ELEKTRI NA KOLA

J EDNOSMERNE STRUJ E
ELEKTRI NA KOLA
J EDNOSMERNE STRUJ E
Elektricno kolo je zatvoreni, neprekinuti, tok elektricne energije od
izvora, preko provodnika i potrosaca, nazad do izvora elektricne
energije
U elektrinom kolu uspostavlja se
elektrodinamicka ravnoteza, pa struja
ima odredenu stalnu vrednost
Definicije ... Definicije ...
U elektricnom kolu: energija m izvora pretvara se u energiju n
potrosaca
Prosto elektricno kolo sastoji se od izvora i potrosaca povezanih
idealnim provodnikom bez otpornosti
Potrosac (prijemnik) je elektricni element u kome se energija
elektricne struje pretvara u neki drugi vid energije
U prostom elektricnom kolu, energija izvora pretvara se u energiju
potrosaca
Da bi se u kolu odrzala stacionarna elektricna struja - postoji
mehanizam koji, u jednom delu kola, moze da pomera pokretljiva
opterecenja nasuprot silama elektricnog polja
Smer ems unutar generatora je od negativnog ka pozitivnom prikljucku
U
dq
Udq
dq
dA
E = = =
Ems je po velicini jednaka potencijalnoj razlici izmedu pozitivnog i
negativnog prikljucka generatora, kada je ovaj u praznom hodu
Ems je usmerena skalarna velicina
Takav mehanizam imaju elektricni izvori - generatori
Elektrini generator i elektromotorna sila Elektrini generator i elektromotorna sila
Osnovna karakterstika elektromotorna sila (ems) - kolicnik rada dA
koji izvrsi generator i naelektrisanja dq koje je kroz njega proteklo:
Ideal Idealni ni naponski generator naponski generator: :
Idealan naponski generator, iako prakticno neostvarljiv, odlican je
model, veoma koristan u analizi elektricnih kola
Nema unutrasnu otpornost, a jedina karakteristika mu je velicina
elektromotorne sile E
Struja kratkog spoja je
beskonacna (nemoguce ostvariti)
Ako se ovakav generator kratko spoji (R
veze
= 0):
=
0
k
E
I
U rezimu praznog hoda: napona na krajevima
generatora jednak je E
U praksi mu se priblizavaju naponski generatori cija je unutrasnja
otpornost zanemarljivo mala u odnosu na druge otpornosti kola
Re Real alni ni naponski generator naponski generator: :
Ima unutrasnu otpornost R
g
koja, pored elektromotorne sile E,
predstavlja njegovu drugu vaznu karakteristiku
Struja kratkog spoja sada ima
konacnu vrednost
Kratak spoj realnog naponskog generatora:
Realni naponski generator moze
se predstaviti kao redna veza
idealnog generatora ems E i
otpornika otpornosti R
g
g
k
R
E
I =
Samo sematski prikaz, stvarno su
pristupacni samo krajevi realnog
generatora)
Zatvoreno kolo u kojem tece elektricna struja I
- uspostavlja se elektrodinamicka ravnoteza
Analogija mehanickog sistema i elektricnog kola:
- sili motora - elektromotorna sila E
- brzini kretanja vozila - odgovara struja
- otporu kretanja - tzv. elektrootporna sila R I
Od tog trenutka, vozilo se krece konstantnom brzinom v, i kaze se da
je u stanju dinamicke ravnoteze (ravnoteze u stanju kretanja)
Nakon pokretanja i ubrzavanja, sila
motora izjednacava se sa zbirom svih
sila otpora kretanju vozila F
