You are on page 1of 741

ULUSLARARASI KATILIMLI

VII. ULUSAL SOSYOLOJ KONGRES


YEN TOPLUMSAL YAPILANMALAR:
GELER, KESMELER, SAPMALAR


BLDR KTABI I


Editr:
Prof.Dr. Muammer TUNA

Editr Yardmclar:
Yrd.Do.Dr. nal BOZYER Ar.Gr. Ebru AIK TURUTER


2-5 Ekim 2013,
Mula Stk Koman niversitesi




ISBN 978-605-4397-33-4

Telif Hakk Mula Stk Koman niversitesi
Her hakk sakldr. Bildirilerdeki fikir ve grler yazarlara aittir. Kaynak gsterilmeden kullanlamaz.
Mula Stk Koman niversitesinin izni olmadan oaltlamaz ve datlamaz.

Mula Stk Koman niversitesi
Mula Stk Koman niversitesi Yerlekesi
48120 Ktekli MULA
Tel: 0252 211 10 00 http://www.mugla.edu.tr









CIP
Uluslararas Katlml 7. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitab (3 Kitaplk Set) (7. : 2013 :
Mula, Trkiye)
Bildiri Kitab -1, 537 s.
Bildiri Kitab -2, 741 s.
Bildiri Kitab -3, 604 s.
Uluslararas Katlml 7. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitab (3 Kitaplk Set) / editr Muammer
Tuna ; yardmc editr nal Bozyer-Ebru Ak Turuter.-Mula : Mula Stk Koman niversitesi,
2013.




Elektronik Kitap.
http://www.sosyolojikongresi.org/ekitap
ISBN 978-605-4397-33-4








Uluslararas Katlml Yedinci Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitab (3 Kitaplk Set).
I.SosyolojiKongreler. 1. Tuna, Muammer. 2. Bozyer, nal. 3. Ak Turuter, Ebru


I



YAYIN KURULU

Prof.Dr. Muammer Tuna (Editr)

Yrd.Do.Dr. nal BOZYER (Editr Yrd.)
Ar.Gr. Ebru Ak TURUTER (EditrYrd.)

Do. Dr. inasi ZTRK
Yrd. Do. Dr. Gken ERTURUL
Yrd. Do. Dr. Sava ALAYAN
Yrd.Do.Dr. Hasan EN
Yrd.Do.Dr. Zafer DURDU
Ar.Gr.Dr. Sergender SEZER
Ar.Gr.Dr. Vefa Saygn TLE
Ar.Gr. alar ZBEK
Ar.Gr. Gaye Gkalp YILMAZ
Ar.Gr. Ezgi BURGAN
Ar.Gr. Demet BOLAT
Ar.Gr. Ouz zgr KARADENZ
Ar.Gr. Sercan KIYAK
Ar.Gr. Deniz Ali GR
Ar.Gr. Sibel Ezgin AILLI


II



KONGRE ONURSAL BAKANI

Prof.Dr.Mansur HARMANDAR
Mula Stk Koman niversitesi Rektr

KONGRE ONUR KURULU

Mustafa Hakan GVENER
Mula Valisi

Prof.Dr.Mansur HARMANDAR
Mula Stk Koman niversitesi Rektr

Prof.Dr.Gven SAK
TOBB Ekonomi Ve Teknoloji niversitesi Rektr

Prof.Dr.Faruk KOCACIK
Cumhuriyet niversitesi Rektr

Prof.Dr.Birsen GKE
Sosyoloji Dernei Onursal Bakan

Prof. Dr.hsan Sezal
Sosyoloji Dernei Bakan

Prof.Dr.Pervin apan
Mula Stk Koman niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekan


KONGRE DZENLEME KURULU BAKANI

Prof.Dr.Muammer Tuna
Mula Stk Koman niversitesi Sosyoloji Blm Bakan


III



DZENLEME KURULU

Prof.Dr.Nilay ABUK KAYA
Sosyoloji Dernei Bakan Yardmcs

Do.Dr.Sibel KALAYCIOLU
Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi

Do.Dr.Halime NAL
Yldrm Beyazt niversitesi

Yrd.Do.Dr.nal BOZYER
Mula Stk Koman niversitesi

Yrd.Do.Dr.Hasan EN
Mula Stk Koman niversitesi

Yrd.Do.Dr.Zafer DURDU
Mula Stk Koman niversitesi

Ar.Gr.Dr.Sergender SEZER
Mula Stk Koman niversitesi

Ar.Gr.Dr.Vefa Saygn TLE
Mula Stk Koman niversitesi

Zeynep NEN
Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi

Mustafa KOANCI
Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi

Ar.Gr.Feray ARTAR
Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi



IV



BLM DANIMA KURULU

Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ nn niversitesi
Prof. Dr. Ahmet TAIN Konya Necmettin Erbakan niversitesi
Prof. Dr. Ali ALAR Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Ali ERGUR Galatasaray niversitesi
Prof. Dr. Aykut TOROS Yeditepe niversitesi
Prof. Dr. Aylin GRGN BARAN Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Aye DURAKBAA Marmara niversitesi
Prof. Dr. Aye SAKTANBER ODT
Prof. Dr. Bahattin AKT Maltepe niversitesi
Prof. Dr. Belma AKT Maltepe niversitesi
Prof. Dr. Besim Fatih DELLALOLU Sakarya niversitesi
Prof. Dr. Beyl DKELGL Kayseri Erciyes niversitesi
Prof. Dr. Dilek CNDOLU Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi
Prof. Dr. Erol KAHVEC zmir Ekonomi niversitesi
Prof. Dr. Ferhat KENTEL stanbul ehir niversitesi
Prof. Dr. Feridun YILMAZ Uluda niversitesi
Prof. Dr. Gliz ERGNSOY Okan niversitesi
Prof. Dr. hsan SEZAL Sosyoloji Dernei Bakan
Prof. Dr. smail COKUN stanbul niversitesi
Prof. Dr. smail DOAN Ankara niversitesi
Prof. Dr. smail TUFAN Akdeniz niversitesi
Prof. Dr. Korkut TUNA stanbul Ticaret niversitesi
Prof. Dr. Mehmet KARAKA Afyon Kocatepe niversitesi
Prof. Dr. Mehmet MEDER Pamukkale niversitesi
Prof. Dr. Mesut YEEN stanbul ehir niversitesi
Prof. Dr. Muammer TUNA Mula Stk Koman niversitesi
Prof. Dr. Nadir SUUR Anadolu niversitesi
Prof. Dr. Nilay ABUK KAYA Sosyoloji Dernei Bakan Yardmcs
Prof. Dr. Nilfer NARLI Baheehir niversitesi
Prof. Dr. Niyazi USTA Ondokuz Mays niversitesi
Prof. Dr. Nurgn OKTK Maltepe niversitesi
Prof. Dr. Nuren ADAK Akdeniz niversitesi
Prof. Dr. nal SAYIN Ege niversitesi
Prof. Dr. Ruhi KSE Yznc Yl niversitesi
Prof. Dr. Rstem ERKAN Dicle niversitesi
Prof. Dr. Sami ENER Sakarya niversitesi
Prof. Dr. Serap SUUR Anadolu niversitesi


V



Prof. Dr. Songl SALLAN GL Sleyman Demirel niversitesi
Prof. Dr. mit TATLICAN Adnan Menderes niversitesi
Prof. Dr. Zafer CRHNOLU Cumhuriyet niversitesi
Do. Dr. Ahmet Zeki NAL Karamanolu Mehmet Bey niversitesi
Do. Dr. Cengiz YILDIZ Bingl niversitesi
Do. Dr. Dilek HATTATOLU Mula Stk Koman niversitesi
Do. Dr. Hayati BERL Gazi niversitesi
Do. Dr. Sibel KALAYCIOLU Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi
Do. Dr. eref ULUOCAK anakkale 18 Mart niversitesi
Do. Dr. inasi ZTRK Mula Stk Koman niversitesi
Do. Dr. Talip KARAKAYA Dumlupnar niversitesi
Do. Dr. Yldz AKPOLAT Atatrk niversitesi
Do. Dr. Ycel CAN Nide niversitesi
Do. Dr. Zafer YENAL Boazii niversitesi
Yrd. Do. Dr. Ali ZTRK Bartn niversitesi
Yrd. Do. Dr. Ali Kemal ZCAN Tunceli niversitesi
Yrd. Do. Dr. Bekir KOCADA Adyaman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cem ERGUN Mehmet Akif Ersoy niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cengiz YANIKLAR Rize Recep Tayyip Erdoan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cokun TATAN Ar brahim een niversitesi
Yrd. Do. Dr. Gken ERTURUL Mula Stk Koman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Hasan YAVUZER Nevehir niversitesi
Yrd. Do. Dr. Hatice Yaprak CVELEK stanbul Arel niversitesi
Yrd. Do. Dr. brahim KESKN Mu Alparslan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Koar HIZ Mula Stk Koman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Nur Banu Kavakl BRDAL stanbul Kemerburgaz niversitesi
Yrd. Do. Dr. Sava ALAYAN Mula Stk Koman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Selin NEN Beykent niversitesi
Yrd. Do. Dr. enay LEYLA KUZU Gaziantep niversitesi





VI



KONGRE SEKRETERYASI

Yrd.Do.Dr. Hasan EN
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Feray ARTAR
Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi
Trkan FIRINCI
Sosyoloji Dernei
Dr. Gnnur ERTONG
Sosyoloji Dernei
Ar.Gr. alar ZBEK
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Gaye Gkalp YILMAZ
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Ezgi BURGAN
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Demet BOLAT
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Ouz zgr KARADENZ
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Ebru Ak TURUTER
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Sercan KIYAK
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Deniz Ali GR
Mula Stk Koman niversitesi
Ar.Gr. Sibel Ezgin AILLI
Mula Stk Koman niversitesi

LETM:
0 (252) 211 16 09-211 16 20-211 14 10
http://www.sosyolojikongresi.org/
e-posta: 7.kongre@gmail.com



VII



NDEKLER
NDEKLER ..................................................................................................................................... VII
YEN AKT VE MLL GAZETEDE YAHUDLERE KARI NEFRET SYLEMNE DAR BR
ERK ANALZ .................................................................................................................................. 1
BLGNN DNSELLETRMES: YEN MT DERGSNDE LM VE BATILI BLM
KAVRAMLARI ...................................................................................................................................... 9
DN KLTR VE TKETM: Modern ve Postmodern Dnce Balamnda Dini Kltr-Tketim
likisinin Bir Kritii ............................................................................................................................. 25
VATANSIZ BR HALKIN SRGN DENEYM: AHISKA TRKLER RNE ....................... 35
BLM-KURGU SNEMASINDA TEKNN SOSYAL NASI .................................................. 47
PROJEKTR OLARAK SNEMANIN SOSYOLOJ ALIMALARINA SUNDUU
METODOLOJK MKNLAR ............................................................................................................ 59
KAYITDII STHDAMIN ORTAYA IKMASINDA SOSYAL GVENLK BLNC EKSKL
VE SOSYAL GVENLK AHLAKI ................................................................................................... 69
DNMN ESNEKLK VE ENFORMELLEME TEMELNDE TRKYE EMEK
PYASALARINA ETKLER .............................................................................................................. 83
P TOPLAYICILII VE HURDACILIIN NDEDE VE NDEDEN RGTLEN ........ 91
FEMNSTM DEMEDEN NASIL FEMNST OLUNUR? ............................................................ 101
SLAMCI KADINLARIN KADIN HAKLARI TARTIMALARINDAK KAVRAMSAL
TRAZLARI! ..................................................................................................................................... 101
ATAERKLLN GELECENE LKN BR NGR DENEMES ...................................... 117
TRKYEDE MUHAFAZKAR MODERNLEME VE KADIN .................................................... 127
BR UYDU KENT RNE OLARAK ISPARTADAN SIINMACILIK SORUNUN
GRNMLER ............................................................................................................................... 141
DOU MAKEDONYADA KADINSALLAAN GLER VE MAKEDONYA, ALKO KY
RNE .............................................................................................................................................. 159
TARH KENT MERKEZNDE G, YOKSULLUK VE STHDAM: STANBUL
SLEYMANYE BLGES BEKR ODALARI ............................................................................. 173
SOSYOLOJ N EMEK GN YENDEN TANIMLAMAK ................................................. 187
OLMAYAN (ZAYIF) KONSENSSN KURUMSALLATIRMA YOLUYLA
GENLETLMES: BOLONYA SREC RNE ........................................................................ 199
KENTLERN AZ GELM BLGELERNDE ETM SORUNU VE BR SVL TOPLUM
KURULUU FAALYET OLARAK OKUMA SALONLARI-ANKARA L MAMAK LES
RNE- ............................................................................................................................................ 209
DN VE BUGN ARASINDA GD GELLER: TRABZON RNENDE KENT MEKNI
OLARAK MAHALLE ZERNDEN SUU OKUMAK ................................................................ 221
KARILAMA KESME ORTAMINDA STANBUL' DA METROBS HALLER ................... 235
KENTSEL DNM PROJES ALANINDA YAAYANLARIN KENTSEL DNM
PROJESNE BAKILARI: ANKARA MAMAK VE HIDIRLIK TEPE-ATIF BEY-ISMET PASA
KENTSEL DNM PROJELER RNE ................................................................................ 243


VIII



KENTSEL DNM, SRETEN ETKLENEN AKTRLER VE KATILIM: ESKEHR L
RNE .............................................................................................................................................. 257
ORTA SINIFLAR VE RSK -Trblansn Tam Ortasndan Konumak ............................................ 275
GIDA VE BESLENME SOSYOLOJS BALAMINDA ESKEHRDE ORTA SINIFIN
TKETM RNTLER ................................................................................................................ 285
TRKYE KAPTALZMNN FARKLI RUHLARI .................................................................... 299
AYNI SSTEM, FARKLI PERFORMANS: GLOBAL FNANSAL KRZ PERSPEKTFNDEN BR
DEERLENDRME ........................................................................................................................... 317
TRKYEDE SEKLER VE DN HAYAT TARZLARINA DAYALI TOPLUMSAL VE
SYASAL KUTUPLAMALAR ........................................................................................................ 329
DN VE GELENEKSELLKLER BALAMINDA MODERNTE .................................................. 343
SLAM VE KAPTALZM LKS:TRKYEDE SLAMCILIIN EKONOM-POLTK
ANALZ ............................................................................................................................................. 349
DNDARLIK VE DNYEVLEME ARASINDA SLAM VE NSAN .......................................... 359
YOKSULLUU YAAMAK: OCUKLARIN GZNDEN YOKSULLUK, YOKSUNLUK VE
SOSYAL DILANMA ....................................................................................................................... 371
OCUK HAKLARI VE OCUK KORUMA SYLEM TEMELNDE FARKLI OCUKLUKLAR
VE EVRENSEL OCUKLUK ALGISI ............................................................................................. 387
ANLIURFA L KYLERNDE YALILIK, YOKSULLUK VE TOPLUMSAL DEME ...... 403
PARAYA TAKLA ATTIRMAK: TRKYEDE KIRIN PYASALAAN YAPISI VE
YOKSULLUK HALLER .................................................................................................................. 417
KIRSAL YOKSULLUK VE KIRSAL EMEN PROLETERLEMES: GKE VE BAKIRA
KYLERNN KARILATIRMALI NCELEMES* .................................................................... 435
ZRL STHDAMI VE TELE ALIMA ................................................................................... 451
YOKSULLUKLA MCADELEDE KALKINMA POLTKALARININ ROL ............................ 463
SLAM HAREKETLERN BOURDIEUNUN ALAN TEORS LE ANALZ: BKEK EHR
SLAM ALAN RNE ............................................................................................................... 473
MODERNTE VE YEN DNSEL BMLER ................................................................................. 483
TOPLUMLARARASI SOSYAL VE SYASAL BTNLEME ARAYII OLARAK TTHAD-I
SLAM FKR: KURUMSALLAMA, DEM VE TRKYE ................................................... 491
2003-2013 YILLARI ARASINDA DERS KTAPLARINDA TOPLUMSAL CNSYET ............... 501
TRKYEDE AVRUPA BRL UYUM SRECNDE KADIN ERKEK ETL
BALAMINDA MEDEN KANUNDA YAPILAN DEKLKLER ZERNE BR
DEERLENDRME ........................................................................................................................... 519
MLLYET SYLEMLERDE NAMUSUN KADIN BEDEN ZERNDEN NASI ................ 535
DOKTORA TEZ DANIMANLARININ CNSYET DAILIMLARININ NVERSTELERE
GRE NCELENMES: TRKYEDEK SOSYOLOJ BLMLER RNE ......................... 545
POTANSYEL SULULAR: SOKAK OCUKLARI ...................................................................... 555
OCUK SULULUUNDA ALENN ROLN ORTAYA KOYMAYA YNELK
SOSYOLOJK BR ARATIRMA* ................................................................................................... 567


IX



GENLERN SAPMI DAVRANILARA YNELMELERNDE ETKETLEMENN VE
BAKALARIYLA KIYASLAMANIN ETKS: LSE 11. SINIF GENL RNE ................. 579
ALE DDETE MARUZ KALM KADINLARIN BOANMA DENEYMLER ZERNE
KARILATIRMALI BR ALIMA .............................................................................................. 595
BOANMANIN KADINLAR ZERNE ETKLER VE BAETME STRATEJLER: NDE
RNE .............................................................................................................................................. 607
SALIK ALANINDA LETMECLK ANLAYIININ BR YANSIMASI OLARAK KAMU
HASTANE BRLKLER ................................................................................................................... 619
SALIK ALANINDA TRBLANS: rtifa Kaybeden Hekimler .................................................... 631
LK DNEM SOSYOLOJK DNCESNDEK MODERN KAVRAMLAR: PLATO VE
ARSTO RNENDE ESK YUNAN STE DEVLETNDE TOPLUMSAL DZEN, KTDAR VE
ADALET SORUNU............................................................................................................................ 649
DEVLETN TARHSEL SOSYOLOJS N: P. BOURDEU, M. MANN VE C. TLLYDE
DEVLETN ANALZNE DNK META-KURAMSAL NERLERE TOPLU BAKI ............. 655
BLGESEL KALKINMA AJANSLARININ SOSYAL POLTKALAR ALANINDA YAPTIKLARI
ALIMALARIN DEERLENDRLMES..................................................................................... 661
GRMCLK KLTR (NDE KOYUNLU RNE) .......................................................... 675
KAYSERDE KRESEL KAPTALZME UYUM MEKANZMALARI

...................................... 683
VERGDE YEN BR PARADGMA HTYACIVE VERG SOSYOLOJS ................................. 697
SANAT LE HAYATIN KEST YER: AIK KAMUSAL ALANLAR .................................... 707
MSAFRLK OLGUSUNUN MEKNSAL ALGIDAK YER: TOK RNE ........................... 715














B4 OTURUMU
DN-I:
DN VE MEDYA


1

YEN AKT VE MLL GAZETEDE YAHUDLERE KARI NEFRET
SYLEMNE DAR BR ERK ANALZ

brahim Halil KPRBAI
1

ZET
Nefret sylemi, Trkiye toplumunun gndelik yaantsnda sklkla karlalan bir olgudur.
Trkiye gibi toplumsal eitlilii youn olan lkelerde, hkim kimliklerin aznlk kimliklerine ynelik
rettii sylem, besledii n yarg ve olumsuz alg ve tutumlar bu olguyu sk sk grnr klmaktadr.
Nefret syleminin yaygn ulusal medyada kullanlmas toplumsal bar zedelemekte, farkl din ve
etnik gruplara kar olumsuz yarglar oaltmaktadr.
Bu almada, nefret sylemi kavram ve trleri hakknda genel bir giriten sonra Trkiyede
slam olarak bilinen Milli Gazete ve Yeni Akit gazetelerinin ieriine dair bir nefret sylemi analizi
yaplmaktadr. almada, nefret syleminin slam gazetelerde nasl dile getirildii anlalmaya
allmaktadr. almann erevesini, 2012 ylnda Milli Gazete ve Yeni Akit gazetelerinde
Yahudilerle ilgili haber ve ke yazlar oluturmaktadr. almada ierik analizi teknii ile elde
edilen bulgular anlayc bir eilimle deerlendirmeye tabi tutulmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Nefret Sylemi, Dini Aznlklar, Yahudiler, Milli Gazete, Yeni Akit.

ABSTRACT
Hate speech is a fact which is witnessed in daily life of Turkish society. The discourse that the
dominant identities generate towards the minority identities, the prejudgements, negative perceptions
and attitudes often make this fact visible. The usage of hate speech in common national media
tarnishes the social peace, and raises the negative judgements against different religious and ethnic
groups.
In this article, after a general introduction about the concept and the sort of hate speeches, an
analysis regarding the context of Milli Gazete and Yeni Akit that are known as Islamic [media,
newspapers] is made. In the article, it is examined to understand how the hate speech is mentioned in
Islamic newspapers. The news and columns related with the Jews in Milli Gazete and Yeni Akit in
2012 compose the frame of the article. The findings that were retrieved by means of context analysis
are subjected to an assessment with a comprehensive tendency.
Keywords: Hate speech, religious minorities, Jews, Milli Gazete, Yeni Akit.

GR
Medya messesesi, insanlarn evrelerinde yaananlardan haberdar olma arzusu ile ortaya km,
dolaysyla varln halkn haber alma hakknn tahakkukuna borludur (Ruhaviolu, 2013). nsan
hayatnn en temel ihtiyalarndan biri haline gelmi olan medya, toplumsal alglarn ekillenmesinde
nemli ve kritik bir role sahiptir. rnein medyann roln erken fark edenlerden Hitlerin
Propaganda Bakan Goebbels, Nazizmin Almanlar nezdinde meruiyet kazanp iselletirmesi iin
medyay kullanmtr. Chomsky bu zellii ile medyann, gerekli yanlsamalar ile kitleler zerinde
rzann retilmesi ilevi grdn ileri srm, Althusser rzann ounlukla iktidar lehine
retilmesi zerine medyay devletin ideolojik aygtlarndan biri olarak tanmlamtr (Arhan vd.
1999: 26, 33-35, 138).
Trkiye gibi toplumsal eitlilii youn olan lkelerde, hakim kimliklerin aznlk kimliklerine
ynelik rettii ayrmc sylem, besledii n yarg ile olumsuz alg ve tutumlar medya araclyla
azaltlabilir. Farkl kimlik ve kltr gruplarna kar anlama ve sayg temelli bir yaklam benimseyen

1
Yksek Lisans, Erciyes niversitesi, lahiyat Fakltesi, Din Sosyolojisi Bilim Dal, i.h.koprubasi@gmail.com


2

medya, kltrler arasnda hogrnn tesis edilmesinde ilevsel olabilir. te yandan, medyann farkl
kltr ve gruplar hakknda yaplan haberlerde onlar dlayan, tekiletirilen ayrmc sylemler
retmesi kltrler arasndaki iletiim srecini olumsuz etkileyebilir. Dolaysyla toplumsal alglarn
ekillenmesinde nemli bir rol bulunan medya, kltrler aras iletiimde olumlu ve olumsuz
potansiyeller tamaktadr (Bekirolu, 2011: 54-56).
Bu almann amac, nefret syleminin slam gazetelerde nasl dile getirildiini anlamak ve
Yahudilerle ilgili retilen ieriklerde nefret syleminin olup olmadn veya varsa hangi seviyede
olduunu belirlemektir. Dolaysyla bu almann amac, slami gazeteler ierisinden seilen Milli
Gazete ve Akit gazetelerinde 2012 ylnda Yahudiler ile ilgili retilen haber ve ke yazlarnn nefret
kapsamnda deerlendirilip deerlendirilemeyeceini irdelemektir. almada, nitel ve nicel aratrma
yntemi kullanlm, veriler ierik analizi yoluyla elde edilmitir.
2
almann rneklemi olarak Milli
Gazete ve Yeni Akit gazeteleri belirlenmitir.
3
Bununla beraber almann kapsam, sz edilen
gazetelerin 2012 ylndaki saylaryla snrlanmtr.
NEFRET SYLEM VE FADE ZGRL
Medya ile ilgili yaplan eitli aratrmalar, baka etnik, dini ve kltrel gruplara kar nyarglarn
medyada da var olduunu tespit etmektedir. Alan ve ensever (2011: 18) bu durumun dolayl
sebeplerini yle izah etmektedirler:
Siyasi basklar, sansr vb. olgular da medyann eilimleri zerinde etki yaratr. Medyann piyasa
koullarna tabi olmas, hedef kitlenin beklentileri, reklam veren kurumlarn basks, medya kurumu
sahibinin dnya gr ve kuruma alnan personelin seimi gibi faktrler de medyann yayn izgisini
belirler. Medyann siyasi izgisi ise ou kez kurumun sahibi ve alan gazetecilerin siyasi aidiyetleri
ve buna bal ideolojik tutumlaryla belirlenir. Medya, iinde bulunduu corafyadaki hkim snfsal,
siyasi, kltrel, blgesel olgular etrafnda blnm ve ou kez de taraf konumundadr.
fade zgrl ile nefret sylemi arasnda ayrt edilmesi kolay olmayan ince bir snr vardr.
fade zgrl en temel insan haklarndan biridir. Nefret sylemi ise bakalarnn kiilik haklarna
kar bir saldr olduundan bir insan haklar ihlalidir. fade zgrl, kimseye bir bakasnn
haklarna saldr hakk vermemektedir. Bakalarnn haklarna saldr yahut haklarnn kstlanmas
isteinin arkasnda onlara kar sahip olunan n yarglar, olumsuz yarglar yer almaktadr. fade
zgrl ile nefret sylemi arasndaki izginin ihlal edilmesini nlemek maksadyla Avrupa nsan
Haklar Szlemesi gibi insan haklar belgelerinde bakalarnn hret ve haklarnn korunmas
birok hakkn kstlanma sebebi kabul edilmektedir (Yldrm vd. 2011: 11).
Nefret syleminin evrensel bir tanm bulunmamakla beraber bu kapsama girebilecek ifadeler
birok lkede yasaklanmtr. Avrupa Birlii Bakanlar Konseyi 1997 ylnda nefret sylemi ile ilgili
bir tavsiye karar almtr. Bu kararda nefret syleminin tanm ve kapsam yle ifade edilmitir:
Irk nefret, yabanc dmanl, antisemitizm veya hogrszlk ifade eden saldrgan
milliyetilik de dhil olmak zere, hogrszle dayal dier nefret biimlerini yayan, tevik eden,
savunan ya da hakl gsteren her trl ifade biimidir.
Tarlach McGonaglea (McGonagleden akt. Karakse, 2010) gre nefret sylemi nyarg ve pein
hkmlerden bamsz olmayan, geni bir yelpazeye yaylan esnek bir sylemdir. Sylemin etkisi
nefret etmekten yola karak nefreti tevik etmeye, aalamaya, hakarete varabilen bir zellie
sahiptir.

2
alma kapsamnda kullanlacak veriler, Hrant Dink Vakf bnyesinde yrtlen bir proje olan Medyada
Nefret Syleminin zlenmesi Projesinden elde edilmitir. Proje kapsamnda 16 ulusal gazete elden taranmakta,
dorudan nefret sylemi reten haber ve yazlar seilmektedir. Drt aylk taramalarn sonunda hazrlanan
raporlarda elde edilen verilerde; nefret sylemine maruz kalan gruplarn hangileri olduu, ne sebeple ve hangi
yntemle hedef alndklar incelenmektedir. Proje kapsamnda temel metinler ve raporlar
www.NefretSoylemi.org adresinde yaynlanmaktadr.
3
Ad geen gazetelerde sadece haber ve ke yazlar taranm, bunlar dndaki eler (karikatr, ilan vs.)
kapsam dnda braklmtr.


3

Gazeteciliin ideal erevesini korumak iin uluslararas ve ulusal dzeyde eitli basn
kurulularnn yaynlad medya etii kurallar vardr. Toplumun evresinde yaananlar bilmek
istemesinin neticesinde ortaya km olan basn messesesi, bu ilkelerin genel yaklamna gre
halkn haber alma hakknn tahakkuku iin bilgiyi haberletirirken olaylar btn ynleriyle, tarafsz
ve adil olarak vermeli, bamsz ve cesur olmaldr. rnein Trkiye Gazeteciler Cemiyeti tarafndan
1998 ylnda hazrlanm olan Gazetecinin Hak ve Sorumluluklar Bildirgesinde gazetecinin temel
grevleri ve ilkeleri arasnda u ilkeye yer verilmektedir:
Gazeteci bata bar, demokrasi, insan haklar olmak zere insanln evrensel deerlerini, ok
seslilii, farkllklara saygy savunur. Milliyet, rk, etnisite, cinsiyet, din, dil, snf ve felsefi inan
ayrmcl yapmadan tm uluslarn, tm halklarn ve tm bireylerin haklarn ve saygnln tanr.
nsanlar, topluluklar ve uluslararas nefreti, dmanl krkleyici yayndan kanr. Bir ulusun, bir
topluluun ve bireylerin kltrel deerlerini ve inanlarn veya inanszln dorudan saldr konusu
yapamaz. Gazeteci her trl iddeti hakl gsterici, zendirici ve kkrtan yayn yapamaz.
4

Yine Reuters haber ajansnn temel ilkelerinden birinde habere konu olan kiinin rk, renk, etnik
veya dini aidiyetinin ancak konu ile alakas varsa belirtilebilecei vurgulanmtr. (Keebleden akt.
Alan ve ensever, 2011: 18).
Nefret sylemi, Trkiye toplumunun gndelik yaantsnda sklkla karlalan bir olgudur.
Trkiye gibi toplumsal eitlilii youn olan lkelerde, hakim kimliklerin aznlk kimliklerine ynelik
rettii sylem, besledii n yarg ve olumsuz alg ve tutumlar bu olguyu sk sk grnr klmaktadr.
Nefret syleminin ulusal ve uluslar aras dzeydeki medya etii ilkelerine ramen yaygn ulusal
medyada kullanlmas toplumsal bar zedelemekte, farkl din ve etnik gruplara kar olumsuz
yarglar oaltmaktadr.
Nefret Sylemi Trleri
Trkiyede, medyada nefret syleminin izlenmesi almalar yapan birka kurulu bulunmaktadr.
Sosyal Deiim Dernei, Hrant Dink Vakf bnyesinde srdrlen Medyada Nefret Sylemini zleme
Projesi ile Irkla ve Milliyetilie DurDe! Giriimi, bu kurulularn en ok bilinenleridirler.
Medyada Nefret Sylemini zleme Projesi, tespit edilen nefret sylemi ierikli haber ve yazlar,
benimsedikleri sylemin niteliine gre kategorilere ayrmaktadr. Bu konuda uluslararas bilimsel
almalardan yararlanlarak ve lkeye zg dil ve kltr farkllklar dikkate alnarak belirlenmi olan
nefret kategorileri unlardr:
1. Abartma / Ykleme / arptma: Bir kii ya da olaydan yola karak bir toplulua ynelik
olumsuz genellemeleri, arptmalar, abartmalar, olumsuz atflar ieren sylemler bu kategori altnda
deerlendirilmektedir (rnein, olumsuz anlamda bunlar Yahudi geleneinde olaandr gibi).
2. Kfr / Hakaret / Aalama: Bir topluluk hakknda dorudan kfr, aalama, hakaret ieren
sylemlerin yer ald kategoridir (rnein, Kalle, Kpek, Kan bozuk vb).
3. Dmanlk / Sava Sylemi: Bir topluluk hakknda dmanca, sava artran ifadelerin yer
ald sylemler bu kategoride tasnif edilmektedir.
4. Simgeletirme / Doal bir kimlik esini nefret aalama unsuru olarak kullanma: Doal bir
kimlik esinin nefret, aalama unsuru olarak kullanld, simgeletirildii sylemler iin
oluturulmutur (rnein, olumsuz anlamda senin annen Ermeni zaten sylemi ya da senin soyadn
Davutolu mu Davutyan m? gibi.).
Bulgular

4
Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluklar Bildirgesi iin bkz.
http://www.tgc.org.tr/bildirge.asp Eriim: 14 Austos 2013, 16:41.


4

Hrant Dink Vakf bnyesinde yrtlen Medyada Nefret Sylemini zleme Projesi, 2012 ylnda
4er aylk zamanlar kapsayan adet rapor
5
hazrlamtr. Bu raporlarn analizi yapldnda
karmza u sonular kmaktadr:
Taranan gazetelerde 2012 ylnda Yahudi kimliine ynelik toplam 313 adet nefret sylemi ieren
ierik retilmitir. Bu ieriklerden 59u Yeni Akit, 46s Milli Gazetede yer almtr. Yeni Akit ve
Milli Gazetenin toplam rettii ierik says 105tir. Bu say 2012 ylnda taranan gazetelerde yer alan
nefret sylemi ierikli veriler toplamnn %33,5i oranndadr. 2012 ylnda medyada yer alan nefret
syleminin yaklak 1/3 bu iki gazete tarafndan retilmitir.
6
Yeni Akit gazetesinin 2012 yl gnlk
sat ortalamas 51.271 ayn dnemde Milli Gazetenin gnlk sat ortalamas ise 46.174 olmutur.
Bu iki gazetenin birden gnlk sat ortalamas 97.445 olarak tespit edilmitir.
7
2012 ylnda
Trkiyedeki gnlk gazete tiraj ortalamasnn yaklak 4.500.000
8
olduu gz nne alndnda,
2012deki nefret sylemi ierikleri toplamnn %33,5inin, sat oran gnlk gazete sat
ortalamasnn yaklak %2sini tekil eden bu iki gazete tarafndan retildii grlmektedir.
retilen Nefret
Sylemi
ToplamNefret
Sylemi
Yeni Akit
Milli
Gazete
YA+MG
Say 313 59 46 105
Oran 100,0% 18,8% 14,7% 33,5%
Tablo 1. 2012 ylnda taranan gazetelerde nefret sylemi ieren ieriklerin toplam ile Yeni Akit ve
Milli Gazetenin toplamdaki oran.
Proje erevesinde taranan gazetelerde 2012 ylnda Yahudileri hedef alan toplam 106 nefret
sylemi kapsamna giren toplam 106 ierik tespit edilmitir. Bu ieriklerden 24 Yeni Akit, 30u
Milli Gazetede yer almtr. Yeni Akit ve Milli Gazetede Yahudileri hedef alan nefret sylemi says
(54) 2012 ylnda taranan gazetelerde yer alan nefret sylemi ierikli veriler toplamnn yaklak
%51 oranndadr. Yahudilere kar 2012 ylnda retilen nefret sylemi ierikleri toplamnn
yarsndan fazlasnn, sat ortalamas toplam gazete satnn %2si orannda olan bu iki gazete
tarafndan retildii grlmektedir.
Yahudileri Hedef Alan Nefret
Sylemi
Yeni Akit
Milli
Gazete
YA+MG
Say 106 24 30 54
Oran 100,0% 22,6% 28,3% 50,9%
Tablo 2. 2012 ylnda taranan gazetelerde Yahudilere kar nefret sylemi ieriklerinin toplam ile
Yeni Akit ve Milli Gazetenin toplamdaki oran.
2012 ylnda Yahudilere ynelik nefret sylemi ieren 106 ierikten 13 haber, 93 ke yazs
kategorisinde yer almaktadr. Aratrmaya konu gazetelerde yer alan 54 ierikten ise 10unun haber,

5
Bu raporlardan ilki Ocak-Nisan, ikincisi Mays-Austos ve sonuncusu Eyll-Aralk dnemlerini
kapsamaktadr.
6
statistikler, Medyada Nefret Sylemini zleme Projesinin raporundaki verilerin toplamndan elde
edilmitir.
7
Gnlk sat ortalamas Basn lan Kurumunun internet sitesindeki aylk sat ortalamalarndan elde edilmitir.
rnek iin bkz. Gazetelerin Ocak 2012 istatistikleri: http://www.bik.gov.tr/istanbul/ocak-2012-tiraj-raporu/
8
2012 ylnn gnlk toplam gazete sat ortalamas Zaman gazetesi yazar Ekrem Dumanlnn, Yay-sat ve
Turkuvaz datm irketlerini kaynak gsterek her Pazartesi kesine tad haftalk gazete tirajlarndan
yaklak olarak elde edilmitir. rnek iin bkz. 24-30 Aralk gazete sat ortalamalar:
http://www.zaman.com.tr/full-name/bitis-cizgisi_2037461.html


5

44nn ke yazs olduu tespit edilmitir. Bu durumu, almaya konu olsun olmasn, btn
gazetelerde nefret sylemini bariz bir ounlukla ke yazlarnda ifade edildiini gstermektedir.
Yayn Tr

Dier Toplam Yeni Akit Milli Gazete YA+MG
Haber
Say 3 9 1 10
Oran 23,1% 69,2% 7,7% 76,9%
Ke Yazs
Say 49 15 29 44
Oran 52,7% 16,1% 31,2% 47,3%
Tablo 3. 2012 ylnda taranan gazetelerde Yahudilere kar nefret sylemi ieriklerinin yayn
trne gre saysal ve oransal dalm.
Yeni Akit gazetesinde rastlanan ve Yahudileri hedef alan 24 adet nefret syleminin kategorilere
dalmna baklacak olursa, Abartma / Ykleme / arptma kategorisinde 6, Kfr / Hakaret /
Aalama kategorisinde 3, Dmanlk / Sava Sylemi kategorisinde 8 ve Simgeletirme
kategorisinde 7 ierik olduu grlecektir.
Yine Milli Gazetede Yahudilere ynelik nefret sylemi kapsamna giren ieriklerin kategorilere
gre dalmna bakldnda, Abartma / Ykleme / arptma kategorisinde 13, Kfr / Hakaret /
Aalama kategorisinde 4, Dmanlk / Sava Sylemi kategorisinde 13 ierik olduu grlecektir.
Bu gazetede Simgeletirme kategorisinde ierie rastlanmamtr.
Yahudileri hedef alan nefret
sylemi kategorileri
54 ierikteki say
ve oran
Yeni Akit Milli Gazete
Abartma / Ykleme / arptma
Say 6 13
Oran 11,1% 24,1%
Kfr / Hakaret / Aalama
Say 3 3
Oran 5,6% 5,6%
Dmanlk / Sava Sylemi
Say 8 14
Oran 14,8% 25,9%
Simgeletirme
Say 7 0
Oran 13,0% 0,0%
Tablo 4. 2012 ylnda taranan Yeni akit ve Milli Gazetede Yahudilere kar nefret sylemi
ieriklerinin kategorilere gre dalm.
Tablo 4de grld zere, 2012 ylnda hem Yeni Akit (8) hem de Milli Gazetede (14) en fazla
Dmanlk / Sava Sylemi kategorisinde ierie rastlanmtr. ki gazetede yer alan 54 ieriin 22si
bu kategoride retilmitir. ki gazetede n elde edilen veriler toplamnn yaklak yarsnn dmanlk
ve sava sylemi iermesi dikkat ekicidir. Nefret syleminin yaylmas iin en ilevsel alanlardan
birinin medya olduu gz nne alndnda sz konusu ieriklerin, okuyucular Yahudiler aleyhine
dmanla tevik ettii grlmektedir.
rnein Milli Gazete Ke Yazar Mehmet evket EYGnin 22 Austos 2012 tarihli ve Moiz
Kohenler
9
baln tayan yazsnda, baka yazlarnda olduu gibi Trkiyede ok sayda Kripto

9
http://www.vanasyanur.net/yazar/Istanbul-Saatli-bir-Bomba-Gibi/13842 Eriim: 15 Austos 2013, 05:15.


6

Ermeni, Kripto Yahudi, Sabatayc ve Pakraduninin bulunduu ve bu gruplarn lke iin byk tehdit
oluturduu anlatlmaktadr. Aratrma kapsamnda elde edilen baka yazlarnda olduu gibi bu
yazsnda da Yahudilere ve dier kimlik gruplarna kar dmanl tevik edildii grlmektedir.
Milli Gazeteden elde edilen ieriklerin 13 Abartma / Ykleme / arptma kategorisinde yer
almaktadr. Bu say Yeni Akit gazetesinde ayn kategoride yer alan ierik saysnn (6) iki katndan
fazla ve iki gazeteden elde edilen toplam bulgularn yaklak 1/4 oranna karlk gelmektedir. Bu
kategoride elde edilen verilerde, ounlukla haberin konusu ile ilgisi olmamasna ramen Yahudi
kimlii vurgulanarak negatif bir genelleme yapld grlmektedir.
rnein, Simgeletirme kategorisinde 7 ierie rastlanan Yeni Akit gazetesinde yer alan 06 Eyll
2012 tarihli ve Osman Yiit imzal bir haberde Die Welt Gazetesinin Trkiye muhabiri Boris
Kolnonky, Trkiye aleyhine haber yapmakla ve kadnlara ynelik aalayc slup kullanmakla
eletirilmi ancak haberle ilgisi bulunmamasna ramen Kolnonkynin Yahudi kkenine vurgu
yaplmtr. Bu yaklam ile Yahudiler Trk dman gibi gsterilerek onlar hakkndaki olumsuz
yarglar pekitirilmektedir. (www.NefretSoylemi.org).
10
Ayn ekilde bir baka haberde, konu ile ilgisi
olmamasna ramen iadam shak Alatonun Yahudi kimliine vurgu yaplmtr.
11

KATEGORLERDEN RNEKLER
1. Abartma / Ykleme / arptma:
Milli Gazetenin 23 Mays 2012 tarihli nshasnda bretlik Siyonistler Kbrs'tan nce OECD'de
balyla yaynlanan Mahmut Topta imzal ke yazsnda
12
yer alan ki bin yldr dnya zerinde
yurt tutamayan, vard her yerde czaml muamelesi gren Yahudilerin ifadeleri ile Yahudiler
aleyhine olumsuz bir alg oluturulmakta ve devamnda Yahudilerin bu halde olmalarnn sebebi
olarak saylan dokuz suta yine negatif yarglar abartlarak verilmektedir.
2. Kfr / Hakaret / Aalama:
8 Mays 2012 tarihinde Milli Gazetede, Mahmut Topta imzas ile yaynlanan Gavura
gvenmeyelim balkl ke yazsnn
13
balnnda yer alan gavur szcnn Trk Dil Kurumu
szlndeki karl dinsiz kimse, kafir eklindedir.
14
Yaznn bal ve ieriindeki bir ok ifade
dinsel ayrmclk iermektedir. Yazda Mslmanlarn gayrmslimlere gvendikleri iin zarar
grdkleri anlatlmakta, Mslman olmayanlara gvenilemeyeceini salk vermektedir.
3. Dmanlk / Sava Sylemi:
10 Ocak 2012 tarihinde Milli Gazetede Reat Nuri Erol imzas ile yaynlanan Yahudiler ve
Masonlar neden lanetleniyor? balkl ke yazsnda
15
Yahudilerin lanetlenmesi gerektii ifade
edilmekte ve yeniden lanetleniyor olduklar sylenmektedir. gemite kalben lanetlendiler,
imdi lisanen lanetleniyorlar, yaknda fiilen de lanetlenirler... ifadelerli ile okuyucu Yahudileri
lanetlemeye tevik edilmekte Yahudilere kar dmanlk duygular pekitirilmektedir. Yaznn
sonlarnda yer alan halk arasnda Masonlar da kalben Yahudiler kadar melun saylyorlar ifadesi
ile hem Yahudiler hem de Masonlara kar nefret algs oluturulmaktadr.
17 Mays 2012 tarihinde Yeni Akit gazetesinde yaynlanan Ali Erkan Kavakl imzal
Ergenekonun Ermeni ve Sabatayc militanlar balkl ke yazsnda
16
bir kitapta yer alan bilgiler
zerinden kiilerin etnik kimliklerine vurgu yaplmaktadr. Yaz boyunca aznlk kimliklere kar

10
stanbulda bir slamofobi fabrikatr haberi: http://nefretsoylemi.org/detay.asp?id=700&bolum=bizden
Eriim: 15 Austos 2013, 05:31.
11
Dergh byle yamalanm haberi: http://nefretsoylemi.org/detay.asp?id=722&bolum=bizden Eriim: 15
Austos 2013, 05:38.
12
http://nefretsoylemi.org/resimler/201205234012262225.pdf Eriim: 15 Austos 2013, 22.32.
13
http://nefretsoylemi.org/resimler/201205087445032000.pdf Eriim: 15 Austos 2013, 22.52.
14
http://tdkterim.gov.tr/bts/ Eriim: 15 Austos 2013, 22.55.
15
http://www.milligazete.com.tr/haber/Yahudiler_ve_Masonlar_neden_lanetleniyor/223010 Eriim: 15 Austos
2013, 21.50.
16
http://nefretsoylemi.org/resimler/201205172100335956.pdf Eriim: 15 Austos 2013, 23.08.


7

gvensizlik algs oluturmakta Ermeni, Rum ve Yahudileri dman konumuna yerletirmekte ve
tehdit olarak gstermektedir.
4. Simgeletirme:
11 Ocak 2012 tarihli Yeni Akit gazetesinde yer alan Muhammet Erdoan imzal haberin bal
yledir: Eurovision'da Trkiye'yi Yahudi mi temsil edecek? - Bonomo Rahatszl.
17
Eurovision
ark Yarmas'nda Trkiyenin bir Yahudi mzisyen olan Can Bonomo tarafndan temsil edilecek
olmasnn eletirildii haberde yer alan szde hogr mesaj vermek uruna bir Yahudi'nin
seilmesi tepki topluyor. fadeleri araclyla Trkiyenin bir Yahudi tarafndan temsil edilmesinin
doru olmad ifade edilmektedir. Haber hem Bonomoyu tekiletiriyor hem de Bonomonun
Yahudi kimlii ile Yahudilere ilikin olumsuz yarglar beslenmektedir.
SONU
Bu almadan karlabilecek bir sonu, genel olarak nefret syleminin ve zellikle Yahudilere
kar retilen nefret syleminin en fazla Milli Gazete ve Yeni Akit gazetelerinde grlddr. 2012
ylnda retilmi btn nefret sylemlerinin 1/3nn, Yahudilere ilikin nefret sylemi ieriklerinin
ise 1/2sinin, gnlk gazete sat ortalamasnn %2sini kapsayan iki gazete tarafndan retilmi olmas
dikkat ekicidir. Ayrca ierik taramasnda elde edilen bulgular hem medyann genelinde hem de bu
iki gazetede nefret sylemini haberlerden ok ke yazlar yoluyla retildiidir. Ke yazlarnn
yorum ieren metinler olmas sebebiyle haberde olduu gibi bir haber-yorum ayrmna dikkat
edilmediinden yazar kendi ideolojisi ve dnya grne yabanc veya dman grd unsurlara
kar nefret sylemi retebilmekte, bu kesimlere kar olumsuz yarglar pekitirebilmektedir. Nitekim
Milli Gazete yazar Mehmet evket EYGnin, 2012 ylnda toplam 19 yazsnda nefret sylemine
rastlanm, Yahudiler bu yazlardan 18inde ya tek bana ya da baka gruplarla birlikte sylemin
hedefi olmulardr.
Gazete ve gazeteci, toplumdaki nyarg ve ayrmcln azaltlmasnda nemli rol oynayabilirler.
Ancak grlen o ki n yarg ve ayrmclk gazeteler araclyla retilmektedir. Medya etii ilkeleri,
sz konusu teki gruplar olduunda ihlal edilebilmekte, ideoloji gazeteciliin nne geebilmektedir.
Nefret sylemi, syleme maruz kalan bireyleri hedef almakla kalmaz onlarla ortak karakteristik
(etnik, kltrel, dinsel vs. ) zelliklere sahip gruplar sylemin potansiyel hedefi yapar. Ayrca bu
saikle yaplm bir saldr, saldrya maruz kalan grup yeleri zerinde normalden fazla etki brakr. Bu
sebeple Alan ve ensever (2011: 7) nefret saikiyle ilenmi sularn, herhangi bir nyarg saiki
olmadan ilenebilecek benzer sulardan ayr olarak deerlendirilmeleri gerektiini savunur. rnein,
yal bir kadnn evine girerek altnlar iin onu ldrmek suu ile yal kadnn ayn zamanda aznlk
olan kimliine duyulan nefret ve hakim kimlik grubuna mensup olmann avantaj ile onu ldrm
olmak suu Alan ve ensevere gre ayr deerlendirilmelidir. nk bir insann kimliinden dolay
ldrlmesi yahut ldrlmesinde kimliinin de etkili olmas, madur kimlik grubuna ait bireylerde
bir infial uyandracak, toplumda gvende olmadklar dncesine sebep olacaktr. Bu durum da
toplumsal huzur ve barn tehdit altnda olaca bir sonuca sebep olabilmektedir.
Sonu olarak toplumdaki hakim algy etkilemesi itibariyle medyadaki nefret syleminin olumsuz
bir etkisinin sz konusu olduu sylenebilir. Dolaysyla medyadaki nefret syleminin dikkate
alnmas gereken bu yn, gazetelerdeki belirli kimliklere dair nefret sylemlerinin olumsuz
etkilerinin gz ard edilemeyecek lde nemli klmaktadr. Buradan hareketle medyadaki nefret
syleminin en aza indirgenmesine dair u grler sralanabilir:
Medya okur-yazarl yaygnlatrlarak medyann alglar ekillendirmedeki rol azaltlabilir,
medyann olumsuz ilevi ilevsizletirilebilir.
Medya alanlarna ayrmclk ve rklk gibi konularda eitim verilerek haberlerin dilinden sayfa
dzenine kadar nefret syleminin gazetede yer almamasn salayacak alt yap oluturulabilir (Alan
ve ensever, 2011: 73).

17
http://nefretsoylemi.org/resimler/201201136228753924.pdf Eriim: 15 Austos 2013, 22.16.


8

Basn meslek ilkelerinin gerektirdii ekilde insan haklar odakl bir habercilik benimsenebilir,
bilginin haberletirilmesi srecinde nefret syleminin maduru veya potansiyel maduru
konumundaki insanlarn temsili salanabilir (nceolu, 2009: 5).
Sivil toplum kurulular nefret sylemi ve nefret suu ile mcadele konusunda eitli almalar
yaparak hkmetin ilgili konuda yasal dzenleme yapmas iin ikna edebilir (Alan ve ensever,
2011: 73).
Hkmet, nefret sylemi ve nefret suu ile ilgili olarak, Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek
12 Nolu Protokol, Ulusal Aznlklarn Korunmasna Dair ereve Szleme ve Eitime Ayrmcla
Kar UNESCO Szlemesi gibi uluslararas insan haklar belge ve szlemelerine taraf olarak nefret
syleminin nlenmesi konusunda yasal dzenlemeler yapabilir (Alan ve ensever, 2011: 73).
KAYNAKA
Alan, C.,ensever, L. (2011). Ulusal Basnda Nefret Sular: 10 Yl, 10 rnek. stanbul: Sosyal
Deiim Dernei Yay.:18.
Arhan F. vd. (1999). Medya Eletirisi ya da Hermesi Sorgulamak. teki Yaynevi.
Bekirolu, O. (2011). Kltrleraras letiim Balamnda Trk Basnnda Etnik Kimliklerin
Sunumu. Yaynlanmam Doktora Tezi. Anadolu niversitesi.
nceolu, Y. (2009). Medyada Nefret Sylemi. Medyada Nefret Syleminin zlenmesi alma
Toplants sunumu:http://nefretsoylemi.org/detay.asp?id=43&bolum=makale Eriim: 15 Austos
2013, 06.42
Karakse, N. (2010). Nefret Sylemi ve Medyadaki Yansmalar, NefretSoylemi.org. (
http://nefretsoylemi.org/detay.asp?id=57&bolum=makale ). Eriim: 14 Austos 2013, 15:54.
Ruhaviolu, R. (2013). slam Medyann Robosk mtihan, i. Bilge Adamlar Dergisi, Say:33,
Temmuz 2013.
Trkiye Gazeteciler Cemiyeti, Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluklar Bildirgesi
http://www.tgc.org.tr/bildirge.asp Eriim: 14 Austos 2013, 16:41.
Yldrm, N. vd. (2011). Nefret Sularnn nlenmesinde Sivil Toplumun Rol, HAD Yay. s.11.
http://www.bik.gov.tr
http://www.milligazete.com.tr/
http://www.nefretsoylemi.org/
http://www.tdk.org.tr/
http://www.yeniakit.com.tr/
http://www.zaman.com.tr/full-name/bitis-cizgisi_2037461.html#tumYazi


9

BLGNN DNSELLETRMES: YEN MT DERGSNDE LM VE
BATILI BLM KAVRAMLARI
1

Deniz Ali GR
2

ZET
Bilimin ve bilimsel olann tanmlanmas sorunsal, epistemolojik tartmalar ile dorudan ilgilidir.
Bilimsel Devrim ve Aydnlanma ann bilim ve felsefe alannda tetikledii srama, modern
bilimlerin dier bilgi trlerine stnlk kurarak doumunu ve yntem alannda da aklcln
egemenliini getirmitir. Bilgi ve bilimin ilahi deil dnyevi, imana deil nedensellie bal yasalara
tabi hale gelmesiyle, bilgi ve bilimin kltrel boyutu nemsizleerek evrensel bilgi ve bilim anlay
yaygnlk kazanmtr. Gnmzde bilimin sz edilen niteliinde baz deiimlerin olduuna tank
oluyoruz. zellikle dinsel olann ykseliinin grld yerlerde, farkl bir bilim paradigmas
araynda olunduu gzlenmekte, bilimin geree ulama kapasitesine dnk bir phecilik, akl,
bilim, iman ve metafizik arasnda konulan snrlarn ald giriimlere rastlanmaktadr.
Bunlardan hareketle bu almada, sz konusu giriimi temsil ettiini dndmz slami
eilimli Yeni mit dergisi analiz edilecektir. ncelikle ad geen derginin bilim tanmna ve faaliyet
alanlarna baklacaktr. nk bilimin neliine ilikin tartmalarda ilim ve Batl bilim
kavramlar arasnda ayrma giden dergi, bu alanlar ayrmak konusunda zenli bir aba iinde
olmaktadr. Ardndan iman ve akl arasnda yeni bir ba kurmak isteyen derginin, (imanl) ilim ve
Batl bilim olarak yapt ayrmn arka planna baklacaktr. Bahsedilen almada, seilen dergiler,
bilim-ilim temas altnda derin hermeneutik yntemiyle ideoloji analizine tutulacaktr.
Anahtar Kelimeler: Bilginin slamiletirilmesi, evrensellik, bilim, nedensellik, ilim.

ABSTRACT
The question of defining science and what is scientific is directly related to epistemological
discussions. The leap in the fields of science and philosophy triggered by Scientific Revolution and the
Age of Enlightenment brought the birth of the modern science establishing superiority over other types
of knowledge and the hegemony of rationalism in methodology. As knowledge and science was
beginning to depend on earthly and causal laws rather than divine and faithful, a universal
understanding of knowledge and science was becoming widespread since the cultural dimension of
knowledge and science had started to become insignificant. Contemporarily, it is obvious that this
feature of science is changing. There is a seek for a different scientific paradigm in which there is
skepticism towards the potentials of science to find the truth and the boundaries among reason,
science, faith and metaphysics are transgressed especially in the regions where the religious is rising.
In this paper the Islamic oriented journal of Yeni mit is going to be analyzed in that respect.
Firstly we are going to deal with the journals definition of science and fields of study since it spends
quite an effort for the distinction of ilm and the Western science that it uses in the discussions on
what science is. Then we are going to focus on the background of the distinction between the (faithful)
ilm and the Western science made by the journal trying to establish a new type of relation between
faith and reason. In this paper we are going to make ideology analysis of the selected issues of the
journal under the theme of science and ilm by using the method of deep hermeneutics.
Keywords:slamization of knowledge, universality, science, causality, ilm




1
Bu alma, yazarn henz tamamlanmam olan Bilginin Dinselletirilmesi: Yeni mit Dergisinin Sosyolojik
Analizi adl yksek lisans tezinin iindeki veri analizinin bir blmn kapsamaktadr.
2
Ar. Gr., Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, denizaligur@gmail.com.


10

GR
Marxn ortaya koyduu yntemin byk tarihsel nemi udur: bilgi gerekliin edilgen ve
dncede kalm bir kavran deildir, gereklii etkin bir biimde yeniden ina etmenin bir aracdr.
Boris Hessen
3

Felsefe ya da bilim ile din, akl ile dogma arasndaki gerilim belki de dncenin tarihi kadar
eskidir. Antik Yunanda, Ortaa Avrupasnda, farkl yer ve zamanlarn Mslman toplumlarnda
ayn gerilimin farkl biimlerine rastlamaktayz. Ancak Aydnlanma a, bu gerilimde dengenin akl
lehine kkl biimde deitiine tank olmutur.
Reform ve Rnesanstan balayarak Aydnlanmaya giden srete doa bilimsel ve siyasal-
toplumsal alanlara dair tartma ve gelimelerin iki ayr koldan ilerleyerek birbirini etkiledii
sylenebilir. Bu nedenle Aydnlanma ana giden sreci bu iki kolu birbirinden ayrarak
inceleyeceiz. Her iki alana da ikin olan felsefe iin ayr bir balk amayacaz.
KOPERNKTEN DARWNE BLMSEL DEVRM
Kopernik, rkek de olsa, doa meselelerinde, kilise otoritesine,
lm yatanda iken yaymlanan lmsz eseriyle sert bir amar indirmi,
doa biliminin bamszln ilan eden bu devrimci hareket ile,
Lutherin Papalk Buyruunu yakmas sanki tekrarlanmr.
Doa biliminin teolojiden kurtuluu bu tarihten balar ()
Friedrich Engels
4

Nikola Kopernikin astronomi alannda nayak olduu yenilikler, bu alann snrlarn aarak tm
bilimleri etkilemi, birka yzyla yaylan bir dnsel mayalanmay tetiklemitir. Hzl bir bilimsel
geliim ve zihinsel dnm getiren bu sre Bilimsel Devrim olarak anlmaktadr (Kuhn, 2012: 13).
Kopernikin De Revolutionibus Orbium Caelestium adl almas baslmadan nce fizik alannda
Aristotelesin, astronomi alannda ise Batlamyusun grleri hakimdi. Bu dnrlerin adyla anlan
dnce sistemleri, birbirleriyle uyumsuz olduklar halde bir arada var olabiliyorlard. Bu
uyumsuzlua son vermek iin yeni bir sistem gelitirmeye karar veren Kopernik, her iki dnr de
aan radikal bir astronomi ve fizik modeli ortaya koymay baard.
Batlamyusun modelinde evrenin merkezinde olduu varsaylan Yer devinimsizdi. Aristoteles de
evreni Ay st-Ay alt ya da ulvi-sfli olmak zere iki ksma ayryor, bu iki ksmda farkl fizik
yasalarnn geerli olduunu savunuyordu. Kopernik ise merkezinde Gnein durduu, Yerin ise
gerek kendi ekseninde gerekse Gnein etrafnda dnd ve tamamnda ayn fizik yasalarnn
geerli olduu bir evren modeli nerdi.
Geleneksel fizik ve astronomi anlaylarnn reddi, dinsel dogmaya kar da ak bir meydan
okumayd. Yerin ve insanolunun ayrcalkl konumu Hristiyanln yaamsal elerindendi.
Gnein etrafnda dnen ve evrenin kalanyla ayn fizik yasalarna tabi saylan Yer alelade bir
gezegene dnyor, dier gezegenlerde de yaamn var olabilecei nermesi Adem ile Havvann
gerekliinin sorgulanmas anlamna geliyordu (Kuhn, 2012: 22). zetle, Kopernikin tarihsel deeri
Yere tannan ayrcaln geersizliini gstermesinden gelmektedir. nsanoluna tannan ayrcaln
geersizliinin bilimsel dayanan ise arlkl olarak Charles Darwine borluyuz.
Darwin, Evrim Teorisini 1830lu yllarn balarnda Beagle gemisiyle kt yaklak 5 yllk
bilimsel gezinin sonucunda gelitirdi. Daha tura karken evrim hipotezini gelitirmiti, ama hipotezini

3
Hessen, Boris. Newtonun Principiasnn Toplumsal ve ktisadi Kkleri-2. Bilim ve Gelecek(114): Austos
2013. S. 42-53, s. 52.
4
Engels, Friedrich. Adm Adm Bilimsel Devrim Ender Helvacolu (der.) Bilimsel Devrimin Bayaptlar
(stanbul, Bilim ve Gelecek Kitapl, 2012) iinde, ev. Arif Gelen s. 74-82. S. 76


11

gzlemle dorulamak istiyordu (Peknl, 2012: 282). Olgusal olana yapt vurgu, Darwinin ayrt
edici yanlarndandr.
Darwin, Evrim Teorisinin belkemiini oluturan 4 nermeden
5
hareketle basit bir model
kurmutu: Trn her bireyi farklyd ve kendi zelliklerini dllerle aktaryordu. Her bireyin verdii
dllerden yalnzca bir ksm hayatta kalabiliyordu. reme ve evre koullarna uyum asndan daha
elverili zelliklere sahip olan dllerden daha fazlas hayatta kalyor, sz konusu zellikleri sonraki
kuaklara aktaryordu. Bunun kuaklar boyu devam etmesi sonucunda ise elverili zelliklere sahip
olan trler varln koruyor, buna sahip olmayanlar ise eleniyordu. Darwin buna doal seilim adn
verdi.
Darwin, doal seilimin-henz teoriletirilmemi olsa da-insanlk tarafndan pratik olarak
kavrandn, binlerce yldr bitki ve hayvan slahnda kullanldn ortaya koydu (Ertan, 2012b: 291).
Binyllardr bilinen gerekliklerin Darwinin teorisinde sarsc bir konuma yerlemi olmas, olgularn
derlenmesinin bilimsel geliim iin yeterli olmadn, sz konusu olgularn tutarl bir teorik model
iinde sunulmas gerektiini gstermitir. Darwinin bilim ve felsefe evrelerinden grd ilginin
arkasnda, tezlerinin radikalliinin yan sra, ortaya koyduu teorik model de vardr.
Evrim Teorisi insanolunun elindeki ilahi ayrcal alm, onu bilimin aratrma nesnesine
dntrerek doadaki gerek yerine oturtmutu(Ertan, 2012b: 292). reten ve simgesel dnebilen
tek tr olan insann dier canllardan stn yanlar elbet vardr
6
ancak Darwin, evrimin birok
boyutunu olduu gibi bu konuyu da doast glere bavurmakszn, bilimin rehberliinde
tartmtr(Ertan, 2012a: 284). Darwinin bu katks nemlidir.
MACHAVELL VE ROUSSEAU
Aydnlanma, insann kendi suu ile dm olduu
bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr.
Immanuel Kant
7

Aydnlanma nedir? sorusuna Immanuel Kant yukardaki yant veriyor ve devam ediyor: Bu
ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn
kullanamaydr. (2000: 17)
Bilimsel devrimlerden ayr dnlemeyecek olan Aydnlanma, aklc olann siyasal ve toplumsal
alana da uyarlanmasn getirmitir. Burada ayrntl bir Aydnlanma zmlemesi yapmamz mmkn
olmasa da, aklcln siyasal ve sosyal teori alanlarna yansmalarn srasyla NiccoloMachiavelli ve
Jean-Jacques Rousseau zerinden tartacaz.
Machiavelli, politikay ahlak ve dinden ayr yasalar olan zerk bir eylem olarak grr (Gramsci,
2007: 219). Bu yaklam, sahibini politikay bilimselletiren dnr olarak tarihe geirmitir.
Machiavelli bu yaklam sayesinde olmas gereken yerine olana odaklanm, eylemlerini Kutsal
Kitapa deil, yaanm deneyimlerin nesnel deerlendirmesine referansla biimlendirmitir (enel,
2012: 38).
Machiavelli, politika silahn egemen snflarn tekelinden kurtaran dnrdr. Prens adl eserini
yazarken bunu amalam olup olmamas bir yana uygulanp da sz edilmeyen yntemleri halk
snflarnn bilgisine sunmu, siyasetin zerindeki perdeyi syrmtr. Bu halde Machiavelli halka

5
Darwinin imzasn tayan Trlerin Kkeni adl eserde Evrim Teorisi, 4 temel nerme ile formle ediliyordu: 1.
Her trn bireyleri varyasyon gsterir. 2. Bu varyasyonlardan bazlar dllere aktarlr. 3. Her nesilde
yaayabilecek olandan daha fazla dl verilir. 4. Bireylerin reme ve hayatta kalmalar rastgele deildir. Hayatta
kalan ve remeye katlan bireyler, ya da remeye en fazla katks olanlar, en elverili varyasyonlara sahip
olanlardr. Bunlar doal olarak seilmi olacaklardr(1980: 459).
6
nsan beyninin dier hayvanlarnkine stnlne dair bkz. enel, A. (ed.) 2012. Bilim ve Bilimsel Yntem.
stanbul: Bilim ve Gelecek Kitapl. S. 15-16.
7
Kant, Immanuel. Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant(1784). Toplumbilim(11): Temmuz 2000. S. 17-21. S.
17.


12

seslenmekte, kendisini de halkla-feodal egemenler tarafndan ynlendirilen deil, kendi kaderine yn
verme iradesini gsteren bilinli bir halkla- zdeletirmektedir(Gramsci, 2007: 220-222).
Gramsciden aktardmz tespit sonradan icat edilmi bir yaktrma olmayp Machiavelli
tarafndan Prensin daha ilk sayfalarnda ifade edilmitir:
Basit ve hatta aa tabakadan bir yurtta olduum halde, hkmdarlarn ynetme tarzlar hakknda
gr bildirmek ve kurallar koymak cretini gsterdiim iin, kimsenin beni kendini beenmilikle
sulamasn istemem. Bir manzara resmi yapmak isteyenler, dalarn ve yksek yerlerin yapsn ve
grnmn yakalamak iin nasl ovalara inerlerse ve buna karlk, ovalar resmetmek iin nasl
ykseklere karlarsa, ayn ekilde, halklarn tabiatn iyi tanmak iin, hkmdar; hkmdarlar
tanmak iin de halk olmak gerekir.
8

Hkmdarlara dnk abartl sayg ifadeleri bir yana brakldnda geriye politikann nesnel
olarak incelenmesi ve ynetenlere dair bilginin ancak halkta bulunabilecei nermeleri kalyor.ana
gre radikal saylmas gereken bu siyasal yaklamn sosyal teori alanndaki yansmalarn ise
Rousseauda grmek mmkn.
Rousseau, dier Aydnlanma dnrleri ile hem ortak hem farkl ynler tayan bir dnrd.
Aydnlanmaclarn ortak paydalar olan akla gven ve insanln ilerleyeceine duyulan inan
Rousseauda da vard(Timuin ve Timuin, 2010: 115-116, 122-123). Ancak Aydnlanmaclarn
ufkunu aan kimi katklar Rousseau iin ayrt edici olmu, Aydnlanma ile Marksizm arasndaki
kpr olarak tanmlanmasnn yolunu amtr.
Aydnlanma dnrleri insanln kesintisiz olarak ilerleyeceine, bilimsel ve sanatsal geliimin
mutlak olarak insanln yararna olduunu savunurken Rousseau bilim ve sanatn kendinde iyi
olmadn, ounluun zararna olan lks ile yan yana gelebildiklerini, her ne pahasna olursa olsun
zenginlemeye alanlar tarafndan arasallatrlabildiklerinive bu nedenle ahlakn dzelmesine
yardm etmeyebileceklerini ortaya koydu (2007: 9, 13, 17).
Voltaire tarafndan toplum dman, DHolbach ve evresi tarafndan da mnzevi olarak
eletirilmesi (Hakan, 2012: 25-26) Rousseaunun Aydnlanma geleneinin dna dt anlamna
gelmemektedir. Rousseau Aydnlanmann temel deerleri olan akl ve ilerlemeye inanc
paylamaktadr. Ancak insanln kendiliinden ileriye gitmeyebileceini grmektedir. Rousseaunun
itiraznn bilim ve sanatn kendisine deil, ktye kullanlmasna olduunu u szlerinden karmak
mmkndr: ()bilimi hor grmeye insan nasl cesaret edebilir? () Kendi kendime, benim
yaptm bilimi ktlemek deil, erdemli insanlar karsnda erdemi savunmaktr dedim.(2007: 5).
Afar Timuin ve Ali Timuin, an kavrama, kkl biimde eletirme ve gelecein yolunu
amada belirleyici olan Rousseauyu Aydnlanmann bakiisi olarak tanmlamakta ve ktln
kayna olarak da mlkiyetin geliimiyle belirginleen uygar yaam grdn eklemektedirler(2010:
21).
Ktln kayna olarak mlkiyeti gren ve bilim ile sanatn ktye kullanlabilecei tehlikesine
iaret eden Rousseau Aydnlanmann bakiisi olarak tanmlandnda,Aydnlanmann
gnmzdeki taycs da Marksizm olmaktadr. Reel sosyalizmin zl bu nedenle
Aydnlanmann geriye ekilmesiyle sonulanm, neo-liberalizm ekonominin yannda siyasal ve
ideolojik dzlemlerde de belirleyici referans kayna olmutur.
NEOLBERAL MUHAFAZAKRLIIN YKSEL
80li yllar,snf olgusunun ve Aydnlanma geleneinin reddi zemininde bir almak oluturan
neoliberalizm, yeni muhafazakarlk ve postmodernizmin e zamanl ykseliine tank oldu.
Bildiimiz anlamda neoliberalizmin temel metinlerini Friedrich Auguste von Hayek ile Milton
Friedman tarafndan kaleme alnmtr. 1947de svirenin Mont Pelerin kasabasnda Hayekin
arsyla toplanan liberal dnrler tarafndan kurulan Mont Pelerin Cemiyeti de dini ilerlemenin
nnde engel olarak gren klasik liberalizmin aksine, toplumsal gleri serbest piyasay koruyacak

8
Machiavelli, Niccolo. 1998. Hkmdar, ev. H. Kemal Karabulut. stanbul: Sosyal Yaynlar, s. 66.


13

biimde ynlendirilecei ve bireysel zgrlklerin biimlendirecei bir tarih anlayna sahiptir.
Cemiyet, muhafazakarl neoliberalizmin merkezine yerletirmektedir. (Balaban, 2010: 50) Devlet
otoriter olmal, ama piyasaya mdahale etmemeli, piyasann nndeki engelleri kaldrmak iin
geleneksel yaplarla uyum iinde almaldr.
Wendy Brown, 2000-2008 yllar arasnda yeni muhafazakarln Amerikan siyasetinde ana akm
oluunu, tekil bir rasyonalitenin egemenlii olarak deil, iki farkl rasyonalite olarak neoliberalizm ile
yeni muhafazakarln bulumas olarak yorumlar(2006: 693).Neoliberalizm esnek emek rejimine
geii, sosyal refah devleti yerine serbest piyasacln yerlemesini, tek tarafl bir ynetim yerine
farkl aktrlerin srece katlm anlamnda ynetiimi, devlet mdahalesi yerine piyasann kendi
mecrasnda yrmesini nerir.(Harvey, 2005: 66, 77) Yeni muhafazakarlk da gemi ve mevcut
deerlerin savunuculuunu stlenir. Devletin piyasaya deil, sosyal dzene mdahalesini savunur.
(Brown, 2006: 699-700) Yeni muhafazakarln neoliberalizmle bu trden sentezi snf temelli
rgtlenme ile snfsal referansl siyasetin alann daraltm, kimlik siyasetinin ve kltralizmin nn
amtr. Dinsel hareketlerin ve dinsel ideolojinin glenmesinin gerisinde bu vardr.
POSTMODERNST KOPU
Modernitenin en yksek aamasnn yaand, bilime inan ve gelecee dair iyimserliin en gl
olduu tarihsel dneme damgasn vuran, belirsizlik olmutur. Aydnlanmann merkezinde duran iki
varsaym, birer mit olarak alglanmaya balamtr: 1) nsanln kurtuluu, 2) Bilginin btnsellii.
Birincideki gerileme ikincinin gerilemesine yol am, bilimi sorgulanr hale getirmitir.
Byk anlat, ne trden balantlar kullandndan ve speklatif anlat ya da kurtulu anlats
olmasndan bamsz olarak, gvenilirliini yitirdi, nermesi(Lyotard, 1984: 37) postmodernizmin
zl bir anlatmdr. Byk anlat, dnyay aklamak iin her eyin anlalmasn ve insanln
kurtuluunu getirebilecei iddiasndaki bir bilgi trnn kullanlmasdr. Bilgiye duyulan gvenin
kayna Aydnlanmadr ve bilgiden kastedilen, temel olarak bilimsel bilgidir.
Byk anlat, btnlk demektir. Btnlk dncesindeki gerileme, bilim dahil tm byk
anlatlarn gerilemesine yol amtr. Byk anlatlarn gereklii temsil etmedii, kk anlatlarn
dnyay anlamann nemli bir yolu olduu dncesi ne kmtr. Jean-Franois Lyotard, tekil bir
bilgi tryle her eyin bilinemeyeceini, bilim dndaki bilgi trlerinin alternatif bak alar
kazandracan savunur.
Bilimin tek bilgi tr olmad, farkl bilgi trlerinin de gz nnde bulundurulmas gerektii
grne itiraz etmek mmkn deildir. Ama bilimin bugne kadar anlat adl bir dier bilgi tryle
rekabet ve eliki iinde olduu(Lyotard, 1984: 7) nermesi zorlamadr. Ne var ki bu zorlama, smet
zelin 1984 ylnda bir sempozyumda sunduu bildiride bilgi-bilim ayrm yaparak bilimin
dnyasndan bilginin dnyasna geii savunmasnda da grdmz gibi bilginin slamiletirilmesi
asndan ilevseldir(2005:25). Bilim-bilgi ayrmna fazlaca ubuk bklerek bilimin
sradanlatrld bu bildiri, bilginin slamiletirilmesinin postmodern karaketerini ortaya
koymaktadr.
Postmodernizmin bilginin slamiletirilmesi zerindeki etkisinin yntem alannda da
gzlemlendii iddia edilebilir. Dinsel ideolojinin bilimle ontolojik olarak uyumsuz unsurlarnn dahi
bilimin gndemine sokulmasna dnk giriimleri merulatrmak iin Jean-Franois Lyotardn
Wittgensteindan ald ve dilin gereklerini, zellikle de pragmatik ynn vurgulamak olarak
aklad dil oyunlarndan yararlanlmaktadr.
9
Bu konuyu analiz ksmnda aacaz.
BLGNN SLAMLETRLMESNN TARHSEL ARKA PLANI
12 Eyll 1980 darbesiyle Trkiyede demokrasi askya alnm, sol siyasi hareketler ile ii
sendikalar ve demokratik kitle rgtlerinin zerine gidilmi, YKn kuruluuyla niversite zerklii
ortadan kaldrlmtr. Gerek cunta ynetimi, gerekse sonrasnda iktidara gelen ANAP hkmetleri ii
ve memur cretleri ile sosyal haklarda ksntya gitmi, ithal ikameci ekonomiden serbest piyasaya ve
serbest ticarete dayal neoliberalizme gei programn uygulamlardr. Devlet Planlama Tekilatnda

9
Lyotard, J.F. a.g.e. s. 9-10


14

kamucu ve korumac eilimlere sahip olduklar iin solcu olarak bilinen brokratlarn yerini
takunyallar olarak anlan ve Turgut zala yaknlklar bilinen serbest piyasa yanls muhafazakar
brokratlarn almas, bir bakma 12 Eyll sonras Trkiyeyi resmetmektedir. Neoliberal ekonomi
politikalarna Trk-slam sentezi elik etmitir.
Trkiyede siyasal slam bu koullarda glenmitir. Milli Gr partilerinin oy oranlarn her
seimde artrmalarnn yannda yeil sermaye olarak bilinen slami sermaye gruplarnn
ekonomideki arl artm, sosyal bilimler, edebiyat ve kltr alanlarnda yeni bir slami literatr
filizlenmeye balamtr. Gncel siyasal ve toplumsal sorunlara, eitim politikalarna, ekonomiye,
sosyal ve beeri bilimlere ek olarak doa bilimlerine slami bir perspektif kazandrmay hedefleyen
yaynlarn ve yazarlarn saysnda art yaanmtr.
Hasan Aydnn postmodern bir proje olarak tanmlad bilginin, deerlerin ve eitimin
slamiletirilmesi
10
ya da burada anlmas gerektii kadaryla bilginin slamiletirilmesi bu dneme
ait bir olgudur. Neoliberalizm ve muhafazakarln e zamanl ykseliine uyumlu bir zemine oturan
slamclk, bilim tartmalarnda postmodernizmin olanaklarn kefetmi, bu alana dnk
tartmalarda postmodernist bir izgi benimsemitir. Bu eilimin nde gelen temsilcilerinden olan
Yeni mit dergisinin incelenmesi, slamcln postmodernizmle sentezinin Marksist anlamda ideoloji
kavramnn klavuzluunda analizi iin nem tamaktadr.
METODOLOJ
almann konusu Yeni mit dergisi olduu iin, 3 aylk olarak kan derginin 1988-2012
aralndaki toplam 98 saysnn tm aratrma evrenimize dahildir. Analiz iin 1988-2012 aralnda
her yldan 1 sayy almak suretiyle toplam 25 saylk bir rneklem oluturduk. Analizde
yararlandmz saylarn listesi u ekildedir:
1 (Temmuz-Austos-Eyll 1988)
3 (Ocak-ubat Mart 1989)
10 (Ekim-Kasm Aralk 1990)
11 (Ocak-ubat-Mart 1991)
16 (Nisan-Mays-Haziran 1992)
20 (Nisan-Mays-Haziran 1993)
25 (Temmuz-Austos-Eyll 1994)
28 (Nisan-Mays-Haziran 1995)
34 (Ekim-Kasm Aralk 1996)
35 (Ocak-ubat-Mart 1997)
40 (Nisan-Mays-Haziran 1998)
45 (Temmuz-Austos-Eyll 1999)
50 (Ekim-Kasm Aralk 2000)
54 (Ekim-Kasm Aralk 2001)
58 (Ekim-Kasm Aralk 2002)
62 (Ekim-Kasm Aralk 2003)
64 (Nisan-Mays-Haziran 2004)
70 (Ekim-Kasm-Aralk 2005)

10
Aydn, Hasan. 2008. Postmodern Bir Proje: Bilginin, Deerlerin ve Eitimin slamiletirilmesi. Postmodern
ada slam ve Bilim iinde, 65-82. stanbul: Bilim ve Gelecek Kitapl.


15

73 (Temmuz-Austos-Eyll 2006)
76 (Nisan-Mays-Haziran 2007)
81 (Temmuz-Austos-Eyll 2008)
83 (Ocak-ubat-Mart 2009)
90 (Ekim-Kasm-Aralk 2010)
91 (Ocak-ubat-Mart 2011)
95 (Ocak-ubat-Mart 2012)
DERN HERMENEUTK VE DEOLOJ ANALZ
J. B. Thompson, ideoloji analizinde yararland derin hermeneutik yntemini evreye ayrr: 1.
Sembolik biimlerin retildii, dolama sokulduu ve algland toplumsal ve tarihsel koullarn
incelendii toplumsal-tarihsel analiz, 2. Bir yapy aa vuran kompleks sembolik inalar olan
sembolik biimlerin i organizasyonunun incelendii formel/sylemsel analiz, 3. Bir sembolik biimin
dile getirdii ya da temsil ettii ieriin muhtemel anlamn ierecek biimde yaratc olarak ina
edildii yorumlama/yeniden yorumlama. Thompsonn nerdii metodolojik ereve, sklkla dlen
bir hatadan ayr olarak, nesnel analiz ile sylem analizi ve yorumlama arasnda metodolojik bir
kartlk kurmayp bunlarn eklektik deil, tutarl bir sentezini ortaya koyduu iin nemli(Thompson,
1992: 22, 275).
Thompson derin hermeneutiin belirli biimlerinden birisi olarak grd ideoloji analizinin
anlam ile iktidar arasndaki ilikilere odaklanarak sembolik biimlerle yorumlama arasndaki ilikiye
dair yeni sorular gndeme getirdiini, bu nedenle ayrt edici ve eletirel bir karakter kazandn
belirtir(1992: 279). Yani ideoloji analizinde eletirel yaklam, tercih edildiinde bavurulacak olan
deil, ynteme ikin olan bir olgudur.
deoloji kavram, kendinde bir ktlk tamasa da, eletirel yaklamn nda iyiden ya da
ktden, ii snfndan ya da sermaye snfndan, ezilenden ya da ezenden yana olan arasnda ayrm
yapma ve dolaysyla ikincisine kar ilkini savunan bir ideoloji gelitirmenin zeminini sunmaktadr.
deolojiyi mcadelenin tamamlayc bir unsuru olarak gren bu yaklam (Thompson, 1992: 10) bir
anlamda ideolojiyi hapishane deil, mcadele alan olarak tanmlayarak (McNally, 2000: 43)
postmodernizme kar Marksizmin yannda konumlanr.
Sembolik biimler, belirli tarihsel ve toplumsal koullarda retilir, dolama karlr ve
alglanrlar. Bunun yannda sembolik biimlerin i yapsyla, kurucu eleri ve bunlarn birbiriyle
ilikisiyle, ayrtrlabilir paralaryla i rnts, tarihsel ve toplumsal koullarla karlkl etkileim
iinde bulunmakta, bu koullara indirgenmesi mmkn olmayan zgnlkler tamaktadr. Bu nedenle
bilginin slamiletirilmesi olarak adlandrdmz ideolojiyi reten metinler olarak Yeni mit
dergisini, dergide yer alan yazlarn ieriiyle neoliberal dnm, slamcln neoliberalizme
eklemlenmesi ve postmodernizmi arasallatrmas gibi olgular arasndaki ilikiler zerinden analiz
edeceiz. Bu analizde yukarda tanmladmz derin hermeneutiin belirli bir biimi olan ideoloji
analizi ynteminden yararlanacaz.
DEOLOJNN LEME EKLLER
Derin hermeneutik ynteminin bir biimi olan ideoloji analizi, ideolojinin tarihsel ve toplumsal
arka plan ile birlikte ideolojinin ileme ekillerinin analizini de iermektedir. Thompson, bu ileyi
ekillerinin ayrlmaz bir paras olan sembolik ina stratejilerini aadaki gibi tasnif etmektedir.




16

Tablo-1
11

Genel modlar Sembolik ina stratejileri
Merulatrma
Rasyonelletirme
Evrenselletirme
Anlatlama
Gizleme
Yer deitirme
rtmece yapma
Mecazl anlatm (rnein geni anlamda
kullanma, ad aktarmas, metafor)
Birletirme
Standartlatrma
Birliin simgeselletirilmesi
Paralama
Ayrtrma
tekinin tasfiyesi
eyletirme
Doallatrma
Ebediletirme
Adlatrma ve edilgenletirme

ANALZ
Bilim Tanmnn slamiletirilmesi
Bilime ve bilgiye nasl yaklald sorunsal, ncelikle bilimin hangi referanslarla tanmlandyla
ilgilidir. Yeni mit dergisinin ilim olarak adlandrmay tercih ettii bilimi tanmlarken iki temel
referansa bavurduu gzlemlenmektedir: Kltr ve iman.
Her eyden nce belirtmeliyiz ki, din-ilim tenakuzunu iddia eden kiilerin bahsini ettii ey, ilim
deil, bilimdir. lim, aydnlk kokan din kokan bir kelimedir; hakikat soluyan ve kiiyi Srat-
Mstakme gtren bir k kayna, bir gerekler manzumesidir. Bilim denilen ey ise, kendisine
biilen elbise, yklenen fonksiyon ve kazandrlan man ile karanlklar, kaos ve karadelikler
manzumesidir. lim, bizde doup bym, asln ve ekirdeini bizden almken, bilim,
rasyonalizmiyle, pozitivizmiyle batnn mahsuldr. Bu bilim, hakikat ve btn hakikatlerin kayna
mutlak hakikat inkrla ie balar ve hatalar, yanllar, ihtimaller zerinde gide gide gya doruya
varmaya alr. Oysa, elde btn yanllarn vurulaca, btn gerekdlarn tartlaca bir hakikat
olmadan, doruya nasl varlabilir?
12

Yeni mit dergisi-ileride alntlayacamz ksmlardan grlebilecei gibi- ou kez ilim ve bilim
kavramlar, daha dorusu slami ilimlerle modern bilimler arasndaki ayrm silikletirerek bilimsel
tartmalarda slami referanslara alan amay tercih etse de bu pasajda ilim-bilim ayrmn
netletiriyor. Aydnlk-karanlk dikotomisi, kokma ve elbise bime metaforlar ve man
vurgusuyla varln hissettiren kltrel referans, bu ifadelerin devamnda aka dile getiriliyor: lim,
bizde doup bym, asln ve ekirdeini bizden almken, bilim, rasyonalizmiyle, pozitivizmiyle
batnn mahsuldr.
Bilime yaklamdaki kltrel referansn aka ifade edildii sz konusu cmle, sembolik ina
stratejileri asndan da deerlendirilmeyi hak ediyor. Kltralizmin bir gerei olarak ar znel ve
tarafl bir dil kullanlyor. Dou ya da slam dnyas/corafyas/ medeniyeti gibi nesnel ifadeler
yerine biz demeyi tercih ediyor. Dou-bat ayrm yerine biz-bat ayrmn koyarak durum
tespitiyle yetinmediini, kendi konumunu bu kategorilerden biriyle zdeleerek belirlediini ortaya
koyuyor. Aydnlanmann evrensel ve nesnel bilgi anlay ile bilgi ve bilimin evrensel biimleri

11
Thompson, J. B. 1992. Ideologyand Modern Culture. Cambridge: PolityPress,s. 60. Ayrca, sz konusu mod ve
stratejilerin tanm iin bkz. A.g.e. s. 61-66.
12
Bayaz. Kuran Kerim ve lmi Hakikatler-1. Yeni mit(16): Nisan-Mays-Haziran 1992.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kur-an-i-kerim-ve-ilmi-hakikatler-1/bolumuc#.UT87SBz8FOI
ndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.


17

olabilecei ve bu evrensel biimlerin yerel biimlerden daha stn ve kapsayc olduu ynndeki
varsaymlarn da deer ykl kavram seimleriyle reddediyor.
Bilim olarak adlandrd faaliyet alann tanmlarken kulland kelime haznesi de rtmece
stratejisinin rn. Bilimin batlln vurgularken onun rasyonalizmi ve pozitivizmini gndeme
getiriyor. Pozitivizm bir tarafa, rasyonalizmin batllkla zdeletirilmesi doru deil, nk rasyonel
olann merkeze konmas, doulu ya da batl, kltrel olann ikincilletirilmesini getirecektir. Bu
nedenle rasyonalizm herhangi bir kltrel referansa indirgenemez. Ancak bundan ayr olarak,
Trkede aklclk ve olguculuk terimleriyle ifade edilebilecek olan kavramlarn Bat dillerinden
gemi biimlerinin kullanlmasnda kast aramak mmkn. Pozitivizm teriminin kullanmn
yaygnl nedeniyle olaan karlasak bile, aklclk terimi Trke sosyal bilim literatrnde yaygn
biimde kullanlmaktadr. Kavramlarn Bat dillerinden gemi biimlerinin kullanlmas, sz konusu
kavram ve deerlerin Batya ait olduunu ima etmeye dnk rtmece stratejilerinden ibarettir. Bu
dnceye kavramlarn Batda domu olduklar gereinden hareketle itiraz etmek mmkn olsa da,
bu itirazn sahiplerinin yine Batda domu olan muhafazakarlk kavramn neden
konzervativizm terimiyle ifade etmediklerini ve muhafazakarlarn neden kendilerini konzervatif
olarak adlandrmadklarn da aklamalar gerekecektir.
13

Bilim anlaynn kltrel referansla tanmlanmas, Yeni mit sayfalarnda ak seik
tanmlanmayan bir hikmet kavram eliinde gerekleiyor: Yine, en az beyz yl, slm
toplumlarna hkim olmu ilm anlayta elbette hikmet esas olmu, metafizie huss bir yer verilmi,
fakat akl, mantk, aratrma ve gerektiinde paralara inip inceleme asla gzard edilmemitir.
14

Burada ne olduu aklanmayan hikmetin olas tanm iin Ali Bulaa bavuralm: Felsefe,
etimolojik olarak hikmet sevgisini ngrmekle birlikte, felsefe tarihinde gaybn haberleri ve vahyin
bilgisiyle kutsal bir ba kurmaktan zenle kanmas, onun hikmet ynn kaybetmesi sonucunu
dourmutur(...)(2007: 23-24).Yeni mitten aktardmz yazda Bulan bu tanmna referans
bulunmamakla birlikte hikmet kavramnn buna benzer bir anlamda kullanldn dnebiliriz.
Bylelikle hikmet szcnn slami karl, evrensel anlamym gibi sunularak rtmece
yaplyor. Ancak Bilimsel Devrim ve Aydnlanmayla yaygnlaan modern bilim anlayyla
uyumsuzluk, esas olarak cmlenin sonunda da vuruluyor: metafizie huss bir yer verilmi, fakat
akl, mantk, aratrma ve gerektiinde paralara inip inceleme asla gzard edilmemitir. Akl,
mantk, aratrma ve paralara inip inceleme modern bilimin gerektiinde gz ard edilmeyen deil,
asli unsurlardr.
Yeni mitin bilim anlaynda ise, bilimsel dncede mutlaka yer bulmas gerektiini savunduu
iman, meru bir unsur olmann tesinde asli unsur haline gelmektedir:
Ak'tan yoksun ilim insanlk iin bir uursuzluk sebebi, yayd k da yerlerin ve denizlerin
karanlk geceleri gibidir (24). Onaylanan ilim, evrene ilah akn bakn da kapsar; bu ak, Mutlak
Varlk'a yol bulma, son tahlilde, O'na snma heyecandr. Bu aktan beslenmelidir ite ilim. Bu
aktan soumu, ona yabanclam ilimse, en ok bir dnceler tiyatrosuna benzer. Sahnelenen oyun
da, Samir'ninki gibi, bir bydr, bir gz balamadr(25). yleyse, "donma tehlikesine urayan insan
ruhunu stmak iin, akldan aka, maddeden mnya, dar ilimcilikten metafiziin iirine"(26) bir
kpr kurulmaldr.
15

Burada akl, kmsenmenin tesinde aalanmaktadr. Akla dayanan modern bilim gz
boyama olarak tanmlanmakta, aklclk donma tehlikesi metaforu ile reddedilmekte, are ise

13
Muhafazakar dnce sisteminin tarihine dair bir tartma iin bkz. Hirschman, Albert O. 1994. Gericiliin
Retorii, ev. Yavuz Alogan. stanbul: letiim Yaynlar.
14
nal, Taha F. Gelecein Toplumu ve Nur Risleleri. Yeni mit(20): Nisan-Mays-Haziran
1993.http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/gelecegin-toplumu-ve-nur-
risaleleri/bolumuc#.UT89uxz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
15
Kl, Sadk. Akl ile Kalbin Uzlamasndan nsann Ebedi Mutluluuna Doru. Yeni mit(3): Ocak-ubat-
Mart 1989.http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/akil-ile-kalbin-uzlasmasindan-insanin-ebedi-mutluluguna-
dogru#.UT8rkxz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.


18

akldan aka(ya da imana), maddeden mnya(ya da materyalizmden idealizme) kata aranyor.
Bilimsel dnce de dar ilimcilik gibi olumsuz deer ykl bir kavram seimi ile mahkum ediliyor.
Postmodernizmin Olanaklar
Bilimin akl yerine iman, evrensellik yerine slamilik ve Doululuk zerine kurulmas beyhude bir
aba olarak grlebilir. Oysa savunucular tarafndan kreselleme olarak adlandrlan neoliberal
dnemde sekler deerlerin yerini dinselleme almakta ve bu durum gelir ve eitim dzeyinin dk
olduu toplumlarla snrl kalmamaktadr. Refah artna dinsellemenin bilimi kuatmas elik
edebilmektedir.
16

Dinselleme fenomeni dinsel hareketlerin akntya kar krek ekmesinin rn olmayp maddi
gcn muhafazakarln ykseliinden, ideolojik cephaneliini ise postmodernizmden almaktadr.
Halbuki insafl hatta ilm manta uygun olarak en az ilm hipotezler kadar inan esasna dayal
naslar da dikkate alnd takdirde, hem bilimin gelimesine hem de tefekkr hayatmzda yeni
ufuklarn almasna sebep olabiliriz
17
cmlesinde de grld gibi bilim gibi akla ve bilime ait
kstaslara bal kalarak faaliyet yrtlmesi gereken bir alann kaplarn dinsel elere amakla da
kalmayp dinsel eleri en az bilimsel eler kadar(belki de onlardan daha ok) dikkate almay neren
ve bunun bilimsel mantn rn olduunu iddia edebilen Yeni mit salt slam inancyla
yetinmemekte, inanc bilimsel tartmalara dahil edebilmek iin postmodernizmin hakikate, akla,
bilime ve ynteme dnk pheciliini ilevselletirmektedir. Burada slam d referanslar devreye
girmektedir.
Bilimi dinsel referanslarla tanmlama abas her zaman bu kadar naif olmayp dinsel referanslara
dayanmayan bilim anlaylarn kmseme biimini de alabilmektedir. Postmodernizm veya
Sorgulanan Modernizm yazsyla postmodernizmi, slami referanslara meruiyet kazandrmasndan
te bir ideolojik ereve olarak Yeni mit sayfalarnda tartmaya aan Yusuf Alan
18
slam temel
almayan bilim tanmlarn yetersiz sayarak kmsemektedir: Vahyi gzard eden Batl gr,
bilginin temelini, "be duyu" olarak tabir edilen hislerde ve "akl"da arar. Gzlem ve deneye tabi
tutamad eyler bu gr iin bir mana ifade etmez. Byle bir dncenin dourduu "bilim" anlay
da fizik tesini dikkate almaz.
19

Burada dergide ska rastladmz rtmece stratejisinin bir baka rnei vahyi gz ard etme
ifadesinde grlyor. Modern bilimin dinsel referanslara kaplarn kapama ve bu yaklamn bilimsel
olarak temellendirme tercihi, gz ard etme gibi umarszlk ve dar grllk gibi olumsuz deerler
ieren bir deyimle adlandrlarak mahkum ediliyor. Bu argmann zerine oturtulan fizik tesini
dikkate almama eletirisi de, yine dikkate almama ifadesinde grdmz rtmecenin yan sra,
varl ya da yokluuna dair bilimsel olarak fikir yrtlemeyecek olan br dnya inancn bilime
dayatmakta, bilimi dine tabi hale getirme hedefine hizmet etmektedir. Burada postmodernizmin
yukarda deindiimiz bilginin btnselliinin reddi ve dier bilgi trleriyle gerilim iinde olan
bilimle hesaplama gibi unsurlarnn sahaya srldn gryoruz. Yine yukarda smet zele
referansla aktardmz bilimin dnyasndan bilginin dnyasna gei kavramsallatrmasnda olduu
gibi bilimi itibarszlatran, bilimsel olmayan bilgi trlerinin mevzilerini glendiren yaklamn bir
rnei bu pasajda sergileniyor.
Yeni mit salt bilim kart argmanlarn deil, mantk yrtme biimini de postmodernizme
borlu. Akla dayanmayan ve tutarl bir yntemsel modeli dlayan kelime oyunu, Yeni mit
sayfalarnda etkin biimde kullanlmaktadr:

16
Nanda, Meera. 2012. Tanr Piyasas,ev. Selen Serezli. Ankara: Notabene Yaynlar, s. 35, 41.
17
Ataseven, Asaf. Kerime gre nsann Yaratl.Yeni mit(1): Temmuz-Austos-Eyll
1988.http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/k--kerime-gore-insanin-yaratilisi#.UNnAVHcltWkndirilme
tarihi: 2 Temmuz 2013.
18
lgili yaz iin bkz. Alan, Yusuf. Postmodernizm veya Sorgulanan Modernizm. Yeni mit(28): Nisan-Mays-
Haziran 1995. http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/postmodernizm-veya-sorgulanan-
modernizm#.UT9GERz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
19
Alan, Yusuf. Bilginin Temeli. Yeni mit(25): Temmuz-Austos-Eyll 1994.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/bilginin-temeli#.UT9DPxz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.


19

Kur'an "Her eyden ift ift yarattk ki, iyice dnesiniz." ( Zariyat: 49) buyurmaktadr. Mevcut
her eyin bir ifti olduu gr byk ilm destek bulmutur. Bu gr yle srarla savunulmaktadr
ki, ilim adamlar dnyamza e baka bir dnyann varln dnmeye itilmitir. Bu br dnya,
dnyamzda olmayan baz zelliklerle (lmszlk gibi) donatlm bir dnyadr. Bu yeni gr, "her
eyi ift yarattk" gereine gelip dayanmaktadr.
20

Canllarn dii ve erkek cinslerini kast ediyor olmas muhtemel olan bir ifade, teki dnya
inancnn temeli olarak sunuluyor. slam inancnda olan ama burada nasl bir mantksal rgden
tretildii belli olmayan lmszlkle donatlm br dnya bilimsel bir gerekmi gibi sunuluyor.
Byle bir dnyaya dair elimizde bilimsel veri olmamas ve yukarda sunulan argmanlarn da buna
iaret etmemesi dert edilmeyerek Ya doruysa gibi bir varsaym ne srlyor ve herhangi bir
eklemeye gerek duyulmadan Demek ki doru noktasna varlyor. Varlan sonu ile kullanlan
argmanlarn bilimsel olmay bir yana, mevcut argmanlar da bu sonuca iaret etmiyor. Dil oyunu,
slam inancn bilime dayatmak iin ilevsel biimde kullanlyor.
Postmodernizmin bu tarz bir akl yrtmeyi ngrmedii, kastn bu olmad itiraz mmkndr.
Ancak Lyotarda referansla aktardmz yntemsel erevenin yukardaki pasaj rtecek ya da
gayrimeru klacak unsurlara sahip olmadn syleyebiliriz. Hatta tam tersine bu akl yrtme tarz
iin Lyotarddan aktaracamz u iki alnty dayanak yapmak mmkndr: Kurallar kendi iinde
bir meruiyet tamaz, oyuncular arasndabir szlemenin nesnesidirher ifade, oyunun iinde bir
hamle olarak grlmelidir. anlat bilgi, kendi meruiyeti sorunsalna ncelik vermez ve
kendisini, manta ve kanta bavurmakszn, kendi aktarmnn pragmatikliinde dorular(1984: 10,
27). zet olarak nesnellik, bilim ve yntemsel tutarlln reddedildii noktadaYeni mitin vard
sonu da merudur.
Yeni mitin bilginin slamiletirilmesi projesi dorultusunda postmodernizmi pragmatik biimde
kullandn aklamaya altk. Derginin tutarszl had safhalara tayan kendi pragmatizminin
farknda olacana ve bunu aka ifade etmekte beis grmeyeceine ihtimal verilmeyebilir ancak
Yeni mitin siyasal saiklerle yaynclk yapan bir dergi olmas, yadrganmas beklenecek olan tavrn
gsterilmesini getirebiliyor:
Postmodemizmi olumlu bir ekilde yorumlayp mevcut hdiselere yn vermemiz gerekmektedir.
Postmodernizm akademik evrelerde tartlan felsef speklasyonlar olmaktan kmal ve u anki Bat
dnyasn tahlil etmede bir kstas olarak kullanlmaldr. Fikir hrriyeti, oulculuk ve farkl
dncelere ak olma gibi postmodernizmin destekledii kavramlar zerinde durulmal, nezaket,
alkanlk ve disiplin gibi baz ortak noktalardan hareketle postmodern dnyayla diyaloglar
kurulmaya allmaldr. Elimizi abuk tutabilirsek postmodernizm akm bizim iin bir Hudeybiye
olabilir.
21

Bu kadarla kalsa postmodernizmin tzsel olarak slam inancyla uyumlu grld sonucu
karlabilir. Ancak yazarn ayn yazda slam inancyla postmodernizm arasndaki snrn net
olduunu hatrlatmaya gerek duymas, postmodernizmle kurulan ilikinin pragmatik karakterini
pheye yer brakmayacak biimde ortaya koyuyor: Vahiy kaynakl nasslarla eya ve hdiseleri
mnlandrp yorumlamaya alan insanlar "fundamentalist" damgasn yer. nk postmodernist bir
phecilik anda, kesin inanlara sahip insanlarn dnya grleri ok "radikal" kabul edilir.
22





20
Khan, Waheed-edDeen. Kuran ve lmi Keifler. Yeni mit (1): Temmuz-Austos-Eyll 1988.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuran-ve-ilmi-kesifler#.UNwQaHcltWkndirilme tarihi: 2 Temmuz
2013.
21
Alan, Yusuf. Postmodernizm veya Sorgulanan Modernizm. Yeni mit(28): Nisan-Mays-Haziran 1995.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/postmodernizm-veya-sorgulanan-
modernizm#.UT9GERz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
22
A.g.m.


20

Aklc ve Evrensel Olan Temsil ddias
Yeni mitin akl kmseme ve bilimi kltrel ve dinsel referanslarla tanmlama eilimlerinden
yukarda sz ettik. Ancak postmodernizmin olanaklarn etkin biimde kullanan dergi, bu eilimleriyle
e zamanl olarak aklc ve evrensel olann kendi pozisyonu olduunu da iddia edebilmektedir.
Matb akl insanda potansiyel g olarak bulunan akldr. Mesm akl ise, bu gcn gelitirilmii,
eitilmi olandr.
Matb akla Reslullah (sav) u szyle iaret etmektedir: "Allah, akldan daha erefli bir varlk
yaratmamtr."
23

Akli olan temsil iddiasndaki zgven evrensel olan temsil iddiasnda da kendini gstermekte,
Biz de evrensel olanla uyumluyuz naifliinin tesinde, modern bilim anlaynn evrensel deil
Hristiyan ve Yahudi olduu ynnde bir saldrganla dnmektedir:
Laboratuarlarda kinata, eya ve hdiselere Kurnn adesesiyle bakabilen ma'n ve k insanlar,
ilimleri gerek yerine oturtacak, ilimleri ve insanl bilim in gtrp brakt kmazdan kurtaracak
ve Yahudi maddeciliiyle, Hristiyan spiritalizmine son vereceklerdir.
24

Ayrntya girmesek de iki noktay vurgulamakta yarar var: 1. limleri gerek yerine oturtma
vurgusu bilimin asl temsilcisinin slami evreler olduu gibi iddial bir varsayma dayanyor. Bu
varsaym Bilimsel Devrim ve Aydnlanmayla ontolojik uyumsuzluk iindedir. 2. Yahudi
maddecilii ve Hristiyan spiritalizmi vurgular, slami olann evrensellii iddiasnn yannda
dmanlk izlenimi vermektedir ve tekinin tasfiyesi stratejisinin rneidir.
Derginin dier tezleriyle birlikte dnnce bu balk altnda ele aldmz yaklam
yadrganabilir. Durumu yazarlar aras farkllklarna balamak mmkndr. Ancak arlkl olarak
siyasal saiklerle yaynclk yapan ve belli bir siyasal projeyi takip eden bir derginin yazarlar arasnda
gr farkllklar snrl olacaktr ve akl ile evrensellik dncesine yaklam gibi bilim ve bilginin
tanmnda nemli yer tutan konularda gr farkll olmamas beklenir.
Bu noktada postmodernizmin salad bir baka olanak gndeme gelmektedir: Nesnelliin ve
yntemsel tutarlln reddedildii noktada akl ve evrensellii slami referanslarla tanmlamak meru
bir tavr olmaktadr. Akli olann Kurana ve tevhid inancna ynelmek olduu iddias buraya
oturmaktadr: Bu adan diyebiliriz ki; eyay temaa edip hdiseleri okuyabilenler, okuyup tevhide
balayanlar mkul takip ettikleri gibi, Kur'n' duyup, dinleyip ii ne sindirenler de hep akl bir yol
takip etmi saylrlar.
25

Postmodernizmin bu olanaklar salyor olmas bir yana, Yeni mitin bu olanaktan
yararlanmaktaki srar tartlmay hak etmektedir. Yeni mit slamc bir yayn olarak Bilimsel
Devrim ve Aydnlanmann miraslarn reddetmekte, ancak modern dnemde bunlarn topyekun
dnda kalamayacan bilmektedir. Bu nedenle nesnelliin dayatt lde modernitenin iinde
kalarak onu kemirmeyi, alann daraltmay ve modernliin biimini slamiletirmeyi tercih etmektedir.
Akli ve evrensel olmay nemsemeyen dergi, bu nedenle akli ve evrensel olarak kabul grmeyi
nemsemektedir.
Yukarda yaptmz tespit niyet okumasna deil Yeni mitsayfalarndaki beyanlara
dayanmaktadr. Bu dnyay vemodern bilimleri reddetmek yerine siyasal bir proje olarak bu alanlara
hakim olma grevi net bir biimde tarif ediliyor:

23
Glr, Musa Kazm. Kur'n'da Akl -1. Yeni mit (28): Nisan-Mays-Haziran 1995.
(http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuranda-akil--1#.UT9IExz8FOI ndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
24
Bayaz. Kuran Kerim ve lmi Hakikatler-1. Yeni mit(16): Nisan-Mays-Haziran 1992.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kur-an-i-kerim-ve-ilmi-hakikatler-1/bolumuc#.UT87SBz8FOI
ndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
25
Bayaz. Akln ki Yz ve Makuliyet. Yeni mit(45): Temmuz-Austos-Eyll 1999.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/aklin-iki-yuzu-ve-makuliyet/bolumuc#.UUONcxz8FOIndirilme
tarihi: 2 Temmuz 2013.


21

Bu dnyay aalamak insanlar bu dnyadan soutmaya almak, hakikatte slami bir tavr
olmad gibi dnyevi ilimleri de aalamak slami bir yol deildir. Btn dnyann ve slam
dnyasnn zerinden bir bat silindiri gemi ve omurgasn ezmitir. nmzdeki a ve bilgi an
da karrsak bu sefer beynimiz ezilebilir. Sonu olarak mslmanlar iin nesnel varlklar (kozmik)
dnyasna hakim olmak bir lks deil, kanlmaz bir zarurettir.
26

Btn dnyann ve slam dnyasnn zerinden bir bat silindiri gemi ve omurgasn ezmitir
cmlesinde da vurulan tarihsel dmanlkla birlikte dnlnce, nesnel varlklar dnyasna hakim
olma vurgusunun slamn dnyaya hakim olmas iin gerekli grlen bir siyasal projeye iaret ettii
aktr. Bu grevin akl, nesnellik ve evrensellik gibi unsurlarn iddetle reddinin zerine tarif edilmi
olmas, ilgi duyulann modern bilimler deil onlarn aratrma nesneleri, hedeflenenin de bilimsellik
deil dinin bilime stnl olduunu dndrmektedir.
Metabilgi Olarak slamiyet ve Tevhid nanc
Bir referansn dierine stnl(bizim rneimizde dinin bilime stnl) iddias, savunulan
referansn dierinden daha kapsaml bir bilgi kayna olduu iddiasyla desteklenmek durumundadr.
Yani bilginin slamiletirilmesi kr krne imanla yetinemez. slamn tm bilimleri ve modern
bilimsel paradigmalar aan bir metabilim olarak tanmlanmas gerekmektedir.
Gerekten Kurn- Kerim'de sadece insann yaradl gibi biolojik deil, hukuk, ahlak, sosyal
ve ekonomik konular yannda astronomi, jeoloji, botanik, zooloji ve tp gibi eitli bilim dallarna dair
bilgiler gryoruz
27
cmlesi bu anlamda Kuran yceltmekle yetinen alelade bir sz deil, slamn
tm bilimlerin zerinde bir konuma yerletirilmesi abasnn rndr.
Bu noktada slam inancna ait unsurlarn alternatif bir bilimsel paradigma erevesinde
anlamlandrldn gryoruz. Tevhid temelli epistemolojik yaklam naif bir biimde bilimde kutsal
olana da yer almasnn tesine geerek slam bilimin ve hatta tm bilginin temeli haline getirmekte,
slam metabilgi dzeyine karmaktadr: Bylece Kurna gre, bilimsel gerekle dini gerek
eklinde iki ayr gerek deil, tek gerek, tek kaynak vardr. Bu anlay, yani bilimsel btnlk
anlay, slm dininin temel akidesi olan tevhidin, Allahn birliinin neticesidir.
28

slama ait unsurlarn bilimin ve tm bilginin merkezine yerletirilmesi Yeni mitte arada bir
kendini gsteren ya da birka yazarda rastlanan bir durum deil, sistematik bir almann konusudur.
Sosyal ve doa bilimlerinin farkl alanlarna dnk ok sayda rneini bulabileceimiz bu yaklam,
slamiyetin tarihsellii tartmasnda arpc biimde sergilenmektedir: Bu makalede gnmzn sk
tartlan konularndan Vahyin tarihsellii iddias hakk , Huddullah ve Snnetullah kavramlar
erevesinde ele alnacaktr.
29

Tarihsellik dncesi, Aydnlanma mirasnn nemli rnlerinden biridir. Tarihin nesnel yasalar
araclyla kavranp zmlenebilecei ve tm dnem, kii, akm ve blgelerinin, zgllkleri yok
saymamak kaydyla, bu yasalar araclyla ele alnabilecei kabulne dayanan tarihsellik, slam dahil
tm inanlar da bu kapsamda deerlendirir. Dolaysyla dinlerin cephesinden bakldnda doal
karlanabilecek olan kutsallatrma, tarihsel bir bak asndan en fazla bir aratrma nesnesi olarak
anlam tamaktadr. Bu nedenle tarihsellikle hesaplama, dinsel ideoloji iin nemli bir balktr.
Tarihsellie alternatif olarak hakk, Hududullah ve Snnetullah gibi slami kavramlarn nerilmesi de

26
Senih, Safvet. Meru izgide Dnyay Kazanmann Zorluklar. Yeni mit(34):Ekim-Kasm Aralk 1996.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/mesru-cizgide-dunyayi-kazanmanin-
zorluklari#.UT9O0hz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
27
Ataseven, Asaf. Kerime gre nsann Yaratl.Yeni mit(1): Temmuz-Austos-Eyll
1988.http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/k--kerime-gore-insanin-yaratilisi#.UNnAVHcltWkndirilme
tarihi: 2 Temmuz 2013.
28
Yldrm, Suat. Kuran Asndan lim. Yeni mit (76): Nisan-Mays-Haziran 2007.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kur-an-acisindan-ilim#.UUUEhBz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.
29
Tekine, Ayhan. Hakk, Hududullah ve Snnetullah Kavramlar erevesinde Vahyin Tarihsellii ddiasnn
Eletirisi. Yeni mit (58): Ekim-Kasm-Aralk 2002. http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/hakk--
hududullah-ve-sunnetullah-kavramlari-cercevesinde-vahyin-tarihselligi-iddiasinin-
elestirisi/bolumuc#.UUReVBz8FOI ndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.


22

genel anlamda dinsellie modern dnyada yer almasnn tesinde slam inancnn merkezinde
durduu bir dnsel iklim yaratma abasnn rndr. slam tarihinin dokunulmaz klnmasyla
yetinilmemekte, slamn mutlak hakikat kayna olarak tescili hedeflenmektedir.
Tarihsel referanslarn uyumsuzluuna karn bilginin slamiletirilmesinin bilim alanndaki ok
sesliliin bir tezahr olarak doal karlanmas gerektiini savunanlar olabilir. in bu yan fazlasyla
znel olaca iin burada tketilmesi mmkn olmamakla birlikte, slam temelli bilim anlay ile
Bilimsel Devrimi temel alan bilim anlaynn bir arada yaamasnn mmkn olmad ortaya
konmaldr. Zira iki anlayn ontolojik referanslar farkl olmann tesinde zttr ve eklektik olmayan
bir senteze girmeleri mmkn deildir. Bu durum, bu makalenin yazarnn da dahil olduu
Aydnlanmac gelenein yan sra, slami evreler asndan da byledir. Bula, Yeni mitte bu
konuya aklk getirmektedir:
Bilgi ve varlk dzeyleri, bu dzeylerin ontolojik yaps ve bu yapnn bize sunduu enfsi ve afaki
imkanlar asndan bakldnda, Tevhid inancnn esas ald "Allah merkezli bir alem tasavvuru"
yerine, tarihsellik mantki sonular itibariyle ve kanlmaz olarak "insan merkezli bir dnya
gr"ne davet etmektedir. Moderniteyi mmkn klan ana nermeden biri olan seklerlik ancak
bu sayede, varlk tasavvuru akn (mteal), batn ve te boyutlarna dayanan din iinde bir yer e sahip
olabilir. Seklerlik bir kere din iinde i grecek bir yer ve imkan buldu mu, hemen dini dntrp
onu temel boyutundan arndrp kendi varsaymlarnn geerli olduu bir forma dntrr.
30

slamn tevhid inanc zerinden metabilgi dzeyine ykseltilmesi, bilginin slamiletirilmesinde
siyasal yn en belirgin olan unsurdur. Bu ekilde slam tm sorunlarn zm ve tm bilginin
kayna olmann yan sra, tm sekler ideolojilere kar sava iin glendirilmi olur. Moderniteyle
balantl olan tm ideolojik temalar Yeni mitin eletirilerinden nasibini almaktadr: Sanayi
toplumunda hedef, tamamen dnya hayatdr. Bilim, materyalist arlkl olup, hikmetten mahrum ve
'indirgemeci-paral' bir anlaya dayaldr; dolaysyla, says gittike artan uzmanlklar, bu bilim
anlaynn tabi bir rndr.
31

Hikmetten mahrum vurgusu nemlidir, zira burada slami olmama durumu kast edilmektedir.
Bilimin slami olmamas mahrumiyet gibi olumsuz deer ykl bir kelime kullanm ile mahkum
edilmekte, salkl olann bilimin slamilemesi olduu ima edilmektedir. Ancak burada materyalizme
yaplan vurgu da nemsenmelidir nk muhtemelen materyalizm, salt sekler ve modernist bir
ideoloji olarak deil, Marksizmi artrd iin ve onu artrmas amacyla
olumsuzlanmaktadr.Yeni mitin eitli saylarnda yazlar yaymlanm olan ve Marx ile Engelsin
retilerini eytan oyunu olarak grdn ifade eden Fethullah Glenin(Glen, 2006a) materyalist
dnceyi geriletmek iin din d kimi dnce sistemleriyle ittifak meru sayan szleri de bu
okumamz desteklemektedir: Benim buraya kadar telepatiden, telesteziden, medyumdan, yogiden
deliller getirmem ve sizlere bunlar intikal ettirmeye almam da tamamen bu gayeye matuftur. Yani
maddeci zihniyeti, materyalist dnceyi ykp, nazarlar tabiat ve fizik tesi alemlere
evirebilmektir. (Glen, 2006b)
UYUMSUZ PARADGMALAR
Tartmay zetlemek gerekirse, Yeni mitteki ilim tartmalar zelinde tarttmz bilginin
slamiletirilmesi iin temel tespitle balamak mmkndr: 1. Bilginin slamiletirilmesi sadece
belli disiplin, konu ve tartma balklarna dnk slami bir a deil, tevhid inancna dayanan slami
bir epistemolojik yaklamdr. Bu nedenle akla, aratrmaya ve sorgulamaya dayanan modern bilimden
btnyle farkl temellere dayanmaktadr. 2. Epistemolojik temelin farkll nedeniyle modern
bilimsel paradigmalar ile slami paradigma arasnda farkllktan ziyade ztlk ve uyumsuzluk vardr.
Bu ztlk ve uyumsuzluk, yine epistemolojik nedenlerle ksmi deil btnseldir. 3. Modern bilimsel

30
Bula, Ali. Kuran, Tarih ve Tarihsellik. Yeni mit (58): Ekim-Kasm-Aralk 2002.
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuran--tarih-ve-tarihsellik/bolumuc#.UUReGhz8FOI ndirilme tarihi:
2 Temmuz 2013.
31
nal, Taha F. Gelecein Toplumu ve Nur Risleleri. Yeni mit(20): Nisan-Mays-Haziran
1993.http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/gelecegin-toplumu-ve-nur-
risaleleri/bolumuc#.UT89uxz8FOIndirilme tarihi: 2 Temmuz 2013.


23

paradigmalarla arasndaki ztlk ve uyumsuzluk, slami paradigmann savunucular adna modern
bilimleri tamamen bir kenara brakma gerekesi olmamaktadr. Modernitenin iinde olma durumu
kabullenilmekte, modern paradigmalarla etkileime girerek modern unsurlarn arln azaltma,
bilimi iinde kalarak slamiletirme yaklam tercih edilmektedir. Postmodernizmin Yeni mit
sayfalarndaki ilevi buna dayanmaktadr.
Yukardaki tespitler, bilginin slamiletirilmesi projesinin temel motivasyonunun ne olduuna dair
de ipucu veriyor. Ortaya koyduumuz modelde teorik anlamda i tutarllk yok. Modern bilimsel
paradigmalarla farkl deil zt olan, ama yine de onlar topyekunreddetmeyen bir projeden sz
ediyoruz. Bu durumda geriye tek seenek kalyor: Bilginin slamiletirilmesi, teori deil siyaset
belirlenimli bir projedir ve bu proje kapsamnda alan tartmalar, savunulan tezler ve beslenilen
kaynaklar, siyasal saiklerle seilmektedir.
Yukarda da belirttiimiz gibi, tercihin hangi paradigmadan yana yaplmas gerektii farkl bir
tartma baldr ancak iki paradigmann uyumsuzluu unutulmamal, sentez denemelerinin
tutarszl ortaya konmaldr. slami paradigmay savunanlar asndan sentezin somut gerekeleri
olduunu belirttik. Ancak modern bilimsel paradigmalar benimseyenler asndan sentez mmkn
deildir.

KAYNAKA
Bedirhanolu, B. N.(2010). Serbest Piyasann Muhafazakrl . ada Smer, Fatih Yal (der.),
Hegemonyadan Diktatoryaya AKP ve Liberal-Muhafazakar ttifak.29-59. Ankara: Tan.
Brown, W. (2006). AmericanNightmare. Neoliberalism, Neoconservatism, De-democratization.
PoliticalTheory34(6): 690-714.
Bula, A. (2007). Tarih, Toplum ve Gelenek. stanbul: Yeni Akademi Yaynlar.
Charles,D. 1980[1859]. Trlerin Kkeni, ev. ner nalan. Ankara: Onur Yaynlar.
Ertan, H.(2012a). Charles Darwinin Trlerin Kkeni Adl Kitab Ender Helvacolu (ed.), Bilimsel
Devrimin Bayaptlar . (s. 283-285).stanbul: Bilim ve Gelecek.
Ertan, H.(2012b). Darwin 200, Trlerin Kkeni 150 Yanda Ender Helvacolu (ed.), Bilimsel
Devrimin Bayaptlar (stanbul, Bilim ve Gelecek Kitapl, 2012b) iinde s. 286-294.
Gramsci, A.( 2007).Hapishane Defterleriev. Adnan Cemgil.stanbul: Belge.
Glen, F.(2006a). eytann Telkinleri Fethullah Glen, Varln Metafizik Boyutu.
http://tr.fgulen.com/content/view/1351/3/ ndirilme tarihi: 5 Kasm 2013.
Glen, F. (2006b) Cinlerin Sultasndan Korunma Yollar Fethullah Glen, Varln Metafizik
Boyutu . http://tr.fgulen.com/content/view/1304/3/ ndirilme tarihi: 5 Kasm 2013.
Hakan, D.(2012). Rousseaunun Toplum Modeli. Bilim ve Gelecek(103). S. 24-30.
Hasan,A.(2008). Postmodern Bir Proje: Bilginin, Deerlerin ve Eitimin slamiletirilmesi.
Postmodern ada slam ve Bilim,(s.65-82). stanbul: Bilim ve Gelecek.
Harvey, D. (2005). TheNeoliberalState. InA BriefHistory of Neoliberalism. Oxford and New York:
Oxford UniversityPress, s. 64-86.
Kant, I.(2000). Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant(1784). Toplumbilim(11): S. 17-21.
Kuhn, T.(2012). Kopernik Devrimi ev. RennanPeknl. Ender Helvacolu (ed.), Bilimsel
Devrimin Bayaptlar. s.13-54.stanbul:Bilim ve Gelecek.
Lyotard, J.F. (1984[1979]). The Postmodern Condition: A Report on Knowledge, ev. Geoff
Bennington ve Brian Massumi. Minnesota: Manchester University Press.
Machiavelli, N. (1998). Hkmdar, ev. H. Kemal Karabulut. stanbul: Sosyal.


24

Maurice,C.( 2009). Pozitivizme ve Pragmatizme Kar Felsefeyi Savunmak, ev. Tongu Ok. stanbul:
Evrensel Basm Yayn.
McNally, David(2001). Dil, Tarih ve Snf Mcadelesi Ellen MeiksinsWood, John BellamyFoster
(der.) Marksizm ve Postmodern Gndem. ev. Ahmet Fethi s. 39-60. Ankara:topya.
Nanda, M.(2012). Tanr Piyasas, ev. Selen Serezli. Ankara: Notabene Yaynlar.
zel, . (2005). Bilimin Dnyasndan Bilginin Dnyasna Ahmet Tabakolu, Sadk elenk (ed.),
Bilgi, Bilim ve slam (stanbul, Ensar Neriyat, iinde s. 15-33.
Peknl, R.(2012). Darwine Doru Ender Helvacolu (ed.), Bilimsel Devrimin Bayaptlar. s.
273-282. stanbul: Bilim ve Gelecek.
Rousseau, J.J. 2007[1750]. Bilimler ve Sanatlar stne Sylev, ev. Sabahattin Eybolu, stanbul:
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
enel,A. (ed.)(2012). Bilim ve Bilimsel Yntem .stanbul: Bilim ve Gelecek
Thompson, J. B. (1992). Ideologyand Modern Culture. Cambridge: PolityPress.
Timuin, A., Timuin, A. (2010). 50 Soruda Aydnlanma, stanbul: Bilim ve Gelecek Kitapl.
Wood, E. M.(2001). Postmodern Gndem Nedir? Ellen MeiksinsWood, John BellamyFoster (der.)
Marksizm ve Postmodern Gndem. ev. Ahmet Fethi s. 7-26. Ankara: topya.
Yeni mit dergisi arivi


25

DN KLTR VE TKETM: Modern ve Postmodern Dnce Balamnda Dini
Kltr-Tketim likisinin Bir Kritii
Smeyye AYDIN
1

ZET
Kltr, toplumlarn zamana ve mekna ait tecrbelerini ve bu anlamda sregelen birikimlerini
ifade eden bir kavram olarak alndnda, dini kltr kullanm bu gelenek ya da kltrn etkisiyle
dinin gnmzde varolu biimine iaret eder. Bu anlamyla dini kltr kavramnn ieriinin bugn
birok farkl oluum ile gereklemesi sz konusudur.
Gelenein dini unsurlar ve modern dnyann tketim tecrbesi balamnda Mslman bireyin
durumu problematik bir durumdur. nk bu durum elikiler, uyumazlklar ierir. Bu problem,
geleneksel ve modern pratiklerin birlikte tecrbe edilmesi asndan varolu tarzyla ilikilidir. Bu
balamda bugn Mslman bireyi daha farkl bir biimde geleneksel ve modern tanmlarnn
tesinde- postmodern bir dnceyle anlamak durumundayz.
Modern ve postmodern toplumun tketim pratikleri toplumsal ilikiler hakknda bir okuma
yaplabilmesi iin imkan verir.Bylece biz Trkiyede 2000li yllarn politik sreciyle de ilikili olan
tketim pratiini anlamaya alacaz. Bunu postmodern bak asyla yapacaz. Bu anlamda soru,
2000li yllar dini kltr ve tketim ekseninde nasl bir dnm geirmi ve Trkiye dindarl (slam
dini kltr) tketim ilikisi bu durumda ne retmitir?
Anahtar Kelimeler: Dini Kltr, Tketim, Modern/Postmodern Dnce.

ABSTRACT
If we accept culture is a concept that expresses the accumulation of societies' experiences of time
and space, (the concept of) religious culture indicates the formation of religion being influenced by
tradition and culture (today). Therefore, (the content of) religious culture can take a variety of forms.
The stituation of Muslims, who are situated in tradition with religious elements and the
consumption experience of modern world, is problematic because their position contains various
contradiction and in compatibilities. This problematic situation is related to their existence through the
simultaneous experiences of modern and traditional practices. In this context, we are obliged to
conceive the practices of Muslims in a different way beyond traditional and modern accounts, that is,
with postmodern thought.
An examination of consumption practices of modern and postmodern societies allows us to
understand social relations. (Accordingly,) In this study we try to understand the consumption
practice(s) that is (are) closely related to the political process in the 2000s in Turkey from postmodern
perspective. We explore some questions such as what sort of transformations the years in the 2000s
went through in terms of religious and consumptions cultures and what the relitionship between
religiosity (Islamic religious culture) and consumption has produced in this process.
Keywords: religious culture, consumption, modern/postmodern thought.
GR
Toplumlarn tarihinde gelenee dayandrlan dini unsurlar ile modern dnyann ortaya koyduu
tecrbeler, bireylerin gndelik yaamlarnda elikiler, uyumazlklar, gerilimler meydana getiren
sorunlu bir karlama alanna iaret eder. Bu durum, hem birey hem toplum asndan esasl
dnmlerin izlerini tayan sosyolojik bir gereklikle de yakn iliki iindedir. yle ki bu
karlamalarn analiz edilmesi, birey ve toplumun ilgilerini, ynelimlerini, nceliklerini belirleyen
glerin anlalmasn da mmkn klmaktadr.

1
Ar. Gr, Ondokuz Mays niversitesi, lahiyat Fakltesi, Din Sosyolojisi Blm,
sumeyyeaydin1@hotmail.com


26

Tketim faaliyetinin toplumsal ve bireysel anlamda nemli bir pratik halini almas problemli bir
sre olarak deerlendirilmektedir. Bu problematiin en belirgin olduu ve eletirel bakld
alanlardan birisi de dini kltrel alandr. Dini kltr ile tketim pratiinin problematik niteliinin
farkl alardan deerlendirilmeye msait olduu zemin modern dnemin bir eletirisi olarak da
grlebilecek postmodern dnme ile mmkn olabilmitir. Bu bir imkan olarak
deerlendirilmelidir; nk dini kltr ve tketim gibi gerilim alanna sahip bu konularn srf ahlaki
yarglar ile olumsuzlanmas ya da knayc bir tutum ile duruma yaklalmas- sosyolojik anlamda
soruna tatmin edici zmler sunamaz. Bu nedenle de biz, dini kltr-tketim ilikisini modern ve
postmodern dnce ekseninde ele alyoruz. Dolaysyla burada modernitenin tek tipletirici,
idealletirici dnme biimine karlk; postmodern kavramnda modern pratik ve kavramlar yeniden
dnme, anlamlandrma ynne dikkat ekilecektir.
Bu balamda bahsedilen modern ve post-modern kavramlarn bir dnme biimi olarak ele
aldmzda, modern dnme biimi Aydnlanma ile ilikili olarak akl merkeze alan tek gereklik
formlarna odaklanr. Postmodern dnme ise bu dn tarznn eletirilmesi ile ekillenir.
Dolaysyla postmodern dnme biimi tek gereklik yerine birok farkl gerekliklerin olabileceini
savunur.
Bu balamda ele alndnda modern dnem tketim konusunda tek bir gereklik ortaya koyar:
Bat ve Batl olana kar bir hayranlkla birlikte tketimin anlam Bat ekseninde kendini aa karr.
Postmodern dnem ise tketimin anlam ve pratiine ynelik almlar sunarak,Bat rneinde farkl
ilikileri de gndeme getirir. Bylece biz bu yazda zellikle 2000li yllarn Trkiye rneinde art
gsteren dini kltrn tketim pratiini, bilhassa postmodern dncenin imkanlaryla anlamaya
alacaz.
Bu teblide dini kltr-tketim ilikisini temel balk altnda ele alacaz: lk olarak tketimin
farkl anlamlarna odaklanarak bir anlamda kltr, kreselleme, teknoloji, modernleme gibi
gelimelerin tketimle kurmu olduu ilikide tketimin anlamnn farkl perspektiflerden anlalmas
ile postmodern oulculua dikkat ekeceiz. kinci olarak dini kltrde tketimi aratracaz. Bunun
anlam dini kltr ile tketimin nasl bir iliki kurduuna yneliktir. Son olarak da dini kltr ve
tketim sorununu slami moda oluumuyla irdeleyerek sz konusu sosyolojik gerekliin birey ve
toplum asndan ne tr sylem ve pratik rettiine ve bunda postmodern dncenin etkisine dikkat
ekeceiz.

TKETM KAVRAMI: MODERN VE POSTMODERN DNCEDE ANLAM
MKANLARI
nsanlarn tketimle olan balar bireysel ve toplumsal tarihlerine kadar geri giderken tketim
toplumu ve tketici olarak insan eklindeki adlandrma amz iin yeni bir duruma iaret
etmektedir. (Bauman, 1999: 92)
Tketimin pratik olarak tecrbe edilii ve kavram olarak anlalmas zaman ve mekn asndan
her an deimekte olan bir durumu ifade eder. Bu tketimle ilikili yeme ime, giyinme, barnma gibi
bir dizi pratiin bugn farkl bir zeminde anlalp tecrbe edilmesiyle alakal grnmektedir. Bu
durum bir yandan tketimin kavramsal olarak anlamnn deimesiyle dier yandan da tketim
pratiinin bireysel ya da toplumsal dzeyde geni bir yelpazede konuulmasyla sonulanmtr.
Bylece bir yandan kavramn, toplumlarn tarihsel deiimleriyle birlikte dnen anlam sz
konusuyken,bir yandan da kavramn toplumlarn tarihsel dnmne etkisi sz konusudur.
Tketim kavram ilk olarak, nesnelerin msrife kullanlp atlmas ve arur edilmesinin
eletirilmesi yoluyla tanmlanmtr. (Williams, 2005: 95) Bu tanmlama biimi modern dneme
ynelik knayc, olumsuzlayc ve tek perspektiften durumu betimleyici karaktere uygunluk arzeder.
nk modernitenin farkl karakterlerinden birisi de kapitalist bir toplumda insanlarn durumlarn ve
kim olduklarn saptama abasdr. Bir anlamda retimcilie, teknolojiye, insann doaya hakim
olmasna ilikin rettii ideoloji ve deerlerdir. (Kentel, 1993: 51)Modern perspektiften bakldnda
tketim kavramna ynelik standardizasyon, hedonizm, metalama, yabanclama gibi kavramlar
eletiri noktas oluturmas asndan dikkat ekicidir. Dolaysyla tketim pratii bu adan bireyde


27

her zaman bir boluk/eksiklik duygusu yaratan nitelii, (Ongur, 2011: 59) geleneksiz olann modeli ve
kltrel olana kar maddi olann seferber edilmesi balamnda bir Amerikanlama eletirisi
olarak karmza kmaktadr. (Morley&Robins, 2011: 86).Trkiye asndan modernleme pratiinin
Bat ile ekillenmi olmas, bireylerin tketim pratiklerini de bu zeminde gerekletirmelerinde kritik
bir noktay tekil eder. Bilhassa Tanzimatla balayan toplumsal deiim srecinin Bat anlats
etrafnda devam ettiini syleyebiliriz. zellikle bu balamda bir zaman kesiti olarak Trkiyenin
modernleme pratiinin sorunlar etrafnda bir dizi tketim tecrbelerinin de gelitirildiinden
bahsedilebilir. Bu anlamda modern perspektifte deimekte olan gndelik yaamn, kltrn, bireysel
durumlarn bir arada deerlendirilmesinin gl ortaya kmaktadr.
Buna karn postmodern kavramnda bu nitelik, durumun saptanmasndan ziyade bu saptamaya
yardmc olan bu anlamda eski ve sabit deerlerin yer deitirdii oulcu bir ortama atfta bulunur.
Dolaysyla postmodern dncede anlam ve pratik, zerinde tekel kurulamayacak bir biim kazanm
olur. (an &Hira, 2004: 16) yleyse, postmodern dnce tketim hakknda salt knayc temalarla
konumann tesinde bir eyler sylemenin gerekliliini ortaya koymaktadr. Bunun iin sz konusu
pratiin birey ve topluma etkisini, sosyolojik anlamn aa karmak iin meselenin daha oulcu bir
perspektife yaylmas gerekmektedir. Dolaysyla postmodern dnce modernlik tasarmnn
sorgulann ve modernlie duyulan inancn yitirilmi olmasn, bir oulculuk ruhunun var olduunu,
geleneksel banazlklara kar kukuculuun arttn ve nihayet dnyay evrensel bir btnlk olarak
alglayan ve kesin zmlere, sorulara tam yantlar bekleyen bak asnn reddini
ngrmesi(zkiraz, 2003: 117)dolaysyla, tketim kavram ve pratii postmodern dnemin
karakterinde kendini ok ynl olarak aa karmas beklenir.
Buradan hareketle tketim tek bir formda pratik haline getirilen ya da dnlen bir eyden te,
bireysel ya da toplumsal olarak farkl noktalardan anlalan ve tecrbe edilen bir nitelik edinmi olur.
Bu balamda rnein, Buraya gre tketim; insanlarn yaadklar topluma katlarak insani
kapasitelerini gelitirmek zere giritikleri, alma hayatnn dnda kalan faaliyetlereklinde ifade
edilir. (Bura, 2010: 10)Tketim mallar araclyla oluturulan kurallar ve karmaklklar ile
beraber kodlanm mesaj ieren iletiim sistemi (Yanklar, 2006: 135) yani bir dil olarak (Baudrillard,
2010: 111) toplumsal ilikileri oluturmak ve devamn salamak noktasnda aktif bir srece iaret
eder. (Baudrillard, 83) nk Douglas ve Isherwood tketimin bir ey anlatmaya yatkn olduklarn
sylerken, metalarn kullanmdaki faydalarnn dna karak; onlar, insann yaratma yetisinin szel
olmayan bir kanal olarak ele aldklar ve bu metalarn dnmeye yarad fikrine ynelmilerdir.
(1999: 77) Bu anlamda tketim; nsanlarn kimliklerini gstermesi, sosyal gruplara katlmay
gsterme, kaynaklar biriktirme, sosyal farklar gsterme, sosyal etkinliklere katlma ve daha pek ok
eyi gerekletiren uygulamalarn alan haline gelmitir.(stn & Tutal, 2008: 261) McCrakene gre
toplumlar, tketim mallar araclyla kltrlerini yeniden retirler, betimlerler ve maniple ederler.
(McCraken, 1986: 81) Fiske ise tketimin nesneleri hakknda onlarn kendileri araclyla dnlen
ve konuulan eyler olduklarn sylemektedir.(Fiske, 1999: 12-6) Dolaysyla gnmzde tketim
byk lde ontolojik bir mesele haline gelmi grnmektedir. Bu anlamda nemli lde eskimeden
kalmann, hep gndemde ve yeni olmann, genel trendi takip etmek iin bavurulan giyim kuamn,
sslenmenin ve genel olarak tketim eiliminin birey iin ontolojik anlam sz konusudur. (Kse,
2008: 22)
Featherstonea gre tketim kltr, kitlesel modann kstlanmlar ierisinde dahi olsa maddi
olarak daha gsz olanlarn daha gl olanlarn tketim pratikleri ve sluplarn taklitleriyle birlikte
tarihte ilk kez iktidar dengelerinin daha fazla trplenmesine elik eden bir ilevsel demokratikleme
srecinin paras olarak grlr.(Featherstone, 2005: 188). Yine her ne kadar Tketicileri maniple
ederek yeni ihtiya nesnelerine talep yaratlsa da; sz konusu nesnelerin retimini salamak iin, yeni
bilgi, teknik ve becerilerin de gelitirilmesi gerekeceinden, bu durum, insanlar nesneletirmekten
ok, yaratclklarn ve kapasitelerini artrmalarn salamaktadr.(Bura, 2010: 31). Benzer ekilde
tketiciler de piyasaya srlen alternatif rnler arasndan bir seim yapmak durumunda kaldklarnda,
tketim rnlerini tercih noktasnda bir bilgilenme dzeyi gerekmekte ve bu durumda tketicinin
piyasay ynlendirme gc sz konusu olmaktadr. Dolaysyla postmodern perspektif bize geni bir
alan aar: tketim kltrnde herkes istedii biri olabilir. nk bugn moda yok, modalar var;
kurallar yok, tercihler var (Featherstone, 2005: 141) gibi bir sylem kendine yer bulur.


28

Alternatiflerin oald, postmodern kltre atfen belirlenmiliklerin, yerleik deerlerin,
kesinliklerin yerine her eyin bir arada olduu, farkllklarn dlanmad bir perspektiften (Altntu,
2010: 115) tketim kltr, paradoks bir durum olarak karmzdadr. Bu fiziksel ya da soyut anlamda
olsun tketimde retken yn kefetmeyle alakal olarak dnlebilir.Nihayetinde Trkiye asndan
tketimin postmodern perspektifte, Bat gibi olma, onlar gibi tketme nin yzeysel grnmnn
tesinde tketimin farkl anlamlarn anlamaya ve tecrbeye imkan salayan ve bir anlamda da onlar
dntren potansiyel durumu sz konusudur.
DN KLTRDE TKETM EYLEMN ANLA(MLANDIR)MAK: DYALEKTK
NTELE VURGU
Dini kltrde tketimin bireysel ve toplumsal anlamda bir sorun olarak gndeme gelmesi dini
olann zamana ve mekana ait tecrbelerine ve zgnlne iaret eder. Bu durum, bir yandan tketime
ynelik anlamlar dndrrken dier yandan da dini olana dair anlam ve pratiklere dikkatleri
yneltir. Bir anlamda dini literatrde israf, gsteri, kanaatkarlk gibi kavramlar balamnda
tanmlanm ve snrlar izilmi bir pratik olarak kabul edilen tketimin bugn zaman ve mekana ait
dnmler ekseninde bizi farkl ekilde dnmeye zorlamas ile alakal bir durumdan
bahsedilmektedir. Bu tketim sorununun sosyolojik bir gereklik olarak bireye ve topluma direni
gstermesi, birey ve toplumla olan mnasebetinde kendi gcne dikkat ekmesi olarak
deerlendirilebilir. Dini kltr ile tketim pratii arasndaki ilikiyi anlamaya almak, Trkiye dini
kltrnde ortaya kan sosyolojik gereklii anlamaya ve yorumlamaya yardmc olacaktr.
Bunun iin ncelikle dini kltrn tketimle (daha geni anlamda ekonomi alanna ait
etkinliklerle) karlamasnn zaman kesiti olarak 80li yllar gsterebiliriz. Buna gre de Trkiyede
zal tarafndan tevik edilerek, ekonominin hemen hemen her sektrnde yer almaya balayan
Mslmanlar, piyasada kendilerini tekilerden farkl olarak slami kimlikleriyle ifade
etmilerdir.(Navaro- Yan, 2005: 232) Bununla ilikili olarak, slami kimlie dair 80 sonras artan
kamusallk ve her eyin bir de slamisini retme abalar pek ok kavramn tartlmasn gndeme
getirmitir. (Bilici, 2009: 218). 2000lerinTrkiyesine geldiimizde belirgin karakteristik ise, 2002
seimleri ile gelen AK Partinin iktidar srecidir. Bu srete, siyasal anlamda gerekletirilen birok
faaliyetin ekonomik, sosyal, kltrel pek ok alanda etkisinin olduundan bahsettiimizde bunun,
Trkiyede dini karakterde bir iktidarn kapitalist ekonomi ile dini kltr arasndaki ilikiyi
normalletirmesiyle alakal olduunu belirtebiliriz. eitim, iktidar, kamusal alanda sz syleme
frsat btn bunlar insanlara g veriyor.(Gle, 2011: 101).Ve bu g, bilhassa Trkiye yakn
tarihinde, toplumsal anlamda birok etkiye maruz kalan slami kesimin dnmnde kritik bir
noktay tekil ediyor.
Bu durumda birok soru karmza kmaktadr: slami kesimde bir g ekseninde ortaya kan bu
dnmde tketim pratii nasl bir anlam kazanmaktadr? Bu, bir anlamda dini kltr ile tketim
pratii arasndaki iliki tarznn niteliiyle ilikili probleme iaret etmektedir. Yani burada, eletirel
perspektifin sklkla dillendirdii, dini kltrn tketim pratii karsnda yozlatrlmas, anlamn ve
gcn kaybetmesi ile alakal bir duruma ynelik kayglar ifade edilmektedir. Yine bunaek olarak, her
eyin slami versiyonunu ortaya koymaya alarak gerekletiren slami kesimin tketim pratiklerini
yeniden retim noktasndan ilevsel hale getirmeleri nasl mmkn olacaktr? Bununla birlikte kltrel
anlamda da almaktan uzak kalamayan bir dnm iinde bireylerin dini referanslar nasl
muhafaza edecei ve tketim pratii iinde nasl aktif hale getirecei meselesi gndemegelmektedir.
Bu sorular ekseninde kritik durum yle ifade edilebilir: Bu durum bat d toplumlarn modernite
tecrbeleriyle ilikili olan, gemii silmeye ynelik pratiklerin gereki bir birikimin nnde engel
haline gelmesiyle ilikilidir. (Gle, 2011: 100) Burada kritik olan nokta, slami kltrn kendi
kavramlarn retememesi, gelenee ait olan yok saymak suretiyle onda bir retme imkan
grememesiyle alakal olarak tketim problemiyle yakn bir anlamda ortaya kmaktadr.
Oysa bugn slami kesimin kendi dlarndaki yaam biimleriyle kurmu olduklar bir iletiim
biimi olarak tketim, kamusal alana katlm yolu olarak grlmekte ayn zamanda bu alandaki
meruluk araylar ve kimlik siyasetleri asndan gerekli katlm aralarn edinme srecini ifade
etmektedir. Bu anlamda slamclarn kamusal alana katlm ve eklemlenmesi slami kimliin
dntrlerek devamllnn salanmas noktasnda ilevsel hale gelmektedir (Bilici, 2009: 217).


29

Modernlemeye kar direni iinde olsa da modern dnyann paras olmaktan kurtulamayan
Mslmanlar iin slami deer ve hkmleri alglama ve tecrbe etme biimleri farkllaarak devam
etmektedir.(Perembe, 2007: 7) Bilhassa kentleme, eitim olanaklarnn kitlesel bir yaygnla
ulamas ve kitle iletiimindeki gelimelerin slam salt bir din (insann anlam krizini zmeye
ynelik bir anlat) olmaktan te, bir kimlik belirleyeni, sosyo-politik dzen iin bir har ve bir ideoloji
olarak alan bir kitlenin vcut bulmasnda belirleyici etkisinden bahsetmek yanl olmayacaktr. (Atay,
2009: 74-5)
Bununla birlikte, tketimin dini olan ile karlama noktalarnda birbirlerini etkileme ve
dntrme durumuna dikkat ekildiinde, tketimin Mslmanlar asndan bir bireyselleme imkan
olarak alglanmas sz konusudur. bu uzun yllar cemaat olmaya alm slami kesim iin kritik bir
deneyimdir. (Mahupyan, 2011b) Bu anlamda gndemimize giren yaam tarzlarnn da alma, farkl
olan tecrbe etme, kendi olarak var olma, sorgulama gibi farkl varolu biimleri gelitirdikleri
gzlenmektedir.
yleyse sonu itibariyle diyebiliriz ki, dini kltr ve tketim ilikisi diyalektik dnme
biiminde, biri dierini yok saymadan varolabilir; ancak bu ekilde kltrel olann anlaml hale
gelmesi, retken doasnn kefedilmesi mmkn hale gelebilir.
DN KLTR VE TKETM LKS BALAMINDA SLAM MODA
KAVRAMININ ANALZ
Bir dini kltr biimi olarak slami kltr balamnda moda kavramnn konuulmas literatr
slami moda eklinde tabir edilen bir kavramla karlatrmtr. Ancak kavramn elikili bir anlam
ve pratik yn mevcuttur. Bu elikinin niteliini anlamak gereklidir: Bu bir anlamda slami ilkeler ile
kapitalist yaam tarz arasndaki ilikinin ortaya kard problematik duruma iaret eden
(Klbay&Binark, 2002: 501) dini kltrn tesettr kavram ile modern dnyann moda kavramnn
elikili birliktelii olarak ifade edilebilir. Tesettrn etimolojik balamda rtmek, korumak gibi
anlamlarna karlk, modann kendisine dikkat ekmesinin kartlnda ortaya kan elikili
durum, bu kartl ortaya koyan dikkat ekici bir rnektir.
slami moda pratikleri esasnda Mslmanlar iin yeni olan bir eylere iaret etmektedir.Bilhassa
son birka yldr gndeme gelen Mslman kadna hitap eden moda dergileri (l, Aysha, Hesna,
kra, Noura) sz konusudur. Bu durum her ne kadar kadnlar zerinden grnrlk kazanm ve
erkekler moda pratiinin iinde bulunmuyor olsalar da onlarbu dnyann dnda tutmak pek uygun
bir yaklam tarz olarak grnmemektedir. Erkekler moda dnda dahi olsa bir ekilde yine tketim
pratii iindedirler. (akr, 2013: parag: 2) Bu anlamda moda pratiini merkeze aldmzda; slami
moda eksenindeki tketim pratiklerinin Mslman dnyasnda nasl bir dnme g kazandrd ve
yine moda eksenindeki analizlere dayanarak modann slami camia iinde retim gcne dikkat
ekmek gerekmektedir.
Modern dnemde tesettr pratii, bireysel olan ile toplumsal olan arasndaki ilikide hem farkll
devam ettiren hem de bu farkll modern toplumsal dzene bir biimde eklemleyerek ona
katlmalarn mmkn klan modernlemeye yeni bir yorum getirerek, modern olann kavramlarn
yeniden tanmlama yani kendi modernlemesini kendi yapma gibi bir ilev yklenir (lyasolu,
2013: 47).
Bir tketim biimi olarak slami moda pratii, slami kltr ekseninde retmi olduu eylemler
asndan kritik bir noktada durmaktadr: bugn bartl kadnlarn sergiledii bu pratikler
balamnda ortaya kan farkllamalar kadn bir yeni nesil olarak yeniden retmitir. (Mahupyan,
2011a, parag: 4) Kresel, modern, endstriyel ve daha birok oluumun bir tezahr olarak Mslman
ve modern bireyin slami kltrdeki yeni oluumlarla, pratiklerle yzlemesi sz konusudur. Bu
anlamda bugnn rtl kadn modern dnyann bir oluumu olan moda pratiinde yeni (farkl) bir
dini tecrbeyle kar karya bulunmaktadr denilebilir. (Bhrler, 2012; Gle, 2010: 124)
Fatima Mernissi(2004) kadnlar konusunu kapitalizm ile ilikisine dikkat ekerek yle ifade eder:
Kapitalizm ile yeni kadnlk modelleri arasndaki ortak payda, bireysellik ve kendini ifadedir.
nisiyatif g demektir. Kadnlar g istiyor- slam hiyerarisinin temellerini andryor ve


30

nihayetinde tahrip ediyor; buna verilen tepkinin iddeti ve katl da bundan kaynaklanyor. Kadnlar,
teslimiyetin sembol olarak alglanan diiliin anlamn enerji, inisiyatif ve yaratc eletiriye
dntrmek istiyorlarsa, bu alglamaya iddetle direnmelidirler.(s: 161, 173).
SONU
Modern ve postmodern dnce ekseninde ele alnacak tketim ve dini kltr meselesinin
gerilimli ilikisinin srf ahlaki yarglar ile deerlendirilmesi ya da knayc bir tutum ile duruma
yaklalmas- sorunu anlamada yeterli bir perspektif sunamamaktadr. Bundan dolay da biz bu yazda
zellikle 2000li yllarn Trkiye rneinde, art gsteren dini kltrn tketim pratiini bilhassa
postmodern dncede farkl perspektiflerden anlamaya altk.
Bunun iin ilk olarak tketimin farkl anlamlarna odaklanarak bir anlamda tketim pratiinde
ortaya kan birbiriyle zt ve elikili yapy anlamaya altk. Bu anlamda tketim postmodern
dncede, farkl anlam ve pratiklerin fark edilmesini salam ve bunlar hakkndaki dncelerimizin
dnmesiyle her an pratik ve kavramsal anlamda yeniden retimin iaretlerine dikkat ekmitir.
Dini kltrde tketim pratiini ele almak aralarndaki ilikinin diyalektik niteliine vurguda
bulunmay gerektirmektedir. Bunun gerekletirilmesi ise dini kltr ile tketim pratiinin birbirini
etkilemesinde ortaya kan durumu anlamaya yneliktir. Tketimin doasn dini kltr dahilinde
gelenek iinde ret(ebil)me yeteneiyle alakal grnen dini kltrde tketim hadisesi bylece
tketimin dini kltr ekseninde anlala gelmi olan sorunlu yapsn da dntrm olacaktr.
Son olarak dini kltr ve tketim ilikisinde tketim pratiinin dini kltr ekseninde ne rettiine
baktk. Bunun iin de slami moda kavramn ve pratiini dikkate almak gerekmektedir. Bir tketim
biimi olarak slami moda pratiinin slami kltr ekseninde bilhassa kadnlar zerinden aile,
bireysellik, cinsiyet gibi birok farkl alanda tartma imkan tayan sembolik bir nitelii sz
konusudur. Bu anlamda postmodern dnce, bu eit bir tartma dahilinde ztlklar, gerilimleri
ortaya koymas dolaysyla problemin daha retken bir zemine tanmasndakritik bir yerde
durmaktadr.
Sonu itibariyle tketimde esas olan yeniden retim imkanlarn fark edebilmektir. Bu anlamda
tketim pratiini retken bir dngye dahil edebilmek, modern dnme biimine ve pratiklerine
ynelik eletirel bak sunan postmodern perspektifle mmkn olabilir. Postmodern bak duruma
ynelik bireye bir mekan aan, dolaysyla onu ayn anda hem bireysel hem toplumsal klan bir
perspektiftir. Bununla ilikili olarak da slami moda, hem bir kavram hem de pratik olarak postmodern
dncede, slami camiadaki dnmn retken bir zeminde anlalabilmesine ya da buna
dntrlebilmesine ynelik olduka sembolik bir anlatm olarak durmaktadr.
KAYNAKA
Altntu, N.(2010). Geleneksel Tketim Olgusunun Krlma Noktas: Yeni Bir Tketim
Paradigmasna ve Tketici Kimliine Doru, Organizasyon ve Ynetim Bilimleri Dergisi, c.
2, sy. 2,(online), ss. 111-118.
Arnould, E. J.,Thompson, C. J.(2005). Consumer Culture Theory: Twenty Years of Research,
Journal of Consumer Research, Vol. 31, No. 4 (March), pp. 868-882, online eriim:
http://www.jstor.org/stable/10.1086/426626 (13.05.2013).
Atay, T.(2009). Din Hayattan kar: Antropolojik Denemeler. stanbul: letiim Yaynlar, 2. Bask.
Baudrllard, J.(2010). Tketim Toplumu: Sylenceleri/Yaplar. ev: Hazal Deliceayl & Ferda
Keskin, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 4. Basm.
Bauman, Z.(1999). Kreselleme: Toplumsal Sonular. ev: Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
Bilici, M.(2009). slamn Bronzlaan Yz, iinde: slamn Yeni Kamusal Yzleri: Bir Atlye
almas, Nilfer Gle vd., stanbul: Metis Yaynlar, 3. Basm, ss: 216-236.
Bocock, R.(2009). Tketim. ev: rem Kutluk, Ankara: Dost.


