acertado? Somos capazes de olhar-nos a
ns mesmos para continuar danando a
dana da vida?

Dito isto vamos tratar da continuao.
Vamos apelar para a Vida, para
compreender a vida, nossa vida e a vida
Motricidad Humana:
Es la energa que nos impulsa a vivir,
caminar en el ms ser,
percibirnos para as
tomar consciencia de quines somos,
dnde estamos y hacia dnde vamos
(yo otro cosmos).

No es sencillo comprender esto? Parece
que no. Da la impresin que los seres
humanos hemos dejado de ser sencillos
para ser complicados. Hemos olvidado
nuestro ser-natural-complejo en comn-
unin con el universo del que somos parte.
Qu sucedi en nuestra historia evolutiva
para habernos perdido tanto?, el mundo
tecnolgico que disfrutamos y nos alivi
de algunas plagas infecciosas es
realmente un avance? Si no somos
capaces de comprendernos en nuestra
capacidad motrcia que nos hace sensibles
y conscientes y, por tanto co-creadores,
qu ms podemos hacer?, queda algo
por hacer?, hay otros caminos a
emprender?, en dnde nos hemos
equivocado?, en dnde hemos
acertado?, somos capaces de mirarnos a
nosotros mismos para continuar danzando
la danza de la vida?

De esto vamos a tratar a continuacin.
Vamos a apelar a la Vida, para
comprender la vida, nuestra vida y la vida
motricidad y vida Eugenia Trigo
59
do universo com a inteno de gerar vida.
Atenderemos as distintas fontes que nos
iluminem no tnel no qual da a impresso
que estamos detidos. Tentaremos mostrar
a luz do outro lado, para que nos
animemos a continuar a caminhada.
Cremos que como intelectuais,
acadmicos, investigadores, educadores,
pessoas que crem na Vida, o melhor
que podemos fazer. Seguir oferecendo,
orientando, propondo aes
energeticamente sentidas, pensadas,
vividas.
A vida sonho e os sonhos, sonhos so
(Caldern de la Barca)

Quem me diria, h muito tempo atrs, que
uma obra de leitura obrigatria, em meu
bacharelado seria o desencadeador de
uma produo sobre A Vida e a
Motricidade Humana na dcada de meus
cinqenta. E muito menos que aquele livro
desagradvel, que no me dizia nada
naquela altura, ficaria guardado em minha
memria (que to poucas coisas guarda)
para ser recuperado muitos anos depois.

Assim a vida, ou ao menos, assim est
sendo a minha vida. E a sua?

Nada me dizia, naquele ano, que na vida
del universo con la intencin de generar
vida. Acudiremos a distintas fuentes que
nos iluminen en el tnel en el que da la
impresin nos hemos detenido.
Intentaremos mostrar la luz al otro lado,
para que nos animemos a continuar la
marcha. Creemos que como intelectuales,
acadmicos, investigadores, educadores,
personas que creen en la Vida, es lo mejor
que podemos hacer. Seguir ofreciendo,
orientando, proponiendo propuestas de
accin energticamente sentidas,
pensadas, vividas.
La vida es sueo y los sueos sueos son
(Caldern de la Barca)

Quin me iba a decir, mucho tiempo
atrs, que una obra de lectura obligada
en mi bachillerato sera el desencadenante
de un escrito sobre La Vida y la Motricidad
Humana en la dcada de mis cincuenta!
Y mucho menos que aquel rollo de libro,
que no me dijo nada en aquel entonces, lo
iba a guardar mi memoria (que tan pocas
cosas guarda) para ser recuperado
muchos aos despus!

Pero as es la vida, o al menos, as est
siendo mi vida, y la suya?

Nadie me dijo, en aquellos aos, que la
motricidad y vida Eugenia Trigo
60
se pode sonhar, que podemos chegar a
ser o que desejamos, o que realmente
sonhamos ser, mas nos educavam e
instruam como na segunda parte do
pensamento Calderoniano em que os
sonhos sonhos so.

Parece que no me eduquei muito, pois
tenho construdo uma vida sonhando de
outra maneira, pensando de outra
maneira, criando, em definitivo, diversas
modas no tradicionais de ser-estar-e-
viver-o-mundo. No entanto, tudo foi mera
intuio ou mera rebeldia, ou
inconformismo, ou curiosidade, ou
maneiras de levar na contramo, o
mostrar-demonstrar que podia mais do
que o que me havia estipulado aquilo
que seria minha vida, ou quem sabe, um
pouco de tudo isto e algo mais, todavia,
escondido nas entranhas de minha
obscuridade.

Depois de mais de meio sculo transitando
nos caminhos sinuosos da dvida, da
incerteza, do erro, da busca, a pergunta
(em um mundo de verdades, certezas,
respostas), sem mais do que minha
inconstncia, energia, paixo entre
montanhas e vales, rios, e mares, culturas
vida se puede soar, que podemos llegar
a ser lo que deseemos, lo que realmente
soemos ser, ms bien nos educaban e
instruan en la segunda parte del
pensamiento Calderoniano los sueos
sueos son.

Mas, parece que tampoco me lo cre
mucho, pues he construido una vida
soando de otra manera, pensando de
otra manera, creando en definitiva
diversos modas no tradicionales de ser-
estar-y-vivir-en-el-mundo. Pero todo fue
mera intuicin o mera rebelda, o
inconformismo, o curiosidad, o maneras de
llevar la contraria, o mostrar-demostrar
que poda ms de lo que me haban
estipulado que sera mi vida, o quizs, un
poco de todo ello y algo ms todava
escondido en las entraas de mis
oscuridades.


Y despus de ms de medio siglo
transitando por los caminos sinuosos de la
duda, la incerteza, el error, la bsqueda, la
pregunta (en un mundo de verdades,
certezas, respuestas), sin ms gua que mi
constancia, energa, pasin entre
montaas y valles, ros y mares, culturas y
motricidad y vida Eugenia Trigo
61
e livros, me encontro com pessoas que
contam, escrevem, investigam, jogam com
os dados da fortuna e explicam as outras
faces do mundo. Um mundo quntico que
nos permite sonhar, nos leva a sonhar, a
criar mundos possveis.


E agora, quando o mundo das certezas
e verdades ocidentais, tem desejado mais
a morte do que a vida no planeta que
parece haver um novo caminho para a
humanidade. Um mundo cheio de
possibilidades que se ope a todo o
desenho racionalista-materialista-
economicista da cultura ocidental
instituda. Surge a pergunta: Ser que
vamos ter tempo, ns humanos, para rever
o prprio desgaste do tempo? Ser que j
no h mais tempo para sonhos? Ser
que nem sequer os sonhos podem nos
salvar? Ser que o mal irreversvel como
nos mostram os dados documentados?
Estamos chegando ao fim da vida no
planeta Terra? o final da histria da vida
de nossa espcie humana?



Perguntas e mais perguntas que nos
libros, es que me encuentro con personas-
otras que cuentan, escriben, investigan,
juegan con los dados de la fortuna y
explican las otras caras del mundo. Un
mundo cuntico que nos permite el soar,
nos impele a soar, a crear mundos
posibles.

Y es ahora, cuando el mundo de las
certezas y verdades occidentales, ha
dejado ms muerte que vida en el planeta
que parece que ste podra ser el nuevo
camino de la humanidad. Un mundo lleno
de posibilidades que se opone a todo el
planteamiento racionalista-materialista-
economicista de la cultura occidental
instituida. Y surge la pregunta ser que
vamos a tener tiempo los humanos para
rever el propio desgaste del tiempo?,
ser que ya no hay ms tiempo para
sueos?, ser que ya ni siquiera los
sueos nos pueden salvar?, ser que ya
el mal es irreversible como nos muestran
los datos ledos en todo tipo de
documentos?, estamos llegando
realmente al fin de la vida del planeta
Tierra?, es el final de la historia de la vida
de nuestra especie humana?

Preguntas y ms preguntas que nos dejan
motricidad y vida Eugenia Trigo
62
deixam sem alento, sem energia, sem
sonhos e desejos. Perguntas que poucas
pessoas querem dar ouvidos e muito
menos discutir. Medo, medo, medo, a
emoo instaurada neste incio de sculo.
possvel viver com medo? Podemos
superar o medo? Quem sabe Helena Gil
que recentemente defendeu sua tese de
doutorado sobre o medo no
desenvolvimento humano nos poderia
oferecer alguma luz...Mas, sigo
perguntando: h luz na escurido?

Se bem que o espanhol Caldern de La
Barca nos colocava em dvida e o francs
Bachelard (1985, 2002) nos convida,
impulsiona e introduz no mundo dos
sonhos, da imaginao, da fantasia. E
assim, diversos autores das mais distintas
procedncias (por formao, idade,
experincia, rea de conhecimento,
cultura) que veremos neste texto sobre a
vida.

O que tem ocorrido em apenas 50 anos?
Como possvel que o que fora proibido,
menosprezado, desvalorizado, seja a
aposta de muitas vozes que se levantam
nos meridianos e paralelos de nossa
esfera planetria? Ser que entramos
sin aliento, sin energa, sin sueos y
deseos. Preguntas que muy pocas
personas quieren escuchar y menos
discutir. Miedo, miedo, miedo es la
emocin instaurada en este inicio del
milenio. Se puede vivir con miedo?,
podemos superar el miedo? Quiz
Helena Gil que recin termin su tesis
doctoral sobre el miedo en el desarrollo
humano nos podra ofrecer algunas
luces Pero sigo preguntando hay luces
en la oscuridad?

Si bien el hispano Caldern de la Barca
nos pona en duda, el francs (Bachelard,
1985, , 2002) nos invita, impulsa e
introduce en el mundo de la ensoacin, la
imaginacin, la fantasa. Y as diversos
autores de las ms distintas procedencias
(por formacin, edad, experiencia, rea de
conocimiento, cultura) que iremos viendo
en este escrito sobre la vida.


Qu ha sucedido en apenas 50 aos?,
cmo es posible que lo que estaba
prohibido, menospreciado, infravalorado,
sea ahora la apuesta de ya muchas voces
que se levantan en los meridianos y
paralelos de nuestra esfera planetaria?,
motricidad y vida Eugenia Trigo
63
realmente em uma nova era? Qual ela?
Sonho ou realidade? Ou sonho-realidade?


Se at agora nossa prpria linguagem
estava grafada de palavras como razo,
eficincia, eficcia, empirismo,
racionalismo, corpo eficiente, objetividade,
descrio, categorizao, cincia,
linguagem, verdade. Parece que esta
nova era nos impulsiona e exige outros
construtos. Palavras como conscincia,
cincia encarnada, subjetividade,
intersubjetividade, corpo ldico,
diversidade de linguagens, conhecimento,
que abrem um mundo fantasioso que,
quem sabe, nos leva a nos organizar em
prol de outros novos rumos na histria da
humanidade. Rumos que sejam diferentes
dos da violncia enraizada em nossas
entranhas e em nossos diversos povos da
Terra. Permitam-me uma extensa citao
(Restrepo, 1989: 125-127) que nos situa
na inteno de nossas reflexes.

Substituir um mundo ordenado de acordo com
leis universais e generalizaes operatrias, por
outro, fundado na metfora e ambigidade, o
salto que devemos dar para ascender
plenamente ao mundo inter-humano.
Reconhecemos com Merleau-Ponty que no
centro da conscincia no esto a clareza nem
a transparncia e sim a ambigidade o caos e a
emergncia (...). Reconhecer a dimenso
ser que entramos realmente en una
nueva era?, y cul es ella?, sueo o
realidad?, o, sueo-realidad?

Si hasta ahora nuestro propio lenguaje
estaba tildado de palabras como razn,
eficiencia, eficacia, empirismo,
racionalismo, cuerpo eficiente, objetividad,
descripcin, categorizacin, ciencia;
lenguaje, verdad; parece que en esta
nueva era se nos impulsa exige otros
constructos. Palabras como consciencia,
ciencia encarnada, subjetividad,
intersubjetividad, cuerpo ldico, lenguajes-
varios, conocimiento abren un mundo
fantasioso que quiz no sepamos
organizar en pro de otros nuevos rumbos
en la historia de la humanidad. Unos
rumbos que sean diferentes a los de la
violencia asentada en nuestras entraas y
en nuestros pueblos diversos de la Tierra.
Permtanme una cita un tanto extensa
(Restrepo, 1989: 125-127), que nos ubica
en la intencin de estas reflexiones.

Sustituir un mundo ordenado de acuerdo con
leyes universales y generalizaciones
operatorioas, por otro, fundado en la metfora y
la ambigedad, es el salto que debemos dar
para acceder plenamente al mundo
interhumano. Reconocemos con Merleau-Ponty,
que en el centro de la consciencia no estn la
claridad ni la transparencia sino la ambigedad,
el caos y la emergencia (). Reconocer la
motricidad y vida Eugenia Trigo
64
esttica do homem e a cultura reconhecer a
validade da fico como flor dileta da dimenso
humana, aceitando que o dilogo e a liberdade
s podem construir-se com ajuda desse
universo paralelo que nasce da agitao de
nossa imaginao.

As guerras, e muito mais as do sculo XX
com a do nacional-socialismo a frente
fazem parte de uma grande racionalidade,
a tal ponto que o desenvolvimento
tecnolgico com que hoje nos
beneficiamos em grande parte colorario
do aperfeioamento da arte de matar.
Fenmeno que no escapou a observao
de um homem como Engels, que afirmou
que h mais de um sculo que a guerra e
a violncia atuam como motor do
progresso e desenvolvimento da histria.
Includa a violncia cotidiana que destri
um pas como a Colmbia, com sua
macabra dana de assassinos, pena de
morte e seqestros, esconde uma grande
racionalidade, premeditao e
determinao. Existem verdadeiras
maquinarias de morte, em cujas cabeas
no se encontram enfermos mentais e sim
homens lcidos, capazes de desenvolver-
se com propriedade no tecido social, que
sabem proteger seus nomes e interesses,
mantendo operaes a resguardo,
enquanto seguem desfrutando do
reconhecimento coletivo. Ao contrrio, a
dimensin esttica del hombre y la cultura es
reconocer la validez de la ficcin como flor
dilecta de la dimensin humana, aceptando que
el dilogo y la libertad slo pueden construirse
con ayuda de ese universo paralelo que nace
de la agitacin de nuestra imaginacin.

Las guerras, y mucho ms las del siglo XX
con la del nacionalsocialismo a la cabeza,
hacen gala de una gran racionalidad, a tal
punto que el desarrollo tecnolgico con
que hoy nos beneficiamos es en gran
parte corolario del perfeccionamiento del
arte de matar. Fenmeno que no escap a
la observacin de un hombre como
Engels, quien afirm hace ms de un siglo
que la guerra y la violencia actuaban como
motor de progreso y desarrollo de la
historia. Incluso, la violencia cotidiana que
azota a un pas como Colombia, con su
macabra danza de sicarios,
ajusticiamientos y secuestros, esconde
una gran racionalidad, premeditacin y
planificacin. Existen verdaderas
maquinarias de muerte a cuya cabeza no
se encuentran enfermos mentales sino
hombres lcidos, capaces de
desenvolverse con propiedad en la
maraa social, que saben proteger sus
nombres e intereses, manteniendo
operaciones a resguardo, mientras siguen
disfrutando del reconocimiento colectivo.
Al revs, la razn, con su pretensin de
motricidad y vida Eugenia Trigo
65
razo, com sua pretenso absoluta e
universalidade, se revela como violenta e
excludente, exigindo a morte do singular
para perpetuar o sonho do UNO (op. cit. p,
145-146).

Pode-se mudar o rumo da histria?
possvel imaginar outros mundos
diferentes ao institudo h 400 anos
quando a cincia se separou da vida, com
a sana inteno de melhorar a vida? Mas
o que entendemos por vida hoje? o
mesmo que entendamos ontem? Em que
avanamos? E em que retrocedemos?


Vamos tentar dar passos de gigante.
Deixar-nos levar, uma vez mais, por nosso
impulso criador, agora neste texto. Quero
falar da vida e no sei muito bem como
faz-lo, por onde comear e como seguir.
Deveria ser to simples! Estamos falando
de algo obvio, se estou escrevendo
porque estou viva, ento, que h que
entender? Por que destruimos a vida
todos os dias? Quais so os interesses
que impedem colocar A VIDA como eixo
da evoluo e do progresso?


universalidad y absolutez, se revela como
violenta y excluyente, exigiendo la muerte
de lo singular para perpetuar el sueo de
lo UNO (145-146).


Se puede cambiar el rumbo de la
historia?, es posible imaginar otros
mundos diferentes al instituido desde hace
400 aos cuando la ciencia se separ de
la vida, con la sana intencin de mejorar
la vida? Mas qu entendemos por vida
hoy?, es lo mismo que entendamos
ayer?, en qu avanzamos, en qu
retrocedimos?

Vamos a intentar dar pasos de gigante.
Dejarnos llevar, una vez ms, por nuestro
impulso creador, ahora en este texto.
Quiero hablar de la vida y no s muy bien
cmo hacerlo, por dnde comenzar y
cmo seguir. Debera ser tan sencillo! En
ltimas estamos hablando de algo obvio,
si estoy escribiendo es porque estoy viva,
entonces, qu hay que entender? Y por
qu destrozamos la vida todos los das? Y
cules son los intereses que impiden
colocar LA VIDA como eje de la evolucin
y el progreso?

motricidad y vida Eugenia Trigo
66
Um livro me sensibilizou me chamou com
toda a intensidade de sua fora de vida. O
livro, que encontrei em uma de minhas
viagens ao Brasil (2004) Grito da terra,
grito dos pobres escrito por Leonardo Boff
em 1996. O belo texto comea assim:

A TERRA EST ENFERMA
Primeiro: O ser mais ameaado da natureza
hoje em dia o pobre. Em 79% da humanidade
vive no Grande Sul pobre; 1.000 milho de
pessoas vive em estado de pobreza absoluta;
3.000 milhes (de 5.300 milhes) tem uma
alimentao insuficiente; 60 milhes morrem
anualmente de fome e 14 milhes de jovens de
menos de 15 anos morrem anualmente em
conseqncia de enfermidades derivadas da
fome. Frente a este problema, a solidariedade
entre os seres humanos praticamente
inexistente. A maioria dos pases ricos sequer
destina 0,7% de seu Produto Interno Bruto
(PIB), normatizado pela ONU a ajuda dos
pases necessitados. O pas mais rico, os
EEUU, destina unicamente 0,15% de seu PIB.


Segundo: as espcies de vida experimentam
uma ameaa similar. Clculos estimativos
afirmam que entre 1500 e 1850
presumivelmente se eliminou uma espcie cada
10 anos. Entre 1850 e 1950, uma espcie por
ano. Neste ritmo, no ano de 2000 desaparecer
uma espcie por hora. Tambm importante
por outro lado constatar que o nmero de
espcies, oscila entre os 10 e os 100 milhes,
das quais s foram descritas 1,4 milhes. Como
quer que seja, existe uma mquina de matar
dirigida contra a vida em suas mais variadas
formas (Boff, 2004).


