You are on page 1of 59

tariel futkaraZe akaki wereTlis saxelmwifo universitetis

qarTveluri dialeqtologiis instituti


eka dadiani
luiza xaWapuriZe

tariel futkaraZe
eka dadiani
luiza xaWapuriZe

qarTvelur ena-kiloTa
gandasebis
sakiTxebi
qarTvelur ena-kiloTa
XXIX
gandasebis
respublikuri dialeqtologiuri
samecniero sesiis sakiTxebi
moxsenebebi
XXIX
respublikuri dialeqtologiuri
samecniero sesiis
moxsenebebi

quTaisi
2009 2009

0 1
Sinaarsi

winasityvaobis nacvlad: dRes aris Tu ara aqtualuri


dRes qarTvelolog lingvistTa Tu qarTveluri ena-kiloebis kvalifikacia-klasifikaciis
eTnologTa didi Sromaa saWiro, rom problematika? ..............................................................5-13
ruseTis imperiis mier dezinformire-
buli saerTaSoriso sainformacio ve- tariel futkaraZe, qarTveluri dialeqtebis klasifika-
li Seivsos qarTvelTa (zogadad, sa- ciis kriteriumebisaTvis ...........................................14-40
qarTvelos) enobriv-kulturuli is-
toriis Sesaxeb akademiuri, obieqturi ekaterine dadiani, kidev erTxel qarTvelur ena-kiloTa
informaciebiT da adekvaturad aRiwe- dajgufebis Sesaxeb .....................................................41-99
ros Tanamedrove saqarTvelos enobriv-
eTnikuri situacia. luiza xaWapuriZe, iakob gogebaSvili qarTvelTa saTemo
kiloebis Sesaxeb ........................................................100-111
am mimarTulebiT, vfiqrobT, pirvel
rigSi aucilebelia terminologiis saqarTvelos umaRlesi saswavleblebis profesor-
sferoSi konsensusi qarTvelologTa maswavleblebs .......................................................110-112
Soris.
danarTi

iakob gogebaSvili, ena da kilo ....................... 113-116

ISBN 978-9941-9102-0-3
© t.futkaraZe, e.dadiani, l.xaWapuriZe
© quTaisis saswavlo universiteti "lamparis" gamomcemloba
2 3
winasityvaobis nacvlad:

dRes aris Tu ara aqtualuri


qarTveluri ena-kiloebis kvalifikacia-klasifikacis
problematika?

mravali saukunis manZilze arsebuli tradiciuli


guram ramiSvili: xedviT, qarTvelebs sul mcire 23-saukunovani qarTuleno-
vani saxelmwifo da erTi dedaena (erovnuli ena) gvaqvs1.
amaves amtkicebs Tanamedrove lingvisturi qarTvelolo-
"qarTuli ena,
giac, istoriografiac da eTnologiac2.
rogorc qarTvelTa dedaena,
qarTvelTa erovnulobis safuZvelia". 1
ix., qarTlis cxovreba, Tb., 1955; mitropoliti anania jafariZe, qar-
Tuli samociqulo eklesiis istoria, I-IV t. Tb., 1976-2003; mitropo-
liti anania jafariZe: "Cvenma winaprebma icodnen, romelia saerTo-
҉ saliteraturo ena da romelia adgilobrivi dialeqti", "saqarTvelos
respublika", 3 Tebervali, 2007 w. (№ 5622); b. diasamiZe, qristianoba
dasavleT saqarTveloSi, baTumi, 2001 da sxv.
2
samecniero literaturis mimoxilvisaTvis ix.: t. futkaraZe,
"...biurokratiam es metad iwyina da qarTvelebi, nawili I, qristianobamdeli epoqa, quTaisi, 2005; T.
gvancelaZe, enisa da dialeqtis sakiTxi qarTvelologiaSi, Tb., 2006; m.
administracias aakrZalvina am saganze wera..." naWyebia, saqarTvelos eTnolingvisturi terminebi, Tb., 2006; r.
Serozia, qarTveluri saliteraturo enisa da sulxan-sabas“"sityvis
konis” zogi sakiTxisaTvis, qarTveluri memkvidreoba, XI, quTaisi, 2007; m.
iakob gogebaSvili tabiZe, saxelmwifo enis mdgomareoba, rogorc saxelmwifos siZliere-
sisustis erT-erTi maxasiaTebeli, saqarTvelos ganaTlebisa da
mecnierebis saministrosa da SoTa rusTavelis saxelmwifo universite-
tis samecniero konferencia Temaze: “saqarTvelo da msoflio, baTumi,
2008, 14-15 noemberi; r. TofCiSvili, qarTvelTa eTnogenezisa da
eTnikuri istoriis problemebi, Tb., 2008; r. gujejiani, qarTvel
mTielTa mentalobis istoriidan, Tb., 2008, gv. 191-197; T. beraZe,
qarTuli identobis ZiriTadi etapebi, eTnologiuri krebuli, Tb., 2008,
gv. 3-9; r. TofCiSvili, q. xuciSvili, r.gujejiani, Teoriuli
eTnologia, Tb., 2009: T. beraZe, b. xorava, qarTuli saliteraturi ena
da qarTuli kultura - saqarTvelos yvela eTnografiuli mxaris Semoq-
medebis nayofi, qarTveluri memkvidreoba, 2009, quTaisi, 2009, gv. 19-29.
ix., agreTve, saerTaSoriso samecniero konferenciis "quTaisuri
saubrebi XII" masalebi (simpoziumi mieZRvna saqarTveloSi mociqulTa Se-
mobrZanebasa da qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebas), 13-14
noemberi, 2009 w.
4 5
saqarTveloSi ruseTis imperiis damkvidrebis Semdeg metyvelebebia da ara eTnikuri umciresobebis enebi sa-
imperiis mesveurni Seecadnen, daemkvidrebinaT mosazreba, qarTveloSi.
rom saqarTvelo TiTqmis arasodes yofila erTiani, xolo samwuxarod, ukve evrokavSiris eqspertebic uSveben
qarTvelTa sxvadasxva "eTnosi" 3000 welze metia sam-oTx Secdomas da acxadeben, rom qarTuli, megruli, lazuri da
gansxvavebul enaze laparakobs. mag., dResac moskovis sax- svanuri damoukidebeli eTnosebis Tu subeTnosebis enebia;
elmwifo universitetis cnobili specialisti, prof. iuri maTi azriT, am "enebis" arseboba dasturia qarTveli eris
koriakovi "msoflios enaTa reestriT" cdilobs daarwmu- arakonsolidirebulobisa; mag., evrokavSiris mier Seqmnili
nos mTeli msoflio, rom damoukidebeli eTnosebia (EG): saerTaSoriso sagamoZiebo komisiis daskvnis mixedviT
megreli, lazi, qarTveli, baleli (zemo svani) da qvemo svani, (Tavmjdomare, Sveicarieli diplomati heidi taliavini),
xolo damoukidebeli enebia: megruli, lazuri, qarTuli, TiTqosda, qarTveli naciis arakonsolidirebulobas sxva
zemosvanuri (baluri ena) da qvemosvanuri. mizezebTan erTad ganapirobebs qarTulisgan gansxvavebuli
Tanamedrove sainformacio qselSic ZiriTadad sabWo- megruli, lazuri da svanuri "enebis" arseboba5.
Ta kvalifikaciebia gavrcelebuli; mag., msoflios virtua-
5
luri istoriis vebgverdze, aziis ganyofilebaSi saqarTve- http://www.ceiig.ch/Report.html (tomi, II, gv. 2). History of an Ambivalent Re-
lationship: "Georgian national identity claims historical origins dating as far back as
los Sesaxeb devs P.J. Hillery-is ruka, romlis mixedviTac sa- the establishment of an autocephalous Georgian church in the 4th century and the
qarTveloSi araqarTvelebis - eTnikuri umciresobis - ene- emergence of the Georgian language with its own alphabet in the 5th century. Never-
theless, for centuries Georgia was divided into diverse local sub-ethnic entities, each
bia: 1. CeCnuri; 2. wova-TuSuri; 3. xunZaxuri; 4. uduri; 5. with its own characteristic traditions, manners, dialects and, in the case of the Mingre-
azerbaijanuli; 6. somxuri; 7. lazuri anu Wanuri; 8. megru- lians, Lazs and Svans, with separate languages similar to Georgian. The process of
li; 9. afxazuri; 10. svanuri; 11. osuri3. ethnic consolidation and nation-making had not been completed (A standard work
on this process is: Ronald Grigor Suny, The Making of the Georgian Nation,
amgvari kvalifikaciebis kvalad, ucxoel Tu qarTvel Bloomington/Indianapolis, 1994). Earlier Georgian history culminated in the united
specialistTa erTi nawili Tvlis, rom, evrosabWos reko- Georgian Kingdom of the 11 th to 13th centuries, when Georgia was a regional
mendaciebis mixedviT, umciresobis an regionuli enis power in the Caucasus. In ensuing periods it split up into several political entities such
as the kingdom of Kartli and Kakheti in the east and the kingdom of Imereti and prin-
statusi unda mieniWos saqarTveloSi arsebul 12 enas: ru- cipalities like Samegrelo and Svaneti in the west. Georgia weakened after repeated at-
suls, somxurs, azerbaijanuls... megruls, svanurs. tacks by foreign powers like the Mongols and Timurides. From the 16th century on-
ward, Ottoman Turkey and Safavid Iran began to subjugate western and eastern re-
Sdr., "evropuli qartia" miznad isaxavs avtoqToni gions of Georgia respectively". Targmani:
eTnikuri umciresobis dedaenis dacvas4. kidev erTxel istoria da ambivalenturi urTierToba: istoriulad, qarTuli erov-
nuli identoba Tavis warmoSobas me-4 saukuneSi qarTuli avtokefaluri
SevniSnav: megruli, lazuri da svanuri qarTvelTa saSinao eklesiis Camoyalibebas da me-5 saukuneSi qarTuli enis gamoCenas da anba-
nis Seqmnas ukavSirebs. Tumca, saqarTvelo saukuneebis manZilze sxvadasx-
va adgilobriv sub-eTnikur erTeulebad iyo dayofili, romelTagan Ti-
3
http://vlib.iue.it/history/asia/georgia.html. Toeuls hqonda Tavisi sakuTari tradiciebi, zne-Cveulebebi, dialeqtebi
4
sakiTxis istoriisaTvis ix., t. futkaraZe, "evropuli qartia regionuli da, megrelebis, lazebis da svanebis SemTxvevaSi ki - sxva enebi, romlebic
an umciresobis enebis Sesaxeb" da saqarTveloSi enobrivi politikis hgavs qarTuls. eTnikuri konsolidaciis da erad Camoyalibebis procesi
dagegmvis sakiTxi, kavkasiologiuri seria, V, Tb., 2009 ar iqna dasrulebuli (A standard work on this process is: Ronald Grigor Suny,
http://www.scribd.com/doc/12621676/T-Putkaradze-European-Charter-for- The Making of the Georgian Nation, Bloomington/Indianapolis, 1994; sainteresoa:
Regional-or-Minority-Languages-and-An-Issue-of-Plannig-Linguistic-Policy-in-Georgia am avtoris Zveli gvaria mirzoiani). saqarTvelos adreulma istoriam
6 7
sinamdvileSi qarTuli ena megrelisa Tu svanisTvisac b. jorbenaZe (1889, gv. 118-119): enebad da dialeqtebad diferen-
istoriuli dedaenaa (erovnuli enaa); qarTuli samwigno- ciaciis procesSi marTlac monawileoben politikuri da kul-
bro ena, rogorc qarTvelTa erovnuli TviTSemoqmedeba, turuli momentebi... "dialeqti, ena, enobrivi ganStoeba, enobrivi
ojaxi fardobiT terminebs warmoadgenen"..
qarTveli eris gamaerTianebeli mravalsaukunovani du-
dRes didi Sromaa saWiro, rom ruseTis imperiis mier
Rabia, xolo megrul-lazur-svanuri idiomebi zogadqar-
dezinformirebuli saerTaSoriso veli Seivsos qarTvelTa
Tuli enis - dedaenis - meoreuli saxesxvaobebi arian. Sdr.,
vinc fiqrobs, rom, mag., megrelisTvis qarTuli dedaena ar enobrivi istoriisa Tu awmyos Sesaxeb obieqturi infor-
aris, qarTvelTa am jgufs arTmevs (uucxoebs) Wyondidle- maciebiT.
bis, minCxis, merCules Tu rusTvelis mier Seqmnil did sam- vfiqrob, pirvel rigSi aucilebelia, akademiuri
wignobro kulturas. msjelobiT miiRwes konsensusi qarTvel specialistebs
qarTveluri ena-kiloebis kvalifikaciis sakiTxs aaq- Soris. swored am mizans isaxavda Cemi da Cemi kolegebis mox-
tualurebs "regionuli an umciresobis Sesaxeb evropuli senebebi, romelTa Tezisebi (vrceli masalebi) gavagzavneT
qartiis" ratifikaciis aucileblobac (ix. qvemoT). Cvens si- XXIX respublikuri samecniero sesiis organizator dawe-
namdvileSi sakiTxs arTulebs isic, rom ar arsebobs konsen- sebulebaSi - arn. Ciqobavas enaTmecnierebis institutSi;
susi im kriteriumebis Sesaxeb, romelTa mixedviT unda Tumca manamde uCveulo ambavi moxda:
aRiweros saqarTvelos enobrivi situacia. rogorc wesi, respublikuri dialeqtologiuri sesie-
bunebrivia, problemuria sakuTriv qarTveluri idi- bis maspinZeli dawesebuleba cxaddeba erTi wliT adre mas-
omebis enad Tu kilod gamijvnac, vinaidan sabWoTa imperiis pinZel qalaqSi moRvawe dialeqtologebTan SeTanxmebiT.
periodSi politizebuli debulebebi sakmaod myaradaa 2008 wels axalcixeSi 2009 wlisTvis maspinZel qalaqad ga-
nisazRvra Tbilisi (enaTmecnierebis instituti). Tumca
gamjdari sazogadoebriv cnobierebaSi. enaTmecnierebi
mimdinare wlis oqtomberSi gadawyvetileba ratomRac
Tavs ver davimSvidebT imiT, rom ena-kilod kvalifikacia sa-
Seicvala; kerZod, mas Semdeg, rac "raRac manqanebiT" m. Cux-
kuTriv lingvistikis sferos scildeba; Sdr., mag., j. laonzi:
sxvaoba axlomonaTesave enebsa da dialeqtebs Soris upiratesad uas nacvlad g. gogolaSvili gaxda enaTmecnierebis insti-
politikuri da kulturuli rigisaa, vinem sakuTriv enobrivisa; tutis "qarTveluri enebis" ganyofilebis gamge, XXIX res-
publikuri dialeqtologiuri sesiis Catareba quTaisis
kulminacias XI-XIII saukuneebSi miaRwia, roca Camoyalibda gaerTiane- akaki wereTlis saxelmwifo universitetSi daigegma ise,
buli qarTuli samefo, romelic gaxda erT-erTi wamyvani saxelmwifo rom saqmis kursSi ar viyaviT maspinZlebi - quTaisSi moRvawe
kavkasiis regionSi. Semdeg periodSi saqarTvelo ramdenime politikur
erTeulad daiyo, rogoricaa qarTl-kaxeTis samefo aRmosavleTSi, xolo enaTmecnierebi (araviTari informacia ar iyo arc qarTuli enis
dasavleTSi - imereTis samefo, samegrelos da svaneTis samTavroebi. sa- departamentSi da arc qarTveluri dialeqtologiis institut-
qarTvelo daasusta ucxo Zalebis (monRolebi, Temurlengis STamomavle-
bi...) mravalma Semosevam. me-16 saukunidan moyolebuli, osmaleTi da se-
Si); kerZod, enaTmecnierebis institutidan uSualod dau-
fianTa irani saqarTvelos dasavleT da aRmosavleT regionebs gamudme- kavSirdnen Cveni universitetis reqtorats. bunebrivia,
biT awiokebdnen... reqtorats CvenTvis gverdi ar auvlia da es ambavi am gziT
kritikisaTvis ix.: http://www.scribd.com/doc/21919401/T-Putkaradze-Taliavni-
Komisiis-Daskvnis-Kidev-Erti-Rusuli-Pasaji; gavigeT.
http://pirweli.com.ge/index.php?option=com_content&task=view&id=36778&Itemid=1.
8 9
6
zrdilobis gamo maspinZlobaze uari mainc ar vTqviT gadawyvetilebaSi . Cveni moxsenebebis dablokva CemTan pi-
da winaswari molaparakebis Semdeg, arn. Ciqobavas enaTmec- rad saubarSi gaioca da gaaprotesta prof. Tedo uTur-
nierebis institutis (rogorc organizatori dawesebule- gaiZem; man aseve miTxra, rom Tavadac dialeqtTa gandase-
bis) direqtoris moadgilesTan - q-n maia manjgalaZesTan bis Temaze unda isaubros quTaisSi...
arcTu sasiamovno saubrisa da, bolos mainc, SeTanxmebis CvenTvis erTi ram didi xania aSkaraa: zogs akademiur
Semdeg gavagzavneT Cveni moxsenebebis masalebi (vrceli Te- velSi saTqmeli araferi aqvs da nacad destruqciul gzas
zisebi). irCevs. gTavazobT e.w. "sakoordinacio sabWos" anonimur depe-
ratomRac am moxsenebebis "bedis" ganmsazRvrelad mog- Sa-werils, romelic ase gamoiyureba:
vevlina anonimuri "respublikuri dialeqtologiuri sa- От кого:დიალექტოლოგიური საბჭო
koordinacio sabWo", romelmac "dabloka" awsu qarTveluri Кому:manana-mikadze@rambler.ru
dialeqtologiis samecniero-kvleviTi institutis mec- Дата:Wed, 18 Nov 2009 07:42:16 +0400
Тема:რესპუბლიკური დიალექტოლოგიური საკოორდინაციო საბჭო
nier-TanamSromlebis (Cemi da ori Cemi Tanamoazris - e. da-
dianisa da l. xaWapuriZis) moxsenebebi da "Setyobineba" q-n ქალბატონო მანანა, რესპუბლიკური დიალექტოლოგიური
manana miqaZes gaugzavna (wesiT, "anonims" dialeqtologiis in- სამეცნიერო სესიების საკოორდინაციო საბჭომ იმსჯელა და
stitutis TanamSromlebis Sesaxeb informacia ar unda gaegzavna გადაწყვიტა, რომ მომავალში ამგვარ ფორუმებზე აღარ ჩართოს ენა–
q-ni m. miqaZisTvis, romelic ar aris arc akaki wereTlis saxelmwi- კილოების კლასიფიკაციასთან დაკავშირებული თემატიკა, როგორც
fo universitetis reqtori, arc qarTveluri dialeqtologiis უსაგნო პოლემიკისა და არცთუ იშვიათად პოლიტიკურ ვნებათა
samecniero-kvleviTis institutis direqtori da arc dialeq-
მაპროვოცირებელი საკითხი.
tologi).
ამ მოსაზრებით კონფერენციაში მონაწილეობაზე უარი ეთქვა
me vesaubre dRes moRvawe dialeqtologebs - Tbili-
sel, axalcixel, gorel, baTumel kolegebs (Tedo uTur- თქვენი უნივერსიტეტის თანამშრომლებს: ბატონ ტარიელ
gaiZes, merab beriZes, marine beriZes, merab Cuxuas, SuSana ფუტკარაძეს, ქალბატონებს: ეკა დადიანსა და ლუიზა ხაჭაპურიძეს.
futkaraZes, niko oTinaSvils...); rogorc mosalodneli
iyo, maT araferi icodnen "respublikuri dialeqtologi-
6
uri sakoordinacio sabWos" "gadawyvetilebis", metic, yvelas (saqmians Tu axirebuls) aqvs ufleba, Tavisi azri iqonios, magram
g. gogolaSvili yovelgvar zRvars gadascda: ix., misi erTi da imave
funqcionirebis Sesaxeb. Sinaarsis "statiebi": "saenaTmecniero ZiebanSi" (XI, Tb., 2004, gv. 3-8);
bunebrivia, SeTanxmebis darRvevis mizezi vkiTxe q-n "qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebSi" (IX, Tb., 2005 gv. 126-136);
paskvilur krebulSi "qarTveluri enebi da dialeqtebi [erTi
maia manjgalaZes (arn.Ciqobavas enaTmecnierebis institutis "samecniero" polemikis gamo]" (Tb., 2007, gv. 97-107); arn. Ciqobavas
direqtoris moadgiles). man satelefono saubarSi miTxra, enaTmecnierebis institutis 67-e samecniero sesiis masalebSi (Tb., 2008,
gv. 32-39); gazeT "saqarTvelos respublikaSi" (#174; xuTSabaTi,
rom arn. Ciqobavas enaTmecnierebis institutis direq-
03.09.09.)... aqamde saWirod ar vTvlidiT, gvepasuxa mecnierulad
cias monawileoba ar miuRia gogolaSvili-arabulis am uintereso misi publikaciebisTvis. axla ki, roca enaTmecnierebis
institutis saxeliT daiwyo seriozuli zianis momtani moqmedeba,
gadavwyvite, mis zog mosazrebasTan sinqronSi (vimedovnebT,
ukanasknelad) warmovaCino Cveni pozicia: ar minda, vinme kidev
dabrkoldes g.gogolSvilis mizanmimarTuli dezinformaciebis gamo.
10 11
ვიმედოვნებთ, რომ, თუ ვინმეს ჯერ კიდევ დარჩა ამ კუთხით 27.11.09.
გამოსათქმელი თვალსაზრისი, ამას სხვა ფორმითაც მოახერხებს. XXIX respublikuri dialeqtologiuri samecniero sesia.
რესპუბლიკური დიალექტოლოგიური
საკოორდინაციო საბჭო. tariel futkaraZe
qvemoT warmogidgenT XXIX respublikuri samecniero
qarTveluri dialeqtebis
sesiisTvis gankuTvnili Cveni moxsenebebis (romelTa masa-
klasifikaciis kriteriumebisaTvis
lebi gavugzavneT arn.Ciqobavas institutis direqcias)7
vrcel variantebs (piradad me vapirebdi, konsensusis au- moxsenebis Sesavali nawili. dRevandeli dRe namdvilad
sainteresoa: dRes Cven gvaqvs SesaZlebloba, konsensuss mivaR-
cileblobis Sesaxeb msjelobiT damewyo moxseneba). wioT qarTveluri enobrivi erTeulebis (idiomebis) kvalifi-
kaciis Sesaxeb; Sesabamisad, jer mokled Sevexebi sakiTxis aqtua-
lobas.
vfiqrobT, mkiTxveli Tavad gaerkveva, Tu ramdenad aq- moxsenebis ZiriTadi nawili.
tualuria "ena-kiloebis klasifikaciasTan dakavSire- terminologiuri problemebi, mizanmimarTuli
gayalbeba Tu mcdari kvalifikaciebi?
buli" problematika Tanamedrove qarTvelologiisTvis,
terminebi: eTnosi, eri, erovneba; erovnuli ena, dedae-
aseve, saqarTvelos enobrivi situaciis aRwerisa da enobri- na, dialeqti... polisemanturia, amitom gaugebrobis Tavi-
vi politikis dagegmvisaTvis; gaerkveva aseve, mavanTa arale- dan asacileblad, winaswarve ganvmartavT qvemoT gamoyene-
bul ZiriTad terminebs.
gitimuri ( "sabWo"uri), iakob gogebaSvils Tu davesesxe-
Tanamedrove msoflioSi termini erovneba (national)
biT, "biurokratiuli" gadawyvetilebebis motivSic. orgvarad gaiazreba:
t. futkaraZe erovneba - erad Camoyalibebuli civilizebuli eTnosi;
Sdr., tomi - veluri eTnosi.
20.11.09-23.11.09 erovneba - erTi saxelmwifos moqalaqeTa erToblioba.
erovnebis cnebis orgvari gaazrebis Sesabamisad,
orgvarad ganimarteba erovnuli enac (national language);
kerZod: 1. tradiciulad, terminebi: erovnuli ena
(/eTnikuri ena) da dedaena paralelurad gamoiyeneba;
Sdr.: humboltis azriT, "dedaena aris eris sasicocxlo
energia". ilias, vaJas, iakobis da sxva did moazrovneTa
msgavsad, enis rols analogiurad afasebda arn. Ciqobavac:
"ena eris mTavari niSania"8; Sdr., arn Ciqobava, 1952, gv.
7
aqve vbeWdavT "qarTuli enis istoriis" redaqtoris werils sa-
qarTvelos universitetebis profesor-maswavleblebisadmi.
8
qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, 1984, gv. 37.
12 13
113-118: "yvela erovnuli ena imave dros saliteraturo mqoneblobiT ganisazRvreba. Sdr., amave avtoris azriT
enac aris". (1989, gv. 16): "dialeqti aris saerTo erovnuli enis
qarTveli erisa da qarTuli enis mimarTeba mkafiod nairsaxeoba da ara damoukidebeli sistema. xazgasasmelia:
Camoayaliba cnobilma enaTmecnierma guram ramiSvilma erovnuli da ara saliteraturo enis nairsaxeoba, radgan
(2000, gv. 6-7): "qarTuli ena, rogorc qarTvelTa dedaena, saliteraturo ena Tavad aris erovnuli enis nairsaxeoba.
qarTvelTa erovnulobis safuZvelia". amgvari midgomis ukeT: sakuTriv am nairsaxeobaTa erToblioba warmoadgens
mixedviT, saqarTveloSi qarTvelisTvis (kaxelisTvis, erovnul enas. amitomac dialeqti swored am erTiani
svanisTvis, megrelisTvis, aWarelisTvis, mesxisTvis, erovnuli enis poziciidan unda iqnes Seswavlili".
svanisTvis, imerelisTvis...) saxelmwifo ena da erovnuli ena orive midgomis mixedviT, dedaena da eTnosi
(eTnikuri ena, dedaena) aris qarTuli; Sdr.: saqarTvelos urTierTganmsazRvreli cnebebia: aracivilizebuli
moqalaqe eTnikuri somexis saxelmwifo ena aris qarTuli, eTnosis (tomis) dedaena umwerlobo enaa9; civilizebuli
xolo erovnuli/eTnikuri ena, anu dedaena aris somxuri. (mravalsaukunovani samwignobro da saxelmwifoebrivi
II. Tanamedrove kvlevaTa erT nawilSi Tu normatiul tradiciis mqone) eTnosi eria, romlis dedaena erovnuli
dokumentebSi, mag., "regionuli an umciresobis enebis enaa. Sdr.: eTnikur jgufad ganixileba eTnosis/erovnebis
Sesaxeb evropuli qartiis" mixedviT, termini "erovnuli nawili, romelic am eTnosis gansaxlebis ZiriTadi arealis
ena" (national language) gamoiyeneba oficialuri enisa da (saxelmwifos) gareT, sxva eTnosis/erovnebis mier Seqmnil
saxelmwifo enis sinonimebad (ix., mag., 69-e ganmarteba); saxelmwifoSi cxovrobs10, Sesabamisad, misi erovnuli ena
xolo terminebi: RviZli ena, dedaena (own language-me-3 (dedaena) SeiZleba ar iyos saxelmwifo ena.
ganmart.; native language; 66-e ganmart.) aris bavSvobaSi mravalgzisaa aRniSnuli: qarTveli erisa da misi
mSoblebisgan Seswavlili ena (=eTnikuri ena). dedaenis mimarTebis Sesaxeb Zveli qarTveli mematianeebisa
warmodgenil terminTa amgvarad gaazrebis SemTxvevaSi, Tu cnobili qarTveli moRvaweebis xedva aseTia:
saqarTvelos moqalaqe qarTvelisTvis saxelmwifo ena (anu qarTuli ena aris qarTvelTa (megrelTa, svanTa,
erovnuli ena) da eTnikuri ena (dedaena) aris qarTuli. mesxTa, imerelTa, kaxelTa...) dedaena anu erovnuli ena. am
Sdr.: saqarTvelos moqalaqe eTnikuri somexisTvis enis standartuli varianti - qarTuli samwignobro ena -
erovnuli (/saxelmwifo) ena iqneba qarTuli, xolo qarTvelTa mravalsaukunovani saxelmwifosa da kulturis
eTnikuri ena (anu dedaena) - somxuri. enaa. qarTvelTa yvela sxva arastandartuli (saSinao)
qarTulenovan samecniero velSi ufro popularulia metyveleba aris dedaenis meoreuli lokaluri
pirveli midgoma, mag., Sdr., b. jorbenaZis koncefcia (1989,
9
Sdr. iuneskos kvalifikacia: http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-
gv.170): ena erovnuli TviTSegnebis upirvelesi
URL_ID=28301&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html:
gamovlinebaa. amitom savsebiT kanonzomieria eris eTnosis umwerlobo ena - idiomi, romelic ar aris standartuli
upirveles niSnad enis miCneva, radgan nebismieri eris (normalizebuli) da ar gamoiyeneba oficialur enad profesiuli
Semoqmedebis processa Tu saqmiswarmoebaSi (es eTnosi am mizniT moixmars
erTianoba, konsolidacia ZiriTadad swored erTiani enis sxva sazogadoebis mier Seqmnil samwignobro enas).
10
mag., qarTvelebi TurqeTSi.
14 15
saxesxvaobebi (enakavebi, Temuri kiloebi, kuTxuri Sualeduri donea enasa da Tqmas Soris; ix., mag., sqema: ena -
metyvelebebi, dialeqtebi...). kilouri jgufi (metyveleba/наречие) - dialeqti (kilo)
tradiciuli qarTuli xedvis ignorirebiT11 zogi - kilokavi - Tqma - idioleqti17.
dResac Tvlis, rom arsebobs ramdenime qarTveluri ena: qarTul Tu ucxour literaturaSi araerTxel
damwerlobis mqone erTi ena (qarTuli) da damwerlobis aRniSnulia, rom rTulia enis, metyvelebis, kilos,
armqone sami (Tu ori) ena (megruli, lazuri, svanuri)12. kilokavis, Tqmis kvalifikaciac da monaTesave enobriv
Sdr., avtorTa nawilis azriT, svanebs ori eTnikuri ena aqvT erTeulTa (idiomTa) klasifikaciac18; Sdr.: zogjer
(i.koriakovi), zogis azriT - svanuri svanTa umwerlobo dialeqtTa dajgufeba geografias efuZneba, zogjer
dedaenaa, xolo qarTuli - erovnuli ena; zogs ki, sulac, struqturul maxasiaTeblebs (mocemuli dialeqtis
svanuri tomobriv enad miaCnia13. leqsikas, fonologias, morfologias, sintaqss).
enis lingvisturi ganmartebis mixedviT ("ena aris specialistebi xSirad ver Tanxmdebian,
bgeriT niSanTa sistema") SeuZlebelia idiomisTvis enis klasifikaciisas romel kriteriums unda mieniWos
Tu kilos statusis miniWeba. enis funqciebic14 arafriT
gansxvavdeba kilos funqciebisgan15.
qvemoT, msjelobis procesSi Cven veyrdnobiT другим Диалект Мелкие Диалект объединяются в более крупные. Самые
dialeqtis Semdeg ganmartebas: большие могут называться наречиями, меньшие — говорами. Территориальные
Диалект обладают различиями в звуковом строе, грамматике,
dialeqti - erovnuli (eTnosis) enis saxesxvaobaa; словообразовании, лексике. Эти различия могут быть небольшими, так что
erTi enis dialeqtebs Soris gagebineba SeiZleba iyos da говорящие на разных Диалект данного языка могут понимать друг друга
SeiZleba ar iyos16. Sdr., miCneulia, rom dialeqti erT-erTi (например, Диалект славянских языков); Диалект других языков могут так
сильно отличаться друг от друга, что общение между говорящими затруднено
или невозможно (например, Диалект немецкого или китайского языков);
17
samecniero literaturis mimoxilvisaTvis ix.: t. futkaraZe, 2005;
11
da sabWoTa periodSi damkvidrebuli politizebuli da T.gvancelaZe, 2006; t. futkaraZe, 2008; Sdr.: internetSi ganTavsebuli
dausabuTebeli Tvalsazrisis inerciiT. masalis erTi nawili:
12
ix., mag., qarTuli ena (enciklopedia), Tb., 2008. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B
13 D%D1%8B%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B9_%D0%BA%D0%BE%
amgvari midgoma eTnikur qarTvelTa erT nawils (svanebs, aseve:
D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%83%D1%83%D0%BC
megrelebs, lazebs) ganixilavs, mag., saqarTvelos moqalaqe eTnikuri : термину диалект присвоен
somxebis msgavsad, an maT Tvlis werilobiTi kulturis armqone, таксономический статус на шкале с четырьмя уровнями близости:
ukulturo adamianTa erTobad. язык — наречие — диалект — говор. Язык или диалект: Диале́ кт (греч.
14
samyaros "xedva-aRqma"; movlenisa Tu faqtis determinireba διάλεκτος — «наречие» от греч. διαλέγομαι «говорить, изъясняться») —
saxeldebiT; azris formireba da gamoxatva; komunikacia, informaciis разновидность языка, которая употребляется в качестве средства общения
gadacema, azris gacvla-gamocvla, informaciis Senaxva...
15
лицами, связанными между собой одной территорией. Диалект является
Sdr., mag.: "adamianis ena SeiZleba daxasiaTdes rogorc pirobiT полноценной системой речевого общения (устной или знаковой, но не
bgeriT niSanTa sistema, romelic gamoiyeneba adamianTa sazogadoebaSi обязательно письменной) со своими собственными словарём и грамматикой. Не
azris gamoxatvisa da komunikaciis, informaciisa da azrTa gacvla- существует единого понимания и соответственно единых критериев для
gamocvlis saSualebad (T. gamyreliZe... 2003, gv. 23-26). разграничения языка и диалекта, поэтому говоря, что данный идиом является
16
Sdr.: http://bse.sci-lib.com/article027018.html: Диалект (от греч. diálektos — языком или диалектом, необходимо оговаривать что имеется в виду под тем или
разговор, говор, наречие), разновидность данного языка, употребляемая в иным термином... Идиом может считаться диалектом, например, в случае, если:
качестве средства общения с лицами, связанными тесной территориальной, {1} он не является стандартизованным литературным языком; {2} его носители
социальной или профессиональной общностью. Территориальный Диалект не имеют собственного государства или автономного образования; {3} он не
всегда представляет собой часть целого другого Диалект данного языка, часть является престижной формой общения...
самого этого языка, поэтому он всегда противопоставлен другому Диалект или
18
msjelobisaTvis ix.: T.gvancelaZe, 2006;
16 17
upiratesoba (qarTulis Sesaxeb msjeloba ix., qvemoT) 19. (da im adgilebsac, sadac deportirebuli Tu muhajiri
ufro rTuli da principulia umwignobro enisa da kilos qarTveloba cxovrobs).
(zepiri metyvelebis) gamijvna: ar arsebobs mocemuli Sdr.: sabWoTa periodSi qarTveluri enobrivi samyaro
samwignobro enis monaTesave umwerlobo enisa da kilos 3-4 monaTesave enad kvalificirda da qarTuli enis
gasamijni myari lingvisturi kriteriumi. rogorc wesi, es gavrcelebis areali lixis qediT Tu cxeniswyliT
problema wydeba mocemuli sazogadoebis TviTaRqmis Semoifargla; mag., aseTia cnobili rusi mecnieris iuri
(identobis, TviTidentifikaciis) da samwignobro koriakovisa da germaniis moqalaqis, ivane javaxiSvilis
tradiciis gaTvaliswinebiT. saxelmwifo universitetis sapatio profesoris i. gipertis
Cveni istoriuli sinamdvile aseTia: rukebi; kerZod, i. koriakovis mixedviT (http://linguarium.iling-
yvela kuTxis qarTvelis istoriuli Semoqmedebaa
ran.ru/maps/14-kartv.gif), erTiani qarTveluri enobrivi
arsebuli qarTveluri samwignobro kultura. qarTuli
samyaro dayofilia xuT cocxal da erT mkvdar enad;
samwignobro enis istoria TvalnaTliv aCvenebs, rom, sxva
Sesabamisad, Tanamedrove qarTveli eri (civilizebuli
qarTvelTa msgavsad, megrel-lazebica da svanebic, mravali
eTnosi) warmodgenilia 5 xalxad (kulturul da
saukunea qarTuli eniT qmnian msoflioSi erT-erT uZveles
ukulturo eTnosebad); kerZod:
werilobiT kulturas; rogorc enobrivi sistema,
moskoveli kolegis azriT, damoukidebeli enebia:
Tanamedrove qarTuli ena saerToqarTveluri enis
megruli, lazuri, qarTuli, zemosvanuri (baluri ena) da
uSualo gagrZelebaa; saqarTvelos sxvadasxva kuTxSi mis
paralelurad funqcionirebs qarTvelTa saSinao idiomebi, qvemosvanuri, xolo damoukidebeli eTnikuri jgufebia (EG):
megreli, lazi, qarTveli, baleli (zemo svani) da qvemo svani:
romlebic qarTulTan (/qarTvelurTan) mimarTebiT
meoreuli qvesistemebi arian; Sesabamisad, lingvisturi
rukebis Sedgenisas qarTuli enis areali unda moicavdes im
teritorias, sadac qarTveli eri avtoqToni mosaxleobaa