31

Bhrler, A.(2012). Gardrop Mslmanl'na niye itiraz etmiyoruz?.
http://yenisafak.com.tr/yazarlar/AyseBohurler/gardirop-muslumanligina-niye-itiraz-
etmiyoruz/33118,(online eriim, 29.04.2013).
Bura, A.(2010). Devlet-Piyasa Kartlnn tesinde: htiyalar ve Tketim zerine Yazlar. ev:
Bahadr Sina ener, stanbul: letiim Yaynlar, 4. Bask.
Chaney, D.(1999). Yaam Tarzlar. ev. rem Kutluk, Dost Kitabevi, Ankara.
akr, R.(2012). Ayet ve Slogan: Trkiyede slami Oluumlar. stanbul: Metis Yaynlar, 10. Basm.
Douglas, M., Isherwood, B.(1999).Tketimin Antropolojisi. Ankara: Dost Kitabevi, 1999.
Durak, Y.(2012). Dindar-Muhafazakar Burjuvazi ve Yukardan Dindarlk, Birikim, sy: 278-279 ss:
46-54.
Featherstone, M.(2005). Postmodernizm ve Tketim Kltr. ev: Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 2. Basm.
Fske, J.(1999). Popler Kltr Anlamak. ev: Sleyman rvan, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gle, N.(2011). Mahremin G. stanbul: Hayykitap.
GLE, N.(2010). Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme, stanbul: Metis Yaynlar, 10. Basm.
Haenn, P.(2011). Piyasa slami: slam Suretinde Neoliberalizm, ev: Levent nsald, Ankara: zgr
niversite Kitapl.
lyasolu, A.(2013). rtl Kimlik: slamc Kadn Kimliinin Oluum eleri, stanbul: Metis
Yaynlar, 4. Basm.
Klbay, B.,Binark, M.(2012). "Consumer Culture, Islam and the Politics of Lifestyle: Fashion for
Veiling in Contemporary Turkey", European Journal of Communication , 17 ss: 495-511.
Kse, H.(2008). Lefebvre ve Modern Dnyada Gndelik Hayat, letiim Kuram ve Aratrma
Dergisi, Gz, sy. 27, ss: 7-26.
Mahupyan, E.(2011). Bartl Kadnlar, http://www.zaman.com.tr/etyen-mahcupyan/ basortulu-
kadinlar_1115270.html, (online eriim: 13.04.2011).
Mahupyan, E. Kadnlar ve zeletiri http://www.zaman.com.tr/etyen-mahcupyan/kadinlar-ve-
ozelestiri_1319965.html (online eriim: 26.04.2013).
Mccraken, G. Culture and Consumption: A Theoretical Account of the Structure and Movement of
the Cultural Meaning of Consumer Goods, Journal of Consumer Research, vol. 13, no. 1
(Jun., 1986), ss. 71-84, (online eriim: 24.08.2011).
Mernss, F.(2004). Kadnlarn syan ve slami Hafza. ev: Aytl Kantarc, Ankara: Epos Yaynlar,
2. Bask.
Morley, D.,Robins, K.(2011). Kimlik Mekanlar: Kresel Medya, Elektronik Ortamlar ve Kltrel
Snrlar. ev: Emrehan Zeybekolu, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2. Basm.
Navaro,Y. Y.(2005). Kimlik Piyasas: Metalar, slamclk, Laiklik, iinde Deniz Kandiyoti & Aye
Saktanber, Kltr Fragmanlar: Trkiyede Gndelik Hayat, ev: Zeynep Yele, stanbul:
Metis Yaynlar, 2. Basm, ss: 229-258.
Ongur, H. .(2011). Tketim Toplumu, Nevrotik Kltr ve Dv Kulb, stanbul Ayrnt Yaynlar.
Oran, M.(2008). Osmanldan Gnmze Modern Trk Tketim Kltr, Ankara: Harf Eitim
Yayncl, 2. Basm.
zkiraz, A.(2003). Modernleme Teorileri ve Postmodern Durum, Konya: izgi Kitabevi.
Perembe, E.(2007). Popler Dindarlk a: Tketilen slam, Eskiyeni, Sonbahar, sy: 7, ss: 5-12.


32

Simmel, G.(2011). Modern Kltrde atma, ev: Tanl Bora ve dierleri, stanbul: letiim
Yaynlar, 7. Bask.
ahin, M. C.(2007). lahiyat Fakltesi rencilerinin Popler Kltr Unsurlarna likin Yaklamlar
zerine Sosyolojik Bir Aratrma, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits.
an, M. K., Hira, .(2004). Modernlik Ve Postmodernlik Balamnda Tketim Toplumu Kuramlar,
Bilgi Dergisi, say: 8.
stn, B.,Tutal, O.(2008). Tketim Alkanlklarndaki Deiimler Ve Bu Deiimlerin Alveri
Meknlarna Etkisinin Eskiehir rneinde rdelenmesi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi,c. 8, s. 2,ss: 259 282.
Williams, R.(2005). Anahtar Szckler: Kltr ve Toplumun Sz Varl, ev. Sava Kl, stanbul:
letiim Yaynlar.
Yanklar, C.(2006). Tketimin Sosyolojisi, stanbul: Birey Yaynclk.














C4 OTURUMU
ETNSTE-I:
SRGN VE DILANMA





















35

VATANSIZ BR HALKIN SRGN DENEYM: AHISKA TRKLER RNE
1

N. Asl RN NER
2


ZET
Toplumsal ve siyasal koullarn yaratt bask neticesinde kimlik ve kltrlerini yitirme
tehlikesiyle kar karya kalan topluluklarn kendi istekleriyle baka bir yere temelli yerletirilmeleri
ya da devletin izledii resmi siyaset erevesinde kiilerin grup ve topluluk halinde yaadklar
yerlerden alnarak baka bir blgeye yerletirilmeleri eklinde tanmlanabilen srgne verilecek
rneklerden biri, Sovyetler Birlii Devlet Bakan Stalinin II. Dnya Sava srasnda gnmz
dnyasnn vatansz halklar arasnda olan Ahska Trklerini Orta Asyaya srgn etmesidir.
Bu bildiride 1944n Kasm aynda Ahska Trklerinin srgn edilii, yolculuk srasnda
yaadklar, ounluun yerletirildii zbekistanda nasl bir hayat geirdikleri ele alnmaktadr.
Ahskallarn srgn deneyimi, 1989 Bulgaristan gmenleri ile Ahska Trklerinin Trkiyeye
gleri ve uyum srelerinin karlatrld niteliksel aratrma kapsamnda Kocaeli, stanbul ve
Bursada gerekletirilen alan aratrmas verilerine dayanlarak ele alnmaktadr. Bildirinin ilk
blmnde srgnn kavramsal bir deerlendirmesi yaplmakta, ikinci blmde ise alan
aratrmasnn yapld ehirlerde yaayan Ahska Trklerinin bir blmnn 1944-1989 dneminde
zbekistandaki srgn deneyimi, kendi anlatlarna dayanlarak aktarlmaktadr.
Anahtar Kelimeler: vatanszlk, zorunlu g, srgn, Ahska Trkleri, zbekistan

ABSTRACT
Exile is the state of being barred from a persons or peoples home (native city or country),
typically for political or punitive reasons. An example of exile is that of todays stateless people,
namely Ahska Turks by Stalin during the II World War. They were sent to exile in November 1944 to
Central Asia as a form of collective punishment.
This paper examines the exile of Ahska Turks. The exile includes the journey to Central Asia and
the life they had there, particularly in Uzbekistan. The examination is based on a qualitative research
titled G ve Sonras: Ahska Trkleri ile Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye G ve Uyum
Srelerinin Karlatrlmas that was carried out in four cities of Turkey - stanbul, Bursa, Kocaeli
and Tekirda - but the data for the present paper is gathered from the in-depth interviews conducted in
stanbul, Bursa and Kocaeli. The paper is composed of two parts. The first part is a conceptualisation
of exile while in the second part the focus is on Ahska Turks experience of exile in Uzbekistan.
Keywords: statelessness, forced migration, exile, Ahska Turks, Uzbekistan

GR
Dnya her gn deiik dzeylerde karmak nfus hareketlerine sahne oluyor. nsanlar farkl
nedenlerle bir yerden baka yerlere g ediyorlar. Ya daha fazla para kazanp iyi bir hayat srmek iin
farkl bir ehre veya lkeye gidiyor ya zulmden kamak iin evlerini terk ediyorlar ya da milis
kuvvetlerce yerlerinden hatta yurtlarndan ediliyorlar. Sz konusu olan ikinci durumda bask

1
Bu bildiri, Marmara niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan desteklenen,
yrtcln stlendiim G ve Sonras: Ahska Trkleri ile Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye G ve
Uyum Srelerinin Karlatrlmas balkl niteliksel aratrma projesi kapsamnda elde edilen verilere
dayanmaktadr.
2
Yrd. Do. Dr., Marmara niversitesi, Avrupa Birlii Enstits, asli.sirin@marmara.edu.tr.



36

olduundan ve insanlarn seme ans bulunmadndan yaplan g zorunlu (ya da gnlsz) ama ilk
durumda insanlar kendi istekleriyle hareket ettikleri iin yaplan g gnlldr.
G, farkl biimlerde snflandrlan bir olgu olarak karmza kmaktadr. Mesela, insanlarn
evlerinden, lkelerinden ayrlmalarna yol aan nedenler asndan incelendiinde, g ekonomik ve
zorunlu g diye ikiye ayrlabilir. Ekonomik g, gelimekte olan lkelerdeki i olanaklarnn
yetersizlii ve gelimi lkelerde dk maaa alabilecek ii ihtiyac yznden, insanlarn daha iyi
ekonomik artlar altnda yaama amacyla baka ehir veya lkelere g etmeleridir.
atmalar, evre felaketleri ve kalknma projeleri v.b. sebeplerden tr veya devlet politikalar
neticesinde insanlarn yaadklar yerleri baz durumlarda da lkelerini terk etmek zorunda kalmalar
olarak adlandrabileceimiz zorunlu gn ise, mbadele, yerinden edilme ki mltecilik, lke iinde
yerinden edilme ve srgnleri bu kapsamda deerlendirmek gerekir - ve insan ticareti gibi trleri
bulunmaktadr. Zorunlu yer deitirmelerden biri olan srgn, toplumsal ve siyasal koullarn
yaratt bask neticesinde kimlik ve kltrlerini yitirme tehlikesiyle kar karya kalan topluluklarn
kendi istekleriyle baka bir yere ya da devletin izledii resmi siyaset erevesinde kiilerin grup ve
topluluk halinde yaadklar yerlerden alnarak baka bir blgeye temelli yerletirilmeleri olarak
tanmlamak mmkndr. nsanlk tarihinin eitli dnemlerinde tank olunan srgnlere rnek olarak
II. Dnya Sava srasnda Sovyetler Birliinin Slav olmayan topluluklara kar uygulad srgnleri
verebiliriz. Bu srgnlerin etkiledii topluluklardan biri de gnmz dnyasnn vatansz halklarndan
biri konumundaki Ahska Trkleridir.
Ahska Trkleri iin 1944 ylnn Kasm aynda zbekistan bata olmak zere Orta Asya
topraklarna gnderilmeleriyle balayan srgn deneyimi bu bildirinin konusunu oluturmaktadr.
Ahskallarn srgn, 1989 Bulgaristan gmenleri ile Ahska Trklerinin Trkiyeye gleri ve
entegrasyon srelerinin karlatrld niteliksel aratrma kapsamnda zmit, stanbul ve Bursada
gerekletirilen alan aratrmas verilerine dayanlarak ele alnmaktadr. Bildiri iki blmden
olumaktadr. lk blmde, srgn kavramsal adan incelenmekte; ikinci blmde ise, alan
aratrmasnn yapld ehirlerde yaayan yirmi be Ahska Trknn 1944-1989 dneminde
ounluunun gnderildii zbekistanda yaadklar srgn deneyimi, kendi anlatlarna dayanlarak
aktarlmaktadr.
SRGN: KAVRAMSAL BR DEERLENDRME
Srgn, terim olarak ele alndnda eitli biimlerde tanmlanmaktadr. Trk Dil Kurumunun
Trke Szlnde belirtildii gibi ceza olarak belirli bir yerin dnda ya da belirli bir yerde
oturtulan kimse; srlme ii, nefiy; bir kimsenin srld yer anlamlarn tamakta olan srgn,
Britannica Ansiklopedisinde kiinin yetkililer tarafndan cezai bir nlem olarak verilmesi sonucunda
lkesinde uzun sre bulunmamas durumu (Britannica Academic Edition) eklinde tanmlanmaktadr.
Kiinin bulunduu memleketten karlmak suretiyle baka bir yere gnderilmesi anlamna da
gelen srgn kavramnn hukuk yaznnda da yer aldn gryoruz. Cezalandrlma anlamnda srgn
TCKnn 11. Maddesinde yazl bir ceza olup 1965te cezalarn infazna ilikin kanunun geici 2.
Maddesiyle kaldrlm, ancak TCKnn 525. Maddesi olan genel gzetim altnda bulundurma
cezasnn ki 1991de kaldrlmtr zel uygulamas eklinde baka yerde genel gzetim altnda
bulundurma olarak srdrlmtr (Sar, 2012: 32-33).
Bir dier tanmlamaya gre srgn, insann kendi lkesinden, malndan, mlknden,
kltrnden, sosyal yaantsndan, ailesinden ve mensup olduu toplumdan koparlmay (Yrkel,
2005; akt. Sar, 2012) ifade etmektedir. lkenin (1969; akt. Sar, 2012) yapt tanmda ise bir kii
veya topluluun toplum iinde yalnz braklmas srgnn en temel zellii olarak karmza
kmaktadr. Srgnde temel ama, kii veya topluluu evinden ve vatanndan ayrmak suretiyle onu
bolukta brakmaktr. Dolaysyla, srgn sz konusu kii ya da topluluu kksz, yerinden edilmi,
yabanclam ve korkmu (Rose, 1993; akt. Sar, 2012) brakmaktadr.
Srgne ilikin bir dier husus ise siyasi erki elinde bulunduran iradenin - devletin - izledii
siyasetle ilgilidir. Sarn (2012: 34) ifade ettii gibi, siyasi erk sahibi olan irade, kendi haricindeki
etnik kken, din ya da mezhep mensubu kiilere mevcut corafyada yaama hakk tanmamakta ve
onlarn varlklarn ortadan kaldrmak iin belirli bir siyaset izlemektedir. Srgn, izlenen bu siyasetin


37

sonucu yaanan zorunlu g hareketidir. Devletler, kendilerinden her adan farkl grd unsurlar
yaadklar yerlerden atmak iin ya lkenin baka bir yerine g ettirmekte ya da baka bir lkeye
gitmeye (a.g.e.) zorlamaktadrlar. nsanlar, devletin tehdit edici rol yznden zgrlklerini, can ve
mal gvenliklerini yitirme tehlikesiyle kar karya kaldklar iin istemedikleri halde g etmeye
mecbur olurlar ve zorunlu g onlarn hayatlarnda pek ok olumsuz etki yaratr.
nsanlarn yaadklar bu olumsuz etkilenmeler, srgn sosyo-psikolojik adan deerlendirmede
nem tamaktadrlar. Gmenler, Sarn (a.g.e.) altn izdii gibi, yaadklar yurtlarn terk
ettikleri zaman ok sayda sorunla kar karya kalmlardr. Bu sorunlarn banda geldikleri lkenin
sosyo-kltrel yapsna uyum salama, kltrel entegrasyona dair kayglar, vatan zlemi gibi sosyal,
kltrel ve psikolojik sorunlar gelmektedir. Zorunlu g, spesifik olarak srgn sz konusu olduunda
ise, ortaya kan sorunlar daha karmak ve ykc etkiler yaratmaktadr.
Srgn, hangi sosyo-psikolojik sonulara yol aar? lk srada, gmenlerde oluan yabanclk
duygusu yer almaktadr. Yabanclk duygusu, insann kendisini bir paras hissettii evreyi
deitirmesi ve yeni bir toplum iine girmek iin o toplumda varolan sosyal ilikiler ana dahil olma
srecinde eitli problemlerle karlamas neticesinde ortaya kmaktadr. Bildik, tandk evrelerin
dna ktnda kii, kendisini yabanc hissetmekte ve kendisine olan gveni azalmaktadr, zira
Sarn (a.g.e.) ifade ettii gibi birey, kendini tantma, yenileme, ispatlama ve anlatma sknts
ekmedii ve dolaysyla kendine gven duyduu evi, ailesi, uzun sre alt iyeri ya da uzun
soluklu arkadalk ilikileri gibi mekan ve iliki alarnn dna kmtr ve davranlara daha ok
dikkat edilmesi gerekmekte, daha mesafeli ilikiler kurulmakta ve dier insanlara kar daha gvensiz
bir yaklam benimsenmektedir. Yabanclk, ayn zamanda g/srgn srecinin merkezinde yer
almaktadr. Gmen veya srgn edilen kii, bulunduu alann dnda olduu iin bir yabancdr.
Ayn zamanda bulunduu yerin bakasna ya da bakalarna ait olduu gereiyle kar karyadr. Bu
gerei srekli zihninde yaad iin de yabancdr.
kinci sonu, bireyin fiziksel ve ruhsal geliim sreci, ruh sal ve iinde yaad sosyal dnya
ile yakndan ilintili olan yalnzlk duygusudur. Yalnzlk, insann toplumsal ilikilerinde yetersizlikler
alglamas ve memnun olmamasna bal bir durumdur (Peplau ve Perlman, 1982; akt. Sar, 2012).
Kiinin iki eit yalnzlk hissetmesi sz konusudur. Bireyin kiisel ilikilerindeki eksikliklerden
kaynaklanan bireysel yalnzlk ve ortak ilgi ve eitli faaliyetlerini paylat bir grupla kurduu
toplumsal ilikilerindeki noksanlarn yol at sosyal yalnzlk. Srgn edilen insan/topluluk, hem
srgn ncesinde hem de srgn sonrasnda yalnzlk hisseder. Srgn ncesinde hissedilen yalnzlk,
farkl kltre sahip olmalar sebebiyle st kltr iin risk topluluu eklinde alglanma ve dolaysyla
dlanmalarndan kaynaklanmaktadr. Srgn sonras yalnzlk ise, gidilen yerde kar karya kalnan
kltrel sorunlar ile birlikte ortaya kmaktadr.
Boluk duygusu, srgnn nc sosyo-psikolojik sonucudur. Bu duygudaki temel grnt,
Ghlerin (1990: 68; akt. Sar, 2012) belirttii gibi, gmenlerin bazen bilinli veya bilinsiz ekilde
gemite ve geride braktklarnn yokluunu hissetmeleridir. Boluk duygusunun dorudan ilintili
olduu durum srgn ncesidir, nk kii/topluluk yaam alannn farkl olmasndan tr srgne
tabi tutulup bilinmeze doru yola kmtr. Srgn srasnda yaanan lm, hastalk ve dier tm
sknt ve zorluklar kiiyi/topluluu psikolojik anlamda bolukta brakmaktadr. Srgn topluluklar
asndan, alkanlk zincirlerinin kopmas, kopu ve zl srelerinin sorgulanmas, yaanan
kltrel atma ve sonrasnda farkl olmaya dnk gelitirilen aidiyetlikler (Sar, 2012: 49) boluk
duygusunun olumasn tetikler niteliktedir.
zlem/hasret duygusu, srgnn sosyo-psikolojik sonularndan bir dieridir. Uzun yllar
yaanlan mekanlardan uzaklama, kiinin alkanlklarnn giderek krlmasna sebep olur.
Alkanlklarn krlmas ise hayatlarn deimesine yol aar ve eski ve yeni kavramlarn ortaya
karr. Bu da yeniye kar bir uzaklk duyma, eski ile yaknlk kurmay beraberinde getirir. Mekan ve
kken kltre olan fiziksel uzakln artmas insann/topluluun onlara duyduu zlem/hasreti de
arttrmaktadr. Bireylerin vatanlarna dnmeyi istemeleri ni bu balamda dnmek gerekir zira bu
istek ev/vatan zlemi olarak kabul edilmektedir (Katba, 1988; akt. Sar, 2012).
Son olarak srgn, sosyo-psikolojik adan kkszlk ve aalanma duygusu ile kukuculuk ve
fkeye yol amaktadr. Kkszlk ve aalanma duygusu, g sonras gerekleen kltrel


38

karlamalarla yakndan ilintilidir. Kltr, topluluklara gl bir kimlik verir. Dolaysyla, g/srgn
sz konusu olduunda yaanan kltrel kopu, bireyi kknden sarsabilecek niteliktedir. Bunun yan
sra aalanma kiinin bakas tarafndan olduundan dk dzeyde gsterilmesi olarak ele alnrsa,
g eden/srgn edilen kii kltrel adan aalanma ihtimaliyle kar karyadr. Konuya bu adan
yaklaldnda, Tekelinin (2008; akt. Sar, 2012) bireyi topraa kk salm aaca benzetmesi
olduka anlamldr. Bu birey, g ettiinde yeni bir yere kk salacaktr. Eer kii kendi isteiyle g
etmise, yaad kltrel kopuun olumsuz etkileri daha az olabilir. Ancak kopuun zorunlu nedenler
yznden ve ou kez siyasi otorite tarafndan yapld srgn gibi durumlarda, insann hissettii
kkszlk ve aalanma duygusu da dahil yaanacak travma ve karlalacak uyum sorunlarnn daha
byk olma olasl yksektir.
Kukuculuk ve fke ile ilgili olarak belirtilebilecek hususlar unlardr: srgnden sz edildiinde,
bireyin yaad hayal krkl, dlanma ve hakszla uradn dnme gibi psikolojik
etkilenmelerin (Sar, 2012: 56), evreye kar duyulan gven eksikliinden kaynaklanan kuku ve
fkeye yol atnn altn izmek gerekir. Birey Niin Biz? sorusunu kendisine sormaktadr.
Gvene ilikin de, g/srgnle beraber gelen yeniden sosyalleme sreci, yabanclk alglamalar ve
belirsiz gelecek yznden yaanan sosyal kimlik krlmasnn gven balamnda youn olaca
sylenebilir. Gmenin gemi yaam, onun kendisini aresiz hissetmesine yol aar ve etrafnda
gvenebilecei ve korkularn giderebilecek insanlar arar. inde bulunduu evreye dahil olabilmek
adna geici olarak bireyselliinin bir blmnden vazgeer. Fakat yeni evreyle eskiden bal
bulunduu grup arasndaki fark ne kadar bykse vazgeme de o kadar derin olur. Vazgeme ihtiyac
ise gmenin kendi iinde atmalar yaamasna neden olur.
Srgn yol at sosyo-psikolojik sonulara yer vermek suretiyle kavramsallatrmann ardndan,
bildirinin ikinci blmnde II. Dnya Savann devam ettii 1944 ylnn Kasm aynda, bugnk
Grcistan-Trkiye snrndaki Ahska Blgesinde yaayan Trklerin zbekistan bata olmak zere
Orta Asyann eitli blgelerine srgn edilmeleri ve oralarda srdrdkleri srgn yaants ve 1956
sonrasnda balayana vatana dn mcadelesine Ahska Trkleri davas yer verilmektedir.
SRGN EDLM BR HALK: AHISKA TRKLER
Ahska, corafi konum itibariyle, bugnk Trkiye-Ermenistan snrnn birletii yerin kuzeyinde,
Acara zerk Cumhuriyetinin dousu, Trkiyenin 15 km. kuzeydousunda, Ardahan ile snr
oluturan ve Tiflisin gneybatsnda kalan ve gnmzde Grcistan snrlar iinde yer alan bir
ehirdir. Karayolu ile Tiflis, Batum ve Trkiyeye baldr. Asrlar boyunca Ardahan, ldr, Posof ve
avat da iine ald iin hem Ahska hem de Mesket ismi altnda bilinmekte; Grcistan tarafndan
ise, Mesketya ya da Mesket-Javakheti olarak adlandrlmasndan tr blgenin yerlisi konumundaki
Ahska Trkleri Mesket Trkleri diye de anlmaktadr.
Ahska Trkleri, Krm Tatarlar, Karaay-Balkarlar, Volga Almanlar ve een-Ingular gibi II.
Dnya Sava srasnda Stalin ynetimince srgn edilmi halklardan biridir. Tamamen gizli olan
srgn karar, bakan Stalin olan Devlet Savunma Komitesi tarafndan 31 Temmuz 1944 tarihinde
alnmtr. Karar uyarnca, Ahska blgesinde yaayan Trk, Krt, Heminlileri kapsayan 86.000 Trk
ve Mslman nfus tahliye edilip Kazakistan, zbekistan, Krgzistana gnderilecekti (Zeyrek, 2001:
53).
Ahska nfusunun srgn edilmesine ilikin karar, 1944 ylnn 14 Kasm gecesi Ahska blgesinin
be ilesinden Trklerin srgne gnderilmesi suretiyle uygulamaya konulmutur. Bir gecede
vagonlara bindirilip bilinmeze doru yola kan Ahska Trklerinden ikisi, o geceye dair anlarn
bizimle yle paylayorlar:
14 yanda ben srgn oldum. Dada dalara kei otarurduk, kta meede otarurduk, byle
oban idim, o ki biz ki srgn olduk, bizim evimizi de eylekene dedi ki siz 1 ay Orta Asyaya
gidacaksnz bunda sava olacak. Ama esker ok. eynen, Germanyenen Sovyet hkmeti vuru
vakt. II. Cihan vuruu. Babalarmz, 18den yukar bir tane adam kalmad. Hepisi savata. Ondan
kihin bizi ki srgn etti, geldi ihtiyar nene var, 2 tane toruni var ya 5 tane toruni var, ogli eskerde ldi,
yok. Onlara da aftamatinen esker (eli silahl asker) dedi ki siz 10 dakkaya ha bu evi boatacaksnz,


39

10 dakka. Dakkayi dnyersin emi? Bir Dakka, 2, 3, 10 dakkada. 10 dakkada bu evden kacan,
kmazsan atarm. (E, 82, Ahska-Adgn doumlu, Rusyadan emekli, Kocaeli-Gebze)
O 44. yli, enlik (topluluk) alay hepisi eskerdeydi kzm. Bir 40 tene ekser geldi. gzeen
asker onda durdi. Biz de onda durduk. Gze kadar. Sonra demiryolu yaplyirdi. Ahskaya demiryolu
yok idi. Demiryoli yaplyirdi, demiryolu ki gz oldi de kti. gn tamam oldi, gn tamam
oldunen dediler ki sizi srecauk, saat 4te rdiler. clas yani toplant, gece. sizi srecauk
dediler adamlar srmek bilmez nedir? Srgn yani. O vakt srgn ediyirdi, bir kyden bir ttn, iki
ttn, yani hocalari, eli zenginleri, onlar sryirdi. Dediler ki ne srmak dediler, Grcce diyir, Rusa
diyir. imdik onda alatk, idarenin 200 tane adam var o iclasta da, alatlar dediler Biz netehr
(nasl) srle, nere srle? Hi bi eyimiz yok. demiryoli de yeni. Ahskaya da yeni kti de
imdi. Bir haftaya oraya kti de, yani yaplyurdi. Ahskaya ki geldi de sonra o Amerikans maineler
(askeri ara) geldi, O Elmanlarin (Almanlar) eyi geldi, arabalar kartmaya yola. Bizim kyler biraz
bayrdadur da yukardan mezarlk var, ora dzdr. O dze karttiler iki saatten sonra. Akam
namaznaen enlik tandi. Akam namazi oldi, karanlukta bir da Amerikans maine geldi. Onlar
geldi yani, Rusyaya yardm etmi ya. Elmaniye yardm etti, Sovyete yardm etti ya. O arabalar bize
geldi ite de. Onlarilen ktk Ahskaya. Ondan sonra vagonlara doldurdiler, her bir vagona 7 ttn,
7 aile, ha byle bizim kibi (gibi). 7 aile. Yani byle 40-50 tane adam da. 50 aile de yle. bir vagona.
Ne imi var, ne ki var yle kel toldurdi, tepti iine (tkt iine) (E, 81, Ahska-Ahska doumlu,
Azerbaycandan emekli, Bursa)
Ben 6 yalarndaydm, 6 yanda. Bizim kymz [Adgne bal] byle yksekteydi, ha
buradan yol geiyirdi. Yol ki geiyirdi, babam askerde, biz ordan biraz yukarya kyurduk, bir
bakayanda Amerikan suda bekler, bundan kyeeer geiyer. Suda bekleden Amerikann arabalari,
geiyir, geiyir sayyurduk da bir gnde 40-50 araba geiyir. Bir hafta byle arabalar gemeye baladi.
Geti, geti. Biz diyuruk ki nedir bu? Askerleri byle doldurdi. Sonra gece saat 5lerde, 5lerde,
gelip pencereden vuruyirler ki hazrlk grn, sizi zbekistana srgn edecaklar, hazrlk grn.
(Askerler mi gelip sizi oraya sreceiz dediler?) Hele asker gelmemi hele, kendimizin adamlar
yl yapti dedi ki sizleri zbekistana srgn edecaklar, hazrlk grn. 3 saat gemezden btn
etrefi askeri koydi. Adam kenarlarina koydi, hazrlk gryuruk, hazrlk gryuruk. imdi benim
emmim var, benden byk emmim, askere gitmemtr. Onlan barabar yayurduk, benim babam ama
askerde. imdi hazrlk verdi emmim, bi eylerni alyir. Asker topladi, topladi a bize gelende, kn,
kn! hi bi ey alamaduk. Sonra anam aladi, babamn resmin getrp, eye gstertti, saldata,
saldat demek oluyir asker. Benim kocam askerdedr de hi bi ey alamiyirim. Ama o Grc, Ermeni
saldat deil, Rus saldat idi. Sonra dedi ki De ondan apukana bir uval ununuzu aln. Ald da
arabaya ykledi, btn mal mlk her ey kyde kaldi. Byk harmana yldiler, byk, yldiler
ondan daha ondan geri kye kmak yok. Arabalara bindirp Agara diyen yere getirdiler. Orayaan
demir yolu gelmiti Agarayaan. Orada o vagonlara hama harman herke doli. Aglyani var, bgreni
var, malm kaldi, felanm kaldi. Arabalara o hayvan getiren dzdr o vagonlara yklediler, 7-8 aile bir
vagona oturtturdiler. Bir de 2 tane de saldat, asker duriyir, sngnen, kapnn dibinde oturacagn
koymi gidiyuruk, hi kapy amyrler amyrler, bazen byk eyler gelende bu cedde gelende el
ediyir yemeklerini getiriyir, veriyirler. Etmek veriyirler, yemegini veriyirler, gene kitliyir kapy
tuvalet muvalet hibir bi ey yok. (E, 73, Ahska-Adgn doumlu, Emekli, stanbul)
Srgn esnasnda henz yanda bir ocuk olan Gebzedeki grmeci yolculuktan
hatrladklarn u ekilde dile getiriyor:
44nc yli srgn olduk gelduk o yk vagonuyla. f kokuyurdu, lyurduk bir gryorduk.
Ha bu kaden pencerisi var idi. Ama bir kitabn (masa stnde duran kitaplardan eline bir kitap alp
gsteriyor) pencerisi aha bundan hava alacaksn. Baka yeri yok ak. Bi de sabahtan sabaha bi
byk kazan m diyursunuz sizde yimek, o kazannen bir de ble tutard kulpuni geturirdi bir
kepe size, bir kepe bene, bir kepe ona, ka ttn (aile) ise, 7 ttn bir vagonda gelduk. Hi biey
almamlar da hi. Yimek yok, imek yok, hi bi ey. (K, 73, Ahska-Adgn doumlu,
zbekistandan emekli, Kocaeli-Gebze)
K artlarnda ne kadar zorlu bir yolculuk yapldn, Bursa ve Gebzedeki grmecilerin
anlattklarnda grmek mmkn:


40

her bir gelite de her bir gecede istansiyada (istasyon) bir 10-15 adam gtrp yleyken
dolduruyrdiler, nereye gtriyirdi lm da dedeler savuk, buz. Davar vagonu mal vagonuydu ya bir
tane (eliyle ufak olduunu belirterek) bu kadar penceresi var. Kra ha bu kadar kra oluyrd, bi
yerde enliin nefesi o yanda savuk, ha byle berf (buz) oluyrd o pencerenin, penceresi demir
pencere. Onunle ite yle gele gele gele tke tke zbekistann eyine getik da Ural daglarna geldik
savuk dalarine, (E, 81, Ahska doumlu, Azerbaycandan emekli, Bursa)
Gz ay, gz, savuk ay, ahrinci ay, en ahrinci ay, savuk ay, k da indi. Bizde Yan var, evral,
Mart, Abril, Mays, Kiraz ayi, Orak ayi, arap ayi, Ko ayi, Kara k. Kara kta srdiydi. te ahrki
ayda srdi. Vakt da her yer kar, mesela Rusya kar idi, Ukranyalar kar, savuk. Biz Orta Asyaya gelsek
pambuk drmek he bi ey yok, kar basmi, kar yagmi her yer savuk. te onda trende gelmede ok
adam ldi. Savuk, savuk oldi ya, ocuklar ldi, neneler ldi, ok adam hastalandi ldi, geldik Orta
Asyaya dti orada da yarsi krldi, savuk oldi ya krp gecike gitti. Alktan da savuktan da.
llerimizi vagonun penceresi var he byle, pencereden atyirdi, biz gizliyuruk ki nire gitsak lmz
oraya gtrak da oraya da gmleruk, he bir yere gmleruk. Gelurdu vagonu dolanurdu eskerler,
gelrd aftamat (silah) elinde, vagoni dolanrdi, bakard ki l var mi yok mi? O pencereden ligini
atardi dari, ln gitti mi bakardin ki hele kurttur, ittir a, yiyerler. Sen vagonun pencereden
griyirsin. Sen ney edecen, elinden ne gelr? Byle ok lmz pencerelerden atti, ldrdi ok. (E,
82, Ahska-Adgn doumlu, Rusyadan emekli, Kocaeli-Gebze)
Srgn edilen Ahska Trkleri Kazakistan, Krgzistan ve zbekistanda iskn edilmi, boaltlan
Ahska blgesine de, ayn Karar uyarnca, Grcler iskn edilmitir. ileri Bakan Beriyann
imzasyla Staline sunulan 28 Kasm 1944 tarihli raporda 91.095 kiinin tahliye edildii bildirilmitir.
Ahska nfusunun srgn zellikle kamuoyundan yllar boyu gizlenmi, bata srgn olmak zere
Ahska Trkleri ile ilgili haberler sistematik ekilde sansrlenmitir (Zeyrek, 2001).
1944 knda Orta Asyaya ulaan Ahska Trkleri, zbekistann Semerkant vilayetinden
Kazakistann Alma Ata ehrine kadar uzanan blgeye datlmlar, arlkl olarak zbekistann
eyaletlerine yerletirilmilerdir. zbekler, gelen Ahskallar korku iinde karlamlar nk onlar
hakknda kendilerine yanl bilgi verilmitir. Buntrkn (2007) ifade etii gibi, merkezi Moskovada
bulunan baz propaganda gruplar, Ahska Trklerini halk dmanlar ve insan eti yiyen toplum
eklinde lanse ettikleri iin bata zbekler olmak zere Ahskallarn srldkleri yerlerdeki yerli
halklar onlar epey dlamlardr. Ahskallar aleyhinde yaplan propaganda o kadar etkili olmutur ki
onlar tayan trenler istasyonlara yaklarken yerli halklar ok korktuklar iin vagonlara bir trl
yaklaamamlardr. Vagonlardan indirilen halk haftalarca akta tutulmu (Buntrk, 2007: 223),
sonrasnda Kazakistan, zbekistan ve Krgzistann eitli eyaletlerindeki kylere sevk edilmilerdir.
Fakat daha sonra bu korkular gemitir:
(zbekler sizi nasl kabul ettiler?) Kabul etmeye, gzel kabul ettiler, desem ki byle gtrdler
ev verdiler, koydiler, soba verdiler hama sokaa ksan senden kayirler. (zbekler sizden korkuyor
mu?) zbekler, sokaa ksan, netehr, onlara netehr [nasl] dndrmler? Bunlar adam yerler
mi? Kimdir dman mi? Netehr bildirmiseler ona korkuyurlar. 1 hafta 10 gn kaldk, ramazan vakti,
bizim bykler iitti ki heh ezan okunuyr, o da gizli, esker yok, bykler balad yava yava bunlara
karmaya, onlar da Hanefi. Barabar yava yava namaz kldi. Sonra sonra dil dnduk bir gzel yola
gitti, bir gzel yaaduk (E, 81, Ahska-Adgn doumlu, Azerbaycandan emekli, stanbul)
Ahskallarn gnderildikleri blgelerde askeri rejim uygulanmtr. Bu askeri rejim srldkleri
1944 ylndan 1956ya kadar devam etmitir ve Ahskallar bu sre zarfnda pek ok kuraldan oluan,
bir kamp hayat yaamak zorunda braklmlardr. rnein, 1956 ylna dek Ahskallarn oturduu
kyden ayrlmalar, akraba ziyareti iin bile komu kye gitmeleri, genlerin baka kyden birisiyle
evlenmesi kesinlikle yasaklanmtr. Ailelerin 15 yana gelen her yesi, kyden ayrlmadn
ispatlamak amacyla her hafta ky muhtarlndaki, i ve ile polis mdrlklerince kontrol edilen
gmen imza listesine imza atmak zorunda kalmtr. Bu uygulamadaki maksat gmenlerin iskan
edildikleri yerlerden kamalarn engellemek olmutur (Buntrk, 2007). 1954 yl itibariyle aile
bireylerinin imza atma zorunluluklar ortadan kaldrld halde Ahska Trklerinin yerletirildikleri
ky dnda serbeste dolamalarna izin verilmemitir. Bu askeri rejime dair ayrntlar grmecilerin
anlatlarnda bulmak mmkn:


41

56. yla heen Fergana vilayetinde Kamindant [polis, gvenlik kuvveti] altnda gece bir kyden
ikinci kye geemesin. Her ayda gelip oraya kol ekecen (imza atacan) ki ben buradaym, her ayda.
(E, 81, Ahska-Adgn doumlu, Azerbaycandan emekli, stanbul)
Bu kyden o kye gitmek yasak. (56ya kadar?) Haa 56ya kadar. Gidecek her ayda bir kere
snra gelip imza atyirdin ki ben varm bizim ttn [aile] varuk diye (E, 73, Ahska-Adgn
doumlu, Emekli, stanbul)
(zbekistanda siz bir rayonda [eyalet] yayorsunuz, br rayona gitmek yasak myd?) O
yasakt, kol koyuyurdu kzm. Her 10 adama bir adam bac idi. Eer genler bir yere misafirlue, bir
yere grmeye gider, 10 gnden sonra yoktur, o bygi yani baiyi trmeye [hapse] kapatyrdi.
(Hapse atyorlar?) Hapse atyr seni kzm. O da mal kibi bakyr bize. Her gn su akyurdu ki
bakyurdu gitmesin diye. ... Olmayacak, yerde sen 10 adamn bacsn da. 10 adam kolluyuruk, seni
griyir. 56nc ylaan Sovyet byle kol koydurmuyur [kimlik vermiyor], imza aktryr.Askere
almyirdi. (E, 81, Ahska-Ahska doumlu, Azerbaycandan emekli, Bursa)
ndi [imdi] bizim onda kamindat [polis] min oldi, hkmet, polis var ki, kamindat diyirler misal
bizim bir rayona bir ni ky, bir rayondur. O kamindat her ay gelr, bu kaat, bu forma birden
balyrlar kaat var, hammzn (hepimizin) adi yazli, buraya da imza atarsn. 20 yl ben bu rayondan
baka rayona gitmem. 54e kadan byle, hazr kart var. 54te polis, doktor, retmen, hkmet
adamlari azad oluyur. 56da da hepisi. 54te inanuklu adamlar, siz muallimsiz (muallimsiniz ya) e
ey retmen, bizde muallim diyuruk da, sizi, o doktordur oni, ben polisim beni hkmetin
adamalarni, 54te azad etti. 56da da hepisini. (Azad edip baka yere gidebiliyor musunuz?)
Gidebiliyor. Eger siz o 54, 56ya an gidecek olsanz, 20 yl ieri atard. (E, 83, Ahska-Adgn
doumlu, Rusyadan emekli, Kocaeli-Gebze)
On iki yl sresince devam eden askeri rejim dneminde Ahskallara bir kimlik ya da onlarn var
olduklarna dair herhangi bir belge verilmemitir. Sz konusu oniki yln sonunda ise, geici olarak
beyaz renkli bir pasaport verilmitir. Fakat bu pasaport hibir ie yaramamtr, zira onunla ayn
eyalet iinde bir ehirden brne gitmek bile mmkn olmamtr (Buntrk, 2007).
Kurallar alma hayat iin de sz konusu olmutur. Ancak unu belirtmek gerekir ki bu kurallar
Sovyet sosyalist sisteminin genel kurallardr. Dolaysyla, Ahskallarn tabi olduu gibi yerli halk da
kurallara tabidir. Merkezi sosyalist plana dayanan bir ekonomiye sahip olan Sovyetler Birliinde
tarm nemli iktisadi etkinliklerden birini oluturmaktayd. Ekonomik adan faal nfusun bir
blmnn alt tarmda, temel iletme ekilleri kolhoz (kollektif tarmla uraan birlik) ve
sovhozlard (devlet iftlikleri).
3
Ahska Trkleri de yerlilerin yaptklar gibi kolhoz ve sovhozlarda
almlar, arlkl olarak pamuk ekmi ve ipek bcei yetitirmilerdir:
(Ne i yapyordunuz dede orda, zbekistanda?) Kzm biz orada, ben hayvan baktm, oban
idim, ondan sonra imilik (iftilik) ettuk, pambuk ektuk pambuk. Sonra pille diyeler, ipek [ipek
bceini kastediyor], Bursada var imi, hele dn bu haci ilen konutuk, bunda da var imi ipek. Dutun
yapragni yiyir, ha ipek. Onda altuk, 50 sene onda o yle ilerlerden alup gelduk, orta Asyadan.
te ondan sonra 60 yanda emekliye ktuk (E, 82, Ahska-Adgn doumlu, Rusyadan emekli,
Kocaeli-Gebze)
Anam geldi, gitti almaya ble pakta. Pambuk diyrz biz siz pamuk diyrsnz, pamukta alt
anam, beni de peine gtiriyirdi, dedi ki sen ha burda otur, pamuklar da byk byk ya bile bir
aacn dibine oturtturirdi, giderdi, gitse biraz uzaklasa ben de peine giderdim, gelrdm eyle eyle
alt bizi bakti anam. Para veriyirler, o zamann paras, pambuku o vaktta elilen ekiliyirdi. Bile ey
yok idi traktr mraktr yok idi toprak bana, sonradan sonradan kti onlar (K, 73, Ahska-Adgn
doumlu, Yurtdndan emekli ama maa alamyor, Kocaeli-Gebze)

3
Kolhozlar, devlet kontrol altnda tarmsal retim yapan kolektif iftliklerdir. 1917 Devriminin hemen
ertesinde, zengin toprak sahiplerinin topraklarna el konulmas amacyla kurulan sovhozlar tamamen devlet
eliyle iletilen iftliklerdir. Sovhozda, retim aralar btnyle devlete ait olduu iin, topran sahibi devlettir
ve orada alan kiiler cret karl almaktadr (Turan, 2011: 317-319).


42

55in May aynda bizi baka ehre gtrdler, yok kendimiz gittik, yazlup. Orda zavot kuruluyir,
taze zavot, zavot (byk fabrika), elektrik zavotu kuruluyurdi, ona almaya ii lazm idi, ona bizleri
yazp gtrdiler, ii olarak. (Ondan nce ne yapyordun alyor muydun bir yerde?) Kolhozda
alyordum, pambukta. Baladk onda, zavotta almaya. Onda 55. senenin ahrnda [sonunda], 55
senede bana eksere [asker] kat geldi, ayn yln ahrnda eksere aldlar (E, 81, Ahska-Adgn
doumlu, Azerbaycandan emekli, stanbul)
Her ky kolhoz idi, hkmetindi, hi kimsenin evi yoktu. Her bi ey hkmetindir. Hkmet
gelirse, 7 ey, 7 sot yani, 7 sot yer verir o eyin de agalatn da onda her bir ey onda. 7 aileye bir sot. 7
ev yeri, veriyirdi de agalatn da odur, eyin de odur. Hkmet baka bir ey yoktur. O senin de del
de imdi de ev de hkmetindir. Sonra zenginlesen bi ey ev yapsan hkmet gelip seni verir gene 7
sot yani yarm onda ekersin yani onda ev yaparsn. Hkmetsiz bir yer alamazsn, devletindir...
(zbekistanda hep ayn yerde mi yaadnz siz, ayn rayonda mydnz hep?)Yok. Hem bu
reyondayduk hem Krgzistanda iliyirdik hani taran da Krgzistanda kzm. Yazda gidiyirdik
tarana, kta zbekistana geliyirdik. Yazda Krgzistana gidiyirdik. O tarann eyi Krgzistandayd
kzm. Taran eiyurduk ya, kk. Kk Krgzistanda. Boya ondadr. (H kk boyas iin. Kk boyas
kartmaya Krgzistana gidiyordunuz.) Kk boyas Krgzistandadr. Bundan oraya gtriyirdi
zbekistan. Zavot Krgzistann iindedir Cellabadda. Onda daha Tvde grrdn o zavot (fabrika)
Cellabaddadur yani zbek ilen Krgzn ortasndadur. Onda eiyurduk, ordan oraya geliniyirdi hee.
Tarann fabrika ondadur kzm. (E, 81, Ahska-Ahska doumlu, Azerbaycandan emekli, Bursa)
Kolhoz ya da sovhozlarda almayan ve maddi adan durumlar iyi saylan Ahska Trklerinin
de varolduunu belirtmekte yarar var:
(Kolhozda m alyordunuz siz?) Kalhozda alan var idi, kalhozda alan da var idi, biz
kalhozda almadk. Kardam o pambuk tayan eye girdi, ie, pamuu tayirdiler. Kylerde o
rayonlarda. Pamuu tayan arabay sriyirdi. Onda yaaduk. (Siz ne yapyordunuz peki?) Ben Rus
mektebine girdim, ben kardamn yannda eherde oldum, sonra 1.5 yldan sonra bacilerim de bize
geldiler ev hep byle... (Hem okuyup hem alyor muydunuz?) Yo ben almyrdim. Ben tahminen
bir 17 yanda almaya baladm. Kardam iliyurdi rahmetluk, iyi para kazanyrdi. Biz yle
mkl deil idik, eziyet ekmemiik biz. ... (Ne i yapyordunuz zbekistandayken?) ofr
iliyirdim ben. ofr, maine sryirdim... (E, 77, Ahska-Ahska doumlu, Yurtdndan emeklilii
saylmyor, Bursa)
Ahskallarn srgndeki yaamlarndan sz ederken ounluunun srgne gnderildii
zbekistanda zbekler ile kurduklar sosyal ilikilere de deinmek gerekir. Yukarda da belirtildii
gibi, kendilerine kastl olarak verilen yanl bilgiler neticesinde zbekler ilk balarda Ahskallardan
epey korkmular fakat zamanla onlar tandka bu korkunun gayet yersiz olduu ortaya km ve
zbek ulusu ile Ahska halk birbirleriyle kaynamlardr. likiler de bu noktadan sonra olduka iyi
devam etmitir. Bu durumu Ahskallarn anlatlarnda grmek mmkn:
Biz orap dokumay biliyurduk, he yle bi eyler dokuma, imdi onlar getiriyirdi yourt veriyirdi,
yemek veriyirdi biz de onlara onlar tokup (dokuyup) veriyurduk onlarla iyle oldu ki ok gzel oldu
onlarlan aramz gzel. Biz birbirimizle kavumaya baladuk onlarla. Onlar dedi ne gzel byle
insanlarla. ...zbeklerinen de o derece hibir sknt yani bir ey olmadi, onlar bizden ok memnun idi
bizlerden, onlarlen geldi gitmemiz, dgnmz, ezanimiz biribirine ok yakn idi. Onlardan da ok bi
ey renduk. Onlarn da sofralar byle iyi, insanlklari var idi. Kt hibir bi ey yok idi. (E, 73,
Ahska-Adgn doumlu, Emekli, stanbul)
Ekserlik bittikten sonra gelduk yerimize, orda yaaduk ne kadar gzel yaaduk, diyem ki yle bir
yok. Milletinen, halkinen, her millet katma kark byle nasl burda yle onda da. (E, 81, Ahska-
Adgn doumlu, Azerbaycandan emekli, stanbul)
Son olarak, 1956 ylndan sonra Ahska Trkleri tarafndan balatlan vatana dn
mcadelesinden sz etmek gerekir. Nisan 1956daki SSCB Yksek Sovyeti Prezidyumunun
(Bakanlk Heyeti) verdii karar uyarnca, Ahska Trklerine srgn konusunda getirilen kstlamalar
kaldrlmtr (Buntrk, 2007). Ayn yl, Ahskallar ile birlikte srgn edilen een-ngu, Karaay-
Balkar ve Kalmklara kendi vatanlarna geri dn izni verilmi, ancak Ahska ve Krm Trklerine


43

izin verilmemitir. Dolaysyla, askeri rejimin kaldrlmasyla birlikte, Ahska Trkleri vatanlarna
yakn olan blgelere g etmeye balamlardr. Bunun yan sra, 1956-58 dneminde vatan olan
Ahska topraklarna geri dnmelerine izin verilmesi iin srekli olarak bavuruda bulunmular, ancak
Grcistan KGBsinin bandaki kii, sz konusu kylere Grcler yerletirildiinden tr
Ahskallarn geri dnmelerine izin verilmeyecei yantn vermitir (a.g.e.).
Vatana dn davas iin Ahskallar Khrushchev dneminde rgtlenme yoluna gitmilerdir. Bu
sre zellikle 1956daki SBKPnin 20. Kurultay ertesinde balamtr. Ahska temsilcileri, Sovyet
yneticileri ile grmek iin pek ok giriimde bulunmulardr. Fakat ya grmeler beklenen
neticeyi vermemi ya da grme taleplerine olumlu yant bile alamamlardr. Austos 1957deki lk
grmede Moskova, Ahskallarn vatanlar olan Ahska topraklar yerine Azerbaycana g
etmelerini nermitir.
1961 ylnda Ahska Trkleri Milli Haklarn Korumak in Trk Birlii isimli bir komite
oluturmulardr. Bu komite, Ahska davasn anlatmak amacyla Moskovarya bir heyet gndermitir.
Ertesi yl ise, Takentte I. Ahska Trklerinin Kurucular Konferans dzenlenmitir. 1964e
gelindiinde de Krm Tatarlar ile beraber hareket etmek adna birleik bir kurultay yaplmtr. ubat
1964teki halk toplantsnda Milli Haklarn Korunmas in Trk Birlii oluturulmu, birliin
bakanlna tarihi Enver Odabaov getirilerek Kurtulu iin Geici Organizasyon Komitesi
kurulmutur. Sz konusu Komite, Moskova ve Tiflise pek ok heyet gndermi ama bunlar Sovyet ve
Grc makamlarnca hep geri evrilmilerdir.
1968 senesiyle beraber Ahska Trklerinin aktif mcadele dnemi balam ve 1991e kadar
devam etmitir. Yeni stratejiler uyarnca, eitli ehirlerde protesto gsterileri yaplmaya balanmtr.
Aktif mcadele dneminin bu ylda balamasnn nedeni ise, o tarihe dek dnya kamuoyundan
saklanan Ahska Trkleri sorununun 30 Mays 1968 tarihli Prezidyumun kabul ettii kararname ile
ortaya karlmasdr (Buntrk, 2007). Bu kararnameyle birlikte Ahska blgesi sakinleri ve onlarn
ailelerine SB topraklarnn herhangi bir yerinde yerleme hakk verilmitir. Bu durum, sosyal ve
siyasal rgtlenmelere getirilmi olan snrlamalarn kaldrlmasna yol amtr. Ahskallar, bu arada,
verdikleri mcadeleyi Krm Tatarlar bata olmak zere, dier rejim muhalifleriyle birletirme yoluna
gitmilerdir. Krm Tatarlar ile Ahska Trkleri beraber hareket eden iki milli grup halini almlar,
Takent ortak merkeze dnmtr.
1968 yl sonunda Ahskallara Sovyet pasaportu verilmeye balanmtr. Pasaportlarda milliyeti
Trk olarak gsterilenlerin yan sra zbek, Kazak ve Azerbaycanl yazlanlarn says da azmsanacak
nitelikte deildir (Kukulov, 1999; akt. Buntrk, 2007). Bu arada ertesi yln ortalarnda Azerbaycanda
yaayan Ahska Trklerinin de eylemler dzenlemesi zerine hkmet sert tedbirlere bavurmu,
liderleri tutuklayarak snr d etmitir. Tutuklananlar arasnda Ahska ulusal hareketinin lideri
konumundaki Enver Odabaov da bulunmaktadr.
4
Halk, Odabaovun tutuklanmasna protestolarla
karlk verince, Odabaov serbest braklmtr.
Ahska Trkleri, 1970 ylnn Nisan aynda bir karar almlardr. Bu karar uyarnca, Sovyet
hkmeti Ahskallarn milli davasnn zmne ynelik kat tutumunu devam ettirdii takdirde
Trkiyeye g edilecekti. Buna izin verilmesi iin Moskovadaki Trk bykeliliine bavurmay
dnmler ve bunu uygulamaya geirmilerdir. Ayrca 2 Maysta Biz Trkz! diye balayan bir
bildiri yaynlamlar, Ahskallarn srgn hakknda soruturma almas, sulularn
cezalandrlmas, Ahskaya geri dnmelerine izin verilmesi, kaybolan ya da zarara urayan mallar
iin tazminat verilmesi ve bu talepler yerine getirilmedii takdirde Trkiyeye ge msaade
edilmesini istemilerdir. Bu bildirinin yaynlanmas nem tamaktadr, nk o gne dek Bat
dnyasna ulaan en aydnlatc belge niteliindedir, ancak Sovyet makamlar bildiriye yant
vermemitir (Zeyrek, 2001: 69).
1972 ylnn Austos aynda Geici Organizasyon Komitesinin SB Devlet Bakan Brezhnev,
BM Genel Sekreteri Waldheim ve Trkiye Babakan F. Melene yapt bavurularla Ahska

4
Odabaov ikinci kez tutuklanmtr. lki 1969 Nisannda gereklemitir. 1971 ylnda ise, Devlet toprana
illegal yollardan el koyup kullanmak sulamasyla gizlice yarglanp iki yl hapis cezasna arptrlmtr
(Buntrk, 2007).


44

Trklerinin ulusal hareketi ivme kazanmtr. Waldheime yaplan bavuruda Ahskallarn
durumunun incelenmesi amacyla lkeye bamsz bir inceleme heyeti gnderilmesi istenmi, Melene
gnderilen mektupta SBde yaayan Trklerin zorunlu iskana tabi tutulduklar ve ar artlar altnda
yaadklar ifade edilmitir (Buntrk, 2007; Zeyrek, 2001).
Ahska Trkleri sorunu 1980lerin ortalarndan itibaren resmi dzeyde gndeme gelmeye ve d
basnda yer almaya balamtr. Buntrkn (2007) ifade ettii gibi, 1987de Grcistan hkmetinin
ald bir karar sz konusudur. Buna gre, Ahskallarn vatanlarna geri dnmeleri iin hazrlk
yaplacaktr. Ayrca 300 hanenin geri dn iin gerekli olan ilemlerin tamamland da Grcistan
hkmetince bildirilmi, fakat hkmetin hazrlklar bir trl sonulanmamtr. Bu sre zarfnda,
vatana dn mcadelesi iin rgtlenmeye gidilmi fakat Ahska Trkleri Sovyet topraklarnda
dank halde yaadklar iin Sovyet Devletinden vatana dn izni almalar epey g olmutur.
Bylece zbekistann Fergana iline (eyalet) bal Margilan, Kuvasay ehirleri ve Talak ilesi bata
olmak zere Ferganann pek ok yerinde yaayan zbekler ile Ahska Trkleri arasnda olduka kanl
atmalarn yaand ve bu atmalar neticesinde binlerce Ahskalnn yaamn yitirdii ve
yaraland, evlerinin atee verildii ve kadnlarn tecavze urad 1989 ylnn Haziran ayna
gelinmitir.

SONU
Sovyet Devleti tarafndan farkl grlen unsurlardan biri niteliindeki Ahska Trkleri, bakan
Stalin olan Devlet Savunma Komitesi tarafndan alnan Karar uyarnca, 1944 ylnn Kasm aynda
bata zbekistan olmak zere Orta Asya topraklarna srlmlerdir. Srgn, bunu yaayan dier kii
ve/veya gruplar iin olduu gibi, Ahska Trkleri iin de eitli sosyo-psikolojik sonular
dourmutur. Bu sonularn banda yabanclk duygusu gelmektedir. Ahskallar, yllardr yaadklar,
kendilerini bir paras hissettikleri ve vatan bildikleri topraklardan - adeta kklerinden - sklp
baka yerlere yerletirilmiler ve zbek toplumu bata olmak zere yeni toplumlarn iinde yaamalar
beklenmitir. Bu sre bal bana yabanclk duygusu yaratacak niteliktedir. stelik zbeklerin
nyarglardan kaynaklanan korkular ve dlayc tavrlar yznden Ahskallar yabanclk duygusunu
daha derinden hissetmilerdir.
Srgnn bir baka sonucu gerek srgn ncesinde gerek srgn sonrasnda hissedilen yalnzlk
duygusudur. Ahska Trkleri 1944 Srgnnde her ikisini de hissetmilerdir. Farkl bir kltre sahip
olmalar nedeniyle st kltr (SBde hakim olan Rus kltr) tarafndan tekiletirilmi ve dolaysyla
dlanmlardr. Ahskallarn dlanmalar ayn zamanda kltrel ayrmay gstermekte ve st kltr
nazarnda gvenilmez bir risk topluluu olarak grlmelerine kaynaklk etmektedir. Gvenilmez bir
risk topluluu eklinde grlmeleri de srgn edilmelerine yol amtr. Srgn sonras hissedilen
yalnzlkta ise, srgn edildikleri Orta Asya topraklarnda karlatklar farkl kltrel yaplarn etkisi
vardr. zbekler zelinde dnlecek olursa, ilk geldiklerinde Ahskallara kar gsterdikleri tavr
ve sosyal yaplarnn farkl oluu Ahskal Trklerini yalnzla itmitir. Fakat zbeklerin, ksa bir
sre iinde, Ahskallarn kendilerine sylendii gibi insan eti yiyen toplum olmadklarn
anlamalar zerine iki halk arasnda ilikiler gelimeye balamtr. Bu olumlu gelime zerine Ahska
Trklerinin srgn sonras hissettikleri yalnzlk duygusunun yava yava ortadan kalkt
sylenebilir.
Srgnle ortaya kan duygulardan bir dieri de boluk duygusudur. Srgne urayan kii/topluluk
geride braklanlarn yokluunu hissetmekte nk bir bilinmeze doru yola kmaktadr.
Alkanlklarn braklmas, zincirlerin kopmas, bu kopuun sorgulanmas ve gidilen yerde kltrel bir
atma yaanmas sz konusudur. Ahska Trklerinin de yaadklar srgnle beraber brakmak
zorunda kaldklar bir vatan var. O vatan ile Ahska topraklar birlikte braktklar hereyin
yokluunu hissetmilerdir. Daha nceden grmedikleri, bilmedikleri bir yere gtrlmlerdir.
Alkanlklarn brakmak zorunda kalmlardr ve srgne gnderildikleri yerlerdeki kltrel farklar
yznden ilk balarda bir atma yaamalar sz konusu olmutur.
zlem/hasret duygusu da srgnn sonularndan biridir. Ahska Trklerinin vatandan
koparlp uzaklatrlmalar alkanlklarn krlmasna, o da yaamlarnn deimesine yol amtr.


45

Yeniye kar kendilerini uzak hissetmi, eskiyle yaknlk kurmular ve vatana duyduklar zlem
giderek artmtr. Bu yzden de Stalin dneminde srgne gnderilen dier halklar iin olduu gibi
Ahska Trkleri iin de 1956 ylnda askeri rejimin sona ermesinden hemen sonra vatana dn
mcadelesi balatmlardr ve o mcadele gnmzde de devam etmektedir.
Kkszlk ve aalanma duygusu ile kukuculuk ve fke de srgnn yaratt olumsuz sonular
arasnda yer almaktadr. Kkszlk ve aalanma duygusu, daha ziyade srgn sonrasyla ilikili bir
duygu olarak nitelendirilebilir. Srgnle birlikte yaanan kltrel kopu, birey veya topluluu
kknden sarsacak derecede kuvvetli olabilir. Ayrca aalanma da zellikle kltrel adan
srgn edilenlerin uyum salamalarn gletirebilir. Fakat Ahska Trkleri rneinde, anlatlardan da
grld zere, kkszlk ve aalanma duygusu hissedilmi gibi grnmemektedir. lk bata
duyduklar korku haricinde, zbeklerin kendilerini aaladklarndan sz eden olmamtr.
Kkleriyle ilgili de son derece net olduklar sylenebilir. Anlatlarn bulunduu blmde yer verilmese
de, grmelerde vurguladklar gibi, Ahskallar kendilerini Osmanl Trk ya da sadece Trk olarak
grmektedirler. Dolaysyla, kkleri bellidir. Kukuculuk ve fkeye dair ise unlar belirtilebilir:
srgne gnderilen birey veya topluluun dlandn ve hakszla uradn dnmesi kuku ve
fkeye neden olur. Bunun altnda yatan neden evreye kar duyulan gven eksikliidir. Sz konusu
durumun Ahska Trkleri iin de geerli olduu sylenebilir, nk tehdit olarak grldklerinden
tr srgne gnderilmiler ve onlara gre byk bir hakszla uramlardr. Bu, evreye kar fke
duymalarna ve srgn edildikleri yerde yerli halka kukuyla bakmalarna yol amtr. Aslnda ayn
kukulu bak yerli halkta da mevcuttur. Ancak, yukarda da ifade edildii gibi, iki halkn birbirlerine
kar kukuyla bakmalar uzun srmemi ve Ahska Trkleri ile zbekler arasndaki ilikiler iyiye
doru seyretmitir. Bylece Ahska Trklerinin duyduklar fke ve kuku yerini gvene brakmtr.

KAYNAKA
Avar, B. Z., Tunalp, Z. (1994). Srgnde 50. Yl Ahska Trkleri, TBMM Kltr, Sanat ve
Yayn Kurulu Yaynlar No: 7
Britannica, Academic Edition, Exile and banishment (law), URL:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/198072/exile-and-banishment/ (Eriim: 4 Temmuz 2013)
Buntrk, S. (2007). Rus Trk Mcadelesinde Ahska Trkleri, Ankara: Berikan Yaynevi
Sar, A. (2012). Zorunlu Gler, Srgnler ve Yol Hikayeleri: Ulupamir Krgzlar rnei,
Ankara: Nobel Yaynlar
Turan, M.(2011). SSCBde Toprak Mlkiyeti, Ankara niversitesi SBF Dergisi, 66 (3): 307-332
Zeyrek, Y. (2001). Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, Ankara: Pozitif Matbaaclk
















D4 OTURUMU
KLTR-SANAT-II:
EDEBYAT, SNEMA VE POPLER KLTR


47

BLM-KURGU SNEMASINDA TEKNN SOSYAL NASI
Ula SUNATA
1

Duygu KARADON
2

ZET
Bilim-kurgu sinemas ile karmza kan/karlan yabanc yahut daha doru ifadeyle teki
insanla kart oluumu ile dikkatleri eker. lgili oluum dizgesinde bilgi ve beden yapsal
farkllamann temelleri olarak belirgin grnrken; sosyal tabakalamann ayralarndan snf ve
toplumsal cinsiyet balklarnn da aldn da okumaktayz. Bu alma; sosyal tabakalamann
tekiletirme srecindeki roln anlamak iin bilim-kurgu sinemasnn rneklerinden Frankenstein,
Metropolis, Blade Runner, Terminator, Robocop ve Ironmanden yararlanarak gerekletirilmitir. Bu
rneklerde bireylerin insanla zt oluturduu tekiye ve gizil olarak kendi bizatihi kimliklerine kar
oluturduklar bir teki oluumuna tank olunmaktadr. Bu erevede ele alnan filmlerdeki siborglar,
yani yeni biyolojik-mekanik oluumlar; hem etimolojik, hem de kavramsal ifadede tartlm ve
kiilerin kendi konumlarna dayal farkllk oluturmalarnda; tam da bahsettiimiz deikenlerden
faydalanlmtr. Bahsi geen sosyal tabakalama unsurlarnn tekiletirme srecine dhil olular ve
nihai sonucun yeni bir rk yaratm olduu ele alnmtr. Grsel sosyoloji altnda bilim-kurgu sinemas
erevesinde tekinin nasl bir kurguyla reel sosyal ina sreciyle etkiletiinin metni yapskm ile
okunmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: tekiletirme, teki, Sosyal tabakalama, sinema, bilim-kurgu
ABSTRACT
The position of the stranger or the Other in the science-fictions against humanity takes the
attention. From this point of view, knowledge and body are seen as the basis of structural
differentiation, while class and gender are the indicators of social stratification. In this paper, the role
of othering process in the context of social stratification is analyzed through the examples of science-
fiction movies which are Frankenstein, Metropolis, Blade Runner, Terminator, Robocop and Ironman.
Cyborgs in those movies, new biologic-mechanic formations, are discussed through etymologic and
conceptual framework as well as the relevant variables revealing differentiation between cyborg and
human. How aforementioned elements in social stratification include Othering process and how a new
race is created are handled. Under the framework of science fiction cinema in visual sociology, the
interaction between the fictive Other and the real socially-constructed Other tried to be analyzed
via deconstruction.
Keywords: Othering, the Other, Social stratification, cinema, science-fiction.
GR
Toplumda paylalan nitelikler aracl ile olumu pek ok sosyal kategori vardr. Bu
kategorilerin beraberinde getirdii teki anlay ile kiilerin pozisyonlar belirlenir ve ierisinde
bulunduklar durumlar ile ilgili eitli atflarda bulunulur. Bu erevede siborglar sz konusu
olduunda bu oluumlar; insandan farkl organizmalar olarak tanmlanm ve insanlk iin nemli bir
dnm noktas olan; teki yaratm srecine dhil olmulardr. Sinema sektrnde ve zellikle de
bilim-kurgu tr ierisinde siborg karakterlerin rneklerine oka rastlanr. Bu balamda da,
izleyiciler projekte edilen yeni yzler, farkl hayat tarzlar ve grntler ile karlarlar, zaman ve
uzamn eitli boyutlarn deneyimlerler. Tam da bu noktada, bir siborg olarak
dnm/dntrlm insan bedeni, dier bir aamada tekiye dnr. Ayrca, bu konuyu
ayrcalkl klan; tabakalama ve tekiletirme zerine birok alma olmasna karn, buradaki odak
noktas; eitli gdler erevesinde insan tarafndan yaratlm bir tekinin ele alndr. Sonrasnda
bu oluum, insanlk karsnda bir teki olarak pozisyonlandrlm bilgi; tekiletirme ve hiyerari
oluturma srecindeki nemli deikenlerden biri olmutur. Bu erevede de, ncelikli olarak siborg

1
Yrd. Do. Dr.,Baheehirniversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
ulas.sunata@bahcesehir.edu.tr.
2
Baheehirniversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, duygu.karadon@stu.bahcesehir.edu.tr.


48

yaratm sreci incelenecek, ardndan bu organizmalarn yaplar ve onlarn zerine yaplan atflar;
kapitalizm, snfsal atma, tekiletirme, bilgi, beden ve toplumsal cinsiyet erevesinde
detaylandrlacaktr. Analiz ierisinde de, Frankenstein (1818), Metropolis (1927), The Blade Runner
(1982), Terminator serisi (1984-1991-2003), Robocop (1987) ve Ironman (2008) filmlerinden ve
orijinal romanlarndan yararlanlacaktr.
Figr. nsan ve Siborg iin erik Tanmlar

Bilim-kurgu sinemasnn bir alt tr olan siborg analizinde; insan ve siborg arasndaki snr
yaps nemli bir yer tutmaktadr. Bu erevede, insan ve siborg kelimelerinin etimolojik incelemesi,
bu iki yapnn tanmlanmasnda nemli bir k noktas oluturur. nsan kelimesi nisyan ve
nsiyet kelimelerinden tretilmi bir szcktr. Bu kelimeler unutmak ve alkanlk anlamna
gelmektedir. Grld zere, insanlar eitli alkanlklar edinebilen, fakat unutabilen de varlklardr.
Trke zerinden giden bu etimolojik analize ngilizce kullanmda eklendiinde; ngilizcede insan
anlamna gelen human; homo, homo sapiens zerinden tretilmi ve burada da insan; akln
kullanabilen bedenler olarak tanmlamtr. Sibernetik ve organizma kelimelerinin birleimi Siborg
kelimesi, ilk olarak Clynes ve Kline (1960) tarafndan kii ile makinenin birleimi tanmyla
kullanlmtr. Bu kavramn ortaya atlmasnn arka plannda, uzay yolculuunun olumsuz koullarnda
hayatta kalmann salanabilmesi, dolays ile insanlarn bedenlerini evreye uyumlu bir hale getirme
gds vardr (1960:26). Ancak daha da geriye bakldnda 1951de Weiner (1982) tarafndan
aklanan sibernetik; Antik Yunanda kullanlan kybernetikos szcnden tretilmitir ve
dmencilerin kulland gzergh doru tayin edebilmeleri iin gerekli donanml bilgiyi
kastetmektedir (1951:155). Hatta o dnemde herhangi bir pusula kullanm, astronomik bilgi vb.
olmadndan, kybernetikos kelimesi ile deinilen nokta; her anlamdaki donanml bilgiye sahip
olmaktan gemektedir.
BLM-KURGU: NSAN VE SBORGLARIN VAROLUSAL SINIRLARI
Bilim-kurgu sinemas; aksiyon, animasyon, belgesel, deneysel, gerilim, korku, mzikal vb. gibi bir
sinema trdr. Bu trler, estetik biimlenileri dorultusunda yani; k, renk, doku kullanm,
karakterler, makyaj, mzik, proplar, doa ile girilen iliki biimi ya da ilikiye girip girmeme ve daha
birok kullanm zerinden biimlenirler (Ryan, 2010:1). Bu noktada bilim-kurgular ele alndnda,
tematik olarak gelecek-gemi odakl yeni bir zaman algsnn oluumunda, neon yeil, krmz ya da
mavi renk ve tonlarnn kullanmndan, proplarda metalik malzeme kullanndan doan ipular ile
seyirci filmin tr ile ilgili rahatlkla bir saptamaya gidebilir. rnein ahap dokusu, bilim-kurgu
rneklerin ok az grlebilir. Bu, ancak eitli gemie dn sahnelerinde ya da cyberpunk
rneklerde gzlemlenebilir. Dolaysyla trlerin eitli kodlar oluturduu ve bir kategoriletirme
srecini balatt grlr. Ancak unutulmamaldr ki; film trlerinde salt bir trden bahsetmenin yan
sra melezlemi bir yapnn da varlndan da sz edilebilir (Grant, 1995: 12).
Bilim-kurgu sinemas fikirlerin edebiyat olarak tanmlanr (Gilks vd., 2003:7). Ancak bu
iletiim sisteminin fantastik trden ayrlmas gerekmektedir, nk imknsz olann yaplma alan
olarak tanmlanan fantezi trne karlk, bilim-kurgu da bu yapnn mmkn klnmas sz
konusudur. Ayrca, bilim-kurgu olduunda; gerek d unsurlarn imgesel dzlemdeki ifadesinde;
nsan Siborg
Alkanlk
Unutma
Sibernetik
Organ+izma


49

genellikle bilim erevesinde ve bilimsel bilginin aklamalarna elveren bir dzlem ierisinde
kurulmu bir sistem vardr. Az ya da ok ekilde, doa kanunlar alt st edilse bile; bu srece bilimsel
dnce sistemi elik eder (Rabkin, 2004:458). Bu trn biimsel ve ierik zelliklerine gelindiinde
ise; zaman erevesi olarak; gelecek, alternatif zaman dilimleri, tarihsel gemi ile elikili arkeolojik
anlar, meknsal tutum olarak; uzay boluu, genellikle d mekan kullanm, farkl dnyalar, yeralt,
karakter olarak; siborglar, insans robotlar, androidler, mutasyona uram hayvan veya bitkiler,
uzayllar, yaratklar, ftrist teknoloji olarak, n silah kullanm, nlanmay salayan makineler,
insans bilgisayarlar zaman yolculuu, k hzn a, zel yetenek olarak ise; zihin kontrol ve
telepati kullanm sz konusudur (Rabkin, 2004:462). Tm bunlarn gerekletirili aamalarnn bir
paras olarak da insan evlad zerinden, onu temel alarak kurulan bir bilimsel ilerlemenin varln
unutmamak gerekir. Bilim-kurgular bu dorultudaki yollarnda ilerlerken; kimlik, arzular, ahlak,
sosyal sistem vb. gibi felsefi sorularn da cevaplarn arar (Rabkin, 2004:468).
Sz konusu bilim-kurgu trnn karakterlerinde olan siborglara geldiinde ise; etimolojik
analizler nda; alkanlk edinimi, unutmak ve bilgi retim-kullanm sreleri; siborglarn
tanmlanmasnda nemli bir noktada durmaktadrlar. Bu arada, siborglar insan ve makine melezi
olarak tanmlanmaktadr (Pyle, 2000:124). Ancak, bu tanm siborglarn anlalmasnda tatmin edici
bir aklama olmaktan uzaktr. Burada deinilen nokta; yaayan organizmalarn mekanik ve biyo-
teknolojik sistemler vastasyla ya da onlar tarafndan desteklenir konumda olmasdr. rnein, kolunu
kaybeden bir kiinin, cerrahi mdahale sonucu mekanik bir kol kullandn dnn. Tam da bu
noktada; bu ve benzeri bir operasyon geiren bir bireyin siborg olup olmamas konusu ile ilgili
sorunun nemini unutmamak gerekir. Bu sorunun cevab, hayrdr? Bu nedenledir ki; siborglar; insan
ve makine melezi olarak nitelemek yzeysel bir tanmlama olacaktr.
Analiz kybernetikos meselesine dndnde ise, bu kelimenin ierii nemini halen
srdrmektedir. Tanr ile insan arasndaki iliki ve insan ile siborg arasndaki ilikiye bakldnda; bu
iliki durumu ontolojik anlamda ele alnmaldr. Tabi ki insann doumu, dourmas ile ilgili birok
biyolojik aklama mevcuttur, ama sz konusu muhatap mevhumu olunca; kendi varolular ile ilgili
somut bir cevap alamazlar. Hatta bireyler bu konuda bir cevap almak isteseler bile, karlarnda bu
varolusal soru olan: Beni neden yarattn? ve/ya Beni nasl yarattn? sorular iin, onlara cevap
verecek bir zneye sahip deildirler.
Bilim-kurgu zerinden tasarlam kod ve sistemler de ele alndnda; z benlik olarak insan ile
teki olarak siborg arasnda bir karlatrma mevcuttur. Bu teki, en genel anlamyla insan
olmayan olarak tanmlanm ve ardndan da siborg olarak isimlendirilmitir (Cornea, 2007:276).
Siborglara bakldnda ise; ncelikli olarak insan zerinden tanmlanm bir znellik ve kimlik
vurgusu sz konusudur (Cornea, 2007:277). Esasen bu tam da Benjaminin aura tanmna denk
dmektedir. Bahsi geen btn filmlerde, Benjaminin Mekanik Yeniden retim anda Sanat
Yapt adl makalesinde vurgulad gibi aura ve otantiklik terimlerine vurgu gzlemlenmektedir.
Otantiklik kullanm ile izleyiciye tarihi bir srecin kaplar alr. Bu tam da neyin gerek, neyin
gerek olmad ile ilgilidir. Dolays ile siborglar, insanln otantiklii ve auras karsnda elimine
edilir. nk buradaki ey, model ve kopya ile olan ilikilidir (1936:54-55). Bu anlay erevesinde
de, insan doas, kopyalama ile zedelenmitir.
Kelime oyunlar bak as yaratm srecinde nemli bir role sahiptir. Siborg kelimesinin
etimolojik analizi yukarda yaplmt. Burada Frankensteina da gndermek yaparak, onun siborg
mu yoksa canavar m olduunu sorgulanabilir. Literatrde, Frankenstein; canavar hatta yeni bir
yaratk olarak adlandrlr. Yaratk kelimesi, etimolojik olarak da aka anlald zere canl varlk
anlamna gelmektedir. Sz konusu canavar kelimesine geldiinde ise; kelime can ve aver
kelimelerinin birleiminden oluup; can veren, yaratan anlamnda kullanlmaktadr. Kelimenin
ngilizce kullanm olan monster ise anormal ekilde olan anlamna gelen mostreden tretilmitir. Bu
erevede, Harawayin (2006:6-7) de belirttii zere Frankenstein bir siborg deildir. Esasen, burada
siborg ve canavar arasnda; tutum ve beklentiler zerinden bir farkllk vardr. Harawaye gre, siborg
heteroseksel bir partner ile bir ehir veya evren ierisine cenneti tayarak olularn tamamlamak
ister. Frankensteinn babasndan kurtulma istei siborg de yoktur. Ksaca, siborg organik aile
modeline dayal bir topluluk hayal etmez. Siborglar amurdan yaplm organizmalar deillerdir, bu
nedenle de toza dnme arzusuna sahip olmaz, bu bileenleri aramazlar. Onlarn organizmalar ve


50

sistemleri insanlarnkinden farkldr ve insan kostm altnda farkl zellikleri vardr. Aslnda mekanik
yanlarnn da olabilmesine karn siborglarn ve Frankensteinn amalar ve beklentileri bu dorultuda
birbirinden farkldr. Ama unutmamak gerekir ki, siborg kelimesi 1960 kkenli bir kelime ve
Frankenstein hikyesi 1818de yazlm bir eserdir. Kronolojik anlamda bu durum ele alndnda da,
iki yap farkl zamanlar ierisinde oluturulmutur. Bu erevede de, Frankenstein bir canavardr, fakat
ayn zamanda siborg dncesinin de atasdr.
Yukarda belirtilenler nda, bilim-kurgu sinemasnda her daim insan ve siborg arasnda bir
ayrmaya, ayrtrmaya dikkat eki vardr. zellikle sahip olu ve olmay zerinden yaplan bu
ayrm maddi temele bal deildir. Blade Runnerda olduu gibi, hafzaya sahip olu ve olmay
zerinden bir ayrm vardr ve bu gerekletirilen ayrma zerinden sadece bir rnektir. Bu durum;
duygulara, zekya, deneyimlere, dnce sistemlerine vb. sahip olu ve olmay zerinden devam
ettirilebilir, ama teknolojik bilgi ile de ilgili olan kybernetikos ve logosun nemi unutulmamaldr.
Bunlar da ayrtrma tutumunun birer parasdr.

Tablo. na Edilmi Sistemler Arasndaki Farklar

F
r
a
n
k
e
n
s
t
e
i
n

M
e
t
r
o
p
o
l
i
s

B
l
a
d
e

R
u
n
n
e
r

T
e
r
m
i
n
a
t
o
r

R
o
b
o
c
o
p

I
r
o
n
m
a
n

Organik Olmayan (Yapay) Beyin
Organik Olmayan (Mekanik) Beden
Organik Beyin
Organik Beden (nsan Evlad)
Tabloda da grld zere; siborg rneklerini drt yap altnda ele almak mmkndr.
Frankensteina bakldnda; organik beyin ve insan evlad olarak nitelendirilen organizma, bir eit
insan-insan melezidir. nsan hcreleri ve organik- organik olmayan beyin kullanm sz konusu
olduunda Metropolis filmindeki retmen Maria karakterinden bahsedilmektedir. Blade Runnera
bakldnda ise; organik sistem ve organik beyin erevesinde bir siborg rnei olarak Rachael
mevcuttur. Terminator serisinde ise; mekanik sistem ve organik olmayan beyin kullanm vardr.
Mekanik beden ve organik olmayan refleksler ve duyumsamak anlamnda yar organik beyin ve bu
yapya elik eden mekanik beden de Robocopu simgelemektedir. Son olarak da; mekanik ve organik
bedene, organik ve inorganik beynin elii ierisinde sembiyotik (ortakyaar) oluumdan
bahsedildiinde bu organizma Ironmani iaret etmektedir. Bu rneklemler aratrmann ileriki
blmlerinde daha da detaylandrlacaktr.
Yukarda bahsi geen siborg karakterler erevesinde; birok eserde de belirtildii zere Bizi
insan yapan ne? sorusuna ska rastlanlr (Pyle, 2000:124). Ancak bu soru, sonu olmayan felsefi bir
analiz srecine gider. Bu nedenle, soru nsan ve siborg arasndaki fark nedir? eklinde sorulmaldr.
Soruyu bu ekilde sorarken de; insanln tekiletirme zerinden bir eyleri kategorize etme istei
unutulmamaldr, nk insanlar her eyi, robotlar dahi katmanlatrmak istemilerdir. Buradaki esas
nokta bir eyleri tanmlamak yerine tekiletirmektir.
TEKNN OLUUM SREC
teki kelimesi; te tarafta yani br tarafta olan anlamna gelmektedir. Bu teki, ayn olandan,
benzer olandan farkl yapdakidir ve ayn olan zerinden tanmlanr. Bu noktada da; kimliin
fonksiyonu ve znellik zerinden giden bir yap vardr (Irigaray,1993:61). teki ile iliki sz konusu
olduunda; tekinin daima teki kal anlamnda bir yzleme ve dlanma sz konusudur. tekinin
oluuna imkn tanma, ancak mevcut sistem ierisinde ve diyaloa girerek mmkndr. Diyalog
iindeki taraflar kendi ilkeleri erevesinde dorularn belirleyebilirler. Aksi takdirde, yani bir grubun
stnl durumunda, diyaloa girebilmenin artlar ortadan kalkm olur. Dolays ile burada bahsi


51

geen znelerin farkll deil, bak alarnn, karlkl konumann tutumlarnn farkl olmasdr
(Collins, 1995:11).
Levinas tarafndan dile getirilen etik algya gemeden nce, tekinin ne anlama geldiini
inceleyelim. Ben, teki ile karlatnda; aynlk ve bakalk gndeme gelir. Byle bir karlama
durumunda da; sz konusu Ben, karsndaki tekiye kaytsz kalamaz. Bu kaytsz kalamama durumu
ok ynl olarak var olabilir. Ben, tekiden rahatsz olabilir, ona bakmay reddedip ban evirebilir
ya da hibir tepki vermeden onu grmezden gelerek de tepkisini gsterebilir. Bu karlama ile
gndeme gelen yz yze iliki olur. Esasen burada unutulmamas gereken; Benin, teki tarafndan var
ediliidir (Davies, 2002:178). Bu tam da Hegelin diyalektiine denk gelir.
Yz ile Levinasn ( 1979:66) kastettii fiziksel bir yap ya da estetik bir obje deil, kiilerin
yzdr. Burada sosyal ve etik anlamda bir deneyimleme sz konusudur. Bizatihi, imdiki zamanda
yaanan bu deneyim ile bir ifade sistemi gelitirilmesi ve artk kiilerin yzlerinin konumaya
balamas sz konusudur (ibid:198). Bu konuma hali ile taraflar bir iliki ierisinde bulunmaya davet
edilmi olur ve btn anlamlar bu esnada olumaya balar (ibid:297). Bu anlam retiminde yz ok
nemlidir nk yz ile kar karya kalnan durum en yakn ve savunmasz haliyle diyaloga gebe
yapy ierler (Levinas, 1985:86). Diyalog oluumunda da Ben, teki ve bunlara ek olarak da bir
ncnn varl sz konusudur. Bu nc; soyut bir varolu ierisinde olup, buna rnek olarak;
Tanr, hak, adalet vb. kavramlar verilebilir ve etik anlaynn gndeme gelii de bu safhada olur
(Davies, 2002:178). Bu durumda da; kiilerin kendilerini; teki olarak nitelendirilenin d grn,
konumas, sosyo-ekonomik durumu, eitli nyarglardan syrp tamamen diyaloa brakmas ve bu
erevede teki olarak nitelendirilenin hem ne olduu, ayn zamanda da ne olmadn anlamaya
ynelme ile ilgili bir yap vardr (Edgar, 2005:56).
Biz algsnn en yaygn ve en gndelik oluumu kadn-erkek arasndaki iliki zerine
konulanmtr (Irigaray, 2006:2). znenin oluumunun teki zerinden salanmas (Butler,2005:73),
toplumdaki esas znenin erkek olduu ve bu znenin tekisinin de kadn olduu (Irigaray,
1985:191), dolays ile kadnn salt bir zne olarak varoluunun bu erevede ortadan kaldrl sz
konusudur. Dier bir tekilik anlay Said (2004:13) tarafndan karlkl etkileim erevesinde ele
alnmtr. Said, genel erevede Dou ve Bat temsilleri zerinden Oryantalizm konusuna eilmi ve
bu erevedeki kimlik oluturma srecine dikkat ekmitir. nk teki ve Ben-Biz arasnda
karlkl etkileim sreci onlarn yaratm ile dorudan ilintilidir. Burada, Dou ile Bat arasndaki
betimleme srecinde; kardakinin ne olduunu yan sra ne olmad da nemlidir. Dolays ile
Batnn Dou tanmlamasnda, arkn ne olmad zerinden bir Bat tanmlamas ile ayrtrlm bir
yap ve kimlik yaratm sz konusudur. Bunlara ek olarak; Kristeva (1991:1), kiilerin kendi ilerinde
bulunan yabanc anlayna dikkatleri eker. Ona gre, yabanc insanlarn ilerindeki gizli bir
surettir. nsanlarn zihinlerindeki, ilerindeki yabanc oluumu zerinden bir bilin ortaya kar ve
kiiler hareket, tutum ve dncelerini bu balamda ekillendirirler.
Btn bunlar erevesinde; teki iki ayr dnyann oluumu ierisinde var olur. Bu erevede de;
tekinin farkll, pozisyonu ve kategori oluturuu nemli bir yapya sahiptir (Irigaray ve Marion,
2004:74). Tam da bu noktada teki ile ilk karlama annda bir gsteren olarak yz ilk itkiyi salam
olur (Levinas, 1993:178). te yandan; teki ideal olann, ideal insann tersi, yani kopyasdr. Bu
erevede de; ya, cinsiyet, mantk, rk, kltr vb. eitli deikenlerdendir. Bylelikle de teki,
ikincil olan olarak tanmlanr ve bakalk anlay ile zerk bir zne olmay zerinden ekillenir
(Irigaray ve Guynn, 1995:7-8).
Sz konusu tekinin varolu sreci olduunda buradaki en kritik nokta; bir eyleri ya da birilerinin
isimlendirme stratejisi ile blmleme/ayrtrma bilincine sahip olutur. Bu balamda, insanlarn
sylemlerinde kimi Biz kategorisine koyduklar ya da koymadklar esas noktay oluturmaktadr.
Ayrca, buradaki Biz gl bir siyasi miti sembolize etmektedir (Haraway, 2006:16). Birincil olarak
domu ya da retilmi yeni gelen algs insanlarn hayatnda yer aldndan beri, doal olan yerel
olan anlamndaki alg insanlar tekiletirme zerinden yeni tanmlar yapmaya, yeni sylemler
retmeye itmitir (McLane, 1996:966). Bylelikle de, tekinin oluum srecinde bilgi ve beden
yapsal farkllamann temelini olutururken, sosyal tabakalamann ayralarndan snf ve toplumsal


52

cinsiyet balklarnn da almas ile bireylerin insanla kar oluturduu teki ve kendi bizatihi
varolularna kar oluturduklar bir tekinin varlndan sz edilecektir.
tekinin oluum srecinin aamalarnda biri bilgi ve bu bilginin kullanmdr. Foucaultnun
belirttii zere; bilgi ve iktidar birbirlerini ierirler. Aslnda bu iki kavram tam anlamyla birbirinin
ayn deildir ancak aralarnda bir iliki bulunur. Buradaki esas nokta; bilgi ve iktidar arasndaki
etkileimin ok boyutlu iliki zerinden kurulmasdr. Konu iktidara geldiinde ise; onun kapsayc bir
karakteri vardr. Bilgi ve iktidar arasndaki irtibatn salad bu karakter yaps ile de hegemonyay
elde edi sz konusudur. Bu erevede de, insan yaratm ve hemen akabinde bilgi; odak noktasndaki
yapy ynetme arzusu dorultusunda bir g oluturmaya balar. Bylece; bilgi hiyerarisinin
oluumunun gz nne alnma vakti gelmi olur. Ayrca Foucault teknoloji ve bilgi aracl ile
edinilmi teknik yapya da odaklanmtr. Btn bunlar nda da, iktidar; kendi varln daha da
gl klmak iin mmkn olduunca daha fazla bilgi edinmeyi amalar. Dolays ile bu srete;
edinilen bilgiler ile onlara eklenen yeni trdeki bilgilerin yaratm, eriim ve kullanm nemlidir
(Ritzer, 1997:46-47).
Foucaultnun bilgi ve iktidar arasnda kurduu iliki zerinden kybernetikos yeniden tartlabilir.
nceki paragraflarda belirttiimiz gibi; insanlar nasl yaratldklarn bilmiyorlar. Dolaysyla; onlar ne
somut bir cevaba, ne de bu varolusal soruyu cevaplayacak bir zneye sahip deiller. Ancak siborglar,
insanlar tarafndan yaratlmlardr ve onlar yaratclarna ayn soruyu sorabilirler: Beni nasl
yarattn? ve/ya Beni neden yarattn? Yani onlarn karsnda somut bir zne olarak insan
durmaktadr. Tanr ve insan, insan ve siborg arasndaki bu iliki nedeniyle; bilgi faktrnn nemi
yadsnamaz. Aslnda, bu durum siborg kelimesinin ierisinde gizlidir. Bu nedenle, insan ve siborg
arasndaki snr; hafzaya, duygulara ya da mekanik organik ayrmna sahip olu yerine; bilgiye sahip
olu zerinden ina edilebilir. Nitekim siborglarn yaratmndaki en nemli yaplardan biri bilgidir,
ancak burada teknolojinin gereklilii de unutulmamaldr.
3

Konu beden zerinden devam ettirildiinde; bu tekinin oluum/oluturulma srecinin ikinci
parasdr. nsan bedeni zerinden grnte olan ve ilevsel organik form zerinden ekillenen estetik
ve ilevsel bir dnm sz konusudur. Burada ektodermik bir yzey ve sentetik bir beden bulunur
(Tomas, 1989:114). Siborglarn grnleri ile ilgili nemli olan nokta ise; drt bacakl, gzl olu
yerine, insan suretinde yaratlm olmalardr. Bunun yaplndaki en nemli gereke ise insanlar
arasnda olaand, acayip olarak adlandrlacak bir durumdan katr. Ayrca, post-apokaliptik
gelecee odaklanm bu bilim-kurgularda; insanlk ve onun varoluu zerinden de felsefi bir analiz
gerekletirmek mmkndr. Ancak bunu; Tanr-nsan ilikisi zerimden gerekletirmek zordur. Bu
nedenledir ki, insanlar siborg adnda yeni bir rk yaratm ve kendi ierisinde bulunduklar durumu
bu ereve kritik etmilerdir. Ayrca, siborg yaratm srecinin ilk gdlerinden biri; kapitalizm
anlay altnda hayat daha kolay bir hale getirmekti. Ancak, tabi ki de bu, insanlarn fantezileri ile de
ilgilidir. nsanlar siborglar sadece acayiplik algsn krmak zere bu formda tasarlamamtrlar, ayn
zamanda kendilerini de Tanr rolne koymuturlar ve yle hissetmilerdir. Tanrnn yapt eyle ayn
eyi yapmlardr; bir yaratmda bulunmulardr. Hatta bu yaptklar Tanrnn yaptndan daha gl
bir hafzaya, daha gl bedenlere sahip olular balamnda daha da stndr. Buradaki yeni insan

3
Teknoloji kelimesi tekhne ve logos kelimelerinin birleimi ile tretilmitir. Tekhne; sistematik yolla yaplan
sanat, zanaat, ina vb. gibi yapp-etme bilgisi anlamna gelmektedir. Bu da bir bilgi trdr. Aslnda sophia, yani
bilginin ne demek olduunun sorgulamann evresi vardr. lk evre epistemedir ve bu bilginin kendisidir.
Ayrca episteme teori ile ilintilidir, nk bilmek iin yapmak gerekmez ancak yapmak iin bilmek gerekir.
Nedenler ve ilkeler bu erevede bilinmesi gerekken eylerdir. Aslnda; bu evre teori ve pratii birbirinden
ayran noktadr. Hem iliki hem de ilikisizliklerine vurgu yapar. Dier bir evre ise; tekhnedir. Burada praksise
dair bir teknik bilgiden sz edilir. Tekhne de bir bilgi trdr ve burada yapln deneyimlenmesine dikkat
ekilir. Dolays ile epistemesine sahip olunan eyi ina etmek iin tekhneye de ihtiya duyulacaktr, yani
zanaatn gzlemlendii yer burasdr. Son evre ise; phronesisdir. Phronesis sahibi kiiler; hangi durumda, hangi
koullar ierisinde ne yaplp edilmesi gerektiini bilen kiileridir. Btn bunlar erevesinde teknolojiye
dndmzde ise; episteme ve tekhne arasndaki hemhal oluun gereklilii aktr. Bu retim durumu ile
alakaldr ve logosu da ieren bir taraf da vardr. Logos; kelam, deyi, retorik ile ilintili olup bilgiye, akla ilikin
olandr. Ksaca, teknoloji kelimesi; tekhne ve logos kelimeleri ve tam da ierdikleri anlamlarn birleimi ile
olumutur. Bylelikle de; siborglar insanlarn bilgi ve hayal gleri eliinde yaratlmlardr.


53

algs bermensch ile yani faizan dnce ierisindeki bir rkn stnl ile de ilikilidir. Bu gr
siborglara uyguladmzda; Tanrnn yaptndan daha da stn olan bir yarat sz konusudur. Buna
rnek olarak da; daha gl beden ve hafza, ackmayan susamayan organizmalar, bir grubun
stnl erevesinde gndeme gelmektedir. Grld zere, daha gzel, daha kabiliyetli, daha
zeki ve de en gl rk, yaplabilecein en iyisi olarak yaratma arzusundan sz etmek yanl olmaz.
Siborg oluum srecinin son bileeni ise snfsal iliki zerindendir ve bu da kapitalizme atfta
bulunmadan atlanabilecek bir konu deildir (Moretti,1982: 3). Burada yine bir eylere sahip olmak ve
olmamak anlaynn hkimiyeti gzlemlenmektedir. Bu sayede, insanlarn zihninde, dncelerinde,
tutum, alg ve hareketlerinde bir teki yaklam vardr. Siborg ve canavar kavramlarnn ortaya
k ve onlarn yaratl srecinin derinliklerinde de bu dnce sistemi mevcuttur. Bunun iin de
insandan farkl olanlar kullanlmtr; yani Frankenstein, yani Rachael, yani Terminator vb. Ayrca
buradaki teki kullanm/yaratm sadece siborglarn kt niyetli yaplar ya da zarar verici tutumlar
erevesinde kurulmam, aksine onlarn allmadk, tandk olmayan sistemlerinden kaynakldr.
Dolays ile en ufak farkllklar dahi, bir eyi/birini tekiletirmek iin yeterli olmutur. Bu ancak
reddetmek ya da eer mmknse imha etmek ile gerekletirilebilir. Bu iki ihtimal de; gvenlik
anlay veya asimilasyon zerinden kurulup, gerekletirilir. Bu noktada; Blade Runnerda Replicant
olarak adlandrlan siborglarn nemi unutulmamaldr. Basite Replicant; bir eye cevap veri
anlamna gelmektedir ve insann ayrt edilemez ekilde tam tamna aynsnn kopyas olarak
tanmlanabilir. Bu gr erevesinde; snflandrma ve tabakalama gndeme gelir ve siborg ile
canavar ortak kaderi paylaarak insan evlad karsnda teki olarak yerini alr.
4

Morettinin Korkunun Diyalektii adl eserinde canavar metaforuna bir gnderme vardr ve
onun neyin yerini ald sorgulanr. Morettiye gre (1982:2), burada ekonomik ya da tarihsel
terimlerle aklanamayacak bir durum vardr. Dolays ile burada kolektif bir kbustan sz
edilmektedir ve bu da tekidir (Wood, 1986:93). Bu yeni teki yani siborglar ve canavarlar bazen
bilinli olarak, bazen de bilinsizce insanlk tarafndan yaratlmtr. Ayrca, Frankenstein rneklemi
zerinden gidilecek olursa; kendisi hem rktc, hem de sempatik bir yana sahiptir. Bu nedenle;
korku ve hayranln mphemlik erevesinde i ie gelmilii sz konusudur. Tam da bu noktada
siborglarn yaratm srecine teknoloji merak ve fobisi erevesinde tekrar baklabilir.
Moretti hikyeyi Marxist bir erevede ele alr, nk Frankenstein proletaryann bir yansmas
niteliindedir. Burada tekinin proletaryalatrlmas sz konusudur (Wood, 1986:76). Moretti
canavar ile onun yaratcs olan Doktor Frankensteina odaklanmtr. Bu erevede, kapitalin farkna
var ve aslnda proletarya metaforu olarak Frankensteinn yaratlmas ile kendi mezarn kazm
bulunmaktadr. Bu farkna var, korku tarafndan ekillendirilmi bir tepkiyi dourmaktadr
(zkaracalar, 2011:78). Esasen burada eytanlarn rk olan siborg ve canavarlar ile insan tr
arasndaki atmaya ahit olunmaktadr. Bu organizmalarn dinamiklii ve geni erevedeki insan ile
olan benzerlikleri onlar korkutucu yapandr. Frankenstein da proletaryann bir metaforu olarak
eytanlarn rk kategorisinde yer almakla birlikte; bir isme sahip olmak ve bireyselliini ilan
edebilmek gibi arzular vardr, nk Frankenstein aslnda doktorun addr ve kendisi de onu yaratann
ad ile anlmaktadr. Bunun anlam; canavarn yaratanna ait olduudur. Canavar olarak Frankenstein
yapay ve paralarn bir araya getirilmesi ile olumu bir yaratktr ve doada o ekli ile bulunamaz,
ina edilmi ve yaplandrlmtr, yani birileri ona yaamn bahetmitir. Grld gibi; yeni rk
yaratm, yeni bir teki olarak insanln karsna km ve korku unsuru olarak da yerini almtr.
Buradaki ilgi ekici nokta; korku unsurunun, insanlk tarafndan kendi karna kmak zere yaratlm
oluudur. Dier bir adan, bu yeni teki dier insanlarla eit haklara sahip olma ynnde bir istee
sahiptir. Ancak, bu yeni eytanlarn rk yapay bir varlk olarak, tarihin bir rndr ve bir rka
dntrlmek suretiyle de bir obje halini almtr. Bu nedenledir ki; siborglar, insanlar ile eit haklara
sahip olamamtr ve rk zerinden bir ayrmcla karda korumaszdrlar.

4
Aslnda canavarlar kendilerini insanln krallndan srlm olarak bulurlar ve bu da snf atmalarnn bir
paras olan Biz ve teki yaklamnn dier parasdr (McLane, 1996:961).



54

Grld zere makalenin odak noktalar toplumsal cinsiyet, bilgi, beden ve snf ilikileri
zerinden ekillenmitir. Bu balamda; akln, zellikle de rasyonel akln eletirisi ileriki blmlerde
sunulacaktr. Bu erevede de beynin, beden iindeki yerinin farkllamas; bu rasyonel akln bir
sonucudur. Dolaysyla; toplumsal cinsiyet ve rk zerinden gerekletirilecek analiz parametreleri bu
yapy belirlemitir.
SBERNETK ORGANZMA RNEKLER
Frankenstein; Mary Shelly tarafndan 1818 ylnda kaleme alnmtr. Ardndan film farkl bak
alar erevesinde sinemaya uyarlanmtr. Hikyenin farkl ekillerde ele alnmas ile de farkl alt
metinler oluturulmutur. Ancak, bu almada sz konusu orijinal hikyeye sadk kalnp, James
Whale tarafndan 1931 ylnda ekilen Frankenstein ve Terence Fisher tarafndan 1957de ekilen The
Curse of Frankensteindan yararlanlmtr. Frankensteinn kiisel hikyesine bakldnda; Doktor
Frankenstein l bedenlerden baz paralar toplar ve Frankenstein yaratr. Beden paralar toplama
aamasnda; doktor bir piyanistin parmaklarn, bir sporcunun kollarn ve en zeki kiinin akln alarak
mkemmel insan yaratr. Bu tam da tanrnn yarattndan daha da iyisini yaratma dncesi ile
ilgilidir. Hikyede Frankenstein denize topu atarken birden kk bir ocuu denize atar ve bu
noktadan sonra yap deimeye balar. Film ierisinde bunun gibi birok rnek bulunmaktadr. Btn
bunlar erevesinde, Doktor Frankenstein, kendi yaratt eyden nefret etmeye balar. te taraftan,
Frankenstein dier insanlarla eit haklara sahip olmak ister. Onun bu istei; insan olarak hareket
edebilmek ve o ekilde kabul edilmekti, nk o zaten insan hcrelerinden yaratlmt. Hatta buradaki
problematik yap insandan daha da fazlas olma anlay, bir nevi stnlk anlay etrafnda ekillenir.
Shelley bu dnceyi hibir zaman ciddi bir problem olarak grmez (Mellor, 1989:50). Aslnda naife
bu yeni trn grnmnn heterojen materyallerle deneysel bir yap ierisindeki oluumu sz
konusudur, ama hikye canavar meselesini sadece grsel ve iitsel kavraylarla deil, ayn zamanda
blgesel ve milli gibi eitli yaklamlarla ele almtr. Nitekim insan, postr ve ierii ile birlikte
sylemleriyle yeni ifade biimlerine ve yeniden organize olmu yaplara ynelir (McLane, 1996:963-
964).
1927 yapm Fritz Lang tarafndan ynetilen snf atmas ierisindeki sarslmaz diyalektiin
vurguland Metropolis adl filme bakldnda; sermaye ve emek gc arasndaki empatik uzlama
konu edilmitir (Huyssen, 1982:221). Filmi ele almadan nce bu filmin Almanyadaki Weimer
Cumhuriyeti dneminde gsterime girdii de unutulmamaldr. Kapitalizme kar bir bakn
gerekletirildii filmde; snf mcadelesi esnasndaki oluum ve durumlar filmdeki karakterlerin yer
deiimi ile sunulmutur. alanlarn tam da birer asker olarak grldkleri vardiya deiimdeki
beden hareketlerinden okunabilmektedir. Frederin babasna; Fakat bu ehri elleri ile yapan insanlar
nerede? diye sormasyla da ehrin ikili katman anlalmaktadr. nemli olan bir dier husus ise; bu
ikili yapda alanlarn nasl grlddr. Bu esnada da, iilerin isim yerine onlara verilen
numaralar ile adlandrlmalar durumu zetler niteliktedir. alanlarn kontrol altna alnmak istendii
bir sistem ierisinde, retmen Maria sahneye kar. Bu karakter film ierisinde arabulucu vasf
yklenerek de anlmaktadr. ilerle iyi bir ekilde iletiim kurabilen Mariann bu zellii ok da ho
karlanmaz ve bir mucit tarafndan ilk siborg rneklerinden biri yaratlm olur. Burada nemli olan
bu yeni organizmann ynetilebilir oluudur. Dolays ile durum ierisindeki ideolojik tutuma ve
kullanm amacna dikkat ekilmelidir. ilere sosyal harmoni ve bar vaat eden Maria, Rotwang adl
lgn bilim insannn laboratuvarnda batan kartc bir kadn siborg rneklemine dnr (Huyssen,
1982:222). Maria; film-noir tarz femmefatale karakterlerinden biridir. Bu karakterlerde; ailesi ve evi
var m, nereden gelir nereye gider bunlarla ilgilenilmez. Erkeklerle kolayca yaknlaamayan, ak her
daim yaayamayan ama onlarn sonunu getirecek olan bu karakterler; erkeklerin de onlarn peinden
kotuu bir kadn tiplemesidir. Ayrca; burada klasik voyeur yaps bozulur, nk karmzda duran
bak delip geen bir kadndr.
Metropoliste teknolojinin kadn bedeni zerinden ekillenmesi sz konusudur. Tam da bu noktada
Frederin, kadn ile makine ve cinsellik ile teknoloji arasndaki karmak ilikisi filmin sosyal-
ideolojik imgeleri erevesindeki duruunun ipularn vermektedir (Huyssen, 1982:222).
Davurumcu bak as ile durum ele alndnda ise, teknolojinin baskc ve ykc potansiyeli Maria
zerinden ekillenmitir (ibid.223). Tam da bu noktada; kadn, doa ve makineler; tekinin
oluumu/oluturulmas erevesinde ortaya kmtr. Bu balamda da erkek iin; otorite ve kontrol


55

zerinden bir korkunun oluumuna dikkat ekilmitir (ibid. 226). Ayrca son teknolojinin fantezisi
olarak; anne ya da baba olmadan yaratlan bir kadndan bahsedilmektedir. Bu vesile ile de mucit
Rotwangn da syledii zere; her erkek kendine bir kadn yaratabilir replii ile de toplumsal cinsiyet
konusundaki tutum aka ifade edilmitir (ibid. 226). Sz konusu bir kadn siborg rnei olarak
Mariann tekiletirilmesi olduunda; bakirelik ve batan karclk tutumuna odaklanlmtr (ibid.
228). Ancak, burada bahsi geen sadece erkeklerin kadnlar iin hissettikleri cinsel arzular deildir.
Bu; hkimiyet algs ve kontrol mekanizmas gibi daha da derin bir yapya sahip olan teki ile ilgilidir
(ibid. 227).
Philip K. Dick tarafndan 1968 ylnda bilim-kurgu roman olarak yazlan "Do Androids Dream of
Electric Sheep? adl eser Blade Runner yani Bak Srt ismi ile film haline getirilmitir.
Ynetmenliini Ridley Scottn yapt post-apokaliptik bir bilim-kurgu trnn bir rnei olarak
perdelenen film, ierisinde birok siborg karakteri barndrmaktadr. Blade Runnerda hafza insan
olmann en nemli bileenidir. Film 2019 ylnda Los Angelesda gemektedir. Rick Deckart ve
Rachael da filmin iki ana karakteridir. Filmin yks ierisinde siborglar Replicant olarak adlandrlp,
Tyrell irketi tarafndan bu bnyede birer kle gibi altrlmaktadrlar. Sonrasnda baz Replicantlar
ieresinde bulunduklar durum sebebiyle ayaklanrlar ve dnyaya bir uzay arac ile gelirler. Bu srecin
ardndan Replicantlar; polis memurlar tarafndan yakalanmaya balarlar ve Deckart da bu polislerden
biridir. Bu arada, Replicantlar yakalandklarnda; bu sre emeklilik olarak adlandrlmaktadr. Bu
yakalama srecinde Replicant ve insanlar ayrmak amal Voight-Kampff adl bir test
uygulanmaktadr. Burada; bahsi geen zne sz konusu makineye direk olarak bakmaya balar ve
sonrasnda baz sorular sorulmaya balar. Derinlemesine sorulan sorular ieren bu srecin sonunda;
eer zne hafzaya sahip deilse, bunun anlam test makinesinin karsndaki siborg olarak
nitelendiriliyor. Bu erevede, Voight-Kampff testlerinden biri de Rachaele uygulanyor ve test
sonunda siborg olarak adlandrlyor. Ama Rachael annesi ve kendi ocukluunun olduu bir fotoraf
gsterir ve hatrladklarn anlatr. Ancak, test sonucu Rachaelin derinlemesine bir hafzas olmad
hatta annesi ile arasndaki anlarn onu yaratanlar tarafndan oluturulduu anlalr. Bu aamalarn
sonunda; Rachael, Deckarta bu testi hi kendi zerinde deneyip denemediini sorar. Buradan
hareketle; hi kimse ilk bakta bir siborg ve insan arasnda ayrm yapma ansna sahip deildir.
Blade Runner da grld gibi insan evlad iin hafza ok ciddi bir neme sahiptir. Ama insan
ve siborglar arasndaki ayrm bu yap zerine kurulamaz. rnein, bir kii hafzasn kaybetmi
olabilir, ancak bu onu siborg yapmaz. Yahut psikolojik bir rahatszlk veya Alzheimer yznden de
gemiini unutmu olabilir. Ancak btn bunlar insan ve siborg ayrmn gstermek iin yeterli
deildir. Bunlara ek olarak, siborg olmak sadece teknolojik bir aparata sahip olmakla da ilintili
deildir. Dolaysyla mekanik bir kola sahip olmak da herhangi bir kiinin siborg olarak adlandrlmas
iin bir gsteren deildir.
Tam anlamyla bir zaman yolculuu hikyesi olan Terminatore bakldnda; James Cameron
tarafndan ynetilen film 2029 ylnda gemektedir. Bu filmde esas olan, gelecekten gelerek, gemi
ile ilgili baz eyleri deitirmek suretiyle dn, bugn ve yarn yeniden ekillendirmektir. Film
serisinin ilk blmnde Terminator; Sarah Connoru, yani gelecei kurtaracak olan John Connoru
douracak kiiyi ldrmek amacyla gnderilen robottur. Ayrca, Kyle Reese da yani John Connorun
babas da bu ldrme ilemi engellemek iin gelecekten gnderilir. tekiliin nlenmesi amacyla
giydirilmi olan bir insan kostm mevcuttur. Ayrca bu bedene; bir de yapay zek elik etmektedir.
Beden ve kostm ilikisine bakldnda da sembiyotik bir iliki gzlenmemektedir.
Siborglar cinsiyet zerinden analiz ettiimizde; 1980lerde erkek siborglar ok popler olsa da ve
sper erkeksi profil izseler de; kadn siborglarn var olmadn syleyemeyiz. Lakin kadn siborglar
zellikle soy konusunda ve anne olular erevesinde nemli bir konuma sahiptirler (Cornea,
2007:281). Dolaysyla burada toplumsal cinsiyet rollerinin nemi gzlemlenmektedir. Buna en iyi
rnek olan Sarah Connor da kadn kahraman olarak Terminator filmlerinde yerini almtr. Sz konusu
aksiyon tr iin hazrlanm kodlar olduunda; toplumsal cinsiyet ayrm ierisinde bir yenilikten
bahsedilebilir. Hatta bu ykm yer yer film ierisinde bir zafer edasyla ele alnmtr (Cornea,
2007:282). Dolays ile ilk dnem kadn siborglar zerinde bir lye kadar etkisi gzlemlenen
toplumsal cinsiyet, yerini farkl bir ele ala brakmtr. Bu erevede de Sarah Connorun k
nemli bir yere sahiptir. Ancak unutulmamas gereken bir nokta vardr ki, Terminatorde edinilen


56

vcut yaps (kasl olu) ve kuvvetlilik hiyerarisi altna girilmitir. Bu oluum ierisinde de Sarah
Connor arlkl olarak patriyarki iin savaan biri olarak karakterize edilmi ve erkei kurtaran, bu
vesile ile de gelecein doumu gibi; bir ykmllk altna girmitir (Cornea, 2007:282).
Robocopa bakldnda; bir bedenin yeniden ekillenii sz konusudur. Alex Murphynin atma
esnasndan vurulmasnn ardnda; bedeni elik bir robot mekanizmas ile birletirilir. Bu yeni
organizma Robocop olarak adlandrlr. Yani, burada yenilenme ve yeni bir kimlik yapsnn oluumu
zerinden bir dnm gereklemi olur. Robocop; eitli kameralar vastasyla grnty
yaknlatrma, btnlemi vcut paralarn vb. gibi bileenlere sahiptir. Aslnda bu durum Robocop
ve Frankenstein arasnda bir iliki de kurar. nk her iki oluumda da insan hcreleri kullanlmtr,
yani mevcuttan mevcutla daha da iyisi yaratlm olur.
Son olarak ele alnacak karakter, izgi romandan beyaz perdeye uyarlanan Ironmandeki Tony
Starktr. eitli silahlar reten bir irket olan Stark Endistrnn kurucusudur. Bu irkette son
teknolojiden yararlanlarak kullanlan retim mekanizmalar, Starkn dehas ile birletirilir ve sonunda
silah endstrisinin en nemli retimleri gerekleir. Son almalarndan biri olan fzenin tatbikat
srasnda saldrya urayan Stark, bir terrist grubu tarafndan rehin alnr. Yakalanmasnn ardndan
eitli retimler yapmaya zorlanr, ama mucitliini ve zeksn kullanarak kendine bir koruma kalkan
gelitirmeyi baarr. Burada iki nemli krlma noktas vardr. ncelikli olarak; bilginin kullanm,
siborg retimi konusunda nemli bir yere sahiptir. Stark, sahip olduu donanml bilgi sayesinde, yani
sibernetii kullanmak suretiyle bir retim gerekletirir. Dier bir krlma noktas ise; bu oluumu
kendisi iin tasarlam olmasdr. Dolays ile Ironmani zellikli yapan; bir kiinin kendi kendisini
siborga dntrme aamasdr. Yani Ironmande organik ve organik olmayan bir beyin ile hem
mekanik hem de organik bir vcuttan sz edilmektedir. Ancak burada nemli olan; mekanik vcudun;
tekilik yapsnn, Starkn kimliine nfuz etmemesi iin bir kostm olarak kullanldr. Tam da bu
noktada kostm ve Stark arasndaki sembiyotik ilikiye dikkat ekilmelidir. nk ancak bu koul
ierisinde; bir siborg organizmasndan sz etmek mmkndr. Dolays ile hem bedenin yani
kostmn, hem de organizmann yani Starkn birbirlerine mecburiyetleri vardr. Bu yeni zrh
retiminin ardndan irketine geri dnen Stark; fiziksel anlamda daha da gl bir yapy oluturacak
olan koruma sistemi zerinde almaya balar. Bylelikle; fiziksel olarak herhangi bir insann sahip
olabileceinden daha gl bir yapnn oluturulmas amac gdlr. Yani bu oluum; insann sahip
olabileceinden daha da fazlasdr. Bu srecin ardndan da, Stark ve Ironman olmak zere ikili kimlik
yaps, teknoloji ve organikliin bulumas erevesinde bilgi ara yz ile gerekletirilmi olur.
Dolaysyla; fizyoloji ve mhendislik yaplarnn bileimi ile beden ve makine zerinden oluan arayz
sistemi oluturulmu olur (Laughlin, 1997:145-6). Esasen burada Starkn eitli retimlere ynelmesi
ve srekli bunlar glendirmeye almasnn arkasnda; kendisi ile ilgili baz yetersizlikler
yatmaktadr. Genel olarak bakldnda; insanlara kar tutumu pek de zenli olmayan, dl almay
umursamamas, silah tatbikatlarn bir ov edasyla yrtmesi, fakat ayn silahn ele geirilmesi ile de
hayat alt st olan bir karakterden bahsedilmektedir. Bu yakalanma srecinde de baarsnn aksine,
fiziksel gcnn onu kurtarmaya yetmeyeceini fark eden Stark; yeni kostmn yaratm olur.
Filmin her bir serisinde de bu kostm daha da gelitirilir. Zamanla daha da glenen, daha da
dayankl hale gelen kostm; en sonunda yapay bir zekya dahi kavuur. nceleri sadece ara olarak
kullanlan kostm ile artk tam anlamyla bir birleim olur ve bylelikle Ironman kimlii yaratlm
olur.

SONU YERNE
tekiletirme erevesinde her eyi, robotlar dahi ayrtrma gdsyle gerekletirilmi bu
srete; bir tabakalama yaps mevcuttur. Dolays ile siborglar da bu hiyerari ierisinde eitli
kategoriler altnda yerlerini almlardr. Ancak, burada tamamyla insanlk tarafndan yaratlm bir
teki sz konusudur ve sreci daha da kymetli klan budur. te yandan; yeni bir rk yaratm sureti ile
oluturulmu ayrtrma hali, durumu zetler niteliktedir. Yeni insan olarak da adlandrlabilecek bu
yapda tede tutulan siborglarn tanmlanlarnda; daimi olarak insanlardan farkl klnmaya allm
ve bu erevede de kategorize edilmilerdir. Bu balamda da; bilgi, beden, snfsal atma ve


57

toplumsal cinsiyet yaplar yerlerini alm; grnm, oluum ve eitsizlikler erevesinde bir sistem
oluturulmutur.
Ancak btn bu yapda asl nemli olan; insan ve siborglar arasndaki farklar sralamak deil,
aksine nasl birbirlerinin yerlerini aldklarnn gzlemlenmesidir. Bu balamda da giderek birbirlerine
yaknlaan bu iki organizma eidinin aslnda hangi sreler, oluumlar ve gdler ierisinde
bulunduklar konunun can alc noktasn oluturmaktadr. Fakat btn bunlar erevesindeki esas
ayrm noktas sahip olmak ve olmamak zerine kuruludur. Bu balamda da; tekiletirmenin;
karlkl etkileim yaps ierisinde farkllatrlmas ve birinin, dierinin tersi olarak tanmlanmas
nemli noktalar oluturmaktadr. Dolays ile birbirine varolusal imkn tanmakta zorlanan bu iki tr,
ya da birbirinin devam niteliindeki yap her ne olursa olsun tabakalama srecine maruz
kalmlardr.

KAYNAKA
Benjamin, W. (1993). Pasajlar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Clynes, M. E. &Kline N. S. (1960). Cyborgsandspace. Astronautics, 9, 26-27.
Collins, A. B. (1995). Introduction: Hegel and the other. Hegel on the Modern World (Ed.). Artis, B.
Albany: StateUniversity of New York Press.
Cornea, C. (2007). Figurations of the cyborg in contemporary science fiction novels and film. (der. D.
Seed), A Companion to Science Fiction. Oxford: Blackwell Publishing, s. 275-288.
Davies, P. (2002). Sincerity and the end of theodicy: three remarks on Levinas and Kant. (der. S.
Critchley ve R. Bernascony), The Cambridge Companion to Levinas. Camridge: Cambridge
University Press, s. 126-178.
Edgar, M. (2005). On the ambigous meaning of otherness in totality and infinity. Journal of the British
Society for Phenomenology, 36(1), 56-65.
Gilks, M., Fleming, P. ve Allen, M. (2003).Science Fiction: The Literature of Ideas (blog). Alnmtr
http://www.writing-world.com/sf/sf.shtml
Grant, B. K. (1995). Film genre reader II. Austin: University of Texas Press.
Haraway, D. J. (2006). Siborg manifestosu ge yirminci yzylda bilim, teknoloji ve sosyalist-
feminizm. stanbul: Agora Kitapl.
Huyssen, A. (1982). The vamp and the machine: technology and sexuality in Fritz Langs Metropolis.
Special Double Issue on New German Cinema, 24(25), 221-237.
Irigaray, L. (2006). Ben sen biz farkllk kltrne doru. stanbul: mge Kitabevi
Irigaray, L. (1985). This sex which is not one. New York: Cornell University Press.
Irigaray, L. (1993). Towards a culture of difference. New York: Routledge.
Irigaray, L. ve Guynn, N. (1995). Thequestion of the other. Yale University Press, 87, 7-19.
Irigaray, L. ve Marion, E. (2004). What other are we talking about?. Yale University Press, 104, 67-
81.
Kristeva, J. (1991). Strangers to ourselves. New York: University of Columbia.
Laughlin, C. D. (1997). The evolution of cyborg consciousness. Anthropology of Consciousness, 8(4),
144-159.
Levinas, E. (1985). Ethics and infinity. Pittsburgh: Duquesne University Press.
Levinas, E. (1979). Totality and infinity. Londra: Martinus Nijhoff Publishers.
Maigret, E. (2004). Medya ve iletiim sosyolojisi. stanbul: letiim Yaynlar.


58

McLane, M. N. (1996). Literate species: populations, humanities and Frankenstein. The Johns
Hopkins University Press. 63(4), 959-988.
Mellor, A. K. (1989). Mary Shelley: her life, her fiction, her monsters. New York: Routledge.
Moretti, F. (1982). The dialectic of fear. New Left Review, 136, 67-85.
zkaracalar, K. (2011). Korku sinemasnda snfsal metaforlar. (der. A. Gne, Z.T. Akbal Salp ve
M. N. Salp), Snf likileri Sureti Soldurulmu Bir Resim mi? (89-96). Ankara: Balam
Yaynclk.
Pyle, F. (2000). Making cyborgs, making humans: Of terminators and blade runners. (der. David John
Bell, Barbara M. Kennedy) The cybercultures reader, 124-137.
Rabkin, E. S. (2004). Science fiction and the future of criticism. Modern Language Assosiation,
119(3), 457-473.
Ritzer, G. (1997). Postmodern social theory. Toronto: McGraw-Hill.
Ryan, M. D. (2010). Towards an understanding of Australian genre cinema and entertainment: beyond
the limitations of Ozploitation discourse. Journal of Media & Cultural Studies, 24(6), 1-10.
Said, E. W. (2004). arkiyatlk. stanbul: Metis.
Tomas, D. (1989). The technophilic body on technicity in William Gibsons cyborg culture. New
Formations, 8, 113-129.
Wiener, N. (1982). Cybernetics: or control and communication in the animal and the machine.
Cambridge: MIT Press.
Wood, R. (1986). Hollywood from vietnam to reagan. New York: Columbia University Press.


59

PROJEKTR OLARAK SNEMANIN SOSYOLOJ ALIMALARINA
SUNDUU METODOLOJK MKNLAR

Serta Timur Demir
1

ZET
Son yllarda filmler, sosyolojinin vizyonunu geniletmekte ve tpk nitel ve nicel aratrmalar gibi
bal bana entelektel bir metoda dnmektedir. Deleuze, Baudrillard ve iek gibi dikkat ekici
baz sosyologlar tarafndan kullanlan sinema, yalnzca fantastik bir kurgu olarak deil; ayrca
toplumsal deneyimleri yanstabilen bir projektr olarak da tanmlanabilir. Toplumsal gereklikler ve
gerekst efsaneler ve kalpyarglar da bu projektr zerinden yakalanabilir. inde yaadmz
dnya, her an deimekte olduu iin bazen istatistikler bu deiimi tanmlayamayabilir. Oysa sinema,
toplumsal deneyimin kendisini kendi uzam ve zamansall balamnda mimler ve bylece deiimin
nabzn yoklar. Dahas, teknik zelliklerine bal olarak, ok-katmanl ve krlgan toplum figrn
sadeletirir ve sonrasnda onu zmlenebilir hale getirir. Toplumlar yanstan ve onu yeniden formle
eden filmler, aratrmaclar iin bir eit kurulu laboratuar olarak belirir. Bu bildiri, sinemann
sosyoloji almalarna metodolojik katklarnn deerini, mmknln ve risklerini tartmay
amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Sinema, sosyoloji, gereklik, projektr, metodoloji.
ABSTRACT
In recent years, films have extended vision of sociology and have turned, in itself, into an
intellectual method just like qualitative and quantitative research. Cinema, which is used by some
remarkable sociologists such as Deleuze, Baudrillard and iek, can be defined not only as a fantastic
fiction, but also as a projector that is able to reflect social experiences. Social realities, surreal myths
and stereotypes can be captured through the projector. As the world in which we live is continuously
changing, statistics may sometimes not able to identify these changes. However, cinema marks the
social experience itself in the context of its own spatiality and temporality, and thus, it tests the pulse
of changes. Moreover, depending on its technical features, cinema simplifies multi-layered and fragile
figures in society and then makes it analysable. Films, which reflect and reformulate societies, emerge
as a sort of established laboratory for researchers. This paper, for this reason, aims to discuss values,
possibilities and risks of methodological contributions of films in sociology studies.
Keywords: Cinema, sociology, reality, projector, methodology.
GR
Bu alma, filmlerle sosyoloji yapmann gerekliliini, salad olanaklar ve bunun iin
atlmas gerekli admlar ele almay hedeflemektedir. Sosyal bilimler iin zaten ok g olan
sylenmemi bir sz syleme, yaplmam yepyeni bir eyi deneyimleme ya da hi bilinmeyen
bir eyi kefetme amacn tamamakta; aksine, akademik ve gnlk yaamda ar nispette var olan
ve byle olduu iin de gzden sklkla kaan- bir meseleye dikkat ekmeyi hedeflemektedir.
Nitekim modern dnyann sosyolojisini yapmak, ziyadesiyle gz dolduran ve grnmezlii ar-
grnrlnden kaynaklanan meselelerin analizine dnk olmaldr. Bugn sosyologlarn bilgiye
ulamalarnn nndeki tek engel fazla yaknlk engelidir. Bu sebeple, bir insan olarak sosyolog ya
da bir sosyolog olarak insan, grme edimini yetkinletiren, yeri geldiinde zaman durdurabilen,
mekn detaylandrabilen, an kaydeden, yaanm geriye sarabilen bir baka gze gereksinim duyar.
Her eyin tm younluuyla gz nnde ve el atnda olmasnn yaratt mphemlik veya flulama,
grnenden ok bakma eylemindeki deerin altn izer. Dnce gze, analiz baka kouttur. te
sinema, bu yzden elzemdir. nsan, snrlar olmayan bir mekna oturtmak, hem yanndan hem de
uzandan geen byk insan kalabalyla onu kaynatrmak, tm dnyayla girdii ilikiyi gstermek:
sinemann anlam bu deil de nedir? (Tarkovski, 2000: 76). Benzer anlamn sosyoloji iin de geerli

1
Doktora rencisi, Lancaster University, Sosyoloji Blm, s.demir@lancaster.ac.uk


60

olduu dnlrse, sinemann sosyolojiyle olan anlam ve varolu ortakl bu iki gen abay
birbirine daha yaklatrr. Baka bir deyile, sinema ve sosyoloji hayata kattklar ve katmaya
altklar ikbalde kanlmaz ekilde buluurlar. Film ve ynetmeni iin toplumsal gereklik ne kadar
yaamsalsa, sosyoloji ve sosyolog iin de filmin kendisi o denli balaycdr.
Bunun bir sonucu olarak, son yllarda en kymetli sosyologlarn sinemayla kurduu ba ve
analizlerinde verdii yer dikkat ekicidir. Bunlar sinemann gnmzde stlendii etkin rol fark
etmi, zerine younlam ve onu teori yapmann bir arac olarak kullanmlardr. Sinemay
dnsel etkinlik olarak gren Deleuze bunlardan biridir (St, 2005: 4). Ona gre film,
dncenin kendini farkl bir ekilde sunma arzusunun bir tezahr olarak domutur. Sinema,
dnceyi hareket ve zaman imgeleriyle kavramlatran insani bir yaratmdr (ibid.). Yalnzca
Deleuze deil, ada sosyolojinin en byk isimlerinden Baudrillard da sinemay salt sanatsal ve
estetik bir megale olmann tesine konumlandran sosyologlardan biridir. Vefatndan ksa bir sre
nce Serhan Adaya verdii rportajda Baudrillard (2006), sinemann kendisiyle ve hayatla olan
ilikisini yle aklamt: Sinema beni hep ekti. Gereklik derecesini tartmaya aan, hiper-
gereklik, simlasyon konularna ilien Amerikan filmleri hep ilgimi ekti. Simlakrlar ve
Simlasyon kitabmn filmde grnmesi tmyle ikincil bir olay. Bence, Truman Show ya da ne
bileyim, John Malkovich Olmak gibi, Geree ar, Bak Srt gibi filmlerde simlasyonun
iyi anlamda masallatrlmas bulunabilir. Yalnzca bir anlat olarak deil, ayn zamanda kurgu olarak
sinemay kastediyorum. mgenin byl gcne ulaabilen bir vizyon olan bir sinemay Aslna
baklrsa, pek ok filmde, yazda ya da sylemde olduundan ok daha fazla, simlakrann dinamik
imgesine uygun eyler bulmak mmkn Beni asl ilgilendiren sinemann dncesi, neredeyse
sinemann metafizii olduundan, beni eken filmler pekl ikincil filmler de olabilir. Godard'n
yaptklar da zamannda ok ilgimi ekmiti. Sinemann ortadan kalkmasna gelince, zellikle siyah-
beyaz filmlere bakldnda, ok daha gerek d olduklar, yanlsamann sonuna dek gittikleri
grlr. Benzersiz, sahici sinema olduklar grlr. O zamandan beri sinemaya renk, estetik ve
sinemann kendi tarihi bulat. Bir de hayatn kendisi sinematografik oldu; varolu sineleti. Bu,
zellikle Amerikada hissedilen bir durum. Amerika'da kent, banliy ve lle, filmleri arasnda bir
ayrm yok. Bu biraz Hollanda'daki mzelerde bulunan sanat yaptlaryla kentlerin rtmesine
benziyor. kisi arasnda bir tr byl geiim var. Hayat her yerde bir tr Universal Studios haline
geliyor.
Sinemann gereklik ve gerekliin de sinema zerinde yarat biimleyici etki Deleuze ve
Baudrillard kadar iekin teori ve eserlerinde de aka hissedilir. O kadar ki, ieki okuyan birisi
bir anlna onun gerekliin kendisinden el ekip, btnyle sinemaya yneldii yanlgsna
kaplabilir. Ya da gerei filmi analiz etmek iin arasallatrd hissine kapla da bilir. Oysa, iek,
hibir zaman filmi film olarak analiz etme kaygsna dmez. Aksine, filmi -yani bu fantezi
makinesini- bir eit alet edevat antas gibi aslnda hep merkezde olan teorisini detaylandrmak ve
tefsir etmek iin kullanr.
Deleuze, Baudrillard ve iekle snrl kalmayan ok geni yelpazede sinema, yaam yanstmann
ve dahas anlamaya almann bir yolu haline gelmitir. nk kamerann vizrnden girip belli bir
teknik aamadan sonra perdeye yansyan ey, tm iyi gzel ve doru ile ayn zamanda tm kt irkin
ve yalanlaryla insann ve yaamn ta kendisidir. Sinema ile gereklik ters yz olduunda da, ekrandan
yansyan kurgu gerein baka bir boyutuna dikkat eker. Yani sinema yalan sylerken bile gereklie
gnderme yapar. Diken ve Laustsenin Filmlerle Sosyoloji (2010) kitabna yazd sunu yazsnda
iek unlar syler: Bir film asla yalnzca bir film ya da bizi elendirmeyi ve dolaysyla
dikkatimizi datarak bizi asl sorunlardan ve toplumsal gerekliimiz iindeki mcadelelerimizden
uzaklatrmay amalayan hafif bir kurgu deildir. Filmler yalan sylerken bile toplumsal yapmzn
canevindeki yalan anlatrlar. Bu, yle de ifade edilebilir: film aa kard kadar gizledikleriyle,
aydnlatt kadar aldatmalaryla, estetize ettii kadar bozulmay ifa etmesiyle de yaama dairdir.
Onun iinden kt toplumu yanstmama gibi bir tercihi olmadnn altn izmeye alyorum.
Kracauernn ifade ettii gibi (2011: 251) film istesin istemesin, toplumu yanstmak zorundadr. Peki
ucuz popler filmlerde grnen sahiden toplum mudur? Dokunakl kurtarlar, olmayacak bir yce
gnlllk, prl prl gen beyfendiler, korkun dolandrclar, sulular, kahramanlar, edepli ak
geceleri ve ahlak-d evlilikler: bunlar gerek mi? Evet, gerek.


61

Filmlerin ortaya koyduu gerek diye bir ifade kullandmda gerekle filmler arasnda kk
de olsa bir mesafeyi ima ettiim dnlebilir. Oysa ki, filmler ile toplumsal arasndaki yaknlk, ayn
manzaraya dalan komularn arasndaki ilikiden ok bir anne-evlat ilikisidir. Daha ak bir sylemle,
sinema ve realite birbirinden vcut bulan, grn kadar karakteri de birbiriyle girift iki unsura
gnderme yapar. Morin de sinemay benzer bir metafor zerinden tanmlar. Ona gre (2005: 169
iinde Diken ve Laustsen, 2010: 19), hem sihirli hem de gereki bir taraf olan, tm byleyici-
etkileyici gelimeleri bnyesinde barndran sinema, embriyogenetik potansiyelinde dnyann tm
imgelerini barndran muazzam bir arketipik rahmi andrr. Morin filmlerin imgesel dourganlk
zelliine dikkat ekmekte hakldr, fakat bu tanmlamada sinemann somut, izlenebilir,
gzlenebilir, dokunulabilir ksacas duyumsanabilir niteliinin ne karken, sinemann
materyal olmayan eyleri de hissedebilir ve hissettirebilirlik kabiliyeti arkaplanda kalr. Yani ben,
Diken ve Laustsene paralel olarak (2010: 21), sinema hayattr ve hayat da sinemadr, ikisi de
birbirinin hakikatini anlatr derken, aslnda hayatn her boyutunu kuatan ve onun her boyutu
tarafndan kuatlan sinemadan bahsediyorum. Baka bir deyile, baktnda yaamn sadece
gzlenebilecei deil, ayn zamanda hissedilebilecei bir zemin olan ve yine yaamn kendini ifa
edebilmek iin kendisine bal olduu bir projektrden bahsediyorum. Bu tanmda ounlukla
benimsendiinin aksine- gerek, sinemann malzemesi olmaktan kar; sinema, gerein bir
malzemesine dnr. En nemli film teorisyenlerinden biri olan Kracauernn vurgulad gibi (2010:
116), filmin varsayd yaamda gerek olur.
Baudrillard da, bu yaklama paralel olarak, srarla, sinemann geree deil de, gerein sinemaya
bal olduu bir dnemden geildiini ifade eder. rnein Amerika (Baudrillard, 1986) adl kitabnda,
bu gerek lkenin nasl stdyolatn ve sinemann gndelik yaamn ileyiini nasl kurguladn
anlatr. Onun gznde Amerikan kenti de tam tamna sinemadan kaynaklanma benzer (ibid: 70).
Baka bir rnek daha vermek gerekirse, nl ynetmen Francis Ford Coppolann Trkeye
Kyamet ismiyle evrilen Apocalypse Now (1979) filmini analiz ettii mehur kitab Simlarklar
ve Simlasyonda (Baudrillard, 2010: 89), bu filmin yapl biimiyle Amerikan ordusunun savama
biimi arasnda benzerlik kurar. Gerekten de bu filmde sava, zel grsel efektler silsilesi olarak
kurgulanmtr. Yine Baudrillard`in deyimiyle, sava bir filme, filmse bir savaa dnm, yani
teknik bu iki olay ayn potada buluturmutur (ibid: 90).
Bu noktaya kadar, sinema ile gereklik arasndaki ilikinin derinliini ve birbirlerini nasl
beslediklerini vurgulamaya altm. Ne var ki, burada baka sorular belirebilir: eer filmler sadece
toplumsal gerekliin zerine birebir yansd bir eit projektrse, sinemay zel yapan ey nedir?
Baka bir deyile, gerein olanca plaklyla nmzde durduu bir dnyada filme neden ihtiya
duyulur? Sinema gerei yanstrken, ona hi mi bir ey katmaz?
Hereyden nce, toplumsala dair hibir srrn kalmamas yani bilginin kendi ayaklaryla nmze
kadar gelmesi- onun analiz edilmesi yolunda bazen bir kolaylktan ok, kendi bana bir engele
dnebilir. nk toplumsala dair ham bilgi srekli olarak deien bir younluk ve danklk iinde
srklenir. Byle olduu iin, gerek, Rancirein ifadesiyle (2008: 181), dnlebilmek iin
kurgulanmaldr. Gerein kurgulanmas zorunluluu, bal bana bir kurgu olan filmleri ima eder.
Sinema, gzellik kstaslaryla da yaplandrld iin, gerei bir ekilde estetize eder ve zellikle
sosyal bilimciler gibi toplumsal olana gmlerek melankoliklemi bazen umutsuzlam- bireyleri
sanatsal haz ve keyif dairesinde rahatlatr. Dahas, gzelin kendisi bile, nl Rus ynetmen Andrey
Tarkovskinin iddia ettii gibi (2000: 48), gerein peinden komayanlardan kendini gizler. Bu alnt
yle de formle edilebilir: film kendisini seyreden keskin gzlerden deifre edilmeyi bekler ve ancak
buna kavutuunda ebedileir. Bunun karlnda da film, kendisini analiz eden kiiye hemen her
toplumsal meseleyi kavramasn salayacak sezgisel derinlik ve basiret baheder. Sinema, her eyden
nce bir sanattr ve bu sanat insan deneyimlerini birbirine yaknlatran bir st-dil sunar (ibid: 46).
Dahas, sinema, baka bir hi sanat trnn baaramayaca kadar insann olgusal deneyimini
geniletir, zenginletirir ve derinletirir, hatta yalnz zenginletirmekle de kalmaz, adeta gzle grlr
bir ekilde uzatr da. Sinemann esas gc budur, yoksa `star`lar, bkknlk veren konular, gnlk
hayat unutturan elence deil (ibid: 73). Filmin bu popler elence boyutu ve oyuncularn da sektr
olarak sinemada nemli bir yeri var gibi grnr, nk geni kitleler arasnda en ok bu yn
tartlr. Oysa zaman, yzeysel ve ne kan anlk deerlendirmeyle, filmin toplumsalla olan kalc


62

bann arasna bir ayrm koyar. Geride, filmin insanlk iin bilerek veya bilmeyerek verdii veya
vermedii dersler ve iaretler deltas kalr. Bu deltaya yetkin bir ekilde giren sosyal bilimci beyaz
perdeye yansyan ayrntlar yoluyla- toplumsal tahayyln derinletirebilir ve gereklii daima bir
adm tesinden tasavvur edebilir (Diken ve Laustsen, 2010: 19-20). Bu ayrntlar, Kracauera gre de
yaamn derinliklerini grmek ve incelemek isteyenler iin gerekten de paha biilmezdir (2010: xxii-
xxiii). Bu deltada, sradan gndelik yaamda rutinlerin ve kalplarn arasnda normalletii iin
grnmeyen ya da grnp farkedilemeyen dinamikler salnr durur. Kracauernn deyimiyle (ibid: 7),
hem yklere hem de grntlere szan bu dinamikleri fark etmek bu dinamikler, iinde yaad
toplumun bizzat karakteristii olduu iin- toplumsal analize ynelmi zihin iin ok deerlidir.
Bunun tesinde, sinema toplumsal bir tanklktr, nk gzlenmemii ve yineleneni yakalar. Onun
ufku bir kltrn bilinddr (Casetti, 1999: 125 iinde Kracauer: 2010: xxii). Bana gre, sinema
tanklk etmekle kalmaz, olaylar zerine yarglamalarda da bulunur. Elizabeth Higginbotham da
Cinematic Sociology kitabnn sunu blmnde (Sutherland ve Feltey, 2010: xii), sinemann
toplumsala dair her trl snfsal farkll ve eitsizlii grnr kldn ve bu grnty en imtiyazl
izleyicinin bile gzne sokmay baardn anlatr. Gerekten de filmler yaamlarmza biim veren
ve kendileriyle etkileim halinde olduumuz devasa kurumlar hakknda da dnme imkn verir.
(ibid: xiii).
Bu ana dek sylenenler, salt teknik ve sektr algsyla ele alnan yaklamlarn aksine, filmin
sosyoloji almalar iin neden bu kadar gerekli olduunu vurgulamaya dnkt. Bu noktadan
balayarak, sinemay sosyoloji almalarna ynelik olarak metodolojik katklar asndan ele almaya
alacam. Film kendi bana o kadar zengindir ki, her akademik alana kendi tarzn uygulama
imkn sunarken, bu farkl alanlar da filmi grmenin farkl yollarn nerir (Sutherland ve Feltey,
2010: 4). Farkl alardan grlmek, her eyden nce, filmin kendisi iin byk bir frsattr. Byle bir
ynelimin, sosyoloji biliminden ok film almalarnn bir gereksinimi hatta hakk olduu
kansndaym. Filmler sosyologlarn analizinden getike sinemann insan iinde yaad dnyayla
olan etkileim kapasitesini arttrma zellii (Diken ve Laustsen, 2010: 28), hi phesiz, daha fazla
belirginleecektir.
Biz sosyologlar, filmler zerine daha sosyolojik bir katman ekleyerek sinemaclarn yanltc
grlerini yeniden yazmay belki de kendimize grev saymalyz. Eer karakterler kendi bireysel
yaamlarndan daha geni, daha dolu ve daha kkl toplumsal alanlara dhil olduklarn gsterecek
ekilde davransalard, filmler de daha zengin ve daha gereki olurdu. Bunu yapmak iin, ynetmenin
yaratt kurgusal dnyann snrlar dna kmamz gerekiyor (Dowd, 1999: 329 iinde Diken ve
Laustsen, 2010: 23). Fakat burada, Laustsen ve Dikenin dikkat ektii bir risk ortaya kabilir (ibid.).
O da sinemay sosyolojinin bir alt-dal olarak grme yanlgsdr2.
Elbette sinema, daha nce de bahsedildii gibi, toplum-bilimcilerin kendisine yapaca katkdan
g alr. Beri yandan sinema kendinden menkul bambaka bir dile sosyolojiden farkl, salt bilimsel
metodolojiyle analiz edilmesi g, sanatsal bir dile sahiptir. Sinema, analizcisine kendi dilini dayatr.
Souk, net ve alldk akademik slubu kabul etmez. Filmlerle sosyoloji yapan en yetkin
dnrlerin tamam, analizin kendisi kadar bu dile de hakim ve onun hakkn vermede en ciddi
gayreti sergileyen kiilerdir. rnein yaznn banda alt izilen Baudrillard, Deleuze ve iekin
ekicilii keskin grleri kadar, filmin sunduu bu dili en nitelikli haliyle kullanmasndan gelir. Bu
sebeple, sinemann sanatsal yannn hakkn veren ustalkl yorumlar olmadan yani yalnzca analitik
sosyoloji kavramlarn kullanarak, filmlerin toplumsal da aan fazlal tam anlamyla yakalanamaz
(ibid: 25). Bu nokta, sinema sosyologlarnn ounlukla gz ard ettii ve dolaysyla zayf kald
noktadr. Teoriyle uramann ve iyi bir film izleyicisi olmann dahi yetmedii bu amazdan kmann
tek yolu, sinemay hereyden te kendi kendilii iinde grebilmek ve okuyabilmektir.
Hatta bir adm daha ileri giderek u da sylenmelidir: sosyolog, filmi analiz etmeden nce kendi
entelektel kimlii ve donanmna kar mcadele etmek durumundadr. nk sosyolog, sosyoloji
eitiminin verdii alkanlklar ve bak asna bal olarak, toplumsal yaam devaml

2
Bu arada, filmi sosyoloji yapmak iin bir zemin olarak ele alacak derslerin isminin Sinema Sosyolojisi deil
de, Filmlerle Sosyoloji ya da Sinematik Sosyoloji olmasn neririm. Zira bu nerilen balklar, sinemay
sosyolojinin bir alt dal olmaktan kurtarrken, dier taraftan da maksadn teorik tartma olduunun altn izer.