Depois de sua leitura, comearam a
aparecer casualmente (?) mais
informaes, documentos, informes das
Un libro me grit a la piel, me habl con
toda la intensidad de su fuerza de vida. El
libro lo encontr en uno de mis viajes a
Brasil (2004) grito da terra, grito dos
pobres escrito por Leonardo Boff en 1996.
El bello texto comienza as:

LA TIERRA EST ENFERMA
La primera: el ser ms amenazado de la
naturaleza hoy en da es el pobre. El 79% de la
humanidad vive en el Gran Sur pobre; 1.000
millones de personas viven en estado de
pobreza absoluta; 3.000 millones (de 5.300
millones) tienen una alimentacin insuficiente;
60 millones mueren anualmente de hambre y 14
millones de jvenes de menos de 15 aos
mueren anualmente a consecuencia de
enfermedades derivadas del hambre. Frente a
este problema, la solidaridad entre los seres
humanos es prcticamente inexistente. La
mayora de los pases ricos si siquiera destina el
0,7% de su Producto Interior Bruto (PIB),
preceptuado por la ONU a la ayuda de los
pases necesitados. El pas ms rico, los EEUU,
destina nicamente el 0,15% de su PIB.

La segunda: las especies de vida experimentan
una amenaza similar. Clculos estimativos
afirman que entre 1500 y 1850
presumiblemente se elimin una especie cada
10 aos. Entre 1850 y 1950, una especie por
ao. De seguir este ritmo, en el ao 2000
desaparecer una especie por hora. Tambin
es importante por otra parte constatar que el
nmero de especies, oscila entre los 10 y los
100 millones, de las cuales slo han sido
descritas 1,4 millones. Como quiera que sea,
existe una mquina de matar dirigida en contra
de la vida bajo sus ms variadas formas (Boff,
2004)

Despus de su lectura, comenzaron a
aparecer casualmente? ms
informaciones, documentos, informes de
motricidad y vida Eugenia Trigo
67
cpulas da Terra em nossos
computadores. O mal est feito, a situao
irreversvel, a Terra, nosso planeta est
enferma, Tem cura? O que comeou
sendo um murmrio escondido desde os
avisos do Club de Roma
las Cumbres de la Tierra en nuestros
computadores. El mal estaba hecho, la
situacin es irreversible, la Tierra, nuestro
planeta est enferma, tiene curacin? Lo
que comenz siendo un murmullo
escondido desde los avisos del Club de Roma






















at o ano de 1972, se converteu em um
GRITO, um grito de alarme que j no
possvel calar. O mais evidente, o mais
prximo de nossa corporeidade: a
mudana climtica. Sentimos em nossa
pele todos os dias, todas as noites,
semana a semana, ms a ms. Nada mais
previsvel, nada igual, j no se sabe o
que acontecer amanh. No se sabe
quando plantar para que as sementes
all por el ao 1972, se ha convertido en
un GRITO, un grito de alarma que ya no
es posible acallar. Lo ms evidente, lo ms
pegado a nuestra corporeidad: el cambio
climtico. Lo sentimos en nuestra piel
todos los das, todas las noches, semana
tras semana, mes tras mes. Ya nada es
predecible, ya nada es igual, ya no sabes
qu va a suceder maana. No sabes
cundo plantar para que tus semillas
Ilustracin 1. Bogot, 2007
motricidad y vida Eugenia Trigo
68
cresam, no se sabe quando vai chover
ou deixar de chover, no se sabe si tem
que abrigar-se ou desprender-se das
roupas Todavia, h quem se empenhe
em dizer que nada acontece! Que
passageiro, que sempre houve perodos
de mudana e que sobrevivemos a eles.
Sobreviveremos desta vez? Todo indica
que NO. Ento a pergunta si vamos
morrer, para que preocupar-nos? Outras
pessoas, pelo contrrio: no sejas
desmancha-prazer, me deixa viver em
paz! Uma e outra posio, pensamos,
uma irreverncia de nossa espcie. No
fomos-somos ns mesmos, os humanos
os causadores desse desastre? Podemos
ficar, agora, a margem? Somos
responsveis pela vida em todas as
dimenses e no s pela nossa? Ento,
qual ser nossa posio como
comunidade cientfica a partir da
motricidade humana, de onde dizemos ser
uma cincia tico-poltica? Qual -ser
nosso compromisso com este momento
histrico?

GRITAR ao mundo, gritar com vocs bem
alto para que o grito se transmita pelas
veias do planeta, seus rios, mares,
montanhas, vulces. Gritar por terra, mar e
vivan, no sabes cundo va a llover o dejar
de llover, no sabes si tienes que abrigarte
o desprenderte de las ropas y hay
todava quin se empea en seguir
diciendo que no pasa nada!, que eso es
pasajero, que siempre ha habido periodos
cambiantes y hemos sobrevivido.
Sobreviviremos de esta vez? Todo
apunta a que NO. Entonces la pregunta si
vamos a morir, de qu preocuparnos?, u
otras en sentido contrario no seas
aguafiestas, djame vivir en paz!!! Una y
otra posicin, pensamos, es una
irreverencia de nuestra especie. No
fuimos-somos nosotros los humanos los
causantes de este desastre?, podemos
quedarnos, ahora, al margen?, no somos
responsables de la vida en todas sus
dimensiones y no slo de la nuestra?
Entonces, cul va a ser nuestra posicin
cmo comunidad cientfica desde la
motricidad humana de la que decimos que
es una ciencia tico-poltica?, cul es-va
a ser nuestro compromiso en este
momento histrico?

GRITAR al mundo, gritar con voces bien
altas para que el grito se transmita por las
venas del planeta, sus ros, mares,
montaas, volcanes. Gritar por tierra, mar
motricidad y vida Eugenia Trigo
69
ar para despertar-nos em nossas
conscincias e manter um fio de
esperana na possibilidade de
regenerao da gaia. Nada impossvel
quando h uma inteno comum na
humanidade. Seremos esse grito que se
unir a outros muitos gritos que ressoam
nas ondas-partculas qunticas e que
atravs das mentes entrelaadas (Arntz,
Chasse, & Vicente, 2006; Sheldrake,
1995) e hipteseis da conectividade
segundo o Dr. Laszlo, possamos mudar o
rumo da histria. Sonhamos e utilizamos
nossas ferramentas, nossas mentes-
corporeizadas para criar conhecimento
novo desde nossa perspectiva da cincia
da motricidade humana (CMH). Ser
nosso aporte para a histria da
humanidade, nosso gro de areia na
dignidade da espcie. Este documento
parte do propsito da Red Internacional de
Investigadores en Motricidad Humana
(RIIMH) comprometida com A VIDA.


A Vida, o que a vida?... quando
aparece a vida?

Aristteles enfoca o estudo da vida desde
a perspectiva do movimento e da funo.
y aire para despertarnos en nuestras
consciencias y mantener un hilo de
esperanza en la posibilidad de
regeneracin de gaia. Nada es imposible
cuando hay una intencin comn en la
humanidad. Seremos ese grito que se
unir a otros muchos gritos que resuenan
en las ondas-partculas cunticas y que a
travs de las mentes entrelazadas (Arntz,
Chasse, & Vicente, 2006; Sheldrake,
1995) e hiptesis de la conectividad segn
el Dr. Laszlo, podamos cambiar el rumbo
de la historia. Soemos y utilicemos
nuestras herramientas, nuestras mentes-
corporeizadas para crear conocimiento
nuevo desde nuestra perspectiva de la
ciencia de la motricidad humana (CMH).
Ser nuestro aporte a la historia de la
humanidad, nuestro granito de arena en la
dignidad de la especie. Este documento es
parte del propsito de la Red Internacional
de Investigadores en Motricidad Humana
(RIIMH) comprometidos con LA VIDA.


La Vida, qu es la vida?... cundo
aparece la vida?

Aristteles enfoca el estudio de la vida
desde la perspectiva del movimiento y de
motricidad y vida Eugenia Trigo
70
Desde o ponto de vista do movimento,
distingue coisas inertes, que s se movem
por impulso de outras, e as semoventes ou
automotoras, que tem em si mesmas o
princpio ou origem de seu prprio
movimento ou mudana (knesis). A
palavra knesis significa no s o
movimento propiamente dito ou
locomoo, sem qualquer tipo de
mudana, como, por exemplo, o
crescimento e a maturao que tem
movimento (Mostern, 2001: 150).

Identificamos as trs vias principais da
evoluo -mutao, intercmbio de gens e
simbioses, atravs das quais a vida foi se
desenvolvendo h trs milhes de anos,
desde os antepassados bacterianos
universais at a emergncia de seres
humanos, sem que em nenhum momento
se quebrasse o padro funda,mental das
redes autogenticas. Nos idiomas antigos
tanto a alma como o esprito so descritos
com a metfora do sopro da vida. As
palavras que designam a "alma" em
snscrito (atman), em grego (psych) e em
latim (anima) significam "flego". O mesmo
ocorre com "esprito": tanto o latim
(spiritus) como em grego (pnuma) e em
hebraico (ruah) as palavras que o
la funcin. Desde el punto de vista del
movimiento, distingue cosas inertes, que
slo se mueven por el impulso de otras, y
las semovientes o automotoras, que tienen
en s mismas el principio u origen de su
propio movimiento o cambio (knesis). La
palabra knesis significa no solo el
movimiento propiamente dicho o
locomocin, sino cualquier tipo de cambio,
como, por ejemplo, el crecimiento y la
maduracin tienen movimiento (Mostern,
2001: 150).

Hemos identificado las tres vas
principales de evolucin -mutacin,
intercambio de genes y simbiosis-, a
travs de las cuales la vida se fue
desarrollando a lo largo de tres millones de
aos, desde los antepasados bacterianos
universales hasta la emergencia de seres
humanos, sin que en ningn momento se
quebrara el patrn fundamental de sus
redes autogenticas. En los lenguajes de
la antigedad tanto el alma como el
espritu se describen con la metfora del
soplo de la vida. Las palabra que designan
el "alma" en snscrito (atman), en griego
(psych) y en latn (anima) significan
"aliento". Lo mismo sucede con "espritu":
tanto el latin (spiritus) como en griego
motricidad y vida Eugenia Trigo
71
designam significam tambm "flego"
(Capra, 2002: 64).


A vida de um organismo consiste em ser
ele mesmo e possuir-se. O vivente no se
possui a si mesmo seno em mudana;
por mais o mesmo que seja ele ao longo
de sua vida, nunca o mesmo... o vivente
a realidade que s pode ser a mesma
no sendo jamais o mesmo. Este o
dinamismo da mesmice: dar de si
adequadamente, no sendo jamais
o mesmo para ser sempre o mesmo (Lan
Entralgo, 1999: 130).

As citaes anteriores nos introduzem na
complexidade da vida. A vida
movimento. A vida flego. A vida ser si
mesmo. Que mais podemos dizer da vida?
Um tema estudado em todos os livros
escolares, em todo o mundo. Tampouco
temos aprendido para destru-la?
Repassemos alguns dados. Tomo aqui
emprestado o texto de Boff (2004: 66-72)
em alguns de seus pargrafos:

A Terra um satlite do sol, surgido h 4.450
milhes de anos. Junto com a lua forma um
planeta duplo Durante milhes de anos,
acalentada pelo sol, nela s existiu um imenso
mar de larva em fuso. Vapores e gases se
desprenderam dela formando nuvens imensas.
(pnuma) y en hebreo (ruah) las palabras
que lo designan significan tambin
"aliento" (Capra, 2002: 64).

La vida de un organismo consiste en ser l
mismo y poseerse. Pero el viviente no se
posee a s mismo sino en el cambio; por
muy l mismo que sea a lo largo de su
vida, nunca es lo mismo... el viviente es
aquella realidad que slo puede ser la
misma no siendo jams lo mismo. Este es
el dinamismo de la mismidad: dar de s
adecuadamente, no siendo jams
lo mismo para ser siempre el mismo (Lan
Entralgo, 1999: 130).

Las citas anteriores nos introducen en la
complejidad de la vida. La vida es
movimiento. La vida es aliento. La vida es
ser s mismo. Qu ms podemos decir de
la vida? Un tema estudiado en los libros
escolares de todo el mundo, tan poco
hemos aprendido para destruirla?
Repasemos algunos datos. Tomo aqu
prestado el texto de (Boff, 2004: 66-72) en
algunos de sus apartados:

La Tierra es un satlite del sol, surgido hace
4.450 millones de aos. Junto con la luna forma
un planeta doble Durante mil millones de
aos, calentada por el sol, en ella slo existi un
inmenso mar de lava en fusin. Vapores y
gases se desprendieron de ella formando nubes
motricidad y vida Eugenia Trigo
72
Lentamente se foram condensando, dando
origem a primeira atmosfera terrestre, composta
de gs carbnico, amonaco, monxido de
carbono, nitrognio e hidrognio. H milhes de
anos comeou a esfriar-se. A larva se
endureceu e surgiu o primeiro solo. As nuvens
atmosfricas se condensaram e caram as
primeiras chuvas torrenciais dos mais variados
lquidos. Parte deles permaneceu no solo, parte
se evaporou para alimentar a atmosfera e cair
de novo ao solo. Duraram sem interrupo
sculos e mais sculos. A partir desses lquidos
se formaram os oceanos, os imensos lagos
interiores, os rios e todos os mananciais de
gua. Gigantescas tempestades eltricas com
imensos relmpagos cruzaram durante milhes
de anos os cus e alcanaram toda a Terra. Se
foram estruturando os compostos qumicos que
fizeram possvel o avano da cosmognese.


Depois de 4.000 milhes de anos de existncia,
nos oceanos, sob a ao das tempestades
monstruosas com raios, de elementos csmicos
cegados especialmente de Tiamat, do mesmo
sol de interao com a geoqumica formada
durante sculos, a Terra chega ao esgotamento
da complexidade das formas inanimadas.
Ultrapassa-se a barreira nunca ento superada:
estruturam-se cerca de 20 aminocidos. So
molculas articuladas, os ladrilhos do edifcio da
vida. De repente, como em um imenso
relmpago que cai sobre o mar, irrompe a
primeira clula viva. O recm nascido se chama
ries, um salto qualitativo em nosso espao-
tempo curvado, em uma esquina de nossa
galxia, em um sol secundrio, em um planeta
de quantit negligeable, a Terra, emerge a
novidade csmica nica, a vida. ries o
ancestral de todos os seres vivos que
conhecemos.

Depois foi a ecloso das bactrias, dos
micrbios e toda a riqussima biodiversidade de
plantas, animais e seres humanos. A Terra
ainda necessitar de milhes de anos para
solidificar-se e garantir as condies para que a
vida continue apesar de todos os assaltos
csmicos e extines a que pode ser
submetida. Os 20 aminocidos se organizam
inmensas. Lentamente se fueron condesando,
dando origen a la primera atmsfera terrestre,
compuesta de gas carbnico, amonaco,
monxido de carbono, nitrgeno e hidrgeno.
Tras millones de aos comenz a enfriarse. La
lava se endureci y surgi el primer suelo. Las
nubes atmosfricas se condensaron y cayeron
las primeras lluvias torrenciales de los ms
variados lquidos. Parte de ellos permanecieron
en el suelo, parte se evaporaron para alimentar
la atmsfera y caer de nuevo al suelo. Duraron
sin interrupcin siglos y ms siglos. A partir de
esos lquidos se formaron los ocanos, los
inmensos lagos interiores, los ros y todos los
manantiales de agua. Gigantescas tempestades
elctricas con inmensos relmpagos cruzaron
durante millones de aos los cielos y alcanzaron
a toda la Tierra. Se fueron estructurando los
compuestos qumicos que hicieron posible que
la cosmognesis avanzara.

Despus de 4.000 millones de aos de
existencia, en los ocanos, bajo la accin de
tempestades monstruosas de rayos, de
elementos csmicos llegados especialmente de
Tiamat, del mismo sol en interaccin con la
geoqumica formada durante siglos, la Tierra
lleva hasta el agotamiento la complejidad de las
formas inanimadas. Se traspasa la barrera
nunca entonces superada: se estructuran cerca
de 20 aminocidos. Son molculas articuladas,
los ladrillos del edificio de la vida. De repente,
como en un inmenso relmpago que cae sobre
el mar, irrumpe la primera clula viva. El recin
nacido se llama Aries, un salto cualitativo en
nuestro espacio-tiempo curvado, en una
esquina de nuestra galaxia, en un sol
secundario, en un planeta de quantit
negligeable, la Tierra, emerge la novedad
csmica nica, la vida. Aries es el ancestro de
todos los seres vivos que conocemos.

Despus harn eclosin las bacterias, los
microbios y toda la riqusima biodiversidad de
plantas, animales y seres humanos. La Tierra
an necesitar millones de aos para
solidificarse y garantizar las condiciones para
que la vida contine a pesar de todos los
asaltos csmicos y extinciones a que se puede
ver sometida. Los 20 aminocidos se organizan
motricidad y vida Eugenia Trigo
73
em estruturas estveis e d origem as
protenas, aos glucdios, aos lipdios e aos
cidos nuclicos, principais constituintes dos
organismos vivos.

Do cdigo do cido nuclico surge a molcula
de ADN, que se encarrega de reproduzir copias
de si mesma, e o ARN, que tambm se
reproduz, e cuja funo especfica consiste em
transmitir a informao gentica, indispensvel
para a elaborao das protenas necessrias
para a alimentao da vida.

Tudo parece originar a hiptese segundo a qual
a vida o resultado de um processo de
evoluo sumamente complexo que criou
grandes probabilidades, associadas a uma
acumulao de causalidades, que propiciaram
esta ecloso nica. Supe-se que as mais
diversas formas de vida tm surgido todas elas
a partir de um nico vivente, Aries, h 4.000
milhes de anos. Reproduziu-se, se
transformou, se difundiu em todas as direes,
se adaptou aos mais diversos ecossistemas
existentes nas guas, nos solos, no ar. H
cerca de 600 milhes de anos se comeou a
configurar uma enorme diversificao de formas
de vida: plantas, invertebrados e vertebrados,
repteis e mamferos. Com os mamferos
aparece uma nova qualidade de vida, a
sensibilidade emocional, na relao sexual e na
relao me-filho, o que marcar
indelevelmente a estrutura psquica dos seres
viventes que tm sistema nervoso central.
Dentre os mamferos se destacam, h cerca de
70 milhes de anos, os primatas e, a
continuao, at uns 35 milhes de anos, os
primatas superiores, nossos ascendentes
genealgicos e, h 17 milhes de anos, nossos
predecessores, os homindeos, para, finalmente
h entre 8 e 10 milhes de anos, aparecer na
frica o ser humano, o australopiteco.



O homem/mulher o ltimo exemplar da rvore
da vida, a expresso mais complexa da biosfera
que, por sua vez, a expresso da hidrosfera,
da geosfera, enfim, da historia da Terra e
historia do universo. No vivemos sobre a
en estructuras estables y dan origen a las
protenas, a los glcidos, a los lpidos y a los
cidos nucleicos, principales constituyentes de
los organismos vivos.

Del cdigo del cido nucleico surge la molcula
de ADN, que se encarga de reproducir copias
de s misma, y el ARN, que tambin se
reproduce, pero cuya funcin especfica
consiste en transmitir la informacin gentica,
indispensable para la elaboracin de las
protenas necesarias para la alimentacin de la
vida.