19
mag., boSuri kiloebis klasifikaciisaTvis ix.:
http://romani.humanities.manchester.ac.uk/files/12_dialect_intro.shtml: One must first select
the criteria on which a classification is to be based. Sometimes dialect classification is
based strictly on geography, sometimes it is based strictly on the structural features –
lexicon, phonology, morphology – of the dialects. In the latter case, it is necessary to
select those features that are of global relevance and that can be used as a reference
grid to compare the different dialects and to determine the relationships among them.
Scholars often disagree on which features should be given greater attention as a basis
for a classification. As a result, is not unusual to find different classification models.
There is also an objective difficulty: Some dialects may share 'typical' features with
two distinct dialect branches. Such transitional dialects are part of any linguistic
landscape. It is therefore almost impossible to postulate clear-cut divisions between
Sdr., i. giperti:
dialect groups or 'branches'...
18 19
http://titus.uni-frankfurt.de/didact/karten/kauk/kaukasm.htm: ratificireba, maT Soris, "regionuli an umciresobis
enebis Sesaxeb evropuli qartia".
SegaxsenebT, rom am qartiis mizania mocemul
saxelmwifoSi mcxovrebi istoriuli (avtoqToni) eTnosis
dedaenis dacva, rac pirvel rigSi gulisxmobs avtoqToni
eTnikuri umciresobis enaze universitetisa Tu saSualo
skolis gaxsnas da saqmiswarmoebis dawyebas.
mas Semdeg 10 weli gavida, magram, aRebuli
valdebulebis miuxedavad, saqarTveloSi ver moxerxda am
"qartiis" ratificireba erTi arsebiTi mizezis gamo:
dRemde ver Camoyalibda is kriteriumebi, romelTa
safuZvelze unda moxdes saqarTvelos enobrivi situaciis
aRwera: qarTvelurenovani Tu sxvaenovani eTnosebis
dedaenisa Tu kiloebis kvalifikacia.
1993-2003 wlebSi Seqmnili am rukis mixedviT Turme
Sesabamisad, dResac metad aqtualuria kiTxva:
qarTuli ena ar arsebobs samegreloSi, afxazeTSi, svaneTSi,
ra aris is kriteriumebi, romliTac unda kvalificirdes
cxinvalis mxareSi20, saingiloSi, lazeTsa da istoriul
qarTvelTa dedaenis, qarTveluri idiomebis da saqarTveloSi
tao-klarjeTSi. dasaxlebuli sxva eTnosebis dedaenebis statusi?
amgvari politizebuli midgomebi realobas qarTvelur sinamdvileSic ramdenime kriteriumia Se-
namdvilad ar asaxavs. moTavazebuli (bgeraTSesatyvisoba, gagebineba...), magram ma-
sabWoTa skolaSi miRebuli codnis inerciiT, 1999 Ti gaziareba da ganzogadeba SeuZlebelia21. qarTvelTa de-
wlamde mec viyenebdi termins "qarTveluri enebi", Tumca daenisa da kiloebis Sesaxeb wina Taobebis qarTvel Tu uc-
garkveul uxerxulobas vgrZnobdi cnobili gamoTqmebis xoel mecnierTa kvlevebis Sedegebis22 gaTvaliswinebiT, da-
("ena dedaa erisa", "ena - erovnebis ZiriTadi niSani"...) da saxelebul wignSi Cveni mosazreba ase Camoyalibda:
bevri sxva upasuxo kiTxvis gamo. rogorc samecniero
problema "qarTvelur idiomTa kvalifikacia" CvenTvis 21
msjelobisaTvis ix.: t. futkaraZe, 2005, gv. 33-78.
aqtualuri gaxda 1999 wlis aprilSi, rodesac saqarTvelo 22
wina Taobis mecnierebma (anton kaTalikosma, m. brosem, dimitri
gaxda evrosabWos wevri da Cvenma qveyanam aiRo yifianma, m. janaSvilma, n. marma. iv. javaxiSvilma. s. xundaZem, p. Waraiam, a.
SaniZem, arn. Ciqobavam, g. axvledianma, v. Tofuriam, q. lomTaTiZem, m.
valdebuleba, erTi wlis vadaSi moexdina evrokonvenciebis qaldanma, g. ramiSvilma, g. maWavarianma, T. gamyreliZem, t. gudavam, b.
foCxuam, T. SaraZeniZem, a. daviTianma, i. imnaiSvilma, b. jorbenaZem, k.
daneliam, h. fenrixma, z. sarjvelaZem...) didi Rvawli gaswies. miuxedavad
sabWoTa reJimis antiqarTuli arsisa da daundoblobisa, maT saocari
moculobis samuSaoebi Caatares qarTuli samwignobro kulturisa da
20
saintereso "damTxvevaa": 2008 wlis agvistos omiT, cxinvalis mxareSi qarTveluri enobrivi samyaros kvlevis TvalsazrisiT. dRes CvenTvis rom
rusebma ganaxorcieles qarTvelTa genocidi da am ZirZvel qarTul gaiolebulia kvlevac da Tavisufali msjelobac, swored maTi didi
mxareSi marTlac "waSales" qarTuli ena (imedi gvaqvs, droebiT). Rvawlis Sedegia.
20 21
qarTvelTa erovnuli ena (istoriuli dedaena) - variants. winaswarve aRvniSnavT, rom dialeqturi jgufebis
qarTuli ena - saerToqarTvelurTan maqsimalurad axlos konfiguraciac da raodenobac icvleba SemoTavazebuli
myofi enaa, romelic, rogorc enobrivi sistema, moicavs kriteriumis Tu izoglisis xasiaTis Sesabamisad.
yvela qarTvelur nairsaxeobas. qarTvelTa dedaena 1. 1920 wels akad. a. SaniZe saklasifikaciod iRebs
realizebulia erTi samwignobro eniT da aTeulobiT meore subieqturi da mesame obieqturi piris prefiqsebis
kuTxuri saxesxvaobiT - dialeqtiT (qvesistemiT). ganawilebis wess (1920, 144) da qarTuli enis kiloTa or
qarTvelTa dedaenis standartuli varianti - qarTuli ZiriTad jgufs gamohyofs:
samwignobro ena - aris saqarTvelos saxelmwifo ena. iqve, a. aRmosavluri: qarTluri, kaxuri, qiziyuri, fSauri, mTi-
qarTveluri kiloebi orgvarad davajgufeT: ulur-gudamayruli, xevsuruli, moxeuri, TuSuri;
b. dasavluri: imeruli (zemo da qvemo), guruli, raWuli.
I. sisina da SiSina kiloebi:
sando masalis arqonis gamo 1920 wels sxva qarTuli kiloe-
A jgufi: sisina kiloebi: qarTluri, kaxuri, imeruli, leCxumuri, raWu- bi ver moxvda CamonaTvalSi.
li, guruli, aWaruli, maWaxluri, livanuri, imerxeuli, taouri, guru- 2. 1935 wels, sxvadasxva enobrivi monacemebis mixedviT,
li, mTiulur-gudamayruli, moxeuri, xevsuruli, fSauri, TuSuri, he-
ruli, fereidnuli...
akad. S. ZiZigurma qarTuli enis dialeqtTa xuTi jgufi
B jgufi: SiSina kiloebi: zanuri (megruli, lazuri); svanuri (balsze- gamohyo (1935):
mouri, balsqvemouri, laSxuri, lentexuri, Coluruli). a. ingilouri, fereidnuli; b. TuSuri, fSauri,
II. centraluri, ganapira da saqarTvelos sazRvrebs xevsuruli, moxeuri, mTiuluri, mTaraWuli; g. kaxuri,
gareT arsebuli kiloebi (ix. qvemoT)23. qarTluri, mesxuri; d. zemoimeruli, qvemoraWuli,
qvemoimeruli; e. guruli, aWaruli, imerxeuli.
qarTvelur kiloTa gansxvavebuli klasifikaciebi. dasaxelebul naSromSi sustadaa argumentirebuli
jer mokled mimovixilavT e.w. sisina kiloebis im sak- zemoimerulisa da qvemoimerulis or damoukidebel
lasifikacio kriteriumebsa Tu izoglosebs, romlebic dialeqtad warmodgena. samagierod, akad. S. ZiZiguris
SemoTavazebulia cnobili specialistebis mier; Semdeg ki SromebSi naTladaa dasabuTebuli mTaraWulis calke
warmovadgenT qarTveluri kiloebis gandasebis kidev or kilod gamoyofis aucilebloba.
vfiqrob, terminologiurad garkveul uxerxulobas
23
qmnis zemo raWis metyvelebis miCneva baris raWulad, Tumca
vrclad ix., t. futkaraZe, 2005. sakiTxisadmi Cveneuli midgoma da
warmodgenili kvalifikaciebi miuRebeli aRmoCnda pirTa erTi garkveuli pirobiTobiT mainc gasaziarebelia amgvari
jgufisaTvis (g.gogolaSvili, m.ZaZamia...), romelTac dro ar daiSures kvalifikacia.
Cveneuli midgomis "kritikisaTvis"; mag., g. gogolaSvilma xuTi wlis
manZilze xuTjer dabeWda erTi da igive teqsti; mas Tu marTla 3. S. ZiZiguri 1975 (gv. 139) wels e.w. geografiuli
ainteresebs kiloTa gandasebis ukeTesi kriteriumis moZebna, vin uSlis (teritoriuli) kriteriumis mixedviT dialeqtTa sam
xels? am "ucnauri", CaJinebuli gadakidebis sanacvlod dro dauTmos
ukeTesi kriteriumis Ziebas. dainteresebul pirs SeuZlia, naxos am jgufs gamoyofs:
mcirericxovani jgufis uargumento, mecnieruli da akademiuri
oponirebisgan Sors mdgari masala da Tavad gaakeTos daskvna, Tu vis ra
aqvs dasaxuli miznad.

22 23
a. aRmosavluri kiloebi [qarTluri, kaxur-qiziyuri, b. mTis kiloebi: xevsuruli, TuSuri, fSauri, mTiuluri
ingilouri, xevsuruli, fSauri, TuSuri, mTiulur- (gudamayruliTurT), moxeuri, raWuli. mTisa da nawilo-
gudamayruli, fereidnuli]; briv baris kiloebs ukavSirdeba mozdokisa da yizlaris
b. dasavluri kiloebi [raWuli, leCxumuri, imeruli, guruli]; qarTvelTa metyveleba (arn. Ciqobava, 1965, gv. 5-6).
g. samxruli kiloebi [mesxur-javaxuri, aWaruli, imerxeuli]. aq kiTxva isev raWulTan mimarTebiT Cndeba:
4. 1957 wels a. SaniZe saklasifikacio kriteriumad ramdenad logikuria baris raWulis Setana mTis ki-
iRebs enobriv-teritoriul princips da dialeqtTa loebSi? Sdr., mTis aWaruli aq moiazreba baris kiloebSi.
gansxvavebul klasifikacias gvTavazobs; kerZod, gamoyofs 6. e.w. eTnografiuli TvalsazrisiT - saqarTvelos
eqvs dialeqtur jgufs: kuTxeebis mixedviT (oRond, samegrelos, lazeTisa da
a. fxouri: xevsuruli, moxeuri, TuSuri (maT Semonaxuli svaneTis gamotovebiT) warmoadgenen qarTvelTa kiloebs i.
aqvT mravali arqauli movlena); gigineiSvili, v. Tofuria da i. qavTaraZe; isini qarTuli
b. mTiuluri, fSauri (orives bevri saerTo aqvs fxour enis Semdeg kiloebs asaxeleben: xevsuruli, moxeuri,
dialeqtebTan: mTiulurs - moxeurTan, fSaurs- mTiuluri, gudamayruli, TuSuri, fSauri, Tianuri,
xevsurulTan); am jgufis dialeqtebTan zogierT msgavsebas yizlar-mozdokuri, kaxuri, ingilouri, fereidnuli,
avlens zemoraWuli; qarTluri, javaxuri, mesxuri, imerxeuli, aWaruli, guruli,
g. qarTluri, mesxuri, javaxuri; kaxuri, qiziyuri; imeruli, leCxumuri, raWuli (sul 20 dialeqturi
d. dasavluri jgufi: imeruli (zemo-, Sua- da erTeuli).
qvemoimeruli), guruli da raWuli; "qarTuli dialeqtologiis" (1961) avtorebis (aseve,
e. samxreT-dasavluri jgufi: aWaruli da imerxeuli; g. nebieriZis mier; ix. qvemoT) ramdenadaa argumentirebuli
v. ingilouri (a. SaniZe, 1957, gv. 828-832). Tianurisa da fSauris CaTvla sxvadasxva dialeqtebad?
am kvalifikaciaSi dausabuTebelia fSauris gatana 7. xmovanTkompleqsTa cvlilebis xasiaTis mixedviT g.
fxouri kiloebis gareT (Sdr., fxovi fSavsac moiazrebs; nebieriZe qarTuli enis dialeqtTa 6 tips gamoyofs:
mag., Suafxo fSavuri sofelia!). Tumca, sxva naSromSi a. Sa- a. Zveli qarTuli, gloluri, mTaraWuli; b. qarTuli
niZes fxour kiloebSi Seaqvs fSauric (b. jorbenaZe, 1989, gv. saliteraturo ena, qarTluri, kaxuri, qiziyuri, Tianuri,
34). zemoaWaruli; g. xevsuruli, moxeuri, mTiuluri,
5. isev geografiuli kriteriumis, oRond mTisa da ba- gudamayruli, fSauri, ingilouri, fereidnuli; d. zemo da
ris mixedviT ajgufebs qarTul kiloebs akad. arn. Ciqobava; Suaimeruli, leCxumuri, qvemoraWuli da imerxeuli; e.
dajgufebisas is iTvaliswinebs enobriv faqtorebsac da mis qvemo imeruli da TuSuri; v. guruli da aWaruli (g.
mier qarTulad miCneuli kiloebis Semdeg konfiguracias nebieriZe, 1965, gv. 21).
gvTavazobs: xmovanTa transformaciis (xmovanTa regresuli
a. baris kiloebi: qarTluri (mesxur-javaxuriTurT), kaxuri asimilaciis) mixedviT o. kaxaZem (1981, gv. 38) qarTuli enis
(qiziyuriTa da ingilouriT), imeruli (leCxumuriT), gu- kiloTa 3 jgufi warmoadgina:
ruli, aWaruli, imerxevuri, fereidnuli;
24 25
a. gloluri, TuSuri, Rebur-Wioruli, xevsuruli, dialeqtebi: guruli, aWaruli, imerxeuli (b. jorbenaZe,
fSauri, yizlar-mozdokuri, Tianuri, mTiulur- 1989, gv. 216-218)25. mogvianebiT, am msjelobis safuZvelze
gudamayruli, ingilouri, fereidnuli, mesxur-javaxuri, dasaxelebul kiloebs g. gogolaSvili qarTuli enis
imerxeuli (am dialeqtebSi sistematuri xasiaTis xmovanTa eTnikur-teritoriuli dialeqtebs uwodebs (terminisaTvis
regresuli asimilacia an ar gvxvdeba, an asimilacia moudis ix., g. gogolaSvili, 2004, gv. 29). igive avtori dialeqtebis
erT (a) an or (a, o) xmovans; b. raWuli da leCxumuri gandasebis a. SaniZis, arn. Ciqobavas, S. ZiZigurisa da b.
(romelTaTvisac damaxasiaTebelia a, o, e xmovnebis jorbenaZis principebsac "eTnikur-teritoriuls"
asimilacia; g. aRmosavleTisa da dasavleTis baris kiloebi: uwodebs (2005, 129; 2007, 102).
qarTluri, kaxuri, guruli, imeruli da aWaruli (am ramdenad zustia, erTi eTnosis dedaenis dialeqtebis
kiloebSi asimilacias ganicdis a, o, e, i)24. gandasebis safuZvels ewodos "eTnikur-teritoriuli
8. 1989 wels gamoqveynebul fundamentur principi"? ramdenad logikuria terminologiuri
gamokvlevaSi: "qarTuli dialeqtologia" akad. b. jorbenaZe Sesityvebani: "eTnikuri dialeqtebi", "eTnikur-
wers: "arsebuli tradiciis Sesabamisad, qarTuli enis teritoriuli dialeqtebi?
dialeqtebs warmovadgenT eTnikuri niSnisa da geogra- Sdr., b. jorbenaZis mixedviT, eTnosis saxeebs: eri -
fiuli gavrcelebulobis mixedviT" (1989, gv. 216); iqve tomi - Temi Seesabameba ierarqia: erovnuli ena - kilo -
faqtobrivad srulyofs akad. a.SaniZis 1920 wlis kilokavi (b. jorbenaZe, 1989, gv. 41): "eTnosis sacxovrisis
klasifikacias (qarTul/qarTvelur dialeqtebs or teritoriaze gavrcelebul metyvelebas, Cveulebriv,
ZiriTad jgufad warmoadgens):
25
a. aRmosavleT saqarTvelos kiloebi, sadac gamoiyofa sami b. jorbenaZis dasaxelebul naSromze miTiTebiT da b. jorbenaZis
saxeliT gansxvavebul klasifikacias aqveynebs g. gogolaSvili
qvejgufi: 1. mTis dialeqtebi: xevsuruli, fSauri, TuSuri, (romelsac Tavisi saxeliT raime klasifikacia Tu damatebiTi
moxeuri, mTiulur-gudamayruli; 2. baris dialeqtebi: argumentebi arsad gamouqveynebia); kerZod, 2005 wels gamoqveynebul
"qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebSi (t. IX, gv. 129) da 2007 wels
qarTluri, kaxuri; kaxuris ganayofia ingilouri, gamoqveynebul "krebulSi": "qarTveluri enebi da dialeqtebi" (gv. 101) g.
fereidnuli; 3. samxreT-dasavluri dialeqti - mesxur- gogolaSvili erTsa da imaves wers: TiTqosda, b. jorbenaZis mier
qarTuli enis kiloebi sam ZiriTad jgufadaa gandasebuli: I. aRmosavleT
javaxuri. saqarTvelos dialeqtebi; II. samxreT-dasavluri dialeqti (mesxur-
b. dasavleT saqarTvelos kiloebi, sadac sami zona javaxuri) da III. dasavleT saqarTvelos dialeqtebi. rTuli saTqmelia, g.
gogolaSvilma sxvadasxva dros (orjer!) ra motivaciiT gamoacxada
gamoiyofa: 1. zemo zonis dialeqti - raWuli (mTaraWuli damoukidebel jgufad b. jorbenaZis pirveli jgufis mesame qvejgufi; Sdr.:
bevri niSniT uaxlovdeba mTiulursa da moxeurs); 2. Sua b. jorbenaZes amgvari klasifikacia SemTxveviT ar warmoudgenia; is
sagangebod msjelobs dialeqtTa gamoyofis principebis Sesaxeb (gv. 30)
zonis dialeqtebi: imeruli, leCxumuri; 3. qvemo zonis da gamoyofs sakuTriv enobriv, eTnikur da saxelmwifoebriv-politikur
kriteriumebs; ix., agreTve, b. jorbenaZe, gv. 216: "qarTuli
(qarTveluri) [xazgasma Cemia - t.f.] dialeqtebis gandaseba
24
Sdr., b. jorbenaZis azriT (1988, gv. 107-108), "gaukeTebia" formaSi au > SesaZloa sxvadasxva TvalsazrisiT moxdes; kerZod: a) arealogiuri
ou > uu > u (grZeli) transformaciis mixedviT, dialeqtebi iyofa oTx TvalsazrisiT... b) lingvisturi geografiis principiT... g) eTnikur-
jgufad: a. xevsuruli, fSavuri, mTiuluri, qarTluri, kaxuri... teritoriuli TvalsazrisiT. amjerad, arsebuli tradiciis Sesabamisad,
(gaukeTebs); b. mesxuri, zemoimeruli (goukeTebs); g. guruli qarTuli enis dialeqtebs warmovadgenT eTnikuri niSnisa da geogra-
(goukeTebs/guukeTebs); d. aWaruli, TuSuri (guukeTebs). fiuli gavrcelebulobis mixedviT".
26 27
teritoriul dialeqts uwodeben. saqarTvelos eTnikur Cemi azriT, aseve sakamaToa, rom eris (eTnosis)
kuTxeebSi (xevsureTSi, xevSi, qarTlSi, kaxeTSi, imereTSi, dedaenis teritoriul variantebs dRes vuwodoT
guriaSi...) gavrcelebuli metyveleba am gagebiT teritoriuli tomobrivi nairsaxeobani an eTnikuri kiloebi,
dialeqtebia, Tumca arsebiTad aq eTnikur dialeqtebTan gvaqvs ramdenadac, mag., imereTis Tu samegrelos mkvidri
saqme, kerZod, tomobriv metyvelebasTan" (gv. 42).
mosaxleoba qarTuli eTnosis nawilia da ara -
jer erTi: qarTul sinamdvileSi "eri-tomi-Temi/
damoukidebeli eTnosi. Sesabamisad, ufro zusti iqneba,
erovnuli ena-kilo-kilokavi" ierarqiebSi sad moiazreba
Tuki terminologiuri Sesityvebebis: "eTnikur-
megreli da megruli? mag., svanebi eria Tu tomi? Tu tomia,
teritoriul principi", "eTnikur-teritoriuli
pativcemuli mkvlevari ratom ar uwodebs svanur
dialeqtebi" nacvlad gamoviyenebT saerTaSoriso velSi
metyvelebas kilos? Sdr., zogis azriT, svanuri tomobrivi ena.
damkvidrebul variantebs: dialeqtTa klasifikaciis
meorec: ramdenadac ethnik(os) fuZe miemarTeba eTnoss,
"teritoriuli principi", "teritoriuli dialeqtebi".
ers (erovnebis), ramdenad zustia, mag., imereTis mimarT
qarTveluri idiomebis gandasebisas CvenTvis
gamoTqma: "eTnikuri kuTxe"?
amosavalia ierarqia: eri/erovneba/eTnosi - Temi (eTnosis
me did pativs vcem wina Taobebis Cvens didebul nawili - teritoriuli Tu socialuri principiT gaerTianebuli
mkvlevrebs, vinc didZali masala moipoves, gaaanalizes da Tamanedrove sazogadoeba) da dedaena - dialeqti (dedaenis
STambeWdavi saazrovno veli Segviqmnes, magram ver saxesxvaoba/kilo). Cvens SemTxvevaSi: qarTveli eris erovnuli
gaviziarebT debulebas, rom, mag., erT-erTi qarTuli enaa, dedaenaa qarTuli (anu qarTveluri ena), xolo
(qarTveluri) teritoriuli dialeqti - Tanamedrove qarTvelTa dedaenis teritoriuli saxesxvaobebia
imeruli kilo - aris "tomobrivi eTnosis metyveleba". (kiloebia) qarTvelTa saSinao metyvelebani, romelTa
Tanamedrove samecniero velSi eris, rogorc awmyos saxeldeba da klasifikacia gansxvavebulad SeiZleba moxdes.
kategoriis, Semadgenel nawilad namdvilad ar ganixileba rogorc Tavidanve aRiniSna, saklasifikacio erTeulis
tomi26. Sdr., eTnologTa kvalifikaciiT, tomi aris Sesabamisad, sxvadasxvagvarad dajgufdeba yvela enis
eTnosis27 arsebobis ukulturo periodis saxeoba, anu kiloebi; SemogTavazebT qarTvelur dialeqtTa dajgufebis
civilizebuli eris winare saxe. sam Cveneul variants:
I. qarTvelur dialeqtTa dajgufeba e.w. centri-
26
msjelobisaTvis ix., r. TofCiSvili, 2008, gv. 48. periferiis principiT. es principi, pirvel rigSi,
27
Sdr., eTnosis cnebis Sesaxeb b. jorbenaZis msjeloba: eTnosi - enis, gulisxmobs mocemuli idiomis fonematuri,
teritoriis, ekonomikisa da fsiqikuri (sulieri) wyobis saerTooba.
eTnosis umaRlesi saxea eri. martivi saxeoba ki Temuri erTianobaa. maT
Soris tomobrivi gaerTianebaa. swored es ukanasknelia, qarTvel erSi socialur, profesiul, asakobriv jgufSi. amis mixedviT gvaqvs
qarTlur, kaxur, xevsurul, TuSur, imerul, gurul, aWarul, mesxur, teritoriuli, eTnikuri, socialuri, profesiuli dialeqtebi" b.
javaxur... eTnosad rom gamoiyofa". eris niSania ena, xolo tomobrivi jorbenaZe, 1989, gv. 8). Cveni azriT, ufro zusti iqneboda warmodgenili
eTnosis metyveleba aris am enis nairsaxeoba (1989, gv. 29); am msjelobidan definicia, rom amogveRo erTi sityva - eTnikuri. Sdr., iqve: b. jorbenaZe ,
gamomdinareobs dialeqtis erT-erTi miseuli kvalifikaciac: 1089, gv. 36: "enaTmecnieruli TvalsazrisiT megrul-Wanuri da svanuri
"dialeqti unda ganimartos, rogorc ama Tu im enis metyvelebrivi qarTulis moZme enebia, magram eTnikur-politikuri TvalsazrisiT maT
nairsaxeoba, gavrcelebuli garkveul teritoriaze an eTnikur, igive statusi aqvT, rac dialeqtebs..."
28 29
morfologiuri, sintaqsuri da semantikuri struqturebis II. qarTvelur dialeqtTa dajgufeba au > ou > uu/u
siaxlove-siSores samwignobro enis monacemebTan. aq aseve transformaciis mixedviT:
mokled aRvniSnavT, rom xalxur metyvelebaze qveynis a. pirveli safexuri (au): qarTluri kaxuri, fSauri,
kulturul-politikuri centris enobrivi "wnexis" sidide xevsuruli, mTiulur-gudamayruli, mTaraWuli;
arsebiTad gansazRvravs standartuli da dialeqturi b. meore safexuri (ou): fereidnuli, ingilouri 31,
kodebis urTierTzemoqmedebis xarisxs: samwignobro enas moxeuri, mesxur-javaxuri 32;
ufro Sordeba kulturul-politikur centrTan Sors g. paralelurad meore da mesame safexuri (ou/uu):
mcxovrebi farTo sazogadoebis metyveleba (da ara - baris raWuli, imeruli, guruli;
kulturuli Tu politikuri elitisa)28. centri- d. mesame safexuri (uu/u): aWaruli, imerxeuli,
periferiis principis mixedviT, qarTvelTa dedaenas livanuri, maWaxluri, taouri, megruli, lazuri,
standartuli variantis garda aqvs Semdegi kiloebi: svanuri 33.
a. centraluri kiloebi: kaxuri, qarTluri, imeruli, leCxumuri, III. dialeqtTa dajgufeba e.w IV seriis mixedviT:
guruli. qarTvelur qvesistemebSi damoukidebel uRvlilebis
b.ganapira kiloebi: mesxuri kiloebi: aWaruli, livanuri, maWax-
erTeulebad gamoyofilia e.w. IV seriis formebi - na-/no-
luri, imerxeuli, taouri29, samcxuri, javaxuri;
prefiqsiani zmnuri yalibebi34; kerZod, amgvari mwkrivebi
heruli kiloebi: kakuri, aliabaTuri;
fxovuri kiloebi: CaRmaTuSuri, fSavuri, xevsuruli, moxeuri,
mTiulur-gudamayruli; aqve, "asocirebul" dialeqtad Sei-
megruli, Wanuri. b) qarTveluri enis svanuri jgufi (dialeqtebi):
Zleba ganvixiloT wovaTuSuric, romelic Seicavs rogorc balszemouri, balsqvemouri, lentexuri, laSxuri, Coluruli. g)
CeCnur-inguSuris, aseve, qarTulis msgavs fenebs; qarTveluri enis dasavluri jgufi (dialeqtebi): raWul-leCxumuri,
guruli, imeruli, aWaruli. d) qarTveluri enis aRmosavluri jgufi
raWuli kiloebi: barisraWuli, mTaraWuli;
(dialeqtebi): qarTlur-kaxuri, qarTlurTan axlos dgas mesxur-javaxuri
svanuri kiloebi: laSxuri, lentexuri, Coluruli, balsqvemou- (samcxur-javaxuri), kaxurTan - qiziyuri. e) qarTveluri enis fxovuri
ri, balszemouri; jgufi (dialeqtebi): xevsuruli, moxeuri, TuSuri, fSauri, mTiuluri
(gudamayruliTurT)" (m. naWyebia, 2004, gv. 68). danarCeni dialeqtebis
zanuri kiloebi: megruli, lazuri (xofuri, viwur-arqabuli, aTinuri).
Sesaxeb mkvlevari iqve SeniSnavs: "Tanamedrove saqarTvelos gareT
g.saqarTvelos istoriuli teritoriis gareT arsebuli arsebuli dialeqtebi - ingilouri (azerbaijanSi), imerxeuli (TurqeTSi)
qarTvelTa kiloebi: fereidnuli, "Cveneburebis qarTuli" da fereidnuli (iranSi) enobrivi siaxlovisda mixedviT gadanawildeba
Sesabamis jgufebSi, an "garkveuli" principiT SeiZleba calke jgufad
(bursa-inegolSi, adafazar-izmiTSi, gonensa da mcxovreb
iqnes gamoyofili".
muhajirTa metyveleba) da yizlar-mozdokur-plastunkuri 31
v. kuzibabaSvili, 1997.
32
qarTuli30. adreul gamokvlevebSi au > ou > uu/u procesi miCneuli iyo qarTuli
enis dasavlur da aRmosavlur kiloTa gasamijn kriteriumad.
33
28
vrclad ix.: o.kaxaZe, 1981; b. jorbenaZe, 1995, gv. 317-333; t. futkaraZe,
ufro vrceli msjeloba gvaqvs wignSi: "qarTveluri dialeqtologia" 1998.
(Tanaavtori - e. dadiani); wigni didi moculobisaa, amitom misi dabeWdva 34
aRniSnuli zmnuri formebis kvalifikaciis Sesaxeb ix.: i. yifSiZe, 1914,
dagvianda usaxsrobis gamo. gv. 089; arn. Ciqobava, 1936, gv.146; v. Tofuria, 1967, gv. 130-136 (v.
29
Sdr., prof. i. koriakovi taours ratomRac mkvdar kilod Tvlis. Tofuria maT I seriaSi aerTianebs; S. ZiZiguri, 1938, gv. 129-130; m.
30
Sdr., g.gogolaSvilis azriT, yizlar-mozdokuri aRar arsebobs da alaviZe, 1941, gv. 234; o. kaxaZe, 1954, gv. 173-174; g. rogava, 1953; q.
amitom gaumarTlebelia misi Setana CamonaTvalSi (2007, gv. 105). Sdr., m. ZoweniZe, 1973, gv. 91-92; z. WumburiZe, 1986; a. oniani, 1998.
naWyebias klasifikacia: a) qarTveluri enis zanuri jgufi (dialeqtebi):
30 31
gvaqvs: megrulSi, imerulSi, leCxumurSi, raWulSi da g. gogolaSvili, qarTuli enis dialeqturi danawevrebisa da di-
svanuri kiloebSi. Cveni azriT, es zmnuri yalibebi aleqtTa gandasebis sakiTxisaTvis: qarTvelur enaTa struq-
saerToqarTveluri warmomavlobisaa (da ara sakuTriv turis sakiTxebi, IX, Tb., 2005.
megrulisa, romlis gavlenadac iyo miCneuli imeruli r. gujejiani, qarTvel mTielTa mentalobis istoriidan, Tb., 2008.
l. ezugbaia, pirveli subieqturi piris alomorfebi lazurSi:
formebic); amosavalia na- prefiqsiani warmoeba.
qarTvelologiuri krebuli, #4, Tb., 2005.
zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, qarTveluri kiloebi v. Tofuria, Sromebi, t .I, (zmna), Tb., 1967.
or jgufad gandasdeba: v. Tofuria, gardamavali dialeqtis sakiTxisaTvis svanurSi ki-
a.. megruli, imeruli, leCxumuri, raWuli, svanuri loebis monacemTa mixedviT: Tsu Sromebi, t. 14, 1965; Sromebi,
(balszemouri, balsqvemouri, lentexuri, laSxuri...); II, Tb., 2002.
b. lazuri, aWaruli, guruli, imerxeuli, taouri, samcxur- v. Tofuria, svanuri dialeqtebi da maTi Taviseburebani: Sromebi,
II, Tb., 2000.
javaxuri, qarTluri, kaxuri, TuSuri, ingilouri,
r. TofCiSvili, saqarTvelos eTnologia, Tb., 2008.
fereidnuli da sxv. gr. imnaiSvili, qarTuli enis ingilouri dialeqtis Tavisebure-
bani, Tb., 1966.
damowmebuli literatura o. kaxaZe, xmovanTa asimilaciis zogierTi sakiTxis Taobaze qarT-
velur enebSi: ike-s weliwdeuli, t. XVIII, Tb., 1981.
gr. beriZe, qarTuli enis javaxuri kilo, Tb., 1988. v. kuzibabaSvili, xmovanTa sistema ingilourSi: macne (ena-
T. beraZe, termini, Temi, saq. ssr mecn. akad. moambe, 81, literaturis seria), #4, Tb., 1991.
#1, 1976. v. kuzibabaSvili, t. futkaraZe, mesxur da herul dialeqtTa ad-
T. gamyreliZe, z. kiknaZe, i.Saduri, n. Sengelaia, Teoriuli gilisaTvis qarTvelur sametyvelo kodTa sistemaSi: javaxeTi,
enaTmecnierebis kursi, Tb., 2003. istoria da Tanamedroveoba, I, axalcixe, 2002.
i. gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarTuli dialeqtolo- a. martirosovi, javaxuris mesxurTan mimarTebis sakiTxisaTvis:
gia, I, Tb., 1961. a.puSkinis sax. Tbilisis saxelmwifo ped. institutis Srome-
T. gvancelaZe, enaTa genealogiuri klasifikaciis ZiriTadi kri- bi, VIII, Tb., 1950.
teriumebi da qarTveluri enobrivi samyaro: qarTveluri a. martirosovi, qarTuli enis javaxuri dialeqti, Tb., 1984.
memkvidreoba, t. VII, quTaisi, 2003 a. martirosovi, qarTuli dialeqtologiis istoriisaTvis, Tb.,
T. gvancelaZe, aris Tu ara gagebineba enis dialeqtisagan gamijvnis 1972.
kriteriumi? enaTmecnierebis sakiTxebi, #1, Tb., 2004. m. naWyebia, megrulisa da lazuris urTierTmimarTebis sakiTxi-
T. gvancelaZe, qarTveluri enebi Tu qarTveluri dialeqtebi? saTvis: qarTvelologiuri krebuli, IV, 2005.
wignSi: t. futkaraZe, qarTvelebi, I nawili, quTaisi, 2005. a. oniani, ena da dialeqti (qarTveluri dialeqtebi Tu qarTve-
T. gvancelaZe, enisa da dialeqtis sakiTxi qarTvelologiaSi, Tb., luri enebi?); enaTmecnierebis sakiTxebi, #1, 2003.
2006. a. oniani, isev qarTveluri enebisa da dialeqtebis Sesaxeb; enaT-
g. gogolaSvili, svanuri enis dialeqturi dayofisaTvis: saenaT- mecnierebis sakiTxebi, Tb., 2003.
mecniero Ziebani, XVI, Tb., 2004. g. ramiSvili, dedaenis Teoria, Tb., 2000.
g. gogolaSvili, dialeqtTa gandasebisaTvis qarTulSi: arn. Ciqo- m. tabiZe, enobrivi variantebis kvlevis sakiTxisaTvis: qarTveluri
bavas sakiTxavebi, XV, Tb., 2004. memkvidreoba, VII, quTaisi, 2003.