63

katmanlatrma ve eyletirme eilimindedir (ibid: 26). O, filmin karsnda srekli gdlenmi bu
sebeple kategorize edici, daima somutlatrc, eleyici, seici bir gze sahiptir. Sinemann btnyle
sanatsal ve gerekst hisler yaratmak halinde olduunu iddia etmiyorum; ancak, sosyolog, filmin
sanatsal bir reti de olduunu ve bu sebeple sanatn gerektirdii teknik imknlardan beslendii
gereini ou zaman teet geer. Bunun sonucunda, filmlerin toplumsal gerei nasl yanstt ve
merulatrd ihmal edilmi olmaz belki ama, iekin dedii gibi (2010: 15), toplumlarmzn nasl
olup da kendilerini ancak filmler araclyla yeniden rettii meselesi laykyla farkedilmemi olur.
Tarkovski bu durumda unu nerir: Sanatn eserini yorumlayan bir kimse, genelde belli bir soru
karnda ald tavr sergilemek amacyla belli bir alana ynelir, bunu yaparken de eserin kendisinden
yaylan, duygu bakmndan canl ve dolaysz ilikiyi ele almaktan kanr. nk bu tr katksz bir
alglama iin, olaanst derecede gelimi, zgn, bamsz ve deyim yerindeyse `masum` bir
yarglama yeteneinin varolmas gerekir. Hlbuki genelde insan, o ana kadar bildii rnekler ve
olgular balamnda kendi fikrinin onaylanmas peinden koarak sanat eserlerini znel tahminleriyle
ya da kiisel deneyimleriyle benzemesine gre deerlendirir (2000: 52-53).
Tarkovskinin filme bakan kiiye nerdii masum bak, objektif baktan farkldr. Nitekim,
ne filmin kendisinin ne ona bakan gzn objektif olmas beklenir ve ne de bu mmkn grnr.
Masum yarglama, filme nceden ad konmu bir gereklii dayatmamakla ilgilidir. Film zerinden
teori yapan kiinin bu masumiyet neticesinde, Kracauernn dedii gibi (2011: 253), filmin ikrar ve
itiraf ettiklerine kulak verebilecei, filmin belki de hi istemeden azndan kard en kaba srlar
iitebilecei, perdedeki motifleri farkedebilecei umulabilir. Nitekim sanat olarak sinema, yalnzca bir
meta olarak tketilmek istemez; dahas, kendisine yneleni yine kendisi ve evresindeki hayat
hakkndaki en kymetli sorularla ba baa brakmay arzular (Tarkovski, 2000: 42).
Film ile sosyolojinin bulutuu bu arzu noktasnda en nemli soru, filmin sosyolojiyi; sosyolojinin
de filmi nasl kullanaca sorunsaldr. Baka bir deyile, bu bulumadan ortaya kabilecek sinerjinin
en esasl aktr film ve teori deil; teori zerinden film analizi, film zerinden teori yapacak
aratrmacnn kendisidir. Bu sebeple, Filmlerle Sosyoloji almalarnn ilk ve en nemli
basaman aratrmacya nerilebilecek yntem ve yaklamlar oluturmaldr.
Hem sanatsal hem de sosyolojik bir analiz arac olarak filmleri ele almann, hi phesiz, formle
edilmi birok yolu mevcuttur. Sutherland ve Felteyin Robert Bulmann 2007 ylnda American
Sociological Associationda sunduu bildiriden faydalanarak oluturduu taslak bunlardan biridir
(2010: 12). Geleneksel aratrma prensiplerinin dna kmayan bu taslak (ibid.), be ana ksmdan
oluur: Aratrma Sorusu (Research Question), Literatr Taramas (Literature Review), Metot ve Veri
(Methods and Data), Veri Analizi (Analysis of Data) ve Sonu (Conclusion).
1) Aratrma sorusunu gelitirirken alt-soru nerilmektedir:
a) Bu aratrmay motive eden sosyolojik soru nedir? Film zerinden sosyoloji yapmann ilk ve en
nemli aamas, ele alnan filme hangi sosyolojik sorunun sorulacadr. Bylesi bir soru hem filme
sosyolojik bir grev ykler, hem de filmi analiz edenin filmin iinde kaybolma olasln ortadan
kaldrarak odaklanmasn (focusing) mmkn klar. Nitekim her film analiz edilebilir onlarca soru ve
soruna deinebilir olduundan, filmler -en azndan aratrma dzeyinde- gizliden gizliye
snrlandrlmay arzular.
b) Soruyu zel ve anlaml yapan ey(ler) nedir? Her akademik soruyu hem aratrma hem de
aratrmaya ilgi duyabilecekler iin gerekli ve deerli yapan eylerin ne olduunun belirtilmesi
gerekir. Daha nemlisi, filmde cevab aranan spesifik sorunun sosyolojik adan niin dikkate deer
olduunun alt izilmelidir.
c) Argman nedir? Argman, aratrmacnn sorularndan yola karak tahmin ve ngrd
cevaplar ima eder. Bu, bir bakma da, aratrmacy rahatsz eden ya da harekete geiren meseleyi
ihtiva eder. zerinde sosyoloji yaplacak filmi seerken, argman en nemli belirleyicilerden biri
olacaktr.
2) Literatr taramasn gelitirirken alt alt-soru nerilmektedir:


64

a) Baka aratrma ve aratrmaclar bu soruya nasl yaklat? Bu noktada, bakalarnn ayn filmler
ve benzer sorular zerinden hareket etmemi olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Hatta daha
evvel kimsenin ilgisini ekmemi olmas, o filmin ve meselenin ele alnmas iin ayrca bir itici faktr
olabilir. Benzer ekilde, baka almalarn eksik ya da isabetsiz olduu dnlen yaklamlar da
ayn etkiyi yaratabilir.
b) Bakalar bulgusal anlamda neler katmtr? Film zerine yaplan her nceki alma, filmin
farkl bir boyutunu analiz eder. Baka bir deyile, her alma filmi biraz daha derinletiren bir kaz
almas yapar.
c) Benzer almalarda hangi teoriler ve metotlar kullanld? Bu sorunun cevab verildii takdirde,
nceki teorik tartmalar srdrmek ve gelitirme imkn doabilir.
d) Benzer almalarda hangi sorular soruldu ve sorulmad?
e) Bu literatr okumasn yapmak hali hazrda tercih edilen yolu nasl ekillendirdi?
f) Hali hazrda sorulan sorular baka bir yolla sormak da gerekir mi?
3) Metot ve Veriyi gelitirirken iki alt-soru nerilmektedir:
a) Filmler nasl ve hangi kriterlerle seildi?
b) Veriler nasl topland? Bu soru be ayr alt-soruyu ierir: Filmi nasl izledin, filmleri izlerken
nasl not tuttun, veriyi nasl kodladn, filmi izlemeyi bitirdiinde notlar nasl kullandn, bu veriler
aratrma sorularna cevap bulmana nasl yardm etti? Bu noktada filmin iki kere izlenmesi tavsiye
edilebilir. lkini normal seyirci olarak, ikincisi analiz yapacak kii olarak. lk izlemenin ardndan film
hakknda nceden yaplm yorumlar okunabilir. kincisinde bu yorumlar aklda tutularak ve fakat
aratrmacnn kendi zgn izlenimleri ne karlr.
4) Veri analizini gelitirirken drt alt-soru nerilmektedir:
a) Bulgular neler?
b) Elde edilen veriler aratrma sorularna dair neler syler?
c) Toplanan veriler zerinden argman hakknda okuyucuyu ikna edebiliyor musun?
d) Bulgular literatre ne tr yenilikler katt?
5) Sonu ksmn gelitirirken alt-soru nerilmektedir:
a) Bulgular zetlendi mi?
b) almadaki en zel ve anlaml nokta belirtildi mi?
c) Gelecek almalar iin ne tr karmlar mevcut?
Aratrmann genel erevesini izebilecek olan bu taslaktan sonra, filmin kendi isel analizinin
nasl yaplabileceine dair de somut nerilerde bulunmak, bu taslaa ciddi bir anlam kazandrabilir.
Yani aratrmaya yaklamak kadar, zerinden sosyoloji yaplacak filmin nasl analiz edilecei de ok
nemlidir. Bilimsel aratrma literatrnde analiz yntemi olarak belirtilen bu zellik, aratrmacya
tm analizlerinde tutarl olmasn salayacak znel bir slup da katabilir. Metnin banda ismi geen
teorisyenler, bu manada, okunduunda kime ait olduunu hissettiren znel bir yaklam ve analiz
tarzna sahip olmulardr. Filmlerle sosyoloji yaparken, model alnabilecek iki yaklamdan sz
edilebilir: Birincisi, Slovaj iekin Yamuk Bakmak (2012) adl kitabndaki gibi bir tema etrafnda
ok sayda filmi ele alarak; ikincisi, Blent Diken ve Carsten Laustsenin Filmlerle Sosyoloji (2010)
kitabndaki gibi her blmde tek bir film seip o film zerinden teorik tartma yaparak. Bu iki
yaklamdan ilki, yazm zenginlii asndan daha ekici grnse de, okuyucunun takibi asndan
daha byk glkler ierir. Nitekim zerinde durulan filmler okuyucunun da aktif surette fikir
yrtebilmesi iin izlenmi olmaldr. Her ne kadar bu, filmlerin izlenmesine dair bir motivasyon
olutursa da; dier yandan okuyucu nazarndan metindeki akcln sekteye uramasna sebep
olabilir. kinci ve kanmca daha makbul olan yaklama gelince, burada film ilk yaklama nispeten
hakettii deeri biraz daha fazla grr. Nitekim tek bir film zerinde dnld iin, filmdeki teorik


65

gndermeleri okurken filmin hem ieriksel hem de teknik taraflarn daha fazla ne karmak hem
mmkn olur, hem de icap eder. Filmlerle Sosyoloji kitab, bu anlamda, Trkeye kazandrlm
nemli ve ufuk ac bir alma olmakla birlikte, yine Blent Diken ve Bruce Bennett tarafndan
Cultural Politics dergisinde yaymlanan The Hurt Locker: Cinematic addiction, critique and the war
on terror (2011) adl makaledeki film ve teori iblmnn ok dikkate deer olduu sylenebilir.
zellikle yetkin bir film analizinin iskeletini ya da gen haritasn anlamak iin bu almay neyi
tarttn bir kenara koyarak teknik kurulum asndan deifre etmenin faydal olaca
kansndaym. Sosyal teorisyen olarak Blent Diken ile film almalar zerine daha fazla
younlam Bruce Bennettin birbirini etkin bir ekilde tamamlad ve bu makale araclyla
sinematik sosyoloji sahasnda ok ciddi bir rnek verdikleri iddia edilebilir. Onlarn bu almas,
ok nemli bir dier meseleyi gndeme getirebilir: filmlerle sosyoloji yapabilmenin yolu, teori kadar
sinemasal dille de ilgili olmaktr. Aksi takdirde bir taraf zayf kalmakta veya filmin ya da teorinin
hakk verilememektedir. Trkiye niversitelerinde, -istisnai aratrmaclar bir kenara koyarsak-
iletiim fakltelerindeki sinema blmlerinden kan metinlerin teorik yn genellikle bu yzden zayf
kalmaktadr. Daha somut ifadeyle, film almalarndan gelenler genellikle konuyu, temay, hikyeyi
tm teknik ayrntlaryla ortaya koymakta ve analizlerini orada sonlandrmaktadr. Oysa sinemann
dilini deifre ederek, gnderme yapt gereklie odaklanmak gerekir. Grntnn sylemek istedii
gereklii brakp, salt grntnn kendisini analizle yetinmek doru deildir. Benzer ekilde,
sosyoloji blmnde sinemaya ilgi duyan ve onu zerinden toplumun okunabilecei bir zemin olarak
gren sosyologlar da filmin kendine zg dil ve tekniinden yeterince beslenememektedir. Oysa
analiz yaparken, analiz edilen zeminin film olduunu hissettirmek ve bunun iin de filmin k,
kamera as, montaj, ses, vs gibi teknik diline gndermeler yapmak gerekir. Sonu olarak, film
eletirmenleri ve filmden hareketle toplum analizi yapan sosyologlar, sinemann hem kendinden
menkul dilini, hem de onun teorik gndermelerini okuyabilecek dzeye erimelidir. Yaplacak
Filmlerle Sosyoloji almalar da, bu prensip zerine yaplandrlmaldr.
Filmi analiz ederek sosyoloji yapmak isteyen aratrmaclar iin, aadaki gibi toplamda
yaklak 10.000 kelimelik bir makale ve tez blm olarak oluturulabilecek bir analiz metodu veya
kurgusu olarak nerilebilir. Bu kurgu, bu ana dek bahsi geen teorisyen ve ynetmenlerin
almalarndaki mantksal haritalarn analizlerinden hareketle yaplandrlmtr.
Metnin giri blm, yaklak 1000 ile 1500 kelime aras uzunlukta ve sekiz admda ele
alnabilir. Neticede okuyucunun filmi hi izlemedii varsaylmal ve bu ilk blmde okuyucu ile film
arasnda bilgiyle rl bir ba kurulmaldr. Okuyucunun filmi grmemi olabilecei varsaym,
metnin tamamnda gz nnde tutulmaldr.
Birinci adm: Analize ele alnan film hakkndaki filmin tarihi, ynetmeni, btesi, ald dller
vs. gibi- en temel verilerin paylamyla balanabilir.
kinci adm: Filmin genel konusu ve temas yazlr.
nc adm: Filmin teknii, slubu ve diline dair genel bilgiler verilebilir.
Drdnc adm: Bakalarnn film hakkndaki yorumlar sunulabilir.
Beinci adm: Filmin ynetmenin zel ve mesleki yaamndaki yeri vurgulanabilir. Ayn
balamda, ele alnan filmi, ynetmenin dier filmlerinden ayran nitelikleri belirtilebilir.
Altnc adm: Ele alnan filmin analiz edilecek meseleyle ilikisi ana hatlaryla aklanabilir. Yani
tercih edilen filmi analiz etmekten gayenin ve bu filmi teorik adan deerli yapann ne olduu
amlanabilir. Yedinci adm: Argmann ne olduu ve filmin bu argman asndan ne ifade ettii
zetlenebilir.
Sekizinci adm: Giri blmnn bu son admnda yani analize balamadan hemen nce yol
haritas (signposting) izilebilir. Baka bir deyile, bu admda, metin boyunca nelerden bahsedilecei
okuyucuya tantlr. Bylece, okuyucu metin iinde belli bir ritim ve dzen ierisinde zihnen
dalmadan hareket etme imkn bulur.
Analiz ksmna gelince, en bata filmin syledii her eyi zmlemekten ziyade; spesifik ve daha
fazla ne kan belli bir temaya odaklanmak yerinde olabilir. Tercih edilen bu temaya karlk


66

gelebilecek sosyolojik teori ve yaklamlarda da belirli bir snrlandrmaya gitmek gerekir. Bir analizde
ok sayda ve fakat yzeysel alntlama ve teorik kullanmdansa, sayca daha az ama esaslca derin
tartmalara girmek tercih edilmelidir. Metaforik bir ifadeyle, daldan dala konup her iekten hzlca
gemektense, bir iein -yani tek bir teorinin- tam manasyla hakkn vermek daha kabul edilir
olmaldr.
Analiz boyunca filmin teknik ksm teorik tartmay gelitirmek amacyla ciddi bir mhendislikle
incelenmelidir. Baka bir deyile, her ne kadar asli gaye sosyoloji yapmaksa da, -mademki veri
toplama arac filmin kendisisidir- yleyse filmin film olmaktan kaynaklanan hususi ynleri ihmal
edilmemelidir. Yani teorik tartmann ve analizin film zerinden yapld okuyucuya
hissettirilmelidir. Bununla birlikte, giri blmnn sonunda belirtilen yol haritasna bal kalnmal
ve tartmann istikameti deitirilmemelidir. Aksine, her yeni paragraf bir ncekini derinletiren,
gelitiren, rnekleyen ve anlaml\anlalr hale getiren bir i-mantkta ilerlemelidir. Bu srete, bahsi
geen teknik terimlerin tanmlar ve armlar aka ortaya konmaldr. Bunun dnda, film, teori
ve tartma asndan kritik grlen sahnelerden fotoraf kareleri eklinde metnin iine ilitirilebilinir.
Metnin sonu ksmnda, yeni bir tartmaya kalkmak yerine, o ana dek elde edilen bulgular ksa
ve net cmleler araclyla tekrar edilebilir ve toparlanabilir. Hatta, ikinci bir vurguyla, o ana dek
nelerden bahsedildii ve bahsin nelere tekabl ettii zetlenebilir. Bu ksm, -ayet buras bir kitabn
herhangi bir blmyse- bir sonraki blme hazrlk veya gnderme yapmak iin de en ideal ksmdr.
Sonu olarak, filmlerin dnyasnda sosyologlarn girdiinde kefedebilecei veya zaten
kefettikleri eyleri ifa edebilecekleri eitli olanaklar bulunur. Ele alnacak toplumsal mesele ne
olursa olsun filmlerde bir yansmasn bulur. Elbette baz filmler tpk baz olgular gibi daha fazla
analiz edilmeye yatkn ve layktr. nemli olan, sosyal bilimci iin, doru filmi ve doru meseleyi
yakalamak deil; -bu bildiride anlatlmaya alld gibi- doru yerde durmaktr. Zira durulan yer,
grlen eyin belirleyicisidir.
KAYNAKA
Baudrillard, J.(1986). Amerika. stanbul: Ayrnt.
Baudrillard, J.(2006). Serhan Ada'nn Jean Baudrillard ile Syleisi. Retrieved July 30, 2013, from
http://v3.arkitera.com/news.php?action=display NewsItem&ID=13491
Baudrillard, J.( 2010). Simlarklar ve Simlasyon. stanbul: Dou Bati Yaynlar.
Bennett B., Diken, B.(2011). The hurt locker: cinematic addiction, critique and the war on
terror. Cultural Politics, 7(2), 165-188.
Casetti, F.(1999). Theories of Cinema: 1945-1990. Austin: University of Texas Press.
Diken, B., Laustsen, C. B.( 2010). Filmlerle Sosyoloji. stanbul: Metis.
Higginbotham, E.(2010). Preface. Cinematic Sociology: Social Life in Film
Kracauer, S.(2010). Caligariden Hitlere Alman Sinemasnn Psikolojik Tarihi. Ankara: De Ki Basm
Yaym.
Kracauer, S.(2011). Kitle Ss. stanbul: Metis.
Morin, E.(2005). The Cinema or the Imaginary Man. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Rancire, J.(2008). Grnlerin Yazgs. stanbul: Versus Kitap.
Sutherland, J.A., Feltey, K.(2010). Cinematic Sociology Thosand Oaks, London: Pine Forge Press,
New Delhi, Singapore: Sage Publications.
St, . Y. (2005). Gilles Deleuzede mge Hareketi olarak Sinemann Felsefesi. stanbul: Es
Yaynlar.
Tarkovski, A.( 2000). Mhrlenmi Zamanlar.stanbul: AFA Yaynclk.
iek, S.(2012). Yamuk Bakmak. stanbul: Metis.














AMF 4 OTURUMU
ALIMA-EMEK-I:
GVENCESZLK



























69

KAYITDII STHDAMIN ORTAYA IKMASINDA SOSYAL GVENLK
BLNC EKSKL VE SOSYAL GVENLK AHLAKI
Dr. Mehmet BULUT
1

ZET
Kayt-d ekonomiyi lme yntemlerinden bir tanesi istihdam yaklamdr. Bu yaklamda,
nfusun, sivil igc arznn ve istihdamn zaman iinde geliimi incelenerek kayt d ekonominin
bykl tahmin edilmeye allmaktadr. Sosyal gvenlik olgusu, baz tanmlarda devlet tarafndan
kiilere bahedilen bir sunu olarak alglanmakta iken baz tanmlarda ise hak olarak ele alnmaktadr.
Aslna baklrsa bu durum, sre iinde deiiklik gstermitir. Sosyal gvenlik balangta devlet
tarafndan sunulan bir nimet olarak alglanrken zaman iinde bir hak olarak literatrdeki yerini
almtr.
Kayt-dlk nedenlerine ynelik aratrmalar incelendii zaman genellikle maddi nedenler ve
bilgi eksiklii n plana ksa da son zamanlarda dnya literatrne sosyal gvenlik ahlak ile olaya
farkl bir bak as kazandrlmaya balanmtr. Bu kavram lkemizde ise henz hibir akademik
almada yer almamtr. Bu nedenle sosyal gvenlik ahlak kavramnn incelenmesi ve etkilerinin
aratrlmas nem arz etmektedir. Nitekim kaytd istihdam ayn zamanda toplumda bertaraf
edilmesi g sosyal etkiler dourmaktadr.
Sosyal gvenlik bilinci eksiklii nedeniyle kaytd kalma olgusu ihtiyarilik gdsn daha az
iermekte iken sosyal gvenlik ahlak eksiklii nedeniyle kayt d kalma olgusu ihtiyariliin yan sra
planl hareket etme gdsn de iermektedir. Bu adan neden ve sonularnn ayr ayr ve
karlatrmal olarak incelenmesi kaytdlk ile mcadele noktasnda yol gsterici olacaktr.
Anahtar Kelimeler:Kaytd stihdam, Sosyal Gvenlik, Sosyal Gvenlik Bilinci, Sosyal Gvenlik
Ahlak

ABSTRACT
One of the measuring methods of informal economy is the employment approach. The size of
informal economy is being tried to guess by examining the development of population, the supply of
civilian labor force and employment in time within this approach. While the phenomenon of social
security is determined as an offering gifted to the people by the government within some definitions, it
is recognized as a right within some other definitions. In fact, the process has changed in time. While
social security is known as a benediction gifted by the government, it has taken its place in literature in
due course.
When the researches related to reasons of informality are examined, it is started that world
literature is earned a different perspective with social security morality in spite of the fact that
financial reasons and lack of information stand out. This concept hasnt taken any place in our country
in any academic study. Therefore the examination of concept of social security morality and the
search of its impact are very crucial. Thus the informal employment brings social impacts which are
difficult to remove in society.
While the concept of being informal consists less the incentive of voluntariness because of lack of
social security awareness, the concept of being informal consists the voluntariness and also the
incentive of planned moving because of lack of the social security morality. In this respect the
separately and mutually examination of its cause and effect might be advisor for struggle with the
informality.
Keywords:Informal Employment, Social Security, Social Security Awareness, Social Security
Morality


1
Mali Hukuk Uzman, Genlik ve Spor Bakanl, Eitim Kltr ve Aratrma Genel Mdr Yardmcs


70

1. GR
lkemizde ve dier lkelerde hkmetlerin kar karya olduklar en byk problemlerin banda
kamusal ihtiyalarn finansman ve borlanma gelmektedir. Bu sorunlarla mcadelede kamu
harcamalarnn kstlanmas ve/veya gelirlerin artrlmas lkelerin karsna kan balca iki yntem
olarak grlmektedir. Bu yntemlerden gelirlerin artrlmas yolu her zaman daha fazla tercih edilir
nitelikte olmutur. Ancak bu enstrmann kullanm noktasnda karlalan en byk engel kaytd
ekonominin varldr. Kaytd ekonomi ksaca, gerekletirilen faaliyetler neticesinde ortaya kan
kazanmlardan devletin pay almamas amacyla sz konusu faaliyetlerin gizli tutulmasn ifade eder ve
eitli lm teknikleri mevcuttur. Bu yntemlerden bir tanesi de istihdam yaklamdr ve bu
yaklam sonucu ortaya kan deerlerin karl olan olguya kaytd istihdam ad verilmektedir.
Kaytd istihdam olgusu, kamu gelirlerindeki eksiklii tamamlamak kadar sosyal gvenlik
sisteminin benimsenmesi asndan da ciddi ekilde mcadele edilmesi gereken bir sorundur. Ancak
birok mali, sosyal, kltrel ve siyasi nedenden tr kaytd istihdamla mcadele zorlamaktadr.
Kaytd istihdamla mcadele noktasnda, sebepler erevesinde olgular irdelendiinde, en fazla mali
ykn fazlal ve sosyal gvenlik bilinci eksiklii gerekeleri karmza kmaktadr. Ancak imdiye
kadar inceleme konusu edilmemi ve nemli bir sosyolojik problem olan sosyal gvenlik ahlak
seviyesi, tm sebepleri ierisine alan ana sorun kayna olarak karmza kmaktadr.
almamzda lkemizde ilk kez bir almada ele alnacak olan sosyal gvenlik ahlak
kavramnn temelleri ve sonular, sosyolojik, teorik ve lkemiz mevzuatna yansmalar incelenmek
suretiyle ortaya konulmaya allacak, bu balamda sosyal gvenlik, kaytd istihdam kavramlaryla
ilikileri belirlenecek ve sosyal gvenlik bilinci kavramyla farkllklar sunulmaya allacaktr.
2. SOSYAL POLTKA VE SOSYAL GVENLK
2.1. Sosyal Politika Olgusu
nsanolunun varolduu zamandan gnmze kadar deimeyen olgulardan birisi, gruplama ve
tabakalama hareketleridir. Bu hareketlilik bazen deiik devletler kurulmas eklinde, bazen de
devletlerin bir araya gelerek blgeselleme eilimine girmeleri eklinde kendini gstermitir. Ancak
bu ayrm, belki de en bariz ve zarar verici ynyle, bir toplumda belli bir grubun istei ve baka bir
grubun zorunluluu gereince iktisadi veya sosyal adan snflara ayrlmas eklinde ortaya kmtr.
Bir toplum iinde ortaya kan sz konusu bu farkllamalar zaman iinde srekli olarak
huzursuzluklara ve toplumsal mcadeleye sebep olmutur.
Devletin ve hukuk dzeninin korunmas ve devam bakmndan sosyal snflar arasnda bar ve
dayanmay bozan ve toplumsal yapy tehdit eden bu tezatlarn giderilmesi gerekmektedir (ubuk;
9). Nitekim sosyal politika temelde eitlik ilkesine dayanmaktadr. Bu adan bakldnda sosyal
politika tarih boyunca eitli ekillerde alglanm ve uygulanmaya allmtr. En sert ekliyle sosyal
politika, tm insanlarn her ekilde ve kaytsz artsz eit olmas gerektii ve retim faktrleri, yaam
koullar ve statlerin ufak istisnalar dnda tamamen eit dald bir toplum oluturma amacna
ulamaya almaktadr. Ancak sz konusu bu ama ou dnemde ksmen veya tamamen bir topya
olarak kalmtr.
Sosyal politika, modern ve uygulanabilirlik anlamnda ise insanlarn iinde bulunduklar toplumlar
ierisinde salk, gvenlik, bar ve refah iinde yaamalarn hedef alan ve bu yollarla toplum gruplar
iindeki mcadeleleri nleyerek devlet dzenini ayakta tutmaya alan nlemler dizisi olarak ifade
edilebilmektedir (ubuk; 12).
Sosyal politika tarih boyunca pek ok evrimden gemitir. lk alarda alma veya ii olma
olgusu elit kesimler tarafndan onur krc olarak kabul ediliyordu. Bu durum da alan kiilerin kle
olarak alglanmasn birlikte getirmitir. Klelik ise ou zaman insan gibi yaamamay
gerektiriyordu. Dolaysyla byle bir ortamda birka ufak kvlcm dnda sosyal politika
yaklamlarndan bahsetmek mmkn deildi. Nitekim snflara ayrlma ve tabakalama, devrin
olmazsa olmazlar arasnda alglanyorlard. Bu durum da beraberinde kle isyanlarn ve i savalar
getirmitir ve sosyal politika istemlerinin ok kk de olsa temelleri atlmtr.


71

lk alardan sonra ortaya kan lonca ve benzeri oluumlar, 1789 Fransz Devrimi, sanayi devrimi
sonrasnda glenen sendikalama ve Keynesyen grn beraberinde getirdii mdahalecilik
grleri gerek anlamda sosyal politikann gelimesini salayan dnm noktalar olmutur. Bu
dnemler itibariyle genellikle isiz yoksullar ve/veya iilerin toplumu oluturan dier snflar
karsnda yaam standartlarnn iyiletirilmesi ve kaba bir tabirle insan gibi yaamalar ynnde
admlar atlm olup sosyal politika uygulamalarnn da temeli atlmtr.
2.2. Sosyal Risk Olgusu
Kiiler, gerek normal yaantlarn devam ettirirlerken gerekse de mesleklerini ifa ederlerken
hayatlarn, salklarn ve gelirlerini tehlikeye drebilecek veya deitirebilecek baz risklerle kar
karya bulunmaktadrlar. Bu itibarla sosyal risk kavram gelecekte vukuu bulmas muhtemel ancak
belirsiz bir olguyu ifade etmektedir. Burada sz konusu olgu, olumsuz olabilecei gibi (lm, kaza
vs.) olumlu da olabilmektedir (evlenme, ocuk sahibi olma vs.).
Sosyal risk olgusunu niteliine ve vadelerine gre baz ayrmlara tabi tutmamz mmkndr.
2.2.1. Niteliine Gre Sosyal Riskler
a) Mesleki Riskler: Kiilerin mesleklerini ifa ederlerken karlatklar i kazalar ile meslek
hastalklar sonucunda ortaya kan hastalk, malullk ve lm hallerini kapsamaktadr.
b) Fizyolojik Riskler: Kiilerin yaptklar meslekleri ile ilgisi olmakszn karlatklar hastalk,
analk, malllk, yallk ve lm hallerini kapsamaktadr.
c) Sosyo-Ekonomik Riskler: Kiinin sosyal ve ekonomik statsn tehlikeye sokacak nitelikteki
risklerdir. Bu riskler ise isizlik ve ailevi ykleri kapsamaktadr.
2.2.2. Vadelerine Gre Sosyal Riskler
a) Ksa Vadede Ortaya kabilecek Riskler: Bu riskler kiinin her an veya ksa bir srete bana
gelebilecek risklerden olumaktadr. Bunlar; i kazalar, meslek hastalklar, hastalk ve analk
halleridir.
b) Uzun Vadede Ortaya kabilecek Riskler: Baz istisnai durumlar haricinde kiinin bana belli
bir sre sonra gelecei/gelebilecei tahmin edilen risklerdir. Bunlar; malullk, yallk ve lm
halleridir.
Yukarda baz tasnifleri yaplm olan risk olgusu ksa veya uzun vadede baz zararlar da
beraberinde getirmektedir. Bu zararlarn balcalar unlardr;
alma gc kayb,
Gelir eksilmesi,
Gider art,
Mal varlnn azalmas,
Muhtalk.
2.3. Sosyal Gvenlik Kavram
Sosyal gvenlik, sosyal politika uygulamalar ve kiilerin kar karya kalm olduklar sosyal
riskler nedeniyle ortaya kan bir olgudur. Bireyler yaamlar boyunca gelir kayplarna uramalarna
yol aabilecek sosyal risklerle sk sk karlaabilmekte hatta bazen de vcut ve ruh sal iin ok
byk harcamalar yapmaktadrlar. Sosyal gvenlik temelde, tehlikenin zararlarna kar yrtlen
mcadeleye verilen addr. Kiiyi, urad zararlar dolaysyla maruz kald muhtalktan,
ihtiyalarnn esiri olmaktan kurtarma mcadelesidir. Sosyal gvenlik, kiileri mesleki, fizyolojik ve
sosyo ekonomik riskler dolaysyla kar karya kaldklar tehlikelere ve zararlara kar korumay
hedeflemektedir. Sosyal gvenlik; insanlarn kendilerini ve aile fertlerinin karlaaca ve yaam iin
tehlike oluturan olaylara kar, gvence araynn rndr (Gzel, Okur; 2).



72

2.4. Sosyal Yardm ve Sosyal Hizmet Kavramlar
Genellikle literatrde sosyal gvenlik kavram, kiileri mesleki, fizyolojik ve sosyo ekonomik
riskler dolaysyla kar karya kaldklar tehlikelere ve zararlara kar korumay hedefleyen bir
messese olarak ele alnmaktadr. Ancak baz tanmlamalarda bu kavrama ayn zamanda sosyal
yardm ve sosyal hizmet kavramlar da dahil edilmektedir ve baz tartmalara neden olmaktadr.
Sosyal yardm veya yoksulluk yardmlar, toplumda alamayan ve alamad iin sosyal
sigorta kapsamna giremeyen veya alt halde elde ettii cret ok dk olan bireylere ynelik
programlardr (Arn; 73).
Sosyal hizmetler ise, bireylerin kendi balarna kaldklarnda birtakm temel ihtiyalarn
kendilerinin karlayamayaca varsaymyla, sadece piyasaya kalarak ve deme gcne bal olarak
bu hizmetler sunulduunda bu hizmetleri satn alamayaca, dolaysyla sosyal riske maruz kalaca
varsaym altnda sunulan (salk, eitim gibi) hizmetlerdir (Arn; 72). Bunlar genellikle yallara,
genlere, kadnlara ve zrllere ynelik yaplan spesifik hizmetleri iermektedir.
Dnya lkelerinde genellikle nceki blmde tanmn yaptmz sosyal gvenlik kavramnn yan
sra sosyal hizmetler ve sosyal yardmlar da sosyal gvenlik sisteminin iinde deerlendirilmektedir.
2.5. Sosyal Gvenlik Sistemleri ve Geliimleri
Sosyal gvenlik olgusu, kiilerin iradeleri dnda maruz kaldklar tehlikelerden ve bu tehlikelerin
sebep olduu zararlardan korunmas maksadyla eitli messeselerin vcuda getirilmesi ve bu
messeselerin de devlet erki tarafndan ynetilmesi, hukuki temellere dayandrlmas ve korunmas
halinde bir sistem halini alr ve sosyal gvenlik sistemi olgusu ortaya kar.
Eer mkemmel bir sigorta piyasas olsayd, insanlar fakirlikten kaynaklanan birok
olumsuzluklara kar kendilerini koruyabileceklerdi. Sigortaclkta da piyasann baarszl sz
konusudur. te bu nedenle sosyal gvenlik sistemi ortaya kmtr. (Chu, Hemming; 132)
Sanayi devriminden nce sosyal gvenlikte daha ok yardm messeseleri sz sahibiydi. Ayrca
dini otoritelerin ve siyasi iktidar elinde bulunduranlarn da yardmlar sz konusuydu (ubuk; 168).
Bu yndeki sosyal gvenlik sistemi oluumlar; yardmlama, devlet tarafndan yaplan karlksz
yardmlar ve dk dzeylerde gerekleen mesleki dayanmalar eklinde sanayi devrimine kadar
devam etmitir.
Sanayi devrimi ile birlikte sosyal gvenlik sisteminde kkl deiiklikler yaanm ve alanlarn
(iilerin) arlkl olduu bir sistem ortaya kmtr. Sanayi devrimi ile birlikte iilerin alma
koullarnda meydana gelen deiiklikler ve alma koullarnn arlamas lkeler iin toplumsal
bar tehlikeye drmtr (Demir; 84). Sanayi devrimi, iilerin acmasz koullarda almalarna
neden olmu, ar artlar, ii salk ve gvenliine nem verilmemesi ve teknik yetersizlikler
dolaysyla ok sayda ii yaamlarn kaybetmilerdir. Ekonomik liberalizmin, endstri devrimine ait
sosyo-ekonomik sorunlara zm getirememesi, iilerin rgtlenerek taleplerinin artmas sonucunu
getirmitir.
Avrupada sanayi devrimi sonrasnda deiik snflar ortaya kmaya balamt. Bu snflardan bir
tanesi olan ve hzla byyen snf ise iilerdi. i snf balangta sadece bir retim arac olarak
grlmekte iken zamanla sendikalama ve insan gibi yaama arzusunun geliimi sosyal gvenlik
sistemlerinin ortaya konulmasn kanlmaz klmtr.
1877 ylnda Almanyada Bismarc tarafndan nerilen sistem ciddi anlamda ilk sosyal gvenlik
sistem denemesi olarak kabul edilmitir. Bu sistemin temel zellii, mesleki faaliyet ltne bal
kalnarak kiinin sosyal sigorta kapsamna alnmas, finansmann ii ve iveren primlerinin yan sra
devlet katklaryla salanmasdr (ubuk; 171). Bylece ekonomik bunalm karsnda devletin
mdahalelerle sosyo-ekonomik dzensizlie kar politikalar gelitirmeyi ieren sosyal programla
baz sosyal risklere maruz kalan iilere, devlet tarafndan gelir balanmas esasn tayan sosyal
sigorta sistemi kabul edilmitir. Bismarck tarafndan hazrlanan bu programa gnmzde
Bismarckien Teorisi de denilmektedir. Sistemin, balangta sadece sanayi iilerini kapsama
alrken, sonradan dier cretlileri de kapsama almas, yeni bir ilke olarak zorunluluk ilkesi gerei


73

kapsamdaki iilerin zorunlu olarak sisteme tabi olmas, finansmanda ise ii-iveren-devlet katksna
dayanmas gibi zellikleri bulunmaktadr.
Bismarc modelinden sonra sosyal gvenlik sistemi balamnda en kapsaml rapor 1942 ylnda
ngilterede Sir William Beveridge tarafndan hazrlanmtr. Dank bir grnm sunan ngiliz sosyal
gvenlik sistemini yeniden oluturmak amacyla ngiliz Hkmeti tarafndan Sir William Beveridge
bakanlnda grevlendirilen komisyon nl raporunu 20 Kasm 1942de aklamtr. Beveridge
raporunda ngrlen sosyal gvenlik sistemi, yoksulluun ada toplumun yz karas olduu; geni
kapsaml ve sistematik bir sosyal gvenlik modeliyle toplumun yoksulluk sorununun zebileceine
dayanmaktayd. Rapor; Genellik ve sigorta yardmlarnda teklik ilkesi, ynetimde birlik ilkesi,
primlerde teklik ve vergilerle katk salama ilkesi ve Sosyal Gvenlik Sisteminin tam istihdam ve
ulusal salk politikalaryla desteklenmesi ilkelerine dayanmaktayd.
3. KAYITDII STHDAM
3.1. Kavramsal Yaklam
Kayt d ekonomi, belgeye hi balanmam ya da ierii gerei yanstmayan belgelerle
gerekletirilen ekonomik faaliyetlerin tamamen veya ksmen devletin bilgisi dna tanmasdr
(Kldi; 10). Dier bir ifadeyle, kaytd ekonomi, resmi kaytlara girmeyen, kanuni vesika ve
belgelerle belgelendirilmeyen, yetkili kamu organlarnca normal kurallar erevesinde kontrol
edilemeyen ve milli gelir hesaplamalarnda dikkate alnmayan ekonomik ilem ve faaliyetlerin
tamamdr (Sarl; 32).
Kaytd ekonomiyi lme yntemlerinden bir tanesi istihdam yaklamdr. Bu yaklamda,
nfusun, sivil igc arznn ve istihdamn zaman iinde geliimi incelenerek kaytd ekonominin
bykl tahmin edilmeye allmaktadr. Eer istihdam/nfus oran, igc/nfus oranndan daha
yava artyorsa, igcnn istihdam edilemeyen ksm ya isizliin artna katk salyor ya da
istihdamn kaytd kesiminde yer alyor demektir. (Sarl; 36,37)
Kaytd istihdam, kaytd sektrde kendi hesabna ve/veya cretli olarak alan, faaliyetleri
istatistiklere yansmayan ya da tam olarak hesaplanamayan istihdam ekli olarak tanmlanabilir.
Sosyal gvenlik kurulularna bildirilmeden ve gerekli ykmllkler yerine getirilmeden
gerekletirilen istihdam, sosyal gvenlik asndan kaytdl kapsayan, dar anlamda kaytd
istihdamdr. Geni anlamda ise lkenin alan nfusunun resmi toplam istihdam rakamlar iinde
olmamas, kapsamamas kaytd istihdam oluturur. (Uurlu; 63)
3.2. Kaytd stihdamn Trleri
a) Sigortalnn lgili Kuruma Hi Bildirilmemesi
Kaytd istihdamn en fazla karmza kan tr, sigortallk niteliini haiz bir kiinin Sosyal
Gvenlik Kurumuna hi bildirilmemesidir. 5510 Sayl Kanunun 4. maddesinin birinci fkrasnn (a)
bendine gre bir veya birka iveren tarafndan altrlan gerek kiiler sigortal saylmaktadr ve bu
kiilerin iverenleri tarafndan bildirimlerin yaplmas yasal bir ykmllktr. Byle bir kimsenin
bildiriminin yaplmamas ise kendisinin ve bakmakla ykml olduu kiilerin sosyal gvenlik
yardmlarndan faydalanamamasna ve sosyal gvenlik sisteminin dnda kalmasna neden
olmaktadr. Ayn durum kendi nam ve hesabna alan ve 5510 Sayl Kanunun 4. maddesinin birinci
fkrasnn (b) bendine gre sigortal saylanlar iin de geerlidir.
i) kinci Bir te alma Nedeniyle Bildirmeme
Kaytd istihdamn bu trne ikinci bir ite alan ancak sadece alt bir iten tr bildirimi
yaplanlar da eklenebilir. Nitekim bu durumda olan kiiler nasl olsa sigorta primlerinin bir iverence
yatrld dncesiyle ikinci iten daha fazla para kazanmak maksadyla kaytd kalmay tercih
etmektedirler.
ii) Yallk Ayl Alp alanlarn Bildirilmemesi
Kaytd istihdamn bir boyutunu da, kaytd alan emekliler oluturmaktadr. lkemizde gen
yata emekli olanlarn nemli bir blm emekli olduktan sonra da almaktadrlar. Emeklilerin


74

tekrar almaya balamalar halinde sigortal olmayacaklar ynnde toplumda yaygn bir kanaat
mevcuttur. Emekliler yallk ayl almalar ve salk ynnden ilgili sosyal gvenlik kuruluundan
yararlanmalar nedeniyle dk cretle ve sigortasz almakta, bu nedenlerle iverenlerin tercih
nedeni olmaktadrlar. Dier yandan emekli iinin alma tecrbesinin olmas da emekli olduktan
sonra istihdam edilmesinde nemli bir faktrdr. Sosyal gvenlik destek primi dememek ve emekli
aylnn kesilmesini istemeyen ok sayda emeklinin kaytd alt tahmin edilmektedir.
iii) Deneme Sresi ddiasyla Sigortasz almak
Sigortasz ii altran iyerlerinin denetimleri srasnda, denetim elemanna kar iinin ie yeni
girdii, ite baarl olup olmadnn Yasasna gre kendilerine verilen deneme sresinde
saptanacan, bu nedenle sigortasnn yaplmad iddia edilmektedir. Bu iddiayla sigortal
yaplmayan iilerden bir ksm gerekten bir aylk deneme sresini mteakiben sigortal yaplmakta,
bir ksm ise bu sre dolmasna ramen bildirimi yaplmamaktadr. Bu sre kimi zaman deneme sresi
ad altnda bir ay kimi zaman ise daha uzun olabilmektedir. (Yereli, Karadeniz; 11) Oysaki 5510 Sayl
Kanuna gre sigortal olarak altrlanlar (baz istisnalar haricinde) en ge altrlmaya
balandklar tarihten bir gn nce Kuruma bildirilmelidirler.
iv) Yabanc Kaak ilik
Yabanc kaak ii; bulunduu lkeye vatandalk tabiiyeti ile bal olmadan, mevcut yasal
dzenlemelere uygun oturma, alma izni veya konaklama izni bulunmayan birey olarak
tanmlanabilir. Yabanc kaak iiler;
- Girii yasal, almalar yasal olmayanlar,
- Tamamen yasad yollardan lkeye girenler ve alanlar,
- Yasal yollardan giri yaparak, vatandalk iin bavurup ikamet tezkeresi ile oturanlar ve
almakta olanlar,
- Yasal olarak giri yapp, baka lkeye gemek iin aba sarf edenler ve bu arada alanlar,
- Mlteci olarak alanlardan,
meydana gelmektedir.
v) ocuk iler
Kayt d istihdamn nemli bir boyutu da ocuk iilerdir. Avrupa da sanayi devriminin hz
kazand dnemlerde yaanan ocuk ii sorunu, 20. yzylda Anadoluda da boy gstermitir.
Trkiyenin tarm toplumundan sanayi toplumuna dnm srecinde kyden kente doru ciddi bir
nfus ak yaanmtr. Bir yanda yksek nfus art hz, dier yanda genel ekonomik konjonktrn
bozukluu ve bteden eitim ve sala yeteri kadar pay ayrlmamas ocuklarn da sanayi ve hizmet
kesiminde altrlmasna neden olmutur. Dier yandan, istihdamn byk blmnn tarmda
olduu krsal kesimde ocuklar, uzun yllardan bu yana cretsiz aile iisi olarak istihdam
edilmektedirler.(Yereli, Karadeniz; 11)
b) Sigortalnn lgili Kuruma Ksmen Bildirilmesi
i) Sigortalnn almalarnn cret Olarak Eksik Bildirilmesi
Trkiye de kayt d istihdamn bir baka yn de, alanlarn almalarnn karl olan cret
tutarnn hem ilgili vergi dairesine hem de ilgili sosyal gvenlik kurulularna eksik bildirilmesidir.
verenler, istihdam ettikleri personele daha yksek cret demekle birlikte, ilgili kamu kurumlarna
genellikle asgari cret zerinden beyanda bulunmaktadrlar.
Bir sigortalya denmi olan cretin dk gsterilmesi kaytdlk kapsamnda birok kayb da
beraberinde getirmektedir. Bu kayplar hem devlet hem de sigortal asndan sz konusu
olabilmektedir. Bunlar yle sralayabiliriz;
Sosyal Gvenlik Kurumunun daha az tutarda prim toplamas,
Sosyal gvenlik aklarnn ortaya kmas,


75

Sigortaln yallk, malllk ve lm aylnn dk olmas,
kazalar ve meslek hastalklar halinde balanacak gelirin dk olmas
ii) Sigortalnn almasnn Gn Olarak Eksik Bildirilmesi
Kaytd almada sadece cretlerin eksik bildirilmesi deil; ayn zamanda almalarn gn
olarak da Sosyal Sigortalar Kurumuna eksik bildirilmesi sz konusu olabilmektedir. rnein, bir kii
ayda 30 tam gn alrken, ayda 15 ya da 20 gn alm gibi gsterilebilmektedir.
Burada zerinde durulmas gereken konu, devletin eksik gsterilen gn saysna karlk gelen
miktar kadar kayba uratlmas ile alanlarn ve bakmakla ykml olduklar kiilerin bir takm hak
ve menfaatlerinin ihlali ya da gecikmeli olarak yararlarna neden olunmasdr. Nitekim uzun vadeli
sigorta kollar ile hastalk ve analk sigorta kollarndan faydalanlabilmesi iin baz prim deme gn
saylarnn tamamlanmas gerekmektedir.
3.3. Trkiyede Genel Olarak Kaytd stihdam ve Nedenleri
Kaytd istihdam tam olarak tahmin etme imkan bulunmamaktadr. lme yntemi olarak
direkt yntemlerin kullanlmas (anket dzenleme gibi) zordur. nk kiiler anketlere doru cevaplar
vermeyecei gibi tm lke nfusuna da anket uygulama olana bulunmamaktadr. Kaytd istihdam
farkl boyutlar ve trlerde karmza kar. Tamamen kaytd alanlar olduu gibi, almalar
ksmen kaytd braklan kii says da olduka yksektir. Ancak lkemizde nfusun kuramsal yaps,
demografik zellikleri, isizlik, vb. gibi bilgiler TK tarafndan derlenmekte, sosyal gvenlik
kurumlarna tabi olanlarla ilgili bilgiler istatistiksel olarak yaynlanmaktadr.(Sng; 48)
lkemizde Trkiye statistik Kurumu tarafndan yaplan bir almaya gre istihdam ve
kaytdla ynelik veriler aadaki ekilde tespit edilmitir.

stihdam Edilenlerin Sosyal Gvenlik Kuruluuna Kaytllk Durumu, Nisan 2013 (Bin
kii, 15+ ya)

Toplam
stihdam
Kayt d
istihdam
Kayt d
(%)
Toplam 25 691 9 653 37,6
cretli veya yevmiyeli 16 301 3 310 20,3
veren 1 242 200 16,1
Kendi hesabna 4 876 3 140 64,4
cretsiz aile iisi 3 272 3 003 91,8
Tarm 6 058 5 061 83,5
cretli veya yevmiyeli 533 416 78,0
veren 66 36 54,5
Kendi hesabna 2 621 1 929 73,6
cretsiz aile iisi 2 839 2 680 94,4
Tarm d 19 633 4 592 23,4
cretli veya yevmiyeli 15 768 2 894 18,4
veren 1 176 164 13,9
Kendi hesabna 2 256 1 211 53,7
cretsiz aile iisi 434 323 74,4
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13549 (06/08/2013)


76

lkemizde kaytd istihdamn nedenleri incelendiinde ok farkl gerekelerin varolduu
grlmektedir. Bu gerekelerin en banda ise mali yke bal nedenler gelmektedir. gc
maliyetlerinin yksek olduu ve bunun kayt d istihdama yol at konusunda, iveren kesimi bata
olmak zere, toplumda genel bir inan bulunmaktadr. 2013 yl ikinci yars dikkate alndnda
kaytl olarak altrlan bir iiye asgari cret denmesi halinde denen sosyal gvenlik primleri ve
vergilerin net crete olan oran yaklak %27dir. Mali yke bal nedenlerin dnda literatrde ska
karlalan nedenleri aadaki ekilde sralayabiliriz;
Vergi ve prim sakl maliyetine bal nedenler (Akdoan; 17, Balkaya; 67)
Sosyal gvenlik hizmetlerinin yetersizlii ve emeklilik yann ykseklii
Ynetim ve brokrasiye bal nedenler
Denetim eksiklii
Cezalarn caydrc olmamas
Esnek alma sistemlerinin yaygnlamas
sizlik, yoksulluk ve gelir dalmna bal sebepler
Kreselleme ve rekabete bal nedenler
Af, tecil vb beklentiler
Saym olduumuz nedenler genellikle somut verilere dayandrlabilen ve hatta ou zaman kaytl
almaya kar savunma mekanizmasnn birer paras olarak kullanlabilen gerekeler iermektedir.
Ancak bu nedenlerin haricinde aslnda kaytd almann/altrmann temelini oluturan iki nemli
neden bulunmaktadr. Bunlar, sosyal gvenlik bilinci eksiklii ve sosyal gvenlik ahlak dzeyidir.
almamzn ilerleyen blmlerinde bu iki kavram zellikle sosyal gvenlik ahlak- zerinde
durulacaktr.
4. KAYITDII STHDAMIN ORTAYA IKMASINDA SOSYAL GVENLK BLNC
EKSKL
Sosyal gvenlik olgusu, baz tanmlarda devlet tarafndan kiilere bahedilen bir sunu olarak
alglanmakta iken baz tanmlarda ise hak olarak ele alnmaktadr. Aslna baklrsa bu durum, sre
iinde deiiklik gstermitir. Sosyal gvenlik balangta devlet tarafndan sunulan bir nimet olarak
alglanrken zaman iinde bir hak olarak literatrdeki yerini almtr.
Temel hak ve hrriyetleri, negatif stat haklar (koruyucu haklar), aktif stat haklar (katlma
haklar) ve pozitif stat haklar (isteme haklar) olarak bir ayrma tabi tutulduu zaman sosyal gvenlik
hakknn pozitif stat haklar iinde deerlendirilmesi mmkn olacaktr. Pozitif stat haklarnn
kullanlabilmesi iin kiilere devletin, rnein kamu hizmetlerini yerine getirmede olduu gibi, olumlu
bir katk salamak hatta bu tr haklarn kullanlabilmesinin nndeki engelleri bu haklardan
yararlanacak olanlar lehine kaldrmak eklindeki aktif katkda bulunma devleri sz konusudur ve
kiilerin tek balarna bu haklardan yararlanmalar mmkn deildir (Keskinsoy; 71).
alanlarn eitim seviyesinin dkl, kaytl alma ile ilgili bilgi eksiklii kayt d
istihdam yaratan en nemli unsurlar arasnda yer almaktadr. zellikle eitim seviyesinin dk
olduu lkemizde igcnn bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesi byk nem tamaktadr.
Kaytd alan iilerin kaak altklarn Sosyal Gvenlik Kurumuna ihbar etme oran da olduka
dktr. alanlarn sosyal gvenlik kurumlarna bildirilmemelerinin balca nedeni ise eitim ve
bilin dzeyinin dkl ve iten atlma korkusudur. Nitekim yaplan ihbar ve ikayetlerin yaklak
%75lik ksm da ii iten ayrldktan sonra geriye dnk hizmetlerinin tespiti amacyla
yaplmaktadr.
Bu durumun sebebi, lkemizde insanlarmzn uzun vadeli dnce yapsndan uzak olmas ve cari
dnem itibariyle ceplerine girecek olan para ile ilgilenmeleridir. Oysa ki belli bir yatan sonra alma
gcnden dme, malllk, hastalk, ikazas ve meslek hastal durumlarnda iine decekleri
skntl durumlar pek dnlmemektedir. yle ki sosyal gvenlik uygulamalar neticesinde
salanacak sigortallk, sahip olunan bir hak olarak deil, iverenin bir iradesi olarak grlmektedir.


77

Ayrca 5510 Sayl Kanuna gre nasl iverenin sigortaly sresi iinde Kuruma bildirmesi
zorunlu ise sigortalnn da almaya baladn 30 gn iinde bildirmesi gerekmektedir. Ancak bu
ykmll yerine getirmemenin bir yaptrm olmad iin hemen hemen hi bu tr bir bildirim sz
konusu olmamaktadr.
5. SOSYAL GVENLK AHLAKI
5.1. Sosyal Gvenlik ve Ahlak likisi
Sosyal gvenlik, gelir dalmn dengeleme ve toplumsal adaleti salama asndan ok nemli bir
sosyal politika ve maliye politikas aracdr. Bu ynyle de hem iktisat ilminin bir paras hem de
hukuk sisteminin nemli bir argmandr.
Ahlak kavram (erdem/fazilet), sosyal gvenliin ncelikli temellerindendir. Sosyal gvenlik,
yoksulluu azaltmay amalamaktadr ki bu da insan haysiyeti yoksunluunu azaltmay
gerektirmektedir.(Shionoya; 218)
Sosyal gvenlik iktisat ilminin bir paras olarak ele alndnda iktisadn ahlak ile ilikisinin de
incelenmesi gerekmektedir. ktisat bilimi ahlaki sorunlar zerinde sistemsel olarak ilgilenmelidir
(Robbins; 133). Sosyal deerler, neyin doru/uygun olup olmadna ilikin yarglar ierir ve bu
deerler deme yapma istei ile llebilen tercihlere indirgenemez. Sz konusu deerler kiisel deil
kolektif kar ierir (Sagoff; 28). Bu sebeple iktisadi bir unsur olan sosyal gvenliin ahlaksal boyutu
bulunmaktadr.
Marshall, iktisat ve ahlak iki kz karde olarak betimlemektedir. ktisat, insann ykmllkleri
hakkndaki kavramlarn berraklna katkda bulunurken ahlaki ilkelere ilikin cevaplar ahlak bilimine
brakr (Marshall; 1874, 430). Ayn zamanda ahlak, iktisadn metresi gibidir (Marshall; 1893, 389).
Marshalln ifadelerini yle zetleyebiliriz; iktisat ile ahlak ayn kkenden gelmekte, ancak zaman
zaman meruluk kazanmak amacyla iktisat bilimi ahlak kullanabilmektedir.
ktisadi gelime dzeyleri incelendii zaman ahlaki ilerlemenin iktisadi ilerleme ile birlikte, ahlaki
gerilemenin de iktisadi gerileme ile birlikte gerekletii grlmektedir. Yoksulluk arttka ahlak
dzeyi gerilemektedir (Merter; 107).
Keynesyen yaklamda ise piyasann ahlaki olarak kabul edilmeyen sonularn dzeltmek iin
(yoksulluu, gelir dalmnda adaletsizlii vs. ortadan kaldrmak iin) ll bir mdahalenin gerekli
olduunu ngrmtr (Carabelli; 278).
Sosyal gvenliin, iktisat ilmi ile olan balants kadar hukuk ilmi ile olan balantsndan da
bahsetmek ve bu ilikiyi ahlak kavram ile badatrmak mmkndr. Hukuk ve ahlak toplum iinde
yaayan bireylerin hareket ve davranlaryla ilgilidir. Bu nedenle denilebilir ki hukuk adeta ahlakn
snrlandrlm bir blm, ahlakn nesnel boyutudur (Doan; 287). Sosyal gvenlie ynelik kurallar,
haklar ve ykmllkler bata Anayasa olmak zere kanun ve ikincil mevzuatlarla bir dzen altna
alnmtr. Ancak hukukla ilgili her alanda olduu gibi sosyal gvenlikte de ou zaman hukuk
kurallar yeterli olmamakta ve ahlaki deerlerin varl nem kazanmaktadr. Nitekim ahlaki
deerlerin yokluu sre ierisinde sistem ierisinde nemli atlaklklar ortaya kartmakta ve bu
durum da toplumsal gveni ve adaleti olumsuz ynde etkilemektedir. Bir sonraki aamada ise kural
koyucu tarafndan daha sert mdahaleler ortaya kabilmekte ve bu da toplum-devlet soumasn
hzlandrmaktadr. Sosyal gvenlik toplumsal adaleti ve gelir dalmndaki eitlii etkileyen nemli
bir argman olduundan sz konusu soukluun en son yaanmas gereken alanlarn banda
gelmektedir. Bu sebeple sosyal gvenlik ile alakal ahlaki deerler nemli bir yap ta mahiyetindedir.
yleki sosyal gvenlik gibi gelir dalmn, dayanmay ve salk sistemini etkileyen bir olgunun
ahlaki deerlerden yoksun ekilde ele alnmas toplumdaki bireyler arasndaki atmalarn da su
yzne kmasna neden olacaktr. Bu sebeple sosyal gvenlik ahlak kavram byk bir nem
arzetmektedir.
5.2. Sosyal Gvenlik Ahlakna Ynelik Temel Unsurlar
Bir toplumsal dzende sosyal gvenlik ahlakn etkileyen temel unsurlar bulunmaktadr. Bunlarn
en nemlisi ise kiilerin kaytd kalma sebeplerinin banda gelen sosyal parafiskal ykmllklerdir.


78

Parafiskal gelirler, ynelik olduklar amalar gz nnde bulundurulmak suretiyle e ayrlabilir.
Bunlar; sosyal, mesleki ve ekonomik parafiskal gelirlerdir. Sosyal parafiskal gelirler, zel kanunlarla
kurulmu olan sosyal gvenlik kurulularna yaplan prim demelerinden olumaktadr
(Akdoan;371). Bir baka deyile sosyal gvenlik hizmetlerini sunan sosyal sigorta niteliindeki
kurulularn tahsil ettikleri gelirlerdir (Edizdoan, Giray; 95).
Bireylerin sosyal parafiskal gelirleri demeleri iki etkene dayanr. Bunlar; sosyal parafiskal gelirler
(primler) karlnda garanti edilmi bir geliri kabul etme (refah ikamesi etkisi) ve bireylerin
ocuklarna gelir brakma isteidir (braklacak faydalar etkisi) (Rosen; 184).Bu finansman kaynan
kabul eden yaklam, her eyden nce kiiye ve kiisel sorumluluk bilincine dayanr ve dolays ile
kiinin kendisi ve ailesinin gvenliini devletten nce dnmek zorunda olduu ve bu nedenle sosyal
gvenliin finansmannn ii ve iverenden alnan primlerle karlanmas gerekliliini ne srer.
Sosyal gvenlik ahlaknn bir dier unsuru ise sahte sigortallktr. Sahte sigortallk ile kiiler
sosyal gvenlik sistemine baz sebeplerle dahil olmamalar veya baka bir statde dahil olmalar
gerekmekte iken gerek d beyan ve belgelerle sistem iine girmekte veya baka bir statye
gemektedirler. Bylece kiiler haksz kazan elde edebilmektedirler.
Uzun vadeli sigorta kollarndan yararlanma artlar, ikazas ve meslek hastal kriterlerinin
tanmas ve genel salk sigortasna ynelik gelir testi aamalar da sosyal gvenlik ahlakn etkileyen
faktrlerdir.
5.3. Sosyal Gvenlik Ahlaknn Belirleyicileri
Sosyal gvenlie ynelik ykmllkler incelendiinde bir ksmnn bizzat sigortaly bir ksmnn
ise ivereni ilgilendirdii grlmektedir. Sigortal ykmllklerinde mkellef olarak adlandrlrken
iveren daha ok sorumlu olarak ele alnmaktadr. lkemizde iveren ile sigortal arasndaki crete
ynelik anlama dolaysyla hizmet akdi- daha ok net cret zerinden yaplmaktadr. Bu durum da
beraberinde sosyal gvenlie ynelik mali ykmllklerin daha ok iveren zerinde kalmasna
neden olmakta ve iveren bir bakma mkellef psikolojisi ile hareket etmektedir. Sigortal ise bu
sebeple dorudan maliyetlerden te dolayl maliyetlere katlanmaktadr. Bu sebeple sosyal gvenlik
ahlak ele alnrken iveren ve sigortal farkl kategorilerde deerlendirilmelidir.
Sosyal gvenlik harcamalarnn finansman iin toplanan sosyal parafiskal gelirler her ne kadar
karlkllk ilkesine dayansa da sosyal gvenlik aklar nedeniyle ou zaman vergilerle transfer
yoluyla finansman da sz konusu olabilmektedir. Bu ynyle kaytd kalma yoluyla sosyal
parafiskal gelir denmemesi durumu bir bakma dier vatandalarn yaptklar demeler nedeniyle
gelir dalmnn adaletsiz yapya brnmesine etkide bulunacaktr. Bu noktada kiilerin devlete
bamll, farkndalk ve vatandalk bilinci nemli bir yere sahiptir.
Torgler, mkellefleri drt tipte snflandrmaktadr: gnll mkellef, iten mkellef, sosyal
mkellef ve kaak (Torgler; 6). Bu sralama ayn zamanda sosyal gvenlik ahlakna sahipliinin de
sralamasdr. Gnll mkellef hibir olumsuz kouldan etkilenmeden ykmlln yerine
getirmektedir ve temelinde devlete ballk ve vatandalk bilinci bulunmaktadr. ten mkellef,
herhangi bir zorlama olmakszn ykmllklerini yerine getirir ancak olumsuz koullar karsnda
pozisyon alr. Sosyal mkellef, kurallardan etkilenen ve yakalanma korkusu ile utan duygusu olan
mkelleftir, ancak toplumun dier birimlerinin davranndan etkilenir.
Devlete ve kurumlarna gven ile vatandalk bilinci sosyal gvenlik ahlaknn en nemli
belirleyicilerindendir. Bunun sebebi sosyal gvenliin sadece ekonomik deil, ayn zamanda sosyal
bir norm olmasdr.
Dini inanlar ve gelenekler de ahlaki normlarn temelini oluturmaktadr. Bu bakmdan sz konusu
olgular sosyal gvenlik ahlakn da etkilemektedir. Dini inanlar kurallar zerinde etkili olduu kadar
cezalar ve yaptrmlar zerinde de etkilidir. Din olgusunun temelde eitlik ve adalet kavramlarna
dayand gz nnde bulundurulduunda sosyal gvenlik ahlaknn ve prim deme alkanlnn da
dini inanlarla balantl olduu sylenebilir.
Sosyal gvenlik ve buna ilikin ykmllkler temelde maddi demelere (sosyal parafiskal gelir
demelerine) dayanmaktadr. Bu itibarla mkelleflerin para sevgisi de sosyal gvenlik ahlaknn en


79

nemli belirleyicilerindendir. Kiilerin para ile ilikileri konusunda yaplan bir aratrmada para
taknts ile ahlak arasnda pozitif ynl bir ilikinin varl tespit edilmitir (Furnham; 386). Bu
aratrmaya gre para merkezli insanlar paray g ve mutluluun bir kayna olarak grmektedir.
Para sevgisinin artmas vergi ahlakn olumsuz ynde etkilemektedir (Yayla; 71). Sosyal parafiskal
gelir de vergi gibi devlete yaplan zorunlu bir deme mahiyetinde olduundan para sevgisi ile sosyal
gvenlik ahlak arasnda da benzer bir iliki vardr diyebiliriz. Ancak burada sosyal parafiskal gelir
demesi sonucunda alnacak karln seviyesi de nem arzetmektedir. ayet sigortal sisteme dahil
olmann getirisini zmsemi ve kabullenmise ivereni (sorumluyu) deme yapmaya zorlayabilir.
Ancak iveren (sorumlu) asndan ayn yorumu yapmak mmkn olmayabilir. nk iveren
asndan bakldnda sosyal parafiskal gelir ile vergi arasndaki fark, yok denecek kadar azdr.
Sosyal gvenlik ahlak ilikilendirilmeye allan ama sonular tam olarak ortaya konamayan bir
dier belirleyici ise sistemde yer alan caydrclk, baka bir deyile cezalandrma ve denetim
sistemidir. Sosyal gvenlikte kaytd kalma eilimine kar oluturulmu olan ceza ve denetim
sistemi ne kadar caydrcysa ykmllkleri yerine getirme gds de o denli artmaktadr. Ancak bu
durumun sosyal gvenlik ahlakna ynelik etkisi hakknda direkt bir yaklamda bulunmak doru
olmayacaktr. Caydrcln fazla olmas sonucunda kiilerin sosyal gvenlik sistemi iinde olmalar
sosyal gvenlik ahlakna sahip olunduunu gstermeyecektir. Buna ynelik net sonu, caydrcla
ynelik cezalarn azaltlmas veya ortadan kaldrlmas halinde mkellefin ne tr bir tepki gsterecei
ile ortaya kacaktr. Bunun tesinde hukuk devleti ve hukukun stnl algsnn kuvvetli olduu
toplumlarda sosyal gvenlik ahlaknn daha belirgin olduunu syleyebiliriz.
Sosyal gvelik ahlaknn en nemli belirleyicilerinden bir tanesi de toplanan gelirlerin ne ekilde
harcand ve effaflk olup olmaddr. Toplanan sosyal parafiskal gelirler neticesinde kiilere
salanan salk haklar ve emeklilik, lm, malllk, i kazas-meslek hastalklar gibi durumlarda
balanan aylk/gelir tutarlarnn tatminkrl da sosyal gvenlik ahlakn dorudan etkilemektedir.
dedii sosyal parafiskal gelirin ileride kendisine fayda salamayaca veya faydann yetersiz olaca
ynndeki dnceler kiilerin kaytd kalma gdsn artrmakta ve sosyal gvenlik ahlak
dzeyini aaya ekmektedir. Yine sistemdeki emeklilik yann ykseklii ve kiilerin emekli olma
mitlerinin dkl de sosyal gvenlik ahlakn olumsuz ynde etkilemektedir. Ayrca sosyal
gvenlik idaresinin mkelleflere olan yaklam, hizmet kalitesi, teknoloji ve sakl maliyetin
(mkellefin karlat maliyetin) seviyesi de sosyal gvenlik ahlakn dorudan etkilemektedir.
Sosyal gvenlik ahlakn olumsuz ynde etkileyen nemli bir belirleyici ise brokrasidir.
Mkelleflerin ykmllklerini yerine getirirlerken karlatklar sre, krtasiyecilik ve srece ynelik
brokratik zorluklar kayt altna girme gdsn frenlemekte ve sosyal gvenlik ahlakn olumsuz
ynde etkilemektedir.
Sosyal gvenlik ahlaknn en nemli belirleyicilerinden bir tanesi de sistemdeki af ve benzeri
uygulamalarn okluudur. Af ile devlet cezalandrma yetkisinden vazgemekte, ykmlln
zamannda ve eksiksiz yerine getiren mkellef ile ykmlln zamannda yerine getirmeyen
mkellefin ayn koullara sahip olmas salanmaktadr. Bu durum hi kukusuz ykmlln yerine
getirmeyen mkellefin dk seviyede olan sosyal gvenlik ahlakn ayn seviyede devam ettirmesine,
sosyal gvenlik ahlakna sahip gnll mkellefin ise kaytdna kma ve sosyal gvenlik ahlakn
azaltma gdsne neden olmaktadr.
lkemizdeki devaml af uygulamalar, nemli bir mkellef kitlesinin ykmllklerini yerine
getirmemesine neden olmaktadr. Denetim eksiklii nedeniyle de su ilemekten korkmaz hale gelen
mkellefler ykmllklerini yerine getirmekten uzak durmaktadr. Yani temelde politik kararlar olan
aflar drst mkellefleri cezalandrr hale gelmitir. (Saraolu;4)
Son olarak bir lkedeki sosyal gvenlik kltrnn varl ve gelimilii ile sosyal yardm
sistemindeki adalet de sosyal gvenlik ahlaknn nemli belirleyicilerindendir. Ayn durumda olan
vatandalardan bir ksmnn prim deyerek salk ve aylk balanma gibi haklardan faydalanrken bir
ksmnn sistemdeki aklardan faydalanarak prim demeksizin salk haklarndan faydalanmas ve
belirgin bir ayla sahip olmas kiilerin sosyal gvenlik sisteminden sosyal yardm sistemine
kaymasna neden olmakta ve sosyal gvenlik ahlakn olumsuz ynde etkilemektedir. Nitekim
lkemizde yllardr uygulanm olan yeil kart uygulamas ile yerel ynetimlerin ayni ve nakdi olarak


80

uyguladklar sosyal yardm ve sosyal hizmetler kiilerin sosyal gvenlik ahlak seviyelerini drm
ve bu durum lkedeki gelir dalmn olumsuz ynde etkilemitir. yle ki kiiler yeil kartlarnn iptal
olmamas veya yaplan yardmlarn kesilmemesi iin ie balamadan nce iverenle pazarlk yapmakta
ve kaytd kalmak istemektedirler. Ayn durum yeil kart sisteminin yerine getirilen gelir testi
ynteminde de karmza kmaktadr.
6. SONU
Temelde eitlik ilkesine dayanan sosyal politika uygulamalar, sanayi devriminden sonra Bismarc
ve Beveridge yaklamlar ile ekillenmi ve lke ekonomileri ile ideolojik durularn geliimine
paralel olarak sosyal gvenlik sistemlerinin domasna olanak salamtr. Sosyal gvenlik, sosyal
politika uygulamalar ve kiilerin kar karya kalm olduklar sosyal riskler nedeniyle ortaya kan
bir olgu olarak kiilere baz haklar getirmekle beraber sz konusu haklardan yararlanlabilmesi iin
(zellikle Bismarcian yaklamda) baz ykmllklerin de bizzat sigortal (yararlanc) veya iveren
tarafndan yerine getirilmesini gerekli klmtr. Sz konusu ykmllkler; sistemdeki sosyal yardm
ve sosyal hizmetlerin kapasitesine ve salanan sosyal gvenlik haklarnn derecesine gre sigortal
tarafndan; sosyal parafiskal ykmllklerin derecesine gre de iverenler (veya mkellefler)
tarafndan bazen yerine getirilmemeye ve sistem dnda kalnma abasna neden olabilmektedirler.
Ksaca kaytd istihdam olarak adlandrlan bu aba bazen tamamen bildirim d kalnmas, bazen de
cret veya sre asndan ksmen bildirim yaplmas eklinde ortaya kabilmektedir.
Kaytd istihdam ortaya kartan nedenler incelendiinde yaplan aratrmalarn en fazla mali
ykmllklerin okluunu iaret ettii grlmektedir. Ancak olgunun sosyolojik ve psikolojik adan
ele alnmas durumunda aslnda en nemli nedenlerin sosyal gvenlik ahlak ve sosyal gvenlik
bilincieksiklii olduu grlmektedir. Kaytd istihdamn ortaya kmasnda insanlarn arasnda
sosyal gvenlik bilincinin yeterince yerlememi olmasnn etkisi olduka byktr. Kaytd
istihdam ayn zamanda toplumda bertaraf edilmesi g sosyal etkiler dourmaktadr.
Sosyal gvenlik olgusu, baz tanmlarda devlet tarafndan kiilere bahedilen bir sunu olarak
alglanmakta iken baz tanmlarda ise hak olarak ele alnmaktadr. Aslna baklrsa bu durum, sre
iinde deiiklik gstermitir. Sosyal gvenlik balangta devlet tarafndan sunulan bir nimet olarak
alglanrken zaman iinde bir hak olarak literatrdeki yerini almtr.Sosyal gvenlik ahlaknn
varln ve seviyesini belirleyen birok unsur bulunmaktadr. Kiilerin devlete bamll, farkndalk
ve vatandalk bilinci, dini inanlar ve gelenekler, para sevgisi, caydrclk, toplanan gelirlerin ne
ekilde harcand ve effaflk olup olmad, brokrasi, sistemdeki af ve benzeri uygulamalarn
okluu, sosyal gvenlik kltrnn varl ve gelimilii ile sosyal yardm sistemindeki adalet
sosyal gvenlik ahlaknn en nemli belirleyicileridir.

KAYNAKA
Akdoan, A.(1981). Vergilemenin Ak ve Sakl Maliyeti ve Vergileme Asndan nemi, Yeni
Dnyas Dergisi, Yl 2, S.16.
Akdoan, A.(1996). Kamu Maliyesi, 5. Bask, Gazi Bro Kitabevi.
Arn, T.(2002). Sosyal Sigorta Deil, Sosyal Gvenlik Sistemi: Sosyal Riskler, Sosyal Haklar ve
Sosyal Gvenceler. stanbul: TSES (Trkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Aratrmalar Vakf)
Yayn No: 2002/2.
Balkaya Aka F.N.(1999). Vergi Maliyeti zerine, G....B.F. Dergisi, Say 99/1, Ocak.
Carabelli, A.(1999). Where to Draw the Line? Keynes versus Hayek on Knowledge, Ethics and
Economics, The European Journal of the History of Economic Thought, Vol. 6, No 2.
Chu, K., Hemming, R.(1991).Kamu Harcamalar Rehberi. (ev.). Doan Canszlar, IMF Washington
DC.
ubuk, A.(1983). Sosyal Politika ve Sosyal Gvenlik. Ankara: Gazi niversitesi BF Yaynlar


81

Demir, N.(2004). Avrupa Birlii Sosyal Politikalar erevesinde Sosyal Gvenlik. Sosyal
Gvenlik Dnyas Dergisi, Temmuz-Austos, S.26.
Doan, .(2012). Sosyoloji, Kavramlar ve Sorunlar. Ankara: Pegem Akademi.
Edizdoan, N., Giray, F.(2007). Teoride ve Trkiyede Parafiskal Gelirler. Bursa: Ezgi.
Furnam, A.(1996). Attitudinal Correlates and Demographic Predictors of Monetary Belief and
Behaviors. Journal of Organizational Behavior, Vol.17, No.4
Gzel, A., Okur, A. R.(2003). Sosyal Gvenlik Hukuku, stanbul.
Kekinsoy, .(2005). Sosyal Gvenlik Hakknn Anayasa Mahkemesi Kararlarndaki Grnm,
Sosyal Gvenlik Dnyas Dergisi, Ocak-ubat, S.29
Kldi, Y.(2000). Kaytd Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve zm nerileri, Dokuz Eyll
niversitesi SBE Dergisi, C.2, S.2
Marshall,A.(1874). The Law of Political Economy.
Marshall, A.(1893). Meeting of the British Economic Association, Economic Journal, Vol.3, No 11.
Merter, M., Marshall, A.,John Maynard Keynes ve ktisat ile Etik likisi, Ekonomik Yaklam
Dergisi, S. 74
Robbins, L.(1932). An Essay on the Nature and Signifinance of Economic Science,
London:Macmillan.
Rosen, H. S.(2002). Public Finance, 6. Edition, Newyork.
Sagoff, M.(1990). The Economy of the Earth, Cambridge University Press
Saraolu, F. Vergi Aflar, Vergiye Uyum ve Trkiye Uygulamalar, Gazi niversitesi BF
Sarl, M. A.(2002). Trkiyede Kayt D Ekonominin Boyutlar, Nedenleri, Etkileri ve Alnmas
Gereken Tedbirler, Bankaclar Dergisi, S.41
Shionoya, Y.(2005). Economy and Morality-The Philosophy Of The Welfare State,
Cheltanham:Edward Elgar.
Sng, Y.(2004). Kaytd stihdamn Mali Etkileri, Yaynlanmam Master Tezi, Ankara 2004
Torgler, B.(2003). Tax Morale: Theory and Empirical Analysis of Tax Compliance, Universitat Basel.
Uurlu, U.(2005). Kaytd Ekonomi ve Trkiye rnei, Yaynlanmam Master Tezi, Ankara.
Yayla,H. E. vd.(2009). Para Sevgisinin Vergi Ahlak zerindeki Etkisi, Muhasebe ve Vergi
Uygulamalar Dergisi, 2009/3
Yereli, A. B., Karadeniz, O.(2004). Trkiyede Kaytd stihdamn Vergi Kayp ve Kaaklar zerine
Etkisi, E-Yaklam Dergisi, Haziran, S.11
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13549 (06/08/2013)


82




83

DNMN ESNEKLK VE ENFORMELLEME TEMELNDE TRKYE
EMEK PYASALARINA ETKLER
Hande ahin
1

ZET
1970 sonrasnda kapitalizmin yaad kriz, neo liberal politikalar yardmyla almaya
allmtr. Bu politikalar tm dnyada ekonomik, siyasal ve sosyal alanda birok dnm
beraberinde getirmitir. Bu dnmden emek piyasalar da etkilenmitir. Emek piyasalarnn
katlklar, yeni politikalar yardmyla yumuatlmaya allmtr. Post fordist sre veya esneklik
uygulamalar gibi birok adla anlabilecek sre, cretlerin aa ekilmesi, emein
gvencesizlemesi, sendikal mcadelenin gerilemesi gibi birok emek aleyhine gelimenin
yaanmasna sebep olmutur. Esneklik uygulamalar emein enformelleme srecini de beraberinde
getirmitir. Tm bu gelimeler, iilere ait bir snf kltrnn kurumsallamasn engellemi, her tr
snf hareketini gerilemesine neden olmutur. Neo liberal dneme eklemlenme sreci, Trkiye gibi
lkeler ve onlarn temel snflar iin ok daha sancl olmutur. Bu almann amac tm bu
gelimelerden, Trkiye zelinde ii snfnn nasl etkilendiini sorgulamak, emein enformelleme
srecinin emek piyasalarnda nasl yaandn analiz edebilmektir. Bu srecin, Trkiyede snf
kltr, snf bilinci ve snf hareketi zerinde nasl bir etkiye sahip olduunu ortaya koyabilmektir.
Anahtar Kelimeler: Enformelleme, esneklik, emek piyasalar, snf bilinci.
ABSTRACT
The crisis of capitalism after 1970 has been tried to overcome with the help of neo-liberal
policies.These policies have led to many transformations in economic, political and social areas inall
over the world. Labor markets have been also affected by this transformation. Process which can be
named such as post-Fordism or flexibility applications has led many developments, againstlabor, such
as lowering of wages, the decline in the trade union movement and process of unsecured of labor.
Flexibility of labor practices brought informalization process.The process of articulation of the neo-
liberal era has been more painful for countries like Turkey and their basic classes.The aim of this study
is toquestionhow all of these developments affect the working class in Turkey and analyze the process
of informalization of labor and put forth the effects of process on Turkey-class culture,class
consciousness and labor movement in Turkey.
Keywords: Informalization, flexibility, labor markets, class consciousness
1980 SONRASINDA DNYADA YAANILAN SOSYO EKONOMK DNMN
ESNEKLK VE ENFORMELLEME TEMELNDE TRKYE EMEK PYASALARINA
ETKLER
Trkiyede 1980 sonrasnda emek piyasalarnda yaanlan dnm, dnyada 1970 sonrasnda
yaanlan makro deiimin bir parasdr. Bu yzden bu dnmn emek piyasalar zelinde analiz
edilebilmesi, gerekletii sosyo ekonomik balamn zmlenmesine baldr. Hazrlanm olan bu
almann, k noktas bu temel varsaym olup, metodolojik olarak bylesi bir yol izlemitir.
ncelikli olarak arka planda yaanlan sosyo ekonomik dnm irdelendikten sonra tm bu
dnmlerin Trkiye yansmalar emek piyasalar zelinde sorgulanmtr.
1970li yllar genel olarak dnyada kapitalizmin kriz yaad bir dnem olarak nitelendirilebilir.
Bu balamda nemli bir kopuu da temsil eder. 1970 ncesinde egemen olan kapitalist sistem kendi
kendini revize etme gerei duymutur. 1970 ncesi sistem, kapitalizmin temel niteliklerini tamakla
beraber sosyal devlet anlaynn ve devlet aygtnn stnlnn ok daha etkin olduu bir dnemi
sembolize eder. II. Dnya Sava sonrasnda ulus devletlerin hzl kalknma sreleri ise fordist sistem
ve grece emek sermaye atmasnn dengede tutulmaya alld bir yap zerine kurulmaya

1
Yrd. Do.Dr, Celal Bayar niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler niversitesi, alma Ekonomisi ve
Endstriyel likiler Blm, handecelik82@yahoo.com.



84

allmtr. Devlet, sosyal devlet anlay ierisinde emek piyasalarnn temel dzenleyicisi
konumunda olmutur. Ancak yaanlan ekonomik krizin nedenleri arasnda fordizmin kat yapsnn
yan sra devlet aygtnn hem kendi varl hem de sosyal devlet anlay gsterilmitir. Bu sebepten
1980lerle beraber dnya sistemine yn veren yeni dnem, kapitalist sistemin devam niteliinde de
olsa kendi iinde nemli bir kopuu ifade eder. 80lerle birlikte gndeme gelecek olan neo liberal
politikalar, azgelimi lkelerde reel cretlerin dengeli bir art sayesinde yaanlacak bir kalknmaya
ve genilemeye izin vermemitir. Temel dayana bir nceki dnemin katlklarn sermaye lehine
yeniden dzenlenmesi olmutur.
Sistemin zel yatrm bylesine desteklemesi, yeni bir dnya dzeninin olumasn gerektirecek
dzeyde gl uluslararas irketlerin domasna neden olmutur. Gelimi lke devletlerinin nclk
ve koruyuculuklarn yaptklar bu irketler, ulus ar tekellere dnm, hamillerini tehdit eder hale
gelmiledir. Bu adan 1980li yllar sermayenin kontrolden kt yllar olarak nitelendirilebilir.
Sermaye ak artk kontrol edilemez bir boyut kazanmaktadr. Ulus devletlerin ekonomik, siyasal
sistemlerinin dzenleyicisi konumuna gelmilerdir (Meder ve ahin, 2008).
Rekabet, daha nceki hibir dnemde olmad kadar sert olmutur. Neo liberal dnem olarak
deerlendirilen bu yeni dnem, da alma ve her tr ticari faaliyetin serbestlemesi zerine
kuruludur. Rekabet edebilmenin yolu olarak ise emek piyasalarnn ve devlet aygtnn yeniden
dzenlenmesi art olarak grlmtr. Bu balamda retim srelerinin esneklemesi, sosyal devlet
harcamalarnn kstlanmas, devletin dzenleyici ve koruyucu ilevinin snrlanmas, zelletirmeler,
yerel pazarlarn uluslararas pazarlara ve mdahalelere almas, srece yn vermitir. Post fordizm,
esneklik uygulamalar ve enformelleme sreci, emek piyasalarnn tm bu dnm etrafnda yeniden
dzenlenme araynn rnleridir. Ekonomik byme ve istihdam genilemesinin birlikte
srdrlmesi, her tr esneklik mekanizmasna balanmtr. Ekonomik byme hedeflenirken
genellikle kr oranlarndaki art amacyla yatrm oranlar drlmektedir (ngen, 2004: 130).
1980li yllar Trkiyede de benzer bir etkiye sahip olmutur. Trkiye srece devletin yeniden
yaplandrlmas ya da dier bir deile yapsal uyarlama ekseninde eklemlenmitir. Yapsal
uyarlama yntemi ise, 80li yllarla biimlenmeye balayan ve kresellemeden beslenen yenidnya
dzeni ve varln serbest piyasaya endekslemi bir demokratikleme zerine kurulu yeni sa ideoloji
erevesinde ortaya kmtr. Devletin klmesi, yeniden yaplanmann temel mantn oluturmu,
zelletirmeler yaygnlam, devlet koruyuculuunu yapt temel snflar zerindeki eline grece
ekmi, emek piyasalarnn yeni sistemin aktive olmasn salayacak ekilde dzenlenmesini
salamtr. Bu durumu Onaran (2001: 25-26)n almas desteklemektedir. zellikle 1980
sonrasnda Trkiyede emek piyasalar hzla esnekleirken emein katma deer iindeki pay gzle
grlr ekilde gerilemi, kayt altndaki istihdamda bir d yaanmtr. Buna karn reel cretler
dmtr.
Dnyada ekonomik ve politik dzlemde yaanlan tm bu makro gelimelerden Trkiyedeki emek
piyasalarnn nasl etkilendii almann temel sorunsaldr. Trkiyede tm bu srecin emek
piyasalarn ne ekilde etkiledii makro ve mikro dzlemde ele alnabilir. alma iin bylesi bir
metod uygun grlmtr. ncelikli olarak neo liberalleme srecinde yapsal uyum politikalarnn
emek piyasalarn zelinde makro dzeyde ne gibi etkilerde bulunduu tartlabilir. Bu balamda en
ne kan etkiler, artan isizlik oranlar, den reel cretler, sosyal gvencesizleme, rgtl hak
arama mcadelesinin yani sendikalama oranlarnn giderek dmesi, esneklik uygulamalar ve
enformelleme sreleridir. Tm bu etkiler birbirinden bamsz olarak dnlmemelidir. Her biri bir
dier etkiyi beslemekte, dolayl veya dorudan dier etkinin ortaya kmasn veya pekimesini
salamaktadr. rnein Trkiyede esneklik uygulamalarnn, tam zamanl istihdam zerinde azaltc
etkisinin olduu dnlmektedir. Esneklik uygulamalar ve enformelleme sreci ise iilerin sosyal
gvenceli olma dzeylerini aa ekip, dorudan bir etkide bulunurken, rgtlenmeleri ve snf
bilinleri zerinde dolayl ve negatif bir etkide bulunmaktadr.
Emek piyasalar zerindeki bu makro etkilerin mikro dzlemde de yansmalarnn olabilecei
dnlmektedir. Mikro dzlem olarak iilerin gndelik ve alma hayatlar kabul edilmitir. Tm
bu dnmlerin iilerin alma ve yaam pratikleri zerinde de dntrc bir etkiye sahip


85

olabilecei almann dier nemli varsaymdr. Bu balamda Trkiyede emek piyasalar zerinde
dorudan dntrc bir etkiye sahip olan esneklik uygulamalar ncelikli olarak tartlmtr.
Daha nce de bahsedildii zere son eyrek yzyldr kapitalizm, kr oranlarn artrmak iin
hibir dnemde olmad kadar youn bir aba ierisine girmitir. Bu da emek piyasalar zerinde
youn bir denetimi zorunlu klmtr. Bunun iin de gsz bir ii snfna ihtiya duymutur
(Akkaya, 2005: 128) Her tr esneklik uygulamas ve emein enformelletirilme abas bu genel ama
dorultusunda deerlendirmelidir. Esneklik uygulamalarnn ilk kez talyada 1969 ylndaki ii
eylemlerinden sonra ortaya kmas bu anlamda manidardr. Bu eylemlerdeki gl sendikal mcadele
retimin birok blme paralanmas ve firma dna tanmas fikrini akllara getirmitir. retimin alt
szlemelerle, fason firmalara verilmesi sonucunda sendikal mcadele zayflamtr (Akdemir ve
Mftolu, 2005: 166). Benzer ekilde Trkiyede bu tarz uygulamalara ilk kez 1989 Bahar
Eylemlerinden sonra geilmesi, aradaki ba ortaya koyar niteliktedir.
Esneklik uygulamalarnn, 1980 sonrasnda emek piyasalarn kontrol altnda tutabilme dnda
baka nemli bir ilevi daha bulunmaktadr. 1970 sonrasnda kapitalizmin yaad kriz, ve giderek
artan rekabet koullar, mteri odakl tam zamanl retimin yaygnlk kazanmas, riskleri ve
maliyetleri en aza indirgeyebilecek yeni bir sistemin gerekliliini arttrmtr. Akdemir ve Mftolu
(2005: 171) yeni sistemin erevesini yle izmektedir: kresel balamda sertleen piyasalar, yerel
kk reticiler araclyla fason ilikiler kurarlar. Bylece kriz annda kendileri ayakta kalabilirken
feda edebilecekleri, zincirin en altnda bir halka da yaratm olurlar. Bu halka ile ilikiler hemen
koparabilecek ekilde dzenlenir. Kolayca koparlan halkalar, esas oku zincirin en altndakilerin
yaamasna neden olur. Akdemir ve Mftolunun ana erevesini izdii sistemin ii u ekilde
doldurulabilir. Zincirin en gl halkasn, Ular oluturmaktadr. Bu iletmeler, hammadde ve
ucuz igc ihtiyalarn karlamak iin fason firmalar kullanrlar. Bu firmalar ounlukla evre
konumundaki azgelimi lkelerdedir. Azgelimi lkeler de kendi merkez evrelerini yaratrlar.
Uluslararas pazarlara eklemlenen byk lekli firmalar ve bu firmalarn maliyetlerini drmek ve
kendi kriz dnemlerinde feda edebilecekleri fason iletmeleri vardr. Bu tablo iinde zincirin en son
halkasn bu iletmeler oluturur. evre konumunda yer alan ister byk ister fason iletmeler sistem
iinde kalabilmek adna ncelikli olarak emek giderlerini dzenlemeyi tercih ederler. Bu durum ise
gvencesiz, kt koullarda ve dk cretlerle istihdam edilen bir ii kitlesinin giderek
yaygnlamasna sebep olur. Castels (1998:272), bu kitleyi esnek retimin ihtiya duyduu srece
kiralad, ii bitene kadar kulland, tek kullanmlk igc olarak tanmlar. Gramsci iinde
bulunulan dnemi, emein tarihte hibir dnem grlmedii kadar ei benzeri grlmemi bir hzda
yeni bir ii yeni bir insan yaratmay amalayan kolektif bir g/ aba olarak deerlendirir(Dunk,
2002: 878). Bu kolektif aba, sadece ekonomik deil, siyasal ve kltrel birok alan ve bu alanlardaki
yeni stratejileri de kapsar (Sassoon, 1996: 730). Siyasal dzlemde kolektif g, hkmetler olarak
deerlendirilebilir. Hkmetler, zellikle 1970lerin sonlarndan itibaren igc piyasalarn
esnekletirmek adna yasalar karmlardr. Bu yasalar, asgari cret, sosyal gvenlik, isizlik sigortas
gibi iiler lehine olan uygulamalar olup, iilerin direnmelerinin nne kesmek adna da olmutur
(Dunk, 2002: 878). Martin (1994), devletin neo liberal politikalar altnda giderek ilevini yitirdii
syleminin byk bir dikotomi ibaret olduunu vurgular. Devlet bir taraftan bireysel yatrmcl
desteklerken dier taraftan deien piyasa taleplerine kar kard yasalarla aktif bir rol oynar.
stihdam politikalar, isizlik sigortalar, sosyal gvence ile ilgili dzenlemeler, devletin ani
deiimlere cevap verebilmek adna gerekletirdikleridir. Bu srete iverenler ve politikaclar,
uyum ve adaptasyonunun nemini vurgulayarak iilerin davranlarnn bu ynde deimesi iin
dzenlemeler yapmaktadrlar. Neo liberal dnemde isizlik ve istihdam sosyal bir problem gibi devlet
tarafndan kabul edilmekte iken, bu dnem, bu makro sorunlar, iilerin bireysel yetersizlikleri ve
sisteme adaptasyonlar zerinden aklanmaktadr (Dunk, 2002: 882).
Kresel kapitalizmin geldii noktada kurulan bu zincirleme iliki emek piyasalarna dair iki temel
sektrn yerlemesine sebep olur. Geertz (1963:28) bu sektrleri yle tanmlar. lk sektr formeldir.
nceden belirlenmi kurallar vardr. Bu kurallar kiiye gre deimez, uzmanlamann olduka kesin
izgilerle izildii bir alandr. Dier alan ise enformel sektrdr. Kurallar keyfidir, bireyseldir.
Enformel sektr, geici, dzensiz istihdamn hkim olduu, alma koullarnn kural ve yasalara
bal olmad, iilerin iverenlerin keyfi uygulamalar karsnda korumasz olduu bir igcn


86

temsil eder. Akaln (2007: 62)in tanm biraz daha gelimitir. Enformel sektr, kurumsal
dzenlemelerle, igc statsnn ve alma koullarnn belirlenmedii, alanlar asndan
toplumsal yararlarn gz ard edildii, son derece dk ve dzensiz ve iverenin keyfi duygularna
bal cretlerin hkim olduu, alanlarn rgtlenme haklarnn ellerinden alnd bir sektrdr.
zetle enformelleme, krlgan, istikrarsz, gvencesiz ve erelti bir istihdam sembolize eder.
Enformelleme sreci drt temel boyut altnda sorgulanabilir. Zaman boyutunu, istihdam ilikilerinin,
sreksizlii, ii kaybetme riski ve istihdam ksal oluturur. Ekonomi boyutunu, dk gelir
dzeyleri oluturur. Kontrol boyutunu, alma koullar ve srelerini dzenleme ve kontrol etme
imknlarnn olmamas oluturur. Sosyal koruma boyutunu ise sosyal gvenlikten yoksun olma,
isizlie kar korunamama oluturur (Temiz, 2004: 58). Esneklik ise emein enformelleme srecinin
dier yz olarak deerlendirilebilir. Her tr esneklik uygulamas, enformelleme srecine dorudan
ve dolayl bir katk salar.
Esneklik ise, kreselleme srecinde, srekli deien ekonomik ve sosyal artlara, hzla gelien
teknoloji ve uluslararas pazarlardaki rekabete, ayak uydurabilmek iin iletmelerin alma koullarn
istedikleri gibi belirleyebilme serbestliidir (Tuncay, 1995: 5). Kreselleen dnyada artan isizlik,
ekonomik dalgalanmalar, arz-talep deiiklikleri, esneklik uygulamalarnn hzla yaygnlama
sebebidir (Kstekli, 2000: 567). Biroklar iin kreselleme srecinin dnyada emek piyasalar
asndan en somut etkisi, emein ve dolaysyla cretlerin esnekliinin artmasdr (Ercan ve zar,
2000: 39). Emein esnekleme sreci bir noktada emein ithal edilme srecidir. verenler ve nihai
tketiciler, dorudan d yatrm yoluyla veya baka lkelerde baka iiler tarafndan retilmi
rnleri ithal ederek, yabanc iileri kendi lkelerindeki iilerle ikame etmiler (zel,2004), emei
bir noktada ithal etmilerdir.
Taymaz (1995: 712)e gre uluslararas rekabet ile mcadele edebilmek adna ilevsellik kazanan
esneklik temelde iki ana strateji zerine kurulur. Pasif strateji, i gvencesizliinin kaldrlmas veya
snrlandrlmas, cretlerin drlmesi araclyla maliyetlerin byk lde drlmesidir. Aktif
strateji ise, esnek teknolojiler ve igc yardmyla, srekli olarak yeniliklere ve yeni durumlara ayak
uydurarak, rekabet gcn arttrmaktr.
ngen (2005: 56)a gre esnek retim, igc yapsn, alma biimlerini, istihdam ve emek
pazar koullarn, emein retkenliini arttracak ve ayn zamanda emek maliyetlerini drecek
ekilde dzenlenmesidir. Emek piyasalarna yansmas ise isizliin artmas, ii snfnn
paralanmas ve atomize olmas, sermayeye olan bamlln artmas, i koullarnn ktlemesi, iin
deersizlemesi, snf ii kutuplamalar, rgtszleme ve yabanclama eklinde olmutur.
retim srecinin esneklemesi, iyerinin, alma srelerinin, cretlerin, i kanunlarnn, esnemesi
gibi ok eitli uygulamalardan olumaktadr. Her bir esneklik uygulamasnn iiler zerindeki etkisi
farkldr. yerinin blnmesi, bamsz birimlere ayrlmas, alt-iveren ve fason uygulamas esneklik
kapsamnda deerlendirilebilir. Uzaklatrma stratejileri araclyla retim alt iletmelere veya
fasonlara verilerek iletmeden uzaklatrlr. Bylece iin tamamndan tek bir i yeri sorumlu olmaz.
Bu esneklik uygulamalarn birou kriz dnemlerinde iyerlerinin klmesi iin de kullanlmaktadr.
letmeler, teknolojik ve teknik adan yetersiz olduklar bir ii baka iletmelere devredebilirler
(Snmez, 2006: 187). Fason, biri dierine gre ekonomik stnle sahip iki taraf arasndaki iliki
zerinden ekonomik stnle sahip olann istedii trde, miktarda, kalitede ve srede retim
yapmasdr. Fason retim, esnekliin alt boyutu olarak deerlendirilebilir. Fason retim, esnek
retimin paralara ayrtrlmas zerine kurulu modelidir. Fason ilikiler, kapasite, uzmanlama
temelinde kurulabilir. in paralanmas ve fasonlara verilmesi, tartlan nedenler dnda zellikle
maliyetlerin drlmesi iin sklkla kullanlan bir yntemdir. in paralanp, fasonlara verilmesi
yoluyla iletmeler kitlesel bir ii snf istihdam etmek zorunda kalmazlar. Byle yaplarda iki tip
iiden sz edilebilir. Meknsal olarak ksa srekli bir araya gelip bir ii yapp sonrasnda ayrlan,
birbiriyle hibir derin ilikisi olmayan bir ii kitlesi ortaya kmaktadr. Dier tip ise saylar le-
on/on be aras olan, srekli olarak ayn fason altnda alan iilerdir. Her iki grupta da sosyal
gvence sahibi olmadan almak olduka yaygndr. ou merdiven alt olan bu iletmelerin byle bir
yaplanmaya gitmesi de olduka kolaydr. Ancak fason iletmelerde sosyal gvence ile alan iiler
de mevcuttur. Bu ii tiplerine gelenek anlamda tam zamanl sosyal sigortal iilerde eklenince ii
snf balamnda trdeliin nemli lde bozulduu gzlenmektedir. Zaman, mekan, alma


87

koullar, cretler bakmndan bu denli fazla ayrmann olduu bir yap ierisinde iilerin yaad
problemler de byk lde farkl olacaktr. Bu da ciddi bir temsilliyet sorununu gndeme
getirmektedir. Trkiyede birok farkl nedene bal olarak gerileyen sendikalama hareketi, bu temel
sorun ile yzlemek zorunda kalacaktr. Sorunlar birbirinden bylesine fakl gruplar arasnda ortak bir
snf bilinci veya kolektif hareket etme gds yaratmak giderek glemektedir.
Esneklik uygulamalarnn, iletme iin kendi iinde birok avantaj vardr. ncelikle kitlesel bir
ii snf olmay sendika da dahil olmak zere her tr kolektif rgtlenmenin, kitlesel bir snf
oluumunun nn kesecektir. Bu da dolayl olarak snf bilinci geliimini engelleyecektir. Tm bu
gelimeler ise Trkiyede snf hareketinin gelimesini olumsuz ynde etkilemektedir. letmeler iin
dier bir avantaj ise servis, sigorta, yemek gibi giderlerde kstlama yapma ans yakalamaktadrlar.
Ayrca ayn i daha ucuza hibir gvencesi olmayan iilere yaptrlabilmektedir. Tm bunlarn
dnda iilerin birbirlerinin alternatifiymi gibi gsterilmeleri de iileri birbirinden
uzaklatrmaktadr. Bu durumda snf bilinci ve snf hareketinim Trkiyede geliememesinin
nedenlerinden biri olarak kabul edilebilir.
Esneklik uygulamalarnn neden olduu dier olumsuzlar ise ksa sreli alma, ksmi alma
gibi istihdam biimlerini yaynlatrrken keyfi iten karmalar, i koullarn iveren aleyhine
belirleme gibi uygulamalarn yaygnlamasna neden olmasdr.
Esneklik uygulamalarnn dier bir ayan ise cret esneklii oluturmaktadr. cret esnekliinin
de kendi iinde iiler aleyhine nemli handikaplar bulunmaktadr. Verimlilik, iletmeye ballk gibi
kriterler zerinden iilere cret denmektedir (Snmez, 2006: 188). Bu durum ncelikli olarak
cretlerin, iverenler tarafndan belirlenecei ynnde genel bir kannn hem alglarda hem de pratikte
yerlemesine neden olacaktr. cretlerin belirlenmesinde neyin belirleyici olduu ise olduka
tartmaya ak bir noktadr. Performansa gre cret denmesi, cretin iilerin birbirleriyle
yartrmalarnda nemli bir ara haline gelmesine neden olacaktr. Bu durum performans dkl
sebebiyle keyfi iten karmalara neden olabilecei gibi iilerin birbirlerini rakip olarak grmelerini
de beraberinde getirecektir. ilerin birbirinden ve dolaysyla da snf kimliinden uzaklamalarna
sebep olacak, kolektif hareket etmelerini en batan engelleyecektir. Kiilere gre deien cret
uygulamalar bylece bal bana hem denetim hem de rekabet arac haline gelecektir. Ayrca Gorz
(2001: 76)a gre cret esnekliinin kendi iin de nemli bir handikab daha vardr. Bu sistem iinde
konvansiyonel cretlerin yerini bireysel cretlerin almas, kolektif pazarln yerine bireysel pazarln
etkin olmasn salar. Gorzun tespiti bir st aamaya tanarak toplu pazarln yerini bireysel var
olma abalarnn yerini almasnn, sendikalara duyulan ihtiyac da iiler nezdinde nemli lde
azaltt sylenebilir. yerine balln da iilerin cretlerinin belirlenmesinde belirleyici olduuna
daha nce deinilmitir. Bu durum ise kolektif ya da bireysel her tr hak arama mcadelesinin nleyici
konumundadr. Bylesi davranlar iyerine bal olmamak, iini doru yapmamak, disiplinsizlik
olarak deerlendirilebilmektedir.
Trkiyede esneklik uygulamalarnn bir dier boyutu geleneksel sanayi iisinin hizmet
sektrnn artmasna bal olarak erozyona uram olmasdr. Bu erozyona szlemeli, geici ii
kategorisinde alan iilerinde eklemlenmesi bir taraftan snf trdeliini bozarken dier taraftan da
organik birlii bozmutur. Sendikaszlamann da srece eklemlenmesi sonucunda iiler giderek
rgtszlemi, snf aidiyetlerini kaybetmi ve kimlik bunalmna girmilerdir (ngen, 2005:57).
ngenin bu zmlemesi Trkiyede makro dzlemde gerekleen deiimlerin iilerin gndelik ve
alma hayatlar zerindeki etkiyi dorudan ortaya koymas asndan anlamldr. ngen (2005: 57)
gre geleneksel mcadele srecini zora sokan bir dier gelime ise iilerin tm bu deiimler
karsnda kime kar kendini savunacaklarn bilememeleridir. Bu srete ii- iverenin yerini
personel ynetici, atma- kar yerini uzlama ve ibirlii, snf karlar temelinde rgtlenmenin
yerini ynetime katlma, ortak sorun zme gibi kavramlar almtr. Sendikaclk giderek
zayflamaktadr, toplu pazarla dayal makro korporatist yaplarn yerini bireysellemi, mikro
korporatist yaplar almtr. kolu sendikacl iyeri sendikacla dnmtr. Bu sre siyasal ve
kltrel dzlemde de desteklenmektedir. Snfsal kimliklerin yerine etnik, cinsel, dinsel ve kltrel
kimliklerin konmas, snf hareketinin yerine kimlik politikalarnn almasyla sonulanmtr. Mikro
dzlemde ise iilerde korku, ylgnlk, aresizlik, gvensizlik hkim olmutur. Bu duygular daha
edilgen, uzlamac ve ibirliki tutumlarn yaygnlamasna neden olmutur.


88

Esneklik uygulamalarnn snf mcadelesini zedelemekteki dier nemli etkisi,
ngen(2005:57)in de vurgulad zere iilerin fason firmalar iindeki kimin patron kimin iveren
olduu konusunda belirsizlik yaamalardr. ounluu ii-iveren ilikisinden ok aabey-karde
bana dayandrlan bu yaplarda iiler, fason sahibini iverenleri olarak grmemektedirler. Krayn
1998 ylnda dokuma retiminde para ba i yapanlar zerine yapt almasnda bu atlyelerde
alan iilerin patron olarak fason sahibinde ok i yaptklar firma sahibini grdklerini ortaya
koymutur (Akdemir, 2005: 170).Horn (2005: 212-213) da benzer bir vurguda bulunmaktadr.
Enformel sektr iinde alan iilerin rgtlenememelerindeki en byk neden, kime kar mcadele
edeceklerini bilememeleridir. Uzun retim zinciri iinde, alt szlemeler iinde kimin patron, kimin
iveren olduunu bulmak olduka gtr. Ayrca sendika altnda rgtlenmeyen iilerin eitim
durumlar da olduka dktr. Bu yzden nasl ve ne ekilde rgtleneceklerini bulamamaktadrlar.
Bu durum fason sahibi iin olduka avantajl bir durumdur. nk ii- iveren atmasnn
yaamadan retimine devam edebilmektedir. Ayrca iilerden gelen talepler karsnda sadece arac
rol stlenecek, gerek muhatap olarak grlmeyecektir.
Esneklik uygulamalarnn ve emein enformelleme srecinin, geleneksel anlamda i ve ii
snfn bozduundan daha nce bahsedilmitir. ilerin zamansal ve meknsal olarak birbirinden
uzaklamalar ve giderek daha az etkileimde bulunmalarnn, snf bilinci ve hareketi zerinde de
dorudan bir etkisi olmas beklenebilir. Bu durumu Lockwood (1975: 21) u ekilde aklamaktadr.
ilerin, kendilerini tanmlamas, hem retim sreci hem de gndelik hayatta girdikleri ilikiler ve
deneyimler sonucunda geliir. Bu durum ise iki tip iinin ortaya kmasna sebep olur. Birinci
gruptaki iiler, kendilerini, atma zerinden tanmlarlar. Biz ve onlar ayrmn yapabilirler. kinci
grupta yer alan iiler ise bireysellemi iilerdir. Birbirinden kopukturlar ve bu kopukluk, snf
bilincinin olumasn engeller. Bu iiler daha bireysel ve kendilerine dnktr. Temel gdleyicileri,
cret ve tketimdir (Lockwood,1975: 45). Trkiyede bu balamda giderek bireysellemi bir ii
snfnn olutuundan bahsedilebilir. Bu durumun en temel nedeni daha ncede tartlan koullarn
iiler arasnda hem trdelii bozmas hem de meknsal ve zamansal olarak derin ilikiler
kurmalarna izin vermemesidir. Mythen (2005: 135-38)e gre son bu durumun arkasnda emek
piyasalarnn kresel rekabetin artmasna bal olarak ok daha agresif hale gelmesi yatar. Bireyler bu
piyasalar iinde varlklarn srdrebilmek adna hareketlerinden ok daha sorumlu hale gelirler.
Bireysel mcadelenin youn olduu bir hayatta kalma mcadelesi sz konusudur. Belirsizliin ve
gvencesizliin youn olduu bu piyasalarda bireylerin var olabilmeleri, kendi attklar admlarla
ilikilendirilir. Bylece istihdama dair bu riskler ve sorunlar bireyselletirilerek, bireyler yapsal
eitsizliklerin kendi yetersizlikleri olduunu inandrlrlar. Bu durum eitim sistemi ve ideolojik
telkinlerle desteklenir. 1950-80 ve 1980 sonrasnda eitim sisteminin birbirinden farkl olmas bu
erevede deerlendirilebilir. Eitim braknz yapsnlar ve bireycilik zerine kuruludur. Sre kltrel
dzlemde birey vurgusu ile desteklenir. Baarl olmann yolu salt bireysel kararlara balym gibi
sunulur. Esnek ve gvencesiz piyasalarda tutunabilmek sadece kendi yeteneklerine baldr. Tm bu
gelimeler ise bireyleri kolektif arzular ve gdlerle mcadele etmekten al koyar, kurtuluun bireyde
olduu ynnde bir illzyona kaplmasna sebep olur. Bu konuda nemle belirtilmesi gereken nokta
ise emek piyasalarnda bireysellemenin kltrel bir olgu olmasna ramen, farkl corafyalarda
alanlarn deneyimlerinin heterojen bir yap sergilediidir.
Esneklik uygulamalarnn iiler arasnda trdelii bozduu ynnde yaplan birok alma
bulunmaktadr. Horn (2005: 214)n almasna gre byk firmalarda alan iiler, kendi firmalar
iin fason retim yapan iileri kendileri ile bir grmemektedirler. Bu durum, emek piyasalar iinde
iilerin rgtlenme potansiyelleri, kolektif hareket edebilmeleri adna olduka tehlikeli bir durumdur.
Kolektif hareket edebilme adna iilerin yaad dier bir sorun ise standart olmayan yeni istihdam
biimleri ve burada alan ii saysnn artmasna ramen, tm dnyada bu iilerin yasal olarak ii
tanmna sokulmamasdr. Buna bal olarak birok sendika, yasalarn bile ii olarak tanmad bu
kiileri, kendi bnyelerine katmamaktadr. Bu durum karsnda, enformel sektrde alanlar,
genellikle SEWA (Self-EmployedWomensAssociation) gibi daha snrl hareketlerin iinde yer
alabilmektedirler. Oysa ki bu iiler geleneksel formel sektrde alan iiler ve onlarn sendikalar
ile ibirlii iinded olmaya ihtiya duyarlar. Bu yzden bu iilerin rgtlenmesi yeni g ve kontrol
ilikilerinin anlalmasna baldr (Horn, 2005: 210-211)


89

i snfnn alan hayatnda birbirinden kopma sreci gndelik hayatta da birbirlerinden
uzaklamalarna neden olmaktadr. Yalnzlaan ve birbirinden giderek kopan iiler, gvencesiz ve
srekli deikenlik gsteren koullar karsnda kendilerini yalnz hissetmektedirler. Bu durum
iilerde belirgin bir gelecek kaygsnn ba gstermesine neden olmaktadr. Procter (1990: 159-163)e
gre ii snfnn gndelik yaam giderek zelletirilmektedir. zelletirilmekten kastedilen, iilerin
gndelik yaantlarnda artk daha ekirdek aile temelli, ev merkezli getii ynndedir. ilerin,
sosyal ilikileri, ev merkezli olarak kurulmutur. Newby, Marshall, Rose gibi Essex grubu, iilerin
gndelik yaamlarndaki yaadklar bu durumun, i hareketlerinin geriledii, isizliin artt
dnemde younlatn savunmaktadr. Ev ve hane ile ilgili snrl ilikiler, kolektif eylem ve snf
bilincinin yerini almtr. zellikle Hosbawn gibi isimler, geleneksel ii snfnn deerlerinin
zlmeye baladn, bu deerlerin yerini, blgecilik, hemerilik aldn savunmaktadr.
SONU
Dnyada ve Trkiyede 1980 sonrasnda yaanlan sosyo ekonomik dnm emek piyasalarn
olumsuz ynde etkilemitir. Neo liberal politikalarn uygulanabilmeleri asndan, emek piyasalarnn
kontrol altnda tutulmas ara olarak grm. Piyasalardaki krlganlklar ve ani talep deiiklikleri
iin zm yolu olarak emein esnekletirilmesi ve enformellemesi grlmtr. Bu sre cretlerin
dmesi, sosyal gvencenin azalmas, sendikal hareketin gerilemesi, emein gvencesizlemesi gibi
birok makro etki yaratmtr. Bu etkilerin iilerin gndelik ve alma hayatlar zerinde de birok
etkisi olmu. Snf trdelii nemli lde bozulmu, zamansal ve meknsal olarak derin ilikiler
kuramayan iiler birbirinden uzaklam, daha edilgen ve kabullenici bir tavr iine girmilerdir.
Kolektif snf kimliklerinden uzaklaan iiler giderek daha bireysellemi bu durum ise iilerde
yalnzlk ve gelecek kaygs gibi duygularn ba gstermesine neden olmutur. Bu balama 80 sonras
ekonomik, politik ve sosyal dzlemde yaanan dnmn emek piyanlarndan iilerin gndelik
yaamlarna ok geni bir skalada etkide bulunduu sylenbilir.

KAYNAKA
Akaln, N.(2007):Enformel Sektr ve Yoksulluk: Kentsel gc Pazar zerine Etkileri, stanbul
ve Gaziantep rnekleri, Sosyo-Ekonomi, S.2, s.43-62
Akdemir, N., Mftolu,B. (2005). retimde zlme ve Tutunma Halleri, i. i Snfnn
Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar Deneyimler Sempozyumu Bildiriler Kitab,
stanbul: SAV Yaynlar.
Akkaya, Y (2005). Yeni Yasalar Arasnda Snf rgtlenmesi, i. i Snfnn Deien Yaps ve
Snf Hareketinde Araylar Deneyimler Sempozyumu Bildiriler Kitab, stanbul: SAV
Yaynlar.
Castels, M.(1998).The Rise of Network Society, USA: BlackwellPub.
Dunk, T. (2002). RemarkingtheWorking Class Experince Class Consciousness and the Industrial
Adjustment Process, American Ethologist, S.4, s.878-900.
Ercan, F., zar,. (2000). Emek Piyasas Teorileri ve Trkiyede Emek Piyasas almalarna
Eletirel Bir Bak, Toplum ve Bilim, S. 86, s.22-71.
Geertz, C.(1963). Peddlers and Prices, Social Change and Economic Modernization in Towns,
Chicago, London: TheUniversity of Chicago Press.
Gorz, A.(2001).Yaadmz Sefalet, Kurtulu areleri. ev. Nilgn Tutal, stanbul: letiim.
Horn, P.( 2005).New Forms of Collective Bargainning Adapting to the informal economy and new
forms of work, Labour, CapitalandSociety, S.38, s.210-221
Locwood, D.(1975).Sources of Variation in Working Class Images of Society, Working Class
Images of Society, der. Martin Bulmer, Routledge&Keagan Paul, London.
Kstekli, . (2000).Esneklik ve Sendikal Politikalar, Trk- Yll 1999, Cilt I., s.567-581.


90

Martin, E.(1994). Flexible Bodies: Tracking Immunity in American Culture From the Days of
Poliotothe Age of AIDS. Boston: BeaconPress.
Meder,M., ahin,H. (2008). Neo liberal Politiklarn i Snfna Etkileri. stanbul: Ege Yaynlar.
Mythen,G.(2005). Employment, IndividualisationandInsecurity: Rethinkingthe Risk
SocietyPerspective, TheSociologicalReview, s.8 (1), s.129-149.
Onaran, .(2001).Trkiyede ktisadi Tercihlerin Sermaye Birikim Rejimi Asndan
Deerlendirilmesi: Yksek Karlar Toplumsal Meruluu Nerden Alr?, ktisat Dergisi, S.418-
9,s.22-30.
ngen, T.(2004).Esneklik Yaklamnn stihdam Hacmi Asndan Deerlendirilmesi, alma ve
Toplum, S.3, s. 123-142.
ngen, T.(2005). i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar,i. i
Snfnn Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar Deneyimler Sempozyumu Bildiriler
Kitab, stanbul: SAV Yaynlar
zel, Y. (2004). retim Srecinde Yaanan Dnmler ve Esneklik,Seluk niversitesi
Karamanktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, ,S. 4, No.1, 2004, s.55-75.
Procter, I.(1990).ThePrivatisation of Working Class Life: A DissentingView, The British Journal of
Sociology, Vol.41, No.2, s. 157-80.
Taymaz, E.(1995).Esnek retime Dayal Bir Rekabet Stratejisi Gelitirilebilir Mi? Trkiyede Fason
retim, stanbul: 95-96 Petrol Yll, s.707-715.
Temiz, E. H.(2004).Erelti stihdam: gc Piyasasnda Gvencesizliin ve stikrarszln Yeni
Yaplanmas, alma ve Toplum, S.2, s.55-80.
Tuncay, C.(1995).alma Sreleri ve stihdam Trlerinde Esnekletirme, stihdam Dergisi, S.20,
s.5-20.
Sasoon,D.(1996). OneHundredYears of Socialism: The West EuropeanLeft in theTwentieth Century,
London: Fontana.
Snmez, P.(2006).Kreselleme, Avrupa Birlii ve stihdam: alma likilerinde Yaanan
Dnm, Ankara Avrupa almalar Dergisi, S,5, no.3, bahar, s.177-198.


91

P TOPLAYICILII VE HURDACILIIN NDEDE VE NDEDEN
RGTLEN
Kamer IRAK
1

Zafer DEMRTA
2

ZET
Gn getike artan yoksullukla beraber byk kentlere vasfsz i gc gleriyaanmtr. Burada
i sknts eken insanlar enformel sektre ynelmi sigortasz, gvencesiz ve salksz i koullarnda
hayatlarn srdrmeye almlardr. p toplaycl ve hurdaclk da bu i kollarndan bazlardr.
ncelikle bunlar arasndaki farklar incelemekte fayda var: kat atk dedikleri nedir, geri dnm
nedir, p toplaycl ve hurdaclk nedir. Kat atk, en yaln anlamyla evsel, ticari ve endstriyel
ilevler sonucu oluan ve tketicisi tarafndan artk ie yaramad gerekesiyle atlan maddelerdir.
Geri dnm, atklarn fiziksel veya kimyasal ilemlerden geirildikten sonra ikincil hammadde
olarak retim srecine sokulmasdr. Hurdaclk ise geri dnm sektr ile bir arada deerlendirilir.
Hurda ile alnan atklar, geri dnm yoluyla yeniden retime veya kullanma sokulmaktadr. p
toplaycl ile arasndaki fark, hurdac belli bir para karlnda atklar alrken p toplayclar bu
atklar ya cretsiz alrlar ya da konteynr evresinden bulup geri dnme satarlar. Dnyada bu
sektr ok gelimitir ve AB lkelerinin destekledii projelerle kalkndrlmaya allmaktadr. Fakat
Trkiyede deersiz ve aalanacak bir i olarak grlmektedir, zellikle bu ii yapan kiilerle
muhatap olunmamaya allp onlara tiksinerek bakld sylenmektedir. Trkiye geneline
bakldnda hurdac deyince akla ilk gelen Nidedir. Pekiyi ama sanayisi gelimemi bir Anadolu
ehri olan Nide nasl bu kadar n salm, nasl balam ve nereden gelmi bu ehre hurdaclk fikri?
Anahtar kelimeler: Hurda, Hurdaclk, p Toplaycl, Enformel Sektr
ABSTRACT
Day after day, along with ascending poverty, unskilled labor migration happened to large cities.
Unemployed people in here, has head twords for informal sectors and tried to survive in the uninsured,
unsecured and unhealthy working conditions. Garbage collecting and junk dealer business are some
jobs of this sector. First of all, it is useful to examine differences between these business lines: what is
solid waste that people speak of, what is recycling, what is garbage collecting or junk dealer business.
Solid waste is basically the waste matter which is resulted of domestic, industrial and ergativeprocess
and thrown away because they are no longer useful for the users. Recycling is putting wastes which is
occured after physical and chemical processes, in production processes as a secondary raw material.
Junk dealing is utilized with the recycling sector. Wastes which is collected as junks are reproduced,
then they become ready to reuse.
The difference between these two business lines is that the junk dealer purchases the junks, but the
garbage collector takes garbage for free or finds something around containers and sells them for
recycling. This sector had been developed too much in the world and it is being tried to be improved
by some projects which is supported by EU countries But it is considered worthless in Turkey and it is
belittled by the people. It is said that especially some people does not see someone who works in this
sector as worth to speak to and look them with the loathing eyes. All across Turkey, Nide is first city
come to mind when talking about junk dealing. But how could it possibly become the central
Anatolian city where industry is immature, is so famous now, and how could this junk idea has started
and came up?
Keywords: junk, junk collector, nformal sector, garbage collectors
GR
1950-60l yllara kadar tarm lkesi olan Trkiye, bu yllardan sonra bir krlma evresi yaamtr.
Hzla artan nfus, kendini idame ettirememeye balam ve insanlar yeni hayatlar kurmaya itmitir.

1
Yksek Lisans rencisi, Nide niversitesi Sosyoloji Blm
2
Lisans rencisi, Nide niversitesi, Sosyoloji Blm


92

Bir yandan gelien teknoloji, sanayi, kentleme, eitim artlar; bir yandan deien yaam standartlar,
iktisadi yoksunluktan doan yeni bir yoksul snf meydana getirmitir. Gelien olumlu seenekler
zellikle tarmn eski nemini kaybettii kyl halk iin bir mit olmu; i bulma, ocuklara ya
da kendilerine daha iyi eitim sunabilme gibi dncelerle krdan kentte g balatm ve zelikle
byk ehirlere ok hzl bir g dalgas yaanmtr. Ve dolaysyla ehirler bu yeni yoksullarn
mitlerini karlayamayp uzun sre isizlie neden olmu, bu da onlar eitli imknlardan yoksun
brakmtr. bulamayan kentin bu yeni yoksullar kendilerine yeni bir i kolu yaratm ve kendilerini
gnlk geindirebilecek ilere ynelmilerdir. Enformel sektr ierisinde deerlendirilen bu iler
devlet denetiminin olmad kayt d mesleklerdir. cretler dzensizdir, alma koullar
kontrolszdr. Enformel sektr Marxn bahsettii iinin kendine yabanclamas fikrini destekler
niteliktedir. nk burada ii, ne kendi becerilerini ne de mesleini tam olarak tanmlayabilir; her an
isiz kalma ve eve ekmek gtrememe gibi endieleri vardr ve en nemli sonularndan biri iilerin
rgtl yapsn eriten, sendikalamann olmad bir sektrdr.
3
Enformel sektr kente gelen vasfsz
i gcne yeni i imknlar yaratm fakat beraberinde de baka skntlar dourmutur. Bunlar;
sigortasz ve gvencesiz alma, salksz i koullar ve dk cret alma gibi hem maddi hem de
salksal problemlerdir. p toplaycl ve hurdaclk kentlerde yaygn olarak faaliyet gsteren
enformel sektr i kollarnn banda gelir. nk ehir byk ve kalabalkt. nsanlar ok fazla
tketiyordu, pler her zaman doluydu. Her ne kadar pis
4
i olsa da gn ierisinde en azndan ekmek
paras kazanabiliyorlard. ncelikle kat atk toplaycl ile hurdaclk arasndaki farklara deinmekte
fayda var. Kat atk toplayclar ya da gnlk kullanmla p toplayclar direk ple iliki
iindedirler ve iki ksma ayrlrlar: Birincisi bamsz alan p toplayclar ki bu kiiler genellikle
ailecek alrlar ve bahelerini stok olarak kullanrlar; topladklar maddeleri bahelerinde ayklarlar,
aile yeleri toplaycla kmasa da bahede ayklama ileminde yardmc olur. Bu kiiler toplar,
ayklar ve hurdacya ya da toptancya satarlar. Evleri genellikle p ynlarna yakn yerlerde ve ehir
merkezine uzak yerlerdedir. Dier grup toplayclar ise bir orta hurdacnn, dier ad ile toptancnn
yannda alrlar dnemsel alp, cretlerini de ounlukla toptan alrlar, burada aile yaants
dnlemez. Saylar deimekle beraber 90-100 toplayc, hurdacnn deposunda kalr, aralarnda
patron-ii ilikisi vardr. Bu toplayclarn belirli bir alma saati vardr. Genellikle sabah belediye
ekiplerinden nce kp -yaz ve k dnemlerinde deiiklik gsterir- ortalama akam 20.00-21.00
civarna kadar alrlar. Bu kiiler kendileri adna almazlar, gnlk toplanlan mallar patrona
gtrlr ve aylk cret denir. Burada orta hurdac dediimiz bu kiiler gnlk hurda ya da atk
toplamaya kmaz; sanayi evresindeki kaynaklarndan aldklar haber dorultusunda, motorlu bir
tatla hurday toplarlar. Hurdaclar aileleri ile almazlar. Hurdaclar ile p toplaycsnn en byk
fark hurdaclarn araclar sayesinde elde ettikleri metalar para karlnda satn almalardr. Yani bir
hurdac satn alr ve satar fakat p toplayclar genellikle p konteynrndan topladklar ya da
cretsiz bulduklar maddeleri satarlar. lkemizde de gelitirilen evre politikalar sayesinde, zellikle
eski atk yok etme yollarndan vazgeilmi, atklar cinslerine gre ayrlp geri dnm tesislerine
gnderilmeye balanmtr. Geri dnm olmayan maddeler ise kentten uzak bir yerde
yaklmaktadr. lkemizde kat atk toplama ekilleri 4 ekilde yaplmaktadr
5
:1. Gezici toplayclar: bu
kiiler kap kap dolaarak evlerden kuru geri dnm maddeleri alrlar. Burada ama Avrupa
lkelerinde olduu gibi geri dnm olan at kaynanda pten ayrmaktr. Belediyenin zel
alanlar belirli bir gnde gelip geri dnebilir pleri kaplardan toplarlar. 2.Sokakta atk
toplamadr: sokakta ylan plerden ve byk p kutularndan toplamaktadr. 3. Belediyelere ait
aralarla p toplama ekli. 4. plerden atk toplama: Bu kiiler genellikle p birikintileri
yaknlarndaki yerlerde ya da atk maddelerden yaplm kulbelerde yatarlar ve oradan geri dnm
olan pleri toplarlar. p toplama ileminden sonra toplanan maddeler geri dnm tesislerine
gnderilir. Burada geri dnm, atklarn fiziksel veya kimyasal ilemlerden geirildikten sonra,
ikincil hammadde olarak retim srecine sokulmasdr. Plastik atklar mekanik, termal ve kimyasal
yollarla ilenebilir. Mekanik ilemde ama, atn yeniden granl hale gelmesidir. Kimyasal veya
termal yntemlerde ise ama, atn yeniden eski haline dntrlmesi veya enerji olarak kullanmn

3
Yabanclama Marx 1844 Ekonomik ve Felsefe Elyazmalarnda tartmtr. Burada yabanclamak demek bir
eyle paral, doru dzgn olmayan, mesafeli, yadrgatc bir iliki kurmak demektir.
4
Kirli ve kimsenin yapmak istemedii bir i.
5
Acar, Bakentin Karncalar, Kat Atk Toplayclar


93

salamaktr.
6
Geri dnm ile pler bize, yeniden kullanlabilir hale gelir. Hurda ve hurdaclk
sektr ise geri dnm ile birlikte deerlendirilir. Hurda ile alnan atklar geri dnm ile yeniden
retime veya kullanma sokulur. Hurdaclk geri dnmn ilk basaman oluturmaktadr. Hurda
geri kazanm program veya hurdaclk sektr genel olarak malzemelerin ilemden geirilmesini, geri
kazanlan maddelerin pazarlanmasn, satn ve bu malzemelerin yeniden ikincil malzemelerden
yaplan rnler haline dntrlmesini kapsamaktadr. Dnyada hurdaclk ve geri dnm sektr,
son yllarda ok fazla gelime gstermitir. Bolivya, Jamaika gibi az gelimi lkelerde enformel
sektr ierisinde geni bir yere sahip olan hurdaclk, devlet desteinden yoksundur; hurda
hiyerarisinin denetimi salanamamakta, hurda toplayclar kendileri ve aileleri iin gerekli olan
sosyal gvenceden yoksun yaamaktadrlar. Kuzey Kore, Singapur gibi gelimekte olan lkelerde,
hurda toplayclar kendilerine salanmas gereken koullara eriememi olmasna ramen, bu alma
alannn kayt d sektrdeki yzdesinin dt grlmektedir. Almanya, ngiltere, ABD gibi
gelimi lkelerde ibrenin yn dnm, bilin kazanm toplum, hurdann geri dnm halkasna
kazandrlmasna gsterdii zen ile gerek kimyasal ve fiziksel enerjiden tasarruf eder hale gelmi
gerekse de evreyi atklardan koruyarak evrenin mrn uzatmtr. Geri dnebilir maddeleri
toplama ileri enformel sektr ierisinde deerlendirilmekten karlm, devletin destekledii formel
sektr ierisinde yer almtr. zellikle AB tarafndan desteklenen projeler ile retildii yerde at
azaltmak, geri kazanmak, atn son giderimini optimize etmek amalanmtr. Avrupadaki p
sorununu zmek iin, ksa ad LIFE olan AB nin evre projelerini destekleme program, atklarn
ynetimi ve nlenmesi konusundaki yeni projeleri tevik etmektedir. zellikle Amerika, Hollanda,
sve, svire, in gibi lkeler lke ekonomisinde hurdaya byk nem vermekte ve atklar hzl
sanayi ierisinde tekrardan gelitirerek sanayinin her adan kullanabilecei rnler olarak dnya
piyasasna sunmulardr. zellikle gnlk ev atklarndan oluan plastik ve petrol at malzemeler
emilsyon ileminden geerek ve daha farkl kullanl rn olarak insanlarn kullanaca pazarlara
sunulmaktadrlar. zellikle sanayi kentlerinde, hurda toplayclna kar olumsuz bir bak as
gelitirilmemi, aksine lke ekonomisinde yaratt olumlu sonular neticesinde desteklenir nitelie
erimitir. rnein, sanayi ynnden gelimi Avrupa kentlerinde, teknolojinin hzl devinimi ile
birlikte her geen gn yenilenen rn piyasas sayesinde fertler teknolojiyi takip etme dncesiyle
hareket eder hale gelmi, zellikle elektronik eyalarn kullanm mrleri ksalm ve bu eyalar ok
abuk bir ekilde atl duruma gelmitir. Bunun sonucunda hala kullanlabilir nitelikteki materyaller de
geri dnme katlmak zere hurdaclara verilir duruma gelmitir. Hurdaclk, yeni saylabilecek
eyalara sahip olma, toplum tarafndan hor grlmeme, devlet tarafndan desteklenme gibi avantajlara
sahip olduu iin tercih edilen bir i kolu haline gelmitir. lkemizde hurdaclk eskiden beri
sregelen ekilde yaplmaktadr. El arabalar ile mahalle aralarnda dolap kullanmn doldurmu
metalleri, demir, bakr, alminyum, inko, plastik gibi malzemeleri para karlnda satn alp toptanc
denilen orta hurdacya satarlar onlar da malzemeleri aykladktan sonra preslenmesi iin fabrikalara
satar ve oradan da preslenen malzemeler tekrar kullanlabilir hale getirilir. lkemizde ise son
zamanlarda isizliin artmasna paralel olarak hzla gelimi olan p toplaycl ile hurdaclk, bahsi
geen kentlerdeki gibi bir avantaj elde edememitir. Trkiyede ise saylar tam olarak bilinmemesine
ramen hzla artan sokak toplayclarnn, lke ekonomisine ylda yaklak 45 milyon Amerikan dolar
katk yaptklar bilinmektedir. Bir hurdacnn aylk geliri 1000-1500 TL civardr. Toptancnn ise
10.000 TL civarndadr. Hurdaclar demir-elik, alminyum, bakr, plastik, zamann doldurmu beyaz
eya gibi malzemeleri araclar sayesinde para karlnda alr ya da pe atlm malzemeleri
toplayp toptancya satarlar. Hurda geri dnm hiyerarisi u ekildedir:
1. Kk hurdaclar
2. Orta hurdaclar( toptanc)
3. Byk hurdac( dnm tesisleri)
Gnlk ekmek ii:
1.Kapclar

6
evre Dergisi, syf: 15


94

2.Sokaktan p toplayanlar
Kk hurdaclar orta snf mahallerde ve sanayi blgelerinde seyyar ya da motorlu tat ile hurda
toplarlar. Sabah 5-6 civar kp akam 7-8 gibi bitirirler. Akam topladklar malzemeleri toptancya
gtrp satarlar. Toptanc mallar presledikten sonra geri dnm fabrikalarna gnderir. Orada
cinslerine gre ayrlan atklar eritme, dkme gibi ilemlerden getikten sonra retimde
kullanlabilecek hale getirtilir. Orta hurdac denilen toptancnn yannda yaklak 100 sokak toplaycs
almaktadr. Bunlarn genelde kalacak yerleri yoktur ve toptancnn deposunda kalrlar; ounun
arasnda akrabalk ilikileri vardr. Yalar 14-40 arasndadr, k dneminde de burada kalrlar. Yaz
dnemi ailelerinin yanna giderler dndklerinde alma hayatlarna aynen devam ederler. Kapclar
ve sokak toplayclar, toplanan hurdalar, toptancdan nce arac olarak seyyar hurdacya satarlar.
Kapclar da birok ek gelirli gibi almaktadrlar. Fakat onlarda durum biraz daha farkldr yani bir
fabrika iisi ya da dk gelirli bir memurdan farkldr nk p onlara yakn bir metadr,
neredeyse her gn bunun iindedirler. altklar site sakinleri dorudan hurdac ile muhatap olmak
yerine satlacak rnleri kapcya verir, kapc da bunun da dnda p diye atlan geri dnm
maddelerini apartmann deposunda biriktirip genellikle tand bir hurdacya satar. Son yllarda hurda
ve p toplama ileri kapclar arasnda yaygnlk gstermitir. Hurdaclar ile pazarlk yapp dedikleri
fiyattan sat yapmaktadrlar; bir yandan da karl bir i olduu dndklerinden dolay ek i olarak
grmekte ve p konteynrlarnn evrelerinden satlabilecek malzeme aramaktadrlar. Kapclar bu ii
tamamen kar amal yaparlar. Bunun gibi baka mesleklerle urat halde p toplaycl yapan ya
da hurda toplayan kiilerin says ok fazladr. Hatta dk gelirli ailelerin birounun bu ii yapt
sylenmektedir. Fakat tuhaf olan nokta ise memur ya da orta gelirli esnaflarn da bu ie ok rabet
ediyor olmasdr. Yaplan grmelerde, saylar azmsanmayacak derecede fazla olan, daha karl
olduu gerekesiyle, asl mesleini brakp hurda dkkan aan memurlara da rastlanmtr. Elbette ki
bunun sebeplerini ortaya karmak iin ayriyeten bir alma yrtmek gerekmektedir. Burada bizi
ilgilendiren husus, hurda toplaycl her ne kadar enformel sektr ierisinde olsa da bir devinimin sz
konusu olduu ve isizlik tehlikesinin ok fazla dnlmediidir. Hurda toplayclar ve toptanclar
arasnda saygya bal bir hiyerari sz konusudur, bunu derinletirdiimizde bu saygnn temelinde
hemerilik ve akrabalk sz konusu olduunu grmekteyiz. Byk ehirlerin hemen hemen hepsinde
Nideli hurdaclar ok fazladr ve lkenin neresine gidersek gidelim hurdac deyince akla ilk Nide
gelir. Bir Anadolu kenti olan Nidenin demografik yapsna gz atacak olursak; ehirleme oran,
yllk nfus art hz, kii bana gayrisafi yurtii hasla ve sanayi i kolunda alanlarn toplam
istihdam oran bakmndan Trkiye ortalamasnn altndadr. Tarm kolunda alanlarn istihdam oran
ise Trkiye ortalamasnn stndedir. Nfusun % 50,9u belde ve kylerde yaamaktadr. Trkiyede
yoksulluk oran %11,05 iken Nidede ise %9,4 tr. Nide Merkez Organize Sanayi, Bor Deri
Organize Sanayi ve Birko Koyunlu Hal A.. halk iin nemli gelir kaynaklardr.
7
1950li yllara
kadar geimini tarmdan salayan halk ekonomik yetersizliklerden dolay baka geim kayna
aramaya balamtr. Yurt dna kp kendini kurtarmak isteyenler gitmi fakat gidenlerin uzun sre
dnmemeleri kyly korkutmu ve yurt d mitlerinden vazgeip evre illere i bulmaya
gitmilerdir. ncelikle Adana ve Kayseride yeni iler denenmitir. Tarmla uraan eller eki
tutmay ya da tahta kesmeyi becerememi, vasfsz grdkleri kendilerine vasfsz iler aramlar ve o
dnem yaylmaya balayan bir eyler toplayp satma iine girmilerdir. Kayseri de hurda toplama
iine balayanlar, takas usul ile al-veri yapm-kei kl, pirin, uval, yn, eitli hububat gibi
temel geim kaynaklaryla alm-satm yaplrken- daha sonra farkl ihtiya kaynaklarnn ortaya
kmas ile birlikte nakit ile alm-satm haline dnen bir ticaret haline getirmilerdir. Adanada ise
inaat evrelerinden ve demir-elik sanayi evrelerinden toplanan maddeler satlmaya balanmtr.
Adanada byk p ynlarndan gelir salayanlar da vard ki bu kiiler ynlara kp burada
ayklama ve toplama ilemlerini gerekletiriyorlard. Bu ii renen Nideli halk kendi memleketine
geri dnyor fakat sanayisi gelimemi olduundan dolay memleketinde bu sektrde tutunamyor ve
tabiri yerindeyse ekmeini pten kazanmak pahasna i sahasna geri dnyor.
8
p atlan sahalar,
insanlarn en dikkatsiz davrand yerler olsa gerek. Bilinsizce atlm birok deerli eyi pte
bulmak mmkndr, o gn bahtna rm pler deil de deerli bir malzeme kan toplayclar

7
Trkiye statistik Kurumu 2011
8
lk defa Nidenin Bor ilesinin Krmanas kasabasnda balyor g hareketleri


95

kendilerinden sonra yetien ocuklara ve hemerilerine rnek oluyor ve babadan oula devam eden bir
i haline dnmesine ortam hazrlyor. Her ne kadar devlet denetiminden uzak desek de kendi
aralarnda denetleme kurulu eklinde bir kooperatifleri vardr ve bu kooperatifin yneticisi Nideli ve
yelerinin de %80i Nidelidir. Buraya ye olma zorunluluu yoktur, fakat kooperatif yelerine zabta
ve belediye alanlar mdahale etmiyor ve bu kooperatif onlar daha rgtl olmasn salyor.
Hurda toplayclar ye olduklar bu kooperatife, belirli bir aidat dyorlar ve kooperatif i blmn
salyor. Grlen hurdaclar tarafndan Trkiye piyasasn stanbulda olakolu Holdingin
belirledii syleniyor ve Trkiyenin her yerinde fiyatlarn standart bir izgide tutulduu belirtiliyor.
lk elden son ele kadar tm almlarda sat fiyatlar sabit tutulmaktadr, fiyatlarda rekabet ya da
pazarlk sz konusu deildir. Genellikle hurdaclk sektr sanayi illerine daha yakn yerlerde gnlk
geimden ok potansiyel bir meslek haline gelmitir. Elde edilen sanayi atklarnn getirisi fazla
olduu iin bu alanlarda kurulan hurda a daha byk leklidir. Toptanc, hurda temin kayna ve
geri dnm tesisi arasnda kalan arac saysnda azalma gzlemlenmektedir. Hurda ticareti rnn
tad nitelie gre farkllk gsterir. rnein alminyum, kobalt gibi ilenmi rnlerde, nce
alminyumu yapm olduu zeminden ayrmak iin, byk zorluk ve iilik gerektirmektedir. Bu
yzden hurdaclk sektrn ticaretin yan sra byk g, emek ve zaman am gerektirmektedir.
Toplanan rnler belirli zamanlarda atk malzemelerin borsasna gre piyasaya srlmektedir.
rnein, demir-elik, alminyum, bor, kobalt, plastik, cam ve kt gibi maddelerin piyasa
fiyatlarnda gzlemlenen deiiklikler dorultusunda fiyatlarnda farkllamalara rastlanr. Bu
durumda ticarette hurdaclk, iinde bulunduu borsay deitirebilecek bir sektrdr.
GER DNMN EVREYE KATKILARI
Son iki yzylda hzla artan nfusun ihtiyalarnn, pahal olan yerel tezghlar aracl ile
karlanamamas sonucu sanayileme ivme kazanm, bunun sonucunda da fabrikalarda kullanlmak
zere ucuz enerji arayna girilmitir. Yaygn olarak bulunmas, temininin kolay olmas nedeni ile
doalgaz, petrol, kmr, linyit gibi yenilenemeyen enerji kaynaklar tercih edilirken gerek alanlar
gerekse de evre zerinde ne gibi sonular douraca gz nne alnmamtr. Ancak fabrikalardan
kan atk sularn bilhassa arpk kentlemenin yaygnlat yerleim alanlarnda - ime suyunu
kirletmesi yine fabrika bacalarndan atmosfere yaylan zehirli gazlarn sera etkisinin etkinliini
arttrmas gibi evre sorunlarnn ortaya kmas hem retici hem de tketici canllarn yaam
standartn olumsuz ynde etkilemitir. Bunun yan sra fabrika iilerinin radyoaktif malzemeler gibi
gerek birey gerekse de evre iin negatif etki yaratan etkenlerle har neir olmalar dorultusunda
ortaya ciddi salk sorunlar kmtr. Deien ve gelien dnya ile beraber gereklilii gzler nne
serilen insan haklar atlmlar sayesinde kii haklarnn korunmasnn gereklilii sz konusu olmutur.
Devletin ve iverenlerin eitli nlemler almalar zorunlu hale gelmitir. Bu nlemlerden en nemlisi
de geri dnm yaygnlatrma abalardr. Bu sayede alanlar ve evre iin sakncal olan
durumlar geri dnm sayesinde bertaraf edilmi olur. Plastik, cam, kat gibi materyallerin geri
dntrlmesi sayesinde topraa daha az miktarda atk madde gmlmtr. Bu sayede topraa daha
az miktarda kimyasal madde karm olur. Bu da yeralt sularna karan yabanc madde orannn az
olmas manasna gelmektedir. Geri dnm sayesinde rn talebi bu alandan salanr ve fabrikalarn
i yk hafifletilmi olur. Bunun sonucunda kullanlan enerji miktar azalr. Enerji tasarrufu sayesinde
rezervleri gn getike azalan, yenilenemeyen enerji kaynaklar muhafaza edilmi olur. Geri dnm
ncesi fabrikalarda tketilen fosil yaktlar atmosferdeki zehirli gaz miktarn arttrrken geri
dnmn yaygnlamas ile karbondioksit, karbon monoksit gibi zellikle ozan tabakas iin
sakncal olan gazlarn atmosfere karmas engellenmi olur. Ayn zamanda geri dnmn
yaygnlamas ile p konteynrlarnda biriken, patlayc etkiye sahip karbon temelli gazlarn (rnein,
metan) zararl etkisi minimum dzeyde tutulmu olur.
Sera gaz emilasyonlar azalr.
Daha az enerji kullanlr.


plk Alanlarndaki Kazanlar:


96

plerin geri kazandrlmas, farkl lkelerde farkl ekillerde gerekletirilmektedir. rnein
9
,
Almanyada pler tme sistemi ile evde imha edilirken ngilterede belediyenin yrtt
almalarla, Amerikada ise zel sektre dayandrlmaktadr. Ancak az gelimi ya da gelimekte olan
lkelerde bu dzenlerden herhangi biri oturtulamad iin p ve hurda toplaycl gibi enformel
sektrler ortaya kmtr. Bununla beraber, kentsel atklarn topland alanlar evre iin olumsuz etki
yaratmad gibi p denilerek kullanm hakkndan feragat edilen malzemelerin kullanm halkasna
kazandrlmas salanmtr. p ve hurda toplaycl kentlerin ayrtrc grevini stlenmilerdir.
lkemizde, evlerde, okullarda ya da i yerlerinde ayrtrlan yiyecek atklar, kat, plastik, cam gibi
kat atklar belediyeler tarafndan toplanr ve geri dnm tesislerinde ayrtrma, preslenme,
dntrme gibi ilemlerden getikten sonra kullanlabilir duruma getirilir. Ancak bilinli bir toplum
anlay lkemizde yerlemedii iin belediyeler zerinden gerekleen bu dngde aksaklklar
meydana gelir. Burada devreye giren hurda ve p toplayclar gerekli olan ayrtrma ilemini ifa
ederler. Bu sayede p sahalar etrafnda srekli bir devinim gerekleir bylelikle plerin doluluk
oranlar azalm olur. Malzemelerin kullanlabilir hale getirilmesi ile tasarrufa gidilmekle beraber daha
temiz bir yaam alanna eriilmi olur.
TOPLAYICILIIN OLUMSUZ SONULARI:
alma alan asndan salksz koullardadrlar, i niformas,gzlk, kasket yoktur. pten
hurda toplamak astm, hepatit, tetanos gibi lm riski tayan hastalklar, duyu krelmesi, stma, tifo,
difteri gibi ar hastalklara sebep olabilmektedir. Krdan kente ar lde ylmann gereklemesi
sonucu, kentin istihdam olanaklar yeni kentlilerin nemli bir blmn kapsaynca illegal yollardan
gecekondu yaparak konut sorunu ortaya karmaktadr.
kirli, aalk ve kimsenin isteyerek yapmad bir itir.
Zabtalar sknt karyor.
Hrszlk yaptklar ve evre kirliliine sebep olduklar dncesiylemahalle sakinleri
tarafndan kk grlmekte ve dlanmaktadrlar.
SONU
Bu almada kat atn ne olduunu, p toplaycln ne olduunu vehurdaclktan farklarn
inceledik. Dnya da hurdann ve hurdacln nemindenbahsettik, elii ile n kazanm svete
gnn belli saatlerinde ve belli periyotlarla radyo televizyon gibi yayn organlarndan lkenin
ekonomisine katk salamak iin geri dnebilir malzemeleri atmayp biriktirmelerine tevik ediliyor.
Bu durum lkemizde biraz daha farkl geri dnm devletin destekledii projeler ile idame
ettirilmeye allsa da byk oranla en-formel yollarla yaplmaktadr. Bu ilerle uraan kiiler
evreye faydasndan ziyade kar ama gttklerinden dolay evre asndan olumsuz sonular
domasna neden olurlar. Bir yandan da bu ii yapanlara aalk gzyle bakldndan, kirli,pis ve
kimsenin yapmay istemedii bir i olarak grlr ve hemen hemen herkes bu ii bir gn brakma
midiyle alr. Fakat ekonomik yetersizlikten dolay geimini salayamayan zellikle asgari cret ile
alanlar enformel sektr ek i olarak grmektedir. Bir yandan sosyal gvenlii olup formel bir
sektr de alp bir yandan da enformel yollarla para kazanmaktadrlar. Enformel sektrden ek gelir
elde edenler zellikle kapclar, belediye temizlikileri, belediyenin dier hizmetlerinde alan
iilerdir. lkemizde enformel sektrn bu denli yaylmasnn sebeplerinin banda gelir farkllamas
yani geliri yksek olan snfn gn gne bymesi zellikle 1980li yllardan sonra post- modern
dediimiz aa girmemiz buna e deer biimde yoksulluun dier bir ifade ile dk gelirli snfn da
hzla artmas, enflasyon, vergi artlar art arda gelen zamlar gibi ekonomik skntlar bir yandan da
postmodern an gerei olan her yerde AVM, her eve teknolojinin girmesi yoksullar baka areler
aramaya mecbur brakmaktadr. Corafi elverisizlikten dolay hayvanclk yapamayan ekmeini
tarmla kazanan Nideli halk ekonomik yetersizliklerden ve geim skntsndan dolay sanayisi
gelimi byk ehirlere g ediyor burada formel yollarla i bulamyorlar bu yzden enformel sektre
yneldiklerini ve bunu hemerilik ilikileri ile genileterek bir aile irketi gibi altklarn gryoruz.
Fakat kk hurdaclar bu durumdan pek memnun deil. Aralarndaki iletiim kimi zaman
malzemenin deerine gre kavgaya dnebiliyor. Hurdaclar kimi zaman dnyann en talihli kiileri

9
Nee ZGEN, p nsanlar, 2001 Toplum ve Bilim


97

olabiliyorlar. Atlan antika eyalar geri dnme verilecek olan dier hurdalardan ayrp biraz tamir
ve cila ile yenileyip ok yksek fiyatlara satabiliyorlar. Hurdaclar bir metalin zelliini teorik olarak
bir fiziki kadar iyi bilmeseler de edecei deeri bir sarraf kadar iyi bilmektedirler. niformalar
olmad iin salksz i koullarnda almaktadrlar bunun yan sra dk cretler, sosyal
gvenlikten mahrumdurlar, alma saatleri dzensizdir ve her an isiz kalma tehlikesi ile kar
karyadrlar. Devlet toplama hiyerarisi zerinde denetimi salad toplayclarn emeklerinin
kaybolmamas iin devlet kontrol ile kayt d ekonomiyi ve kayt d istihdam nlemeye ynelik
politikalar gelitirilmelidir bunun iin denetimi artrmal, kiileri bilinlendirmeli, isizlikle mcadele
edilmelidir. Enformel sektr de kadn ve ocuklar da ok byk paya sahip olduklar iin devletin
gelitirecei politikalar ayriyeten onlar da kapsayacak ekilde olmal, nk kadn ve ocuklar hem
daha zor artlarda almaktadrlar hem de daha cret almaktadrlar. Ve Enformel sektrn temelinde
yatan sebepleri bulmak iin zel bir alma gerekmektedir.

KAYNAKA
Acar,H., Baykara,A. Y.(2008). Bakentin Karnclar Atk Madde ileri. Maya Akademi, Ankara
Altnta, B.(2003). Mendile, Simite, Boyaya, pe. stanbul:letiim Yaynlar.
Aydemir, .(1995). Trkiyede Kayt D Ekonomi. stanbul: Acar Matbaclk.
Ayvaz, Z.(2004). Bozulan Doal Denge Sonunda Avrupadaki Kat Atk Sorunlarn zm
Projeleri,ekoloji magazin dergisi, say:4, evkor yayn grubu, zmir
Azakl, S. B.(2009). Trkiyede Kaytd stihdam ve Ekonomik Boyut. Ykseklisans Tezi, Karaman.
Bier, Y.(2006). Trkiyede Kaytd Ekonomiyi nlemeye Ynelik Vergi Politikalar ve
Deerlendirilmesi .Yksek lisans Tezi, Isparta.
etinta, H.,Vergil H.(2003). Trkiyede Kaytd Ekonominin Tahmini. Dou niversitesi
Dergisi 4(1) s: 15-30.
Erdut,Z.(2007/1). Enformel stihdamn Ekonomik,Sosyal ve Siyasal Etkileri. alma ve Toplum
Dergisi, say:12, 2007, s. 53-82, Birleik Metal- Sendikas Yay., stanbul.
Ergn, C.(2005). Yoksulluk ve Enformel Sektr: p Toplayclar rnei: Isparta zmir
Karlatrmas. Yksek lisans Tezi, Isparta.
Enformel Sektr ve Sosyal Gvenlik Sorunlar ve Perspektifler, Friedrich Eberl Vakf Yaynlar,
stanbul 1998
Erturul, I. U. (2005). Alternatif Gelir stihdam ve Tketim Yaratma Faaliyeti Olarak portaclk:
Bursa rnei. Yksek lisans Tezi, Isparta.
Gn, ., Temmuz, (2001). Enformel Hizmet Sektrnde alan Yoksullarn Farkllamar,
Karaburun Bilim Kongresi, 4-7 Eyll 2008, zmir.
Gler,B.A.(2001). (ed) p Hizmetleri Ynetimi.Ankara: Todaie yay., 2001
Lordolu, K. ve . ZAR, Enformel stihdam ve Sosyal Gvenlik: Sorunlar ve perspektifler, Friedrich
Ebert Vakf Yayn, stanbul, 1998.
zelik, .(2005). Teorik ve Kavramsal Perspektiften Kaytd Ekonomi Sorunu lm ve zm
nerileri . Ktahya: Yksek lisans Tezi.
zgen, N.(2001). Kentte Yeni Yoksulluk ve p nsanlar ,Toplum ve Bilim Dergisi, s: 88-101,
Birikim Yay., stanbul.
Sarl, M. A.(2002). Trkiyede Kaytd Ekonominin Boyutlar, Nedenleri ve Alnmas Gereken
Tedbirler. Bankaclar Dergisi, Say 41.
enyapl,T.(2000). Enformel Sektr Devingenlikten Duraanla- Gecekondulamadan
Apartmanlamaya.stanbul: Tesev Yaynlar, 2000


98

Topu, M., Tagetiren, S.(1994). Plastiklerin Yeniden Kullanlmas.evre Dergisi,
Denizli:Pamukkale niversitesi, say: 10,s: 10
Us, V.(2004). Kaytd Ekonomini Tahmini, Yntem nerisi: Trkiye rnei. Trkiye Ekonomi
Kurumu.
Yldz, M. C.(2005). Kent Yaamnn Deimeyen Marjinalleri: Seyyar Satclar ve portaclar.
Elaz: Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 18, say 2, s: 343-366.














B5 OTURUMU
TOPLUMSAL CNSYET-III:
ATAERKLLK VE MUHAFAZAKRLIK




























101

FEMNSTM DEMEDEN NASIL FEMNST OLUNUR?
SLAMCI KADINLARIN KADIN HAKLARI TARTIMALARINDAK
KAVRAMSAL TRAZLARI!

Yasemin YCE TAR
1

ZET
slamc kadn yazarlarn metinlerindeki birok konudan birisi de kadn haklar meselesidir. Bu
mesele zerine yazan kadnlarn metinleri zerinde yaplan aratrma sonucunda slamc kadn
yazarlarn kadnn toplumsal konumu, kadnn haklar ve toplumsal cinsiyet rollerini younluklu bir
ekilde tarttklar gzlenmektedir. Ancak bu tartmalarda ne kan bir husus bugne kadar bu
tartmalarnn yapld kavramlara olan itirazlardr. Kadn meselesini tartrken kendisine
feminist diyen ok az sayda slamc kadn yazar tespit edilirken birou bu kavram eletirmekte ve
onunla ilintili kavramlara ve bak alarna itiraz etmektedirler. 10 slamc Kadn yazarn metinlerinin
incelenmesi sonucunda ortaya kan aratrma, bu kadn yazarlarn kendisine feminist demeden hatta
bu kavram reddederek konuyla ilgili neler nerdiklerini ve varolan kavramlara ve ieriklerine neden
itiraz ettiklerini sorgulamaktadr. Kendisini tanmlarken baka kavramlar ve bak alar gelitiren
zne konumundaki bu kadn hareketi bir sapma m yoksa bir imkn m sorusunu temel alan aratrma
bir doktora almasnn sonularn ierir.
Anahtar Kelimeler: Kadn, slam, Feminizm, slamc Yazarlar, Kadn Haklar.