M
= F
otp
Posto se u kolu uspostavi ravnoteza, nema razloga za promenu struje
i ona ostaja konstantna
Elektri Elektric cno kolo sa idealnim naponskim generatorom: no kolo sa idealnim naponskim generatorom:
Elektrodinamicka ravnoteza - kretanje vozila:
Da bi postojala elektrodinamicka ravnoteza, naponi leve grane U
L
i
desne grane U
G
moraju biti jednaki i drzati se u ravnotezi
Napon na otporniku mora imati polaritet kao na slici:
U
L
= E, U
R
= R I
pa kako je: U
L
= U
R
E = R I
odnosno: U U = = E E
Moze se zamisliti da je posmatrano kolo sastavljeno od leve grane
(generator E) i desne grane (R)
Napon na prikljuccima opterecenog idealnog generatora jednak je
njegovoj elektromotornoj sili, bez obzira na otponost potrosaca
Napon ideaInog naponskog generatora ne zavisi od
optereenja
Spoljna karakteristika idealnog generatora:
Realni naponski generator pored ems E ima i
unutrasnu otpornost R
g
Napon na prikljuccima opterecenog generatora je:
Struja je:
R R
E
I
+
=
g
I R E U
g
=
Napon reaInog naponskog generatora manji je od za pad
napona u samom generatoru i zavisi od jaine struje
Elektri Elektric cno kolo sa realnim naponskim generatorom: no kolo sa realnim naponskim generatorom:
Cesto za snabdevanje nekog uredaja nisu dovoljni pojedinacni izvori
napajanja, jer se traze odredeni nazivni (nominalni) napon i struja
Jednosmerni izvori elektricne energije (baterijski elementi,
akumulatori,...) mogu se vezivati redno, paralelno ili u nekoj od redno-
paralelnih kombinacija
Redno i paralelno vezivanje naponskih izvora: Redno i paralelno vezivanje naponskih izvora:
Redna veza izvora napajanja - kada se zahteva napon koji je vii od
napona raspolozivog izvora
Npr, u daljinskom upravljacu, nekoliko redno vezanih baterija
osigurava potrebni napon za funkcioniranje
Paralelna veza izvora napajanja - kada je potrebna veca struja od
one koju moze dati jedan izvor, odnosno kada je potreban veci
kapacitet izvora (veci broj amper-casova)
Punjenje akumulatora i obnovljivih baterijskih izvora (kao sto je Ni-Cd)
ostvaruje se paralelnom vezom sa odgovarajucim punjacem; Za
pokretanje automobila u slucaju ispraznjenog akumulatora, vrsi se
paralelno spajanje sa ispravnim akumulatorom drugog automobila
Meovita veza izvora - kada se zahtevaju i vii napon i jaca struja,
od onih koje daje jedan izvor
Redna veza izvora napajanja:
a) Rezultujuca ems cele redne veze E
e
jednaka je algebarskom zbiru
pojedinacnih ems svih izvora:
n 2 1 e
... E E E E + + + =
b) Rezultujuci otpor R
e
redno vezanih izvora jednak je zbiru otpora
pojedinih izvora:
n 2 1 e
...
u u u u
R R R R + + + =
p
1
1
R R
E
I
n
i
ui
n
i
i
+
=
_
_
=
=
c) Kroz sve izvor protice ista struja:
i ona ne sme biti veca od
nazivne struje najslabijeg izvora
n 2 1 e
... E E E E = = = =
b) Rezultujuca unutrasnja provodnost grupe n paralelno vezanih
izvora n puta je manja:
n
R
R
u
u
=
e
Paralelno vezivanje izvora napajanja ima smisla samo ako su izvori
jednakog nazivnog napona!