32 33
m. faRava, qarTuli enis samxruli kiloebis fonematuri struq- q. ZoweniZe, zemoimeuli kilokavi, Tb., 1973.
tura, avtoreferati, 2004. a. SaniZe, umlauti svanurSi: kreb. "arili", tf., 1925: a. SaniZe,
t. futkaraZe, xmovanTkompleqsTa transformaciisaTvis qarTul- Txz., t. II, Tb., 1981.
Si: saenaTmecniero Ziebani, VIII, 1999. a. SaniZe, subieqturi prefiqsi meore pirisa da obieqturi pre-
t. futkaraZe, qarTvelTa dialeqtebis dajgufebisaTvis: arn. Ci- fiqsi mesame pirisa qarTul zmnebSi (1920 w.): Txz., t. II, Tb.,
qobavas sakiTxavebi, XII, masalebi, Tb., 2001. 1981.
t. futkaraZe, qarTvelebi, zogadqarTuli samwignobro ena da arn. Ciqobava, Wanuris gramatikuli analizi, tf., 1936.
qarTvelTa dialeqtebi (istoriuli mimoxilva): qarTveluri arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiur enaTa Seswavlis istoria, Tb.,
memkvidreoba, VI, quTaisi, 2002. 1965.
t. futkaraZe, monaTesave enobriv erTeulTa kvalifikaciis sakiT- st. Cxenkeli, yizlar-mozdokuri qarTuli: tfilisis saxelmwifo
xisaTvis Tanamedrove mecnierebaSi (ena da kilo): qarTveluri universitetis Sromebi, V, tf., 1936.
memkvidreoba, VII, quTaisi, 2003. p. Waraia, megrul-qarTuli leqsikoni, Tb., 1997.
t. futkaraZe, qarTvelebi, nawili I, qristianobamdeli epoqa, qu- b. jorbenaZe, qarTuli enis dialeqturi dayofis sakiTxisaTvis
Taisi, 2005. lingvisturi geografiis monacemebis mixedviT, ike-s
t. futkaraZe, saTave da perspeqtiva qarTuli samwignobro enisa, weliwdeuli, Tb., 1988.
Tb., 2006. b. jorbenaZe, qarTuli dialeqtologia, I, Tb., 1989.
t. futkaraZe, evropuli qartia regionuli an umciresobis b. jorbenaZe, qarTvelur enaTa dialeqtebi, Tb., 1995.
enebis Sesaxeb" da saqarTveloSi enobrivi politikis da- Ш. Дзидзигури, Опыт классификации диалектов грузинского языка,
gegmvis sakiTxi, qarTvelologiuri seria, V, Tb., 2009. Тезисы на степень кандидата наук). Академия наук Союза ССР,
S. futkaraZe, Cveneburebis qarTuli, baTumi, 1993. 1935.
S. futkaraZe, qarTuli enis samxrul-dasavluri dialeqtebis Ta-
И. Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка с
viseburebani istoriuli tao-klarjeTisa da muhajiri qarT-
хрестоматией и словарем, С.П., 1914: i. yifSiZe, rCeuli Txzu-
velebis metyvelebis mixedviT, sadoqtoro disertacia, Tb.,
lebani, Tb., 1994.
1995.
qarTveluri enebi da dialeqtebi, arn. Ciqobavas enaTmecnierebis А. Кизириа, Занский язык, Языки народов СССР, VI, М., 1967.
instituti, "Volkswagen-Stiftung”-is proeqti "enobrivi situa- Г. Небиеридзе, фонологический анализ вокализма грузинского языка,
cia Tanamedrove saqarTveloSi”, Tb., 2007. Автореферат канд. диссертасии, Тб., 1965.
m. qurdiani, saerToqarTveluri ena da misi diferenciaciis Tana- А. Шанидзе, Принципы классификасии грузинских диалектов, Труды
mimdevrobis problema: qarTveluri memkvidreoba, I, quTaisi, объeдиненной научной сессий Академии наук СССР и Академии
1999. наук закавказских республик по обшественным наукам (29 марта –
S. ZiZiguri, qarTuli enis mTaraWuli dialeqtis ZiriTadi Tavi-
2 апреля 1954 г.).
seburebani: enimkis moambe, II1, 1937.
S. ZiZiguri, mesxuri dialeqtis aRweriTi analizi: enimki-s moambe, G. Rosen, Ossetishe Sprachehre nebst einer Abhandlung Uber das Mingre-
X, Tb., 1941. lishe, Suanishe und Abchasishe, Berlin, 1846.
S. ZiZiguri, xmovanTa kompleqsebis fonetikur procesTa saerTo M. brosse, De la langue georgienne,1834.
safuZveli qarTul kiloebsa da zanurSi: ike, I, Tb., 1946. R. Erckert, Die Scprachen des Kaukasischen Stammes, Wien, 1895.
S. ZiZiguri, qarTuli dialeqtologiuri Ziebani, Tb., 1970.
S. ZiZiguri, saenaTmecniero saubrebi, Tb., 1975.
34 35
4. dasavluri jgufi: zemo-, Sua- da qvemoimeruli, guruli da
tariel futkaraZe raWuli;
5. samxreT-dasavluri jgufi: aWaruli da imerxeuli;
qarTveluri dialeqtebis klasifikaciis 6. ingilouri... Sdr.:
kriteriumebisaTvis35 ufro adre, 1935 wels, sxvadasxva enobrivi monacemebis
mixedviT akad. S. ZiZigurma qarTuli enis dialeqtTa 5 jgufi
qarTvelebs erTi dedaena da or aTeulze meti dialeqti gamohyo: 1. ingilouri, fereidnuli; 2. TuSuri, fSauri,
gvaqvs. kvlevis procesSi dialeqtologebi sxvadasxva kriteriumis xevsuruli, moxeuri, mTiuluri, mTaraWuli; 3. kaxuri,
mixedviT axdenen idiomTa kvalifikaciasa da klasifikacias. sak- qarTluri, mesxuri; 4. zemoimeruli, qvemoraWuli, qvemoimeruli;
lasifikacio kriteriumebis Tu izoglosebis Sesabamisad, SeiZle- 5. guruli, aWaruli, imerxeuli (S. ZiZiguri, 1935).
ba Seicvalos dialeqturi jgufebis konfiguraciac da raodeno- igive S. ZiZiguri 1975 wels e.w. geografiuli
bac; mag., akad. a. SaniZe saklasifikaciod iRebs meore subieqturi (teritoriuli) kriteriumis mixedviT dialeqtTa sam jgufs
da mesame obieqturi piris prefiqsebis ganawilebis wess (1920, gamoyofs: 1. aRmosavluri kiloebi [qarTluri, kaxur-qiziyuri,
144) da qarTuli enis kiloTa 2 ZiriTad jgufs gamohyofs: ingilouri, xevsuruli, fSauri, TuSuri, mTiulur-
I. aRmosavluri: qarTluri, kaxuri, qiziyuri, fSauri, gudamayruli, fereidnuli]; 2. dasavluri kiloebi [raWuli,
mTiulur-gudamayruli, xevsuruli, moxeuri, TuSuri; II. dasa- leCxumuri, imeruli, guruli]; 3. samxruli kiloebi [mesxur-
vluri: imeruli (zemo da qvemo), guruli, raWuli. sando masalis javaxuri, aWaruli, imerxeuli] (S. ZiZiguri, 1975, (gv. 139).
arqonis gamo 1920 wels sxva qarTuli kiloebi ver moxvda CamonaT- isev geografiul kriteriumis, oRond mTisa da baris mixed-
valSi. viT ajgufebs qarTul kiloebs akad. arn. Ciqobava; dajgufebisas
mogvianebiT (1954), "ZiriTad lingvistur maxasiTebelTa" is iTvaliswinebs enobriv faqtorebsac da mis mier qarTulad miC-
mixedviT, a. SaniZe dialeqtTa gansxvavebul klasifikacias gvTava- neuli kiloebis Semdeg konfiguracias gvTavazobs:
zobs; kerZod, gamoyofs eqvs dialeqtur jgufs: I. baris kiloebi: saliteraturo qarTuli enis sayrdeni di-
1. fxouri: xevsuruli, moxeuri, TuSuri (maT Semonaxuli aqvT aleqti - qarTluri (mesxur-javaxuriTurT), kaxuri (qiziyuriTa
mravali arqauli sityva da forma); Sdr., a.SaniZe, 1915: da ingilouriT), imeruli (leCxumuriT), guruli, aWaruli, im-
"xevsuruli, moxeuri, TuSuri da fSauri erT viwro jgufs erxevuri, fereidnuli;
Seadgens, romelsac, istoriul-eTnografiuli mosazrebis gamo, II. mTis kiloebi: xevsuruli, TuSuri, fSauri, mTiuluri
me fxours vuwodeb"). (gudamayruliTurT), moxeuri, raWuli. mTisa da nawilobriv ba-
2. mTiuluri, fSauri (orives bevri saerTo aqvs fxour ris kiloebs ukavSirdeba mozdokisa da yizlaris qarTvelTa mety-
dialeqtebTan: mTiulurs - moxeurTan, fSaurs-xevsurulTan, veleba (arn. Ciqobava, 1965, gv. 5-6).
magram ganviTarebis axlandel etapze SesamCnevad gansxvavdebian e.w. eTnografiuli TvalsazrisiT - saqarTvelos kuTxeebis
maTgan); am jgufis dialeqtebTan zogierT msgavsebas avlens mixedviT (oRond, samegrelos, lazeTisa da svaneTis gamotovebiT)
zemoraWuli; warmoadgenen qarTvelTa kiloebs i. gigineiSvili, v. Tofuria da
3. qarTluri, mesxuri, javaxuri; kaxuri, qiziyuri; i. qavTaraZe; isini qarTuli enis Semdeg kiloebs asaxeleben:
xevsuruli, moxeuri, mTiuluri, gudamayruli, TuSuri, fSauri,
35
maia manjgalaZisadmi gagzavnili moxsenebis mokle Sinaarsi (vrceli Tianuri, yizlar-mozdokuri, kaxuri, ingilouri, fereidnuli,
Tezisebi).

36 37
qarTluri, javaxuri, mesxuri, imerxeuli, aWaruli, guruli, b. jorbenaZis dasaxelebul naSromze miTiTebiT da b.
imeruli, leCxumuri, raWuli (sul 20 dialeqturi erTeuli). jorbenaZis saxeliT gansxvavebul klasifikacias aqveynebs g.
xmovanTkompleqsTa cvlilebis xasiaTis mixedviT g. gogolaSvili (romelsac Tavisi saxeliT raime klasifikacia Tu
nebieriZe qarTuli enis dialeqtTa 6 tips gamoyofs: 1. Zveli damatebiTi argumentebi arsad gamouqveynebia); kerZod, 2005 wels
qarTuli, gloluri, mTaraWuli; 2. qarTuli saliteraturo ena, gamoqveynebul "qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebSi (t. IX,
qarTluri, kaxuri, qiziyuri, Tianuri, zemoaWaruli; 3. gv. 129) da 2007 wels gamoqveynebul "krebulSi": "qarTveluri
xevsuruli, moxeuri, mTiuluri, gudamayruli, fSauri, enebi da dialeqtebi" (gv. 101) g. gogolaSvili erTsa da imaves
ingilouri, fereidnuli; 4. zemo da Suaimeruli, leCxumuri, wers: TiTqosda, b. jorbenaZis mier qarTuli enis kiloebi sam
qvemoraWuli da imerxeuli; 5. qvemo imeruli da TuSuri; 6. ZiriTad jgufadaa gandasebuli: I. aRmosavleT saqarTvelos
guruli da aWaruli (g. nebieriZe, 1965, gv. 21). dialeqtebi; II. samxreT-dasavluri dialeqti (mesxur-javaxuri) da
imave xmovanTa transformaciis (xmovanTa regresuli III. dasavleT saqarTvelos dialeqtebi.
asimilaciis) mixedviT o. kaxaZem (1981, gv. 38) qarTuli enis rTuli saTqmelia, g. gogolaSvilma sxvadasxva dros
kiloTa 3 jgufi warmoadgina: 1. jgufi: gloluri, TuSuri, (orjer!) ra motivaciiT gamoacxada damoukidebel jgufad b.
Rebur-Wioruli, xevsuruli, fSauri, yizlar-mozdokuri, jorbenaZis pirveli jgufis mesame qvejgufi. g. gogolaSvilisve
Tianuri, mTiulur-gudamayruli, ingilouri, fereidnuli, azriT, a. SaniZis, arn. Ciqobavas, S. ZiZigurisa da b. jorbenaZis mier
mesxur-javaxuri, imerxeuli (am dialeqtebSi sistematuri qarTuli enis eTnikur-teritoriuli dialeqtebis
xasiaTis xmovanTa regresuli asimilacia an ar gvxvdeba, an (terminisaTvis ix., b. jorbenaZe, 1989, gv. 29, 40; g. gogolaSvili,
asimilacia moudis erT (a) an or (a, o) xmovans; 2. jgufi: raWuli 2004, gv. 29) "gandaseba" xdeba "eTnikur-teritoriuli
da leCxumuri (romelTaTvisac damaxasiaTebelia a, o, e xmovnebis principiT" (2005, gv. 129; 2007, 102); arc es azria sinamdvilis
asimilacia; 3. jgufi: aRmosavleTisa da dasavleTis baris adekvaturi.
kiloebi: qarTluri, kaxuri, guruli, imeruli da aWaruli (am mocemuli yvela klasifikacia garkveulwilad pirobiTi da
kiloebSi asimilacias ganicdis a, o, e, i). metnaklebad sakamaToa; mag., daismeba kiTxvebi:
1989 wels gamoqveynebul fundamentur gamokvlevaSi: - a. SaniZes fSauri kilo zogjer ratom (ar) Seaqvs fxour
"qarTuli dialeqtologia" akad. b. jorbenaZe "eTnikuri niSnisa kiloebSi?
da geografiuli gavrcelebulobis mixedviT" qarTuli enis dia- - mkvlevarTa mier ramdenadaa argumentirebuli zemoimerulisa da
leqtebs or jgufad warmoadgens (1989, gv. 216-218): qvemoimerulis warmodgena or damoukidebel dialeqtad?
I. aRmosavleT saqarTvelos kiloebi, sadac gamoiyofa sami - arn. Ciqobavam ratom miiCnia javaxuri metyveleba qarTluri
qvejgufi: a) mTis dialeqtebi: xevsuruli, fSauri, TuSuri, kilos nawilad?
moxeuri, mTiulur-gudamayruli; b) baris dialeqtebi: - S. ZiZiguris mier zemo raWis metyveleba ratom iTvleba baris
qarTluri, kaxuri; kaxuris ganayofia ingilouri, fereidnuli; g) raWulad?
samxreT-dasavluri dialeqti - mesxur-javaxuri. - "qarTuli dialeqtologiis" (1961) avtorebisa Tu g. nebieriZis
II. dasavleT saqarTvelos kiloebi, sadac sami zona mier ramdenadaa argumentirebuli Tianurisa da fSauris CaTvla
gamoiyofa: a) zemo zonis dialeqti - raWuli (mTaraWuli bevri sxvadasxva dialeqtebad?
niSniT uaxlovdeba mTiulursa da moxeurs); b) Sua zonis - ramdenad adekvaturia: e.w. "eTnikur-teritoriuli principi" da
dialeqtebi: imeruli, leCxumuri; g) qvemo zonis dialeqtebi: terminebi: "eTnikuri dialeqti"? "eTnikur-teritoriuli
guruli, aWaruli, imerxeuli. dialeqti? da sxv.

38 39
problemuri kiTxvebis analizis Semdeg moxsenebaSi
qarTveluri qvesistemebi dajgufdeba: eka dadiani
1. e.w. centri-periferiis principiT, romelic, pirvel
rigSi, gulisxmobs mocemuli idiomis fonematuri, kidev erTxel qarTvelur ena-kiloTa
morfologiuri, sintaqsuri da semantikuri struqturebis dajgufebis Sesaxeb
siaxlove-siSores samwignobro enis monacemebTan: erovnuli
enis standartul saxesxvaobas miT ufro Sordeba mocemuli qarTvelTa enobrivi samyaros Sedgenilobis Sesaxeb
kuTxuri (/saSinao) metyveleba, rac ufro Sorsaa am kiloze specialur literaturaSi arsebuli mosazrebebi or
metyveli farTo sazogadoeba kulturul-politikuri ZiriTad jgufad SeiZleba davyoT:
centrisgan. a) erTi ena, aTeulobiT dialeqti: qarTuli
2. erovnuli enis qvesistemebSi warmodgenili sametyvelo (qarTveluri) enobrivi samyaro, iseve rogorc qarTveli
bgerebis refleqsebis mixedviT.
eri, erTiania; qarTvelTa erovnuli ena - qarTuli ena
warmoadgens erTian sistemas, romelic qvesistemebis saxiT
3. erovnuli enis qvesistemebSi warmodgenili e.w. IV seriis
moicavs qarTul saliteraturo enasa da calkeul kuTxeTa
mwkrivebis mixedviT.
metyvelebebs/dialeqtebs, maT Soris megrul-lazur da
svanur kiloebs. qarTvelTa erTi enis Teoria
safuZvels iRebs saistorio qarTuli mwerlobidan
("qarTlis cxovreba"); qarTvelTa erT enas asaxeleben Zveli
Tu axali Taobis mkvlevrebi: i. giuldenStedti, fr. alteri, m.
brose, r. erkerti... p. Waraia, s. xundaZe... t. futkaraZe, T.
gvancelaZe, m. tabiZe, r. Serozia, m. naWyebia...).
b) ramdenime ena, aTeulobiT dialeqti:
qarTveluri enobrivi samyaro Sedgeba sami/oTxi enisgan:
qarTuli, megruli/lazuri, svanuri. TiToeuli maTgani
warmoadgens calke enobriv sistemas, romelic, Tavis mxriv,
Sedgeba qvesistemebisagan/dialeqtebisagan. maTgan
damwerloba sakuTriv "qarTuls" aqvs, megrul-lazur-
svanuri ki "umwerlobo qarTveluri enebia". es mosazreba
saTaves iRebs XIX saukunis meore naxevridan, gabatonebuli
iyo sabWoTa periodSi da dRes mas iziarebs enaTmecnierTa
arcTu mcire nawili.
monaTesave enobriv erTeulTa dajgufeba sxvadasxva
kriteriumis mixedviT xdeba (istoriul-eTnografiuli,
geografiuli, lingvisturi, centri-periferiis principiT
da sxv.).
zogadad, ena-dialeqtis mimarTebis sakiTxi sxvadasxva
qveyanaSi sxvadasxvagvarad aris gadawyvetili, kerZod, ama
Tu im saxelmwifos interesebidan gamomdinare, sxvadasxva

40 41
kriteriumis (eTnokulturuli, saxelmwifoebriv- saenaTmecniero literaturaSi zogadadaa aRniSnuli
politikuri, lingvisturi, religiuri...) gaTvaliswinebiT. qarTvelur ena-kiloTa Soris arsebuli msgavseba-
qarTvel mkvlevarTa nawili qarTvelur ena-kiloTa gansxvavebani.
kvalifikaciisas ZiriTadad lingvistur princips aniWebs qarTvelur ena-kiloebis erTgvarovani enobrivi
upiratesobas. maTi azriT, megrul-Wanur-svanuri movlenebi adridanve iqcevda qarTvelolologTa
metyvelebebi lingvisturi TvalsazrisiT aris enebi, yuradRebas; bevri enobrivi faqti gaanalizebulia
sociolingvisturad anu socialuri statusis mixedviT ki p.Waraias, arn.Ciqobavas, v.Tofurias, S.ZiZiguris, g.rogavas,
dialeqtebia36. lingvistur kriteriumebad asaxeleben a.kizirias, o.kaxaZis, b.jorbenaZis da sxvaTa naSromebSi.
bgeraTSesatyvisobas37 da gagebinebas38. warmodgenil naSromSi SevecdebiT konkretuli masa-
lingvistur kriteriumad samarTlianad ganixileba lis analizis safuZvelze (samecniero gamokvlevebze
"sistemurobis principi". sakiTxisadmi midgoma aqac dayrdnobiT) SedarebiT vrclad ganvixiloT qarTveluri
gansxvavebulia: mkvlevarTa nawilis azriT, qarTvelur ena- ena-kiloebisTvis damaxasiaTebeli ZiriTadi enobrivi
niSnebi da vaCvenoT, Tu ra donis msgavseba-gansxvavebTan
kiloTa enobrivi sistema ZiriTadad msgavsia/erTiania
(t.futkaraZe, 2003, gv.206; 2005, gv. 66-67; r.Serozia, 2007, gvaqvs saqme; kerZod: qarTveluri idiomebi ufro
gv.390-392); meore nawili ki amtkicebs, qarTuli, megruli- damoukidebeli enobrivi sistemebia Tu saerTo
lazuri da svanuri, rogorc enobrivi sistemebi, erTi enobrivi sistemis qvesistemebi/variantebi?40.
principul sxvaobebs warmoaCenen (k.gabunia, 2004).
Tavidanve aRvniSnavT: iseve rogorc sxva kriteriumebi, I. qarTvelur ena-kiloTa fonematuri struqtura
Tanamedrove qarTveluri idiomebi fonemaTa
sistemurobis principic ar aris universaluri, vinaidan
raodenobisa da maTi paradigmatuli mimarTebis
"enis" statusis mqone yvela kontinuums erTnairad ver
miesadageba (mag., sistemuri erTgvaroba aqvs moldavursa da TvalsazrisiT arsebiTad ar gansxvavdeba saerTo-
ruminuls, magram dRemde enebad iwodeba). qarTvelurisa da samwignobro qarTulisagan.
amdenad, dRemde cnobili arc erTi e.w. "lingvisturi warmodgenilia yvela is fonema (xmovani, Tanxmovani),
romelic istoriulad saliteraturo qarTul enas
kriteriumi" ar aris universaluri39, magram, Cveni azriT, axasiaTebda41:
yvelaze ufro sainteresoa da, Sesabamisad, met msjelobas xmovnebi: a e o i u (i da u sonanturi bunebis bgerebia).
moiTxovs e.w. "sistemurobis kriteriumi", vinaidan qarTul Tanxmovnebi: xSulebi: b, f, p; d, T, t; g, q, k; B, y. afrikatebi: Z, c,
w; j, C, W. napralovnebi: z, s; J, S; R, x; h. sonorebi: v, m, n, r, l.
36
n.mari, 1905; b.jorbenaZe, 1989; a.oniani, 2003; k.gabunia, 2004... ZiriTadi fonemebis gverdiT qarTvelur dialeqtebSi
37
samecniero literaturaSi naTladaa dasabuTebuli, rom "bgeraTSesa- dasturdeba saliteraturo enisagan gansxvavebuli bgerebi;
tyvisobis kriteriumi" ver gamodgeba ena-kiloTa gansasxvaveblad: bevr xmovanTagan: grZeli xmovnebi, neitraluri H xmovani,
monaTesave enas Soris regularuli bgeraTsesatyvisoba ar dasturdeba
(rusuli, belorusuli...); garda amisa, igi dasturdeba dialeqtebad
palatalizebuli (umlautiani) xmovnebi, mokle xmovnebi,
(kilokavebad, Tqmebad, qcevebad...) miCneul erTeulebs Sorisac ki (daw- SemarTva-damarTvis xmovnebi (mkveTri, fSvinvieri,
vrilebiT ix. T. gvancelaZe, 2003, gv. 103-105). aqve aRvniSnavT, rom gark-
veuli bgeraTmimarTeba dasturdeba lazurisa da megrulis kilokavebs
40
Soris, mag.: xof. i - viw-arq., aTin. u, an senak. i, u - zugd.-samurz. H sastatie variantSi vrcel masalas warmovadgenT. XXIX respublikuri
(arn.Ciqobava, 1936, gv.11, 20; s.JRenti, 1953, gv. 45-46...). dialeqtologiuri sesiisTvis gankuTvnil moxsenebaSi, reglamentis gamo,
38
gagebineba lingvisturi kriteriumi araa (dawvr. ix.: t.futkaraZe, 2005; vapirebdiT warmogvedgina mxolod ZiriTadi debulebebi.
T.gvancelaZe, 2006...) 41
sayovelTaod cnobili faqtebis warmodgenisas aRar vuTiTebT saTana-
39
msoflio praqtika ufro eqstralingvistur kriteriumebs aniWebs do samecniero literaturas (sruli masala warmodgenili iqneba mono-
upiratesobas. grafiaSi).
42 43
iotiani)... TanxmovanTagan: B (romelic Zvel qarTulSi xmovanTa SemarTvisa da damarTvis samive saxeoba
gamoiyeneboda), G, F. (mkveTri, fSvinvieri da rbili) met-naklebad yvela kiloSi
grZeli xmovnebis miRebis wesi qarTvelur kiloebSi gvxvdeba. mkveTri SemarTva-damarTva ZiriTadad dasturdeba
saerToa; miiReba: a) identur xmovanTa SerwymiT, b) eqspresiul sityvebSi (Sorisdebulebi, nawilakebi),
dakarguli bgeris sakompensaciod, g) tonuri maxvilis grafikulad G an & niSniT gadmoicema.
Sedegad... gvxvdeba: svanur kiloebSi, TuSurSi, mTiulurSi, mkveTri SemarTva: TuS.: GuambE `uambo"... mox.: Gis `is",
aWarulSi, samcxurSi, fereidnulSi, nawilobriv Gara `ara"... her..: GuTqom `uTqvams"... Wan.: Gar (aTin.) `erTi",
42 Gides < ides (aTin.) `wavidnen", GikiTxu `ikiTxa"... megr.: Gex
megrulSi.
neitraluri H bgera met-naklebad yvela qarTvelur `ex", Gau `auh"... svan.: G@x, Gox, Go~t (v.Tofuria, 1979, gv. 159).
kiloSi dasturdeba. niSandoblivia svanuri da megruli mkveTri damarTva: TuS.: gK GkeT `gaakeTa", gU GkeT `gauke-
metyvelebisaTvis. svanur kiloebSi H xmovani ZiriTad Ta"... xevs.: dasturebi G`dasturebi", ho G, ara G, ha G...
xmovanTa rigSi ganixileba. H bgera zogadad warmoadgens: a) fSvinvieri SemarTva-damarTva h niSniT gamoixateba.
xmovani fonemis poziciur (reducirebul) variants, b) dasturdeba: svan., Wan., megr., TuS., ing., mesx., qv.qarTl...
mavrcob xmovans, g) TanxmovanTgamyars.43 fSvinvieri SemarTvis nimuSebi: svan.: bz. har@y "arayi", havej
palatalizebuli (umlautiani) xmovnebi (O, è, @) "aveji", hal@g "alagi", bqv. heWE "eWvi"... lxm., Cbx. har@k `araki", ha-
dasturdeba: moxeurSi, samcxurSi, javaxurSi, imerxeulSi, riqa `ariqa”... Wan.: viw.-arq. ha~a `es", hea `is", hamuq `aman", haSo
livanurSi, taourSi, herul da svanur kiloebSi (garda `ase", hasTeri/asTeri `aseTi"... TuS.: haba `aba", hariq `ariqa"...
laSxurisa). moxeurSi, samcxurSi, javaxurSi, mTiulurSi her.: hegi `egi", hes `es", homobs `omobs", halal `alali"... samcx.:
ve, vi kompleqsis Semcvel sityvebSi vlindeba, isini hamas `amas", hakvani `akvani", hekali `ekali"... javax.: hamas `amas", heW-
fonemebis doneze ar gamoiyofa. imerxeulSi, livanurSi, vi `eWvi", hegre `egre"... megr.: hai, hat, ha...
taourSi palatalizebuli xmovnebi ZiriTadad Turqul rbili SemarTva ~ niSniT aRiniSneba. dasturdeba: he-
sityvebSi vlindeba, sakuTriv qarTuli warmomavlobis rulSi, TuSurSi, moxeurSi, megrulSi, WanurSi, svanurSi...
sityvebSi ar Cans. svanur kiloebSi palatalizebuli mag.: her.: ~-emag(/hemag), ~-exla `axla", ~-eriT(/heriT)... TuS.: ~-am,
xmovnebi fonemebs warmoadgens, xolo herul kiloebSi ~-axl, ~-agr... mox.: ~-es, ~-eg, ~-ena, ~-erTi... Wan.: h~ati `cudi",
fonemizaciis procesi srulyofisaken midis.44 ~ofSa `savse", W~urWa (/WurWa) `WinWala"... (s.JRenti,1953,gv.29-
mokle xmovnebi gvxvdeba xevsurulsa da TuSurSi. 30). megr.: Za~ami `Zalian", ma~aRuri `molaRuri"... (s.JRenti, 1953,
rogorc wesi, warmodgenilia sityvis absolutur boloSi. gv.31). svan.: ~ori ”ori”, ~eSd ”aTi”...
warmoadgens srul xmovanTa poziciuri variants.45 B Tanxmovani daculia svanur da fxour kiloebSi. Se-
darebiT iSviaTia kaxuri dialeqtis qiziyur kilokavSi, fe-
42
ix. ZiriTadi literatura: arn.Ciqobava,1924; q.lomTaTiZe, 1946; reidnulSi, mesxur kiloebSi (imerxeulSi, livanurSi,
s.JRenti,1953; a.oniani, 1962; g.maWavariani, 1963; T.uTurgaiZe,1969; taourSi), herulSi, qarTlurSi (aragvisa da qsnis xeobaTa
b.jorbenaZe, 1989; b.jorbenaZe, 1998. v.Tofuria, 2002... metyvelebaSi). mag.:
43
H bgeris warmomavlobisa da distribuciisaTvis dawvr. ix.: s.JRenti, svan.: liBSde (*li BeSde `yefa"), liBCe (*li BiCe)... (v.Tofuria,
1953; n.imnaZe, 1981; b.jorbenaZe, qarTuli 1998; t.futkaraZe, 1998; 1979, gv.45); fxouri: Beli, feBi, Borci, Bevi, Bma, Bevisberi... her:
m.faRava, 2004; e.dadiani, 2007... Bari, saBnavi... imerx.: baBala, BerBi, Beli, Bari, Bevi, Beli, Bidi...
44
ZiriTadi literatura: v.Tofuria, 1928; s.JRenti, 1949; gr.imnaiSvili, (S.futkaraZe,1995, gv.6; m.faRava, 2005, gv.47); maWaxl.: BerTvisi,
1953; g.maWavariani,1963; m.qaldani, 1969; a.oniani, 1969; g.maWavariani, BevBidi, Bma, Bari... (S.futkaraZe, 1995, gv. 24); taouri: ToBi, Bma,
1970; T.uTurgaiZe, 1979; a.SaniZe, 1981; v.kuzibabaSvili,, 1991; ferBuli... (S.futkaraZe, 1995, gv. 30).
b.jorbenaZe, 1998; t.futkaraZe, 1997; t.futkaraZe, 1998.
45 F kbilbagismieri yru fSvinvieri bgera, rogorc v
dawvr. ix.: T.uTurgaiZe, 1960; T.uTurgaiZe, 1969; a.WinWarauli, 1960;
b.jorbenaZe., 1998. fonemis poziciuri varianti, kiloebSi Tavs iCens yru
fSvinvieri da yru mkveTri bgerebis win: F-kiTxulob, F-Tqvi,
44 45
F-furclav, F-sinjav, ambaF-s, klaF-s... megr.: F-Tasunq `vTesav", F- saxeliTaa cnobili (saliteraturo qarTulsa da svanur
qununq `vfuTav"... Wan.: mo-F-Ti "movedi"... WanurSi F kiloebs Soris xmovanTa mimarTeba ZiriTadad identuria).
umTavresad ucxo sityvebSi dasturdeba: Fukara (Turq.) saerToqarTvelursa da megrul-Wanur-svanurs Soris
`Raribi", eFendi (Turq.) `batoni", oFridi (berZn.) `warbi", cnobilia xmovanTSesatyvisobis Semdegi SemTxvevebi:
karaFi (berZn.) `lursmani"... herulSi (aliabaTurSi) F s.qarTv. a > megr.-Wan. o: koCi `kaci", oSi `asi", do ”da"...
Cveulebriv, Cndeba garkveul poziciebSi fonetikur s.qarTv. e > megr.-Wan. a: ma `me", dRa `dRe", mafa `mefe"...
niadagze: F-Wam, F-Wri, F-Tli (gr.imnaiaSvili, 1963, gv. 82). s.qarTv. i > megr.-Wan. e: mayare (megr.) `mayari", qoTume (Wan.) `qaTa-
47
Gbgera Sorisdebulebisa da CvenebiTi nacvalsaxelebis mi"...
dasawyisSi (xmovnis win) SeiZleba yvela dialeqtSi msgavsi SemTxvevebi sporadulad sxva dialeqtebSic
Segvxvdes. igi fonemad ar CaiTvleba da ZiriTadad xmovnis gvxvdeba, kerZod:
magari SemarTvis Sedegad viTardeba. a>o: taniani>toniani (kak.), deda>dedo (aWar.), Wapani>Wopani
megrul-WanurSi Gbgera ZiriTadad warmoadgens y-s (mox.), mzareuli>mzoreuli (qarTl.)...
poziciur variants: Guji "yuri", Gvali "yveli"... e>a: jebiri>jabiri, qeifi>qaifi/qaibi (xevs.), zeiT>zaiT, ki-
dev>kidav, mere>mamre (mox.)...
G bgera damaxasiaTebelia TuSuri kilosaTvis. T. i>e: iyo>eyo (her.), mandili>mandeli (xevs.), xesaviT>xesaveT (imer.),
uTurgaiZis azriT, TuSurSi G bgera damoukidebel fone- unagiri>unageri (raW.)...
mad unda gamoiyos, vinaidan Gzogjer mniSvnelobaTganmasx- rogorc vnaxeT, megrul-Wanuris msgavsi mimarTeba
vaveblis funqciiT dasturdeba, mag.: da Go~ (mamakacis saxeli) xmovnebs Soris raodenobriv doneze sxva qvesistemebSic ga-
da dao~ (naTesavi qali), x i Go~ (mamakacis saxeli) da xio (xeva movlindeba. megrulsa da WanurSi, sxva dialeqtebTan Seda-
46
zmnis II kavSirebiTis forma). rebiT, xmovanTmonacvleobas regularuli da kanonzomieri
CamoTvlili bgerebi (garda B-isa) meoreuli, xasiaTi aqvs.
poziciurad miRebuli bgerebia. am TvalsazrisiT megrul- qarTul-zanuri Sesatyvisobis Sesaxeb arn.Ciqobava aR-
lazuri da svanuri metyvelebebi qarTuli enis niSnavs, rom sxvaobas iwvevs artikulaciis cvla, kerZod, za-
dialeqtebisagan faqtobrivad arafriT gansxvavdebian. nurSi moxda bgeraTa warmoTqmis (warmoebis) ukan gada-
saerToqarTveluri enis xmovanTa istoriuli weva. mkvlevris azriT, aRniSnuli procesi erTbaSad ar
dialeqturi variantebi (xmovanTSesatyvisobani).
saerToqarTveluri xmovnebi dialeqtebSi nairgvar 47
e:i monacvleobis Sesaxeb g.rogava aRniSnavs, rom zanurSi e xmovnis ga-
cvlilebebs ganicdis. ama Tu im xmovans megrul-Wanur-
dasvla i xmovanSi poziciuri xasiaTisaa. am SemTxvevaSi unda moqmedebdes
svanurSi sxva varianti Seesabameba. samecniero zogi kilosaTvis damaxasiaTebeli ea xmovanTa kompleqsis gadasvla ia-Si:
literaturaSi xmovanTa Seupirobebeli monacvleoba, mware>mwaria, eama>iama (fS.)... aq saqme gvaqvs xmovanTa disimilaciasTan,
romelsac morfologiur-semantikuri datvirTva ara aqvs, ukeT, garkveul xmovanTa kompleqsis difTongizaciasTan: ea>ia/~a. me-
xmovanTmonacvleobad, alternaciad an substituciadaa grulSi disimilacias adgili aqvs maSinac, roca e da a xmovnebi Tanxmov-
niTaa gaTiSuli: deda>dida, venaxi>binexi, ena>nina, netavi>nite, mteva-
saxeldebuli. ZiriTadad samwignobro qarTulsa da ni>tiani, mwevari>wiari... (ix. g.rogava,1975.
megrul-Wanurs Soris dadgenili amgvari xmovanTa monacvleobis msgavsi faqtebi dasturdeba megrulsa da Wa-
xmovanTmonacvleobis SemTxvevebi bgeraTSesatyvisobis nurs Soris:
a>e: JaSxa/JeSxa (megr.) `kvira", WaWa/WeWa (Wan.)... (Sdr.: rabe (kak.)/rebe
(aliabaT.), fayi (aliabaT.) /feyi (kak.) `fexi")...
i>e: dixa(megr.), dexa(Wan.) `miwa"; qoTomi (megr.), qoTume (Wan.) `qaTami".
u>i: Wan. quri/megr. qiri, Wan. Juri/megr. Jiri, Wan. juma/megr. jima, Wan.
46
dawvr. ix.: i.yifSiZe, 1914; arn. Ciqobava,1936; s.JRenti,1953; guruni/megr. girini...
T.uTurgaiZe, 1960; gr. imnaiSvili, 1963; n.kiziria, 1980; n. imnaZe,1981; viw.-arq. lumji/xof. limji, viw.-arq. nusa/xof. nisa, viw.arq. fuqu-
b.jorbenaZe, 1998; n.quTelia, 2005... ri/xof. fiqiri `yvavili"... (Sdr.: SaaJdina (aliabaT.)/SaaJdOna (kak.)...
46 47
momxdara, igi TandaTan viTardeboda da sabolood Camoya- mkvlevarTa nawili (g. maWavariani, k. Smidti, g. wereTeli,
libda rogorc garkveuli bgeraTSesatyvisoba m. qurdiani...) varaudobs saerToqarTvelurSi spirantebisa
(arn.Ciqobava, 1938, gv. 6-9, 441-442). aqve ismis kiTxva: Tuki da afrikatebis sami rigis (wina, Sua da ukana) arsebobas.
artikulaciis ukan gadaweva moxda, ratom ganicada es mxo- nawili mecnierebisa (g. rogava, m. Cuxua...) sisina Tanx-
lod fonemaTa mcire nawilma (mag., d, T, t ratom ar gadai- movnebis Semcvel sityvaformaTa arsebobas megrul-Wanur-
wia Z, c, w-d)? garda amisa, a > o procesis gansaxorcieleb- svanurSi qarTulis gavleniT xsnis: an SeTvisebulia qar-
lad sakmarisi ar aris enis ukan gadaweva; a > o labializa- Tulidan an kidev qarTulis gavleniTaa saxecvlili.
ciaa, Sesabamisad, artikulaciis win gadmoweva ufroa (Sdr., ufro logikuria imis aRniSvna, rom saerToqarTve-
agreTve: da - da, da - do (kavSiri), Sen - si tipis mimarTebe- lur sityvaTa erTi nawili ucvlelad aris Semonaxuli
bi)... qarTvelur dialeqtebSi, xolo meore nawili fonetikurad
aRsaniSnavia is faqti, rom megrul-WanurSi s.qarTv. a Tu semantikurad aris saxecvlili. bgeraTcvlilebis ga-
xmovani yvela SemTxvevaSi ki ar gadadis o-Si, aramed zogjer momwvevi fonetikuri faqtorebi dRes ucnobia.
a ucvleli rCeba. aseve gamonaklisebi aqvs s.qarTv. e : zan. a b) SiSina TanxmovanTa refleqsebi
Sesatyvisobasac.48 s.qarTvelur SiSina Tanxmovnebs megrul-Wanursa da
saerToqarTveluri enis TanxmovanTa dialeqturi svanurSi, rogorc wesi, bgeraTkompleqsi Seesatyviseba: Si-
variantebi (TanxmovanTSesatyvisobani). saerToqarTve- Sina Tanxmovani + ukanaenismieri xSuli: s.qarTv. (na)biji,
megr. ge-bijg-afa ”dabijeba”, svan. bijg ”nabiji”; s.qarTv. Suidi,
luri enis Tanxmovnebi qarTvelur qvesistemebSi ZiriTadad
megr. SqviTi, laz. SqviTi/SqiTi, svan. iSgEid...
ucvlelia. gansxvavebul suraTs qmnian sibilantebi.
s.qarTv. *J fonemis arseboba saeWvod miiCneva. a.SaniZis
zanursa da svanurSi sibilantTa cvlileba kanonzom-
azriT, J meoreuli bgeraa. Sesabamisad, Sesatyvisoba J:Jg/zg
ier da regularul xasiaTs atarebs da TanxmovanTSesatyvi-
ar aris dadasturebuli.
sobis saxeliT aris cnobili.
bolodroindeli gamokvlevebis mixedviT,
a) sisina TanxmovanTa refleqsebi s.qarTvelurSi gamovlenilia iseTi fuZeebi, romlebic
specialur literaturaSi aRniSnulia, rom megrul-
adastureben bgeraTSesatyvisobas: qarT. J - zan. JR/Jg, rac
Wanur-svanuri SiSina Tanxmovnebi s.qarTveluri sisina Tanx-
movnebis Sesatyvisad aris Sedegi artikulaciis ukan gada- utyuars xdis s.qarTv. *J fonemis rekonstruqcias.49
wevisa (arn.Ciqobava, 1938, gv.6-9, 441-442; s.JRenti, 1949, aRniSnuli bgeraTfardobani megrul-Wanur-svanurSi
gv.130-133; g.rogava, 1953, gv.42-43; v.Tofuria, 1960, gv.150). xSirad darRveulia:
garkveul SemTxvevebSi saerToqarTveluri sisina a) s.qarTv. S-s Sesatyvisad s gvaqvs: s.qarTv. Sen - megr.-Wan. si
Tanxmovani megrul-Wanur-svanurSi imave sisina TanxmovniT - svan. si...
aris warmodgenili, mag.: b) s.qarTv. SiSina Tanxmovnebis Sesatyvisad warmodgeni-
s.qarTv. mZaRe, megr. ZuRe, svan. mH-ZiR; s.qarTv. lia sisina Tanxmovniani kompleqsi (Zg, cq, wk, sq/sg):
cxemla, megr. cxemuri/cximuri, svan. cxum/cxHm/cxEim.... s.qarTv. Suenis, Svenieri - megr. sqvami - svan. musgEan `mSve-
kanonzomier SesatyvisobaTagan gadaxvevebi specialur nieri"...
literaturaSi sxvadasxvagvaradaa axsnili:
49
mag.: s.qarTv. Jlet, zan. JgarT/Jgart ”daxeTqeba, magrad cema, dabeg-
48
saerToqarTvelur xmovanTa refleqsebi literaturaSi sxvadasxvagva- va” (v.Sengelia, 1996, gv. 28).
radaa gaanalizebuli; ix.: i.yifSiZe,1914; arn.Ciqobava,1938; g.maWavariani, s.qarTv. Jroba (gur.) ”neli xarSva”, damJRnari ”xili damWknari” (saba),
1958; T.gayreliZe, g.maWavariani, 1965; t.futkaraZe, 1989; t. futka- zan. JRirafa/bJRirafa ”Wknoba”; s.qarTv. Juvili ”dabuJebuli xorcis
raZe,1990; t.futkaraZe, e.dadiani, 2005... Cxvleta” (saba), zan. JRirini, uJRiruans ”uxurs, sCxvlets, ubJuis”
(r.abaSia, 2003, gv. 5-9).
48 49
g) SiSina Tanxmovani ucvlelia, ar ganiviTarebs ukanenis- mniSvnelovania ara raodenobrivi xasiaTis gansxvaveba, ara-
mier Tanxmovnebs. mag.: s.qarTv. Rreja - megr. Rranjua ”daReja” - med is, rom am movlenas erTi saerToqarTveluri safuZveli
svan. mH-Rlij/mH-Rij ”dakreWili (kbili)”... warmarTavs. movlenaTa araerTgvarovani xasiaTi sxvadasxva
d) svanurs ori yru Tanxmovnisagan Sedgenili bgeraTkom- mizeziT SeiZleba aixsnas.
pleqsi ar axasiaTebs: disimilaciis safuZvelze meore yru `sakuTriv romelime dialeqtisaTvis arakanonzomieri
Tanxmovani mJRerdeba. amave dros xdeba afrikatTa spiran- procesi saerToqarTuli potenciis gamovlinebaa... is, rac
tizacia, mag.: W>Wk>Sk: qarT. Wedva - megr.-laz. Wkadua - svan. li- amJamad calkeuli faqtebis saxiT daCndeba mavan dialeqtSi,
50
Sk@d-i ”Wedva”... SesaZloa istoriulad yofiliyo misTvis damaxasiaTebeli
sibilant TanxmovanTa megrul-Wanur-svanuris msgavsi an Semdgom gaxdes misi fonetikuri ier-saxis ganmsazRvre-
refleqsebi iSviaTad sxva dialeqtebSic dasturdeba, mag.: li" (b. jorbenaZe,1998, gv. 150).
sisina>SiSina: Skami<skami, qiSti<qisti (mox.), uStvens< ”is, rac amJamad qarTvelur enaTa bgeraTSesatyviso-
ustvens (kax.), neSto<nesto, Stoli<stoli (z.imer.), Strafili< bad ganixileba, istoriulad am enaTa dialeqtebisaTvis da-
strafili (qarTl.)... Suvaze Jis<zis (her.), JRmartli<zRmartli maxasiaTebeli movlena iyo” (b.jorbenaZe, 1995, gv. 56).
(alg. qarTl.)... amovjirkve<amovZirkve... gabeCeba <gabeceba (kax., ”monaTesave enebsa da imavdroulad maTsave dialeq-
javax.), derCiki<derciki (kax.)... Wirixta<wirixta (alg. qarTl.), tebSi sakmaod mravladaa saerTo safuZvlis mqone movlene-
naWvreTi<nawvreTi `naWrilobevi" (xevs.), WveTi<wveTi (gur.)... bi’” (b. jorbenaZe). e. i. Tvisebrivi sxvaoba ar arsebobs fu-
SiSina>TanxmovanTkompleqsi: Wkde<Wde (xevs., mT., TuS.), Zeenasa da Tanamedrove variants Soris. saerToqarTvelur-
Wknavi< Wnavi (aWar.), Wkortl<mWvartli (her.), Wkriali<Wriali
Sic bunebrivad unda davuSvaT sityvaformaTa paralelu-
(leCx.)... (ix. b.jorbenaZe, 1995, gv.51-57).
roba Tanamedrove viTarebis analogiurad (t.futkaraZe,
rogorc vxedavT, qarTvelur qvesistemebs Soris
1996, gv.23-24).
gansxvaveba mdgomareobs imaSi, rom dialeqtTa nawilSi
vfiqrobT, dasadgenia mizezebi, ra SemTxvevebSi mivi-
TanxmovanTmonacvleobas intensiuri da kanonzomieri xasi- ReT sayovelTaod cnobili bgeraTSesatyvisobani. sainte-
aTi aqvs, nawilSi ki sporadulad vlindeba. am SemTxvevaSi
resoa is faqti, rom g. eliavas leqsikonSi W bgeriT dawye-
50
buli identuri sityvebi Seadgens 40%-s, Sesatyvisoba gvaqvs
SiSina Tanxmovnebis nairgvari refleqsi samecniero literaturaSi 29%-Si, xolo 31% sakvlevia. bevri identuri sityva mkvle-
sxvadasxvagvaradaa axsnili, kerZod, mkvlevarTa nawili (arn.Ciqobava,
vrebs leqsikonSi ar SeaqvT. amdenad, gaumarTleblad gveC-
1938; g.rogava, 1960) miiCnevs, rom bgeraTfardobaSi S - sq/sg amosavalia
sisina varianti. qarTulSi Tavdapirveli s>S, megrul-Wanur-svanurSi ki veneba saerToqarTvelurSi ori W-s (an ori w-s, Z-s, c-s) re-
s ar Secvlila, oRond mis Semdeg dairTo ukanaenismieri Tanxmovani; konstruireba, aseve, identuri formebis sesxebiT axsna. sa-
m.Cuxuas azriT, sisina rigis sibilantebSi artikulaciis ukan gadaweva varaudoa, rom kanonzomieri da regularuli bgeraTSesaty-
sisina>SiSina gardaqmnis garda miiRweoda sisina sibilantis momdevnod visobis saxeliT cnobili mimarTebani saTaves iRebs saerTo-
ukanaenismier xSulTa ganviTarebiT (m.Cuxua, 2003). T.gamyreliZe,
g.maWavariani varaudoben, rom Sq/Sg da sq/sg kompleqsebi erTi da imave S
qarTvelurSive arsebuli fonetikuri variantebidan. amas
fonemis refleqsebia, romelic Sepirobebulia poziciiT, kerZod: S-Sq/ gvafiqrebinebs msgavsi faqtebis arseboba qarTvelur qve-
Sg>sq/sg procesi megrul-Wanur-svanurSi SeiZleba aixsnas v/E bgeris ar- sistemebSi.
sebobiT, agreTve, S bgeris palataluri bunebiT. S s-sTan SedarebiT amdenad, ufro logikuri Cans e.w. qarTveluri Sesaty-
ufro palataluria. palataluri da labialuri bgerebi erTmaneTis me- visobebis mizezi fonetikur garemocvaSi, an sxva faqtoreb-
zoblad ver Zlebs, amdenad, enaSi kanonzomieri procesi ganviTarda:S>s Si veZioT da ara "artikulaciis ukan gadawevaSi".
(T.gamyreliZe,1959; g.maWavariani, 1965).
SiSina Tanxmovnebs mudmivad axasiaTebs TavisTavadi labializacia. Tu
aseT Tanxmovans mosdevs labialuri xmovani, Tanxmovani, maSin xdeba de-
labializacia, SiSina TanxmovanTa gasisineba (t.futkaraZe, 2005, gv. 272).