Todo parece secundar la hiptesis segn la cual
la vida es el resultado de un proceso de
evolucin sumamente complejo que cre
grandes probabilidades, asociadas a una
acumulacin de causalidades, que propiciaron
esta eclosin nica. Se supone que las ms
diversas formas de vida han surgido todas ellas
a partir de un nico viviente, Aries, hace unos
4.000 millones de aos. Se reprodujo, se
transform, se difundi en todas las direcciones,
se adapt a los ms diversos ecosistemas
existentes en las aguas, en los suelos, en el
aire. Hace cerca de 600 millones de aos se
comenz a configurar una enorme
diversificacin de formas de vida: plantas,
invertebrados y vertebrados, reptiles y
mamferos. Con los mamferos aparece una
nueva cualidad de la vida, la sensibilidad
emocional, en la relacin sexual y en la relacin
madre-hijo, lo que marcar indeleblemente la
estructura psquica de los seres vivientes que
tengan sistema nervioso central. De entre los
mamferos se destacan, hace cerca de 70
millones de aos, los primates y, a continuacin,
hace unos 35 millones de aos, los primates
superiores, nuestros abuelos genealgicos y,
hace 17 millones de aos, nuestros
predecesores, los homnidos, para, finalmente
hace entre 8 y 10 millones de aos, aparecer en
frica el ser humano, el australopiteco.

El hombre/mujer es el ltimo vstago del rbol
de la vida, la expresin ms compleja de la
biosfera que, a su vez, es la expresin de la
hidroesfera, de la geosfera, en fin, de la historia
de la Tierra y la historia del universo. No vivimos
motricidad y vida Eugenia Trigo
74
Terra. Somos filhos e filhas da Terra, por tanto,
membros do imenso cosmos. O homo
sapies/demens, de quem somos herdeiros
imediatos surgiu h 50.000 anos, carregando
sobre o tecido de seu corpo as incises de sua
psique com a historia de milhes e milhes de
anos de todo o universo.

As caractersticas da vida so a auto-
organizao, a autonomia, adaptao ao meio,
reproduo e auto-trascendencia. Ilya Prigogine
caracterizou os seres vivos como estruturas
dissipativas que significa dinamismo. So
sistemas abertos, com um equilbrio que deve
ser restabelecido continuamente mediante sua
auto-organizao e um nvel cada vez mais
elevado de ordem interna. Os seres vivos
consomem energia do meio e com isso geral
entropia, mas tambm graas a ordem interna e
a auto-regulao liberam de certo modo a
entropia (segunda lei da termodinmica).
Abundam as foras que conduzem a uma
desordem crescente at o caos total. A
tendncia dos seres vivos a de ser cada vez
mais ordenado y criativo e por isso anti-
entrpicos. A mesmo desordem o comeo de
uma nova ordem que vai surgir. O caos
gerador.


Vida e Conscincia
H alguns anos, em uma das reunies
semanais da equipe de investigao kon-
traste (www.kon-traste.com) nos
deparamos com o conceito de
conscincia. Estvamos re-pensando
nossa prpria epistemologia da
motricidade humana e nos re-escrevendo.
Todavia nos resultava difcil separar-nos
do conceito de motricidade em relao
com o de movimento newtoniano que
sobre la Tierra. Somos hijos e hijas de la Tierra,
pero a la vez miembros del inmenso cosmos. El
homo sapies/demens, del que somos herederos
inmediatos surgi hace 50.000 aos, cargando
sobre el tejido de su cuerpo y las incisiones de
su psique con la historia de miles de millones de
aos de todo el universo.

Las caractersticas de la vida son la auto-
organizacin, la autonoma, adaptabilidad al
medio, reproduccin y auto-trascendencia. Ilya
Prigogine caracteriz a los seres vivos como
estructuras disipativas que significa
dinamismo. Son sistemas abiertos, con un
equilibrio que debe ser rehecho de continuo
mediante su auto-organizacin y un nivel cada
vez ms elevado de orden interno. Los seres
vivos consumen energa del medio y con ello
general entropa, pero tambin gracias al orden
interno y a la auto-regulacin escapan en cierto
modo a la entropa (segunda ley de la
termodinmica). Despilfarran las fuerzas que
conducen a un desorden creciente hasta el caos
total. La tendencia de los seres vivos es a ser
cada vez ms ordenados y creativos y por ello
antientrpicos. El mismo desorden es un
comienzo de un nuevo orden que va a surgir. El
caos es generador.


Vida y Consciencia
Hace algunos aos, en una de las
reuniones semanales del equipo de
investigacin kon-traste (www.kon-
traste.com) nos dimos de narices con el
concepto de consciencia. Estbamos re-
pensando nuestra propia epistemologa de
la motricidad humana y re-escribindonos.
De aqulla todava nos resultaba difcil
separarnos del concepto de motricidad en
relacin con el de movimiento newtoniano
motricidad y vida Eugenia Trigo
75
havamos estudado e vivenciado. Uma
pergunta de algum do grupo em relao
motricidade e possibilidade de um
paraplgico em situao de observvel
incapacidade para mover-se-deslocar-se,
irrompeu em nossa tranquilidade-equilbrio
investigativo. Em seguida compreendemos
que se a motricidade vida e est
presente em todos os humanos vivos, no
podemos coloc-la ou tira-la de nenhum
humano consciente. Nesse momento,
nos desprendemos do conceito de
motricidade como movimento-
deslocamento-de-um-corpo-no-espao
para adentrarmos no que significa estar
vivo.


Um livro nos auxiliou nesse processo. O
primeiro texto em ingls do neurocientista
Antonio (Damsio, 1995). Com ele
aprendemos que existem dois tipos de
conscincia, a central (presente em todo
organismo para manter sua sobrevivncia
e autonomia-dependncia com o
ambiente) e a ampliada (denominada
consciente, quer dizer, racional). Entre
essas duas conscincias vive tambm o
ser humano, qualquer ser humano, como
ser biolgico y cultural. Depois deste texto
que habamos estudiado y vivenciado.
Pero una pregunta de alguno de nosotros
en relacin a si un tetrapljico tena
motricidad y si podamos comunicarnos
con l/ella en una situacin de observable
incapacidad para moverse-desplazarse,
irrumpi en nuestra tranquilidad-equilibrio
investigativo. Enseguida comprendimos
que si la motricidad es vida y est
presente en todos los humanos vivos, no
podamos colocrsela o sacrsela a
ningn humano consciente. En ese
momento, nos despegamos del concepto
de motricidad como movimiento-
desplazamiento-de-un-cuerpo-en-el-
espacio para adentrarnos en qu significa
estar vivo.

Un libro vino a auxiliarnos en este proceso.
El primer texto en lenguaje no ingls del
neurocientfico Antonio (Damsio, 1995).
Con l aprendimos que existen dos tipos
de consciencia, la central (presente en
todo organismo para mantener su sobre-
vivencia y autonoma-dependencia con el
ambiente) y la ampliada (la denominada
consciente, es decir razonada). Entre esas
dos consciencias vive tambin el ser
humano, cualquier ser humano, como ser
biolgico y cultural. Despus de este texto
motricidad y vida Eugenia Trigo
76
viriam dois mais do mesmo autor
(DAMSIO, 2000, 2004) e muitos outros
que nos adentraram nos enredos dos
avanos neurobiolgicos, da fsica
quntica, da filosofia e dos dilogos entre
cientistas ocidentais e budistas orientais. A
unio at agora, separada, ilhada, nos
estava abrindo um mundo de
possibilidades. Ler encarnadamente o que
de uma ou outra maneira sentamos em
ns mesmos, era um progresso e ao
mesmo tempo um descanso. Fruto destas
leituras-conversas-vivncias-viagens
resultaram trs textos (Bohrquez & Trigo,
2006; Trigo, 2005; Trigo & Toro, 2006) que
nos obrigaram a re-pensar nossos prprios
conceitos sobre a vida, o movimento e a
conscincia.

FSICA CLSSICA
Newtoniana Ordem do
Universo Equilibrio
Geometra Euclidiana (tres
dimenses)
S existe o que aprecivel
pelos sentidos (cinco)
Modelos, homogeneidade
MOVIMENTO = deslocamento
de um corpo no espao =
Observvel externamente
Simplicidade
FSICA QUANTICA
Einstein Ordem/Desordem
Desequilibrio Geometria
Fractal (quarta dimenso)
Cinco sentidos + Percepo +
Intuio
Diversidade,
hetereogeneidade
AO = Vida, Energia,
Intencionalidade, Superao,
conscincia =
Observvel ou No
Observvel externamente.
Complexidade



Viajar ao Chile e desconhecer a teoria de
vendran dos ms del mismo autor
(Damsio, 2000, , 2004) y muchos otros
que nos adentraron en los enredos de los
avances neurobiolgicos, de la fsica
cuntica, de la filosofa y de los dilogos
entre cientficos occidentales y budistas
orientales. La unin, hasta ahora,
separada, aislada, nos estaba abriendo un
mundo de posibilidades. Leer
encarnadamente lo que de una u otra
manera sentamos en nosotros mismos,
era un progreso y al mismo tiempo un
descanso. Fruto de estas lecturas-
conversaciones-vivencias-viajes resultaron
tres textos (Bohrquez & Trigo, 2006;
Trigo, 2005; Trigo & Toro, 2006) que nos
obligaron a re-pensar nuestros propios
conceptos sobre la vida, el movimiento y la
consciencia.
FSICA CLSICA
Newtoniana Orden del
Universo Equilibrio
Geometra Euclidiana (tres
dimensiones)
Slo existe lo que es
apreciable por los sentidos
(cinco)
Modelos, homogeneidad
MOVIMIENTO = desplazamiento
de un cuerpo en el espacio =
Observable externamente
Simplicidad
FSICA CUNTICA
Einstein Orden/Desorden
Desequilibrio Geometra
Fractal (cuarta dimensin)
Cinco sentidos + Percepin +
Intuicin
Diversidad, hetereogeneidad
ACCIN = Vida, Energa,
Intencionalidad, Superacin,
conscencia =
Observable o No Observable
externamente.
Complejidad


Viajar a Chile y desconocer la teora de
Santiago de la cognicin es como vivir en
motricidad y vida Eugenia Trigo
77
Santiago da cognio como viver em
Santiago de Compostela e desconhecer o
caminho de Santiago. Falar pessoalmente
com Humberto Maturana e inteirar-se da
morte de seu aluno e companheiro
Francisco Varela na Francia no foi fcil,
mas nos deixou impregnados de
conhecimentos que nos seriam bsicos
para continuar o fundamento da CMH.
Dizem estes autores (Maturana & Varela,
1998):
"viver conhecer"... o que significa que
aprendizagem e desenvolvimento no so mais
que duas faces de uma mesma moeda. A
cognio o processo mesmo da vida, mente e
conscincia no so "substncias" sim
processos. A atividade que organiza os
sistemas vivos, em todos os nveis de vida, a
atividade mental. As interaes de um
organismo vivo -planta, animal o humano- com
seu entorno so interaes cognitivas. Vida e
cognio esto indissoluvelmente unidas. A
cognio implica o processo vital completo -que
inclui percepo, emoo e comportamento- e
nem sequer requer a existncia de um crebro
e um sistema nervoso.

Em fevereiro de 2008, desta vez no seio
do grupo de investigao kon-mocin na
Universidade de Cauca, nos deixamos
afetar pelo filme Y t qu sabes?, no qual
introduz plenamente nos novssimos e
impactantes descobrimentos da fsica
quntica no que parece que o mundo se
nos leva ao avesso. Agora, resulta, que os
seres humanos podemos criar nossos
Santiago de Compostela y desconocer el
camino de Santiago. Hablar
personalmente con Humberto Maturana y
enterarnos de la muerte de su alumno y
luego compaero Francisco Varela en
Francia no fue fcil, pero nos dejaron
impregnados conocimientos que nos
seran bsicos para continuar el
fundamento de la CMH. Dicen estos
autores (Maturana & Varela, 1998):

"vivir es conocer"... lo cual significa que
aprendizaje y desarrollo no son ms que dos
caras de una misma moneda. La cognicin es el
proceso mismo de la vida, mente y consciencia
no son "sustancias" sino procesos. La actividad
que organiza los sistemas vivos, en todos los
niveles de vida, es la actividad mental. Las
interacciones de un organismo vivo -planta,
animal o humano- con su entorno son
interacciones cognitivas. Vida y cognicin estn
indisolublemente unidas. La cognicin implica el
proceso vital completo -que incluye percepcin,
emocin y comportamiento- y ni siquiera
requiere ya la existencia de un cerebro y un
sistema nervioso.

Y, en febrero 2008, ahora en el seno del
grupo de investigacin kon-mocin en la
Universidad del Cauca, nos dejamos
afectar por la pelcula Y t qu sabes?, la
cual nos introduce de lleno en los
nuevsimos e impactantes descubrimientos
de la fsica cuntica en que parece que el
mundo se nos vuelve al revs. Ahora,
resulta, que los seres humanos podemos
motricidad y vida Eugenia Trigo
78
mundos, pensar-sonhar mundos diversos,
tomar conscincia de quem somos e o qu
fazemos aqui e como tomar decises
muito mais a frente do que nos haviam
explicado em todos os anos de formao
cartesiana-newtoniana-crist-ocidental. Se
acompanharmos o filme com leitura calma
do livro de mesmo nome, teremos um
mapa bastante completo e simples que
nos permitir compreender de outra
maneira o mundo e com o mundo.


A conscincia fundamental para tudo o
que fazemos - arte, cincia, relaes, a
vida mesma-; a constante de nosso
viver. Contudo, a cincia tem feito muito
pouco para examin-la em profundidade.
Em seus quase quatrocentos anos de
existncia, a cincia tem feito imensos
progressos na compreenso do universo
fsico em todas as escalas, desde o quark
at o quasar, mas a conscincia segue
sendo um buraco negro intelectual
(Arntz, Chasse, & Vicente, 2006).

Enveredam por aqui as crticas CMH?
Ser porque muto difcil desfazer-se das
verdades instituidas em nossa
corporeidade? Ser porque uma vez que
crear nuestros mundos, pensar-soar
mundos diversos, tomar consciencia de
quines somos y qu hacemos aqu y con
ello tomar decisiones mucho ms all de lo
que nos haban explicado en todos los
aos de formacin cartesiana-newtoniana-
cristiana-occidental. Si la pelcula la
acompaamos de la lectura calmada del
libro del mismo nombre, tenemos un mapa
bastante completo y simple para poder
comprendernos de otra manera en el
mundo y con el mundo.

La consciencia es fundamental para todo
lo que hacemos arte, ciencia, relaciones,
la vida misma-; es la constante de nuestro
vivir. Y, sin embargo, la ciencia ha hecho
muy poco para examinarla en profundidad.
En sus casi cuatrocientos aos de
existencia, la ciencia ha hecho inmensos
progresos en la comprensin del universo
fsico a todas las escalas, desde el quark
hasta el quasar, pero la consciencia sigue
siendo un agujero negro intelectual
(Arntz, Chasse, & Vicente, 2006).

Vendrn por aqu las crticas a la CMH?,
ser porque es muy difcil deshacerse de
las verdades instituidas en nuestra
corporeidad?, ser porque una vez que
motricidad y vida Eugenia Trigo
79
nos introduzimos nestes avatares, leituras,
viveres, nada permanece igual?
Comenamos a pensar que h algo
relacionado com a incompreenso de que
a VIDA em maisculas quando se critica
a CMH. No possivel que pessoas
inteligentes, estudiosas, fiquem nervosas
cada vez que pronunciamos a palavra
motricidade e a relacionamos com
questionamentos sobre a prpria vida.
Algo deve ser, mais alm da razo, que
impede acercar-nos da vida, desde nossa
prpria vida. Introduzir-nos em nossa
prpria conscincia para compreender a
conscincia de Gaia.


A vida no est unicamente sobre a Terra
e ocupa partes da Terra (biosfera). A
mesma Terra como um todo, se apresenta
como um macroorganismo vivo. O que
atestavam as mitologias dos povos
primitivos do Oriente e Ocidente acerca da
Terra como a Grande me dos mil peitos,
para assim significar sua indescritvel
fecundidade, vem sendo mais ou menos
confirmado pela cincia experimental
moderna. So significativas as
investigaes do mdico e bilogo ingles
James E. Lovelock, o qual afirma que
nos introducimos en estos avatares,
lecturas, vivires, ya nada permanece
igual? Comenzamos a pensar que hay
algo relacionado con la incomprensin de
qu es la VIDA en maysculas cuando se
critica la CMH. No es posible que
personas inteligentes, estudiosas, se
pongan nerviosas cada vez que
pronunciamos la palabra motricidad y la
relacionamos con cuestionamientos hacia
la propia vida. Algo debe haber, ms all
de la razn, que impide acercarnos a la
vida, desde nuestra propia vida.
Introducirnos en nuestra propia
consciencia para comprender la
consciencia de Gaia.

La vida no est nicamente sobre la Tierra
y ocupa partes de la tierra (biosfera). La
misma Tierra, como un todo, se presenta
como un macroorganismo vivo. Lo que
atestiguaban las mitologas de los pueblos
primitivos de Oriente y Occidente acerca
de la Tierra como la Gran madre de los mil
pechos, para as significar su indescriptible
fecundidad, va siendo ms o menos
confirmado por la ciencia experimental
moderna. Son significativas las
investigaciones del mdico y bilogo ingls
James E. Lovelock, el cual afirma que
motricidad y vida Eugenia Trigo
80
impera uma sutil dose entre todos os
elementos qumicos, fsicos, entre o calor
da crosta terrestre, a atmosfera, as rochas,
os oceanos, todos sob o filtro da luz solar,
de tal sorte que convertem a Terra em
positiva e at tima para os organismos
vivos. Deste modo ela se revela como um
imenso super-organismo vivo, o que
Lovelock denomina Gaia (Boff, 2004)


Sobre o que se manifesta (Capra, 2002:
59) nas palavras seguintes:

Para estender a compreenso da natureza da
vida na dimenso social humana, teremos que
dirigir o pensamento conceitual, os valores, o
significado e o propsito, fenmenos que
pertencem ao mbito da conscincia e cultura
humanas. Isto significa que deveremos ampliar
nossa compreenso dos sistemas vivos com a
compreenso da mente e conscincia.
medida que afastamos nossa ateno da
dimenso cognitiva da vida, comprovaremos
que nasce uma nova viso unificada da vida, a
mente e a conscincia, em que a conscincia
humana est inextricavelmente ligada ao mundo
social das relaes interpessoais e da cultura.


To difcil ver? To difcil compreender?
Talvez estas imagens colombianas nos
falem mais e melhor que todas as palavras
aqui escritas:

impera una sutil dosificacin entre todos
los elementos qumicos, fsicos, entre el
calor de la corteza terrestre, la atmsfera,
las rocas, los ocanos, todos bajo el influjo
de la luz solar, de tal suerte que convierten
a la Tierra en positiva y hasta ptima para
los organismos vivos. De este modo ella
se nos revela como un inmenso
superorganismo vivo, al que Lovelock
denomina Gaia (Boff, 2004)

Y esto mismo, manifiesta (Capra, 2002:
59) en las palabras siguientes:

Para extender la comprensin de la naturaleza
de la vida a la dimensin social humana,
tendremos que manejar el pensamiento
conceptual, los valores, el significado y el
propsito, fenmenos que pertenecen al mbito
de la consciencia y la cultura humanas. Ello
significa que deberemos ampliar nuestra
comprensin de los sistemas vivos con la
comprensin de la mente y la consciencia. A
medida que desplacemos nuestra atencin a la
dimensin cognitiva de la vida, comprobaremos
que nace una nueva visin unificada de la vida,
la mente y la consciencia, en la que la
consciencia humana est inextricablemente
ligada al mundo social de las relaciones
interpersonales y de la cultura.