Paralelna veza izvora upotrebljava se samo u opterecenom stanju
Paralelna veza izvora napajanja:
a) Rezultujuca ems jednaka je ems jednog izvora:
c) Struja je n puta veca od one koju daje svaki izvor:
Uz pretpostavku da je paralelna veza sastavljena od n jednakih izvora:
i
I n I =
e
Jedina karakteristika idealnog strujnog
generatora je struja I
s
, koja je konstantna i ne
zavisi od otpornosti prikljucenog potrosaca
Strelica u kruzicu oznacava referentni smer struje
Idealni strujni generator Idealni strujni generator
Unutrasnja otpornost idealnog strujnog generatora R
g
m
Simbol I
s
oznacava jacinu struje koju daje
generator
Na osnovu Omovog zakona za napon na krajevima strujnog
generatora dobija se , sto fizicki nije moguce
s
I
U
Pojam idealnog strujnog generatora korisno je uvesti kada se radi sa
generatorima cija je unutrasnja otpornost mnogo veca od otpornosti
potrosaca (R
g
>> R)
Unutrasnja otpornost realnog strujnog generatora ima konacnu
vrednost, ali znatno vecu od otpornosti elektricnog kola u koje je
prikljucen
Sve dok je ispunjeno R
g
>> R, struja je priblizno konstantna, jer
prakticno ne zavisi od otpornosti prikljucenog potrosaca
Ako je R
g
>> R, struja je:
R R
E
I
+
=
g
g
R
E
I ~
Ako se strujni generator predstavi kao redna veza
ems i unutrasnje otpornosti R
g
, struja u ovom
kolu je:
Realni strujni generator Realni strujni generator
Snaga generatora i potroaa Snaga generatora i potroaa
Snaga se u opstem slucaju odreduje kao proizvod napona i struje:
I U P =
Generator: mehanicka (svetlosna, hemijska, ...) energija pretvara
se u elektricnu energiju
U generatoru se stvara ems E
Elekticno kolo je zatvoreno - u njemu
postoji struja I
Snaga, koju generator daje ostatku elektricnog kola, nastaje pod
dejstvom ems E, usled koje u kolu postoji struja I:
I E P =
g
Snaga, koja se trosi na potrosacu je
korisna snaga:
I U P =
p k
Ako se napon U
p
zameni po Omovom zakonu:
2
p k
I R P =
Napon U
p
mani je od ems generatora E
snaga koju potrosac prima manja je od snage koju generator
predaje kolu
g k
P P <
Ukupna ulozena snaga u nekom kolu
P
u
jednaka je sumi korisne snage P
k
i izgubljene snage P
i
:
i k u
P P P + =
Izgubljena snaga (snaga gubitaka) P
i
troi se na unutranjoj
otpornosti generatora, zbog zagrevanja (i na otpornosti provodnika):
2
g i
I R P =
Koeficijent korisnog dejstva predstavlja kolicnik korisne i ukupne
ulozene snage:
% 100
u
k
=
P
P

Otpornici se mogu vezivati u grupe na jedan od tri nacina:

- redno
- paralelno
- mesovito
Grupa otrponika moze se zameniti jednim ekvivalentnim otpornikom
ako, pri istom prikljucenom naponu, struja ostane nepromenjena
Redna veza
Paralelna veza Mesovita veza
Vezivanje otpornika u grupe Vezivanje otpornika u grupe
Redna veza otpornika Redna veza otpornika: :
Grupa od n redno vezanih otrponika prikljucena je na napon U
Ukupni napon na krajevima redne veze mora biti jednak zbiru napona
na pojedinim otpornicima:
I R U =
i i
_ _ _
= = =
= = = + + + + + =
n n n
n
R I I R U U U U U U
1 i
i
1 i
i
1 i
i i 2 1
... ...
Kroz njih protice ista struja I, a na svakom otporniku postoji napon:
Posmatrana redna veza moze se zameniti jednim ekvivalentnim
otpornikom otpornosti R
e
e
R I U =
Pri prikljucenom naponu U, struja kroz ekvivalentni otpornik mora
ostati nepromenjena, pa je:
Poredenjem ovog i prethodnog izraza dobija se:
Ekvivalentna otpornost redne veze otpornika
jednaka je zbiru njihovih otpornosti
_
=
=
n
i
i
R R
1
e
_
=
=
n
R I U
1 i
i
Napon na krajevima redne veze otpornika:
Svi otpornici prikljuceni su na isti napon U, a ukupna struja cele veze je
I i ona se deli na struje I
1
, I
2
, . , I
n
u pojedinim granama:
Struja I jednaka je zbiru struja u paralelno vezanim otpornicima:
Paralelna veza otpornika: Paralelna veza otpornika:
i
i
R
U
I =
_ _ _
= = =
= = = + + + + + =
n
i i
n
i i
n
i
i n
R
U
R
U
I I I I I I
1 1 1
i 2 1
1
... ...