ABSTRACT
One important topic in many Islamic texts written by Islamist women writers is a matter of
women's rights. As a result of the research conducted over the Islamic texts shows that social position
of women, women's rights and gender roles were emerged as the heavily discussed issues. However,
these discussions highlighted that Islamist women writers have objections to the mentioned concepts
above. In discussing the issue of women, there were very few Islamist women who identify
themselves as a feminist. Many of them are associated with this concept, but criticize the contested
concepts and perspectives. As a result of the examination of the 10 Islamist women's texts, womens
writers rejected feminist concepts and have developed new concepts even not saying that a feminist.
The study questioned why they object to the existing concepts and its content, what they recommend
on the subject and why they objected. The study was based on a PhD thesis; main question of the
thesis is whether this womens movement is a facility and/or a deviation to the women issue.
Keywords: Women, Islam, Feminism, Islamic Writers, Women's Rights

GR
Trkiyede kentleme oranlarnn hzla artmas, kadnlarn eitim olanaklarndan daha fazla
yararlanmas, kadnlarn i yaamna katlmnn artmas ve artmasnn zorunluluu geleneksel
yaamdaki kadnlarn hayatlarnda da nemli deiimlere sebep olmutur. Bu deimelerden en
nemlisi kadnn aile ve toplum iindeki konumlarnn ve rollerinin deimeye balamas ve bu
deiimin kendini hissettirir boyutlarda gnlk hayat ve tartmalarnda grnr olmaya balamasdr.
Bu aratrmada metinleri takip edilen kadnlarn ou gnlk gazetelerde de yazan kadnlardr.
Kendilerinin bir okuyucu kitlesi, takipileri olduunu karmak yanl bir karsama olmaz. Metinleri
takip edilen kadnlarn tartmalar Mslman kadnn evde, sokakta, i yerinde maruz kald
glklerden bamsz deildir. Laik-Mslman gerilimi iinde bu kadnlar modern ve stten inmeci
anlayla tartt yllarda zelde barts sorunu zerinden yrttkleri tartmalarda kadn

1
retim Grevlisi Dr., Ondokuz Mays niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
yyuce@omu.edu.tr


102

sorununu barts sorunu olarak yaamlardr. Ancak Ak Parti iktidar ile bartsnn fiili olarak
yasak olmaktan kmas bu kadnlarn niversite eitimlerini tamamlayp kamusal alanda yer alma
isteklerini perinlemitir. Konuyu barts balamndan kartp iinde yer aldklar muhafazakar,
Mslman camiadaki erkekler ile tartmaya dntrmtr. Geleneksel anlay iindeki toplumsal
cinsiyet rollerinin dayatld bu kadnlar varolan kadn alglarnn ne kadar Mslmanlk ne kadar
gelenek ne kadar ataerkil zihniyetten kaynakl olduunu sorgulamaya balamlardr. Mslman
erkek ile Mslman kadnn iinde yaad dnyadaki toplumsal cinsiyet rollerini yeniden
tanmlamaya ihtiyac olduu bu tartmalarn varlndan kefedilebilir niteliktedir. Bu tartmalarn
ayn zamanda bir toplumsal hareketlilik, toplumsal bir deimeyi de haber verdiini sylemek
mmkn gzkmektedir.
TRKYEDE MSLMAN KADIN HAREKET ZERNE
Metinleri analiz edilen Mslman kadn yazarlarn iinde bulunduklar ve tartmay yrttkleri
sosyal ortam slami kadn hareketi iinde ekillenmitir. Metinleri analiz edilen kadnlarn gemileri
ve ortaya ktklar toplumsal hareketleri anlamak ve onlar anlamlandrmak iin Trkiyedeki slami
feminizmi veya slamc kadn hareketini anlamak nemli bir yer tutmaktadr. Bu kadnlarn kadn
konusunda yaptklar tartmalar konu edinen bu aratrma toplumsal oluunu anlamak iin var olan
kadn hareketinin dinamiklerine ve geliimine bakmay gerekli grmtr.
Trkiyede slami Feminist sylem, varln 1960l yllarda hissettirmeye balad. 1980li yllarn
sonu ile 1990l yllarn banda ise slam ve feminizm kelimeleri yan yana kullanlmaya baland.
(Grhan, 2010) 1990l yllarda eitim grm ve mesleklerinde belirli bir konuma gelerek zerklik
elde eden slamc kadnlar, kadnn Trkiye toplumundaki ve slamc hareketteki konumunu
sorgulayarak bunlar yazdklaryla dile getirdiler. Trkiyede slamc kadn hareketinin balangc ve
bu yndeki tartmalar 17 Mart 1987de Ali Bulan Zaman gazetesinde Feminist Bayanlarn Akl
Ksa adl yazs ve slamc kadnlarn bu yazya cevap olarak yazdklar yazlara dayandrlabilir.
Bula, yazsnda ilk dnem feminist hareketleri kabul ettiini nk kadnn kapitalist dzende
smrlmesine, metalatrlmasna ve kadnn ikincilletirilmesine kar ktn belirtir. Ancak
gnmzde alma koullarnn vb. sorunlarn zmlendiini ve modern dnyann getirdii
yabanclama, retim gibi sorunlarn sadece kadnlarn deil tm insanln sorunu olduunu dnen
Bula, kadn erkek eitsizlii denilen bir sorun olmadn dnr. Bulaa gre, feminizm artk
geerliliini yitirmitir ve kadn erkee kkrtmakta ve ecinsellie hizmet etmektedir. Bulan
feminizmi eletiren bu yazsna karlk, kadnlar tepkilerini ayn gazetede cevap niteliinde yazlar
yazarak ifade ettiler. Mualla Glnaz Ali Bulan Dndrdkleri (1 Eyll 1987, Zaman), Biz
Kimiz (15 Eyll 1987, Zaman), Yolun Sfr Kilometresinde, Tuba Tuncer Kimin Akl Ksa
(Zaman, 1 Eyll 1987), Kadn, yine kadndr (Zaman, 15 Eyll 1987) Yldz Kavuncu slamda
kadn ya da ipekbcei (Zaman, 29 Eyll 1987) ve Elif H. Toros Feminist Kime derler? (Zaman,
15 Eyll 1987) adl yazlaryla kendilerinden sz ettirmilerdir. (elik, 2008)
slamc kadnlarn pek ou yazlarnda mutlaka feminizme deinmiler ve sylemlerini feminist
sylemin dorultusunda oluturmulardr. Bu kadnlar kendilerini; Bizler, kadnlarn var olan
toplumsal durum ve yap ierisindeki konumlarndan rahatsz olan, bunu ortadan kaldrmak iin
mcadele eden bir grup Mslman kadnz (lyasolu, 2000: 46) cmleleriyle ifade etmilerdir. O
yllarda medyada trbanl feministler olarak anlan bu kadnlar, kendilerini tanmlarken kadn
szcn kullanmay tercih ederek, genellikle hanm szcn kullanan slamc kesimden
ayrldklarn gstermeye almlardr. Ayrca iinde bulunduumuz durumu, Mslmanlmz,
kadnlmz sorgularken feminist birikimden yararlanmamz ya da feministlerle baz akma
noktalarmzn olmas son derece doaldr diyerek feminizme scak baktklarn da ifade etmilerdir.
(lyasolu, 2000) Diilik deil kiilik slogan etrafnda toplum iinde kendilerine yer ama talebiyle
ortaya kan bu kadnlar her ne kadar feminizmi bat kaynakl grerek Trk toplum yapsyla tam
olarak uyuamayacan dnseler de kadn haklar konusunda bavurduklar bir referans olarak da
bu hareketten faydalanmlardr. (ngn, 2005)
slamc kadn hareketini feminist sylem dorultusunda oluturmaya alan ve yazlarnda
feminizme deinen bu kadnlar kendilerini slamc feminist olarak tanmlamyorlard ve bu
tanmlamalardan rahatszlk duyuyorlard. Bu rahatszln olumasnda, Trkiyede feminizmin


103

zihinlerde artrd olumsuz deerlerin etkisi byktr. nk feminizm Trkiyede erkek
dmanl, sapknlk, lezbiyenlik ve irkinlikle ayn anlamlarda kullanlmaktadr. Byle bir
armla adlandrlmak istemeyen kadnlar kendilerini kadn duyarll olan Mslman veya kadn
bak asna sahip slamc olarak tanmlamaktadrlar. rnein; Nazife iman, Mualla Glnaz, Cihan
Akta, Sibel Eraslan gibi yazarlar buna rnek olarak verilebilir. (Grhan, 2010)
slamc kadn yazarlardan ayet ve hadisleri yeniden yorumlayarak sylemlerini Kuran kaynakl
dile getirenler vardr. rnein, kadn ve slam konulu almalar yapan Hidayet efkatli Tuksal
Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri (1999) adl kitabnda Hadislerin yeniden
okunuuna odaklanarak, Hadislerdeki mevcut ataerkil yapnn kadn nasl erkekten daha aa ve
ikincil bir konuma getirdiini gzler nne sermitir. Kurann ilk muhatap neslinin son derece
ataerkil bir toplumsal yapya sahip olmas sebebiyle, o yap iinde geerli ve anlaml olan bir takm
ayetleri, erkein kadna mutlak stnlnn delili olarak grmenin son derece yanl olduunu,
ancak ne yazk ki geleneksel toplumlarda hkim olan anlama tarznn da bu olduunu belirtmektedir.
(Tuksal, 2010)
16.05.2011 tarihinde Din Hizmetleri Genel Mdrl Aile ve Dini Rehberlik Daire Bakanl
grevine atanan Huriye Mart ise, Raslullahn Hanmlar Konu Alan Rivayetlerinin
Deerlendirmesi Kadn Konulu Uydurma Rivayetler balkl tezinde Peygamberin otoritesini
kullanmak suretiyle onun azndan uydurulan kadn konulu olumsuz rivayetlerin; kadnn sosyal,
kltrel, din ve ailev hayattaki yeri hakknda asrlardr yaanan kafa karklnda etkisinin byk
olduunu belirtir. Bu uydurmalarn Peygamber Snneti ad altnda ktye kullanlarak toplumda
kadn ve erkek arasnda eitsiz bir durum olutuunu vurgulayan Mart, almasnda kadn konulu
rivayetleri irdelemitir.
Trkiyede slamc Feminizm ierisinde deerlendirilebilecek ve kamuoyunda en yaygn tartma
alann oluturan konu trban ve rtnmedir. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla beraber
hzlanan modernleme sreci toplumda yaratt kutuplamay kadn hareketinde de yaratmtr.
Modernleme ve beraberindeki laiklik sreci kadn zerinden temellendirilmi ve kadnn kamusal
alanda rtnmesinin engellenmesi ile zt iki kutup olumutur. Bir kutupta bartsnn zgrl
kstladn savunan feminist hareket sekler, dier kutupta ise kamusal alanda kendi zgr iradesi
ile rtnmenin de bir zgrlk talebi olduunu savunan feminist hareket slamc yer almtr. Bu iki
hareket arasndaki ikilik lkedeki kadn hareketinin tartma ve grnrlk alann geniletmitir.
Mslman kadnn evinde oturup, ocuklarna ve kocasna bakmasn ngren geleneksel slami
tanma kar karak, niversite mezunu olmay ve alp almayacaklar konusunda da kendi
kararlarn kendileri vermeyi tercih eden Mslman kadnlar daha da genileyen bir slami pratikler
alannda kendi sylemlerini yanstmaya baladlar. Eitimli gen Mslman kadnlar, gn getike
daha fazla sylem gelitirerek imdiye kadar grlmeyen bir kadn bak as merkezli slami yorum
ve uygulamalar pratii gelitirdiler. te slami feminizm denen olgu bu sylem ve uygulamalar
alanndaki derin tartmalar sonrasnda ortaya kt. zellikle zel TV kanallarnn artmasyla beraber
Mslman kadn kimliine ilikin tartmalar ekseninde slamc feminizm ierisinde
deerlendirilebilecek konular medyann gndeminde olmutur. Bu erevede barts, cuma namaz
vs. konularnda gndeme gelen tartmalar slamc feminist taleplerin toplumda grnrlk
kazandn da gstermektedir.
Bu balamda slami feminist sylem slam lkelerindeki toplumsal cinsiyet eitsizliini reten
gelenek (ataerkillik) ile mcadele eden, slamn eitlik temelinde bir din olduunu, Kurana
dayanarak vurgulamaya alan bir yaklam olarak grlebilir. slami feminizm kavram, slam
kltr iinde gelien bir olguya; Mslman kadnlarn birey olma abalarna iaret etmektedir.
(Grhan, 2010: 381)
slamc feministler genel olarak Kurann indii toplumun kltrn ve o dnemdeki artlar da
gz nnde bulundurarak Kurann genel dnya gr dorultusunda kadn duyarl bir yaklamla
yeniden yorumlamak gerektiini vurgularlar. slamc feminist yazarlar, kadnn modern toplumdaki
statsyle uyumayacak ifadeleri ierdiklerini dndkleri hadislerin geleneksel Hadis usul ve
kritiiyle deerlendirilmesinin yetersiz, eksik ve hatal olacan hatta dinin "ataerkil" sylemini
kuvvetlendireceini dnmekte ve hadislerle ilgili modern, bir okuma yapmaktadrlar.


104

slami feminist sylemin batdaki feminist sylemlerden fark, batl feministlerin dini ataerkilliin
kayna olarak grp reddetmelerine ramen slamc kadnlarn dini kimliklerini n planda
tutmalardr. Batl feminist sylem ile slamc feminist sylem arasndaki farkllklarn en belirgin
olan aile ve kadn bedenidir. Batl feministlerin aileye ynelttikleri sert eletiriler -ataerkil dzen-
slamc feministlerde krlmaya allmtr ve aile kurumu halen saygnln srdrmektedir. Ayrca
slamc feministler, kadnn aile iinde bedeni yoluyla ezilmilii tartmasndan ziyade slam'n
kadna verdii haklarn kadnn elinden alnd zerine younlamlardr. Esasen slamc kadnlarn
sylemi kadn bedeninin metalatrlmas, medyada smrlmesi, kadna kar uygulanan iddet gibi
konularda feminist syleme yaklamaktadr. Ancak cinsel zgrlk, boanma, doum kontrol ve
krtaj gibi konularda feminist sylemden uzaklar. Bu tutumlarnda da, din ve gelenee kar
reformcu bir yaklam benimsemi olmalar etkilidir. (Akta, 2005)
slamc feminist harekete slam dnyasndan tevik geldii gibi birok olumsuz eletiriler de
gelmitir. slamc feministlerin iddialarnn "gerek" slam'n anlalmas ynnde nemli bir katk
olarak grenler olduu gibi bu harekete kar duranlar ve eletirenler de olmutur. slamc feminizme
ynelik siyasi, sosyal, kltrel ve teolojik bak alarndan eletiriler yneltilmitir. Bu eletirilerin
temel balklar en genel hatlaryla u ekilde sralanabilir:
Feminizmin bat kaynakl bir dnce ve hareket olmas dolaysyla slam toplumlarnn gereiyle
ve slamiyetin temel kaideleriyle uyumamas.
Feminizmin farkl bir sosyal, kltrel ve snfsal evrenin kadnlarnn taleplerine yant vermek
zere ortaya k.
Ortaa Hristiyanlnn kadna ynelik bak as ve iddetli uygulamalarnn bir sonucu
domas oysa slamiyetin kadna verdii deer ve haklarn bu tip bir hareketin slam topraklarnda
yaylmasna imkn vermeyecek kadar ok oluu.
Bat Emperyalizminin Mslmanlar arasndaki dayanmay yok etme amalarna hizmet ettii.
Byk lde Msr, ran gibi lkelerde kadnlarn yaptklar almalarla balayan ve dnyada
hararetli tartmalarla srekli canll korunan slami feminist sylemin Trkiyede ayn canllkla
devam ettiini syleyemeyiz. Bunun iin slamc kadn hareketi olarak tanmlanacak hareketlilii
incelemek daha doru olacaktr. slamc kadn hareketi, feminist kadn hareketine gre ok daha
etrefilli bir denklem, bir ynyle de problem alan olarak nmzde durmaktadr. Bu hareketin
geliimine baktmzda ana merkezinde barts sorunu olduu grlmektedir. (Akta, 2007)
1960l yllar, slamc kesimlerde ule Yksel enlerin resmi giyinme tarzndan kkl bir
kopu srecini balatt yllardr. ule Yksel enler, 1960l yllarda Yeni stiklal gazetesinde yazlar
yazmaya balar ve kentli modern gen bir kadn olarak k ve zarif tesettr tarzn gelitirir. Bu stili
yaymak iin mcadeleye giriir, lkeyi ky ky il il dolar, konferanslar verir ve kadnlarda tesettrn
nemini anlatr. enler bir anda gen kzlar ve dindar kadnlar zerinde byk bir etki brakr.
Sokaklarda bartl kadnlar grnr olmaya balarlar. Dnemin Cumhurbakan Cevdet Sunay
Sokaklardaki kapal hanmlarn ncleri cezalarn grecekler demitir. Huzur Soka roman
yalnzca kadnlarn deil erkeklerin de en fazla okuduu romanlardan biri olur. lahiyatlar dzeyinde
de kadn konusuna ilikin yaynlar artmaya balamtr. Hayrettin Karamann slamda Kadn ve Aile
kitab, Bekir Topalolunun slamda Kadn kitaplar bat deerlerini ve kadnn medya da yanstlmas
biimine kar tepkileri toplayan, slam dininin kadna haklar balamnda ne kadar mkemmel
olduunu ilikin sylemi dile getirmeleri balamnda anlmas gereken kitaplardr. (aha, 2010)
1970li yllara gelindiinde siyasette grnen Milli Gr ve Nurculuun balca konularndan biri
kadnn barts ve kadnn eitimi olmutur. ule Yksel enler bunun iin iyi bir rnek tekil
etmitir. mam Hatip Liselerinde kz snflarnn almas muhafazakr babalar iin kzlarn okula
gnl rahatl ile yollamak iin olanaklardan biri olmutur. mam Hatip Liseleri, niversitelere girite
uygulanan katsay engeline ramen 2000li ylarda bile kz rencilerin okullamasnda nemli bir
ilev grmektedir. (akr, Bozan, Talu, 2004)
slamc kesimlerde kadn konusuyla ilgili esas ivme 1980lerden sonra gelimitir. Trkiyenin
1980 sonrasnda birok alanda yaad zihniyet deiimi, doal olarak toplumsal deerlere de


105

yansmtr. zalla birlikte balayan liberal almlarn sonucunda, Trk toplumunun modernleme
ynnde hzl bir ilerleme kaydettiini sylemek mmkndr. 1980lerden sonra toplumun her
kesiminde eitim nemli ihtiya olarak n plana kmtr. zellikle dershanelerin lke geneline
yaylmasyla birlikte kk kasabalardan da rencilerin niversitelere girii mmkn hale gelmitir.
Dershanelerin bu ynyle ok nemli bir sosyal mobilizasyona araclk ettikleri sylenebilir. Btn
bunlarn sonucunda nceki yllarda grlmedik lde rtl gen kz, eitim kurumlarnda,
sokaklarda, i yerlerinde grnr olmaya baladlar. 1980 sonrasnda genel olarak dnyann birok
yerinde olduu gibi, Trkiyede de dindarlama ynnde bir ykselme trendi yaanmtr. 1960lara
kadar alt snflar dzeyinde yaygn olan dinsel deerlerin ve sembollerin, giderek Trkiyenin orta ve
hatta st snfndan insanlar tarafndan da paylaldna tank olunmutur. Dinsel semboln kadnlar
cephesindeki yansmas olan barts doal olarak lkenin modern kentlerinde, modern
semtlerinde, maaza vitrinlerinde hatta podyumlarnda kendine yer bulmutur. Tesettr dinsel deer
olmann yannda ayn zamanda ekonomik bir pazarnn da olduu bir alana dnmtr. Tesettr
modas, tesettr defileleri bunlarn habercisi olarak grlmtr. (Barbarosolu, 2006: 125130)
Muhafazakr-dindar kadn, modern kurumlarda yer almaya alrken, geleneksel dinsel deer
olarak bartsn de koruma kaygs gtmektedir. Eitim, ticaret, tatil gibi modern yaam pratikleri
geleneksel ve dinsel kyafetler iinde gereklemesi bir paradigma deiiklii mi diye sorgulanmtr.
Tanzimattan bu yana sregelen ve Cumhuriyet dneminde dozaj snrsz biimde artan batl
deerler zerinden modernleme anlaynn, kamusal yaamda boy gsteren slamc kadnlarla bir
ekil ve suret deiimine uradn sylemek yanl olmayacaktr. (Gle, 2004)
slamc kadnlar iin bartsnn, bir ynyle kamusal yaamda yer alma arac, bir ynyle de
bir var olu biimi olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bartsne gsterilen Kemalist
reaksiyon, dindar kesimlerin bu sembol etrafnda younlamasna ve bu sembol zerinden bir
dinamizm kazanmasna yol amtr. Bu dinamizm, ayn zamanda beraberinde slamc kadn hareketi
iinde yer alan baz kadnlarn ve gruplarn Mslman kadnn geleneksel roln sorgulamasn
getirmitir. Geleneksel slam anlaynda Mslman Kadn, evine ball, eine itaati ve anneliiyle
n plana kan kadndr. Oysa kamusal yaamda yer alma sreci, kadnlar iin bir erkein arkasndaki
ya da altndaki pasif obje olmaktan kma ansn getirmitir. Barts mcadelesi, kadn erkein
dava arkada haline getirerek ona politik bac kavramnda somutlaan yeni bir rol yklemitir.
Politik bac, bir zamanlar erkeiyle omuz omuza mcadele eden sol kadna yklenen rold.
Cinsiyetinden arnm, dava kadn olan, srekli mcadele eden, gerektiinde gzn krpmadan
lme gidebilen militan bir kadn tipidir. slamc kadn da benzer ekilde cinsiyetsiz bir dava arkada
olarak baclaarak, arkasnda, glgesinde yer ald erkein yannda yer alm, onun dava arkada
olmutur. Erkein arkasnda deil, yannda olmay ifade eden politik bacln, aslnda birey kadna
giden yolun ilk basamaklarn oluturduunu syleyebiliriz. (Gle, 2011a)
slamc kadnlar asndan bireyleme sreci, devletin 1980lerde bartsne kar balatt
yasaklayc tutuma kar verilen mcadele iinde gelimitir. YKn 1982 ylndaki barts yasa
bu konuyu bireysel bir sorun olmaktan kamusal bir mesele olmasn salayan gelime olarak
deerlendirebiliriz. 28 ubat dnemine kadar inili ve kl barts yasa meselesi lke
gndeminin ve kadnlarn gndeminin nemli bir maddesi olmay srdrd. 28 ubat sreci bu konuda
ciddi bir balang ve baz ynleriyle de kopu noktas olmutur. 28 ubat bartsn devletin tekil
tutum gelitirdii ulusal bir sorun haline getirdi. Devletin bundan nce YK ynetimi nclnde
bartsne kar balatt topyekn sava, slamc kesim kadnlarnn bu simge etrafnda bir harekete
dnmesinin zemini hazrlamtr. 1998 ylnda stanbul niversitesinin btn blmlerinde
uygulanan yasak okulunda ikna odalarnn kurulmas ile de baka bir boyut kazanmtr. 1998 ylnda
stanbul niversitesi Tp Fakltesinden bartsnden dolay Leyla ahin, konuyu Avrupa nsan
Haklar Mahkemesine tam, ancak Mahkeme 2004 ylnda uygulamay hakl bulan bir karar
almtr. (aha, 2010)
Bartsnn 28 ubat srecindeki atmann ana oda oluturduunu sylemek yanl
olmayacaktr. Devletin bartsyle ilgili kat tutumu sadece niversitelerde snrl kalmamtr. Milli
Eitim bnyesindeki okullar niversitelerden sonra operasyonun en kat ekilde srdrld yer
olmutur. 1999 genel seimlerinde bartl olarak milletvekili seilen Merve Kavak bu sorunun en


106

ucunu temsil etmektedir. Refah partisinin kapatlmas, AKP ye alan kapatma davas ve hazine
yardmndan mahrum edilmesi bu konunun arpc sonularndan olmutur.
Yaklak elli yldr lkenin gndemini artarak igal eden barts sorunu ve devletin dnsz
tavr, slamc kadnlar zerinde ne tr etkilere sahiptir? Konumuz asndan bakldnda barts
etrafnda oluan siyasal atmosferinin slamc kadnlarda travmalarla birlikte nemli bir dnme yol
atn sylemek yanl olmayacaktr. Bu dnmn banda, kadnlarn, barts etrafnda bir
kadn hareketini gelitirdii gerei gelmektedir. slamc kadnlarn oluturduu bu kadn hareketi bir
yandan devleti, onun tek-tip modernleme politikasn amaya alrken, bir yandan da giderek
geleneksel kadn rollerini sorgulamaya ynelmektedir. slamc kadn hareketi iinde deiik izgilerin
yer aldn, bu izgilerden birinin ucunun feminizme kadar uzandn belirtmek gerekir. Sibel
Eraslann ifadesi ile: Erkekler kendilerini eve kapatmay, gzel bir e ve anne olmay beklerken,
onlar hayata burunlarn sokmaya kalkyorlar. (Eraslan, 2002a: 260)
Sokak eylemleri ile politize olan gen kadnlar bu temel zerinden politik bir kiilik
gelitirmilerdir. Refah Partisi stanbul Hanmlar Komisyonu bakan iken n plana kan Sibel
Eraslann dedii: 90l yllarda slami kesimin kadnlarndaki rgtsel ataklar, bac ve hanm
olmaktan vatandala yryen bir yolculuk olmutur. (Eraslan, 2002a: 255256)
Barts mcadelesinde yer alan kadnlar, ev ilerine, kocaya itaate, nak dikie ve ocuk
bakmna olan ilgilerini; devlete, siyasal katlma, gsteriye, protestoya, bilgiye, bilgilenmeye, ksaca
sosyal ve politik bir ilgiye ynlendirmitir. Bu ilgiyi sol hareketlerin 68 kuana benzetenler
olmutur. Sibel Eraslan, 98 kua denebilecek yeni bir kuan slamc kadnlar iinden nasl
karak olutuunu u ifadelerle dile getirmektedir:
Mart 1998. O gne kadar, slamc kadn eylemlerinde kullanlmayan renkler olan, krmz zerine
sar harflerle, zerinde renciler kol kola genel boykota yazl geni bir pankartn arkasnda,
binlerce gen, niversitenin nnde yry yapyordu. Baz metal ve rock gruplar kendilerine
mzikle elik ediyordu. evreci genler de kzlar destekleyenler arasna girmiti. Bart eylemleri,
Cumhuriyet dnemi iinde geni ve farkl kesimleri arkasna alabilen en geni-kalabalk ama sonusuz
kalm kadn eylemleri olarak tarihe geecekti. imdiye kadar solculardan duymaya alk olduumuz
bir nakarat rtl kadnlar haykrmaktadr, susma sra sana gelecek. Neler deimitir 68den 98e?
Bu hanm hanmck kzlar nasl da teki militan kadnlarn resmine giderek benzemekteydi? (Eraslan,
2002a: 261)
Her ne pahasna olursa olsun, barts konusunda youn mcadeleye girien kadnlarn bir
kimlik, kiilik, var olu mcadelesi verdiklerini sylemek yanl olmayacaktr.
slamc kadnlarn kendi i katmanlarna kar byk bir burukluk yaadklar da bir gerekliktir.
zellikle Fethullah Glenin Beyazttaki direniin srd sralarda yapt aklamalar bartsn
savunan kesim iin ok etkisinde bulundu. Glen, nce bartsnn teferruattan olduunu ifade
ederek cemaate mensup kadnlarn ve kzlarn balarn amalarnda bir saknca olmadn ima etmi,
arkasndan da barts eylemlerine katlan kadnlarn bir ksmnn aslnda kadn kyafetine brnm
erkekler olduklarn, eylemlerin Mslmanlar sokaa dkmek isteyen deiik gruplarn bir
maniplasyonu olduunu belirtmitir. (akr, 2000: 5960)
slamc kadnlarda, hemcinsleri olan sekler kadnlara kar da byk bir hayal krklnn
yaand grlmektedir. Baz feminist kadnlarn ve sol gruplarn kendilerine destek vermelerine
ramen, sekler kadnlarn ounun soruna duyarsz olmas bir krgnla sebep olmutur. 1987 ylnda
kardklar Aye dergisiyle ismini duyuran ve slamc feminist olarak lanse edilen Mualla Glnaz;
Barts mcadelesi yrten kadnlarn tek balarna brakldklarn dnyorlar. Artk ne devlete,
ne politikaclara, ne ailelerine ne de ayn inanc paylatklar erkeklere gveniyorlar demesi bu
durumu ortaya koyuyor. (akr, 2000: 52)
Barts yasa etrafnda sren mcadele, slamc kadnlarla dier kesimlerden baz kadnlar
arasnda bir kpr ilevi grmtr. Bu srete yaygn olmasa da bir empatinin ve bir etkileimin
karlkl olarak gelitiini sylemek yanl olmayacaktr. Baz feministler ve sol kadnlar bartsn
farkl bir var olu veya hak olarak grerek buna destek verirken, slami kesimde de feministlere kar
bir yaknln, onlarn sylemlerine kar bir ilginin ve giderek feminist bir sylemin gelitii


107

sylenebilir. Bu deiimi Sibel Eraslan Dier kadnlarla tanp konuma frsat, slami kesim
kadnlarnda da giderek daha feminen bir renk ve kadnca bir ses bulu anlamlarn iermektedir
ifadesi vurgulamaktadr (Eraslan,2002a: 256).
TRKYEDEK MSLMAN KADINLARIN FEMNZM KAVRAMIYLA
TARTIMALARI
Mslman kadnn kadn duyarllna feminizm kavramyla cevap vermemeleri ve feminizm
kavramn eletirilmeleri, kendilerinin kavram eletirmeleri var olan hareketin nemli bir tartma
konusu olmutur.
slamc kadn hareketi iinde almalar ve gl kalemleriyle n plana km Cihan Akta,
Yldz Ramazanolu, Nazife iman, Mualla Glnaz, Hidayet .Tuksal, Fatma K. Barbarosolu, Sibel
Eraslan, Aye Bhrler ve Nihal bengisu Karaca gibi aratrmac yazarlar feminizm kavramna zel
olarak mesafeli durmay yelemektedirler. Feminizm erkek dmanl, snrsz cinsel zgrlk ve
aileye saldran bir hareketle zdelemesi dncesi, slamc kadnlarn feminist kimliine mesafeli
duruuna yol aan ana neden olduu sylenebilir. Aksiyon Dergisinde slami Feminizm: Ad var
kendi yok balkl bir yaz kaleme alan bir kadn, slami kesimde birok kadnn ortak endiesine
tercman olan aadaki ifadeleri dile getirmektedir:
u satrlarn yazar, iinde bolca feminizm geecek yazy kaleme alrken ok endieli;
zerime bir daha kmamacasna bir feminist etiketi yapr kalrm bir de. Kara gecelerdeki kara
kbuslardan beter. Feminizm, erkek dmanl, sapknlk, cadalozluk, evde kalmlk, hatta irkinlikle
ayn anlama gelirken yersiz bir kaygya kapldmz kim syleyebilir? Bugn, kendisini dindar
olarak tanmlayan ou bartl okumu-yazm kadn, feminizm kelimesine ayn rkeklikle
yaklayor. Kimi, ektike uzayan bu kara sakzdan kurtulmaya alrken yorgun dyor, kimi de
kelimenin bir cezalandrma yntemi olarak kullanlmasna meydan okuyor; feministim kardeim, var
m bir diyeceiniz! (Akagndz, 2006: 24)
slamc kadnlar feminizm algs bununla da snrl deildir. Feminist hareket iinde yer alan
kadnlarn ounluunun barts madurlarna sahip kmay ve hatta bunu bir kadn hakk olarak
grmeyii feminist hareketin slamc kadnlarn gznde Kemalist/elitist bir hareket olarak
yorumlanmasna yol amtr. Yeni afak gazetesi yazarlarndan zlem Albayrak, verdii bir
syleide feminizmi, bir avu Niantal, marka tutkunu modern kadnn tekelinde bir hareket
olarak alglanmaktadr. Ayn syleide Albayrak Trkiyedeki feminizmin objektivitesine,
samimiyetine inansaydm feminist olabilirdim der. slamc kadnlar arasnda kendisini feminizme
yakn hissetmekle birlikte, feminizmle zdelemekten ekinenlerin says olduka fazladr. Bunun
altnda yatan nedenin, yukarda zikredilen feminist imaj olduu gibi, slamc kadnlarn, kadn
sorunlarna feministlerden farkl bir gzle bakmalar da olduunu sylenebilir. Nitekim birok, slamc
kadn yazarn ortak dncesine tercman olacak olan dnce Aye Bhrlerin kendimi kadn
haklarn savunan, ama feminist olmayan birisi olarak tanmlyorum ifadesinde dile getirilmektedir.
(Sever, 2006: 152)
Mslman kadnlarn bazlar, slami feminizm kavramnn bilinli olarak dardan dayatld ve
lml bir slam anlay retme projesinin bir paras olduu grndedir. Kadnlara Cuma namaz
kldrmasyla gndeme gelen Amina Vedudun Kuran ve Kadn adl eserini 1992 ylnda Trkeye
aktaran Nazife iman, o gnlerde anlayla karlad yeniden yorumlama anlayn bugn iin
tehlikeli olarak grdn belirtmektedir. slamn yeniden yorumu hem bir dayatmann sonucu, hem
de slam dnyasnn temel dayana olan zemini tahrip etme giriimi olarak grdn
belirtmektedir. (iman, 2005: 94) Bu kitapta iman, oryantalizmin slam dnyasna kadn zerinden
yeni bir anlay dayattn ileri srer. imana gre slamn, kadnlarn gznden yeniden
yorumlanmasn ieren dinde modernleme ya da reform, bandan beri Bat ile hegemonik bir iliki
erevesinde gereklemitir.
slam szcyle feminizm szcnn birbiriyle attn belirten Sibel Eraslan da ayn ekilde
slami feminizm kavramlatrmasnn kadn bedeni zerinden nc dnya lkelerini modernletirme
abasnn bir paras olduunu ileri srer. Yldz Ramazanolu batllarn slamla feminizmi
birletirme ynndeki abalarnn douraca baka bir soruna dikkat eker; O da slami kesim iinde,


108

batllarn amalarna hizmet ediyorlar sulamalarna maruz kalmamak iin, Mslman kadnlarn
yaadklar sorunlarnn zerine gidememeleri riskidir. Aslnda slamc kadnlarn birounun,
batllarn hizmetine ama etme grntsnn douraca endieden dolay feminist kimlikten zel
olarak uzak durduunu sylemek yanl olmayacaktr. Trkiyede slamc bilinaltnn anti batc bir
karaktere sahip olduunu ve slamclk kimliini var eden ana faktrn Bat kartl olduu gerei
gz nnde bulundurulduunda, Bat kkenli olan feminizmle zdelemenin bu kesim kadnlar iin
ne denli zor olduu daha iyi anlalr. (Akagndz, 2006: 25)
Trkiyede feminist kadnlarn ounlukta olan dlayc tutumunun da slamc kadnlarn
feminizme mesafeli duruunda rol aldn sylemek yanl olmayacaktr. 1987 ylnda Zaman
gazetesindeki klaryla gndeme gelen ve ayn yl nokta dergisinde Trbanl Feministler (Nokta,
20 Aralk, 1987) balyla kapak konusu olan kadnlardan biri olan Mualla Glnaz bu konuya ilikin
unlar dile getirmektedir:
Baz feministler bizim kmzdan heyecan duydular. Onlarla zaman zaman bir araya geldik.
Hatta gayet scak bireysel ilikiler bile gerekleti. Ancak topyekn baktmzda unu syleyebilirim:
Trk feminizminde olduka belirgin olan, hatta Avrupal feministlerden daha baskn olan oryantalist
bak as, dini uzaklk, hatta din dmanl, slamn kadn dman olduu yolundaki nyarglar,
bizi anlamada ve doru deerlendirmede nemli bir engeldi. Bunlar am olan, amaya alan baz
feministlerle gayet iyi iletiim kurabildik. Ama dediim gibi, onlar aznlktayd ve genelde Trk
feminizmi bizi hayret ve aknlk iinde karlad. (akr,2000: 47)
Mualla Glnaz, Trkiye Mslman Kadn Hareketi zerine gzlemler, balkl yazsnda kendi ait
olduu kadn hareketini, Osmanl kadn hareketi geleneine balayarak, 1980 sonras feminist
hareketini, resmi ideolojinin kadn haklar sylemi ve rgtlenmesinden ayrtrarak karlkl bak
ihtiyacndan sz etmektedir.
Mslman kadn hareketinin en nemli zaaflarndan biri, feminizmle olan salksz ilikileri, bir
yandan, bizim feminizm gibi bir problemimiz yok denirken, te yanda, feministler dikkatle izlenip,
sylemlerin onlara gre olmasna allyor. Oysa gerekten bizim feminizm gibi bir problemimiz
yoksa biz kendimize bakmalyz: Pratikte, bugn ve burada yaadklarmza, tarihe, kltre, gelenee.
Bugne kadar bakalarnn dolaymndan bize sunulmu olan kaynaklarn, aslna dnp bir metni
yorumsuz, dolaymsz okumann mmkn olmad bilinciyle, bir de biz okumalyz, kendi
gzlerimizle. Sonras yine ayn gzlerimizi pratie, tarihe ve gelenee evirmeliyiz. Bu arada, zengin
feminist birikimden yararlanmakta bir beis grmemeliyiz. (Glnaz, 1996)
Geleneksel ataerkinin uzantlar konusunda, Mslman kadnlarn sorgulamalar gereken daha
birok nokta olduunu syleyen Mualla Glnaz, bunlar yle sralamakta; cinsel ahlak anlayndaki
ifte standartlar ve kadnn erkek toplumunun namusunu korumak adna bask altnda tutulmas gibi.
Ona gre kadnn cinsel nesne olarak alglan, hem geleneksel, hem modern yaplar iin sz konusu
olmaktadr. Birincisinde bu alg, onu bask altnda tutmayla neticelenirken, ikincisinde dolayl ve
dolaysz yollardan kullanma amayla neticelenmektedir. Glnaz, Mslman kadn hareketinin, bu
konuda, insan doasna uygun salkl bir bak asn, bizzat kaynandan edinme imkn
bakmndan, hem geleneksel, hem modern yaplarn elikilerini ama gcne sahip olduunu
dnmektedir.
Bu noktada Mslman kadnlar, feminist olarak adlandrlma korkusunu zerlerinden atmal,
modern dnyann ve insann kmazlarn kavramak ve zmler retebilmek iin, srekli sorgulama
ve yenilenme iinde olan, Batl yeni feminist oluumlardan haberdar olmal ve kadn olarak benzer
problemlerle kar karya olduu hemcinslerinin birikiminden yararlanmaldr. Mslman kadnlarn,
Aydnlanma epistemolojinin erkek merkezli bak asndan kurtulup, yeniden kadn merkezli bir
sylem kurmaya, kadn zne yi yeniden oluturmaya alan feminist izgiden haberdar olmaya,
onlarn da yeni k noktalar bulabilmek iin, Doulu-, Mslman kadnlarn bak asna ihtiyalar
olduunu dnyorum. (Glnaz, 1996a)
Trkiyede slami feminizmle ilgili tartmalarda ounlukla adres olarak gsterilen gruplardan
biri Ankara Bakent Kadn Platformudur. Platformun kurucularndan Zehra Reber, Bizim
feminizmimiz kendinden menkul bir feminizm, kendimizi feminist sylemin tamamn kabul etmek


109

zorunda hissetmiyoruz.(Sylei, Fadime zkan, Muhafazakr Kesimde Kadnlar Artk Hareketli)
Ayn ekilde, Platformun dnem bakan Safiye zdemir de erkek egemen sylemi ve yapy
eletiriyoruz, toplumsal cinsiyet rollerini tartyoruz. Ama din bizim iin nemli. Aileye, cinsellie
bakmz feminist baktan farkl. Ben kendimi dindar bir kadn haklar savunucusu olarak
tanmlyorum der. (zkan, 2005)
Geleneksel dinsel deerleri eletirerek kadn haklarn eitlik temelinde savunmalarna ramen
slamc feminist olarak tanmlanan kadnlar aileye byk nem vermekte, kadnn cinselliini slamn
belirledii meru snrlar iinde yaamasndan yana tavr sergilemektedirler. Ad slamc feminizmle
zdeleen Bakent Kadn Platformu kurucularndan Hidayet . Tuksal feminizmle aralarndaki
mesafeyi yle tarifliyor:
Feminizmin temel yaklamlar asndan bakldnda, kadn bak asna sahip bir insanm.
nk epey okudum ve bak asna bir kez sahip oldunuz mu, vazgemeniz de zor oluyor. Ama
feminizmde ok ayrmc, erkekleri dlayc, yok sayc, neredeyse ilikileri btnyle koparp ayr bir
dnya yaratmay hedefleyen bir sylem geliti. Ben bu izgiyi makul grmyorum. Ne olursa olsun,
babalarmzla, kocalarmzla ve oullarmzla birlikte yaamak zorundayz. Ama var olan sistemleri,
pratikleri, dini doru anlayabilmek iin kadn bak asna mutlaka sahip olmak gerektiine
inanyorum. zetle, olan biteni kadn gzyle yorumlama derdinde olan bir insanm. (akr, 2000:
28)
slamc kadnlarn, feminizmle aralarndaki mesafeye ve ayrlk noktalarna zenle dikkat
ekmelerine ramen, feminizmin ekim alanndan kurtulmadklarn sylemek yanl olmaz.
Feministlerin kullandklar jargonu, dili, kavramlar, hata bak asn giderek yaygn olarak
kullandklar grlmektedir. Tuksaln yukardaki alntda altn izdii kadn gzyle yorumlama
syleminin feminist bir jargon olduunu unutmamak gerekir. Bu jargon bugn slamc kesimde yazan
ve izen birok kadn tarafndan kullanlmaktadr. slamc feminizme ynelttii eletirilerle dikkati
eken Nazife iman Kamusal alanda Bartller adl kitabnda, Bilin ykseltici ev
toplantlarndan sivil toplum kurulularna diye bir blm bal amakta ve slamc kadnlarn ev
toplantlaryla nasl bir bilin ykseltme faaliyeti srdrerek zamanla kamusal alana yneldiklerini
yazmaktadr. (iman, 2004: 153162) Burada kullanlan bilin ykseltme ifadesinin ayn ekilde
feminist bir sylem olduunu belirtmek gerekiyor. Feminist jargonun slamc kadnlar arasndaki
kullanm, ad feminizmle zdeletirilen kadn yazarlarla snrl deildir. Birok slamc rgt,
feminizmin Trkiyeye tad dili kullanmaktadr. Fazilet Partisi Kadn Kollar tarafndan yaynlanan
bir kitapkta kullanlan, kadnz, varz, glyz slogan buna rnek olarak gsterilebilir. Kadn
Kimlii dergisinin ad da bu balamda deerlendirilebilir. (iman, 2004: 162)
slamc kadnlar arasnda giderek yaygnlaarak kullanlan kadn kimlii, bilin ykseltme, kadn
sorunu, kadn haklar, kadnn insan haklar, kadn bak as, kadnn ezilmilii, kadnca var olu
gibi birok kavramn feministlerden alndn sylemek yanl olmaz. Fatma Barbarosolu bir
syleide bunun bilinli dn alma olduunu syler. (iman, 2004: 151)
lk balarda feminizme kar rkeklik iinde olan kadnlar zamanla feminizmin Trkiye toplumu
ile ilgili sorunlara ynelmesi ile iki kesim kadnlar arasnda duvarlarn erimesiyle bir etkileime
girdikleri grlmektedir. Bu etkileimin en arpc biimde ortaya koyan rneklerden biri Cihan
Aktan Ruen akra verdii rportajda gze arpmaktadr.
Feminizmi insanlk tarihinde olumlu bir katk olarak gryorum. Ne de olsa feminizm bir
ideoloji, bir dnya gr deil. nsanlk tarihi bugn baktmz noktada eril bir karakter tayor, bu
dile ve dini alglamalara, yorumlara da yansm. slami olsun, Hristiyan olsun btn geleneklerde eril
bir karakter bir ekilde kendini gsteriyor. Kadna bak asnda insanlk deerini billurlatracak bir
takm deiikliklerin olmas gerektii ak ve feminizm bunu gsterdi. Bu nedenle kadn-erkek
ilikilerinin daha olumlu bir noktaya gelmesi bakmndan feminizm insanlk tarihine belli bir seviyeye
kadar olumlu bir katkdr. (akr, 2000: 130)
1987de Aye dergisini karan kadnlara, feminizmin dmen suyuna girdikleri noktasndan
hareketle eletiriler ynelten bir yazarn, bugn iin bu grleri sergilemesi aradan geen zaman
iinde bir etkileim iine girdiini gstermesi bakmndan nemlidir. slamc kadnlarn, geleneksel


110

slami anlaya kar eletirel bir tutum gelitirmeleri ve feminist etki altna girmelerinde 28 ubat
srecinin etkisi olmutur. 28 ubat srecinde geleneksel slam anlayna sert eletiriler ynelterek n
plana kan isimlerden biri Konca Kuri olmutur. slamc feminist unvanyla ve cesur klaryla
kamuoyunda yer alan Kurii gndeme getiren olaylardan biri, Mersinde bir cenaze namazn klmak
iin cemaatin iine girmeye kalkmasdr. mam kendisini Mslmanlar arasnda fesat karmakla
sulaynca, kadnlarn cuma ve cenaze namaz klmas konusu bir anda youn bir ekilde lke
gndeminde tartlmtr. Kuri, mcadelesini daha da ileri gtrerek slamda rtnmenin art
olmadn, esas maksadn boyun ve gerdanl rtmek olduunu, Trke ibadet yaplabileceini,
kadnla erkein yan yana namaza durabileceini, slam anlamak iin Kurann esas alnmas gerektii
gibi grleri ileri srmtr. Kurie gre, geleneksel slami anlayta kadnlarn aleyhine yer alan
normlar, slam kaynaklarnn erkekler tarafndan yorumlanmasndan kaynaklanmaktadr. Kadnlarn
ie el atmasyla eitlik temelinde bir kadn-erkek anlaynn geliebileceini medya nnde srarla
savunmutur. Kuri 17 Temmuz 1998 tarihinde evinin nnden karlarak kayplara karmtr. Ocak
2000de Beykozda Hizbullah liderini bulunduu bir eve yaplan polis basknndan sonra srdrlen
operasyonlarn sonucunda, Kuriin karldktan bir mddet sonra Hizbullah tarafndan ldrld
ortaya kt. Savunduu grler kendi yaamna mal olmutur. zellikle de 28 ubat srecinin
hararetli ortamnda gndeme getirilmesi baz slamc evrelerde bir ihanet gibi alglanmtr. Sol
gruplarn, 12 Eyll sonrasnda soldan ayrlarak feminist kimlie ynelen kadnlara kar gsterdii
tepkiyi, bu kez slamc evreler kendi aykr kadnlarna gsterdiler.
slamc kadn sorunu, bir ynyle Kemalizmin tek hakikatli dnya grnn kuatt kamusal
alanda var olma mcadelesi iken, bir ynyle de geleneksel slami deerlerin, zihinsel dnyasn sarp
sarmalad Mslman erkee kar bir var olma mcadelesidir. Birincisine kar dindar kadn
olarak varlk mcadelesi verirken, ikincisine kar ise Birey kadn olma mcadelesini vermektedir.
Aye Bhrler bunu u ekilde ifade etmektedir:
Yobazlk hem resmi iktidar ve onun savunucular arasnda, hem de gelenek ve onun savunucular
arasnda yer bulabiliyor; birey olmaya, kendiniz olmaya izin vermeyen bu iki sre iinde bartl
kadnlarn mcadelesi kelimenin tam anlamyla bir zgrlk mcadelesi olarak ekilleniyor. (Sever,
2006: 136)
slamc kadnn Mslman erkee kar nasl bir var olma mcadelesi iinde olduuna iaret eden
Fatma Barbarosolu da 1990lardan sonra dindar kadnn tekisi ada-laik kadn deil, dindar
erkek olmutur diyerek bu tespite katkda bulunmutur. (iman, 2005: 75)
Sonu olarak, Trkiyede Tanzimattan bu yana sregelen ve Cumhuriyet dneminde dozaj artan
batl deerler zerinden tek hakikatli modernleme anlaynn, aslnda slamc kadn hareketiyle
bir ekil ve suret deiimine urad sylenebilir. slamc kadn hareketi, bir yandan yzlerce yllk
geleneksel klliyatn kltrel ve sosyal alt ayaklarn atrdatrken, bir yandan da yirminci yzyln
banda en modernlemeci hareketlerden biri olan Kemalizmin muhafazakr, reaksiyoner ve giderek
tek hakikat format zerinden tutucu bir karaktere brnmesine yol amtr. slamc kadn hareketi,
tek-tipletirici, asimile edici, bu ynyle farkl var olu biimlerine kapal bir modernleme anlayna
kar, farkl ve znel bir kimlik ve deerler sistemi zerinden alternatif bir var olu biimini
canlandrmtr. Dolaysyla kendi zgnl iinde, alternatif bir modernleme anlaynn asfalt
talarn dediini sylemek yanl olmayacaktr. (aha, 2010)
SONU
slamc yaynlara da bakldnda incelenen kadn yazarlarn metinlerinden feminizm kavramna
ilikin temann tespit edilebilecei grlmtr.
Feminizm yanltr
Feminizmi mazur grmek lazmdr
Maalesef bize feminist diyorlar
Birinci gr, Batllk kavram zerinden feminizmi tanmlad iin bat kaynakl olan bu
hareketi kadn, kadnn lehine bir yaamdan uzaklatryor veya eziyor olduu dncesidir. Bat
kaynakl feminizm kadn, eve, ocua, aileye dman etmektedir. Kadn alma hayatna aran


111

feminizm ou Mslman kadn yazarlar iin kadnn iki kat smrlmesine n ayak olmaktadr. Bat
kaynakl feminizm, aslnda kadnn onay grmesi, eit olmas olarak k noktasna sahipken sanayi
toplumu iinde dejenere edildii ve k noktasndan uzaklat gr de bu balk altnda
derlenebilir. Mesela, Cihan Akta, feminizmin baka yanlglar da olduunu vurgular ve erkek
egemen olarak niteledikleri dinleri reddetmelerini ve btn dinleri ayn kefeye koymalarn
eletirmektedir. Kadnlar ezen batl yasalarn ilahi dinlerden kaynaklanmadn syleyen Akta,
eitlik taleplerinin erkein mevcut haklar ve pozisyonuna gre belirlemelerini eksiklik olarak gryor.
Aktaa gre slam kadn ve erkek ilikisinde, erkeklerin kadn zerindeki egemenliini krmakla
kalmayp, retisiyle kadn gvence altna da almay baarm ve kadnlara insani haklarn iade
etmitir. Bu sebeple feminizmin bir gereklilii ve geerlilii olamaz. (Akta, 2007)
Feminizmin bat kkenli oluu ve ayn zamanda batl yaam tarzn da nermesi anlamna
gelmektedir. Bu konuda ok sk ekinceler dile getiren Mslman yazar kadnlar, kltrn, dinin,
inancn hesaba katlmad zgrlk vaadlerinin en azndan bu topraklarda ie yaramayacandan
sklkla dem vuruyorlar. Cinsellik serbestsi, kadn cinselliinin feminizm iindeki talepleri Mslman
kadn yazarlar iin anlalamayacak ve bu toplum iin dnlmemi konular olduundan batl bir
akm olan feminizmin Mslman kadnlarla badaamayaca vurgulanmaktadrlar. Baz vurgular,
kadn ftratn tanmayan feminizmin kadn erkeksiletirdiine yneliktir. Feminizmin slamn esas
deerleri karnda aciz bir durumda olduunu vurgulayan Mslman kadnlar olumsuz bir yaam
biimini veya varolan batdaki insani sorunlarn sralayarak gerek bir zm sunmadnn altn
iziyorlar.
kinci belirgin tema feminizmin hakllk sebeplerinin de anlalyor oluudur. rnein Sibel
Eraslan, bir kadn niin feminist olur sorusunu soruyor ve u bak asn sunuyor.
ayet toplum vck vck zulme battysa, medya kadn cinsel objeye dntryorsa, sosyal
kariyer sistemi kadnn plakl oranna gre ayarlandysa, kapitalizmin ar almas artlar sizi
ucuz bir kleye indirgeyip giderek yalnzlatryorsa, stne stlk devlet bakanlar her yl genelev
patronielerini altn madalyalarla dllendiriyorsa, bu artlar altnda kadn pekala feminist olur.
(Eraslan, feminist yaktrmas yaama stilimle ilgili Sena, say:25, ubat 1996, s.22)
Sibel Eraslan, dayatmac ve smrc olarak tanmlad sistemde feminizmi doal karlyorsa
da, slamc bir sistemde zaten bunlarn yaanmayaca iin feminizmin anlamsz olacan
dnmektedir. Ama bu sistem iinde Eraslan, slamc olsun veya olmasn btn kadnlar ortak bir
payda da buluturarak aslnda feminizmin dilini konumaktan ekinmedii de grlmektedir. Bak
as yle zetlenebilir; Sistem o kadar kt ve yozlamtr ki, bu tr isyan hareketlerinin kmas
doaldr.
nc tespit, kendi erkekleri tarafndan feminist olmakla sulandklar ve her hak araynn
hemen feminizmle badatrlyor olmasnda duyulan skntlarla ekillenmektedir. Feminizme kar
eletirel bir syleme sahip olan Mslman kadn hareketi kimi zaman bu inkar ettii akmn
glgesinde kalabilmekte ve bu da kendi cemaatleri ve evrelerinde batl feminizmin dilini kullanyor
olmakla eletirilmektedirler. Trkiye'de kadnlar zerine dnen, konuan ve yazan dindar kadnlarn
ou 'feminist' olarak tanmlanmak istememektedir. Onlar iin slam feminizm kavram da en az dier
feminizmler kadar uzak durduklar bir tanmlamadr. Nazife iman bu terkibin 'stratejik bir boyutu'
olduunu dnrken, Yldz Ramazanolu, Trkiye'de bu tanma uyan bir dindar kadnn olmadn
savunmaktadr. Trkiye'de slam ve feminizm kelimelerinin bir arada kullanld ilk rnek, haftalk
haber dergisi Nokta'nn 20 Aralk 1987'de yaymlad 'Trbanl feministler' dosyas olmutur. Trban
deil barts takan ve kendilerini 'feminist' diye tanmlamayan kadnlara yaktrlan bu yeni
mefhum, geliigzel kullanlmaya devam etse de ortalarda onu sahiplenen kimse yok gibi
gzkmektedir. Kendisini kadn konularyla snrlamasa da uzun sredir kadnla alakal dnen ve
yazan Nazife iman, her tanmlamann bir snrlama getirdiinden hareketle, nemli bir noktaya
dikkat ekiyor: "Tanmlamann kim tarafndan ve ne maksatla yapldn gzden karmamal. slam
feminizm terkibinin stratejik bir boyutu var. slam'n 'yumuak karn' olarak nitelenen 'kadn'
kanalndan girerek uyumlu slam retmeyle balants var. te bu sebeple Soros ve pek ok Amerikan
vakf 'Mslman kadn' konulu projelere byk bte ayryor." "slam kelimesiyle feminizm kelimesi
birbiriyle atr." diyen Eraslan, bu tanmla, kadn bedeni zerinden yrtlen nc dnya


112

lkelerini modernletirme abas arasnda bir ilinti kuruyor; Afganistan 'burka', Kuzey Afrika 'hayk',
Irak 'hicab', ran 'ador' ve Trkiye 'trban'dan vazgemeden zgrleme sreci tamamlanm
saylmayacaktr demektedir.
Feminizm yukarda bahsi geen sebeplere ek olarak armlar ve nyargl alglannda, erkek
dmanl, irkin kadnlk, erkekleri ezme abas, aile dmanl gibi alglarla bal olduu iin
kendisini feminist tanmlamak btn bu nyarglarla mcadele etmek anlamna geldii iinde uzak
durulan bir tanmlama olmutur. Hidayet efkatli Tuksaln dindar feministim ama feminizm deyince
akla gelen erkek dmanl, cinsel zgrlk, aile dmanl gibi meselelerde hi de yle
dnmediini ifade ederek feministim ama demektedir.
Dier gruba giren kadnlarn ou kendileri feminist olarak tanmlamaktan kanmlar ve
feminizmin hem batl, emperyalist, oryantalist boyutlarn sergilemilerdir hem de iinde barndrd
talepler ve nerilerle uyumadklarn belirtmilerdir. Ancak bu onlarn kadn haklar savunuculuunu,
kadn-erkek arasnda yaanan eitsizlikleri grmezden gelmelerini olarak anlalmamaldr. Feminist
yerine kadn haklar savunucusu, kadn haklarna duyarl gibi kavramlar gelitirmilerdir. Bu
kategoride yer alan kadnlarn bazlar slamn gerek boyutlaryla yaandnda zaten feminizm gibi
bir bak asna gerek olmayacan ifade ederken, bazlar da feminizmin ksm hakllk boyutlarnn
da grlmesi gerektiini belirtmilerdir. Feminist deilim ama, kendisini feminist olarak
tanmlamayan, ama kadn-erkek arasnda olan eitsizliin tespitinde de bu bak asna sahip kadnlar
tanmlamaktadr.

KAYNAKA
Akagndz, . . (2006). slami Feminizm: Ad var kendi yok, Aksiyon, Say:587, Mart 2006
Akta, C.(1991). Tanzimattan Gnmze Klk Kyafet ve ktidar Cilt I stanbul: Nehir yaynlar.
Akta, C.( 1991). Tanzimattan Gnmze Klk Kyafet ve ktidar, 2. Bask, stanbul: Nehir yaynlar
Akta, C. (1992a). Modernizmin Evsizlii ve Ailenin Gereklilii, stanbul: Beyan Yaynclk.
Akta, C.(1992b). Tesettr ve Toplum; Bartl rencilerin Toplumsal Kkeni zerine Bir
nceleme, 2. Bask, stanbul: Nehir yaynlar
Akta, C.(1992c). ihtilal ocuu, stanbul: Nehir yaynlar.
Akta, C.(1996). Devrim ve Kadn, stanbul: Nehir yaynlar.
Akta, C.(1999). Mahremiyetin Tkenii, stanbul, Nehir yaynlar.
Akta, C.(2004). Dnn Devrimcileri Bugnn Reformistleri, stanbul: z yaynclk
Akta, C.(2005). Bacdan Bayana slamc Kadnlarn Kamusal Alan Tecrbesi, stanbul: Kap
yaynlar.
Akta, C.(2006). Trbann Yeniden cad, stanbul: Kap yaynlar
Akta, C.(2007). Bir Hayat Tarz Eletirisi: slamclk, stanbul: Kap Yaynlar
Akta, C.(2007). Hz. Fatma, stanbul: Beyan Yaynlar.
Akta, C.(2011a). ktidar Parantezi, Kadn, Dil ktidar, stanbul: z yaynclk
Akta, C.(2011b). Hz. Zeynep, stanbul: Beyan yaynlar.
Akta, C.(2013). Ayak zlerinde Ugultu, stanbul: z yaynclk
Albayrak, .(2006). Yeni afak Gazetesi, 2 Ocak 2006
Albayrak, .(2007). Yeni afak Gazetesi, 11 Agustos 2007
Albayrak, .(2008a). Yeni afak Gazetesi, 8 Ocak 2008
Albayrak, .(2008b). Yeni afak Gazetesi, 2 ubat 2008


113

Albayrak, .(2008c). Yeni afak Gazetesi, 11 Mart 2008
Albayrak, .(2008d). Yeni afak Gazetesi, 15 Mart 2008
Albayrak, .(2008e). Yeni afak Gazetesi, 26 Nisan 2008
Albayrak, .(2009). Yeni afak Gazetesi, 14 Temmuz 2009
Albayrak, zlem, 2011a, Yeni afak Gazetesi, 4 Mart 2011
Albayrak, .(2011b). Yeni afak Gazetesi, 8 Mart 2011
Albayrak, .(2011c). Yeni afak Gazetesi, 22 ubat 2011
Albayrak, .(2011d). Yeni afak Gazetesi, 5 Temmuz 2011
Albayrak, .(2011e). Yeni afak Gazetesi, 20 Eyll 2011
Albayrak, .(2011f). Yeni afak Gazetesi, 6 Aralk 2011
Albayrak, .(2011g). Yeni afak Gazetesi, 22 Mart 2011
Albayrak, .(2011h). Yeni afak Gazetesi, 8 Nisan 2011
Albayrak, .(2012). Yeni afak Gazetesi, 15 Mays 2012
Albayrak, .(2013). Yeni afak Gazetesi, 8 ubat 2013
Barbarosolu, F.(1996). Kopan Filmler Arasnda Bartllerin Ksa Tarihi, zlenim dergisi, say 37
Barbarosolu, F.(2004). Hibiryer, 3. Bask, stanbul: Tima yaynlar.
Barbarosolu, F.(2006). ov ve Mahrem, kinci Bask, stanbul, Tima.
Barbarosolu, F.(2009). Cumhuriyetin Dindar Kadnlar, stanbul: Profil yaynclk
Barbarosolu, F.(2010). Fatma Aliye: Uzak lke, 4.bask, stanbul: Profil yaynclk
Bhrler, A., Eker, A.(2008). Mslman lkelerde Kadn Duvarlarn Arkasnda, 2. Bask, stanbul:
Tima yaynlar.
aha, .(2010). Sivil Kadn, Trkiyede Kadn ve Sivil Toplum, Ankara: Sava yaynevi.
akr, R.(2000). Direni ve taat, ki ktidar arasnda slamc Kadn, stanbul: Metis yaynlar.
akr, R.(2007). 30 Nisan 2007, Milliyet gazetesi, Rportaj
akr, R., Bozan, ., Talu, B. (2004). mam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerekler, stanbul: TESEV
Eln, E.(2009). Hayy Aksi, stanbul: Selis yaynlar.
Eln, E.(2010). Feridenin Gnl, stanbul: Profil yaynclk.
Eln, E. (2012a). Haber 7, 22 Mays 2012
Eln, E. (2012b). Haber 7, 15 Mays 2012
Eln, E. (2012c). Haber 7, 08 Mays 2012
Eln, E. (2012d). Haber 7, 25 Nisan 2012
Eln, E. (2012e). Haber 7, 21 Nisan 2012
Eln, E. (2012f). Haber 7, 11 Nisan 2012
Eln, E. (2012g). Haber 7, 16 Mart 2012
Eln, E. (2012h). Haber 7, 18 Nisan 2012
Eln, E. (2012). Haber 7, 17 ubat 2012
Eln, E. (2012j). Haber 7, 11 Ocak 2012
Eln, E. (2012k). Haber 7, 03 Nisan 2012


114

Eln, E. (2012l). Haber 7, 23 Mart 2012
Eln, E. (2012m). Haber 7, 29 Mays 2012
Eraslan, S.(2002a). Uultular Siletler, 90larda Trkiyede Feminizm, der. Aksu Bora ve Asena
Gldal, stanbul: letiim yaynlar
Eraslan, S.(2002b). Fil Yazlar, stanbul: Birun Kltr Sanat yaynclk
Eraslan, S.(2007). Osmanl Saraynda Kadn Sultanlar, stanbul: Selis Kitaplar.
Eraslan, S.(2008). Paras Benden, stanbul: Dergah yaynlar.
Eraslan, S.(2010). Siret-i Meryem, Cennet Kadnlarnn Sultan, stanbul: Tima yaynlar.
Eraslan, S.(2011). Star Gazetesi, 21 Eyll 2011
Eraslan, S.(2011a). Kadn Sultanlar, 2. Bask, stanbul: Tima yaynlar.
Eraslan, S.(2011b). Nilin Melikesi, Hazreti Asiye, 2. Bask, stanbul: Tima yaynlar.
Eraslan, S.(2011c). Star Gazetesi, 21 Eyll 2011
Eraslan, S.(2011d). Star Gazetesi, 20 Nisan 2011
Eraslan, S.(2011e). Star Gazetesi, 16 Aralk 2011
Eraslan, S.(2011f). Star Gazetesi, 30 Aralk 2011
Eraslan, S.(2011g). Star Gazetesi, 28 Aralk 2011
Eraslan, S.(2011h). Star Gazetesi, 10 Austos 2011
Eraslan, S.(2012a). Canfeda Hz. Fatma, stanbul: Tima yaynlar.
Eraslan, S.(2012b). l Deniz, Hz. Hatice, 13. Bask, stanbul: Tima yaynlar.
Eraslan, S.(2012c). Star Gazetesi, 08 Haziran 2012
Eraslan, S.(2012d). Star Gazetesi, 18 Mart 2012
Eraslan, S.(2012e). Star Gazetesi, 7 Mart 2012
Eraslan, S.(2012f). Star Gazetesi, 8 ubat 2012
Eraslan, S.(2012g). Star Gazetesi, 1 Haziran 2012
Gle, N.(2000). slamn Yeni Kamusal Yzleri; slam ve Kamusal Alan zerine Bir Atlye
almas, stanbul: Metis yaynlar
Gle, N.(2004). Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme, 8. Bask, stanbul: Metis
Gle, N.(2010). e Geiler: slam ve Avrupa, ev: Ali Berktay, stanbul: Metis yaynlar.
Gle, N.(2011a). Mahremin G, sylei: Aye Cavdar, stanbul: Hayy Kitap
Gle, N.(2011b). Melez Desenler slam ve Modernlik zerine, stanbul: Metis Yaynlar.
Gle, N.(2012a). Mhendisler ve deoloji; nc Devrimcilerden Yeniliki Sekinlere, stanbul: Metis
yaynlar.
Gle, N.(2012b). Sekler ve Dinsel: Anan Snrlar, stanbul: Metis yaynlar.
Gle, N.(2013), Keif Yolculuu; Trkiye, slam ve Avrupa, stanbul: Granada Kitap.
G, A.(2008). slamc Feminizm: Mslman Kadnlarn Birey Olma abalar. Uluda niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt:17, say:2
Glnaz, M.(1996a). Suyu Tersine Aktanlar, Birikim, Say 91(Mart 1996), stanbul: Birikim
yaynlar.


115

Glnaz, M.(1996b). Trkiye Mslman Kadn Hareketi zerine Gzlemler, zlenim dergisi, Eyll
1996.
Grhan N.(2010). Toplumsal Cinsiyet ve slami Feminist Sylem, Uluslar aras Sempozyum Bilim,
Ahlak, Sanat Balamnda ada slam Alglar, 26-28 Kasm, Samsun, s.371
lyasolu, A.(2000). rtl Kimlik, stanbul: Metis Yaynlar
lyasolu, A. (1996). slamc kadn hareketinin Bugn zerine, Kasm 1996, Birikim, stanbul:
Birikim yaynlar.
ngn, .(2005). Feminizm ve slam likisi: slami Feminizm (Yaynlanmam yksek lisans tezi),
Uluda niversitesi: Bursa
Kandiyoti, D.(1987). Emancipated but Unliberated? Reflections on the Turkish Case, Feminist
Studies 13,2.
Kandiyoti, D.(1991). Islam & Patriarchy: A Comparative Perspective., Women in Middle Eastern
History: Shifting Boundaries in Sex and Gender, Nikkie R. Keddie and Beth Baron, eds., 23-
42. Yale University Press,
Kandiyoti, D.(1996). Contemporary Feminist Scholarship and Middle East Studies, In Gendering the
Middle East: Emerging Perspectives, Deniz Kandiyoti, ed. 1-28. Syracuse: Syracuse
University Press.
Kandiyoti, D.(1997). Cariyeler, Baclar, Yurttalar, stanbul: Metis Yaynlar
Kandiyoti, D.(1991). Women, Islam, and the State.(Edt). Temple University Press
Mernissi, F.(1975). Beyond the Veil: Male-Femal Dynamics in a Modern Muslim Society, New York:
John Wiley.
Mernissi, F.(1992). The Veil and the Male Elite: A Feminist Interpretation of Women Rights in slam,
ev: Mary Jo Lakeland, Persus Books Publishing
Mernissi, F.(1996). Womens Rebellion & Islamic Memory. New Jersey: Zed Books.
Mernissi, F.(2004). Kadnlarn syan ve slami Hafza, 2. Bask, ev: Aytl Kantarc, Ankara: Epos
yaynlar.
zkan, F.(2005a). 6Aralk 2005 Yeni afak Rportaj
zkan, F.(2005b). Yemenimde Hare Var, Dnden Yarna Barts, stanbul: Elest yaynlar.
Ramazanolu, Y.(1998). Bir Dnyann Kadnlar, stanbul: Ekin yaynlar.
Ramazanolu, Y.(2000). Osmanldan Gnmze Kadnn Tarihi Dnm, stanbul: Pnar yaynlar.
Ramazanolu, Y.(2008). kna Odas, stanbul: Tima yaynlar
Ramazanolu, Y.(2009). Krmz, stanbul: Tima yaynlar.
Ramazanolu, Y.(2012). Grme Bahesi, Trkiyenin Ortak Vicdan Tecrbesi, stanbul: Tima
yaynlar
Ramazanolu, Y.(2012). gal Kadnlar, stanbul: Kap yaynlar
iman, N.(1996). Global Konferanslarda Kadn Politikalar, stanbul: z yaynclk.
iman, N.(2003). Emannetten Mlke kadn bedeninin yeniden inas, stanbul: z yaynclk
iman, N.(2004). Barts Madurlarndan Anlatlmam ykler, stanbul: z yaynclk.
iman, N.(2004). Kamusal Alanda Bartller, stanbul: Tima yaynlar.
iman, N.(2005). Kresellemenin Penesi, stanbul: Kre Yaynlar.
iman, N.(2008). Harf Harf Kadnlar, stanbul: Klasik yaynlar.


116

iman, N.(2011). Snrsz Dnyann Yeni Snr barts, 2. Bask, stanbul: Tima yaynlar.
iman, N.(2012). Yeni nsan Kaderle Tasarm Arasnda, stanbul: Tima yaynlar.
Tuksal, H. .(1999). Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, Ankara: Kitabiyat
yaynlar
Tuksal, H. .(2010). Kadn erkek eit deil mi? Star Gazetesi, 21 Ekim 2010


117

ATAERKLLN GELECENE LKN BR NGR DENEMES
Duygu ALPTEKN
1

ZET
Toplumsal btnlemenin ve bireyler arasndaki birlikteliin nemli unsurlarndan biri olan
toplumsal hafza, bir toplumun tarihi gemii ile ortak deerler, gelenekler ve normlarla rl sosyo-
kltrel dokusunun harmandr. Bireyler bu hafzann aktarcs olarak hem kendinden nceki
kuaklarla hem de gelecek kuakla iliki halinde bulunularyla imdiyi ekillendirmektedir. Bu
nedenle genlik, toplumun sosyo-kltrel yapsn zmleme ve gelecee ynelik tahminler
yapabilme noktasnda zerinde allmas gereken nemli bir sosyal kategoridir. Dier bir ifadeyle
genlik, toplumsal yapdaki deiim ve dnmlerden soyutlanamayaca gibi gelecein toplumsal
formasyonuna ynelik nemli bir projeksiyon kaynadr. Bu dorultuda almada gnmzde aile
yapsnda grlen deimeler ve duraanlklar, gelecein eleri ve ebeveynleri olacak genlerin bak
asyla birlikte deerlendirilmektedir.
Seluk niversitesi rencilerine uygulanan alan aratrmasn ieren bu alma kapsamnda,
cinsiyetin toplumsallama srecine, kadn ile erkek arasndaki eitsiz rol paylam ile g ve iktidar
ilikilerine, aile ii iddete, evlilik kurumu ve ataerkillik algsna ilikin bulgulara eriilmitir.
statistiksel oranlar ile birlikte genlerin kadnlk ve erkeklik tipolojilerine odaklanarak zellikle aile
iindeki ataerkil kltrn gelecekteki seyri ortaya konmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: Ataerkillik, Cinsiyetin Toplumsallamas, Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii.

ABSTRACT
Social memory which is a major component of social integration and association between
individuals which also is in harmony with past, common values, traditions, norms and socio-culturel
construction. Individuals are the transmitter of this memory have been shaping today by in relation
with not only previous generations but also next generation.
There fore youth is a substantial social category in terms of analysing socio-culturel construction
of the society and making predictions for the future. In other words youth not only cant be isolated
from changes and transformations in the social structure but also an important projection source
intended to social formation of the future. Accordingly in this study to day changes and stabilities in
the family structure, will be evaluated with the perspective of young people who are spouses and
parents of the future.
In the context of this field study which wa sapplied to Seluk University students were attained
findings as to socialisation process of gender, unequal sharing of roles between men and women,
power relations, domestic violence, the institution of marriage and the perception of patriarcy.
Particularly there has been tried to put forward the future course of patriarchal culture with the
statistical rates by focusing typology of masculinity and femininity of young people.
Keywords: Patriarchy, Socialisation of Gender, SocialGenderInequality
GR
Toplumlarn kadn ya da erkek cinsiyetinden bekledii tavr, davran ve sylemler tarihsel bir
srete deiimlere ve dnmlere her zaman ak olmutur. Toplumsal beklentilerin zaman
ierisindeki deiebilirlii, ayn dnemin toplumlar arasnda da mevcuttur. Bu zamansal ve mekansal
farkllklar cinsiyetin ontolojikliinden te kltrel olmasndandr. Buradaki temel sorun ise, cinsler
arasndaki toplumsal eitsizliklerin kltrel olarak sregelmesidir.
Bu almada ataerkil sylemin cinsiyet zerinden kurgulanan iktidar ilikisine aile zerinden bir
analiz yapmak amalanmtr. Bireylerin toplumsal cinsiyet eitsizliini ina eden kltrel yasalarnn

1
Dr., Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, alptekin.duygu@gmail.com.


118

edilgen alclar olup olmad ise ataerkilliin geleceini kuran aile biriminin analiz edilmesini gerekli
klmtr.
KAVRAMSAL EREVE
Toplumdaki her kii dier bir kiiyi, salt bireysellii asndan deerlendirmemekte, onu iinde
snflad genel tipe tanm, ykseltilmi ya da indirilmi halde grmektedir. Kii karsndaki kii
hakknda sadece tekilliine ilikin terimlerle deil, ayn zamanda genel bir kategorinin terimleriyle de
dnmektedir (Simmel, 2009: 36). Dier yandan bu kii, kendini de ait olduu kategoriler ierisinde
sunan biridir.Mensubu olduu sosyal kategorilerdeki bireylerle ortakl yaayan kii, farkl
kategorilerdeki bireylerle de ayrmlamaktadr.
Biz kimiz? sorusunun cevab, kltrel, toplumsal ve siyasal olarak bir araya gelen bireyleri ortak
deer, inan ve yaantlardan doan aynlk ya da benzerlik duygusunda tekilerden ayrr (Zllolu,
2008: 35). Dolaysyla gl bir birliktelik duygusu ayn zamanda gl bir ayrmlamay da
beraberinde getirmektedir.Butler (2008: 56) Cinsiyet Belas adl eserinde Beauvoirn ..kadnlar
erkeklerin olumsuzudur, eril kimliin kendisini farkllatrrken karsna ald eksiktir dncesine
yer vererek cinsiyetin gl bir ayrmlamann ve ayrmcln grld temel kategorilerden birisi
olduuna iaret eder.
Dolaysyla kadn ve erkek cinsiyetleri biyolojik bir kategori olduu kadar sosyal bir kategoridir.
Sosyal kategoriler, insan birlikteliklerinin dier formlar olan yn ve gruplardan farkl olarak,
yeleri arasnda ne ayn meknda bulunma ne de etkileimi olan, fakat herhangi bir lt temelinde
birlemi olan yaplardr (Marshall, 1999: 392). Bu sosyal yaplardan birini ina eden kadn ve erkek
kimlii ise toplumsal cinsiyet kavram ile anlamn bulmaktadr. Toplumsal cinsiyet kavram, sosyal
bir sre olarak ilikisellii ve tarihsellii barndran analitik bir kategoriye iaret eder (Kse, 2013:
40). Ayn ekilde Connelln savunduu Kategorik Teoriye gre kadn ve erkei toplumsal yap
ierisinde bir toplumsal kategori olarak belirleyen unsur, her iki cinsin de deien tarihsel srete
birbirleri zerinde kurduklar iktidar ilikileri zerinde temellenmektedir (Connell, 1998: 70).
Cinsiyet kimliinin yaplanmas sreci kltrel, sosyal ve tarihsel bir sre olarak aklanabilir. Bu
yaplanma sreci biyolojik bir kategori olan cinsiyete kltrel anlamlar yklerken, sosyal adan
toplumun belirledii kadn ve erkek davranlar, duygu, deer ve dnce beklentileri ile ekillenir.
Tarihsel adan ise bu sre, toplumsal kurumlarn tarihsel sreteki evriminde tekrarlanan kadn ve
erkek olma davran biimleriyle ilintilidir (Navaro, 1999: 2829).Bu sre cinsiyetin hiyerarik
yaplanmas olarak toplumsal yaamda kadn ile erkekten beklenen karakteristiklerin, beenilerin,
kiisel zelliklerin, rollerin, davransal kalplarn, yeteneklerin ve becerilerin ayn olmamasna -
olmamas gerektii fikrine- yol aar.
Cinsiyet rejiminin en kritik noktas, kadnlk ve erkeklie ilikin bu ayrmlamalarn nedeni olan
yaygn inan ve deerlerdir. Bunlar, kavramsal bir soyutlama olan cinsiyet rejiminin somut ilikiler
iinde nasl grndn, nasl retildii ve nasl yeniden retildiini anlayabilmek iin ipular
sunarlar (Bora ve stn, 2010: 39). Kadnn eylemini, erkein anlam dnyas iinde tanmlayan inan
ve deerler; toplumsal cinsiyet deneyimlerini muhafaza eden kltrel denetim mekanizmalar ile
etkisini gsterir (Civelek, 2013: 92). Kadnlk ve erkeklik tipolojilerini reten ve cinsiyet rejiminin
sosyalliini ve kltrelliini yeniden ve srekli ina eden mekanizmalar, toplumsal yaam alanlarnda
doal bir biimde yer almaktadr. Konulan isimler, hakim renkler (kzlara pembe, erkeklere mavi)
gibi doumla balayarak hayatn normal aknda oyunlar, oyuncaklar, okul eitimi, aile ortam,
seilen meslekler gibi mekanizmalarla devam eden srete kadn ve erkek olma halleri kazanlm
olunur.
Kadnlar zerindeki erkek gcnn analiz edildii birok aratrmada ele alnan farkl g
unsurlarna birka rnek vererek erkein kadn zerindeki iktidarn amlamak mmkndr.
AndreaDworkine (1981: 15) gre erkekler fiziksel gce sahip olmalar nedeniyle kadnlar zerindeki
glerini salamlatrrlar. Ayrca kadnlarn fiziksel g eksiklii ve erkeklerin silah, bomba, yumruk
gibi g simgelerini kullanmas yoluyla kadnlar zerinde hkimiyet kurulur. MacKinnon'a (1989: 17)
gre ise erkek, kadn cinsel bir obje olarak tanmlamak suretiyle kadn zerinde g ilikisi kurar. Bu
tanmlama ierisinde erkek, kadn eve hapseder. ocuk dourma, besleme, yetitirme vb. birok


119

grev kadna verilir. Bylelikle kadnlarn sosyal yaama tam olarak katlmalar kstlanr. Ayrca
erkek ekonomik gce sahip olmas nedeniyle de kadn kontrol altnda tutabilmektedir. Erkekler bugn
hala byk lde meslee girme, meslekte ilerleme ve terfi etme anlamnda kadndan daha avantajl
bir konumdadr (Barnett, 1998: 169).
Toparlamak gerekirse toplumsal cinsiyet, hem insanlar aras gnlk etkileimde beklentileri,
deerleri, tutumlar oluturan bir sretir, hem de erkekleri kadnlardan stn klan ve bu stnl de
merulatran bir tabakalama dizgesidir (Kayas, 1997: 169). Toplumsal cinsiyet rejimi, erkek
egemenliinin hkm srd ataerkil yaplanmalar tarafndan destek grr.
Toplumsal cinsiyet kategorisi kadnlarn doutan deil, ataerkil kltr tarafndan ikinci cins
haline getirildiini ileri srmeyi mmkn klan teorik bir donanm salamtr (Kse, 2013:
42).Tarihsel sre iinde olumu, eitli biimlerden iktidar ilikileriyle beslenmi ve bugne kadar
kendisini yenileyerek glendirmi olan ataerki, bin yllardr zlemeyen kadn-erkek elikisinde
retilen iktidar ve iddet kltrnn dier iktidar biimleriyle i ie geerek sosyal, siyasal, dnsel,
kltrel bir egemenlik sistemine dnmesi olarak tanmlanabilir. Ataerki (ya da patriyarka) cinsiyet
rejimi toplumsal cinsiyet rollerini ve sylemini srekli olarak yeniden retmektedir (Selek, 2008: 230).
Bu balamda ataerkillik, feminist teorilerde tartlmtr.
Postmodern feministler ataerkil sistemin varln ve etkinliini srdrmesinde lisann rol
zerinde durmaktadr. Yapsalclktan ve postyapsalclktan esinlenen postmodern feministler
toplumda geerli olan erkek stnlne dayanan sistemin dil yoluyla srekli olarak etki kazandn
ve gelecek nesillere aktarldn ileri srmektedirler. Baz sfatlar ve zellikler erkeklere ve bazlar
ise kadnlara ait olmasna dikkat ekmilerdir. rnein erkek yneten, kadn ynetilen; erkek sert,
kadn yumuak; erkek kuvvetli, kadn zayf; erkek rekabeti, kadn uzlamac; erkek bamsz, kadn
baml; erkek rasyonel, kadn duygusal olarak nitelendirilir. Bu balamda dille ilgili kullanmlarn
toplumda belirli iktidar durumlarnn yerlemesinde ve pekimesinde rol oynamas asndan nemli
olduunu ifade etmek mmkndr (Demir, 1997: 111 112).
Radikal feminist Kate Millet' e (1970: 36-37) gre toplumda kadnn ezilme nedeni ataerkilliktir.
Ataerkil sistem anlaynda zel alana atflar ieren cinsellik, kadnla zdeletirilmi ve kadn zel
alana tklmtr. Toplumdaki eitim kurumlar, aile, brokratik tm kurumlarn ve kurulularn da bu
anlay rettii varsaylr. Bu noktada Millet, ataerkil ideolojinin kadnn her ynyle erkee tabi
olmas ve erkee koulsuz hizmet etmesi roln savunduunu ve ataerkilliin yaamn btn
alanlarna ilediini ileri srmtr. Nitekim rza geme, dayak, sadizm, pornografi gibi uygulamalar
kadnlarn erkee tabiliini srekli klmak iin vardr. Ataerkil bir kurum olarak aile de bu ideolojiyi
besler ve srdrmeye yardmc olur. Bu nedenle Millet aile kurumunun, ataerkilliin yeniden retimi
iin zorunlu olduunu varsayar.
Ataerkil bir toplumun analiz birimi ataerkil ailedir. Ataerkil ailenin reisi, sz geeni ve kontrolr
erkektir. Aile iinde evin ynetimi tamamyla erkekte olduu gibi alma alan da evden ayrlarak
erkee tahsis edilmitir. Kapitalist sistemde retim ilikisi baskn olduu iin kadn iinde bulunduu
ikinci snf ekonomik konum nedeniyle erkek karsnda pasif bir konumda yer alr. Seccomble
ekonomik dzeyde ev kadnlarnn gnlk ve kuaksal bir temelde isinin igcn yeniden rettiini,
ideolojik dzeyde ise kadnn kapitalist retimin gerektirdii egemenlik ve kulluk ilikilerini yeniden
rettiini ileri srmtr. Bu aklamalar dorultusunda sosyalist feministler kapitalizmin ilk olarak
ekirdek aile iinde varln srdrdne inanrlar. (Barnett, 1998: 26-34).
Ataerkil deerlerin sosyalizasyon srecinde gelecek nesillere aktarlmasnda ailenin zellikle
annenin-byk bir pay vardr. Ataerkil bir ailede kz ocuktan ziyade erkek ocuk makbuldr. Bu
srete erkek ocuklar baskn ve agresif olmay renirken, kz ocuklar efkatli, sevecen ve itaatkar
olmay renirler. Bylece ocuk ataerkil sylemin reetesinde yer alan tutum ve davranlar
gelitirerek temel katky salamakta zorlanmayacaktr. Bireyler ilk olarak kendi aile ortamnda,
zorlanarak deil, bizzat gnlllkle ve hatta zgrce farkllklar, imtiyazlar, iktidar ve ayrmsamann
toplumsal cinsiyetle belirlenmiliine hizmet eden bir erkek-kadn alanna, ataerkil alana girerler
(Civelek, 2013: 92, 96).


120

Ataerkil aile yapsnda kurgulanan kadnlk ve erkeklik tipolojilerine bakldnda kadnlarn
dezavantajl olduu, iddete, birok trden ayrmclklara, zorluklara ve hakszlklara kar korunmasz
olduu grlmektedir (Bhasin, 1993: 13). Erkeklik ve kadnln toplumsal olarak yaplandrlm
olduu gereklii zerinde duran Cinsiyet Rol Teorisinde; erkekler ile kadnlar arasndaki
blnmenin, toplumsal roller arasndaki blnme ile aklanmas mmkndr (Burke, 2000: 49).
Ailenin geimini salamak ve para kazanmak daha ok erkee basklanrken, kadnlardan beklenen
ocuklarn ve ailenin dier yelerinin bakmlardr ve kadnlar ancak vasfsz ilerde alabilir. nk
kadnn annelik ve elik rolleri n planda olmaldr. Kadn alsa da almasa da sorumluluklar
deimez; yemek yapmak, bulak, amar ve temizlik gibi ev ilerini yerine getirmekle ykmldr.
Hatta grevlerini yerine getirmemek kadna yneltilen iddetin en nemli nedenlerinden biridir.
METODOLOJ
Ataerkilliin gelecekteki toplumsal etkisine ilikin bir ipucu yakalayabilmek adna yrtlen bu
alan aratrmas, ksa vadede Trkiye geneline ilikin bulgulara ulatrmasa da, konuya ilikin yaplan
ve yaplacak olan dier aratrmalarla birlikte literatre bir katk salama amacyla gerekletirilmitir.
Aratrma temel aama zerine ina edilmitir. Bu aamalardan ilki niversite rencilerinin aile ii
etkileime, toplumsal cinsiyet rollerine ve ataerkil dnceye ilikin sorulara, anne baba ve ocuk
geninde ocuk statsnde verdii cevaplardr. kinci aama; gelecekteki ailelerin anne veya baba
adaylar olarak rencilerin benzer sorulara verdikleri cevaplarla ekillenmektedir. Dier bir ifadeyle
niversite genliinin evlilik yaamna ilikin grlerine, kendilerinin bir e olarak sorumluluklarnn
ve evlenecei kiiden beklentilerinin neler olduuna deinilmektedir. Ataerkillik deneyiminin ataerkil
dnceyi dourup dourmad sorusuna cevap aranacak olan son aamada kz ve erkek renciler
arasndaki tespit edilen farkllklar zerinden bir toplumsal cinsiyet sorgulamas yaplarak, bu
farkllklarn cinsiyet ayrmclna etkisi tartlacaktr.
RNEKLEM
Aratrmann rneklemini Konya linde Seluk niversitesinde renim gren genler
oluturmaktadr. Cinsiyet asndan karlatrma yaplabilmesi iin, tesadfi rneklem teknii ile
belirlenen kz ve erkek katlmc saysnn birbirine yakn olmasna dikkat edilmitir. Salkl
bulgulara eriebilmek iin birok sorunun bo brakld ya da tutarsz cevaplar ieren anketler
karlm; niversite rencilerine uygulanan 200 anketten ancak 180i deerlendirmeye alnmtr.
BULGULAR
Sosyo-Demografik zellikler ve Ekonomik Yaam Gstergeleri
Anket uygulanan 180 rencinin 91i (%50,6) kz, 89u (%49,4) erkektir. Grld zere
cinsiyet dalmnda kz ve erkek rencilerin oranlar birbirine ok yakndr ve baz nermeler
zerinde yaplmak istenilen karlatrmalar iin uygundur. Yalar 18 ile 30 arasnda olan
katlmclarn tmnn ya ortalamas 21,1 (SS=1,96)dir. Kz rencilerin ya ortalamas 20,47
(SS=1,29) iken erkek rencilerin ya ortalamas 21,75tir (SS=2,30).
Anket uygulanan rencilerin, mensubu olduklar ailelerinin sosyo-ekonomik yapsna ilikin
sorulara verdikleri cevaplar dorultusunda, aile yaps ile anne ve babann eitim dzeyleri ve alma
durumlar hakknda bilgilere ulalmtr. Buna gre; rencilerin %90nn (162 kii) anne ve babas
sa ve birliktedir. Katlmclarn %63,3nn (114 kii) annesi ve %38,9unun (70 kii) babas ya
okula gitmemitir ya da ilkokul mezunudur. Bununla birlikte katlmclarn %88,3nn (158 kii)
annesi almyor iken babalarnn ou emekli (%25,6) ve iidir (%19,3). Annelerin babalara gre
eitim dzeyinin dk olmas ve neredeyse tamamnn almyor olmas; annelerin babalara maddi
olarak baml olduklarnn bir gstergesidir. Bu oranlar ekseninde denilebilir ki; aratrma
rnekleminin aile profili, toplumumuzun ataerkil aile yapsnn zelliklerini tamaktadr.
Katlmclarn yarsnn (%53,9) uzun sre ikamet ettikleri blge, renim grdkleri Konya linin
yer ald Anadolu Blgesidir. Ayrca katlmclardan sadece 25 kiinin (%13,9) uzun sre ikamet
ettii yerleim birimi ky ya da kasaba olmutur. Dier bir ifadeyle rencilerin byk bir ounluu
en uzun zamann ile ve il merkezlerinde geirmitir.


121

rencilerin aile destei, burslar ve kredilerden saladklar aylk toplam gelirleri kapsamnda
aylk ortalama harcamalar ak ulu olarak sorulmu ve rneklemin aylk ortalama harcamas yaklak
olarak 508 TL (SS=290,80)olarak tespit edilmitir. rencilerin ailelerinin aylk gelirlerinin
ortalamas ise yaklak 2334 TLdir (SS=1497,73). Standart sapma deerlerinden anlald zere
rneklemi oluturan renciler arasndaki gelir dzeyleri arasnda dikkate deer bir farkllk
mevcuttur.
Ataerkilliin Geleceine likin ngrler
rneklemi oluturan niversite rencilerinin ailelerindeki ataerkil deerlerin etkinliini
anlayabilmek ve aile yeleri arasndaki sosyal etkileim rntlerine ilikin nanslar yakalayabilmek
amacyla anket formunda yer alan nermeler aadaki tabloda sunulmaktadr. rencilerden kendi
grleri erevesinde her nerme iin en uygun grdkleri beli likert leindeki ifadelerden birisini
semeleri istenmitir. Bu ifadeler 1den 5e doru bir sralamayla katlmn giderek ykseldiini
gsteren puanlara sahiptir (1-Kesinlikle katlmyorum, 2-Katlmyorum, 3-Ne katlyorum ne
katlmyorum, 4-Katlyorum, 5-Tamamen Katlyorum). Bu nedenle tabloda yer alan ortalama
deerler, 1 ile 5 puan arasnda tespit edilen katlm dzeyleri olarak dnlmelidir.

Tablo.1. Ataerkil Gereklik

Kz
Ort.
Erkek
Ort.
GenelOrt. SS
Evi temizleme ii annemindir. 4,26 4,21 4,24 1,059
Evin reisi babamdr. 3,82 4,54 4,18 1,047
Yemek yapmak annemin grevidir. 4,08 4,21 4,14 ,992
Evin tamirat ve onarm ileri babama aittir. 3,92 4,27 4,09 1,161
Aile gelirinin nasl deerlendirileceini planlamak babamn
grevidir.
3,33 3,98 3,65 1,305
Annem ile babam arasnda yaanan tartmalarda alttan alan
annemdir.
2,96 3,38 3,17 1,033
Annem babamdan izinsiz dar kamaz. 2,03 2,88 2,45 1,313
Babam annemin arkadalaryla grmesini denetler. 2,05 2,82 2,43 1,238
Babam annemin harcamalarn ayrntl bir ekilde kontrol eder. 2,12 2,70 2,41 1,213
Annemin ailesiyle grmesi babamn isteine baldr. 1,65 2,34 1,99 1,255
Babam anneme iddet uygular. 1,18 1,51 1,34 ,799
ATAERKL GEREKLK 2,85 3,34 3,10 ,57297

Tablodaki deerlere genel olarak bakldnda, cinsiyete gre dikkate deer farkllklarn olmad
grlmektedir. Aile reisinin baba olmas (4,18)ve evi temizlemek (4,24), yemek yapmak (4,14) gibi ev
ileri ile ilgili ifadelerin ortalamalar, katlmn en fazla olduu ataerkil vurgulardr. Anket uygulanan
genlerin, evde son sz syleyenin erkek olduu ve ev ilerinin toplumsal cinsiyete dayal olarak
eitsiz bir ekilde blld aile ortamnda sosyalletii anlalmaktadr. Ataerkil aile yapsnda
yaygn olan deerler ve ileyiler erevesinde oluturulan nermelerin toplam ortalama puan ise,
Ataerkil Gereklik bal altnda rneklemin aile yaamndaki ataerkillik dzeyini gstermektedir.
1 ile 5 puan snrlar ierisinde ortalamann biraz stnde yer alan ataerkil gereklik puanna (3,10)
cinsiyet karlatrmas yapldnda, erkek rencilerin (3,34) kz rencilerden (2,85) daha yksek
bir oranda aile ii ilikilerinin ataerkil deerlere gre dzenlendii grlmektedir.
Tablo 2de sunulan ifadeler aratrmaya katlanlarn ataerkil dnceye ve eylemlere yatknln
lmek iin oluturulan nermelerdir. Ataerkil gereklik puannn elde edildii gibi beli likert
lei zerinden Ataerkil Sylem puanna ulalmtr. Ataerkil Sylem deeri, anket uygulanan
rencilerin gelecekle ilgili beklentilerinin ve planlarnn ne lde ataerkil yapyla uyum saladn
gstermektedir.


122

Tablo.2. Ataerkil Sylem

Kz
Ort.
Erkek
Ort.
Genel
Ort.
SS
Kadn evlendiinde mutlaka bakire olmaldr. 3,73 4,48 4,10 1,238
Evin tamirat ve onarm ileri erkee aittir. 3,84 4,31 4,07 1,047
Kadnlar erkein soyadn tamaldr. 3,25 4,47 3,86 1,278
Evin reisi erkektir. 2,65 4,42 3,52 1,455
Kadn alsa dahi ev ilerini aksatmamaldr. 2,92 3,92 3,42 1,200
ocuklarn bakmn anne stlenmelidir. 2,92 3,65 3,28 1,169
Aile gelirinin nasl deerlendirileceini planlamak erkein
grevidir.
2,47 3,98 3,22 1,317
Ailede evi temizleme ii kadnndr. 2,66 3,78 3,21 1,290
Bir erkek einin arkadalaryla grmesini denetleyebilir ya da
kstlayabilir.
2,65 3,78 3,21 1,357
Erkein maddi gc yeterli ise kadnn almasna gerek yoktur. 2,41 3,90 3,14 1,415
Yemek yapmak kadnn grevidir. 2,46 3,82 3,13 1,343
Bir erkek karsnn harcamalarn ayrntl bir ekilde kontrol
etmelidir.
2,36 3,51 2,93 1,320
Kadn kocas ile tarttnda alttan alan taraf olmaldr. 2,19 3,51 2,84 1,274
Ev ilerinin eler arasnda eit olarak paylalmasna gerek
yoktur.
1,90 2,83 2,36 1,294
Kadn einden iddet grdn hi kimseye anlatmamaldr. 1,55 2,94 2,24 1,367
Kadn hak ediyorsa erkek iddet uygulayabilir. 1,45 2,56 2,00 1,316
Bir erkek einin annesi, babas ve kardeleriyle grmesini
denetleyebilir hatta engelleyebilir.
1,49 2,40 1,94 1,190
ATAERKL SYLEM 2,52 3,66 3,09 ,77547

Tablodaki ortalama deerler incelendiinde hem tek tek ifadelerin hem de tm ifadelerin toplam
ortalama puanlarnda cinsiyetin etkin bir deiken olduu grlmektedir. Ortalama deeri en
yksekten en de doru sralanan nermelerde cinsiyete gre farkllamann en fazla olduu
ataerkil sylem evin reisinin erkek olduuna ilikin nermedir. Kz ve erkek rencilerin farkllat
dier nermeler ise, aile geliri ile ilgili kararlarda ve yaplacak harcamalarda kadnn geri planda
olmasn ieren ifadelerdir. Ataerkil Sylem bal altnda tm nermelerin toplam ortalama
deerlerine ulalm; ortaya kan yksek standart sapma deeri T-testinin yaplamasn gerekli
klmtr. Analiz sonucu ataerkillie ilikin ifadelere katlmn kz rencilere kyasla erkek
rencilerde yksek olduu bulgulanmtr (t=-14,512; sd=178; p=,000).
Ortaya konulan ataerkil aile ile ataerkil sylem deikenleri arasnda anlaml, pozitif, 0,560
kuvvetinde bir iliki olduu tespit edilmitir. Ancak orta iddetli bu ilikiyi neden-sonu ilikisi olarak
deerlendirmek, yaplan korelasyon analizinin hatal yorumlanmasna yol aar. Diyebiliriz ki;
rneklem kapsamndaki genlerin aile yaps ne kadar ok ataerkil zellikler barndryorsa, evlilik
hakkndaki grleri ve kabulleri de o kadar ok ataerkilliin mrn uzatmaktadr. Bir toplumun
ataerkil kltrnn en kk birimi ataerkil aile ortamnda sosyallemek, gelecekte kurulacak ataerkil
ailelerin aktrlerinin oyuna hazrlanma srecidir. Aile yelerinin ev ii rollerinde olduu gibi ev d
rollerinde de etkin olan ataerkil dnce sistemi; kadn ev iinde zel alana sktrlm bedenler
grnmnde, annelik ve elik psikolojisi ile gnll bir raz olu ve vicdani bir rahatlk salayarak
varln idame ettirmektedir. rencilere Ailenizin evlilii gibi bir evlilik ister misiniz? sorusu ile
amalanan da bu raz oluun ve gnllln hangi seviyede olduunu ortaya karmakt. Cevaplar
dorultusunda yksek bir seviyede olduu sylenebilir. Soruyu cevaplayanlarn yars (%51,1 / 92
kii) bir ocuk gzlemi ile ailelerinde deneyimledii gibi bir evlilik istemektedir. rneklemin sadece
%18,3 (33 kii) byle bir evlilik istememektedir. Geriye kalanlar ise kararsz olanlardr. Evet


123

cevab verenlerin ounun erkek (?60,7 / 54 kii), hayr cevabn verenlerin ounun ise kz olmas
(%60,6 / 20 kii), toplumsal cinsiyet eitsizliinin taraflarndan beklenen sonular olmutur.
rneklem kapsamndaki kz rencilerin neredeyse tamamnn (%93,4) annesi ya kendisinden
dk derecede bir eitim grm ya da hi eitim alamamtr. 91 kz renciden sadece 6snn
annesi niversite mezunu iken, hibir anne yksek lisans / doktora eitimi almamtr. Dolaysyla kz
rencilerin eitim seviyesinin annelerine gre daha yksek olduunu ve daha fazla alma imkanna
sahip olduklarn belirtmek mmkndr. Sizce evli bir kadn almal m? sorusuna verilen
cevaplarn dalm da kz rencilerin niversiteden mezun olduktan sonra bir meslek sahibi olmak
istediklerini gstermektedir. 86 kz renci (%94,5) evlilie ramen (!) almay isterken, erkek
rencilerin neredeyse yars (%41,6 / 37 kii) evli kadnlarn almamasnn doru olduuna
inanmaktadr. Cinsiyete gre anlaml bir farkllk ierdii kantlanan, hem ev ilerinin dalm hem
de hane halk yeleri arasndaki kontrol ve g ilikisi ile ilgili nermelerden oluan ataerkil sylem
puan gibi evli kadnn almas fikrine ilikin bu oranlar da ataerkil toplum yapsnn kadn zel
alana ev ii alana hapsediciliinin bir yansmas olmutur. Doup bydkleri aile ortamndan
ziyade evlilik yaamna ilikin grlerinde cinsiyetlerine gre farkllaan genlerin ataerkillikle
ilikisi, aadaki tabloda karlatrmalara daha ak bir ekilde sunulmaktadr.
Tablo.3.Cinsiyete Gre Ataerkil Aile ve Ataerkil Sylem
Say Ort. St. Sapma
Kz
Ataerkil Aile 91 2,86 ,54579
Ataerkil Sylem 91 2,52 ,49767
Erkek
Ataerkil Aile 89 3,35 ,48865
Ataerkil Sylem 89 3,66 ,55406

Tablodaki ortalama deerler incelendiinde cinsiyete ilikin nemli bir dier farkllk gze
arpmaktadr. Kz renciler deneyimledikleri ataerkillii (2,86) gelecekte kurmay hayal ettikleri
evliliklerinde daha az srdrmeyi (2,52) planlarken, erkek rencilerde ise tam tersi bir durum sz
konusudur. Erkek renciler ailelerinin ataerkil kltrn (3,35), reisliini (!) yapacaklar ailelerde bir
st basamaa (3,66) tamaya istekli grnmektedir. Bu durumda gelecekteki ailelerin kurucu yeleri
olarak kz ve erkek rencilerin evlilikten beklentilerinin farkl olduu, aile yelerinin grev dalm
ve sorumluluklarnn neler olduu konularnda uzlamakta zorlanacaklar, evin gelir ve giderleri ile
ilgili karar almada bir karmaa ierisinde kalacaklar ve dolaysyla atmann ortaya kaca ifade
edilebilir. Tabi ki bu ifadeler alan aratrmasnn bulgularna ynelik ataerkilliin geleceine ilikin
ngrlerdir.
Bu ngrlere ilave olarak atmann en u boyutunda yer alan aile ii iddete ilikin bulgular
deerlendirmek iin anket formunda yer alan soruya ilikin cevaplarn dalm gerekmektedir.
ncelikle aile ii iddetin fiziksel, psikolojik, szel, cinsel ve ekonomik olmak zere tm trleri
zerinden ayrntl bir analizin daha doru oranlara ulatracann, ancak bunun iin konuya zel ayr
bir almann yaplmasnn gerekli olduunun altn izmek gerekir. Psikoterapi uzman Vahip (2009:
85) aile iinde iddetin mdahale edilmedii srece yineleyeceini ve hatta trman gsterebileceini
ifade ettii almasnda; iddetin kuaktan kuaa geebilen bir davran olduunu, yalnzca iddet
grmenin deil iddete tanklk etmenin de kiilerin -zellikle ocuklarn- psiko-sosyal geliimlerini
etkileyebileceini vurgulamtr. Bu erevede oranlara bakldnda ailesinden iddet gren
katlmclarn ounu (%74,1) erkek renciler oluturmaktadr ve kadnn hak etmesi halinde iddet
grebileceini dnenlerin ou da erkektir (kz ort=1,45; erkek ort=2,56). Bu balamda iddet
grme ile iddeti hakl grme arasndaki iliki iddet grenin kendisi olduu boyutunda T-Testi
(t=,134; sd=177; p=,893) ile iddet grenin annesi olduu boyutunda korelasyon (p=,524>,001)ile
analiz edilmi ancak istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunamamtr. Aratrma kapsamnda
sosyalleme srecinde iddet gren ocuun ileride aile iinde iddet uygulayaca hipotezi
reddedilmitir.


124

Ankette yer alan Eer yeniden dnyaya gelme ansnz olsayd cinsiyetinizin ne olmasn
isterdiniz? sorusuna verilen cevaplar da arpc bir dalma gstermitir. Cinsiyetinden memnuniyet
seviyesinin belirlenmesi amalanan bu soruya ilikin tespit edilen oranlar, erkeklerin neredeyse
tamamnn (%94,4 / 84 kii), kzlarn ise drtte nn (%73,6 / 67 kii) yine ayn cinsiyette domak
istediklerini gstermektedir. Dier bir ifadeyle; henz daha evlenmeden (!), kz rencilerin
%26,4nn (24 kii) erkek olarak yaamay, erkek rencilerin ise sadece %5,6snn (5 kii) kz
olarak yaamay ans olarak nitelendirebileceini sylemek mmkndr.
GENEL BR DEERLENDRME
Toplumumuz iin toplumsal cinsiyet rejiminin ataerkil olduu yaygn bir kabldr. (Bora ve
stn, 2010: 38). Ataerkil kltre bal olarak bireylerin geliimsel yaantlarnda cinsiyete dayal
farkllklar adil olmayan tutumlar ve davranlar devam ettirmektedir. Bu sre ise psikolojik, sosyal,
kltrel, ekonomik ve politik analizlerin beraberliinde anlalabilir. Toplumsal cinsiyet bir politik
rejim olarak, ataerkil kltr iinde kuaktan kuaa aktarlr, cinsiyetler arasndaki zel ve kamusal
alanda sosyo-ekonomik eitsizliklere neden olur, erkein kadna kar gll ve stnlne dayal
psikolojik basklama mekanizmalaryla ilerliini srdrr.
Kadnlar, ulus ve kltrn sreklilii iin yeniden retimin ve sosyalizasyonun temel unsuru
olarak grev alrken, erkekler de ekonomik faaliyet ve askerlik hizmeti dolaysyla, ulus-devletin
maddi srekliliini salamakla ykmldrler Cumhuriyet dneminden gnmze dein okutulan
ders kitaplarndan yola karak ideal kadnn tasvirini yapan Kanc (2008: 90-92), kadna atfedilen
rollere ilikin beklentilerde dikkate deer bir deiikliin olmadn ne srmektedir. Kancnn ideal
kadn tasviri, ataerkil kltrn kadna atfettii zellikler, karakterler ve rollere ynelik aklamalar
iermektedir. almasnda belirttii zere ideal kadn, zekas, eitimi ve gayreti sayesinde evdeki
ilere (evin temizlii, yemein piirilmesi, amar, bulak vb) yetimeyi, ailenin dier yelerinin
gereklerini (ocuklarn beslenmesi, eitimi, sal vb)yerine getirmeyi baarabilen, te yandan tatl
szlerini ve yznden gln eksik etmeyen kadndr. Kancya gre kadnlarn meslek sahibi
olmalar ise ders kitaplarnda, annelik ve ev kadnlklarnn yannda ikincil bir faktr olarak
sunulmutur. Kadnlarn ifte yk altnda ezilmeleri aile ve toplum birliini salayan fedakarlklar ve
hizmetleri olarak nakedilmektedir.
Kancnn ders kitaplar analizi, bir toplumun nemli sosyalleme kurumlarndan eitimin
ideolojik aralarn ele almas asndan nemlidir. almann verilerini toplarken ataerkilliin aile
ortamnda grnen yzne odaklanlm; ev ileri, gelir-gider konularna ilikin davranlar, aile ii
iddet gibi konular zerinde durulmutur. Tm bulgular gz nnde bulundurulduunda,
toplumumuzun ataerkil yapsnn aile birimini olumsuz ynde etkilemeye baladn ifade edebiliriz.
Kz ve erkek rencilerin verdikleri cevaplarn farkllat noktalar, gelecein aile kurucular olmalar
noktasnda anlamldr. almada evlilik, aile ii roller, sorumluluklar ve statler gibi birok alandaki
grleriyle uzlaamayan genlerin atmaya uygun bir konumda yer aldklar sonucuna varlmtr.
Bu balamda ataerkil aile yapsnn cinsiyetler arasnda yaratt gerilimin, son yllarda boanma
oranlarndaki artn nedenleri arasnda saylp saylmayacann aratrlmas ve kadnn toplumsal
cinsiyet eitsizliine ynelik farkndalk artnn sorgulanmas byk bir nem tamaktadr.

KAYNAKA
Barnett, H. B. A., (1998). Introductionto Feminist Jurisprudence. London.
Bhasn, K. (1993). What is Patriarchy?, KaliforWomen, New Delhi.
Bora, A., stn, . (2010). Scak Aile Ortam Demokratikleme Srecinde Kadn ve Erkekler,
TESEV Yaynlar, 4. Bask, stanbul.
Burke, P.(2000). Tarih ve Toplumsal Kuram, eviren: Mete Tunay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul.
Butler, J. (2008). Cinsiyet Belas / Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi. (ev.). Baak Ertr, Metis
Yaynlar, stanbul.


125

Civelek, H. Y. (2013). Krmz Kuan Kuramsall: Ataerkil Sylem ve Anadolu Krsalnda
Kadn, Dou Bat Dnce Dergisi-Toplumsal Cinsiyet II, Yl: 16, Say: 64, Ankara, s. 87-
121.
Connell, R. W. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar, eviren: Cem Soydemir, Ayrnt Yaynlar,
stanbul.
Demir, Z. (1997). Modern ve Postmodern Feminizm. stanbul.
Dworkn, A. (1981). Power in Pornography: Men PossesingWomen. London.
Kanc, T.(2008). Cumhuriyetin lk Yllarndan Bugnlere Ders Kitaplarnda Kadnlk ve Erkeklik
Kurgular, Cinsiyet Halleri / Trkiyede Toplumsal Cinsiyetin Kesiim Snrlar, Der.: Nil
Mutluer, Varlk Yaynlar, stanbul, s. 88-102.
Kayas, S.(1997). Deien Dnya Dzenleri, Deien Kadnlar: Toplumsal Cinsiyetin Deien
erii. Toplum ve Blim, Say: 75, stanbul.
Kse, E.(2013). Cinsiyet/Toplumsal Cinsiyet kicilii zerine Eletirel Yaklamlar ya da Doa
Doal mdr?, Dou Bat Dnce Dergisi-Toplumsal Cinsiyet II, Yl: 16, Say: 64, Ankara,
s. 37-52.
Mackninnon, C. (1989). Toward A Feminist Theory of theState.Harvard University Pres, Cambridge.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, eviren: Osman Aknhay Derya Kmrc, Bilim ve Sanat
Yaynlar, Ankara.
Millet, K.(1970). SexualPolitics: A Manifesto forRevolution. NotesfromThe Second Year, London.
Navaro, L.(1999). Tapnan br Yz Gerekten Beni Duyuyor Musun?. Sistem Yaynlar,
stanbul.
Selek, P. (2008). Akll ol, Cinsiyet Halleri / Trkiyede Toplumsal Cinsiyetin Kesiim Snrlar,
Der.: Nil Mutluer, Varlk Yaynlar, stanbul, s. 220-231.
Simmel, G.(2009). Bireysellik ve Kltr( ev.). Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar.
Zllolu, M. (2008). Kimliin Kavramsal Serveni, Sen Benim Kim Olduumu Biliyor musun? /
Toplumsal Yaamda Kimlik zdmleri, Ed.: Hlya Uur Tanrver, Hil Yayn, stanbul, s.
13-40.


126




127

TRKYEDE MUHAFAZKAR MODERNLEME VE KADIN
Fazilet DALFDAN
1

Glsen DEMR
2

ZET
1980 ve sonras Trkiyede birok adan krlmalarn yaanmaya balad bir dnem olmakla
birlikte nemli gelimelere tank olmutur. Sosyal bilimler tarafndan zerinde durulan bu nemli
gelimelerden biri, Trk modernlemesi srecinin dnda kalan muhafazakr evrelerin modern
hayata entegre olma srecinin kamusal alana yansmas ve bu yansmann srece zaten dahil olan
modernlerin cephesinde yaratm olduu tartmalar olmutur. Bu dnemde kamusal alandaki
grnrlkleri artan muhafazakr kadnlar, yaam biimlerini yeniden yorumlama giriiminde
bulunarak, hem modern hayata entegre olma, hem de deerlerine uygun bir yaam standard
oluturmaya almlardr. Sre ierisinde bu kadnlarn giderek modern sistemin kltrel deerlerini
paylamaya baladklar, modern yaamn deerlerine kar olmaktansa, onlar yeniden yorumladklar
ve kimliklerini ifade etme gayesi tadklar grlmektedir. Bu balamda aslnda bugn Trkiye'deki
tartmalar 1920'lerin laik kamusal alan modelinin bugn dnmekte olmasndan kaynaklanmaktadr.
1980'lerle birlikte Trkiye'de tartlmaya balanan bu melezlenme hali kapsamnda tebliimizde, Trk
Modernlemesi srecinde muhafazakr kadnlarn kamusal alandaki grnrlnn tarihsel
sreteki sosyolojik deerlendirmesi yaplacaktr.
Anahtar Kelimeler: Modernleme, Kadn, Kimlik, Kamusal Alan, Muhafazakrlk
ABSTRACT
Along with 1980 andafter1980swas a period started to experience cause celebres many in terms of
in Turkey, witnessed significant developments. One of the significant developments accentuated by
socialsciences has been a reflection in the publicsphere of process of being integrated into modern life
of conservative circles that outside of Turkish modernization process, and debates in the front of the
moderns that has already been included in process. Conservative women that increased visibility in the
publicsphere in this period, has made effort both to integrate into modern life, and to createa suitable
standard of livingto self-values there by attempting to reinterpret life-style. Within the process, these
women gradually have been seen began to share the cultural values of the modern system, re-
interpreted them rather than against the values of modern life, and purpose of express self-identity.
Actually, in this context, the debat ethat has been in Turkey nowadays dueto the fact that turns into the
these cularpublicsphere of 1920s.Within this hybridization case that started to be discussed in Turkey
in 1980s, in our paper, it will be done sociological assessment of the historical process of
conservative women's visibility in the publicsphere in th eprocess of Turkish modernization.
Keywords: Modernization, Woman, Identity, Public Sphere, Conservatism
GR
'Modernleme' kavram modernitenin ileri aamalarn ifade eden bir kavramdr. Modernleme,
Bat Avrupa toplumlarnda 16.yy.'da balam olan modernitenin, 19. yy.'da sanayi devrimiyle birlikte
teknolojinin de etkisiyle ortaya kan modern yaam tarznn, dier toplumlar tarafndan da
benimsenmesiyle ortaya kmtr. Bu srece sonra giren lkelerde modernleme, 'deimenin
deimesi' yani hzlanmas olup sosyal ve kltrel yapnn btnn etkileyen teknolojik, ekonomik
ve evresel deiimleri ifade etmektedir (Aslan-Ylmaz, 2003: 80). Modernitenin Avrupa'nn bir icad
olmas dolaysyla 'modern' olan da Avrupa idi. Modernleme srecini yaayacak olan toplumlar ise
'Batd' toplumlardr. Bu durumda 'modernite' ve 'modernleme' farkl anlamlar ihtiva etmektedir.
Modernleme, Batl toplum bilimciler tarafndan oluturulmu bir kavram olup, btn gelimekte
olan toplumlarn, Bat toplumlarna benzer aamalardan geecekleri anlayn iermektedir. Bylece

1
Ar. Gr.,anakkale 18 Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
faziletdalfidan@comu.edu.tr fazilet1988@gmail.com
2
Prof. Dr., Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,gdemir@adu.edu.tr


128

modernleme, Batl gre gre ele alnan zel bir durumu-az gelimilerin deimesi anlamn
iermektedir (Kongar, 1979: 247). Ortayl'ya gre ise, gelimi toplumun zelliklerinin az gelimiler
tarafndan alnmas, benimsenmesi olarak tanmlanan modernlemenin bu tanm yeterince ak
deildir. Modernleme varolan deimenin deimesi; belirli lde deiim yaamaya balam olan
bir toplumun ani ve hzl bir deime dnemine girmesini ifade etmektedir. Bu olay bir toplumda
sarsc etkiler yaratarak, o zamana dek yaayan kltr kalplarn ve kurumlarn ykar ve hatta kimi
zaman bu ykmn trajik boyutlara da ulat grlr (Ortayl, 2011: 15-16).
Modernite daha nce bahsetmi olduumuz zellik ve ideallerinin yannda ayn zamanda
'evrensellik' ilkesiyle de hayat bulmutur. Modernite projesindeki bu evrensellik iddias daha ok
'modernleme' olgusunu ilgilendirmektedir. nk Therborn'a gre modernleme bnyesinde tek bir
sre, tek bir istikamet ve zorunlu bir son bileimini iermektedir (Aslan-Ylmaz, 2003: 79).
Modernite toplumsal dzeni salamak iin evrensel bir bilgi, evrensel bir bilim, evrensel hukuk
kurallarnn geerli olduu bir toplum idealize etmi; modernleme, modern bir yaam tarzna
kavumak isteyen toplumlar iin de evrensellik iddiasna uymak nemli bir aamay oluturmutur.
Evrenselliin farkl bir boyutunu ise Lerner dile getirmektedir. Lerner'a gre modernlemenin
temelinde aklc ve pozitivist bir ruhun benimsenmesi vardr. Bunun ardndan da modernleme iin
Bat modelinin evrensel olarak geerli olduunu ileri srmtr. Modernitenin bir paras olan
kentleme, artan okur yazarla, artan okur yazarlk, kitle iletiim aralarnn daha etkili olmasna,
artan kitle iletiim aralarnn etkisi ise daha geni ekonomik ve toplumsal katlma yol amaktadr.
Lerner bu srelerin, bu sra ile btn dnyada geerli olduunu belirterek modernlemeyi
batllama olarak tanmlamtr (Lerner'danakt. Kongar, 1979: 247).
Modernleme konusunda modernleme teorisyenlerinin genel yargs Lerner'n yaklamyla uyum
gstermektedir. Modernleme srecine giren az gelimi toplumlar tarafndan da modernleme bu
ekilde alglanm, modern bir toplum olma yolunda Bat toplumlar rnek alnm ve modernlemenin
Batllamaktan getii algs hakim olmutur. almada ele alnacak olan Osmanl ve Trk
modernlemesi de byle bir algyla modernleme yoluna girmitir. Buna karn, modernleme
teorisyenlerinden olan Marion J. Levyhakim olan bu algnn byk bir yanlg olduunu savunur.
Levy'e gre,modern toplumlarda grlen nitelikler, modern olmayan toplumlarda modernlemek iin
gerekli n koullar olmayabilir. Bir toplumun modernlemesi iin, modernlemi toplumlumlardaki
ayn kalplar gerekletirmesi gerektii sylenemez. rnein, ngiltere'nin modernlemesi srasnda
hkmet kontrolnn gevetilmesi bir n koul olduu halde sonradan modernleenler iin merkezi
hkmetin kontroln artrmas bir n kouldur (Kongar, 1979: 253).
Gle'ye gre modernlik Bat'da meydana gelen bir dizi deiim ve dnm sonucunda meydana
gelmi olmas bakmndan Bat'l deerler tarafndan ekillendirilmitir. Bu nedenle Bat dndaki
toplumlarn buna uymas gerektii eklinde bir anlay hakim olmu, Bat toplumlar kendinin
geirdii deiim ve dnmleri dier toplumlara dayatmtr. Gle'nin bu iddiasnn temelinde
modernliin evrensellik anlay bulunmaktadr (Gle, 2003b). Modernlik bu evrensellik iddias ile
toplumlar benzetirmi, toplumlar arasndaki farkllklar yok ettiinden dolay modernliin
homojenletirici pratiklerine ve benzetirici stratejilerine (Gle, 2002: 36) kar karak ve bunu
eletirmitir. Modernliin artk kendisini dntrdn, kat ve evrensel sylemleri yeniden
tartmaya baladn ifade etmitir (Gle, 2003b). Bu yorum erevesinde modernliin benzetirici
ve evrensel anlayna kar olarak Bat-d modernlik kavramn gelitirmi ve bu kavram
gelitirirken modernlik ve modernleme arasnda ayrm yapma yolunu benimsemitir. nk
modernlik, evrensellii iermektedir. Modernleme ise, farkl lkelerin tarih ve kltrlerinden yola
karak izdikleri gzerghn addr (Gle, 2002: 162).
Gle Bat-d modernlik kavramn gelitirmitir, nk modernlii Avrupa/Bat merkezli
kkeninden ayrtrarak farkl bir tarih ve corafyann kkeni iine yerletirmeye almtr (Yldrm,
2005). Bu abasnn amac toplumu yeniden kurgulamaktan ziyade toplumu yeniden anlamaya
ynelik olan bir kavramsallatrma giriimidir (Gle, 2004: 57). Modernlii bu ekilde bir kavray
farkl perspektiflerden, zellikle Bat-d toplumlarnn penceresinden yaplan bir deerlendirmeyi
iermektedir. Bu nedenle Gle, modernleme konusunda hakim eilim olan modernlie Bat
perspektifinden bakmak yerine, onu Bat'nn dndan anlamaya almtr. Bylelikle Bat'y


129

merkezden kaydrarak modernlik zerine Bat'nn kysndan yeni bir okuma ve dil retme abasna
girimitir (Gle, 2004). Bunu yaparken hakim olan Bat'l modernlik anlayn reddetmeden, fakat
sadece ona bal kalmadan modernlii yeniden yorumlamaya almtr. nk artk modernliin
temel dinamikleri olarak grlen nitelikler Bat-d toplumlar tarafndan yeniden yorumlanma
srecine girmitir. Bu balamda Trk modernlemesi Bat-d modernlikler erevesinde
deerlendirilebilir bir nitelik tamaktadr. Modernliin bu yeniden yorumlanmas durumu, zellikle
Trkiye'de 1980 ve sonrasna tekabl etmekte ve dorudan muhafazakar kesimi iine almaktadr.
TRKYEDEK MUHAFAZAKRLIK ALGISI VE MODERNLEME OLGUSU
Trk muhafazakrl ile ilgili metodolojik sorunlarn nemli bir ksmn aslndan sosyal bilimler
literatrnden aramak gerekmektedir. Son zamanlarda yaplan almalarn muhafazakrl
kavramsallatrmak amacyla dikkat ektikleri ilk nokta, Trkiye'nin sosyal bilimler literatrnde
muhafazakrla kar var olan kkl nyarglardr. Bu durum, muhafazakrl kavramsallatrma
noktasnda olduka sorunlu unsurlar iermektedir. Byle bir problemin kayna, muhafazakrln az
ya da ok belirli ilkelere sahip ideolojik bir dil olduunu skalayarak onu modernleme hareketinin
karsnda statkoyu korumaya alan dinci ve Bat kart bir hareket, yenilik taleplerinin yaratt
bir tepkisellik, reformlara kar kma tutumu olarak belirlemi ve ideoloji karakterini
belirsizletirmitir. Bu durumda, erken Cumhuriyet dneminde muhafazakrln balca problemi
modernletirici elitlerin dlayc stratejileridir. Kendi bilincine geleneksellik iine hapsettii
teki zerinde kurduu epistemik iddet aracl ile varan radikal modernletirici proje, teki' nin
denetlenmesi ve modern olana dntrlmesini temsil etmitir. Dolaysyla muhafazakrln bir
felsefi dil olarak netlik kazand dnem erken Cumhuriyet dnemi olmutur (Mollaer, 2009).
Erken Cumhuriyet dneminde, radikal modernlemecilerin uygulad yeni hayat a ynelik
tutkulu sylemi, gelenekleri tarihsel ilerlemeye engel olduu dncesi ile dlamaya ve ilerlemenin
gemiten radikal bir kopu ile gereklemesine neden olmasna (Mollaer, 2009) ramen; bir
modernleme projesi olarak Kemalizmle bir yandan eklemlenmeye, bir yandan da onu kontrol etmeye
alan bir muhafazakr aydn grubu varln srdrmtr. Bu balamda Trk muhafazakrl,
servenine Bat'dakinden farkl olarak reaksiyoner bir ekilde deil, modernlemeci bir muhteva ile
balamtr. Trk muhafazakrlar yeni ve modern bir hayatn gerekliliine inanmakla birlikte; siyasal
ve toplumsal adan ufuk deitirmek iin bile dahi olsa salam bir zemine basmak gerektiini
dnmlerdir (Mollaer, 2009). Onlar iin bu salam zemini salayacak olan ise bireylere ve topluma
gven duygusu veren gelenek olacaktr. Bu nedenle Molllaer'e gre, deiimi kltrel kopula salama
tercihiyle hareket ederek, gelenekleri yok sayan bir balang politikas izleyen resmi Cumhuriyet
modernlemesi zihniyetinin yannda yenilemeyi ve deimeyi gelenein tabi ilevlerinden biri
olarak gren gelenek olmadan modernleme olmaz tezini ileri sren bir yaklam da var olmutur
(Mollaer, 2009: 163). Bu erken Cumhuriyet dnemi muhafazakrlar iin ise Batl kaynak,
Bat'y/moderniteyi manevi adan sorgulayan ve tek bir Bat'nn olmad fikrine dayanak oluturan
Henri Bergson olmutur (rem, 1999). lken, onun ruhu-Romantik felsefesinin, zellikle 1910'lu
yllarn sonundan itibaren Osmanl-Trk fikir hayatnda pozitivizm ve aklclk kart bir siyasi-felsefi
ortam yaratm (lken, 1992), 1920'li ve 1930'lu yllarda kar alternatif bir akm olarak, yeni fikirler
sunma olana tanmtr. Trk muhafazakrlarn derinden etkileyen Bergson, muhafazakr bir
modernlik anlaynda, gelenee referans vermeyi; gemii bugnn bir paras olarak nemsemeyi
merulatrmtr (Safi, 2007). Gelenek yannda din konusu da anti-materyalist ruhu bir temele
dayanan Bergsonculuun felsefe alannda getirdii yeni anlayn banda gelmektedir. Bergson' un
katklar ile modern toplumda dinin yeri ve canlanma olanaklar, din-bilim ilikisi ve inancn
sosyolojik kavramlatrlmas zerine youn tartmalar yaplmtr (rem, 1999). Bergsoncu
kavramlar ile Tanzimat reformlarndan bu yana dnce dnyasnda yaanan madde ile ruh atmas
eklinde ortaya kan kltr ikiliinin alaca ne srlmtr. Dergh dergisi ile birlikte ise,
Bergsonculuk felsefi bir giriim olmaktan karak, dnemin siyasi ve kltrel sorunlar ile yz yze
gelmeye balamtr (rem, 1999). Derginin ilk yazsnda Mustafa ekip, bu felsefenin etkisiyle
Anadolu'da yaanan mcadele iin unlar sylemitir: Baarmzn srr, rakam, l ve mspet ilim
deildir. Bunlarn sadece vasta deeri vardr. Baarmzn srr canllarn hayat mcadelesindeki
hakim gleri olan i gdlerden hayat hamlesinden (lanvital) gelmektedir. (lken, 2001). Bu
Bergsoncu hayat hamlesi kavramnn gndeme getirdii toplum yapma tasarm, muhafazakrln


130

modern bir ideoloji olabilme zelliini ortaya karmtr (Bora, 2008). Tam da bu noktada Dergh
dergisi, Milli mcadele ve kurulu dneminin atmosferinde Anadolu'da yaanan hayat hamlesi ne
katkda bulunma ve bu yaratm srecini kendi dnce tarz dorultusunda ynlendirmek istemitir.
Ancak, Bergsonculuk temelinde alternatif bir felsefi dile ve muhafazakr bir durua dayanlarak ifade
edilen yeni toplum tasavvuru, istenilen bir milli devletin kurulmasna ramen gereklememitir.
nk pozitivist inac ve mdahaleci ideoloji muhafazakr dnce karsnda baskn km; bu
sebeple siyaseten canlln yitiren muhafazakr dnce, Cumhuriyet'in ynetimi ve kurumlar iinde
yedekte olmay kabullenerek daha ok kltrel ierikli bir yaratm sreci ierisine girmitir (nar,
2003).
Cumhuriyet Dnemi Trkiyesi'nde muhafazakrlk hakknda konumak Trkiye'deki
devamllklar ve deimeler dinamiinin anatomisini gndeme getirmektedir ki bu anatomi
karmaktr. Tek eksen zerinde dizilebilecek bir olgusal devamllklar ve deimeler dnyas
yoktur. Bu nedenle Trkiye'deki muhafazakrl, snrlandrlmam birok eksenli btnlk zerinde
konumak, hem analitik olarak kurgulanmas hem de olgusal gereklie dayandrlmas asndan
adeta olanakszdr. Anlaml bir konuma ierisinde kalabilmek, eksenlerden sadece bazlarnn
vurgulanmasn gerektirmektedir (Tezel, 2003). Bu nedenle Trkiye'deki muhafazakrlk anlay,
almamzda izilecek olacak ereveye ynelik olarak Peyami Safa'nn sentez dncesi
zerinden/zelinde/ekseninde ele alnacaktr. nk daha nce deinilmi olduu gibi tarihimizde
hakim olan muhafazakrlk anlay daha ok bu ynde gelimitir - ya da bu ekilde gelimek
durumunda kalmtr.
Kkleri Aydnlanma felsefesinin ilerlemeci ve Bat-merkezci fikirlerine dayanan modernleme
teorileri, 2. Dnya Sava'ndan sonra ykselie geerek, egemen sosyal bilim paradigmas konumuna
ulamtr. Bununla birlikte 20. yy.'n ikinci yars ile birlikte kktenci bir yaklamla paradigmann
krizini haber verenler olmu ya da reformcu bir anlay ile gzden geirilip dzeltilmesi gerektii
ynnde dnceler ortaya kmtr. Bunlar; gelenek ve modernlemenin, birbirlerini dladnn
kabul edilmesinin sorgulanmas; tarihin evrensel yasalar olan bir sre olmadnn dnlmeye
balanmas; modernlemekte olan toplumlarda, geleneksel bir takm elerin modernleme srecini
hzlandrc etkilerinin olabileceinin dnlmesidir (Mollaer, 2009). Byle bir dnemde Peyami
Safa'nn modernleme anlay ve dolaysyla sentez fikri temelinde gelitirdii muhafazakr tavr,
Trk modernlemesi asndan nem tamaktadr. Bu nedenle Karadeniz'e gre, Trk
muhafazakrlnn ekillenmesinde Peyami Safa'nn rol dierlerinden daha byk ve zerinde
durulmaya deerdir (Karadeniz, 2002: 92). Cumhuriyet Dnemi Kemalist modernleme ve inklaplarla
ilgili dncelerini paylat Trk nklabna Baklar adl eserinin ikinci basksna yazd
nsznde, kitabnn ve dolaysyla da kendisinin bir sentezi yaratma amacnda olduunu
belirtmitir. Bu sentez, neredeyse btn Trk muhafazakrlarnn ortak arzusudur ve bir Dou ve Bat
sentezidir (Karadeniz, 2002). Ona gre Bat, Eski Yunan'n zeka ve matematik disiplini, Roma'nn
cemiyet ve hukuk disiplini, Hristiyanln ahlak disiplininden oluan Avrupa kafas (Safa 1995), ayr
bir dnya olan Dou (slm ark) ise Akdenizlidir ve daha ok Garp saylr. nk slm dini, garbn
z olan Hristiyanln bir antitezi deili tekmldr. Bu sebeple, Dou ile Bat arasnda bir sentez
iin en uygun yer phesiz Akdeniz havzasnda bulunan Trkiye'dir (Safa, 1995). n'e gre onun
bu nl eseri ile amac, Kemalizmi her trl yanl anlamay oturtma ya da akl- selimin ve
llln yorumlarn kazandrma denemesidir (n, 1997: 117).
Trk muhafazakrlnn gelenek anlay, klasik (Bat) muhafazakrln gelenek ve kurumlarn
mdahaleye gerek kalmakszn kendi ierisinde ve ihtiyalar dorultusunda 'tedrici' olarak
deitirerek varlklarn srdrecekleri anlay ile elimektedir. Onlar ne gelenei tamamen
gzden kararak Batllamaya ve Bat'ya sarlmlar, ne de gelenei olduu gibi kabul etmilerdir
(Karadeniz, 2002). Byle bir duru nedeniyle Safa, Trk inklbnn arada skmlk duygusunu, bu
ikilii ortadan kaldrarak zgn bir yol bulduunu; bunun da zgn bir topluma gidii saladn
ifade etmitir. Bu baary ise yle dile getirmitir: Kemalizm, slm ark ve Hristiyan garp ananeleri
arasndaki ihtilafn artk bir vehimden baka bir ey olmadn ortaya koydu. Her iki alemin
ananelerini kucaklayan Trk tecrbesinin verdii byk hayret ierisinde, ark ve garp, artk bu
hariklade vakay ta iinden yaayan Trk dncesinden geni ve toplu bir izah bekliyor (Safa,
1995). Onun Trk deneyimi olarak tanmlad ey, Trk inklbnn daha nceden tasarlanmam


131

olmas ve zaruretten doduu iin realite ierisinde kendini yetitirerek baarya ulamasdr (Safi,
2007). nk ona gre gereklemeden evvel bir sistem halinde Trk inklbnn hibir kitapta yeri
yoktur. Trk inklbnn bir kitab varsa canl bir tarihtir ve hayatn ta kendisidir (Safa, 1995: 190).
Safa, Trk inklbndan yana genellikle byle bir akl yrtmeyi tercih etmi ve bu tercihinden umutlu
olmutur. Trk inklb hakkndaki bu yorumlar ayn zamanda muhafazakrln genel ilkeleri ile
uyum ierisindedir. artlarn zorunlu kld deiimleri peinen kabul eden muhafazakrlk iin bu tr
deiimler ilevseldir ve kurumlarn, sosyal yapnn kendini yeni artlara gre yenilemesi
kanlmazdr. Bunun nceden hesaplanarak toplumsal bir mhendislikle gereklemesinin lzumu
yoktur, spontane gerekleecektir (Karadeniz, 2002).
Peyami Safa'nn muhafazakr dnceye katks sadece bu eseri ile olmamtr. Onun tarafndan
karlan, aylk bir fikir ve edebiyat dergisi olan Trk Dncesi Dergisi de muhafazakr dnce
asndan nemli bir yere sahiptir. nk bu dergi, Tek Parti dneminde kltrel ve zel alana sessiz
bir ekilde girerek, muhafazakr dncenin 1946'dan sonra siyasal alana ve kamusal alana kyla
yaad dnm hem yanstan hem de ynlendiren entelektel bir kulvar olmutur. 1946'dan sonra
rejim demokratiklemeye balam ve Trk milli kimlii, tarihi ve sosyolojik zemin ile iliki kurarak
unutmak ile hatrlamak arasnda mayalanmaya balamtr. 1950'de sonra DP'nin iktidara gelmesi
ile ulam, tarm ve sanayide salanan byk gelimeler sonucunda toplumsal hareketliliin artmas ile
alafranga-alaturka, ehirlilik-kyllk ve snf gerilimleri de bu mayalanma srecine katlmtr.
Safa, kltrmzn kblesini Dou'dan Bat'ya evireli yzyl gemesine ramen, hala Bat
hakknda doru ve yeterli bir deerlendirme aamasna gelemediini sylemitir. Bat'nn gemite
yaam olduu bir an dondurularak o rnek alnmaktadr; fakat Bat artk deimi ve yeni bir
karakter kazanmtr. Bu nedenle artk eski Bat ryas braklarak hangi Bat? sorusu sorulmaldr.
Bu Trk Dnce Dergisi'nin temel iddialarndan birisidir ve u ekilde ifade edilmitir:
Merutiyet'ten bugne kadar kan fikir dergilerinden hibiri XX'inci asrn byk meselelerini ve
bunlarn milli kaderimizle ilgisini sezmemi, hepsi asrn dnda kalmaya ve dnmeye devam
etmitir. Garp dergilerin ve kendilerini devrimci sanan birok fikircilerimizin anladklar manada bir
Bat ve bir Avrupa oktan tarihe karm saylabilir. Bat Avrupa denince onlar geen yzyln ilk
eyreine ait ve bugn hepsi terkedilmi dnce kalplarndan kendilerini kurtaramyorlar (Ylmaz,
2003: 218-219). Bat birbirine kart iki dnce akmndan kaynaklanan bir buhran yaamtr.
Bunlardan ilki pozitivizmin getirdii dar ve kapal ilim grdr. Bu gre gre sebep-sonu
ilikileri dnda llmesi mmkn olmayan, tecrbe edilemeyecek bir gereklik yoktur. nk akl
karanlklar aydnlatm ve belirsizlikleri ortadan kaldrmtr. 19. yy' da hzla ilerleyen ve makinelerle
hayata giren teknik gelimeler halk bu ynde ikna etmi; Trkiye'deki devrimciler de Bat'y bu
ekilde anlamlardr. kinci akm ise, bu anlaya kar kan, Kant'n etkisinin Fransa'ya yaylmas ile
dar ve kapal ilim anlayn eletiren felsefi akmdr ve btn Bat'ya yaylmtr. Safa'ya gre Bat'nn
geirdii bu byk devrim, bizim devrimimize rnek aldmz, Bat'nn bugnk dinamiklerini
almamz gerektirmektedir. Dier trl donmu bir rnek karsnda pasif ve takliti olmu oluruz. Bu
balamda Safa Toynbee'den hareketle ve onu eletirerek sentez fikrini ortaya atmtr. Toynbee'ye
gre bir medeni toplum, baka bir medeniyet karsnda kendini tehlikede hissederse, buna iki ekilde
tepki verebilir: kendi iine kapanarak, geleneklerine balanr ya da tehdide maruz kalan toplum
kendini savunabilmek iin dmann maddi ve manevi silahlarna sahip olmaya ynelir (Ylmaz,
2003). Safa, Toynbee'nin ngrd bu iki yol dnda nc bir yol neririr: Bu yabanc
medeniyeti ya toptan reddetmek ya da toptan benimsemek gibi iki tepkinin dnda nc bir ans
vardr ki o da, milletin yabanc bir medeniyetle kendi milli ve dini geleneklerini uzlatran ahenkli bir
sentez yaratabilmesidir (Safa, 1953: 9). Bu nc yol fikrinin gstermi olduu istikamette Trk
milletinin var olabilmesi iin iki art vardr: lki, kendi kendisi olarak varln devam ettirmesi, tarihi
ve geleneklerine ballk gstermesi; ikincisi ise, kiiliini kaybetmeyecek lde yenilemesidir. Bu
bakmdan muhafazakrlk ve inkilplk birbirinin ztt deil tamamlaycsdr. leri bir milliyetilik
dn ve yarn, eskiyi yeniyi kucaklar. Eski-Yeni kavgas kadar, zaruri fakat manasz bir karlama
yoktur (Safa, 1956: 51). rem'de inklplkla muhafazakrln birlikte savunulmasnn, tarihsel ve
sosyal deimelerin bir sonucu olduunu dnmektedir. Bir tezatlar ve paradokslar birleimi olan
modernlik halinin, inklplkla muhafazakrlk beraberliini dourmasn Marshall Berman u
ekilde ifade etmitir:


132

Modern olmak, bir paradoks ve tezad birlikte yaamaktr. Bir yandan, btn deerleri, hayatlar
ve topluluklar kontrol ve yok edebilecek bir brokratik rgtlenme ile glenmek demekken, ayn
zamanda bu gler ile karlap, onlarn dnyasn deitirmek ve kendi dnyamz haline getirmek
iin, savamak iin kar konulmaz bir kararllk iinde olmaktr. Hem devrimci hem muhafazakr
olmaktr (rem, 1997: 66).
O, yaratc evrim kavramyla, evrimin ok ynlln ve modernlemeye dahil edilebilecek
zgn ve yerel tecrbelerini ne kararak, Cumhuriyet dnemi muhafazakrlarna aradklar forml
sunmutur (Bora ve Onaran 2003).
Genel olarak Trk muhafazakrl, Osmanl'nn Bat karsnda gerilemesi ve Batllama
projeleriyle birlikte dnyasnda ortaya kan belirsizlik ortam ve dini kozmolojinin zl
nedeniyle Cumhuriyet'in giritii modernlemede tarafn modernlemeyi gerekletirecek olan
inklplardan yana kullanmtr (Karadeniz, 2002). Fakat inklbn tadnda braklmayp ifrata
sapmasyla yeniliki-ilerici olan konumlarndan muhafazakr bir konuma gemilerdir (Bora, 1997:
18-19). Bununla birlikte Trk muhafazakrlar gemii, bugn iin bir kpr vazifesi ve ilevi
grmesi koulu ile nemsemektedirler. Dolaysyla bu noktada onlarn gelenek anlaynn, klasik
(Bat) muhafazakrln gelenek olarak gemii bugnde yaatma ideali ile birbirinden
ayrlmaktadrlar. nk Trk muhafazakrl, gemiten daha ok gelecek ynelimli bir duruu
temsil etmektedir (Karadeniz, 2002). nsel'e gre gelenei genel prensip olarak ele alp, onu tedrici
olarak tadil edip, dzeni yeni batan retmek tavr, modernlie tepki olarak ortaya kan
muhafazakrln toplumsal pratik iinde sesini duyurmasn, etkili olmasn salar (nsel, 1995: 66).
Sonu olarak, muhafazakrln genellikle dinsel gelenekilie indirgenmesinden kaynaklanan Trk
modernlemesinin muhafazakrla taban tabana zt olduu varsaymnn (Bora, 2008) aslnda ok da
gereklii yanstmad grlmektedir. Ayn zamanda Trk muhafazakrl modernlemenin ztt
olmad gibi srekli takipisi olmutur. Modernleme srecinde yaanan deiim ve
dnmlere/konjoktre gre o da farkl ekillere brnmtr. Bu aslnda Trkiye'nin iine girmi
olduu modernleme srecinin kanlmaz bir sonucu olmutur.
MUHAFAZAKR MODERNLEME VE KADIN
Modernlik, din, gelenek ve znellie kar bir sylem olarak kurgulanarak irrasyonel olan,
metafizik deerleri reddetmekte, dnyevilii, maddeyi ve aklsal snrlar vurgulamaktadr (Yldrm,
2005). Gle bu anlaya kar karak 1980 ve sonrasnda Trkiye'de tam tersi bir durumun sz konusu
olduunu ileri srmtr. nk bu srete imdiye kadar modernleme deneyiminin dnda kalan
muhafazakr evreler kamusal alanda boy gstermeye balamlardr. Modern deerleri belirli
oranlarda benimsemekle birlikte, yeni bir modernlik yorumu gelitirmeye girimilerdir. Bylelikle
Trkiye'deki muhafazakr evrelerin nemli bir ynn temsil eden slamiyet ile modernlik arasnda
yeni bir iliki tarz meydana gelmitir: Her iki tarafn krlmalar yaad, yer yer ilkelerinden dn
verdii, karlkl olarak birbirini etkiledii ve dntrd bir iliki tarz. Gle bu srecin zellikle
Turgut zal dnemiyle muhafazakr mhendislerin iktidara gelmesi sonucunda hz kazandn
savunmu, bu dnemde tank olunan deiimleri ayr dzeyde ele almtr: Birinci olarak
gzlemlenebilir dzeyde politik sylem deimektedir. kinci olarak, toplumsal aktrlerin devletle
kendi aralarndaki ilikilerin nitelii ve politik dolaymlar deimektedir. nc olarak ise, toplum
devlet ilikisindeki deiimlerin siyasal partiler tarafndan ne lde ifade edildii, ekillendirildii
sorusu nem kazanmaktadr (Gle, 2007: 515). Ona gre bu dzeyde yaanan deiimler politik
kltrn yumuamasna neden olmu, farkl kesimler ve inanlar arasndaki duvarlar ykmtr (Gle,
2003). Politik kltrde yaanan bu yumuama, uyum araylarna hz kazandrmtr (Gle, 2002).

Gle muhafazakr mhendisler yerine slamc mhendisler adlandrmasn kullanmtr. Fakat biz
almamz asndan muhafazakr terimini kullanmay tercih ettik. nk almamz kapsamnda
muhafazakrlktan/muhafazakrlardan kastedilen modernleme deneyiminin dnda kalma
durumu/modernleme deneyimine dahil olmayanlar kastedilmektedir. Gle' nin slmc olarak nitelendirdii
kesim de bu modernleme deneyiminin dnda kalanlar kapsadndan ve modernleme srecine dahil olma ve
yeni bir modernlik yorumu ina etme; bunun kamusal alana somut bir ekilde yansmas, grnrlk kazanmas;
bu grnrln ise muhafazakr kadnlarn zelinde dikkatleri ekmesi bakmndan muhafazakrlk ve
muhafazakr terimlerinin kullanlmas tercih edilmitir.


133

Benzer yorumlarda bulunan Tekeli'ye gre de 1980'lerin sonlarna doru gelindiinde, son yirmi yldr
toplumda gelien devlet tarafndan baskyla ortadan kaldrlamayan, sivil toplumu meydana getiren
farkl gruplarn bir kimlik ve gereklik kazandklar grlmektedir. Bylece daha nce birbirlerinin
varln kabul etmeyen gruplar, son dnemde uzlama aramaya balamlar ve devletin bunu
salayacak garantiler sunmasn isteyerek zellikle siyasal alanda kendini belli eden bir uzlama
arayna girmilerdir. nk 1970'lerde yaanan ve 1980'de askeri darbe ile sonulanan siyasi
kutuplamalar, toplumun artk yaamak istemedii bir travma yaratm, huzurlu bir ortamn
salanmas iin denmesi gereken bedelin askeri rejim ile birlikte yitirilen demokrasi olduu gerei,
bu dnemde demokrasi zlemi ve bilincinin giderek artmasna neden olmutur (Tekeli, 1995).
Uyum araylar temelinde Gle, slamiyet ve modernliin birbiri ile uyuup uyumayaca
konusundan ok, modernlikle slamiyetin birbirlerini nasl dntrdkleri zerinde durmutur. Artk
sorun, modernlik karsnda gelitirilen siyasal bir slami bilincin oluumu deildir, modernliin
iselletirilmesi srecindeiinden geirildii slami szgelerin yeniden tanmlanmasdr (Gle, 2002).
Bu yeniden tanmlamalar 1980 dneminde hem modernlik hem de slami bak as iin geerli
olmutur. nk her iki olgu da birbiri ile etkileime girmi, bu da kanlmaz olarak birbirini
etkileme ve dntrme sreci halini almtr. Bu srete her iki olgu da uyum araylar temelinde
kendi kabullerinden tavizler vermelerini gerektirmitir. Muhafazakr evreler bu dnemde piyasa
koullarna uyum salamada istekli bir tutum sergileyerek kendini modern dnya koullarna gre
snrlandrm ve grnrlk kazanmlardr. Bylece modern sisteme bir dhil olma sreci
yaanmtr. Meydana gelen bu dnmden en ok etkilenenler ise zelde muhafazakr kadnlar
olmutur. Trk modernlemesinin erken Cumhuriyet dneminde modernlemenin temsili nasl
kadnlar olduysa 1980 ve sonrasnda muhafazakr evrelerin de modernleme taleplerinin temsili
kadn zerinden olmutur. Kadnlarn kamusal alana knn Trk modernlemesinin zgn yann
oluturmas hali bu dnemde de muhafazakr evrelerin kadnlarnn kamusal alan klar, onlarn
modernleme taleplerinin ve modernlemeyi dntrme, yeniden tanmlama giriimlerinin bir
gstergesi olmutur. Muhafazakr kadnlarn bu giriimlerinin en bariz gstergesi ise trbandr.
Trban muhafazakr kadnlarn kamusal alandaki grnrlklerinin bir temsili, slamiyetin kltrel
kimlii (Sallan, 1994: 603) olmutur. Muhafazakr kadnlarn nemli bir ksmn temsil eden bu
kadnlar dnemin arlkl olarak gndeme sokulan konular sivil toplum ve kimlik politikalar
temelinde kamusal alana dahil olmaya balamlardr.
1980 VE SONRASI TRKYE'DE MUHAFAZAKR KADINLARIN MODERN SSTEME
DHL OLMALARI SREC VE KAMUSAL ALANDAK GRNRLKLER
1980 ve sonras dnemde Trkiye'de birok nemli gelimeye tank olunmutur. Sosyal bilimlerin
zerinde durduu bu nemli gelimelerden biri modernite eletirisi temelinde ykselen yeni bir
modernleme talebi, Trk modernlemesi srecinin dnda kalan muhafazakr evrelerin modern
sisteme dahil/entegre olma srecinin kamusal alana yansmas ve bu yansmann srece zaten dahil
olan modernlerin cephesinde yaratm olduu tartmalar olmutur.
1980'lerle birlikte kamusal alanda daha fazla grlmeye balayan muhafazakrlar, yaam
biimlerinin nemli bir boyutunu oluturan dinlerini-slamiyeti yeniden yorumlamaya balamlardr.
Hem modern sisteme ayak uydurmaya, hem de dinlerine uygun bir yaam standard oluturmaya
almlardr. Bu durum aslnda modern yaamn gereklerine uygun olarak yeni bir yaam tarz
arayna giriildiinin bir gstergesidir. Gle'ye gre, muhafazakrlarn bu grnrlnn temelinde
zal ynetiminin bu kesimi ekonomi aracl ile kamusal alana dahil etmesi yatmaktadr. zal
siyaseti, deimekte olan muhafazakr kesimi sistem iine tamtr. Kalknmac devlet modeli
nezdinde yaplan bu giriim u ekilde merulatrlmtr: Ekonominin bymesi ve dinamizm
kazanmas iin piyasann dnda kalan hatr saylr aptaki -ounlukla slami kesime ait- yastk alt
paralarn sisteme eklemlenmesi amalanmaktadr. slami kesim bu erevede Trk ekonomisinin
byme araylar iinde 'arasal' bir rol stlenmektedir. Bilici'ye gre [muhafazakr] iadamlarnn
slam medeniyetinin inas iin ekonomik olarak gl olma gerekliliine olan inan lar ile iinde
yaadklar piyasa ekonomisinin yollarnn kesimesi, ideolojik aklann u tarihsel argmanda
bulmaktadr: Bat'nn teknolojisini, maddi stnln [...] alalm, kendi manevi deerlerimizi
koruyalm (Bilici, 2009: 223).