Tan difcil de ver?, tan difcil de
comprender? Quiz estas imgenes
colombianas nos hablen ms y mejor que
todas las palabras aqu escritas:


motricidad y vida Eugenia Trigo
81







Para compreender e ao mesmo tempo
enredar mais ao lao, outro livro,
encontrado em Portugal em dezembro de
2008 e presenteado por minha querida
amiga Anna Feitosa, me deixou trabalho
para umas quantas semanas (Wilber,
2004). Em uma breve histria de tudo, que
tudo menos uma breve historia de tudo,
Wilber apresenta uma investigao na
Para comprender y al mismo tiempo
enredar ms el lazo, otro libro,
encontrado en Portugal en diciembre 2008
y presentado por mi querida amiga Anna
Feitosa, me dej trabajo para unas
cuantas semanas (Wilber, 2004). En una
breve histria de tudo, que es todo menos
una breve historia de todo, Wilber
presenta una investigacin en la que
motricidad y vida Eugenia Trigo
82
qual recorre ao desenvolvimento de uma
teoria unificada da conscincia que uma
sntese e interpretao das grandes
tradies psicolgicas, filosficas e
espirituais do mundo. No se limita a um
estudo parcial da evoluo desde um olhar
ou perspectiva cultural, sim que nos faz
um apanhado interpretativo das distintas
tradies para decantar em seu modelo
dos quatro quadrantes.

Ele diz que, todas as tradies se
configuram ao redor de quatro
cosmovises ou mundividncias:
intencional (individual interior-subjetivo),
comportamental (individual exterior-
objetivo), cultural (coletivo interior-
intersubjetivo) e social (coletivo exterior-
interobjetivo). Com este modelo nos
explica que o ser humano evolui em
profundidade e extenso sempre a partir
de integrar os quatro quadrantes e isto
implica estados de conscincia
diferenciada para cada ser humano que
tem que realizar seu prprio processo,
passando de um a outro estado (10
pontos), o que significa em sntese a
conscincia csmica
1
.
recoge el desarrollo de una teora
unificada de la consciencia que es una
sntesis e interpretacin de las grandes
tradiciones psicolgicas, filosficas y
espirituales del mundo. No se limita a un
estudio parcial de la evolucin desde una
mirada o perspectiva cultural, sino que nos
hace un recorrido interpretativo de las
distintas tradiciones para decantar en su
modelo de los cuatro cuadrantes.

l dice que, todas las tradiciones se
configuran alrededor de cuatro
cosmovisiones o mundividencias:
intencional (individual interior-subjetivo),
comportamental (individual exterior-
objetivo), cultural (colectivo interior-
intersubjetivo) y social (colectivo exterior-
interobjetivo). Con este modelo nos
explica que el ser humano evoluciona en
profundidad y extensin siempre a partir
de integrar los cuatro cuadrantes y ello
implica estadios de consciencia
diferenciada para cada ser humano que ha
de realizar su propio proceso, pasando de
uno a otro estadio (10 fulcros), lo que
significa en sntesis la consciencia
ksmica
2
.

1
Para Wilber, o COSMOS est integrado pelo Cosmos (materia-fisiosfera), a Vida (biosfera), a Mente (noosfera) e o Theos
(teosfera).
motricidad y vida Eugenia Trigo
83
Por tanto a tomada de conscincia, no
algo que se d de maneira inata e sem
esforo, como vimos afirmando, sim que
implica, pelo contrario, um grande esforo
por querer evoluir como humanos e a est
a grande dificuldade e assumir-nos como
seres co-criadores com o universo, do que
to s sermos uma parte (um holon), mas
como parte possuirmos todos os
elementos constituintes da vida. Nossa
maior complexidade nos d direitos e na
mesma medida responsabilidades, das
quais nem sempre queremos nos
encarregar, num mundo de
superficialidades e facilidades no qual
chegamos.

Sentido da vida

A vida em si mesma no tem sentido. A
vida uma oportunidade para criar um
sentido. No h que descobrir um sentido,
h que cri-lo. S encontrars sentido se o
crias... No ser uma pedra que irs
encontrar. Ser uma poesia que ters que
compor, uma cano a ser cantada, uma
dana a danar...O sentido chega atravs
da participao. Participa da vida! ... a vida
Por lo tanto la toma de consciencia, no es
algo que se da de manera innata y sin
esfuerzo, como venimos afirmando, sino
que implica, por el contrario, un gran
esfuerzo por querer evolucionar como
humanos y ah est la gran dificultad de
asumirnos como seres co-creadores con el
universo, del que tan slo somos una parte
(un holon), pero como parte poseemos
todos los elementos constituyentes de la
vida. Nuestra mayor complejidad nos da
derechos y en la misma medida
responsabilidades, de las cuales no
siempre queremos hacernos cargo, en un
mundo de superficialidades y facilismos al
que hemos llegado.

Sentido de la vida

La vida en si mismo no tiene sentido. La
vida es una oportunidad para crear un
sentido. No hay que descubrirlo el sentido,
hay que crearlo. Solo encontrars sentido
si lo creas... No es una roca que vayas a
encontrar. Es una poesa que hay que
componer, es una cancin que hay que
cantar, es una danza que hay que bailar
El sentido llega a travs de la

2
Para Wilber, el KOSMOS est integrado por el Cosmos (materia-fisiosfera), la Vida (biosfera), la Mente (noosfra)
y el Theos (teosfera).
motricidad y vida Eugenia Trigo
84
tem que ser multidimensional, s ento
tem sentido. Nunca reduzas a vida a uma
s dimenso No deixes que tua vida se
converta em um ritual morto. Deixa que
existam momentos inexplicveis. Deixa
essas coisas misteriosas, que no podes
justificar com nenhuma razo. H algumas
coisas pelas quais a gente cr que est
um pouco louco. Um homem que est
totalmente ajuizado est morto. Sempre
uma alegria quando se est acompanhado
de um pouco de loucura. No deixes de
fazer algumas loucuras tu tambm. Ento
poders encontrar um sentido na vida
(Osho, 2001: 173-181).


E ns que levvamos desde a
adolescncia perguntando-nos pelo
sentido da vida para isso tratamos de
viver intensamente, de ler intensamente,
de amar intensamente e por isso nos
dizem, muitas vezes que intensa s,
descansa um pouco! Parece que no
estamos preparados para VIVER, s para
sobreviver. Assim nos conformamos com o
pouco, ou menos, o que no d trabalho,
em detrimento das emoes fortes que
nos faam vibrar e auto-gerar alegria,
endorfinas. Parece que preferimos viver
participacin. Participa en la vida! ... la
vida tiene que ser multidimensional, solo
entonces tiene sentido. Nunca reduzcas la
vida a una sola dimensin No dejes que
tu vida se convierta en un ritual muerto.
Deja que haya momentos inexplicables.
Deja que haya cosas misteriosas, que no
puedas justificar con ninguna razn. Haz
algunas cosas por las que la gente crea
que ests un poco loco. Un hombre que
est cuerdo al ciento por ciento est
muerto. Siempre es una alegra si va
acompaado de un poco de locura. No
dejes de hacer algunas locuras t tambin.
Y entonces podrs encontrarle el sentido
(Osho, 2001: 173-181)

Y nosotros que llevbamos desde la
adolescencia preguntndonos por el
sentido de la vida para ello tratamos de
vivir intensamente, de leer intensamente,
de amar intensamente y por eso nos
dicen, muchas veces qu intensa eres,
descansa un poco! Parece que no
estamos preparados para VIVIR, slo para
sobrevivir. As nos conformamos con lo
poco, lo menos, lo que no da esfuerzo, en
detrimento de las emociones fuertes que
nos hagan vibrar y auto-generarnos
alegra, endorfinas. Parece que preferimos
motricidad y vida Eugenia Trigo
85
rotineiramente, na comodidade das
mediocridades, e aqui trago da coleo um
par de livros que li h muitos anos, O
homem medocre (Ingenieros, 1913) e O
elogio do imbecil (Aprile, 2002) que me
abriram outras luzes e me permitiram
seguir vivendo mais alm das normas
estabelecidas de tempo e espao. Fui
conseguindo criar mais prprios espaos-
temporais nos quais crer-criar formas de
vida e de conhecimento mais em
consonncia com a VIDA. Assim, estou
construindo tambm este texto. Depois de
vrios meses enredada no viver, decido
fechar-me para poder ler e re-ler, refletir
e adiantar uma srie de escritos que
estavam ficando pendentes nas listas
adormecidas da cotidianidade. Um destes
dias despertei e reagi: necessito deter-me
para avanar. E assim vai saindo o fio
condutor deste documento que agora
esto lendo.


Isso, to simples, parece que precisa de
uma grande coragem, de uma grande
energia e de muitos nos as tarefas
indicadas por outros. Implica atrever-se a
continuar o prprio caminho s custas de
perder pontos nas avaliaes realizadas
vivir a medias, en la comodidad de las
mediocridades, y aqu traigo a colacin un
par de libros que le hace bastantes aos,
el hombre mediocre (Ingenieros, 1913) y el
elogio del imbcil (Aprile, 2002) y me
abrieron otras luces que me permitieron
seguir viviendo ms all de las normas
establecidas de tiempo y espacio. Fui
consiguiendo crear mis propios espacios-
temporales en los cuales cre-creo formas
de vida y de conocimiento ms en
consonancia con la VIDA. As estoy
construyendo tambin este texto. Despus
de varios meses enredada en el diario
vivir, he decidido encerrarme para poder
leer y re-leer, reflexionar y adelantar una
serie de escritos que iban quedando
pendientes en las listas adormecidas de la
cotidianeidad. Uno de estos das me
despert y reaccion: necesito detenerme
para avanzar. Y as va saliendo el hilo
conductor de este documento que ahora
estn leyendo.

Eso, tan sencillo, parece que precisa de un
gran coraje, de una gran energa y de
muchos noes a las tareas indicadas por
otros. Implica atreverse a continuar el
propio camino a expensas de perder
puntos en las evaluaciones realizadas
motricidad y vida Eugenia Trigo
86
por nossos organismos controladores. o
risco de VIVER intensamente no
acadmico. Mas no to diferente de
meus tempos juvenis de viver
intensamente os fins de semana amarrada
em cordas e conectores. Algo que no
faziam a maioria das mulheres de meu
entorno. Mas aquelas aventuras me
ensinaram a VIVER, a no deixar-me
normatizar, a dizer no as proibies e, o
mais importante, a PENSAR por conta
prpria, a organizar meu prprio
conhecimento, a fazer-me uma vida
prpria, que logo pode-posso contar a
meus estudantes, sem ter que repetir o
que li ou me contaram. Isto tem que ver
com meu sentido da vida e minhas
utopias, o que um dia denominei utopias
realizveis e que mais tarde encontrei em
um texto de (Morin, 1998) como utopias
realistas e que o filsofo colombiano
doutor Daro Botero relaciona com o
pensamento latino-americano da
razo/no-razo, desta maneira:

A utopia , desde um ponto de vista, a distncia
entre uma racionalidade previsvel, que
possibilita um pensamento e uma ao mais
rica, mais compreensiva ou gratificante... mas a
utopia no s razo, a utopia como a vida
mesma tambm sensibilidade, em sua mais
ampla acepo: sensualidade, gozo, arte,
criao, jogo... A utopia busca subverter, em
primeiro lugar a cotidianidade: uma simpleza
por nuestros organismos controladores. Es
el riesgo de VIVIR intensamente en lo
acadmico. Mas no tan diferente de mis
tiempos juveniles de vivir intensamente los
fines de semana colgada de cuerdas y
clavijas. Algo que no hacan la mayora de
las mujeres de mi entorno. Pero aquellas
aventuras me ensearon a VIVIR, a no
dejarme normativizar, a decir no a las
prohibiciones y, lo ms importante, a
PENSAR por cuenta propia, a organizar mi
propio conocimiento, a hacerme una vida
propia, que luego pude-puedo contar a mis
estudiantes, sin tener que repetir lo que le
o me contaron. Esto tiene que ver con mi
sentido de la vida y mis utopas, lo que un
da denomin utopas realizables y que
ms tarde encontr en un texto de (Morn,
1998) como utopas realistas y que el
filsofo colombiano doctor Daro Botero
relaciona con el pensamiento
latinoamericano de la razn/no-razn, de
esta manera:

La utopa es, desde un punto de vista, la
distancia entre una racionalidad previsible, que
posibilita un pensamiento y una accin ms rica,
ms comprensiva o gratificante... pero la utopa
no es slo razn, la utopa como la vida misma
es tambin sensibilidad, en su ms amplia
acepcin: sensualidad, goce, arte, creacin,
juego... La utopa busca subvertir, en primer
lugar la cotidianidad: es una simpleza querer
cambiar la vida social basndose en categoras
econmicas y polticas, sin modificar la vida
motricidad y vida Eugenia Trigo
87
querer mudar a vida social baseando-se em
categorias econmicas e polticas, sem
modificar a vida cotidiana. Se no mudamos a
vida cotidiana, as mudanas sociais so
flatulncia, verbalismo mentiroso... a utopia o
que falta da razo para ser verdadeira A
vida no pode ser suportada seno como
fico, como possibilidade, como renovao,
como superao, como negao e nova
afirmao O homem que no se auto constitu
como individuo o homem da massa, o homem
do povo. Carece de identidade e, por isso no
pode definir um projeto autoconsciente de vida
(Botero Uribe, 1994: 12-45)

Por que todos e todas que trabalhamos ao
lado de um computador e quase sempre
conectados em rede, paramos nossas
mltiplas tarefas e lemos essas
mensagens charmosas que nos chegam
pelo correio? Muitos deles, os apagamos,
mas outros os lemos, escutamos, vemos,
quase cheiramos, degustamos e
suspiramos. So imagens de nossa Gaia,
imagens de paisagens desta Terra, que
revelam VIDA. Parece que metidos em
nossos escritrios, em nossas casas
muitas vezes sem quase luz natural,
necessitamos saber que, todavia existe o
MUNDO NATURAL, esse mundo ao qual
pertencemos e que to pouco
conhecemos. Ser por isso que tampouco
se conhece a motricidade humana? Ser
tambm isto uma causa da crtica a CMH?
Se nos diminuiu a sensibilidade? Se nos
esto ficando os sentidos aborrecidos?
cotidiana. Si no cambiamos la vida cotidiana, los
cambios sociales son flatulencia, verborrea
mentirosa... la utopa es lo que le falta a la
razn para ser verdadera La vida no puede
ser soportada sino como ficcin, como
posibilidad, como renovacin, como superacin,
como negacin y nueva afirmacin El hombre
que no se autoconstituye como individuo es el
hombre masa, el hombre del rebao. Carece de
identidad y, por eso no puede definir un
proyecto autoconsciente de vida (Botero Uribe,
1994: 12-45).

Por qu todos y todas que trabajamos al
lado de un computador y casi siempre
conectados en red, paramos nuestras
mltiples tareas y leemos esos mensajes
hermosos que nos llegan al correo?
Muchos los borramos, pero otros los
leemos, escuchamos, vemos, casi olemos,
degustamos y suspiramos. Son imgenes
de nuestra Gaia, imgenes de paisajes de
esta Tierra que revelan VIDA. Parece que
metidos en nuestras oficinas, en nuestras
casas muchas veces sin casi luz natural,
necesitamos saber que todava existe el
MUNDO NATURAL, ese mundo al que
pertenecemos y que tan poco conocemos.
Ser por eso que tampoco se conoce la
motricidad humana?, ser tambin esto
una causa de la crtica a la CMH?, se nos
apag la sensibilidad?, se nos estn
quedando los sentidos aburridos?, nos
estamos volviendo mediocres? Vivirme,
sentirme, pensarme como una mujer
motricidad y vida Eugenia Trigo
88
Estamos tornando-nos medocres? Viver-
me, sentir-me, pensar-me como uma
mulher motrcia, me tem revolucionado a
vida, me tem feito consciente de quem sou
e que h algo aqui e me tem permitido
continuar o mundo acadmico por outras
vias menos atribuladas, mais arriscadas,
menos normatizadas, mais corajosas e
menos dogmticas como registro em
alguns de meus ltimos escritos (Trigo,
2006a, , 2006b; Trigo, Montoya, Toro, &
Inacio, 2009) e meus estudantes de
graduao e doutorado esto
acostumados a perceber-me e escutar-me.

Vivendo em um pas como a Colmbia,
por deciso prpria, sem ter nascido nela,
se vive situaes muito contraditrias que
h que aprender a assumir e no deixar
que a massa te arraste, os meios de
comunicao te manipulem e teus amigos
de outros lados te questionem. Colmbia,
um pas onde a vida e a morte se do a
mo cada dia, e onde a vida de Gaia
sentida em cada um de seus rinces (no
urbanos) e a morte na forma como os
distintos grupos humanos se relacionam e
destroem entre si, nesta Colmbia, h que
tomar decises talvez mais duras que em
outros espaos do planeta onde a vida
motrcia, me ha revolucionado la vida, me
ha hecho consciente de quin soy y qu
hago aqu y me ha permitido continuar el
mundo acadmico por otras vas menos
trilladas, ms arriesgadas, menos
normativizadas, ms corajosas y menos
dogmticas como recojo en algunos de
mis ltimos escritos (Trigo, 2006a, ,
2006b; Trigo, Montoya, Toro, & Inacio,
2009) y mis estudiantes de pregrados y
doctorados estn acostumbrados a
percibirme y escucharme.