Ekvivalentna otpornost mora biti takva da pri istom naponu U,
struja I ostane nepromenjena:
U praksi se najcesce srece paralelna veza dva otpornika:
pa je
2 1 e
1 1 1
R R R
+ =
Struja kroz paralelnu vezu otpornika:
2 1
2 1
e
R R
R R
R
+

=
Poredenjem ovog i prethodnog izraza dobija se:
_
=
=
n
i
i
R R
1
e
1 1
Reciprocna vrednost ekvivalentne otpornosti
paralelne veze otpornika jednaka je zbiru
reciprocnih vrednosti njihovih otpornosti
_
=
=
n
i
i
R
U I
1
1
e e
1
R
U
R
U
I = =
Sloena elektrina kola Sloena elektrina kola
Slozeno elektricno kolo je razgranata konfiguracija u kojoj se
nalazi m izvora i n potrosaca
Cvor elektricnog kola je tacka u kojoj se spajaju tri ili vise grana
Grana elektricnog kola je skup redno vezanih elemenata, izmedu
dva cvora, kroz koje protice ista struja
Kontura je skup medusobno povezanih grana u kome je pocetna
tacka prve grane ujedno i krajnja tacka poslednje grane
Resiti slozeno elektricno kolo znaci odrediti jacine struja u svim
njegovim granama
Cvorovi su oznaceni slovima: A, B, C i D
Zatvorene konture u semi na slici:
E
1
- R
1
- R
7
- E
2
- R
2
- E
1
R
2
- E
2
- R
5
- R
3
- E
3
- R
6
- R
2
E
3
- R
3
- R
8
- R
4
- E
4
- E
3
E
1
- R
1
- R
7
- R
5
- R
3
- E
3
- R
6
- E
1
E
1
- R
1
- R
7
- R
5
- R
8
- R
4
- E
4
- R
6
- E
1
R
2
- E
2
- R
5
- R
8
- R
4
- E
4
- R
6
- R
2
P Primer slo rimer slo enog elektri enog elektri nog kola sa nog kola sa s sest grana est grana: :
Grane su vezane izmedu odgovarajucih cvorova kola: I
1
, I
2
, I
3
, I
4
, I
5
, I
6
Za kolo se kaze da je reseno, kada se izracunaju struje u svim njegovim
granama:
I
1
= ...
I
2
= ...
.....
.....
I
6
= ...