134

Muhafazakr kesimi modern sisteme dahil etme giriimleri neticesinde, onlarn da giderek modern
sistemin kltrel deerlerini paylamaya baladklar, modern yaamn deerlerine kar olmaktansa,
onlar yeniden yorumladklar grlmektedir. slam, vicdan, aile ve cemaat dnyalarndan kp,
eitim, piyasa ekonomisi, iletiim, tketim ve sivil topluma doru aldka modern toplumun
gereksinimleri nda kendi yasak snrlarn amak zorunda kalmakta, ama ayn zamanda bu
alanlar da deiime uratmaktadr. Bylelikle muhafazakr ve laik kesimler arasndaki duvarlar
yklmakta, ilikiler deimekte ve snrlar keskinliini kaybetmektedir. Bu durum ou zaman
atmac bir biimde gereklese de, bugn muhafazakr ve laik kesimlerin, sylemlerinin, yaam
biimlerinin birbiri ile etkileime girdikleri ve deiime uradklar gzlemlenmektedir (Gle, 2009:
12).
Gle genel anlamda muhafazakr/slami kesimin kamusal alandaki grnrlnn arkasnda
kendi kimliklerini ifade etme gayesinin olduunu ifade etmektedir. Bu gaye ise daha ok muhafazakr
kadnlar zelinde dikkatleri eken bir olgu halini almtr. nk Mslman toplumlarn modernleme
srelerinde kadnlarn konumlarnda yaanan deiimler, zellikle de mahrem alan/zel alandan
kamusal alana kmalar merkezi bir neme sahip olmutur. Gle'ye gre Trk modernleme
deneyimi, kadnlarn mahrem alandan kamusal alana kyla ilgili nemli bir rnek oluturur (
Erjem, 2008: 892-893). nk sanayileme, retim ve snf atmalarna dayal gler tarafndan
ekillenen Bat modernliinin aksine Trk modernlemesi, kadnn geleneksel slami yaam
biiminden bamszlatrlmasnn Batllamaya ve laiklie giden yolu aacana inanan reformcu
sekinlerin modernist ynelimlerinin bir sonucu (Gle, 2001: 26) olmutur.
Gle'ye gre muhafazakr kesimin iine girdii modernleme sreci, gelitirdikleri yeni modernite
yorumlarnn en iyi temsili kadnlar zerinden gereklemitir. Trk modernlemesinin bu yeni
aktrleri, genellikle modern dnya paradigmasnn rnlerini kullanan bireyler olmutur. En nemli
zellikleri ise,eitimli, meslek sahibi, ve kentli orta snf olulardr.... Bu kadnlar hem biyolojik ve
toplumsal kimliklerini hem de yerleik toplumsal normlar sorgulamakta, kimliklerini yeniden ina
etmek istemektedirler. Dolaysyla bugn Trk toplumunda [muhafazakr] kadnlarn grnrl,
sadece inanla ya da balarn kapamakla yetinmemekte, yeni hayat tarzn, deiik gnlk ve sosyal
pratikleri grnr klmakta, modern kent ortamnda tutarl bir inan ve yaam sistemi gelitirmeye
almaktadrlar (ayr, 2009: 44).
Bu kadnlarn eitim ve i hayatnda grnr olmaya balamalar 1980 ve sonrasna tekabl
etmektedir. 1980'li yllarn sonlarna doru muhafazakr evrelerin niversite mezunu, eitim alm
kadnlar seslerini farkl olarak duyurmaya, kendi dncelerini sylemeye balayarak dergiler
karmlar, dernekler kurmular, radyo ve televizyonlarda boy gstererek toplumsal hayatta yerlerini
alarak, kimlikleri ile kendilerini ifade etme talebiyle kamusal alanda boy gstermeye balamlardr.
Yeni ortaya kan bu kesim resmi ideolojinin cahil, edilgen, geleneksel Mslman tiplemesinin
inandrcln yitirmesine neden olmutur (Gle, 2001). Artan entelektel seviyelerine bal olarak
kitle iletiim aralarna olan hakimiyetleri de artmtr. Buna en somut rnek radyo ve televizyonlarda
boy gstermeye balamalar olmutur. slami radyolarda ve televizyonlarda alan muhafazakr
kadnlar zerinde bir aratrma yapan Azak, bugn slami radyolarda alanlarn Bat'nn tketim
lgnlna ve hedonizmine kaplmadklarn ve Batc anlaya sahip radyolara alternatif
oluturduklarn iddia ederek yayn politikalarn slami esaslara uygun bir ekilde belirlediklerini
ifade ettiklerini sylemitir (Azak, 2009). te yandan radyolarda kadnn sesinden sunulan programlar,
muhafazakr evrelerde tartma yaratm, bu durumun kendi aralarnda sorgulanmasna sebep
olmutur.
Tm bu gelimeler balamnda bu kadnlar hem ada-laik kesimin hem de muhafazakr kesimin
bir blmnn eletirilerine maruz kalmlardr. ada-laik kesim tarafndan giyimleri asndan
modern d/a d bulunurken, kendi ait olduklar kesim tarafndan ise, kadn kart yorumlar
sorgulamalar, eletirmeleri ve klk kyafetleri asndan eletirilmiler ve yadrganmlardr. inde
bulunduklar muhafazakr kesim tarafndan eletirilme nedenleri ise, kimliklerini ifade ederek tannma
talebinde bulunduklar durumlarn slami bak asyla uyumad noktasnda olmutur. nk
muhafazakr evrelerin bir ksmna gre, slamiyetin belirledii kurallarda kadnn yeri evidir,
mahrem olandr/zel alandr. Bu nedenle onlara gre kamusal alana kma talebinde ve giriiminde
bulunan kadnlar slami kurallara uygun olarak hareket etmemektedirler. Bu eletirilere ramen


135

kimliklerini ifade etme ve modern yaama dhil olmak isteyen bu muhafazakr kadnlar, ne
istediklerini, nasl bir yaama kavuma arzusunda olduklarn bilinli olarak ifade etme konusunda
kararl davranmlardr.
Muhafazakr aydnlarn 1983-1990 dneminde medyann giderek artan roln kefetmeleriyle,
farkl [muhafazakr] gruplar grlerini yanstan ok sayda dergi ve gazete yaynlamlardr. Bu
aydnlar niversiteli gen kuaklara ulaabilmek ve birok muhafazakr kitleyi kapsayabilmek iin
yeni bir slami bilinlenme anlay iinde yayncla ayr bir nem vermiler; 1985 sonrasnda
kadnlara ynelen bu kitle, 1987 sonlarnda ilgilerini younlatrmlardr. 1985 ylndan itibaren
kadn dergisi kartlmtr: Bizim Aile, Kadn ve Aile ve Mektup dergisi. ou evli ve yksek
renim grm kadnlar tarafndan karlan bu dergiler, mslman kadnn kimliine sorgulamaya
ynelik olmas balamnda zel alanda yer alan kadnn, zel ve kamusal alanlardaki yerinin nasl
olmas gerektii zerinde durmulardr. Kadn ve Aile dergisi kadnlar iin eitimi merulatrarak,
kadnn kamusal alanda varlk gstermesini eitim faaliyetleri iinde onaylarken; Mektup dergisi
eitimin yan sra dier alanlarda da kadnn kamusal alanda yer almas gerektiine vurgu yapmtr
(Sallan, 1994). Acar'a gre ise, bu dergiler slamc hareketin kadnlar bu hareketin iine
ekebilmenin, onlara mesajn iletebilmek iin gsterdii abann rnleridir. Ayrca son yllarda
niversitelerde kz rencilerin trban takabilmeleri iin gerekli olan yasal dzenlemeleri talep ederek,
buna imkan vermeyen uygulamalarn sonlandrlmas iin aktif bir rol stlenmilerdir (Acar, 1995).
Kadn ve Aile dergisini ierik ve savunduu fikriler ynyle tutucu bir dergi olarak tanmlayan
Arat'a gre, btn tutuculuuna ramen bu tr bir dergi, bir kurum olarak kadnlarn aile hayatnn
dna kmasna-kamusal alan almasna, makaleler yazmasna ve bir dergiyi yayna hazrlayp
karmalarna olanak yaratm; kadnlara alternatif bir yaam seme olanaklarn amasa da kap
aralamtr. nerdii tutucu hayat biiminin yan sra, kadnlarn bireysel zgrlklerine sahip
kmalarn salayacak olanaklar gstererek, kendilerini arama imkann tanmtr. Muhafazakr
kadnlarn kardklar dergilerin laik bir devlet yaps altnda, onlarn kamusal alana dahil olma
srecinde elde ettikleri becerileri zgrletirici amalar iin kullanmalarna yardmc olabileceini
ifade etmektedir. Laik olduu kadar demokratik olabilme abas iinde olan toplumumuzda bu
kadnlara tannan sz hakk, demokratik bir toplum olma yolunda bir adm olacaktr. Bugn sz
konusu olan, eer gnmz demokrasisi iin oulculuun ve farkl gruplar arasndaki etkileimin
nemine inanlyorsa, alternatif kamusal topluluklarn, kamusal alana girerek daha nceden zel
olduklar gerekesiyle tartlmayan konularn kamusallatrmalarna olanak verilmesidir (Suman,
2009: 91). Bu balamda kadnlarn tm farkllklar ile tannmas anlay, sz konusu farklklarn
oulluunun/eitliliinin kamusal alanda grnrlk kazanmas ve temsilini gl bir talep olarak
gndeme getirmektedir (Altunta ve Karaay-akmak, 2009 :44).
90'l yllarda bu kadnlar artk 80'lerin tepkisel ve dlayc aktrleri deillerdir. nk bu
dnemde kurduklar derneklerle erkeklerin deil, kendi szckleriyle konumular; 80'lerdeki temsil
kavramnn yerini katlm kavram almtr. Politik haklarndan ok mesleki haklarna vurgu
yapmlardr. Eitim kurumlarndan meslek edinerek ekonomik zgrln kazanan bu kadnlar
kurduklar platform ve dernekler etrafnda rgtlenerek ev ii ve ev d kimliklerini tartarak yeniden
tanmlamak istemilerdir. Bylece hem geleneksel slamn hem de Trk modernlemesinin kendilerine
bitii rol eletirip amaya almlar, her iki alan da dntrme potansiyeli sergilemilerdir
(ayr, 2009). Bu balamda dernekler muhafazakr kadnlarn kamusal alandaki grnrlklerini
pekitirmitir. GKAP (Gkkua stanbul Kadn Platformu), AKDER (Ayrmcla Kar Kadn
Haklar Dernei), (BKP) Bakent Kadn Platformu Dernei ve Hazar Eitim Kltr ve Dayanma
Dernei n plana kan dernekler arasndadr. Bu derneklerin kurulmasnda sivil toplumun
gelimesinin nemli bir rol olmutur. nk sivil toplumun gelimesi ile toplumsal alann snrlar
genilemi, toplumsal olana daha fazla alan almtr. Ayrca bu dnemde 1980'lere kadar hakim olan
kamusal alann devletin alan olduuna dair yaygn kan, yerini kamusal alann toplumsal alana
karlk geldii ynndeki yorumlara brakmtr. Byle yorumlamalarn yaplmasnda Habermas'n
kamusal alan kavramsallatrmasnn etkisi olmutur. Bu erevede muhafazakr kadnlarn kurmu
olduklar dernekler birer sivil toplum kuruluu olarak bu kadnlarn kamusal alandaki
grnrlklerinin somut birer gstergesi olmulardr.
SONU


136

Gnmzde modernitenin, modernliin youn bir eletirisi yaplmaktadr. Yaplan bu eletiriler
modernist anlayn dayatt gibi tek ve evrensel bir dorunun, tek aklama eklinin olmad
ynndedir. nk doa saf deildir, doru ya da gerek, bilim insannn yorumuna bal olmakla
birlikte kontekse/balama gre deimektedir. zellikle de sosyal dzende kesinlik sz konusu
deildir, bu erevede tek bir rasyonalite yerine Lyotard'n belirttii gibi rasyonaliteler oulluu
gerekmektedir. Moderniteye getirilen nemli eletirilerden bir dieri ise, ikili kartlklarla aklama
yapmasdr: doru-yanl, siyah-beyaz, kadn-erkek gibi. Oysa siyah ve beyaz arasnda grinin birok
tonu bulunmaktadr. Dolaysyla gereklik modernitenin ortaya koyduu gibi kesin, net ve basit
deildir, ikili kartlklarla olaylar aklamak ise yetersiz kalmaktadr. te moderniteye getirilen bu
eletiriler nda, homojenlik yerine heterojenlik/farkllklar gndeme gelmektedir. Fakat [Gle'nin
de belirtmi olduu gibi], farkllk ve kimliklerin eski naif ekilleri ile var olmalar da mmkn
grnmemekte melezlenmeler dikkat ekmektedir (Altunta ve Karaay-akmak, 2009: 39-40). te
1980'lerle birlikte Trkiye'de tartlmaya balanan ve hala gnmzde de gndemi megul eden bu
melezlenme halidir. Bu balamda aslnda bugn Trkiye'de yaanmakta olan gndemi youn bir
ekilde megul eden durum, 1920'lerin laik kamusal alan modelinin bugn dnmekte olmasndan
kaynaklanmaktadr. Muhafazakr kadnlarn modern sisteme, modern yaama dahil olma istekleri
byle bir olguyu ortaya karmtr. Tanzimat dneminde balayan Trk modernlemesi sreci
boyunca, modernlemenin temsili ya da barometresi olarak grlen kadn, bu konumunu 1980'lerde de
slami hareket bnyesinde muhafazakr kadnlar balamnda ksmen devam ettirmi olsa da,
kardklar dergiler ve kurduklar dernekler araclyla modernleme srecinin onlara ykledikleri
nesne/ara olma rolnden syrlarak, zne konumuna ykselmek iin aba harcamlardr.
almamz asndan dikkat ekici olan husus, inceleme alanmz oluturan muhafazakr
kadnlarn kamusal alanda var olma talebinde bulunurken, benimsedikleri anlayn modernlemeyi
reddetmeden, onun aralarndan faydalanarak, kendi n kabulleri erevesinde yeni bir modernleme
yorumu oluturmaya almalar olmutur. Bu modernleme yorumunu da kardklar dergiler,
kurduklar dernekler ile somutlatrmlardr. Amalar genel anlamda, Trk modernlemesi boyunca
nesne konumunda olan kadn zne konumuna ykseltmek iken zel anlamda ise, imdiye kadar
dnda kaldklar modernleme srecine dahil olarak, kamusal alanda var olabilmek ve kamusal alann
sunduu olanaklardan yararlanabilmektir. Bu olanaklardan yararlanrkenki talepleri ise, birok
muhafazakr kadnn kimliini ifade eden trbandan vazgememek olmutur. Onlar bu amaca iten
sebep, laik kesim tarafndan d grnleri nedeni ile dlanmalar ve yok saylmalar olmutur. Laik
kesimin bu tutumu, onlarda bir krgnla sebep olmu, iki kesim arasndaki ayrlklar noktasnda
derneklerle bir uyum arayna ynelmilerdir. Bu aray kurduklar derneklerin vizyon ve
misyonlarnda grmek mmkndr. Dernek programlarnda bir ksmnn kimliklerinin bir ifadesi olan
trbann kamusal alan iin bir tehlike yaratmadnn vurgusunu yapp bu konudaki maduriyeti
yerel ve uluslar aras platformlara tamakla birlikte ayn zamanda kadna iddet, ataerkil sistemde
kadnn ezilmesi problemleriyle de ilgilenmiler, bu konuda dier kadn dernekleriyle birlikte
almalar yrtmlerdir. Sivil toplumun yeni yeleri olan bu kadnlar artk kendileri zerinden
siyaset yaplmasna kar karak, kamusal alanda adeta sava haline gelen trban konusunu
toplumsal uzlama ve demokrasi yoluyla zmek istemektedirler. Muhafazakr kadnlarn sahip
olduklar bu yndeki bir alg muhafazakr kadn hareketi ve demokratikleme asndan Trkiye iin
byk nem tamaktadr. Onlarn bu giriimleri, kimliklerini sorgulamalar ve kimlikleri hakknda
yeni yorumlamalarda bulunmalar, kamusal alana dahil olmalar bakmndan bir ilki temsil ettii iin
kayda deer bir gelimeyi ifade etmektedir. Fakat bu giriimlere ramen onlar asndan gerek eitim
hayatnda gerekse de alma hayatndaki sorunlarn tam olarak zme kavuturulduunu sylemek
pek de mmkn grnmemekle birlikte bu kadnlarn gemile kyaslandnda, kamusal alandaki
varlklar ve bir kadn olarak kimlilerini ifade edebilme imkan bulmu olmalar, onlar iin byk
frsat elde etmi olduklarnn bir gstergesini ifade etmektedir.
Gnmz Trkiye'sinde bu durum baz evreler tarafndan laik devlet dzenine aykr olduu ve
sistemin tehlike altnda olduu hissini uyandrd iin tepki ile karlanrken; kendilerini demokrat
olarak tanmlayanlar yaanmakta olan deiimi olaan bir ekilde karlamakta, ortaya kan bu olguya
demokrasi, farkllk ve insan haklar temelinde yorumlayarak, toplumsal dzen iin herhangi bir tehdit
oluturmad ynnde fikirler ne srmektedirler. Aslnda Trk modernlemesinin tarihsel srecine
ve dinamiklerine baktmzda bu konuda fikir ayrlklarnn olmas olaandr. nk 21.yy.'da tank


137

olunan bu deime, Trk modernlemesi iin tarihsel bir krlmann yaandnn gstergesidir:
1980'lere kadar kamusal alanda varlk gsteremeyen muhafazakr kadnlar artk, bu alanda grnr
olmak ve kendi n kabullerine uygun bir ekilde modernleme srecine dahil olmak iin talepte
bulunmaya balamlardr. Bu talepler nda aslnda nemli olan, 21.yy. Trkiyesinde insan haklar
ve demokrasi temelinde, farkl kesimlerden, snflardan gelen kadnlarn ortak deerler etrafnda
toplanarak, modern bir toplumda insan haklarna saygl, haklar noktasnda eitliki bir demokrasi
ortamnn salanabilmesi iin gerekli saduyu ve abay gstermesidir.
KAYNAKA
Acar, F. (1995). Trkiye' de slamc Hareket ve Kadn: Kadn Dergileri ve Bir Grup niversite
rencisi zerinde Bir nceleme, 1980'ler Trkiye'sinde Kadn Bak Asndan Kadnlar,
Yay. Haz. irin Tekeli, letiim Yaynlar: stanbul.
Altunta, N.,Karaay akmak, H. (2009). 'Kesien Mikro Farkllklar' Feminizm ve Dayanma,
Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, c. 12, s..2, ss.35-51.
Arat, Y.(1995). Feminizm ve slam: Kadn ve Aile Dergisinin Dndrdkleri, 1980'ler
Trkiye'sinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, Yay. Haz. irin Tekeli, letiim Yaynlar:
stanbul.
Aslan, S., Ylmaz,A. (2003).Modernizme Bir Bakaldr Projesi Olarak Postmodernizm,
Modernite'denPostmodernite'ye Deiim, editr: Cokun Can Aktan,izgi Kitabevi: Konya.
Azak, U. (2009). slami Radyolar ve Trbanl Spikerler, slamn Yeni Kamusal Yzleri: Bir Atlye
almas, Metis Yaynlar: stanbul.
Bilici, M. (2009). slamn Bronzlaan Yz: Caprice Hotel rnek Olay, GLE, Nilfer; slamn
Yeni Kamusal Yzleri: Bir Atlye almas, Metis Yaynlar: stanbul.
Bora, T. (1997), Muhafazakrln Deiimi ve Trk Muhafazakrlnda Baz Yol zleri, Toplum
ve Bilim, s. 74.
Bora, T.,Onaran, B. (2003). Nostalji ve Muhafazakrlk 'Mazi Cenneti', Modern Trkiye'de Siyasi
Dnce-Muhafazakrlk, Cilt 5, letiim Yaynlar: stanbul.
Bora, T. (2008). Trk Sann Hali, Birikim Yaynlar: stanbul.
ayr, K. (2009). slamc Bir Sivil Toplum rgt: Gkkua stanbul Kadn Platformu, slamn
Yeni Kamusal Yzleri: Bir Atlye almas, Metis Yaynlar: stanbul.
nar, M. (2003). Dergh Dergisi, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce-Muhafazakrlk, Cilt 5, edt.
Ahmet idem,letiim Yaynlar: stanbul.
Erjem, Y. (2008). Nilfer Gle, Trkiye'de Sosyoloji (simler-Eserler), Cilt: 2, der. M. aatay
zdemir, Phoenix Yaynlar: Ankara.
Gle, N. (2001). Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme, Metis Yaynlar: stanbul.
Gle, N. (2002). Melez Desenler: slm ve Modernlik zerine, Metis Yaynlar: stanbul.
Gle, N. (2003). Nilfer Gle ile Toplumun Merkezine Yolculuk, haz. Zafer zcan, Ufuk Kitaplar:
stanbul.
Gle, N. (2004). Bat D Modernlik: Kavram zerine, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Cilt: 3,
edt. Uur Kocabaolu, letiim Yaynlar: stanbul.
Gle, N. (2007). 80 Sonras Politik Kltr, Trkiye'de Politik Deiim ve Modernleme, edt. Ersin
Kalaycolu-Ali Yaar Sarbay, Alfa Aktel Yaynlar: stanbul.
Gle, N. (2009). Giri, slamn Yeni Kamusal Yzleri: Bir Atlye almas, Metis Yaynlar:
stanbul.
nsel, A. (1995). Trkiye Toplumunun Bunalm, Birikim Yaynlar: stanbul.


138

rem, N. (1997). Kemalist Modernizm ve Trk Geleneki-Muhafazakrln Kkenleri, Toplum ve
Bilim, s. 74, ss. 52-101.
rem, N. (1999). Muhafazakr Modernlik, Dier Bat ve Trkiye'de Bergsonculuk, Toplum ve
Bilim, s. 82, ss. 141-179.
Karadeniz, S. (2002). Kemalist Modernleme Srecinde Trk Muhafazakrl ve Gnmze
Yansmalar, Tezkire Dergisi, Yl: 11, s. 27-28, ss. 88-100.
Kongar, E. (1979). Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Bilgi Yaynevi: Ankara.
Mollaer, F. (2009). Muhafzakrln ki Yz, Dergh Yaynlar: stanbul.
Ortayl, (2011). Gelenekten Gelecee, Tima Yaynlar: stanbul.
n, S. S. (1997), Politik Kltr Yazlar, Asa Yaynlar: Bursa.
Safa, P.(1956). Eski Yeni Kavgas, Trk Dncesi, s.31.
Safa, P. (1995), Trk nkilplarna Baklar, tken Yaynlar: stanbul.
Safi, . (2007). Trkiye'de Muhafazakr Siyaset ve Yeni Araylar, Lotus Yaynevi: Ankara.
Sallan, S. (1994). slamc deolojide Kadna Ynelik Politik Sylemin Yeniden Kurulmas: 'Kadn ve
Aile' ve 'Mektup' Dergileri zerine Bir nceleme, Dnya'da ve Trkiye' de Gncel Sosyolojik
Gelimeler, Sosyoloji Dernei Yaynlar 3: Ankara.
Suman, D. (2009). Feminizm, slam ve Kamusal Alan, slamn Yeni Kamusal Yzleri: Bir Atlye
almas, Metis Yaynlar: stanbul.
Tekeli, . (1995). 1980' ler Trkiye'sinde Kadnlar, 1980'ler Trkiye'sinde Kadn Bak Asndan
Kadnlar, Yay. Haz. irin Tekeli, letiim Yaynlar: stanbul.
Tezel, Y. S. (2003). Tanzimat Sonras mparatorluk ve Cumhuriyet Trkiyesi'nde 'Muhafazakrlk'
Sorunsal, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Cilt 5,edt. Ahmet idem, letiim Yaynlar:
stanbul.
lken, H. Z. (1992, 2001). Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar: stanbul.
Yldrm, E. (2005). Hayali Modernlik : Trk Modernliinin cad, z Yaynclk: stanbul.
Ylmaz, M. (2003). Trk Dncesi Dergisi, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce-Muhafazakrlk,
Cilt 5, edt. Ahmet idem,letiim Yaynlar: stanbul.















C5 OTURUMU
G-II:
SIINMA VE BTNLEME




















141

BR UYDU KENT RNE OLARAK ISPARTADAN SIINMACILIK
SORUNUN GRNMLER
zlem KAHYA
1

Songl SALLAN GL
2

ZET
zellikle 2000 sonras dnemde Trkiyeye ynelik snma hareketlerinde nemli bir art olduu
grlmektedir. Trkiye, artk sadece yakn evresinde meydana gelen olaylardan kaan kiiler iin
deil, ayn zamanda Asya ve Afrika gibi blgelerde meydana gelen olaylardan kaan kiiler iin de
hedef lke konumundadr. 1951 Cenevre Szlemesine konulan corafi ekinceden dolay sadece
Avrupa lkelerinden gelen kiilere mlteci stats tanyan Trkiye, Avrupa dndan gelenleri ise,
geici snmac ad altnda misafir etmektedir. Snma stats bavuru sahibi ya da geici
snmac olarak adlandrlan bu kiiler, nc bir lkeye yerletirilene kadar ileri Bakanl
tarafndan belirlenen ve uydu kent ad verilen kentlerde serbest ikamete tabi tutulmaktadr. Trkiye
Cumhuriyeti Devleti her ne kadar bu kiileri geici olarak grse de, nc lke ilemlerinin olduka
uzun srd ve snmaclarn bekleme srelerinin 78, hatta 10 yla kadar uzad bilinmektedir.
Isparta, snmaclarn yerletirildii uydu kentlerden bir tanesidir ve 2012 ylnda rnek uygulamalar
ile n plana kmtr. Bu almada Ispartann baarl bir uydu kent olmasnn nedenleri, Ispartada
snmaclara ynelik yaplan sosyal yardmlar, destekler ve hizmetler dorultusunda anlalmaya
allmtr. Snmaclk srecinin temel aktrleri olan kamu brokratlarnn snma politikas ve
uydu kent uygulamasna ynelik bak alar da yaplan grmeler sonucunda ortaya konmaya
allmtr.
Anahtar Kelimeler: Snmac, Mlteci, Snma Politikas, Uydu Kent, Isparta
ABSTRACT
Especially in the period after 2000, asylum seeking movements towards Turkey have been
increasing significantly. Turkey is a destination country not only for persons fleeing from events in
the near abroad, but also for the persons fleeing as a result of events occurring in regions such as Asia
and Africa. Due to geographical limitation related to 1951 Geneva Convention, Turkey only issues
refugee status to the asylum seekers only from Europe. The asylum seekers from other countries are
referred to as temporary asylum seeker and they are seen as quests. These people are called
"Applicant for asylum status" or "temporary asylum seeker and they are subjected to freely reside in
the cities called "satellite city" which are determined by the Ministry of the Internal Affairs until these
people are resettled in a third country. Although the State of Republic of Turkey consider them
temporary, third-country operations takes quite a long time and waiting periods of asylum-seekers
might be 7-8 or even 10 years. Isparta is one of the satellite cities where asylum seekers are settled
and came to the fore with the model applications in 2012. In this study, the reasons why Isparta is a
successful satellite city have been tried to understand in accordance with the social benefits, supports
and services provided by the city for asylum seekers. Asylum policy and satellite city application
from perspectives of public bureaucrats as the main actors of the process of asylum seeking has been
exposed as a result of the performed interviews.
Keywords: Asylum Seeker, Refugee, Asylum Policy, Satellite City, Isparta
GR
Snmaclk olgusu tm dnyada olduu gibi Trkiyede de, olduka ciddi tartmalar
beraberinde getiren, toplumsal ve siyasi nedenlere bal olarak ortaya kan ok boyutlu bir olgudur.
Dnyada snmaclk tartmalar youn bir biimde kinci Dnya Savandan sonra yaplmaya
balanrken, Trkiyenin snmaclk gerei ile karlamas zellikle 1980li yllarn sonlarnda ve

1 Ara. Gr., Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
ozlemkahya@sdu.edu.tr
2 Prof. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
songulsallangul@yahoo.com


142

1990l yllarda, evresinde yaanan siyasi ve toplumsal dnmler sonucunda olmutur (Erder,
2007; duygu, 2010; Lordolu, 2007). Son 20 yldr Trkiye kresel g balamnda nemli bir aktr
haline gelmitir. Trkiyenin zel konumu, g alan, g veren ve gei lkesi olmas nedeniyle, jeo-
stratejik konumundan kaynaklanr. Bir baka ifadeyle, dnyada zorunlu glere sebep olan olaylarn
gittike artan bir biimde devam etmesi, Trkiyenin zellikle corafi konumu itibariyle ciddi bir
oranda snmac gne sahne olmasna neden olmaktadr. Son zamanlarda Irak, Afganistan,
Pakistan, Hindistan, Sudan ve Somali gibi lkelerden Avrupa Birlii lkelerine, ksmen de ABD ve
Kanadaya gidi yolunda, gei gzerghnda bulunan Trkiyeye giri yapmaya alan snmaclarn
says giderek artmaktadr (Kirii, 2008; Baklacolu, 2009; SGDD 2011).
Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii (BMMYK) 2013 yl Temmuz ay
istatistiklerine gre, Trkiyede 1990l yllardan itibaren giderek artan snmaclarn says 36.836ya
ulamtr. 2012 yl Temmuz aynda bu rakam 29.450dir. Grld gibi, son 1 yl ierisinde
BMMYK ne kaytl olan snmac ve mltecilerin says 7,386 kii artmtr. Trkiyede bulunan
Suriyeli mlteci says ise, BMMYK istatistiklerine gre 15 Austos 2013 tarihi itibariyle 434.576dr.
Aralk 2012 tarihinde ise Suriyeli snmaclarn says 27.625dir (IOM, 2012). Suriyeli mltecilerin
says ise 89 aylk srete ise, 406.951 kii artmtr. Rakamlarn da gsterdii gibi Trkiyede
snmac ve mlteci nfusu gzle grnr biimde artmaktadr. Dnyada eitli lkeler ve blgelerde
atmalarn ve i savalarn devam etmekte olduu ve bu lkelerin bazlarnn corafi konum
itibariyle Trkiyeye yakn lkeler olduu gz nne alndnda Trkiyedeki snmac ve mlteci
saylarnn daha da artabileceini ngrmek yanl olmayacaktr.
Trkiye, 1951 Mltecilerin Hukuki Durumlarna likin Cenevre Szlemesine taraf olan
lkelerden biridir. Bu szlemeye gre;
rk, dini, tabiiyeti (milliyeti), belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasi dnceleri
yznden, zulme urayacandan hakl sebeplerle korktuu iin vatanda olduu lkenin dnda
bulunan ve bu lkenin korumasndan yararlanamayan ya da sz konusu korku nedeniyle yararlanmak
istemeyen yahut tabiiyeti olmayan ve bu tr olaylar sonucu nceden yaad ikamet lkesinin dnda
bulunan, oraya dnemeyen ya da sz konusu korku nedeniyle dnmek istemeyen her kiiye mlteci
denir (Cenevre Szlemesi, Madde 1(2).
Ancak szlemenin taraf devletlere corafi ekince koyma hakk tanmasndan dolay mltecinin
kim olduu Trk ulusal hukukunda farkllamaktadr. Evrensel nitelikteki belgelere dayanarak
hazrlanan, Trkiyenin snma srecini belirleyen ilk ynetmelik 1994 tarihli ltica ve Snma
Ynetmeliidir. Bu ynetmelie gre mlteci;
Avrupada meydana gelen olaylar sebebiyle rk, dini, tabiiyeti (milliyeti), belli bir toplumsal
gruba mensubiyeti veya siyasi dnceleri yznden, zulme urayacandan hakl sebeplerle korktuu
iin vatanda olduu lkenin dnda bulunan ve bu lkenin korumasndan yararlanamayan ya da sz
konusu korku nedeniyle yararlanmak istemeyen yahut tabiiyeti olmayan ve bu tr olaylar sonucu
nceden yaad ikamet lkesinin dnda bulunan, oraya dnemeyen ya da sz konusu korku
nedeniyle dnmek istemeyen her kiidir (1994 Ynetmelii, Madde 3).
Mlteci tanm 2013 yl Nisan aynda karlan 6458 Sayl Yabanclar ve Uluslararas Koruma
Kanununun 61. Maddesinde yeniden ele alnmtr ve buna gre Trkiye sadece Avrupa lkelerinde
meydana gelen olaylardan dolay kendine snma bavurusunda bulunanlara mlteci stats tanmaya
devam etmitir. Avrupa lkeleri dnda meydana gelen olaylar nedeniyle gelen kiilere, artl
mlteci ad altnda geici snma hakk tannmtr. artl mltecilere nc lkeye yerletirilene
kadar Trkiyede kalmasna izin verilecei belirtilmitir. Hukuksal kabullerden de anlalaca zere
Trkiye, Avrupa lkeleri dndaki lkelerden gelenleri nc bir lkeye yerletirmek artyla kabul
etmektedir3. 1990l yllarn bandan beri bu yntemle snmac ve mlteci gn ynetmeye

3
Trkiye Cenevre Szlemesini corafi snrlama ile kabul ettii iin Avrupa lkeleri dndan
gelen snmaclar kabul etme ykmll olmad dnlebilir. Ancak szlemenin 33. Maddesi
gerei corafi snrlama koyan lkeler de Avrupa dndan gelen snmaclara uluslararas koruma
salamak zorundadr. Bu maddeye gre Hi bir taraf devlet, bir mlteciyi, rk, dini, tabiiyeti, belli bir


143

alan Trkiyenin, yeni kard kanunla da corafi snrlamay srdrmekte kararl olduu
grlmektedir. Trkiye, bu sorunu snmaclara mlteci stats tanyamamas gerekesiyle onlara
geici snma hakk tanyarak zmeye almaktadr. Trkiyenin Avrupa lkelerinden gelen
snmaclara mlteci stats tanrken, Avrupa lkeleri dndaki lkelerden gelenlere snmac
stats bile tanmamas, temel bir insan hakk olarak snma hakknn hangi insanlar iin olduu
tartmasn beraberinde getirmektedir. Trkiyenin bu tavrnn hak eksenli olmaktan olduka uzak
olduu grlmektedir. Sonu olarak, iinde bulunduu tarihsel-corafi ve ekonomik koullarda srar
eden Trkiye, mlteci stats verme noktasnda Avrupa kkenli olma faktrnden hareket
etmektedir.
Trkiyede snmaclar, ileri Bakanlnn belirledii 51 farkl ilde geici ikamet ettirilmekte,
ileri Bakanl ve BMMYK Trkiye Temsilciliinin, kendileri iin yrtt stat belirleme sreci
tamamlanana kadar bu 51 ilde (uydu kentte) yaamalar istenmektedir (SGDD, 2011). Isparta da bu 51
uydu kentten biridir ve 2012 ylnda baarl uygulamalaryla rnek bir model olarak ne kmtr4.
Isparta li Emniyet Mdrl Yabanclar ubesinden alnan bilgiye gre Ispartada yaamasna izin
verilen snmac says 1500dr. Bunlardan 900 Ispartada yaarken, 600 tanesi Isparta dnda bir
yerlerde yaamlarn srdrmektedir.
ARATIRMANIN KONUSU VE AMALARI
Bu almann konusu Trkiye snmaclk olgusunu Isparta rneinde ele almak ve brokrasinin
konuyu rasyonelletirme sylemleri balamnda tartmaktr. Mltecilerle ilgili iki evrensel belge olan
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (1948) ve Mltecilerin Hukuki Durumlarna likin Cenevre
Szlemesi (1951) kinci Dnya Sava sonras imzalanm ve lkeleri balayc hukuksal dayanaklar
olmutur. Ayrca, bu dnemde snmacln sadece Avrupa lkelerinde meydana gelen olaylarla
snrlanamayacak kadar kresel olduu gereiyle karlalm, Cenevre Szlemesinde yer alan
corafi ekincenin kaldrlmas iin bu szlemeye ek olarak 1967 Protokol imzalanmtr5. Ksacas,
iki byk dnya savann ortaya kard kitlesel nfus hareketleri sonrasnda snmaclk,
devletlerarasnda karlkl anlamalarla zlebilecek bir olgu olarak tanmlanm ve temel bir insan
hakk6 olarak kabul edilerek Weberyen bak asyla yasal-hukuksal bir perspektiften
rasyonelletirilmitir.
1960larda Afrikada beyaz kolonilerle gmenler arasnda kan ve gittike artan gerginlikler,
1970 ve 1980lerde Latin Amerikada askeri dzeni destekleyen ABDye olan diren ve Orta Dou ve
Asyada uzun sren politik ve etnik atmalarn hepsi byk snmac akmlarna yol amtr.
1990da ou Avrupa lkesi, sivil sava ya da Sovyetlerin knden kaan Afganlar ile ran ve
Pakistanda uygulanan slam Dayanmasndan kaan 6,3 milyon snmacya/mlteciye kaplarn
amtr (Castles, 2003: 179). Grld gibi, snmaclk hareketleri 1990lara kadar olan zamanda

sosyal gruba mensubiyeti veya siyasi fikirleri dolaysyla hayat ya da zgrl tehdit altnda olacak
lkelerin snrlarna, her ne ekilde olursa olsun geri gndermeyecek veya iade etmeyecektir.
4
Ispartann BMMYK tarafndan iltica ve snmaclk konusunda en gvenli ve iyi uygulama
pilot ili seildiine dair gazete haberi iin baknz;
http://www.bomba32.com/haber_detay.asp?haberID=10635 (11.07.2012).
5
1967 Protokolne gre taraf devletler mlteci tanmlamasnda yer alan 1 Ocak 1951den nce
ve/veya Avrupada meydana gelen olaylar ibaresinde yer alan gerekelerden istediini
kaldrabilecektir (Madde 1). Zaman snrlamasn tm lkeler kaldrmken, corafi snrlamay
Trkiyenin de iinde olduu lke srdrmektedir.
6
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi Madde 14, Herkesin zulm karsnda baka lkelere snma
ve snma olanaklarndan yararlanma hakk vardr. 1951 Cenevre Szlemesinin giri ksmnda da
szlemeye nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin temel alndnn ve snma hakknn insanlarn ana
hrriyetlerinden ve insan haklarndan olduunun, tm insanlarn fark gzetmeksizin bu haktan
faydalanmalar gerektiinin bilgisi yer almaktadr.



144

da meydana gelmi ve imzalanan yasal-hukuksal belgelere uygun olarak, snmaclarn uluslararas
korumadan faydalanmas salanmtr. Sonu olarak, evrensel bir olgu olarak tanmlanmasnn
stnden yaklak 40 yl geen snmaclk Weberyen anlamda hukuksal-yasal bir sre olarak
rasyonelletirilmeye devam etmitir.
2000li yllara gelindiinde ise uluslararas gn her tr daha ok gvenlik sylemleri ile ele
alnr olmutur. Bu dnemde hzla artan ve kreselleen gler, gn yasadlatrlmas yoluyla
an gvenlik sorunu olarak grlmeye balanmtr (zgr, 2012; Kaya; 2006). Uluslararas gn
bir unsuru olarak snmac hareketleri de dnemin gvenliki havasndan olduka etkilenmitir.
Souk savan sona ermesi, zellikle Bat ve Kuzey lkelerine iltica aknlarnn younlamas ve
mlteci nfusun beraberinde getirdii insani sorunlar ve ekonomik faturalar nedeniyle lkeler,
snrlarndaki duvarlar ykseltmeye balamlardr. zellikle, AB lkeleri son on yldr gelien
srete, ABD ise 11 Eyll sonras gvenlik ve lke ii nedenler gerekesiyle mlteci korumasnda
daha az duyarl tavrlar sergilemeye balamlardr (Faist 2007; Kl, 2010; Castles ve Miller, 2007;
Gibney 2013). 1990l yllara kadar hak olarak tanmlanan snma hakk 10 yllk sre ierisinde
olduka farkllaan bir perspektiften ele alnmaya balam ve taraf devletler taraf devlet olmaktan
vazgeip ulus devlet olma ynnde tavr almlardr. Sonu olarak snmaclk 2000li yllardan
gnmze Weberyen anlamda milliyeti bir perspektiften deerlendirilen ve daha ok geleneksel
olarak rasyonelletirilen bir sre haline gelmeye balamtr. Yasal-hukuksal rasyonelletirme
sreleri temel alnsa da, devletler iin snmaclara ynelik insan olma ve hak odakl bir bakn
yerini, ekonomik klfet olarak gren bir bak almtr. Oysa nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde de
yer ald gibi, snma hakk temel bir insan hakkdr. Yani her snan snd lkede, o lkenin
sunabilecei olanaklar erevesinde, insanca yaama hakkna, barnma, beslenme ve gvenlik hakkna
sahiptir. Hibir birey, tam da arzu ettii gibi bir ortamda yaama olanana sahip olmayabilir ancak
toplumsal ortamn hem yerel halk iin hem de yeni gelenler asndan yaanr, uyumlu ve dengeli
klnabilmesi de devletin ve tm katk verenlerin sorunluluundadr. Sonu olarak, ortak yaam ve
uyum iin gerekenlerin dnlmesi ve yaplmas kamu ve sivil otoritelere den bir grev olmaldr
(SGDD, 2011).
Bu almann konusu, bir uydu kent olarak Ispartada snmaclk sorununun kamu otoriteleri
tarafndan nasl rasyonelletirildiidir. Siyasal otoritenin meru gc devletin kararlar ve bunlar
uygulayanlarn eylem ve grleri ayn zamanda meruiyetinin de kaynadr. nk merulatrma,
iktidarn yalnza kurumsallat bir sreci deil, ayn zamanda ve daha nemli olarak ona atfedilmi
ahlaki bir temeli de beraberinde getirir ve bu temelde meruiyet, geleneksel, karizmatik ya da
hukuksal-rasyonel temeller zerine kurulu bir g tarafndan iddia edilebilir (Marshall, 1999: 495
496). Siyasal otoritenin biimine gre, yneticilere geleneklerle, duygusal nitelikli bir inanla ya da
deer bakmndan ussal olan bir inanla yasallk kazandrabilir (Ritzer 1975; Kalberg, 1980; Weber,
2011). Nasl ki, geleneksel egemenlikte geleneklerle belirlenmi ykmllkler hep yaplan ya da
sylenen eyler esas alnrsa (Fleury, 2009: 93), karizmatik egemenlikte, kendisine uyulan kiinin
byleyimin geerlik lsyle snrldr (Weber, 2011: 326). Yasal egemenlik durumunda ise,
uyulmas gereken ey yasalarla konulmu ve kiisel nitelikte olmayan bir dzendir. Bu egemenlik
kendi erevesi iindeki grev yerlerinin erkini, buyruklarn resmen yasal saylmas nedeniyle ve
ancak o grev yerinin yetkisi ile snrl olmak zere uygulayan bireylere de geer (Weber, 2011: 326).
Rasyonel (veya rasyonel yasal, hatta brokratik yasal) egemenlik, kurallarn yasallna ve bu kurallar
uygulayanlarn sfatlarna inan zerine temellenir. Rasyonel bir yasal sistemin uygulanmasnn
temelini atan brokrasidir. Bu almann amac da brokrasiyi bir uydu kent olan Isparta rneinde
ele almaktr. Bu balamda rnek uygulamalar ile n plana kan Ispartada yaayan snmaclara
salanan olanaklarn, uygulamalarn ve politikalarn neler olduu ve srecin Weberyen anlamda nasl
rasyonelletirildii tartlmtr.
Isparta brokrasisinden snmaclarla beraber alan; Valilik-Sosyal Yardmlama ve Dayanma
Vakf, l Emniyet Mdrl-Yabanclar ubesi, l Milli Eitim Mdrl-Halk Eitim Merkezi, l
Mftl ile grmeler yaplm, kamu brokratlarnn snma sistemine ve uydu kent
uygulamasna ynelik bak alar ve snmaclkla ilgili aklamalarn rasyonelletirme biimleri
ortaya konmaya allmtr. zellikle brokrasinin snmaclk srecine, Trkiyenin snma
politikasna ve uydu kent uygulamasna, snmaclara ynelik verilen yardm, destek ve hizmetlere


145

ilikin bak alar Weberyen anlamda deerlendirilmitir. Bu balamda, snmacla ilikin Isparta
zelinde oluturulan dzenin meruiyetine olan inancn hangi kavramlara referans verilerek
rasyonelletirildii anlalmaya allmtr.
Snmaclarla ilgili literatr incelendiinde daha ok sosyal dayanma, sosyal btnleme, sosyal
haklardan yararlanma, sosyal yardmlar, snmaclarn sosyo-demografik ve kltrel zellikleri,
bulunduklar lkede yaadklar sorunlar gibi konulara odaklanld grlmektedir (Gedik, 2009;
Tadelen, 2011; Buz, 2002)7. Snmac ve mltecilerin perspektifinden yaplan bu almalar
phesiz ki onlarn Trkiyede daha iyi bir yaam srebilmeleri iin retilebilecek politikalar asndan
olduka nemlidir. Ancak nc bir lkeye yerletirme srecinde dorudan ya da dolayl olarak
sorumluluk stlenen kamu kurum ve kurulularnn Trkiyenin snma politikasna, yerletirme
srecine ve bu sre ierisinde kendilerine den sorumlulklara ilikin dncelerinin ortaya konmas
snmac ve mlteciler iin daha yararl ve kapsaml politikalar retilebilmesi asndan gereklidir.
nk kamu brokratlarnn konuya ilikin bak alarnn ortaya konmas sorunun toplumsal
boyutlarn da ieren zmlere ulalabilmesini salayacaktr. Bu alma bu gereklilii gidermesi
asndan nem tamaktadr.
ARATIRMANIN YNTEM
almann evrenini Ispartada snmaclarla dorudan ya da dolayl olarak ilgilenen tm kamu
kurum ve kurulular oluturmaktadr. Bu balamda aratrmann evreni olarak 9 kurum belirlenmi ve
aratrmann banda bu 9 kurumun tmnn snmaclarla ilgilenen yetkilileri ile grlmesi
planlanmtr. Bu kurumlar unlardr: Isparta Emniyet Mdrl Yabanclar ubesi, Isparta Valilii,
Isparta li Milli Eitim Mdrl, Isparta Belediyesi, Isparta li Sosyal Yardmlama ve Dayanma
Vakf, Isparta li Halk Eitim Merkezi, Isparta li Aile ve Sosyal Politikalar Mdrl, Isparta li
Mftl ve Isparta Barosu. Aratrma bu kurumlardan 6 tanesi ile grlerek tamamlanmtr.
Grlen yetkili kiiler: Isparta l Emniyet Mdrl Yabanclar ubesi Mdr, Isparta l Milli
Eitim Mdrl Mdr Yardmclarndan biri, Isparta li Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf
Mdr, Isparta li Halk Eitim Merkezi Mdr Yardmclarndan biri, Isparta li Aile ve Sosyal
Politikalar Mdrl Mdr Yardmclarndan biri, Isparta li Mftl Mftsdr8. Isparta
Valilii, Isparta Barosu ve Isparta Belediyesi ile konunun muhataplarna ulalamamas nedeniyle
grlememitir. Bu kurumlardan snmaclara ilikin konularla dorudan ilgilenen ve en ok
sorumlulua sahip olanlar Emniyet Mdrl Yabanclar ubesi ve Valilie bal Sosyal
Yardmlama ve Dayanma Vakfdr. Dier kurumlar snmaclar kendilerine bavurduu takdirde
onlarla dolayl yollardan muhatap olan kurumlardr. Aratrmada veri toplama teknii olarak
derinlemesine grme teknii kullanlmtr. Grme formu 3 kategori altnda toplam 17 ak ulu
sorudan olumutur. almann saha aratrmas 22 Temmuz2 Austos 2013 tarihleri arasnda
gerekletirilmitir. Grme verileri kategorik ierik analizi tekniiyle deerlendirilmitir.
ISPARTA BROKRASSNDE SIINMACILARA YNELK HZMET RETEN
KURUMLAR VE ALIMALARI
l brokrasisinde snmaclarla ilgili yasal ilemlerin byk ounluu l Emniyet Mdrl
tarafndan gerekletirilmektedir. Isparta l Emniyet Mdrl Yabanclar ubesi snmaclarla
dorudan ilgilenen birinci kurumdur. Yetkili kiinin verdii bilgilere gre, Yabanclar ubesi
snmaclarn ileri Bakanl tarafndan uydu kent olan Ispartaya gnderilmesinden sonraki kayt

7
Gedik (2009) almasnda Somalili mltecilerin sosyo-demografik ve kltrel zelliklerini ve
Somalideki ve Trkiyedeki dinsel yaamlarn ele almaktadr. Tadelen (2011)in almas zmirde
yasa d olarak bulunan, aslnda snmac/mlteci konumunda olan ancak hukuksal mevzuattaki
boluktan ve snmaclara ynelik kstlayc hukuksal yaptrmlardan dolay kaak gmen statsne
den snmaclarn her trl haktan ve insani yaam koullarndan mahrum kalmalarna neden
olduu zerinedir. Daha genel bir bak asyla hazrlanm olan Buz (2002)un almasnda ise
Trkiyenin snma politikas ve snma politikas erevesinde nc bir lkeye yerletirme
prosedr, snmaclarn bu srete yaadklar sorunlar erevesinde ele alnmaktadr.
8
almamza zaman ayran ve destek veren tm kamu brokratlarna teekkr ederiz.


146

ilemleri ve Ispartada gvenliklerinin salanmas ile ilgilenmektedir. Snmaclarn BMMYK ile
olan grmeleri iin izin verme ilemleri de bu kurum tarafndan yaplmaktadr. Bunlarn dnda
kurum yetkilisi maddi skntlardan dolay da snmaclarn kendilerine bavurduklarn ifade etmekte
ve yle demektedir;
Kimi gelip maddi skntlarndan dert yanyor. Byle durumlarda biz devreye giriyoruz. Bize i
bul diyorlar. Biz de evremizde iveren varsa yardm ediyoruz. ocuk bakcl falan yapyorlar,
tarlada alyorlar.
Snmaclarla ilgili ikinci kurum, snmaclarn maddi ihtiyalarnn karlanmasnda etkin olan
Valilie bal Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakfdr. alma kapsamnda vakf mdr ile
grlmtr. zellikle Emniyetin, Yabanclar ubesinin snmaclara ynelik dorudan denekleri
olmad iin snmaclarn temel ihtiyalar, zellikle gda ve salk ihtiyalar vakf tarafndan
karlanmaktadr. SYDV mdr, gda ve barnma ihtiyalarnn yannda en ok snmaclarn salk
giderlerinin karlanmasna yardmc olmaya altklarn ifade etmi ve yle aklamtr;
Hemen hemen tm snmaclara iki n yetecek kadar gnde bir kere yemek veriyoruz
Genelde salk problemleri yznden geliyorlar. Uygun grlmesi halinde yardm ediyoruz. Bir
snmacnn ila masraflarnn %80ini karlyoruz. Reete durumuna gre hastane masraflarn 400
TLye kadar karlyoruz Hayrsever vatandalar da yardm ediyor snmaclara. Bizden ev eyas
ve kyafet isteyenler oluyor ama bunlar daha ok vatandalardan karlyorlar Geen senelerde kira
yardm yaplyordu, kalkt, artk barnma yardm yok. Eer onlara bu kadar denek ayrrsak, kendi
vatandamza yardm edemiyoruz. Yani imknlarmz dorultusunda yardmc olmaya alyoruz
ama onlarn tm ihtiyalarn karlayacak bir bteye sahip deiliz. Ciddi bir sknt var.
Snmaclara ynelik hizmetler sunan nc kurum, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Isparta
l Mdrldr. Kurum yetkilisi ilde gnll olarak almalar yrten bir sivil toplum kuruluu
olan Snmac ve Gmenlerle Dayanma Dernei tarafndan ynlendirilen snmaclarla
ilgilendiklerini belirtmitir. Kurum tarafndan snmaclara rehberlik ve psikolojik danmanlk,
gten sonraki yaam kalitesini artrma, herhangi bir psikiyatrik durumun geliip gelimediini
gzlemleme, bu noktada hastaneye ynlendirme gibi destekler verilmektedir. Bunun dnda kurumun
yetitirme yurdu mdrl tarafndan snmac ocuklarn barnma ve bakm ihtiyalar
karlanmaktadr. Kurum tarafndan snmaclara verilen nc hizmet ise sosyal yardmlardr. Bu
kapsamdaki hizmetleri kurum brokrat yle ifade etmitir:
Bu kiiler snmac stats aldktan sonra ve buraya geldikten sonra bir kimlik numaras
alyorlar. O numaray aldktan sonra bir Trk vatanda gibi, bizim sosyal yardmlarmza
bavurabiliyorlar. Bunlar zrl evde bakm creti de olabilir, aileye nakdi yardm da olabilir. Kurum
olarak bu destekleri de veriyoruz.
Snmaclarla ilgili hizmet vermekle beraber, dorudan ilgisi olmayan ama sosyal yardm
salayan bir baka kamu kurumu Isparta l Mftldr. Yetkili kiiden alnan bilgiye gre
mftle gelen snmaclar dinsel ihtiyalardan ok maddi talepte bulunmak iin kuruma
bavurmaktadr. Snmaclara Diyanet leri Vakf araclyla yardm yaplmak ve ihtiyalar
karlanmaktadr. Bu durumu yetkili yle anlatmtr;
Talep edilen yardmlarn hepsini karlamamz mmkn deil. Bazen 3040 tane kadn snmac
gelip kuyrua giriyorlar. Bizim vakfmzn da imknlar snrldr. Snmaclar da bir hayr yaplabilir
mi dncesiyle mftlk ismini duyunca geliyorlar. Bizim kurum olarak mltecilere ynelik
herhangi bir ynetmeliimiz falan yok. Hayr sahibi vatanda der ki, benim u kadar sadakam var,
zekatm var, fitrem var, onlara verilsin; biz onlara araclk yapyoruz. Yoksa onlar iim zel bir yardm
kaynamz yok.
Snmaclarn, zellikle ocuklarna ynelik hizmet sunan kamu kuruluu Isparta l Milli Eitim
Mdrldr. Kurum yetkilisinden alnan bilgiye gre Ispartada eitim gren ilkokul ve ortaokul
andaki snmac ocuklara eitim hizmeti verilmektedir. Snmac ocuklarn liseye gitmeleri
konusunda herhangi bir engel olmamakla beraber, henz Ispartada lise renimi gren snmac
yoktur. Yine bu kapsamda Isparta Halk Eitim Merkezi snmaclarla dorudan ilgilenmeyen bir
dier eitim kurumudur. Snmaclarn genellikle Trke konumay ve yazmay renmek amacyla


147

kuruma bavurular dahilinde hizmet verilmektedir. Bavuran snmaclara ya gruplarna gre Trk
vatandalarndan ayr snflarda cretsiz eitim verilmektedir. Yetkili konuyu yle aklamtr;
ki grup var. Bir ksm bize sfrdan Trke renmek iin bavuruyor. Onlara ayrca Trke
renme kursu ayoruz, ya gruplarna gre ayrp. Bazlar 2-3 yl nce gelmi, pratik bilgi var, az
ok Trke biliyorlar. Bunlara da okuma yazma retiyoruz.
Snmaclar burada aldklar 4-5 aylk eitimden sonra dertlerini anlatacak kadar Trke
renebilmektedirler. Trke renmek dnda meslek renmek iin bavuran snmaclar da Halk
Eitim Merkezinden hizmet alabilmektedirler.
HANG SIINMACILARIN NCELKL OLMASI GEREKTNE LKN
GRLER
Kamu brokratlarnn Trkiyenin snma politikasna ve snmaclara ynelik yardmlar
konularndaki aklama modelleri bir kamu yetkilisi hari, tm Weberyen anlamda tm rasyonel,
yasal dayanaklarla ifade edilmitir. Trkiyenin BMe ye olmas, BM ile yaplm olan szlemelerin
dayanaklarnn yannda, olgusal dzeyde bilimsel aklamalarla konu deerlendirilmitir. zellikle
Trkiyenin corafi konumu nedeniyle g almas ve tarihsel zgn durumla konu aklanmtr.
Ancak grlen kamu brokratlarndan sadece biri, ii gerei emniyet yetkilisi, 1951 Cenevre
Szlemesine referans vermitir. Dierleri ise, devletimiz ya da iktidar bilir, yapt dorudur tr
genel brokratik aklamalarla kendi grlerini ifade etmekten kanmlardr. Benzer biimde
grlen kurumlara Trkiyenin snmac kabul etmesinin uygun olup olmad sorulduunda tm
kurumlar, Trkiyenin snmac kabul etmesi gerektii ynndeki genel politik eilimleri, siyasal
iktidarn aklama modelleri dorultusunda rasyonalize etmilerdir. Aklamalardan bazlar yledir;
Gnmzde her lke BM ats altnda olsun ya da baka bir kurulu ats altnda olsun
bulunmaktadr. Byle de olmal. Devletler birbirlerinin dertlerine are olmal. Yani Trkiyenin kabul
etmesinde bir saknca grmyorum. Eer biz bunlar yaasak, yarn bir gn bizim de bamza
gelebilir.
Corafi konumu nedeniyle kabul etmeli. Kabul etmese de zaten her gn gryoruz haberlerde,
mlteci gemisi batyor Egede, Douda snr gemeye alyorlar, lyorlar vs. Zaten biz bu noktada
ak durumdayz yani. Bu nedenle almak zorundayz.
Siyasi karar vericilerin BM ile yaptklar bir szleme sz konusuysa kurallara uymak
zorundadrlar tabi.
Snmaclk, tm Avrupann sorunu, sadece Trkiyenin deil, sadece lkemize snmyor.
Onlar nc bir lkeye gitmek iin geliyorlar. BMYYK bu insanlara lkeler ayarlyor. Bazlar
ncelik kazanyor. Zaten bu insanlar geici, misafir. Bir sorun olarak grmyorum o nedenle.
lkesinde kt olaylar yaam, mcadele etmi, tecavze uram, ailesi katledilmi, bunlardan
dolay geliyorlar.
Milli Eitim ve Diyanet il temsilcisi olan baz brokratlar ise, milliyetilik balaml ve/veya
dinsel deerlerle snmaclk olgusunu rasyonelletirmi ve yle ifade etmilerdir;
Trkiye byk bir lke olacam diyorsa snmac kabul etmeli. Onlara sahip kmal.
Trkiyeye gelenler de ounlukla Mslman. Bir arada yaama kltrne sahip. Bir de Trkiyenin
igcne ihtiyac var. sizlik falan var diyorlar ama ben inanmyorum. Az alp ok para kazanmak
istiyorlar. altracak adam bulamyorsunuz. Kim yapacak bu ileri. Mecbur mlteciler yapacak.
Bir lkeyi bir ev kabul edin. Evinize biri snd. Onu geri evir misiniz? nsani olarak size
bir ey talep eden, size snmak isteyen insana kapy kapatamazsnz. Kapy kapatrsanz Allah da
size kapy kapatr. Sizin Allah ile iletiiminizin salkl olmas iin sizin bu tr yardma ihtiyac olan
insanlara yardm etmeniz lazm.
Benzer biimde snmaclarla ilgili mlteci, snmac, gmen, ilticac gibi kavramsal sorun
karsnda ise, brokratlarn ok da bilgi sahibi olmadklar grlmtr. Trkiyenin Avrupa dndan
gelenlere mlteci stats tannmas konusunda, Yabanclar ubesi dnda, hkmet politikalarnn
doru olduuna ynelik deinmeler dnda bilgi sahibi olmadklar gzlemlenmitir. Snmaclara


148

mlteci stats verilmemesi gerektiini ileri sren iki yetkili ise, Trkiyenin corafi konum itibariyle
ok fazla snmac hareketine sahne olabileceine dikkat ekmi ve konuyu yle aklamtr;
Mlteci olarak kabul etmemeli, biz zaten gelimemi bir lkeyiz, kendi vatandamz dnmek
zorundayz. evremizdeki lkeler hep sorunlu. Byle bir corafya iin mlteci stats tanmak uygun
deil. Bir de toplumsal sorunlar ortaya kabilir. Bakn Suriyeli mltecilerin durumuna, iddet grp
lkelerine geri dndler. atmalar ortaya kabiliyor. Trkiye mlteci stats hi vermemelidir.
Corafi olarak dnyann gbeinde bir lkeyiz. Bu nedenle bu statnn verilmesi uygun deil.
Ekonomik olarak sknt olur, ulusal gvenliimiz tehlikede olur. Adam lkeye giriyor, belki de
terrist, bilemiyorsun ki. Bir de nfus patlamas olur. Trkiyede isizlik artar.
Snmaclara ynelik kamusal yardmlarda rasyonel-yasal eitlik ilkesini temel alan baz
yetkililer, sosyal yardm ve hizmetlerde benimsenen muhtalk kouluna vurgu yapmlardr. Bir
brokrat bunu yle ifade etmitir;
Bizim kurum olarak sorumluluumuz muhta olan herkese yardm etmek ve toplumun refahn
salamak. Kendi vatandalarmz, Mslman olsun, Hristiyan olsun hi fark etmez. Din gzetilmiyor.
Yaplan bavurulara gre sosyal inceleme uzmanlarmz inceliyor. Mevcut duruma gre karar
veriliyor. Anne- ocuk olan gruplar, yalnz bekr kadnlar, BMMYKdan destek almayanlar ncelikli
gruplarmz.
Bir baka brokrat ise yle aklamtr;
Bana gre yardm konusunda herkese eit yaklalmal. Kim muhtasa, kim zayfsa onlara
yardm edilmeli. Ispartada yardmlar konusunda herhangi bir ayrmclk yok. Bu kiiler kesinlikle
yardm edilmesi gereken kiiler. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl olarak bizim imzalam
olduumuz baz protokoller var. BM ile alan birimlerimiz o balamda zaten yardm etmek
zorundayz. Bunlar zaten kimlik numaras kazandktan sonra zaten bizim ykmllmz altnda.
Snmaclarn hibir ayrmclk yaplmakszn sosyal anlamda hem desteklenmesi lazm hem de
halkn gzndeki prestijlerinin dzeltilmesi lazm.
Daha geleneksel rasyonel bak asyla snmaclara yaklaan brokratlar ise, din ltn
benimsemekte ve yle ifade etmektedir;
Snmaclara yardm edilirken herhangi bir ayrmclk yaplmamal ama pozitif ayrmclk
noktasnda yaplmal. Bulunduumuz blge lokal olarak Isparta daha inanca yakn bir yer. Bu noktada
bundan faydalanlabilir. Snmaclar da Mslman, bizim bunlara dini olarak da yardmc olmay
grev edinmemiz gerekir.
Yine baka bir kamu brokrat ise;
Bu insanlara yardm edilmeli. ncelikli olarak Mslman olanlara yaplmal. Aslnda tamamna
yardm edilmeli ama bir ncelik yaplmas gerekiyorsa daha kolay entegrasyon adna, Mslman
olmal. Bu aamada din dnyadan bakldnda grlen kltrel bir ey, benim hemerim demek gibi
bir ey. Herkesi ayn rktan yapamazsn ama ayn dinden yaparsn. Bu nemli bir ey bence, bir
frsattr lkemizin vizyonu asndan, demitir.
Baka bir brokrat da yle aklamtr;
nsan olarak hepsi yardm edilmesi gereken kiiler ama tercihen baklrsa ncelik Mslman
olmallar. nemli olan temel eyse a olmas, ihtiyac olmas. A olan insan her trl sorunu
karabilir. Ne yapacak, hrszlk yapacak, toplumun huzurunu bozacak. Bu nedenle dierlerine de
yardm edilmeli. Bunlar yoksa sosyal dzeni bozarlar. Ama ncelik Mslman olmasndadr. Yoksa
her insann yardma ihtiyac vardr.
Snmaclara ve Sorunlarna Kar Brokrasinin Duyarll
Brokratlarn Ispartadaki snmaclarn yaam koullarna ilikin bilgi dzeyleri ve snmaclara
baklarna bakldnda, genellikle snmaclarn Ispartadaki yaam koullar ve sorunlar karsnda
duyarllk dzeyleri kendi kurumlar dolaysyla olmakta, ilde yaayan vatandalar olarak ise, gndelik
deneyimleri belirleyici olmaktadr. Snmaclar, tm dnyada olduu gibi Trkiyede ve Ispartada da


149

salk, eitim, alma ve uygun barnma hizmetlerinden yararlanmada ciddi sorunlarla kar karya
kalmakta, sosyal ierme sorunlar yaamaktadr
9
. Grlen brokratlardan tanesi snmaclarn
Ispartada barnma sorunun en nemli sorun olduunu dile getirmitir. Isparta basnnda ve yaplan
proje almalarnda sklkla gndeme gelen konu, snmaclarn barnma sorunun tam olarak
zlememi olmasdr
10
. Yaanan sorunun temelinde snmaclarn ekonomik yoksunluklarnn
yannda yerli halkn snmaclara ev vermek istememesi ve ev sahiplerinin snmaclara ve yaam
tarzlarna yabanc olmalar yatmaktadr
11
. Snmaclarn genelde kalabalk gruplar halinde
yaamalar, eve ok gelen giden olmas ve evde ok grlt yapmalar gibi nedenler brokratlar
tarafndan grmelerde sklkla dile getirilmitir. rnein bir brokrat bu durumu yle aklamtr;
Evden kmak zorunda braklan Etiyopyal bir snmac ailenin ev sahibi ile grtm. Ev
sahibi onlarn ok pis olduunu, bu nedenle kardn sylemiti. ok grlt yaptklar, eve ok
gelen giden olduu noktasnda sylemleri var. Toplu yayorlar nk tek balarna kiray karlama
anslar yok. SYDVnn ayarlam olduu pansiyonun da koullar ok iyi deil.
Ayrca brokratlar snmaclarn geim skntlarna ve alma koullarna dikkat ekmilerdir.
Bir yetkili konun nemini yle ifade etmitir;
Ekonomik skntlar en nemli skntlar. almak isterlerse alma izinleri yok ama kaak ii
gibi altrlyorlar dk cretlere. Bu insanlar ucuz igc gibi kullanyorlar.
Her ne kadar sosyal yardm alannda snmaclara hizmet salayan kurulular olsa da,
brokratlarn ou, sosyal yardmlara eriimde de nemli sorunlarn yaandn belirtmilerdir.
Ayrca Ispartada snmaclarn yaamlarn zorlatran bir baka etken yerli halkn olumsuz
tavrlardr. ki kurum yetkilisinin ifadelerine gre sosyal yardmlarda yaanan sorunlarn temelinde
vatanda-yabanc ayrm yatmaktadr. Vatandalarn yabanc olana kar yaplan yardmlara ynelik
olumsuz tavrlar snmaclarn sosyal yardmlara ulaabilmelerinin nnde ciddi bir engel
oluturmaktadr. Bu konu iki brokrat tarafndan yle ifade edilmitir;
Baz vatandalar yardm almalar konusunda kendi lkemizin fakirleri dururken onlara neden
yardm ediliyor dncesiyle olumsuz tavrlar sergileyebiliyor. Bazen snmaclar iin etkinlik
dzenleniyor, o zamanlarda vatandalar olumsuz tepkiler veriyor.
zellikle Ispartada yerel halkta yle bir kan var: Biz bunlarn BMden 650 TL para aldn
biliyoruz, bunlara BM bakyor, besliyor. Bunlar da gelip bizim kaynaklarmzdan yararlanyor
dncesi var. O noktada bir destek gremiyorlar.
Bir dier ayrm ise snmacnn geindirmekle ykml olduu kii/kiilerin olup olmas
noktasnda yaplan sosyal dlanmalardr. Bir yetkili;
Snmaclar Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakfndan yardm alabilirler kira yardm
falan. Ona da geen ay dzenleme yapld, bekrsa alamyor, aileyse alabiliyor.
Dier yetkili ise;
Snmaclarn sosyal hayatta skntlar var. zellikle Somali ve Sudanllarn srekli
aalanmaya maruz kaldklarn, Arap diye arkalarndan seslenildiini reniyoruz.

9
Trkiyede snmaclarn karlatklar sorunlar iin bknz: Uluslararas Af rgt 2009 ki Arada Bir Derede:
Trkiyedeki Mltecilere Koruma Salanmyor, s:20-22; nsan Haklar Aratrmalar Dernei 2012 2011 Trkiye ltica ve
Snma Hakk zleme Raporu; Dnyada snmaclarn yaadklar sorunlar iin bknz: UNHCR 2012 The State of the
Worlds Refugees, In Search of Solidarity, s: 21-25 ; Mazlumder 2007 Dnya nsan Haklar Raporu, s: 134-136.
10
Mlteci-Der 2013 Mlteci Haklarnn Kullanlmas in Sivil Hareket Projesi, Isparta,
http://multecilericin.org/sehirdetay.aspx?sehir=isparta; Mltecilerin barnma sorununa ilikin gazete haberi iin:
http://www.haber32.com.tr/haber/multecilerin-sorunu-haberi-19711h.html (23.12.2010).
11
TEKN, Mustafa, 2009, Trkiyede Yaayan Snmac ve Mltecilerin Entegrasyonunda Yaanan Sorunlar ve Avrupa
Birlii Uygulamalar Balamnda zm nerileri, Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Enstits, Uluslararas Gvenlik
Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Tez Danman: Do. Dr. Mehmet zcan, Ankara; KIRATLI, Tuba, 2011, Mlteci ve
Snmaclarn Toplumsal Grnm, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Ana Bilim Dal,
Yksek Lisans Tezi, Tez Danman: Prof. Dr. Hseyin Bal, Isparta


150

Bunun dnda gvenlikle ilgili ciddi bir sknt olmamakla birlikte daha nce bir kadnn fuha
zorland szleri vard, o kadn da hemen baka bir yere nakledildi. Snmaclar ok aklar byle
eylere, zellikle de Ispartada yaygn bir fuhu sektr var. Bu tehlikeye aklar.
Bir dier kurum yetkilisi ise Ispartada snmaclarn yaadklar zorluklar; ok huzurlu
olduklarn sanmyorum. Yabanc bir lkede, vatanszlar, diyerek aklamtr.
SIINMACILAR VE HAKLAR SORUNU
Evrensel olarak insan hak ve zgrlklerinin tanmland ilk belge olan nsan Haklar Evrensel
Bildirgesinin 14. Maddesine gre snma bir insan hakkdr. Snmaclarn ve mltecilerin sahip
olduklar haklar ise Cenevre Szlemesiyle somutlamtr. Szleme; insanlarn ana hrriyetlerinden
ve haklarndan fark gzetmeksizin yararlanmalarn ilke edinmi ve szlemenin birok maddesinde
mlteci olarak kabul edilen bir kiinin haklar konusunda iinde bulunduu lkenin vatandalar ile eit
muamele grecei belirtilmitir
12.
Bu szlemeye gre taraf devletler mlteci kiiye alma hakk,
tarm, sanayi gibi alanlarda i yeri ama hakk, menkul ve gayrimenkul mlkiyet edinme hakk,
bulular gibi snai mlkiyet hakk, kar amac tamayan dernek ve meslek sendikas kurma hakk,
sosyal yardm hakk, konut edinme hakk, eitim hakk, seyahat hakk ve sosyal gvenlik hakk gibi
haklar tanyacaktr. lkeler mltecilere bu haklar mmkn olan en iyi koullarda salamakla
ykmldrler. Ancak Trkiyenin yakn zamanda kard Uluslararas Koruma Kanununun 89.
Maddesine gre snmac ve mltecilerin haklar olduka kstlanmtr. rnein, sadece ilkretim
ve orta retim seviyesindeki kiilerin eitim hakk salanacaktr. Bunun dnda, ihtiya sahibi olan
kiilerin sosyal yardmlara eriimleri salanabilir denmektedir. Grld gibi, sosyal yardmlara
eriim bir hak olmaktan ziyade olas bir durum olarak tanmlanmaktadr. alma hakk ise, i
piyasasndaki durum ve alma hayatndaki gelimeler ile istihdama ilikin sektrel ve ekonomik
artlarn gerekli kld hllerde, belirli bir sre iin, tarm, sanayi veya hizmet sektrleri, belirli bir
meslek, i kolu veya mlki ve corafi alan itibaryla snrlandrlabilir bir hak olarak tanmlanmaktadr.
Trkiyenin Cenevre Szlemesine taraf lkelerden biri olarak mlteci ve snmaclarn haklarn
olduka snrl bir biimde tanmlad grlmektedir.
Isparta brokrasisi snmaclarn insan olarak haklara sahip olmas ve bu haklarn yasal olarak
tannmas noktasnda hemfikir grnmektedir. Bu durumu yle aklamlardr;
alma izni yok. Ben iveren olarak bu insanlar altramyorum, sigorta yapamyorum.
alma hakk verilmeli, bu art. alma hakk verirseniz, birok hakk elde edebilir zaten.
almazsa bo bo geziyor, entegre olamyor. almak istese vatanda tepki gsteriyor. Bu insanlar
her trl smrye ak hale gelmi.
Hak verilmeli tabi bu insanlara, onlara gelin sadece nefes aln deme ansmz yok. Onlara bir
vatandaa olduu gibi alma hakk veremesek de belli saatler ierisinde verilebilir.
Snmaclara ncelikli olarak alma hakk verilebilir. Devlet kanalyla alabilecekleri i
imkanlar salanabilir. Sonuta onlar burada olduu srece bizden biri. Milletin klesi gibi
almasnlar.
Ancak brokratlarn haklar alanndaki vurgularnda kurumsal boyut ne kmaktadr. Isparta kamu
kurumlarnda snmaclara ynelik yardm, destek ve hizmetler srecinde yaanan baz sorunlar sz
konusudur. Bu sorunlardan ilki snmaclarn ounlukla Somalice, Arapa ve Farsa dillerini
bilmeleri, Trkeyi ya yeteri kadar ya da hi bilmemeleridir. Dil konusunda yaanan anlamazlk
hizmet sresini uzatmakta, kimi zamanda taleplerin anlalamamasndan dolay herhangi bir hizmetten

12
rnein madde 17 (3) : Taraf devletler cretli bir meslekte almak bakmndan btn mltecilerin haklarn,
vatandalarna tandklar alma haklaryla ayn noktaya getirme konusuna scak bakacaklardr. Madde 14: Bulular,
desenler, modeller, ticari markalar, ticari unvanlar gibi snai mlkiyet haklaryla, edebi, artistik ve ilmi almalarla ilgili
haklarnn korunmasyla ilgili olarak, her mlteci, srekli ikametgahnn bulunduu lkede, bu lkenin kendi vatandalarna
salad korumann aynsndan yararlanacaktr. Mlteci, bir baka Taraf Devletin toprandayken, bu lkede, srekli
ikametghnn bulunduu lkenin vatandalarna salanan korumadan yararlanacaktr.



151

yararlanamamalarna yol amaktadr. Eitimle ilgili brokraside yer alanlar snmaclarn zellikle
dil, Trke sorununa dikkate ekmi ve eitim hakknn salanmas gerektiini yle ifade etmitir;
Snmaclarn yaadn skntlarn temelinde dil sorunu geliyor. Salk, eitim, barnma vb.
bana gre ok skntl alanlar deil. Hizmet verirken dil sorunu yaanyor
Benzer biimde bir baka yetkili iletiim gln yle anlatmtr;
Kurum olarak hizmet verirken dil konusunda bir sknt yayoruz. ngilizce ya da Trke
bilenlerle iletiim kurabiliyoruz ama Somalice ya da Farsa konuanlarla tercman araclyla
gryoruz. zellikle psikolojik destek verirken tercmann cinsiyeti sorun olabiliyor. zellikle
Somaliden gelen grupta kadnlar tecavze uram oluyorlar. Bu kadnlar brakn yabanc dili kendi
dillerinde bile okuma yazma bilmiyorlar. Dolaysyla bu durumdaki kadnlarla samimi bir grme
ortam oluturamyoruz. Hem ieride bir erkek var, hem de ben tercmana soruyorum, tercman ona
soruyor, o tercmana cevap veriyor derken ortada bilgi kayb oluyor, yani gvenli bilgi alamyoruz.
Milli Eitim Mdrl yetkilisi de eitim hakknn nemini iletiim sorunu balamnda yle
dile getirmitir:
ocuklar Trkeyi iyi konuuyorlar ama derslerde ok iyi deiller. retmenler snfta
kalmamalar iin aba gsteriyorlar. Snav sistemine dayal yetitirildikleri iin snmac ocuklar
bilgi eksikliinden dolay altlarda kalyorlar. Bir de ocuklar okullarda dlanmaya maruz kalyorlar.
Bu nedenle eitim hakk mutlaka salanmal, eitim temel haklarmzdan. Meslek renmeleri iin
kurslara gidebilirler. Onlara iyi bir yardm yaplrsa onlar almak zorunda kalmaz ve byle eitici
kurslara katlma anslar olur Eitimlerine devam etmeleri iin destek salanabilir. zellikle bu 15-
18 ya grubu, onlarn bir idealleri var lkelerindeyken, belki niversite eitimi almak istiyorlar. Ama
ne oluyor, sava vb derken tehdit sonras buraya geliyorlar ve dolaysyla her ey kalyor. Bu noktada
belki haklar gelitirebilir.
Brokratlardan tanesi ise, snmaclara salk hakk salanmas gerektiine dikkat ekmitir;
Salk hakk konusunda desteklenebilirler. Kimi zaman hastaneye giden snmaclar u gereke
ile geri gnderiliyor: ok az kontenjan var, bu vaka acil deilse erteleyelim. rnein kadn hamile ise
salk hakkn doumda kullansn. Bu noktada eit bir ekilde salk hizmeti alamayabiliyorlar Bu
insanlar ne snmac ne de mlteci. Snma stats bavuru sahibi adyla anlyorlar. Bu nedenle
mesela Genel Salk Sigortasndan yararlanamyorlar.
Baz brokratlar ise, haklarn tannmas gerektii konusunda rasyonel ya da geleneksel kayglarla
kararsz grnmektedir. rnein bir brokrat yle sylemektedir;
Ne gibi haklar verilmeli, bunu bilmiyorum. alma haklarnn olmas iyi olur ama yani tabi
bizde de isizlik var. Bizim isizliimiz varken ne kadar doru olur bilmiyorum.
Bir dieri; Haklar verilmeli ama biraz da hazr da deiliz, byle eylere. lke olarak durumumuz
ortada, ok da hayalci eyler sylemek istemiyorum demektedir.
Bir bakas ise yle ifade belirtmitir;
Verilecek haklardan ziyade bu insanlarn resmi ilemlerinde ciddi skntlar var, bunlar zlmeli.
Mlakat yapma, grme, yerletirilme gibi ilemleri yabanclar ube yapyor, yardm ilerine biz
bakyoruz. Bence ilk yaplmas gereken tm bu ilemlerin tek elde toplanmas. Hangi haklarn
verilmesi ya da verilmemesi gerektii konusunda yorum yapmak istemiyorum.
Ispartann Uydu Kent Olmasnn Brokratlarda Yaratt Farkndalk
Grmecilere Trkiyenin snma politikasnn temel uygulamas olan uydu kent uygulamas
sorulduunda kurumlardan sadece bir tanesinin detayl bir bilgiye sahip olduu, dier kurum
yetkililerinin ise ya hi bilmedii, ya da kulaktan dolma ve nyargl bilgiyle sorular yantlad
grlmtr. Baz aklamalar yledir;
Uydu kent uygulamas belli bir noktaya topluyorlar. Ama zmez ki bu ii. Snmacya siz
hukuki tzel kiilik vermediiniz srece olmaz. Bizim okulumuzdan faydalanamad srece, bu
lkede alamad srece olmaz ki. Bu adamlar yarn sua da bular nsanlar buraya gelmi.


152

Bir deeri;
Bana kalrsa kamplarda yaamalar onlar iin daha iyi olur. Kamplar olmad iin uydu kentlere
ayr bir denek ayrlmyor. Kamplarda olsalard her trl ihtiyalar karlanr ve ynetimleri tek elden
olur. Bylece takipleri de dzenli olarak yaplabilir. Kendilerine ynelik harcamalar da azalr. Kaynak
konusunda hem onlar asndan hem bizim amzdan daha iyi olur diye dnyorum. Temel
ihtiyalarn kendi aralarnda daha kolay karlayabilirler. ki tarafl olarak daha iyi olur.
Grld gibi brokratlarn Ispartann uydu kent olma farkndal olduka dk dzeydedir.
Grlen brokratlarn ancak yars uydu kent uygulamasnn tarihesi hakknda ksmi bilgi sahibidir.
Ispartann uydu kent olarak seilmesinde; eitimli, yabancya kar lml, hayrsever insanlarn
yaad dzenli, yaanlabilir, gvenli, kontrol edilebilir ve kk bir ehir olmas gibi etkenlerin
belirleyici olduu ifade edilmitir. Brokratlarn aklamalarnda; muhafazakrlk, hayrseverlik, ayn
inantan olma gibi geleneksel rasyonel etkenlerle, ehrin dzenli gelien bir kent olmas ve
snmaclarn kolay kontrol ve denetlenebilir olmas gibi rgtsel ncelikleri ieren rasyonel
Weberyen eler, elikili bir biimde eklemlenerek aklanmtr. Aklamalardan bazlar yledir;
Isparta dzenli bir ehir. Burada gecekondu dahi yok. rnek bir ehir. Yaam kalitesi
bakmndan nde bir ehir. nsanlar da eitimlidir. Dzenli bir hayat sunar. nsanlar hayrseverdir.
Gelen snmaclar da muhtatrlar. Daha ok yardmlardan yararlanabilecekleri bir ehir. Hem dini
hem de insani adan lml bir ehir.
Isparta ekonomik koullar iin uygun ama halk daha muhafazakr, daha nyargl, hemen kabul
etmez. Daha kk ehirlere gre daha rahat yaama olanaklar bulabiliyorlar Ispartada. Tehlike daha
az. Isparta bir de yaanlabilir kentler ierisinde kent iinde sdrlabilir diye dnyorum.
Kontrol dier byk illere gre daha kolay Sokakta burada rahat rahat dolaabiliyorlar, kimse
bir ey demiyor. Vatanda-mlteci arasnda yok denecek kadar sknt var. Isparta kk ehir, biz
burada btn snmaclar tanyoruz. Sorunlarn, zel hayatlarn biliyoruz. Mdahale etmemiz
gerektiinde kolayca kiilere ulayoruz ama stanbulda ayn olmaz. Kk, halk lml, terr olaylar
falan olmad iin gvenli.
SIINMACILARA YNELK SOSYAL YARDIMLAR
Cenevre Szlemesinin 23. Maddesine gre Taraf Devletler, lkelerinde yasal olarak ikamet eden
mltecilere, sosyal yardm ve iane konularnda vatandalarna uyguladklar muamelenin aynsn
uygulayacaklardr. Ancak Trkiyenin mlteci ve snmaclara ynelik sosyal yardmlara ilikin
hukuki dzenlemelerini Cenevre Szlemesine uygun olarak yaptn sylemek mmkn deildir.
Uluslararas Koruma Kanununun 89. Maddesinde Bavuru sahibi veya uluslararas koruma stats
sahibi kiilerden ihtiya sahibi olanlarn, sosyal yardm ve hizmetlere eriimleri salanabilir denilmi,
bylece sosyal yardm hakk devletin bir ykmll olmaktan karlarak srecin aktrleri olan
kiilerin inisiyatiflerine braklmtr. Sallan Gl (2002) yoksul bir grup olmasna ramen
snmaclarn (genel olarak tm gmenlerin) sosyal devletin olanaklarndan yararlanamamasn
1970lerin sonlarndan itibaren hakim ekonomi politikas olan yeni san sosyal politikalar alann
biimlendiriiyle ilikili olarak aklamaktadr. Yeni sada vatandalk hakk olarak yoksulluk
programlarndan yararlanma anlay yerini, vatandalk sorumluluu kavramna brakm, piyasa ve
sivil toplum merkezli bir yaklam benimsenmitir. Yeni san sosyal politika anlayna gre
gmenlerin sorunlar devletin sosyal sorumluluu temelinde deil, kiisel sorumluluu ne karan
aile ve geleneksel sosyal yardmlama ve gvenlik alarn canlandrmaya alan cemaat ilikilerini
ve dayanma modellerini destekleyen sosyal ve kltrel politikalarla ele alnmaya allmtr. Bu
amala aile yeleri, komuluk ve akrabalk ilikileri, yakn arkadalar arasndaki etnik balar ve
cemaatler temelindeki geleneksel ilikilerin gelitirilmesi desteklenmitir (Sallan Gl, 2002: 8485).
Sonu olarak bu durum snmac gruba ynelik yaplan sosyal yardmlarda farkl destek, uygulama ve
hizmetlerin ortaya kmasna neden olmutur.
Snmaclara ynelik kamusal yardmlarda rasyonel-yasal eitlik ilkesini temel alan baz
yetkililer, sosyal yardm ve hizmetlerde benimsenen muhtalk kouluna vurgu yapmlardr. Bir
brokrat bunu yle ifade etmitir;


153

Bizim kurum olarak sorumluluumuz muhta olan herkese yardm etmek ve toplumun refahn
salamak. Kendi vatandalarmz, Mslman olsun, Hristiyan olsun hi fark etmez. Din gzetilmiyor.
Yaplan bavurulara gre sosyal inceleme uzmanlarmz inceliyor. Mevcut duruma gre karar
veriliyor. Anne- ocuk olan gruplar, yalnz bekr kadnlar, BMMYKdan destek almayanlar ncelikli
gruplarmz.
Bir baka brokrat ise yle aklamtr;
Bana gre yardm konusunda herkese eit yaklalmal. Kim muhtasa, kim zayfsa onlara
yardm edilmeli. Ispartada yardmlar konusunda herhangi bir ayrmclk yok. Bu kiiler kesinlikle
yardm edilmesi gereken kiiler. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl olarak bizim imzalam
olduumuz baz protokoller var. BM ile alan birimlerimiz o balamda zaten yardm etmek
zorundayz. Bunlar zaten kimlik numaras kazandktan sonra zaten bizim ykmllmz altnda.
Snmaclarn hibir ayrmclk yaplmakszn sosyal anlamda hem desteklenmesi lazm hem de
halkn gzndeki prestijlerinin dzeltilmesi lazm.
Daha geleneksel rasyonel bak asyla snmaclara yaklaan brokratlar ise, din ltn
benimsemekte ve yle ifade etmektedir;
Snmaclara yardm edilirken herhangi bir ayrmclk yaplmamal ama pozitif ayrmclk
noktasnda yaplmal. Bulunduumuz blge lokal olarak Isparta daha inanca yakn bir yer. Bu noktada
bundan faydalanlabilir. Snmaclar da Mslman, bizim bunlara dini olarak da yardmc olmay
grev edinmemiz gerekir.
Yine baka bir kamu brokratna ise;
Bu insanlara yardm edilmeli. ncelikli olarak Mslman olanlara yaplmal. Aslnda tamamna
yardm edilmeli ama bir ncelik yaplmas gerekiyorsa daha kolay entegrasyon adna, Mslman
olmal. Bu aamada din dnyadan bakldnda grlen kltrel bir ey, benim hemerim demek gibi
bir ey. Herkesi ayn rktan yapamazsn ama ayn dinden yaparsn. Bu nemli bir ey bence, bir
frsattr lkemizin vizyonu asndan, yardm edilmelidir.
Baka bir brokrat da yle aklamtr;
nsan olarak hepsi yardm edilmesi gereken kiiler ama tercihen baklrsa ncelik Mslman
olmallar. nemli olan temel eyse a olmas, ihtiyac olmas. A olan insan her trl sorunu
karabilir. Ne yapacak, hrszlk yapacak, toplumun huzurunu bozacak. Bu nedenle dierlerine de
yardm edilmeli. Bunlar yoksa sosyal dzeni bozarlar. Ama ncelik Mslman olmasndadr. Yoksa
her insann yardma ihtiyac vardr.
ISPARTANIN BR UYDU KENT OLARAK BAARILI OLMA DURUMU
Isparta brokrasisi bir kii hari, kentteki almalar baarl bulmaktadr. Ancak, Ispartann 2012
ylnda rnek bir uydu kent modeli oluturduuna ilikin olarak Yabanclar ubesi ve Sosyal
Yardmlama ve Dayanma Vakf yetkilileri hari, dier brokratlar Ispartann bu zel durumundan
haberdar olmadklarn ifade etmilerdir. Bu baary ilgili brokratlar yle aklamlardr;
Baarl bir kent olduunu dnyorum. nk Ispartada devlet kurumlar onlar iin iyi
hizmetler sunuyor. Vali olsun, vali yardmclar olsun ok ilgililer....
Isparta Emniyet Mdrl Yabanclar ubesi yetkilisinin ifadesine gre Ispartann rnek bir
uydu kent modeli olarak ne kmasnda; eitimli, yabancya kar lml, hayrsever insanlarn
yaad dzenli, yaanlabilir, gvenli, kontrol edilebilir ve kk bir ehir olmasnn yan sra
SYDVnn sosyal yardmlardaki baarsnn nemi byk olduunu dile getirmi ve yle aklamtr;
ou ilde snmaclar barnma ihtiyalarn kendileri karlamak zorunda ama biz onlar iin 2
tane pansiyon ayarladk. Yemek yardm ou ilde yok. Burada 56 kiilik aileler iin kii ba 50 TL
kira yardm yaplyor. Bunun dnda salk masraflarnn, tam miktarn bilmiyorum, bir ksmn
Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf dyor. Biz de Emniyet olarak maddi durumu kt
olanlardan ikamet harc almyoruz.


154

Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf yetkilisi de Ispartann 2012 ylndaki baarsnda kurum
olarak saladklar sosyal yardmlarn etkili olabileceini ifade etmitir13. Ancak yetkili, kurum olarak
2013 yl ierisinde snmaclara ynelik yardmlar, yaadklar kaynak sknts dolaysyla azaltmak
zorunda kaldklarn belirtmitir. Yetkili, yardmlarn azaltlmasnn nedenini Trk vatandalarnn
daha fazla sosyal yardmlara ulaabilmesi iin snmaclara ayrlan btenin azaltlmas gerektiini
ifade etmi ve milliyeti bir aklama getirerek yle aklamtr;
Geen sene biz ok fazla sosyal yardm salyorduk bu kiilere. yi bir bte harcamtk ama bu
yl kaynak skntmz olduundan dolay bu yardmlar azaltld. Bizim temel amacmz muhta
vatandamza yardmc olmak. mknlarmz dorultusunda dier insanlara da yardmc oluyoruz.
Bizim snmaclar iin ayr bir deneimiz yok. Bize ayrlan denei biz ne kadar snmaclar iin
kullanrsak kendi vatandamz o kadar az yararlanabiliyor.
SONU VE DEERLENDRME
Trkiye zellikle son on ylda nemli derecede snma hareketlerine sahne olan bir lke
konumundadr. 1994 ylndan beri snmac glerini corafi snrlama gerekesi ile ynetmeye
alan Trkiyenin zellikle Avrupa Birlii uyum srecinde snmaclk sorunu zmlenmesi
gereken bir sorun alan olarak karsna kmaktadr. Bu balamda uygulayc olan kamu
brokratlarnn Trkiyenin snma politikasna ve uydu kent uygulamasna ynelik deneyim ve bak
alar olduka nemlidir. Isparta rneinde olduu gibi ya da bir model olarak sunulma olaslnda,
kentin uygulama ve politikalar erevesinde brokrasinin gr daha da nem kazanmaktadr.
Trkiye Avrupa dndaki blgelerden gelen snmaclara mlteci stats vermemekte ve onlar
nc bir lkeye mlteci olarak yerletirene kadar ileri Bakanl tarafndan belirlenen ve uydu
kent ad verilen kentlere yerletirmektedir. Genelde snmaclar yaamlarn srdrebilecek ou
mekanizmadan yoksun bir biimde uydu kentlerde yaamaktadr. Bu balamda uydu kentlerin kamu
ve yerel ynetimlerine nemli sorumluluklar dmektedir. Dolaysyla da kamu brokrasisinin
snmaclk sreci ve srecin ynlendirilmesi hakknda yeterli bilgiye sahip olmalar gerekmektedir.
Isparta 2012 ylnda rnek bir uydu kent modeli olarak kent brokrasisi tarafndan tanmlanmtr. Bu
alma kapsamnda snmaclarla ilgili hizmetleri sunan dokuz kamu brokratyla grmeler
yaplmtr.
Isparta rneinde kent brokrasi, genel olarak yasal-hukuksal rasyonelletirme srelerini
sylemlerinde dile getirmitir. Ancak bu bir insan haklar savunusu olmaktan ok, devlet politikas
balamndaki bir benimsemedir. zellikle milliyeti tarihsel politikalar benimseyen kent brokrasisi
iin lke karlar ve snmaclarn ucuz igc olma durumlar milliyeti ve gelenekselci bak
ortaya koymutur. Kentini muhafazakr bir kent olarak tanmlayan Isparta brokrasisi iin,
Trkiyeye ve Ispartaya uluslar aras gle gelen snmaclarla ilgili hak ve yardmlarda ise, dinsel
kimlik ve ulusal karlar insan haklarnn nne gemitir.
Grlen brokratlarn byk ounluu srele ilgili yeterli bilgiye sahip olmamakla beraber,
kentin snmaclara ynelik destekleri konusunda imdiki durumunu deerlendirirken, milliyeti ve
kurumsalc deerlendirmelerle ne kmtr. Snmaclara baklarnda ileriyle ilgili asgariyi
yapmann yeterli olduunu dnen kamu brokratlar, insan olmay daha ok dinsel paydalk olarak
grmekte ve snmaclara toplumun yardm etmesi gerektiini dnmektedirler. Snmaclara
ynelik aklamalarnda daha ok kurumsal bte yetersizlikleri ve kamu kurumlar arasndaki
koordinasyonsuzlua dikkat eken ou brokrat iin, daha fazla sorumluluk almak doru deildir.
Yine muhta Mslman snmac sylemi, snmaclara ynelik hizmetlerin sunum ve
rasyonelletirmesinde ne kmaktadr. Bu sylem ayn zamanda milliyeti bir bakla birleerek,
gerektiinde ulusal karlarn korunmas iin snmaclarn haklarnn ikincilleecei ynndedir.
Konuyla ilgili aklamalarnda farkllaan kurum ise, Isparta Emniyet Mdrl Yabanclar

13
Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf tarafndan snmaclara barnma ve gda ihtiyalarnn karlanmas iin 2008
ylnda yaplan yardmlara ilikin gazete haberi: http://www.haber32.com.tr/haber/ispartada-yasayan-multeciler-haberi-
3899h.html (09. 07.2008); Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf tarafndan snmaclara barnma ve gda
ihtiyalarnn karlanmas iin 2012 ylnda aylk 50 Bin TLlik yardm yapldna dair valilik aklamasna ilikin gazete
haberi: http://www.bomba32.com/haber_detay.asp?haberID=9227 (20.04.2012).


155

ubesidir. Bu birimin snmaclarla ilgili oynad olumlu rol, destek, hizmet ve yardmlarn ilk
bakta gvenlik nedeniyle olduu dnlse de, dier kurum yetkilileriyle karlatrldnda daha
ok hak odakl sylem grmelerde ne kmtr. Bu bak Ispartay dier uydu kentlerin nne
geirmi ve eitli olanaklarn snmaclar iin harekete geirilmesini salamtr. Ancak
snmaclarla ilgili konularda baary gvenlik odakl bir kuruma brakmak, sorgulanmas gereken
bir boyuttur. nk byle bir kurumun uzun vadede gvenlik odakl zmleri gndeme tama
olasl yksektir. Bu balamda 2014 Nisan ayndan itibaren faaliyete gemesi planlanan G daresi
Genel Mdrlkleri yararl olabilecek gibi grnmektedir. zellikle il bazndaki rgtlenmeler,
snmaclarn yerel dzeyde ihtiyalarnn karlanmas ve kurumlar arasnda koordinasyonun
salanmas bakmndan yararl olacaktr. Ancak burada brokrasinin geleneksel rasyonelletirmelerden
ok, hak odakl bir baka sahip olmas gerekmektedir.

KAYNAKA
1994 Ynetmelii, Trkiyeye ltica Eden Veya Baka Bir lkeye Gitmek in Trkiyeden kamet
zni Talep Eden Mnferit Yabanclar le Topluca Snma Amacyla Snrlarmza Gelen
Yabanclara Ve Olabilecek Nfus Hareketlerine Uygulanacak Usul Ve Esaslar Hakknda
Ynetmelik 1994 http://www.hyd.org.tr/?pid=296 (Eriim Tarihi: 15. 08. 2013).
Bmmyk, Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii 2012 Yl statistikleri,
http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/snmstatistical_tables_new_format_tr(1).pdf (Eriim
Tarihi: 15. 08. 2013).
Bmmyk, Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii 2013 Yl Temmuz Ay statistikleri,
http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/istatistik_temmuz_tr.pdf (Eriim Tarihi: 15. 08. 2013).
Bmmyk, Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii 2013 Yl Austos Ay Trkiyedeki
Suriyeli Mltecilerin statistikleri, http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224
(Eriim Tarihi: 15. 08. 2013).
Baklacolu, N. .(2009). Hayr Kurumlarnda Mltecinin Yeniden nas: Uluslararas Sosyal
Aktrden Sadakann Nesnesine, s.442- 452.
Bomba 32 Gazetesi Arivi, Ispartaya Hakszlk Etmeyin, (11.07.2012), Ispartann BMMYK
Tarafndan ltica Ve Snmaclk Konusunda En Gvenli Ve yi Uygulama Pilot li
Seildiine Dair Gazete Haberi,
Http://Www.Bomba32.Com/Haber_Detay.Asp?Haberd=10635 (Eriim Tarihi: 31.08 2013).
Bomba 32 Gazetesi Arivi, 1000 Aileye 70 Bin Lira Yardm Yapld, (20.04.2012), Sosyal
Yardmlama Ve Dayanma Vakf Tarafndan Snmaclara Barnma Ve Gda htiyalarnn
Karlanmas in 2012 Ylnda Aylk 50 Bin TLlik Yardm Yapldna Dair Valilik
Aklamasna likin Gazete Haberi:
http://www.bomba32.com/haber_detay.asp?haberID=9227 ( Eriim Tarihi: 17. 08. 2013).
Buz, S.(2002). Trkiyede Snmaclarn nc Bir lkeye Gidi in Bekleme Srecinde
Karlatklar Sorunlar, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans
Tezi, Danman: Yrd. Do. Dr. mit ONAT, Ankara.
Castels, S.(2003). The International Politics of Forced Migration, pp. 173189.
Castles, S., Miller, M. J.( 2008). Gler a Modern Dnyada Uluslararas G Hareketleri, (B.U.
Bal ve . Akbulut ev.), stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, s. 394400.
Cenevre Szlemesi, 1951 Mltecilerin Hukuki Durumlarna likin Szleme
http://www.hyd.org.tr/?pid=294 (Eriim Tarihi: 16. 08. 2013).
Erder, S.(2007). Yabancsz Kurgulanan lkenin Yabanclar, i. Trkiyede Yabanc iler
Uluslararas G, gc ve Nfus Hareketleri, (der. F. Aylan Ar), stanbul: Derin Yaynlar,
s. 183.


156

Faist, T.(2007). G-Gvenlik Ba: 11 Eyll ncesi ve Sonras Uluslararas G ve Gvenlik, i.
Kkler ve Yollar Trkiyede G Sreleri, (der. Ayhan Kaya ve Bahar ahin), stanbul: Bilgi
niversitesi Yaynlar, s. 1941.
Fleury, L.(2009). Max Weber, (I. Ergden ev.), Ankara: Dost Kitabevi.
Gedik, M.(2009). Somalili Mltecilerin Sosyo-Kltrel ve Dini Hayatlar zerine Sosyolojik Bir
Aratrma (Konya rnei), Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din
Bilimleri Ana Bilim Dal, Din Sosyolojisi Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Danman: Do.
Dr. Hayri ERTEN, Konya.
Gibney, J. M.(2013). Security and the Ethics of Asylum After 11 September, FMR 13, s. 40- 43.
Haber 32 Gazetesi Arivi, Mltecilerin Sorunu (23.12.2010) Mltecilerin Barnma Sorununa likin
Gazete Haberi, http://www.haber32.com.tr/haber/multecilerin-sorunu-haberi-19711h.html
(Eriim Tarihi: 31. 08. 2013).
Haber 32 Gazetesi Arivi, Ispartada Yaayan Mlteciler (09. 07. 2008), Sosyal Yardmlama ve
Dayanma Vakf Tarafndan Snmaclara Barnma Ve Gda htiyalarnn Karlanmas in
2008 Ylnda Yaplan Yardmlara likin Gazete Haberi:
http://www.haber32.com.tr/haber/ispartada-yasayan-multeciler-haberi-3899h.html (31. 07.
2013);
Iom (2012). IOM Response Turkey, November 2012, p.12.
duygu, A.(2010). Trkiyede Uluslararas Gn Siyasal Arka Plan: Kreselleen Dnyada Ulus-
Devleti na Etmek ve Korumak, i. Trkiyeye Uluslararas G Toplumsal Koullar Bireysel
Yaamlar , (der. Barbara Pusch ve Tomas Wilkoszewski), stanbul: Kitap Yaynevi, s. 1741.
nsan Haklar Aratrmalar Dernei 2012 2011 Yl Trkiye ltica ve Snma Hakk zleme Raporu,
s. 1- 33.
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi 1948 http://www.ihb.gov.tr/IcerikGoster.aspx?ID=621d87e2-9219-
4014-8ad9-f3f3e1d95801 (Eriim Tarihi: 16. 08. 2013).
Kalberg, S.(1980). Max Webers Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis Rationalization
Processes in History, American Journal of Sociology, Volume: 85, No:5, pp. 1145- 1179.
Kaya, A.(2006). G: Gvenlik ve Korkunun ktidar, i. Uluslararas G Sempozyumu Bildirileri
Kitab, 8- 11 Aralk 2005, Zeytinburnu Belediye Bakanl, stanbul, s. 23- 29.
Kl, T.(2010). Bir nsan Hakk Olarak ltica, s. 131.
Kratl, T.(2011). Mlteci ve Snmaclarn Toplumsal Grnm, Sleyman Demirel niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Tez Danman:
Prof. Dr. Hseyin Bal, Isparta.
Kirii, K.(2008). Osmanl ve Cumhuriyet Trkiyesinde G ve Snma, Dnce Gndem,
Mltecilik zel Says, Say: 44, Yl: 4, Temmuz 2008, s. 1215.
Lordolu, K.(2007). alma Hayatmzda Yeni Yabanclar: Bir Aratrmann Baz Sonular ve
Deerlendirmeler, i. Trkiyede Yabanc iler Uluslararas G, gc ve Nfus
Hareketleri, (der. F. Aylan Ar), stanbul: Derin Yaynlar, s. 83129.
Marshall, G.(1999). Sosyoloji Szl, (O. Aknbay ve D. Kmrc ev.), Ankara: Bilim ve Sanat
Mazlumder 2008 2007 Dnya nsan Haklar Raporu, Mazlumder stanbul ubesi, 1- 245.
Mlteci-Der 2013 Mlteci Haklarnn Kullanlmas in Sivil Hareket Projesi, Isparta,
http://multecilericin.org/sehirdetay.aspx?sehir=isparta
zgr, N.(2012). Modern Trkiyenin Zorunlu Gmenleri: Muhacirler, skanllar, Mbadiller,
slamlar, Soydalar, G Grubu, Mlteciler, Tekne Mltecileri, i. Kreselleme anda G
Kavramlar, Tartmalar , (der. . Glfer Ihlamur-ner, N. Asl irin ner), stanbul: letiim
Yaynlar, s. 199217.


157

Yabanclar ve Uluslar aras Koruma Kanunu 2013 Resmi Gazete, Kanun No: 6458,
http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/04/20130411-2.htm , (Eriim Tarihi: 17. 08.
2013).
Ritzer, G.(1975). Professionalization, Bureaucratization and Rationalization: The Views of Max
Weber, Oxford Journals, Social Siciences, Social Forces, Volume: 53, Issue: 4, pp. 627634.
Sallan Gl, S.(2002). D Gler, Yoksulluk ve Trkiyede Gmenlere Ynelik Yardmlar, nsan
Haklar Yll, Cilt 23- 24, 2001- 2002, s. 79- 94.
Sgdd, Snmac ve Gmenlerle Dayanma Dernei 2011 Askdaki Yaamlar & Algdaki Yaamlar
Projesi Aratrma Raporu, Ankara
Tadelen, . E.(2011). Trkiyede Mltecilerin Hukuki Durumlar ve zmire likin Bir Aratrma,
Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal, Kamu
Ynetimi Program, Yksek Lisans Tezi, Danman: Yrd. Do. Dr. Ahmet Nazmi STE,
zmir
Tekin, M.(2009). Trkiyede Yaayan Snmac ve Mltecilerin Entegrasyonunda Yaanan Sorunlar
ve Avrupa Birlii Uygulamalar Balamnda zm nerileri, Polis Akademisi Gvenlik
Bilimleri Enstits, Uluslararas Gvenlik Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Tez
Danman: Do. Dr. Mehmet zcan, Ankara
Uluslararas Af rgt 2009 ki Arada Bir Derede: Trkiyedeki Mltecilere Koruma Salanmyor,
Uluslararas Af rgt Yaynlar, s. 153.
Unhcr (2012). The State of the Worlds Refugees In Search of Solidarity, The Office of United
Nations High Commissioner for Refugees, s. 1- 32.
Weber, M.(2011). Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, (.Ozankaya ev.), stanbul: Cem
Yaynevi


158




159

DOU MAKEDONYADA KADINSALLAAN GLER VE MAKEDONYA,
ALKO KY RNE

Selda Adiller
1

Nazife Aliova
2

ZET
Balkanlar, Osmanl mparatorluu ile olan ilikisi erevesinde siyasi ve ekonomi temelli g
trlerine tanklk etmitir. Siyasi temelli glerin balca nedenleri arasnda sava, srgn ve tecrit
gelmektedir. Balkanlama g olarak da tanm bulan bylesi bir gn znde Balkanlardan
Anadoluya doru yaanan Trk (Yrkler dhil) ve dier Mslman aznln g yer almaktadr.
Gnmz Balkan dnyas ise artk kadnsallaan g sylemi zerinden farkl bir g tr ile
tanmaktadr. Bu balamda alma, yeni bir olgu olmamakla birlikte grnrl aikr hale gelen
kadn gne, Dou Makedonya, Aliko Yrk Ky ile zmir arasnda evlilik araclyla
gerekleen g zelinden eilecektir.
Blgelerin seiminde, ulalabilirlik koulu n planda tutulmaktadr. Makedonya, Aliko Ky
2010-2011 yllar arasnda alt aylk katlmc gzlem tekniinin uyguland blge niteliindedir.
Burada derlenen bilgiler, gncel veri ile desteklenmektedir. zmir li, Aliko Ky kadnnn gelin
geldii balca ehirlerden birisidir. alma, kadnn Aliko Kynden hareketle zmire olan evlilik
gn konu edinecek; gn oluum nedeni, ynelii ve oranna ilaveten, sonularn irdeleyecektir.
Bu amala zmire evlilik g ile Makedonya, Aliko Kynden gelen kadnlarla yaplandrlm ve
yaplandrlmam mlakatlar gerekletirilecektir.
Anahtar Kavramlar: G, evlilik g, Balkanlama g, Makedonya ve Aliko Yrk Ky,
Aliko Ky Kadnlar.
ABSTRACT
Within its relationship with the Ottoman Empire, the Balkans witnessed political and economy
based migration types. Banishment and isolation are among the primary reasons of the migrations
based on politics. Within this migration which is also defined as Balkanizing migration, the migration
of the Turks (including the nomads/yoruks) and the other Muslim minorities from Balkans to Anatolia
took place as well. Todays Balkan world, on the other hand, is getting to know a different type of
migration over an migration discourse which has now been related with women. Within this conntext,
the study will discuss the woman migration, which is actually not a new concept and whose
appearency has recently become obvious, from the migration fact that takes place by means of
marriage between East Macedonia, Aliko Village and Izmir.
In selection of the regions, transportability state is prioritized. Macedonia Aliko Village is the
region where participant observation technique was applied for 6 months between 2010-2011. The
information collected here are supported by actual data. Izmir is one of the primary cities where
women from Aliko Village come as brides after marriage. The study will discuss womens marriage
migration from Aliko Village to Izmir as its subject and will examine the results of this migration in
addition to the reasons why the migration occurs, its drift and rate. With this aim, structured and
unstructured intervieews will be done with the women who came to Izmir from Aliko Village after
marriage.
Keywords: Migration, Marriage Migration, Balkanizing Migration, Macedonia and Aliko Nomad
Village, Women in Aliko Village.



1
Doktora rencisi, Ankara niversitesi, Sosyoloji Blm, sadiller@ankara.edu.tr / sadiller@hotmail.com
2
Lisans rencisi, Hacettepe niversitesi, Sosyoloji Blm Mezunu, nzf_22@hotmail.com


160

GR
Balkanlar, tarihi ve corafi konumu itibariyle devingen bir insan hareketlilii trne sahiptir.
Tarihi gemii ve zellikle de etkileri gz nnde bulundurulduunda Osmanl mparatorluu ise
Balkanlardaki insan hareketlilii balamnda nemli bir dnemin balatcs ve dntrcsdr.
Bin 500 yl nce balad dnlen bylesi bir tarih (Tufan, 2010), Anadoludan kitlelerin
Balkan topraklarna yerlemesi/yerletirilmesine dayanr. Yerletirilenlerin banda ise Anadolu
Yrkleri gelmektedir
3
. Yrkler, blgenin bo ve harab yerlerini enlendirmekle grevlendirilir
4

(Halaolu, 1994); Naldken, Tanrda, Selanik, Ofabolu ve Vize Yrkleri olarak be koldan
Balkan topraklarna yaylrlar (Gkbilgin, 2008).
Ofabolu Yrkleri, Makedonya topraklarna yerleen Yrklerdendir (Gkbilgin, 2008).
Yerletirildikleri blgeler, Doyran-Valandova ve Radovi-tip yrelerini ieren alana denk der
(Koneska, 2004: 79). Bugn Yrkler, Makedonyann dou yakasnda -bir blm de Kocack gibi
lkenin batsnda- kalan belediyelere bal kylerde, bir ksm ise dz ovalarda yaamaktadr. Bu
belediyelerin banda Radovi Belediyesi gelmektedir. Belediyeye bal be Yrk ky, bunlara
ilaveten Makedonlarla birlikte Trklerin yaadklar Trk ky vardr. tip Belediyesine bal alt,
Ustrumca Belediyesine bal be ve Valandova Belediyesine bal sekiz Yrk ky bulunmaktadr.
Kylerdeki Yrk nfusu (Trk nfusu dhil) Osmanl Devletinin blgedeki varlna bal
olarak devingenlik gstermitir. Buna gre, Osmanlnn geliim dnemlerinde artan Trk ve Yrk
nfusu, Osmanlnn Balkan corafyasndan ekilii ile azalmaya balar. Azal zellikle 1877-1878
Osmanl-Rus sava ile 1912-13 Balkan Savalarnda yaanan kitlesel glerle belirginleir; 1923-
1951 ile 1968-1996larda ise ferdi veya ailevi dzeydeki glerle devam eder (avuolu, 2007).
Balkanlarda yaanan g trleri temelde ticari amal, sava ve etnik temizlik amal, etnik ve
bask gleri olarak snflandrlabilir (Edward, 2006). Balkan corafyasndan Anadoluya doru
yaanan glere en genel haliyle bakldnda gler, sava ve etnik nedenlerden yaanr. Osmanlnn
corafi snrlar ve hkmranl gz nnde bulundurulduunda ise bu gler ie ynelik bir
nitelie sahiptir (Kocack, 1996:138). Tarihi balamlar gerei de vatana dn veya dn g
(akt. avuolu, 2006:151) ya da Balkanlama g olarak tanm bulmaktadr (Tekeli, 2007:453).
Sava ve etnik temizlik gibi nedenlerle yaanan glerin kitlesel lekte gereklemesinde
Osmanlnn, Makedonyadan ekilirken yeni yneticilerle Balkanlarda yaayan Trklerin
yaamlarn garantiye alacak herhangi bir anlama yapmamalar da etkilidir (Kaya, 2001). Teminat
altna alnamayan yaamlar da areyi geldikleri topraklara g etmekte bulur. Ferdi ve kitlesel dzeyde
yaanan bu gler, Makedonya dhil tm Balkanlarda Trk ve Mslman nfusun byk oranda
azalna sebep olur.
Sadece Dou Makedonyada youn Trk ve Yrk nfusuna ramen, boalan birden fazla Trk ve
Yrk ky vardr. Buna gre; Aranli, Arazli, Barali, Baali, Veyselli, Guleli, Plavu, avuli,
Cumaboz, Durutli, Karalobas, Karacalar, Sargl, Kseli, Hdaverli, eme isimli kyler ile birlikte
(Nedkov, 1986: 85); tip ve Radovi halknn hatrlayabildii kadaryla Sidilli, Kuulat, Cumal,
Kukulu, Amzal, Kar Mahalle, Cami Mahallesi, Sargl, Durutlu, Hidaveli, Kseli, Drajansa,
Karlabas, Karacalar, eme Mahallesi, Allabas, tirva ve Kseli, bu kylere verilebilecek belli bal
rneklerdir.
Dou Makedonyada bugn boalan bir kye rastlanmasa da nfusu azalmakta olan ve azalan
kyler mevcuttur. Bunlardan biri tip Belediyesine bal iki haneli Kepekili kydr. Kepekilinin
yakn zamanda iki haneye ykselmesi, Yukar Prnaldan
5
gelen bir gelinle mmkn olmutur. Dier
kylerindeki Yrk nfusu ise ara ara devam eden glere ramen varln srdrmektedir.

3
Faruk Smer (1999), Osmanlnn XVI.- XVII. yyda Rumelideki Yrkleri yardmc birlikler olarak
kullandn yazar.
4
Makedon Yazar Koneska, Yrklerin Balkanlara isknn, Osmanlnn sosyoekonomik ve askeri-stratejik
amalaryla ilikilendirir (2004:49).
5
tip Belediyesine bal tahmini 50 haneli Yrk Kydr.


161

Bugn Makedonya topraklarnda yaanan gler, Osmanl dnemi ve sonrasndaki glerden farkl
bir niyet ve niteliktedir. Siyasi nedenlerden ok artk ekonomik koullarn glgesinde sosyal-kltrel
temelli gler sz konusudur. Bunlarn banda aile balarna dayal gler ve kadnn baatlnda
gerekleen gler yer almaktadr. almada, Dou Makedonyada yaanan ancak grmezden gelinen
kadnn dhil olduu g tr irdelenecek; Oluumu, ynelii, oran ve sonular, Makedonya, Aliko
Ky rneinden anlatlacak, zmire gelen gelinler ile alma desteklenecektir.
Aliko Ky, 2010-2011 yllar arasnda yaplan alt aylk antropolojik alan aratrmas
sonularnn almaya temel tekil etmesi itibariyle almann alann oluturmaktadr
6
. Gelen
gelinlerin Trkiyedeki uraklarndan biri olan zmir li (Gltepe Mahallesi) ise gelen gelinlerle
yaplan grmeler itibariyle almaya dolayl olarak katk
7
salayacak bir baka aratrma alandr.
Gltepede yaplan grmeler
8
ise Aliko Kynde yaplan aratrma esnasnda toplanan isimlerin
zmirde bulunmasna dayanmaktadr; zmire yerleen Alikolu gelinlerin sayca az olmalarna
ilaveten almay detaylandrabilmek adna ayrca Aliko Kyne komu Yrk ve Trk kylerinden
evlilik yoluyla g eden kadnlarla grlmtr. zmir linin seilmesinde ise balca etmenler,
maddi imknlar ve ulalabilirlik koulu olmutur.
KADINSALLAAN G VE MAKEDONYA, ALKO KY
Kadnsallaan G
Ge dair pek ok tanm ve aklama, giderek ksrlaan bir nitelie brnmektedir. Bunun balca
nedeni ise deien dnya ve toplumsal artlar karsnda ge dair tanm ve aklamalarn sabit
kalmasndan kaynaklanmaktadr. Roberto Marinucci (2007), uzun sreden beri emek gc ve eitime
ilitirilmi g almalarnn eski g gelenei (old migratory tradition) olarak adlandrlabilecei
fikrini ortaya atar. nk devir, deien g eilimleri devridir. Deiimin baat gstergesi ise artan
kadn hareketliliidir. Bylesi bir hareketlilik veya ak, kadnsallaan/kadnslaan (feminization of
migration) gn gstergelerinden birisidir (Caritas rap. 2010). Gn kadnslamas, kadnn son
zamanlarda ve artan bir ekilde g balamyla ilikilendirilmesidir (Marinucci, 2007; ztan, 2010).
Artan kadn hareketlilii, Birlemi Milletlerin verilerinde de aka grlmektedir (2008). Buna
gre dnya genelinde, 1990 ylnda 76 milyon 385 bin 633 kadn gmen konumunda bulunurken,
2010 yl verilerinde bu orann 109 milyon 794 bin 962 kadna ulat grlr. almann alan
itibariyle Trkiyedeki duruma bakldnda ise 1990 ylnda 581 bin 40 kadn, 1995te 620 bin 637;
2000 ylnda 655 bin 899, 2005de 693 bin 326 kadn ve son olarak 2010 ylnda 734 bin 116 kadnn
gmen statsnde olduu tahmin edilmektedir. Yine ayn verilerde (2009), 1990 tarihinde
Trkiyedeki kadn gmen says (yl ortas verilerine gre), 581 bin 40 iken, erkek gmenlerde bu
oran 569 bin 423 dzeyindedir. 2010 ylnda ise 734 bin 116 kadn gmene karlk, 676 bin 831
erkek gmenin bulunduu tahmin edilmektedir. zgr ve Aydnn Trkiyedeki evlilik gne
ynelik yaptklar almaya gre (2011:31), Trkiyede evlilik nedeniyle g edenlerin yzde 94
kadndr.
Grlecei zere erkek gmen ile kadn gmen oranlar arasnda farkllklar vardr. G etme
davran noktasnda da kadn gmenlerle erkek gmenlerin nemli farkllklar bulunur (Morrison
vd., 2007:3). Caritas Raporuna gre (2010), kadn ve erkek farkl g davranlar sergiler, farkl
olanaklarla karlar, farkl tehlikeler; smr, ayrmclk, sulama gibi farkl zorluklarla mcadele
ederler.
Kadnn (ulusal veya uluslar aras lekte) artan hareketliliinin nedenlerine ynelik aklamalara
bakldnda ise byk ounluu ekonomi temellidir. UN-INSTRAWn alma raporuna gre
(2007), kresel emek pazarna bal olarak kadnlarn ucuz emek gcne karlk gelmeleri nedeniyle,

6
Verilerin gncellenmesi (aslen Makedonya, Aliko Kynden ve ayn zamanda Hacettepe niversitesi
Sosyoloji blm mezunu olan) Nazife Aliova tarafndan gerekletirilmitir.
7
zmire gelin giden kadnlarn Aliko ve evre Yrk kylerinde yarattklar izlenimin blgedeki kadnsallaan
ge neden olmas noktasndan hareketle kadnlarn, ge olan etki dzeylerini genel olarak tespit etmek
amacyla zmir, Gltepe Mahallesi almann bir baka alan halini almtr.
8
Nazife Aliova tarafndan 2013, Temmuz aynda iki haftalk gzlem ve alt ayr grmeye dayanmaktadr.


162

kadn gmen saysnda art yaanmaktadr. Caritas Raporunda (2010), 1980den beri artan kadn
hareketlilii, kadnlarn baka lkelerde i bulma olanayla ilikilidir; Buna gre de gnmzde
kadnlar aile bandan ziyade i aramak amacyla g hareketine katlmaktadr. Fan ve Huagn
(1998: 227), kadn g almalarnn ekonomiye ilitirildiini ve bu bak asnn tarihsel, kurumsal
ve sosyokltrel temelden ziyade emek pazar, ev-ii talep gibi ekonomik etmenlere dayandrldn
yazar. Oysa kadnn g hareketi sadece ekonomiye indirgenemez, bunun sosyal ve kltrel boyutlar
da sz konusudur.
Wilberte gre (2007:164), kadn uluslar aras g hareketine aile birleimi veya evlilik yolu ile
dhil olabilir. Dolaysyla evlilik yolu ile g veya baka bir ifade ile evlilik g bunlara verilebilecek
nemli bir g tr rneidir. Ancak Piperin dile getirdii gibi zellikle de geleneksel g almalar
ierisinde evlilik grmezden gelinen bir olgudur (2003: 4). Evlilik g ise dier uzun sreli
hareketliliin bir tr ile ilikili dinamik bir deiimin znesi olarak grlmediinden ihmal edilir
(Watts, 1983: 682). Schiff, sosyologlarla antropologlarn uzun zaman nce gte kadnn nemli bir
role sahip olduunu fark ettiklerini; 1980 ve 1990 sonrasnda ise g almalarna toplumsal
cinsiyetin dhil edilmeye
9
ve kadnn g kararndaki kltrel ve toplumsal etmenlerinin nemi
zerinde durulmaya balandn belirtir (2007).
Trkiye geneline bakldnda ise Ylmaz, krdan kente g srecinde iletici bir faktr olarak
evliliin kullanlmasnn ok eski bir olgu olmadn; 1970 ve sonrasnda hz kazanarak gelitiini
iddia eder (2007: 223). Ulusal dzeyde ve krdan kente ynelik yaanan bylesi glere ayrca
uluslararas evlilik gleri
10
de eklenebilir. Uluslararas dzeyde yaanan evlilik glerine rnek ise
almann da konusunu tekil eden Makedonya, Aliko Kynden hareketle Trkiyeye ynelik
yaanan evlilik gleri verilebilir.
Aliko Ky
Yukarda da sz edildii gibi Aliko Ky, Osmanl dneminde Rumeliye getirilen/getirtilen
Yrklerin Makedonyadaki yerleim yerlerinden birisidir. Radovi Belediyesine bal bulunan ky,
Kocal, Sprge ve Prnal gibi dier Yrk kyleri ile evrilidir. 548 metre deniz seviyesi
yksekliinde bulunan kyde, 84 hane yaamaktadr
11
.


9
Kadn gne ynelik akla gelebilecek ilk balca alma, Mirjana Morokvasicin Birds of Passage are Also
Women isimli makalesidir (Kofman, 1999).
10
Baka bir deyile snr-tesi evlilik gleri (cross-border marrigae migration) de denilmektedir (Yang ve Lu,
2010).
11
Kye dair resmi nfus saym bulunmadndan Selda Adiller, 2010-2011 yllar arasnda nfus saym
almas yapmtr. Bu almaya gre, kyn toplam nfusu 362 kiidir. Toplam nfustan 186 erkek, 176s
kadndr.


163


izim 1: Aliko Ky krokisi
12
. (InDesign, Selda Adiller)

Kyn temel geim kayna, da yamalarndaki tarlalara ekilen ttndr. Ttnn ekilip,
toplanmas ve sata hazr hale getirilii, yl boyu geni katlml almay gerektirdiinden, tek tek
ekirdek aileler veya anne-baba ve evli ocuklardan oluan geni aileler ttn iini stlenir. Ek gelir
getirici iler olarak kkba hayvan bakcl ve obanlk gelmektedir. Aile gelirine bir baka katk
ise kz ocuklarnn evlendirilmesi ile alnan baba hakk dedikleri balk parasyla salanr.
Balk paras gelenei, Anadoludan getirdikleri kltrn sadece bir unsurudur. Aliko Ky
Yrkleri Radovi Belediyesine bal evre kylerdeki Yrkler gibi yresel kyafet, yaam tarz ve
kullandklar dil anlamnda Anadolu Yrk kltrne sadk kalm; Zamana direnmitir. Yerleik
dzene ok nceleri geen dier Makedonya Yrkleri gibi Aliko Ky Yrkleri de yerleik bir
yaam ekline sahiptir.

Resim 1: Aliko Ky Yrkleri


12
Kyn gney ynnden hareketle Kocalya, ardndan Sprge ve Prnalya geilir. Aa, Yukar ve Orta
diye mahalleden oluan kyn bir camisi, iki dkkn ve ksa bir sre nce alan salk oca vardr.


164

Aliko Ky Yrklerinin genel eitim dzeylerine bakldnda okuma-yazma seviyesindedir.
Buna gre, yetikin erkeklerin eitim dzeyleri ilkokul veya (nadiren) lise dzeyinde iken, yetikin
kadnlarda bu oran daha dktr. Yetikin kadnlar gibi gen ve ocuk denecek yataki kz ocuklar
iin de durum benzerdir. Kz ocuklar okumak yerine tarla veya ev iine ynlendirilmekte; buna bal
olarak evlilikler ocuk denecek yata gerekletirilmektedir
13
.
Aliko Kynde Kadnsallaan G
Aliko Kynde kadnsallaan gn ne olduu, kyn sosyal yapsn ve bu yapy evrelemi
evlilik olgusunu anlamaya baldr. Buradan hareketle kadnsallaan g, ky kltrndeki evliliin
bu kltr iindeki yeri ve neminin aktarlmasndan sonra anlatlacaktr.
Aliko Kynde evlilik mora
14
olup, gelenei rencide edecek evlilik d iliki ve kopila e
getirme dedikleri ocuklu kadnlarla evlenme gibi sakncal grlen durumlardan kanma aracdr
(Adiller ve Tuzta, 2012: 408). Erkek veya kadn tek bir defaya mahsus evlenir, elerden birinin
lmyle ky halknn dile getirdii gibi hane bir daha almaz. Kyde evlilikler iki ekilde yaplr.
Bunlardan ilki ve gelenein de onad ana-babann rzas alnarak yaplan geleneksel evlilikler, bir
dieri kama giriimi sonras gerekleen evliliklerdir. Her iki evlilik trnde baba hakk denilen ve
3000 ila 3500 Avru (Euro) arasnda deien balk paras mecburidir.
Tek eli evliliklerin geerli olduu kyde d evlilik kural uygulanr. D evlilik kural ise zamanla
daralan evlilik alanna yol am, evlilikler evre Yrk ve Trk kylerine hatta baz durumlarda
Trkiyeye doru genileyen bir evlilik alan yaratmtr. Bylesi bir evlilik alan ierisinde Yrkler
gelin alp, gelin vermektedirler.
Kamil Toygar (1984: 89), 1950 sonras Kocal ve Aliko Kylerine deinerek, kylerin azalan
nfusuna vurgu yapar. Azalan nfusta aile ve ferdi dzeyde yaanan gler elbette ki etkilidir ancak
asl etki, ferdi dzeyde yaanan kadn gdr. Kadnlar yukarda bahsedilen etmen dahil daralan
evlilik alanlar nedeniyle g akna katlmaktadrlar. Buna ilaveten de mevcut yaama artlarndan
bir ka veya daha iyi bir yaama yneli, dier bir etkendir. Yrk kzlar, bulunduklar artlardan
daha iyi bir yaam vaat edebilen eler tercih etmektedir. Buna gre, ky ii evlilikler hari, ky dna
evlenecekler ya ekonomik artlar daha iyi olan bir kye; ya corafi artlar daha uygun olan bir ova
kyne ya da kente gelin gitmeyi seerler. Yaanan yer deiimleri veya kadn gleri, Yrk
kylerindeki nfusun devingenliine yol aar. Azalan aile glerine -Balkanlama gleri, misal-
karlk evlilik araclyla yaanan glerin zellikle son elli ylda art gstermesi, kylerdeki
nfusun azalmasna, baz durumlarda -Aliko Ky halkna gre, Klauzlu Ky toplu aile
gleriyle yok olmaya yz tutmuken, Aliko Kynden giden gelinlerle ky, bymtr- artmasna
yol amaktadr.
Evlilik bu balamda, daha iyi bir yaama yneliin arac; G edebilmeyi baaran kadn iin bir
stratejidir (Fan ve Huang, 1998: 229). Aliko Ky gibi dier evre Yrk kylerindeki kadnlarn
ky hatta ev d hareketliliine ok fazla olanak yoktur. Gelenee dayal toplumsal alg, kz
ocuunun, gen kzn, yeni gelinin ve annenin tek bana zellikle de kyden, ksa veya uzun
sreliine ayrlmasna izin vermez. zin verilse dahi kyn toplumsal baklar, kadnn zerindedir.
Kylerin birbirleri ile olan balantlar akraba ba itibariyle ziyaretler ve herkese ak dn
merasimleri araclyla salanr. Burada kadnn kocas, kardei, olu veya babasna bal
hareketlilii sz konusudur. Kyler ile kasaba arasndaki balant ise Cumartesi gnleri
gerekletirilen pazar alverileri ile snrldr. Buradaki hareketlilik ise ounlukla erkee zg bir
niteliktedir. Pazar alverileri ve akraba ziyaretleri harici, kyden darya doru yaanan hareketlilie
erkeklerin ounlukla Yunanistana oban gitmeleri ve ocuklarn ilk, orta ve lise eitimleri iin
kasabaya geli-gidileri dahil edilebilir. Grlecei zere kadnn zgrce hareketi bir kenara, birine
baml hareketi dahi yok denecek kadar azdr. Dolaysyla Fan ve Huangn indeki evlilik gne

13
Aliko Kynde evlilik konusu hakknda detayl bilgi iin bkz:Adiller, Selda. (2011). Dou Makdonya Aliko
Kynde Evlilik ve Yrk Kadn. Yeditepe niversitesi yaynlanmam yksek lisans tezi. stanbul.
14
Yrkler arasnda muhakkak, mecburen anlamnda kullanlr.


165

ynelik hazrladklar almada deindikleri gibi (1998: 230), Yrk kadnlar, sosyal hareketlilie
dhil olamamalarn bir nebzede evlenerek telafi etmeye alrlar.


izim 2: Radovi Belediyesine bal evre Yrk kylerinden (ve dier Yrk kylerinden)
Aliko Kyne gelin gelenleri ve oranlarn gsterir izim.


izim 3: Radovi Belediyesine bal evre Yrk kylerine (ve dier Yrk kyleri ile
Trkiyeye) Aliko Kynden giden gelinleri ve oranlarn gsterir izim.
84-85 haneli Aliko Kynde yaanan evlilik gleri, kydeki toplam nfusun nemli bir ksmna
tekabl etmektedir. Aliko Kyne gelen gelin saysna nazaran giden gelin says epeyce fazladr.
Veriler, kyn ve dolayl anlamda evre Yrk kylerinin son yllarndaki nfus hareketliliini gzler
nne sermesi bakmndan nemlidir. Ekonomi temelli aile gleri
15
, son yllarda evlenerek giden
kadn glerinin glgesinde kalmtr. Bu da kyn artan bir oranda kadnsallaan g olgusuyla yz
yze kalmasna neden olmutur. Ancak yre halknca nfusun azal, giden gelinlerden ziyade aile

15
Aliko Ky muhtar Yusuf Aliova gre, 1990 sonrasnda dokuz aile son bir iki yl iinde ise iki aile daha
Trkiyeye g etmitir.


166

dzeyinde gerekleen glerle ilikilidir. Yaanan kadn gleri ise sz konusu topluluun yllardr
grmezden geldii bir olguya eittir. Dolaysyla nfus oranlarndaki azala ynelik areler arama
noktasnda Aliko Ky halk yetersiz bir aba iindedir.
Kadnlar, kendilerine en yakn Yrk kylerine gitmeyi tercih etmekle birlikte artlar,
beklentilerine karlk gelebiliyorsa dier Yrk kylerine ve hatta Trkiyeye gelin
gidebilmektedirler. evre Yrk (veya Trk) kylerine ynelik yaanan kadn gleri ile Trkiyeye
ynelik yaanan gler kyaslandnda ise aralarnda farklar ortaya kmaktadr. evre Yrk
kylerine giden kadnlarn geldikleri kydeki kadnlara kltrel anlamda etkileri daha az, snrldr.
evre Yrk kylerinden birine gelin gitmek kltrel anlamda byk bir dnm
gerektirmediinden geldikleri kyn kltrnde de bir dnme yol amaz; Kyn bir fert azalan
nfusu da evre Yrk kylerinden birinde artar. Ancak, Trkiyeye ynelik yaanan evlilik gleri,
nfusun tm Dou Makedonya genelinde hatta tm Makedonya genelindeki Trk nfusta, giden kadn
says dzeyinde azal anlamna gelir. Buna ilaveten kltrel anlamda da byk deiimleri
beraberinde getirir. Deiim klk-kyafete yansd kadar, g tetikleyen bir algnn ky geneline
yaylmasn da salar. Trkiyeye gelin gidenlerin, kydeki anlatmlar, Trkiyeye ynelik kadn
gn tevik eder. Bylesi bir olgu ise zmir linin Gltepe Mahallesinde yaplan grmelerde de
ortaya kmaktadr. Buna gre, Gltepe Mahallesine gelin gelen kadnlar, gittikleri yerde yalnz
kalmamak iin kylerinden bir kz akraba veya bir kz arkada evlilik vastasyla yanlarna ekmeye
almaktadrlar. Gelme niyetinde olan gelin adaylarnn gelilerini hzlandran etmen ise kylerinde
ilemek zorunda olduklar ttn iidir. Dolaysyla Trkiyeden bir tandk veya akrabann byle bir
giriimde bulunmas, ounlukla sonu vermekte; evlilik araclyla g yaanmaktadr.
Gltepede yaplan grmelerde en bariz g etme nedeni, kyn (ve blgenin) geim kayna
olan ttn iinden kama isteidir. Kr gereklii ierisinde ttn veya tarla ii gnmz
toplumlarnda ve zellikle gen nesillerde tercih edilmeyen i trne denk gelir haldedir. Benzer bir
noktaya deinen Ylmaz da Samsunun Ladik ilesi Glyaz kyndeki evlilik gne eilerek
buradaki gen kzlarn, hayvan bakcl ile ba bahe ilerinden kanmak iin dolaysyla g iin
evlilik yapmakta olduklarn yazar (2007: 227-228). Ttn iinden kamak iin yaplan evlilikler,
Ylmazn dile getirdii gibi g iin yaplan evliliklerle edeerde grlebilir ancak bir yan eksik
kalr. nk sz edilen evliliklerde ttn iinden kanmak balca etmen olsa bile, tek bir etmen
deildir. Evlenilecek ee duyulan duygusal ballk dzeyi ve adayn maddi olanaklar ile balk
parasn demeyi kabul etmesi, saylabilecek dier etmenlerdir. Aliko ve evre Yrk kyleri ile Trk
ky ve kasabalarndan zmire gelen gelinlerin balk parasna yaklamlar ise farkllk gsterir. Buna
gre, balk parasnn mecburi olduu Yrk kylerinde doup byyen kadnlar, evlilik iin balk
parasn temel art koarken, Yrk kyleri dnda byyen Trkler (bir nebzede Yrkler) balk
parasna kar koymakta, paray almamaktadrlar.
Dou Makedonyadan Trkiyeye evlilik yoluyla gelen gelinlerin gelilerindeki arac unsurlar
sorgulandnda ise benzer araclarn devreye girdii grlmektedir. Bunlarn banda ise daha nce
evlilik araclyla gelen kadn akrabalar veya tandklar gelir. iftlerin araclar tarafndan
tantrlmasnda ilk adm, misafirlie giden bir tanda evlenme niyetinde olan erkein fotorafnn
verilmesiyle atlr. Fotoraf, ky ierisinde evlilik ana gelmi gen kzlar arasndan adaya en uygun
olduu dnlen kza gsterilir. Fotoraf alan kz, tanmay kabul ederse bu sefer Trkiye-
Makedonya aras telefon grmeleri balar. Aliko Kynden gelin gelen Nazmiye, ei ile ilk telefon
grmesinde eine, bizim kyde balk paras var, vercen mi? sorusunu yneltir. Soru kadar cevab
da ilgin olan bu diyalog, iki lke arasndaki balanty ortaya koymas bakmndan dikkat ekidir.
nk Aliko Ky gibi evre Yrk kylerinden gelin almay dnen gmenlerin balk
parasndan haberdar olmalar gibi vermeyi kabul etmeleri sz konusunudur. Radovite yaayan
Mmine 2000 ylnda ablasnn grmcesinin olu ile tanp evlenir. Ei de tip Belediyesine bal
Kutsa kynden olup, zmire ailesiyle birlikte yerleen gmenlerdendir. Mmine; Ablama
geliyorum, dedim. Ttnleri brakp geldim. diyerek Trkiyeye geli srecini zetler. Geliinin
ardndan da ablasnn kz Adileyi Trkiyeye evlendirerek getirmeye alr. Adile de bu giriimlerle
birlikte zellikle amcasnn torununun srarlaryla zmire gelin gelir.
Yrk kyleri arasnda yaanan gelin alp-vermeler veya kadn gleri, ortak kltrden
kaynaklanrken, Trkiyeye ynelik yaananlar ortak kltr de dhil temelde her iki blgenin tarihsel


167

balamlaryla ilikilidir. Osmanlnn gerileme evresinde ve sonrasnda vuku bulan Balkan gleri ki
Osmanl-Rus Sava bitimine denk den tarihlerdir ayn zamanda, Rumeliden stanbula, stanbul
zerinden Anadoluya ve hatta Arabistan taraflarna doru geniler (Demirta, 2009). Bu balamda
Dou Makedonyal Yrklerin Anadolu ile tankl, sava gibi nedenlerle balasa da zamanla evlilik
g gibi sosyal-kltrel nedenlere doru evrilir. Dou Makedonyadan Trkiyeye yaanan kadn
gleri (genelleme yaplacak olursa) stanbul, zmir ve orlu gibi ile dalm durumdadr. Gltepe
Mahallesi, sava ve ekonomik gereksinimler itibariyle birka kuak nce gelen Dou Makedonya
gmenlerinin younlukla yaadklar zmire bal mahallelerden birisidir. Da kapal bir topluluk
yaps sergilememelerine ramen Dou Makedonyal gmenlerin ilgileri, Dou Makedonyaya ve
oradaki akraba ve tandklara younlam durumdadr. Buna bal olarak Dou Makedonyada
yaanan ve zellikle de doum, lm, dn, kama ve zellikle de g gibi sosyal olaylardan
haberdar durumdadrlar
16
.
Haberdar olma hali, gelin olarak gelenlerin geldikleri iller ve oranlar noktasnda da aka
grlmektedir. Buna gre, Gltepe Mahallesi gmenlerinin verdikleri bilgiler dorultusunda,
evlenerek gelin gelenlerin saylar ile geldikleri iller ise u ekilde emalatrlabilir:

Geride
Braklan
Yerleim Yeri
Gelin Geldikleri
Yerleim Yeri
Gelen Gelin
Says
Tahmini Toplam
Gelen Gelin
Says

Aliko Ky orlu 6
10 zmir 2
stanbul 1

Kocal Ky orlu 2
4 zmir
stanbul 2

Klauzlu orlu 4
5 zmir 1
stanbul

Kutsa orlu 3
3 zmir
stanbul

Prnal orlu 1

1
zmir
stanbul

Topolnitca orlu 2
3 zmir 1
stanbul

Dorfullu orlu
7 zmir 5
stanbul 2

aavelli orlu
1 zmir 1
stanbul

16
Makedonyal aratrmacmz Nazife Aliovann zmir, Gltepe Mahallesine gidii, gmenler arasnda
evlenilecek kz nidalarna yol at. Kald sre zarfnda Aliovaya kadn akraba ve tandklar vastasyla
grc gelip gelemeyecekleri soruldu.


168


Radanya orlu
1 zmir
stanbul 1

Buim orlu 1
1 zmir
stanbul
Tablo 1: Dou Makedonyadan Trkiyeye gelen gelin oranlar ve geldikleri iller.

Verilerden de anlalaca zere, evlilikle gelen gelinlerin younlukla tercih ettikleri ilk il
orludur, orluyu zmir izlemekte en sonunda da stanbul gelmektedir. Byle bir sralamann altnda
mesafe dhil, gmen a unsuru gelmektedir. Gmen a veya gmen ilikiler a, Nermin Abadan-
Unatn tanmyla (2002: 18), eski gmenler, yeni gmenler ve gmen olmayan kiiler arasnda
ortak kken, soydalk ve dostluk balarndan oluan kiiler aras balantlardr ve bu balantlar,
Trkiyedeki gmenlerin yerleim tercihlerinde de baat rol oynamaktadr. Dolaysyla Dou
Makedonya gmenleri arasnda yerleim yeri tercihlerinde ilk sray orlu almakta, zmir bu
sralamay takip etmektedir.
Aliko Ky ve zmir, Gltepe rneinden hareketle, son olarak evlilik glerinin duyurulmasna
baklacak olursa, her iki lkede yaplan dnler evliliin akrabaya ve konu-komuya duyurulmasn
amalar. Kydeki dnler, geleneksel bir dokuya sahip olup, kyde herkese ak bir nitelikte iki gn-
iki gece eklinde gerekleir. Trkiye, zmir lindeki dnler ise gelinin beyaz gelinlik giydii ve
sadece davetlilerin gelebildii dn salonlarnda olur. Kadnlar iin kltrel ve sosyal geiler ortak
kltr ve akraba a itibariyle kolay olur. Gelenler, geileri en hafif ekilde atlatmak iin nce yeni
gelen gelinlere daha sonra da eski Dou Makedonya gmeni kadnlara dayanrlar. Birbirine dayanak
olma dnemleri zellikle dini ve zel gnlerdir. Bu gn ve dnemlerde aileden uzak gelinler anne-
baba hasretini memleketten gelenlerle gidermeye veya en azndan hafifletmeye alrlar. Nazmiye,
2008 ylnn Kasm aynda Aliko Kynden Trkiyeye gelin geldiinde daha on sekizindedir. Ei ve
ailesi kendisini, 1 Kasm, 2008de kye gelerek ister, 15 gn sonra da ky dnleri yaplarak
Trkiyeye ei ve einin ailesiyle birlikte g eder. lk geldii yllarda aileden uzak kalmann zor
olduunu dile getiren Nazmiye zellikle de bayram gnlerinde bu zorluun pekitiini belirtir.
Trkiyeye gelin geliinden drt ay sonra ise kendi kynden Trkiyeye gelin gelen arkada
Ksmetle aile ve memleket zlemini az da olsa hafifletmeye balar. Her iki gelinin gelin gelilerinde
yanlarna ne aldklarna bakldnda ise bir iki para giyim eyasyla birka fotoraf ve kydeyken
gelin kyafetleri iin rdkleri gelin ssleridir.


Resim 2: Gltepeye gelin gelen Nazmiyenin salonundan bir grnt. Koltuktaki yastklar ile
duvardaki ss Aliko Ky geleneine zgdr.


169


Resim 3: Nazmiyenin salonundan bir kare. Geleneksel kyafetli fotoraf ve beyaz oyuncan
zerine ilitirdii Aliko Kyne zg gelin ss.

Resim 4: Aliko Kynden Ksmetin gelin geldii evden bir kare. Karede kahve fincanlar arasna
serpitirdii fotoraflar ve dantellerin ularna ilitirilmi gelin ssleri.



170


Resim 5: Nazife Aliova ile Gltepeye yerleen Aliko Kynden Mnevverin beraberinde
getirdii gelin patii (alacal olan) ile mumi dedikleri bartleri.

DEERLENDRME
Balkanlardaki Trk varlnn temsili azalan nfuslarna ramen Balkan Trk ve Yrkleri
zerinden srer. Trklerin Balkanlara dank yerleimlerine karn, Yrklerin yerleimleri daha
muntazamdr. Yrkler bilhassa Makedonyada, lkenin dou ve bat yakasnda yaarlar. Dou
yakasnda yaayan Yrklerin balca yerleim yerleri ise Radovi, tip, Ustrumca ve Valandova
Belediyelerine bal da ve ova kyleri olup, zamanla ailevi ve ferdi dzeyde yaanan glerle sayca
azalmlardr.
Azaln balca ve bataki etmeni siyasi ve ekonomik nedenler olup, kitleler halinde Yrk ve
Trkn blgeyi terk etmeleriyle sonulanmtr. Zamanla deien sosyal ve toplumsal yap, gn de
niteliinde deiim yaratmtr. Deiimin bariz rnekleri ise Makedonya, Aliko Yrk kynde
gzlemlenebilir. Kyn son elli yllk gemiine bakldnda nceye nazaran nfusun azal
yavalasa da sonlanmamtr. Ky halk azal, ekonomi temelli ailevi ve ferdi glere indirgemekte,
asl nemli olan g trn grmezden gelmektedir: Kadn g.
Kadnlar, artan bir oranda evlenerek g akna dahil olmaktadrlar. Artn balca nedenleri
arasnda d evlilik kuralna istinaden daralan evlilik alan ve daha iyi bir yaam hayali gsterilebilir.
G yollarna bakldnda Yrk kadnlar evre Yrk kylerine, evre Yrk veya Trk kylerine,
etraf kasabalara ve Trkiyeye doru yola koyulmaktadrlar. Trkiyeye ynelmi evlilik gleri ile
Makedonya ii evlilik gleri arasnda farklar vardr. Makedonya ii evlilik glerinde, dolaysyla
Yrk kyleri aras evlilik glerinde nfus azalmaz, yer deitirir. Buna gre, bir kyn bir fert
azalan nfusu, baka bir kyde art salar. Ancak Trkiyeye ynelen evlilik gleri, blgedeki
Yrk nfusun azalna yol aar, giden gelinler yeni evlilik glerini tetikler. Yaplan alan
aratrmalarnn da ortaya koyduu gibi, Aliko Kynde daralan evlilik alan, genleri evre Yrk
kylerinden e semeye zorlar. Bu da kadnlarn artan ekilde bir hareketlilik iine girmelerine yol
aar.
Kyn son elli yllk gemiinde yaanan glerin byk ounluu evlilik araclyla
yaanmtr. Bir ksm ise ekonomik temelli olup, aile dzeyinde gereklemitir. Gelip giden kadn
hareketlilii ky iinde belirginleen bir kadnsallaan g olgusunu dourmutur. Yeni bir olgu
olmamakla birlikte ky halknn dikkatinden kaan bu trdeki g olgusu, nfusun dolaysyla


171

kylerin gelecei iin byk bir tehdit tekil etmektedir. Glerin duraklatlabilmesine ynelik areler
ise grmezden gelinen kadnsallaan gler yznden yetersiz kalmakta; kadnlar belli bal
nedenlerden dolay g etmeye devam etmektedirler. Trkiyeye doru da bir yol izleyen
kadnsallaan gler, Aliko ve evre Yrk kylerinde nfusu azaltrken, orlu, zmir ve
stanbuldaki Yrk nfusu oaltmaktadr. Azalan nfusun baka bir yerde art gstermesi
Makedonya snrlar dhilinde, ok fazla deiiklie yol amazken, Trkiyeye yansmas halinde,
Makedonyadaki Yrk nfusunda byk dnmlere sebep olur. Balkan corafyasnda Trklerin ve
Yrklerin var olabilmeleri, Trklerin ve Yrklerin Balkanlarda kalabilmelerine baldr.
Kalabilmeleri ise Yrk ve Trklerin ekonomik ve sosyal anlamda daha iyi yaama artlarna
kavuturulabilmeleriyle dorudan ilikilidir. nk yaplan grmelerden kan sonularda da
grld gibi, kzlarn Trkiyeye geli nedenlerinden bazlar ttn iinden kamak ve daha iyi bir
yaama hayalidir. Daha iyi bir yaam veya ttn iinden uzaklama, daha iyi bir i olanana ve i
frsatlar yaratabilecek yatrmlara baldr.

KAYNAKA
Abadan-Unat, N.(2002). Bitmeyen G Konuk ilikten Ulus-tesi Yurttala. stanbul: Bilgi
niversitesi Yaynlar.
Adiller, S.(2011). Dou Makdonya Aliko Kynde Evlilik ve Yrk Kadn. stanbul: Yeditepe
niversitesi yaynlanmam yksek lisans tezi.
Adiller, S., Tuzta,A.H.(2012). Aliko Kynden Anadoluya Davulun Sesi Ho Gelir, Uluslar
aras Balkan Sempozyumu. (5-7 Ekim) sparta-Burdur. S. 405-418.
avuolu, H.(2006). Yugoslavya-Makedonya'dan Trkiye'ye 1952-67 Kitlesel G ve Bursa'daki
Gmen Kesimi, Mlkiye, Say 251, Cilt XXX, , s. 151-184.
avuolu, H.(2007). Yugoslavya-Makedonya Topraklarndan Trkiyeye Gler ve Nedenleri
Bilig, Say 41, s. 123-154.
Demirta, M.(2009). Krm Sava ve 93 Harbi Srecinde Osmanl Memleketine Gelen Gmenlerin
sevk ve skanlar A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say 41, s. 215-238.
Edward, B. M.(2006). Patterns of Migration In The Balkans. MMO Working Paper no. 9.
Fan, C. C., Huang, Y. (1998). Waves of rural Brides: Female Marriage Migration in China, Annals
of Association of American Geographers. 88/2. S. 227-251.
Feminization of Migration. (2007). UN-INSTRAW. [Eriimi: 10 Temmuz, 2013] http://www.renate-
europe.net/downloads/Documents/Feminization_of_Migration-INSTRAW2007.pdf
Gkbilgin, M. T.(2008). Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan. stanbul: aret Yaynlar.
Halaolu, A.(1994) Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-13). Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi.
International Migrant Stock: The 2008 Revision. [Eriim: 6 Temmuz, 2013].
http://esa.un.org/migration/
Kaya, F.(2001). Makedonyadaki Trk Varl. Balkanlardaki Trk Kltrnn Dn-Bugn-
Yarn. Uluslararas Sempozyum. Uluda: Uluda niversitesi Rektrl.
Koneska, E. (2004). Jypyun/Yrks: A Turkish Ethnic Community in Macedonia (Makedonyada
Yaayan Trk Etnik Topluluu). (ev. Engll, S.) skp: Museum of Macedonia.
Kocack, F.(1996). 1878-1900 Yllar Arasnda Balkanlarda Anadoluya Ynelik Glerin
Anadoludaki Srekli Yerleme Yerleri ve Toplumsal Yapya Etkileri Toplum ve G, III.
Ulusal Sosyoloji Kongresi, Mersin.