Viviendo en un pas como Colombia, por
decisin propia, sin haber nacido en ella,
se viven situaciones muy contradictorias
que hay que aprender a asumir y no dejar
que la masa te arrastre, los medios de
comunicacin te manipulen y tus amigos
de otros lados te cuestionen. Colombia, un
pas en dnde la vida y la muerte se dan la
mano cada da, en dnde la vida de Gaia
se siente en cada uno de sus rincones (no
urbanos) y la muerte en la forma cmo los
distintos grupos humanos se relacionan y
destruyen entre s, en esta Colombia, hay
que tomar decisiones quiz ms fuertes
que en otros espacios del planeta en
motricidad y vida Eugenia Trigo
89
diria mais tranqila ou menos amarga.
Mas isto tambm um tema se pensamos
no nmero de pessoas que morrem no
mundo todos os dias atacados de
enfermidades, desnutrio, violncia,
enfrentamentos, intolerncias de todo tipo.
Mas fiquemos na Colmbia, onde estamos
coordenando distintos projetos sobre a
vida. Aqui temos que ser capazes de
romper o crculo institudo da violncia, da
morte, em prol da VIDA. A pergunta :
possvel faz-lo? possvel desde nossos
espaos acadmicos? E pensamos que
sim, mas atrevendo-nos a sair dos canais
oficiais, das manifestaes oficiais, dos
escritos oficiais. E atrever-nos a VIVER
ns mesmos para projetar vida em nossos
entornos prximos e distantes. Se a fsica
quntica nos fala de mentes entrelaadas,
utilizemos nossas mentes corpreas para
GRITAR AO MUNDO A VIDA DESDE
ESTE PAS DE VIDA. Este mesmo texto
est sendo construdo a partir desta
inquietude-interesse. uma semente que
seguramente germinar.

dnde la vida diaria es ms tranquila o
menos azarosa. Mas esto tambin es un
tpico si pensamos en los miles de
personas que mueren en el mundo todos
los das atacados de enfermedades,
desnutricin, violencia, enfrentamientos,
intolerancias de todo tipo. Pero
quedmonos en Colombia, desde dnde
estamos coordinando distintos proyectos
sobre la vida. Aqu hemos de ser capaces
de romper el crculo instituido de la
violencia, de la muerte, en pro de la VIDA.
La pregunta es es posible hacerlo?, es
posible desde nuestros espacios
acadmicos? Y pensamos que s, pero
atrevindonos a salir de los canales
oficiales, a las manifestaciones oficiales,
a los escritos oficiales. Y atrevernos a
VIVIR nosotros mismos para proyectar
vida en nuestros entornos prximos y
lejanos. Si la fsica cuntica nos habla de
las mentes entrelazadas, utilicemos
nuestras mentes corporeizadas para
GRITAR AL MUNDO LA VIDA DESDE
ESTE PAS DE VIDA. Este mismo texto,
est siendo construido a partir de esta
inquietud-inters. Es una semilla que
seguro germinar.

motricidad y vida Eugenia Trigo
90



Referencias bibliogrficas

Aprile, P. (2002). Elogio del imbcil (3 ed. Vol. 1). Madrid: Temas de Hoy.
Arntz, W., Chasse, B., & Vicente, M. (2006). Y t qu sabes? (G. Perillo, Trans. 1
ed.). Argentina: Kiert.
Bachelard, G. (1985). El derecho de soar (J. F. Santana, Trans. 1 ed. Vol. 1). Madrid:
Fondo de Cultura Econmica.
Bachelard, G. (2002). La potica de la ensoacin (I. Vitale, Trans. 4 reimpresin ed.).
motricidad y vida Eugenia Trigo
91
mxico: Fondo de Cultura Econmica.
Boff, L. (2004). Ecologia: grito da Terra, grito dos Pobres (1 ed. Vol. 1). Ro de Janeiro:
Sextante.
Bohrquez, F., & Trigo, E. (2006). Corporeidad, energa y trascendencia. Somos siete
cuerpos (identidades o notas). Pensamiento Educativo, 38, 75-93.
Botero Uribe, D. (1994). El derecho a la utopa (3 (2000) ed.). Bogot: Ecoe.
Capra, F. (2002). Las conexiones ocultas. Implicaciones sociales, medioambientales,
econmicas y biolgicas de una nueva visin del mundo (D. Sempau, Trans. 1
ed. Vol. 1). Barcelona: Anagrama.
Damsio, A. (1995). O erro de Descartes (8 ed. Vol. 1). Portugal: Publicaes Europa-
Amrica.
Damsio, A. (2000). O mistrio da conscincia (L. Teixeira, Trans. 1 ed. Vol. 1). Brasil:
Companha das Letras.
Damsio, A. (2004). Ao encontro de Espinoza. Brasil: Companhia das letras.
Ingenieros, J. (1913). El hombre mediocre (re-impresin por el Micat ed.). Santiago:
Trculo.
Kolyniak, C. (2005). Propuesta para un glosario inicial para la ciencia de la motricidad
humana. In E. Trigo, D. R. Hurtado & L. G. Jaramillo (Eds.), Consentido (1 ed.,
pp. 29-38). Popayn-Colombia: en-accin/unicauca.
Lan Entralgo, P. (1999). Qu es el Hombre. Evolucin y sentido de la vida (1 ed. Vol.
1). Oviedo: Ediciones Nobel.
Maturana, H., & Varela, F. (1998). De mquinas y seres vivos (5 ed. Vol. 1). Santiago
de Chile: Editorial Universitaria.
Morn, E. y. o. (1998). A Sociedade em busca de valores. Para fugir alternativa entre o
cepticismo e o dogmatismo (L. M. Couceiro, Trans. 1 ed. Vol. 1). Lisboa:
Instituto Piaget.
Mostern, J. (2001). Ciencia viva. Reflexiones sobre la aventura intelectual de nuestro
tiempo (1 ed. Vol. 1). Madrid: Espasa Calpe.
Osho. (2001). Creatividad, liberando las fuerzas internas (1 ed. Vol. 1). Madrid: Debate.
Restrepo, L. C. (1989). La trampa de la razn (4 1998 ed. Vol. 1). Bogot: Arango.
RIIMH. (2006a). La ciencia de la motricidad humana (CMH) como rea autnoma de
conocimiento: trayectorias desde la Red Internacional de Investigadores en
Motricidad Humana. Consentido, 6.
RIIMH. (2006b). La ciencia de la motricidad humana (CMH) como rea autnoma de
conocimiento: trayectorias desde la Red Internacional de Investigadores en
Motricidad Humana. Integrao, 46, 247-262.
Sheldrake, R. (1995). Siete experimentos que pueden cambiar el mundo (L. M. R.
Haces, Trans. 1 ed. Vol. 1). Barcelona: Paids.
Trigo, E. (2005). Ciencia encarnada. consentido. www.consentido.unicauca.edu.co, 4.
Trigo, E. (2006a). Inteligencia creadora, ludismo y motricidad (1 ed.). Colombia: En-
accin / Unicauca.
Trigo, E. (2006b). La formacin doctoral. Experiencias y vivencias. Paper presented at
the Conference Name|. Retrieved Access Date|. from URL|.
Trigo, E. (2009). Motricidade Humana Hoje. In M. Gen, R. Simoes, W. Wey Moreira &
A. I. Alves (Eds.), Motricidade humana: Uma Metaciencia? (Vol. 1, pp. 49-81).
Belem do Par: UEPA.
motricidad y vida Eugenia Trigo
92
Trigo, E., Montoya, H., Toro, S., & Inacio, H. (2009). Ecologa y vida. In P. Tavosnanska
(Ed.), Democratizacin del deporte, la educacin fsica y la recreacin (1 ed.,
Vol. 1, pp. 53-62). Buenos Aires: Editorial Biiotecnolgica.
Trigo, E., & Toro, S. (2006). Hacia una de-construccin del concepto de ciencia. In L. E.
lvarez & M. Aristizbal (Eds.), Recorre la civilizacin el mismo camino que el
sol? Pedogoga, Subjetividad y Cultura (1 ed., pp. 13-34). Popayn: Fondo
Editorial Universidad del Cauca.
Wilber, K. (2004). Uma breve histria de tudo (M. d. F. S. Aubyn, Trans. 1 ed.). Porto:
Va ptima.




o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

93











O MUNDO ATUAL,
MOVIMENTO E CONDIO HUMANA

EL MUNDO ACTUAL,
MOVIMIENTO Y CONDICIN HUMANA

Marta Gen. BEMH/Brasil

Universidade do Estado do Par/Base de Estudos em Motricidade Humana

e-mail: martagenu@uepa.br




RESUMO
Analisa a sociedade contempornea e a
condio de vida na perspectiva scio-
poltica. Apresenta dados sociais e discute
a partir dos conceitos da matriz epistmica
da Motricidade Humana, quando prope a
compreenso do cenrio social atual.

Palavras-chave. Educao. Qualidade de
vida. Epistemologia. Motricidade Humana








RESUMEN
Analiza la sociedad contempornea y la
condicin de vida en la perspectiva socio-
poltica. Presenta datos sociales y discute,
a partir de los conceptos de la matriz
epistmica de la Motricidad Humana,
cuando propone la comprensin del
escenario social actual.

Palabras clave: educacin, calidad de
vida, epistemologa, motricidad humana.






o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

94
Falar da atualidade do mundo requer
declarar o lugar de onde se fala. Para
pronunciar o mundo atual, nas palavras de
Freire, h que se denunciar o cenrio
pauperizado em que se vive nesse
planeta e anunciar outras possibilidades
de vida ao modo de Prigogine, quando
explica sobre flutuaes, bifurcaes e
ramificaes, conceitos extrados da
Fsica do no equilbrio.

Bifurcaes aparecem em pontos especiais nos
quais as trajetrias seguidas por um sistema se
subdivide em ramos. Todos os ramos so
possveis, mas s um deles ser seguido. No
geral no se v apenas uma bifurcao. Elas
tendem a surgir em sucesso (Prigogine, 2001:
16)


No campo da neurocincia se faz o
mesmo processo nas conexes sinpticas
quando as clulas nervosas se
entrelaam a outras clulas nervosas por
meio das ramificaes nervosas
configurando os tecidos.

Enquanto Freire (1980) defende que o
sujeito ao apropriar-se da realidade,
compreendendo-a, capaz de situar-se e
lutar por uma condio de vida digna,
Prigogine (2001) destaca as
possibilidades sociais a partir dos
pressupostos das cincias exatas.
Hablar de la actualidad del mundo,
requiere declarar el lugar desde dnde se
habla. Para pronunciar el mundo actual,
en las palabras de Freire, hay que
denunciar el escenario pauprrimo en que
se vive en este planeta y anunciar otras
posibilidades de vida al modo de
Prigogyne, cuando explica sobre
fluctuaciones, bifurcaciones y
ramificaciones, conceptos extrados de la
Fsica del no equilibrio.
Aparecen bifurcaciones en puntos especiales
en los cuales, las trayectorias seguidas por un
sistema se subdivide en ramas. Todas las
ramas son posibles, pero slo una de ellas se
seguir. Generalmente, no se ve slo una
bifurcacin. Ellas tienden a surgir en sucesin
(Prigogine, 2001: 16).

En el campo de la neurociencia se hace el
mismo proceso en las conexiones
sinpticas cuando las clulas nerviosas se
entrelazan a otras clulas nerviosas por
medio de las ramificaciones nerviosas,
configurando los tejidos.

Mientras Freire (1980) defiende que el
sujeto, al apropiarse de la realidad, lo
comprende, es capaz de situarse y luchar
por una condicin de vida digna,
Prigogyne (2001) destaca las
posibilidades sociales a partir de los
presupuestos de las ciencias exactas.
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

95
So postulados cientficos
interdisciplinares que explicam as
possibilidades de vida social. Tratado que
a Motricidade Humana tem se ocupado
utilizando os saberes interdisciplinares
para compreender e explicar a condio
de vida no mundo atual.

Ao anunciar o lcus da Motricidade
Humana (MH), em que

A construo da Cincia da Motricidade
Humana ocorre em meio a um processo de
questionamento dos pressupostos
epistemolgicos da assim chamada cincia
clssica, ou seja, da prtica da cincia
inspirada no modelo cartesiano de abordagem
do conhecimento. Portanto, procura-se
construir um campo de conhecimento com
pressupostos, instrumentos e procedimentos
que superem as limitaes dos paradigmas
cientficos positivistas, em especial no que se
refere oposio entre sujeito e objeto do
conhecimento e ao racionalismo (Arago, 2005:
76)


A inteno analisar a realidade dada
com os pressupostos e pilares que vm
sendo construdos na Rede Internacional
de Investigadores em Motricidade
Humana (RIIMH). Expostos e expressos,
tais dados da realidade se configuram nos
cenrios conflitantes e contraditrios do
mundo atual como a fome, o
desmatamento, o analfabetismo, o
desemprego, que promovem pela
Son postulados cientficos
interdisciplinares que explican las
posibilidades de vida social. De ello se
viene ocupando la Motricidad Humana,
utilizando los saberes interdisciplinares
para comprender y explicar la condicin
de vida en el mundo actual.

Al anunciar, el locus de la Motricidad
Humana (MH), en que

La construccin de la Ciencia de la Motricidad
Humana sucede en el medio a un proceso de
cuestionamiento de los presupuestos
epistemolgicos de la llamada ciencia clsica,
es decir, de la prctica de la ciencia inspirada
en el modelo cartesiano de abordaje del
conocimiento. Por tanto, se intenta construir un
campo de conocimiento con presupuestos,
instrumentos y procedimientos que superen las
limitaciones de los paradigmas cientficos
positivistas, en especial en lo que se refiere a la
oposicin entre sujeto y objeto de conocimiento
y al racionalismo (Arago, 2005: 76).


La intencin es analizar la realidad dada
con los presupuestos y pilares que vienen
siendo construidos en la Red Internacional
de Investigadores en Motricidad Humana
(RIIMH). Expuestos y expresos, tales
datos de la realidad se configuran en los
escenarios conflictivos y contradictorios
del mundo actual como el hambre, la
desflorestacin, el analfabetismo, el
desempleo, que promueven, por la
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

96
excluso e desequilbrio a violncia, a
solido, as epidemias e a misria.

Atentos a desigualdade e respeitando as
especificidades, perspectiva-se o
equilbrio, no o da Fsica Clssica,
quando se tem o equilbrio de um sistema
resultante de todas as foras que nele
agem, e esse nulo. Sustentado na
interpretao da Fsica Quntica e na
Teoria do Caos, em que o equilbrio no
esttico, inerte ou perfeito mas, se efetiva
a partir do desigual, do oposto, da contra-
fora, em que os lados se movimentam
em busca do ponto, chamado centro de
massa ( o ponto onde se concentra a
maior quantidade de massa corporal). Na
Fsica Quntica se trabalha com equilbrio
de muitas partculas que podem ter
comportamentos, num todo, parecidos.


Esse conceito da Fsica que favorece a
compreenso do movimento social e, que
percebe as diferenas e o contraditrio,
adotado nos pressupostos que sustentam
uma teoria para a Motricidade e
Desenvolvimento Humano, entre outros
conceitos advindos da Fsica, assim com
os adotados em outras reas do
exclusin y desequilibrio, la violencia, la
soledad, las epidemias y la miseria.

Atentos a la desigualdad y respetando las
especificidades, se perspectiva el
equilibrio, no el de la Fsica Clsica, en
cuanto se tiene el equilibrio de un sistema
resultante de todas las fuerzas que en l
actan, y se es nulo. Sustentado en la
interpretacin de la Fsica Cuntica y en la
Teora del Caos, en que el equilibrio no es
esttico, inerte o perfecto, sino que se
efecta a partir de lo desigual, lo opuesto,
de la contrafuerza, en que los lados se
mueven en bsqueda del punto, llamado
centro de masa (es el punto en dnde se
concentra la mayor cantidad de masa
corporal). En la Fsica Cuntica se trabaja
con equilibrio de muchas partculas que
pueden tener comportamientos, no
siempre, parecidos.

Ese concepto de la Fsica que favorece la
comprensin del movimiento social y, que
percibe las diferencias y lo contradictorio,
es adoptado en los presupuestos que
sustentan una teora para la MH, entre
otros conceptos venidos de la Fsica, as
como los adoptados de otras reas de
conocimiento como las neurociencias.
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

97
conhecimento como as Neurocincias.
Trabalhar sob essa tica compreender
todos os sujeitos incondicionalmente.

Tenho trabalhado com alguma incerteza
do que quero mas com a certeza do que
no quero (Arago, 2004). Sei que anseio
por uma educao mais solidria que
valorize as possibilidades e limites dos
sujeitos e que se fundamente no
movimento expressivo proveniente da
interiorizao humana, construda no
coletivo real.

A interiorizao construda no grupo
resulta de experincias vividas nas
relaes familiares e sociais e
construdas na materialidade concreta e
que conferem subjetividade ao ser
humano que se dirige ao meio e com o
outro de forma singular, mas essa
singularidade, obtida pela histria
individual e interiorizada a forma que o
sujeito em si apreende com o outro.

Compartilho do conceito da Motricidade
Humana que vislumbra o homem na sua
singularidade e, consciente de sua
existncia dentro da possibilidade de
transcender, de se superar a partir do
Trabajar sobre esa ptica es comprender
todos los sujetos incondicionalmente.


He trabajado con alguna incerteza de lo
que quiero, mas con la certeza de lo que
no quiero (Arago, 2004). S que anso
una educacin ms solidaria que valorice
las posibilidades y lmites de los sujetos y
que se fundamente en el movimiento
expresivo proveniente de la interiorizacin
humana, construida en el colectivo real.


La interiorizacin en el grupo de
experiencias vividas en las relaciones
familiares y sociales y construidas en la
materialidad concreta y que confieren
subjetividad al ser humano que se dirige al
medio y con el otro de forma singular; mas
esa singularidad, conseguida por la
historia individual e interiorizada, es la
forma que el sujeto en s aprende con el
otro.

Comparto el concepto de la MH que
vislumbra el hombre en su singularidad y,
consciente de su existencia, dentro de la
posibilidad de trascender, de superarse a
partir del conocimiento de s proveniente
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

98
conhecimento de si advindo de mltiplas
experincias, e que possa desfrutar de
sua ludicidade e criatividade (Arago,
2005).

Compartilho de uma crena cientfica e
amorosa, no sentido freireano, que trata
de frente o cenrio atual, contraditrio,
mortfero, barbrie e que possibilita
apreender as mediaes da crise do modo
do capital que imprime a destruio em
escala planetria, e que faz constatar
indicadores de uma mesma totalidade, e
que permite visualizar os grandes conflitos
blicos entre naes, a profunda
destruio ambiental, a grande
concentrao de riqueza nas mos de
poucos, a precarizao do trabalho, as
reformas do estado, concluindo que o
sistema atual de organizar a vida em
sociedade, est em franca decomposio
e que para firmar sua sobrevida e
continuar a expandir-se precisar
acentuar a barbrie, caminho que a
humanidade vem seguindo e que se no
houver ruptura ter fatalmente um nico
fim, o da prpria humanidade.


Tal caminho j apresenta dados
de mltiples experiencias, y que pueda
disfrutar de su ludicidad y creatividad
(Arago, 2005).


Comparto de una creencia cientfica y
amorosa, en el sentido freireano, que trata
de frente el escenario actual,
contradictorio, mortfero, brbaro y que
posibilita aprender las mediaciones de la
crisis del modo del capital que imprime la
destruccin en escala planetaria, y que
constata indicadores de una misma
totalidad, y que permite visualizar los
grandes conflictos blicos entre naciones,
la profunda destruccin ambiental, la
grande concentracin de riqueza en las
manos de unos pocos, la precarizacin del
trabajo, las reformas del estado,
concluyendo que el sistema actual de
organizar la vida en sociedad, est en
franca descomposicin y que para firmar
su sobrevivencia y continuar
expandindose, precisar acentuar la
barbarie, camino que la humanidad viene
siguiendo y que si no hay ruptura tendr
fatalmente un nico fin, el de la propia
humanidad.

Tal camino ya presenta datos concretos:
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

99
concretos: em 46 pases a populao est
mais pobre que em 1990; em 25 pases a
fome castiga mais pessoas que h uma
dcada; em 20 pases todos os
indicadores andaram para trs; o planeta
abriga 831 milhes de desnutridos;
saneamento bsico no existe para 2,7
bilhes de pessoas no mundo. No mundo
1,1 bilho de seres humanos sobrevive
com menos de 30 dlares por ms; em
2002, 11 milhes de crianas morreram
antes de completar um ano; quase 105
milhes de pr-adolescentes no
freqentam a escola; gua potvel no
chega a 1, 2 bilho de pessoas.