50 51
fonetikur cvlilebaTa tendenciebi51 qarTvelur (v.Tofuria, 1967, gv.10). Sdr. laSxuris viTareba, sadac I
qvesistemebSi ZiriTadad saerToa. mravalferovan foneti- seriaSi zmnebs E prefiqsi ar gaaCniaT, mag.: tHxe "vabruneb",
kur procesTagan ramdenimes SevexebiT: texni "vbrundebi", gargli "vlaparakob"...
metaTezisis SemTxvevebi qarTvelur qvesistemebSi Tuki fuZe iwyeba labialuri TanxmovniT da mas mos-
sakmaod xSiria. aq nimuSad I piris v- niSnis metaTeziss gan- devs e, i xmovnebi, palatalizebuli xmovnebis mqone svanur
vixilavT52. dialeqtebSi (bz., bqv., lnt.) E niSani metaTezisis Semdeg e,
v- prefiqsis metaTezisi gvxvdeba: TuSurSi, herulSi, i xmovnebs erwymis da viRebT palatalizebul (umlautian)
megrulSi, svanur kiloebSi. iSviaTad: imerulSi, aWarulSi, è, O bgerebs, mag.: bz. pèrni, lnt. pèreni `vfren` miRebulia
javaxurSi... ase: pèrni<p-E-erni<E-perni, bz. bèWkEni<b-E-eWkEni<E-beWkEni
"vskdebi" (v.Tofuria, 1967, gv.10).
fonetikuri procesi aixsneba Tavkidur poziciaSi
analogiuri viTareba gvaqvs herulSi, oRond, svanuri-
warmoqmnili arabunebrivi kompleqsis gamartivebis Zlieri
sagan gansxvavebiT, herulSi palatalizebuli xmovnebi mii-
tendenciis arsebobiT. -v prefiqsis gainfiqseba dasturde-
Reba nebismieri Tanxmovnis mezoblad, mag.: v-f-iqrob>f-v-
ba rogorc TanxmovniT dawyebul fuZeebTan, ise xmovanpre-
iqrob>f-O-qrob, v-r-ecxav>r-v-ecxav>r-è-cxav...
fiqsebTan Sexvedrisas. b) meore SemTxvevaSi Tavkidur poziciaSi arsebuli
I. sityvis Tavkidurad morfemaTa zRvarze v- prefiqsi-
sa da fuZiseuli Tanxmovnisagan Sedgenili bgeraTkompleq- TanxmovanT-kompleqsi (v+C) martivdeba v-s gadasmiT momdev-
no marcvlis Semdeg, mag.: imer., javax.: v-naxe>na-v-xe (Sdr. ing.
sis v/E+C cvlileba kiloebSi SeiZleba orgvarad warimar- noxe<n-vaxe<v-naxe); svan. (ecer.): E-feSgni>feSgEni "vixsnebi", E-
Tos, kerZod: necxni>necx-E-ni "viRviZeb"...
a) erT SemTxvevaSi v-/E- prefiqsi gadainacvlebs fuZi- megrulSi v- prefiqsi fuZiseuli marcvlis momdevnod
seuli Tanxmovnis momdevnod da warmoiqmneba qarTvelu- gadajdeba garkveul SemTxvevaSi, kerZod, bagismieri (b f p
risTvis ufro bunebrivi kompleqsi (C+v-/E-), mag.: TuS.: v- m) TanxmovnebiT dawyebul fuZeebTan (amasTanave, v- niSani
daob>d-v-aob, v-tiri>t-v-iri, v-CeC>C-v-eC, v-Wam>W-v-am... imer., icvleba momdevno Tanxmovnis gavleniT):
aWar.: v-xnav>x-v-nav... (msgavsi faqtebi samecniero literatu- v-barunq > ba-v-runq > ba-b-runq "vbarav"
raSi axsnilia enis miswrafebiT, Seqmnas mzardi napralovno- v-forunq > fo-v-runq > fo-b-runq "vfarav"
bis kompleqsebi) (T.uTurgaiZe, 1976). v-putorunq > pu-v-torunq > pu-p-torunq "vputav"
svanur kiloebSi I piris niSani TanxmovniT dawyebul aRniSnuli fonetikuri movlena gamoxatulebaa gark-
fuZeebTan, Cveulebriv, infiqsad iqceva, mag.: z.sv., lnt. t-E- veuli enobrivi kanonzomierebisa. cnobilia, rom qarTulSi
ixe `vabruneb` miRebulia *u-tix-e formisagan, bqv. r-E-agdi (Sesabamisad, qarTvelur qvesistemebSic) identuri an erTi
`vlaparakob` formisTvis amosavalia *E-ragdi forma lokaluri rigis bgerebi (fonemebi) erTimeoris momdevnod
ar gvxvdeba erTi morfemis farglebSi sityvis Tavkidurad
51
xmovanTa reduqciis Sesaxeb qarTvelur qvesistemebSi mravalricxovani (T. uTurgaiZe, 1976, gv. 78).
literatura arsebobs: i.yifSiZe, 1914; m.nikolaiSvili, 1984; s.JRenti, aseve, arabunebrivi Cans qarTveluri kiloebisaTvis
1953; T.uTurgaiZe,1976; a.SaniZe, 1981; m.cikolia, 1950; m.cikolia, 1954; v/E+i bgeraTmimdevroba da misi superacia sxvadasxva gziT
b.jorbenaZe, 1998... xdeba.
xmovanTkompleqsTa transformaciisaTvis qarTvelur qvesistemebSi ix.:
i.yifSiZe, 1914; arn.Ciqobava, 1936; a.Rlonti,1936; v.Tofuria, 1954;
megrulSi v- prefiqsi i xmovanprefiqsis mezoblad ver
m.cikolia,1954; k.kublaSvili, 1959; b. jorbenaZe, 1995; S. ZiZiguri, 1998; Zlebs da, rogorc wesi, infiqsad iqceva. procesi garkveuli
o.kaxaZe, 1981; o.kaxaZe, 1999; g.kartozia, 2005; n. quTelia, 2005... wesis dacviT mimdinareobs:
52
dawvrilebiT ix.: t.futkaraZe, e.dadiani, 2004.

52 53
1. Tu fuZe arabagismieri TanxmovniT iwyeba, metaTezi- va(Ea)>o gavrcelebulia: fxour kiloebSi, qarTlur-
si kontaqturia, v- niSani gadaismis zmnuri xmovanprefiqsis Si, ingilourSi, fereidnulSi, raWulSi, imerulSi, leCxu-
momdevnod fuZis win, mag.: v-i-rduq>i-v-rduq>i-b-rduq "vizr- murSi, gurulSi, aWarulSi, samcxurSi, taourSi, megrul-
debi", v-i-Wyanq>i-v-Wyanq>i-p-Wyanq "viwyeb"... Si... mag.: oJi<vaJi, sityo<sityva, sxo<sxva (xevs.), yoili<yvavili,
2. xolo Tuki fuZis Tavkidurad bagismieri Tanxmova- yovi<yvavi, zovi<zvavi (fS.), Zoli<Zvali, gagogebina <gogogebi-
nia warmodgenili, maSin adgili aqvs distanciur metaTe- na<gagvagebina (mox.), oBSami<vaBSami, cxori<cxvari,
ziss, v- morfema fuZis pirvelive marcvlis momdevnod ga- uyors<uyvars (mT.-gud.), marcoli<marcvali, gadausoms< ga-
dajdeba (c.janjRava, 1989, gv.44), mag.: v-i-birq>i-b-i-v-rq>i-bi-b- dausvams (qarTl.), soms<svams, xovi<xvavi, SauSo<SauSva (kax.),
rq "vmReri", v-i-fiqrenq>i-fi-v-qrenq>i-fi-f-qrenq "vifiqreb"... oCuqeb<vaCuqeb, goqav<gvaqvs, icoms<icvams (ing.)... wogorTo<
process ver abrkolebs zmniswinisa Tu nawilakis wagorTo<wagvarTva, cxori<cxvari, Zoli<Zvali (fer.)... sxomis<
darTva, mag.: qi-bi-b-rq "vimRereb", mi-fi-f-qrenq "movifiqreb"... sxvamis, icoms<icvams, Caso<Casva, gauSo<gauSva raW. (z. raW.,
v- niSnis metaTezisi ucxoa WanurisaTvis. Tumca Wa- glol.), sxogan<sxvagan, miarTo<miarTva (imer.), meirToms<
nurSi (ZiriTadad viwur-arqabulsa da xofur kilokavebSi, moirTvams (leCx.), sxogan<sxvagan (gur., aWar.), usomda<usvamda,
marxo<marxva (mesx.), qobai<qvabi (taouri), uGors<uGvars ”uy-
iSviaTad aTinurSi) aris tendencia, Tavkidur poziciaSi
vars”, Rorans <Rvarans ”yviris”, Toli ”Tvali”, qora<qvara `mu-
xmovanTa win v- prefiqsi b-Ti Seicvalos da amiT Tavidan celi" (megr.)...
iqnas acilebuli v+i mimdevroba, mag.: b-i-di "wavedi", Sdr. 2. ve(Ee)>o procesic met-naklebad yvela dialeqtSi
megr. i-b-di, b-i-mgar "vtiri" Sdr. megr. i-m-garq, b-i-Sqvider gamovlindeba:
"vixrCobi" Sdr. megr. i-f-Sqviduq, b-o-re "var" Sdr.megr. v-oreq... qood<qveode ”mTlad, srulad” (xevs.), qoyana/xoyana ”qveya-
v+i bgeraTmimdevroba herulSi SeiZleba palatali- na” (fS.), goZaxis ”gveZaxis”, Con ”Cven” (mox.), godga ”gvedga”, qoiT
zebuli O xmovniT Seicvalos: vici>Oc, viq>Oq "vSvrebi"... ”qveviT” (mT.-gud.), uSofs ”uSvefs”, qoiT ”qveviT” (qarTl.), na-
v+i bgeraTmimdevroba Tavkidur poziciaSi arabune- korCxali ”nakverCxali”, daCouli ”daCveuli” (kax.), gobara ”gve-
brivi Cans rogorc dialeqtebisaTvis, aseve saliteraturo bara” (fer.), Soboda ”Svreboda, wouloba ”wveuleba” (z.raW.,
qarTulisaTvis. amaze metyvelebs is faqti, rom qarTuli qv.raW.), yoliferi ”yvelaferi”, moyoba ”moyveba” (imer.), axovs ”ax-
enis ganmartebiTi leqsikonis rvatomeulSic, o.qajaias me- vevs”, soldeba ”sveldeba” (leCx.), gåSofs ”gauSvebs, Couleba
grul-qarTul leqsikonsa da v.Tofuriasa da m.qaldanis ”Cveuleba” (aWar.), SedRoben ”SedRveben” (imerx.), qomoT<qvemoT
svanur leqsikonSic Zalze iSviaTia iseTi fuZeebi, romel- (livan.), yoli<yveli, qomo<qvemo (taouri - S.futkaraZe, 1995,
Tac Tavkidurad v+i mimdevroba udasturdebaT. arc isaa gv.16,31); Coni<Cveni, xownebi<xvewnebi (taouri; m.cincaZe, 2001).
SemTxveviTi, rom saerToqarTvelurisaTvis mxolod erTa- ve (Ee)>è dasturdeba ing., mox., nawilobriv samxr.
derT formaSi, isic dupletur vin/min nacvalsaxelSi aRd- qarTlursa da samcxur kiloebSi: kvercxi>kèrcxi (ing.),
geba v+i bgeraTmimdevroba. gverdi>gèrdi (mox.), qvevri>qèvri (samcx.), Tve>Tè ( qarTl)...
v- prefiqsis metaTezisis SemTxvevebidan gamomdinare, 3) vi (Ei)>u SedarebiT iSviaTia: mSudoba ”mSvidoba”,
SeiZleba davaskvnaT: morfemaTa zRvarze morfonologiuri akurdebis ”akvirdebis” (mox.), sakurveli ”sakvirveli” (mT.-gud.),
cvlilebebi qarTvelur qvesistemebSi saerTo fonematuri wuvi ”wvivi”, yiuli ”yivili” (qv.qarTl.), guTxres ”gviTxres”,
gudga ”gvidga” (fer.), rasakurvelia ”rasakvirvelia”, wuma ”wvima”
kanonzomierebis safuZvelze mimdinareobs da igi Sepirobe-
(raW.-gloluri, rivnisTauri), gaTxouli ”gaTxovili”, wums
bulia arabunebrivi bgeraTkompleqsis moSlis tendenciiT.
”wvims” (imer.), Runo ”Rvino, alus xe ”alvis xe” (leCx.)...
labialur kompleqsTa cvlilebani
vi (Ei)>O gvxvdeba: ingilourSi, moxeurSi, nawilo-
qarTvelur qvesistemebSi va, ve, vi kompleqsebi
briv samcxur-javaxursa da qv. qarTlurSi: wOma~ ”wvima”, gOan
Semdegi fonetikuri nairsaxeobebiT realizdeba, kerZod:
a) va (Ea) > o, b) ve (Ee) > o / è, g) vi (Ei) > u / O.
54 55
”gvian” (ing.), SOdi ”Svidi”, gOTxra“”gviTxra” (mox.), kOci ”kvici”, imerul-gurul-leCumurSi -e xmovani ZiriTadad da-
53
ZmisTOn ”ZmisTvin” (samcx.-javax.), wyOli ”wyvili” (qv. qarTl.). culia saxelobiT, naTesaobiT da moqmedebiT brunvebSi
dasturdeba, Tumca aris SemTxvevebi, rodesac e daboloe-
II. brunvaTa sistema biani forma fuZed gaiazreba da e sxva brunvebSic gayveba:
megrul-Wanur-svanurSi Tvisobrivad erTgvaria brun- bicolei, bicolem, bicoles... (b.jorbenaZe, 1989, gv.459).
vaTa sistema (rogorc brunvis niSnebi, ise brunebis proce- aRniSnuli erTgvarovani movlenebi literaturaSi
si). calkeul brunvebs ganvixilavT saliteraturo enasTan erTian konteqstSia ganxiluli. v.Tofurias azriT, am
da sxva dialeqtebTan mimarTebiT. saerTo movlenas saerTo safuZveli aqvs: warmoiSva wminda
saxelobiTi brunvis niSnis alomorfebi qarTvelur fonetikur niadagze asimilaciis gziT uTuod sxvadasxva
ena-kiloebSi aris: i/~/0, romlebic dialeqtebis mixedviT dros da sxvadasxva gavrcelebulobiT da intensivobiT
ase nawildeba: (v.Tofuria, 1954).55
-i/-~ alomorfi xmovanfuZian saxelebTan gamovlinde- saxelobiTis i niSani boloTanxmovnian saxelebTan
54
ba : qarTlurSi, kaxurSi, fSaurSi, moxeurSi, TuSurSi, xSirad ikargeba da saxeli fuZis saxiTaa warmodgenili. es
xevsurulSi, mTiulur-gudamayrulSi, imerulSi, aWarul- movlena gansakuTrebiT damaxasiaTebelia svanuri da
Si, gurulSi, samcxurSi, javaxurSi, kakurSi... fxouri dialeqtebisaTvis; gvxvdeba, agreTve, megrulSi,
qvemoimerulSi, zemogurulSi, leCxumurSi, megrulSi, fereidnulSi, kakurSi, qarTlurSi... mag.: did Tovli (fS.); aq
val aRar gvaqv... (xevs.); kaxeleb mTaSi midiodnen (qarTl.); Bar
svanurSi a xmovanze daboloebul saxelebTan (garda erT-
waEyoni (kakuri)... koC meurs ”kaci midis”, boS Waruns ”biWi wers”
marcvliani fuZeebisa) sax.brunvis niSani erwymis fuZiseul (megr.)... W@S @Wme“”qmari Tibavs”, B@n aBni ”xari xnavs” (svan.).
a-s da bolokidurad -e gvaqvs: ai>ei>e~>e: specialur literaturaSi aRniSnuli movlena dax-
z.gur.: baRane, babue, Zamie (s. JRenti); leCx.: iasone, vasile, uruli marcvlisken qarTuli enis midrekilebiT aris axs-
tariele... (m.alaviZe, 1941, gv.232); qv.imer.: bebie, kalaTe, bicole
nili (T. uTurgaiZe, 1976, gv. 132).
(k.kublaSvili, 1985, gv.98); marTaie, yvele, nucaie... (q.ZoweniZe,
1973,gv.233);deide...(o.kaxaZe,1981,gv.183-192);svan.:mKra+i(e?)>mKre amgvarad, saxelobiTi brunvis niSani (i/~/0) saerToa
kaci" (v.Tofuria, 1954,gv.450); megr.: bambe, Winke, tomare, karTe... yvela qarTveluri qvesistemisaTvis.
megrulSi e-s Sexorceba fuZesTan damTavrebulia: igi moTxrobiTi brunva saliteraturo qarTulSi -ma/-m
yvela brunvaSi gadahyveba saxels (moTxr. bambe-q, mic. bambe- alomorfebiT aRiniSneba. qarTvelur dialeqtebSi
s... (v. Tofuria, 1954, gv. 450). moTxrobiTi brunva gaformebulia gansxvavebuli niSnebiT:
q (megr.-Wan), -em/-d... (svan).
specialur literaturaSi arqauli samwignobro enisa
da qarTveluri kiloebis monacemebi erT konteqstSi
53
dasturdeba piruku procesic: o>va, o>ve, u>vi. mag.: sabanava<sabanaod ganixileba.
(kax.), xorbali> xvarbali, durbindi>dvirbindi (mox.), xoragi>xvaragi qarTveluri ergativis niSnis ZiriTadi alomorfi
(imer.)... oraguli>veraguli (xevs.), osi<vasi, orsuli< varsuli, gior-
gi<givargi, niori<nivari, eyofa<eyvafa (mT.); gatyorcna> gatyvarcna...
ukavSirdeba CvenebiTi nacvalsaxelisgan momdinare
tot(lSx.)>tvet(Col.) ”xeli”, Txum (lSx.)>Txvim (Col.)”Tavi”... megr.: determinaciul "man" morfemoids.
Wvitua<Wutua ”moWutva”... sayovelTaod gaziarebuli Tvalsazrisis mixedviT, -
54
xmovanfuZian saxelebTan sax. brunvaSi ~/0 alomorfTa gamovlena ukav- ma/-m sufiqsi momdinareobs man III piris nacvalsaxelisagan
Sirdeba qarTuli enis fonematuri sistemis dawolas morfologiur
sistemaze. fonematuri kanonzomierebiT erTi morfemis farglebSi ikr-
Zaleba xmovanTa uSualo Tanmimdevroba (T.uTurgaiZe, 1976,gv.26). ena 55
miiswrafvis, xmo-vanTkompleqsi aqcios erTmarcvlovan segmentad:ai>a~, amave azrs aviTareben m.qaldani (1974) da b.jorbenaZe (1995).
ae>ai>a~, ou>oE, oa>ua>Ea (t.futkaraZe, 1998).
56 57
(arn.Ciqobava, 1939, gv.168,173; g.klimovi, 1962, gv.55; (nawilakisgan afiqsis warmoqmna sxva enebisTvisac ar aris ucxo;
g.deetersi, 1930, gv.95). t.futkaraZe, 2008, gv. 122).
b.kikviZisa da g.maWavarianis azriT, svanurSic gvaqvs literaturaSi aRniSnulia, rom qarTveluri
man/aman ganmsazRvreli nawevari, romlisganac miRebulia ergativis formireba dakavSirebulia gansazRvrulobis
ergativis -em/-m niSani. Zveli qarTulis moTxrobiTisTvis kategoriasTan. determinireba esaWiroeba mxolod III pirs.
damaxasiaTebeli aman nacvalsaxeli unda aRdges svanur-i - saxeluri fuZis gansazRvra SesaZlebeli iyo rogorc
em/n niSnisTvisac da amnem "aman" formis fuZisTvisac: CvenebiTi nacvalsaxelisgan momdinare -man nawevariT, aseve,
*aman>*aman-em>amn-Lm; sadac -Lm meoreuli danarTia (b.kikviZe, dadasturebiTi -qo morfemoidiT: dadasaturebiToba da
1958, gv. 91). gansazRvruloba garkveulwilad gulisxmobs erTmaneTs
g.maWavarianis azriT, qarTvelur enaTa (t.futkaraZe, 2008, gv.123).
diferenciaciis periodSi moTxrobiTi brunva micemiTi brunvis mawarmoebeli ZiriTadi formanti
gaformebuli ar iyo. qarTvelur enebSi es brunva saerTo qarTvelur qvesistemebSi aris -s:
principis mixedviT - nacvalsaxeluri warmoSobis wyal-s, wign-s, mze-s, ca-s.... wyar-s `wyals", osur-s `qals",
elementebis gamoyenebiT gaformda. mkvlevris azriT, boSi-s `biWs", bJa-s `mzes", TuTa-s `mTvares" (megr.); koCi-s `kacs",
osure-s `qals", bere-s `Svils", kuCxe-s `fexs" (Wan.); mKra-s `kacs",
svanuri -m uSualod ar momdinareobs qarTuli -man zurKl-s `qals", JeR-s `ZaRls", xoCa-s `kargs" (svan.)...
nawevarisgan; svanurSic arsebobda Zveli qarTulis tipis micemiTis -s morfema Semdegi alomorfebiT dastur-
"gansazRvruli bruneba" (msazRvreli iyo *-aman CvenebiTi deba: -s, -sa, -h, ~, (//-~s, -~h, -~hs), c, 0). isini fo-
nacvalsaxelisgan momdinare nawevari); substantivisa da netikuri cvlilebiT aris miRebuli.
postpoziciuri nawevaris erTad brunebis gamo,
h<s:ra h<ras, Zmah<Zmas (samcx.-javax.) (b.jorbenaZe, 1998,
enklitikurad darTuli nawilaki Seerwya substantivs: gv.550).
*mKr-ad a-ma-n(a)/e-ma-n(a) > *mKrKman/*mKrLman > ~<s: qarTlurSi, kaxurSi, herul kiloebSi: bze-~ raRa-
*mKrKm/mKrLm (g.maWavariani, 1960, gv. 102-103). ~ uzam? (qarTl.); ima-~ uTxra(kax.); ena~ nu ugdev `enas nu iCleq,
sarwmunoa svanur kiloebSi gamovlenili man-iani fenavs sufra~, iwyoven saxelev dadma~ (her.).
ergativis -m niSnis qarTveluroba (vidre misi adiRuri -s>-h>~//-~s//-~h//-~hs: qarTl., mTiul.: de-
warmomavloba): svanuri ergativis -m/-em warmoiqmna das>dedah>deda~/deda~s/deda~h/ deda~hs (qarTl.), sizma-
saerToqarTveluri *man/-iman nawevaris cveTis gziT ras>sizmara~s (mTiul.). am SemTxvevaSi -~s, -~h, -~hs rTuli
(rogorc samwignobro qarTulsa da qarTvelur e.w. sisina bgeebia, romelsac SemarTva ~-si aqvs, xolo damarTva s-s an h-si.
kiloebSi): mara-iman>mareiman>marLman>marLm. -c<s: megrulSi (i.yifSiZe, 1914, gv.024; g.klimovi, 1962,
megr.-Wan. ergativis -q sxvadasxvagvaradaa axsnili: gv.69-70; a.lomTaZe, 1987, gv.10); agreTve gurulsa da aWarulSi
q- sufiqsi i-g-i, e-g-e nacvalsaxelis Zireul g-s (s.JRenti, 1936; i.megreliZe, 1938; S.niJaraZe, 1975). mag.: megr.:
ukavSirdeba: g>q (arn.Ciqobava, 1936, gv. 173-174). uwå muSi cxen-c &&uTxra Tavis cxens" (xub. 218,33), koCi qHmeTxozH
irem-c kaci misdevs irems", paRur-c quCanTuanc `panRurs ur-
-q (<*g<*go) zanurSi imave funqciis mqone elementia tyams" (xub. 185,36). gur.: wal-c<wald-s, var-c<vard-s, studen-
warmomavlobiT, rac -n sufiqsi qarTulSi (Sdr., ma-n, zan. c<student-s... (i.megreliZe, 1938); gul-c<gul-s, wyal-c<wyal-s,
mu-q) (k. gabunia, 1998, gv. 38). sadil-c<sadil-s (gr.imnaiSvili, 1966, gv.250); aWar.: bRavil-c...
-q momdinareobs mtkicebiTi qo nawilakisagan: saxelis (S. niJaraZe, 1957, gv.31).
bolokidur poziciaSi -qo gamartivda (gacvda): -qo>-q; 0: kax., qarTl., aWar., javax., kak., imer., laSx., lent.,
Sedegad -q-m dakarga dadasturebiTobis funqcia, ris gamoc megr. dialeqtebSi: as nabijze kvercx-0 artyamda, irmeb-0 qamando
frazaSi xelaxla gaCnda qo nawilaki; Sdr., frazis dinamika: iWerda (qarTl.). pol-0 recxen, Cedian qorwil-0 (kak.). cxen-0 sa-
koC qo morTu>koCq qo morTu>koCq qomorTu "kac movida" Zovari misca, TaTreb-0 dauZaxa, xurjin-0 piri moxsna (javax.). ma-
58 59
tyuara xalx-0 ver iponi iqa. veqsil-0 douwerden (z.imer.). me- Tvin, ami-Tana.. pur Wama~, patra zma~ Tav daaZebnela miv (ing.)...
zoblef-0 duriges. kardlef-0 mEakalief (z.aWar.), ima-0 moyvebian babu Gude (megr.) "babuis saxli"... zuRa-piji“(<zuRaS piji) (Wan.)
(raW.)... "zRvis piri".
micemiTis brunva qarTvelur qvesistemebSi ZiriTadad -iS, -S (<-is,-s) warmodgenilia zanur da svanur
erTnairad aris gaformebuli. dialeqtebSi. zanur-svanuri -iS/-S kanonzomieri
naTesaobiTi brunvis niSnis alomorfebia: -is/-isa/- Sesatyvisia -is-/s sufiqsisa. -iS _ TanxmovanfuZian
isi, -s/-sa/-si, -iS-i,/-S-i, -i~ (/-i~s, -i~h), -~s, -~h, -iz, - saxelebTan, -S _ xmovanfuZianebTan56: megr.: koC-iS saxeli
iw, -i, 0. `kacis saxeli", ja-S Gude `xis saxli"... Wan.: kuCxe-S(i)
amaTgan samwignobro qarTulSi warmodgenilia -is/-s/- `fexis", orZo-S(i) `skamis", katu-S-i `katis"... svan.: B@n-iS `xa-
si/-~s/0, dasturdeba dialeqtebSic. naT. brunvis niSnis ris", JeR-iS "ZaRlis"...
alomorfebi ase nawildeba: herulSi, fSaurSi, moxeurSi, kaxurSi, megrulSi, Wa-
-~s (Zv. qarTulis msgavsad) dasturdeba xmovanfuZian nurSi naT. brunvis -is niSans emfatikuri daniSnulebiT
saxelebTan qarTlurSi, leCxumurSi, aWarulSi: miartya SeiZleba i xmovani daerTos57: kar gaaRes kidobn-is-i, Cama~Res
ZuZu-~s Tavzeda (qarTl.), uro-~s (leCx.), agvisto-~s TveSi qobi wyl-is-i (aliabaT.). RmerT-is-i-c saxelis Wirimen, im qal-is-
(aWar.)... i-c mal dovlaT a~Res. Ge qal Cem zm-is-i (<zm-is-i-a) (kakuri); Zm-is-
-is>-ih (samcx.-javax.): x-is Ziri>x-ih Ziri, Tav-is(i) i-a, im dro-s-i (mox.); arafer ar mesmis am qveyn-is-i (fS.); yamda ori
qali>Tav-ih qali (b. jorbenaZe, 1998). vaJiSvili, umfrosi rva wl-is-i (kax.)... koC-iS(i) Gude `kacis
-i~s, -i~h, -ih gvxvdeba algeTis xeobis qarTlurSi: saxli", qobal-iS(i) qviri `puris fqvili" (megr.)...
qal-i~s-Tvina/qal-i~h-Tvina (T.saraliZe, 1978, gv. 55). qarTvelur qvesistemebSi naTesaobiTi brunvis niSnis
-i~ (<is/iS)/~(<s,S) alomorfebi dasturdeba: qarTl., alomorfebi saerTo fonetikuri kanonzomierebis
kax., megr... mag.: pur-i~ Wama, gz-i~ pira~... (kax.); xemwif-i~ coli safuZvelzea miRebuli.
(qarTl.); xoj-i~ Toli "xaris Tvali", dRa-~ sinTe "dRis sinaTle" moqmedebiTi brunvis niSnebi qarTvelur dialeqtebSi
(megr.)... (garda svanuri kiloebisa)58 ZiriTadad samwignobro
-iz varianti gvxvdeba -gan TandebulTan: kac-iz-gan, im- qarTulis msgavsia. Taviseburebebidan aRsaniSnavia Semdegi:
iz-gan, arafr-iz-gan... a) dialeqtTa nawilSi (mTaraW., aWar., gur., her.)
-iw varianti gvaqvs megrulSi -kala/-kuma `Tan" xmovanfuZian saxelebTan (TanxmovanfuZianebis msgavsad),
Tandebulis mezoblad. brunvis niSniseuli S Tanxmovani gvaqvs -iT (>-~T): rZe-~T, erbo-~T, dila-~T (mTaraW. _ S. ZiZi-
Tandebuliseuli k bgeris gavleniT icvleba da, nacvlad Sk
kompleqsisa, viRebT wk kompleqss, sadac w aris naT.brunvis 56
lazurSi naTesaobiTis niSnad -s alomorfic dasturdeba (r.erkerti,
niSnis fonetikuri varianti: koC-iS-kela>koC-iw-kela "kacTan". 1895, gv.347; h.aWariani, 1899, gv.69; n.mari, 1910, gv.12; g.kartozia, 2005,
-i (<-is/-iS) alomorfi TiTqmis yvela qarTvelur gv.78). g.kartozias azriT, -s niSniani formebi -S formantiani
dialeqtSi gvxvdeba. naTesaobiTi brunvis niSnis naTesaobiTis fonetikur variants unda warmoadgendes; bolokidur
TanxmovniTi elementi xSirad ikargeba sazRvrulis poziciaSi S>s (g.kartozia, 2005, gv.78-80).“
57
megr.-laz. naTesaobiTis -i daboloebis Sesaxeb arsebobs sxvadasxva
winamaval TanxmovanfuZian da fuZeukvecel msazRvrel Tvalsazrisi: 1) naTesaobiTis -i emfatikur xmovania (arn.Ciqobava, 1942,
saxelebTan, mag.: isxams wifl-i xeSi, dajda sufr-i Tavsao, mawvn-i gv.71). 2) i nanaTesaobiTari saxelobiTia (g.kartozia, 2005,gv. 63-83).
qila (qarTl.); maml-i nayiv TarafSi "mamlis danayivleb mxareSi" 58
svanur kiloebSi moqm. brunva gaformebulia -ES/-SE alomorfebiT: -ES
(kak.); pur-i Wama, saxl-i patroni, gz-i piras (javax.); ru-i pirze - xmovnis momdevno poziciaSia: dMna-ES `qaliSviliT"... -SE - Tanxmovnis
(kax.)... beb-i GuCa "bebiis saxlSi"... svan.: B@n-i muW `xaris rqa"... momdevno poziciaSi (am SemTxvevaSi SesaZlebelia SE/ES monacvleoba):
0 dasturdeba prepoziciur msazRvrelTan, agreTve Ban-SE (/Ban-ES) "xariT"... g.Tofurias azriT, svanuri moqmedebiTi
-Tan, -Tvis Tandebulebis win (imer., qarTl., megr.): qali- brunvis niSnisaTvis amosavalia saerToqarTv. -T sufiqsi, kerZod:
T>Sd>S (g.Tofuria, 1997, gv.113).
60 61
guri, 1970, gv. 199); tungo-~T, baRana-~T (aWar. _ j.noRaideli, aseve, viTarebiTi brunvis niSnad -a (<ad) alomorfi
1972, gv.69); Zma-iT, da-iT mdidaria, gaTfa mze-iT (gur. _ (Zveli qarTulis msgavsad) gvxvdeba Semdeg kiloebSi: xevs.,
s.JRenti, 1936). Sdr. Zv. qarT.: wyaro-~T/wyaro-~Ta, ZuZu-~T/ZuZu- fS., her., mesx., raW., imer., gur., aWar., imerx... mag.: ROne~ daa-
~Ta (a.SaniZe, 1976, gv.38-39; i.imnaiSvili, 1957, gv.145-146). level-a Tqúnsa maaxlúvar (her.); amoigava misi gvareuloba Zirian-
b) qarTl., kax., her., z.imer., megr. dialeqtebSi moqme- a (javax.); is lamaz-a iubnebs (fS.)...
debiTi brunvis -iT alomorfi SeiZleba gavrcobil iqnes i amgvarad, viTarebiTi brunvis niSnis mixedviT qarTve-
emfatikuri xmovniT: kib-iT-i adian, modis Toxis Zal-iT-i, Caia- luri qvesistemebi TiTqmis ar sxvaoben.
ra ferx-iT-i (qarTl.). herulSi xmovanfuZianebTan gvaqvs ~T-i: daniSnulebiTi brunva miRebulia naTesaobiTi brun-
daambes cxeni zua-~T-i ”daabes cxeni ZuiT”, wasul Sina-~T-
vis formisagan viTarebiTi brunvis niSnis darTviT (iS+oT)
i“"wasula Sinidan"...
(arn.Ciqobava, 1936, gv.54; v.Tofuria, 1937, gv.182). megru-
WanurSi i-s nacvlad e xmovania: koCi-T-e(n) `kaciT",
kuCxe-T-e(n) `fexiT", arguni-T-e(n) `najaxiT"...
lis daniSnulebiTi brunvis (koC-iS-o(T) `kacisTvis", jima-
WanurSi -T gvaqvs yvela saxelTan: injili qvaT ifSu S-o(T) `ZmisTvis") fuZe (koC-iS, jima-S) kanonzomieri Se-
"margalitis TvliT aivso"; xoji do safaniT satyvisia salit. qarTulis naTesaobiTi brunvis formebisa
xonumtes“"xariTa da saxnisiT xnavdnen" (g.kartozia, 2005, gv.84). (kac-is, Zm-is), xolo -oT sufiqsi geneturad igive niSania,
g) herulSi -iT/-~T > -i/-~: urmi vzidavT `urmiT rac salit. qarTulis viTarebiTi brunvis -ad: kac-ad
vzidavT"... kri zeda~ `karis zedaiT, zemodan"... (arn.Ciqobava, 1936, gv.54).
viTarebiTi brunvis niSnebad dialeqtebSi ZiriTa- megrulis daniSnulebiTis forma zusti fonetikur-
dad is alomorfebia warmodgenili, rac saliteraturo morfologiuri ekvivalentia xevsuruli dialeqtis daniS-
enaSi. -ad/-d alomorfebi TiTqmis yvela kiloSi ixmareba. nulebiTi brunvis formebisa: kac-is-ad, Zm-is-ad, amxanag-is-
viTarebiTi brunvis niSnad svanur dialeqtebSi yo- ad (arn. Ciqobava, 1936, gv. 52).
velgvar saxelTan erTaderTi sufiqsi -d gamoiyeneba: b@C-d v.Tofuriac daniSnulebiTs nanaTesaobiTar vnebiTad
`qvad", dMna-d `qaliSvilad", mKra-d `kacad" (v.Tofuria, 1944, (viTarebiTad) miiCnevs. nimuSad mohyavs xevs., fS., gur., svan.
gv.342-343; g.klimovi, 1962, gv.80-84). a<ad (v.Tofuria, 1956,gv.32; msgavsi warmoebis formebi:
T.gamyreliZe, g.maWavariani, 1956, gv.183; a.oniani,1989, gv. 209). xevs.: erT dRisad daamzadebs (=erTi dRisTvis).
megrulSi kanonzomieri fonemuri Sesatyvisoba gvaqvs: fS.: qmr-is-ad saxelis mZebneli (=qmr-is-Tvis).
-oT/-T (<-ad/-d): TanxmovanfuZianebTan -o, xmovanfuZia- gur.: im-iz-a ar gaq xeiri (im-iz-a < im-is-da `im-is-Tvis".
svan.: mLrma ladR-iS-d asdenix `meore dRisTvis darCebian"
nebTan _ -T: did-o "didad", cxen-o "cxenad"; baRana-T "bavSvad",
(ladR-iS-d = dR-is-ad).
WiTa-T "wiTlad"....59
svanurSi -iS-d daboloebiani nanaTesaobiTari
viTarebiTis niSnis dayruebis procesi d>T TiTqmis viTarebiTi, Cveulebriv, gadmoscems daniSnulebiTis
yvela kiloSi dasturdeba: kac-aT ar varga, glax-aT meiqca mniSvnelobas (mu-eS-d `mamisTvis", ladR-iS-d `dRisTvis", qalaq-
(gur.); gagzana saomr-aT, sanadiro-T gamovida (qarTl.); saxel-aT,
iS-d `qalaqisTvis", gum-iS-d `gulisTvis" (v.Tofuria, 1937, gv.
mindvr-aT (javax.), sofl-aT, cixe-T (kax.); sanadiro-d/T (her.)...
180-181; g.klimovi, 1962, gv. 96).
59
i-za daboloebiani formebi gvxvdeba leCxumurSic:
Tanamedrove WanurSi viTarebiTi brunva ara gvaqvs, Tumca dasturdeba madl-iz-a, momavl-iz-a, gil-iz-a... (b.jorbenaZe, 1989, gv.503).
viTarebiTi brunvis formebi, rogoricaa: dido kai `Zalian kargi", moT
”ratom, rad”, mjveSoT ”Zvelad”, arToT ”erTad”, lazuroT ”lazurad”; amgvarad, formobriv-semantikuri TvalsazrisiT
a.lomTaZe, 1986, gv.112; g.klimovi, 1962, gv.82-84; g.kartozia, 2005, gv.85). megrulis daniSnulebiTi forma identuria svanuri da
amdenad, es brunva `WanurisaTvis principulad ucxo ar aris" (arn. Ciqo- fxouri kiloebis, gurulis, imerulis, leCxumuris
bava, 1936, gv 17). sainteresoa Wanuri mimarTulebiTi brunvis formebi: Sesabamisi formebisa (Sdr. nanaTesaobiTari viTarebiTi
Cqim-da, koCi-Sa (<*koC-iS-da)... -da<ad-a- (-ad viT. brunvis mawarmoebelia).
kuTvnilebiTi daniSnulebiT gamoiyeneba Zvel qarTulSic:
62 63
da vqmneT sami talavari: erTi Sendad, erT mosYsad, erTi Sedegadaa Camoyalibebuli kuTvnilebiTi daniSnulebisa da
elia~sad, mrk. 9). mimarTulebis gadmomcemi brunvebi Zvel qarTulSi (kac-is-
mimarTulebiTi brunva iwarmoeba naTesaobiTis ad/kac-is-ad-a... Cem-da, ufl-is-a), dialeqtebSi (kac-is-ad,
formisagan a (<da) viTarebiTis sufiqsis darTviT: ko-C-iS- Cem-da, kac-iz-da > kac-iz-a), svanursa (ladR-iS-d `dRisT-
a... nacvalsaxelTan -da gvaqvs: Cqim-da... mimarTulebiTis vis") da megrul-WanurSi (koC-iS-o(T) `kacisTvis", Cqimda
formaSi ZiriTadad warmodgenilia viTarebiTis a xmovniTi `CemTan", koC-iS-a `kacTan").
elementi (ad>a), Tanxmovani dakarguli Cans (-da nacval-
saxelTan Semonaxulia). III. mwkrivTa warmoeba
megrulSi -da sufiqsiani formebi mimarTulebas gad- qarTvelur ena-kiloebSi Tvisobrivad erTgvaria
moscemen: sqan-da `Sensken, SenTan", Cqin-da `Cvensken, Cven- zmnuri sistema (pirisa da ricxvis niSnebi; ZiriTad mwkriv-
Tan"... Tanamedrove salit. qarTulsa rig dialeqtebSi da- Ta warmoeba, zmnuri yalibebi...).
niSnulebas gamoxatavs: Sen-da `SenTvis"... imiza `imisTvis"... yvela is mwkrivi, romelic Tanamedrove qarTul sam-
arqaul qarTulSi da>a sufiqsiani formebi (Cem-da, wignobro enaSia, gvaqvs qarTvelur dialeqtebSic.
maT-da/maT-a, mis-a...) gadmoscems rogorc kuTvnilebiT da- I seriis mwkrivTa warmoebis principi qarTvelur ki-
niSnulebas, ise mimarTulebas (T.SaraZeniZe, 1956, gv. 425-426; loebSi ZiriTadad saliteraturo qarTulis msgavsia:
i.imnaiSvili, 1957, gv. 493-495; a.martirosovi, 1968, gv. 114-119). sayrdenad gamoyenebulia awmyos fuZe. yoveli momdevno
mimarTulebiTobis funqcia dakarga, Semoinaxa kuTvnilebi- formisTvis amosavalia winamavali formis struqtura, ro-
Ti daniSnulebisa, megrulSi ki da>a sufiqsian formebs mi- melsac, Tavis mxriv, daerTvis axali formanti:
marTulebiTobis funqcia SemorCaT. kuTvnilebiTi daniS- salit. qarT. ag-eb-s _ ag-eb-d-a _ ag-eb-d-e-s
nulebis funqcia ki o(T)(<*-ad) sufiqsianma formam Semoi- megr. og-an-s _ og-an-d-u _ og-an-d-a-s
naxa. svan. ag-em _ ag-@m-d-a _ ag-@m-dLd-s
arqaul qarTulSi -isa/-~sa/-Ta daboloebiani saxelu- awmyos fuZis warmoeba gansxvavebulia sxvadasxva ti-
ri formebi mimarTulebiTi brunvis (lativ-is) funqciiT pis (gardamaval, gardauval) zmnebSi; am mxrivac qarTvelu-
gvxvdeba: mivediT esavisa, Zmisa Senisa... sukudili miavlina ri kiloebi arsebiTad erTnair tendencias amJRavneben.
a) gardamaval zmnaTagan TaviseburebebiT xasiaTdeba
ufalman iakobisa.60
TemisniSniani formebi. Temis niSnis darTva-daurTvelobis
amgvarad, mimarTulebiTi brunva megrulisTvis speci-
TvalsazrisiT qarTveluri qvesistemebi 2 jgufad daiyofa:
fikur movlenas ar warmoadgens, aramed igi saerToqarTve-
a) dialeqtebi, romelTac martivfuZiani, uTemisniSno
luri movlenaa. nanaTesaobiTari viTarebiTis forma Tavi-
warmoeba axasiaTebs (igulisxmeba im rigis zmnebi, romleb-
dan mimarTulebiTobisa da kuTvnilebiTi daniSnulebiTo-
bisTvis saerTo (saziaro) forma iyo. misi diferenciaciis mac Semdgom -av Temis niSani dairTes II seriis fuZisgan gan-
sasxvaveblad);
b) kiloebi, romelTa fuZe Temis niSniT aris garTu-
60 lebuli.
mkvlevarTa nawili (a.SaniZe, 1976, gv.213; c.qurcikiZe, 1960, gv.31-42;
a.WinWarauli, 1960, gv.14-15) amgvar formebs naTesaobiT brunvad miiC- awmyos fuZe gansazRvravs I seriis danarCen formaTa
nevs, nawili (v.Tofuria, 1956; i.imnaiSvili, 1957, gv.379-80; struqturas; Tu awmyos fuZe uTemisniSnod iwarmoeba, aseve
a.martirosovi, 1968, gv.169-178) nanaTesaobiTar viTarebiTad Tvlis. Temis niSnis gareSe iqneba uwyvetelsa da kavSirebiTSic. da
T.uTurgaiZe maT brunvis formebad ar miiCnevs, radgan funqciiT zmnize- piriqiT, Tu zmna awmyoSi Temis niSans dairTavs, Temis niS-
debia da araferi aqvT saerTo brunebis paradigmasTan (T.uTurgaiZe,
1986). v.Tofurias azriT, mimarTulebiTi brunva nagenetivari nawilakia-
niT iqneba warmodgenili misgan nawarmoebi sxva mwkrivis
ni brunvaa: a (<da) nawilaki. formebic.