172

Kofman, E. (1999). Female Birds Of Passage a Decade Later: Gender and Immigration In The
European Union. International Migration Review, Say 33, 2. S. 269-299. [Eriim:
http://www.postcolonialeurope.net/uploads/Kofman,eleonore.pdf]
Marnucc, R.( 2007). Feminization of Migration, Ano XVI, 29.
Morrison, A., Schiff, M., Sjblom, M.(2008). The International Migration Of Women. USA: Palgrave
Macmillan.
Nedkov, V.(1986). Juruckite Nacelbi i Nacelenie vo stocna Makedonija.
. skp: MANU.
ztan, E.(2010). Unutulan Bir G ve Yurttalk Deneyimi: lk Kuak Gmen Kadnlar ve Hollanda
Trkiyeli Kadnlar Birlii Fe Dergisi, Say 2/2. S. 31-49.
zgr, M., AYydn, O.(2011). Trkiyede Evlilik Gnn Mekansal Veri Analizi Teknikleriyle
Deerlendirilmesi Corafya Bilimler Dergisi, 9/1. S. 29-40.
Piper, N.,Roces, M.(2003). Wife of Worker? Asian Women and Migration. Oxford: Rowman &
Littlefield Publishers.
Smer, F.(1999). Ouzlar (Trkmenler). stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf.
Tekeli, .(2007). Trkiyenin G Tarihindeki Deiik Kategoriler Kkler ve Yollar Trkiyede G
Sreleri, stanbul.
Toygar, K.(1984). Radovi Trk (Yrk) Kylerinin El Sanatlar zerine Gzlemler. Sesler
Dergisi. Say 191.
Tufan, M.(2010). Balkanlar'da Trk Kltr Btnl. stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl.
The Female Face Of Migration 2010 Caritas International. []Eriim: 10 Temmuz, 2013
http://www.caritas.org/includes/pdf/backgroundmigration.pdf
Yang, W.S., Lu (2010). Chia-Wen Asian Cross-Border Marriage Migration. Amsterdam: Amsterdam
University Press. 2. Bask.
Ylmaz, C.(2007). Trkiyede Krdan Kente G Srecinde Etkili Olan Faktrlerden Biri; Evlilik
Yoluyla G, Dou Corafya Dergisi. 21. S.221-232.
Watts, J. S.(1983). Marriage Migration, A Neglected Form of Long-Term Mobility: A Case Study
from Ilorin, Nigeria. International Migration Review. 17/4. S. 682-698.
Wilpert, C.(2007). Gte Cinsiyet ve stihdam. Kkler ve Yollar Trkiyede G Sreleri, stanbul.


173

TARH KENT MERKEZNDE G, YOKSULLUK VE STHDAM: STANBUL
SLEYMANYE BLGES BEKR ODALARI
1

Blent en
2

Aye Alican
3

Fatih Kahraman
4

ZET
Son dnem metropollerinin tanmlayc zellikleri arasnda ok boyutlu eitsizlik biimleri ve
bunun meknsal srelere yansmalar ne kmaktadr. Kresel etkiler balamnda sermaye ak,
kentsel rantlar retme, kentsel dnm vb. araylar ile kentsel yoksulluk, enformellik ve gmenlik
hallerinin kesitii ve bir arada gzlendii rnekler kent meknnda kendine yer bulmaktadr.
Gnmz Trkiyesinde tarihsel kent merkezleri, fiziksel zellikleri asndan ypranm bina ve
dk nitelikli evre kalitesi, meknsal ayrma, kentsel hizmetlerin yetersizlii ve kentle
btnleememe sorunlarn derin biimde yaayan kent blgeleri haline gelmilerdir. Bu etki ve
dnmlerin sonularnn en belirgin olarak gzlendii kentlerin banda stanbul, zelde ise
aratrma alanmz oluturan Sleymaniye Blgesi gelmektedir. Bu almada erkek gmenlerin
barnma ihtiyalarn karlayan ve gmen meknlar olarak kabul edilen bekr odalar konu
edinilmitir. Ekim 2011-Nisan 2013 tarihleri arasnda stanbul Sleymaniye Blgesinde bekar
odalarnda yaplan alan aratrmasnn bulgularna dayanmakta ve elde edilen sonularn
paylalmasn amalamaktadr. Bylece metropol kent yaam ve sorunlar iinde glgede kalm ve
yok saylm yaamlarn aktrleri olan bekar odas ikametisi durumundaki erkek gmenlerin
gmenlik halleri, barnma ve istihdam nitelikleri, yoksullukla ba etme stratejileri ve yaam pratikleri
ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Bekar odas, i g, yoksulluk, enformel sektr
ABSTRACT
Multidimensional inequality styles and reflections of these to the spatial processes become
prominent among the defining characteristics of the last period metropolises. Within the context of
global effects, samples where searching for capital flow, urban rent generation, urban transformation
etc. and situations of urban poverty, informality and immigration are crossed and monitored together
take place in the city environment. In today's Turkey, historical city centers face problems such as
worn buildings and poor qualified environment standards in terms of physical properties, spatial
differentiation, inadequacy of the urban services and lack of getting integrated to the city deeply.
Istanbul is the leading city amongst the cities where the results of these effects and transformations are
seen prominently; particularly the Sleymaniye Region, which is our research area. In this research,
bedsitters meeting the sheltering needs of the male immigrants which are accepted as the immigrant
locations are targeted. Based on the regional research carried out on the bedsitters in Istanbuls
Sleymaniye Region between October 2011 and April 2013, this research aims to share the results
obtained. In this way, being the actors of the lives that are "kept in the background" and "ignored"
within the metropolitan urban life and problems; immigration conditions, sheltering and employment
qualifications, strategies of overcoming the poverty and life practices of the male immigrants who are
the residents of the bedsitters discussed.
Keywords: Bachelor room, internal migration, poverty, informal sector

1
Bu almada TBTAK tarafndan desteklenen ve sonulandrlan 111K145 nolu projenin verilerinden
yararlanlmtr.
2
Yrd.Do.Dr, Sleyman Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm retim yesi,
bulentime@gmail.com.
3
Ar.Gr.Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji ABD.
aysealican@gmail.com.
4
Ar.Gr.,SD, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji ABD.
fatihkahraman@ymail.com.


174

GR
Trkiyenin deiik blgelerinden stanbula gelen gmenlerin iinde erkeklerin en ok tercih
ettikleri yerlerin banda Sleymaniye Blgesi gelmektedir. Gmenler burada istihdama katlmakta
ve ayn zamanda barnma ihtiyalarn da bu blgeden karlamaktadrlar. Bylece blgede younluu
gze arpan bekr odalar gn tad bireylere ev sahiplii yapmakta, yani bir yaam alan
sunmaktadr. Bekr odalar, bir yandan g(men) hallerinin hemen her trl grnmlerini yanstan
bir mikro kozmos zellii sunarken, dier yandan da kentsel yoksulluun ar riski altndaki
bireylerin, bir arada hayata tutunma mcadelelerini verdikleri yerler olarak karmza kmaktadr.
stanbul Sleymaniye Blgesinde yer alan bekar odalarnn grnmnn artmas ve blgenin
deiimini, Trkiye krsalnda 1950 sonrasnda yaanan dnm ile birlikte okumak mmkndr. Bu
dnm kentlerin yeni, kalc ya da geici sakinlerinin sz konusu srete kent ii alanlarda
konumlanma abalaryla birlikte daha nceden var olan ya da her gn yeniden retilen yaam
stratejilerini beraberinde getirmitir.
Trkiyede 1980 sonrasnda yaanan gler zerinde pazar ekonomisinin, zelletirmelerin yeni
iktisadi dzen dorultusunda dzenlenmenin ve temel hedeflerinin etkileri mevcuttur. 24 Ocak
kararlaryla birlikte iktisadi liberalizmin yaygnlamas, devletin iktisadi giriimcilikten aamal olarak
geri ekilmesi ve kltlmesi (zelletirme) giriimleriyle, yeni bir iktisadi tevik sistemi
yaratlmtr. Ulusal kalknmaclktan kresel ekonomiyle btnlemeye doru seyreden bu siyaset,
iktisadi alan uluslararas kurum ve zelliklerle btnletirmeye zel nem vermitir. Yeni iktisadi
siyaset ile pazar oyuncular, yabanc sermaye n plana kmaya balam ve sermaye gruplarnn
sistem iindeki hareket alan ve avantajlar artrlmtr. Kentsel i piyasasna ynelik olmak zere,
iten karma, taeronluk, evlere i verme, para ba i szlemeli ve dnemsel/mevsimlik iilik gibi
uygulamalar kolaylatrlm ve emek piyasalarnn aktrlerinin pazarlk ve aktif gc gittike
zayflamtr. Bylece kentsel alanlarda igcnn reel cretleri derken, kentlere yeni g edenler
rgtszlemi emek piyasalarna dhil olmulardr (Gedik, 1995; duygu 1997; 1998).
FARKLI GVENCESZLKLERN KESME NOKTASI: STANBUL SLEYMANYE
BLGES BEKAR ODALARI
Bir barnma mekn olarak bekr odalar, i bulma ve geimini temin etme amacyla stanbula
gle gelen erkek bireylerin ihtiyalarn karlayan ve Osmanl dneminin erken devirlerine kadar
giden bir kurumsallamaya sahiptir. Bu meknlar, aile ikametghlar ve konut tipi dnda gmen
erkek igcnn barnma biimi olarak yaygnlam ve geleneksellemitir (en, 2012). stanbulda
Osmanl egemenliinin grld tarihten itibaren bekar odalarnn kent mekannda var olduunu
dnemi yanstan eserlerde grebilmekteyiz. Osmanl dneminde bu odalarda kalan insanlara bekr
ua olarak adlandrlrd. Tarihsel olarak Osmanl dneminin erken devirlerine kadar giden bir konut
tipi ve barnma biimi olarak bekr odalar: Osmanl dneminde taradan kentlere gen ve buralarda
seyyar satclk, amelelik, hamallk vs. gibi gndelik basit ilerle geimlerini temin eden bekrlarn,
kira mukabili iinde barndklar oda tabir edilen ve bir tr pansiyon vazifesi gren konutlar olarak
tanmlanmtr (Yksel, 1992; Celal 1946 ). Ekrem Kou ise, bekr odalarnda kalan kiileri :Bekr
ua tabirinde ya haddi yoktur. Genci, irisi, tysz olan, mrahk (bulu ana girmek zere olan
gen), nevhat civan, ciharebru delikanl, olgun erkek, bedenen alabilen zinde ihtiyar cmlesi bu
sfat altnda toplanmlard eklinde tanmlamtr (Kou, 2003: 161).
Bekr odalarnn saylarna ilikin ilk tahmini veriler de yine bu dneme aittir. Ayverdi, Fatih
dnemi stanbul nfusu ve yerleim yerleri hakknda bilgi verirken, kentte evler dnda nfusun
mevcut olduu yerleri yle sralar: Saray, klalardaki kapkulu halk, medreseler, bekr odalar ve
hanlar (Ayverdi: 1958, 82). 15. yzyla ait verilerden yola karak stanbul surlar dhilinde toplam
141.874 olan nfusun, evlerde oturan 118.424 kii yannda bekr odalarnda 5.000 ve (10 handa) 500
kiiden olutuunu tespit etmektedir. Yine dneme ilikin kaynaklarda Saray aristokrasisinin
oturduu bin kadar konak, 50 kubbeli han, 100 kervansaray, hepsi retimde istihdam edilen
12.000den fazla amele (yiit) ikametghna tesis edilen bekr odas, 10 mahalle ve bini akn
sebilhanenin varl Fatihin temellendirdii kent yaplanmas iinde bekr odalarnn mevcudiyetini
ortaya koymaktadr (Mortan, Kkerman: 2010, 150-151).


175

Gnmzle benzerlik tayacak ekilde, baba, oul ve dier yakn akrabalarla birlikte almak
iin stanbula gelen gmenlerin bekar odas tr mekanlarda barnma yolunu setikleri
grlmektedir. Buralarda benzer ilerde alan ve geim mcadelesi veren kiilerin bir arada
yaamalar sz konusudur. nl Trk seyyah Evliya elebinin Seyahatnamesinde de bu odalardan
bahsedilmektedir. 17. yzylda bekr odalar ve hanlarn tasvirini u ekilde yapmaktadr: 1675e
doru tccarn mallar ile gelip sakin olmalar iin st kurunlu ve kubbeli elli han, yolcular iin
yzden fazla kervansaray ve on iki binden fazla bekr kalabilecei bekr odalar vardr (Ertu: 2008,
154). Bu odalar ve stanbul da bulunduu blgeler hakknda ise u bilgileri vermektedir:
Mahmutpaada Cebehane odalar, Sleymaniyede Pertevpaa ve Hilalci odalar, Gedikpaada
Bekrhane-i Gedikpaa, Unkapannda yedi blmden oluan Azap odalar (Bekrhane-i Arablar),
Mercanda Pabucu odalar, Byk Karamanda Krk Odalar, Atpazarnda Krk Bekrhane vb.
(elebi: 1992, 225-226; Celal: 1992, 160; Byk Larousse: 1986, 1458).
Gnmzde ise gn tad byk kitleler, stanbulu, hzl nfus art ve bunun olumsuz
sonularn derin biimde yaayan metropol haline getirmitir. stanbulun yerleik kentli nfus ve
yerleim alanlar ile gle gelen geleneksel-krsal nfus ve bunlara ait yerleimler arasnda nemli
farkllamalar olumutur. Bylece, stanbulda, zaman iinde hem meknsal, hem toplumsal, hem de
istihdam alanlarnda grnrlk kazanan ikili/blnm bir kent yaps ortaya kmtr. Kk
sanayi, imalat ve merkezi i alanlarna bal ekonomik faaliyetlerin younlamas Eminn ve
Beyolu bata olmak zere Tarihi Yarmada iindeki geleneksel kent merkezinin demografik
niteliini, yerleim karakterini ve mekn zelliklerini nemli lde dnme uratmtr. zellikle
de kentli yerleik st-orta snf ailelerin terk ettii/boaltt bu meknlarn nemli bir ksmnn
iyerlerine dnmesi, bir ksmnn yeni gmen kalabalk aileler ve yoksul kesimler tarafndan kiralk
ya da igal edilmi ikametghlar olarak kullanlmas grnrlk kazanmtr. Ayn zamanda
kntleme ve iyerlerinin mahalle ikamet alanlarna szmas gibi meknsal etkilerle birletiinde
bu alanlar, giderek ailelerin terk etmeye baladklar ve yerleik nfusu azalan yerleim yerleri haline
dnmektedir.
Bu durum bu blgelerin ayn zamanda gmen aileler ve gmen bekr bireyler tarafndan daha
fazla tercih edilmesini besleyen bir durum ortaya karmtr. zellikle de ounluu dk vasfl,
dk gelirli, enformel sektrde alan yoksul gmenlerin younlat bu yerleimler iinde bekar
odalarnn grnrl artmtr. Kayt d ve enformel sektrde alanlarla birlikte blgedeki atlye
ve i yerleri imkanlarndan yararlanan, arl gmenlerden oluan dar gelirli yeni bir kesimin hzla
doldurduu yerleimler haline gelmeleri sreci hz kazanmtr.
Gnmzde stanbulun tarihsel kent merkezinin knt mahallesi izlenimi veren hemen her
blgesinde bekr odalar bulunmaktadr. Tarihi Yarmada ya da Sur i stanbul olarak adlandrlan
tarihi stanbul kent merkezi alan iinde yer alan Gedikpaa, Kasmpaa, Balat, Hasky, Kasmpaa,
Tarlaba vb. semtlerin civarnda bulunan bu bekr odalarnn en youn olduu yer Sleymaniye
Camisi ve evresinden Eminnye kadar uzanan Sleymaniye Blgesidir. Nitekim Sleymaniye
Blgesinde ikamet eden nfus iinde erkek oran, toplam nfusun % 80inin zerindedir (TK:
2009).
ARATIRMA BULGULARININ DEERLENDRLMES
Aratrmann rneklem grubunu, stanbul Sleymaniye Blgesinde bulunan (yerleim yeri
karakterini kaybetmi iki mahalle dnda) alt mahallesinde
5
bekar odasnda kalan 224 kii
oluturmaktadr. Grmeler, Ekim 2011- Nisan 2013 tarihleri arasnda derinlemesine mlakat ve saha
gzlemlerine dayanmaktadr. Bu almada bekar odas sosyal evreni ve bekar odas sakini gmen
karakteristiinin genel erevesini ortaya koymak amacyla; nitel analizler darda braklm,
grme metinlerinden elde edilmi nicel verilerden yararlanlmtr.
Bekar Odas Sakinlerinin Sosyo-Demografik Nitelikleri

5
Hoca Gyaseddin Mahallesi, Hac Kadn Mahallesi, Demirta Mahallesi, Yavuz Sinan Mahallesi, Sleymaniye
Mahallesi ve Molla Hsrev (y.n.).


176

Ya kategorisi asndan bakldnda, grme yaplan bekr odas sakinleri arasnda ocuk ve
gen nfus orannn belirgin bir arla sahip olduu grlmektedir. Bekar odas sakinlerinin
yaklak %11i 11-15, yaklak %22si de 16-18 ya aralndaki kiilerden olumaktadr (Bkz. Tablo
1). Bu durumda toplam rneklemin %33 (te biri) 18 ya ve altndakilerden oluan -ocuk ve ergen
bireylerden- olumaktadr. 19-22 ya dilimini iine alan gen nfus da eklendiinde (%17,9) yars
(%50,9) ocuk ve genlerden oluan dk ya kategorileri karmza kmaktadr. Buna karn grece
yal kabul edilebilecek 51 ve st yatakilerin oran en dip noktasnda %3,6'dr. 23-33 ya
aralndakileri gen yetikinler olarak kabul edecek olursak bekar odas toplam iinde %27,2'lik bir
orana sahip olduu grlmektedir. 34-50 ya aralndaki yetikinlerin oran ise %18,3'dr. Bu
durumda her ikisini birlikte ele alp yetikin kategorisinde deerlendirdiimizde %45,5 gibi yarya
yaklaan bir orana ulalmaktadr.
Tablo-1: Doum Yerleri ile Ya Gruplar Arasndaki liki

Ya Gruplar

13-15
Ya
28-33
Ya
16-18
Ya
41-50
Ya
19-22
Ya
23-27
Ya
34-40
Ya
11-12
Ya
51+ Toplam
Doum Yeri
Erzurum 40,0 20,0 40,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100
Ardahan 25,0 0,0 75,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100
Ar 13,0 21,7 21,7 13,0 13,0 13,0 4,3 0,0 0,0 100
Konya 0,0 25,0 25,0 37,5 12,5 0,0 0,0 0,0 0,0 100
anlurfa 13,6 15,3 20,3 1,7 22,0 13,6 6,8 6,8 0,0 100
Adyaman 9,3 18,6 18,6 9,3 18,6 9,3 11,6 0,0 4,7 100
Nevehir 0,0 0,0 37,5 25,0 12,5 12,5 12,5 0,0 0,0 100
Nide-Aksaray 0,0 7,1 14,3 35,7 14,3 21,4 7,1 0,0 0,0 100
Mardin 0,0 0,0 35,3 0,0 29,4 29,4 0,0 5,9 0,0 100
Diyarbakr 0,0 12,5 25,0 6,3 18,8 18,8 12,5 0,0 6,3 100
Malatya 0,0 0,0 0,0 25,0 12,5 25,0 37,5 0,0 0,0 100
Dier ller 0,0 0,0 10,5 5,3 15,8 21,1 10,5 10,5 26,3 100
GENEL
TOPLAM
8,0 12,5 21,9 9,8 17,9 14,7 8,5 3,1 3,6 100

Doum yerleri asndan deerlendirme yapldnda, on iki farkl kategori karmza kmaktadr
(Bkz. Tablo 1). Grlen kiiler arasndaki arl da dikkate alnarak (toplam rneklemin %45,5i)
anlurfa ve Adyaman doumlularn ya grubu zelliine daha yakndan bakmak yararl olacaktr.
Yukarda ifade edilen oranlarn da ilk bakta ortaya koyduu gibi anlurfa ilinden gelenler, Ardahan
ve Erzurumdan sonra en dk yaa sahip bireylerin younlat bir zellik arz etmektedir. Yalnzca
dier illerden gelenler, Mardinliler ve anlurfa ilinden gelenlerin yer ald 11-12 ya grubundakilere
(ayn zamanda en dk ya aralna karlk gelen) baktmzda bu grubun yardan fazlasnn
(%57,1) ve 13-15 ya dilimindekilerin de yaklak %45inin .Urfa doumlulardan olumas bu ilin 16
ya altndaki (11-15 ya aras) younlamasna iaret etmektedir. Dier bir ifadeyle anlurfann
ocuklardan oluan yapsn ve bu zelliiyle de bekr odas ikametileri arasndaki baskn karakterini
ortaya koymaktadr. Kabaca yars 15 ya alt ocuklar ve dier yars 16-18 ya aras ergenlerden
oluan (yaklak % 41) ocuk-ergen niteliine sahip nfus anlurfa doumlularn yarsna yakn bir
orana tekabl etmektedir. 19-22 ya araln da (%22) dahil edecek olursak byk ksm (yaklak
%63) ocuk-gen nfustan oluan bir .Urfa doumlular kesimi grnts ortaya kmaktadr. st
ya gruplarna baktmzda da bu tespiti tamamlayacak sonularla karlamaktayz.
Ya grubunun ykselmesi ile bu grupta yer alan .Urfa doumlularn saysnn ciddi biimde
azald anlaml bir iliki (ters orant) sz konusudur. 23-33 yalar arasnda ortalama 14 civarnda bir
oran sz konusu iken, bu oranlar 34-40 ya aralnda 6,8e, 41-50 aralnda 1,7ye dmektedir ve
51 ya ve stnde kimse bulunmamaktadr. anlurfallardan oluan bekr odas sakini grubu iin,
zetle, ocuk-gen nitelii ar basan, 30lu yalardan itibaren ise stanbulda bekr odasnda bulunma
oran ciddi biimde azalan bir grup nitelemesi yapmak mmkndr. Bylece, en geni bekr odas


177

grlen grubunu oluturan anlurfa rneinden hareketle, yaplan alan grmeleri ve gzlemler
nda birtakm genellemelere ulamak ve bekr odas dinamiini aydnlatmak mmkn
gzkmektedir: Geleneksel/ataerkil aile balar ve ykmllkleri (kklerin aile btesine katks,
askerdeki erkek karde/aabeyin geimi veya byk kardelerin balk paras dahil evlenmesine
yardm; arsa, i kurma ya da ev yapma-alma vb. harcamalar iin destek gibi gelirin -genelde baba
kontroll- ortak bir havuzda biriktirilmesi/toplanmas ve ortak kullanm vb.) ailenin yaa kk
bireylerini gurbetilik yoluyla aile gelirine katk yapmas gereken/istenen birey durumuna
sokmaktadr.
kinci en geni grlen kitlesini barndran Adyaman ilinden gelenlerin zelliklerine yakndan
bakldnda 11-12 yanda olan kimsenin bulunmamas dikkat ekmektedir. Buna karn 13 ya
sonrasnda ortaya kan (13-15 ya arasnda %9,3), 16 ya sonrasnda art gsteren (bir nceki ya
diliminin tam 2 katna kan) ve 22 yana kadar olan bireyler arasnda ayn kalan/yatay seyreden
(%18,6) bir durum gze arpmaktadr. 23-27 yalar arasnda ani bir d (%9,3) gzlenmekle birlikte
sonrasnda yine gen kuaklarn dzeyine ulaan (%18,6) bir eri sz konusudur. 34 ya sonrasnda ise
srekli azal biiminde cereyan eden anlurfa rneine benzeyen -ancak orada gzlediimiz gibi
keskin bir d nitelii tamayan- bir durum ortaya kmaktadr.
34-40 ya dilimi arasnda %11,6; 41-50 ya dilimi arasnda %9,3 ve 51 ya ve stndeki %4,7lik
oranlar 30lu yalar sonras iin grnrln giderek azald ve kaybolmaya yz tuttuu bir eilim
sergilemektedir. Ancak bu iki ehir arasndaki benzerlik kadar farkllama da dikkat ekicidir. 51 ya
ve stnde hibir anlurfa doumlu yer almazken burada Adyamanllarn yaklak %5lik varl
(genel rneklem asndan bakldnda daha da arpc hale gelen 51 ya ve stndekilerin drtte
birinin Adyamanl oluu), yine 41-50 ya arasnda sadece 1 anlurfal bulunurken Adyamanllarn
%9,3nn bu ya diliminde yer almas farkllamaya iaret etmektedir. Toparlayc olmas asndan,
geniletilmi oranlar asndan kyaslama yaptmzda, anlurfa doumlularn yalnzca %8,5i 34 ve
daha yukar yata yer alrken, Adyamanllarda bu oran yaklak %26ya -Adyamanllar iinde drtte
birlik bir orana sahip- kmaktadr.
Bu iki ilde tespit ettiimiz bu eilimi, 30lu yalar sonrasn ierecek biimde dier illerle
kyasladmzda baz dikkat ekici sonular karmza kmaktadr: 34 ve daha yukar yalarda
Erzurum, Ardahan ve Mardin illerinden gelen hi kimse bulunmamaktadr. Dikkat ekici bir rnek
olarak Malatyallarn %62,5i 34 ve daha yukar yataki kiilerden olumaktadr. Genel olarak
deerlendirildiinde 18 ya ve altndakiler ile 51 ya ve stndekiler arasnda da Malatyal hibir
kiinin bulunmamas, tamam 19-50 yalar arasnda olan ve byk ounluunu 34-50 yatakilerin
oluturduu, ocuk-ergen ve yallarn bulunmad grece yetikin bir nfusun varln ortaya
koymaktadr.

Tablo-2: Grlenlerin Eitim Durumu
Grlenlerin
Eitim Durumu
Say Yzde
Hi Okula Gitmeyen 9 4,0
lkokul Mezunu 44 19,6

lkokul Terk 40 17,9

lkretim Mezunu 62 27,7
Lise Mezunu 7 3,1
Lise Terk 10 4,5
Ortaokul Terk 52 23,2



178

Grlenlerin
Eitim Durumu
Say Yzde
Hi Okula Gitmeyen 9 4,0
lkokul Mezunu 44 19,6

lkokul Terk 40 17,9

lkretim Mezunu 62 27,7
Lise Mezunu 7 3,1
Lise Terk 10 4,5
Ortaokul Terk 52 23,2

Toplam 224 100,0

Bekar odas sakinlerinin dk eitim dzeyine sahip olduklarn sylemek mmkndr. Bu
durum onlar iin istihdamn enformel ve gvencesiz hali ile tanmalarn kolaylatran etken olduu
gibi vasfsz ilerde alma eilimlerini ve birlikte dk nitelikli ilerdeki dolamlarn da
arttrmaktadr. rneklem grupta ilkretim ve ilkokul mezunlar birlikte alndnda temel bir eitim
kurumu bitirmi kiiler en byk grubu meydana getirmektedir ( %50,4'). Bunun dnda ikinci
byk grubu ise hi okula gitmemi, ilkokul ve ortaokul terklerden oluan %49,6lik kesim
oluturmaktadr. Bu anlamda mezuniyet ve terk asndan neredeyse eit iki paraya blnm ve her
biri grlenlerin neredeyse yarsna ulaan bir temsil sz konusudur. Okul terk durumlar asndan
baktmzda ciddi saylacak oranda terk durumuyla karlalmaktadr. ounluu ortaokul terk
(%23,2) ve ilkokul terk (%17,9) ile lise terklerden (%4,5) oluan, bu anlamda yarya yakn ksm
(%456s) okul terk durumunda olup eitimini yarda kesmi/devam etmemi kiilerden oluan bir
grlen profili sz konusudur. rneklem grup iinde okuryazar olan ve olmayanlar iine alan hi
okula gitmeyen kategorisi ve ilkokul terkleri iine alan temel bir eitim kurumu bitirmemi
kiilerin oran drtte bir oranna yaklamaktadr (%22 civar).
Grlen kiilerin byk blm kalabalk nfuslu ailelerden gelmektedir. Hane bykl
asndan bakldnda en kk hanenin 4, en byk hanenin ise 13 st kiiden olutuu
grlmektedir. Grlenlerin %13,8i 4-6 kiiden oluan hane byklne, %45,1i 7-9 kiiden
oluan hane byklne sahiptir. Hane halk saysndan hareketle, 1-3 kiilik aile grubunu, kk
haneler olma zellikleri yannda yeni kurulmu ekirdek aileler olarak da ifade etmek mmkndr. Bu
anlamda 4-6 kiilik hane bykln de orta byklkte hane halklar olmalar yannda 1-3 kiiden
oluan kk hane birimlerinin ocuk says artm-genilemi biimleri olarak da grmek
mmkndr. Grlen kiilerin ortalama hane byklkleri yaklak olarak 7 kiidir. %80den fazla
kesiminin 7 ve zeri kiiden olumas kalabalk hane yapsnn belirginliini ortaya koymaktadr
6
.
Medeni durum asndan bekr odas sakinlerinin ounluu gen-gmen-evlenmemi bekr
erkeklerden olusa da, aralarnda geride ailelerini, nianllarn, elerini brakanlar da
azmsanamayacak saydadr. Bir baka ifadeyle bekr odasnda barnanlar; ocuk, bekr, evli, yal,
yabanc/kaak gmenler, eklinde nitelemek bizi daha doru bir tanmlamaya gtrecektir.
Nihayetinde bir bekr hayat yaadklarndan dolay bu durum medeni halleriyle ilgili olmayp,

6
Trkiye ortalama hane bykl 3,7dr. Trkiyenin Ortalama hanehalk bykl illere gre
incelendiinde, 2012 ylnda ortalama hanehalk byklnn en yksek olduu il, 7,9 kii ile rnaktr. rnak
ilini 7,4 kii ile Hakkari, 6,6 ile Mu, 6,5 ile Siirt ve 6,4 ile Van illeri izlemektedir. Ortalama hanehalk
byklnn en dk olduu il ise 2,8 kii ile anakkaledir. anakkale ilini 2,9 kii ile Balkesir ve
Eskiehir, 3 kii ile Burdur ve Mula izlemektedir. Detayl bilgi iin bkz. TK 2012 Yl statistiklerle Aile,
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13662


179

yaam biimlerine iaret eden bir kullanmla, burada barnp yaayanlar tanmlayc sfat olarak
bekr, yaadklar meknn ortak ad olarak da bekr odas yaygnlk kazanm ifadelerdir.
rneklem grubunun %67,4n (yaklak te ikisini) bekrlar, %32,6sn evliler oluturmaktadr.
Bekar Odas Sakinlerinin Ekonomik Nitelikleri
Tablo-3: Grlenlerin stanbul'da lk alt Sektr ile uan ki Durumu
7

stanbul'da lk alt Sektr ile uanki Durumu
uanki
Durumu
Dier
malat
leri
Tekstil
Sat
Eleman
Lokanta
ve
Bfecilik
yeri
Sahibi
veya
Ortaklk
Hamallk
ve
Nakliye
leri
Seyyar
Satc
naat TOPLAM stanbulda
lk
alt
Sektr
Dier
malat
leri
78,6 1,9 6,3 3,8 0,0 0,0 0,0 0,0 6,7
Atk
Toplayc
14,3 1,9 0,0 1,9 0,0 0,0 0,0 0,0 1,8
Tekstil 0,0 90,4 43,8 17,0 75,0 10,7 13,9 0,0 33,0
Lokanta ve
Bfecilik
7,1 5,8 6,3 58,5 0,0 17,9 5,6 9,5 20,1
Sat
Eleman
0,0 0,0 25,0 1,9 0,0 0,0 2,8 4,8 3,1
Seyyar
Satc
0,0 0,0 18,8 9,4 25,0 3,6 66,7 9,5 16,1
Hamallk
ve Nakliye
leri
0,0 0,0 0,0 3,8 0,0 67,9 2,8 4,8 10,3
naat 0,0 0,0 0,0 3,8 0,0 0,0 8,3 71,4 8,9
TOPLAM 100 100 100 100 100 100 100 100 100
TOPLAM 6,3 23,2 7,1 23,7 1,8 12,5 16,1 9,4 100

Tablo-3 de grld gibi, bekar odasnda kalan erkek gmenlerin halen altklar iler
asndan lokanta ve bfecilik ileri ile tekstil ne kan ikollar durumundadr. Oransal olarak ifade
edildiinde, lokanta ve bfecilik ileri (yaklak %24) ve tekstil (yaklak %23) grlen bekar odas
ikametilerinin yarya yaknn (%46,9) iine alan ana sektrlerdir. %16,1lik oranyla seyyar satclk
ve %12,5lik oranyla hamallk-nakliye ileri -rneklem grubun drtte birinden fazlasnn dhil
olduu- dier yaygn iki sektr oluturmaktadr. Bu drt sektr inaat (9,4) ve dier imalat ileri
kategorisi (%6,3) takip etmektedir. Son bir i alan olarak da ok kk bir orana sahip (%1,8) i yeri
sahiplii ve ortakl yer almaktadr. Buradan hareketle stanbulda u an altklar i asndan bekr
odasnda kalan ve istihdama katlanlar hemen tamam cretli ii konumunda alan kiiler olarak
tanmlamak mmkndr.
stanbulda alt ilk sektr dier imalat ileri olanlarn %78, s uan dier imalat ii
yapmaktadr. uan dier imalatta alanlarn %7.1i lokantada almakta ve uanda tekstil iinde
uraanlarn %90 yine tekstil iinde uramaktadr. Atk toplayclarn bir ksm imdi tekstilde ve

7
uan ki i tanmnda emekli kategorisi aktif istihdam sreci ierisinde yer almad iin kartlmtr. Satrda
yer alan ikinci toplam stanbulda ilk alt sektrn genel durum iindeki dalmn vermektedir (y.n.).


180

lokanta iini yapmakla birlikte uanda sat elemanl yapanlarn %44 nceden tekstil
sektrndeyken oradan sat elemanlna gemitir. Sadece %25i sat elemanyken eskiden tekstilde
alanlarn bir ksm yine tekstildeyken %64 ayn sektrde kalm, %36s ise farkl sektrlere
kaymtr. uan iyeri sahibi olanlarn %75i nceden tekstil sektrnde olduu grlmektedir.
Hamallk ve nakliye ilerinde alanlarn %68i hamallk ve nakliye iinde almaktadr. uan
hamallk yapanlarn %18i lokanta ve bfecilik iinde uramaktayken nceden hamal olanlarn ou
hamal ve uanda %82si hamal olarak devam ettikleri grlmektedir. En az meslek deitiren grup ise
hamallk ve nakliyecilik yapanlarn oluturduu gruptur.
uan seyyar satclk yapanlarn %67si nceden de seyyar satcyken ve uanda seyyar satclk
yapanlar daha ncede tekstil lokanta, bfe, inaat sektrlerinde arlkl olarak bulunmulardr.
naatlarmzn %71i yine nceden inaat iiyle urayorlarken, anlaml bir ksm ise nceden sat
elemanym ve lokanta bfede altklar grlmektedir. uanda dier imalat ii, tekstil, hamallk ve
nakliye ii seyyar satc ve inaat ii ile uraanlarn byk ksm halen ayn ilerde almakla birlikte
dier mesleklerde de bu oranlar yksektir.
zetle enformel iinde hala ok az meslek deitirerek devam etmektedirler. Bu da el becerisi ya
da vasf kazandka o ilerde kalma srarlarn gstermektedir. Sadece sat eleman durumunda grece
bir meslek deiimi ve birazda lokanta ve bfe iinde grece meslek deiimi ortaya kmaktadr.
Bunlarda yar yarya ayn ileri yapmakla birlikte ve o ilerde dierlerine gre seyyariyetin daha fazla
olduu grlmektedir.
Tablo-4: Grlenlerin Aylk Geliri
Aylk Kazan Say Yzde
650 alt 40 17,9
700-799 26 11,6
800-999 52 23,2
1000-1200 59 26,3
1250-1500 22 9,8
1600-1999 9 4,0
2000+ 16 7,1
Toplam 224 100,0

Daha ok dk cretli, her trl sosyal gvenceden yoksun dzensiz ve geici ilerde alan bu
kiiler, ok sk olarak i deitirmektedir. Yukardaki Tablo-4 de de grld gibi, grlen
kiilerin %17,9unun aylk kazanlar 650 TL altdr. Bu durum asgari cretin
8
altnda ve bu cretin
biraz zerinde alan kesimin younluunu gstermektedir. %34,8inin 700-999 TL, %26,3 de
1000-1200 TL arasndadr. Yukarda yer alan Tablo 4 de dikkat eken bir dier nokta ise, 2000 TL ve
zerinde cret alan kiilerdir. Bu kiiler daha ok eitli sektrlerde (inaat, tekstil, vb.) ustalk
statsnde alan ve ayrca iyeri sahiplii (zellikle kemer atlyesi) olmasndan kaynaklanmaktadr.
Memlekette yaplan i asndan bakldnda -bu kategorideki soruda bilgi alnamayan kiiler (51
kii) darda braklarak - bilgi edinilen 173 kiinin hemen hemen yarsn oluturan bekr odas
sakinleri grubunun, daha nce memlekette gelir getirici baka bir i yapmad anlalmaktadr. Veri
sahibi olunan grup iinde almamlar kategorisindekiler dndaki en byk kategori olarak
MTnin yaygnl dikkat ekmektedir. almamlar (89 kii) ve bilinmeyenleri (51 kii) darda
brakp, allan iler asndan bakldnda, MT, alanlarn yaklak %268 inin daha nce
memlekette yapt i durumundadr. Emek youn karakteri ve kentsel i kollarna transfer
edilemeyecek beceri-tecrbe ieriyor oluu ilerde kentsel i kollarnda yer alabilme asndan da

8
01.07.2012 - 31.12.2012 arasnda belirlenen asgari cretler: 16 yandan bykler , 940.50 TL(Brt) - 739.80
TL(Net),16 yandan kkler iin805.50 TL(Brt) - 643.15 TL(Net).Detayl hesaplama ve gstergeler iin bkz.
http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Repository/cgm/asgariucret/2012_ikinci_alti_ay


181

nitelik gerektirmeyen/kazandrmayan iler zelliine sahiptir. MTden sonra ikinci srada hayvanclk
(bilgisi alnanlar iinde %21,84) ileri gelmektedir.
Tablo-5: Grlenlerin Sosyal Gvence Durumu
Sosyal Gvence
Durumu Say Yzde
Bir dnem
sigortal
11 4,9
Hi sigortas
olmam
189 84,4
Sigortal 24 10,7
Toplam 224 100,0

Sosyal gvencesizlik hali seilen rneklem ierisinde sklkla karmza kan ve kendini
sradanlatran ciddi bir sorun alandr. Grlen bekar odas sakinleri arasnda hi sigortal olmam
grup (%84,4) ve bir dnem sigortal olan grup (%4,9) bir arada deerlendirildiinde, toplamda %90,3
gibi ok yksek bir orana karlk gelmesi bu bireyler iin gvencesizliin boyutlarn ortaya
koymaktadr. Sigortal olanlarn orannn ise sadece %10,7 olmas ise formel ile iletiimi olan
kesimlerin ne kadar snrl olduunu gstermektedir.

Bekar Odas Sakinlerinin G ve Gmenlik zellikleri
Tablo-6: Grlenlerin stanbul'a lk Geli Ya
lk Ka Yanda
stanbula
Geldii Say Yzde
1-9 5 2,2
10-15 125 55,8
16-20 63 28,1
21-25 21 9,4
26-30 7 3,1
31+ 3 1,3
Toplam 224 100,0

Bekar odas dinamiinin genel karakteristii gz nnde bulundurulduunda yalnzca imdiki
gmenlerle snrl olmayan -eski kuaklar da kapsayan- kk yalarda alma hayatna katlma,
evin sorumluluuna ortak olma/stlenme ve stanbula g durumu sz konusudur9. Aratrma
kapsamnda grlenlerin 10-15 yalar arasndaki stanbula ilk geli yann yaygnl (toplam
grubun yaklak %56s) ocuk saylacak yalarda stanbula ve bekar odalarna ynelen gn ayrt
edici niteliini ortaya koymaktadr.
u an yaplan iler asndan stanbul'da kal sresi analiz edildiinde anlaml baz ilikiler tespit
edilebilmektedir. Bu anlamda bazlar iin geici/sezonluk (en d 4 ay), bazlar iinse sreklilik
(1 yln tamam) nitelii tayan bir bekar odasnda barnma ve stanbul'da alma deneyimi sz

9
Konu ile ilgili tartma iin bkz. Blent en, Fatih Kahraman, "Oyun Hakknn Uzanda Yaamak:
Trkiyede g ve ocuk Emei", SD Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say:27, Aralk-2012,
ss.167-189.


182

konusudur. Bu anlamda genel durumu ortaya koymaya altmzda rneklem grubun %22,3' gibi
hi kmsenmeyecek bir orana sahip kesimi yln tamamn stanbul'da geirmektedir (Tablo-7). Ksa
sreli gidi geliler, tatil ve ailevi ihtiyalar vb. nedenlerle memlekete gidi gelile kesilen ancak yln
byk blmnde yine stanbul'da ikamet eden ve alan 10-11 ay dilimindeki kiiler ise %32,1'lik
bir arla sahiptir.
Tablo-7: Grlenlerin u anki i le stanbulda Ortalama Kal Sresi Arasndaki liki
Grlen stanbulda Kal
Sresi
10-11 Ay 12 Ay 6--7 Ay 8--9 Ay 4-5 Ay TOPLAM
Grlen uan ki
yeri Sahibi veya Ortaklk 75,0 25,0 0,0 0,0 0,0 100,0
Sat Eleman 43,8 43,8 6,3 6,3 0,0 100,0
Dier malat leri 57,1 21,4 7,1 7,1 7,1 100,0
Lokanta ve Bfecilik 37,7 28,3 15,1 9,4 9,4 100,0
Hamallk ve Nakliye leri 39,3 17,9 7,1 35,7 0,0 100,0
Seyyar Satc 19,4 25,0 16,7 33,3 5,6 100,0
naat 23,8 9,5 9,5 42,9 14,3 100,0
Tekstil 21,2 15,4 3,8 28,8 30,8 100,0
GENEL TOPLAM 32,1 22,3 9,8 23,7 12,1 100,0

Bu her iki grubu srekli ya da uzun sreli stanbul'da kalan grup olarak tanmlayp hesaplama
yaptmzda, bekar odasnda kalanlarn yarsndan fazlasnn (%54,4) bu nitelie sahip olduunu
grmekteyiz. yeri sahibi-orta statsndekilerin tamam, sat eleman durumundakilerin yaklak
%88'i, dier imalat ilerinde alanlarn yaklak %79'u, lokanta-bfecilik sektrndekilerin %66's ve
hamallk-nakliye ilerinde alanlarn yaklak %57'si en az 10 ay veya yln tamam stanbul'da kalp
alan bireylerden olumaktadr. Bunun dnda kalan seyyar satclk, inaat ve tekstil sektrlerinde
daha dk oranlar grlmekle birlikte, bu sektrde yln en az 10 ayn veya tamamn stanbul'da
geirenlerin oranlar da %30'larn st gibi dikkat ekici bir orana sahiptir.
Mevsimlik/geici i bulma ve alma anlamnda en gze batan grup tekstildir. stanbul'da bekar
odasnda 4-5 ay kalanlarn yaklak %59'u tekstil sektrnde almaktadr (ya grubu ile ilikisi
nemli, zellikle okul andakiler ve henz okul bitirmi gen kuak; bunun yannda tekstil
sektrnn mevsimsel dalgalanmalara ak yaps, kriz ve den talep/sipari dnemlerine paralel
olarak ilerdeki azalmann bu sektrde srekli almaya imkan vermeyen yaps). 4-5 ay sreyle
stanbul'da alp bekar odasnda kalanlar asndan sezonluk nitelii baskn tekstil sektrn ok
daha dk oranlara sahip olmak zere srasyla lokanta ve bfecilik, inaat, seyyar satclk ve dier
imalat ileri takip etmektedir. Yaz dnemi veya sezonluk olmann snrlarn zorlayan ancak srekli
olma karakterine de dnememi bir kategori olarak 6-7 ay stanbul'da kalanlarn nemli ksmn
(yaklak %64) srasyla lokanta ve bfecilik alanlar ile seyyar satclar oluturmaktadr. Bu
anlamda 8-9 ay stanbul'da kalanlar ok daha kompleks ve tanmlanmas zor bir kategoriye karlk
gelmektedir. Geicilik ile srekliliin adeta snrnda bulunan kendine zg/ayrc bir konum igal
etmektedir. Bu durumdakilerin istihdam edildikleri sektrlere baktmzda tekstil bata olmak zere,
seyyar satclk, hamallk-nakliye ileri ve inaat sektrnden olutuu grlmektedir.
Yaplan ilikisel analiz balamnda yaps dierlerine gre daha heterojen olan ve tanmlanmas
biraz daha belirsiz kalan bir ka sektr iin son bir deerlendirme daha yapmak yararl olacaktr. Bu
balamda seyyar satclk, stanbul'da kal ve alma sresi asndan sreklilik nitelii ar basan,
ancak geici nitelii de hesaba katlmas gereken bir sektr olarak karmza kmaktadr. Dier gz
atlmas gereken sektr olarak tekstil, 'arada' olarak deerlendirilebilecek bir zellie sahiptir. Bu
sektrde alanlarn - yaklak hesaplamalarla - te biri 4-5 ay gibi geici/sezonluk, te biri ok
uzun veya srekli, te birlik ksm da 6-9 ay gibi uzun sreli (yln yarsndan fazlasn stanbul'da
geiren, srekli ya da geici olmann snrndaki) olarak stanbul'da alan ve bekar odasnda barnan


183

kiilerden olumaktadr. Bir dier 'arada' kalmlk durumunun yaand sektr ise inaattr. naat
sektr alanlarnn kabaca te biri 10 aydan fazla veya srekli stanbul'da ikamet edip
alanlardan oluurken, 4-5 ay alanlar ve 6-7 ay alanlar dk orana sahipken (ikisinin inaat
iileri iindeki toplam oran yaklak %24), 8-9 ay alanlar ise en yksek orana sahiptir (%42,9).
Bekar Odasnn Sosyo-Mekansal zellikleri
Bekr odalar olarak kullanlan meknlar homojen bir yap arz etmemesinden dolay, bina trleri
ve kullanm fonksiyonlar dikkate alnarak; bekr odas, bekr han ve bekr pansiyonlar, olmak zere
3 kategori iinde ele alnmasna karar verilmitir. Saha alma srecinde gerekletirilen grmelerin
%53,6s bekr odalarnda, %42'si bekr hanlarnda, %4,4' pansiyonlarda gerekletirilmitir.

Tablo-8: Grlenlerin Bekar Odasnda Ka Kii Kald
Bekar Odasnda
Ka Kii Kald Say Yzde
1 7 3,1
2 8 3,6
3 13 5,8
4 21 9,4
5 65 29,0
6 33 14,7
7 27 12,1
8 12 5,4
9 6 2,7
10 20 8,9
11 1 0,4
12 3 1,3
14 6 2,7
15 2 0,9
Toplam 224 100,0

Bekr odalar tecrbe edilmi ve bilinen, barnma-alma-yaama setini bir arada sunan bir model
olarak karmza kmaktadr. Alandan elde edilen bilgiler ve aratrmaclarn gzlemlerine gre bekr
odalar ounlukla dkkn, imalathane, i yeri ve depo gibi ticari faaliyet alanlarnn st katlarnda
bulunan; salksz, bakmsz ve kt yaam koullarna sahip yerlerdir. Bu yaplar iindeki odalar,
temel olarak uyumak, snmak ve yemek yemek iin kullanlan yaam alanlardr. Yukarda yer alan
Tablo-8 de, 5-7 kii aralnda kalan bireylerin oran %55,8 gibi yksek bir oranda seyretmektedir. Bu
odalarn ise genellikle 15-20 metrekarelik alanlar olduu hatrlandnda ise, sz konusu alann
bireyler iin yetersiz yaam alanlar olduu ortadadr.








184

Tablo-9: Grlenlerin Doum Yeri le uan Bekar Odasnda Kimlerle Birlikte Kald
Arasndaki liki

Suan Bekar
Odasnda Kimlerle
Kaldg

Dogum Yeri Akraba-Kyl Hanehalk
yeleri
Hanehalk-
Akraba-Kyl
Tek
Bana
Yabanc TOPLAM
Adyaman
20,9 50,0 16,3 0,0 0,0 19,2
Ar
8,2 0,0 14,3 0,0 0,0 10,3
Nide-Aksaray
4,5 37,5 6,1 0,0 0,0 6,3
Diyarbakr
10,9 0,0 4,1 0,0 0,0 7,1
Konya
2,7 0,0 3,1 20,0 33,3 3,6
Malatya
4,5 0,0 2,0 20,0 0,0 3,6
Mardin
8,2 0,0 8,2 0,0 0,0 7,6
Nevehir
2,7 0,0 5,1 0,0 0,0 3,6
anlurfa
24,5 12,5 31,6 0,0 0,0 26,3
Erzurum
1,8 0,0 3,1 0,0 0,0 2,2
Ardahan
1,8 0,0 2,0 0,0 0,0 1,8
Dier ller
9,1 0,0 4,1 60,0 66,7 8,5
GENEL TOPLAM
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
TOPLAM
49,1 3,6 43,8 2,2 1,3 100

Bekar odasnda akraba-kylleri ile birlikte kalma hemen tm iller iin yaygn bir duruma iaret
etmektedir. Bu anlamda Diyarbakr (drtte ) ve Malatya (yaklak te ikisi) ne kan illerdir.
Bunun yannda Adyaman, Mardin, Ardahan ve dier iller kategorisindekilerin de akraba ve kyllerin
birlikte kald barnma zelliine sahip olduklar grlmektedir. Bunlar dnda kalan illerde ise
yzdelik anlamda 35 ile 45 arasnda deien yksek saylabilecek oranlar sz konusudur.
.Urfa, Mardin ve Ardahan illerinden gelenlerin yarya yakn hane ferdi-akraba ve kyllerin bir
arada kald bir barnma nitelii ortaya koymaktadr. Geriye kalan iller asndan da %40lar ve
altnda yine anlaml oranlar grlmekle grece daha dk deerlere rastlanmaktadr. Bunlar arasnda
en d ise %21lik orana sahip dier iller kategorisine dahil kiilerden olumaktadr. En az bir aile
ferdinin ve akrabalar-kyllerin bir arada olduu kalma biimi ile yalnzca hane halk yeleri ile
kalanlar, ayn aileden birinin bulunmas esasna gre birlikte ele aldmzda rneklem grubun
%474nn bu zellie sahip olduunu grmekteyiz. Dolaysyla neredeyse yarsn hane yelerinden
biri ya da birilerinin bulunduu ok daha gl bir yaknlk ilikisinin oluturduu bekr odas
niteliinden bahsetmek mmkndr.
SONU
Sleymaniye Blgesi, kntleme eiliminin glenmesiyle birlikte ailelerin terk ettii,
iyerlerinin yayld blge ucuz barnma imkanlar dolaysyla dk gelirli gmen gruplar iin
ekim merkezi haline gelmitir. Ayrca saylar azalsa da blgede mevcut kk imalathaneler ve
iyerlerini barndryor oluu gmenler iin enformel de olsa alma imkannn olduu yer olarak
cazibesini devam ettirmesine yol amaktadr. Bylece bekar odalar, pansiyonlar ve ucuz
otelleriyle nasl olsa bir i bulunur umuduyla gelen gmenler iin stanbulda tutunma, barnma ve
alma imkanlarn bir arada sunan zellie sahiptir. Bekar odalar rneinde grld gibi formel
istihdam dahilinde emilme imkan neredeyse hi kalmam krsal nitelikli, dk eitimli ve vasfsz
gmenlerin younlat mahalleleri barndrmaktadr.


185

G eden nfusun baskn krsal karakteri ve dorudan krdan-byk kente doru hareketi iermesi
zellikleriyle bekar odalarndaki bireylerin stanbula gnn nitelii Trkiyede kentlere g aknn
balad 1950lere benzer bir g karakteri ortaya koymaktadr. Hi arazisi bulunmamas, ok kk
ya da retime elverili olmayan arazi yaps, belli byklkte arazi olmas durumunda da yaplan
retimin ihtiyalar karlamaya yetmemesi gibi durumlar arlkla tarm-hayvancla bal byk bir
grubun geimlik ekonominin snrlarnda yaamasna neden olmaktadr. Baz durumda ailenin birka
yesi veya topluca bavurulan mevsimlik tarm iilii aile geimini salayacak geici olarak
bavurulan kaynak olsa da tek bana yeterli olamad grlmektedir.
Geleneksel/ataerkil aile balar ve ykmllkleri (kklerin aile btesine katks, askerdeki
erkek karde/aabeyin geimi veya byk kardelerin balk paras dahil evlenmesine yardm; arsa, i
kurma ya da ev yapma-alma vb. harcamalar iin destek vb.) daha ocuk yalardan itibaren ailenin
yaa kk bireylerini gurbetilik yoluyla aile gelirine katk yapmas gereken/istenen birey durumuna
sokmaktadr. Sras gelenin gurbet yoluna dmesi bekr odas gmenlerinin adeta yerine getirmeleri
gereken bir grevi ifade etmektedir. nce baba, sonra byk karde ve srasyla dierlerine doru
geen bir grev devri durumu ortaya kmaktadr. Bylece alttan gelen gen yelerin gurbetilik
nbetini hanenin byklerinden devraldklar g dngs meydana gelmektedir. G dngsnn
ilemesi, bireyin kendisine ait hedeflere ulamas iin dier aile yelerinin de ayn abay
gstereceinden emin olmaya dayanan gven ve beklenti ilikisi zerine kuruludur. Uzun sreli ya da
geici olarak stanbulda allp memlekete gidip gelmeyle srdrlen gurbetilik nbeti dier yeye
devredilene kadar devam etmektedir.
KAYNAKA
Ayverdi, E. H.(1958). Fatih Devri Sonlarnda stanbul Mahalleleri, ehrin skan ve Nfusu, Ankara:
Vakflar Umum Mdrl Neriyat.
Byk Larousse (1986). Eminn Maddesi Cilt:3, stanbul: Geliim Yaynlar, ss.1458.
Celal, M.(1946). Eski stanbul Yaay. stanbul: Trkiye Yaynevi.
elebi, E.(1992). Seyahatname. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar.
Ertu, N.(2008). Osmanl Dneminde stanbul Hamallar. stanbul: Tima Yaynlar.
Gedik, A.(1996). Internal Migration in Turkey, 1965-85: Test Some Conflicting Findings in the
Literature Working Paper in Demography, No:66, Canberra: The Australian National
University.
duygu, A., Sirkeci,.,Aydngn,. (1998). Trkiyede g ve gn i Hareketine Etkisi
Trkiyede g Konferans, s.207-240.
duygu, A., Sirkeci,.(1999). Cumhuriyet Dnemi Trkiyesinde G Hareketleri i. 75. Ylda
Kylerden ehirlere (der.Oya Baydar)stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Yaynlar, s.249-260.
Kou, R. E. (2003). Tarihte stanbul Esnaf. stanbul: Doan Kitaplk.
Mortan, K., Kkerman,.(2010). ar, Pazar, Ticaret ve Kapalar. stanbul: Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar.
TK, 2009 gc statistikleri, Eriim: 4.5.2010 A Adresi
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=25&ust_id=8, (2010).
Yksel, H.(1992). Vakfiyeler Gre Osmanl Toplumunda Aile, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde
Trk Ailesi, Cilt:II, No:71, Ankara: T.C. Babakanlk Aile ve Aratrma Kurumu Yaynlar.


186




187

SOSYOLOJ N EMEK GN YENDEN TANIMLAMAK
Ula SUNATA
1

ZET
Emek g, nam- dier ii g, 1960lardan beri akademik literatrde yer almasna ramen
tarihesinin ok daha eskilere dayand bilinmektedir. Son yarm asrda g politikalar iinde sahip
olduu istisnai yer, kantitatif art ve deien biimleri ve eitleri ile emek g hem kalknma hem
de kreselleme tartmalarnn odak konular arasndadr. Ayrca ilgili gn g almalar iinde
ekonomi erevesiyle gnll g olarak grlmesine ve bu gr zerinden oluan terminoloji
klliyatna karn hem tarihi hem de gnmzdeki deneyimleri aklama konusunda skntlar
bulunmaktadr. Bu skntlar amak zere her gn nihayetinde emek g ile ilikilendirilebilecei
tezini ileri srerek mevcut g kuramlar ile analizin zemini ina edilecektir. Makalede zellikle
oturulan yerin deiimi kural, kalma sresi kriterleri, itim-ekim modeli, metodolojik milliyetilik,
g karar mekanizmas, ajan/yap ikilii, geribildirim mekanizmalar, enformasyon ak, sosyal
sermaye, nc gmenler ve kademeli hkimiyet konular tartlmtr. Emek g iin istihdam
gayesi ile hareket tanmnn sakncalar ortaya konularak, bu tanm yerine ev-i mesafesindeki deiim
tanmnn daha uygun olduu almann ktlarndan biridir.
Anahtar Kelimeler: G, Emek g, g sosyolojisi, metodolojik milliyetilik, g karar,
kademeli hkimiyet
ABSTRACT
Labor migration studies have an important place in the academic literature since 1960, in spite of
its history as long as human experience. In the last half century, labor migration with its exceptional
position in migration policy and foreign affair politics, its quantitative increase and changing forms
become weighty matter in not only development studies but also globalization studies. This type of
migration is mostly seen as voluntary and evaluated in economic framework in migration studies.
Unfortunately, terminology accumulation within this approach is inadequate to explain both past and
contemporary migration experiences. The existing seven key migration theories are re-read by
evaluating the assumption that every migration is ultimately labor migration. In the paper, the
principle of change in home address, criteria related with duration of stay, push-pull model,
methodological nationalism, migration-decision mechanism, agent/structure dichotomy, feedback
mechanisms, information flows, social capital, pioneer migrants and graduated sovereignty issues are
debated. Rather a movement within a purpose of employment, a change in the distance between home
and work is presented as a more analytic definition of labor migration.
Keywords: Migration, labor migration, sociology of migration, methodological nationalism,
migration-decision, graduated sovereignty.

GR
Bir toplumsal olgu olarak g insanlarn corafi olarak bir yerden baka bir yere gemesidir, yani
bir yer deitirme hareketidir. G, ky/mahalle/semt/kent/lke gibi iskn birimlerine gre
gerekleen ikamet deitirmedir. Nitekim g corafi blgeler baznda deerlendirdiimiz bir sosyal
olgudur. Ayn zamanda demografinin doum ve lm gibi yaam tecrbesinin ba ve sonu arasnda
olas yer alabilecek hareketlilikleri inceleyen ilgi alandr. Demografi iinde g sreklilik arz eden bir
nfus hareketi olarak tanmlanr. Bu yzden, belirli bir zaman boyutu iinde mekn deitirmeler
okunmaya allr. zetle sosyoloji iinde g konuurken beeri corafya ve sosyal demografiyi
deerlendirmeyi ihmal edemeyiz.
Kalknma balamnda g kuramlarnn son elli ylln irdeleyen De Haas (2010a), 1950ler ve
1960larn optimist, 1970ler ve 1980lerin neo-Marxist pesimist, ve ardndan 1990lar ve 2000lerin

1
Yrd.Do.Dr., Baheehir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
ulas.sunata@bahcesehir.edu.tr.


188

yeniden daha optimist grl olduunu gsterir. G almalarna hakim olan yapsalc-ilevselci
kuramlar yerini 1990lardan sonra yap ve aktr perspektifleri arasndaki uzlay salamaya alan
daha oulcu, melez ve yapsalc yaklamlara brakmtr. Nitekim son yllarda g yalnz kalknma
literatrnde deil kresellemenin alt bal olarak zellikle de kltrel boyutuyla tartlmaya
baland.
Modernleme sylemindeki ifade zgrl gibi, hareket zgrl de son otuz yldr
kreselleme sylemi iinde olmazsa olmaz hale gelmitir. yle ki gnmzde kiilerin gemie gre
daha hareketli olduu sylenmekte hatta hareketin evrenselletii tezi nerilmektedir. Hlbuki
bunun doru olmadn bu hareketliliin belli baz lkeler arasnda artt son yllarda yaplan
aratrmalarda ortaya konmaya balanmtr (Baknz Reyes, 2013).
Kalknmayla ilikisi balamnda tartlan g, zellikle emek g zerine odaklanr. nceleri
gnderen lke iin olumsuz, alc lke iin olumlu yanlarn alt izilirken; imdilerde gn kazan-
kazan modeli iinde olduu, hatta gnderici lke iin alc lkeye nazaran daha avantajlar olduuna
dair tezlerin saysnda belirgin bir art bulunmaktadr. yle ki alc lke ekonomik-sosyal-politik
entegrasyon gibi farkl yklerle urarken, verici lke hem gelen dvizler ve geri dnen bilgi, birikim
ve yetenekler hem de diaspora veya ulus-tesi komuniteleriyle farkl lkelerde yeni iktidar alanlar ve
mekanizmalarn oluturmaya balad iddia edilmektedir. De Haasn (2008) dedii gibi bu tr
akademik almalarn artnn 2000lerle patlama yaptn iddia etmek yanl olmayacaktr.
Kapitalizm ve milliyetiliklerin kreselleme koullar altnda deiimlere uradn sylemek
yanl olmayacaktr. Bu balamda, emek gde kresel kapitalizmin gidiatna ikindir. G
tarihinin ikinci mihenk tayla, g daha fazla dallanp budaklanm ve daha abuk oalan bir sosyal
olgu haline gelmitir. Giderek sosyal bilimlere artan alakasna ramen g kavramak ve anlamak
daha zorlamtr. rnein; zorunlu/gnll, dzenli/dzensiz (ktl/ktsz, yasal/yasal olmayan),
lke ii/uluslararas g, itici ve ekici faktrler ve gnderici ve alc balamlar nceleri g
literatrnn temel unsurlar iken, artk sorunlu durmakta ve tartlmaktadr. yle ki, g aklayan
kuramlardaki eksiklikler fark edilerek giderilmeye allyor ve g almalar disiplinleraras
vazgeilmez bir alan olarak karmza kyor. Hatta gn sebep ve sonularn aratrmak
toplumlarn sosyal, kltrel, ekonomik ve politik dnmlerini farkl bir ereveden grmek gibi bize
yeni frsatlar da sunmaktadr.
Disiplinleraras zelliiyle g almalar sosyoloji, iktisat, antropoloji, siyaset bilimi, corafya,
hukuk ve tarih gibi temel akademik disiplinlerin arasndadr. Yine de, her disiplinin kendi birikimi,
metodolojisi ve yaklamlaryla g aklamaya altn sylemek hatal olmaz. Sosyoloji bilimi
iin de g revata olan konu balklarndan biri haline gelmitir. Gastarbeiter klliyatyla genileyen
emek g alanyazn g almalarnn merkezini oluturmaktadr. lgili kaynaka arlkl olarak
1970lerin balarna kadar emek gnn iktisadi yansmalar, 1990lardan itibaren sosyo-kltrel
yaklamlarla gmenlerin sorunlar ve entegrasyon problemleri ve 2000lerle birlikte sosyo-ekonomik
analizler ve okkltrlln zenginlii zerinedir. Sosyologlar asndan emek gndeki ekonomik
vurgu, siyasal vurgunun dorudan okunamamasyla zorunlu g olarak resmedilmeyiten kaynakl ve
mhimdir. Nitekim g almalarndaki iktisatlarn almalarna baktmzda g daha geni bir
sosyal olgu olarak deerlendirdiklerini gryoruz. Sosyoloji iin buradaki sknt ekolojik veya siyasi-
sosyal vurgu yaplan glerde emein, emek gnde ise ekolojik ve siyasi-sosyal boyutlarn ele
alnndaki eksiklik ve naiflik olarak okunabilir.
Dediimiz gibi son yllarda g ile ilgili ampirik aratrmalarn says olduka artmtr. Fakat
zellikle sosyoloji disiplini erevesinde kuramsal zeminde terminoloji ve dil birlii bakmndan
zayflk grlmektedir. Bu alma ile amalanan, bu zayfl gidermek ve emek gn yeniden
tanmlamaktr. Bunun iin deien ve eitlenen gleri inceleyerek emek gn yeniden tanmlarken
aslnda g anlamaya ve tmyle yeniden tartmaya balayacaz. Bu balamda sosyolojinin alt
dallarndan biri olan g sosyolojisine katk sunmaya alacaz.
ncelikle hem kapsam hem de eitlilii artarak srekli karmak hale gelen gn snrlar ve
gn tasnifini stne konuulacak. Bu tartma iin klasik g kuramlarndaki drt tartmal alan
oturulan yeri deiimi kural, kalma sresi kriterleri, itim-ekim modeli ve metodolojik milliyetilik
sralanmtr. Bu noktadan sonra emek gnn tasnifteki yeri zerine odaklanlacaktr. Emek gn


189

bir istihdam gayesi zerinden tanmlamann sakncalar ortaya konulacak. Bunun yerine, ev-i
arasndaki mesafenin deiimi olarak yeni tanm nerilecek. Bu noktada g karar mekanizmalarnn
nemi ve belirleyicilii ne srldkten sonra emek g erevesiyle g kuramlar tekrar okunacak.
Bu okuma srasnda ajan/yap ikilii, geribildirim mekanizmalar, enformasyon ak, sosyal sermaye
ve nc gmenler zerinde zellikle durulacaktr. Sonu yerine, ulus-devlete meydan okuma olarak
g ksaca tartlacak ve kademeli hkimiyet kavram yeniden nerilecektir. Bu almada sosyoloji
iin emek gn yeniden tanmlama konusunda gncel tartmaya bir katk sunmak amalanmtr.
Makalede ayrca sosyoloji iin tamamen olmazsa da, ulus-devlet paradigmasndan ve/ya metodolojik
milliyetilikten uzak durmann yollarn aramann neminin ayrca alt izilmitir.
GN SINIRLARI VE TASNF SORUNSALI
Ortodoks diyebileceimiz klasik g kuramlar iindeki drt gr artk g tanmlama
konusunda tartmal hale gelmitir. Bazlar gn (1) oturulan yerin deiimi koulunu salamas
gerektiini savunurlar. Bu gr rnein irket-ii ulustesi-hareketler diye ifade edilen g
yasalarndan belli manalarda muafiyetlik adna alt aydan az kalma sreli ok-uluslu irketin bir
ubesinden bir baka lkedeki dierine almak zere grevlendirilen kiilerin hareketini ve hatta
bedensiz emek g formunu g olarak grmez. Baz klasik g kuramclar (2) kalma sresine
ilikin kriterler getirmeye almlardr. Genelde g denildiinde, bir kii ya da grubun srekli
kalmak zere ikamet deitirmesi anlalmaktayd. Ama bu tanm sadece gebelik, turizm gibi tanm
gerei geici olan hareketleri deil, II. Dnya Sava sonrasnda yaanan en byk uluslararas
glerden politika olarak balangta geici olarak tasarlanan ii gn dahi dlamaktadr. zellikle
klasik g kuramclar gn g olabilmesi iin belli bir minimum sre belirleme eilimindedirler.
Bu srenin alt aydan yla kadar deiebildii grlmtr. G hem tanmndaki deiimler hem
de doum, lm gibi dier demografik alma alanlarna gre daha belirsiz oluu g istatistiklerinin
oluturulmasnn nndeki engellerdir. Buna ramen g almalarnda mevcut g yasalar ve bu
manada oluan istatistiklerden yararlanldndan baz aratrmalarda gn tanmnn buradan
yapldn sylemek yanl olmaz. rnein; son yllarda Avrupa Birlii lkelerindeki Schengen
uygulamalar gerei aydan sonra oturma izni alma gereklilii belirlenmitir, aya kadar ki
girilerin sadece vizeye tabi tutulmalar realitede anlamldr. Bu durum, bir kiinin g etmi olduunu
syleyebilmek iin en azndan ayn gemesini gerekli klar. Hlbuki klasik g kuramclarna kart
olarak hareketlilik (mobility) zerinden kurulan teorik yaklam, tanma gerekletii anda g
olduunu savunur. Klasik kuramlar iinde bahsedeceimiz nc mevzu, ge karar mekanizmas
balamnda rol oynayan tm faktrleri ortaya koymay deneyen (3) itim-ekim modelidir. Modeldeki
itim unsurlar, kaynak iskn biriminin kiilerin gitmesine sebep veren olumsuz taraflardr. ekim
unsurlar ise, alc birimin gmenleri eken olumlu taraflardr (Portes ve Brcz, 1989:606-30).
Kurulan itim-ekim modeli, g sadece alc ve verici birimlerin ki zellikle ulus-devletlerin
ekonomik ve politik durumlar zerinden bir karlatrma iinde deerlendirmi olur. Fakat bu model
kresel seviyeyi ierlemekte aciz kalmaktadr. Aslnda bu model, ilk kez Lee (1966) tarafndan A
Theory of Migration (Bir G Kuram) makalesinde g alanyaznn ilk rneklerinden ve g
kanunlarn tespite yeltenen Ravensteinn almas (1889) revize edilerek nerilmiti. Fakat De
Haasn (2008:8-11) nemle altn izdii ey az Leenin nerdii itim-ekim modelinin akademik
olarak yaygn kullanmnda hataya dlerek, bu etmenlerin gmenlerin kk ve hedef yerleim birimi
arasnda alglad farklar olduunun unutulmasdr. De Haasn (2008:8-9) bu konuda dikkatleri
ektii bir noktada gmenlerin nadiren geldikleri yerin temsili eleman olduklar, bu balamda g
seiciliinin (migration selectivity) unutulmamas gerektiidir. Son olarak; (4) metodolojik
milliyetilik olarak zetleyebileceimiz modern dnyann doal sosyal ve siyasi formu olarak
millet/devlet/toplumu okuma hali (Wimmer ve Glick Schiller, 2002:301) ve bunun zerinden g
tanmlama durumudur. Bu gn analiz birimi olarak neredeyse sadece uluslar grme, bu sebeple
temel olarak uluslararas g g almalar iinde deerlendirme ama bunun dnda lke-ii g
olarak sadece krdan-kente g kentleme balyla okuyarak inceleme sorunsaldr. Bu drt sorun
g almalar iinde zmlenmi deildir, ama tartmaya almas ve zme dair nerilerin
sunulmas nemlidir.
Gn tanm gibi gn tasnifi zerine de tartmalar srmektedir. Klasik g kuramlar, nasl
baladna gre g temelde ikiye ayrrlar: g ya bir zorunluluk, ya da bir seimdir. Baka bir


190

deyile; ya gnlsz ya da gnll. Zorunlu g sava, afet, felaket ya da politik bask sebeplerine
dayanan hareketlerle snrlandrlmt. Bu balamda daha kapsaml tasniflerden biri Petersenin
(1958) ilkel, zorunlu, serbest ve kitlesel olmak zere g drde ayrddr. lkel gler evresel
sebeplerle yaplan, zorunlu gler sosyal yapnn mecbur kld, serbest gler gmenin arzusu
zerine gerekleen ve kitlesel gler gn toplumda kurumsallamas sosyal bir kurum gibi ilemesi
ile meydana gelen sosyal olaylardr. Neticede, klasik g kuramlar iinde, emek g gnll g
hatta ekonomik gle e anlaml olarak kullanlm (Keely, 2000:50-1), yani gmenin kendi seimi
olan g (self-selected migration) (Chiswick, 1999) olarak grlmtr. Bylece bu kuramlarda, emek
g bireylerin gelirlerini st dzeye karmak ve ekonomik olarak daha iyi yaam koullarnda
yaamak iin yaptklar bireysel bir tercih olarak grlr.
2010 ylnda daha fazla g eitliliini okumaya alan bir raporda Birlemi Milletler Kalknma
Program (UNDP), g biimleri ve senaryolarn belirlemek iin u drt ana soruyu dnmtr: (i)
G eden kimdir? (ii) Neden hareket ediyorlar? (iii) Hareket nasl gerekleiyor? (iv)
Ulusal/uluslararas kanunlar altnda nasl korunuyorlar? lk soruyla gmenlerin ve g rntlerinin
karakteri, ikinci soruyla itici-ekici faktrleri, nc soruyla dzenli g kanallar m yoksa ktsz
veya dzensiz kanallarla m gerekletii ve son soruyla da gmenler iin uluslararas belirlenen
yasal kategoriler zmleniyor. Sonuta zorunlu veya gnll gler; daimi (uzun sreli) veya geici
(ksa sreli) gler; ferdi, grup (aile) veya toplu (kitlesel) gler; i veya d (uluslar aras) gler;
ekonomik veya siyasi gler; yasal (dzenli) veya yasad (dzensiz) gler gibi ayrmlarla gler
snflandrlmtr. G almalar iinde analiz amal bu gibi g kategoriletirmelerinin
birbirinden tamamen soyutlanabilircesine ayr durumlar olduu tr bir bilgi ve alg retme hatas
iinde olduu her zaman hatrlanmas gereken bir noktadr (Akaln, 2012:89).
HER G BR STHDAM, HER G EMEK GDR, PEK KARAR KMN?
Doal afetler, kt iklim koullar, savalar, beslenme ihtiyalar, temel yaam gereksinimleri gibi
ekolojik faktrler ge yol aabilecei gibi; zellikle modern, sanayi toplumlarda ekonomik kayglar
ve siyasi sebeplerin de ge sebep verdii grlmtr. 19. yzyln sonlarnda gn kanunlarn
yazmaya alan Ravensteinn (1889) en son nerdii kanun gn ounlukla ekonomik sebeplerle,
daha iyi ekonomik artlara erime arzusuyla gerekletii zerinedir. Bu tez gn modern dnya
iinde tanmland noktay ina etmitir. Bu nedenle g sosyolojisinde ana ayrm noktas alma
amal veya alma amal olmayan gler olmutur. Bu ayrm noktas emek gnn tanmland
eksendir.
2

Mevcut emek g tanmlar erevesinde farkl sorunlar ieren snflandrmalara gidilebilir: (i)
yerleim birimlerine -g veren ve g alan- gre (krlararas, mahalleleraras, krdan kente,
ehirleraras, kentten kra, lkeleraras g, ulus-ar gler); (ii) emein eidine gre (maddesel
emekten maddesel-olmayan emek eitlerine); (iii) emein varolan sistemde bulduu deere gre
(kalifiye olmayandan yksek kalifiye emek gne); (iv) emein hareketinin bedenle gereklemesine
gre (fizikselinden sanalna).
stihdam kavram ile mevcut i gcnn iktisadi faaliyetler ierisinde srekli biimde altrlmas
ifade edilir. Geni manada retim srecinde rol alan tm faktrler deerlendirmeye dhil edilir. Dar
anlamyla istihdam alanlarn retim srecinde kullanlmas, yani sermayenin emekle
buluturulmasdr. Bu makalede emek g iin istihdamn dar anlamn kullanmak yeterli olacaktr.
nk emek g almak amacyla yaplan g olarak snrlandrldnda bir istihdam mekanizmas
olarak okunabilir. Fakat belli bir dnem zerine tanmlanan istihdam genelde bir lke ekonomisi iin
deerlendirilir. Bu durum emek g analizlerinde her an metodolojik milliyetilik belasyla
karlama riskimizin yksekliini gsterir.
Emek g istihdam ile yaplan yer deitirmedir. Literatrde emek g aslen istihdam gayesiyle
yaplan g olarak snflandrlr. Bu gaye zerinden de ilgili ge serbest, zorunlu olmayan, gnll
sfatlar ekleniverir. Hatta seme zgrl zerine tartma yrterek gnll/zorunlu ikiliini
eletiren Richmond (1993) dahi yaplatrma kuram zerinden yeniden proaktif/reaktif ikilii kurarak

2
Ayrca kiiler sosyal yaplar iinde hem retici hem de tketici rolleriyle g ederler. Ama emek g genel
olarak retici taraf temel alr.


191

aslnda benzer noktadan ok da uzaklaamamtr. Bu durum aslnda mlteci, snmac ve srgn gibi
gleri merkeze alp dndmzde onlar dierlerinden farkl niteliklerini aklamak iin seilen
ayrmdr. Lakin seme zgrl tartmas her g iin srdrldnde, emek g olarak
resmedilen gleri proaktif g olarak okumann da ok doru olmad aikrdr. Sonuta emek
g tabirinin yanltc bir ifade olduu her gn aslnda emek g olduu unutulmamaldr.
3

Yukarda bahsi geen gaye vurgusu emek g tanmndan karlmal mdr? siz biri isiz olarak
g edip, orada i arad zamanda emek g yapm olur mu? Yoksa emek g i bulunup
glmesini mi kapsar. i g ile emek g arasnda da bir ayrm yapmak gerekli midir? Emek
bedensiz ger ise, emek gnden sz etmek mmkn mdr? Bu sorular stne dnlebilir, lakin
bu almada emek gn ikamet deiiklii deil de alma yeri deiiklii olarak okumak
mmkndr tezi zerinden tartmay yrtmenin bizi daha doru bir yere (daha anlaml bir tanma)
gtreceine inandk.
adresi deimesine ramen ev adresi deimeyen kii yukardaki genel g tanmnn tartmal
hale gelen ilk problemi oturma yerinin deiimi koulunu salamam olur. deitirme karar ile ev
deitirme karar birbiriyle ok yakndan ilikili ayr kararlar olarak okuyan Van Ommeren ve
dierleri (2000), her iki harekette de ev-i arasndaki mesafede deiim yarattn anlatrlar. ile ev
arasndaki mesafe arttka iiler ev veya iin yerini deitirmeye daha hevesli oluyorlar. Bu yzden,
bu kadar birbirine bal hareketler birlikte analiz edilmedir. Kimileyin kiinin hali hazrda iinin olup
olmamas bu hareketin gerekleip gereklememesine sebep olabilirken, bazen isiz kiinin hareketi
iin bile belli bir mebla ve hem i pazar hem de ev pazar iin tanmaya dair edilen teklif g karar
iin nemli bir etmen olabiliyor. Bu durumda; emek gn belki de ev-i aras mesafe zerine
odaklanarak daha farkl biimde tanmlayabiliriz.
Emek g balamnda, gmen olmann naife kiisel bir seim olduunu iddia etmek yapnn
nemini, zellikle ulus-devlet ve uluslararas irketlerin etkisini, okumamz engeller. stelik kiinin
hangi snf, rk, etnik kimlik, toplumsal cinsiyet, hatta cinsel ynelimden olduuna gre hareketinin
snrlan(drl)d ve/ya deitii yaanan bir realitedir. Yapsal boyutlar olarak alc birimdeki insan
kaynaklar ihtiyac/talebi ve gnderici birimin itici ekonomik-politik faktrleri phesiz ok nemli
rol oynamaktadr. Leenin nerdii orijinal modeldeki gibi itim-ekim etkilerinin dourduu bir tepki
olarak okumak ajan olarak gmen ile alglad yapy analiz ettiinden bizi doru yne gtrebilse
de, kresel seviye akta kalmakta ve neden baz insanlarn g tercih ettiklerini ve bazlarnn
etmediklerini aklamakta yetersiz kalmaktadr. Kiiyi ge gtren gdy aklamak iin g
karar alma srecindeki ekonomik etmenler (zellikle gelir) kadar ekonomik olmayan etmenleri (dil,
tarihsel balar, corafi yaknlk, kltrel yaknlk gibi) deerlendirmenin nemini, ama bu basit bir
kr/zarar hesaplamas olarak grlmemelidir; nk Sunatann belirttii gibi (2005:206) gizil
gmenin gelecek beklentileri, grece mahrumiyet tecrbeleri, gvensizlik hisleri, ulusal kimlii ile
kurduu iliki gibi etmenler de bu kararda etkilidir. Yani, g kresel ekonomi-politik boyutlardan
bamsz deildir, aksine g karar tecrbe edilen ya da alglanan yerel-kresel ortam iinde hayatta
kalma stratejisi ya da ba etme stratejisi olarak okunabilir (Sunata, 2005:206). te yandan,
gmeni alc-verici birimler arasnda pasif bir mesaj olarak okumann da yapsalc yaklamlar
kmaz olduunu unutmamalyz.
G KURAMLARININ TEKRAR OKUNMASI
G almalar iinde kuramlar zetleyen ve erevelerini karan nemli alma Massey ve
arkadalarnn birlikte yazdklar Theories of international migration: a review and appraisal
(Uluslararas G Kuramlar: Bir inceleme ve deerlendirme) balkl makaledir. Massey ve
arkadalar (1993) uluslararas ge dair kuramsal yaklamlar iki kategoride inceler: gn
balamasn aklayan kuramlar ve gn devam etmesini aklayan kuramlar. Gn balamasn
aklayan kuramlar (i) neoklasik iktisadi kuram, (ii) ikili emek pazar kuram, (iii) emek gnn yeni
ekonomileri ve (iv) dnya sistemleri kuramdr. Gn devamn aklayan kuramlar ise; (v) a
(network) kuram ve (vi) kurum kuramdr. Bunlara ek olarak; bize nemli almlar sunan (vii) grece
mahrumiyet kuram (Stark and Taylor, 1989) ve (viii) g sistemler kuram (Mabogunje, 1970; Kritz

3
Bu konuyla ilgili tartma iin baknz Akaln (2012:89-90).


192

vd., 1992) zellikle tartmaya deerdir. Bu makalede gn balamas, ge kararn kmasn
aklayan kuramlar ncelikli olmak zere ilgili yedi kuram ile ilgilenilmitir.
zellikle neoklasik iktisadi kuram ierisinde emek g, zgr karar olarak vurgulanmtr
(Massey vd., 1993:433).
4
Bu kurama gre, insanlar rasyonel seim olarak gelir farkna gre g
ederler. Yani dk-gelirden yksee, emek-arz yksekten de, sermaye-fakirinden zenginine
doru hareket ederler. Bu kuramn temelinde, g izole bireysel maliyet-kar hesabna dayanr ve
gmenin zgr iradesinde ekonomik kaygyla ve gnll olarak gerekletii resmedilir (Massey vd.,
1993:434-6). Yeni ekonomiler kuram g almalarna farkl bir zemin sunar: bireyler yerine daha
byk sosyal birimlerin basite gelirlerini arttrmak iin deil riskleri azaltmak veya zayflatmak iin
ge karar verdiklerini iddia eder. Bu kuram gn hem znesini hem de amacn geniletmitir.
Massey ve arkadalar (1993:438) en eski g kuramna bu meydan okumay anlatrken grece
mahrumiyet kuramn da yle zetlerler: hane halk iileri yurtdna sadece mutlak anlamda gelir
arttrmak iin deil, dier hane halklarna nazaran geliri arttrmak ve bylece baz referans gruplarla
karlatrldnda onlarn grece mahrumiyetlerini azaltmak iin gnderirler. Bu g kuram ajan-
odakldr, nitekim pazar ve siyasetin yapsal belirlemeciliini aka gz ard eder. zellikle yeni
ekonomiler kuram ve grece mahrumiyet kuramnn katks olarak, mevcut g kararnn gmenin
tek bana yapt hesaptan ziyade, sosyal birimlerin ve kurumlarn karar bilekesi olduunun ifasdr.
kili emek pazar kuram, farkl olarak, sanayi lkelerinin emek taleplerine gre iilerin hareket
ettiini iddia eder. Bu iddia g balamnda yukarda bahsettiimiz gibi devlet hkmranl ile
ilikilidir.
5
Ulus-devlet kontrol altnda vuku bulan emek g dnyadaki dier g eitleriyle
karlatrldnda grece daha tercih edilendir, ama illaki gnll deildir. Pazarlar ve sermaye
gleri emek taleplerini karlayacak g kontrollerini rahatlatmak niyetiyle hkmetleri zorladklarn
sylemek yanl olmaz. Kapitalizmin akl yksek kar oranlar yakalarken basite ucuz emek bulmak
veya iilerin maalar drmek derdindedir. Scott (1968:2-3) bu konuda vakitlice yle bir tespitte
bulunmutur: gler kendilerini alc lkenin ekonomik dalgalanmalarna ve milliyeti taleplerine
adapte ederler.
Dnya sistemler kuramna greyse, uluslararas emek ak, merkezin faydasna gre sermaye ve
mal akna ters istikameti ynndedir (Keely, 2000:53).
6
Bu kuram politik-ekonomik
belirlemeciliin makro seviyede g zerindeki etkisini ifa eder ve yalnzca karar verici olarak
gmenden deil gnderici ve alc lke parametrelerinden de bamsz bir kuram olarak grnr.
nk lkeler bamsz ekonomilere sahip deillerdir, aksine hepsi dnya ekonomisinin parasdr ve
devletler toplumlar olarak okunamaz, tam aksine modern toplumun devletleraras sisteminin siyasi
unsurlar olarak okunabilir. kili emek pazar kuram gibi, bu kuram da baz lkelerin ucuz emek
taleplerini belirleyici olarak grr, ama bahsettii baz lkeleri kurama ekirdek lkeler olarak
koyar. Kurama gre, evreden merkeze doru gerekleen g yoluyla kaynak olarak emek dnya

4
Bu kuramda uluslararas g, beeri sermayenin bir yatrm biimi olarak kavramsallatrlr (Massey vd.,
1993:434). Bu iktisadi bak iinde; emek, beeri sermaye olarak grlr. Sermaye-emek atmas, elikisi gz
ard edilerek emein beeri sermaye olarak adlandrlmas, sermayenin bu kuramda kurduu bir oyundan baka
bir ey deildir.
5
Ek olarak, Piore (1979) verici lkenin itici unsurlarndan ziyade alc lkenin ekici unsurlarnn ge ekil
verdiini ortaya koymutur ve Richmond gnmz emek gnn alc lkelerin politik ve idari kontrol
mekanizmalarna artan bir ekilde baml klndn gstermitir (1981:301). Yani, kresel sermayenin nihai
kefilliini yapan ulus-devletler (Sassen, 1994), ki Bauman (1998) onlara szde-devletler der, g balamnda
bir nevi yerel polis ilevi grrler. Dier bir deyile; ulus-devletler, ulus-ar irketlerin kresel sermayesi iin
bir nevi bekilik yaparlar. Sonuta; gneyden kuzeye emek g sadece kuzeyin g politikalaryla deil,
ulusar irketlerin talepleri dorultusunda da kontrol edilip dzenlenir. Baka bir deyile; kresellemenin her
zaman hareketlilie ihtiya duyan asil kapitalist kanatlar, gneyden kuzeye yaanan g dzenleme iini
elinden brakmaz. te yandan, Sassene gre (1994), ulus-devlet egemenlii her ne kadar son bulmam olsa da,
evrensel egemenlik birok kanaldan tm dnyay kontrol eder hale gelmitir. Tpk, Hardt ve Negri (2000)nin
bu egemenlie imparatorluk adn verileri gibi.
6
Smrgecilik zamanlarnda, sermaye ak kuzeye doru iken emek ak gneye doruydu. Fakat
smrgecilik-sonras kreselleen dnyada emek aklar ynn kuzeye evirmitir. Tm bunlar yn belli olan
emek aknn, zgr olarak nitelendirilmesinin anlamszln gzler nne sermektedir.


193

sistemi iinde yeniden datlr. Bylece, dnya sisteminin ekirdei, merkezi olan endstriyel lkeler
belli kalifiye de insanlar ekmek iin esnek g koullar yaratmay denerken, istemedii profildeki
gmene karda sert g politikalar uygulayabilir.
7
yle ki, belli yksek kalifiyedeki insanlar
ekmek zere ekirdek/merkez lkelerde ak bir yar srdn gryoruz.
8
Burada belki bir nemli
nokta, her merkez lkenin kendine daha yakn tuttuu evre lkelerden gmen tercihi olduudur. Bu
balamda yara eklenen yeni merkez lkeler farkl evre lkelerden g artna sebep olmu
olabilirler.
Genel sistemler kuramndan alnarak yapsal ilevselci yaklamla ilk kez Mabogunje (1970)
tarafndan nerilen g sistemler kuram g sistemlerinin ekillenmesinde geribildirim
mekanizmalarnn rolnn nemi vurgulamt. Belli yerleimlerden belli yerleimlere akan belli
tertipte ve tekilatl g aklarnda enformasyonun varl en muhtemel veya rastgele durumdan
byk sapmalara yol aabilir, nitekim g gibi ak sistemler ilk koullarndan temelde bamszdr.
(Mabogunje, 1970:13-14). Gelecekteki g dzenini etkileyen geribildirim mekanizmalarn
barndran olarak g okuyan Mabogunje daha ok krdan-kente g bakmndan durumu
deerlendirmiti. Bu kuram uluslararas boyuta eken Kritz ve dierleridir (1992). Uluslararas g
sistemleri belli lkeler veya farkl lkelerdeki belli yerlerin birbirleriyle grece ok gmen
deiiminde bulunmas ve belirli lke, blge, hatta ehirlerarasndaki insan aklarna bal olarak
ticari mallarn, sermayenin (yurtdndan havaleyle gelen dviz), fikirlerin ve bilginin tanmasn
ilikilendiren geribildirim mekanizmalar ile (Fawcett, 1989; Gurak ve Caces, 1992), zaman ve mekan
zerinde devamlln srdren tanmlanabilir corafi yap iinde lkeleraras grece istikrarl insan
takas olarak (Massey vd., 1998:61) ve g aknn kmelenme nem derecesi (Bakewell vd., 2011:5)
olarak karakterize edilir. Bu kuramdaki nc gmenler tarafndan gerekleen ilk gler ve ardndan
akan glerle oluan g sistemlerini aklamada zayf kalan g literatr daha ok gmen alar ve
isel geribildirim mekanizmalar zerinde almalara younlamtr (De Haas, 2010b). Bakewell ve
dierleri (2011), gmenin ajanln yok sayan, bir nevi onu sistem iinde pasife reaksiyon gsteren
ve tahmin edilebilir bir yolda ilerleyen olarak okuyan son derece yapsalc tanmyla devam eden g
sistemleri kuramna erh koyarlar. G sistemlerinin ortaya kn ve kn aklamak ve g
sistem formasyonuna illaki sebep vermeyen nclerin yapt ilk aklarn neden ve koullarn
aklamak adna sosyal sistemler kuramndan aldklar (i) ortaya k, (ii) sistem snrlar ve (iii)
nedensel mekanizmalar temalar ile g sistemler kuramn detaylandrarak yeniden tanmladlar
(Bakewell vd., 2011:7-10). G a kuram ve kurum kuram aslnda kapal olarak g sistemlerinin
ortaya kn aklar.
G a kuram, gn var yerindeki akraba, arkada veya sadece hemerilerin varlnn gn
maliyetini ve riskini azalttn ve bu yzden bu g dinamiinin ilk koullardan bamsz olarak ina
edilme olasln arttrdn ileri srer. Kurum kuram da byk lekte gerekleen glerin
kurumsallamasyla ilikilidir ve a kuramnn daha sistematik olarak almas eklinde okunabilir.
ki kuram da sosyal sermaye mhimdir. lgili sosyal sermayenin g stndeki rolnn sadece gn
balangc iin deil, gn devam iinde geerli olduu ayrca ileri srlr. Fakat var yerindeki
mevcut gmenin illaki gmen dayanmasna dnmediini, bunun kaynaklar erevesinde belli

7
20. yzyln ikinci yarsndaki g arlkl olarak kol emeine dayal ii gn kapsarken; son yllardaki
g kafa emeine dayal ii gn kapsamaktadr. Dier bir deyile, emek g balamnda kreselleme
iinde ge eriim ve katlm hiyerarisinde avantajl olan, yani hareketlilii en yksek olan aktrler; sanayi-
sonras emek iileridir. Bilgi iileri, beyinler, beyaz yakallar ya da altn yakallar diye de adlandrlan
bu kiilerin gne beyin g denmektedir. Aslnda ii g ile beyin g arasndaki ayrm, teknik bir
ayrmdan ziyade sosyal bir ayrmdr ve ideolojiktir. i g ounlukla vasfsz, eitim seviyesi dk
bireylerin yurtdnda mavi-yakal ii olarak almalar iken, beyin g yksek evrensel vasflara sahip,
eitimi yksek beyaz-yakal iiler olarak grlebilir. Ksaca, beyin g, yksek eitimli bireylerin kendi
yaadklar lkeden zellikle almak niyetiyle yabanc bir lkeye g etmeleri olarak kavramsallatrlr.
8
rnein, Avrupa Komisyonu aka bugnn realitesi g basksnn srerken ekonomik gelime ve azalan ve
yalanan nfus iin Avrupann gmene ihtiyac olduunu, fakat bu balamda Komisyonun amacnn g
aklarnda kantitatif bir art deil ama kabul edilecek gmenin potansiyelini tamamyla anlama bakmndan
kalitatif manada daha iyi bir idare olduu belirtilmektedir ve bunun en son rnei mavi kart uygulamasdr.
ABD, Kanada, Avusturalya gibi Anglo-Sakson lkelerin uzun sredir yrtt yksek nitelikli emek ekme
yarna Avrupann da dhil olduunun sinyalleri bu yzyln bandan beri aka verilmektedir.


194

snrlar olduunun alt izilmelidir. Fakat sonuta, g sistemleri, g a ve kurum kuramlaryla alc
ve verici yerleim birimlerinde yaplarn sunduu frsatlar balamnda artk pasif atomlar gibi
okunmayan gmenlerin ajanlnn alt tekrar izilmi oldu.
G yolunu aan nc gmenler literatrde ounlukla risk alan ve giriimci hali vakti yerindeler
olarak tanmlanr. Bu aslnda g almalarnda sklkla karmza kan metodolojik miliyetilik
tehlikesinin bir kere daha aa kmasdr, nk nc gmenler nc birlik gibi ulusal formasyonda
lkelerin farkl blge, snf veya etnik gruplarndan izole dnlr. Hlbuki tarih iinde belli
lkelerden belli lkelere farkl g dalgalar olduunu biliyoruz. Bunlar dnerek g aklarn (i)
zamana, (ii) snf ve eitime ve (iii) corafyaya gre paralara ayrmay neren Bakewell ve dierleri
(2011:13), g hareketlerindeki karmakl, eitlenmeyi ve sreksizlikleri gz nne alarak tarihteki
g dalgalarna ve milli etiket altnda tanmlanabilen g sistemlerine spesifik olarak nc gmenleri
tanmlamay nerirler. Mutlaklk terminolojisi yerine gn balangc ile devam arasnda ilikiyi
kuran olarak nc gmenlerin rolleri; zellikli, zaman ve kk-hedef mekanlar erevesinde ve g
tiplerine gre belirlenebilir (Bakewell vd., 2011:7-14). nc gmen; gemi ile ilikili olarak zamana
ikin yinelenen, gelecek ile ilikili olarak izdmsel, gemi alkanl ve gelecek projeksiyonu
arasndaki sabit etkileim yoluyla da pratik-deerlendiren zellikleriyle ajandr (Emirbayer ve
Mische, 1998:963) ve sosyal sermayeye grece bamllk ile bu zellikler arasndaki kesiim g
hareketlerindeki zel sistemik nitelikleri ortaya koyar (Bakewell vd., 2011:14-19).
SONU YERNE: G ULUS-DEVLETE BR MEYDAN OKUMA MI? METODOLOJK
MLLYETLKTEN UZAKLAMA REHBER
G zerinde ulus-devletin dzenleyici rolnn balamas, g tarihinin ilk mihenk ta ve en
nemli krlma noktasdr. Avrupa uzun yllar sren din savalarndan sonra, Westphalia Bar
(Mnster Antlamas ve Osnabrck Antlamas) ile devlet egemenlii (state sovereignty) kavramyla
temellenen yeni bir dzeni balatmt.
9
Nitekim uluslararas kanunun bir kaidesi olarak da, ulus-
devletler istenmeyen ge kar siyasal snrlarndan kiilerin giri ve klarn kontrol hakkna
sahiptirler. Bu da g rntsnn tespitine sebep vermitir. Yzyllardr devam eden g zaman-
uzay evrenindeki krlma noktas olarak okuyabileceimiz gn tespiti, gn evrensellik zelliini
kaybetmesine sebep vermitir. Bu tespit sonras, g tarihi asndan ikinci en byk mihenk ta
ulam ve iletiim alanlarnda inanlmaz ilerlemelerle Castles and Millerin (1993) g a dedii
20. yzylnn ikinci yarsnda gelmitir. yle ki, bu ada bireysel, kitlesel ve kk lekli glerde
ve onlarn deien biimlerinde nemli bir arta ahit olduk ve olmaya devam ediyoruz. 2000 ylnda
150 milyondan fazla kaytl uluslararas gmen bulunmaktayd. Burada nemli olan nicel art kadar
gteki nitel eitlenmedir. lgin olan nokta ise ayn dnemde g tespit mekanizmasnn gvenlik
sylemiyle daha da kuvvetlenmesidir. Nitekim gler bu mekanizmadan etkilenmektedir, bu balamda
lkelerin ve ulus-tesi yaplarn g politikalar ok daha nemli hale gelmitir.
Gler, imdiye dek ounlukla uluslarn g politikalar erevesiyle idare edilmeye allmt.
Ama kresellemenin getirdii yeni dnemde kontrol edilemeyen, dzenlenemeyen, meru olmayan
glerin de artyla uluslararas ve ulus-tesi antlamalarn yan sra g ynetimi (migration
management) gndeme gelmi durumdadr. Bahsettiimiz yap-merkezli kuramlarn ana gerilim
noktas, ulus-devletin gmen emek gc stndeki rol zerinedir. Kreselleme tezinin kilit
figrleri genelde ulus-devletin g stndeki dzenleyici rollerini ksmen kaybettikleri veya yerel
otoritelere, zel kurululara ve yaygn olarak ulus-tesi yaplara devrettikleri grndedirler. Nitekim
Soysal (1994) ulus-devlet ve g ilikisi balamndan bakarak devlet hkmranlnn sonunun
geldiini mjdelemiti. Bu erken mjdeyi, Joppke (1999) reddetmi ve ulus-devletlerin hala kendiyle
snrl hkmranlnn (self-limited sovereignty) devam ettiini belirtmiti. Sonuta, gmenlerin
girileri zerine hala devletlerin karar verdiini ve bu durumun milletleri fonksiyonel
etnikletirmemeye ittiini iddia etmek mmkndr. nemli olarak, Onga gre (1999) ulus-devletler
kresel kapitalizme yaratc karlklar vermektedir. Ulus-devletlerin zorunlu olarak glerini

9
Bu kavram Max Weber, Politik als Beruf ve Wirtschaft und Gesellschaft isimli iki nemli eserinde bu kavram
gl bir ekilde aklar. Weberin tanmna gre, hkmran devlet verili bir blge iinde kendi dzenini
yrtmek iin fiziksel gcn meru kullanm tekeline sahip idari personeli ile vardr. Yani, devlet bir corafi
blge ve temsil edilen bir nfus stnde etkin egemenliiyle siyasal bir birliktir.


195

kaybettikleri iddiasn erken bir iddia olarak okumak ve konuyu sorgulamak mhimdir. Bir nokta da,
Ong kresel pazarlara farkl yaklamlar dzenleyen ve zel retim alanlarn kontrol eden yollar
kastederek ulus-devletin deien roln kademeli hkimiyet (graduated sovereignty) olarak okur.
Sunata (2011:155) Ongun bu kavramn g almalar iin deerlendirmitir. Bu deerlendirme
Trkiye rneinde zellikle AKP hkmeti dneminde yaplan yeni d politikalar kapsamna dahil
olarak bata Almanyadaki olmak zere yurtdnda yaayan komunite, bir dier deyile Trkiye
diasporas, ile kurulan yakn temas ve ilikiler nezdindedir.

KAYNAKA
Akaln, A. (2012). Ak, dner, mhrl kaplar: 20.yzylda Bat/Dou ekseninde emek gnn
seyri. eds. Kreselleme anda G - Kavramlar, Tartmalar. Ihlamur-mer, S.G., and
N.A. irin ner. stanbul: letiim Yaynlar. Ss.89-106.
Bakewell, O., de Haas, H., & Kubal, A. (2011). Migration systems, pioneers and the role of agency.
International Migration Institute Working Papers Series. University of Oxford: Oxford.
Bauman, Z. (1998). Globalization: The human consequences. Columbia University Press.
Castles, S., & Miller, M. J. (1998). The age of migration: International population movements in the
modern world. Macmillan Press.
Chiswick, B. R. (1999). Are immigrants favorably self-selected?. The American Economic Review,
89(2), 181-185.
De Haas, H. (2008). Migration and development: a theoretical perspective. International Migration
Institute, James Martin 21st Century School, University of Oxford. Working Paper 9.
De Haas, H. (2010a). Migration and development: a theoretical perspective1. International Migration
Review, 44(1), 227-264.
De Haas, H. (2010b). The internal dynamics of migration processes: a theoretical inquiry. Journal of
Ethnic and Migration Studies, 36(10), 1587-1617.
Emirbayer, M., & Mische, A. (1998). What Is Agency? 1. American journal of sociology, 103(4), 962-
1023.
Fawcett, J. T. (1989). Networks, linkages, and migration systems. International Migration Review,
671-680.
Gurak, D. T., & Caces, F. (1992). Migration networks and the shaping of migration systems.
International migration systems: A global approach, 150-176.
Hardt, M., & Negri, A. (2000). Empire. Harvard.
Jennissen, R. (2007). Causality chains in the international migration systems approach. Population
Research and Policy Review, 26(4), 411-436.
Keely, C. B. (2000). Demography and international migration. Migration theory: talking across
disciplines, 43-60.
Kritz, M. M., Lim, L. L., & Zlotnik, H. (1992). der. International migration systems: a global
approach. Oxford University Press, USA.
Lee, E. S. (1966). A theory of migration. Demography, 3(1), 47-57.
Mabogunje, A. L. (1970). Systems approach to a theory of ruralurban migration. Geographical
analysis, 2(1), 1-18.
Massey, D. S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., & Taylor, J. E. (1993). Theories of
international migration: a review and appraisal. Population and development review, 431-466.
Ong, A. (1999). Flexible citizenship: The cultural logics of transnationality. Duke University Press.


196

Petersen, W. (1958). A general typology of migration. American Sociological Review, 23(3), 256-266.
Piore, M. J. (1979). Birds of passage. Cambridge University Press.
Portes, A., & Brcz, J. (1989). Contemporary immigration: theoretical perspectives on its
determinants and modes of incorporation. International migration review, 606-630.
Ravenstein, E. G. (1889). The laws of migration. Journal of the royal statistical society, 52(2), 241-
305.
Reyes, V. (2013) The structure of globalized travel: A relational country-pair analysis. International
Journal of Comparative Sociology, 54 (2), 144-170.
Richmond, A. (1981). Immigrant adaptation in a postindustrial society. Global Trends in Migration.
New York: Center for Migration Studies, 298-319.
Richmond, A. H. (1993). Reactive migration: Sociological perspectives on refugee movements.
Journal of Refugee Studies, 6(1), 7-24.
Sassen, S. (1994). Cities in a world economy (Vol. 3). Thousand Oaks, CA: Pine Forge Press.
Scott, F. D. (der.). (1968). World migration in modern times (Vol. 185). Prentice-Hall.
Soysal, Y. N. (1994). Limits of citizenship: Migrants and postnational membership in Europe.
University of Chicago Press.
Stark, O., & Taylor, J. E. (1989). Relative deprivation and international migration. Demography,
26(1), 114.
Sunata, U. (2005). Trkiye'de(n) gizil beyin g: "Hep-gider-ayaklk". Toplum ve Bilim 104 (1),
182-208.
Sunata, U. (2011) Background of Highly Skilled Labor Migration from Turkey to Germany. (der.)
Ozil, S., Hofmann, M., ve Dayioglu-Ycel, Y. Trkisch-deutscher Kulturkontakt und
Kulturtransfer:Kontroversen und Lernprozesse. V&R unipress.
UNDP. (2010). Mobility and Migration: A Guidance Note for Human Development Report Teams.
UNDP.
Van Ommeren, J., Rietveld, P., & Nijkamp, P. (2000). Job mobility, residential mobility and
commuting: A theoretical analysis using search theory. The Annals of Regional Science,
34(2), 213-232.
Wimmer, A., & Glick Schiller, N. (2002). Methodological nationalism and beyond: nationstate
building, migration and the social sciences. Global networks, 2(4), 301-334.


197











D5 OTURUMU
ETM-II:
DEMOKRAS VE NVERSTE


198




199

OLMAYAN (ZAYIF) KONSENSSN KURUMSALLATIRMA YOLUYLA
GENLETLMES: BOLONYA SREC RNE
Nazmi EK
1

ZET
21. yzyln en nemli zellii toplumsal hayatn her alannda mevcut kurumlarn da bir deiime
uramadan uyum salayabileceklerinden daha hzl ve eitli dnmleri barndrmasdr. Bu yzden
bir yandan mevcut kurumlar yenilenip deiime urarken dier yandan srekli yeni kurumlar ortaya
kmaktadr.
Balarda sadece drt lke tarafndan temeli atlan ve ksa zamanda tm Avrupaya yaylp bugn
45 yeye ulam olan Bolonya Sreci de byle bir deiime bir rnektir. Ancak Bolonya sreci
etkiledii tm aktrlerce kabul grmemitir. zellikle akademisyenler ve renciler tarafndan eitli
sebeplerle eletirilmi ve ciddi protestolarla karlamtr. Peki buna ramen srecin ksa srede tm
Avrupaya yaylmas ve bir konsenss olmamasna ramen btn Avrupann niversite yapsn
deitirebilmesi nasl mmkn oluyor?
Bu alma Bolonya srecinde konsenssn kurumsallatrma araclyla nasl geniletilebildiini
Niklas Luhmann'n kurumsallatrma modelinden yola karak analiz edecektir. Bu amala,
ncelikle Niklas Luhmann'n kurumsallatrma modeli ksaca tantldktan sonra Bolonya sreci
zerinde durulacaktr. Daha sonra, Luhmann'n kurumsallatrma modeli erevesinde Bolonya
Srecinde aslnda olmayan konsenssn nasl geniletilebildii ele alnacaktr.
Anahtar Kelimeler: Bolonya Sreci, Kurumsallatrma, Niklas Luhmann, Konsenssn
geniletilmesi, niversite
ABSTRACT
The 21 century contains many changes and revolutions in every space of the social life, which are
too fast than the actual institutional structures can adapt themselves without any change or reform.
Therefore on the one hand the actual institutional structures renew themselves on the other hand
always new institutions are being constructed.
The Bologna-Process, which was founded by four countries at the beginning and nowadays got
about all the Europe and has 45 member countries, is an example of such a change. However the
process is not accepted by everyone whom it influences. Especially the students and academicians
criticized it and there were many demonstrations against the process all over the Europe. However,
how it is possible that such a process spreads in all over the Europe and change the structures of all
European universities.
This paper discusses how a consensus can be expanded through institutionalizing by looking on
the institutionalizing term of Niklas Luhmann. Therefore I will first summarize shortly the Bologna-
Process and then introduce the institutionalizing model of Niklas Luhmann. After originated from the
points discussed by Luhmann I will discuss how the nonexistent consensus in the Bologna-Process is
expanded.
Keywords: Bologna-Process, Institutionalizing, Niklas Luhmann, Expansion of Consensus,
University
GR
Eer bir toplumda lm, doum ve g gibi demografik deiiklikler olmasayd; ya da toplumsal
hayat nemli lde etkileyen zellikle eitim, iletiim ve salk gibi alanlarda bilimsel gelimeler
olmasayd o toplumun mevcut kurumsal yapsnn sonsuza kadar korunmas herhangi bir sorun tekil
etmezdi. nk mevcut kurumsal yap herhangi bir yenilik veya sosyal deiim tarafndan deiime
zorlanmad iin toplumun btn sosyal ihtiyalarn karlayabilir olacakt. Ancak iinde

1
Ar. Gr. Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,ncicekpl@yahoo.com


200

bulunduumuz 21 yzyln en nemli zellii tam olarak bir deiim/dnm a olmasdr ve bu
ada toplumsal hayatn her alannda ok nemli deiim ve dnmler gereklemektedir.
Bu deiim ve dnmler toplumlarn mevcut kurumsal yaplarnn, onlar deiimlerin ortaya
kard yeni problemlerle mcadele edebilecek veya bilimsel ve teknik gelimelerin getirdii
yeniliklerden yararlanabilecek biimsiz gelecee tamada yetersiz olmalarna yol aar. nk bu
ada mevcut kurumsal yaplarn herhangi bir deiim veya dnm geirmeden uyum
salayabileceklerinden ok daha hzl ve eitli demografik, bilimsel, teknik ve sosyal gelimeler
gereklemektedir.
te bu yzden bir yandan mevcut kurumlar kendilerini srekli yenilerken ve deiime urarken
dier yandan da srekli yeni kurumlar ortaya kmaktadr. Bu kurumsal deiimler ve yeni kurumlarn
ortaya kmas toplumun deiim ve dnmlere ayak uydurmasn, deiimlerin ortaya kard
sorunlarla mcadele edebilmesini ve deiimlerin getirdii yeniliklerden de faydalanmasn mmkn
klmaktadr.
Avrupada ki niversitelerde hayata geirilen Bolonya Sreci de byle bir deiime bir rnektir.
lk zamanlarda sadece drt lke tarafndan temeli atlan bu dnm ksa zaman iinde tm Avrupaya
yaylmtr ve bugn 45 yeye ulam bulunmaktadr. Srecin amac Avrupa niversitelerinin
ekiciliinin arttrlmas ve uluslararas denkliklerinin gelitirilmesi, renci ve akademisyen
hareketliliinin glendirilmesi ve diplomalarn uluslararas tannrl ve karlatrlabilirliinin
salanmasdr.
Ancak, Bolonya Sreci etkiledii tm insanlar tarafndan benimsenip kabul gren bir sre
deildir. zellikle renciler ve niversitelerin akademik personeli tarafndan ok sert bir ekilde
eletirilmi ve btn Avrupada ok ciddi protestolarla karlamtr. Peki ama sadece drt lkeyle
yola klan ve youn bir ekilde muhalefet edilip protestolarla karlanan bu srecin bu kadar ksa bir
srede tm Avrupaya yaylmas ve herkes tarafndan kabul gryormuasna btn Avrupann
niversite yapsn deitirebilmesi nasl mmkn oluyor. Bir baka deyile ok snrl sayda aktr
tarafndan balatlp hayata geirilen bu srele ilgili geni tabanl bir konsenss olmamasna ramen
neden srele ilgili btn aktrlerin katlm ve onay varm gibi bir izlenim mevcuttur.
Bu almada Bolonya Srecinde olduu gibi aslnda hi var olmayan ya da ok zayf olan bir
konsenssn kurumsallatrma araclyla nasl geniletilebildiini Niklas Luhmann'n
kurumsallatrma modelinden yola karak anlatmaya alacam. Bunun iin ncelikle Bolonya
Srecini ksaca tanttktan sonra Niklas Luhmann'n kurumsallatrma modeli zerinde duracam.
Daha sonra Luhmannn bahsettii noktalardan yola karak Bolonya Srecinde aslnda olmayan bir
konsenssn nasl geniletilip tm aktrlerce benimsenmi gibi yaygnlatrldn, Luhmann'n
deyimiyle konsenssn kurumsallatrma yoluyla nasl abartldn ele alacam.
KURUMSALLATIRMA TEORS: NKLAS LUHMANN
Niklas Luhmann'n ou gr gibi kurumsallatrma ile ilgili fikirleri de onun sistem teorisi
erevesinde anlamn bulmaktadr. Bu yzden Luhmann'n sistem teorisinin nemli noktalarndan
bazlarna ksaca deineceim.
Sistem-evre ayrmna dayanan teorisinde Luhmann biyolojik, sosyal ve psikolojik olmak zere
sistem trnden bahseder. nsan znde bir sistem deildir. Ancak deiik alardan bu
sistemlerden her birinin birer parasdr. Buna gre insann bedeni biyolojik bir sistem, bilinci
psikolojik bir sistem ve davranlar da sosyal sistemin paralardr. evre kavramndan Luhmann
sistemin dnda kalan ve sisteme ait olmayan her eyi kasteder. Ayn zamanda dier sistemler de bir
sistem iin evre konumundadr. (Berghaus 2004: 39-42). Bu ekilde her sistemin kendisini
evresinden, dolaysyla dier sistemlerden ayran bir snr vardr. Luhmann'a gre sosyal sitemler
(...) deiik bireylerin birbiriyle zihin araclyla balant kurduu ve sisteme ait olmayan evreden
birbiriyle zihinsel balantlar araclyla ayrld fiili davranlarndan oluur (Luhmann 1970: 28).
Luhmann'n kurumsallatrma ile ilgili fikirleri de onun sistem teorisi erevesinde anlamn
bulmaktadr. Ona gre kurumsallatrma tam da sosyal sistemlerde gerekleen ve bu sistemlerde
ortaya kan problemleri zen zel srelerdir. Bir kurumsallatrma srecini Luhmann u ekilde


201

aklar: Bu sistem ilevsel perspektifte (I) zlmesi gereken problemler ortaya kar, (II) bu zm
iin uygun mekanizmalar snrlanr ve ikame edilebilirlii kararlatrlr ve (III) bu mekanizmalarn
evrimsel deiiminin balantlar, dolaysyla rnleri; yani kurumlar, belirlenir (Luhmann 1970:
28).
Burada gryoruz ki Luhmann kurumsallatrma teorisini kurum kavramndan ok sistem kavram
zerine ina ediyor. Zira yukarda da belirtildii gibi Luhmann' a gre kurumsallatrma sosyal
sistemlerde gerekleen ve bu sistemlerde ki sorunlar zen srelerdir. Peki ama Luhmann
kurumsallatrma srecini nasl aklar? Sonraki blmde bu konu zerinde durulacaktr.
Konsenss oluturmann zorluu
Luhmanna gre kurumsallama mekanizmasnn anlalmas sosyal sistemlerde ve psikolojik
zihin sistemlerindeki yksek karmakln aklc ve seici ilenmesindeki problemlere baldr. Yani
konsenss oluturmann zorluuna. Luhmanna gre bu yle aklanabilir.
Luhmann sosyal sistemlerin kendilerini evrelerinden ayran yapsn davranlar arasndaki
zihinsel ilikiler vastasyla oluturduunu iddia eder. Burada Luhmann zihin kavramndan baka
davranlarn ve yaantlarn mmkn olduunu iaret eden bir yaant ileme biimini anlamaktadr.
Zihin daima bilinli olarak gerekletirilebilenden ok daha fazla yaant ve davran ihtimallerini
gsterir (Luhmann 1970: 29). Bu, zihin tarafndan gsterilen davran ihtimalleri ylmasna yol aar.
Bir davran annda pek ok karar seenekleri var olur. Bu da davrann karlkl olarak seilmesini
problemli hale getirir. Tam da bu noktada Luhmannn kurumsallatrma mekanizmasn aklad
problemler karmza kar. nk zihin tarafndan gsterilen seenekler ynyla dolu bir dnyada
dier insanlar da aklc ve seici ekilde davrandklarndan ve dolaysyla gvenilemeyecek kadar
bilinli olduklarndan pek ok davran seeneklerinin olduu bir karar annda bir konsenss
oluturmak hi de kolay deildir (Luhmann 1970: 29). Bu yzden de Luhmann kurumlar konsenssle
aklama fikrini reddeder.
Konsenssn kurumsallatrma ile geniletilmesi
Davran seenekleri ynyla dolu bir dnyada aklc ve seici davranan ve bu yzden
gvenilemeyecek kadar bilinli olan dier insanlarn bir davrann karlkl seilmesi problemini
dourduu ve dolaysyla konsenss oluturmay zorlatrdklarn grdk. Burada Luhmann u soruyu
sorar: Olduka karmak olan ve zihinsel olarak oluturulan bir dnyada bir konsenss oluturma
potansiyelinin bu kadar kstl ve gelitirilemez olmasna ramen nasl oluyor da bir konsenss
oluturulabiliyor (Luhmann 1970: 30).
te bu sorunun zm olarak Luhmann da kurumsallatrma mekanizmas kar karmza. Zira
kurumsallatrma yoluyla konsenss geniletilir. Kurumsallatrma sayesinde asgari ve doal olarak
snrl olan konsenss oluturma ans geniletilir. Bu ekilde kurumsallatrma konsenssn
geniletilmesini salar. () u ekilde ifade etmek gerekirse: Kurumsallatrma konsenssn baarl
bir ekilde abartlmasn salar (Luhmann 1970: 30).
Peki konsenssn geniletilmesi nasl gerekleir? Luhmann yeleri ayn konularla megul olan
bir sosyal sistem tasvir eder. Bu konular sosyal problemler hakknda veya sosyal hayatn herhangi bir
blm iin iyiletirme veya deiim teklifleri de olabilir. Luhmanna gre sosyal sistemlerde bir konu
hakknda ki tartmada baz bireylerin artlarn belirlenmesinde dierlerinden daha etkili olduu bir tr
liderlik yaps ortaya kar. Byle bir durumda her bireyin davran seenei vardr: selektif
konu geliimini bizatihi belirlemek (yani lider olmak), sistemi imdiye kadarki gemii ile birlikte bir
btn olarak protesto etmesi (yani sistemden kmak) ya da kendini gelimelere brakmak (yani
konsensse katlmak) (Luhmann 1970: 31). Ancak toplumun btn bireyleri bu srece
katlamayacandan konunun tartma srecine sadece hazr bulunanlar katlabilir. Bu da oluturulan
konsenssn sadece srece katlanlarla snrl olduu anlamna gelir. Yani Luhmannn deyimiyle
hazr bulunmann ve katlmn gcyle gelen bir konsenss sz konusudur. Bu da sadece zaman ve
mekn olarak hazr bulunanlarn srece katlma ve sreci etkileme ansnn olduu anlamna gelir.
Fakat sre sadece hazr bulunanlar deil, zaman ve mekn olarak srece katlmalar mmkn
olmayanlar da etkiler. Bu yzden konsenss sadece katlabilenler ve hazr bulunanlarla snrl kalmaz,


202

katlamayanlar da kapsayacak ekilde geniletilir. Tahmin edilebilir alglama snrlar, ilgileri ve
yaptrmlar konsenss oluumunu glendiren artk sadece sreci grp yaayan, kendi
temsiliyetlerine angaje olmu durumda deildir. Konsenss itham herkese yaylmaktadr
(Luhmann 1970: 33). Fakat srecin dndakiler srece katlmadklar iin sreci tanmazlar ve bu
ekilde srecin dndakilere tanmadklar bir sre hakknda bir fikir itham edilmi olur. Luhmann'a
gre kurumlarn gvenirliini mmkn klan ey de tam da nc kiinin bu yokluu, dolaysyla
mulakl ve soruturulamazldr. nk bu sayede kurumlarn yeni bir sorunsallatrmayla devre
d braklma tehlikesinden kurtulurlar. Kurumu tayan ey daha ok tannmayan, anonim 3. kiinin
sadece tahmin edilen fikirleridir. Dorudan katlmclar ise sadece kendisini hi gstermeyen efendinin
araclar ilevini grrler (Luhmann 2008: 66). Luhmann'a gre nc kiinin bu yokluu,
dolaysyla mulakl ve soruturulamazl iletiilebilir ve ulalabilir olan dier katlanlarn
kurumlarn gvenilirliini ve stabilitelerini yeni bir sorunsallatrmayla devre d brakmalarn
engeller. Bu da Luhmann'a gre kurumsallatrmann garantisidir.
Mekanizmalarn evrimsel deiiminin balants
Luhmann'a gre toplum sistemlerinin evriminin kurumsallatrma sreciyle ilikili olan iki zellii
vardr. Birincisi toplum sisteminin karmakln artmas ve ikincisi ise mmkn olann
gerekleenden uzaklamasdr. Sosyal gelime sreci iinde toplum sisteminin karmakl
Luhmann'a gre srekli artar. Bu da gereklemesi mmkn olan davran ve olay saylarnn srekli
artmasna ve her davrann da daha fazla elemeye maruz kalmasna yol aar. Bu yksek selektivite de
hepsinin gereklemesi mmkn olmayan ihtimallerin artmasna neden olur.
kincisi birbirinden farkl o kadar ok davran ihtimali var ki modern toplum sistemlerinde
mmkn olanla gerek olan birbirinden olduka uzaklamtr. Burada Luhmann bu artlar altnda
kurumsallatrma srecinin hala nasl ileyebildiini ve konsenssn nasl salanabildiini sorar.
Toplum ne kadar karmak olursa dnya da o kadar karmaklar; toplum ve dnya ne kadar
karmaklarsa aktel davran ve yaantnn seimi de o kadar problemli ve artl olur, nk daha
fazla ihtimalin elenmesi gerekir, Fikir ve beklentilerin ihtimalleri ne kadar eitli olursa belirli
beklentiler iin oluturulan konsenss de o kadar inandrclktan uzaklar; toplum ne kadar
karmaklarsa kurumsallatrma sreci de o kadar artl ve ihtimal d olur (Luhmann 1970: 37).
Sonu olarak toplum sistemlerinin evriminin iki zelliinden yola karak karmakln artmas ve
ihtimallerin oalmas sebebiyle kurumsallatrma sreci srekli daha da zor hale gelir ve baarsz
olma ihtimali de artar.
BOLONYA SREC
Birinci blmde Niklas Luhmann'n kurumsallatrma teorisi tantld. Luhmann'n bu teorisinden
yola karak bu blmde Bolonya srecini analiz edeceiz. Bu balamda ncelikle ksa olarak
Bolonya Srecinin kronolojik geliimi zetlenecek. Bu almann balam iin kurumsallatrma
Srecinin aktrlerinin kim olduu, Luhmann'n deyimiyle konu geliiminin kimler tarafndan
belirlendii, nem arz ettiinden Bolonya Srecinin aktrlerinin kim olduu zerinde de duracaz.
Bolonya Srecinin Kronolojisi
Bolonya Srecinin isimlendirilmesi aslnda 19 Haziran 1999 tarihindeki Bolonya Bildirgesi
gitmesine ramen Avrupada birleik bir yksekretim alan oluturma fikrinin tarihi ok daha
eskilere dayanr. Richter'e gre biri biriyle uyumlu bir Avrupa yksekretim alanna ynelik
inisiyatif ve fikirlerin tarihi Roma Anlamasyla (1957) balayp Joint Study Programme (1976),
Erasmus Program (1987), Maastricht Anlamas (1992) ve Sokrates-Yksekretim anlamasyla
(1997) birlikte 50 yl ncesine uzanr (Richter 2009: 6).
Ancak somut mzakereler ilk olarak Lizbon Konvansiyonu ile balar. 11 Nisan 1997'de Avrupa
Birlii Bakanlar Konseyi ve UNESCO arasnda niversite diplomalarnn karlkl tannmas
konusunda bir anlama saland. Bu anlamadan bir yl sonra Almanya, Fransa, Britanya ve talya
eitim bakanlar Sorbonne niversitesinin 800. kurulu yl mnasebetiyle Paris'te buluurlar.
Sorbonne Bildirgesi olarak bilinen bildirgede Avrupa'nn sadece Euronun, bankalarn ve ekonominin
Avrupa's olmad ayn zamanda bilginin de Avrupa's olmas gerektii vurgulanyordu (Sorbonne


203

Bildirgesi 1998). Sorbonne Bildirgesinde bu drt lkenin eitim bakanlar Avrupa'nn yksekretim
eitiminin uyumlu hale getirilmesini ulalmas gereken bir hedef olarak belirlediler. Bu hedefe
ulamak iin Avrupa yksekretim alanndaki hareketliliin arttrlmas gerektii, Avrupa
yksekretim alanndaki ibirliinin desteklenmesi gerektii, akademik diplomalarn uluslararas
tannr olmas gerektii ve rencilerin istihdam olanaklarnn iyiletirilmesi gerekliydi. Sorbonne
Bildirgesinden bir yl sonra 18 ve 19 Haziran 1999'da bu sefer 29 Avrupa lkesinin eitim bakanlar
talyann niversite ehri Bolonya 'da buluup Bolonya Bildirgesini deklare ettiler. 29 lkenin
bakanlar hep birlikte bir yl nceki Sorbonne Bildirgesini onayladklarn akladlar. Bolonya
Bildirgesinde hedef olarak 2010 ylnn sonuna kadar birleik bir Avrupa yksekretim alannn
gelitirilmesi belirtiliyordu. Bu yksekretim alannda rencilerin ve akademisyenlerin hareketlilii
ve istihdam edilebilirliklerinin arttrlmas, katlmc lkelerin yksekretim sistemlerinin
birbirleriyle uyumlu ve karlatrlabilir olmas ve yksekretim sistemlerinin uluslararas ekicilii
ve rekabet etme yeteneinin ykseltilmesi hedefleniyordu (Bolonya Bildirgesi 1999).
Bolonya'daki bulumadan sonra ye lkeler bir ka dizi konferansta daha bulutular ve srekli
atlan admlar mzakere ettiler. lk buluma 2001'de Prag'da yapld. Bu konferansa 32 lkenin
bakanlar katld ve 2010 ylnn sonuna kadar bir Avrupa yksekretim alannn oluturulmas
hedefinin desteklenmeye devam edilmesi gerektiini belirttiler (Prag Bildirgesi 2001). 2 yl sonra Prag
Bildirgesinin katlmc lkeleri Berlinde bir araya geldiler ve Arnavutluk, Andorra, Bosna Hersek,
Vatikan, Rusya, Srbistan ve Karada ve eski Yugoslavya cumhuriyeti Makedonya'nn ye olarak
kabul edilmesini kararlatrdlar (Berlin Bildirgesi 2003). Bylelikle ye lkelerin says 40'a ulam
oldu. Bir sonraki buluma ise 2005 ylnda Norve'in Bergen kentinde gerekleti ve 5 lkenin daha
ye olarak kabul edilmesi kararlatrld.
Bolonya Srecinin Aktrleri
Yukarda bandan beri Bolonya Srecinin aktrleri olarak Bolonya srecine katlan lkelerin
bakanlar karmza kt. Ancak Bolonya srecine deiik aamalarda katlan ve sreci etkileyen
baka aktrler de vardr.
Bolonya Srecinin aktrleri temel olarak iki dzeyde ele alnabilir: Uluslararas dzeyde ve ulusal
dzeyde. Sosyolog Alexander-Kenneth Nagel'e gre ise Bolonya Srecinin aktrleri uluslararas,
ulusal ve Bolonya -Aktrleri olmak zere grupta ele alnabilir. Uluslararas aktrler olarak Nagel
AB Organlar olan AB Komisyonunu ve Avrupa Birlii Bakanlar Konseyini, Avrupa niversiteler
Birliini (EUA), Avrupa renci Bilgi Merkezini (ESIB) ve UNESCO'yu sayar. Nagel'a gre ulusal
dzeyde ki aktrler de ye lkelere gre deiir. Trkiyede mesela Milli Eitim Bakanl, YK ve
niversiteler aktr olarak ne kar. Bolonya aktrleri olarak ise Nagel gndem belirleme ve srecin
programlanmasna katlan organizasyonlar sayar. Bunlar da Bolonya Bakanlar Bulumalar, sreci
izleme gruplar ve hazrlk gruplardr (Nagel 2006: s. 81-83).
Gerek renciler gerekse de niversiteler Bolonya srecinde ilk olarak Prag Bildirgesinden beri
temsil edilmektedirler. Katlmc lkelerin bakanlar Prag Bildirgesinde niversiteler ve dier
yksekretim kurumlarnn ve rencilerin Avrupa yksekretim alannn kuruluu ve
ekillendirilmesinde yetkili, aktif ve yapc partnerler olarak katlmlarnn gerekli olduunu ve
memnuniyet verici olduunu belirttiler (Prag Bildirgesi 2001). Bolonya Srecinde renciler Avrupa
renci Bilgi Merkezi (ESIB) ile ve niversiteler de Avrupa niversiteler Birlii (EUA) ile temsil
edildiler.
Bolonya Srecinin Kurumsallatrmas
Peki Bolonya Sreci Luhmann'n kurumsallatrma teorisiyle nasl aklanr? Aada ncelikle
Bolonya Srecinde konsenssn nasl oluturulduu zerinde durulacak ve daha sonra oluturulan
konsenssn kurumsallatrma araclyla nasl geniletildii aklanmaya allacaktr.
Bolonya Srecinde Konsenss Oluturmann Zorluu
Bolonya Srecine gtren saikler ncelikle Avrupa yksekretim alannda yaanan baz
problemler, yeni alternatifler ve gelimelerdir.Bir yandan ulusal yksekretim alanlarnda
rencilerin ve akademisyenlerin hareketliliklerinin olmamas ve diplomalarn tannrl


204

meselelerinde olduu gibi zellikle eitim unsurlarnn karlatrlamazl ve takas edilemezlikleri
sorunlar ortaya kmaya balamken, dier yandan da sosyal, politik bilimsel ve teknik gelimelerle
ve yeni teorik perspektiflerle uluslararas kooperasyon gibi yeni politikalar ve alternatif pratikler
ortaya kmt. Tm bunlar, Bolonya Srecinde olduu gibi, Avrupa yksekretim alannn yeniden
yaplandrlmasn gerekli klyordu. Bu problemleri zmek ve yeni alternatifleri uygulamaya
geirmek iin u konuda zetlenen hedeflerin gereklemesi gerekiyordu: Mobilitenin,
uluslararas rekabet edilebilirliin ve istihdam edilebilirliin desteklenmesi (Eckardt 2005: S 104).
Bu noktada konsenss oluturmann Bolonya Srecinde de Luhmann'n kurumsallatrma
teorisinde belirttii kadar zor olup olmad sorusunun cevaplanmas gereklidir. Yukarda da
grdmz gibi Bolonya Srecinin balarnda, Sorbonne Bildirgesi sadece drt lkenin katlmyla
ilan edilmiti. Tam da bu durum Bolonya Srecinde konsenss oluturmay zorlatrmaktadr. nk
yksekretim alannda gerek uluslararas gerekse ulusal dzeyde hem ok sayda ve ok eitli
reform ve gelime alternatifleri vard, hem de ok sayda ulusal ve uluslararas kooperasyon ve ortak
alma imknlar mevcuttu. Pek ok alternatifin ve imknn olduu bu Avrupa yksekretim
alannda ayn zamanda kararlar ve uygulamalar etkilemek ve ynlendirmek isteyen ok sayda ulusal
ve uluslararas aktr de vardr. Bu yzden Bolonya Srecinde bir konsenss oluturmann ne kadar zor
olaca sadece drt lkeyle yola klan bu srecin henz balarndan itibaren grlebiliyordu.
Bu konsenss oluturma zorluu hem ulusal dzeyde hem de uluslararas dzeyde sz konusuydu.
nk sadece drt lke tarafndan Avrupa yksekretim alan hakknda yrtlen bu sreten
memnun olmayanlarn says olduka fazlayd. Uluslararas dzeyde hem Sorbonne Bildirge una
katlmayan lkeler hem de Avrupa renci Bilgi Merkezi (ESIB) ile renciler ve Avrupa
niversiteler Birlii (EUA) ile de niversiteler srece katlmak istiyorlard. Bu yzden de daha
Sorbonne Bildirgesi ile ilgili bile anlamazlklar ba gstermiti. Sorbonne Bildirgesi [] bu drt
lkenin hareket tarz ile ilgili Avrupa apnda bir karkla yol amt. Ama ayn zamanda bu
Bildirgenin ierii ve anlam hakknda da yanl anlalmalara yol amt (Walter 2004: 123).
Konsenss oluturma ulusal dzeyde de, dolaysyla Bolonya Sreci ile ilgili alnan kararlarn
srece katlan lkelerde uygulanmas ve yrrle girmesinde de o kadar kolay deildi. rencilerin
Bolonya Srecine ve niversite eitiminin Bachelor-Master eklinde yeniden yaplandrlmasna kar
ou Avrupa lkesinde gerekletirdikleri protestolar Bolonya Srecinde bir konsenss oluturmann
ne kadar zor olduunu gstermitir. te taraftan Bolonya Srecini yakndan takip eden ve bu konuda
iyi ekilde bilgilenmi olanlar sadece bakanlar ve akademisyenler deildi. Ayn zamanda renciler,
sendikalar ve dier pek ok meslek gruplar da eitim alannda ki gelimeleri ve yeni politikalar takip
ediyorlar ve bu konuda bir fikir sahibidirler. Bolonya Srecinin geliimi ve uygulamaya
konulmasndan beri Avrupann pek ok lkesinde, ehirlerinde ve niversitelerinde ok byk
gsteriler ve protestolar gereklemitir.
Sonu olarak Bolonya Srecine kar ulusal ve uluslararas dzeyde gerekleen tm bu eletiriler,
tartmalar, protestolar ve gsteriler, Luhmann'n ifadesiyle, aklc ve seici ekilde yaayan ve
davranan ve dolaysyla gvenilemeyecek kadar bilinli olan insanlarn (Luhmann 1970), (Bolonya
Srecinde bunlar renciler, akademisyenler, sendikalar ve dier pek ok meslek gruplarn ierir)
alternatif davran seenekleriyle dolu eitim dnyasnda bir davrann karlkl olarak seilmesini,
dolaysyla konsenss oluturmay, nasl zorlatrdklarn gstermektedir.
Bolonya Srecinde Konsenssn Genelletirilmesi
Bolonya srecinde konsenssn srece katlmayanlar da kapsayacak ekilde geniletilmesi de
ulusal ve uluslararas dzeyde gerekleir.
Bolonya srecinde konsenssn uluslararas dzeyde geniletilmesi Sorbonne-Bildirge una
dayanr. Burada drt lkenin, Almanya, ngiltere, Fransa ve talyann eitim bakanlar toplanp tm
Avrupay etkileyecek olan ve tn Avrupa da yrrle konulmas dnlen kararlar aldlar. Doal
olarak Sorbonne Bildirgesinde alnan kararlar bildirgeye katlmayan lkeleri de ilgilendirmektedir.
Yani Sorbonne Bildirgesinde bu drt lke, bildirgeye katlmayan lkeler hakknda da kararlar alm
oluyorlar. te ortaya kan bu sorun da bildirgeye katlmayan lkelere Sorbonne Bildirgesi hakknda
bir konsenss itham edilerek almtr. Bu durumu Sorbonne Bildirgesinde ki ifadede grebiliyoruz:


205

Pek ok devlet, sadece Avrupada deil, bu ilerlemenin desteklenmesi gerektiini kabul etmitir.
Avrupa rektrler, niversite bakanlar, eksper ve bilim insan gruplar konferanslarnda, bizim
lkelerimizde bu konu detayl bir ekilde ele alnmtr (Sorbonne Bildirgesi 1998).
Uluslararas dzeyde ki bu konsenss itham Bolonya Srecinin dier bulumalarnda da sz
konusudur. Bu ekilde dier bulumalarda katlmc lke says Bolonya Bildirgesinde 29, Prag
Bildirgesinde 32, Berlin Bildirgesinde 40 ve ancak Bergen Bildirgesinde 45 yeye ulaabilmesine
ramen, srekli btn Avrupay etkileyecek olan ve tm Avrupada yrrle konulmas dnlen
kararlar alnmtr.
Bolonya Srecinde alnan kararlarla ilgili ulusal dzeyde de srece katlmayanlara konsenss
itham edildii gzlemlenebilir. Srecin neredeyse tamamnda kararlarn alnmasnda ve
yrtlmesinde ipleri elinde bulunduranlar byk oranda katlmc lkelerin eitim bakanlar,
niversite yneticileri ve dier devletleraras ve ulusal kurumlardr. Ancak Bolonya Srecinde alnan
kararlar ve dnlen reformlar btn Avrupann yksekretim sistemini, dolaysyla btn
Avrupay etkileyecek kararlar ve reformlardr. Bu yzden aslnda Bolonya Srecinde kararlarn
alnmasna etkisi olmayan Avrupann btn toplumlarnn ve toplumsal yaplarnn da srece dhil
edilmesi gerekliydi. Ancak bunun gereklemesi hem teknik olarak hem de zaman ve mekan olarak
zor olduundan srece katlm olmayan bu ounlua alnan kararlar ve planlanan reformlarla ilgili
konsenss ithamnda bulunulur. Bolonya Bildirgesinde mesela politik ve akademik camiann byk
bir blmnn Bolonya Srecinin eitimde oluturmaya alt btncl bir Avrupa hedefi ile ilgili
bilince sahip olduklar iddia edilmektedir.
Hlihazrda politik ve akademik camiann byk bir blmnde ve ayn zamanda kamuoyunda
daha btncl ve daha kapsayc bir Avrupann oluturulmas gereklilii konusunda srekli byyen
bir bilin mevcuttur ki bizim zellikle o Avrupann entelektel, kltrel, sosyal ve bilimsel-teknolojik
boyutlarn gelitirmemiz ve bunlar glendirmemiz gerekmektedir (Bolonya Bildirgesi 1999).
Sonu olarak Bolonya Srecinde hem ulusal dzeyde hem de uluslararas dzeyde srece herhangi
bir katlmlar olmayan, srele ilgili bazlarnn haberdar bile olmad, haberdar olanlarn da byk
ounluunun desteklemedii zellikle renciler ve tabii akademisyenler ve dier meslek gruplarna
srece katldklar ve sreci destekledikleri, dolaysyla srele ilgili konsensse katldklar itham
edilir.
SONU
Niklas Luhmann kurumsallatrma teorisinde kurumsallatrmay sosyal sistemlerde gereklesen
ve bu sistemlerde ortaya kan problemleri zen zel sreler olarak tarif eder. Luhmanna gre
kurumsallama mekanizmasnn anlalmas sosyal sistemlerde ve psikolojik zihin sistemlerindeki
yksek karmakln aklc ve seici ilenmesindeki problemlere baldr. Ona gre
kurumsallatrmay var eden ey ortaya kan yeni davran seenekleridir. Bu yeni davran
seenekleri de nfusun artmas ve hareketlilii, bilimsel ve teknik ilerlemeler ve yeni teori ve
dncelerin sonucu olarak ortaya kar.
Bir lkede nfusun artmas ile beraber mevcut toplumsal veya kurumsal artlar ya uyumsuz hale
gelir ya da artan insan saysna yetemeyecek duruma der. nk bu artlar daha az insan says iin
dnlmtr. Bu yzden nfusun artmas yeni toplumsal artlarn oluturulmas ve yeni politikalarn
uygulanmasn gerekli klar. Tm bunlar da ya yeni kurumlarn oluturulmasyla ya da yeni
kurumsallatrmalarla gerekleebilir. G gibi nfus hareketlilikleri de yeni kurumlarn
oluturulmasn ya da yeni kurumsallatrmalar gerekli klar. nk mevcut toplumsal artlar eski
toplum yaps iin oluturulmutur ve g ile beraber oluan yeni toplumsal artlara uyumsuz hale
gelir. Mesela bir topluma g ile beraber baka kltrlerden insanlar katlrsa o toplumun kltrel ve
toplumsal yapsn ilgilendiren kurumsal artlarnn deimesi gerekir, nk bu artlar mevcut
kltrel ve toplumsal yap dnlerek oluturulmutur ve yeni kltrel ve toplumsal yapya uyumsuz
olabilir.
Yeni kurumlarn oluturulmas veya yeni kurumsallatrmalara gidilmesinin bir dier ve daha
nemli sebebi de bilimsel ve teknik ilerlemelerdir. nk bilimsel ve teknik ilerlemeler gnlk hayata
srekli yeni imknlar veya yeni konforlar getirmektedir. Bu yenilikleri ve imknlar toplumsal hayata


206

geirmek ve dolaysyla toplumun hizmetine kazandrmak iin yeni kurumlarn oluturulmas veya
mevcut kurumlarn deiime uratlmas gerekir. nk mevcut kurumsal yap yeni bilimsel ve
teknolojik gelimelere uyum salayamayabilir ve bu durum ou kez toplumun bilimsel ve teknik
ilerlemelerden faydalanmasn engeller veya geciktirir.
Ve son olarak yeni teori ve dnceler de bazen yeni kurumlarn oluturulmasn veya mevcut
kurumlarn dntrlmesini gerekli klabilir. nk yeni teoriler veya dncelerle toplumsal
sorunlara mevcut pratiklerden veya politikalardan daha iyi zmler getirilebilir. Yeni teoriler ve
dncelerin de toplumsal sorunlara getirdii zmleri hayata geirebilmek iin de yeni kurumlarn
kurulmas veya mevcut kurumlarn dntrlmesi gerekli olabilir.
Tm bunlar btncl bir Avrupa yksekretim alan oluturmay hedefleyen Bolonya Sreci iin
de sylenebilir. Zira bugn Avrupann nfusu eskiye gre ciddi ekilde daha fazla olmasnn yannda
eskiye gre hem daha eitli hem de daha hareketli durumdadr. Avrupann pek ok toplumu bugn
ok kltrl toplum olarak tanmlanr ve bu durum Avrupada ki niversiteler iin de sz konusudur.
zellikle Avrupann byk niversiteleri bnyelerinde dnyann her tarafndan renciler ve
akademisyenleri barndrmalaryla vnrler. Ve ayrca Avrupa niversiteleri arasnda ki renci ve
akademisyen hareketlilii de ciddi biimde artm durumdadr. Bunun dnda bilimsel ve teknik
ilerlemeler de o kadar fazla ki mevcut kurumsal yaplarn bu ilerlemelere uyum salamalar iin
dnme uramas gerekir.
Luhmann'a gre bir karar annda pek ok davran seenei bulunduundan ve zihin tarafndan
gsterilen seenekler ynyla dolu bir dnyada dier insanlarn da aklc ve seici ekilde
davrandklarndan ve dolaysyla gvenilemeyecek kadar bilinli olduklarndan bir konsenss
oluturmak kolay deildir. Ancak bu kadar zor olmasna ramen bir konsenss oluturmak her zaman
mmkndr. Luhmann'a gre bu noktada konsenssn genelletirilmesini salayan kurumsallatrma
mekanizmas devreye girer.
Konsenss oluturmann zor olduunu ve bu zorluun hi olmayan ya da ok zayf olan
konsenssn kurumsallatrma yoluyla geniletilerek aldn Bolonya srecinde de gzlemlemek
mmkndr. Daha Bolonya Srecinin banda ki Sorbonne Bildirgesinde bile srele ilgili atlan
admlarn ne kadar tartmal olduklar srele ilgili yaplan tartmalarda grlebilirdi. Ancak bu
kadar tartmal olmasna ramen ve eletirilip protestolarla karlanmasna ramen Bolonya Srecinin
uygulanmas ve btncl bir Avrupa yksekretim alannn oluturulmas yine de mmkn olmutur.
KAYNAKA
Berghaus, M. (2004). Luhmann leicht gemacht. Eine Einfhrung in die Systemtheorie. 2.,
berarbeitete und ergnzte Auflage. Kln, Weimar, Wien: Bhlau Verlag.
Berlin Bildirgesi (2003). Den Europischen Hochschulraum verwirklichen Kommuniqu der
Konferenz der europischen Hochschulministerinnen und -minister am 19. September 2003 in
Berlin URL: http://www.Bolonya -berlin00.de/pdf/Communique_dt.pdf (Online:
18.12.2011)
Bolonya Bildirgesi(1999). Der Europische Hochschulraum. Gemeinsame Erklrung der Europischen
Bildungsminister 19. Juni 1999, Bolonya URL: http://www.bmbf.de/pubRD/Bolonya
_deu.pdf (Online: 01.12.2011)
Eckardt, P. (2005). Der Bolonya -Prozess. Entstehung, Strukturen und Ziele der europischen
Hochschulreformpolitik. Books on Demand GmbH: Norderstedt
Luhmann, N. (2008). Rechtssoziologie. . Auflage. VS. Verlag fr Sozialwissenschaften. Wiesbaden
Luhmann, N. (1970). Institutionalisierung: Funktion und Mechanismus im sozialen System der
Gesellschaft, in: Helmut Schelsky (Hg.), Zur Theorie der Institution, Dsseldorf S. 27 - 41.
Nagel, A.K. (2006). Der Bolonya -Prozess als Politiknetzwerk. Akteure, Beziehungen, Perspektiven.
VS Verlag, Wiesbaden


207

Prag Bildirgesi(2001). Auf dem Wege zum europischen Hochschulraum. Kommuniqu des Treffens
der europischen Hochschulministerinnen und Hochschulminister am 19. Mai 2001 in Prag
URL: http://www.Bolonya -berlin00.de/pdf/prager_kommunique.pdf (Online: 12.12.2011)
Richter, K. (2009). EU-Politik in Deutschland: Der Bolonya -Prozess. TU Braunschweig: Grin Verlag
fr Akademische Texte
Rhl F.K. (1987). Rechtssoziologie Ein Lehrbuch Carl Heymanns Verlag
KGKlnBerlinBonnMnchen
Sorbonne Bildirgesi (1998). Gemeinsame Erklrung zur Harmonisierung der Architektur der
europischen Hochschulbildung Paris, Sorbonne, 25. Mai 1998. URL:
http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/Bolonya
/links/language/998_Sorbonne_Erklaerung.pdf (Online: 23.11.2011)
Walter, T. (2004). Der Bolonya -Prozess. Ein Wendepunkt europischer Hochschulpolitik? Eine
international- und historisch-institutionalistische Untersuchung. Dissertation am Fachbereich
Kultur- und Sozialwissenschaften der FernUniversitt in Hagen


208











AMF 5 OTURUMU
KENT-I:
DILAMA VE KARILAMALAR


209

KENTLERN AZ GELM BLGELERNDE ETM SORUNU VE BR
SVL TOPLUM KURULUU FAALYET OLARAK OKUMA SALONLARI-
ANKARA L MAMAK LES RNE-
1

Stk YILDIZ
2

Hasan KALA
3

ZET
Bu almada kentlerin az gelimi blgelerinde sivil toplum kurulularnn yapm olduu
faaliyetlerden okuma salonlar konusu Ankara-Mamak rneinden hareketle ele alnmtr. Tm
bireylerin eitim hakknda eit olarak faydalanmas gerekirken gnmzde farkl nedenlerden dolay
birok insan bu haklardan yoksun yaamaktadr.
almada teorik olarak eitimin genel kapsam, eitim trleri, eitimde frsat eitsizlii,
gecekondu, sivil toplum gibi konuyla ilgili tm balklar incelenmeye allmtr. Eitimde frsat
eitsizlii ve eitim hakkn engelleyen faktrler nelerdir, bunlarn zm yollar nasl gelitirilmelidir,
problemle ilgili sivil toplum kurulularnn yapm olduu almalar nelerdir gibi sorulara cevaplar
aranarak konu ayrntl bir ekilde ele alnmaya allmtr.
Aratrmada; okuma salonlarnn al amac, faaliyetleri ve etkileri zerinde durularak,
retmenlere ynelik mlakat almas ve rencilere ynelik anket almalar ile konu uygulamal
olarak irdelenmitir.
Sonu olarak; Okuma Salonlar eitimde frsat eitliini salamaya ynelik ok nemli almalar
yrtmektedir. Uygulam olduklar eitim ve retim yntemleri, rencilerin sosyo-psikolojik
geliimleri zerinde olumlu etkiler oluturmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Okuma salonlar, gecekondu, sivil toplum, Mamak.
ABSTRACT
Based on the case of the district of Mamak in Ankara, this research examines the question of
education in underdeveloped parts of cities with a particular attention to Reading Halls, which are
founded and run by non-governmental organizations (NGOs). Although all individuals are expected to
enjoy education rights equally, for various reasons, today a large number of people are deprived of
these rights.
This study first goes into such relevant theoretical issues as the general scope of education, types
of education, inequality of opportunity, shanty towns and non-governmental organizations. The study
attempts to find answers to the following questions through a nuanced and rigorous analysis: what are
the factors that bring about inequality of opportunity in education and that hinder the enjoyment of the
right to education? What solutions can be found to these problems? What activities do NGOs
undertake in this context?
The study then reviews the goals underlying the foundation of Reading Halls alongside their
activities and impacts through interviews with teachers and surveys with students.
This research concludes that Reading Halls carry out very important functions in order to provide
the equality of opportunity in education. Educational methods used in these Halls have had positive
impacts on the socio-psychological development of students.
Keywords: Reading Halls, shanty towns, civil society, Mamak


1
Bu alma Krkkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji A.B.Dnda 2011 ylnda tamamlanan
yksek lisans tezinden retilmitir.
2
Do. Dr., Krkkale niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, sitkiyildiz@yahoo.com
3
Doktora rencisi, Krkkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji A.B.D.,
hasankala@hotmail.com


210

1. GR
Eitim konusu, ilk alardan beri tm toplumlar ilgilendiren ve toplumsal yaamda nemli rol
oynayan bir sretir. Eitim, toplumun ahlak kurallarnn, ekonomik ve politik yapsnn belirledii ve
toplumsal dzenin devamn salayan bir sistemdir. Eitim, kiileri yaad toplumun ve toplumun
bal bulunduu ada dnyann uyumlu bir yesi haline getirerek onlar an gerektirdii bilgi ve
becerilerle donatmaktr. (Ayaz, 1994: 3). Eitim, eitimde frsat eitsizlii ve gecekondu kavramlar
zerinde oka konuulan ve aratrmalar yaplan kavramlardr. Kavramlar bir btn olarak ele
alndnda sarmal bir grnt arz etmektedir. Birbirlerinin sebebi ayn zamanda sonucu olabilen bu
kavramlar, temel baz toplumsal problemlerin de en nemli sebepleri olarak kabul edilebilir.
Gecekondu blgelerinde eitimin desteklenmesi, eitimde frsat eitsizliinin nne geilmesi
konularnda ok fazla konuulurken, ayn oranda zme ynelik alma yeterince yaplamamaktadr.
Bu almann amalarndan biri de yaplan geni kapsaml, etki oluturan bir projeyi incelemek,
hakknda ayrntl bilgilere ulamaktr. Gecekondu blgeleri toplumsal risk tayan, kontrol g olan,
yeterli eitim ve istihdam olanaklar olmad iin de her geen gn zmszle doru giden bir
yapya sahipler. Bu problemlerin zm, birinci derecede bu blgelerde yaayan bireylerin eitim
imkanlarndan eksiksiz faydalanmas ile gerekleecektir. Yeterli eitimi alm bireylerin muhakeme
kabiliyetleri geliirken; olaylara, insanlara ve topluma kar daha salkl tavr alabilme zellikleri de
artar.
Problemlerin zmnde resmi kurumlar kadar, sivil toplum kurulularna da byk grevler
dmektedir. Sivil Toplum son yllarda lkemizde hzla gelimekte ve ilevsel bir ekle
brnmektedir. STKlarn zellikle bu alanlarda yapm olduu almalar deiim ve dnme
pozitif katk salamaktadr.
2. ETM VE ETME KATKI SALAYAN BR KURUM: OKUMA SALONLARI
Eitim; bireylerin her anlamda kiisel geliimlerini gerekletirmesine yardmc olan, onlarn
topluma uyum srecini kolaylatran, topluma uyum srecinde ihtiya duyacaklar bilgi, beceri ve
yetenekleri elde etmesini salayan, bu anlamda okulla da ibirlii halinde olan, maddi ve manevi
kltr unsurlarnn bireylere aktarld bir sretir. Eitimin tanmna bakldnda bilim olarak
eitim, hizmet olarak eitim, kazan olarak eitim, retim olarak eitim, kurum olarak eitim ve
kltr olarak eitimi snflandrmak mmkndr (Baaran, 2007: 35). imana (2010: 4) gre;
gnmzde eitim, sosyal kltrel, politik, ekonomik boyutlar ve ilevleri olduu kadar milli ve
uluslararas boyutlar ve ilevleri de olan bir konu ve bir sistem olarak alglanmaktadr. Baarana
(1987: 14) gre ise, eitim bir anlamda kiinin kazandrdklarn anlatr, bazen de renim
karlnda kullanlmaktadr. Eitilecek kitleyi ierecek biimde kullanlabildii gibi eitimin aracn
gsterecek biimde de kullanlabilir.
Biliim toplumunda ise eitim daha farkl bir grnm kazanmtr. Temel retim etkeninin bilgi
olmas ve bilgiye dayal teknolojinin ksa srede deimesi, eitimin nemini daha da arttrm,
modern toplumdaki yetikinlikte biten eitim yerini, yaam boyu eitime brakmtr (Toprak, 2005:
54). Bu anlaya gre, insan kendini srekli yenilemek ve gelitirmek zorundadr ki toplumsal anlamda
kabul grmeye ve insanlarla salkl iletiim kurabilmeye devam etsin.
John Deweye (1987: 5-6) gre eitim: Hayata hazrlk deil, fakat hayatn kendisidir. Eitim
gelimedir. Eitim, yaantlarn devaml surette yeniden oluumudur. Eitim sosyal bir sretir. Bu
dorultuda eitim, hayatn belki de en ihmal edilemez ve vazgeilemez bir parasdr. nsan, doa ve
kinat her ynyle ve srekli bir deiiklie tabii tutulurken, bu deiikliklere kar insan uyumlu ve
koordineli hale getirecek olan da yine eitimdir.
Birok dnr, eitimi bireysel adan ele almtr. Ancak Durkheim, eitime toplumsal bir ierik
kazandrmtr. Durkheime gre eitim, fizik ve toplumsal evrenin insan zerinde meydana getirdii
etkilerdir (Tezcan, 1999: 4-5). Durkheimin eitime kazandrd toplumsal ieriin, eitimin ok
ynlln ve farkl deikenler tarafndan etkilendiini gstermesi adna nemlidir. Eitim
deerlendirilirken veya tanmlanrken, neredeyse toplumu oluturan tm dinamikler gz nnde
bulundurulmaldr ki salkl bir sonu elde edilebilsin. Ziya Gkalpa (1992: 170) gre ise eitimin
fonksiyonu toplumun bireylerini kendisine benzetmesi, yani temsil etmesidir. Gkalp eitimin


211

gayesini mill fertler yetitirmek olarak tayin etmitir: Mill fertler yetitirmek millet yapmak
demektir. O halde mill terbiyenin gayesi, millet yapmaktr denilebildii gibi, hakiki fertleri
yetitirmek de denilebilir. (Gkalp, 1973: 50-51). Btn bu grler, eitimin, gerek birey gerekse
toplum iin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. Bireyle toplum arasnda, birbirini etkileme
ve birbirinden etkilenme anlamndaki btnlk ve deikenliin en temel ve belirleyici unsuru
eitimdir. Birey geliirse toplum geliir, toplum geliirse birey geliir gibi birbirine bal iki
kombinasyonu da gerekletirecek olan g eitimdir.
Eitim; bireylerin tamamnn bilgi ve beceriler asndan bir hizaya getirilmesini deil, bireye
renme kapasitesi orannda yeterli derecede renebilmesini gerekletirmesine yardmc olacak
gerekli imknlarn salanmas ve bu imknlardan yararlanmada eit frsatlarn oluturulmasn
hedeflemektedir (nal, 1984: 57). Bu imknlar tanndnda renciler arasndaki baar farkllklar
da en az dzeye inecektir. Toplumsal anlamda da fertler arasnda optimal bir denge salanm
olacaktr.
Gelimi toplumlar, lkenin gelimesi ve toplumsal refahn artrlmasnda en nemli etkenin
eitim olduu gereine gre hareket etmektedirler. Yapm olduklar tm plan ve programlarnn
merkezine de eitimin bir ekilde herkes tarafndan ulalabilir hale getirilmesini koymaktadrlar.
Eitim hizmetinin lke genelinde ve blgeler arasnda, ky- kent ve kadn-erkek tm nfusa eit bir
ekilde sunumu olduka nemli bir konudur (Bulu, 1997). Sosyal devlet olmann en temel art
olarak eitimde frsat eitliini salamann gereklilii zerinde durulmaktadr. Sosyal devletler
eitimde frsat eitsizliini en dk seviyeye ekebilmek iin srekli gayret gstermektedirler. Sosyal
devlet yapsn oluturan lkeler, bunu ksmen baarabilmi olsalar da, hibir zaman eitsizlii
tamamen ortadan kaldramamlardr (Tural, 2002: 73).
Gelir dalmndaki eitsizlik ve sosyal stat her zaman, eitim hakkn belirlemede etkili
olmutur. Bu durum, zorunlu olan ilkretim iin de geerlidir. Gelir dalmndaki eitsizliin sonucu
olarak eitimde ikili bir yap ortaya km, zel okullar maddi olarak daha iyi imknlara sahip
olanlara daha kaliteli eitim verirken, yoksul ounluun gittii okullar gittike azalan kaynaklar,
bozulan eitim artlar ve kalabalk snf mevcutlar gibi gereklerle kar karya kalmlardr (Gk,
2004: 63).
nsanlar daha iyiyi ve gzeli elde etme yolunda mcadele verirken, bu mcadelede onlara yardmc
olacak en nemli etken, kaliteli bir eitim alabilmi olmalardr. Fakat lkemizde eitim
imknlarndan herkes eit oranlarda faydalanamamaktadr. Avrupa nsan Haklar Szlemesi
(AHS)nde eitim hakkna; hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz. eklindeki ikinci
madde ile deinilmektedir. (Avrupa nsan Haklar Szlemesi, 1. Protokol). Eitimde frsat eitliinin
tam anlamyla salanamamasndan dolay toplumun baz kesimlerinde, zellikle krsal kesimlerde ve
kentlerin geri kalm blgeleri olan gecekondu blgelerinde maduriyet yaanmaktadr. Diyarbakr ve
Erzurum illerinin yoksul blgelerinde yaplan bir aratrma (enol ve Yldz, 2009: 361) sonucuna
gre; hane halk reisinin eitim dzeyinin dk olmas, phesiz ocuklarn eitim dzeyini de
etkilemektedir.
Son yllarda sivil toplum kurulularnn madur blgelerde zellikle eitim alannda nemli
almalar balattklarn grmekteyiz. Okuma salonlar henz 5- 6 yldr bu blgelerde almalar
yrtmelerine ramen ok nemli baarlar elde ettikleri sylenebilir.
Okuma Salonlar, Trkiye genelinde zellikle riskli blgelerde ncelikli olarak eitim
faaliyetlerinde bulunmaktadrlar. Kurumsal anlamda okuma salonlarnn says Trkiye genelinde
1000i am durumdadr. Okuma Salonlar Trkiye genelinde faaliyetlerini farkl derneklerin ats
altnda gerekletirirken, ileyi olarak ayn metotlar kullanmaktadrlar. Okuma Salonlarnda,
niversite veya lise snavlarna hazrlanan ve dershaneye gitme imkn olmayan belli bir potansiyele
sahip renciler snavla seilip, dershane sisteminden cretsiz olarak eitim imknna sahip
olmaktadrlar. Ders takviye kurslarnn yan sra rencilere bilisel, ruhsal, dnsel dnyalarn da
gelitirecek ekilde rehberlik faaliyetleri ve sosyal faaliyetler de dzenlenmektedir. Ayrca, ailelere
ynelik eitli seminerler dzenlenerek ocuklarla birlikte ailelerin geliimine de nem verilmektedir.
Maddi anlamda, tm bu almalarn yrtlmesinde, eitim faaliyetlerine kar duyarl i adamlarnn,
topluma mal olmu sanatlarn, farkl dernek, kurum ve kurulularn destekleri ve yerel ynetimlerin


212

katks bulunmaktadr. Eitim, rehberlik ve sosyal faaliyetlerin yrtlmesi, ocuklarn
maduriyetlerinin azaltlmas, ailelerle srekli iletiim ierisinde olunmas gibi hususlarda youn bir
gayretin iinde olan eitimci kadrosunu da unutmamak gerekir.
Yerel ynetimler ya da zel giriimcilere ait, amac dezavantajl gruplarn eitimine destek vermek
olan Okuma Salonlarna devam eden renciler; kendi geliimleri ile birlikte, ailelerine ve yaadklar
evreye aldklar eitimlerin yararlarn yanstma ve evrelerini deitirme sreci iindedirler.
3. ARATIRMANIN AMACI VE NEM
Aratrmann amac, eitimle ilgili kuramsal bilgiler nda ortaya konan varsaym ve uygulama
almalar ile geri kalm blgelerdeki okuma salonlarnn eitime saladklar katklar ve bu konuda
yaplan ve yaplmas gerekli almalar gz nne sermeye almaktr. Bireylerin salkl bir ekilde
toplumla entegre olabilmesinin en nemli yollarndan birisi de STKlarn eitime verdikleri nemdir.
Bu almada zetle, okuma salonlarnn gelimemi blgelerdeki eitime katklar incelenmitir.
Eitimle ilgili olarak bugne kadar birok alma yaplmasna ramen, eitime verilen nem
kapsamnda gnmzde eitim ve retimin STKlar tarafndan yrtlen ve nemli projelerinden
olan Okuma Salonlar hakknda ilk kez bir bilimsel aratrma yaplmas aratrmann nemini
oluturmaktadr.
4. ARATIRMANIN PROBLEM
Kentlerin geri kalm blgelerinin eitim durumlar, bu konuyla ilgili STKlarn yapm olduu
almalardan Okuma Salonlarna ynelik retmen veli ve rencilerin grleri olumlu mudur?
Alt Problemler
Okuma salonlarnda grev yapan idareci ve retmenlerin buralarda alma amalar nelerdir?
Okuma salonlarndaki idarecilerin karlat glkler nelerdir?
Okuma salonlarna devam eden rencilerin ders ve genel durumlarnda olumlu ne gibi deiimler
yaanmtr?
Varsaymlar
Aratrmada kullanlan mlakat, gerekli verileri toplamada uygun aralardr.
Mlakattaki sorulara btn katlmclarn verdikleri cevaplar, iten ve iinde bulunduklar ortam
deerlendirebilecek niteliktedir ve gerei yanstmaktadr.
rneklemin, evreni temsil ettii varsaylmaktadr.
Okullar ve dershanelerde verilen eitimler snavlara hazrlanmada yetersizdir.
Eitim kalitesinin ykseltilmesi iin okuma salonlarnn saysnn arttrlmas gerekmektedir.
Okuma salonlar rencilerin eitim baars ve kiisel geliimleri iin nemli bir uygulamadr.
5. ARATIRMANIN YNTEM
Bu aratrma, konuyla ilgili literatr taramasn ve Mamak Okuma Salonunda grev yapan
retmenlere mlakat uygulamasn iermektedir. Bu alma ayrca, okuma salonlarnn fonksiyonlar
ve doldurmu olduu bolua ilikin; ynetici ve retmen deerlendirme farkllklarn belirlemeye
ynelik olarak nitel ve nicel yntemlerin birlikte kullanld uygulamal bir aratrma zelliini de
tamaktadr.
Evren ve rneklem
Aratrmann evreni Trkiyede 2011 yl itibariyle faaliyet gsteren tm okuma salonlar olup,
aratrmann rneklemi 2010-2011 eitim ve retim dneminde Ankara ili Mamak lesindeki
Mamak Okuma Salonunda, 1 mdr, 1 mdr yardmcs, 6 retmenden olumaktadr. Saha
almas, 148 renci ile 26 sorudan oluan anket, 8 idareci ve retmen ile de derinlemesine yar
yaplandrlm mlakat almas gerekletirilmitir.