A partir da Motricidade Humana, o desafio
est em avanar e produzir referencial
terico-prtico que responda ao atual
cenrio planetrio como compreender,
interpretar e produzir resposta para o
grande progresso cientifico e tecnolgico
presente na contemporaneidade que est
convivendo ao lado do enorme abismo
que arrasta aproximadamente metade da
populao mundial situao de
miservel, condio de vida expressa com
nmeros alarmantes em que 3 bilhes de
seres humanos vivem com menos de U$
2,00 por dia; 1 bilho de pessoas esto
en 46 pases la poblacin est ms pobre
que en 1990; en 25 pases el hambre
castiga ms personas que hace una
dcada; en 20 pases todos los
indicadores van hacia atrs; el planeta
abriga 831 millones de desnutridos; no
existe saneamiento bsico para 2,7
billones de personas en el mundo. En el
mundo 1,1 billones de seres humanos
sobrevive con menos de 30 dlares por
mes; en el 2002, 11 millones de nios
murieron antes de completar un ao; casi
105 millones de pre-adolescentes no
frecuentas la escuela; el agua potable no
llega a 1,2 billones personas.

A partir de la MH, el desafo est en
avanzar y producir referencial terico-
prctico que responda al actual escenario
planetario como comprender, interpretar y
producir respuestas para el gran progreso
cientfico y tecnolgico presente en la
contemporaneidad que est conviviendo
al lado del enorme abismo que arrastra
aproximadamente la mitad de la poblacin
mundial a la situacin de miserable,
condicin de vida expresada con nmeros
alarmantes, en que 3 billones de seres
humanos viven con menos de $2,00 por
da; 1 billn de personas estn
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

100
desempregadas, e cerca de 350 bilhes
de crianas so exploradas no mercado
de trabalho.

Os grandes problemas sociais no se
esgotam, podem ser situados outros
agravantes na atualidade em esfera
global, nota-se a grande mobilizao
social em torno dos problemas
ambientais, que esto exaurindo o meio-
ambiente, as fontes energticas e a
biodiversidade; outro ponto fulcral so os
conflitos blicos envolvendo vrias naes
no globo terrestre, destruindo assim a
soberania dos povos, os direitos
internacionais, o direito a vida e o prprio
direito do homem de se tornar humano.

A sociedade est em processo de
globalizao, que se instaura
paulatinamente na mesma medida em que
o homem produz conhecimento, quer seja
do mundo ideal quer seja do mundo
material. Mas o processo histrico a que
se denomina Globalizao bem mais
recente.

A globalizao um fenmeno de
integrao social, poltica, econmica e
cultural, que traz em si questes
desempleadas, y cerca de 350 billones de
nios son explotados en el mercado de
trabajo.

Los grandes problemas sociales no se
agotan, pueden situarse otros agravantes
en la actualidad en esfera global, se nota
la gran movilizacin social en torno de los
problemas ambientales, que est
agotando el medio ambiente, las fuentes
energticas y la biodiversidad; otro punto
fulcral son los conflictos blicos
implicando varias naciones en el globo
terrestre, destruyendo as la soberana de
los pueblos, los derechos internacionales,
el derecho a la vida y el propio derecho
del hombre de volverse humano.

La sociedad est en proceso de
globalizacin, que se instaura
paulatinamente en la misma medida en
que el hombre produce conocimiento,
tanto sea del mundo ideal como del
mundo material. Mas el proceso histrico
al que se denomina Globalizacin es
mucho ms reciente.

La globalizacin es un fenmeno de
integracin social, poltica, econmica y
cultural, que trae consigo cuestiones
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

101
polmicas para construir opinio crtica a
partir de uma conscincia social
compartilhada. Entre essas questes
esto: a intensidade do desenvolvimento
cientfico e tecnolgico; a reduo
dramtica do tempo requerido para o
desenvolvimento tecnolgico e
incorporao dos resultados ao processo
produtivo; a reduo do ciclo de vida dos
produtos no mercado.

O outro desafio da RIIMH diz respeito
continuidade dos estudos
multidisciplinares atualmente
desenvolvidos e, a consolidao da
comunidade cientfica na rea, com a
responsabilidade de formar novos
pesquisadores capazes de dar
continuidade aos pressupostos
construdos e que precisam ser
permanentemente atualizados em dilogo
com a produo de conhecimento nas
diferentes reas que responda a dinmica
do mundo atual.

A matriz epistmica que se constitui
Motricidade Humana usa o conhecimento,
traduzido em conceitos e postulados, de
diferentes reas cientficas, portanto, esse
o limite do campo denominado
polmicas para construir opinin crtica a
partir de una consciencia social
compartida. Entre esas cuestiones estn:
la intensidad del desarrollo cientfico y
tecnolgico; la reduccin dramtica del
tiempo requerido para el desarrollo
tecnolgico e incorporacin de los
resultados al proceso productivo; la
reduccin del ciclo de vida de los
productos en el mercado.

El otro desafo de la RIIMH es respecto a
la continuidad de los estudios
multidisciplinares actualmente
desarrollados y, la consolidacin de la
comunidad cientfica en el rea, con la
responsabilidad de formar nuevos
investigadores capaces de dar continuidad
a los presupuestos construidos y que
precisan ser permanentemente
actualizados en dilogo con la produccin
de conocimiento en las diferentes reas
que responda a la dinmica del mundo
actual.

La matriz epistmica que se constituye
MH utiliza el conocimiento, traducido en
conceptos y postulados, de diferentes
reas cientficas, por tanto, se es el lmite
del campo denominado MH. La propuesta
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

102
Motricidade Humana. A proposta se
consolida em um campo que, usando
conceitos de outras reas do
conhecimento desenha eixos de
conhecimento voltados para a
compreenso da ao intencional,
conhecimento de que trata a Motricidade
Humana.

H que estabelecer eixos epistmicos
que, na dimenso universal, possam tratar
da realidade do mundo. So eleitos trs
eixos nesse estudo para fundamentar o
trato com o conhecimento que advm da
Motricidade Humana: o dilogo, a ao
intencional e as prticas corporais.


O dilogo tem na solidariedade, como
anuncia Paulo Freire, a ao
materializada. Caracterizada como busca
solidria, a ao com o outro
proveniente do dilogo, no sentido lato,
em que o conhecimento construdo
resultante de vnculos afetivos de
humanidade por meio de acordos e
consensos, em que os atores se
reconhecem humanos pelas diferenas e
similitudes, na intersubjetividade que se
estabelece entre o eu-outro-mundo.
se consolida en un campo que, usando
conceptos de otras reas de conocimiento
disea ejes de conocimiento que miran
hacia la comprensin de la accin
intencional, conocimiento del que trata la
Motricidad Humana.



Hay que establecer ejes epistmicos que,
en la dimensin universal, puedan tratar
de la realidad del mundo. Se eligen tres
ejes en este estudio para fundamentar el
tratamiento con el conocimiento que
proviene de la Motricidad Humana: el
dilogo, la accin intencional y las
prcticas corporales.

El dilogo tiene en la solidaridad, como
anuncia Paulo Freire, la accin
materializada. Caracterizada como
bsqueda solidaria, la accin con el otro
proviene del dilogo, en sentido lato, en
que el conocimiento construido es
resultante de vnculos afectivos de
humanidad por medio de acuerdos y
consensos posibles, en que los actores se
reconocen humanos por las diferencias y
similitudes, en la intersubjetividad que se
establece entre el yo-otro-mundo.
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

103
A ao intencional, concebida pela RIIMH
como pilar sustentculo do fazer
consciente tambm eixo norteador da
ao transformadora. Toda
intencionalidade interveno no mundo.


O eixo prticas corporais ou experincias
a serem vividas possibilita a
concreticidade de diferentes situaes que
codificam a realidade e constituem o
vocabulrio do gesto, linguagem que a
ao refletida compreendida a partir da
cincia encarnada ou mente corprea sob
o pressuposto de Varela. a partir das
experincias no espao social, em famlia,
na interveno profissional que os
saberes se organizam e que os sujeitos
tomam conscincia da realidade.

O trabalho da Motricidade Humana com
esses eixos, decididamente sinaliza para
a consolidao dos pressupostos tericos
e evidencia a conectividade necessria
por meio do fazer fazendo como disse
Paulo Freire e, do ser sendo anunciado
por Manuel Srgio.

Ao lado dos eixos epistmicos h que se
considerar as dimenses humanas que
La accin intencional, concebida por la
RIIMH como pilar sustentador del hacer
consciente, tambin es eje norteador de la
accin transformadora. Toda
intencionalidad es intervencin en el
mundo.

El eje prcticas corporales o experiencias
a ser vividas, posibilita la concrecin de
diferentes situaciones que codifican la
realidad y constituyen el vocabulario del
gesto, lenguaje que la accin reflexiva se
comprende a partir de la ciencia
encarnada o mente corprea sobre el
presupuesto de Varela. Es a partir de las
experiencias en el espacio social, familiar,
en la intervencin profesional que los
saberes se organizan y que los sujetos
toman consciencia de la realidad.

El trabajo de la MH con esos ejes,
decididamente, seala hacia la
consolidacin de los presupuestos
tericos y evidencia la conectividad
necesaria por medio del hacer haciendo,
como dice Paulo Freire y, viene siendo
anunciado por Manuel Srgio.

Al lado de los ejes epistmicos hay que
considerar las dimensiones humanas que
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

104
necessitam ser formadas no conjunto dos
seres humanos: a epistmica, a tica, a
esttica, a poltica e a tcnica. A teoria do
conhecimento que se organiza na
Motricidade Humana visa a formao
humana, portanto, h que se desenvolver
as dimenses do ser.

A dimenso epistmica dota o homem dos
conhecimentos necessrios para
compreender a realidade, refletir sobre ela
e transform-la. Na dimenso tica, os
sujeitos criam cdigos de convivncia, em
que limites so estabelecidos em acordos
de respeito para com o outro e o meio. A
esttica contempla o conhecimento
sensvel, a abstrao do real via
sensibilidade corprea, a poltica pela
intencionalidade do fazer e a tcnica para
o domnio tecnolgico previsvel e
consequente preservao da vida humana
na Terra. Dessa forma o homem trabalha
a seu favor, afastando-se da possibildade
de estar contra si prprio.


necesitan ser formadas en el conjunto de
los seres humanos: la epistmica, la tica,
la esttica, la poltica y la tcnica. La
teora del conocimiento que se organiza
en la MH mira hacia la formacin humana,
por tanto, hay que desarrollar las
dimensiones del ser.

La dimensin epistmica dota al hombre
de los conocimientos necesarios para
comprender la realidad, reflexionar sobre
ella y transformarla. En la dimensin tica,
los sujetos crean cdigos de convivencia,
en que son establecidos lmites en
acuerdos de respeto para con el otro y el
medio. La esttica contempla el
conocimiento sensible, la abstraccin de
lo real va sensibilidad corprea; la poltica
por la intencionalidad del hacer y la
tcnica por el dominio tecnolgico
previsible y consecuente preservacin de
la vida humana en la Tierra. De esa forma,
el hombre, trabaja a su favor, apartndose
de la posibilidad de ir contra s mismo.


Referncias Bibliogrficas

Arago, Marta Gen S. Outros olhares sobre a motricidade humana. Revista Pesquisa
em Sade, Belm, v. 4, p. 75-79, 2005

o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

105
_____. Ressignificao do Movimento em Prticas Escolares: o dilogo, a
conscincia, a intencionalidade. Orientadora: Marta Maria Castanho Almeida
Pernambuco. Universidade Federal do Rio Grande do Norte (Tese de Doutorado)

Freire, Paulo. Conscientizao: teoria e prtica da libertao - uma introduo ao
pensamento de Paulo Freire. 3.ed. So Paulo: Moraes, 1980.

Gen, Marta. FORMAO HUMANA: superao e transformao em educao e
desenvolvimento humano. In Gen, Marta ET AL. Motricidade Humana: uma
metacincia? Belm: EDUEPA, 2009

PRIGOGINE, Ilya. Cincia, razo e paixo. Trad. Edgard de Assis Carvalho et al.
Belm: EDUEPA, 2001.

Srgio, Manuel. Motricidade Humana qual o futuro? Cauca-Colmbia, Revista
Consentido (Digital), 2005. Disponvel em
http://www.consentido.unicauca.edu.co Acesso em 20.05.2006.
o mundo atual,movimento e condio humana Marta Gen

106

107












CONHECEMENTO DESDE UMA MIRADA LATINA OU CRTICA
CONOCIMIENTO DESDE UNA MIRADA LATINA O CRTICA
Sergio Toro
e-mail: seatoro@gmail.com
Universidad Austral-Valdivia-Chile

RESUMO
Este ltimo captulo nos menciona a Cincia
como uma possvel autonomia, realidade e
convico crtica. Nos convida a sustentar-
mos sobre a base do tipo de condio da
motricidade da qual falamos, a rever se em
nossas aes cotidianas estamos adotando
aquelas caractersticas que particularizam a
CMH, no como um modo de interpretar o
mundo, e sim intensamente, como uma forma
de viver. Neste contexto, se estabelece como
base entender que o conhecimento se
estrutura desde o fluir de sensibilidade e
percepo de cada subjetividade em uma
relao em o ns. Nos constituimos em
matria e energia, em possibilidade e sempre
relacional. Portanto, a CMH como
possibilidade de evoluo, quer dizer ao e
relao a potencializar o que afeta e efetiva. A
cincia em si, portanto, se traduz em um
testemunho militante em prol da espcie, da
vida e do entorno natural.

Palavras-chave. Cincia. Ao. Percepo.
Evoluo.
RESUMEN
Este ltimo captulo nos menciona la ciencia
como una posible autonoma, realidad y
conviccin a la crtica. Nos invita a
plantearnos sobre el fondo del tipo o condicin
de la motricidad de la cual hablamos, a
revisar si en nuestras acciones cotidianas se
est desplegando aquellas caractersticas que
particularizan la CMH, no como un modo de
interpretar el mundo, sino ms intenso an,
como una forma de vivir. En este contexto, se
establece como base entender que el
conocimiento se estructura desde el fluir de
sensibilidad y percepcin de cada subjetividad
en una relacin entre nos. Nos constituimos
en materia y energa, en posibilidad y hecho
siempre en relacin. Por lo cual la CMH como
posibilidad de evolucin, quiere decir accin y
relacin a potenciar lo que afecta y e-fecta.
La ciencia en s, por lo tanto, se traduce en un
testimonio militante en pos de la especie, la
vida y el entorno natural.

Palabras clave: ciencia, observador, accin,
deslegitimacin, sentir, percepcin, evolucin.
108
Na discusso que se desenvolve, me
parece de suma importncia considerar
desde os pressupostos que
reiteradamente usamos para dar contedo
e base Motricidade Humana, quando
dizemos que o paradigma da
Complexidade, que a Teoria do Caos, que
o princpio da incerteza, a inteligncia
sensvel, que o ser humano nico e na
relao que se constri e configura mundo
desde a sua ao, e que esta ltima
linguagem, e por conseqncia um ato
dirigido e orientado para os outros,
organizao e estrutura em prol da
satisfao e das carncias e superao
dos limites desde uma historicidade e
contexto, portanto transformao, ou
como diz Castoriades (1998) uma
prxis.

Cabe perguntar-nos se realmente cremos
no que dizemos, no como um exerccio de
lgica ou concordncia em uma dimenso
com mais expectativas do que
potencialidades. Em outras palavras, se o
que apresentamos nos diferentes
congressos so princpios retricos
discursivos e porque no diz-lo at
normativo ou que melhor se encontrem
em um nvel de princpios de ao e
En la discusin que se desarrolla me
parece de suma importancia considerar
los supuestos que reiteradamente usamos
para darle contenido y base a la
motricidad humana, cuando decimos que
el paradigma de la complejidad, que la
teora del caos, que el principio de
incertidumbre, la inteligencia sintiente, que
el ser humano es uno y en relacin, que
se construye y configura mundo desde su
accin y que esta ltima es lenguaje, que
por consecuencia es un acto dirigido y
orientado hacia los otros, hacia la
organizacin y estructuracin en pos de la
satisfaccin de las carencias y superacin
de las limitaciones desde una historicidad
y contexto, por lo tanto es transformativa o
en palabras de Castoriadis (1998) es una
praxis.

Cabe preguntarnos si realmente creemos
lo que decimos, no como un ejercicio de
lgica o concordancia en una dimensin
ms bien de expectativas que de
potencialidades. En otras palabras si
aquello que presentamos en los diferentes
congresos son principios retricos
discursivos y por qu no decirlo hasta
normativos o mejor se encuentran en un
nivel de principios de accin y sentido de
109
sentido de nossa vida cotidiana
convidando-nos e implicando-nos em uma
atitude diferente.

possvel uma cincia autnoma em um
mundo e existncia em relao? Qual o
mtodo prprio? H um mtodo prprio?
Qual o mtodo prprio da Biologia, da
Fsica, da Matemtica, da Qumica, da
Astrofsica, da Arqueologia e das
chamadas Cincias duras, ou dito de
outro modo, o mtodo basicamente o
mesmo e o que difere se centra no
observador? Isto , o observador o
mesmo em disposio e expectativas e s
varia o objeto observado? O paradoxal
que em muitas dessas cincias, em seu
desenvolvimento sistemtico e
disciplinado do processo de observao,
se tem dado conta que a abordagem no
pode ser neutra no somente pela
condio de sujeito do observador em sua
prpria experincia de observar, mas
tambm porque certos observados se
modificam na presena de um
observador. Isto uma experincia
cotidiana, no estou falando de Fsica
Quntica nem muito menos.Tal situao
lentamente est obrigando a modificar
mtodos?, Ou est obrigando a modificar
nuestra vida cotidiana invitndonos y co-
implicndo-nos en un despliegue
diferente.

Es posible una ciencia autnoma en un
mundo y existencia en relacin? Cual es
el mtodo propio? Es tan cierto eso del
mtodo propio?, cul es el mtodo
propio de la biologa, de la fsica, de las
matemticas, la qumica, la astrofsica, la
arqueologa y las as llamadas ciencias
duras o dicho de otro modo, su mtodo
es bsicamente el mismo y lo que difiere
se centra en lo observado?, el
observador es el mismo en disposicin y
expectativas slo vara el objeto
observado? Lo paradojal es que en
muchas de esas ciencias en el desarrollo
sistemtico y disciplinado del proceso de
observacin se han dado cuenta que la
mirada no puede ser neutra no slo por la
condicin de sujecin del observador a su
propia experiencia de mirar sino tambin
porque a ciertos niveles lo observado se
modifica en presencia de un observador,
esto es una experiencia cotidiana no estoy
hablando de fsica cuntica ni mucho
menos. Tal situacin lentamente est
obligando a modificar mtodos?, o est
obligando a modificar disposiciones,
110
disposies, atitudes e por certo aes,
que faz com que um filsofo to
importante do Sculo XX como Ricoeur se
dispor a dialogar com J.P. Changeaux, ou
os trabalhos de Castoriadis com Varela, e
assim outros tantos?

A atitude humilde do conhecer est
abordando os grandes homens e
mulheres da atualidade, e a atitude de
temor e re-sentimento se instala naqueles
que se aproximam da informao, quem
no tem sentido alguma vez? (e aquele
que est livre de pecado que). Mas, ao
argumentar h que avanar, no desde a
ideologia, mas sim desde a oportunidade
de testemunhar o que se diz (eu creio que
aqui est a grande crtica, que aqueles
que a fazem no dizem o que queremos
escutar). Estamos dizendo que queremos
algo diferente sobre as mesmas
concepes que criticamos, usamos os
mesmos laboratrios e vestimentas, que
hoje representam o fazer cientfico e ao
mesmo tempo nos atrevemos a elaborar
esta cincia, que uma aposta scio-
poltica em nvel humano-planetrio, mas
talvez, quem sabe mais que responder
devamos perguntar- nos dia a dia em
nossas aes: DE QUE MOTRICIDADE
actitudes y por cierto acciones, que hace
que un filsofo tan importante del siglo XX
como Ricoeur se disponga a dialogar con
J.P. Changeaux o los trabajos de
Castoriadis con Varela, y as otros tantos?