64 65
arqauli (uTemisniSno) warmoeba umTavresad fxour imal-v-i-s ”imaleba”, enatr-eb-i-s ”enatreba” (raW.); ixarS-v-is
da svanur kiloebSia daculi: xevs.: x-Boc-s ”xocavs”, s-Tib-s ”ixarSeba”, ib-m-i-s ”ibmeba” (aWar.)... izil-i-s ”izileba”, ikiTxvis
”Tibavs”, R-recx-s ”recxavs”... svan.: lnt. a-Bn-i, a-B@n-i ”xnavs”... ”ikiTxeba=iswavleba” (imerx.), iyid-v-is ”iyideba”, iW-m-i-s”iWmeba”
SedarebiT iSviaTia sxva kiloebSi: Tes-s, recx-s (imer.); (maWaxl.) (S.futkaraZe, 1995, gv.13, 27).
xvet-s, Cex-s, ket-s (gur.); Tib-s, nay-s (aWar.); recx-s, kep-s (raW.)... megrulSi gardauvali zmnebi, gardamavalTa msgavsad,
TemisniSniani warmoeba damaxasiaTebelia qarTl., kax., awmyos I-II pirSi dairTavs -q sufiqss:
ing., samcx., javax., imer., leCx., gur., aWar., megr., Wan. kiloe- mx. ricxvi mr. ricxvi
bisaTvis, mag.: v-wer-av (qarTl., kax...), v-wer-am (javax.), p-War-un-q v/p-tibu-q “”vTbebi” v/p-tibu-T “ ”vTbebiT”
(megr.), v-Waruf/um (Wan.) `vwer". tibu-q “ ”Tbebi” tibu-T “ ”TbebiT”
megrulsa da WanurSi unifikacia damTavrebulia: yve- tibu-(n) “ ”Tbeba” tibu-n-a(n) ”Tbebian”
la gardamavali zmna TemisniSniania. sxva dialeqtebTan Se- WanurSi -q sufiqsis nacvlad warmodgenilia -r:
darebiT, megrul-WanurSi procesi Sors aris wasuli da aw- p-tubu-r “”vTbebi” p-tubu-T “”vTbebiT”
myo-wyvetilis fuZeTa gansxvavebas mTlianad Temis niSnis tubu-r “ ”Tbebi” tubu-T “ ”TbebiT”
tubu-n “ ”Tbeba” tubu-n-an ”Tbebian”
darTva-daurTveloba gansazRvravs: War-un-s `wers" (aw-
myo)>do-War-u `dawera"(wyvetili), xant-un-s `xatavs"(awmyo)>do-
megrulSi q- sufiqsi yovelgvar zmnas moudis, WanurSi
xant-u `daxata" (wyvetili). ki r- mxolod gardauval zmnaTa garkveuli jgufisTvis aris
saliteraturo enaSi gardamavali zmnebi awmyos damaxasiaTebeli.
mwkrivSi specialur niSans ar dairTaven. asea dialeqtTa megrul-Wanuri q-, r- sufiqsebis warmoSobisa da funq-
did nawilSi. ciis Sesaxeb specialur literaturaSi sxvadasxva Tvalsa-
svanur kiloebSi awmyos fuZe dasrulebulia i, e, a zrisia gamoTqmuli:
niSnebiT, an kidev uniSnodaa warmodgenili: axt-@E-i `xatavs", Wanuri r- da megruli q- sufiqsebi erTmaneTs SeiZleba
amKr-e `amzadebs", xay-a `hyavs", agem `agebs", iked `iRebs"... daukavSirdes morfologiuri funqciis mixedviT
megrulSi awmyoSi zmnas (rogorc gardamavals, ise (arn.Ciqobava, 1936, gv. 112, 115, 135).
gardauvals) mx. ricxvis I da II pirSi daerTvis daerTvis q- megr. q- da Wan. r- erTi da imave warmoSobis sufiqsebia.
sufiqsi. WanurSi gardamavali zmnebi raime mawarmoebels ar maT, iseve rogorc meSvel zmnebs afxazursa da yabardoul-
dairTavs. uRlebis nimuSi: Si, ekisrebodaT statikurobis, mdgomareobis, arsebobis
megruli aRniSvna. q- da r- sufiqsebi ore(n) `aris" meSveli zmnis
mx ricxvi mr. ricxvi naSTs warmoadgens (qoren>qo nawilakdarTuls megrulSi
v/p-War-un-q ”vwer” v/p-War-un-T“”vwerT” da uamnawilakod WanurSi), romelic megrulSi zmnas, qar-
War-un-q “”wer” War-un-T “ ”werT” Tuli zmnis msgavsad, I TurmeobiTSi unda darToda. aqedan
War-un-s ”wers” War-un-a(n)“ ”weren” unda iyos is gadasuli awmyoSi _ jer statikur vnebiTSi da
Wanuri Semdeg saSuali gvaris garkveul zmnebSi (q.lomTaTiZe, 1946,
p-War-uf/um ”vwer” p-War-uf/um-T“”vwerT”
War-uf/um “ ”wer” War-un-uf/um-T“ ”werT” gv.134).
War-uf/um-s ”wers” War-uf/um-a(n)“ ”weren” megr. q- miRebuli unda iyos mtkicebiTi qo nawilakisa-
b) gardauval zmnebs awmyos mwkrivSi saliteraturo gan xmovnis dakargviT, ris Sedegadac enklitikurad
qarTulSi specialuri mawarmoebeli aqvs: I-II pirSi daerT- SeuerTda zmnur formas: qo-v-Warun-q<qo-v-Warun-qo...
vis -i sufiqsi, mesameSi dakargulia (a-s gamo): v-Tbeb-i (Ip.), (t.futkaraZe).
Tbeb-i (IIp.), Tbeb-a (IIIp.)... Sdr. Zvel qarTuli: gan-tf-eb-i-s... uwyvetlis mwkrivi qarTvelur qvesistemebSi erTnai-
arqauli viTareba daculia fxour kiloebSi: dg-eb-i-s ri wesiT iwarmoeba: sayrdenad iyenebs awmyos fuZes, romel-
”dgeba”, e-xvev-i-s ”exveva”, keTd-eb-i-s ”keTdeba”... sxva dialeqtebi: sac daerTvis mwkrivis savrcobi da niSani. -d sufiqsi saer-
66 67
Toa yvela qarTveluri kilosaTvis. mwkrivis niSnebis mxriv megrul-WanurSic, gardamaval zmnebs I-II pirSi mx. da
garkveuli Taviseburebebi SeimCneva (gansakuTrebiT svanur mr.-Si i daerTvis, savrcobad ki megrulSi -d sufiqsi ga-
kiloebSi). moiyeneba, WanurSi d>t:
saliteraturo qarTulSi rogorc gardamaval, ise megruli
gardauval zmnebs uwyvetlis I-II pirSi mwkrivis niSnad da- v/p-War-un-d-i“”vwerdi" v/p-War-un-d-i-T ”vwerdiT"
erTvis -i sufiqsi (III pirSi ikargeba). mwkrivis savrcobad War-un-d-i ”vwerdi" War-un-d-i-T ”werdiT"
gardamaval zmnebTan -d sufiqsi gvaqvs: v-wer-d-i, wer-d-i, wer- War-un-d-u ”werda" War-un-d-es ”werdnen”
d-a... Wanuri
p-War-um-t-i“”vwerdi" p-War-um-t-i-T ”vwerdiT"
aseve iuRleba -av, -am TemisniSniani zmnebi Tanamedrove War-um-t-i ”vwerdi" War-um-t-i-T ”werdiT"
saliteraturo enaSi: v-kl-av-d-i, kl-av-d-i, kl-av-d-a... Sdr. Zv. War-um-t-u ”werda" War-um-t-es ”werdnen”
qarT.: v-kl-ev-d(i), kl-ev-d(i), kl-v-i-d-a... -d uwyvetlis mawarmoebeli ZiriTadi sufiqsia svanur
dialeqtebSi -av, -am TemisniSniani zmnebi gansxvavebu- kiloebSi; igi umTavresad i-ze daboloebul zmnebTan aris
lad iwarmoeba: warmodgenili: a-Bn-i-d-a `xnavda"... I-II pirSi d-s emateba -@s
a) qarTl., kax., her., mox., mT.-gud., fS., imer. dialeq- (bz., lnt. xE-a-Ban-d-@s `vxnavdi"), -@sgE (beC.: xE-a-Bn-id-
tebSi -av, -am ucvlelia: kl-av-s>kl-av-d-a, ab-am-s>ab-am-d-a...
@sgE) elementebi.
b) xevs., TuS., mox., qarTl., fer., imer., raW., aWar., xE-a-xt-@E-d-@s (*xEaxat-@E-i+d@s) `vxatavdi" l-a-xt-@E-da-d `vxatavdiT"
samcx., javax., imerx., livan., maWaxl. kiloebSi -av, -am > -ev, - xE-a-xt@E-da-d `vxatavdiT" (eqskl.)
em: kl-av-d-a>kl-ev-d-a, ab-am-d-a>ab-em-d-a... rwy-ev-d-a, Tib-ev-di x-a-xt-@E-d-@s `xatavdi" x-a-xt-@E-da-d `xatavdiT"
(imerx.), ker-ev-d-i-T, xarS-ev-d-en(maWaxl.), vxn-ev-d-i-T, ab-em-d- a-xt-@E-d-a `xatavda" a-xt-@E-da-x `xatavdnen".
a(livan.) (S.futkaraZe, 1995). b) gardauval zmnebs uwyvetlis mwkrivis niSnad
g) gur., aWar., maWaxl., z.raW. kiloebSi -av>-v: kl-av- igive -i sufiqsi moudis, xolo savrcobad _ -od/-d. -d
s>kl-v-i-d-a, xat-av-s>xat-v-i-d-a... gurulsa da maWaxlurSi -ev-d, - gvxvdeba uyvars tipis zmnebTan: uyvar-d-a, sZul-d-a... -od _
em-d>v-i-d, m-i-d samive pirSi dasturdeba: vasx-m-i-d-i-T, ic-m-i-d- vnebiTis formebTan: Tbeb-od-a, jdeb-od-a...
a (maWaxl.) (S.futkaraZe, 1995, gv.27); v-mal-v-i-d-i (gur.)... Sdr. Zvel qarTulSi -odian zmnebs uwyvetlis I-II pir-
Temis niSanTa gadabgereba gavrcelebulia svanur ki- Si (mx. da mr. ricxvSi) mwkrivis niSnad -e sufiqsi moudiT: v-
loebSic, dasturdeba e>@: agem`agebs">ag@m-d-a`agebda", ab- tir-od-e, s-tir-od-e...
61
em`abams">ab@m-d-a`abamda"... (b.jorbenaZe, 1995, gv.379-382). arqauli viTareba Semonaxulia TuSurSi: vapireb-d-e
`vapirebdi", apireb-d-e `apirebdi".
megrulSi gardauval zmnebTanac -d savrcobi gvaqvs.
tib-u-d-u ”Tbeboda” War-u-d-u ”ewera”... (i.yifSiZe, 1914,
61
gv.071-072; arn.Ciqobava, 1937, gv. 112; 1948, gv.107; g.rogava, 1954,
mkvlevarTa nawili fiqrobs, rom -ev da -em aris Temis niSnebi, romle- gv.82; g.maWavariani, 1959; k.danelia, 1976, gv.169-170; r.Serozia,
bic enacvleba -av, -am niSnebs, e.i, Temis niSanTa monacvleobasTan gvaqvs 1981, gv. 203).
saqme (arn. Ciqobava, 1948, gv. 98-100); nawili ki -ev, -em niSnebs fonetikur
niadagze xsnis: d-s momdevno i imsgavsebs a-s nawilobriv da e-d aqcevs: -d savrcobi uwyvetlis formaSi gvxvdeba svanur ki-
vkl-av-d-i-T>vkl-ev-d-i-T. procesi jer mr.-is formaSi ganxorcielda, loebSic: xE-a-yur-d”viweqi”, x-a-yur-d ”iweqi”, a-yur-d-a”iwva”...
Semdeg ki analogiiT mxolobiTSi gadavida (l.kiknaZe, 1957, gv.317-344). awmyos kavSirebiTi iwarmoeba uwyvetlis fuZisagan
kl-v-i-d-a tipis formebSi i TanxmovnaTgasayari xmovani unda iyos, ro- Sesabamisi sufiqsis darTviT. erTnairad awarmoebs yvela
melic mas Semdeg gaCnda, rac III sub. piris niSnebma SekumSes Temis niSnebi.
a xmovnis amogdebis Semdeg Tavi moiyara ramdenime Tanxmovanma, romelTa tipis zmna. saliteraturo qarTulSi awmyos kavSirebiTs
gasaTiSad ganviTarda i (i.imnaiSvili, v.imnaiSvili,1996, gv.128). erTaderTi -e sufiqsi daerTvis: v-wer-d-e, v-mal-av-d-e, v-Tb-

68 69
eb-od-e,v-i-jd-e... Sdr. Zvel qarTuli: -d savrcobianebTan (balszemourSi xSirad mokvecilia): uSg. a-mKr-Ld-e-s, bqv. a-
yovelTvis -e ixmareba, xolo -od sufiqsianebTan i sufiqsi mKr-a-d-e-s, lSx. a-mKr-d-e-s `amzadebdes" bz. a-mKr-Ld-s...
(a.SaniZe, 1927, gv.117-118; a.SaniZe, 1945, gv.835-844). bz. -Ld/-dLd formantebis Sesaxeb v.Tofuria aRniS-
dialeqtebSi kavSirebiTis mwkrivTa warmoebis Tval- navs: e sufiqsian zmnebze darTuli -Ld miRebulia boloki-
sazrisiT met-naklebad gansxvavebuli viTarebaa: duri e-s mokveciT, ramac gamoiwvia wina e-s dagrZeleba:
xevsurulSi kavSirebiTis nakvTTa mawarmoeblad er- *@mCe-de-s `aberebdes > @mCL-s. am formaTa analogiiT unda
TaderTi -a sufiqsi gamoiyeneba: CeC-d-a-s "CeCdes", wer-d-a-s iyos miRebuli akl@E-dLd-s tipis formebi, sadac -dLd
”werdes”... mx.r. I-II pirSi a>ĭ/H: calke formantad iqna miCneuli (v. Tofuria, 1967, gv. 112).
v-CeC-d-a/H/ĭ “”vCeCde” v-CeC-d-a-T “”vCeCdeT” myofadis mwkrivis warmoebis principi qarTvelur
CeC-d-a/H/ĭ “ ”CeCde” CeC-d-a-T “”CeCdeT” ena-kiloebSi identuria; gamoiyeneba:
CeC-d-a-s “ ”CeCdes” CeC-d-a-n “”CeCdnen” (a.WinWarauli, 1960). 1. zmniswini + awmyo, romelic myofadis mwkrivis
xevsurulis identuri viTareba gvaqvs WanurSi, sadac yvelaze gavrcelebuli saxea: qarTl., kax..: weravs - daweravs...
aseve kavSirebiTis -a sufiqsi erTaderTia. TuS.: keTdeb(is) - gakeTdeb(is)... xevs.: recxs - gaRrecxs, SWri - da-
p-War-um-t-a“”vwerde" p-War-um-t-a-T ”vwerdeT" SWri; ing.: do~Wer `daviWer", Ca~coms `Caicvams", gaFclO
War-um-t-a ”werde" War-um-t-a-T ”werdeT" `gavcvli"... fer.: Caicmen, daixoven; Wan.: faTxumT - dofaTxumT
War-um-t-a-s ”werdes" War-um-t-a-n ”werdnen” `gavferTxavT", ptkamumT - doptkamumT `davtkepniT"... megr.: Wa-
megrulSi I kavSirebiTis mawarmoeblad -a, -e niSnebi runs - doWaruns `dawers", xantuns - doxantuns `daxatavs"... svan.:
gamoiyeneba. mx. ricxvis I-II pirSi paralelurad warmodge- aBni - adB@ni `daxnavs", axt@Ei - adxatEi `daxatavs", axz@Ei - anxa-
62
nilia -a/-e niSnebi. mx. ricxvis III pirsa da mr. ricxvis samive zEi `daxazavs"...
pirSi -a sufiqsi ixmareba (i.yifSiZe, 1914, gv.065-067; 2. formaTa Senacvlebac saerToqarTveluri movle-
arn.Ciqobava, 1936, gv.140): naa. mag.: muSaobs - imuSavebs, mReris - imRerebs; ing.: énadirev ”vi-
v/p-War-un-d-a/e“”vwerde" v/p-War-un-d-a-T ”vwerdeT" nadireb", écxovrev ”vicxovreb"... megr.: muSens ”muSaobs" - imuSens
War-un-d-a ”werde" War-un-d-a-T ”werdeT" `imuSavebs", Ralatens ”Ralatobs" - uRalatens `uRalatebs", ore
War-un-d-a-s ”werdes" War-un-d-an ”werdnen” `aris" - iGuafu/iGii - ”iqneba", arZens ”aZlevs" - meCans ”miscems"...
svan.: li ”aris" - Mri/Mra ”iqneba", esREa/esREe ”miaqvs" - @~Lsgi
arn.Ciqobavas azriT, kavSirebiTis ”-a unda iyos qar- ”waiRebs"...
TulSi kavSirebiTis mawarmoebeli ZiriTadi sufiqsis -e-s 3. WanurSi myofadis warmoebis ZiriTad tips war-
kanonzomieri Sesatyvisi... -ee unda iyos fonetikurad ga- moadgens kavSirebiTis formaze meSveli zmnis darTva,
martivebuli damxmare sityva ere rom (arn.Ciqobava, 1936, rac kilokavebis mixedviT gansxvavebulia. xofurSi II kavSi-
gv.139-140). arn.Ciqobavas mosazrebas iziarebs g. rogava rebiTis formas daerTvis unon `unda" meSveli zmna: mx. ricx-
(1945, gv.647). g.kartozias mtkicebiT, e-niani formebi mi- vi: b-kiTxa-minon `vkiTxav", kiTxa-ginon, kiTxas-unon... Sdr.: Cxa-
Rebulia a-nian formebze ini kavSiris darTviT. am SemTxve- lur TqmaSi zmna icvleba rogorc piris, ise ricxvis mixed-
vaSi Semdegi fonetikuri procesi igulisxmeba: bWarunda- viT, meSveli zmna ki mas erTvis ucvlelad, mx. ricxvis III p.
ini>bWarundeini>bWarundeeni>bWarundLni(g.kartozia,1958, 231). formiT: mx.: b-kiTxa-unon, kiTxa-unon, kiTxas-unon...
svanur kiloebSi I kavSirebiTis mawarmoeblebad das-
turdeba -Ld, -dLd (bz.), -ade, -ide (bqv.), -de, -Hde (bqv.,
qv.svan.) sufiqsebi.
I kavSirebiTis yalibia: namyo usrulis fuZe + e.
d-s Semcveli niSnebi daiSleba ase: -d (namyo usrulis for- 62
manti) + -e (kavSirebiTis niSani). -e sufiqsi dasturdeba zmniswinis darTva svanurSi nairgvar cvlilebebs iwvevs formaSi, ris
gamoc awmyo-myofadis formebi mkveTrad gansxvavdeba erTmaneTisagan.
70 71
viwur-arqabulsa da aTinurSi unon meSveli zmnis nac- WanurSi unifikaciis Sedegad erTi niSani (i) aris ga-
vlad daerTvis ere63, romelic sxvadasxva fonetikuri va- batonebuli, romelic I-II p. formas daerTvis: b-zum-i, zum-i,
riantiT (re, e, r) ixmareba. mag., mx.: b-kiTxa-re, kiTxa-re, zum-u... (i.qavTaraZe, 1973, gv.33).
kiTxas-ere/kiTxas-e. mr.: b-kiTxa-T-ere/b-kiTxaT-e, kiTxaT-ere/ Wanuris identuri viTarebaa xevsurulsa da ingi-
kiTxa-T-e, kiTxa-n-e/kiTxa-n-e-n. lourSi (III pirSi -a gamovlindeba): a-v-i-R-i, a-i-R-i, a-i-R-a;
II kavSirebiTis myofadis mniSvnelobiT gamoyeneba Wa- ga-v-i-g-i, ga-i-g-i, ga-i-g-a... (Sdr., aliabaTurSi wyvetilis
nurSi arqauli faqtia, meSveli zmnis darTva ki dialeqtu- mwkrivs -e sufiqsi awarmoebs: vican-e, mamec-e, wevel-e...).
ri movlenaa.64 svanuri kiloebi wyvetils awarmoeben: a) -e sufiqsiT,
wyvetilis mwkrivis mawarmoebel sufiqsebad sali- b) fuZis saxiT.
teraturo qarTulsa da dialeqtebSi -i, -e, 0 niSnebi -e sufiqsi mx. ricxvis I-II pirSi ar gvaqvs. Tumca isto-
gvxvdeba. riulad unda yofiliyo yvela pirsa da ricxvSi. e-s dakargva
arqauli qarTulis nulsufiqsiani zmnebi gaformebu- fonetikuri faqtoriT ixsneba:
lia -i sufiqsiT: movxan(i), movkal(i)... daculia fxour ki- 1. zsv. oT-z@E < *aTE-a-zaE-e *da-v-a-zave-e"
loebSi (xevs., TuS.). 2 aT-z@E < *aT-a-zaE-e *da-h-a-zave-e"
3.ad-zaE<lnt. ad-a-z@E-e *da-a-zav-e-a (v.Tofuria,1967, gv.140).
-i, -e, 0 alomorfebis ganawilebis wesi qarTvelur
Sdr. Zv. qarT. IIIp. formebi: mx.: wer-a (*wer-e-a), mr.:
ena-kiloebSi met-naklebad gansxvavebulia:
wer-es (*wer-e-es).
-e sufiqsi mwkrivis niSnad TiTqmis yvela kiloSia:
qarTl.-kax.: davxat-e, gavaR-e, daviwy-e... megr.: do-v/p-W-e `Sevkere",
nulsufiqsian zmnebs III piris formebSi mokvecili
guaT-e `gavaTave", do-v/p-kil-e `davkete"... svan.: ad-xatE-e `dax- aqvT niSani. preverbad iyeneben a-s. I-II pirSi maxvils atarebs
ata", ad-kar-e `gaaRo"... windebuli an maqcevari (sufiqsi), III pirSi ki _ Sida
megrulSi wyvetilis niSnebad -i da -e sufiqsebi ga- xmovani fuZeSi: @/@, o/N, O/U. preverbiseuli a-s dagrZeleba
moiyeneba. mag.: fxant-i ”vxate", pkvaT-i ”vWeri"... ptyabar-e ”va- la-Si, sigrZis ugulebelyofa I da II pirSi... gamowveulia e-
tyave"... git-e ”gagiSvi", pWy-e ”vwyevle"... s mokveciT da maxvilis ”moqmedebiT” (v.Tofuria, 1967, gv.
152-153).
svanurSi wyvetilis formas Seadgens: preverbi + piris
prefiqsi + maqcevari + -e an 0 (nuli) sufiqsi.
bz. mx. ricxvi mr. ricxvi
63
ere-s warmomavlobasTan dakavSirebiT sxvadasxva azria gamoTqmuli; o-xE-m@r `movamzade" inkl. al-mKr-e-d `movamzadeT"
ere<ore `aris" (n.mari, 1910, gv.53;); ere warmoSobiT kavSiria (Sdr. svan. eqskl. O-xE-mKr-e-d `movamzadeT"
ere `rom" (arn.Ciqobava, 1936, gv.148-49). -ere sufiqsi TurmeobiTis for- a-x-m@r `moamzade" a-x-mKr-e-d `moamzadeT"
mebSi meSveli zmnisgan aris momdinare (q. lomTaTiZe, 1946, gv.137-39; an-mKr-e `moamzada" an-mKr-e-x `moamzades"
n.naTaZe, 1961, gv.32; ir.asaTiani, 1970, gv.147; z.WumburiZe, 1986, gv. 153). arcTu iSviaTad wyvetilis I-II pirSi (mxolobiTSi) i
64
myofadis meSvelzmniani formebi dasturdeba svanurSic. lentexurSi, daboloeba ikargeba: megr.: gegnaGoT(i) `gadaagde", qomiR(i)
sxva kiloebisagan gansxvavebiT, myofadis formas xSirad erTvis meSveli
`moitane", doWar(i) `dawere"... xevs., TuS.: gavig ”gavige”, gaig
zmna. meSveli zmna erTvis ara mimReobas (rogorc es ingilourSia), ara-
med uSualod myofadis formas. mag.: xEira ”viqnebi" zmnis paralelurad ”gaige; gadavugd ”gadavugde”, gadaugd ”gadaugde”...
lentexurSi ixmareba xEiraxEi, xira/xiraxi ”iqnebi". aseve: zogjer wyvetilis daboloebaSi mTeli marcvali
lamTHre/lamTHre-xEi ”davlev", laxTHre/laxTHrexi ”dalev", anBEedeni/ ikargeba: megr.: moica(de), qomu(Ci) `momeci" (Sdr.: moica(de),
anBEedenixEi ”moval", anBedeni/ anBedeniri ”moxval"... myofadis es saxeoba mome(ci), daxe(de), momye(vi), gaswi(e)...).
z. WumburiZes enis ganviTarebis Sinagani kanonzomierebis gamoxatulebad -e sufiqsis warmomavlobis Sesaxeb sxvadasxva azria ga-
miaCnia (z.WumburiZe, 1986, gv. 127, 213).
moTqmuli:
72 73
-e sufiqsi momdinareobs ev-sgan (arn.Ciqobava, 1938, wyvetilis zmnebTan): anq@C ”moWra" - anqC-i-s ”moWras”...
gv.405; 1936, gv.135-38; g.rogava, 1945, gv.651-653); -e namyos (v.Tofuria, 1967, gv.164-167).
saxeobaTa saerTo niSania (v.Tofuria, 1955, gv.459). WanurSi II kavSirebiTs (iseve rogorc I kavSirebiTs)
g.rogavas azriT, wyvetilis III piris formaSi ev gada- erTaderTi -a sufiqsi awarmoebs (piris, ricxvis ganurCevlad):
sulia u-Si (o safexuris gavliT): ogur-u-u<ogur-ev-u. I- (do)-p-War-a "davwero" (do)-p-War-a-T "davweroT"
II pirSi gaorkecebuli e (ee) unda iyos miRebuli e-sTan i-s (do)-War-a `dawero" (do)-War-a-T "daweroT"
asimilaciiT: voguree<vogurei (g.rogava, 1945, gv.648- (do)-War-a-s `daweros" (do)-War-a-n "daweron”
653).(Sdr. vogurei tipis forma literaturaSi kontamina- Wanuris msgavsi viTarebaa xevsurulSi:
ciur warmoebadaa miCneuli (arn.Ciqobava, 1936, gv.136). da-v-wer-a da-v-wer-a-T
megr. bragadei (<bragadevi) formis sruli analogia da-wer-a da-wer-a-T
da-wer-a-s da-wer-a-n
dasturdeba dialeqtebSi: viCivlei<viCivlevi, avi-
megrulSi II kavSirebiTi mx. ricxvis I-II pirSi para-
Rei<aviRevi (v. Tofuria, 1925, gv. 143). Sdr.: devnaxeviT,
gaaR-ev-i (imerx.), viyid-ev-i, devnax-ev-i (livan.), daangri-ev-i,
leluri -a/-e niSniTaa warmodgenili:
gavwald-ev-i (maWaxl.), deviWir-ev-i-T, eikid-ev-i (taouri)... (S. (do)-v/p-War-a/e "davwero" (do)-v/p-War-a-T "davweroT"
futkaraZe, 1995). (do)-War-a/e "dawero" (do)-War-a-T "daweroT"
II kavSirebiTis warmoebis principi qarTul salite- (do)-War-a-s "daweros" (do)-War-a-n "daweron” 65
raturo enasa da dialeqtebSi identuria: sayrdenad iRebs III seria rigi morfologiuri da sintaqsuri Tavise-
wyvetilis fuZes, romelsac urTavs Sesabamis mawarmoebels. burebebiT xasiaTdeba.
saliteraturo qarTulSi II kavSirebiTs awarmoebs -e, megrul-Wanur-svanurSi, saliteraturo qarTulTan
-a, -o sufiqsebi. maT ganawilebas ZiriTadad wyvetilis SedarebiT, dro-kiloTa III jgufis mwkrivTa warmoebis
fuZe ganapirobebs, kerZod: principi gansxvavebulia: I da II seriis formebis msgavsad,
a) -a niSani II kavSirebiTSi gvxvdeba maSin, roca wyvetil- aqac mwkrivebi sawarmoebeli fuZis mixedviT aris dalage-
buli: III seriis formebisaTvis amosavalia I TurmeobiTis
Si zmna -i sufiqsiT an uniSnodaa warmodgenili: vTqv-i -
fuZe: domixantu - domixantudu - domixantudas“”damixatavs
vTqv-a, davwv-i - davwv-a...
- damexata - damexatos”.
b) -e niSani gvaqvs im zmnebTan, romlebic wyvetils -i svanur kiloebSic namyosrulis (Turm. I) fuZe aris
sufiqsiT awarmoeben:davec-i/ davec-e, waved-i/ wavid-e... amosavali namyo winarewarsulisaTvis (Turm. II). am ukanask-
g) -o sufiqsi gamoiyeneba im SemTxvevaSi, roca wyvetilSi nels ki koniunqtivi III (kavS. III) eyrdnoba: bz.: xoxtaE-a -
-e gvaqvs: vwer-e - vwer-o, vtex-e - vtex-o... xoxtaE-Pn - xoxtaE-Ln-s (uxatavs - exata - exatos) (v. Tofu-
svanur kiloebSic II kavSirebiTis niSanTa (-a, -e, -i)
ganawilebas wyvetilis daboloeba gansazRvravs, kerZod: 65
i.yifSiZes SeniSnuli aqvs II kavSirebiTis warmoebaSi garkveuli kanon-
a) -a sufiqsi II kavSirebiTSi gvaqvs im SemTxvevaSi, roca zomierebani, kerZod: zmnebi, romlebic namyo srulSi -ee niSniTaa war-
wyvetilis III piris formaSi zmnas -e gaaCnia: ad-kalE-e modgenili, II kavSirebiTSi miiReben -ua/-ue daboloebas: govTiree _
"galewa" - ad-kalE-a-s "galewos"... govTirua/govTirue "gavcvalo"... (i.yifSiZe, 1914, 060).
b) -e sufiqsi gvaqvs fuZedrekad zmnebTan: adig "gaaqro" - II kavSirebiTSi -ua/-ue sufiqsebs dairTavs, agreTve -i/-ii niSniani formebi:
adHg-e-s "gaaqros"... `vuwii - vuwua/vuwue `vuTxra", fTqvii - fTqua/fTque `vTqva" (i.yifSiZe, iqve).
ganxiluli rigis zmnebSi kavSirebiTis niSnad igive -a/-e sufiqsebi ga-
g) -i daboloeba II kavSirebiTSi gvaqvs maSin, roca moiyofa, romlebic kavSirebiTTa paraleluri warmoebisas gvaqvs. rac
wyvetilis III piris formebSi -e mokvecilia (nulsufiqsiani Seexeba u xmovans, igi, g.rogavas azriT, -ev sufiqsis Serwymuli saxeoba
unda iyos: vogurua<voguroa<*vogureva (g.rogava, 1945, gv.650).