213

Veri Toplama ve Analiz Sreci
11-14 Mays 2011 tarihleri arasnda Mamak Okuma Salonu ile ilgili grevli idareci ve retmenler
ile mlakatlar yaplarak okuma salonunun ilev, fonksiyon ve sonular ile ilgili deerlendirmeler
yaplmtr. Yaplan mlakatla genel anlamda Okuma Salonunun kurulma gayesi, amalanan sonular
anlalmaya allmtr. rencilere ynelik yaplan anket almasnda ise Okuma Salonuna ilikin
rencilerin yaklamlar anlalmaya allmtr. Tm bu almalar yrtlrken Mamak Okuma
Salonu idareci ve retmenlerinin samimi ilgi ve destekleri olmutur.
Anketlerden elde edilen veriler SPSS 17 paket program kullanlarak yklenmi ve her bir soru
iin frekans dalmlar alnmtr. Ayrca ilgili deikenler arasnda apraz ilikileri grmek amacyla
apraz tablolar retilmitir.
6. BULGULAR VE YORUM
Bu makalede rencilere yaplan anket uygulamas bulgularna deinilmeyecektir. Mamak Okuma
Salonunda yaplan almalara ilikin; ynetici ve retmenlere uygulanan mlakat almasna ilikin
bulgular aadaki gibidir:
Okuma Salonlarnn Alma Nedenleri
Mamak okuma salonu bu aratrma yapld zaman Eitimi Sevenler Dernei (ESEV) ats
altnda yaklak yldr faaliyetlerini srdrmekteydi. Okuma Salonlarnn balang hikayesi ile
ilgili 3 yldr burada grev yapan, mdr yardmcs ve ayn zamanda Fen Bilgisi retmeni olan erkek
katlmcnn verdii cevap aslnda konuyu zetlemektedir. Mdr Yardmcs, okuma salonlarnn
oluumunu hzlandran dnceyi u cmlelerle zetliyor: Belli bir potansiyeli olan renciler iyi
okullarda, maddi imknlar olanlarda zel okullarda okuyor. Peki, hem baarsz olan hem de maddi
imkan olmayan ve says da ok fazla olan, toplum adna risk tayan blgelerde yaayan ocuklar
eitim ihtiyalarn nasl karlayacaklar dncesi bizi harekete geiren en nemli unsur oldu.
retmen ve idareciler; maddi imknlarnn yetersiz olmasndan dolay eitimden istenilen
dzeyde faydalanamayan, ailelerinden yeterli ilgi ve sevgiyi gremeyen, ilerleyen yalarda ciddi
travmalar yaayan madur blge ocuklar iin okuma salonlarnn byk nem tadn
belirtmilerdir. Ayrca, bu ocuklarn eitim ihtiyalarnn yannda sosyal, geliimsel, kiisel ve ruhsal
ihtiyalarnn da karlanmas amacyla okuma salonlarnn nemli bir fonksiyon icra ettiine
inanmaktadrlar.
Bu okullarda grev yapan ynetici ve retmenler, faaliyetlerini srdrdkleri blgelerin sosyal
yapsnda ki problemlerin ocuklar zerinde ki etkilerini en aza indirme, rencileri bu problemlerden
koruyacak bilgi ve kiisel geliimlerini tamamlayabilmeleri gibi konularda da yardmc olmak iin
gayret sarf ettiklerini sylemektedirler. Ayrca okuma salonlar toplumsal yapy oluturan bireyler
arasnda ki niteliksel farkn almasn nleme adna da nemli bir grev stlenmi gibi
grnmektedir.
Bu blgeler, birok su rgtnn insan kayna olan, aile balarnn ok zayf olmasndan dolay
sua ynelen ve kk yalardan itibaren farkl sulardan dolay ceza alan, mr boyu da bu sular
ilemeye meyilli olan bireylerin yaad yerleim yerleridir.
Bu blgelerde bireysel, ailevi ve toplumsal travmalarn boyutlarnn ciddi dzeylerde olduunu
belirten retmenler, maddi imkanszlklarn ocuklarn iyi bir eitim alamamalarna ve sonrasnda
nitelikli bir i bulamamalarna neden olduunu ifade etmektedirler.
Ayrca insanlar gecekondu blgelerinde birbirlerine maduriyeti ve yoksulluu adeta miras olarak
brakyorlar dncesine de sahipler. Bu konuda, bir dnemdir Mamak okuma salonunun
mdrln yapan, daha ncesinde de Mavi Gl Okuma Salonunun Mdr olan hali hazrda Trke
retmeni yle bir deerlendirmede bulunmutur:
Toplumsal problemlerin ounun kaynann, kontrol edilmesi g olan bu blgeler olduunu
dnmekteyim. Gecekondu blgelerinde almalar yapmak ok zor olduu iin, birok kurum ve
kuruluun buralarla ilgili, sorunlar zecek hamleler gerekletirmeye cesaret gsteremediklerini de
bilmekteyiz. Son yllarda zellikle Okuma Salonlarnn gstermi olduu gayretlerin, bu blgede


214

yaayan insanlarn rehabilitasyonu adna byk nem tadna inanyorum. Bizler buralarda kendi
hallerine terk edilmi, dlanm, ehir kenarlarnda adeta unutulmu ailelere, ocuklarnn gelecei
adna mit olduk. henz yapacak ok iimiz var, biz buralara -be kiiye ulaalm yeter
dncesiyle gelmedik. Yaptmz bu almalara ramen eitim seviyesini ykseltemediimiz ok
fazla insan var. Toplumsal dzenin salanabilmesi adna, blge insannn bu tr almalarla eitime
kazandrlmasn ve her konuda rehabilite edilmesini ok nemsiyorum.
retmen ve idarecilerden edinilen bilgilere gre, Okuma Salonlarnn gecekondu blgelerinde
yaanan skntlarn zm adna topyekn bir almann ierisine girdiini grdk. retmenler,
ocuklarn sadece eitimleri ile deil onlarn psikolojik, fiziksel, sosyal ynlerden de gelimeleri adna
almalar yaptklarn, onlarn sosyal hayata daha rahat adapte olabilmelerine yardmc olmaya
altklarn belirtmektedirler. Ayrca anne babalara ynelik dzenlenen seminer, eitim vs. gibi
almalarla onlarn ocuklarn daha iyi tanma ve onlara kar daha duyarl davranma gibi zellikler
kazandrld zerinde durulmaktadr. Bu almalar neticesinde aile balarnn da glenmeye
baladn gren idareci ve retmenler, okuma salonunun blge insan adna ne kadar byk faydalar
saladnn da altn izmektedirler. Bu nedenlerden dolay okuma salonlar faaliyetlerini daha ok bu
blgelerde yrtmekte ve baarl olmaktadr.
Eitimsizliin bu blgelerde byk bir problem olduunu belirten retmenler, eitimsizliin
beraberinde ok daha byk problemleri de getirdiinin zerinde duruyorlar. Onlara gre topluma
zarar veren nemli problem; eitimsizlik, maddi imkanlardan yoksunluk ve etnik ayrmclktr.
Problemlerin en nemlisinin eitim imkanlarndan bireylerin tam anlamyla faydalanamamas
olduunu belirten okuma salonu yetkilileri, konuyla ilgili dncelerini u ekilde zetlemilerdir. yi
bir eitim insanlarn daha nitelikli i imkanlar ve daha iyi bir gelir elde etmesi; hayat, olaylar ve
kiileri daha iyi irdelemesi, hayata dair daha salkl kararlar vermesi demektir. Eitim imknlarnn
salanmasyla birlikte birok sosyal probleminde zm zamanla gerekleecektir.
Okuma salonunun Mdr rencileri seerek, belli snavlara tabii tutarak kabul edebildiklerini
belirtti. Snav sonucunda kontenjan kadar renci kabul edildiini ifade eden Mdr, ayrca kabul
edilen rencilerin maddi durumlarnn da gz nnde bulundurulduunu dile getirdi. Bu kurslardan
maddi imkn olmayan renciler faydalanabilmektedir.
Okuma Salonu Mdr, Okuma Salonunun hitap ettii blge insann zellikleri ve karlalan
glklerle ilgili grlerini u dncelerle aklamtr:
Bu blgede ailelerin maddi imkanlarnn yeterli olmamasndan kaynaklanan bir sr problem
bulunmaktadr. Okuma salonunun salam olduu eitim imkanlarnn dnda rencilere ailelerinin
neredeyse hi imkan sunamadklarna ahit olmaktayz. Ayrca rencilerin ev ortamlarnn yetersiz ve
kk olmas, kendilerine ait odalarnn bulunmamas ou defa onlarn motivasyonlarn da olumsuz
etkiliyor. Okuma salonlarna gelmeye hak kazanan rencilerden bazlar yol parasn dahi
bulamadklar iin kurslara devam edemiyorlar. Tm bu problemlerin yannda erkek ocuklarn bir
ekilde dershaneye gndermeye alan baz ailelerin, belli bir kapasiteye sahip olmalarna ve bizim
tarafmzdan cretsiz kabul edilmelerine ramen kz ocuklarn okutmak istemediklerine de zlerek
ahit olmaktayz.
Sonu olarak, okuma salonlarnn nemli bir potansiyele ulamasna ramen hitap ettii kitlenin
bykl dnldnde yetersiz kaldn dnen retmenler, gecekondu blgelerinde zellikle
eitim alannda yaplacak almalarn hzla arttrlmas gereklilii zerinde durmaktadrlar. Bu
blgelerde hali hazrda yeterli eitim alamadklar iin hayatlar boyunca zorluklarla yaamak
durumunda kalan ok fazla ocuk bulunmaktadr. Bu ocuklarn gelecekte kendilerini nelerin
beklediinden haberi olmadan, her trl tehdit karsnda savunmasz kaldklarna ahit olduklarn
dile getiren idareci ve retmenler, ocuklara daha iyi ve gvenilir bir gelecek hazrlamann belki de
tek yolunun bu tr faaliyetlerin artarak devam etmesinden getiine inanyorlar. Unutmamak gerekir
ki, nceleri sadece kendilerine ve yakn evresine zarar veren bu insanlar zamanla toplumsal
problemlerin nemli birer aktr haline dnmektedirler.
Okuma Salonlarnda Grev Yapan dareci ve retmenlerin Tespiti ve zellikleri


215

Okuma Salonu Mdr retmen ihtiyacnn nasl karland sorumuza u ekilde cevap verdi:
Okuma salonlarnda grev alan retmenler gnlllk esasna gre belirlenmektedir. Eitim
kadrosu insani deerleri benimseyen kiilerden olutuu iin byk fedakarlklarla buralarda grev
yapyorlar. Devlet okullarnda retmenlik yapan gnll eitimcilerimiz hafta sonlar veya hafta ii
mesaiden sonra dinlenme veya ailelerine zaman ayrma yerine okuma salonunda rencilere ve
rencilerin ailelerine yardmc olmaya alyorlar.
Milli Eitim Bakanlna bal bir okulda mdr yardmcs olan ve ayn zamanda hafta ileri
mesaiden sonra ve hafta sonlar da iki gn tam zamanl olmak zere Okuma salonunda Fen Bilgisi
dersi anlatan retmenin fedakarlk konusundaki grleri u ekilde olmutur:
Ben yapmaya altmz bu ilerin, fedakarlktan ziyade burada ki insanlara kar bir grev
olduu dncesini tayorum. Yaptmz bu almalar blge halknda ciddi bir takdir ve minnet
hissi oluturuyor. Veliler ve renciler her defasnda bunu dile getiriyorlar. Burada grev yapan tm
retmen arkadalar da benimle hemen hemen ayn dncelere sahipler, tamamnn yola k
hikayesi neredeyse birbirine benzer, insanlarn maduriyetlerini giderme adna bir eyler yapmak
lazm diye dnrken, okuma salonlarnn yapt bu faaliyetlerde grev alma teklifi geldiinde
tereddtsz kabul ettik. Biz yapmaya altmz bu almalarn karln zaten fazlasyla alyoruz.
Bizleri, her yl neredeyse rencilerimizin tamamna yaknnn Anadolu retmen ve Anadolu liseleri
olmak zere tercihli okullara yerletiklerini grmek, rencilerin genel davranlarnda ki dzelmelere
ve ailelerin ocuklarna daha anlayl bir ekilde yaklamalarna ahit olmak, fazlasyla mutlu ve
motive etmektedir.
Okuma salonu mdr, baarlarnn altnda yatan gerein, kendilerini srekli gelitiren ve
yenileyen bir eitim kadrosunun olduunu ifade etti. Ona gre, retmenlerinin kendilerini
gelitirebilmeleri iin iki haftada bir yaplan zmrelerin ok byk faydas bulunmaktadr. Zmrelerde
retmenlerin kendi branlarnda almalar yapmalarnn, branlaryla ilgili daha verimli ve baarl
olmalarna neden olduunu ifade eden Okuma Salonu mdr, zmrelerin bu eklide verimli almas
da rencilerinin daha iyi bir seviyeye kmalarna da zemin hazrladn savunmaktadr.
Okuma Salonlarnn Finans Kaynaklar
Okuma salonlarnn finans ihtiyacnn nasl karland ile ilgili idareciler, genel olarak eitime
gnl vermi, maddi durumu iyi olan duyarl insanlarn yardmlar ile faaliyetlerini devam
ettirdiklerini belirttiler. Yerel ynetimlerin de her konuda destek verdiklerinin altn izen okuma
salonu yetkilileri, Mamak Okuma Salonu faaliyetlerini Mamak Belediyesi ve Mamak Halk Eitim
Merkezi ile e gdml bir ekilde srdrdn ifade ettiler. Yine sivil toplum kurulularnn da belli
dnemlerde okuma salonlarnn sponsorluunu stlendiini belirten okuma salonu mdr, Mutlu
ocuklar Derneinin Mamak okuma salonunun bir dnemlik eitim faaliyetlerini sponsorluk yaparak
desteklediini de szlerine ekledi. Farkl illerde de faaliyetlerin yine iadamlar, eitime gnl vermi
insanlar, yerel ynetimler, toplumun tand, sevdii sanatlar ve sporcularn destekleriyle devam
ettiinin altn izen mdr yardmcs, salanan desteklerden birini u ekilde ifade etti:
Samsunda Orhan Hakalmazn, Elaz ili Yazkonak beldesinde Fatih Ksaparmakn
destekleriyle alan ve faaliyetlerini srdren okuma salonlar faaliyetlerine devam ediyor. Proje
kapsamnda Hakkari emdinlide Ahmet zhan Okuma Salonu, Adanada Ferdi Tayfur Okuma
Salonu, Diyarbakrda Erhan Gleryz Okuma Salonu ve yine Adanada Murat Gebakan Okuma
Salonu alarak eitim faaliyetlerini srdryorlar. Ayrca Kimse Yok mu Dernei 2010 yl sonuna
kadar Elaz, Urfa, Mardin, Van, Mu ve Sivasta okuma salonlar allarn gerekletirilmitir.
Toplumun tand ve deer verdii insanlarn eitim faaliyetleri kapsamnda yapm olduu bu
almalar geni bir evre de yank uyandrdn, birok insann bu konuda harekete gemesine neden
olduunu grmekteyiz.
ok hzl gelime kaydeden okuma salonlar adeta gecekondu blgelerinde insanlarn umudu
haline dntn belirten yetkililer, okuma salonlarna her anlamda destek olan insanlarn da belli
periyotlarla rencilerle bir araya getirilerek almalar yerinde grme ansna sahip olduklarn
sylediler.



216

Okuma Salonlarnn Yapm Olduu Faaliyetler
Okuma salonlarnn ileyii ile ilgili Okuma Salonu mdr, rencilere dershane formatnda
haftalk; Trke, Fen Bilgisi, Matematik, Sosyal Bilgiler ve ngilizce olmak zere be branta er
saatten toplam 14-15 saat eitim verilmekte olduunu belirterek, zellikle ilkretim rencileri iin
SBS snavna ynelik almalar yaptklarn ifade etti. Anlatlan her konudan sonra konu ile ilgili test
sorular zlerek rencilerin konular daha iyi kavrayabilmelerini salamann kendileri iin ok
nemli olduu zerinde duran retmenler, ayda bir yaplan deneme snavlar sonucunda sorularn tek
tek snfta zlp irdelendiini eklediler.
Ayrca mdr yardmcs, deneme sonularnn karne eklinde velilere sunulmasnn, velileri iin
iine ekme ve velilerin ocuklarna kar daha ilgili davranmalarna da faydas olduunun altn
izmitir. dareciler, karnelerin ayrntl olarak hazrlandn, rencilerin karnelerinde hangi dersin
hangi konusundan ka yanl yaptklarn grebildiklerini ve ona gre almalarn srdrdklerini
belirttiler. retmenler, rencilerin eksik olduklar veya anlamadklar konular ile ilgili zel ettler
dzenlediklerini, aylk periyotlarla veli toplantlar yaparak, velilere rencilerin son durumlaryla
ilgili ayrntl bilgi verdiklerini ve nasl davranmalar gerektii ile ilgili yol gsterdiklerini belirttiler.
Ayrca bizzat retmenler tarafndan dnemlik iki defa olmak zere rencilerin evlerine aile
ziyaretleri dzenlenerek, onlarn aile durumlarnn, yaam koullarnn daha yakndan tannmaya
alldn, tm bunlarn da rencilerin aile durumlarnn bilinmesinde ve problemlerin zmnde
retmenlerin ilerini kolaylatrdn rendik. Ailelere ynelik yaplan ziyaretlerde ailelerin
geliimi ile ilgili de konular zerinde durduklarn belirten retmenler, bunun da ailelerin ocuklarn
daha iyi anlamalarna ve onlara daha iyi davranmalarna neden olduunu da belirttiler.
Okuma salonu idarecileri, rencilere her brantan konu anlatml test kitaplar, fasikller, her
brantan ayr soru bankalar, yaprak testler verildiini syleyerek, bunun yannda ylda en az 20
deneme yaptklarn, denemelerinde rencilerin snav motivasyonu, zaman kontroll kullanmalar
adna nemli olduunu ifade ettiler.
Mdr Yardmcs, Okuma salonunda rencilere derslerinin yannda; psikolojik, sosyal hayata
uyum, kiilik geliimi, iletiim vb. konularda da destek verildiini belirtti. Bu amala dnem ierisinde
farkl seminerler, aktivite ve almalarn yapldnn altn izen mdr yardmcs dncelerini u
ekilde ifade etmektedir: Bu seminer ve aktiviteleri sadece rencilere ynelik yapmyoruz, velilere
ynelik de seminerler dzenlemekteyiz. Aile i letiimi Glendirme, ocuklar Tanma ve
Anlama gibi aile ii mutluluu arttracak seminerlerin dzenlenmesi aileler zerinde ok olumlu
etkiler brakmaktadr.
rencilerin yaadklar blgenin ve aile yaplarnn durumundan dolay rencilerin deer
verilmeye ne kadar ihtiya duyduklarnn da altn izen retmenler, piknik, gezi, tiyatro, sinema gibi
farkl aktivitelerle rencilerin bu ihtiyalarnn karlanmaya alldn da eklediler. Deerli
olduklarn hisseden rencilerin gerek hal ve hareketlerinde, gerekse hayata baknda ciddi bir
deiim ve dnmn yaandnn altn izen idareciler, rencilerin kendilerine olan gvenlerinin
de arttna ahit olduklarn belirttiler. Fen Bilgisi derslerine giren kadn retmen de rencilerin
yaad deiim ve dnm yle zetlemektedir: renciler biraz ilgi ve sevginin neticesinde
ksa srede hayata ve olaylara daha pozitif yaklaabilen, deer veren, gelecee ynelik hedefleri olan
insanlar haline dnyorlar. Bunlara ahit olmak da bize ayr bir motivasyon kazandryor. Ayrca
yaptmz mlakat sonucunda, okuma salonunda rencilere srekli olarak zararl alkanlklardan
uzak durmalar konusunda da telkinlerde bulunulduunu rendik.
Okuma Salonu Mdr, insanlarn okuma alkanl kazandklarnda hayata kar daha farkl bir
tavr alabileceklerine inandklar iin rencilerine kitap okuma alkanl kazandrmaya altklarn
da ifade etti. Okuma salonunda rencilerin kitap okuma alkanlklarn gelitirmeleri amacyla
dzenledikleri bir ktphane snf bulunduunu ve retmenleriyle birlikte rencilerin kitap okuma
saati uyguladklarn gzlemledik.
Okuma salonlarndan mezun olan rencilere ynelik birtakm faaliyetlerin de gerekletirildiini
belirten retmenler, bu faaliyetlerin yeterli olmadn, daha fazla olmas gerektii de szlerine


217

eklediler. zellikle faaliyetin tesinde lise yllarnda da rencilerin devam edebilecekleri ve
niversite snavlarna hazrlanabilecekleri okuma salonlarna da acil ihtiya duyduklarn ifade ettiler.
Okuma salonlarnda sponsorlarnn destei ile Mamak blgesinde yardma muhta insanlara da her
konuda sahip kldn belirten Okuma Salonu mdr yaplan almalardan bazlarn u ekilde
zetlemitir:
Mays ay ierisinde rencilerimiz Maya Gz Hastanesi tarafndan cretsiz gz taramasndan
geirildi, belli periyotlarda gnll doktorlarmz tarafndan salk taramalar gerekletirilmektedir.
Bunlarn yan sra ihtiya sahibi insanlara erzak datmndan, rencilere burs takviyesine, giyecek
yardmna kadar ok geni bir yardm kampanyas da yrtmekteyiz. Ayrca Mamak Halk Eitim
izniyle yetikinlere ynelik okuma-yazma kurslar gerekletirmekteyiz. Kursumuzda on yetikin
okuma- yazma renmekteler.
Okuma Salonlarnn renci ve Aileler zerinde ki Etkileri
Bir yldr okuma salonunda alan erkek matematik retmeni, Okuma Salonunun bulunduu
blgede meydana getirdii deiiklii u ekilde ifade etmektedir:
renci ve aileler okuma salonuyla irtibata getikleri andan itibaren ok hzl bir deiim ve
dnm yayorlar. rencilerin derslerinde ki dzelmelerin ve bu konuda ki motivasyonlarnn dier
davranlarn da olumlu etkilediine ahit oluyoruz. Gelecee ynelik hedef kazanmalar, insanlara,
olaylara ve topluma kar daha pozitif bakabilme yetenei de elde ettikleri kazanmlarn banda
gelmektedir. Ailelerin genel anlamda aile ii iletiimlerinden, ocuklarn daha iyi anlayabilmeye ve
onlarla nitelikli zaman geirebilmelerine kadar ok fazla deiikliin olduunu da grmekteyiz.
Okuma salonlarnn renci ve veliler zerinde ki bu etkileri sonu olarak baary da beraberinde
getirdiini belirten Sosyal Bilgiler retmeni de durumu u ekilde ifade ediyor:
2009- 2010 retim ylnda Mamak okuma salonuna devam eden krk adet sekizinci snf
rencisinden tanesi Anadolu retmen lisesine on tanesi Anadolu liselerine ve geri kalanlarn
tamam tercihli bir okula yerletirmi durumdayz. Elde ettiimiz bu baarlar blge de byk ses
getirdi, dier rencilere de bu baarlar motivasyon kayna oldu. Aileler okuma salonlarn bir umut
olarak grmeye baladlar, retmen ve idarecilere kar da ok byk sayg duyuyorlar.
retmen ve idarecilere gre okuma salonlar blge iin ciddi bir ans ve saylarnn biran nce
artmas gerekiyor. Okullarda yeterli sayda retmenin olmad, rencilerin iyi eitimden yoksun
kald bir zamanda alan okuma salonlar herkesi heyecanlandrmakta ve genel anlamda veliler
okuma salonlarnn lise blmnn de almasn istemektedirler.
SONU VE NERLER
Tm dnemlerde insanlk adna eitim ok byk nem arz ederken, ou zaman da eitim
olanaklarndan yararlanma asndan herkes eit olamamtr. Kimileri gerek sosyal statlerinden
gerekse maddi olanaklarndan dolay daha iyi bir eitim ve beraberinde daha iyi bir hayat standard
elde ederken, kimileri de eitim imknlarndan ya tamamen yoksun ya da yararlanmas gerektii kadar
yaralanamad iin her anlamda hep bir adm geride kalmak durumunda olmulardr.
nsanlarn en temel haklarndan biri olan eitim hakkndan baz insanlarn tam anlamyla
faydalanamaynn altnda yatan etkenler incelenirken, konunun tek tarafl ele alnamayacak kadar
geni, problemlerin ve zm yollarnn da bir o kadar eitli olduu ortaya kmaktadr. Eitimde
cinsiyet, ekonomik durum, corafi konum fark gzetmeksizin eit frsatlar sunabilmek iin mevcut
durumu incelemek gerekmektedir. Eitim planlarnn uygulanmasnda ve gelecekte hazrlanacak
eitim planlarnda kullanlabilecek yararl almalar yrtmek gerekmektedir.
Gerek bireysel gerekse toplumsal anlamda problemlerin zm adna herkesin, konumu ne olursa
olsun eitim hakkndan eit bir ekilde faydalanmasn salayacak almalarn planlanmas ve
uygulanmas byk nem tamaktadr. Eitimde frsat eitliini salama konusunda durumun
nedenleri ile birlikte ok iyi analiz edilmesi gerekmektedir. Bunun yannda yaplacak olan almalarn
salkl ve ayrntl bir ekilde planlanmas ve uygulanmas gerekmektedir.


218

Eitimde okullama oranlarnda zellikle kz ocuklarnn ortaretime ve yksekretime devam
etmelerinde nemli artlar saland. Buna karn eitimde frsat eitsizlii problemi tam anlamyla
zlebilmi deildir. zellikle gecekondu blgelerinde yaayan insanlarn ocuklarna bu frsat tam
anlamyla salanabilmi gzkmyor. yle ki aratrma kapsamnda retmenlerle yaplan mlakatlar
sonucunda ok arpc bilgiler elde edilmitir. Bu blgelerde ki okullarn bazlarnda ehirde olmasna
ramen retmen olmad iin dersler bo gemektedir. Gecekondu kavram 1950lerde kyden kente
glerle ortaya kmtr, ehirlerin metruk alanlarna yerleen insanlarn ehirlerle entegrasyonu ok
kolay ve mmkn olmamtr. ehir merkezlerine ok yakn olmalarna ramen merkezde yaayan
insanlarn faydalandklar hizmetlerden yeteri kadar faydalanamamlardr. ou zaman bu
imkanszlklar eitimsizlik faktryle birleince sua dnm ve buralarda yaayan insanlar
kendilerini zararl ilerden koruyamamlardr. Zamanla su rgtlerinin insan kayna haline dnen
bu blgeler de ivedilikle eitim probleminin zlmesi gerekmektedir. Yaplan alma sonucunda,
buralarda yaayan ailelerin eitimsizlikten kaynaklanan birok saplantl dnceye sahip olduklar
grlmtr. rnein erkek ocuunu bir ekilde okutmaya alan okuma potansiyeli olmad
halde- aileler ayn fedakarl kz ocuklar iin gstermemektedirler. zetle bu blgelerin eitim
problemiyle birlikte tm konularda iyiletirilmesi gerekmektedir.
Eitimde frsat eitsizliinin nne geebilme adna topyekn bir alma yrtlmelidir.
Yrtlmesi gereken bu almalarda resmi kurumlarla birlikte sivil toplum kurulularna da nemli
grev ve sorumluluklar dmektedir. Sivil toplum lkemizde son yllarda fonksiyonel hale gelen, tam
anlamyla yapmas gerekenleri yapmaya balayan bir kimlik kazanmtr. Devletin resmi kurumlaryla
zemedii bir ok problemin sivil toplum kurulularyla ok daha kolay bir ekilde zlecei bir
gerektir. nsanlar zerinde devletin ciddi yznn yannda sivil toplumun esnek yz ok daha
kucaklayc olabilmektedir.
Okuma Salonlar Trkiye genelinde krsal blgelerde ve kentlerin geri kalm blgelerinde eitim
olanaklarndan tam anlamyla faydalanamayan rencilere ynelik yrtlen kurslardr. Okuma
Salonlar eitime gnl vermi insanlarn destekleri ile almalarn srdrmektedirler. Trkiye
genelinde okuma salonlar bir ok insana mit kayna olmutur. eitli nedenlerden dolay
okuyamayan ok sayda renci okuma salonlarnn almalaryla okuma ans elde etmilerdir.
Ayrca yrtlen almalara baz illerde toplumun tand ve sevdii sanatlarn, sporcularn ve
iadamlarnn ekonomik anlamda destek salamas da almann sonucunda ortaya kan bir baka
sonutur. Birok sanatnn bu almalarda yer almas ve destek olmas toplumsal duyarlln daha
hzl harekete gemesine neden olaca iin ok nemlidir.
Sonu olarak STKlar bu ve bunun gibi almalarla toplumsal dzen ve dengenin salanmas
adna nemli katklar salarken, toplumun farkl katmanlar arasnda ki farkn kapanmas veya aza
indirilmesi asndan da ok byk fonksiyon grmektedirler. Sivil toplum kurulularnn ilerleyen
srelerde benzer almalar arttrarak devam ettirmesi, bu blgelerin maduriyetini gidermesi ve
buradaki nesillerin sorunsuz bir ekilde toplumla entegrasyonu salamas olduka nemlidir.

KAYNAKA
Avrupa nsan Haklar Szlemesi, 1. Protokol, http://www.yargitay.gov.tr/aihm/pr1.html
Ayaz, N. (1994). TBMM 1995 Yl Bte Raporu, Ankara.
Baaran, . E. (1987). Eitime Giri, Kadolu Matbaas, Ankara.
Baaran, . E. (2007). Eitim Bilimine Giri, Ekinoks Yayn ve Datm, Ankara.
Bulu, B.,(1997). Trkiyede, ilkretim ikinci kademe okullarda eitimde frsat ve imkn eitlii,
Eitim Ynetimi Dergisi, Yl 3, Say 1, K s.11-21, Ankara.
Dewey, J. (1987). zgrlk ve Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul.
Gk, F. (2004). Eitim Hakk: Trkiye Gerei, XIII. Ulusal Eitim Bilimleri Kurultay, nn
niversitesi, Eitim Fakltesi, Malatya.


219

Gkalp, Z. (1973). Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri I, (Haz. Rza KARDA), Mill Eitim
Basmevi, stanbul.
Gkalp, Z. (1992). Trklemek slmlamak- Muasrlamak, (Haz. Yaln TOKER), 2. Bask, Toker
Yaynlar, stanbul.
enol, D. ve Yldz, S. (2009). Yatl ilkretim blge okullarnda renci- retmen ve aile
etkileimi Diyarbakr ve Erzurum rnei- .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 18,
Say 1.
iman, M. (2010). Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi, Pegem Akademi Yaynlar, Ankara.
Tezcan, M. (1999). Eitim Sosyolojisi, afak Yaynlar, Ankara.
Toprak, E. (2005). Eitim zerine, topya Eitim Dizisi, Ankara.
Tural, N. K. (2002). Eitim Finansman, An Yaynclk, Ankara.
nal, S. (1984). Eitimde Frsat Eitsizlii Aratrmas, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara.


220




221

DN VE BUGN ARASINDA GD GELLER: TRABZON RNENDE
KENT MEKNI OLARAK MAHALLE ZERNDEN SUU OKUMAK
Bahar USTA
1

ZET
Mahalle, hem idari hem de kltrel bir btn olarak kentsel yapya ait unsurlar yanstmakla
birlikte kendi zgl koullarn da yaratabilmektedir. Mahallenin modern kent yaps iindeki
konumlanna baktmzda dayanma, iblm, gvenlik ve aidiyet gibi cemaat tipi
rgtlenme unsurlar karmza kmaktadr. Bununla birlikte ge kapitalizm etkisi ve postmodern
iliki biimleri ile meknn yeniden retimi, modern mahallenin cemaat tipi rgt unsurlarn da
dntrmektedir. Yeni mekn formunda konumlan kopma, paralanma ayrkslama-
eklemlenme gibi unsurlar mahalleyi yeniden retmektedir. Derinlemesine mlakat teknii
kullanlarak mahalle sakinleriyle grlen bu almada; moderni iaret eden dn ve postmoderni
iaret eden bugn arasnda gidi gelilerle, komuluk ilikilerinin dnm ve bu dnmn su
korkusu ve gvenlik algsna etkisi anlalmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler: Modern, postmodern, mahalle, komuluk, su korkusu, gvenlik algs
ABSTRACT
Neighbourhood as both governmental and cultural totality can create its specific conditions in
additiontoreflectthefactors of urban structure. Elements of communitytype of
organizationlikesolidarity, division of labor, security, andbelongingnessemergewhen it is looked at
location of neighbourhood in the modern citystructure. Beside of this,
reproducingthelocalitywitheffect of latecapitalismand form of postmodern relationship also redesigns
elements of communitytype of organization. Factorslikenewlocation form, detachment, disruption,
anddisintegration-articulation make neighbourhood reproduced. It was interviewed with
neighbourhood residents by usingin depth interview technique; it will be studied in current study that
playing between yesterday which referred modern and today whic hreferred postmodern,
transformation of neighbourhood relationsand the effects of this transformation on fear of crime and
security perception.
Keywords: Modern, postmodern, neighbourhood, neighborliness, fear of crime, perception of
security
GR
nsann yerleik hayata gemesi ve art rne sahip olmaya balamasndan bu yana mekn, toplum
formasyonu iin yaanlan ya da vakit geirilen yer olmann ok tesinde anlamlar tamaktadr.
Mekan, fiziki snrlar akn, yaayan bir organizma olarak deerlendirilebilmektedir. Yap-fail
dikotomisinden bakldnda dnl bir alana iaret etmekte olan mekn, failin eyleminin
birikimlilii ile ina edilmekte ve bylece mekn canl klnmaktadr.
Mekn kendi bana varl olan bir nesne deil, zellikle kapitalist retim tarznda sosyal
ilikiler sonucunda retilen bir alandr. Bu nedenle hem toplumsal bir rn, hem de toplumu ina etme
srecinde bir unsurdurMeknn geometrisi, toplumun ve toplumsalln nasl olutuu sorununu
aklar niteliktedir(Ayta,2006a:877). Dolaysyla mekan; toplumun yeniden retildii bir birimdir.
Siyasi ve ekonomik srelerin gnlk deneyimlere dnt ve sergilendii bir alandr. Dolaysyla
fail bir taraftan mekanda cisimleirken bir taraftan da mekan cisimletirmektedir.
Mekn, toplumsal deiim ve dnmn gzlemlenebildii mikro yapy iaret etmesi itibar ile
nemli bir alma alandr. Bununla ilgili olarak Harvey u tespite bulunmutur: Meknsal ve
zamansal pratikler hangi toplumda olursa olsun birok karmaklk ve incelik ierir. Bu pratikler
toplumsal ilikilerin yeniden retimi ve dnm sreleriyle bu denli yakndan ilgili olduklarna
gre, bunlar betimlemenin ve kullanmlar hakknda genellemeler yapmann bir yolu bulunmak
zorundadr (Harvey, 2006:246). Buradan hareketle mekn, toplumsal iliki ve balanma biimlerinin

1
Ar. Gr., Karadeniz Teknik niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, bahaarus@gmail.com


222

dnm bilgisine ulaabileceimiz pratik unsurlar barndrmaktadr. Dolaysyla bu almann
temel hareket noktas; en kk kent birimi olarak mahallede konumlanan toplumsal rgtlenmenin,
insan ilikilerini dntrme noktasndaki belirleyiciliidir.
Mahalle; iinde yaayan sakinler iin yaanlan yer olmann tesinde anlamlar tamaktadr.
Mahallenin bir gei noktas olmaktan ok bir karlama alan olmas itibaryla bireyler kendilerini,
bulunduklar mekn ile birlikte tanmlama eilimindedir. Mahallenin canl organizma olarak
tahayyl, politik ve ekonomik srelerin etkisiyle srekli akan gndelik hayat pratikleri, kamusal
alanda ilenmekte; bylece hem mahalleyi hem de kendisini dntrmektedir. Bu sre neticesinde
meknda karmza kan modern ve postmodern kent kurgusu; mahalle zerinden bireylerin balanma
biimi olarak komuluk ilikilerinde, mahalledeki konumlannda ve algsnda, buna bal olarak
kendini ve tekini yeniden tanmlama ve anlamlandrma srecinde belirleyici bir unsurdur.
Kent olgusu phesiz ki; insann yerleik hayata gemesi ve tarmsal art rn elde etmeye
balamasyla birlikte olagelen bir yapdr. Dolaysyla kent, Tuna(2006)nn da belirttii gibi ncelikle
gvenlik ihtiyacn karlamaya ynelik bir kurgudur. almada yer alan modern ve postmodern kent,
ilk kent yaplanmalarndan ciddi biimde farkllklar gsteriyor olsa da gvenlik fonksiyonunun
ortadan kalktn sylemek mmkn deildir. Bu balamda modern ve postmodern kentin en kk
birimi olan mahallenin, bu iki farkl rgtlenme formu arasndaki gidi gelii almann hareket
noktalarndan bir tanesidir.
Modern kent projesi pozitivizm ve akl yrngesinde kurgulanm bir modeldir. Modern kentte
yap, dzenleyici ve ilevsel biimde ina edilmektedir. Kent bir merkez etrafnda oluturulmakta ve
dier birimler bu merkeze balanmaktadr. Dolaysyla tek bir merkez denetimine bal btncl bir
kent rgtlenmesi sz konusudur. evre birimleri merkeze balamaya yarayan sokaklar, caddeler ve
koridorlar ilkesel bir sistemle oluturulmaktadr.. Evler, sokaklar, caddeler bir dzen ierisindedir.
Modernizmin pozitivist ve aklc doasna ynelik eletiriler byk anlatlarn sonu ile birlikte
toplumsal yapy yeni bir dneme tamtr. Btncl yaklamlar yerini paraya, evrensel olan
yerele, nesnel olan yerini sujeye brakmtr. Bunun sonucu olarak mekna dair modern ezberler
bozulmu ve yeni retim modeli mekn moderne bir ba kaldr olarak yeniden organize edilmitir.
Postmodernizm, kenti bir btn olarak grmemizi salayan mantksal temelleri ortadan kaldrmtr.
Modernizmin kenti, uaktan grmesine karlk postmodernizm kenti bir anlamda sokakta yryen
kentli insanlarn gzleriyle grmemizi salamtr. Bu kent, her trl btnlnden koparlm, para
para olmu bir kenttir. (Ikdan aktaranKarakurt, 2006:15). Ge kapitalizm ve postmodern iliki
biimlerine gre yeniden dzenlenen meknda snrlar silinmeye ve btnsel zemin kayganlamaya
balamtr. Modern kent meknnda btne balanan paralar artk yoktur. Her para kendi iinde
zaten bir btndr. Postmodern meknn eklektik yaps bunun en ak rneidir. Ayn mahallede bir
taraftan yksek duvarl, gvenlikli, korunakl binalar ykselirken; hemen yan banda alak katl, giri
klarn serbest olduu, korunaksz ve sokakta birden ykselen binalar bir aradadr. Ortak fiziksel
meknda birbirinden tecrit edilmiesine yaayan mahalle sakinleri iin etkileim farkl biimlerde
gereklemektedir. Fiziki ve idari olarak ortak fakat kltrel olarak farkl tketim biimleri, insan
ilikilerinin de farkllamasna neden olmaktadr. Modern mahallenin yz yze yaam postmodern
mahallede srt srtadr. Modern mahallenin birbirini tanyan insanlar postmodern mahallede birbirini
grmez bile. Meknlar gibi ilikiler de paral ve eklektiktir. Bauman, st dzey olarak adlandrd bu
meknn insanlarn u ekilde ifade etmektedir: st dzey insanlar oturduklar yerin paras deildir,
nk onlarn ilgileri baka yerdedir (daha dorusu baka yerde yzmektedir). Tek bana olmak,
dolaysyla diledikleri gibi zaman geirmek ve ihtiyalar iin zorunlu hizmetlerden yararlanmak ve
(az ok tanml) gndelik keyifler asndan gvencede olmak dnda, konutlarnn bulunduu ehrin
onlar asndan hibir nemi yoktur (Bauman, 2012:139). Giddensn(Giddenstanakt.
Aslanolu,2000) uygar kaytsznn ar biimi olarak postmodern mahalle sakini yalnzdr. Kentin
dier paralarndan koptuu gibi iinde bulunduu fiziki mekndan da kopuktur
Modern ve postmodern kent kurgusu her ne kadar almann hareket noktasn oluturuyorsa da;
esas olarak ele alnacak olan, mahalle zerinden komuluk ilikilerinin ve karlkl balanma
biimlerinin modern ve postmodern biimleridir. Dolaysyla modern ve postmodern rgtlenmenin,
enformel balanma biimi olan komuluk ilikilerini yeniden retmesi; yukarda bahsedilen gvenlik


223

unsurunun tekrar sorgulanmasna olanak vermektedir. Mahalle dzeyinde modern ve postmodern iliki
biimlerinin, gvenlik algs ve su korkusu zerindeki etkisi; iki yap arasndaki gei noktalar,
benzerlikler ve farkllklar balamnda anlamlandrlmaya allacaktr. Bu ilikiyi aklama
abasnda derinlemesine mlakat teknii kullanlarak Trabzonun Faroz
2
ve Yeiltepe mahallelerinde
grmeler gerekletirilmitir. Grme iin seilen bu mahallelerin, modern ve postmodern yapy
yanstaca dnlen mahalleler olmasna zen gsterilmitir.
1.ALIMANIN KAVRAMSAL VE KURAMSAL EREVES
1.1.Bir Mekn Olarak Mahalle
Kendi iinde dinamikleri olan bir yap olarak mahalle, sadece insanlarn evlerinin olduu salt bir
barnma meknndan fazlasna iaret etmektedir.Bir toplumsallama alan olarak iinde yaayan
insanlarn kltrnden etkilenen ve onu etkileyen bir btndr. Bu ynyle dnl bir yapya sahip
olan mahalle yeniden retildike insan, insan yeniden retildike mahalleyi dntrmektedir.
Mahalle, bir balanma ve iliki kurma biimidir. nsanlarn meknda ortaya kan balanma
ihtiyac toplumsal doasnn bir sonucudur. nsanlar yeryznde hep bir korunma, balanma,
sahiplenilme, kabul edilme, ieriye alnma, kucak alma ihtiyacn doduklar andan itibaren
hissederler. Gerekte mekna, yere olan balanmalarmzn temelinde de, sz konusu ontolojik
eilimlerimizin byk yeri olsa gerek(Ayta,2007:221). nsann teki tarafndan kabul grme ve
tekine balanma drts, toplumsallamann her alannda olduu gibi mahalle kurgusunda da kendini
gstermektedir. inde yaayan insanlar tarafndan paylalan bu balanma, meknn srekliliini
salayarak etkileimsel yapsn mmkn klmaktadr.
1.1.1.Modern Kent Mekn Olarak Mahalle
Modern kent her eyden pozitivizm ve aklc temeller zerine kurulmutur. Aydnlanmac akln
topluma sirayet eden prensipleri bu balamda kentler iin de sz konusudur. Kentler modern
toplumsal hayata gre ekillendirilmitir. Kent kurgusu dzenleyici ve kapsaycdr. Mekndaki her tr
dzenleme ilevseldir ve modern toplum ilkeleri tarafndan kuatlmtr.
lk dnem kuramclarnn toplumu aklama giriimlerinde bu ilkeleri grmek mmkndr.
Durkheim, toplumsal iblm kavramnda, i blm ve uzmanlamay, toplumun ilevsel
mekanizmas olarak kurgulamaktadr. Dolaysyla kent rgtlenmesi de bu iblm dorultusunda
gereklemektedir. Weber, kent analizinin temeline rasyonellemeyi koyar ve kentin Batya zg
olduunu vurgular. Rstem Erkan, modern kent analizini yaparken yle bir sonuca ulamaktadr:
Modern kentin snf yaps artk hukuki ayrma dayanmaz. Hukuki eitliin yannda grup prestiji,
stat ve ekonomik koullar bakmndan farkllklarn bulunmas, nceden bilinmeyen gerilimler
yaratmaktadr(Erkan,2010:53). Marx, kentin sermaye birikimi ve metalama ile analiz edilebileceini
belirtir. Sermaye sahibi ile emei satanlarn bulutuu mekn olan kentte artacak olan elikiler
Marxn ideal toplumuna giden sreci hzlandracaktr. engln (2001) aktard ekliyle, kent
mekn snf mcadelesinin mekndr. zetle diyebiliriz ki modern kent yaklamlar, kenti farkl
toplumsal snf ve gruplarn karlat mekn olarak aklamaktadr. Duben (2006), Batl anlamda
bir toplum modelinin Trk toplumuna aktarlma abalarna ramen, kamu ahlknn Batdaki gibi bir
gelime seyretmediini belirtmektedir. Ona gre, birincil ilikiler ve cemaati kodlar geerliliini
srdrmeye devam etmektedir. Buna bal olarak Duben, adalet, toplumsal gvenlik, kiiler aras
beklentiler ve karlkl samimiyete dayanan bu eski enformel sistem, hukukun girmedii ya da
giremedii alanlarda, gnlk faaliyetlerde geerliliini srdrmtr (Duben,2006:87) eklinde
belirtmektedir.
Modern kent meknnn heterojen yaps, mahalle dzeyinde de devam etmekte midir? Yoksa
kentin en kk birimi olan mahalle kendi isel dinamiklerini oluturabilmekte midir? Smith, yerel
ilikilerin ve kurumlarn mekn, siyasal yap, yerel topluluun snfsal yaps ve etnik zelliklerinin
etkileimiyle olutuunu belirtmektedir. Smith mlkiyet ilikisi ile birlikte bir toplulua (cemaate)
aidiyet duygusunun bir arada olduu durumlarda yerel balln ok gl olduunu belirtmektedir.

2
Faroz, bugnki Yal Mahallesinin eski addr. Ancak yerel ve kltrel aidiyeti oluturan Farozluluk algs
yanstlmak istendiinden alma boyunca bu isim kullanlmtr.


224

Smith, Chikago ve Birmingham kentlerindeki toplumsal blnmeleri inceledii aratrmasnda,
kapitalist toplumlarda mlk sahiplii ve bir toplulua (etnik ya da meknsal) aidiyet duygusunun snf
atmalarn azaltc ynde olduunu gzlemlemektedir. Ancak bu durumunda etnik blnmeleri ve
etnik atmalar arttrc ynde etkisi olduundan, bu noktada siyasal sistemin esnekliinin ve
duyarllnn devreye girdiinden sz etmektedir(Erder,2002:29). Dolaysyla bir arada bulunan
snfsal gruplarn atma olasln azaltan unsurlardan bir tanesi meknsal aidiyet iken bir dier
unsur etnik aidiyettir. Meknsal aidiyet ise sz konusu snfsal gruplarn birbirleriyle etkileimi
dzeyinde belirlenmektedir. Bu almada, balanma biimlerinin birincil dzeyi ve komuluk
ilikilerinin yz yzelii meknsal etkileimin nemli bir belirleyeni olarak kabul edilmektedir.
Meknsal etkileimde nemli bir unsur olduu belirtilen mlkiyet ilikilerinin konumlan biimi de
modern mahalleyi kendi iinde btnletirmektedir. almann banda bahsedildii biimde kentin
ortaya k srecindeki gvenlik oluturma fonksiyonu burada da karmza kmaktadr. Mlk
sahibinin gvenlik sigortas komusunun mlkdr. Dolaysyla korunduu lde korunmakta
tannd lde de tannmaktadr. Bu erevede kurulan yz yze ilikiler bir gven ve huzur ortam
salamakta bu da su korkusunu nispeten seyreltmektedir.
1.1.2.Postmodern Kent Mekn Olarak Mahalle
Postmodernizm, modernizme kar bir bakaldr olarak yorumlanmaktadr. Aydnlanma dncesi
ile toplumsal hayatn zeminini oluturan pozitivizm, rasyonel akl, ve evrensellik ilkeleri,
postmodernizm tarafndan alt st edilmitir. Tm byk anlatlara ve evrensel ilke yaklamna
ynelik getirdii eletiriler neticesinde postmodernizm, yerel ve tikel olana vurgu yapmaktadr.
nceleri sanat ve mimaride yeni bir yorum olarak ortaya kan postmodernizmi kent dokusunda
gzlemlemek mmkn olabilmektedir.
Modern mahallenin tersine postmodern mahallede btnsel bir yapdan sz etmek mmkn
deildir. Gnmz postmodern (ge) kapitalizmine denk den mekn ise, izofrenik olarak da
adlandrlabilecek paralanm/blnk mekndr. Sz konusu postmodernmekan, herhangi bir
btnlk algsndan yoksun, birbirinden kopuk paralarn birer kolaj
gibidir(Ayta,2006a:892).Modernizmin kent meknndaki btncl, ilevsel, sistematik tezahr
postmodernizmde paral, eklektik ve farkllam meknlar olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla
modern mahallelerin btnlemi yaps postmodern mahallede dalmakta ve yerini farkllamann,
oulculuun hkim olduu yeni bir konumlanmaya brakmaktadr. Postmodern kentte de modern
kentte olduu gibi mekn sermaye iin hala hayati konumdadr. Sermayenin mekn yeniden kurgusu,
postmodern meknda bir arada bulunan farkl unsurlarn vurgulanmasyla ilgilidir. Bu, farkllklarn
mikro dzeye indirgenmesi ve sermayenin kendine yeni bir sistem yaratmasyla
ilikilendirilebilmektedir. Buna paralel olarak ileri teknolojinin gvenlik nlemleri retmedeki
verimliliinin, insannn insana olan bamlln ortadan kaldrd sylenebilmektedir. Gvenlik iin
teminat olan dierine artk ihtiya yoktur. Gvenlik kameralar, akll evler, biyometrik kilit sistemleri
gibi imknlar neticesinde postmodern meknda vurgulanan farkllklar artk teki olarak alglanmaya
balar. Modern mahallenin yz yze iliki ve balanma yapsnn aksine postmodern mahallenin oklu
yaps ve farkl gruplarn bir aradal mahallenin btnlkl snrnn kayganlamasna imkn
vermektedir. Bu durum ayn zamanda mahallenin aidiyet unsurunda da bir dnme yol
amaktadr.Meknsal engellerin nemi ne kadar azalrsa, sermayenin mekn iinde mahallin
farkllklarna duyarll ve mahallelerin sermayeye ekici gelecek biimlerde farkllamas ynndeki
tevik edici faktrler o kadar artar. Sonu, sermaye akmlarnn yksek derecede btnlemi olduu
bir kresel meknn barnda, paralanmann, gvencesizliin ve gelip geici eitsiz gelimenin
yaratlmas olmutur(Harvey, 2006:330). Postmodern mahallenin farkllam yaps mlklerin
fiziksel konumlannda da gzlemlenebilmektedir. Postmodern mahallede hem yksek hem alak
katl yaplar bulunmaktadr. Binalarn konutlar birbiriyle herhangi bir paralellik iinde deildir, srt
srta olabilmektedir. Yksek duvarl sitelerin koruma sistemleri ve gvenlik nlemleri yapy
mahalleden izole etmektedir. Meknn bu ift tarafll mahalle sakinlerinin de birbirlerinden izole
olmalarna yol amaktadr. Teresa Caldeirann Sao Paulo konusunda yksek duvarl yaplarla ilgili
syledikleri dikkate deer: fiziksel olarak ehrin iinde, ama toplumsal ve manevi olarak dndadr.
Kapal topluluklarn ayr dnyalar olduu varsaylr. Bunlarn reklamlarnda, ehrin ve harap olmu
kamusal meknn sunduu yaam kalitesine alternatif olarak btnsel bir yaam tarz


225

nerilir(Bauman,2012:151).Hzlandrc atlmn hem kamusal hem de zel deer sistemlerinin
yapsnda bir geicilik dourduunu, bylece mutabakatn k ve paralanm bir toplumda
deerlerin farkllamas ynnde bir balam yarattn belirtir(Harvey,2006:319).
Dolaysyla postmodern meknn mahallede kurgulan eklektik ve paral bir sisteme tekabl
etmektedir. Sermaye -bl, parala, ynet paranoyas ile- oulculuu kendi dnm iin kullanarak
farkllamay tevik etmektedir. Sonu olarak postmodern mahallede mekn fiziksel olarak ortak bir
alana iaret etmekteyken toplumsal olarak birbirinden tecrit edilmi mekna karlk gelmektedir. Bu
dorultuda komuluk ilikileri de zlmekte ve iliki alar buharlamaktadr.
1.2.Su Korkusunu Aklamaya alan Su Modelleri
Su korkusu, su olgusunu etkileyen bir unsur olarak nemli bir alana iaret etmektedir. eitli
deikenlere bal olarak ortaya kan su korkusu, gnmz toplumlarnda ska karlalan bir olgu
olmas sebebiyle gnlk yaantmz etkisi altna alp sosyal hayatmz tehdit eden bir unsur
olagelmektedir. Bu nedenle son dnemlerde kriminoloji almalarnda su korkusuna da yer
verilmekte ve su korkusunu aklama abas olarak eitli yaklamlar gelitirilmektedir.
Bireylerdeki su korkusuna ilikin alg hem kiisel yaanmlklardan hem de baka kaynaklardan
elde edilen bilgilerden oluur. Bu bilgiler yere, mekna, kiilere ait bilgilerden olumakla beraber,
kiinin risk haritasnn olumasna yardmc olmaktadr (Smolej ve Kivivuaridenakt,
ardak,2012:27).Cambridge niversitesi'nde yaplan bir alan almasnda su korkusu, kentsel
sular, vandalizm ve dier kentsel stres gstergelerinin birbirleri ile ilikileri seilen bir mahalle
zerinden kurgulanmtr. Buna gre su korkusunu tetikleyen en nemli unsurlar, temelde suun
kentlerdeki geliimine de neden olan, g, isizlik, sosyal ve meknsal dlanma gibi nedenler olarak
belirlenmitir(Ata,2007:20). Su korkusunda kentteki sululuk oranlar nemli bir balayc olsa da,
meknsal dlanma ve aidiyet duygusunun gelimemesi gibi dorudan su istatistikleriyle ilgili
olmayan faktrler de su korkusunu etkileyen unsurlar olarak karmza kmaktadr.
Su korkusunda belirleyici bir dier unsur da su maduriyetine ak olmaktr. Kadnlar ve yal
bireyler daha ok su korkusu yaadn ve korku odakl davranlarda bulunduunu ifade
etmektedir.(Skogan,1986:210). Dolaysyla su korkusunun ortaya kmas iin herhangi bir
maduriyetin yaanmas gerekmemektedir. Convington ve di. (1991) gre, su korkusunun ortaya
kmasnda etkili olan unsurdan bazlarn sosyal snf, dolayl maduriyet, toplumsal btnleme,
kiisel ilikilerde kaba davranlara maruz kalma ve maduriyet vakalarnn konuulmasdr. Kii
dorudan herhangi bir maduriyet yaamasa bile duyduu maduriyet vakalar neticesinde kendisinin
de bana gelebilecei dncesiyle su korkusuna kaplabilmektedir. Benzer ekilde komuluk
ilikileri de su korkusunu etkilemektedir. Skogan (1986), blgesel aidiyet ve komular arasndaki
ilikilerin de su korkusunu etkilediini belirtmektedir. Ona gre bir blgede kendini oraya ait
hisseden insanlar da sosyal kontrol mekanizmasnn daha gl olduunu belirtir. Benzer ekilde
komuluk ilikilerini toplumsal snflar aras etkileim temelinde aklasa da, etkileimin az olduu
topluluklarda su korkusunun daha fazla olduunu belirtmektedir. almamzn temel
argmanlarndan biri olan komuluk ilikileri ve su korkusu ilikisini aklama abamz Skogann
kurduu iliki tarafndan desteklenmektedir.
Temelde komuluk ilikileri ve bu ilikiler neticesinde ortaya kan olgular ve su korkusu
arasndaki ilikiyi aklama abasnda olan bu aratrmada, belirli modeller esas alnmaktadr. Bu
balamda Sosyal Btnleme Teorisine yer verilmektedir.
1.2.1.Sosyal Btnleme (Socialntegration)
Su korkusunu aklama giriimlerinde bir dier yaklam sosyal btnlemedir. Sosyal
btnlemenin yksek olduu toplumlarda; insanlarn birbirleri ile yz yze iliki kurduu, aidiyet
duygusunun gl olduu varsaylmaktadr.
Sosyal btnleme ya da onun eksiklii su korkusu ve su maduriyeti belirleyen ncllerden
bir tanesidir. zole olmu birey iin yerel dzeyde herhangi bir problemle karlald zaman
komular bavurulabilecek bir kaynak deildir. Sosyal btnleme; yerel toplumda yabanc orann
azaltr, ihtiya olduunda yardmc olabilecek komu algsn glendirir ve yaanlan yeri gvenilir


226

kld algsn destekler(Serpe; Adams,2000:609).Skogan (1986) sosyal organizasyonun, birlikte
yaayan insanlarda ortak sorumluluk duygusu yaratt ve zerinde uzlalan norm ve deerleri devam
ettirebilme reflekslerinin olduunu belirtmektedir. Wirth tarafndan gelitirilen kentleme tezi; byk
ehirlerin normatif atmalar, bireyselleme, birincil ve sosyal kontroln kmesi, yabanclama,
gszleme, kayg ve korku gibi corafi hareketliliin yol aabilecei psikolojik durumlarla ilikili
olduunu ileri srmektedir(Liska ve di, 1982:763). Sosyal btnleme kiiyi yaad mekna ait
klmaktadr. Komuluk ilikileri glendirmekte ve dayanmay arttrmaktadr. Bu durumda gven
hissi kendiliinden ortaya kmakta ve yaylmaktadr. Aksi bir durumda, sosyal izolasyon ise; kiiyi
yabanclatrmakta, bulunduu mekndan kendini ekmesine neden olmakta bu ise, gven hissini
olumsuz etkilemektedir.
zetle enformel ilikilerin yz yze kurulduu mahalleleri, sosyal btnlemenin yksek olduu
mahalleler olarak tanmlayabilmekteyiz. Bu durumda sosyal btnleme ne kadar yksekse gven
duygusu da yksek olacandan su korkusu azalma eilimindedir diyebilmekteyiz.
1.3.Komuluk likileri Balamnda Su Korkusu
Bir meknda olma ve bir mekna ait olma, tek bana o meknn koullar ile aklanamaz.
Meknn sosyo-kltrel yaps zne/nesne etkileiminde nemli bir belirleyicidir. Meknn kurgusu ve
rgtlenme biimi, meknda ortaya kan balanma biim ve dzeylerini ekillendirmektedir. Buradan
hareketle mahalle zerinden yrtmekte olduumuz almamzda, bir sosyo-kltrel etkileim biimi
olan komuluk ilikileri ele alnmaktadr. Komuluk, ayn mekn paylamaktan te, oluturduu bu
sosyo-kltrel ina ve etkileim zerinden toplumu anlama ve anlamlandrma arac olarak
dnlebilmektedir.
Modern ve postmodern kent kurgusunda ortaya kan farkllklar phesiz komuluk ilikilerinde
de gzlemlenebilmektedir. Modern mahallenin btnlemi ve keskin snrlar komuluk ilikilerini
mahalle snrlar iinde tutmaktadr. Komuyu geriye kalanlardan gerekten ayran ona kar
hissedilen sempati deil, her zaman potansiyel olarak gr alan iinde olmas, her zaman
mahremiyet kutbuna yakn olmas, her zaman muhtemel bir iliki ve biyografi paylam partneri
olmasyd(Bauman,1998:185). Bu snrlar ierisinde komuluk ilikileri, ite dayanma ve
btnleme eilimi gsterirken da kar gvenlik duvarlarnn ina edildii bir yap meydana
getirmektedir. likiler yz yze olduundan mahalle iinde gven duygusu hkimdir. Birbirine
benzeyen yaplarda ve yan yana yaayan komular, benzer biimde yan yanadr, birbirlerine
tandklardr. Bu nedenle onlar iin mahallede herhangi bir tehdit bulunmamaktadr. Postmodern kent
modelinde meknn paral ve farkllam yaps insan ilikilerini yeniden retmektedir. Harvey
(2006)in bahsettii gibi teknoloji ve ulam imknlarnn gelimesi neticesinde ortaya kan zaman-
mekn skmas ile birlikte kurgulanan yeni meknda insanlar iin yaknlk uzaklk durumu da
deimektedir. Artk fiziksel olarak yakn olan uzak, uzak olan yakn olabilmektedir. likiler gelip
geici ve anlktr. Tofflern bahsettii kullan at toplum formasyonu ilemektedir. Postmodern
mahalle kurgusunda, yaplar birbirinden farkllamaktadr. Bir tarafta alak katl ve gvenliksiz
binalar, dier taraftan yksek katl, gvenlik duvarl ve kameral siteler. Ayn mekn tketen farkl
formasyonlar. Skogan (1986)n belirttiine gre, yaplan su korkusu aratrmalarnda yksek katl ve
geni alanlara yaylm binalarda yaayanlarda su korkusu alak katl ve daha dar alanlara yaylm
binalarda yaayanlara gre daha fazladr. Rastlamalar, ksa sreli, s ve ayakst konumalarla
geitiriliyor. Dilencilerden uzaklatrlm bu yksek gvenlikli tketim merkezlerinde insanlar
sohbet etmek, sosyallemek iin gelmiyorlar. Tketimsel uzamn salad gvenlik, zgrlk, tketici
kimlii vs. bir aba gstermeden oluan, rahatlk veren bir biz duygusu, bu meknlara d dnyann
tehlikelerinden uzak bir kamusallk kazandryor(Ayta,2006b:908).Dolaysyla modern mahallenin
dayanma dzeyi yksek, btnlemi komular karsnda postmodern mahallenin farkllam,
paralanm komu(suz)lar. Birincisinde denetim meknizmasnn tahakkm ile birlikte ortaya kan
mahalle basks; ikincisi birbiriyle etkileimi kopuk ve souk, bireysellemenin hakim konumu
gzlemlenmektedir.




227

2.ALIMANIN METODOLOJS
2.1.Aratrmann Yntem ve Teknii
Bu almada nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Buna bal olarak da derinlemesine mlakat
teknii kullanlarak oluturulan ak ulu soru formu, grmecilere uygulanmtr. Grmeler
esnasnda ses kayt cihaz kullanlm ve daha sonra bu grmeler yazya aktarlarak metne
evrilmitir.
2.2.rneklem
almada, modern ve postmodern mahalle yapsn yanstt dnlen iki mahalle seilmitir.
Bunlardan Yal Mahallesi modern mahalle yapsna, Yeiltepe mahallesi ise postmodern mahalle
yapsna uygun olduu dncesinden hareketle alma sahas olarak belirlenmitir. Grmecilere
kartopu rneklem teknii ile ulalmtr. Bu erevede Yal Mahallesinden ikisi erkek biri kadn
olmak zere kiiyle, Yeiltepe Mahallesinin gvenlikli sitesinde ikamet edenlerden kadn ikisi
erkek olmak zere be kii ve Yeiltepe Mahallesinin apartman dairelerinde ikamet edenlerden iki
kadn bir erkek olmak zere toplamda on bir kii ile derinlemesine mlakat yaplmtr.
3.ARATIRMA BULGULARI
3.1.Komuluk likilerine Dair
Mahallede sakinlerini tanma ve komularla grme dzeyi iki mahallede de farkl zellikler
gstermektedir. Faroz Mahallesinde ikamet edenlerin mahalle sakinlerinin ounu tandklarn ifade
etmesi yz yze ilikilerin hakim olduunu gstermektedir. Yeiltepe Mahallesinde apartman
dairesinde oturanlarn ise mahalle sakinleriyle yakn ilikiler kurduu sylenebilirken, gvenlikli
sitelerde oturanlarn komuluk ilikilerinin farkllatn grmekteyiz. Bu sitelerde komuluk
ilikilerinin snrll, zaman zaman ikyet konusu olsa da, onlarn yaam alanlarnda kendilerine
dnmeleriyle ilgili olarak yorumlanmaktadr.
Mahalle sakinlerinin komularyla hangi durumlarda grt ya da hangi durumlarda karlat
sorunu, komuluk ilikilerinin balanma biimini belirlemektedir. Faroz Mahallesindeki grmeciler
komularyla sk sk karlatn, birlikte vakit geirdiklerini anlatrken ayn zamanda, komuluk
ilikilerinden beklentilerini ve komuluk alglarn da aklam bulunmaktadr: Ya ben istediim
zaman kar giderim ama i icab mesela akam yemeini yeriz ben karm, namazm orada klarm,
ay ieriz bilmem ne(G2).Yeiltepe Mahallesinde apartman dairesinde oturanlar ise kendi
aralarnda farkllamaktadr. Komularyla srekli grtn belirten olduu gibi akrabalar dnda
kimseyle grmediini belirtenler de olmutur: Yok kzm sadece bir komum var...Bir tek o var
dierleri ile merhaba-merhaba o kadar(G4). Kapmz bizim ak. Gnde 20 kii oluyoruz biz.Bizim
burada park var, parkta toplanyoruz. Kn evlerde toplanyoruz(G5). Mahallende ou insan
tanmyorsun eskiden herkesi tanrdn, girme kmalar oktu, komuluk oktu(G6). Yeiltepe
Mahallesinde gvenlikli sitede oturanlarn komuluk ilikileri daha snrl olabilmektedir. Komuluk
ilikileri site dna kmamakta vakit geirilen komular site iinden seilmektedir: Semaver
yakyoruz aada, orada oturuyorlarCanllk oluyor burada(G7). Kadnlar oturuyor daha ok.
Sitenin lokali var, erkekler de lokale gidiyorlarocuklar kp oynarken onlar da kp bir eyler
yapyorlar. Site olarak msait bir yer(G8).Bu durumda diyebiliriz ki komuluk algs ve komuluk
ilikileri Faroz ve Yeiltepe Mahallelerinde farkllamaktadr. Faroz Mahallesinde komuluk algs
ve komuluk ilikileri homojen bir yap sergilemektedir. likiler yz yzedir, komularla sk sk
grlmektedir. Bu birbirlerinin zel alanna dahil olmay da kapsamaktadr. Yeiltepe Mahallesinde
apartman dairesinde oturanlar da komuluk ilikilerine nem vermekle birlikte, komularyla ilikisini
geimekten ibaret adlandranlar da bulunmaktadr. Yeiltepe Mahallesinde gvenlikli sitelerde
oturanlar ise, komuluk ilikilerini daha ok site ierisinde tutma eilimindedir. Diyebiliriz ki,
gvenlikli siteler ve kontroll giri klar, burada yaayan insanlar mekndan kopartarak kendi
iinde btnletirmektedir.
Komuluk ilikilerinde belirleyici bir dier unsur da yardmlamadr. Maddi-manevi yardmlama
bir dayanma ve cemaat tipi rgtlenme biimidir. Buna gre Faroz Mahallesindeki grmeciler,
komularyla ilikilerinde bir dayanma meknizmas olarak yardmlamann, kuvvetli ve ilevsel bir


228

meknizma olduunu belirtmektedir: Bizim mahallemizde bir cenaze olsa en az 15gn yemek
piirirler. 1 ay 2 ay o evde yemek pimez. Cenazede en az 200 kii olur(G1). Para veririm her eyi
yaparm Kadnlara para veririm, dourturum, ebe arrmGiderim ebe bulurum, dourturum, odun
veririm, kmr veririm(G2). Bir hasta oluyor, bir cenaze oluyor, o komular cenazeye gider, ba
sal diler. Burda ks bile olsa cenaze oldu mu gidilire kslk de kalkar ondan sonra (G3).
Yeiltepe Mahallesinde apartman dairesinde oturan grmeciler kendi iinde farkllamaktadr. Daha
nce komularyla yakn iliki kurmadn belirten grmeciye, hasta olduunda komularyla
yardmlap yardmlamad sorulmutur: Yok kzm yok.Hasta oldun mu ldn demektir.Burada
lsen, mmknat yok biri gelip orba yapmaz(G4). Bir dier grmeci ise komuluk ilikilerini
u ekilde ifade etmektedir: Mesela Gmhaneden yeni bir aile geldi. Biraz fakir aile. Gelini bel
ftndan olmu herhalde ameliyat. yileememi. Biz ona maddi ve manevi ynden ok yardm
ettikApartmanda tane yalm var: Ben haftasonu kye gittiimde eker hastas olduu iin
yeilliini getiririm ona her haftaBir tane Almanyadan var yeni geldi, tansiyon hastas onun
tansiyonunu lerim. Bir tane yan tarafmda var(G5). Ayn mahallede benzer yapdaki iki ayr
apartmanda ikamet eden iki ayr grmecinin, komuluk ilikileri farkllk gstermektedir. Bu
farkllk, mekndaki blnmlk ve paralanmay yanstmas bakmndan bizim iin nemli bir ipucu
gibi grnmektedir. Bireyler mekn iinde blnmekte ve mikro mekn oluturmaktadr. Benzer bir
durum, ayn mahallede gvenlikli sitelerde de gzlemlenebilmektedir: Yz yze grtnz
insanlar olduu iin ister istemez yani bir odun tarken, ne bileyim eya tarken yardm etmemek
biraz insanlk d yani.(Eski mahallesi iin sylyor). Burada yokHerkes genelde kendi
halinde Ben 2 senedir buradaym, bence herkesin birbiriyle samimi olmasna gerek yok(G7).Kar
komumuzla gryoruz, selamlatm insanlar da var(G8). Benim yan komum mesela o tam
komuluk ilikilerini yaayan bir hanm. Birlikte kahvalt yaparlar, yardmlarlar, biri fndk krar ona
yardm ederler filan(G11).Gvenlikli sitelerde komular arasnda yardmlama ve dayanmann
dk dzeyde kald grlmektedir. Grme 7de insanlk d eklinde kullanlan ifade,
yardmlamann ve dayanmann; bir iliki kurma biimi dnda, doal bir durum ve olmas
gereken olarak alglandn gstermektedir. Ancak ayn beklenti gvenlikli siteler iin sz konusu
deildir. Bu sitelerde doal durum, kendi halindeliktir. Bir nceki modern mahallede
yaplanmasnda yardmlama ve dayanmann ifadesi odun, eya tama iken postmodern iliki
biiminde fndk krmaya dnmektedir. Bu birlikte gerekletirilen eylemin daha ksa srede
tamamlanabilen eyleme dntnn ve zel alan snrlar iinde kaldnn bir gstergesidir. Ayrca
ayn mahallede apartmanda yaayan Grme 4teki mahalle sakini ile Grme 8deki mahalle
sakininin komuluk ilikilerinin selamlama konumunda tutulmas bu iki yapnn ortak algsna iaret
etmektedir. Yardmlama ve dayanmann bir dier gstergesi olarak para alveriinde de benzer bir
durum sz konusudur. Faroz Mahallesinde komular arasnda para al-verii yaanmaktadr.
Yeiltepe Mahallesinin apartman dairelerinde para al-verii bireysel bir al-veriten ok ihtiyalnn
tespit edilmesi neticesinde dayanma biiminde ortaya kmaktadr. Gvenlikli sitelerde ikamet eden
grmeciler ise komularnn ekonomik durumlar sebebiyle para al-veriinde bulunmadklarn
belirtmektedir.
Komuluk ilikilerinde balanma dzeyini anlamamza yardmc olabilecek bir dier gsterge de,
zel/mahrem alanlarn geirgenliidir. Aile ii problemlerin -zel/mahrem alana ait olan- komularla
paylalmas durumu, yz yze iliki biiminin birincilliine ve dayanmac yapsna iaret
etmektedir. Faroz Mahallesinde aile ii problemlerin komularla paylald renilmektedir:
Birimize bir ey olsa aman komumdur yle kulak ard edeyim olur mu hemen koar
giderizMesela benim bir komum vard o zamanlar mesela kadn dayak yerdi kocasndan, biz
girerdik araya, ok defa kurtarmlmz elinden almlmz vardr kadn yani(G2).Yeiltepe
Mahallesinde apartman dairesinde oturan grmecilerden, aile problemlerinin komular arasnda
paylaldn belirten grmecilerin yan sra herhangi bir aile meselesine dahil olmadn
belirtenler de bulunmaktadr:Az kavgasna etmezsin ama birbirine girme pozisyonu olursa tabi
gider ayrrsn(G3). Ailesiyle yayor, ailesine iddet uyguluyor. Hibir zaman da arayp haber
veremiyorum(G2). Burada ayn mahalle iinde farkl tutumlarn gelitiini grmekteyiz. Meknn
paralanm yaps ile birlikte komuluk ilikilerinde grlen paralanma ve farkllama postmodern
iliki biimini yanstmaktadr. Bir taraftan aile mahremini dahil olacak kadar birbiri iine gemi
ilikiler, bir tarafta ise ar uygar kaytszlk durumu meknda farkl btnlkler yaratarak


229

postmodern meknda kendini yeniden retmektedir. Yeiltepe Mahallesinde gvenlikli sitelerde
oturanlar arasnda aile problemlerini paylamay tercih etmeyenler olduu gibi paylatklarn ancak
bunun derine inmeyen bir paylam olduunu belirtenler de olmutur: Yani ok itenlikle
samimiyetle her ey deil ok yakn bir dostunla paylatn derecede deil ama
paylarz(G11).Grmecilerin aile problemlerini komularyla paylatklarn ifade ettikleri Faroz
Mahallesinde dayanmann ve birebir ilikilerin yaandn syleyebilmekteyiz. Buna karlk
Yeiltepede Mahallesinde apartman dairesinde oturan grmeciler arasndaki dayanma Faroz
Mahallesine gre snrlandrlm durumdadr. Grmeciler kendilerine seenek yaratabilmektedir.
Aile sorunlarn paylama ya da bir bakasnnkine dahil olma komuluk ilikileri balamnda deil
bireysel ilikiler balamnda deerlendirilmektedir. Aile ii sorunlara dahil olmak iin belli bir kriter
belirlenememekte kiinin kurduu iliki biimine gre deimektedir. Gvenlikli sitelerde oturanlar
ise kiisel hayatlarn komularyla snrl derecede paylatklarn belirtmektedir. Bunu ifade ederken
komu ile yakn arkada ayrm yapmakta ve komuyu yakn olmayan olarak kodlamaktadr.
3.2.Gvenlik Algs ve Su Korkusu
evresel koullar kiinin gvenlik algsn etkileyen ve su korkusu yaamasna neden olan
unsurlarn banda gelmektedir. Mahallelerde, sokak aralarnda meydana gelen kavgalar, ete gruplar,
hara alma ya da kentin dzenlenmesi ve planlanmasna bal olarak bo alanlar, terk edilmi binalar,
yetersiz klandrma gibi unsurlar su korkusuna neden olabilmektedir. Grmeciler mahallelerinin
bu gibi fiziksel koullarnn yeterli olduunu dnmektedir. Ancak Yeiltepe Mahallesinde
gvenlikli sitede oturan grmecilerden bir tanesi site dnda klandrmann tamamen yeterli
olmadn belirtmitir. Akran gruplar ve eteleme de kentlerde su korkusuna neden olabilen bir
dier unsur olarak mahallelerde konulanr grnmektedir. Her iki mahallede de grmeciler; gece
ge saatlerde kendilerine yabanc kimselerin grlt yaptklarnn, yksek sesle mzik dinlediklerinin,
mahalle kelerinde alkol aldklarn ve grltl bir ekilde araba kullanarak dikkat ektiklerini
belirtmitir. Grmeciler bu gibi gruplarla yz yze karlamadklarn ya da bu gibi gruplar
dolaysyla su maduriyeti yaamadklarn belirtseler de; durumun kendisi bal bana su korkusu
unsurudur. Wilson ve Kelling (1982) Broken Windows adl almalarnda insanlarn mzik dinleyip
iki imek iin bir araya gelen genleri gvenlik ynelik bir tehdit olarak grdklerini belirtmitir.
Faroz Mahallesindeki grmeciler bu gibi gruplarn genellikle yabanc olduunu zaten
yabanclarn mahalle sakinleri tarafndan hemen tanndn, bunlarn kendileri iin bir tehdit
olmadn, olmas durumunda ise nlemi yine kendilerinin alacan belirtmektedir: Mahallede
daya yer gider(G3). Sosyal kontrol ve sosyal btnleme mahallede yabanclarn rahatlkla tespit
edilmesine ve mahalle gvenliini tehdit etmesi durumuna refleks gelitirmesine neden olmaktadr.
Yeiltepe Mahallesinde apartman dairesinde oturanlar da genlik gruplar ve grltden ikayeti
olmaktadr. Ancak bu durumda onlarn verdii tepki, durumu dntrmekten ok kendilerini
kstlama ynnde gereklemektedir:kapm, penceremi kapatr, otururum. Dardaki olaylara
karmam, ierde otururum(G4). nsanlarn sosyal hayattan kendilerini ekmeleri durumu su
korkusu durumunda ortaya kmaktadr. Convington ve di. (1991) su korkusunun olas sonular
arasnda bireyin sosyal hayattan ekilmesine ve iine kapanmasna yer vermektedir. Yeiltepe
Mahallesinde gvenlikli sitelerde oturan grmeciler, bu gibi durumlarn sitelerinin gvenlikli ve
korunakl olmasndan dolay kendilerini rahatsz etmediini belirtmektedir. Sitenin dnda gelien
olaylar, site sakinlerinin etkileim alanlarnn dnda alglanmaktadr. Herhangi bir unsurun
kendilerine ynelik tehdit olarak alglanmas iin site iinde olmas gerekmektedir. Bu, sitelerden
birinin gvenlik grevlisiyle yaplan grmeden aka anlalmaktadr. Gvenlik grevlisi site
dnda karlat bir zorla alkoyma vakasn anlatrken u ifadeleri kullanmtr: Site d olduu
iin mdahale edemiyoruz biz ona(G10). Meknda blnmlk tam anlamyla kiilere sirayet
etmi durumdadr. Site iindeki gvenlik algs kiinin duyarszlamasna ve yabanclamasna neden
olmaktadr. Gvenlii tehdit edici unsur dardan geldiinde kii tepki gstermemektedir. Benzer
ekilde bir grmecinin ifadesi ise u ekildedir: te sitedekiler rahatsz olmasn diye ekiyor
kenara biraz sakinletiriyor(G7). Gvenlik site iinde alglanmakta site dndaki tehdit grmezden
gelinmektedir.
Kiinin gvenlik algsnn dk ve su korkusunun yksek olduu durumlarda kii ge saatlere
kadar darda bulunmamaya gayret etmektedir. Buna gre, Faroz Mahallesindeki grmeciler,


230

darda bulunma saatlerinde kendilerine herhangi bir snr koymadklarn belirtmektedir. Bu, Ya ben
istediim zaman kar giderim(G2) eklinde ifade edilmektedir. Yeiltepe Mahallesinde apartman
dairesinde oturanlar da benzer ekilde kendileri iin herhangi bir snr olmadn belirtse de grme
esnasndaki ifadeler tersi bir durumu iaret etmektedir. rnein G4, Ben eve korkmadan 12-1 de
gelebiliyorum... eklindeki ifadesi ile aslnda korkulmas gereken bir zaman dilimi olarak dnd
gece yarsnda eve gidebilmesini evresel unsurlardan bamsz olarak dndn gstermektedir.
Bu, su korkusu oluturabilecek kiisel unsurlara gnderme yaparken evresel unsurlar ikincil
konuma atfetmektedir. Yeiltepe Mahallesinde gvenlikli sitelerde oturanlar evlerine dn saatiyle
ilgili herhangi bir snrlar olmadn ifade etseler de; genellikle 11.30-12.00 gibi azami bir saat
belirtmilerdir. Hususi ara sahipleri ise herhangi bir snr belirtmemektedir.
Gvenlik algs ve su korkusu gstergelerinden bir tanesi de kiinin bireysel olarak bavurduu
tedbirlerdir. Bunlar daha ok kap kilitleme, giri klara kamera taktrma, yine kap ve pencerelere
alarm taktrma eklinde karmza kmaktadr. Faroz Mahallesinde grmeciler, kaplarn
kilitlemediklerini ve apartmanlarnda kamera sisteminin olmadn ifade etmektedir: ben kapnn
stne brakr yatarm kapy(G1). Yeiltepede apartman dairesinde oturan grmeciler, zellikle
geceleri kaplarn kilitlediklerini, giri klara kamera taktrdklarn belirtmektedir. Hatta daha nce
gece ge saatte eve gelebildiini syleyen grmecilerden bir tanesi Hazrlkl dururum, bo
deilim eklinde kendini gvende hissetmek ve sua kar nlem almak iin silahlandn da ima
etmektedir. Gvenlikli sitelerde oturan grmeciler arasnda ise kaplarn hi kilitlemeyenler olduu
gibi muhakkak kilitlediklerini belirtenlerle de karlalmaktadr.
Gvenlik algs ve su korkusu kiinin yaad evrede tedirgin olmasn ve kendini srekli
kontrol etmesine neden olmaktadr. Kii, bu sebeple zaman zaman kulland gzergh
deitirebilmektedir. Faroz Mahallesinde ikamet eden grmeciler herhangi bir yere ya da evlerine
gitmek iin gzergh deitirmeye ihtiya duymadklarn belirtmektedir. Yeiltepe Mahallesinde
apartman dairesinde oturanlar ise kullanabilecekleri baka bir gzergaholman belirtirken, gvenlikli
sitelerde oturan grmecilerden bir tanesi ise zaman zaman gnn erken ya da ge saatlerinde
gzergah deitirme ihtiyac hissettiini belirtmektedir: ok karanlk deil ok ssz deil ama yine
de tedirginlik oluyor(G11). Grmeci bu davrann aklayabilecek herhangi bir bilgiye sahip
deildir, daha nce sua maruz kalmamtr ya da orada gereklemi bir su maduriyetinden
haberdar deildir.
Su korkusunu ve gvenlik algsn etkileyen bir dier nemli unsur dolayl maduriyettir. Dolayl
maduriyette kii sua maruz kalmamakta fakat duyduu su olaylarn ve hikayeleri gvenlik algs
olumsuzlamakta ve su korkusunu tetiklemektedir. ncelikle belirtmek gerekir ki, grmecilerden
hibiri daha nce bizzat sua maruz kalmamtr. Ancak grme yaplan her mahallede bir su vakas
ya da hikyesi anlatlmaktadr. Faroz Mahallesinde grmeciler duyduklar su vakalarn
anlatmaktadr. Bu vakalar hrszlktan cinayete kadar eitli su trlerini kapsamaktadr. Mahallede bir
bfe sahibinin ldrlmesi, bir gencin kurunlamas gibi olaylar bunlardan bazlardr. Ancak
grmeciler, bu gibi olaylarn kendilerini tedirgin etmediini, gnlk yaamlarna devam etmelerine
engel olmadn belirtmektedir. Sebep olarak ise her iki olayn da faillerinin bulunmasn ve mahalle
dndan kiiler olmasn gstermektedirler. Yeiltepede benzer su hikyeleri anlatlmaktadr.
rnein, organ mafyasnn mahallede belli bir marka arabayla srekli dolat ve ocuklar kard,
benzer ekilde kimlii belirsiz bir kimsenin ocuklara ynelik cinsel istismarda bulunduu
anlatlmaktadr. Ancak bu olaylarla ilgili kesin bir bilgi mevcut deildir. Fakat grmeciler bu gibi
duyumlarn kendilerini tedirgin ettiini belirtmektedir.
Kiinin kendini yaad yere ait hissetmesi gvenlik algsn etkileyen bir unsurdur. almann
banda da ifade edildii biimiyle kiinin herhangi bir yere balanma arzusu kendini gvende
hissetme ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Skogan (1986), kiinin gvenlik duygusu ile gl sosyal
balar arasnda gl bir iliki olduunu vurgulamaktadr. Buradan hareketle Faroz Mahallesindeki
grmeciler, kendileri mahallenin bir sakini olarak grdklerini ve baka bir mahallede
yaayamayacaklarn belirterek toplumsal aidiyetlerini ifade etmektedirler: Biz buraya
altkyapamayz yani baka yerde yad oluruz(G1). Grmeci aidiyetini ifade ederken kendini
mahalleyle zdeletirmekte, yaad mahalle dnda bir mahallede ise yabanc kalacan, kendisinin
ancak yaad mahallede kendisi gibi olabileceini belirtmektedir. Bu kiinin balanma derecesinin


231

ve toplumsal aidiyetinin gl olduunu gstermektedir. Yeiltepe Mahallesinde apartman dairesinde
oturanlar da mahalleleri ile ilgili aidiyetlerini u ekilde ifade etmektedir: Mahalleyi seviyorum
tanmay da dnmyorum(G6). Burada da mahalleye olan aidiyet ifade edilmektedir. Ancak
Faroz Mahallesindeki gibi kiinin benliiyle zdeleen bir aidiyetten ve ayn derecede sosyal
balanmadan bahsedilememektedir. Gvenlikli sitelerde yaayanlarn ise ait olma hususunda yantlar
u ekilde olmaktadr: Yanibu mahalleye ait diyebilirim evet(G8). ok
hissetmiyorum(G11). G8in aidiyeti ile ilgili ifadesi Faroz Mahallesinde olduu kadar gl bir
balanmaya iaret etmemektedir. G11 ise, bu algsn ehrin yerlisi olmamasyla ve mahallede az
sayda tandnn bulunmasyla aklamaktadr. Dolaysyla komuluk ilikileri ile kiinin sosyal ba
ve balanma dereceleri arasnda karlkl bir iliki olduunun sylenmesi yanl olmayacaktr.
4.DEERLENDRME
Modern ve postmodern iliki biimlerini yanstt dnlen iki mahalle arasnda geli gidiler
yaplarak komuluk ilikileri balamnda su korkusu ve gvenlik algs anlalmaya allmaktadr.
Bu balamda; modern mahalle yaplanmas olarak ele aldmz Faroz Mahallesi ve postmodern
mahalle yaplanmas olarak ele aldmz Yeiltepe Mahallesi arasnda, komuluk ilikileriyle birlikte
gvenlik algs ve su korkusu olgularnda da farkllklar olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Faroz Mahallesinde balanma biiminin birincil ilikilere dayand ve yz yze ilikilerin hakim
olduu sylenebilir. Mahalle sakinlerinin birou birbirini tanmaktadr. Komularla birlikte gerek ev
ii zel alanda gerekse mahallenin eitli meknlarnda vakit geirilebilmektedir. Komular arasnda
gerek maddi gerek manevi yardmlama devam etmektedir. Cenaze, dn gibi toplumsal ritellere
katlm sosyal btnlemenin hem nedeni hem de sonucu olabilmektedir. Komularla ilikide ev ii
zel alan snrlar esneklemektedir. Bylece karlkl balanma dzeyini birincil iliki biiminde
gelimekte ve gl sosyal balarla birlikte sosyal btnleme gereklemektedir. Buradan hareketle
Faroz Mahallesi sakinlerinin su korkusu yaamadklar sylenebilmektedir. Su korkusu tetikleyen ve
aa vuran unsurlar Faroz Mahallesinde gzlenememektedir. Mahalle sakinleri sosyal hayatta
kendilerini snrlandrmamakta, gnlk faaliyetlerinde ve enformel ilikilerinde esnek
davranabilmektedir. Faroz Mahallesindeki grmeciler su vakalarna ahit olmu olsalar da; bunu,
hayatlarn kstlayan bir tehdit olarak alglamamaktadrlar. Sosyal balar, komuluk ilikilerinin
birincillii ve yz yze ilikiler, su algsnn tehdit unsuru olarak gelimesini engellemektedir.
Postmodern kent kurgusunu ve iliki biimini yanstt dnlen Yeiltepe Mahallesinde durum
farkl iki damardan deerlendirilmektedir. Apartman dairesinde oturanlar ile gvenlikli sitelerde
oturanlar ayn fiziki mekn paylayor olmalarna ramen hem kendi ilerinde hem de Faroz
Mahallesi ile farkllamaktadr. Apartman dairesinde oturan mahalle sakinlerinin de komuluk
ilikilerinin yz yzelii ve balanma derecesinin birincillii gvenlikli sitede ikamet edenlerden
grece yksek, Faroz Mahallesinden ise grece dktr. Komularla grme skl, ev ii zel alan
snrlarnn esnek olmas durumu, maddi manevi al-veri ve toplumsal ritellere katlma dzeyi
farkllamaktadr. Balanma dzeyini belirleyen bu gibi iliki biimleri sosyal btnlemeyi baz
durumlarda salayabilse de baz durumlarda farkllama ve yabanclamay getirmektedir. Dolaysyla
meknda bir btnlkten ziyade paralanmlk sz konusudur. Buradan hareketle su korkusu ve
gvenlik algs iinde meknda bir paralanmlktan sz edilebilir. Apartman dairesinde yaayanlarn
bir ksm kendini sosyal hayattan ekerken ve kendi iine kapanrken bir ksm ise gnlk aktivitelerini
kstlayarak da olsa gnlk hayatna devam etmektedir. Grme sonularndan elde edilmitir ki, ayn
mekn paylamalarna ramen apartman dairesinde yaayanlarla gvenlikli sitelerde yaayanlar
fiziksel olarak yakn toplumsal olarak uzak iki ayr btnn paralardr.
Gvenlikli sitelerde yaayan iin sosyal btnleme sadece site iinde gereklemektedir. Site
dnda bir mahalle algsyla karlalmamaktadr. Mahalle bir gei alandr. Eve gelirken ya da
evden karken kullanlan fiziki bir alandan teye gitmemektedir. Dolaysyla kii mahalleye
yabanclamaktadr. Toplumsal meknn bu paral yaps sosyal btnlemenin gerekleememesine
neden olmaktadr. Komularla ilikiler yine site ierisinde gereklemekte vegeicilemektedir.
Karlamalar yzeysel ve uygar kaytszln gerektirdii biimde dzenlenmektedir. Buradan
hareketle gvenlikli sitelerde yaayanlarn, gvenlik algs sitenin duvarlar ierisinde kalmaktadr.
Ancak bu yine de su korkusunun yaanmad anlamna gelmemektedir. Site dnda mahalle ile


232

irtibatn ve iletiim kesilmesi, site dnda kalan tekine yabanclamas ve mahalleyi bir gei alan
olarak kullanmas su korkusunun sonular olarak yorumlanabilmektedir.
zetle denilebilir ki, modern mahalle kurgusu ve iliki biimlerinin gelitii mahallelerde sosyal
btnleme gl ve birincil ilikiler hakimdir. Dolaysyla su korkusu bu mahallelerde grece daha
az yaanmakta ve sosyal probleme dnmemektedir. Postmodern mahalle kurgusu ve iliki
biimlerinin gelitii mahallede ise sosyal btnleme grece zayf ve iliki biimi bireysel
dzeydedir. Dolaysyla bu mahallede su korkusu modern mahalleden grece daha youn ve gvenlik
algs daha zayftr. Postmodern mahallenin paral ve eklektik yaps mahalleyi kendi iinde de
blmekte ve farkllatrmaktadr. Su korkusu ve gvenlik algs apartman dairesinde yaayanlarla
gvenlikli sitelerde yaayanlar arasnda farkl ekillerde gereklemektedir.
KAYNAKA
Aslanolu, R. (2000). Kent, Kimlik ve Kreselleme, Ezgi Kitabevi, Bursa.
Alver, K. (2010). Mahalle: Mekn ve Hayatn Esrarl Birliktelii Ed: Altnolu, M, i. deal Kent:
Kent Aratrmalar Dergisi,Adamor Yaynclk, Ankara, Say:2, ss.116-140.
Ayta, . (2006a).Meknn Sosyolojisi: Toplumsaln Yeniden Kuruluu,Ed: Eribel, E; zcan, Ufuk.
i. Trk Sosyolojisi Aratrmalar Sosyoloji Yll Kitap 15 Sosyoloji ve Corafya Yll,
Kzlelma Yaynclk, stanbul, ss.876-896.
Ayta, . (2006b). ModernitedenPostmoderniteye Deien Mekn Anlaylar, Ed: Eribel, E; zcan,
Ufuk. i. Trk Sosyolojisi Aratrmalar Sosyoloji Yll Kitap 15 Sosyoloji ve Corafya
Yll, Kzlelma Yaynclk, stanbul, ss.897-913.
Ayta, . (2007). Kent Mekanlarnn Sosyo Kltrel Corafyas, i Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Elaz, Cilt:17, Say:2, ss.199-226.
Bauman, Z. (1998). Postmodern Etik, ev: Trker, Alev, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Bauman, Z. (2012). Akkan Ak nsan likilerinin Krlganlna Dair,ev: Ergden, Ik, Versus
Yaynlar, stanbul.
ardak, B. (2012). Kadnlarn Su Korkular zerine Nitel Bir alma, i. Gvenlik Bilimleri
Dergisi, Say:1, Cilt:1, ss.23-45.
Duben, A. (2006). Kent, Aile, Tarih,ev: imek Leyla, letiim Yaynlar, stanbul.
Erder, S. (2002). Kentsel Gerilim, Um:ag Yay, Ankara.
Erkan, R. (2010). Kentleme ve Sosyal Deime, Bilimadam Yaynlar, Ankara.
Harvey, D. (2006). Postmodernliin Durumu, ev: Savran Sungur, Metis Yaynlar, stanbul.
Karaka, M. (2006). Kreselleme, Postmodernizm ve Kent, Ed: Eribel, E; zcan, Ufuk. i. Trk
Sosyolojisi Aratrmalar Sosyoloji Yll Kitap 15 Sosyoloji ve Corafya Yll, Kzlelma
Yaynclk, stanbul, ss.945-957.
Karakurt, E. (2006). Kentsel Mekn Dzenleme nerileri: Modern Kent Planlama Anlay ve
Postmodern Kent Planlama Anlay, i. Erciyes niveristesi BF Dergisi, Kayseri, Say:26.
engl, T. (2001). Snf Mcadelesi ve Kent Mekn, Say Sorumlusu: Kaygalak, Sevilay, i.
Praksis, Kent ve Kapitalizm, Ankara, Say:2, ss.9-31.
Tuna, K. (2011). Toplumu Aklama Giriimi Olarak ehir Teorileri, z yaynclk, stanbul.
nternet Kaynaklar
Adams, R.E; Serpe, R.T.(2000). Social ntegration, Fear of Crime, and Life
Satisfaction,i.Sociological Perspectives, Say:43,Cilt:4,ss.605-629. Eriim:
http://www.jstor.org/stable/1389550 (KT Veritaban).


233

Ata, E. (2007). Suun Kentsel Mekndaki Algs; Gvensizlik Hissi Ed: Karasu, M.A; Ylmaz, G,
i. Dosya 06 Kent ve Su, TMMOB Odas Ankara ubesi, ss.16-23. Eriim:
http://www.mimarlarodasiankara.org/dosya/dosya6.pdf.
Covington, J; Taylor, R. (1991). Fear Of Crime n Urban ResidenteialNeighborhoods: mplications of
Between-andWithin-NeighborhoodSourcesForCurrentModels, TheSociologicalQuarterly,
Say:32, No:2, ss.231-249. Eriim:http://atoz.ebsco.com/Customization/Tab/1866?tabId=5549.
Liska, A.E. (1982). Fear of Crime as A SocialFact, i. SocialForces, Say:60, No:3, ss.760-
770.Eriim: http://www.jstor.org/stable/2578391.
Skogan, W. (1986). Fear of CrimeandNeighborhoodChange, CrimeandJustice, Say:8, ss.203-229.
Eriim: http://atoz.ebsco.com/Customization/Tab/1866?tabId=5549. (KT Veritaban).
Wilson, Q; Kelling, L. (1982). Broken Windows,TheAtlantic Online. Eriim:
http://www.theatlantic.com/doc/198203/broken-windows.


234




235

KARILAMA KESME ORTAMINDA STANBUL' DA METROBS
HALLER
Nurullah Gndz
1


ZET
stanbul, yzyllar boyunca yaamlarna elik ettii toplumsal gruplara artk elik edemiyor.
stanbul artk tarihsel ve kltrel btnln deil, kltrel ve meknsal ayrln sembol olmaya
aday. stanbul; kalabalk nfus, trafik skklklar, su orannn ykseklii gibi olumsuz zelliklerinin
yannda ekonomik, kltrel ve sosyal olarak byk bir zenginlie sahiptir. stanbulun rgtlenme ve
tasarlanma srecindeki yeni eler, ortak yaamlardazoraki birliktelikler oluturarak kent sakinlerini
psikolojik bombardmana maruz brakmaktadr. Dolaysyla insanlar yeni imge ve uyarclar karsnda
kendilerini korumak iin yeni taktikler gelitirmektedirler. Simmel a gre metropol tipi bireyselliin
psikolojik temeli, dsal ve isel uyarlarn hzl ve mdahalesiz deiiminden kaynaklanan sinir
uyarmnn glendirilmesinden ibarettir. nsanlarn kendilerini koruma adna psikolojik olarak
ihtiyatl davranmas kentin yabancnn mekn olduu iddiasn glendirmektedir. Bu alma
stanbulda yeni kurulan metrobs sisteminin kentin sakinlerini psikolojik olarak nasl etkilediini,
Simmelin Metropol ve Zihinsel Hayat eserindeki metropol bireyi tipinden hareketle incelemeyi
amalamaktadr. Metrobs sisteminin tm toplumsal snflar bir araya getirmesi btnlemeye mi
yoksa kentsel nefrete mi yol amaktadr. Bu itibarla Simmelin ortaya koyduu metropol bireyi
tiplemesinin uygunluu tartlacak ve iddialar etkileimci teorilerle de desteklenerek metrobs halleri
eletirel gereklikle analiz edilecektir.
Anahtar kelimeler: Metrobs, Zihinsel Hayat, Kentsel Nefret, Yabanc
ABSTRACT
Istanbul cannot accompany the lives of social groups anymore which it has accompanied for
centuries. Istanbul is, now, candidate for being symbol of cultural and spatial separation; not historical
and cultural integrity. In addition to its negative aspects, such as crowded population, traffic
congestions and high crime rate, Istanbul is also rich in economical, cultural and social aspects. New
elements in the process of Istanbuls being organizational and planned affect people psychologically
creating constrained togetherness in shared settings. Therefore, people develop new tactics to protect
themselves against new images and stimuli. According to Simmel, psychological basis of metropolis-
type individualism consists of reinforcement of nerve stimulation which stems from rapid and non-
interfering change of inner and external stimuli. Peoples cautious psychological behaving to protect
themselves supports the claim that the city is place of foreigners. This study aims to examine how
metro-bus system which has been put into service recently affects people psychologically according to
Simmels metropolis-individual type in his The Metropolis and Mental Life. Metro-bus systems
bringing all social classes together lead whether integrity or urban hatred. In this sense, the
appropriateness of Simmels metropolis-individual type will be discussed and metro-bus settings will
be analyzed with critical reality, supporting the claims with interactionist theories.
Keywords: metro-bus, mental life, urban hatred, foreigner

GR
Kentin modernleme srecinde elde ettii kazanmlar onu sosyal bilimlerde temel bir bileen
haline getirmitir. Aydnlanmadan ilham alan yenidnya dzeninde kent, modernlemenin ana imgesi
olarak gelimeye balamtr. Sanayi kentlerinin ortaya kmasna paralel olarak toplumsal yaam yeni
ekiller alyordu. Modern hayatn kentte rgtlenme biimleri, tarm toplumlarndaki krsal yaamdan
olduka farkl bir biime sahipti. Sanayi toplumlarndan nceki tarm toplumlar; benzerliklere dayal,
kan ve akrabalk ilikilerinin egemen olduu, daha ok doa olaylarna kar gelitirilen stratejilerle

1
Ar Gr., Fatih niversitesi, FEF, Sosyoloji Blm,ngunduz2007@gmail.com


236

duraan bir yaam sergilerken, sanayilemeyle bu toplumsal biimden tamamen kopuyor ve artk
eskiye dnemeyecek kadar uzaklayordu. Bu kopu sadece sanayilemeyle anlatlabilecek kadar basit
bir sre deildi. Bir dizi sosyal, dinsel, teknolojik ve corafi gelimenin sebep olduu dalgalar Bat
toplumlarnn ban dndrm ve onlar yeni bir dnyann kaplarn amaya zorlamt. Her ne kadar
dnsel zgrlk, teknolojik imknlar, bilgi art gibi olumlu gelimeler izlense de modern hayatn
patolojik durumlar da ok gemeden fark edilmeye balanmtr. Modernlemenin mekn olarak
devaml byyen ve gelien kentler; insanlar aras ilikilerin gerginlemesi, meknsal, dinsel, ideolojik
ve etnik ayrlklara yol aacak potansiyeli bulunmaktadrlar. Bu tr ayrma ve gerilimlere yaplarn ve
kurumlarn sebep olmasnn yan sra toplumsal etkileim alanlar da bu gerilimlere yol aacak
nitelikler tamaktadr. Bu alma stanbulda metrobs sisteminin kentsel ayrmay ve nefreti
krklediini, bu patolojik durumun da metrobsn olduka ilevsel zelliklerinden
kaynaklandndan hareketle birlikte incelemeyi amalamaktadr. Bu iddiada balang noktamz;
Georg Simmelin kent hayatnn zihinsel hayatlar deiik imge, uyarc ve saldrlarla bombardmana
uratt ve kentin yabancnn mekn olduu dnceleridir.
Modern sanayi toplumlarnn karlat patolojik durumlar Simmel farkl dinamikle
aklamaktadr. Bu patolojik durumlarn ilki tarihsel sreteki kkl dnsel deimedir. Bu nedenle
modernliin getirdii patolojik durumlar tarihsel bir srecin rndr.18.yzylda akl dnmenin
merkezine getirerek; geitirilen ve telenen gereklikleri anlama frsat veren Aydnlanma; bireyleri
mitlerden, hurafelerden kurtararak daha zgr bir dnya tasavvuru izerken, bireyleri tm tarihsel ve
dinsel balarndan uzaklatryordu. Aydnlanma, kiileri sadece dncelerini prangalayan
etmenlerden kurtarmakla kalmayp, ayn zamanda dnsel yaratclnn da snrszl imknn
vermiti. Bu gelimeler nda dnsel devrim zamanla zihinsel krizlerin gelimesine sebep
oluyordu. Bu imkn zamanla zincirleme bir reaksiyona yol aarak kiileraras youn bir rekabete yol
ayordu. Bunun yan sra 19. Yzyl, Aydnlanma dneminin zgrlne ek olarak insanda ve
almalarnda ilevsel uzmanlama talep etmitir ki bu uzmanlama bir bireyi tekiyle kyaslanamaz
ve her bireyi mmkn olan en st dzeyde vazgeilmez hale getirmitir (Simmel, 1903:1). Bu durum
sadece bireyin ykselii olarak deil, tm bireylerin mcadelesine yol aan bir d olarak
deerlendirilebilir. Sanayilemenin hzla kentlerde oluturduu retim biimleri, nfus art ve
snfsal farkllklar kiileri her zaman tetikte durmaya ve tedbir almaya itiyordu. Bu krizin olumasnda
kiilerin toplumsal gelimelerin hz karsnda yetersiz kalmasnn yan sra retimin btnnden
soyutlanmas etkin rol oynuyordu. Karl Marks toplumsal teorilerini iilerin burjuva karsnda
urad hakszlk zerine kurmutu. Fakat bu teoriler burjuvann gcnn artmas ve ii snfnn
daha da zayflamasyla gereklemeyecekti. Karl Marksn iilerin zamanla retimi aralarn ele
geirip devrim yapaca iddias, burjuvann kapitalist mirasla daha da glenmesi ve iinin retimin
btnnden soyutlanmasyla geerliliini kaybetmiti. Ayrca insann yerini makinenin almas insani
deerlerin makineyle kyaslanmas sosyal krizlerin de habercisiydi. Bu sosyal krizler retimle birlikte
dier kurumsal yaplarn da deimesiyle paralel patolojik durumlar getiriyordu.
kinci patolojik durum etkin sosyal kuvvetlerin deimesiydi. 19. yzyldan itibaren modernlikle
birlikte kentin rasyonel rgtlenmesi yeni sosyal gleri douruyordu. Bu sosyal kuvvetler hem fiziki
hem de sosyal karakterliydi. Kentin fiziki olarak bymesiyle morfolojik olarak ortaya kan trafik,
evre kirlilii, kalabalk, su, intihar, grlt, konut art gibi kentsel imgeler kent sakinleri asndan
korkutucuydu. Bu fiziksel dinamiklerin yol at toplumsal ilikiler bireyler iin ikinci bir
dezenformasyondu. Sanayi kentlerinde anonim ilikiler kuran kiiler, retim toplumu olmann
gerektirdii seri retim seri tketim ilkesince devaml abalamak zorundayd. almay ve mcadele
etmeyi sosyal bir norm olarak kiilere direten bu srete kiiler znel ve kamusal yaamlarn bu
srece uyum salayacak ekilde dzenlemeye alyorlard. Her ne kadar zel ve kamusal hayatlarn
dzenlemeye alsalarda etkin sosyal kuvvetler karsnda bireyler yetersiz kalyorlard. Brokratik
dzenlemeler kamusal hayatta kiileri kontrol edecek ekilde kurumsallamaya balam ve bireyler
kitle toplumunun bir paras haline getirilmilerdir. Modern devletin bu gc, kapsayc ve kuatc
aralarla toplum zerinde tahakkm oluturmutur. Dnrler de modernliin siyasal olarak
devletlerde nasl tezahr ettiine kukulu bakarak, devletin fonksiyonellii zerinden toplum okumas
yapyorlard. Gunder Frankn Birinci ve nc dnya uluslar arasndaki mevcut bamllk
ilikilerine ve C.W. Mills ve Pahln modern devletin birleik gcne olan ilgilerinin altnda; modern
kitle toplumunda bireyin durumuna ilgi hatta belirli bir korku, bireyin bastrld, yabanclatrld


237

ve gdmlendirildii korkusu yatyordu (Slattery, 2008: 18). Dier taraftan kentte rasyonel olarak
rgtlenen yaam, kan ba ve akrabalklara dayal scak ilikileri sona erdirirken rasyonel ilikiler
douruyordu. Bireyin kendine ve topluma yabanclamasna yol aan bu sre toplumsal yaam da
ekillendiriyordu.
Son etken ise kltrel yaam basksyd. Modernliin teknolojik imkanlarnn gelimesine paralel
olarak monopol bir kltrel tarz dayatmas kiilerin yaamn snrlandryordu. Srekli ilerleme
vurgusu ve ilerlemenin kiilerin abalaryla gerekleecei dayatmasyla kiiler bireysel
zgrlklerinden feragat ederek modernliin kltrel formulasyonunu kabul ediyordu. Teknolojik ve
ilerlemeci bir mekanizma tarafndan devaml aalanan ve ypratlmaya allan bireyler bu
dezenformasyona kar direni yollar bulmaya alyorlard( Simmel, 1903:1).
Toplumu bir arada tutacak mekanik balarn kopmas sosyal bilimcilerin ilgisini ekiyordu. Klasik
dnemden itibaren modernlik srecine paralel olarak gelitirilen teoriler tarm toplumlarndan sanayi
toplumlarna geiteki sanclar zerine kuruludur. Weber, Marx, Durkheim, Simmel ve Tnniesin
ilgileri; bu hzl ve sancl srecin grsel olarak kent zerinden toplumu okuma biimleri
gelitirmeleriydi. Klasik dnem dnrleri kent zerinden modern topluma bakarak krizlerin iinde
kalan bireyleri resmetmilerdir. Marx snf ayrmyla ilikilendirdii yabanclama, Durkheimn i
blmnn ve toplumsal olgularn deiimine ayak uydurulamamas olarak ortaya att anomi,
Weberin rasyonellemenin bir sonucu olarak brokratik kurumlarn bireyi ilevsizletirdii zerine
gelitirdii elik kafes kavram, Tnniesin cemaat ve cemiyet dikotomisi ve son olarak da Simmelin
bireye ynelik zihinsel saldry almalarnda ska ilemeleriyle sanayi kentleri krizlerin ba aktr
olarak adlandrlmasna yol amtr. Sanayi kentlerinin geirmi olduu bu dnmn bireye olan
etkisinin detayl olarak analiz edilmesinde Georg Simmelin almalar emsal niteliktedir. Klasik
dnem sosyologlar iinde yer alsa da almalar modern sosyolojiye nclk etmitir. Klasik dnem
sosyologlarn aksine Simmelin almalar son derce analitik, ilikisel ve yorumlaycdr. Simmel;
mega teorilerin aksine, ayrntlar ve toplumsal hayatn analitik ilikilerini aa karmay amalar.
Makro dzeyde alma eilimine sahip olan ilevselcilik ve Marksizmde olduu gibi, byk boy
teorileri gelitirmeye alan geleneksel sosyolojinin aksine psikolojik etkenleri, gndelik hayatta
bireyin ruhunu yakalamaya alan bir sosyoloji anlay getirmitir (Slattery, 2008: 52). Onun asl
ilgisi, sanayilemeyle birlikte egdml hareket eden kentleme fenomeni karsnda insanlarn
verdii psikolojik tepkilerdi. Ona gre modern hayatn dini ve geleneksel deerlerle allagelmi ve
duraan hayata sahip tarm toplumlar karsnda modern toplumlar olduka youn ve sarsc imge ve
uyarclarla kar karya kalyorlard. Klasik dnem sosyologlar Marx, Durkheim ve Weber in
toplumu somut, nesnel ve insanlarn stnde bir varlk olarak gren yaklamlarna karlk izlerini
srd toplumsal yaamn imgelerinin analitik ve karmak yorumuyla toplumun sadece dier
insanlarla ilikiye giren insann zihninde var olan bir gereklik olduuna inanyordu (Pampel, 2000:
137). nl eseri Metropol ve Zihinsel Hayatta modern hayata dair kentin sakinlerinin davranlarnn
mikro bir zmlemesini yapyordu. Metropol modern hayatn en iddetli etkilerinin yaand yer
olarak dnrken, bireylerin metropolde ok eitli davranlar ve eylemleri gerekletirerek yeni
taktikler ve stratejiler retmek suretiyle toplumsal deimeye yeni imgeler kazandrdklarn
dnyordu. Kent meknnda gerekleen bu yenilikler, yeni gzlemler ve karmlar iin esin
kayna oluyordu (Kim, 2006). Modern hayatn sunmu olduu teknik bilgi bireylerin zel ve
kamusal alana dair srlar saklamalarn salarken, bireyin dier insanlara olan gvensizliini de
arttryordu. Simmel, Modern hayat, metropol kentin kalabalnn ortasnda, zel meseleleri sr
haline getirmeyi ve saklamay mmkn klan bir teknik gelitirmitir karmnda bulunarak, sr
saklama zerine dncelerini modern kent zerine grleriyle ilikilendirmekteydi (1903: 337).
nsanlar modernlik srecinde, ekil deitirmi veya yeni olumu kurumlarn oluturmu olduu
dzenekler karsnda kendilerine yabanclamakta ve maruz kaldklar sosyal bombardmana kar
savunmasz kalmaktadrlar. Modern toplumsal hayatn ileyi biimi olarak gelien kamusallk, kent
hayatnda organik dayanmann getirmi olduu zoraki paylamlar salayarak bir btn olutursa da,
zel hayata dair kazanmlar yok etmitir. zel hayata dair biimler ve tercihler kamusal olan
karsnda tutunamazken kamusal olan ey daha da kamusal hale ve zel olan daha zel hale gelmitir.
(bid). Bu tr sistem ayrmas kent sakinlerine frsatlar kadar, psikolojik ve toplumsal rahatszlklar
getirmitir. Artk birey ona zgrlk salayan modernlie balanm ve onun esiri olmutur. Kentin
birey zerinde oluturduu psikolojik basknn izlerini sren Simmel, kent sakinlerinin metropoliten


238

kemekein paras olduklarn iddia ederek kiilerin duygusal olarak birbirlerinden uzaklatklarn
dnmektedir (Giddens, 2008). Simmelin kentin deiiminden bireyin nasl etkilendiine dair dier
ncl yaklam da yabancdr. Ona gre kent esas itibariyle yabancnn mekndr. Sanayilemeyle
birlikte para ekonomisinin can damar olan kentler retim ilikilerinin younlamasyla birok insan
dolanmna olanak salamaktadr. Yabanclarn urak noktas olan kentler uzun sreli ikametlere
imkn salamaktadr. Bu yabanclar gelip geici olmayp ekonomik endeksli bir balla sahiptirler.
Simmel esas itibariyle Marksist olduunu dile getirmese de kentlerin para ekonomisinin can damar
olarak kabul ederek ekonomik ilikileri ska kullanmaktadr. Simmel; formel sosyolojisi ve
izlenimci sosyal teorisiyle Marksizmi tamamlayan bir yan olduunu dnrken para ve insan
etkileiminin zerine Sigmund Freud ve Friedrich Nietzscheyi de diyaloga katarak, analizlerini
metropoldeki psikolojik temele oturtmutur( Merrifield, 2012: 109). Parann egemen g olmas
metropoln para tarafndan oluturulan kapitalist zeminde gittiini gstermektedir.
Modern dnyada sanayilemeyle hzla sermaye birikimine kavuan kentler yalnz bana kalm
birey iin kanlmaz bir kaderdi. Artk birey eskiye dnp bakamayacak, karlat her imgeye ve
uyarcya karlk vermek durumunda kalacakt. Simmel de metropolde yaanlan hayat ktmser bir
bak asyla irdeliyordu. Simmelin teorisi; psikolojik etkenler olan duygusal knt, huzursuzluk,
bitkinlik ile sosyolojik olarak insanlarn toplumsal yaamlarn idare ettirmek iin oluturduklar
formlarn birleimi aklamakt. Simmel, evreleyici kent tecrbesinin duygusal yansmasn ve
toplumun hzl teknolojilemesini, insan ruhundaki ar algsal ve duyumsal girdilerle bir sentez
haline getirerek ar duyarllkla sinir zayflna urayan modern insan resmetmekteydi ( Frisby,
1992).
Metropoln vaat ettii deerler ve frsatlar retim ilikilerinden, tketim ilikileri gibi ekonomik
karakterde olduu gibi, kltrel karaktere ve sosyal kurumlarn baskclna kadar geniletilebilir.
Kiileri akln nclndeasi olmaya ynelten metropol, zihinleri rahatlatan bir ileve de sahiptir.
Bunun temelinde metropoln kiilere olan merhameti deil, hantal ve esneksiz yaps rol oynar.nk
metropol olduka brokratik bir dzene sahiptir. Ulam, i piyasas, alma saatleri, kamu
kurulular, salk, eitim, spor hep bir dzen iinde gitmek zorundadr. Bu organizmada oluabilecek
herhangi bir aksaklk metropol btnsel bir krize sokabilmektedir. leyiini uzun zamanda
kurulabilen metropoln ileyiini korumada yaad skntlar kiilere zihinsel dnyalarnn yan sra
kamusal hayat hallerini de rahatlatma frsat vermektedir. Metropol iktidarnn gzden kard veya
kontrol edemedii etkinlik, tarz, teknikler kiilerin kullanmna geer. zellikle de ulam kentin
ileyii iin hayati neme sahiptir. Youn insan kalabalekonomik, eitimsel, kltrel rollerini
srdrmek iin kentte uzun ve yorucu mesafeleri kat etmek zorundadr. Bu yolculuklar rahatsz edici
ve sinir bozucu niteliktedir. Bu teoriler nda stanbulda metrobs siteminin toplumsal
yansmalarn irdelemeye alacaz.
METROBS
Metrobs kentin ana arterlerinden kendisine ayrlm yolda trafie taklmadan gidebilen srcl
veya srcsz olarak gidebilen aralarla oluturmu yeni tip bir toplu ulam sistemidir. Dnyann
birok lkesinde kullanlan metrobs kent sakinlerinin ksa zamanda vakit kaybetmeden gidecekleri
yerlere ulamalarn salar. Metro, tramvay, havaray gibi inas uzun sren ve maliyeti yksek olan
toplu tama sistemleri karsnda ucuz maliyetli ve hzla ina edilebilen zelliiyle yaygnlamaya
balamtr. Trkiyede ilk olma zellii tayan Metrobs sistemi ilk olarak stanbulda Topkap-
Avclar hattnda hizmete balamtr. Yapmna 2007 yl banda balanan 18,3 kilometrelik ilk hat,
sekiz ay gibi ksa srede tamamlanarak 17 Eyll 2007de almtr. Daha nce 67 dakikada alnan
Topkap-Avclar arasn sadece 22 dakikaya indiren Metrobsn ikinci etab olan Zincirlikuyu aya 8
Eyll 2008 Pazartesi gn yeni eitim-retim yl banda hizmete alnm ve hattn 77 gn gibi ksa
srede tamamlanmasyla durak says 25e ykselmitir. Metrobs hattnn nc etab olan
Stleme hatt 3 Mart 2009 tarihinde hizmete alnarak stanbulun iki yakas en ksa yoldan
birbirine balanmtr. Bu balant sayesinde Avclar-Stleme hattnda yolculuk 63 dakikaya
inmitir. Hattn son etab olan Avclar-Beylikdz gzerghnn temeli 15 Mart 2011 gn trenle
atlm ve resmi al 19 Temmuz 2012 tarihinde gereklemitir. Toplam uzunluu 52 kilometreyi
bulan 45 istasyonlu Beylikdz-Stleme metrobs hattnda yolculuk sresi 83 dakikaya kadar


239

inmitir. Hatta gnlk ortalama 700 bin yolcu tanmakta olup stanbul sakinlerinin en ok tercih ettii
toplu tama sistemidir.
BTNLEME M AYRIMA MI?
Sosyoloji teorileri toplumu anlamak veya belirli kalplar ierisine yerletirmek gayesiyle toplumun
bir btnlk olarak kabul edilerek gelitirilir. Modernleme srecinde kentin ele geirdii toplumsal
kontrol gc, kent sakinleri iin ou zaman ayrtrc olabilmektedir. Kent sakinlerin yaamnda
ekonomik ve kltrel eler temel bileenler olarak bulunmakta ve bunlar devaml retilmekte ve
deimektedir. Bu retimde kapitalizmin fonksiyonel yapsnn etkisi byktr. Modernlemenin iki
yzyllk deneyimi gstermitir ki kentleme fenomeninin belki de en nemli dinamii kapitalizmdir
ve kapitalizm iine girdii krizlere ramen her zaman kendine zm yollar bulmutur. Kentlemenin
politik, ekonomik, sosyal, brokratik, kltrel dinamikleri kent sakinlerinin zaman ve mekn algsn
kkl deiimlere uratmaktadr. stanbulun tarihsel ve corafi btnletirme becerisinin kapitalizm
karsnda erimesiyle ayrln ve kutuplamann sembol olmaya balad dncesi daha fazla kabul
grmektedir. stanbulun btnletirici zelliklerinin fonksiyon kaybna uramasnda 1970lerden
itibaren balayan neo liberal dnm politikalarnn byk nemi vardr. Kapitalizmin 1970lerde
retim yetersizlii, adaletsiz gelir dalm, snfsal gerilimler ve ekonomik bunalmlar yaamas
neticesinde bir dizi sosyal ve ekonomik politikalaryrrle konuldu. Trkiye uzun sre ithal ikameci
ekonomi modelini benimsemiti. Bu ekonomik modelde devlet piyasada retilmesi mmkn olmayan
mallar asgari dzeyde ithalatla alacak ve serbest piyasadan uzak duracakt.1980e kadar dviz yasa,
ithalat nndeki engeller ve devleti ekonomi yerini serbest piyasa ekonomisine brakyordu.
1980lere kadar ithal ikameci ekonomi politikalaryla poplist sosyal politikalarnn ekillendirdii
kentler, yatrmlarn kk lekli gerekletii yerler olarak snrl alanlar olarak bymekte iken,
1980lerle birlikte kentler; poplist politikalarn yerini kayrmac ilikilere brakt, akkan olmayan
ekonominin ise yerini kresel yatrmlara, geni lekli kentsel projelere brakt alanlar haline
gelmitir. stanbul bu srete en hzl byyen ve kresel kent imaj iin seilen kent olma zellii
tayordu. Hzla metropolleen stanbul ekonomik ve kltrel sermayesini ykselten gruplar meknsal
ayrmasna tanklk ediyordu. 1990larla birliktebalayan ve ok hzl bir biimde toplu konutlarn ve
kapal site yerlekelerinin artyla meknsal olarak yaamak istedikleri gruplardan uzaklaan
toplumsal gruplar yeni bir ayrma modeli kuruyorlard. Kentte; ayrma, kentsel gerilim, yoksulluk,
gelir adaletsizlii gibi toplumsal sorunlarn berraklamas kentsel nefretin, kentte yabanc olmann
verdii rahatszlklarn yansmasyd. 1990lardan gnmze kadar olan srenin stanbul asndan
birok patolojik durum ierdii dncesi birok dnr tarafndan meknsal ayrma, yoksulluk,
sosyal dlanma, kimlik bunalm, balklarnda irdelenmektedir (Dan, 2001; Kurtulu, 2005; Trkn;
2005; ktem, 2005; Keyder, 2009). Bu yaklamlarn stanbulun hzl toplumsal deimesini
destekleyen, talep eden gruplarn hakl taleplerini gz nnde bulundurduklar fakat daha ok bu
deiimlerden olumsuz etkilenen, zarar gren ve bu deiime ayak uyduramayan gruplar ve bunlarn
toplumsal deimeye verdikleri tepkilerigz ard etmektedir. stanbulun tarihsel, dinsel, finansal,
endstriyel retim ve meta zenginlii halen belli bir dzeyde olmasna karn kentin patolojik metalar
ve ortam kent sakinleri iin rahatszlk uyandrmaktadr. Metrobs sisteminin stanbul sakinleri
asndan anlam sadece etkin, rasyonel, hzl ve zahmetsiz bir ulam istemi olmas deildir. Bu
adan metrobsn benzersiz ve znel cazibesi olduu gibi huzur bozucu ve can skc baz
zelliklerini aadaaklamaya alacaz.
ZAMAN VE MEKN ARASINDA METROBS
Metrobs toplu tamada stanbulu adeta ikiye ayran, ulamda TEM otoyolu ile birlikte tm
stanbul karayolu trafiini stlenen E-5 karayolu ulamn yan sra toplumsal yaam iin olduka
nemli bir yere sahiptir. Eitim, finans, sanayi, salk, nakliye, turistlik mobilizasyonlar iin kent
iinde tekel yol olma zelliiyle olduka youn ve hassas bir konuma sahiptir. stanbulun can damar
olan E-5 karayolunu kendine ait yolunda srdren bu sistem kentin ekonomik, sosyal, eitimsel,
turistik, tketim dinamikleri iinde ulam kolayl salayarak kente canllk vermektedir. Gnde 700
bin kiinin kulland dnldnde stanbul nfusunun yaklak % 5 nin, metrobs kulland


240

grlmektedir.
2
Mobil vatandalarn kullanm oran dnldnde bu orann daha da ykselecei
aktr. stanbulun iki ktasnda Beylikdz ve Kadky Stleme arasnda alan metrobs 55
km hat iinde birok farkl toplumsal mekndangemektedir. stanbulun ilk altkentlerinden biri olan
Beylikdznden balayarak, gecekondu mahallelerinin youn olduu Kkekmece, Atatrk
havaliman evresinden Yenibosna-irinevler gibi olduka skk meknlardan, Mecidiyeky,
Zincirlikuyu gibi ulusal ve ok uluslu irketlerin genel mdrlnn olduu, finans
merkezlerindenAnadolu yakasna geen metrobs Altunizade, Fikirtepe gibi eski stanbul
mahallelerinden geerek Kadky Stlemede son bulmaktadr. 2 dakika aralkla kalkan 460 tane
otobsten oluan bir filoya sahiptir. Bu nedenle kentin ulam kemekei iinde en hzl ve etkin toplu
tama sistemidir.
Metrobs sisteminin E-5 karayolunda ina edilmi olmas metrobs sistemini E-5 karayoluna
baml bir deiken yapmaktadr. Dier taraftan da ilemesi ve daha da nemlisi stanbul sakinlerinin
ev ve ilerine gidebilmek iin kullandklar metrobs E- 5 karayolunun ayrcalkl bir kullancdr. E-5
karayolunun trafik kazas, yol almas veya dier altyap hizmetleri iin kapatlmas veya erit
saysnn azaltlmas kent sakinlerinin gndelik yaamlar asndan olduka byk krizlere ve
tepkilere yol amaktadr. stanbulun hzla artmaya devam eden nfus artnn yan sra her gn
trafie katlan yeni aralarnn katlmyla E-5 karayolunun younluu artmaktadr. Kent sakinlerinin
byk bir ounluunun ulamda kullanmak zorunda olduu E-5 karayolu kiilerin zel ve kamusal
hayatlarn planlamada dikkate aldklar ilk dinamiklerden biridir. kamet edilecek evin satn alnmas
ya da kiralanmas, iyerinin konumu, ocuklarn okulunun seilmesi gibi kararlarda E-5 e yakn
yerlerin tercih edilmesi E-5 karayolunun kent hayatndaki yerini belirginletirmektedir. Kent
iktidarnn nemli bir esi olan E-5 karayolu kiilerin hayatn zaman ve mekn arasnda
belirlemektedir. Metrobs-stanbul kent sakini ilikisini anlamada David Harveyin zaman-mekn
skmas kavramna bakmak yarar salayacaktr. Esas itibariyle Marksizm erevesinden yazan
Harvey kapitalist formlasyonlarn oluumuna corafi etkenler zerinden bakmak gerektiini ileri
srer. Sosyal Adalet ve ehir eserinde corafyann meknlama, genileme ve demografik
dalmlarn incelerken, sosyalist formlasyonlar da meknn znel ieriklerini ve olgularn
incelemektedir (Katznelson, 1988: 1). Kapitalizmin giderek glenmesi ve dnyadaki gelimeleri
belirleme noktasnda gemiten ald miras ileri tamasyla zaman ve meknkapitalizme bal kalr.
Hatta mekn kapitalizmle rgtlenerek onun himayesinde retimin bymesi ve genilemesi iin
dzenlenir ve hazr hale getirilir (Urry, 2000: 8).Modernliin sunmay vaat ettii zgrlk zaman ve
meknn skmasyla bireyler asndan kaybolur. yle ki ilerlemenin kamusal grnrl olan
teknolojik gelimeler, brokrasi, bilimsel geliim kapitalizm tarafndan yerleri deitirilerek ncelik
bireylerden alnp yine kapitalizme verilir. Zamann ve meknn skmas dnyadaki gelimelerin
paralelinde kreselliin basksna iaret eder. Mekna dair snrlarn kalkmasyla kresel bir ky haline
gelen dnya adeta bir uzay gemisini andracak ekilde ekonomik ve ekolojik olarak karlkl
bamllklarla rlm, zaman ufkumuz son derece daralm ve mekansal-zamansal dnyalarmzn
skmas duygusunun hakimiyetiyle baa kma zorunluluuyla kar karya kalrz (Harvey, 1997:
270).Harveyin zaman mekn skmasnda zaman ve mekn nitelik olarak azalmamaktadr. Mekn
zaman karsnda znel yaps kaybetmekte ve skp kalmaktadr. Kent sakinlerinin birbirlerini
ezerek metrobse binmeye almalar modern kent hayatnn temel dayanma biimi olan karlkl
sayg ve birbirini anlama, empati kurma, normlara sayg duyma gibi anonim ilikileri zedelemektedir.
Dier taraftan metrobsn dier sakinlerine kar gelien kzgnlk, gerilim ve yaanan tartmalar
bencillii arttrmaktadr. Herkes iin elzem olan zamannda yetimek uruna metrobs mekannda
kurulmas gereken anonim ilikiler skmakta ve zamann yannda skp kalmaktadr. Metrobsn
sakinlerinin arasnda ilikiden hareketle metrobsn bir otorite ve egemenlik aygt olarak
deerlendirilmesi metrobsn toplumsal ilikileri belirlemedeki fonksiyonunu anlamaya yardmc
olacaktr. Metrobs basit bir ulam arac olmasndan ziyade gayri ahsi bir otorite kayna durumuna
gelmitir. Kent sakinlerinin sklkla kulland, gidecekleri yerleri metrobse gre ayarladklar
dnldnde kent sakinleri zerinde hakimiyet kurmaktadr. Dahrendorfa gre otorite bireylerde
deil, g konumlarnda bulunur ve bu g konumlar otoritesi altnda bulunanlardan itaat etmeleri
bekler (Slattery, 2008:182). Ayrca metrobsn kent ulamnda yetersiz kalmas metrobsten ziyade

2
stanbul Bykehir Belediyesi .E.E.T genel mdrl verileridir.


241

insanlarn problemi durumundadr. Giderek artan yolcu says, oturmay zorlatran biniler ve uzun
mesafeli gzergah insanlar daha fazla endielendirmekte ve duraklarda olduka gerilimli ve yabanc
olmalaryla sonulanmaktadr. Simmela gre kentteki yabanc gelip geici olmayp kalcdr ve kentte
kendi gibi yabanc olan herkes gibi bulunduu ortamda kendisini koruyacak mekanizmalar retmek
zorundadr (1908). Metrobsle yaamak ve onunla bark bir ekilde yolculuk yapmak risk
faktrlerini dnmekle mmkn olmaktadr. Ulrick Beckin iddia ettii gibi post modern toplum
risklerle doludur ve bu riskler kiilerin sorunudur. Kent hayat kemekeiyle refleksif bir yaam tarzn
dayatmaktadr.(Beck, 2011). Bunun sonucunda stanbulda kent sakinleri iin ayrma reten metrobs
risk barndrmaya devam etmektedir.
KAYNAKA
Dan, D.(2001). stanbulda uydu Yerlemelerin Yaygnlamas , 21.Yzyl Karsnda Kent ve
nsan, Haz. Firdevs Gmolu, stanbul: Balam s.151161.
Frisby, D.(1992). Simmeland Since: Essays on Georg Simmels Social Theory. London:
Routledge.
Giddens, A.(2008).Sosyoloji. (ev.).Cemal Balc, stanbul: Krmz Yaynlar.
Harvey, D. (1997). Postmodernliin Durumu.(ev.). Sungur Savran, stanbul: Metis.
Katznelson, I.(1988). Preface, Social Justice and the City. (David Harvey), (London: Edward
Arnold),
Keyder, . (ed.)(2009). stanbul Kresel ve Yerel Arasnda. stanbul: Metis.
Kim, D. D. (2006). Georg Simmel in Translation: InterdisciplinaryBorder-Crossings in Culture and
Modernity. Cambridge Scholar 15 Angerton Gardens, Newcastle, NE5 2JA, UK.
http://www.c-s-p.org/flyers/9781847180605-sample.pdf (30 Austos 2012).
Kurtulu, H., Trkn, A.(2005). Giri, stanbulda Kentsel Ayrma, stanbul: Balam.
Marshall, G.(1999). Sosyoloji Szl. (ev.). Osman Aknhay, Derya Kmrc, Ankara: Bilim ve
Sanat.
Merrifield, A.(2012). Metromarksizm: ehrin Marksist Bir Hikayesi.(ev.). Nihal nver, stanbul:
Phoenix.
ktem, B.(2005). Kresel Kent Syleminin Kentsel Mekn Dntrmedi Rol Yayna Haz.
Hatice Kurtulu, stanbulda Kentsel Ayrma, stanbul: Balam.
Pampel, F.C.(2000). Georg Simmel and Forms of Social Interaction, Sociological Lives and Ideas: An
Introduction to Classical Theorists, Basingstoke: Macmillan.
Simmel, G.(1903). The Metropolis and Mental Life,
http://www.blackwellpublishing.com/content/BPL_Images/Content_store/Sample_chapter/063
1225137/Bridge.pdf( 18 Temmuz 2013)
Simmel, G.(1908). The Stranger http://media.pfeiffer.edu/lridener/ courses/STRANGER.HTMLe.pdf(
16 Austos 2013)
Slatery, M.(2008). Sosyolojide Temel Fikirler.(ev.).mitTatlcan-Glhan Demiriz, stanbul:
Sentez.
Urry, J.(2000). The Sociology of Space and Place. B. Turner (ed) The New Blackwell Companion:
Blackwell.