La actitud humilde del conocer est
abordando a los grandes hombres y
mujeres de la actualidad, y la actitud de
temor y re-sentimiento se instala en
aquellos que se ciegan ante la
informacin, quin no lo ha hecho alguna
vez (es que est libre de pecado que)
Mas que argumentar hay que avanzar, no
desde la ideologa sino desde una
oportunidad de testimoniar lo que se dice
(yo creo que aqu est la gran critica, que
aquellos que la hacen no la dicen y
nosotros no la queremos escuchar).
Estamos diciendo que queremos algo
diferente en los mismos trminos de lo
que criticamos, nos paramos en las
mismas tiendas y vestimentas de lo que
hoy se considera ciencia, pero al mismo
tiempo nos atrevemos a plantear que esta
ciencia es una apuesta socio-poltica a
nivel humano-planetario pero quizs ms
que responder debemos preguntarnos da
a da en nuestro accionar DE QU
111
ESTAMOS FALANDO?

Tal pergunta nos impulsiona em primeiro
lugar a situar-nos em um determinado
lugar, e no no espao vazio, mas lugar
que se entende em um contexto histrico
determinado. Tal como se compreende
desde a cultura Aymara y Quechua com o
vocbulo Pacha que permite referir ao
tempo e espao em que um ser humano
se desenvolve. Tal lugar, o Pacha,
Amrica, mais alm da apropriao de
alguns sobre o termo, basicamente todos
os habitantes do continente americano se
consideram americanos. Tal situao nos
permite estabelecer as condices do ser
americano, sobre todos aqueles que tm
sido colonizados desde a Pennsula
Ibrica. Entre ns se encontram razes
originais, negra, europia tanto peninsular
como continental, como inumerveis
migraes de diferentes culturas e raas
que hoje em dia nos permite identificar-
nos como um mosaico cultural e tnico to
diverso como a natureza que nos inunda e
transborda.

Por esse mesmo motivo os sincretismos
culturais se congregam e desagregam em
todas as direes e possibilidades, como
MOTRICIDAD ESTAMOS HABLANDO?

Tal pregunta nos impulsa en primer lugar
a situarnos en un determinado lugar, y no
espacio a secas, lugar que se entiende en
un contexto histrico determinado. Tal
como se comprende desde la cultura
Aymara y Quechua con el vocablo Pacha
que permite referir al tiempo y espacio en
el que un ser humano se desenvuelve. Tal
lugar o Pacha es Amrica, ms all de la
apropiacin de algunos sobre el trmino,
bsicamente todos los habitantes del
continente americano se consideran
americanos. Tal situacin nos permite
establecer las condiciones del ser
americano, sobre todo aquellos que han
sido colonizados desde la pennsula
ibrica. Entre nosotros se encuentran
races originarias, negra, europea tanto
peninsular y continental, como
innumerables migraciones de diferentes
culturas y razas que hoy en da nos
permite identificarnos como un mosaico
cultural y tnico tan diverso como la
naturaleza que nos inunda y desborda.

Por el mismo motivo los sincretismos
culturales se congregan y disgregan en
todas las direcciones y posibilidades,
112
ao mesmo tempo se pode observar os
esforos de diferentes culturas por
salvaguardar e cuidar seus diferentes
ncleos simblicos que permitem sua
identidade e localidade.

Este lugar, que ao mesmo tempo
contedo de nosso desenvolvimento, nos
potencializa em formas diferentes de
conhecer, mais adiante do logocentrismo
prprio da cultura, denominada, ocidental.
Aqui se manifestam outras formas de
situar-se e construir habitao, habitus,
ao ou comportamento, e se
entendemos desde esta postura que
conhecer, se manifesta no fazer dentro
desse lugar que temos identificado, os
fazeres americanos se entrelaam e
entranham de tal forma que nos obriga a
reconhecer a complexidade e o formato
de rizoma de nosso atuar.

Este aspecto se manifesta sobre tudo nas
caractersticas que evidenciamos nossa
vivncia de ser corpo, vale dizer a
corporeidade nesta situao natural se
expressa e impressa em nossos bailes, na
forma de sentir o ritmo e a dana como
manifestao do sentir e saber o mundo, a
relao com a natureza que mais alm
como al mismo tiempo se pueden
observar los esfuerzos de diferentes
culturas por salvaguardar y cuidar sus
diferentes ncleos simblicos que
permiten su identidad y localidad.

Este lugar, que es al mismo tiempo
contenido de nuestro desenvolvimiento,
nos potencia en formas diferentes de
conocer, mas all del logocentrismo
propio de la cultura, denominada,
occidental. Aqu se manifiestan otras
formas de situarse y construir
habitabilidad, habitus, accin o
comportamiento, y si entendemos desde
esta postura que el conocer, se manifiesta
en el hacer dentro de ese lugar que
hemos identificado, los haceres
americanos se entrelazan y entraman de
tal forma que nos obliga a reconocer la
complejidad y risomata de nuestro actuar.

Este aspecto se manifiesta sobre todo en
las caractersticas que evidenciamos
nuestro vivencia de ser cuerpo, vale decir
la corporeidad en esta situacionalidad se
ex-presa e im-presa en nuestros bailes, en
la forma de sentir el ritmo y la danza como
manifestacin del sentir y saber el mundo,
la relacin con la naturaleza que ms all
113
das grandes cidades que se encontram no
continente no menos certo que os
fenmenos naturais de diferente
magnitude e dimenso so um acontecer
cotidiano dentro do continente.

De igual forma as paisagens, as
montanhas, rios, lagos, glaciais, falhas
tectnicas, cordilheiras, vulces, desertos,
selvas e bosques, de igual forma a fauna
impressionante do continente, presente
incluso em diferentes cidades e povos
costeiros e mediterrneos como um
habitante a mais. Desde uma lgica
racionalista tais aspectos so parte da
paisagem e obviamente se subordinam a
estrutura humana e social. Desde uma
lgica mais amerndia ou de fuso entre o
originrio e crioulo, todos os elementos
mencionados se configuram como atores
e em vez da razo as lgicas se
generalizam desde as relaes (ORTIZ-
OSES, 2006) entre todos e cada um dos
atores ou atuantes da relao. Portanto,
as aes do cotidiano viver para alm das
declaraes oficiais e formais, esto
impregnadas de sentidos analgicos,
simblicos e mitolgicos.

Este aspecto, obviamente se compreende
de las grandes ciudades que se
encuentran en el continente no es menos
cierto que los fenmenos naturales de
diferente magnitud y dimensin son un
acontecer cotidiano dentro del continente.

De igual forma los paisajes, las montaas,
ros, lagos, glaciares, fallas tectnicas,
cordilleras, volcanes, desiertos, selvas y
bosques, de igual forma la fauna im-
presionante del continente, presente
incluso en diferentes ciudades y pueblos
costeros y mediterrneos como un
habitante ms. Desde una lgica
racionalista tales aspectos son parte del
paisaje y obviamente se subordinan a la
estructura humana y social. Desde una
lgica ms amerindia o de fusin entre lo
originario y criollo, todos los elementos
mencionados se configuran como actores
y en vez de la razn las lgicas se
generan desde las relacionalidades (Ortiz-
Oses, 2006) entre todos y cada uno de los
actores o actuantes de la relacin. Por
tanto las acciones del cotidiano vivir ms
all de las declaraciones oficiales y
formales, estn plegadas de sentidos
analgicos, simblicos y mitolgicos.

Este aspecto, obviamente se comprende
114
a partir da histria pr e ps- colombina. A
primeira com um acontecimento e
desenvolvimento de diferentes culturas
com distintos nveis de desenvolvimento,
mas com um destino comum a partir de 12
de outubro de 1492, que no pode ser
confundido com a queda ou expulso de
certo paraso e sim pelo contrrio, como a
destruio do lugar como tradio e
coerncia, se eliminou o sentido, a direo
e, portanto o princpio de identidade. No
obstante, no se tem podido destruir o
lugar, Pacha, pelo contrrio se lhe
entregou um novo sentido e identidade, o
sonho da liberdade, a independncia
permanente, a sobrevivncia e o risco
perene, que a alguns mobiliza ao extremo,
mas a outros os limita e restringe.


Nesse sentido, nossos medos e
possibilidades se apresentam a cada
momento-lugar, pois no se sabe se
amanh existir uma situao igual.
Nestas condies o conhecer, dentro da
Amrica morena, se aproxima mais de um
sabor, a um condimento que agregamos a
vontade dentro das condies em que nos
encontramos condimentos que so a
emoo e sentimento evocado em uma
aun ms desde la historia pre y post
colombina. La primera con un acontecer y
desarrollo de diferentes culturas con
distintos niveles de desarrollo, pero con un
destino comn a partir del 12 de octubre
de 1492, que no puede ser confundido
con la cada o expulsin de un cierto
paraso sino por el contrario, como la
destruccin del lugar como tradicin y
coherencia, se aniquil el sentido, la
direccin y por tanto el principio de
identidad. No obstante no se ha podido
destruir el lugar en tanto Pacha y por el
contrario se le entreg un nuevo sentido e
identidad, el sueo de la libertad, la
dependencia permanente, la
sobrevivencia y el riesgo perenne, que a
algunos moviliza al extremo pero a otros
los limita y restringe.

En este sentido nuestros miedos y
posibilidades se presentan cada
momento-lugar pues no se sabe si
maana existir una situacin igual. En
estas condiciones el conocer dentro de
Amrica morena se acerca ms a un
sabor, a un condimento que agregamos a
voluntad dentro de las condiciones en que
nos encontramos, condimentos que son la
emocin y sentimiento evocado en una
115
situao relacional com ritmos carregados
de sensualidade, de afeio, viso,
audio e tato, e, sobretudo cinestesia (LE
BRETON, 2007). Ritmos que no so
estruturados desde uma aproximao
metafsica ou idealista e sim que se
apreciam a abundncia da vida tanto
vegetal, como animal. Na vivncia e
experincia cotidiana do fluxo de migrao
de espcies, do correr dos rios, e da
chuva tanto equinocial como meridional.


De maneira que a ao cotidiana se
focaliza fundamentalmente no ventre ou
na plvis. Se tivssemos que dizer em
termos clssicos, ns americanos somos
culo-plvicos, pois no ventre que se
sente emoes mais recorrentes em
nosso desdobrar cotidiano. Assim como
outras culturas manufaturam, outras
recorrem, outras pensam ou tratam de
focalizar-se no cerebral. Para a America
equinocial e meridional o deslocamento e
sentido no ventre se constituem em sua
caracterstica, sua ateno, seu centro, o
ponto radical. De maneira que o baile, a
comida, a bebida, a emoo, o prazer e o
medo, a alegria e o dio, a simpatia e a
empatia emergem como substratos do
situacionalidad relacional con ritmos
cargados de sensualidad, de afeccin,
visin, odo y tacto, pero por sobre todo
cinestesia (Le Breton, 2007). Ritmos que
no son estructurados desde una
aproximacin metafsica o idealista sino
que se aprecian en la abundancia de la
vida tanto vegetal, como animal. En la
vivencia y experiencia cotidiana del flujo
de y migracin de especies, del correr de
los ros, y la lluvia tanto equinoccial como
meridional.

De manera que la accin cotidiana se
focaliza fundamentalmente en el vientre o
en la pelvis. Si tuviramos que decir en
trminos clsicos los americanos somos
culo-plvicos pues en el vientre se
sienten las emociones ms recurrentes en
nuestro despliegue cotidiano. As como
otras culturas manufacturan, otras
recorren, otras piensan o tratan de
focalizarse en lo cerebral. Para la America
equinoccial y meridional el
desplazamiento y sentido en el vientre se
constituyen en su caracterstica, su
atencin, su centro, el punto radical. De
manera que el baile, la comida, la bebida,
la emocin, el placer y el medio, la alegra
y el odio, la simpata y la empata
116
comportamento e, portanto do conhecer.


A vocao e expresso de sensualidade
naquilo que intitulado latino no uma
caracterstica menor, ou por assim
chamar, prpria de sujeitos privados de
habilidades superiores, como o
pensamento ou a reflexo (supondo que
tais habilidades podem existir sem a
incorporao e sensibilidade). Pelo
contrrio, na sensualidade se expressa a
rebeldia, a possibilidade primognita do
conhecer, o sentir desde a condio
biolgica e natural, na relao com o outro
e os outros. No ventre como espao vital,
como o primeiro aconchego de cada
humano, o espao e ambiente de
acolhimento do amor e da espcie. no
ventre onde nos aninhamos para nos
constituirmos em seres possveis e
possibilitantes, podemos dizer o corao
simblico do latino-americano.

Corao simblico que est exposto e
provido de aspectos plenos de
oportunidades e prazeres, mas ao mesmo
tempo est, em nosso continente,
preenchido de ausncia e carncia. A
fome, o frio, a desigualdade e a opresso
emergen como sustratos del
comportamiento y por tanto del conocer.

La vocacin y expresin de sensualidad
en lo denominado como latino no es una
caracterstica menor o por as llamarlo,
propia de sujetos y sujetas privadas de
habilidades superiores, como el
pensamiento o la reflexin (suponiendo
que tales habilidades puedan existir sin la
encarnacin y la sensibilidad). Por el
contrario, en la sensualidad se expresa la
rebelda, la posibilidad primigenia del
conocer, el sentir desde la condicin
biolgica y natural, en relacin con lo otro
y los otros. En el vientre como espacio
vital, como el primer hogar de cada
humano, el espacio y ambiente de cobijo
del amor y de la especie. El vientre donde
nos anidamos para constituirnos en seres
posibles y posibilitantes, podemos decir
que es el corazn simblico de lo
latinoamericano.

Corazn simblico que est expuesto y
provisto a aspectos plenos de
oportunidades y placeres, pero al mismo
tiempo est, en nuestro continente,
plagado de ausencia y carencia. El
hambre, el frio, la desigualdad y la
117
continuam caracterizando as condies de
milhes de latinos e latinos, que, desde
seu prprio ventre, tentam conjugar a
urgncia e demanda natural da vida e
prazer em condies de negao,
excluso e desamparo. Assim se encontra
o continente como ventre da vida e
natureza que se desprende e re-prende
na selva, nos bosques, nos rios e
montanha, em estepes e rachaduras, no
altiplano, nos desertos de terra e de gua,
nos glaciais, vulces e mares s vistos
como fontes de recursos financeiros e
produo de capital.


Ns latino-americanos vivemos na
contramo, no contraponto do natural
frente a seus olhos e dentro de seu
ventre, com o excludente e vazio de
relaes sustentadas na deslegitimao
do outro. Do constante rechao do diverso
como expresso de vida tanto no sentido
de variedade e riqueza, como de
oportunidade e condio para a prpria
vida.


Se estende por toda Latino Amrica, de tal
forma de entender a natureza como uma
opresin continan caracterizando las
condiciones de millones de latinos y
latinas, que desde su propio vientre
intentan conjugar la urgencia y demanda
natural de la vida y placer en condiciones
de negacin, exclusin y desamparo. Al
igual que se encuentra el continente como
vientre de vida y naturaleza que se
despliega y re-pliega en la selva, los
bosques, los ros y montaas, en las
estepas y llanuras, en el altiplano, en los
desiertos de tierra y de agua, en los
glaciares, volcanes y mares solo vistos
como fuentes de recursos financieros y
produccin de capital.

Los latinoamericanos vivimos en la contra-
diccin, en el contra punto de lo natural
frente a sus ojos y dentro de su vientre,
con lo excluyente y vaco de
relacionalidades sustentadas en la
deslegitimacin del otro y de lo otro. Del
constante rechazo de lo diverso como
expresin de vida tanto en el sentido de
variabilidad y riqueza, como de
oportunidad y condicin para la propia
vida.

Se extiende por toda Latinoamrica, de tal
forma de entender la naturaleza como una
118
me que acolhe e nutre desde sua fora
ventral, mas que ao mesmo tempo se
trata como um caixa ou depsito de
dinheiro sem limite nem considerao.
Mas que sempre se faz presente em sua
fora telrica, a um ritmo cada vez mais
desesperado e agonizante para o
humano, produto de sua prpria
interveno, ou melhor, dito produto do
poder de alguns sobre a capacidade de
ao de muitos.

Neste paradoxo permanente e constante
se estrutura o mundo significativo do
mestio, do pardo, do mulato, do indgena,
do negro includos aqueles que tambm
se sentem caucsicos em lugar
equivocado. Num jogo recorrente, entre o
possvel e o impossvel, o natural e o
social, a excluso e a participao, a
opresso e a liberdade, entre a morte e a
vida, entre f e realidade. Benedetti (1987)
o expressa muito bem com a poesia,
nestes extratos de seu Pai Nosso Latino-
americano:


Pai nosso que ests nos cus
Com as andorinhas e msseis
quero que voltes antes que esqueas
como se chega ao sul do Rio Grande
pai nosso que ests no exlio
quase nunca te lembras dos meus
madre que acoge y nutre desde su fuerza
ventral, pero que al mismo tiempo se le
trata como un cajn o depsito de dinero
sin lmite ni consideracin. Pero que
siempre se hace presente en su fuerza
telrica, a un ritmo cada vez ms
desesperado y agobiante para lo humano,
producto de su propia intervencin, o
mejor dicho producto del poder de algunos
sobre la capacidad de accin de muchos.