74 75
ria, 1967, gv.177). megrul-WanurSi I TurmeobiTSi yvelgan -u daboloeba
I TurmeobiTs sxvadasxva tipis zmna sxvadasxvanairad gvaqvs: (miZiru(n) "minaxavs", mixantu(n) "mixatavs"... fuZe wy-
awarmoebs. vetilisaa, magram -u awmyos sufiqsia. gamoyenebulia awmyos
Tanamedrove salit. qarTulSi gardamavali zmnis I fuZis saobieqto qcevis forma, romelic warmoSobiT sta-
TurmeobiTis fuZed gamoyenebulia I da II seriis fuZe. tikuri awmyo unda iyos (Warun `sweria", miWarun `miweria".
a) gardamavali zmnebidan rig Taviseburebebs warmoa- mx. ricxvi mr. ricxvi
Cens -av, -am TemisniSniani formebi. am tipis zmnebisaTvis I (do)m-i-War-u (do)m-i-War-u-n-a(n)
TurmeobiTSi amosavalia awmyo-myofadis fuZe. Tu zmna aw- (do)i-War-u (do)i-War-u-n-a(n)
myo-myofadSi TemisniSniania, mas Temis niSani eqneba I Tur- (do)u-War-u (do)u-War-u-n-a(n)
meobiTSic. daerTvis -i, -u prefiqsebi. wesi ugamonaklisoa b. jorbenaZe: megrulSi gardamavali zmnis III seriaSi
Zveli qarTulisaTvis: gauZarcvavs (awmyo: Zarcvavs), mou- gamoyenebulia aoristis fuZe, romelic formdeba I seriaSi
dadasturebuli sufiqsebiT (Sdr. qarT. orpiriani gardau-
qargavs (awmyo: qargavs), daudgams (awmyo: dgams).
vali zmnebi, romlebic gaformebulia meSveli zmniT (erT-
roca sax.-Si dasmuli obieqti III pirSia, uRleba mar-
piriani zmnebis analogiiT), awmyo: ewereba - dasweria - das-
tivia: momiklavs me igi, mogiklavs Sen igi mouklavs mas igi...
weriyo - dasweriyos (Sdr. iwereba - dawerila - daweri-
gansxvavebuli viTarebaa maSin, roca obieqtad I-II pi-
liyo - daweriliyos).
ria warmodgenili. am SemTxvevaSi Zvel qarTulSi meSveli
WanurSi inversiuli TurmeobiTebi masdaris mqone
zmna ar Cans: mouklav mas me, mouklav mas Sen, mouklavs mas igi...
yvela gardamavali zmnisagan iwarmoeba; im zmnebs, romelTac
aRniSnuli tipis zmnebs Tanamedrove qarTulSi daer-
masdari ar ewarmoebaT, TurmeobiTebic ara aqvT: mag.: migna-
To meSveli zmnebi: movuklav-var, mouklav-xar.
fun ”gamigia”, miTqun ”miTqvams”, uSumunan ”usvamT”, miWko-
sxva tipis gardamaval zmnebTan I TurmeobiTSi Zveli
qarTulis i-e-s daboloeba -i-a daboloebiTaa Secvlili. mun ”miWamia””... (g. kartozia, 2005, gv. 99)66.
arqauli uTemisniSno zmnaTa nawili dRes TemisniSnia- fuZis Cvenebis mixedviT megrul-Wanuris gardamavali
ni gaxda: rekavs, Tibavs, Tesavs, kenkavs, ketavs, kecavs, rec- zmnis III seria realurad II seriis paradigmas warmoadgens.
xavs, wewavs, Wedavs, xexavs, xocavs... amgvar zmnaTa nawili -av svanur kiloebSi I TurmeobiTis erTaderTi dabo-
Temis niSans I TurmeobiTSic gamoavlens: dauxocavs, gau- loeba aris a: miSTxr-a ”miTxria”, mimKr-a `mimzadebia", misy-a
recxavs, daurekavs... Tumca ufro xSiria uTemisniSno for- `mikeTebia"...
mebi: dauxocia, gaurecxia, daurekia... am SemTxvevaSi amosa- -a warmoSobiT awmyos sufiqsia, qarT. -av da zan. -u su-
vali Cans II seriis fuZe. fiqsebis kanonzomieri Sesatyvisi (g. maWavariani).
fxour kiloebSi (xevs., fS., TuS.) gardamaval zmnaTa I b) Zvel qarTulSi orpirian gardauval zmnaTa I
TurmeobiTi. (roca realuri obieqti III piria) -av (<av-i- TurmeobiTSi (saerTod III seriaSi) ar gvxvdeba meS-
velzmniani formebi: da-v-h-viwy-eb-i-e, da-h-viwy-eb-i-e, da-h-viwy-
s) formantiT iwarmoeba: gaukeTeb-av(i-s) ”gaukeTebia”, eb-i-e-s... da-m-viwy-eb-i-e-s, da-g-viwy-eb-i-e-s, da-h-viwy-eb-i-e-s...
gaug-av(i-s) ”gaugia”, ausxam-i-s ”ausxams”... bolokiduri -i-s
xSirad mokvecilia. 66
lazuris TurmeobiTebTan dakavSirebiT sxvadasxva Tvalsazrisia ga-
megrul-WanurSic I TurmeobiTi nawarmoebia stati- moTqmuli: 1. lazurSi inversiuli TurmeobiTebis warmoeba iSviaTia
kuri vnebiTis i, u prefiqsiani (sasxviso qcevis) formiT da (n.mari, 1910, gv.46; arn.Ciqobava, 1936, gv.153; a.kiziria, 1967, gv.70-71); 2.
eyrdnoba I seriis fuZes an sawyiss: m-i-War-u "miweria", m-i- inversiuli TurmeobiTebi WanurSi xSirad gamoiyeneba (i.yifSiZe, 1911,
keT-eb-u "mikeTebia"... m-i-Tqual-u "miTqvams", m-i-Gidir-u gv. 3-4; J.diumezili, 1967, gv.7, 11; g.kartozia, 2005, gv. 97-102). litera-
turaSi gabatonebulia n.marisa da arn.Ciqobavas mosazreba lazurSi in-
"miyidia"... versiuli TurmeobiTebis SezRuduli gamoyenebis Sesaxeb.

76 77
amgvari warmoebis gverdiT gvaqvs I TurmeobiTis -ia moudioda. Tanamedrove qarTulSi III pirSi orive sityva
daboloebiani formebic: damitevebia, dahviwyebia, mqonebia... gaerTianda, amas mohyva piris niSnebis gadmotana TavSi. I-II
statikuri zmnebi III seriaSi ZiriTadad iseve iwar- piri ormagi prefiqsiT gamoixata: v-Cveul-var, h-yofil-xar...
moeba, rogorc Sesabamisi dinamikuri formebi: aRweriTad III pirSi meSveli zmna gamartivebulia: mosul-a, wasul-a...
an organulad. erTpiriani zmnebi yvela qarTvelur qvesistemaSi aR-
orpirian statikur zmnaTaTvis sayrden fuZed gamoye- weriTad iwarmoeba. calkeul dialeqtebSi (imer. gur.,
nebulia moqmedebiTi gvaris zmnis awmyo-myofadis Temaze leCx.) meSveli zmna srulad Cans III pirSic: mosul-arien,
damyarebuli masdari, romelsac I TurmeobiTSi emateba meS- yofil-arien, damalul-arien...
veli zmna, II TurmeobiTsa da III kavSirebiTSi ki -od-i, -od- xevsurulSi meSveli zmna zogjer“”as” saxiT gvxvdeba:
e sufiqsebi: vbmi-var, vbm-od-i, vbm-od-e. mamkvdaras... SesaZlebelia a-c gauCinardes da mxolod mi-
orpiriani statikuri zmnebis warmoeba yovelTvis ar mReobiT gadmoices I TurmeobiTi: amabrunvil
emTxveva Sesabamisi dinamikuri vnebiTis warmoebas: uweria - (a.WinWarauli, 1960, gv. 136).
swerebia... xureboda. asea Wanursa da megrulSic. megr.: dopWveleq
dialeqtebSic saliteraturo qarTulis msgavsi war- "davmwvarvar", dopWveledi "davmwvariyavi", dopWveleda
moeba gvaqvs. "davmwvariyo":
gardauvali relatiuri zmnebi III serias sinTezurad -ere sufiqsiani warmoeba megrulSi mxolod erTpi-
awarmoeben. I TurmeobiTSi meSvel zmnas dairTaven, xolo II rian gardauval zmnebs axasiaTebs67, Wanuri ki TurmeobiTis
TurmeobiTsa da III kavSirebiTSi gamoavlenen -od sufiqss. warmoebaSi ar ganasxvavebs gardamaval da gardauval zmnebs.
analizuri warmoeba dialeqtebisaTvisac ar aris ucxo. megrul-WanurSi erTpirian zmnaTa nawili I Turmeo-
imerulSi zogi orpiriani gardauvali zmna I Turmeo- biTs organulad awarmoebs (iyenebs inversiul formebs):
biTs aRweriTad awarmoebs: mofereb-larien (k. kublaSvili, megr.: midamirTumu, mingaru... Wan.: mixTimun ”wavsulvar”,
1985, gv. 165). unjirun ”uZinia”... (g.kartozia, 2005, gv. 98).
megrulSi orpiriani gardauvali zmnebi I TurmeobiT- svanur kiloebSi I TurmeobiTi yovelgvar zmnasTan ga-
Si sxvadasxva fuZes iyeneben. warmoeba meSvelzmniania: formebulia -a sufiqsiT. qvemosvanur dialeqtebSi subieq-
a) amosavalia I seriis fuZe, romelsac daerTvis meSve- turi wyobis paradigmis I-II piris formebSi xE-i `var", x-i
li zmna. awmyoseuli -u sufiqsi gvaqvs I TurmeobiTSic: qo- `xar" meSveli zmnaa warmodgenili (v. Tofuria, 1967, gv.169-
davbadebuq ”davbadebivar”, mordu(u) ”gazrdia”, doSqvi- 171).
du(u) ”daxrCobia”... II TurmeobiTi
b) amosavalia sauRlebeli zmnis sawyisi, romelsac a) gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis warmoebisas
daerTvis meSveli zmna: goWyoladu ”daviwyebia”, qogoTana- samwignobro qarTuli iyenebs dinamikuri zmnis II seriis
fu ”gasTenebia”, qaxvalamu ”Sexvedria”... fuZes. warmoebis yalibi yvela zmnisaTvis erTia: forma
g) erTpiriani zmnebis dro-kiloTa III jgufis for- eyrdnoba saTanado zmnis wyvetilis fuZes da formobrivad
mebi qarTulSi Camoyalibda analizuri warmoebis safuZ- warmoadgens Sesabamisi eniani vnebiTis wyvetils. mwkrivis
velze: namyo drois saobieqto mimReoba + meSveli zmna (I niSnebia: -i, -e sufiqsebi da nuli.
TurmeobiTSi awmyos - ”ars”, II TurmeobiTSi namyos - “”iyo”
da III kavSirebiTSi II kavSirebiTis -“”iyos” formiT): dax- 67
megrulSi -ele(<ere)-iani warmoebis gverdiT gamoiyeneba gamartivebuli, -e
atula(rs), daxatul-iyo, daxatul-iyos. elementiani formebic: Goferedas/Gofedas "yofiliyos", doRureledas/ do-
Zvel qarTulSi erTpirian zmnaTa aRweriT formaSi Ruredas `momkvdariyos", doWveledas/doWvedas `damwvariyos"... miuTiTeben,
mxolod meSveli zmna iuRleboda, mimReobas piris niSani ar rom e<ere (m.margvelaSvili, 1982, gv.97).

78 79
Zvel qarTulSi gvxvdeba II TurmeobiTis mokle forme- 2. sayrdenia vnebiTi gvaris mimReoba, romelsac igive
bi: aRmeSYna, dameteva, ganmeaxla, momemzada, medida... Tana- meSveli zmna emateba: CamovrCenil-iyav, miaxloebul-
medrove saliteraturo enaSi isini -eb-in-a daboloebiTaa iyvnen... msgavsi formebi xSiria aRmosavlur dialeqtebSi.
warmodgenili: ameSenebina, dametovebina, medidebina... ar- orpirian gardauval zmnaTa II TurmeobiTSi parale-
qauli warmoeba SemorCenilia fxour kiloebSi. luri warmoebidan Tanamedrove saliteraturo enaSi gaba-
megrulsa da WanurSi II TurmeobiTi imave fuZes iye- tonebulia -odiani formebi. aRweriTi warmoebis nimuSebi
nebs, rasac I TurmeobiTi, oRond mas uwyvetlis -d sufiqss dialeqtur warmoebad miiCneva.
urTavs: mizim-u(n)>mizim-u-d-u... (arn.Ciqobava, 1936, gv.145- xevsurulSi, moxeurSi yvela zmna meSvelzmniania: xevs.:
147; i.yifSiZe, 1914, gv.086-088) (Sdr. salit. qarTulis orpi- xyvan-iyva, hqon-iyo, SamasCvev-iyo... mox.: gasTeTreb-iyo, gaxfuWeb-
riani gardauvali zmnebi: momsvlia>momsvloda, mqo- iyo, maswoneb-iyo...
nia>mqonoda). megrulSi orpiriani gardauvali zmnebis warmoeba or-
Wanuris nimuSebi: miTqvafutu ”meTqva”, dukidafutes ”ae- ganulia: II TurmeobiTi imeorebs vnebiTi gvaris zmnis uwy-
goT”, gunwkimutu ”gaexsna”, ubirafutu ”emRera” (g.kartozia, vetels: dabadebu-d-u ”dahbadebia”, Sexvalamu-d-u ”Sexvedroda”,
2005, gv.100-101). goWyoladu-d-u "daviwyeboda"...
viwur-arqabulSi II TurmeobiTi zogjer doren/ren svanurSic relatiur gardauval zmnaTa formebi gar-
”aris” meSveli zmniT aris garTulebuli: muxtimutu-doren damaval zmnebs misdevs, ZiriTadi gansxvavebas qmnis mxolod
”mosuliyo”, ugnafutes-ren ”gaegonaT, gaegoT”... (g. karto- pirTa mimarTebis xmovnebis kleba (v.Tofuria, 1967, gv. 169-
zia, 2005, gv. 101). 170).
svanurSic II TurmeobiTis forma I TurmeobiTisagan g) erTpiriani zmnebi Zvel qarTulSi mxolod aRwe-
ZiriTadad mxolod mwkrivis niSniT gansxvavdeba. II Turmeo- riTad iwarmoeba: sauRlebeli zmnis vnebiTi gvaris mimReo-
biTis mawarmoeblad gvxvdeba: bz.: Pn, bqv.(ecer.) @n, lnt. an, bis fuZe + yofa zmnis wyvetilis fuZe: iuRleba meSveli
lSx. Kn/Ln. bz.: mimKr-Pn `memzadebina", jimKr-Pn, xomKr-Pn; mix- zmna, mimReoba piris niSans ar dairTavs: warsrul viyav, war-
srul iyav, warsrul iyo...
tau-Pn "mexata", jixtaE-Pn, xoxtaE-Pn...
Tanamedrove qarTulSic warmoebis principi ucvle-
b) orpirian gardauval zmnaTa II TurmeobiTi is-
toriulad warmoadgens I TurmeobiTis namyo usruls; gar- lia. gansxvaveba imaSi mdgomareobs, rom v- prefiqsi meSvel
Tulebulia -od sufiqsiT. zmnas CamoSorda da zmniswinis momdevnod hpova adgili, meS-
II TurmeobiTis formaTa zogadi struqtura aseTia: veli zmna ki mimReobis fuZes Seuxorcda: wa-v-sul-iyavi, wa-
sul-iyavi, wa-sul-iyo...
zmniswini + piris niSani + Ziri + Temis niSani + od savrcobi
xevsurulSic yvela erTpiriani zmna II TurmeobiTs
+ mwkrivis niSani: da-v-h-viwy-eb-od-e, da-h-viwy-eb-od-e, da-h-viwy-
eb-od-a...
”iyo” meSveli zmniT awarmoebs: werebul-iyva, Camasul-iyo,
Tanamedrove salit. qarTulSi mwkrivis niSnad, -e-s sZineb-iyva, zdeb-iyva, Samamdgar-iyva...
nacvlad, gvaqvs -i: megrul-WanurSi erTpiriani zmnebi eyrdnoba I Tur-
da-v-viwy-eb-od-i, da-viwy-eb-od-i, da-viwy-eb-od-a... meobiTis formas da dairTavs -d savrcobs: doWvele-d-u
orpiriani gardauvali zmnebis organuli warmoebis "damwvariyo"...
gverdiT meSvelzmniani formebic Cndeba. gamoiyofa 2 tipi: Wanuris nimuSebi: gamuxTimutu ”gamosuliyo”, muxTimutu
”mosuliyo” (g.kartozia, 2005, gv. 101).
1.amosavalia masdari, -od sufiqsis nacvlad warmodge-
nilia meSveli zmna: viyav, iyav, iyo: hyol-iyo, sjobneb- III kavSirebiTis warmoebas saliteraturo qarTul-
Si gansazRvravs II TurmeobiTis warmoeba: III kavSirebiTi
iyo, damkarg-viyo, SesZleb-iyos...
iseve iwarmoeba II TurmeobiTisagan, rogorc awmyosa da
myofadis kavSirebiTi uwyvetlisa da xolmeobiTisagan. moq-
80 81
medebiTi gvaris zmnaTa III kavSirebiTi statikuri vnebiTis IV seriis formebi.
awmyos kavSirebiTs emTxveva. qarTvelur qvesistemebSi (megr., imer., leCx., raW.,
a) gardamaval zmnebs III kavSirebiTSi daerTvis -a, - svan.) damoukidebel uRvlilebis erTeulebad gamoyofilia
e, -o sufiqsebi. na-/no- prefiqsiani zmnuri formebi. dro-kiloTa sxva jgu-
megrul-WanurSic III kavSirebiTi II TurmeobiTs eyrd- fis formebisagan maT ganasxvavebs yalibi da funqcia.
noba. mawarmoeblad ZiriTadad -a sufiqsia gabatonebuli. -e aRniSnuli zmnuri formebi adreul gramatikul li-
SedarebiT iSviaTia. teraturaSi dro-kiloTa III jgufis formaTa paralelur
do)m-i-xant-u-d-a-s `mexatos" (do)m-i-xant-u-d-a-n `gvexatos" warmoebad (variantebad) aris miCneuli (i.yifSiZe, 1914,
(do)g-i-xant-u-d-a-s `gexatos" (do)g-i-xant-u-d-a-n `gexatoT" 089; arn.Ciqobava, 1936, 146; v.Tofuria svanurSi maT I se-
(do)u-xant-u-d-a-s `exatos" (do)u-xant-u-d-a-n `exatoT" riaSi aerTianebs _ v.Tofuria, 1967, gv. 130-136).
Wanuris nimuSebi: dogirCafutas ”dagefinos”, gikvanda- megrulSi no- prefiqsian zmnur formaTa calke seriad
futas ”gemaTxovros” (g. kartozia, 205, gv. 102). gamoyofa g.rogavas saxelTanaa dakavSirebuli. mkvlevarma
megrul-Wanuris identuria III kavSirebiTis warmoeba aRniSnuli formebi dro-kiloTa IV jgufSi gaaerTiana da
xevsurulSi, sadac erTaderTi -a sufiqsi gamoiyeneba: da-m- awmyos TurmeobiTis mwkrivebi uwoda, gansxvavebiT aoris-
e-xat-a-s, da-g-e-xat-a-s, da-e-xat-a-s... tis TurmeobiTis mwkrivebisagan. IV jgufSi Semdegi mwkrive-
III kavSirebiTis warmoebis principi analogiuria sva- bi Sevida: III TurmeobiTi, IV TurmeobiTi, IV kavSirebiTi,
nur kiloebSic. m-i-mKr-Ln-s<*m-i-mKr-Ln-e-s "memzadebinos". aq IV pirobiTi.
kavSirebiTis -e sufiqsi mokvecilia. svan. sufiqsebi: bz., megrulSi IV seriaSi daculia sawarmoebeli fuZis
lSx. -Ln, bqv., lnt. -en, bqv. en-e. principi: III TurmeobiTi aris sayrdeni danarCeni mwkrive-
b) orpiriani gardauvali zmnebs Zvel qarTulSi bisaTvis. III TurmeobiTis forma miiReba no- prefiqsiTa da -
III kavSirebiTSic aqvs organuli warmoebis formebi: da-v-h- u sufiqsiT nawarmoebi mimReobis formaze ore(n) meSveli
viwy-eb-od-i, da-h-viwy-eb-od-i, da-h-viwy-eb-od-i-s... zmnis darTviT: no-Wkir-u-e-(n) < *no-Wkir-u-(o)re(n)
Tanamedrove qarTulSi mwkrivis niSnad, -i sufiqsis `Wris/Wrida Turme” (g.rogava, 1953, gv.23). uRlebis nimuSi:
nacvlad, gvaqvs -e: da-v-viwy-eb-od-e, da-viwy-eb-od-e-s... viniani wyoba maniani wyoba
megrul-WanurSi III kavSirebiTis niSnad ZiriTadad -a I no-v/p-War-u-e-q `vwerdi Turme” no-m/p-War-u-e `mwerda Turme”
sufiqsi gvxvdeba: do-p-Wv-ele-d-a "davmwvariyavi", do-Wv-ele-d-a, II no-War-u-e-q `werdi Turme” no-r-War-u-e `gwerda Turme”
do-Wv-ele-d-a-s... III no-War-u-e `werda Turme” no-War-u-e `werda Turme”
g) erTpiriani zmnebi Zvel qarTulSi aRweriTad awmyos TurmeobiTisa da aoristis TurmeobiTis for-
iwarmoeba: meSveli zmna warmodgenilia II kavSirebiTis mebi gansxvavebul konstruqcias qmnian: awmyos TurmeobiTis
formiT: warsrul viyo, warsrul iyo, warsrul iyos... Sdr. Ta- mwkrivebSi gardamavali zmna nominatiuri konstruqciisaa
namedrove qarTuli: wav-sul-iyavi, wa-sul-iyavi, wa-sul-iyos (Tina noWarue Tis `is werda Turme mas”), xolo aoristis
megrulSi erTpiriani vnebiTi (dinamikuri) gvaris TurmeobiTis mwkrivebSi _ datiuri konstruqciisa (Tis
zmnaTa erT jgufs dro-kiloTa III jgufSi (aqedan gamomdi- duWaru Tina `mas dauweria Turme”). amasTanave, dro-
nare, III kavSirebiTSic) aRweriTi warmoeba axasiaTebs, Tavs kiloTa IV jgufSi gardamavali zmna sampirianobas inarCu-
iCens -ele (<ere) mawarmoebeli: mo-v/b-rd-ele-d-a `gavzrdi- nebs, III jgufSi - ara (g.rogava, 1953, gv.18).
liyavi", mo-rd-ele-d-a, mo-rd-ele-d-a-s... megr. no- prefiqsiani awmyos TurmeobiTis analogiuri
megrulSi erTpiriani zmnebis nawili organulad warmoeba gvaqvs imerulSi, leCxumurSi, raWulSi
awarmoeben III kavSirebiTs: ucxovrebudas `ecxovros", miZici- (S.ZiZiguri, 1938, 129-130; m.alaviZe, 1941, 234; q.ZoweniZe,
nudas `mecinos", mingarudas `mitiros"... Wanuri: uxtimudas 1973, 91-92; o.kaxaZe, 1954, 173-174), sadac na- prefiqsiT na-
”evlos”. warmoebi sami mwkrivi gamoiyofa: III TurmeobiTi, IV Tur-
82 83
meobiTi, IV kavSirebiTi. imer., leCx. da raW. na- prefiqsiani muli”, lH-b-e `dabmuli”... (v.Tofuria, 1979, gv.218-219). na-
yalibi megr. no- prefiqsiani yalibis identuria rogorc prefiqsi warsuli drois formebSi SedarebiT iSviaTia.
warmoebis, ise mniSvnelobis TvalsazrisiT. amiT unda aixsnas na-s nacvlad lH- prefiqsis gamoyeneba IV
warmoebis principi: na- prefiqsiani warsuli drois TurmeobiTSi.
mimReoba + meSveli zmna (a<ars): svanuri kiloebis IV TurmeobiTi struqturuli
viniani wyoba maniani wyoba TvalsazrisiT megrul-imerul-leCxumur-raWul na- pre-
I v-na-wera-var m-na-werav-a fiqsian formaTa gverdiT dadgeba.
II na-werav-xar g-nawerav-a svan. III TurmeobiTi da IV TurmeobiTi konstruqcii-
III na-werav-a nawerav-a (o.kaxaZe, 1954, gv. 174-175).
Tac gansxvavdeba: pirveli relatiuria, meore - absoluturi.
na- prefiqsiani yalibi aRniSnavs zogadad unaxav moq- IV seriis formebi ar gvaqvs WanurSi (Tumca winaviTa-
medebas. drois mixedviT gamoxatavs: a. namyo usruls: kowia rebis no- prefiqsi gamoiyeneba). specialuri literaturi-
leqss ro nawerava, maSvin mosula i biWi da... (=Turme wer- dan cnobilia Wanuris TurmeobiTis ori forma: nanamyou-
da); b. konkretul awmyos: gedeons i gogo nayvareba srulari TurmeobiTi da naaoristali TurmeobiTi. awmyos
(=uyvars Turme); g. Sdr. zogadi awmyo: i gogo leqsebs na- TurmeobiTis Sinaarsi gadmoicema nanamyousrulari Tur-
werava (=wers Turme saerTod) (o.kaxaZe, 1954, gv. 174). meobiTiT, romelic analizuri warmoebisaa: namyo usrulis
e.w. IV seria gamoiyofa svanur kiloebSic. warmodge- forma + doren (viw.-arq.)//ere(aTin., xof.) meSveli zmna:
nilia ori mwkriviT: III TurmeobiTi, IV TurmeobiTi viwur-arqabuli xofuri
(g.rogava, 1953; z.WumburiZe, 1986; a.oniani, 1998) (Sdr. Ip. ma b-zum-um-t-i-doren b-zim-uf-t-er-e `Turme vzomavdi”
v.Tofuria, 1967, 130-136). IIp. si zum-um-t-i-doren zim-uf-t-er-e `Turme zomavdi”
svanur kiloebSi III TurmeobiTis yalibia: awmyos fuZe IIIp. zum-um-t-u-doren zim-uf-t-er-e-n `Turme zomavda”
+ un-a (bqv.), in-a (bz., qv.sv.). qvemo svanurSi mx. ricxvis I-II (arn.Ciqobava, 1936, gv.141).
pirSi meSveli zmna (xEi `var”, xi `xar”) daerTvis: Sdr. naaoristali TurmeobiTi:
bz. xEagm-in-a lnt. xE@gem-na(xEi) `vuSenebdi Turme” b-zum-i-doren/b-zim-ere `Turme mizomavs”.
x@gm-in-a x@gem-na(xi) `uSenebdi Turme” Wanuri nanamyousrulari TurmeobiTi funqciuri
x@gm-in-a x@gem-na `uSenebda Turme” TvalsazrisiT igivea, rac megrul-imerul-svanuri Turmeo-
v.Tofurias azriT, sufiqsi `a egeb n. usrulis mawar- biTebi, xolo SedgenilobiT msgavsia svan. III TurmeobiTisa.
moebeli iyos” (v.Tofuria, 1967, gv.130). -in/-un sufiqsTa war- maSasadame, awmyos TurmeobiTis specifikuri warmoeba
momavloba sakvlevia. damaxasiaTebelia ara mxolod megrul-imeruli... kiloebi-
specialistTa mier IV TurmeobiTad miCneuli formis saTvis, aramed Wanuri da svanuri kiloebisTvisac; e.w. IV se-
yalibia: lH-ma + awmyos fuZe + un-e, an: lH-+ma + (awmyos riis formebi saerToqarTveluri movlena Cans da ara ro-
fuZe) e + meSveli zmna. prefiqsebi yovelTvis saxezea, su- melime dialeqtis an dialeqturi jgufis kuTvnileba; Sdr.:
fiqsebi ki _ ara. varaudoben, rom na- prefiqsiani formebi qarTuli
bz. lHmg@mUn xEi lnt. lHm@gem xEi `naSenebvar” enis dasavlur dialeqtebSi megrulis gavleniT aris damk-
lHmg@mUn xi lHm@gem xi `naSenebxar” vidrebuli (arn.Ciqobava, 1936, gv. 146). amgvari azris ga-
lHmg@mUn li lHm@gem li `naSeneba” ziarebis SemTxvevaSi Zneli asaxsnelia no>na procesi. bge-
(v.Tofuria, 1967, gv.134). raTSesatyvisobis cnobili kanonzomierebis safuZvelze
v.Tofuria: lH- prefiqsi SeiZleba namyos mimReobis ufro logikuria vivaraudoT piruku procesi: na>no; Sdr.,
lH- iyos. sagulisxmoa is faqti, rom svanur kiloebSi namyo agreTve, r.Serozias Tvalsazrisi: megr. no- prefiqsiani
drois mimReobis ZiriTad mawarmoeblad swored lH prefiq- formebi mas Semdeg gaCnda, rac megruli da Wanuri erTma-
sia, mag.: lH-g-e `agebuli”, lu-qEiT `moparuli”, lH-m-e `SeW- neTs daSorda (r.Serozia, 2004, gv. 86).
84 85
Teoriulad marTlac arsebobs albaToba imisa, rom Zvel qarTulSi arcTu iSviaTad marTuli msazRvre-
megr. no- prefiqsiani yalibi iyos amosavali imer.-leCx.-raW. lic eTanxmeboda sazRvruls brunvasa da ricxvSi: rebeka~si
na- prefiqsiani formebisaTvis (am SemTxvevaSi na- prefiqsia- Zma~, kacisas grZnobas..
ni warmoeba megr. no- prefiqsiani formebis semantikuri msazRvrel-sazRvrulis sintaqsuri damokidebuleba
kalkirebis Sedegad unda miviCnioT), magram aqve daismis megrul-Wanur-svanurSi ZiriTadad erTnairia: atributuli
svan. IV TurmeobiTisa da megr. III TurmeobiTis mimarTebis msazRvreli (rogorc xmovanfuZiani, ise TanxmovanfuZiani)
sakiTxic; megrulis uwinaresobis daSvebiT svan. lH- megr. sazRvrulTan urTierTobisas ar icvleba brunvisa da ricx-
no- prefiqsis fonetikuri varianti gamodis... vfiqrobT, vis mixedviT, mag.:
svan. lH- momdinareobs la- prefiqsisgan, romelic saerTo- megr.: WiWe ZRabi, WiWe ZRabiq, WiWe ZRabis, WiWe ZRabiS(i), WiWe
68
qarTveluri na-/sa-s ekvivalenti Cans (problema damatebiT ZRabiT(i), WiWe ZRabiT... Wan.: morderi WukaniTe "mozrdili qva-
kvlevas iTxovs). biT" (arn.Ciqobava, 1936, gv. 68-69; el. lomTaZe, 1954, gv. 210-211).
e.w. IV seriis formebis saerToqarTvelurad aRiarebas svan.: fHri bale "wiTeli foToli", fHri bale-d, fHri bale-s,
ar ewinaaRmdegeba is faqti, rom saliteraturo qarTulsa fHri balLmiS, fHri bale-ES, fHri bale-d... (a.oniani, 1998, gv.96)
da aRm. dialeqtebSi msgavsi warmoebis formebi ar gvxvdeba. msgavsi viTarebaa imer., leCx., gur., aWar., qarTl., kax.,
Sesabamis Sinaarss gadmoscems I TurmeobiTis mwkrivi, ro- fer., livan... dialeqtebSic:
melic konteqstis mixedviT imave mniSvnelobas aRniSnavs, imer.: didi ketis, bevri afxanikebs (q.ZoweniZe, 1973, gv.296);
leCx.: sami baTmanma, sami baTmans (S.ZiZiguri, 1974, gv.174); aWar.:
rasac megr.-Wan.-imer.-svan. awmyos TurmeobiTebi.
Teli sofelma, uncrosi Zmam (S.niJaraZe, 1961, gv.114); gur.: didi
awmyos TurmeobiTis formaTa mixedviT Tanamedrove kacma, didi kacs (b.jorbenaZe, 1989, gv.536); qarTl.: beberi qalma,
qarTveluri qvesistemebi SeiZleba or jgufad davyoT: a) koWli gogom (gr.imnaiSvili, 1974, gv.234); kax.: mdidari kacsa,
dasavleT saqarTveloSi arsebuli qarTveluri kiloebi axali raions (a.martirosovi, gr.imnaiSvili, 1956, gv.124; fer.: Ce-
(megr., imer., leCx., raW., Wan., svan.), romlebic awmyos Tur- mi amxanagebmac, kargi sauzmes (arn.Ciqobava, 1927, gv.215)...
meobiTis Sinaarss gansxvavebuli yalibiT aRniSnaven, b) sam- marTuli msazRvreli megrul-Wanur-svanurSic naTe-
wignobro qarTuli da aRmosavleT saqarTvelos dialeqte- saobiT brunvaSi dgas: megr.: koCiS(i) Gude, koCiS(i) Gudeq... Wan.:
bi, romlebsac awmyos TurmeobiTis specialuri forma ar bereS(i) nana, bereS(i) nanaq... svan.: B@ni(S) muW "xaris rqa", B@ni(S)
gaaCniaT da saimisod I TurmeobiTs iyeneben. muW-d, B@ni(S) muW-s, B@ni(S) muW-iS, B@ni(S) muWES, B@ni(S) muW-d
(a.oniani, 1998, gv. 98). naT. brunvis niSani fonetikurad icv-
IV. sintaqsi leba: oqro~ burTi (qarTl.), rkini~ kari (kax.), Toxi piri (imer.),
msazRvrel-sazRvrulis urTierToba qarTvelur koCi Gude (megr.) "kacis saxli", JeRi gezal (svan.) "ZaRlis Svi-
qvesistemebSi Tvisobrivad erTgvaria. li"... maWaxl.: Tofi xmaze (S.futkaraZe, 1993, gv.29). taouri:
Zvel qarTulSi atributuli msazRvreli sazRvruls parxli qilisa (S.futkaraZe, 1993, gv.35).
eTanxmeboda brunvasa da ricxvSi. Tanamedrove salitera- postpoziciuri msazRvreli, Cveulebisamebr, dairTavs
turo enaSi sazRvruli brunvaSi iTanxmebs masTan dakavSi- brunvis niSans: megr.: Gude koCiSi, Gudeq koCiSiq... Wan.: oxoriq
jaSiq, oxoris jaSis... svan.: lusdgv@rs voqvr@S "nawnavebs oqro-
rebul atributul msazRvrels, mgaram ricxvSi ver iTanx- sas"...
mebs. amasTan, gansxvavebulia xmovanfuZiani da Tanxmovanfu- v.Tofurias azriT, msazRvrel-sazRvrulis brunebisas
Ziani msazRvrelebis urTierToba sazRvrulTan: boloxmov- arsebul erTgvarovan movlenebs erTnairi safuZveli aqvs,
niani msazRvreli fuZis saxiTaa warmodgenili (patara saxl-
i, patara saxl-ma...), boloTanxmovniani msazRvreli ki brun-
vis niSans dairTavs (did-i saxl-i, did-ma saxl-ma...). 68
megrul-WanurSi saxelobiTSi msazRvreli xSirad kargavs -i sufiqss da
fuZis saxiTaa warmodgenili: did koC-i, did koCiq... Jur koCi "ori kaci",
sum bee "sami bavSvi"...
86 87
kerZod: a) axalwarmoSobili erTnairi funqciis erTnairad kiTxviTi winadadebis struqtura
gamoxatva enaSi arsebuli saSualebebiT; b) enis tendencia Zveli qarTulisaTvis damaxasiaTebeli kiTxviTi -a na-
rTuli formebis gamartivebisaken da g) enis tendencia wilakiani konstruqcia (gnebavsa?) met-naklebad daculia
sxvadasxva formis gaerTformianebisaken, unifikaciisaken qarTvelur dialeqtebSi:
(v.Tofuria, 1954, gv.455). arqauli -a nawilaki Tanamedrove saliteraturo enaSi
martivi winadadebis struqtura daikarga, daculia dialeqtebSi: xevsurulSi, fSaurSi, mTiu-
qarTul saliteraturo enaSi qvemdebare-Semasmenlis lurSi, TuSurSi, herulSi, raWulSi, megrulSi, svanurSi... iS-
urTierTobas gansazRvravs gardamavloba-gardauvaloba viaTad dasturdeba: imerxeulSi, livanurSi, taourSi, mag.:
(pirdapiri obieqtis arseboba): Tu Semasmenlad gardauvali imerx.: inegols Sigan xara? aqevrobas cnobilobsa?
zmnaa, masTan Sewyobili qvemdebare saxelobiT brunvaSia; (S.futkaraZe, 1993, gv.11); livan.: tanze rasa vicvamTa?
gardamaval zmna-SemsmenelTan dakavSirebuli qvemdebare ki (S.futkaraZe, 1993, gv.18)... svan.: anRria? "modis?"; aSid xaria?
brunvacvalebadia: I seriaSi saxelobiTSia, II seriaSi - "cocxali xar?" (a.kiziria, 1982, gv.65).
moTxrobiTSi, mesameSi - micemiTSi. -a nawilakis fonetikuri Sesatyvisia megruli -o69: Te-
aRniSnuli sintaqsuri wesi qarTvelur kiloebSi, na va(g)iCquno? "es ar ici?", Teure meurqo? "iqiT midixar?"
garda megrul-Wanurisa, ZiriTadad daculia.
megrulSi qvemdebare yovelTvis moTxrobiTSi dgas II V. leqsika
seriis formebTan (zmnis gardamavloba-gardauvalobis qarTveluri kiloebis leqsikuri fondis ZiriTadi na-
miuxedavad). WanurSi ki mniSvneloba aqvs gardamavlobas: Tu wili saerToqarTveluria.
zmna gardamavalia, masTan dakavSirebuli qvemdebare yvela megruli dialeqtis leqsikis umTavres nawils qmnis
seriaSi moTxrobiTSi iqneba. saerToqarTveluri sityvebi (saliteraturo qarTulis
Wanuris msgavsi SemTxvevebi SeniSnulia aWarulSi: formaTa identuri, an kidev fonetikurad saxecvlili va-
xelmwifem klavs; qajebma saCeCeliT deeCxliten... (a.kiziria, riantebi). sakuTriv dialeqturi leqsikuri erTeulebis
1982, gv.105). agreTve livanurSi: ise ityvian Zvelebma xvedriTi wili SedarebiT naklebia.
(S.futkaraZe, 1993, gv.21). identur formaTa raodenoba Zalze bevria, magaliTad:
moTxrobiTSi dasmuli qvemdebare saxelobiTis nacv- adre, zRva, ca, cxeni, kari, dro, xani, wami, wamali, Zala, Ro-
lad gardauvali zmnis II seriis formebTan, garda megruli- ne, wesi, wirva, xareba, mdidari, Raribi, qoneba, Sara, SeZena,
sa, gvxvdeba imer., leCx., raW., gur., aWar., imerx., maWaxl., Secodeba, Sewuxeba, dabadeba, xeloba, wadili, ZRveni, SiSi,
qarTl., kax., fer. dialeqtebSi: Sori, wynari, swori, didi, mware, ezo, Wiri, Wkua, tvini,
qv.imer.: xpom geekida jors; leCx.: am qalma dafiqrda; gur.: kvali, mxare, kari, ezo, didi, kiseri... udavoa, CamoTvlili
mevida saRamos devma; aWar.: adga am dedaberma; qarTl.: diliT sityvebi saerToqarTveluri warmomavlobisaa da uZveles
colma adga; kax.: im biWebma gavidnen kaloze; fer.: mo~da qerimxan- leqsikur fonds ganekuTvneba. aRniSnulma leqsemebma
ma; imerx.: bebrma mivida faSasTan... (a.kiziria, 1982, gv.103-105); dRemde SeinarCunes Tavdapirveli saxe (rogorc forma, ise
daTvma gamomesxrika (S.futkaraZe, 1993, gv.29). semantika).
msgavsi faqtebi iSviaTad dadasturebulia Zvel qar- mkvlevarTa nawili samwignobro enis identuri leqsi-
TulSi: gardamoBdes mRdelman aRsavalsa sakurTxevelisasa; kuri erTeulebis arsebobas megrulSi saliteraturo enis
madlman Senman Semewios; mamaman maTman qsenefore warvida... gavleniT xsnis: isini an nasesxebia samwignobro enidan, an
(a.SaniZe, iv.imnaiSvili, z.sarjvelaZe, a.kiziria).
ganxilul sintaqsur movlenasac "saerTo safuZveli
69
uZevs" (v.Tofuria, 1954, gv.455). WanurSi am funqciiT -i nawilaki gamoiyeneba: si va ganjieni? "Sen ar ge-
Zineba?"; xatije moxTui? "xatije movida?" (Sdr. afxazuri -i nawilaki).