Slozeno elektricno kolo reseno je kada se odrede struje u svim
njegovim granama
Za to je potreban sistem jednacina sa toliko nepoznatih, koliko ima
struja, odonosno, koliko slozeno kolo ima grana
Te jednacine pisu se na osnovu prvog (strujnog) i drugog (naponskog)
Kirhofovog zakona
Kirhofovi zakoni Kirhofovi zakoni
Resavanje slozenih elektricnih kola - na osnovu Kirhofovih zakona
Nemacki fizicar Kirhof jos sredinom 19. veka
formulisao je dva osnovna zakona koji opisuju
ponasanje elektricnih kola
Gustav Robert Kirchhoff (1824-1887)
Prvi Kirhofov zakon odnosi se na struje u kolu:
Za cvor u koji ulazi N grana je: gde je I
j
struja j-te grane
koja ulazi u cvor
Primer:
Po konvenciji struje cija je orijentacija:
- ka cvoru uzimaju se sa pozitivnim predznakom
- od cvora uzimaju se sa negativnim predznakom
_
=
=
N
j
j
I
1
0
0
5 4 3 2 1
= + I I I I I
Suma struja koje uticu u ma koji cvor kola jednaka je sumi struja
koje iz tog cvora isticu
Agebarski zbir napona u bilo kojoj zatvorenoj konturi kola
jednak je nuli
Algebarski zbir formira se prema proizvoljno izabranom referentnom
smeru duz zatvorene konture i simbolicki se oznacava kao:
Suma svih elektromotornih i elektrootpornih sila
u zatvorenoj konturi jednaka je nuli
, ) 0 , =
_
I R E
Naponi leve i desne grane moraju biti jednaki
Napon na otporniku mora imati polaritet kao sto je naznaceno
+ pol napona na otporniku je na strani u koju struja ulazi u otpornik
Drugi Kirhofov zakon odnosi se na napone u kolu:
Elektrodinamicka ravnoteza:
U slozenom elektricnom kolu uocavamo zatvorenu konturu koju
obrazuju elementi: E
1
- R
1
- R
7
- E
2
- R
2
(zanemarujemo osencen deo)
Prateci smer obilazenja i sabirajuci napone na pojedinim elementima
konture dobija se:
1 1 1 7 1 2 2 2
0 E R I R I E R I + =
Primer formulacije II Kirhofovog zakona:
Smer obilazenja po konturi proizvoljno je izabran
Provera II Kirhofovog zakona merenjem napona na pojedinim
elementima:
40 ( 20) ( 10) 30 ( 40) 0 + + + + + =
Na slici se voltmetrima mere naponi, iducu po konturi u naznacenom
smeru obilazenja:
Primer, koji ilustruje slobodu izbora grana preko kojih ce se
zatvoriti kontura:
2 1
U U U + =
4 3 1
U U U U + + =
4 3 2
U U U + =
Resavanje slozenog elektricnog kola, po pravilu je odredivanje struja
u svim granama, pri cemu su mu elementi poznati
Kolo ima toliko struja, koliki mu je broj grana
Potrebno je napisati sistem sa onoliko algebarskih jednacina, koliki
je broj nepoznatih, odnosno koliko ima nepoznatih struja
Postavlja se pitanje koliko jednacina treba da bude napisano po
prvom, a koliko po drugom zakonu?
Ako je broj Ako je broj c cvorova slo vorova sloz zenog kola N, po prvom enog kola N, po prvom Kirhofovom Kirhofovom
zakonu pi zakonu pis se se (N e se (N - - 1) jedna 1) jednac cina ina
Primena Kirhofovih zakona Primena Kirhofovih zakona
Ostatak jedna Ostatak jednac cina, do potrebnog broja, pi ina, do potrebnog broja, pis se se po drugom e se po drugom
Kirhofovom Kirhofovom zakonu zakonu
Primer jednog slozenog kola:
V 6
1
= E
V 20
2
= E
O = 70
1
R
O = 30
2
R
O = 40
3
R
Kolo se sastoji od: - dva cvora (A i B)
U granama teku struje I
1
, I
2
i I
3
, koje je potrebno odrediti (smerovi
struja nisu unapred poznati, pa se usvajaju potpuno proizvoljno)