En esta paradoja permanente y constante
se estructura el mundo significativo del
mestizo, el zambo, el mulato, el indgena,
el negro e incluso aquellos que aun se
sienten caucsicos en el lugar
equivocado. En un juego recurrente, entre
lo posible y lo imposible, lo natural y lo
social, la exclusin y la participacin, la
opresin y la libertad, entre la muerte y la
vida, entre fe y realidad. Benedetti (1987)
lo expresa muy bien desde la poesa, en
estos extractos de su Padre Nuestro
Latinoamericano:


Padre nuestro que ests en los cielos
con las golondrinas y los misiles
quiero que vuelvas antes de que olvides
como se llega al sur del Rio Grande
padre nuestro que ests en el exilio
casi nunca te acuerdas de los mos
119
de todo modo onde quer que estejas
santificado seja teu nome
no quem santifica em teu nome
fechando um olho para no ver as unhas
sujas da misria

Contudo cada vez mais
tua vontade se mescla com a minha
a domina, a acende, a duplica
mais rduo conhecer qual minha
vontade
quando creio deveras o que digo crer
assim em tua onipresena como em
minha solido
assim na terra como no cu

mas quem sabe no decidirei
que teu poder se faa ou se desfaa
tua vontade igual est se fazendo ao
vento
no Ande de neve
no pssaro que fecunda a sua pssara
nos chanceleres que murmuram yes sir
em cada mo que se converte em
punho

A cotidianidade de nossa Latino Amrica
se confunde entre elementos
contraditrios que alimentam e vivificam
com outros que por um lado negam a vida
e a nutrio, e por outro apesar da
submisso e da opresso se levanta a
rebeldia e a resistncia humana. Mas tudo
isso no s constituem elementos
caractersticos de um determinado
contexto, mas sim que se estruturam e
geram posibilidades de ao e por tanto
de percepo, e em conseqncia do
conhecer, dito isto, sobre a base que s
de todos modos donde quiera que ests
santificado sea tu nombre
no quienes santifican en tu nombre
cerrando un ojo para no ver las uas
sucias de la miseria

sin embargo una vez cada tanto
tu voluntad se mezcla con la ma
la domina, la enciende, la duplica
ms arduo es conocer cul es mi voluntad
cundo creo de veras lo que digo creer
as en tu omnipresencia como en mi
soledad
as en la tierra como en el cielo

pero quien sabe no voy a decidir
que tu poder se haga o se deshaga
tu voluntad igual se est haciendo en el
viento
en el Ande de nieve
en el pjaro que fecunda a su pjara
en los cancilleres que murmuran yes sir
en cada mano que se convierte en puo


La cotidianidad de nuestra Latino Amrica
se con-funde entre elementos
contradictorios que alimentan y vivifican
con otros que por un lado niegan la vida y
la nutricin, y por otro a pesar de la
sumisin y la opresin se levanta la
rebelda y la resistencia humana. Pero
todo ello no slo constituyen elementos
caractersticos de un determinado
contexto, sino que estructuran y generan
posibilidades de accin y por tanto de
percepcin y en consecuencia de conocer,
dicho esto sobre la base que slo se
120
se conhece o que se faz (Maturana 2005)
e que a percepo no algo que nos
passa ou que se encontra dentro de cada
ser humano, mais algo que fazemos
(Ne, 2004; Thompson, 2007; Varela,
2007).

Conhecer, portanto se pareceria mais a
uma dana, a uma relao, a um
constante discurso com determinao
interna e externa, modificvel a cada
instante, permanente s na busca do
equilbrio em uma desestabilizao
harmnica. Em que os bailarinos se
interpelam em cada gesto para coincidir e
acoplar o prprio gesto ao gesto do outro
e em conjunto, uma harmonia com o ritmo
escolhido, configurando desta forma uma
confluncia, um todo, um micro-cosmos,
uma totalidade situada, mas tambm
sitiado em uma contradio de
permanente expanso. De maneira que o
conhecimento se estrutura desde o fluir de
sensibilidade e percepo de cada
subjetividade, em um trnsito do tu e o eu,
at o ns.
Esta situao nos leva a compreender de
outra forma o que entendemos por
cincia, mais alm da normatividade ou o
excesso de confiana no mtodo, o que
conoce lo que se hace (Maturana 2005) y
que la percepcin no es algo que nos
pasa o que se encuentra dentro de cada
ser humano, ms bien es algo que
hacemos (Ne, 2004; Thompson, 2007;
Varela, 2007).

Conocer por lo tanto se parecera ms a
una danza, a una relacin, a un constante
dis-curso a pulso interno y externo,
modificable a cada instante, permanente
slo en la bsqueda del equilibrio en una
desestabilizacin armnica. En que los
danzantes se interpelan en cada gesto
para coincidir y acoplar el propio gesto al
gesto del otro y en conjunto una armona
con el ritmo escogido, configurando de
esta forma una confluencia, un todo, un
micro-cosmos, un holos situado pero
tambin sitiado en una paradoja de
permanente expansin. De manera que el
conocimiento se estructura desde el fluir
de sensibilidad y percepcin de cada
subjetividad, en un trnsito del tu y el yo,
hacia el nosotros.

Esta situacin nos lleva a comprender de
otra forma lo que entendemos por ciencia,
mas all de la normatividad o el exceso de
confianza en el mtodo, lo que enfatiza el
121
enfatizado so sentidos desse
conhecimento em funo da evoluo
desse microcosmos ou totalidade, o
conhecimento para gerar mais vida ou em
aliana com a vida, em relao a ela
mesma. Este conceito de cincia no
alheio a humanidade desta parte do
planeta. J os incas, os mayas, os
mapuches em geral todas as culturas
originarias estabeleciam que o
conhecimento no era tal se no se
compreendia como um beneficio e efeito
ao cosmos (Estermann, 2008). Tal
situao obviamente rompe com a
tradio cartesiana e mecanicista, com o
neopositivismo e as lgicas tradicionais de
cincia, incluindo a denominao da
mesma poderia ser modificada dado que o
mesmo se orienta por uma viso funcional
e instrumental como tambm
antropocntrica. A viso proposta, se,
continua sendo uma atividade humana, o
ethos da mesma muda, pois se reconhece
o ser humano como ator, mais do todos os
outros seres com limitaes e
possibilidades, mas no absoluto nem
absolutista. De maneira que, a pesar de
que o conhecimento poderia ser
sistematizado a partir da experincia e
linguagem humana, o mesmo se daria em
o los sentidos de ese conocimiento en
funcin de la evolucin de ese micro
cosmos u holos, el conocimiento para
generar ms vida o en alianza con la vida,
en relacin a la misma. Este concepto de
ciencia no es ajeno a la humanidad desde
esta parte del planeta. Ya los incas, los
mayas, los mapuches y en general todas
las culturas originarias establecan que el
conocimiento no era tal si no se
comprenda como un beneficio y efecto al
cosmos (Estermann, 2008). Tal situacin
obviamente rompe con la tradicin
cartesiana y mecanicista, con el
neopositivismo y las lgicas tradicionales
de ciencia, incluso la denominacin de la
misma podra ser modificada dado que el
mismo se orienta hacia una visin
funcional e instrumental como tambin
antropocntrica. La visin propuesta si
bien continua siendo una actividad
humana, el ethos de la misma cambia,
pues se reconoce al ser humano como un
actor ms dentro de todo lo dems con
limitaciones y posibilidades, pero no
absoluto ni absolutizante. De manera que
aunque el conocimiento podra ser
sistematizado desde la experiencia y
lenguaje humano, el mismo se dara en
posibilidades de relacin que se
122
possibilidade de relao que se
estabelece com o todo, o outro e os
outros, em tantos seres vivos e no vivos
que confluem a dana e que de forma
direta e indireta permite e generaliza o
fenmeno de danar. Cada um desses,
sem dvida, desde seus nveis de
evoluo podero atuar na ao, suas
potencialidades e facultades afetando a
tudo e a todos, exigindo deles, sem
dvida, a partir de seus nveis de evoluo
que podero atualizar na ao suas
potencialidades e facultades afetando a
tudo e a todos, exigindo do prprio
deslocamento novas formas de ao nos
co-viventes e por consequncia uma nova
ordem que se recria a cada momento.

Neste sentido, a CMH e de acordo com
meu modesto entender, mais que
estabelecer discursos normativos e
parametricos, tanto em nvel de linguagem
como de procedimentos, requer uma
atitude prxima aquilo que permite a
diferenciao de seu passado, a
singularidade de sua proposta e a utopia
(esvaziada de seu programa). De maneira
mais simples, estabelecer e agenciar
relaes evolutivas a partir da constituio
de si mesma. Tal aspecto o mais difcil,
establecen con todo lo otro y los otros en
tanto seres vivos y no vivos que confluyen
a la danza y que de formas directas o
indirectas permiten y generan el fenmeno
de danzar. Cada uno de ellos sin duda,
desde sus niveles de evolucin podrn
actualizar en la accin sus potencialidades
y facultades afectando a todo y todos,
exigiendo desde el propio desplazamiento
nuevas formas de accin en lo co-
vivientes y por consecuencia un nuevo
orden que se re-crea en cada momento.






En este sentido la CMH y de acuerdo a mi
modesto entender, mas que establecer
dis-cursos normativos y paramtricos
tanto a nivel de lenguaje como de
procedimientos, requiere una actitud
cercana a aquello que le permite la
diferenciacin de su pasado, la
singularidad de su propuesta y la utopa
(extrada de su programa). De manera
ms simple, es establecer y agenciar
relacionalidades evolutivas desde la
constitucin de s misma. Tal aspecto es
123
pois em definitivo do que estamos falando
se trata de uma nova ao, no de um ser
humano novo, um homem novo, e sim
desde ele mesmo, para o antigo, no
para outros que a CMH proposta como
um dever ser, sim que uma opo e
possibilidade para o que escreve e para o
que l, portanto, merece ateno e por
certo emoo.

O desafio que se coloca, quem sabe, no
temos assumido em nossa prpria
existncia, mas sim temos estabelecido
princpios e relatos para outras pessoas,
pois geralmente isso que a cincia faz, e
temos esquecido o sentido e as
contradies que nos geram sentido e
nonsense no dia a dia, temos sido
orientadores para outros em vez de ser
orientadores de nossas prprias vidas,
colonizadores ou libertadores de outros,
mas que constituir nossa prpria liberdade
em permanente relao com os outros, ou
temos falado sobre o que fazer sem ns
mesmos fazermos.

Tem sido mas culo-manual em vez de
ser culo-plvico, racional e analtico,
tentando suprir o analgico racional, o
disperso e catico. No se trata de ser um
lo ms difcil, pues en definitiva de lo que
estamos hablando se trata de una nueva
accin, no desde un ser humano nuevo u
hombre nuevo, sino desde el y la
antiguo/a, no es para otros que la CMH es
propuesta como un deber ser, sino que es
una opcin y posibilidad para el que
escribe y para el que lee si le merece
atencin y por cierto emocin.

El desafo que quizs no hemos asumido
en nuestro propia existencia, sino que
hemos establecido principios y relatos
para otros pues generalmente eso hace la
ciencia, y hemos olvidado el sentir y las
contradicciones que nos generan sentido
y sinsentido en el da a da, hemos
querido ser orientadores para otros en vez
de ser orientadores de nuestras propias
vidas, colonizadores o libertadores de
otros, mas que constituir nuestra propia
libertad en permanente relacin con los
otros, o hemos hablado o mejor dicho he
hablado de lo que hay que hacer sin
hacerlo desde y en mi mismo.

He sido tan culo-manual en vez de ser
culo-plvico, racional y analtico
intentando suplir lo analgico emocional,
lo disperso y catico. No se trata de ser
124
ou outro mas de compreender que no se
pode optar entre a condio biolgica e
uno o lo otro sino del comprender que no
se puede optar entre condicin biolgica e
seu desdobramento e represso sem
pagar o alto custo do trauma da limitao.

Em cada passo que damos afetamos e
somos afetados, nos constituimos em
matria e energia, em possibilidade e
realizao. Parece que seguimos
insistindo em ser o um e o outro, apesar
de que nossa latinoamericanidade nos
evidencia cada dia que o contrrio, em
cada brao que se levanta apesar da
opresso e tortura, na vida que se levanta
nos desertos apesar do abuso e desuso
da Terra e do ecossistema; no
compartilhar de mil excludos apesar da
droga e da violncia que se lhes trata; nas
aes de liberdade e esperana dos
jovens, adultos e ancios a pesar da
represso da morte; no conhecimento
ancestral que respeita e protege o cosmos
apesar do poder do conhecimento oficial
apressado de dominar e favorecer o
mercado e a livre competncia.


Isso imlca assumir quanto e quando
uno o lo otro sino del comprender que no
se puede optar entre condicin biolgica y
su despliegue y su represin sin pagar el
alto costo del trauma y la limitacin.



En cada paso que damos afectamos y
somos afectados, nos constituimos en
materia y energa, en posibilidad y hecho.
Parece que seguimos insistiendo en ser lo
uno o lo otro, a pesar de que nuestra
latinoamericanidad nos evidencia cada da
que es lo contrario, en cada brazo que se
alza a pesar de la opresin y la tortura, en
la vida que se alza en los desiertos a
pesar del abuso y des-uso de la tierra y el
ecosistema; en el compartir de miles de
excluidos a pasar de la droga y la
violencia que se les trata; en las acciones
de libertad y esperanza de jvenes,
adultos y ancianos a pasar de la represin
y la muerte; en el conocimiento ancestral
que respeta y protege el cosmos a pesar
del poder del conocimiento oficial
presuroso de rendir pleitesa a sus
mecenas del mercado y la libre
competencia.

Esto implica asumir cuanto y cuando
125
somos ou estamos nos diferentes
momentos desta situao, pois a
possibilidade de distino e a distino
mesma no so distintas, em
consequencia no somos alheios queles
que podemos estabelecer como negativo
ou leviano ajenos a aquellos que podemos
establecer como negativo ou distante da
evoluo, a questo , at que ponto
estamos conscientes disso e como
podemos orientar e atuar em prol do que
desejamos.

Como nunca a onda e a partcula se
evidenciam no laboratorio de alta
tecnologia e no viver cotidiano, onde a
intencionalidade e o sentido
despreendem ondas de possibilidades e o
resultado sino en el cotidiano vivir, donde
la intencionalidad y el sentido despliegan
ondas de posibilidades y potencialidades
e o resultado conspira partculas de
comportamento.

O desafio portanto, da CMH constituir-se
em uma possibilidadede de evoluo na
trama da existncia particular de cada
sujeito e nas ondas de possibilidades da
trama universal. Um conhecimento para
gerar evoluo. Um conhecimento que
somos o estamos en los diferentes
momentos de esta situacin, pues la
posibilidad de distincin y la distincin
misma no son distintas, en consecuencia
no somos ajenos a aquellos que podemos
establecer como negativo o lejano de la
evolucin, el tema es, hasta qu punto
estamos conscientes de ello y cmo
podemos orientar y actuar en pos de lo
que deseamos.



Como nunca la onda y la partcula se
evidencian no el laboratorio de alta
tecnificacin sino en el cotidiano vivir,
donde la intencionalidad y el sentido
despliegan ondas de posibilidades y
potencialidades y el hecho conjura
partculas de comportamiento.




El desafo por tanto de la CMH es
constituirse en una posibilidad de
evolucin en la trama de la existencia
particular de cada sujeto y en las ondas
de posibilidades de la trama universal. Un
conocimiento para generar evolucin. Un
126
ao e relao em cada momento, um
conhecimento que potencializa o que
afeta, que gera mais vida e tranformao,
em vez de destruio e aniquilao.


Um conhecimento assim no uma utopia
mas uma opo a tomar para si, para
todos, para o planeta.

conocimiento que es accin y relacin en
cada momento, un conocimiento que
potencia lo que afecta, que genera ms
vida y transformacin, en vez de
destruccin y aniquilacin.

Un conocimiento as no es una utopa sino
una opcin a tomar para s, para nosotros,
para el planeta.



Referencias bibliogrficas
Benedetti, M. (1987) Inventario. (Quinta edicin). Mexico. Nueva Imagen
Calvo Muoz, Carlos (2008) Del mapa escolar al territorio educativo. Diseando la
escuela desde la educacin. Santiago. Editorial Nueva Mirada.
Castoriadis, C. (1998) Hecho y por hacer., Buenos Aires. Eudeba
Le Breton, D. (2007) El sabor del mundo. Antropologa de los sentidos. Buenos Aires.
Nueva Alianza
Estermann, Josef (2008). Filosofa andina. Estudio intercultural de la sabidura
autctona andina. Ecuador: Ed. Abya.Yala,
Maturana, H. (2005) Del hacer al saber. Santiago de Chile: J-C Saez.
Ne, A. (2004) Action in perception. Cambridge: MIT Press
Thompson, E. (2007). Mind in life. Biology, phenomenology and the sciences of mind.
Massachusetts: Harvard University Press
Varela, Francisco (2007) in Blackmore, Susan: Conversations o consciousness. New
York. Oxford Unversity Press.
127

Nota sobre los autores


Manuel Srgio Vieira Cunha. Natural de Lisboa (Portugal). Licenciado en Filosofa.
Doctorado y Profesor Agregado en Motricidad Humana por la Universidad Tcnica de Lisboa.
Presidente del Instituto Superior de Estudios Interculturales y Transdisciplinares de Almada
(Instituto Piaget). Ha publicado ms de 40 libros. Es socio fundador de la Sociedad
Portuguesa y la Sociedad Internacional de Motricidad Humana. Conferencista y profesor
invitado de numerosas universidades de Europa y Latinoamrica. Ha sido congresista en el
Parlamento de Portugal.

Eugenia Trigo Aza, gallega de nacimiento (Espaa) y residente en Colombia desde el 2004.
Es Doctora en Filosofa y Ciencias de la Educacin y Doctora en Educacin Fsica. Fue
profesora investigadora titular en la Universidad de A Corua (Espaa), en el Instituto
Universitario de Maia (Portugal) y en la Universidad del Cauca (Colombia). Profesora invitada
en ms de cincuenta universidades europeas y latinoamericanas. Actualmente dirige el
Instituto internacional del Saber Kon-traste. Ha orientado seminarios en Espaa, Portugal y
casi todos los pases de Latinoamrica. Ha escrito ms de una decena de libros y numerosos
artculos sobre las temticas: motricidad humana, creatividad, investigacin colaborativa,
ludismo, ciencia encarnada, eco-recreacin, formacin doctoral.

Marta Gen Soares. Brasileira, natural de Belm, Estado do Par en el Norte de Brasil.
Doctora en Educacin y Licenciada en Educacin Fsica, profesora en la graduacin y ps-
graduacin en la Universidade do Estado do Par. Coordinadora del Curso de Ed. Fsica
ESMAC en el Municpio de Ananindeua. Trabaja con formacin de profesores y presta asesora
en los sistemas de enseanza pblicos y privados. Autora de los libros: O Movimento e as
Prticas Escolares y Cartografia Ldica da Amaznia. Hace el debate conceptual sobre las
prcticas corporales en peridicos y libros del rea, es organizadora de obras que tratan sobre
la intervencin socio-educativa en los diferentes campos sociales sobre el enfoque de la Motricidad Humana.

Sergio Toro Arvalo.
Chileno, valdiviano por amor, padre de Melisa, Alejandro, Josefa y Sofa. Amigo de
Alejandro, Chema, Thomas, Sheila, Uxia, Harvey, Ivan y Miguel. Ha trabajado como
profesor de educacin fsica en distintos lugares de Chile, como tambin estudiado en
diferentes partes del mundo occidental. Un nmada en marcha, en construccin del
conocer y la cultura de lo que algunos llaman latininad. Actualmente se desempea en la
Facultad de Filosofa y Humanidades de la Universidad Austral de Chile, especficamente
en el Instituto de Filosofa y Estudios Educacionales. Desde all se relaciona con muchas personas en pos de un
buen vivir en compromiso con nuestro planeta y nuestra especie, no siempre lo logra, pero lo intenta. Tambin
escribe y se rene con nios/as jvenes y no tan jvenes a compartir el juego, la danza y la alegra de vivir en este
planeta desde el sur y la cultura patagnica americana.


128










Obras editadas por la coleccin Leme

Instituto Internacional del Saber

www.iisaber.com

www.kon-traste.com



Aristizbal, M. & Trigo, E. (2009). La formacin doctoral en Amrica Latina ms de
los mismo?, una cuestin pendiente? Leme 1. Colombia: Iisaber. ISBN: 978-1-4092-
9810-6

Srgio, Trigo, Gen, Toro (2010). Motricidad Humana: una mirada retrospectiva. Leme
2. Colombia: Iisaber. ISBN: 978-1-4452-2249-3

Trigo, E. & Montoya, H. (2010). Motricidad Humana: poltica, teoras y vivencias. Leme
3. Colombia: Iisaber. ISBN: 978-1-4452-7654-0

You might also like