88 89
kidev saxecvlilia saliteraturo qarTulis saTanado ma- qarTvelur kiloTa Soris arsebuli enobrivi msgavse-
salasTan Seguebis (adaptaciis) procesSi (g.rogava, 1960, ba-igiveobis fonze ramdenad mizanSewonilia megrul-
gv.161-168). vfiqrobT, arasworia maTi nasesxeb (qarTuli lazur-svanuri metyvelebebis danarCeni qarTuli qvesiste-
saliteraturo enidan) sityvebad miCneva (sesxeba, rogorc mebisagan gamoTiSva/gancalkeveba "qarTveluri enebis" saxe-
wesi, ucxo enobriv sistemebs Soris xdeba). megrul-Wanur- liT. monaTesave enebs Soris, rogorc wesi, sxva donis mi-
svanuri saerToerovnul enasTan iseTsave mimarTebaSia, ro- marTebebia (Sdr. qarTuli da afxazuri enebi...).
gorc qarTluri, kaxuri, imeruli... dialeqtebi. qarTveluri qvesistemebi, ra Tqma unda, garkveuli Ta-
amave dros megruls Semonaxuli aqvs uamravi iseTi si- viseburebebiTac xasiaTdeba (gansakuTrebiT svanuri kiloe-
tyvaforma, romelic Tanamedrove samwignobro enas daukar- bi); magram arsebuli gansxvavebebi/ cvlilebebi ar aris im
gavs, magram gvxvdeba Zvel werilobiT ZeglebSi; mag.: megr. rangisa, rom axali enobrivi sistemis warmoqmnis safuZvlad
wilua ”mokrefa, mowyveta” (Sdr. Zv. qarT. mowilva ”xilis miviCnioT. qarTvelur dialeqtTa Taviseburebani unda gan-
krefa”); megr. winda ”WuWyi” (Sdr. Zv. qarT. wida ”WuWyi”); vixiloT qarTuli enis saerTo sistemasTan mimarTebiT da
megr.-Wan. gubua/gibua ”xarSva” (Sdr. Zv. qarT. gboba ara calke, izolirebulad.
”xarSva”)... megr. wikua ”dasvra, gaWuWyianeba” (Sdr. Zv.qarT. aqve aRvniSnavT, rom msgavsi enobrivi struqturis
mwik ”WuWyi”); megr. kurTa ”qveda sacvali” (Sdr. kvarTi ”ze- mqone erTeulebi arcTu iSviaTad damoukidebel enebad
da tansacmeli, grZeli perangi”)... ganixileba (mag., rusuli, ukrainuli da belorusuli;
saerToqarTvelur leqsikur erTeulTa mniSvnelovani ruminuli da moldovuri, serbuli, xorvatuli da
nawili saxecvlilia formobrivad da semantikurad. fone- slovenuri...)70 anu: sistemuri msgavseba-gansxvaveba ar aris
tikuri cvlileba SeiZleba iyos poziciuri (kombinatoru- sakmarisi piroba monaTesave enobriv erTeulTa statusis
li) da istoriuli (bgeraTSesatyvisobani). dasadgenad. sistemuri erTgvarobis garda
Zireul, arqaul masalas umTavresad ganekuTvneba na- mniSvnelovania, aseve, eTnikuri, kulturuli da
Tesauri urTierTobis, sxeulis nawilebis, cxovelebis, saxelmwifoebriv-politikuri faqtorebi. qarTvelur
frinvelebis, mcenareebis, bunebrivi movlenebis, dro-Jamis enobriv samyaroSi am mxrivac yvelaferi imaze metyvelebs,
aRmniSvneli leqsika. agreTve, ricxviTi saxelebi, nacval- rom qarTvelebi, rogorc erTi civilizebuli eTnosi,
saxelebi, zedsarTavi saxelebi, zmnebi. mravali saukunea erTi dedaeniT vqmniT kulturas da erTi
saerToqarTvelur Zir-fuZeTa analizi warmodgenilia erovnuli ena gvaqvs saxelmwifo enad.
arn.Ciqobavas, v.Tofurias, h.fenrixis, z.sarjvelaZis, yvela piroba gvaqvs vTqvaT: megrul-lazur-svanuri
r.abaSias, m.Cuxuas da sxvaTa naSromebSi. metyvelebebi "danarCeni qarTuli kiloebisagan ar gansxvav-
deba imaze metad, vidre germanuli, franguli, italiuri,
warmodgenili masala naTlad warmoaCens qarTvelur arabuli, somxuri, Cinuri enebis dialeqtebi erTmaneTisa-
enobriv erTeulTa sistemur erTgarobas. am donis eno- gan" (T.gvancelaZe, 2006, gv.10). udavo faqtia, erTiani
brivi msgavseba mxolod erTi enis dialeqtebs Soris, anu qarTuli saliteraturo enis Camoyalibeba-formirebaSi
erT sistemaSi Semaval qvesistemebs Soris SeiZleba iyos. megrel-laz-svanebi iseve monawileobdnen, rogorc
qarTvelur dialeqtebSi ar gvaqvs iseTi fonetikur- danarCeni kuTxis qarTvelebi. megrul-Wanur-svanuris
morfologiur-sintaqsuri movlena, romelsac analogi sa-
literaturo enasa da sxva dialeqtebSi ar hqondes. amdenad, 70
megrul-lazur-svanuri wminda lingvisturi (foneti- Sdr.: msoflioSi uamravi enaa, romelTa dialeqtebi erTmaneTisagan
mniSvnelovnad gansxvavdebian fonetikur, morfologiur, sintaqsur da
kur-morfologiur-sintaqsur-leqsikuri...) niSnebiTac leqsikur-semantikur doneze, magram mainc dialeqtebad ganixileba da
warmoadgens dialeqtebs da ara enebs. ara damoukidebel enebad (mag., germanuli, arabuli, franguli,
italiuri, sparsuli...).
90 91
"umwerlobo enebad" gamocxadeba istoriis gayalbeba k.gabunia, brunvaTa sistemebi qarTvelur enebSi, sadoqtoro dis-
ufroa, vidre (enaT)mecnieruli WeSmariteba! ertaciis avtoreferati, Tb., 1998.
garda amisa, kuTxuri metyvelebebis enebad T.gamyreliZe, sibilantTa Sesatyvisobani da qarTvelur enaTa uZ-
gamocxadebis SemTxvevaSi dgeba misi matarebeli sociumis, velesi struqturis zogi sakiTxi, Tb., 1959.
T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa sistema da ablauti qarT-
sazogadoebis statusis sakiTxic. sayovelTaod cnobilia,
velur enebSi, Tb., 1965.
rom ena da eri urTierTganmsazRvreli cnebebia: ena aqvs ers b.gigineiSvili, z.sarjvelaZe, nanaTesaobiTari mimarTulebiTisa
(nacias, xalxs), xolo dialeqti (kilo) - am eris calkeul da nanaTesaobiTari daniSnulebiTis adgili Zv. qarTulisa da
jgufebs (Temebs). qarTveluri enebis brunvaTa sistemaSi: mravalTavi, VI, Tb.,
"miuxedavad eTnografiuli Taviseburebebisa da 1978.
enobrivi sistemis variantTa (dialeqtTa) simravlisa, e.dadiani, kavSirebiTis formebi megrulSi (sxva qarTvelur qve-
qarTvelur sinamdvileSi ar warmoqmnila arc erebi da arc sistemebTan mimarTebiT), sakandidato disertacia, Tb., 2001.
enebi, - enas qmnis xalxi, magram aseve ena ayalibebs ers... arc e.dadiani, H bgeris distribuciisaTvis megrulSi: saenaTmecniero
saliteraturo enisagan gansxvavebuli sistema Ziebani, XXVI, Tb., 2007.
Camoyalibebula (r.Serozia, 2007, gv.391). g.Tofuria, moqmedebiTi brunvis istoriisaTvis: macne, #3, Tb.,
1997.
yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, vfiqrobT,
v. Tofuria, kvlav umlautisaTvis svanurSi, tum, t. 8, 1928.
ufro logikuria qarTveluri enobrivi samyaro erTian v.Tofuria, brunebis sistemisaTvis svanurSi sxva qarTvelur
sistemad ganvixiloT: arsebobs erTi erovnuli ena (erTi enaTa brunebasTan SedarebiT: saq. akad. moambe, t.V, #3, Tb.,
enobrivi sistema) da aTeulobiT misi varianti 1944.
(saliteraturo ena da dialeqtebi). v.Tofuria, gramatikul movlenaTa erTgvarovani procesi qarT-
P. S. vis sWirdeba qarTvelur dialeqtTa mecnieru- velur enebSi: ike, VI, Tb., 1954.
lad dausabuTebeli iseTi klasifikacia, romelic sauku- v.Tofuria, naTesaobiTi da moqmedebiTi brunvis daboloebani:
saxelTa brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb.,
neebis ganmavlobaSi SeduRabebul qarTvelTa erTian eno-
1956.
briv-eTnikur organizms danawileba-daqucmacebis safrTxes v.Tofuria, viTarebiTi brunvis daboloebis sakiTxisaTvis qar-
uqmnis? TulSi: saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I,
damowmebuli literatura Tb., 1956.
v.Tofuria, svanuri ena, zmna: Sromebi, I, Tb., 1967.
r.abaSia, bgeraTSesatyvisobis axalgamovlenili rigisaTvis qarT- v.Tofuria, Sromebi, III, Tb., 1979.
velur enebSi, I: arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institu- v.Tofuria, svanuri ena, Sromebi, II, Tb., 2002.
tis 62-e samecniero sesiis masalebi, 2003. i.imnaiSvili, saxelTa brunva da brunvaTa funqciebi Zvel qar-
r.abaSia, bgeraTSesatyvisobis axalgamovlenili rigisaTvis qarT- TulSi, Tb., 1957.
velur enebSi, II: qarTvelologiuri krebuli, III, Tb., 2006. i.imnaiSvili, v.imnaiSvili, zmna Zvel qarTulSi, I-II nawili, mainis
a.arabuli, mesame seriis nakvTeulTa warmoeba da mniSvneloba frankfurti, 1996.
Zvel qarTulSi, Tb., 1984. gr.imnaiSvili, umlauti ingilourSi: ike, V, Tb., 1953.
ir.asaTiani, -ere sufiqsiani TurmeobiTi megrulSi, ike, XVII, Tb., gr.imnaiSvili, qarTuli enis ingilouri dialeqtis Tavisebure-
1970. bani, Tb., 1966.
ir.asaTiani, -r sufiqsis kvali megrul zmnaSi, ike, XVIII, Tb., 1973. gr.imnaiSvili, qarTluri dialeqti, Tb., 1974.
g.axvlediani, zogadi da qarTuli enis fonetikis sakiTxebi, Tb., n.imnaZe, zanuri enis megruli dialeqtis bgeriTi Sedgeniloba,
1938. Tb., 1981.
l.baramiZe, pirveli TurmeobiTis warmoebis zogi Tavisebureba g.kartozia, kavSirebiTTa warmoebisaTvis megrulSi: Tsu stu-
qarTuli enis mTis kiloebSi: Tsu Zveli qarTuli enis dentTa samecniero Sromebis krebuli, #8, 1958.
kaTedris Sromebi, XX, Tb., 1977.
92 93
g.kartozia, megrulis ni (<*ini) `rom" kavSiris genezisisaTvis: g.maWavariani, qarTvelur enaTa diaqroniuli fonologiis zo-
qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, VI, Tb., 1996. gierTi sakiTxi: Tbilisis universiteti giorgi axvledians,
g.kartozia, lazuri ena da misi adgili qarTvelur enaTa Tb., 1969.
sistemaSi, Tb., 2005. g.maWavariani, umlautis istoriidan svanurSi: ike, XVII, Tb., 1970.
v.kaxaZe, meoTxe seriis mwkrivTa warmoeba dialeqtebSi: qarTuli g.maWavariani, brunebis zogierTi sakiTxi svanurSi ike, XXIII,
ena da literatura skolaSi, Tb., 1972. 1985.
o.kaxaZe, okribulis Taviseburebani, iberiul-kavkasiuri enaTmec- g.maWavariani, qarTvelur enaTa SedarebiTi gramatika, Tb., 2002.
niereba, VI, Tb., 1954. i.megreliZe, micemiTi brunvis niSnisa da mesame piris subieqturi
o.kaxaZe, awmyos TurmeobiTis Sesaxeb qarTlurSi: kreb. arnold niSnis saxecvlileba gurulSi: Tsu Sromebi, VI, Tb., 1937.
Ciqobavas, Tb., 1979. n.naTaZe, mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis qarTulSi: ike,
a.kiziria, martivi winadadebis Sedgeniloba qarTvelur enebSi, VII, Tb., 1955.
Tb., 1982. n.naTaZe, myofadisaTvis qarTvelur enebSi: qess, t. II, Tb., 1961.
b.kikviZe, moTxrobiTi brunvis niSnis genezisisaTvis qarTulSi, S.niJaraZe, zemoaWarulis Taviseburebani, baTumi, 1957.
komunisturi aRzrdisaTvis, 1960, #2. a.oniani, grZeli xmovnebis sakiTxisaTvis svanurSi: ike, XIII, Tb.,
l.kiknaZe, pirveli seriis mwkrivTa warmoebasTan dakavSirebuli 1962.
sakiTxebi: Tbilisis universitetis Sromebi, XXXB-XXXIB, a.oniani, qarTvelur enaTa SedarebiTi gramatikis sakiTxebi, Tb.,
Tb., 1947. 1989.
m.kobaiZe, mTiuluris zogi Tavisebureba, sadisertacio naSromi, a.oniani, svanuri ena, Tb., 1998.
Tb., 1990. s.JRenti, svanuri enis fonetikis sakiTxebi, Tb., 1949.
k.kublaSvili, qarTuli enis qvemoimeruli dialeqti, Tb., 1985. s.JRenti, Wanur-megrulis fonetika, Tb., 1953.
v. kuzibabaSvili, xmovanTa sistema ingilourSi: macne, 4, Tb., 1991 g.rogava, aoristisa da kavSirebiTi meoris zog afiqsTa genezisi-
q.lomTaTiZe, -q sufiqsisaTvis megrul zmnaSi: ike, I, Tb., 1946. saTvis -ev sufiqsTan dakavSirebiT qarTulsa da megrulSi:
q.lomTaTiZe, damokidebul winadadebaTa erT Tavisebureaba zog saq. ssr mecnierebaTa akademiis moambe, t. VI, #8, 1945.
qarTul dialeqtSi, I, Tb., 1946. g.rogava, qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobidan: megr. r : qarT.
a. lomTaZe, saxelTa brunebis istoriisaTvis megrulSi, Tb., 1987. g: saq. mecn. akad. moambe, t.X, #8, Tb., 1949.
el.lomTaZe, msazRvrel-sazRvrulis urTierToba megrulSi, ike, g.rogava, dro-kiloTa meoTxe jgufis nakvTebi qarTvelur enebSi:
VI, Tb., 1954. ike, Tb., 1953.
m.margvelaSvili, mwkrivTa warmoeba megrulSi, sakandidato dis- g.rogava, qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobidan: qarT. r : megr.
ertacia, Tb., 1982. j: qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, I, Tb., 1959.
a.martirosovi, micemiTi da naTesaobiTi brunvebis warmoeba da g.rogava, bgeraTSesatyvisobaTa darRvevis SemTxvevisaTvis qarT-
funqciebi Zvel qarTulSi: saxelTa brunebis istoriisaTvis velur enebSi: ike, XII, Tb., 1960.
qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956. g.rogava, qarTvelur enaTa istoriuli fonetikis sakiTxebi, Tb.,
a.martirosovi, Cemda, Senda... tipis nacvalsaxelTa warmoeba da 1962.
funqciebi qarTvelur enebSi, ike, t. XI, 1959. g.rogava, qarT. e, zan. i xmovanTa Sesabamisobis axsnisaTvis: Tsu
a.martirosovi, qarTuli enis javaxuri dialeqti, Tb., 1984. Sromebi, t. 164, 1975.
g.maWavariani, brunebis erTi tipis genezisisaTvis svanurSi, Tsu T.uTurgaiZe, saxelobiTi brunvis -i sufiqsis SexorcebisaTvis
Sromebi, t. 93, 1960. adamianTa saxelebSi, ike, XXIV, Tb., 1985.
g.maWavariani, xmovanTa sistemis daxasiaTebisaTvis svanurSi T.uTurgaiZe, qarTuli enis mTis kiloTa zogi Tavisebureba, Tb.,
(balszemouri dialeqtis mixedviT), Tb., 1963. 1965.
g.maWavariani, saerTo-qarTveluri konsonanturi sistema, Tb., T.uTurgaiZe, qarTuli enis mTis kiloTa vokalizmi: metyvelebis
1965. analizisa da sinTezis sakiTxebi, Tb., 1969.
T.uTurgaiZe, qarTuli enis fonematuri struqtura,Tb.,
1976.