Treba napisati sistem od tri jednacine sa tri nepoznate
U daljem racunu treba se drzati pretpostavljenih smerova struja, a
ako se kao rezultat za neku struju dobije negativna vrednost -
znaci da je pretpostavljen suprotan smer
- tri grane (E
1
R
1
; R
3
i E
2
R
2
)
Po prvom Kirhofom zakonu pise se (N - 1) jednacina (u ovom slucaju
samo jedna, na primer, za cvor A):
Ostale dve jednacine pisace se po drugom zakonu, za dve konture
(na slici, konture: K
1
E
1
- R
1
- R3 i K
2
R
3
- E
2
- R
2
, pri cemu su
smerovi obilazenja po konturama odabrani proizvoljno)
1 2 3
0 .......................(1) I I I + =
1 1 1 3 3
0 .................(2) E R I R I =
3 3 2 2 2
0 .................(3) R I R I E + + =
Resenja sistema jednacina (1), (2) i (3) su:
I
1
= 0,2 A
I
2
= 0,4 A
I
3
= 0,2 A
Dobijene brojne vrednosti su stvarni intenziteti struja u granama, pri
cemu su smerovi struja I
2
i I
3
pretpostavljeni suprotno
Zamenom brojnih vrednosti sistem jednacina postaje:
1 3
6 70 40 0 .............(2) I I =
3 2
40 30 20 0 ...........(3) I I + + =
1 2 3
0 .......................(1) I I I + =
Prosta linija
jednosmerne struje
Prosta linija
jednosmerne struje
Prosta linija jednosmerne struje koja sluzi za napajanje elektromotora
dvozicnim vodom moze se predstaviti:
I U P =
Snaga koja se daje potrosacu:
U RI U = 2
1
Za napone vazi:
U U u =
1 V
Pad napona:
S
L
k
R =
1
Otpornost provodnika:
U ku
PL
S
V
2
= Za presek provodnika dobija se:
Primer: Odrediti presek bakarnih provodnika dvozicne elektricne linije
duge 200 m kojom treba napajati elektromotor jednosmerne struje, koji
uzima snagu od 4560 W i ciji je napon 110 V. Specificna provodnost bakra
jednaka je k
Cu
=57m/Omm
2
. Maksimalno dozvoljen pad napona
elektromotora iznosi 6%.
Dozvoljen pad napona u mrezi odreduje se na osnovu procentualnog
pada napona elektromotora:
6 , 6 V 110 06 , 0 % 6
1 V
= = = U u
Za presek provodnika dobija se: S = 45 mm
2
Usvaja se prvi veci presek iz tablica: S
u
= 50 mm
2
U ku
PL
S
V
2
=
Presek provodnika:
Razgranata linija
jednosmerne struje
Razgranata linija
jednosmerne struje
Razgranata linija jednosmerne struje, kod koje su svi potrosaci predvideni
za rad pri istom nominalnom naponu U, moze se predstaviti:
Za elektricne otpornosti pojedinih
delova razgranate linije i snage
potrosaca, vazi:
S
L
k
R
1
1
1
=
S
L L
k
R
1 2
2
1
=
S
L L
k
R
2 3
3
1
=
1 1
I U P =
2 2
I U P =
3 3
I U P =
Za razgranato kolo moze se
napisati izraz:
3 3 2 3 2 1 3 2 1 1
2 2 ) ( 2 ) ( R I R I I R I I I U + + + + + =
) ( 2
) ( 2 2
3 2 1
2 2 1 1 1 1
3
R R R
I R R I R U
I
+ +
+
=
odakle se dobija:
U U u =
1 V Kad se u jednacine uvrsti:
U ku
L P L P L P
S
V
3 3 2 2 1 1
) ( 2 + +
=
dobija se:
U ku
L P
S
i
V
i i
2
_
=
Primer: Razgranata dvozicna elektricna linija napaja 3 motora
jednosmerne struje, koji uzimaju iz mreze 5kW, 10kW i 3kW, a udaljeni
su od izvora napajanja 100m, 250m i 300m. Napon motora je 220V.
Izracunati potreban presek provodnika od bakra pri padu napona od 5%.
U ku
L P
S
i
V
i i
2
_
=
Presek provodnika:
Dozvoljen pad napona: V 11 V 220 05 , 0 % 5
1 V
= = = U u
Za provodnike od bakra (k
Cu
= 57 m/Omm
2
), dobija se: S = 57,5 mm
2
Prvi veci standardizovani presek je : S
u
= 70 mm
2