94 95
T.uTurgaiZe, qarTuli enis saxelis morfonologiuri analizi, r.Serozia, no- prefiqsian TurmeobiTebTan dakavSirebuli zogi
Tb., 1986. sakiTxisaTvis megrulSi: qarTvelologiuri krebuli, III, Tb.,
m.faRava, H samxrul kiloebSi: XXIV respublikuri dialeqtolo- 2004.
giuri samecniero sesiis masalebi, Tb., 2004. r.Serozia, qarTveluri saliteraturo enisa da sulxan-sabas
h.fenrixi, z.sarjvelaZe, qarTvelur enaTa etimologiuri leqsi- "sityvis konis" zogierTi sakiTxisaTvis, qarTveluri
koni, T., 2000. memkvidreoba, XI, quTaisi, 2007.
t.futkaraZe, saerToqarTveluri a-s zanuri refleqsebi, ike-s arn.Ciqobava, grZeli xmovnebi mTiulurSi: tf. universitetis
weliwdeuli, XVII, Tb., 1990. moambe, #4, 1924.
t.futkaraZe, palatalizebuli xmovnebi qarTvelur enebSi, ro- arn.Ciqobava, Wanuris gramatikuli analizi, tf., 1936.
gorc superstratuli gavlenebis Sedegi: saenaTmecniero Zie- arn. Ciqobava, mimarTulebiTi brunvis mniSvnelobisa, warmoebisa
bani, VI, Tb., 1997. da istoriisaTvis: enimkis moambe, I, Tb., 1937.
t.futkaraZe, Tanamedrove qarTuli enis xmovanTa sistema, sadoq- arn.Ciqobava, Wanuri myofadis warmoebisaTvis: saq. mecn. akademiis
toro disertacia, Tb., 1998. moambe, t. V (1), Tb., 1944.
t.futkaraZe, e.dadiani, da-/do- zmniswini megrulSi: arn.Ciqobavas arn.Ciqobava, ergatiuli konstruqciis problema, I, Tb., 1948.
saxelobis enaTmecnierebis institutis 62-e samecniero sesiis arn.Ciqobava, awmyos fuZis warmoqmnis istoriisaTvis: ike, XIV,
masalebi, Tb., 2003. Tb., 1964.
t.futkaraZe, qarTvelebi, nawili I, quTaisi, 2005. arn.Ciqobava, Wanur-megrul-qarTuli SedarebiTi leqsikoni, tf.,
S.futkaraZe, qarTuli enis samxrul-dasavluri dialeqtebis Ta- 1938.
viseburebani istoriuli tao-klarjeTisa da muhajiri qarT- arn.Ciqobava, mimarTulebiTi brunvis mniSvnelobisa, warmoebisa
velebis metyvelebis mixedviT, sadoqt. disertacia, Tb., 1995. da istoriisaTvis Zvel qarTulSi; saxelTa brunebis
m.qaldani, svanuri enis laxamuluri kilokavis fonetikuri Tavi- istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956.
seburebani: ike, VII, Tb., 1955. arn.Ciqobava, iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis Sesavali, Tb.,
m.qaldani, svanuri enis fonetika, I, Tb., 1969. 1979.
m.qaldani, umlautis sistema svanurSi: svanuri enis fonetika, I, m.Cuxua, qarTvelur ena-kiloTa SedarebiTi leqsikoni, Tb., 2000-
Tb., 1969. 2003
i.qavTaraZe, qarTuli enis moxeuri dialeqti, Tb., 1985. q.ZoweniZe, zemoimeruli kilokavi, Tb., 1973.
n.quTelia, lazuris fonematuri struqtura, Tb., 2005. a.WinWarauli, xevsurulis Taviseburebani, Tb., 1960.
c.qurcikiZe, orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis III seriis mwkrivTa z.WumburiZe, myofadi qarTvelur enebSi, Tb., 1986.
warmoebisaTvis Zvel qarTulSi: saq. mecn akad. moambe, t.30, b.jorbenaZe, qarTuli dialeqtologia, I, Tb., 1989.
#2, Tb., 1963. b.jorbenaZe, qarTvelur enaTa dialeqtebi, Tb., 1995.
a.SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Tb., 1973. b.jorbenaZe, qarTuli dialeqtologia, II, Tb., 1998.
a.SaniZe, Zveli qarTuli enis gramatika, Tb., 1976. И.Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка с
a.SaniZe, umlauti svanurSi: Txzulebani, t. II, Tb., 1981. хрестоматией и словарем, С.Пб., 1914: i.yifSiZe, rCeuli
T.SaraZeniZe, moqmedebiTi da viTarebiTi brunvebis warmoeba da Txzulebani, Tb., 1994.
funqciebi Zvel qarTulSi: saxelTa brunebis istoriisaTvis Г.Климов, Склонение в картвельских языках сраинительно-
qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956. историческом аспекте, Москва, 1962.
T.SaraZeniZe, açe procesisaTvis svanurSi, ike-s weliw-
deuli, VI, Tb., 1979.
T.SaraZeniZe, svanur-qarTul-zanuri Sesatyvisobis zogierTi sa-
kiTxi: iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, XXX, Tb., 1991.
v.Sengelia, qarT J : zan. Jg SesatyvisobisaTvis: prof g.rogavas da-
badebidan 90 wlisasdmi miZRvnili saiubileo sesia, moxsene-
baTa Tezisebi, 1996.
96 97
megrul-lazur-svanurisaTvis damaxasiaTebeli enobrivi
eka dadiani (fonetikuri, morfologiuri, sintaqsuri, leqsikuri)
niSnebi ZiriTadad saerToa qarTuli saliteraturo enisa
da sxva dialeqtebisa (erTgvarovani enobrivi movlenebi
kidev erTxel qarTvelur ena-kiloTa qarTvelur ena-kiloebSi gaanalizebulia p.Waraias,
dajgufebis Sesaxeb arn.Ciqobavas, v.Tofurias, S.ZiZiguris, g.rogavas, a.kizirias,
o.kaxaZis, b.jorbenaZis da sxvaTa naSromebSi).
qarTvelTa enobrivi samyaros Sedgenilobis Sesaxeb moxsenebaSi konkretulad ganvixilavT qarTveluri ena-
specialur literaturaSi arsebuli mosazrebebi or kiloebis masalas, aq ki zogad suraTs warmovadgenT:
ZiriTad jgufad SeiZleba davyoT: 1. qarTvelur ena-kiloebSi fonematuri struqtura
a) erTi ena, aTeulobiT dialeqti: qarTuli arsebiTad identuria: Tvisobrivad erTnairia sametyvelo
(qarTveluri) enobrivi samyaro, iseve rogorc qarTveli eri, bgerebi (rogorc paradigmatuli, ise sintagmaturi
erTiania; qarTvelTa erovnuli ena - qarTuli ena TvalsazrisiT); saerToa bgeraTcvlilebis kanonzomierebebi
warmoadgens erTian sistemas, romelic qvesistemebis saxiT (xmovanTkompleqsTa transformacia, asimilacia, disimilacia,
moicavs qarTul saliteraturo enasa da calkeul kuTxeTa metaTezisi...); bgeraTSesatyvisobis saxeliT cnobili
metyvelebebs/dialeqtebs, maT Soris megrul-lazur da bgeraTmimarTebebi sporadulad sxva dialeqtebSic vlindeba.
svanur kiloebs. qarTvelTa erTi enis Teoria safuZvels 2. qarTvelur ena-kiloebSi Tvisobrivad erTgvaria
iRebs saistorio qarTuli mwerlobidan ("qarTlis brunvaTa sistema.
cxovreba"); qarTvelTa erTi enas asaxeleben Zveli Tu axali 3. qarTvelur ena-kiloebSi Tvisobrivad erTgvaria
Taobis mkvlevrebi: i. giuldenStedti, fr. alteri, m. zmnuri sistema (pirisa da ricxvis niSnebi; ZiriTad mwkriv-
brose, r. erkerti... p. Waraia, s. xundaZe... t. futkaraZe, T. Ta warmoeba, zmnuri yalibebi...).
gvancelaZe, m. tabiZe, r. Serozia, m. naWyebia...). 4. qarTvelur ena-kiloebSi Tvisobrivad erTgvaria
b) ramdenime ena, aTeulobiT dialeqti: qarTveluri msazRvrel-sazRvrulis urTierToba, martivi winadadebis
enobrivi samyaro Sedgeba sami/oTxi enisgan: qarTuli, struqtura...
megruli/lazuri, svanuri. TiToeuli maTgani warmoadgens 5. qarTvelur ena-kiloebSi Tvisobrivad erTgvaria
calke enobriv sistemas, romelic, Tavis mxriv, Sedgeba leqsika; kerZod, megrulis leqsikis didi nawili sxva qarT-
qvesistemebisagan/dialeqtebisagan. maTgan damwerloba veluri qvesistemebis identuri an fonetikurad saxecvli-
sakuTriv "qarTuls" aqvs, megrul-lazur-svanuri ki lia; lazurisa da svanuris leqsikas ufro etyoba ucxo
"umwerlobo qarTveluri enebia". es mosazreba saTaves iRebs enebis gavlena.
XIX saukunis meore naxevridan, gabatonebuli mosazreba iyo yvela qarTveluri qvesistema garkveuli Taviseburebe-
sabWoTa periodSi da dRes mas iziarebs enaTmecnierTa arc biT xasiaTdeba (gansakuTrebiT - svanuri kiloebi); cvlile-
Tu mcire nawili. bebi meoreuli, gviandeli movlenebia, amave dros, ar aris
monaTesave enobriv erTeulTa dajgufeba sxvadasxva im rangisa, rom axali enobrivi sistemis warmoqmnis safuZv-
kriteriumis mixedvit xdeba (istoriul-eTnografiuli, lad ganvixiloT; Sesabamisad, vfiqrobT, qarTveluri enobri-
geografiul-teritoriuli, lingvisturi, saliteraturo vi samyarosTvis ufro argumentirebuli Cans mosazreba:
enasTan siSore-siaxlove da sxv.). Cveni azriT, qarTvelur erTi erovnuli ena (erTi enobrivi sistema) da
ena-kiloTa kvalifikacia-klasifikaciisas ufro adekvatur aTeulobiT misi varianti (saliteraturo ena da
Sedegebs iZleva e.w. sistemurobis principi, romelsac am dialeqtebi). nakleblogikuria, rom qarTvelTa
bolo periodSi aqtiurad iyenebs prof. revaz Serozia. mravalsaukunovan erovnul enas gavuTanabroT romelime
sistemurobis principisTvis arsebiTia enobriv kuTxuri metyveleba.
TaviseburebaTa Tvisobrivi cvaleba: eqobrivi qvesistema
(dialeqti) damoukidebel sistemad (enad) maSin iqceva, roca
raodenobrivi sxvaobebi gadadis TvisebrivSi. Cvens
SemTxvevaSi:
98 99
xalxebia71 (am „"damoukidebel’’ xalxebs" ki Tavs axvevdnen
luiza xaWapuriZe imperiul enasa da kulturas). mefis ruseTis "gaTiSe da
ibatones" politikas win aRudgnen qarTveli sazogado
moRvaweni; xma aRimaRles farTo sazogadoebis
iakob gogebaSvili qarTvelTa warmomadgenlebmac.
saTemo kiloebis Sesaxeb iakob gogebaSvilma qarTveluri enobrivi samyros
Sedgenilobasa da qarTveluri idiomebis statusis sakiTxs
ena-dialeqtis mimarTeba erT-erTi sacilobeli sakiTxia ramdenime naSromi miuZRvna. misi werilebi ZiriTadad
enaTmecnierebaSi. enisa da dialeqtis gamijvna, SeiZleba mimarTuli iyo caristul-imperiuli enobriv-eTnikuri
iTqvas, dReisaTvis gadauWrel problemad rCeba.
diversiis winaaRmdeg;
2000 wels saqarTvelo miuerTda evrosabWos
i. gogebaSvilTan "mTavari ena", "deda ena" erovnuli
dokumentebs: "evropuli qartia regionaluri da
enisa da saliteraturo qarTuli enis sinonimebia; rogorc
umciresobaTa enebis Sesaxeb" da "CarCo konvencias erovnul
wesi, termini "ena" gamoyenebulia rogorc
umciresobaTa dacvis Sesaxeb"; Sesabamisad, saqarTveloSi
eTnosis/erovnebis enis (qarTuli ena, rusuli ena,
ufro aqtualuri gaxda eTnikuri da enobrivi franguli, somxuri...) aRsaniSnavad:
umciresobebis Tema.
"yovels ers aqvs mTavari ena, romelic saerTo saunjes
samwuxarod, saqarTvelos enobriv-eTnikuri situaciis
is aRwerebi, romlebic sabWoTa periodis politizebuli Seadgens am eris yvela nawilisaTvis da iwodeba mis deda-
sqemebis gavleniT gavrcelda saerTaSoriso qselSi, enad" (ena da kilo, 1902)72... ”rusuli ena ki unda
qarTvelTa did nawils (megrelebs, svanebs, mesxebs, lazebs, iswavlebodes, rogorc calke sagani... saSualo
aWarlebs...) umwignobro eTnikur umciresobebad acxadebs. saswavleblebSi... nemecursa da franguls enas
iribad Tu pirdapir am problemas ukavSirdeba qarTvelur mowafeni rigianad vera swavloben”73...
ena-kiloTa kvalifikaciis Tema. niSandoblivia, rom ”aRar gaixseno Seni urTierToba deda-qveyanasTana,
Tanamedrove qarTvel enaTmecnierTa wreSi cxare kamaTia am ilaparake mxolod Sens Sinaur kilozed, zurgi Seaqcie
problemis garSemo. Sens mTavars deda-enasa"74...
kamaTis procesSi sadavo gaxda qarTvel klasikosTa ”samegrelosa da svaneTis skolebidan deda-ena unda
mosazrebebic; mag, mokamaTe orive mxare saTavisod imowmebs iqnas gamoricxuli, radgan aq xalxi adgilobrivs
didi erovnuli moRvawis iakob gogebaSvilis nawerebs. Cveni kilokavebsa xmarobso?.. somex xalxsac mTavaris somxuris
dRevandeli moxsenebis Temad swored "dedaenis" avtoris garda aqvT provincialuri enebic, magaliTad, zokuri,
enobrivi koncefcia avirCieT. romelnic ise ganirCevian maTi deda-enisagan, rom bevrgan
aRsaniSnavia, rom qarTvelur ena-kiloTa statusis bavSvebs Zilier uWirT am ukanasknelis gageba. miuxedavad
Sesaxeb aqtiuri diskusia daiwyo saqarTveloSi ruseTis
imperiis damkvidrebis Semdeg; kerZod, XIX saukunis 60-ian
wlebSi ruseTis imperiis moxeleebi sakmaod daufaravad 71
Sdr.: caristuli ruseTis imperiis mesveurTa azriT, qarTvelebi
acxadebdnen, rom saqarTvelos saxelmwifo da qarTveli eri „ers“ ver Seadgenen, ara aqvT erTiani erovnuli ena, erTiani
ar arsebobs. arian mxolod sxvadasxva tomebi: qarTlelebi, samwignobro kultura da mxolod provinciuli "Temebis grovas
kaxelebi, imerlebi, svanebi, megrelebi, raWvelebi, warmoadgenen", gogebaSvili, 1990g
72
gogebaSvili, 1990g, gv. 516-518.
gurulebi, aWarlebi da a.S. maT erTmaneTTan Zalian mcire 73
saarako gadaTqma; ”iveria”, 1903; gogebaSvili, 1990a gv.473-480.
aqvT saerTo, isini sxvadasxva enebisa da tradiciebis mqone 74
antipedagogiuri jiutoba "kolxidis” pedagogisa, gaz. "saxalxo
gazeTi", 1911; gogebaSvili, 1990b, gv. 293-300.
100 101
amisa, yvela somxurs skolebSi ixmarebian saxelmZRvaneloni ... Cven yvelam wminda movaleobad unda davsaxoT mtkiced
literaturul deda-enaze”“ (1903)75. dacva da aRorZineba qarTulis deda-enisa samegrelosa da
Tanamedrove qarTulis msgavsad, iakob gogebaSvilis svaneTis eklesiaSi da skolaSi” (srulad ix., danarTSi).
nawerebSic, iSviaTad, termini "ena" gamoyenebulia “"megrelebi Seadgenen qarTvelTa Stosa. sxva
metyvelebis, "sasaubro enis" mniSvnelobiTac da qarTvelebisagan bevriT arafriT gansxvavdebian, marto
igulisxmeba kilo-kavi, Tumca, rogorc wesi, "dedaenis" eniT arian cotaTi gancalkevebulni, magram Ziri da cxra
avtoris SromebSi xalxuri metyvelebis mniSvnelobiT meaTedi megruli enisa sul qarTulia. Rrma mcodneni
ZiriTadia termini "kilo". qarTulis enisa megrelebs Soris ufro bevrni
iakob gogebaSvilma enisa da kilos sakiTxs sagangebo moipovebian, vidre sxva qarTvelebSi"; magram iqve
werilic miuZRvna: "ena da kilo", romelic amave vkiTxulobT: "...maT Tavis saliteraturo enad miiCnies
saTauriT jer daibeWda 1902 wels gazeT qarTuli ena, provinciul kilos ki mxolod
"iveriaSi"“ da 1903 wels v. gunias "saqarTvelos SinaurobaSi xmarobdnen"... an “"am 15 wlis widad
kalendarSi"; saTauriT: "boroti wadili samegrelos samoswavlo biurokratiam moiwadina samegrelo moewyvitna
Sesaxeb" Tavad avtorma Seitana 1903 wels gamocemul Tavis da ganecalkavebia saqarTvelosgan. daiwyo xmamaRali
"rCeuli pedagogiuri da publicisturi nawerebis” I tomSi RaRadisi, megrelebi qarTvelebi ar arian, sakuTari ena
(statia "ena da kilo"“ix. danarTSi); aqve warmogidgenT aqvTo; Seadgenina aSordia-ganSordiebs megruli anbani... am
mcire amonaridebs am da i. gogebaSvilis sxva statiebidan, sakiTxis Taobaze me davwere werili, romelic
saidanac naTlad Cans misi enobrivi koncefcia: moTavsebulia Cems ”rCeuli nawerebis” krebulSi saTauriT
”yvela skolebSi swavleba mowyobilia deda-enazed da ”boroti wadili samegrelos Sesaxeb” (antipedagogiuri
adgilobriv kiloebs xmaroben asaxsnelad da jiutoba ”kolxidis” pedagogisa, gaz. ”saxalxo gazeTi”,
gansamartavad im saerTo sityvebisa, romelnic adgilobriv 1911)76;
bavSvebs kargad ar esmiT. am saxiT efineba mTels xalxSi „”marTlac, ras warmoadgens megrelis tipi, Tu ara
deda-enis sruli codna... aseTi wesia evropaSi, amerikaSi da qarTvels? ras warmoadgens megruli ena, Tu ara odnav
yvela kulturuls qveynebSi... aseTi gonivruli wesi iyo Secvlil qarTuls. pravansuli ena bevrad ufro
Cvens saqarTveloSiac mas ukan, rac qristianoba miiRo Cvenma daSorebulia frangulisagan, vinem megruli
77
erma. vin moifiqrebda, Tu am gonivruls wessa qarTulisagan”
mowinaaRmdegeni gamouCndebodnen Cvens saqarTveloSi... “”am provinciebs TavianTi Tavi mudam, uxsovari droi-
magram mxolod CvenSi da sxvagan arsad... ar aRmoCenila dan, saqarTvelos nawilebad miaCndaT da qarTuli ena Ta-
imisTana Wkua-mokle da ukuRmarTi adamiani, romelsac vianT deda enad swamdaT. mwerlobaSic imasa xmarobdnen
eTqvas, skolebSi swavleba Temur kiloebze unda iyos da administraciaSica da samarTalSiac. Sinaur miwer-
ara deda-enazeo. mowerasac ki da savaWro dafTrebs qarTulad awarmoeben
CvenSi ki aRmoCndnen imisTana WkuiT glaxakni, romelTac qarTulis anbaniTa... megrelebi da svanebi xSirad
gabedes da warmosTqves, rom samegrelosa da svaneTis laparakoben TavianT saxlSi TavianTebur kiloze,
skolebidgan deda-ena unda iqmnas gamoricxuli, radgan aq maSasadame, qarTuli ar unda vaswavloT imaTo, magram gana
xalxi adgilobriv kiloebs xmarobso. somxebi, osebi, TaTrebi _ ki ara laparakoben sxvadasxva
kiloze? maS, imaT raRaT aswavlian TavianT zogad deda
75
boroti wadili samegrelos Sesaxeb; rCeuli pedagogiuri da 76
publicisturi nawerebi” t. I, 1903; gogebaSvili, 1990a, gv. 357- gogebaSvili, 1990b, gv. 293-300
77
360 statia sami axali wigni i. gogebaSvilisa, iveria, 1904, #107
102 103
enas? qarTvelTa sxvadasxva tomobam vis ra dauSava, rom ”...rom qarTuli mwignobroba megrelTaTvis
imaTTvis akrZaluli xili unda iyos zogad qarTuli sakuTari ar yofiliyo, megrul mwignobrobas TviT
kulturuli ena”“ (Seviwroveba qarTulisa enisa da megrelebi Seqmnidnen, Seqmnidnen mraval saukuniT
qarTvelebisa, swavla-ganaTlebis sferoSi)78; adre”“ (iqve). amave werilis bolos i. gogebaSvili kidev
”sad Tqmula da gagonila, rom ubrZanon mTels mxaresa, ufro Sors midis:
karga bloms nawils qveynisasa: aRar gaixseno Seni naTesauri ”saRvTo sjulis swavlebas ganuviTarebel megrul
damokidebuleba deda-qveyanasTana, ilaparake mxolod Sens kiloze, romlis saSualebiTac mxolod materialuri
Sinaur kilozed, zurgi Seaqcie Sens mTavars deda-enasa sagnebisa da materialuri urTierTobis gamoxatva
da daiviwye igi, gadaagde iqiT mSobliuri anbani, Seni mona- SeiZleba, samegrelos xalxi sarwmunoebis profanaciad,
wileobiT mogonili, uarhyav samSoblo literatura, rom- Tavisi sarwmunoebrivi grZnobis Selaxvad Tvlis... yovelive
lis salaroSi arc erT Zmazed Sen naklebi ar Segitania, zomoxsenebuls Cven saWirod vTvliT davumatoT isic, rom
gaauqme Seni saRmrTo metyveleba, romelTanac Sexorcebu- is, rac megrelTa Sesaxeb iTqva, savsebiT Seexeba qarTveli
lia Seni sarwmunoeba, daiviwye Seni aTasis wlis is- xalxis meore Stosac _ svanebs, romleTa araqarTvelebad
toriuli arsboba da gadaiqec velur xalxad, ro- gadaqcevas lamoben igive gulmodgine, xepre politikanebi”“
melmac yvelaferi Tavidan unda daiwyoso” (dabali (megruli dawyebiTi skolis sakiTxisaTvis, gaz.
Robe erTa Soris, 1894)79 ”peterburgskie vedmosti”, 1903)81.
”megrelebma yvela qarTvel tomTan erTad, imTaviTve statiaSi ”afxazeTis Sesaxeb”, romelic 1907 wels
aRiares qarTuli anbani Tavis sakuTar anbanad da Tavis sa- gamoqveynda i.gogebaSvili garkveul zRvars avlebs
literaturo enad miiCnies qarTuli ena, provinciul afxazuris, rogorc enisa da megrulis, rogorc kilos
kilos ki mxolod SinaurobaSi xmarobdnen... megrelTa tomi Soris:
qarTul enas yovelTvis Tvlida Tavis ZiriTad mSob- ”iSviaTad Semxvedria sofleli afxazi, romelsac
liur enad (deda-enad) xolo Tavis adgilobriv di- qarTuli laparaki esmoda. imave dros ar minaxavs arc erTi
aleqts ucqeroda rogorc mSobliur kilos... megrelebi- megreli, romelsac egeve ena ar esmoda. ai ra gansxvavebaa
saTvis imis Tqma, rom maT ara aqvT anbani, arc damwerloba, afxazTa da megrelTa Soris. am gansxvavebis Sedegi iyo, rom
arc literatura, rom yvelaferi es amieridan unda Seqmna- maSin, roca megrelebi yvela saukuneSi saqmian
so, gana imas ar niSnavs, rom wavarTvaT maT mTeli maTi sax- monawileobas Rebulobdnen qarTuli sasuliero da
elovani warsuli, mTeli istoriuli monapovari, gamovac- saero literaturis gamdidrebaSi Tavisi niWier
xadoT isini gonebriv Ratakebad da gverdiT amovuyenoT nawarmoebebiT. afxazebisaTvis aseTi monawileoba
iseT barbarosul tomebs, romelTac araviTari istoria ar sruliad ucxo iyo. Tu mxedvelobaSi ar miviRebT qarTuli
gaaCniaT?.. frangi mogzauris Sardenis gadmocemiT, romel- warmoSobis zogierT aristokrats. afxazuri ena
mac XVIII saukunis damdegs inaxula samegrelo, samegreloSi qarTuli enis kilo ki ar aris, aramed damoukidebeli
mcxovreb da mqadagebel kaTolike misionerebs, megruli enaa” (afxazeTis Sesaxeb, 1907)82.
kilos Seswavlis Semdeg, advilad esmodaT qarTuli ena”“ zogi Tvlis, rom iakobis fraza: "megreli bavSvebi
(megruli dawyebiTi skolis sakiTxisaTvis, gaz. ”peter- qarTuls swavloben" miuTiTebs, rom megruli enaa83. srul
burgskie vedmosti”, 1903)80. konteqstSi moyvanili damowmebuli citata, vfiqrobT,

81
78
gogebaSvili, 1990g, gv. 519 iqve, gv. 468
82
79
gogebaSvili, 1990a, gv. 102 gogebaSvili, 1990b, gv. 134
80 83
iqve, gv. 460-472 gogebaSvili, 1990g, gv. 516-518
104 105
amgvari daskvnis safuZvels ar iZleva84; Sdr.: iakobi amave iakob gogebaSvili termin "enasac" iyenebs (oRond kilos
azrs iqve sxva sityvebiT ayalibebs: gagebiT!)88.
”Cveneburs skolebSi, Savi zRvidan mokidebuli imperiis enobriv-eTnikuri diversiebis winaaRmdeg
daRestnis sazRvramde ixmareboda mxolod wignebi saerTo i.gogebaSvilis daucxromeli brZolis erT-erTi nimuSia
literaturul deda-enaze dawerilni. gansamartavad misi werili ”antipedagogiuri jiutoba ”kolxidis”“
adgilobriv gaugebar sityvebisa da frazebisa pedagogisa”“(1911 w.); erT fragments davimowmebT:
maswavleblebi xmarobdnen sityvierad adgilobrivs ”am TxuTmetis wlis winad samoswavlo biurokratiam
terminebsa da frazebsa, mag., samegreloSi da svaneTSi, da moiwadina samegrelo moewyvitna da gaecalkavebina
swavlasTan erTad avrcelebdnen deda-enis sruls saqarTvelosagan. daiwyo xmamaRali RaRadisi, megrelebi
codnasa”“ (ena da kilo, 1902)85. qarTvelebi ar arian, Tavisi sakuTari ena aqvTo; Seadgenina
rbilad rom vTqvaT, sakamaToa g.gogolaSvilis sxva aSordia-ganSordiebs megruli anbani, rusuls enaze
Sefasebac; kerZod, misi azriT, i.gogebaSvili kilos, aSenebuli da skolebSi Seecada mis gavrcelebas samegrelos
kilo-kavs, mxolod megrelTa da svanTa aRsaniSnavad iyenebs sazRvrebSi. am sakiTxis Taobaze me davwere werili,
da ara saqarTvelos sxva kuTxis SvilTa metyvelebis romelic moTavsebulia Cems ”rCeuli nawerebis”“ krebulSi
sinonimad; g. gogolaSvili Tvlis, rom iakob gogebaSvili am saTauriT ”boroti wadili samegrelos Sesaxeb”“ (es is
termin "kiloSi" enas gulisxmobs "politikuri werilia, romelic Tavdapirvelad, 1902 wels, ”ena da
mosazrebebis" gamo: ”rac Seexeba teritoriul dialeqtebs kilos”“ saxelwodebiT gamosca _ l.x.). biurokratiam es
(imeruli, guruli, kaxuri, qarTluri...) maT iakobi amgvari metad iwyina da administracias aakrZalvina am
terminebiT ar ganmartavs, ar moixsenebs amgvarad; saganze wera. davwere rusulad werili da b-n Sio
Cveulebriv mianiSnebs: ase ityvian imereTSi, qarTlSi, daviTaSvilis rusuls krebulSi ”Весь Кавказ”-Si movaTavse,
kaxeTSi... garTulebuli erovnuli viTarebis gamo wminda magram cenzuram ar gauSva da amosWra. maSin Cemi werili
politikuri xasiaTi hqonda TavSekavebas, rom megrulisa da ufro gavafarTove da moskovSi gaugzavne dasabeWdad
svanurisaTvis ewodebina ena”“ (gogolaSvili, 2008, gv. 21- romelsame perioduls gamocemaSi samkurnalo fakultetis
22)86. students mixeil gedevaniSvils, axla gamoCenils eqims
"dedaenis" avtorisTvis politizebulobis dabraleba TbilisSi. arc erTs moskovis gazeTs ar mieRo
uxerxulad gveCveneba87; garda amisa, rogorc zemoT vnaxeT, werili, mag Temaze sja akrZaluli gvaqvso.
moskovidan qarTvels studentebs gaegzavnaT peterburgSi,
magram iqac ver daebeWdaT imave mizezis gamo. roca es
84
peterburgidan Sematyobines, mivwere, calke wignakad
garda amisa, nebismieri kilos mflobeli, vinc ena aidga rome- gamoeciT meTqi, da TxuTmeti Tumanic dasabeWdad
lime kiloze, swavlobs standartul enas; Sdr., mag., saenaTmecnie-
ro literaturaSi araerTgan vkiTxulobT: ”saliteraturo ingli-
gavugzavne. studentebma dabeWdes saukeTeso stambaSi,
surs ingliselebi swavloben, rogorc damoukidebel enas. is aer- Cinebuls qaRaldze da Snoian wignakad gamosces am
Tianebs erT erad inglisurenovan samyaros da ara inglisuris di- saTauriT "megruli dawyebiTi skolis sakiTxisaTvis". es
aleqtebi, romlebic didad gansxvavdebian erTmaneTisagan” (nebier- wigni ki blomad moefina saqarTveloSi... xma amoiRes
iZe, 1999, gv. 46); analogiuri situaciaa arabeTSic (Jordania,
1976).
85
gogebaSvili, 1990g, gv. 516-518 88
”ras warmoadgens megruli ena, Tu ara odnav Secvlil qar-
86
gogolaSvili, 2008, gv. 21-22 Tuls”“(sami axali wigni i. gogebaSvilisa, ”iveria”, 1904); ”cxra
87
miT umetes, iakobi dauRalavad, miukerZoeblad da TavdadebiT meaTedi megruli enisa sul qarTulia” (antipedagogiuri jiutoba
ibrZoda ruseTis imperiis mier politizebuli debulebebisa da ”kolxidis” pedagogisa, gaz. ”saxalxo gazeTi”, 1911; gogebaSvili,
qarTvelTa eTnikur-enobrivi erTianobis dasacavad. 1990b, gv. 293-300)
106 107
megrelma moZRvrebma, inteligentebma, glexebma... sxva
kuTxeebmac Cvenis qveynisam bani misces megrelebsa da Seiqmna luiza xaWapuriZe
sazogado moZraoba, romelmac mospo boroti ganzraxva da
gaauqma SeTiTxnili megruli anbani...
iakob gogebaSvili qarTvelTa
me viTxovdi Cemis daCagrulis samSoblosaTvis yvela
uflebas, romlis miReba SesaZlebeli iyo im garemoebaSi, saTemo kiloebis Sesaxeb
romelSiac imyofeba saqarTvelo. Cemi devizi iyo:
maqsimumi SesaZleblobisa”“(gogebaSvili, 1990, 299-301)89. ena-dialeqtis mimarTeba erT-erTi problemuri sakiTxia
enaTmecnierebaSi. enisa da dialeqtis gamijvna, SeiZleba iTqvas,
dReisaTvis gadauWrel sakiTxad rCeba.
Cven vecadeT iakob gogebaSvilis Tvalsazrisi iakob gogebaSvilma qarTveluri enobrivi samyros
qarTvelTa saTemo kiloebis Sesaxeb akademiuri Sedgenilobasa da maTi statusis sakiTxs ramdenime naSromi
konteqstebiT gadmogveca, patiosnad gveCvenebina is, rasac miuZRvna. ramdenadac dRes sakamaTo gaxda "dedaenis" avtoris
miuZRvna man, rogorc saqarTvelos erTiani eTnikur- enobrivi koncefcia, Cven sagangebod SeviswavleT misi naSromebi.
enobrivi sivrcisaTvis dauRalavma mebrZolma, Tavisi i.gogebaSvilTan "mTavari ena", "deda ena" erovnuli enisa da
sicocxle da Semoqmedeba. saliteraturo qarTuli enis sinonimebia; rogorc wesi, termini
”visac yurni asxen isminon!” (ioane, 13).““ "ena" gamoyenebulia rogorc eTnosis/erovnebis enis (qarTuli ena,
rusuli ena, franguli, somxuri...) aRsaniSnavad; iSviaTad, ena
niSnavs sasaubro enasac - kilo-kavsac, Tumca am mniSvnelobiT
ZiriTadia "kilo"; Sdr., ramdenime citata:
damowmebuli literatura ”aRar gaixseno Seni urTierToba deda-qveyanasTana, ilaparake
mxolod Sens Sinaur kilozed, zurgi Seaqcie Sens mTavars
gogebaSvili, 1990a - i. gogebaSvili, rCeuli Txzulebani, deda-enasa";
t. II, Tb., 1990. „"cnobilia, rom yovel ers aqvs mTavari ena, romelic iwodeba
gogebaSvili, 1990b - i. gogebaSvili, t. III, Tb., 1990. mis deda enad da Temuri kilo-kavebi, romelnic ixmarebian
gogebaSvili, 1990g - i. gogebaSvili, t. IV, Tb., 1990. adgilobriv";
g.gogolaSvili, qarTveluri enobrivi sivrce i. gogebaSvilis "megrelebi laparakoben gansakuTrebul qarTul kiloze,
TvalTaxedviT, I respublikuri konferenciis naSromebi, romelsac megruli ewodeba"; “"megrelebi Seadgenen qarTvelTa
eZRvneba akad. g. axvledianis xsovnas, wyaltubo, 2008. Stosa. sxva qarTvelebisagan bevriT arafriT gansxvavdebian,
nebieriZe, 1999 - g. nebieriZe, enaTmecnierebis Sesavali, marto eniT arian cotaTi gancalkevebulni, magram Ziri da cxra
Tb., 1999. meaTedi megruli enisa sul qarTulia. Rrma mcodneni qarTulis
Jordania,1976 - al. Jordania, orenovnebis sakiTxi egvipteSi: enisa megrelebs Soris ufro bevrni moipovebian, vidre sxva
macne (ena-lit. seria), Tb., 1976. qarTvelebSi"; "...maT Tavis saliteraturo enad miiCnies qarTuli
ena, provinciul kilos ki mxolod SinaurobaSi xmarobdnen"...
gasaTvaliswinebelia, rom qarTveluri enobrivi samyaros
Sedgenilobis Sesaxeb misi werilebi ZiriTadad mimarTulia
caristul-imperiuli enobriv-eTnikuri diversiis winaaRmdeg;
Sdr.: caristuli ruseTis imperiis mesveurTa azriT, qarTvelebi
„ers“ ver Seadgenen, ara aqvT erTiani erovnuli ena, erTiani
samwignobro kultura da mxolod provinciuli "Temebis grovas
warmoadgenen".

89
gogebaSvili, 1990b, gv.299-301
108 109
27 noemberi, 2009 weli. miqaZe, marine qacarava, rusudan saRinaZe, ekaterine dadiani,
izolda rusaZe, Tamar lomTaZe, nino fxakaZe) mier 2006 wels
saqarTvelos umaRlesi saswavleblebis Seiqmna saxelmZRvanelo: "qarTuli enis istoria".
profesor-maswavleblebs humanitarul mecnierebaTa fakultetis araqarTve-
lologi studentebi momdevno kursebze aRar swavloben
pativcemulo kolegebo! qarTul enas, amitom saxelmZRvanelos miznad ganvsazRvreT
dRes qarTvelobisTvis sasicocxlo mniSvnelobisaa ara mxolod qarTvelTa enobrivi samyaros, qarTvelologi-
erovnuli enis (dedaenis) istoriisa da awmyoseuli prob- uri kerebisa da samwignobro enis formirebis istoriis
lemebis mcodne momavali Taobebis aRzrda. samwuxarod, warmoCena, aramed masSi Tavi movuyareT ZiriTadi enobrivi
mecnierebisa da ganaTlebis sferoSi 2004-2007 wlebSi mim- faqtebis gansxvavebul interpretaciebsac; Sesabamisad, sax-
dinare reformebis procesSi saqarTveloSi moqmed univer- elmZRvanelos winasityvaobaSi vwerT:
sitetTa umravlesobaSi mkveTrad SeizRuda qarTuli enis "warmodgenili saxelmZRvanelos saxelwodeba gark-
swavleba; zog universitetSi qarTuli ena, Tundac qarTu- veulwilad pirobiTia, vinaidan masSi zogadadaa mimox-
lenovani terminologia, sul ar iswavleba (bunebrivia, e.w. iluli ara mxolod qarTveluri enobrivi samyaros isto-
ria, aramed qarTvelologiis Sesavali kursisa da qarTuli
"akademiuri wera" ver cvlis saqarTvelos saxelmwifo enas -
samwignobro enis normirebis zogi sakiTxi" (qarTuli enis
qarTul enas).
istoria, 2006, gv. 3).
am fonze erTgvar gamonakliss qmnis quTaisis akaki we-
Cvenda gasakvirad, "qarTuli enis istoriasac" sagaze-
reTlis saxelmwifo universiteti, sadac "qarTuli enis
To paskviliT (http://www.opentext.org.ge/09/sakartvelos-respublika/174/174-13.htm)
istorias" (qarTvelologiis Sesavalis formatiT) swav-
gamoucxada brZola g. gogolaSvilma, romelic bolSeviku-
lobs humanitarul mecnierebaTa fakultetis yvela pir-
ri paTosiT danaSaulad Tvlis "qarTuli enis istoriiT"
velkurseli (momavali anglistebi, germanistebi, franko-
swavlebas.
fonebi, iranistebi, arabistebi, Turqologebi da sxv.).
migvaCnia, rom paskvilis avtori laxavs "qarTuli enis
aRvniSnavT aseve, rom momavali qarTvelologebis
istoriis" avtorebisa da saxelmZRvanelos redaqtoris
garda "qarTvelur enaTmecnierebas", rogorc damoukide-
Rirsebas, amave dros cdilobs, sagazeTo provokaciebiT
bel sagans, swavloben romanul-germanuli enebis specia-
saxifaTo "politikuri vnebebi" gamoiwvios da Tan xeli
lobis doqtorantebi; istoriis, Jurnalistikis, ekonomi-
SeuSalos qarTul enis istoriis swavlebas akaki wereTlis
kis specialobis bakalavriatis studentebTan ki ikiTxeba
saxelmwifo universitetSic.
"qarTuli enis praqtikuli kursi".
reformisSemdgomi humanitarul mecnierebaTa fa-
pativcemulo kolegebo,
kultetis pirveli kursisTvis akaki wereTlis saxelmwifo
warmogidgenT Cven mier Seqmnil saxelmZRvanelos da
universitetis qarTuli enis departamentis profesor- gTxovT, SeafasoT wignica da mavanis mier misi akrZalvis
maswavleblebis (tariel futkaraZe, JuJuna feiqriSvili, manana
moTxovnis "sabWo"uri stili da motivi.
110 111
aqve, humanitarul mecnierebaTa fakultetis dekanTan,
q-n nino CixlaZesTan winaswari konsultaciis Semdeg, Tavs
uflebas vaZlev, SemogTavazoT: d a n a r T i
2010 wels quTaisSi CavataroT kolokviumi. kolok-
viumze warmovadginoT 2006-2010 wlebSi saqarTvelos un- iakob gogebaSvili
iversitetebSi qarTveluri enaTmecnierebis mimarTule-
biT gamoqveynebuli axali saxelmZRvaneloebi da akademi- ena da kilo90
uri oponirebis gziT ganvixiloT isini (maT Soris "qarTu-
li enis istoria"). „yovel ers aqvs mTavari ena, romelic saerTo saunjes
sasurvelia, kolokviumze warmodgenili iyos sauni- Seadgens am eris yvela nawilisaTvis da iwodeba mis deda
versiteto gamokiTxvis Sedegebic, romlebSic asaxuli iqne- enad da Temuri kilo-kavebi, romelnic ixmarebian
ba bakalavriatis studentTa Tu magistrantTa damokide- adgilobriv. xalxis ganaTlebaSi am sityvierebis faqtorebs
buleba gansaxilveli saxelmZRvaneloebisadmi. kacobriobis keTilgonierebam aseTi daniSnuleba misca:
amgvari erToblivi samuSao kargi winapiroba iqneba yvela skolebSi swavla mowyobilia deda enazed da
Cvens umaRles skolebs Soris profesor-maswavleblebisa da adgilobrivis kilokavebs xmaroben asaxsnelad da
saxelmZRvaneloebis gacvlisaTvis. gansamartavad im saerTo sityvebisa, romelnic adgilobriv
bavSvebs kargad ar esmiT. am saxiT efineba mTels xalxSi
pativiscemiT deda enis sruli codna da masTan erTad vrceldeba
profesori tariel futkaraZe ganaTleba. aseTi wesia evropaSi, amerikaSi da yvelgan
"qarTuli enis istoriis" redaqtori, kulturul qveyanaSi.
akaki wereTlis saxelmwifo universitetis aseTive wesi arsebobs ruseTis xalxTa Soris da, sxvaTa
qarTuli enisa da zogadi enaTmecnierebis departa- Soris kavkasielebSic. kavkasiels TaTrebs, magaliTad, aqvT
mentis sruli profesori, qarTveluri dialeqtologiis ramdenime provinciuli ena. adgilobrivi kilo, romelic
samecniero-kvleviTi institutis direqtori
didad ganirCeva maTis deda-enidgan, romelsaca hqvian
aderbeiJanuli ena. saxelmZRvanelo wignebi TaTrulis enisa
da rusulisa yvela TaTrulis skolebisaTvis mxolod am
ukanasknels enaze arian Semdgari da es saxelmZRvaneloebi
ixmarebian yvela TaTrul TemTa Soris, sadac ki skolebi
arseboben. Tu mkiTxveli ifiqrebs, rom es TaTruli
saxelmZRvaneloebi romelime patriot TaTrisagan iqmnebian
Sedgenilnio, Zalian mostyuvdeba. maTi avtori aris

90
gogebaSvili, rCeuli Txzulebani, t. IV, Tb., 1990g, gv. 516-518
112 113
bunebrivi rusi, Cerniaevski, romelic jer Cinovnikad iyo terminebsa da frazebsa, mag., samegreloSi da svaneTSi, da
TaTruls provinciaSi, sadac kargaT Seiswavla TaTruli swavlasTan erTad avrcelebdnen deda-enis sruls codnasa.
ena, merme gapedagogda, gaxda inspeqtorad goris saostato vin moifiqrebda, Tu am gonivruls wess, RvTisagan
seminariis TaTrulis ganyofilebisa da swored am dros dalocvils da kacTagan mowonebuls, mowinaaRmdegeni
Seadgina TaTarTaTvis maTis deda-enisa da rusulis enis gamouCndebodnen Cvens qveyanaSi, saqarTveloSi, magram
saxelmZRvaneloebi da oriveSi mxolod saerTo moulodneli axda, SeuZlebeli acxadda, da acxadda
aderbeiJanuli ena ixmara. axla vikiTxoT: rogor miegeba am mxolod CvenSi da sxvagan arsad, arc somexTa Soris, arc
nabijs saskolo mTavroba? didi siamovnebiT, da aramc Tu TaTarTa Soris da arc sxva kavkasielebSi ar aRmoCenilia
moiwona Cerniaevskis wignebi, aramed saRsaric misca, rom imisTana Wkua-mokle da ukuRmarTi adamiani, romelsac
TviTon avtors gamoeca es wignebi da gaevrcelebina eTqvas, skolebSi swavleba Temurs kiloebze unda iyos da
skolebSi. axla yvela TaTruls skolebSi ixmarebian es ara deda enazeo.
saxelmZRvaneloebi, adgilobrivis TaTrulis kiloebis CvenSi ki aRmoCndnen imisTana WkuiT glaxakni, romelTac
daxmarebiT da avrceleben TaTruls deda-enas gahbedes da warmoTqves, rom samegrelosa da svaneTis
kavkasiel TaTar TemTa Soris, misi SuamavlobiT skolebidgan deda-ena unda iqnas gamoricxuli, radgan aq
codnasa hfenen xalxSi da aerTeben, erTad kumSaven yvela xalxi adgilobrivs kilo-kavebsa xmarobso.
Temis TaTrebsa. ras gviqadis am ukuRmarTis azris sisruleSi moyvana,
aseTi wesia somexTa Sorisac. am xalxsac, mTavaris gaxorcieleba? rasakvirvelia, metad cuds momavalsa. erTma
somxuris garda, aqvs provincialuri enebic, magaliTad, kavkasielma erma kai xania mohglija Cvens samSoblos
zokuri, romelic ise ganirCevian maTi deda-enisagan, rom aRmosavleTis veeberTela kuTxe, saxeldobr zaqaTalis
bevrgan bavSvebs Zlier uWirT am ukanasknelis gageba. mazra, saingilo, yaraiasi, meorem erTis saukunis
miuxedavad amisa, yvela somxurs skolebSi ixmarebodnen da ganmavlobaSi xelT igdo sami didi mazra saqarTvelosi:
ixmarebian saxelmZRvaneloni, romelnic Sedgenilni arian axalqalaqisa, axalcixisa, borCalosi, da amis garda
literaturul deda-enaze. amiTi mTels somxobaSi Rrmad gabatonda aRmosavleTis saqarTvelos yvela qalaqebSi.
idgams fesvebs erTi da igive literaturuli deda-ena, erTi Cvenma samSoblom dahkarga TiTqmis mesamedi Tavisi
da imave codna da mWidrod aerTebs xalxsa. teritoriisa, miwa-wylisa. aRmosavleTis saqarTvelo
aseTi gonivruli wesi iyo Cvens saqarTveloSiac mas ukan, sakmaod Sesustda; magram dasavleTis saqarTvelo Tavisis
rac qristianoba miiRo Cvenma erma da daaarsa skolebi. IV erTianobiT, Tavisi sruli qarTvelobiT Ronieri iyo
saukunidgan dawyebuli dReindel dRemde yvela Cveneburs dabolos xans misi gamWriaxi, unariani, moxerxebuli da mxne
skolebSi, Savi zRvidgan mokidebuli daRistnis eri gaZlierebis gzas daadga. sruli imedi iyo, rom
sazRvramde, ixmareboda mxolod wignebi, saerTo gaZlierebulni imerni gaWirvebuls amerebs
literaturul deda-enaze dawerilni. gansamartavad moeSvelebodnen, zurgs miscemdnen da SeerTebuli ZaliT
adgilobriv gaugebar sityvebisa da frazebisa, daubrunebdnen Zvirfass danakargsa, rogorc TviTon
maswavleblebi xmarobdnen sityvierad adgilobrivs ibrunebdnen wina saukuneebSi Tavisas imerTa SemweobiT.
114 115
magram eSmaks rodi eZina. iman moiwadina TviT imerTa
samSobloc daenawilebina, daequcmacebina, moewyvitna Savis
zRvis napirebidgan da daeuZlurebina. saxsrebic malev
ipovnes: samegrelosa da svaneTis mowyveta, moSoreba
saerTo niadagidgan...
ra moeliT TviT im mxareebs, romelTac mowyvetas
upireben? isini imave sikeTes moimkian, ra sikeTec moelis
totebsa, xidgan moWrilebsa. daWknoba da gaxmoba
aucilebeli Sedegia maTis mowyvetisa saerTo niadagidan.
nu vin moiyvans aq sawinaaRmdego sabuTad mynobas, sxva xeze
Stom SeiZleba ixaros, mxolod axlos naTesavs xeze, magram
Tu igi amynes sruliad sxva gvars xeze, verc gaizrdeba da
verc ixarebs. nawili erisa, romelic moSorda saerTo
erovnuls niadagsa, swrafad midis ukan-ukan, sustdeba,
velurdeba da xdeba msxverplad im gamxrwneli procesisa,
romelic erTma swavlulma ruseTisam daaxasiaTa am
terminiT: sisaZagle aoxrebisa!
diaR, gancalkeveba hRupavs erovnul xesac da misgan
moSorebuls totebsac... xolo RmerTs imisTana didebuli
arseba, rogorc aris mTeli eri, Seuqmnia ara gadaSenebisa
da daqveiTebisaTvis, aramed warmatebisa da
bednierebisaTvis. amitom Cven yvelam wminda movaleobad
unda davsaxoT mtkiced dacva da aRorZineba qarTulis
deda-enisa samegrelosa da svaneTis eklesiaSi da skolaSi,
iseTive mtkice dacva, rogorc mtkiced icavdnen amerni,
imerni _ megrelni da svanni _ am erovnuls saunjes
mraval saukunis ganmavlobaSi, nebiTa da SewevniTa
RvTisaTa.

116

You might also like