242












A6 OTURUMU
KENT-II:
KENTSEL DNM



243

KENTSEL DNM PROJES ALANINDA YAAYANLARIN KENTSEL
DNM PROJESNE BAKILARI: ANKARA MAMAK VE HIDIRLIK TEPE-
ATIF BEY-ISMET PASA KENTSEL DNM PROJELER RNE

Birsen AHN KTK
1

Nevin GNGR ERGAN
2

Serdar SALAM
3


ZET
Son be yldr hz artan ve yeni dzenlemelerle farkl boyut kazanan kentsel dnm projeleri
Trkiyede nemli bir deiime kaynaklk etmektedir. Ankaradaki kentsel dnm projeleri ise
bunun nemli uygulama alanlarndan birini oluturmaktadr. Bu nicel aratrmada Ankarada kentsel
dnm alanlarndan olan Mamak ve Hdrlk Tepe - Atf Bey- smet Paa blgeleri incelenmitir.
Bir baka ifadeyle bu almada kentsel dnm projesi alanlarnda yaayan halkn bu projelere
baklar ele alnmaktadr. almada anket teknii ile toplam 374 kiiden veri toplanmtr. Aratrma
sonular halkn kentsel dnm projelerine baknda, kentsel dnm projesi alannda yaayan
halkn ihtiyalarnn dikkate alnmasnn ne derece nemli olduunu gstermitir.
Anahtar kelimeler: Kentleme, gecekondu, kentsel dnm, kentsel dnm projeleri
ABSTRACT
Urban renewal projects that winning new regulations in different sizes for 5 years has been an
important source of change inTurkey. The urban transformation projects in Ankara constitutes one of
the major application areas of it. Mamak and Hdrlk Tepe Ismet Pasa regions which is the urban
transformation areas in Ankara were examined in this quantitative research. In other words, the
thoughts of the people living in the areas of urban transformation project about these projects are
discussed in this study. we collected data from 374 people with survey technique in this study. The
results of this study showed that it is important to take the needs of the people who live in urban
transformation project areas.
Keywords: Urbanization, squatter, urban transformation, urban transformation project

GR
Ankara denilince ilk akla gelen grntlerden biri gecekondulardr. Gecekondulama ile
kentlemenin adeta birlikte gelitii Ankarada son yllarda arka arkaya byk lekli kentsel
dnm projeleri srdrlmektedir. Ankarann tarihi, grsel ve sosyal hafzasnn da bir deiimi
olacak bu uygulamalar sonrasnda, yeni Ankarann grntsnn nasl olaca bilinemez ama
Ankarann eskisi gibi olmayaca aikardr. Cumhuriyetin kuruluunun sembol olan Ulus, ayn
zamanda 1950li yllardan bu yana kale, kale evresi, bentderesi ve karsndaki gecekondu
mahalleleri ile adeta Ankarann merkezinde hi deimeyecek ve yerleik bir yap olarak
dnlmekteydi. Ankarada yaayanlar, Ankarann tarihini bilenler belki de bu blgenin
deieceini imdiye kadar hi dnmemilerdir. Mamak blgesi ise yine gecekondulama hikayesi
Ulus kadar eski olan ve Ankarann gecekondu kenti manzarasna sahip olmasnda byk bir paya
sahip ilesidir. imdiye kadar ksmen apartmanlama olmusa da bunlar zel mteahhitler aracl ile
yaplmtr. Kimi zaman da devlet ya da belediyenin sosyal sorumluluk kapsamnda yaptrd
konutlarn bulunduu Mamakta da uzun yllardr byk bir kentsel dnm projesi hep
konuulmakta ama bunun bir ylan hikayesine dntne inanlmaktayd. Ankarada Kentsel

1
Do. Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, birsahin@hacettepe.edu.tr
2
Prof. Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, nevine@hacettepe.edu.tr
3
Do. Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, sesaglam@hacettepe.edu.tr


244

dnme ilikin yaplan ok az sayda sosyolojik aratrma vardr. Son birka ylda resmi anlamda
kararlar alnan ve hzla ykmlarn balad bu alanlara ilgli karlatrmal bir sosyolojik almaya
ise rastlanmamtr. Bu aratrmada ama gecekondulamann ilk ekillendii ve en geni kapsamda
gecekondu mahallelerine sahip olan Hdrlktepe-Atf Bey- smet Paa ve Mamak kentsel dnm
alannda yaayan halkn bu projelere baklarn karlatrmal olarak vermektir. Bu projelerden
dorudan etkilenen halkn, konuya ilikin dnceleri hem bu projelerin gerekletirilmesi hem de
sonraki projeler yaplrken uygulamaya ilikin fikir vermesi asndan nemlidir. Literatrde kentsel
dnm planlar uygulamalarnda son dnemde en ok kabul gren ve daha insani olduu dnlen
uygulama katlml kentsel dnmdr. Bunun anlam kentsel dnm projelerinin hazrlk
aamasnda halkn da dncesini alarak, projenin bu dorultuda ekillendirilmesidir. Bylece halk
dorudan etkilenecei projeyi, kendisi de etkileyebilmektedir. Bu nicel aratrma ile Ankarada
uygulanan projelerin ne derece katlml kentse dm projesi olduu ve halkn bu konudaki
dnceleri iki proje blgesinde karlatrmal olarak verilecektir. Ayrca liretatrde ev sahipliinin
kentsel dnme bak etkiledii konusundaki sonularn bu proje kapsam iin de geerlilii
karlatrmal olarak ele alnmaktadr. Temel ama imdiye kadar Trkiyede yaplan kentsel
dnm almalarnda sosyolojik anlamda eksik kalan, projelere kar oluun temelindeki faktrlerin
ve halkn projelere katlm olsayd, proje kapsamnda nelerin olmasn istediklerini belirleyerek,
katlml kentsel dnm projeleri iin bir temel oluturmaktr.
1-LKEMZDE VE ANKARADA KENTLEME SREC VE GECEKONDU
lkemizdeki imar ve konut sorunu ncelikle bakent olduktan sonra her yl % 6lk bir nfus
artn gerekletiren Ankarada (Tekeli 2011: 281) kendisini gsterdi. Ankara ehri imar
mdrlnn kurulmas ile konut sorunun zmek devlet politikas haline geldi. Ankara, 1928
ylnda hazrlanan Jansen plan ile lkemizde ilk ehir plannn yapld, ilk konut kooperatiflerinin
doduu, daha sonra gecekondulara dnecek olan ilk barakalarn ina edildii ve ilk konut affnn
akarld kentimiz oldu.
lkemizde hzl kentleme sreci II. Dnya savandan sonra balamtr. Krlardan kentlere
youn g hareketinin bir neticesi olarak doan gecekondular lkenin uzun bir dnemini kapsayan
iktisadi, toplumsal ve kltrel bir sorun olarak devam etmitir.
lk barakalar Ulusta ehir merkezine yakn yerlerde, daha sonra Altnda, Atf Bey ve Yenidoan
geninde yaygnlatlar. Ankarada 1935de 17372 yapdan 937sinin baraka olduu tespit edilmitir
(Tekeli 1996: 55). 1940lardan sonra gecekondu adn alan barakalar Hdrlk Tepe, Mamak,
Glveren, Cebeci, Yeniehir ve Seyranbalar semtlerinde artmaya balad. Kk Esat, ankaya ve
Dikmen evrelerinde seyrek bir yerleim vard. 1948de kan 5218 sayl yasa ile gecekondular
Topraklk, ncesu blgelerinde (enyapl 2004: 125-134), sonraki yllarda da Ankarann neredeyse
btn blge ve eperlerine yayldlar.
Mamakta ilk gecekondular 1930lu yllara kadar uzanmaktadr. 1950de ehir planlamasnn
gzden geirilmesi ve Demirlibahedeki imarl yaplamann ardndan Mamak blgesinde de hzl bir
gecekondulama sreci balamtr. 1990lara gelindiinde ise Mamakn % 90 gecekondulardan
olumaktayd (2013 Performans Program 2013: 8).
lk dnemlerde bir asayi meselesi olarak alglanan gecekondu sorunu 1966 ylnda Gecekondu
Kanunu ile birlikte hukuk literatrne de girmitir. Gnmze kadar 12 civarnda imar affnn
karlmas ile devam eden sre kentsel dnm projeleri ile birlikte yeni bir aamaya gelmitir.
2. KENTSEL DNM PROJELER
Kentsel dnm, ekonomik, sosyal, mekansal ve evresel dinamikleri ile kentsel sorunlarn
zmn salayan ve deiime urayan bir blgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve evresel
koullarna kalc bir zm salamaya alan kapsaml bir vizyon ve eylem olarak tanmlanmaktadr
(Turok, 2005,s.25ten aktaran zdemir 2010: 1).
Kentsel yenileme ve dnm Avrupa lkeleri ve Amerikada ilkin sefalet mahallelerinin
temizlenmesi, ardndan II. Dnya savannn enkazndan kurtulma, sonraki yllarda ise ypranm,
kntye uram alanlarn daha salkl hale getirilmesini kapsayan bir dizi proje ve uygulamaya


245

dayanmaktadr. lkemizde ise kentsel yenileme ve dnm proje ve uygulamalarnn daha ok
gecekondu merkezli olduu dikkati ekmektedir..
Bayraktara gre kentsel dnm u be unsuru kapsamaktadr: Kaak yaplam alanlarn; doal
afetlerden dorudan etkilenecek alanlarn; kent ierisindeki kullanm sakncal alanlarn; kent iindeki
niteliksiz, salksz ve yaanabilir kent standartlar dnda kalan alanlarn ve ilevini yitirmi tarihi
meknlarn, koruma alanlarnn dntrlmesi (Bayraktar 2006: 235).
2981 ve 6875 sayl kanunlar gereince gecekondular baz haklara kavumu ve kentsel dnm
projelerinin uygulanmasnn n almtr (Resmi Gazete, 8.3.1984, Say: 18355). 5366 sayl kanun
ise kentsel dnm projelerinin gereklemesinde ilgili bakanlk, belediyeler, il zel idareleri ve
TOK yetkili klmtr (Resmi Gazete, 14.2.2005, Say: 26023).
Trkiyenin birok kentinde srdrlen kentsel dnm projeleri Ankarada Keiren, ankaya,
Mamak, Glba, Altnda, Yenimahalle, Etimesgut, Karaali, Karagedik, Temelli ve Pursaklarda
uygulanmaktadr.
Kentsel Dnm kavramnn Trk hukuk literatrne ve uygulama alanna girmesinin ardndan
konu ile ilgili birok eser yaynlanm, resmi yaynlar, hukuki derleme ve tartmalar, yksek lisans,
doktora almalar ve projeler yaplmtr. Bu konuda en fazla yaynlanan eserler kanunlarla, ilgili
mevzuat, dnyadaki uygulama ve hukuki yaplara ilikindir.
YK tez katalogu incelendiinde Trkiyedeki niversitelerde artarak devam eden younlukta
kentsel dnm proje ve uygulamalarna ilikin yksek lisans ve doktora tezleri hazrland
grlmektedir. Bu tezler daha ok ehir ve Blge Planlama blmnde yaplmtr, dierleri ise
Sosyoloji, Kamu Ynetimi ve Tarih blmleri arlkldr. Bu almalarda dikkati eken bir baka
husus ise bu tezlerin kentsel dnmn uyguland ehirlerdeki niversitelerde ve zellikle kendi
blgeleri zerine yaplan almalar olduklardr.
Kentsel dnm ile ilgili almalarda ele alnan konularda kentsel dnm alanlarnda
yaayanlarn kent yaam ile entegrasyonlar ve bunun mekanizmalar ( Kahraman, 2008), kentsel
dnm alanlarnn dnmn, blgelerin idari, demografik ve iktisadi yapsndaki deiimi
salayan unsurlar (Yenigl, 2009), kentsel dnm projelerinin konut sorunu zmndeki yeri
(Kara, 2010), kentsel dnmde yeni politika, yasa ve eilimlerin deerlendirilmesi (Ktk nce,
2006), Kentsel Dnmn Fiziksel ve Sosyal Mekana Etkisi (zge, 2007). Kentsel dnm
alanlarnda yaayanlarn bu projelere baklar (Gngr Ergan ve ahin, 2007) ve projelere direnleri
(Deniz, 2010).
Kentsel dnm almalarnn nasl yaplmas gerektii konsunda eitli grler olmasna
ramen sosyolojik andan en dikkat ekicilerinden biri phesiz ilk defa Sherry Arnstein(1969)n
Halk Katlm Merdiveni isimli eserinde geen katlml kentsel dnmdr. Daha sonra dorudan
kentsel dnmn katlml modelinden sz eden (Atkinson, 2004) ise bu projelerde halkn
grnn nemine deinmitir. Bir dnm srecinin aamalar olan hazrlk, planlama ve
uygulama aamalarndan zellikle hazrlk aamasnda halkn dncesinin alnmas nemlidir. Bu
dier aamalarn ekillenmesine de yardmc olacaktr. Bylece halk dnm srecine katlacak ve
halkn ihtiyalarnn belirlenmesi ve gerekiyorsa yerel halkn kiisel ve toplumsal kapasitesinin
arttrlmas gibi konular proje kapsamna alnacaktr.
Bu almada ise Cumhuriyet sonras Ankaras fotografnn grnr alanlarndan olan Mamak Ve
Hdrlktepe-Atf Bey- smet Paa blgelerinde uygulanmakta olan kentsel dnm projelerine halkn
bakn iki proje alannda yaayan halkn dnceleri karlatrlarak incelenmektedir. Bylece biri
daha ok tarihi alanlarda ve ehir merkezinde olan ve tapulu arazi miktar az olan Hdrlk Tepe-Atf
Bey-smet Paa blgesi ile daha geni tapulu arsa sahiplerinin olduu ve ehir mekezinde deil ama
ehir merkezine yakn olan Mamak blgesinde gerekleen kentsel dnm projelerine bakn proje
alanna gre deiip deimedii (Atkinson, 2004)un katlml kentsel dnm projesi bak as ile
incelenmitir.




246

3. YNTEM
Ankarada kentsel dnm projesi kapsamndaki gecekondu mahallelerinde bu projelere ilikin
bakn incelendii bu almada nicel yntem kullanlmtr. Anket teknii ile veri toplanan
aratrmada temel hipotezler u ekildedir.
Hipotezler:
Mamak ve Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Projelerinin bulunduu alan, Ankarann ilk
gecekondu alanlarnn ekillendii yerdir. Zamanla ilk gecekondu yerleim alanlarndan olan Hdrlk
Tepe-Atf Bey-smet Paa kentsel dnm projesinin olduu blge, Mamak blgesine gre geri
kalmtr ve gerek evlerin nitelii, gerekse gelir dzeyi asndan bu blgeler arasnda farkllklar gze
arpmaktadr. Bu konuda dorudan yaplan bir aratrma yoktur, ancak blgeye ilikin gzlemlerimiz
sonucu, Mamak ve Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Projelerinin bulunduu alanda yaayan halkn
sosyo-ekonomik dzey asndan farkllatn dnmekteyiz.
H1. Gecekondu blgesinde yaayan kiilerin sosyo-ekonomik dzeyleri proje alanna gre deiir.
Bykehir Belediyesinden aldmz bilgilere gre, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Projesinin
bulunduu alanda ev sahibi olanlarn Mamak blgesindekilere oranla daha dk oranda tapusu vardr
ya da tapulu arazi miktar daha dktr. Bu balamda hipotez 1in devam niteliinde, gelir dzeyi ve
tapulu ev sahibi olma oran, arsa miktar dk olan Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Projesinin
bulunduu alanda yaayanlarn kentsel dnm projesine ilikin dncelerinin Mamak
blgesindekilerden farkl olacan dnmekteyiz.
H2. Kentsel dnme bak, proje blgesine gre deiir.
Gngr Ergan ve ahin (2007) Ankarada kentsel dnm projesi alanlarnda yaptklar
aratrmada kentsel dnme bakn, gecekonduda yaayan halkn ev sahibi olma durumuna gre
farkllat sonucuna ulamlardr. Bu almadan yola karak aratrmann hipotezlerinden dieri
kentsel dnm projelerine bakn ev sahiplii ile ilikili olduudur.
H3. Projeye bak ile ev sahibi olma arasnda iliki vardr.
Evren ve rneklem:
almann Evreninin Ankarann Mamak ve Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Kentsel dnm
projeleri oluturmaktadr. Evren olarak Mamak ve Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Projelerinin
alnma gerekelerinden biri, Ankarann ilk gecekondu alanlarnn bu blgelerde ekillenmi
olmasdr. Dieri ise her iki proje alannda da bu derece kapsaml bir kentsel dnm projesinin ilk
defa uygulanmasdr. Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paann Ulus blgesinin byk bir ksmna yaylan
ve ehrin ortasnda Ankara fotorafnn nemli bir parasn oluturan bir yerdedir ve imdiye kadar
bu alanda ciddi bir dnm projesi gereklememitir. Ankarann gecekondu kenti grntsne
neden olmasnda byk pay olan Mamakta da ilk defa bu derece byk lekli bir proje ile dnm
hedeflenmektedir.
Bu kapsamda tesadfi rneklem yntemi ile iptal olabilecek anketler de dnlerek Mamak
Kentsel Dnm Projesi iin proje kapsamndaki mahallelerden (Araplar, Bogazii, Byk Kaya,
Kk Kaya, Derbent, Dostlar, Dutluk, Kstence, ahap Grler, irin Tepe, Tepecik, Yeil Bayr
mahallesi) toplam 12 mahallede 307 gecekondulu ile, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Kentsel
dnm Projesi kapsamndaki mahallelerden (Atf Bey, Orhan Gazi, Yldrm Beyazit, Fatih,
Gkenefe, ncler ve Yenidoan) ise toplam 7 mahallede 67 gecekondulu ile grlmtr.
Toplamda ise 19 mahalle, 380 gecekonduludan 2012 yl Temmuz- Austos aylarnda veri
toplanmtr.
Veri Toplama ve Analiz Teknikleri:
Bu nicel aratrmada veri toplama teknii olarak gzlem, grme ve anket kullanlmtr. Anket
sorularnn oluturulmas iin gzlem ve grmeler yaplm bunlardan elde edilen verilere gre de
aratrmann anket sorular oluturulmutur.


247

Anket sorular demografik sorular, ehre geli, yaanan konuta ve mahalleye ilikin dnceler,
kentsel dnm projelerine ilikin bilgi dzeyi ve kentsel dnm projelerine ilikin dnceler ve
beklentilerden olumaktadr. Dnce ve beklentilerle ilgili baz sorular ak uludur. Hazrlanan
anket 380 kiiye uygulanmtr. 380 anketten 6 tanesi yarda braklma ve ekindikleri iin doru bilgi
vermeme ya da bilgi vermek istememe gibi nedenlerle iptal edilmi ve toplam 374 anket zerinden
analizler yaplmtr.
Ak ulu sorularn analizi iin rneklemin orjinal sylemine bal kalnarak temalatrma
yaplmtr. Dier sorularn analizinde ise SPSS20 kullanlm ve 374 anketten elde edilen veriler, iki
proje blgesi iin karlatrmal frekans tablolar ve apraz tablolar alnarak, hipotez testleri iin ki
kare analizi yaplmtr.
4. BULGULAR
Aratrmann bulgular blm rneklem grubunun sosyo-demografik zellikleri, gecekonduya
yerleme ve yaanan mekanlarn zellikleri, kentsel dnm projelerine ilikin bilgi dzeyi ve kentsel
dnm projelerine ilikin dnceler ve beklentilerden olumaktadr.
4.1. Orneklem Grubunun Sosyo-Demografik zellikleri
Sosyo-demografik zellikler cinsiyet, ya, medeni durum, doum yeri, kendisinin ve einin eitim
durumu, kendisinin meslek ve gelir dzeyinden olumaktadr.
Orneklem grubunun %60n kadnlar(%69si mamak, %30u Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa-
Atf Bey-smet Paada), %40n ise erkekler (%30u mamak, %70i Hdrlktepe-Atf Bey-smet
Paa) oluturmaktadr. Kadn katlmcnn fazla olmasnn nedeni aratrmann 10.00 ile 19.00 saatleri
arasnda yaplmas ve bu saatlerde alan erkeklerin evde olmamasdr. Bu evde alan kiiler
sorusuna verilen cevaplarla birlikte dnldnde daha da anlam kazanmaktadr. yleki Mamak
Kentsel Dnm Projesinin olduu alanda erkeklerin alma yzdesi (%70), Hdrlktepe Atf Bey-
smetPaa Kentsel Dnm Proje alanndakinden (%50) daha yksektir.
reklem grubunun ya dalm ise benzer eklidedir. Buna gre her iki proje alannda da 53 ya
ve zerinde olanlar en yksek orana sahiptir.

Tablo 1: rneklem Grubunun Ya Dalm


Medeni durum ise yine her iki proje alannda benzerdir. Buna gre her iki proje alannda evli
olanlarn oran %75in izerindedir. Ei lm olanlar %10civarnda, hi evlenmemi olanlar %4,
boananlar ise %2 oranndadr.


0,0%
5,0%
10,0%
15,0%
20,0%
25,0%
30,0%
35,0%
40,0%
45,0%
Mamak Kentsel Dnm
Projesi
Hdrlktepe- Atf Bey-
smet Paa Kentsel
Dnm Projesi


248

Tablo 2: Doum Yeri
Dogum yeri Projenin Ad
Toplam Mamak Kentsel
Dnm Projesi
Hdrlktepe-Atf Bey-
smet Paa Kentsel
Dnm Projesi
Ky Frekans 144 26 170
% Stun 47,1% 38,8% 45,6%
Kasaba Frekans 11 1 12
% Stun 3,6% 1,5% 3,2%
Ile Frekans 60 15 75
% Stun 19,6% 22,4% 20,1%
ehir Frekans 55 9 64
% Stun 18,0% 13,4% 17,2%
Bykehir Frekans 36 16 52
% Stun 11,8% 23,9% 13,9%
Toplam Frekans 306 67 373
% Stun 100,0% 100,0% 100,0%

Doum yeri, eitim dzeyi, ein eitim dzeyi, konularnda da rneklem grubu her iki proje
blgesinde de benzer zellikler gstermektedir. rneklem grubunda en yksek oran ky doumlu
olanlardr. Bunu ehir+bykehir doumlular izlemektedir.
rneklem grubunun ve elerinin eitim dzeyleri de proje blgesine gre anlaml dzeyde
deimemektedir (P>0.05). Hem kendileri hem de eleri iin iki proje blgesinde de en yksek oran
ilkokul mezunu olmaya aittir.
Mamak blgesinde vasfl ii dier meslek gruplar iinde yksek bir deere sahipken, Hdrlk
Tepe-Atf Bey-smet Paa blgesinde ii yksek orana sahiptir. Gelir durumu ise Hdrlk Tepe-Atf
Bey-smet Paa blgesinde 700 TLden az ve dzenli bir geliri olmayanlarn oran (%24), Mamak
blgesine gre (%11) olduka yksekken, 700-2000 TL arasnda geliri olanlanlar Mamak blgesinde
%72 iken, bu oran Hdrlk Tepe-Atf Bey-smet Paa blgesinde dmektedir (%50). Meslek ve gelir
dzeyi proje blgesi ile anlaml dzeyde ilikilidir (P<0.05).
Tablo 3: rneklem Grubunun Eitim Durumu
Projenin Ad




Toplam
Mamak
Kentsel
Dnm
Projesi
Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa
Kentsel Dnm Projesi






Sizin
egitim
dzeyinize
iliskin
bilgi verir
misiniz?
Okur-yazar
deil
Frekans 35 9 44
% Stun 11,4% 13,6% 11,8%
Okur-yazar Frekans 15 10 25
% Stun 4,9% 15,2% 6,7%
Ilkokul Frekans 158 26 184
% Stun 51,6% 39,4% 49,5%
Ortaokul Frekans 36 8 44
% Stun 11,8% 12,1% 11,8%
Ilkretim Frekans 11 2 13
% Stun 3,6% 3,0% 3,5%
Lise Frekans 39 7 46
% Stun 12,7% 10,6% 12,4%
Meslek Frekans 2 2 4


249

lisesi % Stun ,7% 3,0% 1,1%
Yksekokul Frekans 3 0 3
% Stun 1,0% 0,0% ,8%
niversite Frekans 6 2 8
% Stun 2,0% 3,0% 2,2%
Lisansst Frekans 1 0 1
% Stun ,3% 0,0% ,3%
Toplam Frekans 306 66 372
% Stun 100,0% 100,0% 100,0%
4.2. Gecekonduya Yerleme ve Yaanan Mekanlarn zellikleri

Gecekonduya yerleme ve yaanan mekanlarn zellikleri blm kente geli ve gecekonduya
yerleme nedeni, oturulan evin zellikleri, mahallesinde akraba hemerisinin olma durumu, oturulan
evin mlkiyeti ve evin hane halkna yetme durumundan olumaktadr.

Tablo4: Kente Geli ve Gecekonduya Yerleme Nedeni
Projenin Ad
Toplam
Mamak
Kentsel
Dnm
Projesi
Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa
Kentsel Dnm Projesi
Is bulmak
icin
Evet Frekans 190 45 235
%Stun 64,8% 76,3% 66,8%
Hayr Frekans 103 14 117
%Stun 35,2% 23,7% 33,2%
Can ve mal
gvenligi
nedeniyle
Evet Frekans 6 2 8
%Stun 2,0% 3,4% 2,3%
Hayr Frekans 287 57 344
%Stun 98,0% 96,6% 97,7%
Evlilik
nedeniyle
Evet Frekans 56 3 59
%Stun 19,1% 5,1% 16,8%
Hayr Frekans 237 56 293
%Stun 80,9% 94,9% 83,2%
Akrabalarim
ve
yakinlarim
oldugu icin
Evet Frekans 18 1 19
%Stun 6,1% 1,7% 5,4%
Hayr Frekans 275 58 333
%Stun 93,9% 98,3% 94,6%
Daha iyi
yasam
kosullari
icin
Evet Frekans 69 18 87
%Stun 23,5% 30,5% 24,7%
Hayr Frekans 224 41 265
%Stun 76,5% 69,5% 75,3%
Cocuklarin
egitimi icin
Evet Frekans 39 7 46
%Stun 13,3% 11,9% 13,1%
Hayr Frekans 254 52 306
%Stun 86,7% 88,1% 86,9%

Her iki proje blgesinde de kente geli ve gecekonduda yaama nedeni i bulmak ( en dk %74)
ve daha iyi yaam koullarna sahip olabilmektir (en dk %23).


250

Oturulan evlerin zellikleri ise u ekildedir. Evlerin tamamnda elektirik, su ve mutfak vardr.
Tamamna yaknnda ( en dk %92) tuvalet ve banyo ieridedir. Mamak blgesindeki evler daha ok
(%73.6 ) tek katl ike, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Kentsel Dnm Projesi alanndaki evler
daha ok (%)51.5 iki katldr. Mamakta odal ev oran, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Kentsel
Dnm Projesi alannda ise iki odal ev oran daha yksektir.
Evlerin bahesinde sebze ekilen yer, kmes ya da ekmek yaplan yer olup olmad konusunda
elde edilen verilerde ise her iki proje alannda da en az %50sinin evinin bahesinde bu tarz bir ey
yoktur. Ancak bunun olmadn syleyenlerin oran Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa Kentsel
Dnm Projesi alannda yaayanlarda daha yksektir (%70). Bahesinde bu tarz yerler olduunu
syleyenlerin iinde ise en yksek oran sebze ekilen yerleri olduunu syleyenlere aittir.

Tablo5 : Mahallesinde Akraba Hemehrisinin Olma Durumu
Projenin Ad



Toplam
Mamak
Kentsel
Dnm
Projesi
Hdrlktepe-Atf Bey-
smet Paa Kentsel
Dnm Projesi
Sizden nce bu maallede
yerlesen akrabaniz var
miydi?
Evet Frekans 181 42 223
%Stun 59,9% 64,6% 60,8%
Hayr Frekans 121 23 144
%Stun 40,1% 35,4% 39,2%
Sizden nce bu mahallede
yerlesen hemseriniz var
miydi?
Evet Frekans 99 25 124
%Stun 32,8% 38,5% 33,8%
Hayr Frekans 203 40 243
%
Stun
67,2% 61,5% 66,2%
Sizden nce bu mahallede
yerlesen tanidiklariniz
arkadaslariniz var miydi?
Evet Frekans 10 0 10
%Stun 3,3% 0,0% 2,7%
Hayr Frekans 292 65 357
%Stun 96,7% 100,0% 97,3%
Su an komsularinizdan
akraba olanlar var mi?
Evet bir
ou
Frekans 66 13 79
%Stun 22,4% 20,0% 21,9%
Evet bir
ksm
Frekans 56 11 67
%Stun 19,0% 16,9% 18,6%
Evet
birka
tanesi
Frekans 42 10 52
%Stun
14,2% 15,4% 14,4%
Hayr
yok
Frekans 131 31 162
%Stun 44,4% 47,7% 45,0%
Su an komsularinizdan
hemserileriniz olanlar var
mi
Evet bir
ou
Frekans 76 13 89
%Stun 27,0% 19,4% 25,5%
Evet bir
ksm
Frekans 40 14 54
%Stun 14,2% 20,9% 15,5%
Evet
birka
tanesi
Frekans 39 11 50
%Stun
13,8% 16,4% 14,3%
Hayr
yok
Frekans 127 29 156
%Stun 45,0% 43,3% 44,7%
Her iki proje blgesinde de rneklem grubunun en dk %60 mahalleye tanmadan nce o
mahallede akrabalar olduunu belirtmitir. Bu oranlar u an iin sorulduunda ise dmtr.


251

Her iki proje blgesinde de orneklem grubunun yaklak %50sinin kendi evi, yaklak %20sinin
anne babasnn evi, yine yaklak %20si ise kiracdr. rneklem grubunun oturduu evin hane
halkna yettiini syleyenlerin oran Mamakta %67, Hdrlktepe- Atf Bey- smet Paada %54tr.
Evin hane halkna yetme konusundaki dnce proje alanna gre deimemektedir.
Ev sahibi olma ile kentsel dnm projesinin uygulanmasn isteme arasndaki iliki
incelendiinde ise, hem ev sahibi hem de kirac asndan %50ye yakn bir kesimin bunu istedii
kalann ise istemediini ve ev sahibi olmaya gre projeye ilikin dncenin anlaml dzeyde
deimediini gstermeketdir.

4.3. Kentsel Dnm Projelerine likin Bilgi Dzeyi
Kentsel dnm projelerine ilikin bilgi dzeyi blm mahallelerinin kentsel dnm projesi
iinde yer alp almad, kentsel dnm projesini kimin yaptn bilip bilmedikleri, proje hakknda
onlara bilgi verilip verilmedii, kentsel dnm projesi kapsamnda kendilerine daire verilip
verilmeyecei, kentsel dnm kapsamnda ykm yapldnda ne yapacaklar, kentsel dnm
kapsamnda kendilerine verilecek evlerle satlacak evlerin ayn olup olmad ve onlara verilecek
evlerin nerede olacandan olumaktadr.
Mahallelerinin kentsel dnm projesi kapsamnda olup olmad konusundaki bilgileri
incelendiinde, Mamak kentsel dnm blgesinde yaayanlarn %92si, Hdrlktepe-Atf Bey-smet
Paa blgesinde olanlarn ise %97sinin mahallelerinin kentsel dnm projesi iinde yer aldn
bildikleri grlmtr. Durumdan haberdar olma asndan iki proje blgesi arasnda anlaml bir iliki
yoktur.
Mahallerindeki kentsel dnm projesini kimin yaptn bilip bilmedikleri konusunda ise,
rneklem grubunun %30u bunu bykehirbelediyesinin, % 20si belediyenin, % 10u bykehir ve
TOK ortaklaa, % 10u TOK yantn verirken, % 30u bunun bilmediklerini belirtmilerdir.
Proje hakkinda size bilgi veriliyor mu sorusunda ise her iki proje blgesinde de rneklem
grubunun yaklak % 70i kendilerine bilgi veren olmadn % 10i eitli kaynaklardan, % 10i
belediye ve TOK grevlilerin yaptklar toplantlardan, % 10u ise dernek, parti, avukat gibi yollardan
bilgi aldn sylemitir.
Mamak kentsel dnm projesi kapsamnda kendilerine daire verilip verilmeyecei konusundaki
dnceleri yaadklar proje alannda gre anlaml dzeyde ilikili olduu grlmtr (P<0.05).
Kendisine daire verileceini dnme oran Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa blgesinde daha
dktr.
Proje blgesine gore ykm olduunda ne yaplacana ilikin dnce deimemektedir. Her iki
proje blgesinde de ne yapacan bilmeyenler, kendi imkanlar ile bir yer bulacan dnenler ve
bunlarn donda farkl bir ey yapacan syleyenler yaklak %25 civarndadr.

Tablo 11: Kentsel Dnm Kapsamnda Ykm Yapldnda Ne Yapacaksnz?
Mamak
Kentsel
Dnm
Projesi
Hdrlktepe-
Atf Bey-
smet Paa
Kentsel
Dnm
Projesi
Toplam
Bilmiyorum herhangi bir bilgi verilmedi Frekans 79 17 96
% Stun 27,20% 27,90% 27,4%
Belediyenin cretsiz verecei yerlerde oturacaz Frekans 26 3 29
% Stun 9,00% 4,90% 8,30%


252

Kendi imkanlarmzla yer bulup, belediyeden kira
yardm alacaz
Frekans 29 9 38
% Stun 10,00% 14,80% 10,80
kendi imkanlarmzla yer bulup kirasn deyerek
oturacaz
Frekans 79 10 89
% Stun 27,2 16,4 25,4
akrabalarmzn yardm ile bir yerde kalacaz Frekans 3 0 3
% Stun 1 0 0,9
Dier Frekans 74 22 96
% Stun 25,5 36,1 27,4
Toplam 290 61 351
100,0 100,0 100

Ancak toprak sahiplerine verilecek evlerle, o toprak zerinde yaplanlardan satlacak olan evler
ayn m sorusuna verilen cevaplar proje blgesine gre anlaml dzeyde deimektedir (P<0.05).
yleki kendilerine verilen evlerle satlacak evlerin ayn olmayacan dnenlerin oran
Hdrlktepe-Atf Bey- smet Paa kentsel dnm projesi alannda yaayanlarda (%29,50), Mamak
kentsel dnm projesi alannda yaayanlardan daha yksektir (%17,90).

Tablo6: Kentsel Dnm Kapsamnda Kendilerine Verilecek Evlerle Satlcak Evler Ayn m?


Yine kendilerine verilecek evlerin kendi topraklarnn olduu yerden mi, yoksa baka yerde n mi
verilecei sorusunda verilen cevaplar da proje alanna gre anlaml dzeyde deimitir (P<0.05).
Hdrlk Tepe-Atf Bey- smet Paa blgesinde yaayanlarda, kendilerine verilecek evlerin bir baka
yerde olaca dncesi (%36,7), Mamak blgesinde yaayanlardakinden yksektir (%22).
4.4. Kentsel Dnm Projelerine likin Dnceler ve Beklentiler
Kentsel dnm projelerine ilikin dnceler ve beklentiler blm ise kentsel dnm
projesinin uygulanmasn isteme durumu, kentsel dnm projesinin kendileri iin faydal olup
olmayaca, kentsel dnm projesinin uygulanmasn isteme ve istememe nedenleri, mahalleli bu
konuyu kendi arasnda konusuyor mu, ortak karar alnyor mu, ya da ortak hareket ediliyor mu,
mahallenin bu konuda bir temsilcisi ya da szcs var m, mahalle dndan gelip proje konusunda size
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
Evet Hayr Bilmiyorum
Mamak Kentsel Dnm
Projesi
Hdrlktepe- Atf Bey-
smet Paa Kentsel
Dnm Projesi


253

yardmc olanlar var m, dernek vakf gibi, kentsel dnm projesi sizin iin faydal olur mu ve
kentsel dnm projelerinden beklentileriniz nelerdir konularn iermektedir.
Kentsel dnm projesinin kendi mahallelerinde uygulanmas konusundaki dnceleri ile proje
blgesi arasnda da anlaml iliki yoktur. Her iki proje blgesinde de rneklem grubunun en az %53
kentsel dnm projesinin uygulanmasn istemektedir.
Aile fertlerinin bu konuda onlarla ayn fikirde olup olmama dnp dnmedii konusunda ise
her iki proje blgesinden de rneklem grububun en az %90 bu konuda kendileri ile ayn ekilde
dndklerini ifade etmitir.
Mahallerinde kentsel dnm projesinin uygulanmasn isteme ve istememe nedenleri
sorulduunda ise alnan cevaplar u ekildedir: Kentsel dnm projesinin uygulanmasn isteme
nedeni srasyla, arpk yaplama ortadan kalkmas, dzen ve temizlik gelecek olmas, gelimek
(%65), gecekondudan kurtulmak (%15), apartmann rahat olmas ve doal gaz olmas, sobadan
kurtulmak (%15) ve evlerin bakmszlktan kurtulmasdr (%5). Bu konuda rkenlem grubundan baz
gecekondulular dncelerini u ekilde ifade etmitir.
Her yerde olsun isterim, gecekondu sorununu zsnler (Erkek,53 yanda, Mamak).
Herkes gidiyor ben de bu ortamdan kurtulmak istiyorum (Kadn, 37 yanda, Hdrlktepe-Atf
Bey-smet Paa).
Grnm bakmndan daha gzel olacak ocuklar iin park olur, bahe sprmekten
kurtuluruz(Kadn, 56 yanda, Mamak).
Gecekondunun ilesinden bktm. herey iin ulus'a iniyoruz. PTT uzak kn ok buz oluyor.
kpekler oald, kadnlar srd(Kadn, 47 yanda, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa).
Gzellii, evlerin rahatl var. Sobadan kurtuluruz, ok temiz. Kmr yok, pislii yok(Erkek,
29 yanda, Mamak).
Gzel evre olur, insanlar tertemiz oturur. Elektrik koptu, hala bekliyoruz ,yaplacak. Uzun sre
yklmasa ben burada otururum, baka yere gcm yetmez ama tuvalet darda, koullar kt.
TOKye 2 yl nce bavurdum ama hala ses yok (Erkek, 48 yanda, Mamak).
Kentsel dnm projesinin uygulanmasn istememe nedeni ise srasyla, % 25i hakkmz
vermiyorlar, %15i byle mutlu ve memnunum, %15i borlandryorlar, %10u evimizi seviyoruz ,
%10u kalacak yerimiz yok, %15u bireysel mteahhite vermek istiyoruz, % 5i kiracym beni
madur ederler, zor durumda kalrm, %5i baheli ev daha iyidir apartman sevmiyorum demitir. Bu
konuda rkenlem grubundan baz gecekondulular dncelerini u ekilde ifade etmitir.
ok rahatm,evim byk. Beni borlandrmadan hakkm verirse isterim ama dier trl
istemem (Erkek, 63yanda, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa).
Biz daireye gidemeyiz. nk metre kare az. Borlandryorlar ama kimsenin deyecek paras
yok. 150 metre kare tapuluya 80 metre kare ev verseler gzel olur. Tapu tahsisliye de 250 metre
kareye 80 metre kare ev verseler makbul olur. (Erkek, 44 yanda, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa).
ok ge bitiyor, borlandrma oluyor, mteahhit gibi olmuyor. (Kadn, 52 yanda, Mamak).
Karln alamyoruz (Kadn, 38 yanda, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa).
Mstakil evim olsun sadece bizim buras kald deerli olduu iin vermek istemiyorum(Erkek,
65 yanda, Mamak).
Millet alt alta st steler, ses yaparlar, grlt olunca yaayamam (Kadn, 57 yanda, Mamak).
Kimse evinin yklmasn istemez. oluum ocuum a susuz kald ben bu evini yapana kadar.
Yklrsa ne gidecek yer var, ne de yeniden yapacak g.(Erkek, 57 yanda, Hdrlktepe-Atf Bey-
smet Paa).
Kt evim lene kadar bana yeter (Erkek, 50 yanda, Mamak).


254

Kiralar artacak, maddi durum iyi deil. Bizi madur edecekler(Kadn, 34 yanda, Hdrlktepe-
Atf Bey-smet Paa).
Oturduum evde kiram az, yklnca nereye giderim. Daireye gitsem gcm yetmez (Erkek, 29
yanda, Mamak).
Toki az ev verir, daireyi az veriyor(Kadn, 44 yanda, Mamak).
Yalyz belki gremeyiz. Hem ka senede belli deil ama elden bir ey gelmiyor. Bir daire
verecek, mteahhite versem en az 2 daire alrm (Erkek, 62 yanda, Hdrlktepe-Atf Bey-smet
Paa).
Mahalleli toplanip bu konuyu kendi aranizda konusuyor musunuz, ortak karar aliniyor mu, ya da
ortak hareket ediliyor mu sorusuna her iki proje blgesinde de rneklem grubunun yaklak % 50si
hayr, % 35i konuuluyor ama ortak karar alnmyor; % 15i evet konuuyor ve ortak karar alyoruz
yantn vermitir.
Mahallenizin bu konuda bir temsilcisi ya da szcs olup olmad sorusuna ise rneklem
grubunun % 60 hayr yok, % 15i evet var, % 15i muhtarlk, % 10u bilmiyorum demitir.
Mahalle disindan gelip proje konusunda onlara yardimci olanlarn olup olmad sorusuna ise,
rneklem grubunun 80i hayr yok; % 10u bilmiyorum; % 5i muhtar; % 3 Halkevleri, % 2si
dikmen vadisi barnma brosu cevabn vermitir.
Kentsel dnm projesinin kendileri iin faydal olup olmayaca konusunda ise her iki proje
blgesinde de rneklem grubunun yaklak %50si faydal olacan, yaklak %40 faydal
olmayacan, kalanlar ise bir ey deimeyeceini belirtmilerdir. Bu konudaki dnce de proje
blgesine gore deimemektedir.
Kentsel dnm projesinin faydas olmaz, bir ey deimez ve bilmiyorum diyenlere, neden
sorusu sorusuna verilen cevaplarla, Kentsel dnm projelerinden beklentileriniz nelerdir?
sorusuna verilen cevaplar benzerdir. rneklem grubunun %20i yksek oranda borlandrldklarn
bunun yerine arsas kk de olsa en azndan herkese yaayabilecei bir evin borsuz verilmesini
beklediklerini, %20si haklarnn verilmediini, daha az metre kareli arsalara ev verilmesini
istediklerini, %60 TOK deil, mteahhitlerin kentsel dnm projesini yapmasn istediklerini
belirtmilerdir. rneklem grubunun tamamna yakn ise bu tarz bir proje yaplmadan nce halkn
dncesini almalarn, onlarla yaplacak toplantlarla halkn beklentilerini renip, halk madur
etmeden bu ii gerekletirmelerini istediklerini belirtmilerdir. rneklem grubuna gre halk kentsel
dnm projelerine kar deildir, projelerin halka sorulmadan ani kararlarla uygulanmasna ve
halkn madur edilmesine kar olduklarn belirtmilerdir.
SONU VE TARTIMA
Gecekondular ilk yllardakinin aksine artk bahesinde sebze yetitirilen, ekmek piirilen, kmesi
olan, tuvaleti darda olan mekanlardan, tuvaleti ieride olan, daha salamlatrlm ve dzenlenmi,
oda says artm ve baheleri ihtiyalar karlamakta kullanlan alanlar olmaktan km ve bir
dnm gerekletirmitir. Her iki proje blgesinde de rneklem grubunun en az %60nn
mahalleye tanmadan nce o mahallede akrabalar varken, bu oranlar u an mahallerinde akraba ve
hemerilerin olmas asndan ok azalmtr. Yllar iindeki deiime ramen ki iki proje
kapsamndaki rneklem grubunun eitim dzeyinin bulunduklar blge ile ilikisi bulunmamtr.
Benzer eitim durumuna sahip olan rneklem grubunun, gelir dzeyi ve meslek asndan proje
blgesine gre anlaml dzeyde deimesi ise Hipotez 1i dorulamaktadr. Genel anlamda bir
deiim geiren gecekondular bekleyen yeni deiim, kentsel dnm projeleridir. Bu projelerle
sadece gecekondularn nitelii deil, ayn zamanda gecekondu mahallelerindeki sosyal ve kltrel
ortamda da deiiklikler gerekleecektir. Halkn bu deiime hazr olup olmad ya da bunu isteyip
istemedii konusunda ise u sonulara ulalmtr.
Her iki proje alannda da halkn neredeyse tamamna yakn yaadklar mahallenin kentsel
dnm projesi alannda olduunu bilmektedir. Bu konuda kendilerini kimin bilgilendirildii
konusunda ise yine byk bir ksmnn ne belediye ne de muhtarlk aracl ile


255

bilgilendirilmediklerini belirtmilerdir. Yaadklar alanda balayacak bir dnm hakknda
bilgilendirilmediini syleyen halkn yaklak yars, her iki proje blgesinde de, bu projelerin
uygulanmasn istemektedir. Gecekondudan kurtulmak, sobadan kurtulmak, apartmann rahat olmas,
doal gaz olmas, ve evlerin bakmszlktan kurtulmas gibi nedenlerle bu projelerin hayata
geirilmesini isteyen halk, buna ramen kendilerinin fikirlerinin alnmamas ve bilgilendirilmemeleri
konularnda belediyeye eletirel yaklamaktadr. Projeye kar olduklarn syleyen rneklem
grubunun yaklak dier yarsn oluturan grup ise, proje blgesine bal olmakszn, yllarca
yaadklar, ocuklarn byttkleri ve bizim dedikleri evlerinin, alnan bir kararla kentsel dnm
iinde yklacak olmas fikri halk her ne kadar rahatsz etse de, asl sorunun bu ykm sonrasnda
kendilerine haklarnn verilip verilmeyecei endiesi olduu dncesindedirler. Arsa miktar ve
genilii ne olursa olsun, yllarca o alanda yaam, emek vermi ve baka aresi olmayan bu insanlara
bir ev borsuz verilsin, ya da ok dk aidatlarla uzun vadede densin istemektedirler.
Halka danlarak yaplsa, bu projelere halk byk destek verirdi diyen rneklem grubu,
gecekondunun olanakszlklarndan bktklarn, kendilerinin de apartmanda yaamak istediklerini
ancak, proje bu hali ile uygulandnda halkn byk ksmnn madur olacan belirtmilerdir. Bu
sonular, proje alanlarndaki kentsel dnm projesi uygulamalarnn, Atkinson (2004)un katlml
kentsel dnm projeleri kapsamnda deerlendirilemeyeceini gstermektedir.
Kentsel dnm projelerine ilikin dnceyi etkileyen deikenler hakknda ise u sonulara
ulalmtr. Bu sonulardan ilki Hipotez 1in devam niteliinde, Hdrlktepe-Atf Bey-smet Paa
Projesinin bulunduu alanda yaayanlarn sahip olduklar arsa miktarnn Mamak blgesindekilerden
daha dk olmas nedeniyle, Kentsel dnme bak, proje blgesine gre deiir eklindeki
Hipotez 2 ile ilgilidir. Aratrma kapsamnda elde edilen verilere gre Hipotez 2 yanllanmtr.
Ayrca kentsel dnme bakn ev sahibi olma deikenine gre deieceini ieren Hipotez 3 de
yanllanmtr. Hem ev sahibi hem de kirac asndan %50ye yakn bir kesimin projeyi istemekte,
kalan ise istememektedir. Oysa bu sonular, Gngr Ergan ve ahin (2007)in yaptklar almada
kentsel dnm projesini isteme durumunun ev sahibi olmaya gre deimesi sonucu ile birlikte
dndmzde elikili grnmektedir. Ancak Gngr Ergan ve ahinin aratrdklar kentsel
dnm alannn TOK projeleri kapsamnda olmad, bu almadaki rneklemin ise TOK projesi
kapsamndaki kentsel dnm proje alanlarndan da seildii dnldnde bu elikinin zm
de ortaya kmaktadr. Bu alma kapsamnda TOK proje alanlarna dahil olan mahalleler de
rnekleme dahil edilmitir ve bu alanlarda kentsel dnm istememe oran %50lerde, Gngr
Ergan ve ahin (2007)in aratrma yaptklar kentsel dnm alanlarndaki mahallelerden hibiri ise
TOK kapsamnda deildir ve buralarda projenin istenme oran %50nin ok daha zerindedir. Bu
aratrmada elde edilen bir baka sonu olan, rneklem grubundan bir ksmnn projeyi istememe
nedeni olarak mteahhitin deil, TOKnin yapmas, ok metre kareye az daire verilmesi dier
sonularla birlikte dnldnde, projeyi kimin yrttnn yrtnn, ev sahibi olma
deikeninden daha belirleyici olduunu dndrmektedir. Bundan sonraki bir almada kentsel
dnm projesinin TOK kapsamnda olup olmad durumu bir deiken olarak alnp bunun ev
sahibi olma deikeniyle birlikte incelenmesi, halkn kentsel dnm projelerine baklar konusunda
daha detayl bilgi salayacaktr.

KAYNAKLAR
Arnstein, S. (1969). A Ladder of Citizen Participation, Journal of the American Institute of
Planners (35: July) 216-24.
Atkinson, R. (2004). Kentsel Dnm, Ortaklklar ve Yerel Katlm:ngiltere Deneyimi.
Uluslararas Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu: stanbul 2004, stanbul.
Bayraktar, E. (2006). Gecekondu ve Kerntsel Yenileme. Ankara: Ekonomik Aratrmalar Merkezi.
Deniz, M. B.(2010). Grasroots Action Against Gecekondu Renewal Projects: The Case of stanbul
Babyk and Ankara Dikmen Vadi. Boazii niversitesi ehir ve Blge Planlamas
Blm Baslmam Doktora Tezi.


256

Gngr Ergan, N., ahin, B.(2007). Kentsel Dnm Projesi Kapsamndaki Haclar
Mahallesinde Yaayanlarn Bu Projeye Baklar, Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt 24, Say 1: 83-106
Kahraman, Z. E.(2008). The Relationship Between Squatter Housing Transformation and Social
Integration of Rural Migrants nto Urban Life: A Case Study in Dikmen. Ankara ODT
ehir ve Blge Planlamas Blm Baslmam Doktora Tezi.
Kara, M.(2010). Gecekondu Dnm Projelerinin Konut Sorununun zmndeki Rol: Ankara li
Gltepe ve Yatkmusluk Mahalleleri rnei. Sleyman Demirel niversitesinde Baslmam
Doktora Tezi.
Ktk nce,E.(2006). Kentsel Dnmde Yeni Politika, Yasa ve Eilimlerin Deerlendirilmesi,
Kuzey Ankara Girii (Protokol Yolu) Kentsel Dnm Projesi, Gazi niversitesi ehir ve
Blge Planlamas Blm Baslmam Y.Lisans Tezi.
Mamak Belediye Bakanl 2013 Performans Program. ( 2013). Ankara: Mamak Belediyesi Yayn.
zdemir, D. (2010). Kentsel Dnmde Politika, Mevzuat, Uygulama Avrupa Deneyimi stanbul
Uygulamalar. Ankara: Nobel Yayn Datm
Resmi Gazete, 14.2.2005, Say: 26023
Resmi Gazete, 8.3.1984, Say: 18355
enyapl, T. (2004). Barakadan Gecekonduya, stanbul: letiim Yaynlar.
Tekeli, . v.d. (1996). Ankara 1985den 2015e, Ankara: Ankara Bykehir Belediyesi Yayn.
Tekeli, . (2011). Anadoluda Yerleme Sistemi ve Yerleme Tarihleri, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.
Yenigl, S. B. (2009). Metropoliten Kent Etkisindeki Yerleimlerin Dnm Srecinin
zmlenmesi: Ankara rnei. Ankara Gazi niversitesi ehir ve Blge Planlamas
Blm Baslmam Doktora Tezi.
Yksel, . (2007). 2Kentsel Dnmn Fiziksel ve Sosyal Mekana Etkisi: Kuzey Ankara Girii
Kentsel Dnm Projesi. G. ehir ve Blge Planlamas Blm Baslmam Y.Lisans
Tezi.


257

KENTSEL DNM, SRETEN ETKLENEN AKTRLER VE KATILIM:
ESKEHR L RNE
1

Tuba GN
2

ZET
Bu aratrmada, kentsel dnm srelerinden dorudan etkilenen yerel halkn ve konuyla ilgili
sivil toplum kurulularnn srece ilikin bilgi dzeyleri ve srece katlmlar incelenmitir.
Aratrmann evrenini, Eskiehir ili Odunpazar Belediyesinin TOKyle beraber yrtt
Gecekondun nleme Blgesi olarak ifade edilen Karapnar Vadisi 2. Etap Projesinin uyguland
Karapnar, Alann, Huzur ve Erenky mahalleleri oluturmaktadr. 2012 ylnn Austos ve Eyll
aylar arasnda gerekletirilen alan aratrmas srasnda, yukarda belirtilen mahallelerden toplam 371
kiiyle yz yze anket almas yaplmtr. Bunun yan sra 50si yerel halkla olmak zere toplam 59
derin grme gerekletirilmitir. Nicel veriler SPSS programyla analiz edilerek frekans ve yzde
dalmlar ve Ki-kare ile zmlenmitir.
Bulgular, yerel halk ve STKlarla srece ilikin bilgi paylam olmadn, belediye ve TOK
dndaki aktrlerin payda olarak projeye dahil edilmediini ortaya koymutur. Bu anlamda
gerekletirilecek olan dnm projesinde ynetiimci, katlmc bir yaklam sergilenmemitir.
Anahtar Kelimeler:Kentsel Dnm, Yerel Halk, Katlm

ABSTRACT
This study examine directly affected by the participation of local residence and NGOs and their
information about the transformation process. The field of the study is composed of the neighborhoods
of Karapnar, Alann, Huzur and Erenkoy all of which are called as Slum Prevention Area by the
Municipality of Eskisehir Odunpazar. The municipality and TOK carried out a project called
Karapnar Vadisi 2. Etap Projesi to regenerate these slum areas. Between the months of August and
September of 2012, during the field research, 371 people face-to-face survey was conducted. In
addition, 50 neighborhood residents, including governmental and nongovernmental organizations, a
total of 59 interviews were conducted. Quantitative data were analyzed by frequency and percentage
distributions and Chi-square.
Findings shows that not shared information about the process with NGOs and residents of the
neighborhood, and actors other than municipality and TOK are not included as a stakeholder in the
project. In this sense, governance and participation have been ignored transformation project, which
will be held.
Keywords: Urban Transformation, Local Residence, Participation
GR
Salksz kentleme sreleri kentlerde, dzensiz, yasad ve riskli yaplamalarn, meknsal,
sosyal ve ekonomik bozulmalarn grlmesine yol amaktadr. Kentsel mekndaki bozulmalarn
giderilmesi, kentsel alana mdahale biimi olarak kentsel dnm almalarn ve bu yndeki
uygulamalar ortaya karmtr. Trkiyenin birok kentinde uygulamaya konulan kentsel dnm
projeleri kentleme srelerini fiziksel, ekonomik, sosyal ve evresel dzeyde etkilemektedir. Bu
anlamda kentsel dnm, bir alann fiziksel, evresel, sosyal ve ekonomik koullarnn srekli
iyiletirilmesi abas olarak kapsaml ve btnleik bir vizyon ve eylemdir (Roberts, 2000:17). Kentsel
dnm sreleri, dnm projelerine karar verilmesi, projelerin planlanmas, uygulanmas, bu
uygulamalarn etkileri ve sonular gibi bir dizi aamay iermektedir. Ancak bu teblide, kentsel
dnm projelerinin karar ve planlama aamalarnda projeden dorudan ve dolayl etkilenen

1
Bu aratrma Anadolu niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonunca desteklenen 1205E075 nolu
proje kapsamndadr.
2
Ar. Gr., Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, tubagun@anadolu.edu.tr


258

aktrlerin srece katlm dzeyleri zerinde durulmutur. Dolaysyla kentsel dnmde ortaklklar,
ynetiim, katlm gibi kavramlar ve bunlara ilikin literatre yer verilmitir.
KENTSEL DNMDE ORTAKLILAR, YNETM, KATILIM
Kentsel Dnm Srecinde Rol Alan Aktrler
Kentsel dnm projelerinin gerekletirilmesinde, srecin denetlenmesinde, sreten elde
edilecek baarda srece etki eden, meknn biimlenmesinde etkili olan, merkezi ve yerel
ynetimlerden oluan kamu sektr, zel sektr, yerel halk, sivil toplum kurulular ve dier ilgili
gruplar ifade eden (Turok, 2005: 27), uygulanacak dnmn niteliine ve hedeflerine gre farkl
derecelerde etkide bulunan aktrler sz konusudur.
Trkiyede kamu sektr elemanlar olarak TOK ve belediyeler kentsel dnm konusunda etkin
faaliyet gstermektedir. zellikle de 2003 tarih ve 4966 sayl yasayla Toplu Konut daresine kentsel
yenileme konusunda yetki ve finansman olanaklarnn verilmesi ve 2004 tarih ve 5162 sayl yasayla
mar Bakanlnn gecekondularn tasfiyesiyle ilgili yetkilerinin TOKye devredilmesi TOKyi
kentsel dnmn en gl aktrlerinden biri durumuna getirmitir (Tekeli, 2011:313). Trkiyede
kentsel dnmde kamu alannda en etkili bir dier aktr ise belediyeler olmutur, bu konuda
bykehir belediyelerinin ile belediyeleri karsnda yetkisi arttrlm (Tekeli, 2009:212-214) ve
2005te kabul edilen 5366 sayl yasayla belediyeler ve il zel idareleri bu konuda daha da
glendirilmitir (Tekeli, 2011:313).
1980lerde ortaya kan liberal kent politikalar kapsamnda, kentsel dnmde zellikle
kamunun finansman yknn hafifletilmesi amacyla kamu zel sektrle birlikte hareket etmi ve
yatrmclar, emlak sahipleri, mteahhitler, yerel ve byk firmalar kentsel dnm projelerinin
aktrleri olarak devreye girmilerdir. Kentsel dnmn bir dier aktr grubu ise, kent ynetiminden
ynetiime geii salayan sivil toplum kurululardr. Sivil toplum kurulular gnmzde temsili
demokrasinin yaratt demokrasi ann katlmc pratiklerle zlmeye allmasnda nemli
kurululardr (Tekeli, 2009:212-215, Baaran, 2008: 65). STKyla yerel ynetimlerin
gerekletirecekleri ibirlii, halkn katlm taleplerinin rgtlenmesinde, kentsel hizmetlerin etkili,
verimli, kaliteli bir biimde sunumunda, ynetimin daha saydam, katlml ve demokratik bir yapya
brnmesinde (Baaran, 2008: 63) toplumun farkl katmanlarnn srece dair aidiyet duygusunun
gelitirilmesinde, merkezi ynetimle halk kesimleri arasnda iletiim kurulmasnda nemli bir paya
sahiptir. zellikle de Belediye Kanununun 76. Maddesine dayanlarak kurulan kent konseyleri,
ynetim yapsnn ynetiime evrildii, kentsel ynetimin ok aktrl ve katlml bir srece doru
yneldii bir yapya gnderme yapan ve kentsel dnm projelerinin aktrlerinden oluan STKlarn
etkinlik kazand kurululardr.
Kentsel dnm srecinde ele alnacak son aktr ise yerel halk, yani kentin kullanclar, orada
yaayanlar, gerekletirilecek projelerden direkt olarak etkilenenlerdir. Bir kentsel dnm projesinin
baarl olarak ifade edilebilmesi ve srdrlebilir olmasnda ncelikle projenin gerekletirilecei
alann sakinlerinin taleplerinin gz nnde bulundurulmas, alanla ilgili olarak yaplacak almalarda
yeterince bilgiyle donatlmalar son derece nemlidir. Dnm almalarnn halkn istek ve bilgisi
dahilinde gerekletirilmesi projenin sahiplenilmesine, projeye yerel bilgi ve aidiyet katlmasna,
almalarn meruiyet kazanmasna imkan tanr (Turok,2005:27, Kara ve Palabyk,2009:12).
Kentsel Dnmde Ortaklk ve Modeller
Dnmn uyguland kentsel alanlarn zellikleri, yaps, srete etkili faktrler, uygulamalarn
ama, hedef ve kapsamlarnn eitlilii nedenleriyle ok aktrl bir sre olarak karmza kan
kentsel dnm uygulamalar eitli ortaklklar temelinde gereklemektedir. Bu uygulamalarda
temelde kamu-kamu ortaklklar, kamu- zel sektr ortaklklar ve zel sektr- zel sektr ortaklklar
olmak zere ortaklk tipi olduunu syleyenlerin yan sra (Spit, 2005: 109-110) bu modele ek
olarak kamu sektr- zel sektr- yerel halk ortaklklarn ifade edenler de vardr (Hague, 2005: 178-
186).
McCharty, ortaklk kavramnn ilk olarak ngilterede politik karlar etrafnda varlan bir
uzlamaya bal olarak ortaya ktn, kentsel dnm stratejilerinin gerekletirilmesinin kamu-


259

zel sektr ve yerel halk arasnda dorudan bir balanty gerekli kldn ve bu ortaklklarn zellikle
de yerel otoritelerin kaynak skntsnn giderilmesi konusunda gerekli hale geldiini ifade etmitir
(Charty, 2005: 99). Bu ortaklklardaki en skntl nokta yerel halkn srece katlmnn salanmasdr.
Katlmn salanmas balamnda yerel halkn grlerinin alnmas ve alandaki tm gruplarn ortaklk
iinde temsil edilmesi salanmal, alanda sunulan hizmetlerin kalitesi, alanda yaayanlarn
glendirilmesi ve bu srecin sadece srece dahil edilmek zerinden yrtlmeyip konuyla ilgili
ncesinde bilgilendirme zerinde durulmaldr (zdemir, 2004:56). Ancak bu ortaklk biiminin; zel
sektrn dnm almalarnda iin piyasa dndaki boyutuyla ilgilenmemesi, tm toplumsal
kesimlerin temsil edilip edilmemesine ynelik sorunlar, yolsuzluk ve kayrclk gibi sonulara yol
aabilecek pek bir eyin yaplmad ve finansmann yetersiz kald bir konuma ynna dnme
riski sz konusudur (Hague, 2005: 183-185)
Kentsel dnm projelerinin baarya ulamas ynetiimci bir anlayn benimsenmesi ve bunun
hayata geirilmesiyle mmkndr. Ynetiim, 1980 sonras neoliberal iktisat politikalar sonucu
gndeme gelen ve yerindelik kavram ile yerel ynetimler dzeyinde yaygn olarak kullanlan (Falay,
2008:3-4); kamu, zel sektr ve sivil toplum kurulularnn iinde yer ald kark ve etkileimsel bir
sistem, yneticiler/ karar vericiler ve ynetilenler/ karar verilenler arasndaki iletiim kanallarnn ak
olduu (Baaran, 2008:43-44, Falay,2008:3-4), kamu- zel-sivil toplumun katlp ortaklklar
kurabildii, demokratiklik, oulculuk, hesap verebilirlik, aklk, effaflk, yerindelik ilkeleriyle
hareket eden ok aktrl bir bilgilendirme srecidir(Tekeli, 2000:164). Bu srete zerinde durulmas
gereken nemli bir nokta ynetiimci anlayn uygulama aralarndan olan ve Gndem 21in rn
olarak ortaya kan kent konseyleridir(Ko, 2008: 53)
Kentsel Dnmde Katlm
Ynetiimci/ katlmc bir anlayta kimin katld nemli bir soru ve sorundur. Bu sorunun
cevab katlma eyleminin niteliinin temel belirleyicisidir, zira eit olmayan glerin katlmclk
anlay uzladan ziyade dayatma veya zorlama ilikisine dnme potansiyelini tar (Ko, 2008: 54).
Kentsel politikalar ve dnm srelerinde yerel gruplar katlm salayacak en baat aktrlerdir.
Atkinsonun Yeni Yerel Giriim Ortaklklar (YYGO) olarak tanmlad bu aktrler, yerel halka
ynelik dnm faaliyetlerinde giriimci bir rol stlenmekle beraber, ortaklklarda stn bilgi ve
kaynaa sahip dier aktrler tarafndan, zellikle de kendi karlarn etkili bir ekilde ifade
edebilmelerini zorlatran yeni bir dil renme gereksinimi dolaysyla dezavantajl bir konuma
drlrler.
Arnstein (1969:216), karar alma srelerinde kentli katlmn eitli kategorilerde incelemi ve
kentli katlmnn kentli erkine karlk gelen bir kategori olduunu belirtmitir. (Atkinson, 2005:
92). Atkinsonun kentli katlmnn dereceleri asndan nemli bulduu bir kentli katlm merdiveni
oluturmutur. Merdivenin en alt basamaklarnda bulunan terapi ve maniplasyon katlmn var
olmad, erk sahiplerinin katlmclar eitmek ve sorunlara are bulma amac gtt bir durumu
temsil eder. Orta aama ikna, mzakere ve bilgilendirme gibi sembolik bir katlm dzeyine gnderme
yapar. nk bu aamada kentliler bilgi sahibi olsalar bile grlerinin gc elinde tutanlarca dikkate
alnp alnmayacan bilmezler. En st aamada yer alan kentli denetimi, devredilmi yetki ve ortaklk
ise kentli katlmnn giderek artan derecede karar verme hedefini ifade eden kentli erki dzeyleridir
(Atkinson, 2005: 92-94).
Proje srecine dahil olma aamasnda projeyi alanda yaayanlara ve alanlara kendi projeleri gibi
hissettirmek, onlarn beklenti, karar ve taleplerini dikkate alarak danmanlk brolar, bilgilendirme
masalar gibi bilinlendirici donanmlar salamak ve onlarn tevik edilerek, cesaretlendirilerek
projeye dahil edilmesini salamak projelerin baarya ulamasnda takip edilecek nemli stratejilerdir
(zden, 2008: 207-208). Ancak Trkiyedeki projelerin daha ok kamu sektr nclnde
gereklemesi, yerel halk ve temsilcilerinin srece aktif olarak katlamamas srecin muhataplarnn
konuyu fsltlar yoluyla renmesine ve neyin, nasl, ne zaman yaplacann sadece TOK ve
belediyeler tarafndan halka tebli edilmesine yol amaktadr (Karayaln, 2010:139).




260

YNTEM
Evren ve rneklem
Aratrmann evrenini; Eskiehir Odunpazar Belediyesi tarafndan yrtlen Karapnar Vadisi
Gecekondu nleme Blgesi Projesinin ikinci etabn kapsayan Huzur, Erenky, Karapnar, ve
Alann mahalleleri oluturmaktadr. Aratrmann rneklemini ise, her bir mahallenin bamsz
blm saysna gre alfa ()=%10 (Balc, 2004) dzeyinde basit tesadfi rnekleme ile tespit edilen alt
rneklem gruplar oluturmaktadr. Huzur, Erenky, Karapnar ve Alann olmak zere toplamda
13.823 bamsz blm, nfus olarak ise 30122 kii mevcuttur. Bu rnekleme seim tekniinden
hareketle 182si kadn, 189u erkek olmak zere toplamda 371 kiiyle yz yze anket almas
gerekletirilmitir.
Bunun yan sra yine bu mahallelerden 33 kadn, 17si erkek olmak zere toplamda 50 kiiyle
grlmtr. Bunlara ek olarak, 4 mahalle muhtaryla, Kent Konseyi ve Mimarlar Odas gibi Sivil
Toplum Kurulularnn temsilcileriyle, evre ve ehircilik l Mdrl, Odunpazar le Belediyesi
ve Eskiehir TOK irtibat brosundan konuyla ilgili birimlerden kiilerle de derinlemesine grmeler
gerekletirilmitir. Ksacas rneklem kapsamnda toplamda 371 kiiyle yz yze anket almas ve
59 kiiyle derinlemesine grme gerekletirilmitir.
Verilerin Toplanmas
Aratrmada, daha gvenilir ve geerli sonulara ulalmas asndan nicel ve nitel veri toplama
teknikleri bir arada kullanlmtr. Aratrmann saha aya 2012 Austos -2013 Mays aylarn
kapsamaktadr. Bu kapsamda dnmn gerekleecei alandaki yerel halk ve ilgili resmi ve sivil
kurulularla anket ve grmeler gerekletirilmitir.
Anket formu: Aratrmann nicel ksmn; demografik zellikler, konuta ilikin zellikler, g ve
kent ii hareketlilik, dini, etnik ve siyasi olarak kendilerini tanmlama biimleri, toplumsal iliki alar
ve kentsel dnm olmak zere alt balktan oluan bir anket formu oluturmaktadr. Dnm
gerekletirilecek alann kullanclarna tamam yz yze gerekletirilen 100 sorudan oluan 371
anket uygulanmtr.
Grme: Grmeler yerel halk, mahalle muhtarlar, sivil toplum kurulular ve resmi kurumlarla
gerekletirilmitir. Yerel halkla yaplan grmeler yar yaplandrlm bir grme formu
erevesinde ev sahibi ve kiraclardan oluan 50 kii ile gerekletirilmitir. Ekim ay ierisinde
mahalle muhtarlaryla, 2013 Nisan ve Mays aylar ierisinde de ile belediyesi, Eskiehir TOK irtibat
brosu, evre ve ehircilik il mdrl, kent konseyi ve mimarlar odasyla derinlemesine grmeler
gerekletirilmitir. Grmelerin neredeyse tamamnda ses kayt cihaz kullanlmtr.
Verilerin zmlenmesi
Derinlemesine grmelerden elde edilen veriler, ses kayt cihaznn zmlenmesi ve bunlara
ierik analizi yaplmas yoluyla derlenmitir. zmlenen veriler belli balklar altnda tasnif edilmi
ve bireylerin konumalar metin ierisinde olduu gibi verilmitir. Anketlerden elde edilen veriler ise
SPSS programyla, frekans ve yzde dalmlar Ki-Kare analizleri alnarak zmlenmitir. Sonu
olarak anket, grme ve gzlemlerden elde edilen veriler birlikte zmlenerek yorumlanmtr.
Bulgular
Bu aratrmada, kentsel dnme ilikin bilgi seviyesine ve kaynaklarna, proje paydalna ve
bu balamda kurulan ortaklklara, ynetiime ve bunlarn oluturduu katlm mekanizmasna ilikin
olarak yerel halktan, bunlarn yerel temsilcilerinden, resmi ve sivil kurululardan edinilen verilere yer
verilecektir.
Kentsel dnme ilikin bilgi dzey ve kaynaklar
Bu balk altnda belediyenin, muhtarln, STKlarn srece ilikin yerel halka bilgi aktarmadaki
ilevlerine, bilgi aktarmnn mahallelere ve cinsiyete gre bir farkllk tayp tamadna ilikin
veriler, nitel verilerle birlikte analiz edilmitir.


261

ncelikle mahallede gerekletirilecek olan dnme ilikin yerel halkn bilgisinin olup
olmadna ve eer varsa bunu nereden edindiine ilikin analize baklacaktr. Mahallede yrtlecek
olan kentsel dnm projesini duyup duymadklar ynndeki soruya katlmclarn %43.7si Bir
eyler duydum, %38.8i Duydum, %17.5i ise Hi duymadm cevabn vermitir. Grld gibi
gerekletirilecek dnm projesiyle ilgili blgede yaayanlarn byk ounluu (%82.5) az veya
ok bir eyler duyduunu belirtmitir. Konuyla ilgili bir eyler duyduunu syleyenlerin yardan
fazlas (%54.7) projeyi komulardan ve tandklardan duyduunu ifade ederken muhtardan (%13.7),
medyadan (%11.1), belediyeden (%8.8) ve hemen hepsinden (%8.8) duyduunu belirtenlerin oran
daha dk kalmaktadr (Tablo 1).
Grld zere mahallelerde kentsel dnmn gerekleeceine ilikin byk oranda bir
duyum sz konusu olmutur. Bilginin kayna resmi bir birim deil komular ve tandklardr.
Dolaysyla dnme ilikin salkl bir bilgi sz konusu deildir. Mahalleler baznda bakldnda
da bilgiye sahip olma derecesi ve bilginin kaynanda nemli bir farkllk grlmemitir.
Srece ilikin muhtarln bilgilendirme yapp yapmad ynndeki soruya katlmclarn byk
ounluu (%73.8) Hayr, %25.1i ise Evet cevabn vermitir. Bu konuya ilikin herhangi bir
bilgisi olmayanlar az da olsa (%1.1) mevcuttur. Huzurda muhtarn bilgilendirme yaptn
syleyenlerle herhangi bir bilgilendirmede bulunmadn ifade edenlerin oran eitken (%48.4),
Alann (%86.7), Erenky (%85.4) ve Karapnar (%75.3) sakinleri byk oranda muhtarn bilgi
vermediini belirtmitir (Tablo 2).
Muhtarn bilgi verdiini syleyen katlmclarn %52.9u TOK gelecek, %23 Yapm ama
ben duymadm, %14.7si Masraf yapmayn, %2.9u Tarih verdi, %2.9u ise Dnmle ilgili
her eyi syledi cevaplarn vermilerdir (Tablo 2).
Sonu olarak anket gerekletirilenlerin yarsndan fazlas (%67.4) muhtarln yapt
bilgilendirmeyi yeterli bulmazken %32.6s bilgilendirmeyi yeterli bulduunu belirtmitir.
Tabloda grld gibi sadece Huzur mahallesinde muhtarln bilgilendirme yapp yapmadna
dair verilen evet ve hayr cevaplar ayn kmtr. Dier mahallelerde bu durumun negatif ynde
yksek oranda olduu grlmektedir. Bu durum zerinde, Huzur muhtarnn dier muhtarlardan farkl
olarak, az sayda bir katlmla da olsa, bilgilendirme amal bir toplant gerekletirmi olmas ve
bunun mahalle genelinde duyulmas etkili olmutur.
Belediyenin srece ilikin bilgi verip vermedii ynndeki soruya katlmclar genel olarak
(%75.9) herhangi bir bilgi verilmedii cevabn vermitir. Belediyenin aklama yaptn ifade edenler
ise srasyla Yapm, ben duymadm (%36), TOK geliyor dedi (%36), Bror datt (%16),
Tarih verdiler (%8) ve Herkes evinin deerini alacak (%4) cevaplarn vermilerdir.
Bu anlamda belediyenin yapt bilgilendirmeyi yeterli bulup bulmamaya ilikin soruya verilen
cevaplar %71.9 unun yeterli bulmadn geriye kalann ise yeterli bulduunu ortaya koymaktadr. Bu
oran Huzurda yar yaryayken Karapnar (%96.6), Erenky (%68) ve Alann (%60) mahallelerinde
belediyenin bilgilendirmesini yetersiz bulma oranla olduka yksektir (Tablo 3).
Yine sivil toplum kurulular herhangi bir bilgilendirme yapt m eklindeki soruya neredeyse
katlmclarn tamam (%97.3) Hayr cevabn vermitir. Evet ve bilmiyorum cevabn
verenlerin oran ise eittir (%1.4) (Tablo 3).
Dnm srecine ilikin aklamalarn nerede yapld sorusuna katlmclar srasyla camide
(%22), okulun bahesinde (%18.6), televizyonda (%15.3), kahvede (%13.6), sokakta (%11.9),
dernekte (%6.8) eklinde devam eden cevaplar vermiledir. Mahalle baznda baklrsa tablodan da
grld zere Karapnarda camide (%60), Huzurda okul bahesinde (%34.6), Alann (%50)
ve Erenkyde (%30) Televizyonda cevaplar n sradadr (Tablo 3).
Aklamalarn cami, kahve, dernek gibi yerlerde yaplm olmas sebebiyle kadnlara zel bir bilgi
verilip verilmedii tespitine ynelik soruya katlmclarn %93.5 gibi byk bir dilimi Hayr, %3.8i
Bilmiyorum, %2.7si ise Evet cevabn vermitir. Evet cevabn verenler kadnlarn gidip
muhtara sormalar zerine muhtarn o sradaki aklamalarndan ve sokakta grd zaman ayakst
verdii bilgilerden sz etmilerdir (Tablo 4).


262

Tm bu sorulardan sonra yneltilen Kentsel dnmle ilgili aldnz bilgi sizce genel olarak
yeterli mi? sorusuna katlmclarn %93.7si Hayr, %6.3 ise Evet cevabn vermitir (Tablo 4).
Alnan bilgiyi yeterli grmeyle mahalle (X2(3)=11,246 p, 010<.05), cinsiyet (X2 (1)= 7,249 p,
007<.05) arasnda anlaml bir iliki saptanmtr (Tablo 4).
Kentsel dnme ilikin alnan bilginin en ok yeterli grld mahalle Erenky Mahallesi iken
(%10.8) bu orann en dk olduu yer Karapnar Mahallesidir (%0) (Tablo 5). Tabloya bakldnda
alnan bilgiyi yeterli bulma oran tm mahallelerde olduka dktr. Erenky mahallesi daha nceki
analizde muhtarn konuya ilikin bilgilendirme yapp yapmad ynndeki soruya yaklak %85
hayr ile Alannnden sonra ikinci srada gelmektedir. Buna ramen alnan bilgiyi yeterli grenlerin
oran daha yksek kmtr. Dier kurumlar vastasyla bilgi edinmedikleri de bilinmektedir. Bu
anlamda buradaki tezatlk, bu mahallede yaayanlarn yaadklar yerin konumu ve krsal kesimden
geldikleri de gz nnde bulundurulduunda, bilgilendirilme konusundaki talep ve beklentilerinin
daha dk olmasndan kaynaklanmaktadr.
Yine kadnlarn %2,8i, erkeklerin ise %9,6s aldklar bilgiyi yeterli grmektedirler (Tablo 4).
Bunda erkeklerin bilgi edinilebilecek kanallara kadnlardan daha yakn olmas, camide ve kahvede
gerekletirilen toplantlara kadnlarn katlamamas ve kadnlar iin ayr bir aklama yaplmam
olmas etkili olmaktadr.
Kentsel dnmde katlma ilikin teorik blmde de deinildii gibi katlm, kentsel dnmn
baarya ulamas ve srdrlebilir olmas iin gerekli olan en nemli husustur ve baarl bir kentsel
dnm projesinin gtmesi gereken ama katlmn azami dzeyde salanmasdr. Bunun iin de
ncelikli olarak dnmn dorudan ya da dolayl olarak etkileyecei aktrlerin srele ilgili bilgi
edinmeleri, bilgi kaynaklarna kolaylkla ulaabilmeleri ve nihayetinde de srete edilgen deil etkin
aktrler olarak yer almalar, sz hakk olmalar salanmaldr.
Tablolardan da grlebilecei zere dnmn gerekletirilecei mahallelerde yaayanlarn
%60ndan fazlas konuya ilikin net bir bilgiye sahip olmadklarn dile getirmiler ve konuya dair az
ok bilgisi olduunu syleyenlerin %30undan fazlas ise bu bilgileri evreden, konu komudan
edindiklerini ifade etmilerdir. Mahallelerde gerekletirilen anket, mlakat ve gzlemler srasnda
hemen her kk toplulukta, kahvede, cami klarnda, kap n sohbetlerinde srekli olarak konuyla
ilgili yorumlara, endielere, sylentilere rastlanlmtr. Ancak bu konumalara ortam hazrlayan
malumatlarn kayna olarak nadiren muhtarlk, belediye ve dier kurululara rastlanlm, genellikle
yle sylemiler, komular duymu, birileri aklama yapm eklindeki bilginin bilinmeyen
tekilerden geldiini gsteren mi ekinin kullanld grlmtr. Bunlarn yan sra, ilk olarak,
mahalleye belediyeden gelen lm uzmanlarndan (lmclerden) dnmn gerekleeceini
renenlerin ve yine konuyla ilgili aratrmacdan bilgi isteyenlerin says da olduka fazladr. unu
da belirtmek gerekir ki konuya ilikin bilgi sahibi olduunu syleyenlerin byk ounluu
dnmn gerekletirilecei zamann, artlarn ve srecin ileyiinin bilgisine sahip deildir.
Konuyla ilgili nitel grmelerden elde edilen verilerin bazlar yledir:
Ben daha iki yldr badana yapmamm bak. Bu sene de yapmyorum. Acaba gelip bir ay sonra
k evden mi diyecek? Acaba ne yapacaklar? () te bunun iin bir bilgi istiyoruz yani Sakalldan.
(ile belediyesi bakan)Bir bilgi gelse bize; siz yle yle olacaksnz, u zaman kacaksnz, u
kadar oturacaksnz, bu kn oturacaksnz, oturamayacaksnz bir bilgi bize verse biz ok rahat
olacaz, ok memnun olacaz. (Kadn, 85, Huzur)
Alntdan anlalaca zere mahalleliler en azndan ksa vadede bir dnm gerekletirilip
gerekletirilmeyeceine dair bir bilgiye de sahip deillerdir. Bu durum, evlerinde herhangi bir tamirat
yapp yapmama ve zellikle de yakacak alma konusunda kararsz kalmalarna yol amtr.
Mahalle sakinlerinin srece ilikin yorumlarna baktktan sonra mahalle muhtarlarnn bu konudaki
grlerini ifade etmek gerekmektedir. Burada sadece muhtarlarn mahalle sakinlerine gerekli bilgileri
verip vermemelerine deil, ayn zaman da onlarn da belediye tarafndan yeterince bilgilendirilip
bilgilendirilmediine, srece ne kadar dahil edildiklerine baklmtr. Ancak aada da aktarlaca
zere 2. etaba ilikin tam anlamyla bir bilgilendirmeden bahsedilmemi, muhtarlar sreci 1.etabn
devam olarak ele alp bunun zerinden aklama yapmlardr.


263

Grmelerden elde edilen bilgiler gstermektedir ki Karapnar 2. Etap projesini gerekletirecek
olan baat aktrler mahalle muhtarlar ile de youn bir bilgi alverii iinde deillerdir. Projenin
gerekletirilmesi amacyla bu drt mahallenin snrlarnda deiiklik yaplmas gerei muhtarlar
konudan haberdar etmitir. Mahalle hudutlarnn deitirilmesi amacyla 2012nin ilk aylarnda drt
mahalle muhtar toplantya arlm ve bu alanda bir proje gerekletirilecei bildirilmitir. Konuya
ilikin ayrntl bilgiye sahip olmadklar iin muhtarlar da halk ya hi bilgilendirmemi ya da
yzeysel bir bilgi aktarm sz konusu olmutur:
Huzur mahalle muhtar dernekte bir toplant yapm ve bu toplantya da yerel basn armtr.
Muhtarn dernekte yapt toplant, medyay arp konumas ve anketlerin sonularnda da etkisini
gstermi, daha nce de belirtildii zere konuyla ilgili bilgi sahibi olduunu syleyenler ve yine bu
bilgiyi muhtardan aldn syleyenler en yksek oranla Huzur mahallesinde gzlemlenmitir. Huzur
mahallesinde anket sonularnda edinilen bilginin yeterli bulunma oran zerinde Odunpazar belediye
bakannn ve meclis yelerinin Karapnar birinci etap projesi kapsamnda bu mahalleyi ziyaretleri
etkili olmutur
Yerel halka, gerekletirilecek olan almayla ilgili bir bilgi verilip verilmediine ilikin
belediyede grlen yetkiliden alnan cevap mahallenin bu konuda neden bilgi eksiklii ve karmaas
yaadn aklamaktadr:
Zaman gelince siyasiler basn aklamas yapar herkesin haberi olur. Ayr bir bilgilendirilme yok.
Halk zaten anketlerden, lmlerden olay biliyor. Halka aklanmas birka ay bulur. (Odunpazar
Belediyesi)
Grlen belediye yetkilisi, hemen ncesinde de projenin tasarm aamasnn tamamlanmak zere
olduunu, stok tespitlerinin ve kymet takdirlerinin yapldn ifade etmitir. Bu anlamda belediyenin
gerek manada bir bilgilendirme yapaca zaman projeyle ilgili neredeyse tm ayrntlarn
tamamlanm olaca sonucuna varlabilir. Ancak burada belediyeden ilgili yetkilinin ifade etmi
olduu anket uygulamasn da gz ard etmemek gerekir. Belediyenin altlk ilerini yaptrd firma
2012 Austos aynda, dnmn gerekletirilecei blgede toplamda 500 kiiyle yz yze anket
almas gerekletirmitir. Anket formu; hak sahiplerinindemografik bilgilerini, konuta, evreye,
sosyal yaantlarna ilikin bilgilerini, genel olarak kentsel dnm projeleri ve zel olarak Karapnar
birinci etaba ilikin bilgi dzey ve kaynaklarn, dnm istenip istenmediini ve bu konudaki
beklentilerini sorgulayan sorulardan olumaktadr. lgili mhendislik firmas elde ettii verilere
dayanarak SWOT Analizi gerekletirmitir. Ancak analizin sonular paylalmad iin analiz
sonularna ilikin bilgi sahibi olunamamtr. Daha nce de bahsedildii gibi konuyla ilgili gr ve
isteklerini bildirenlerin, bu konuda ciddiye alnp alnmadna veya alnmayacana ilikin bir fikre
sahip olmamalar bu manadaki bir katlmn temel handikaplarndandr. Ve bu anlamdaki bir
katlm Arnsteinin ifade ettii gibi sembolik bir katlmdr.
Aratrma kapsamnda grlen sivil toplum kurulular Eskiehir mimarlar odas ve kent
konseyidir. Gerek mimarlar odas gerek kent konseyi belediyenin konuya ilikin kendilerine ve
mahalle sakinlerine bilgi vermemesinin effaf bir uygulama olmadn, bu tr almalarda proje
alanna ilikin farkl uzmanlk gruplarndan ve evrenin kullanclarndan veriler toplanmas
gerektiini, srecin iine kapal bir ekilde ilemesinin insanlar bu konuda farkl dncelere ve
kayglara ynelteceini ifade etmitir. Bu anlamda srecin salkl ileyebilmesi asndan farkl sivil
toplum kurulularnn srece dahil edilmesi gereine vurgu yaplmtr
Kentsel dnmde proje paydal ve katlm
Daha nce de ifade edildii gibi kentsel dnme katlmn salanabilmesi iin ncelikle gerekli
bilgilerin projeye nclk eden aktrlerce paylalmas gereklidir. Ancak bilgilendirme tek bana bir
katlm biimi deildir. Burada daha nce de katlm bal altnda bahsetmi olduumuz Arnsteinin
kentli katlmna ilikin 8 kademeli merdivenini baz alnacak olursa; bilgilendirme, ikna ve mzakere
ile birlikte, katlmn var olmad terapi ve maniplasyon aamalarndan bir sonraki aamay ifade
eden sembolik bir katlm dzeyine iaret etmektedir. Bunun sembolik olmasnda bilgi sahibi olmann
istek ve grlerin dikkate alnaca ynnde bir garantiyi beraberinde getirmemesidir Bu anlamda
gerek manada bir katlm ortaklklar temelinde gerekleebilir.


264

Projenin gerekletirilecei alanda bu anlamda katlmn ne dzeyde olduunun anlalmas
asndan yerel halkn, muhtarlarn, ilgili resmi ve sivil toplum kurulularnn katlm, proje paydal
ve ortaklklar ynndeki gr ve dncelerinden faydalanlacaktr:
Belediyede grme gerekletirilen yetkili, katlm ev sahiplerinin ikna olup senetleri
imzalamalar zerinden ele almaktadr. Yani burada yerel halkn srece aktif katlm gibi bir
dnceye rastlanmamaktadr. Burada grlen o dur ki; hak sahiplerine belediyenin ilerini
kolaylatracak ekilde hareket etmek, kendilerine sunulan eyi onaylamak gibi pasif bir rol biilmi
ve karlklk, etkileim, anlama temelinde yrtlmesi gereken katlma zorunluluk temelinde
yaklalmtr. Katlmn zgr iradeye dayanan yaps kamulatrma tehdidiyle zorunluluk temeline
oturtulmutur. Buradan hareketle, bu anlayla yrtlen bir projede ok byk oranda katlmn
salanmasn baarl bir kamulatrma tehdidi ve sindirme politikasyla aklamak mmkn
grnmektedir:
Vatandan direncine gre deiir. Vatandan katlm olursa sre hzlanr, 6 ay da srebilir, 1
yl da srebilir, 3 ay da srebilir. (Peki, vatandan katlm derken?) Halkn abuk ikna olup hzlca
szlemeyi imzalayp tapusunu devretmesidir. Mecbur katlacak, katlmazlarsa kamulatrma
yaplacak. (Odunpazar Belediyesi)
evre ve ehircilik il mdrl katlml bir dnm projesinin mmkn olmasn ncelikle
dnmn gerekletirilecei alanda yaayanlarn yaam koullarnn ve bu anlamdaki taleplerinin
bilinmesinden getiini ifade etmektedir. Katlm insanlarn kendi yaayaca meknlar
oluturabilmeleri temelinde ele alan mdrlk yetkilisi, bu anlamdaki bir katlmn Trkiye artlarnda
gerekletirilmesinin ok zor olduunu, insanlarn bu konudaki taleplerinin bitmeyeceini belirtmitir.
Kent konseyi ve mimarlar odas benzer ekilde katlm, projenin gerekletirilecei kentteki yerel
halktan profesyonel meslek gruplarna ve sivil toplum kurulularna kadar tm paydalarn sre
zerinde sz hakk olmas olarak tanmlamaktadr. Bu durumun hem dnmn gerekletirilecei
alann paydalarca benimsenmesine, alana kar bir aidiyet gelitirilmesine yol aacan hem de
siyasilerin halkn fikirlerine nem verdiklerini gstererek bunun zerinden prim yapmasna olanak
salayacan, yani burada aslnda karlkl bir faydann sz konusu olabileceini vurgulamaktadr.
Mahallenin muhtarlarnn katlmdan neyi anladklar, kendi mahallesinin bu anlamda srece ne
kadar katldklarna ilikin grlerine bakldnda dikkati eken husus; katlm kavramna ikna,
kabullenme, raz gelme, itaat etme, itiraz etmeme, diklenmeme gibi eitlik ve karlkl etkileim
temelinden tamamen yoksun ve dnm gerekletiren aktrlerin erkini, hegemonyasn n planda
tutan bir yaklam benimsemeleridir. Burada zaten, vatandan zerinde bir g olarak grd
yerel ve merkezi ynetimlerin rzas da kamulatrma ve daha azna kanaat etmek zorunda kalma
gibi korkular zerinden salanmaktadr. Tabi burada dikkati eken dier bir husus da neredeyse tm
mahalle sakinlerinin ve muhtarlarn dnm projesini afet yasas kapsamnda deerlendirip zaten
itiraz etme hakkna sahip olmama durumunu vurgulamalardr.
Katlm demek mahallenin %60nn kabullenmesidir. (Erenky muhtar)
E tabi destekliyor. Desteklememe gibi bir ans da yok, neden nk kentsel dnm projesi
meclisten geti, itiraz diye bir ansn yok. u andan itibariyle halkn unu yapmas lazm, grmeler
yaparken yani verdii yer ne olursa olsun dikilmeden yani diklenmeden dik duracak, biraz mlayim
olacak yani. Olay bundan ibaret. () Diklenmesi, itiraz diye bir ans yok. Yukarda (1.etapta) itiraz
eden oldu, 11 dnm yere 80 bin lira yatrdlar gnderiverdiler. (Huzur muhtar)
Katlmn ne ifade ettii ve srece yeteri kadar katldklarn dnp dnmedikleri
ynndeki sorulara verilen cevaplara bacak olursak yerel halkn da genel olarak sz sylemeye yetkisi
ve gc olmad iin konuyu verilenin kabul edilmesi zerinden deerlendirmeleri sz konusudur.
zellikle Allahla devleti zdeletirme, devletten aa olma eklindeki ifadelerle devletin karsnda
gsz olmaya ynelik vurgular henz oturmam bir demokrasi ve eitlik sisteminin gstergesidir ki
bu durum yukarda gerek belediyenin, sivil toplum kurulularnn gerek muhtarlarn belirtmi olduu
ve %80- 90 civarnda diye ifade ettikleri katlm sonucunu beraberinde getirmektedir:


265

Grlerinin alnmasdr., Allahla devletin sz birdir, ne yapacaksn. Mecbur vereceksin, ben
istemiyorum deyince seni mi dinleyecekler. , Bir ey yapamayz ki, devlete ne yaplr ki? Biz
devletten aayz anam. Devlete biz kar ksak, adam bizi buradan da atar. ,
Biz yeteri kadar katldmz dnmyoruz. (Bilgilendirme sizce katlm mdr?) Bence
bilgilendirme hi olmazsa %50 katlmdr. Hi olmazsa halk bilgilendiriyorlar yani. Halk ne
yapacan biliyor, burada ne yapldn biliyor. () (Geriye kalan %50si nedir?) Ya mesela belirli
bir hak sahiplerine bir ey sunulur; sen ne kadar almak istersin, evini ne kadar karln vermek
istersin, ya da sen evini yktrmak istiyor musun istemiyor musun? Byle eyler sorulabilir yani.
Planlama yaplmadan, onlar kendi aralarnda plan yapp sadece buray elde etmek istiyorlar. Yani
devlet sonuta, biz ne kadar olsak da ey yapamayz ama.
Bunun yan sra grlenlerden biri, belediyenin grmelere vatandalar birebir armasn
halkn kendi fikir ve taleplerini belirtmesi asndan caydrc bulmaktadr. kna mekanizmasnn
birebirken daha kolay ilemesi ve salksz artlarda anlamalarn imzalanmas eitsiz bir katlm
beraberinde getirmektedir. Bu noktada, daha nce de ifade edildii gibi kimin katld meselesi son
derece nemlidir. Zira eit olmayan glerin katlmyla gerekleen bir anlama, genellikle gc
elinde bulundurann talepleri dorultusunda gerekleecektir.
Kentsel dnmde ortaklklar ve ynetiim
Kentsel dnmde etkin bir katlmn salanp baarl sonulara ulalmas iin srecin
yrtlmesi ve denetlenmesinde dorudan veya dolayl olarak rol alan birtakm aktrler sz
konusudur. Literatrde merkezi ve yerel ynetimlerden oluan kamu sektr, zel sektr, eitli sivil
toplum kurulular ve yerel halk bu projelerde yer almas gereken aktrler olarak ifade edilmektedir.
Bu anlamda baarl ve srdrlebilir bir kentsel dnmn gerekletirilmesi bu aktrlerin etkileim
ierisinde ortaklk temelinde almas ve her birinin proje payda olarak kendilerine den rol
oynamasn gerektirmektedir.
Karapnar Vadisi Gecekondu nleme Blgesi Projesi birinci etapta olduu gibi ikinci etapta da
kamu-kamu ortaklnda gerekletirilen bir kentsel dnm projesidir. Kamu kamu
ortaklklar Spit (2005:109-110)in de ifade etmi olduu gibi genellikle merkezi ynetim ve bir yerel
belediye, bazen de birden fazla yerel belediye arasnda kurulan ibirliini ifade etmektedir. Bu
anlamda Karapnar Vadisinde gerekletirilecek olan proje, merkezi ynetimi temsil eden TOK ve
bir yerel ynetim birimi olan Eskiehir ili Odunpazar ile belediyesi ibirliiyle gerekletirilen bir
projedir. Bu proje 775 sayl Gecekondu Kanunu erevesinde olup, 6306 sayl Afet Riski Altndaki
Alanlarn Dntrlmesi Hakkndaki Kanun kapsamnda yer almad iin evre ve ehircilik il
mdrlnn alma snrlarnn dnda yer almaktadr. Bunun yan sra Eskiehir Bykehir
Belediyesi de bu projenin kapsam ierisinde bulunmamaktadr. zel bir kurulu olarak ihale
karlnda sadece alandaki altlk ilerini gerekletiren firmay da dardan bir hizmet alm olarak
nitelendirmek mmkndr. Zira daha sonra deinilecei zere belediye yetkilileri de durumu byle
ifade etmilerdir. Sivil toplumdan ise herhangi bir kurulu, dernek veya vakf proje snrlarnda yer
almamaktadr. Son olarak bir projede yer almas gereken en temel aktr projenin gerekletirilecei
alann yerel halk, yani o blgenin kullanclardr. Odunpazar Belediyesiyle gerekletirilen
grmede proje paydalar olarak TOK, Odunpazar Belediyesi ve vatandalar ifade edilmitir.
Ancak u srete vatandaa henz bilgi dahi verilmemi olmas yerel halkn proje paydaln ya da
katlm kelimesinin anlamn sorgulatmaktadr.
Bu balamda kentsel dnmde ortaklk ve ynetiim temeline oturtulmu bir katlmn sz
konusu olup olmadn, bu platformun nasl kurulabileceini, bu anlamda neler yaplabileceini, ne
tr eksikliklerin sz konusu olduunu grmek asndan kamu kurulular, sivil toplum kurulular,
mahalle muhtarlar ve mahallelilerin ifadeleri son derece nemlidir.
(Projenin paydalar kimler?) TOK, Odunpazar Belediyesi, vatandalar. (Sivil toplum
kurulular? Onlarn fikir, destek, i birlii var m?) lerleyen zamanlarda belki. Yanl bir ey
yapsaydk STKlar direnirdi zaten.


266

TOK onay ve finansman ksmn hallediyor. Her eyi biz yapyoruz, ama TOK onay vermezse
olmaz. zel olarak da Uur Mhendislik var altlk ilerini yapan, ama Uur Mhendislik eittir
belediye. (Odunpazar Belediyesi)
Daha nce de ifade edildii gibi, Karapnarda gerekletirilecek olan proje 6306 sayl yasa
kapsamnda olmad iin evre ve ehircilik il mdrlnn bu alandaki projenin ortaklarndan biri
deildir. Ancak burada gerekletirilen grmede dnm projelerinde yer almas gereken ortaklarn
banda yatrmclarn gelmesi gerektii vurgulanmtr. kinci olarak yerinden dnm ilkesi esas
alnarak da yaayanlarn ortaklklarda bulunmas gerektiine deinilmitir. Grlen yetkili,
belediyelerin dnmde yer alan bir dier aktr olduunu; odalarn, sivil toplum kurulularnn
srete yer almas gereken, ama yaptrm gcne sahip olmadklar iin srece dahil olamayan aktrler
olduklarn ifade etmitir. Bu durumun ise kamu kurulularnn nclnde projelerin ortaya
kmasna yol atn belirtmitir.
Daha nce de belirtildii gibi sivil toplum kurulular temsili demokrasi anlaynn ortaya koymu
olduu demokrasi ann katlmc pratiklerle zlmesinde ve kamu yararn savunma noktasnda
nemli kurululardr (Tekeli, 2009:212-215). Bu kurulular arasnda mimarlar odas, ehir planclar
odas, harita ve inaat mhendisleri odas, eitli evresel kurulular ve tm bunlar bnyesinde
barndran, kentin ynetimine halkn katlmnn salanmas, kente dair problemlerin zlmesi,
salkl, yaanabilir kentler oluturulmas amacyla kurulmu olan, dier sivil toplum kurulularnn
katlmn ierdii iin de ynetim anlaynn ynetiime evrildii yer olan kent konseyleridir. Bu
anlamda da bu konseyler kentsel dnm projelerinin gerek manada katlml ve ynetiimci bir
anlayla srdrlebilir sonular vermesinde son derece nemli kurululardr.
Ancak grmelerden de anlalaca zere gerek mimarlar odas, gerek kent konseyi ve
bnyesindeki dier STKlar gerekletirilecek olan projenin effaf bir yapya sahip olmamas
nedeniyle srele ilgili bir etkinlik yrtmenin tesinde herhangi bir bilgiye de sahip deillerdir.
Projenin salkl bir ekilde yrtlebilmesinin ve halk tarafndan sahiplenilmesinin, srecin ok
ortakl bir yap tarafndan yrtlmesiyle alaca vurgusu yaplmtr. Gerek kent konseyi gerekse
mimarlar odas talep edilmesi durumunda alanda bir n alma yapabileceklerini, bedava danmanlk
hizmeti verebileceklerini ifade etmilerdir.
Burada mimarlar odas, belediyenin projeyi kendilerinin ve farkl kesimlerinin bilgi ve desteine
amamasn siyasi bir tutum olarak deerlendirmi, farkl paydalarn projede yer almas durumunda
belediyenin projeyi sahiplenmesinin ve bunun zerinden siyaset yapmasnn zorlaacan ifade
etmitir. Byle bir yaklam biimi de hesapverebilirlikten, effaflktan yoksun sivil olmayan
projelerin ortaya kmasna neden olmaktadr.
Daha nce yneltilen muhtarla bilgi verildi mi sorusuna cevaben mahalle muhtarlar; mahalle
snrlarnn deiimiyle alakal olarak drt mahalle muhtaryla gerekletirilen toplanty rnek
gstermilerdir. Ancak daha sonra yneltilen soruda belediyeyle bilgi alverii iinde olduklarn
fikirlerinin dikkate alndn ifade etmilerdir. Muhtar, kendisinin planlamaya ilikin nerisinin bu
ynde dikkate alndn ifade etmi, ancak mahalle sakinleri herhangi bir neri sunarsa kabul grr
m? eklindeki soruya; bu projelerin nceden programlanarak geldii, dolaysyla da vatandan
arzusuna gre deiiklik gstermeyecei cevabn vermitir. Grmelerden anlald zere, mahalle
muhtarlar biz bu srecin iindeyiz, bizi dikkate alyorlar yani bir nevi biz burada ilevsiz deiliz
deme eilimi tamaktadrlar.
Mahallelerin geneline bakldnda, mahalle sakinlerinin proje paydal ve katlma ynelik
alglarnn ok yzeysel olduu gzlemlenmitir. Mahallelilerin byk ounluu katlmdan yeteri
kadar bilgi sahibi olmay anlamaktadr. Dorudan bilgi edinmek iin bireysel aba harcayanlarn oran
olduka dktr. Ancak buna ramen mahalle sakinlerinin byk ounluu ne olacana ynelik
byk kayglar tamaktadr:
Sanki byle yangndan mal karr gibi hareket ediyorlar. Zaten u anda ey bitmi, bunlar
imzalanm her ey bitmi, zaman am sresi bitmi iki yllk sreleri var. Ben Maysta gittim
belediyeye, geen Maysta, gittim, henz dedi herhangi bir planlama da yok, proje de yok daha


267

herhangi bir alma yok denildi, belediyeden. u anda Austosta planlama bitti, proje onaya
sunulmu dendi. Ben srekli bunu sordum, Milli Emlaktan da. (Erkek, 34, Huzur)
eitli ifadelerden de grld zere, alanda gerekletirilen dnm projesinde bilgi paylam
ve karlkl etkileimin olmamasndan kaynakl birtakm skntlar ve kayglar sz konusudur. Bu
anlamda baarl bir dnmn yrtlmesi ancak ok aktrl bir yapda, aktrler aras sinerji
yaratlmak yoluyla, effaflk ve hesap verebilirlik ilkelerinin benimsenmesiyle salanabilir.
SONU, TARTIMA VE NERLER
Aratrmada nicel ve nitel tekniklerle elde edilen veriler, gerekletirilecek olan dnme ilikin
yerel halkn ve ilgili sivil toplum kurulularnn dnmn baat aktr olan belediye tarafndan
gerei gibi bilgilendirilmediini ortaya koymutur. Genellikle duyum niteliinde olan bu bilgiler
eksik ve belirsiz bir nitelik tamaktadr ki yerel halkn byk ounluu (%93.7) bu bilgilendirmeyi
yetersiz bulmaktadr.
Gerekletirilecek olan dnme ilikin bilgi dzeyi, yaanlan mahalle ve cinsiyete gre farkllk
gstermektedir. Tm mahallelerde edinilen bilgi yetersiz grlrken Erenky mahallesi edinilen
bilginin nispeten daha yeterli grld (%10.8), Karapnar mahallesi en yetersiz grld yerdir
(%0). Her iki cinsiyet asndan da dnme ilikin bilgi yksek oranda yetersiz grlmekle birlikte,
kadnlar (%2.8) edinilen bilgiyi erkeklere (%9.6) gre daha yetersiz bulmaktadrlar. Bun durum
zerinde kadnlarn gerek bilgi paylamnn gerekletirildii cami, kahvehane, dernek gibi alanlarn
dnda kalmas gerek kendilerini sreten dlamalar etkili olmutur.
Dnmn gerekletirilecei alanda STKlarn ve yerel halkn dnmde sz sahibi
olabilecei, dnm srelerinde etkin faaliyet gsterebilecei, payda olarak srece dahil olabilecei
effaf bir zemin oluturulmam kamu- kamu ortaklnda, katlmclktan uzak bir dnm anlay
benimsenmitir.
Aidiyet duygusunun gelimesini nleyen dier nemli konu ise dnm projelerinin merkezi
veya yerel aktrler tarafndan kentin tm dier paydalar ve alann kullanclarnn gz ard edilerek
gerekletirilmesidir. Bu tr almalarn ilgili STKlarn ve yerel halkn istek ve bilgisi dahilinde
gerekletirilmesi projelerin sahiplenilmesine ve srecin sorunsuz bir ekilde ilemesine yol aacaktr.
Bu tr projeler tek merkezden ynetilmekten ziyade karar vericiler ve karar verilenler arasndaki
diyalog yolunun ak olduu, yerel halk, STK, zel sektr ve kamunun ortaklaa bir ekilde
gerekletirdii effaf, oulcu ve katlmc bir platformda gerekletirilmelidir. Ancak Trkiyedeki
dnm projelerinin ounda sadece tek tarafl bilgi aktarmna ve tapu devirleri konusunda
uzlama anlayna dayal bir katlmclk sz konusudur. Dnm alanna ilikin tm kararlar
ilgili kamu aktrlerince verildikten sonra son aamada gelinen durum halka bildirilmektedir. Bu
bilgilendirme aamasna kadar geen zaman dilimi ierisinde ise ya yerel ynetim birimlerince ok
kstl ve net olmayan bilgiler halka aktarlmakta ya da sadan soldan edinilen duyumlarla konu
anlalmaya allmaktadr. almalarn tam olarak ne zaman ve ne ekilde gerekletirileceinin
bilinmemesi alann kullanclarnn kayg duymalarna sebep olmaktadr.
Merkezi ve yerel ynetimler tarafndan uzlama olarak adlandrlan ittifak senetlerinin
imzalanmas da katlmclk anlaynn handikaplarndan biridir. Btn tapularn devredilmesinin
%100 katlm var eklinde yorumlanmas katlm kavramnn snrlarnn veyahut anlamnn
deitirilmesini gerektirmektedir. zellikle gecekondu blgelerindeki dnm projelerinde uzla
nn salanmas kamulatrma tehdidi altnda gereklemekte ve mlkiyet hakk ihlalleri
yaanmaktadr. Uzlama senetlerinin imzalanmas iin, zellikle bu aratrmann gerekletii alan
baznda, hane halk reislerinin teker teker arlmas bir bask oluturamadklar gerekesiyle halk
nezdinde de rahatszlk yaratmaktadr. Tapu devri konusundaki grme ve ikna almalarnn birebir
gerekletirilmesi bask, korku ve dolaysyla da rza yaratmaktadr.
Dolaysyla, dnm projelerinin daha etkin ve verimli sonular verebilmesi iin, dnm
gerekletirilecek alan tespit edildikten sonra blge sakinlerinin dnme ilikin dnce ve
beklentilerini tespit edecek almalar yaplmal ve elde edilen sonular dorultusunda alann ve orada
yaayan halkn sosyoekonomik ve kltrel yapsna uygun proje alternatifleri yaratlmaldr. Proje


268

plan izilirken kentteki, konuyla ilgili eitli aktrlerin bilgi, katk, destek ve nerileri dorultusunda
hareket edilerek alana en uygun plan tasarlanmaldr.
Srecin srdrlebilir olmas asndan kentteki tm paydalar iine alacak ekilde, effaf,
oulcu, katlmc bir anlayla hareket edilmesi gerekir. Ancak bunun sadece szde kalmamas iin
kentsel dnme ilikin yasalara yerel, sivil ve zel aktrlerin de dnmde yer almasn zorunlu
klacak maddeler eklenebilir. Dnme katlmas gereken aktrlerin grev ve sorumluluklar, srecin
ileyii yasalarda ak ve net bir ekilde tanmlanmal ve anlatlmaldr. Dnm alanndaki halkn
bilinlendirilmesi amacyla alanda dernekler kurulmal ve zellikle de muhtarlar halkn karlarn
korumak iin bu srete aktif olarak rol almaldr.
Ekler
Tablo 1. Kentsel Dnme likin Bilgi Dzey ve Kaynaklar
Kentsel dnm projesini duydunuz
mu? f %
Kentsel dnm projesini kimden
duydunuz? f %
Hi duymadm
Bir eyler duydum
Duydum
Toplam
65
162
144
371
17,5
43,7
38,8
100,0
Belediyeden
Kaymakamlktan
Muhtardan
Komudan
Tandklarmdan
Dernekten
Medyadan
Hemen hepsinden
Dier
Toplam
32
2
42
131
35
1
34
27
3
307
10,4
,7
13,7
42,7
11,4
,3
11,1
8,8
1,0
100,0

Kentsel dnm projesini
kimden duydunuz?
f %
Kentsel dnm projesini
kimden duydunuz? f %
Karapnar









Belediyeden
Muhtardan
Komudan
Tandklarmdan
Medyadan
Hemen
hepsinden
Dier
Toplam
8
3
17
3
2
15

1
49
16,3
6,1
34,7
6,1
4,1
30,6

2,0
100,0
Huzur










Belediyeden
Kaymakamlktan
Muhtardan
Komudan
Tandklarmdan
Dernekten
Medyadan
Hemen hepsinden
Dier
Toplam
4
2
29
44
5
1
2
5
93
4,3
2,2
31,2
47,3
5,4
1,1
2,2
5,4
100,0
Alann Belediyeden
Muhtardan
Komudan
Tandklarmdan
Medyadan
Hemen hepsinden
Dier
Toplam
8
5
42
8
11
5
1
80
10,0
6,3
52,5
10,0
13,8
6,3
1,3
100,0

Erenky
Belediyeden
Muhtardan
Komudan
Tandklarmdan
Medyadan
Hemen hepsinden
Toplam
12
5
28
19
19
2
85

14,1
5,9
32,9
22,4
22,4
2,4
100,0








269

Tablo 2. Kentsel Dnm Srecinde Mahalle Muhtarlarnn Rol
Muhtarlk gerekli bilgilendirmeyi yapt m? f %
Muhtarlk
bilgilendirme
yaptysa ne dedi?


f


%
Huzur Evet
Hayr
Bilmiyorum
Toplam
46
46
3
95



48,4
48,4
3,2
100,0



TOK gelecek
Masraf yapmayn
Yapm ben
duymadm
Evlerinizin deeri
verilecek
Dnmle ilgili her
eyi
Tarih verdi
Toplam
18
5
8
1
1
1
34
52,9
14,7
23,5
2,9
2,9
2,9
100,0
Erenky


Evet
Hayr
Toplam
14
82
96
14,6
85,4
100,0
Muhtarln yapt
bilgilendirmeyi
yeterli buluyor
musunuz?
f %


Karapnar



Evet
Hayr
Bilmiyorum
Toplam
21
67
1
89
23,6
75,3
1,1
100,0
Evet
Hayr
Toplam
31
64
95




32,6
67,4
100,0




Alann


Evet
Hayr

Toplam
12
78
90
13,3
86,7
100,0


Tablo3. Kentsel Dnm Srecinde Belediye ve STKlarn Rol
Belediye Bilgi verdi mi? f %
Aklamalar
yapldysa
nerede ve
nasl yapld? f %
Evet
Hayr
Bilmiyorum
Toplam
87
280
2
369




23,6
75,9
,5
100,0




Kahvede
Camide
Okulda
Lokalde
Dernekte
Sokakta
Televizyonda
Toplayp
gtrd.
Muhtarlkta
Eve gelip
sylediler
Toplam
8
13
11
1
4
7
9
2
2
2
59
13,6
22,0
18,6
1,7
6,8
11,9
15,3
3,4
3,4
3,4
100,0
Belediye bilgi verdiyse ne dedi?
f %
STKlar
herhangi
bilgilendirdi
mi? f %


270

Yapm ben duymadm
Tarih verdiler
Bror dattlar
Herkes evinin deerini alacak
TOK geliyor
Toplam
9
2
4
1
9
25
36,0
8,0
16,0
4,0
36,0
100,0
Evet
Hayr
Bilmiyorum
Toplam
5
359
5
369
1,4
97,3
1,4
100,0
Belediyenin yapt bilgilendirmeyi yeterli buluyor
musunuz?
f %
Aklamalar
yapldysa
nerede ve
nasl yapld? f %

Huzur




Evet
Hayr
Toplam
10
10
20
50,0
50,0
100,0





Kahvede
Camide
Okulda
Lokalde
Dernekte
Sokakta
Televizyonda
Toplayp
gtrp
aklama
yaptlar
Muhtarlkta
Toplam
4
2
9
1
4
1
2
2

1
26
15,4
7,7
34,6
3,8
15,4
3,8
7,7
7,7

3,8
100,0

Erenky


Evet
Hayr
Toplam
8
17
25


32,0
68,0
100,0


Kahvede
Camide
Sokakta
Televizyonda
Muhtarlkta
Eve gelip
sylediler
Toplam
2
2
1
3
1
1
10
20,0
20,0
10,0
30,0
10,0
10,0
100,0

Karapnar


Evet
Hayr
Toplam
1
28
29
3,4
96,6
100,0


Camide
Okulda
Sokakta
Eve gelip
sylediler
Toplam
9
1
4
1
15
60,0
6,7
26,7
6,7
100,0

Alann

Evet
Hayr
Toplam
6
9
15
40,0
60,0
100,0

Kahvede
Okulda
Sokakta
Televizyonda
Toplam
2
1
1
4
8
25,0
12,5
12,5
50,0
100,0

Tablo 4. Srece likin Bilginin Aktarm ve Cinsiyet Faktr
Srele ilgili
kadnlara
bilgi verildi
mi? f %
Alnan
bilgiyi
yeterli
bulma
Kadn Erkek Toplam
Evet
Hayr
Bilmiyorum
Toplam
10
346
14
370
2,7
93,5
3,8
100,0
Evet f 5
2.8
18 23
% 9.6 6.3
Hayr f
%
174
97.2
169
90.4
343
93.7


271







Toplam f
%
179
100
187
100
366
100
Ki-kare X2 = 7,249, df (1) , p=0.007,
=0.05, n=366



Tablo 5. Mahallelere Gre Srece likin Bilginin Yeterlilii
Alnan bilgiyi
yeterli bulma
Huzur Erenky Karapnar Alann Toplam
Evet f 9 10 0 4 23
% 9,5 10,8 0 4,5 6,3
Hayr f 86 83 89 85 343
% 90,5 89,2 100,0 95,5 93,7
Toplam f 95 93 89 89 366
% 100 100 100 100 100
Ki-kare X2 =11,246, df (3) , p=0.010, =0.05, n=366


KAYNAKA
Atkinson, R. (2005). Kentsel dnm, ortaklklar ve yerel katlm ngiltere deneyimi. Uluslararas
Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu Kkekmece Belediyesi Atlye almas
(Ed: D. zdemir, vd.). stanbul: Kkekmece Belediyesi Yayn, ss.87-98.
Balc, A. (2004). Sosyal bilimlerde aratrma yntem, teknik ve ilkeler. Ankara: Pegem Yaynclk.
Baaran, . (2008). Kent ve Yerel Ynetim. stanbul: Okutan Yaynclk.
Falay, N. (2008). Ynetiim ve blgeselleme kskacnda yerel ynetimler. ktisat Dergisi, say.500, 3-
6.
Hague, C. (2005). Konut alanlarnn dnm ve yenileme projelerinde baar. Uluslararas kentsel
dnm uygulamalar sempozyumu stanbul 2004 Kkekmece Belediyesi atlye
almas. (Ed:D. zdemir, P.zden, S. Turgut). stanbul: Kkekmece Belediyesi Yayn.
ss. 178-186.
Kara, M. ve Palabyk, H. (2009). 1980 sonras Trkiyede konut politikalar: toplu konut idaresi
bakanl (TOK) gecekondu dnm uygulamalar. Uluslararas Davraz Sempozyumu,
Sleyman Demirel niversitesi. Isparta.
Karayaln, M. (2010). Konut bunalm kent rantlar ve proje muhafzlar. (2. Bask). Ankara: mge
Kitabevi.
Ko, T. (2008). Siyasal Katlm ve Yerel Demokrasi Yerel Seimlere Yaklarken Genel Bir ereve.
ktisat Dergisi, say.500, 48- 55.
McCharthy, J. (2005). Kentsel dnmde ortaklk pratii. Uluslararas Kentsel Dnm
Uygulamalar Sempozyumu Kkekmece Belediyesi Atlye almas (Ed:D. zdemir,
vd.). stanbul: Kkekmece Belediyesi Yayn, ss.99-107.
zdemir, D. (2004). 1980 sonrasnda kamu-zel sektr ortaklklar ve birlikte ynetim. Kent
Gndemi. 51-58.


272

zden, P. (2004). stanbul Etkin ve ada Kent Ynetim Sistemi Aray inde Yerel Ynetimleri
Sosyal Programlar Ve Kentsel Yenileme. Kent Gndemi, 59-70.
zden, P. (2008). Kentsel yenileme. Ankara: mge Kitabevi.
Roberts, P. (2000). The evolution, definition and purpose of urban regeneration. (Ed: P. Roberts, H.
Sykes). Urban regeneration a handbook . London: SAGE Publications.
Spit, T. (2005). Kamu-zel sektr ortaklklar kentsel yeniden yaplanma srecinde gerilimli bir iliki:
Hollanda deneyimi. Uluslararas kentsel dnm uygulamalar sempozyumu stanbul 2004
Kkekmece Belediyesi atlye almas. (Ed: D. zdemir, P.zden, S. Turgut). stanbul:
Kkekmece Belediyesi Yayn. ss. 108-116.
Tekeli, . (2000). nsan Haklarnn Yerlemeye ve Mekna likin Boyutlar zerine. Modernite
alrken kent planlamas. Ankara: mge Kitabevi, ss.155-170.
Tekeli, . (2009). Modernizm, modernite ve Trkiyenin kent planlama tarihi, (1. Bask). stanbul:
Tarih Vakf Yaynlar.
Tekeli, . (2011). Kent, kentli haklar, kentleme ve kentsel dnm. stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.
Turok, I. (2005). Kentsel dnm: neler yaplabilir ve nelerden kanlmal?. Uluslararas Kentsel
Dnm Sempozyumu, stanbul 2004 Kkekmece Belediyesi atlye almas. (Ed:D.
zdemir, P.zden, S. Turgut). stanbul: Kkekmece Belediyesi Yayn. ss.25-30.














B6. OTURUMU
EKONOM-I:
SINIF LKLER




















275

ORTA SINIFLAR VE RSK -Trblansn Tam Ortasndan Konumak
1


Cevdet Ylmaz
2

ZET
Gnmzde Trkiye'de ve baka Bat-d ekonomilerde kalabalklat konusunda bir uzla
bulunan ve son krizlerden sonra ABD'de ve tabii Avrupa'da belki de daha yavaa ama derin bir
toplumsal hareket ve huzursuzluk znesi olarak yeniden beliren "orta snf"lar dnmek, dnya
ekonomik sistemi zerinde konumak anlamna gelir. zellikle bat-d ekonomilerde grece artan
kresel rant ilikileri (ya da art deer) alt ve st snflar arasndaki eitsizlii alt snflar aleyhine
amaktadr. Bu uurum orta snf bir yandan saysal olarak kalabalklatrrken, bir yandan da
toplumsal hareketliliini artrmaktadr. Ancak bu hareketin yn her durumda yukarya doru deildir.
ou zaman yukarya doru her hareket ters ynde -aaya doru- bir hareketi ok daha mmkn ve
muhtemel klmaktadr. Trkiye gibi lkelerde orta snfn ykselen grnm, olas krizlerde Batl
ekonomilerinin douraca sonular daha youn yaayacak bir kitleyi bytmektedir. Bu nedenle
Trkiye'de orta snflarn ykseli eilimini kltrel bir ierikten ziyade, romantik bir eitsizlik ve
riskler odakl ele almak mmkndr. Bu bildiride Trkiye'de orta snflarn eitim, mekn, tketim,
konut gibi konularda risk alglarn oluturma dinamiklerinin sosyolojik analizi yaplacaktr.

Anahtar kelimeler: Trkiye, risk, orta snf.

ABSTRACT
Middle class has been rising in both Turkey and the other non-Western economies recently.
Today, thinking about the reemergence of middle class is at the same time talking on the world
economic system. In particular, in non-Western economies increasing global rent relations has been
raising the inequality between the lower and upper classes. This gap results in an increase in the
population of the middle class, while enhancing its social mobility. Yet, this mobility is not always in
upward direction. Each upward mobility usually makes a downward mobility more possible. In
countries like Turkey, rising of the middle class means an increase in the population that will be
influenced from a crisis in Western economies. Thus, it is possible to handle the rising of the middle
class as a matter of risk rather than a cultural phenomenon. In this paper, a sociological analysis of the
dynamics of the risk perceptions of the middle class on some matters like education, space,
consumption, accommodation will be presented.

Keywords: Turkey, risk, middle class.
ORTA SINIFLAR VE RSK
Gnmz yaamnn daha ok orta snflar zerinden okunduu bir dnyaya yayoruz. Bu adan
bakldnda gnmz radikal deiimlerinin okunmas ve anlamlandrlmasnda yeni bir dil ve bu dile
ilikin sylemlerin sosyal bilimlerin temel argmanlar ierisine yerletirilmesi ihtiyac sz konusudur.
zellikle risk kavram odanda gelitirilen toplumsal paranoyaya ilikin sylem bolluu toplumun
byk bir kesimini yerel ve kresel risk alarnn kucana itmekte ve riske ilikin sylemi
vazgeilemez bir hale getirmektedir. Orta snflar bu ierikle birlikte sahip olunanlar ve kaybedilme
olaslklar asndan avantajl konumlarn srekli bir tehdit ierisinde alglamalar ve kresel

1
Bu bildiride sunumu yaplan metin Sel Yaynlarndan austos 2013 tarihinde yaynlanacak stanbul: Mstesna
ehrin stisnai Hali, ed: Aye avdar-Pelin Tan isimli kitaptaki Orta Snflar zerine Dnmek: stanbulda
Orta Snflarn Ajandasna Risk Yazmak isimli blmden yararlanmakla birlikte yeni vurgu ve tartmalar
iermektedir.
2
Yrd. Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Sosyoloji Blm, cevdety@gmail.com


276

kayglarn yerel temsilcileri olarak dikkat ekmektedirler. Orta snf olmann sarslmaz iman bu
anlamda kaygl olma ilevinden de teye gitmemektedir. Tanmlama yerinde ise bu snflar yerel
dnp kresel kayglanan snflardr.
Orta snflarn mekan alglar ve buna bal gelien mekan siyaseti, orta snfn varln market
mallarnn sergilendii kare kodlarla okunan bir yapya brndrmektedir. Bu nedenle orta snflar
kltrel maniplasyonun kolay yaplabildii snflar olarak zamann ruhu olarak tanmlanan gnmz
egemen kltrel temsilin ylmaz bekileridir. zellikle gzetim teknolojilerini ve kent bilgi
sistemlerini de gz nne alacak olursak orta snfn mekn ve tabii ki mahallesi titiz bir annenin
dzenli evine benzer. Bu noktada kent meknnda en byk risk kaynaklarndan biri toplumsal
referans noktalarnn deimesidir. Bu deiim, kontrol edilemeyen bir eyler olduu kaygsnn yeni
huzursuzluk alg ve tanmlamalar retmesine neden olacaktr. Dolaysyla, topluma bu lekte
bakarken iinde yaanlan tarihsel dnemin toplumsal, siyasi ve ekonomik ilikilerinin nitelikleri
kadar, bu niteliklerin deiim dinamikleri de gz nnde bulundurulmak durumundadr.
stisnasz dnyann en u kesinin bile kresel kapitalizmin kendini retme srecinden dolayl ya
da dolaysz etkilendii bir dnemden geiyoruz. Kresel ile yerel arasndaki iliki artk modernitenin
u anda hzla kendini gerekletirmekte olan aamasnda, onun daha nce deneyimlediimiz evreleri
zerinden meknsal ufkunun nerdiklerinden ok farkl anlamlar tayor. Sosyal bilimleri afallatan
durum tam da bu farkllamadan douyor. Modernizmin gelecek odakl, yeniliki sylemini kapitalist
modernite bakyla zmlemek grece kolay iken, kresel kapitalizm anda kresel olandan daha
fazla yerele, gelecekten daha fazla (yeni bir) gemie gnderme yapan her trl tecrbelerinin
kaynan ve sembollerini yeni bir bakla okumak yeni sorular sormay gerektiriyor.
Gnmzde Trkiye'de ve baka Bat-d ekonomilerde kalabalklat konusunda bir uzla
bulunan ve son krizlerden sonra ABD'de ve tabii Avrupa'da belki de daha yavaa ama derin bir
toplumsal hareket ve huzursuzluk znesi olarak yeniden beliren "orta snf"lar dnmek, bir dnya
ekonomik sistemi zerinde konumak anlamna gelir. Dolaysyla btn dnyada orta snflarn yerli
mamul bir rn olduu yanlsamasndan kurtulmann yolu, bu snfn kresel karlnn
kavranmasndan geer. Trkiyede 1990 sonras muhafazakr kesimin toplumsal yaamda
grnrlnn artmas, orta snflarn saysal anlamda oaldklarnn gstergesi olarak okunabilir.
zellikle bat-d ekonomilerde artan kresel rant (ya da art deer) alt ve st snflar arasndaki
eitsizlii alt snflar aleyhine ayor. Bu uurum orta snf bir yandan saysal olarak
kalabalklatrrken, bir yandan da mobilitesini artrarak onu daha da hareketlendiriyor. Ancak bu
hareketin yn her durumda yukarya doru deil, hatta yukarya doru her hareket ters ynde -
aaya doru- bir hareketi ok daha mmkn ve muhtemel klyor. Trkiye gibi lkelerde orta snfn
ykselen grnm, olas krizlerde Bat ekonomilerinin douraca sonular daha youn yaayacak
bir kitlenin bymekte olduunun da habercisi. Bu nedenle orta snflarn ykseli trendini kltrel bir
ierikten ziyade, romantik bir eitsizlik ilikisi olarak ele almak mmkn. Zengin kzla fakir erkein
hikyesinde olduu gibi, Trkiyede orta snflar hep daha iyi bir yaam olanan kollayan ve srekli
buna uygun bir dili kullanan kesimler olarak deerlendirilebilirler. Tartmay daha da
belirginletirmek iin gnmzde zellikle hizmet sektrnn genilemesi sayesinde ykselen 'orta
snf'la 20. yzyl boyunca refah devleti erevesinde tanmlanan orta snf arasndaki farklar
tanmlamamz gerekir. Bu fark zellikle risk kavram merkeze alnarak yaplacak analizlerde ok daha
belirgin bir ekilde ortaya kar.
Her eyden nce risk kavramn odak alan her tartma, genel olarak bir huzursuzluk tartmasdr.
Bugn hizmet sektrn gz nne alarak refah devletinin kutsal emaneti gibi sunulan orta snflarn
bys oktan bozulmu, yaam alanlar ise birka on yldr farkl bir ereveye brnm durumda.
Refah devletinin orta snf ulus ananda eritilmi/eritilmeye allan ideal yurttan bir prototipiydi.
Bugn, kendisinden sz ettiimiz yaadklar tm ehirleri gnbegn yeniden ina etmekte olan orta
snf ise ilk bakta daha renkli, elenceli ve hareketli grnmesine ramen, eskisine oranla daha az
istikrarl ve daha ok risk tayan bir toplumsal kategoriye tekabl eder.
Bu noktada klasik liberal ekonomi teorisinin retimin ve ticaretin srdrlebilmesi iin "gven" ve
"istikrar" ortamn baat koullardan birisi saymas gereini hatrlayalm. Ancak gnmzde byk
kentlerde "risk"in kendisi bir yatrm aracna dnm durumda. nk bu yeni alg ve ileyi,


277

sradan insan bir ekonomik akl deposu olarak gryor ve piyasa koullarn, kanlmaz, deimez ve
hatta mzakere edilemez dorular olarak yeniden tanmlayp konumlandryor. yle ki, bu balamda
piyasann ahlaki krl de bir deer olarak kabul ediliyor. Riskin ve krizin kendisinin bir yatrm
aracna dnm olmas her snftan bireyin, her sabah acmasz bir rekabet ortamna uyanmas
anlamna geliyor. rnein karlalan parlak i frsatlarnn kesinlikle deerlendirilmesi ve kazanca
dntrlmesi gereklilii -ki her kriz bu trden binlerce i frsat demektir- neredeyse bir etik kod
olarak karmza kyor.
Giorgio Agamben, Kutsal nsan
3
isimli almasnda, egemen iktidarn karsnda plak bir
yaamn doal koullarnn kamp haline getirilmi meknlarda yaandndan sz ederken, toplama
kamp ve buna benzer kapatlmlklarn, insan nasl savunmasz braktn aklamaya alr.
Agamben, istisnai durumlarn kurala dnmeye baladklar anda olumaya balayan mekanlar kamp
olarak tanmlar. Ona gre darda tutulan anlamna gelen istisna (ex-capere), kampa alnarak darda
tutulan eyin tam da dlanmak suretiyle (bir referans kmesi olarak) ilenmesidir. stanbul'da ve bir
ok kentte bir rneini grdmz kentsel dnm stratejileri erevesinde sradan insanla ekonomi
arasnda kurulan yeni ilikiler, Agamben'in kampn artran pek ok mekansal dzenlemeyi de
beraberinde getirir. zellikle piyasann ev hayvan gibi rktlmemesi gereken bir canl olarak
tanmlanmas, istisnai durumu sradan insan iin kamp koullarna dntrr. Bu kamp bir yandan
piyasa hayaletinin her yerde snrszca dolat ve cannn istediini yapabileceine ilikin inancn
yaygnlamasn salarken, te yandan da hi kimsenin kendisini evinde hissetmesine imkan vermeyen
bir eretilik duygusu yaratr.
Risk gncel sosyal teorive analizlerde giderek daha da vazgeilmez bir kavram olarak yerini
salamlatryor. ou kuramc -zellikle ge modern bir dile sahip olan Beck, Urry ve Giddens
gibileri- iinde yaadmz toplumun bir "risk toplumu" olduunu iddia ediyorlar. Risk toplumu
Becke gre"doann ve gelenein sonu
4
anlamna geliyor. Giddens ise daha ok gelecekle megul
olduumuz bir toplum tipine gnderme yapyor
5
. Risk toplumu, risklerin farkl ve yeni formlar
odanda srekli olarak yenilendikleri ve bir yatrm arac, toplumsal ilikilerin temel bir dsturu
olarak dolama sokulduklar bir balam iaret ediyor. Risk toplumu balamnda bireyi, yaam
aamalarnda,uzay ve zaman iinde paralanm 'yalnz, krlgan belirsizlikler karsnda alabildiince
savunmasz biri olarak tanmlayan
6
Beck'e gre riskler herkesi risk altnda olma dncesi etrafnda
eitliyor
7
. Bu balam, kasvetli ve temelde sorunlu bir toplumsal yaam tarif ediyor. Bylesi bir
dnyada risk srekli izlenmesi ve hesaplanmas gereken bir unsur olarak kyor karmza.
Riskin hayatlarmza bu kadar sinsice szmas, i ie gemi karmak toplumsal ve bireysel
srelerin yeniden ele alnmasn gerektiriyor. nk risk szc, her yerde kaybedecek ok eyi
olanlarn kayglarn canl tutma ilevi gryor. Mary Douglasn tespitinde olduu gibi riskin siyaset
ve medyada yaygn kullanm, panoptikon durumu adeta vazgeilmezletiriyor.
8
te yandan
stanbulda daha belirgin olmak zere yakndan tanmaya baladmz ve kentsel meknda
younlamaya balayan her trden risk (su korkusu, kriz korkusu, deprem korkusu, yerinden edilme
korkusu, isizlik korkusu vs.), kresel dilin kendini yaygnlatrma, karlkl etkileim ve yeniden
biimlendirme arac olarak da ilev gryor. Bu anlamda risk kavram, yalnzca orta snflar iin deil,
herkes iin ontolojik bir sorunun varlna iaret ediyor. Orta snfn fark ise, sorumluluk ve gelecei
ilikin deerlerin pekitirilmesi ve salamlatrlmas ilevini tam da risk kavramyla ilikisi
balamnda stlenmi olmasndan kaynaklanyor. Orta snf, daha st snflara oranla krizler karsnda
daha krlgan, daha alt snflara oranla ise kaybedecek daha ok eyi olan, yukarya doru toplumsal
hareketlilik konusunda daha arzulu grnmyle yeni piyasa deerlerinin ve tabii bu arada bir piyasa

3
Agamben, G., (2001), Kutsal nsan, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
4
Beck, U., (1998), World Risk Society, Cambridge: Polity Press, s. 10.
5
Giddens, A. (1998), Risk society: the context of British politics. in: J. FRANKLIN (ed.) The Politics of Risk
Society, Cambridge, Polity, s. 27.
6
Beck, U. (1997), The Reinvention of Politics, Cambridge, Polity Press, p.26.
7
Beck, U. (1992), Risk Society: towards a new modernity, Newbury Park, CA, Sage, p.35.
8
Douglas, M., (1966),Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo, Routledge and Kegan
Paul,London


278

deeri olarak riskin de ylmaz bekisi olarak karmza kyor. Dolaysyla artan refahn
srdrlmesine olan inancn ocuklar ve yallk iin vazgeilmez argmanlar olarak konumlanmas,
orta snflar iin ekillenmekte olan yeni bir kbus olarak beliriyor ufukta.
Risk kavram tarihsel olarak ele alndnda radikal kopu ve kapsaml toplumsal deime
dnemlerinin ocuudur. Ortaa dncesi yerini Aydnlanma'ya terk ederken her ne kadar mutlak
bir koputan sz edemesek de- insana kendi geleceini belirleyebilecei gereini de retmitir. Bu
yeni reti, cazip bir teklif olarak gzel ve kar konulamaz bir eydi. Ancak ngilizce'ye
spanyolca'dan geen bir kavram olarak risk, bilinmeyen denizlere yelken amak anlamnda
kullanld gnden beri gven ve gvensizlikle ilikilendirildi. Bu durumda ngrlemez sonular,
doann gizli anlamlar, ya da kutsal amalardan ok, insann kendi kararlarnn bir sonucu olarak,
daha nce kader ya da aln yazs gibi dnlen eyin yerine geti Refah devletinin kurumlar iyiler
iin daha da iyi olma vaadinde bulunurken, risk dncesinin alabildiine yaygnlat gnmz
toplumlarnda devletin databildii tek ey tehlikeler ve ktlkler gibi grnyor. Gnmz orta
snflar tam da buna karlk gelmektedir. Tketememek, refah srdrememek gibi kayglar orta
snfn temel kayglar olarak beliriyor.
Ekonomik krizler, deprem enerjisi gibi biriken negatif enerjinin boalmasdr. Yani balonun
inmesidir. Ekonomik krizler, finans sektrnde balar, sonra milli parann deeri der, ardndan da
reel sektrde iflaslar olur. retim daralmas olur. flaslar, piyasa ekonomisinin sigortasdr. nk
verimsiz alan ve etkin olmayan firmalar gider... Yerlerine yeni ve daha etkin alan firmalar gelir.
Bunun iindir ki, krizlerde irket kurtarma, etkin olmayan firmalarn suni olarak ayakta kalmasna
neden olur. Kriz enerjisi boalmam olur. Hastalk devam eder.
9
Esfender Korkmaz tarafndan
ekonomik kriz iin ngrlen senaryo, retim daralmas, reel sektrde yaanacak iflaslar ve verimsiz
firmalar deil ayn zamanda bu odakla ilikili kalabalk bir orta snf risk altnda brakyor. sizliin
yaygnlamas, yoksullama riski, geim sknts, borlanma, yatrm aralar speklasyonlar
odanda yoksullama gibi gelimeler krizin ncl verileri olarak orta snflar tehdit ediyor. 2009
ylnda stanbulda yaplan bir alan aratrmasnda
10
aratrmaya katlanlarn %47,4 ekonomik krizin
kmasnda ve srmesinde dnya ekonomisini ynetenleri sorumlu tuttuklarn sylyorlar.
Aratrmaya katlanlarn %44,3 kredi kartna daha ok borlandn ifade ediyor. Bir baka deyile
orta snflar, kriz koullar altnda "normal" zamanlara oranla daha ok borlanyorlar. Dolaysyla her
kriz, orta snflar travmatik yoksullara dntrme riskiyle birlikte geliyor.
Orta snf, kadim sosyolojik birikimin salad toplumsallama biimlerini sadece kendi
karlarndan ibaret grr. Bu merulam dil mikro bir bak ve tabii ki devamnda toplumsal
krl getirir. 1980lerin gndelik yaamnda herkes kendi evinin nn temizlerse plere gerek
kalmaz eklinde bir deerleme sylemi mevcuttu. deal ev ve yaam algs zerinden mikrocu bir
bakla yklenmeye allan kresel bir deer sisteminin yerel izdmlerinden biriydi bu cmlenin
iaret ettii sorumluluk anlay. Ancak konu risk olunca, ilikiselliin ve bunun yarataca sonularn
dorudan znesi olmas gerekmeyen bir birey kiisel deer sistemleri ile gndelik sorunlarn
zemeyecek bir konumda ele alnabilir. Bu nedenle gnmz giriimci tipinin en iyi temsilcisi olan
orta snf genellikle kendi mikro evresiyle ilgilidir: Ev, araba, yazlk, zel okul ve tabii ki her frsat
kendi karlar iin kollayan bir yatrmc tipolojisi. te yandan bu yeni orta snfn risklerle ilikisi
tecahl-i arif, yani bilip de bilmezlikten gelme, yok-mu gibi davranma dzeyinde vuku bulur. Buna
kontroln yitimi duygusu diyebiliriz. Yoksullar genellikle kontrol yitirdiklerini, yaam dntren
zneler olma konusunda radikal sorunlar yaadklarn bilirler. Ancak orta snflarda yaanan kontrol
yitirme olasl, yani olaslklarn fsldad ya da fsldanma olasl tayan riskler huzur karc
gelimeler olarak ele alnr. Huzur karc bu gelimeler yeni konumlarn belirlenmesi iin gerekli
uyarclar olarak ilev grr. Orta snflar ekonomik frsatlardan yeterince yararlanamadklar
durumlarda, ekonomik, toplumsal ve siyasi risklere de ak bir halde kalrlar. Gndelik konuma ve
siyasete malzeme edilen riskler tam da bu snfn varlna ynelik tehditler arasndan seilir.
Piyasadaki gelimeler, borsa, konut kredileri, kredi kart harcama oranlar, drt kiilik bir ailenin aylk

9
http://www.iktisatlilar.net/index.php?option=com_content&view=article&id=485:kime&catid=79:baskan
10
http://www.esfenderkorkmaz.com/arastirma-yazilari/ekonomik-krizin-toplumsal-etkileri-istanbul-
arastirmasi.html


279

mutfak masraf miktar, istikrar sylemi ve zel okul fiyatlar vs. orta snflarn snfsal konumunun
korunmasna ilikin gnlk dilin bir yansmas olarak ele alnabilir. nk planl dnemin gelime
dilinde toplumsal btnleme ajan olarak dnlen orta snflama, bugn yerini tketimle
btnlemeye brakm bulunuyor ve haliyle, tketimle btnleme, tketememe riskinin bir bilinalt
korkusu salma arac olarak iliyor.
Kresel meknda sermaye, nfus ve kltr akkanlnn artmas, Baumann "akkan yaam"
11

tanmlamasna uygun bir toplumsal yaam formasyonun kurulmasn salyor. Buna gre kresel
akkanlklar sadece iyilikleri ve olumlanmas kolay deerleri deil ayn zamanda riskleri ve
olumsuzluklar da bltryor. Bu datm srecinin karl phesiz yine risk kavramdr. Riskin
boyutu ve ieriine ilikin hesaplanamaz durum, kent sakinleri asndan zorlayc bir durum
kartyor ortaya. Kentlerde, zellikle grece ve giderek meknsal anlamda ayrks bir toplumsal
konumu temsil eden orta snflar iin riskin varl ya da olasl huzur karc bir durum olarak
iliyor ve meknsal olarak oluturulmu birikimlerin kaybedilmesi anlamna gelebiliyor. Saylar
giderek artan kapal siteler yalnzca ilerinde yaama arzusunu deil, bir gn bu "huzurlu" yaam
alanndan mahrum kalma korsunu da barndryorlar.
Bu belirsizlik algs imdilik stanbul gibi birka byk kent zelinde izlenebilir. Trkiyede
kentler 1980lere kadar emein rgtlenmesi ve yeniden retilmesi gibi ilevlere sahip olageldi. Ancak
zellikle kresel dilin hegemonik bak 1980lerden itibaren neoliberal (hatta lgn liberal)
politikalar, yeni bir akl tutulmas haliyle kentleri sermayenin yeniden retim ve birikim ilikilerinde
ortalama insan da dlayan bir mantkla ekillendirmeye balad. Neoliberal politikann uygulaycs
rol biilen yerel ve ulusal kurumlar, ulus tesi etkileri acmaszca yaygnlatrma ilevini yerine
getirmeye koyuldular. zellikle yaamn kendi akkanl ierisinde uzun yllar ortalamas ile ortaya
karlan birikimler dlanmaya ve acmasz bir deersizletirme diline maruz brakldlar. te bu
deersizletirme sreci meknn kadim yerleiklerini yerinden etmeye, deyim yerindeyse frlatp
atmaya balad. Meknszlatrma sreci, muhataplarnn gndelik pratiklerine uygun olmayan
soyutlanm bir meknsal dzenlemeyi alcsna uygun bir ekilde yeniden ekillendirip cilalayarak
yeni mterilere uygun meknlar yaratyor. te yandan oluturulan yeni meknlar snf profilleri
asndan da srdrlebilir deil. nk mekn yeniden organize etmek ve srdrmek iin ihtiya
duyulan birikim, meknsal dnme tabi klnm bireylerin gelirleriyle ve snf profilleriyle uyumlu
deil. Bu giriim meknn eski sahiplerini kentte savurarak ve grnrlklerini yok ederek adeta gizli
zneler haline getiriyor. Kentsel dnm projelerinin gizli zneleri olarak adlandrdmz madurlar
(ve tabii ki potansiyel madurlar=orta snflar) akkan bir yaamn kendi dorularn dayatt
belirsizlik siyaseti ile rafine bir politik saldrya da uruyor. Nitekim stanbulda birok kentsel
dnm projesi ayn mantkla iliyor. Gerek Sulukule, Tarlaba, Fener-Balat ve Sleymaniye gibi
tarihi mahallelerdeki, gerekse 1950'lerden bu yana devlet ihmali ve vatanda giriimiyle oluturulmu
gecekondu alanlarndaki ou kentsel dnm uygulamas, ncesinde ve sonrasnda, mekann kadim
yerleiklerini yerlerinden ederek onlar kentsel belirsizlie frlatp atyor. Bunu yaparken elbette kentin
bir belirsizlik mekan olma niteliini de iyiden iyiye belirginletiriyor.
Bu rafine saldry douran koullar dnya kapitalizminin yeniden yaplandrlmas, 1980lerden
itibaren girerek derinleen sosyal eitsizlikler ve gelir dalmnn alt snflar aleyhine dramatik
biimde bozulmas ve kentin snfsal kimliklerinde de nemli deiimlerin ortaya kmasyla olutu
(Kurtulu 2003: 80). 1960 ve 1970lerin gecekondu kimlii, yerini nce tepki ve iddet barndran
varo kimliine, buna karlk, yine ayn yllarn kentle bark gsterisiz orta snf ise yerini, kentin
tehlikelerinden, evre ve grnt kirliinden uzaklamak ve alt snflarla meknsal temasn azaltmak
isteyen dlayc bir orta snf kimliine brakt. Orta snfn bu taleple yaratt hzl alt kentleme,
kentsel ayrmann gstergelerinden birisi olarak duruyor karmzda imdi
12
.
Trkiyede uygulamaya konulan yeni-liberal ekonomi politikalar sonucunda gelir dalmnda
cretlerin ald pay hzl bir d eilimine girdi ve bu dten en byk pay alan kesim, alt, alt-
orta gelir guruplar oldu. Ancak ayn yllarda cret gelirleri hzla artan bir grubun ykseliine de tank

11
Bauman, Z., (2010), Akkan Ak, Versus Yaynclk, stanbul.
12
Kurtulu H., (2003), Mekanda billurlaan kentsel kimlikler: stanbulda yeni snfsal kimlikler ve mekansal
ayrmann baz boyutlar, Dou Bat Dnce Dergisi, Say 23, stanbul, s.80.


280

olmaya baladk. Bunlar zellikle stanbulun deien ekonomik yaps iinde yerlerini almaya
balayan gen profesyonellerdi. Sermaye retim faaliyetlerinden, finans, hizmet sektrleriyle, kentsel
rantlara kayma hzna bal olarak saylar hzla artmaktayd. Uluslararas ticaret, bankaclk, arac
kurumlar, finans yatrm danmanlk kurumlar, halkla ilikiler, reklam pazarlama kurumlar ve ok
uluslu ya da ulus st irketlerin Trkiye ofislerinde alan 3545 ya aras, iyi eitimli grup, ayn
zamanda kresel tketim kltrnn de en baarl taycsyd. Bu yeni cretli snf, stanbulun
geleneksel orta snflarn oluturan kamu ve zel sektr memurlarndan ve fordist retim srecindeki
fabrika iilerinden farkl yeni bir orta snf kimlii ortaya karyordu
13
.
Bu snf kamunun terk ettii kimi alanlarda, rnein zel dershaneler, zel okullar ve vakf
niversitelerinde alanlar, zel hastanelerde ya da niversite hastanelerinde alan doktorlar,
hukukular, havayollarnda alan pilotlar, banka ve finans kurumlarnda alanlar oluturuyor.
Geleneksel orta snfn tersine bu yeni orta snfn toplumsal stats de artm grnyor. Bu saygnlk
art, gelir art olduu kadar tketim biimlerinin deimesiyle de balantl. Kredi kart ve banka
kredilerine kolay ulamlar da bu yeni orta snfn kresel tketim kalplarna kolay ulamn salyor.
Eski orta snflarn daha alt snflarla yan yana yaadklar youn-skk mahalleler bu grubun yeni
snf kimlii ile rtmyor. Bu nedene ortaya kan snfn mekndaki yer seim kriterleri de
deiiyor
14
.
Tketimin orta snflar iin vazgeilemez ara ve yaam biimi olarak tanmlanmas, gndelik
yaam formlarnn standardize edilmesi sonucunu da douruyor. Dolaysyla bu yeni standartlar
erevesinde yeniden tanmlanan orta snflarn kendilerini iinde bulunduklar yeni bamllk
ilikilerinin de ayrca aratrlmas gerekiyor. Ait olduklar kltrel deerlerin vazgeilemezliine
yaptklar vurgu, orta snflarn risk alma davranlarnn dar ereveli bir eylem grnts vermesine
neden olarak dolaysyla yanltc bir ereve sunuyor. Halbuki, gnmzde toplumsal yaam, egemen
aktr olarak deerlendirebileceimiz ulus-devletin yeni konumunun ncelikli tercihlerinin etkileriyle
ekilleniyor. Bu ekillenme, her bir aktrn sz konusu deiime verdii farkl cevabn yeniden
yorumlanmasyla bir ierie kavuuyor. Bu perspektiften bakldnda, stanbul, zellikle dezavantajl
ehirliler iin, btn kurallar ortadan kaldrlm bir junglea dnme eiliminde. Bu dnm,
salam bir zemin bulma kaygs tayan risk gruplarnn mekna ve toplumsal yaama dnk
tercihlerini yeniden ekillendiriyor. Bu anlamda korunakl siteler, steril alveri mekanlar ve varolar,
birlikte yaama deneyimini zenginletirmekten te, bu mekanlara eriimi olanlarn gnll olarak
paylatklar bir kamp grnm almalarna neden oluyor.
Trkiyede artan al veri merkezi (AVM) says orta snflarn tketici kimliini pekitiren bir
durum. 2013 yl mays ay itibariyle Trkiye genelinde alveri merkezi (AVM) says 310a
ulamtr. 2013te AVM ziyareti saysnn ise 1.6 milyara ulamas beklenmektedir.
15
Bu say 2011
ylnda 271dir. 2010 yl itibariyle AVMlerin aylk ortalama ziyareti says 83 milyon 111 bin
0357dir. Bu saylar orta snflarn yaam biiminin tketim merkezli bir ynelim tadnn ispat
olarak ele alnabilir. te yandan, ayn rakamlar "tketememe riski"nin orta snf iin ne denli hayati bir
nem tadnn da gstergesidir. Yine de orta snflarn sadece tketici kimlikleriyle ele alnmas
byk bir sosyolojik hata olacaktr. nk tketim-merkezli bir yaam biimi, gndelik yaamn
srdrlebilirlii asndan olduka byk bir sorun alann oluturur. Orta snflar iin yaamn satn
alnabilir bir ey olarak iselletirilmesi, kaynaklara eriim konusunda ortaya kabilecek her trl
riskin eitli trden istatistiklere indirgenmesi sonucunu douracaktr. AVM'ler zelinde grld
zere, herhangi bir toplumsal an satn alnabilecek nesnelerle kimliklendirilmesi orta snflarn yz
yze olduklar en byk amazlardan birisi olarak grlebilir.
Bu aamada ele alnmas gereken nemli meselelerden biri de, yalnzlaarak riske ak hale gelen
orta snf ailelerin, herhangi bir kriz durumunda bavurabilecekleri geleneksel dayanma biimlerine
geri dnecek g ve davran becerilerini de kaybediyor olmalar. Bu nedenle, piyasa koullarna
uygun mesleki ykselme olanaklarna sahip orta snflar iin yaam her koulda korunmas gereken
kutsal deerlere sahip bir ierikle sunuluyor. Dolaysyla tketmek, ayrks-korunakl meknlarda

13
Kurtulu, H., (2003), A.g.m., s.89.
14
Kurtulu, H., (2003), A.g.m., s.89.
15
Milliyet Gazetesi, (Eriim Tarihi 23 Haziran 2013)


281

konut sahibi olmak, ocuklara iyi eitim vermek gibi birok deer orta snfn kentsel mekana ilikin
taleplerinin temel dinamiklerini oluturuyor.
Btn bu koullar altnda, Trkiye'de kentsel dnm ile "Risk Toplumu"nun oluum sreleri
arasndaki ilikiyi daha ak ifade edebiliriz artk. Bir baka adan sorarsak, orta snf bu dnmden
nasl pay alyor ve bu dnm nasl ynlendiriyor? Orta snflar genelde dnyann zelde ise kentin
daha gvensiz bir yer olduuna ilikin aka tamamlayamadklar riskleri gn getike daha somut bir
ekilde hissediyorlar. Bu durumda atlabilecek ilk rasyonel adm birikim ilikilerinin avantajlarn
kullanarak meknsal ayrmann dmen suyuna girmek gibi grnyor. Dolaysyla orta snflar
ykselen kreselci dalgaya uygun meknsal grnrlk aracl ile hem kendilerini gvence altna
almaya alyor, hem de birikimin ve artan kentsel rantn en talepkar mterilerine dnyorlar. Bu
dnm orta snfn ehirle ilikisini deitiriyor ve kentten beklentilerini piyasac bir mantkla
yeniden formle ediyor. Piyasac mantk en iyimser tahminle orta snflar risk koullarna ak hale
getirmekte, kreselleme sreci ile de farkszlama ieren srelerle, meknn iinin boalmasna yol
amaktadr. Bu konumda zellikle orta snflar daha tedirgin bir konumda brakmaktadr. Orta snf
gelitirdii endie sylemi, gvenlik talebi gibi etkenler ile toplumsal segregasyonda yeni kategorilerin
retilmesi srecine zemin hazrlyor. Bu kategoriler ise kentsel dnmn dinamiklerini etkiliyor ve
bu anlamda yeni formlar retmesine imkan salyor.
Orta snfn grece bireysel ve dar apl bir aile dayanmas konusundaki yeni grnmleri, adeta
uzaklara atlm ve tabii ki unutulmu bir bumerangn en olmadk zamanda geri gelip kafay gz
yarmas metaforuyla tanmlanabilecek bir toplumsal formasyonu oluturuyor. Bu yzyle risk
hakknda konumak, orta snflar iin her trl olas toplumsal deiim dinamiini kayacak bir
srecin de balangcn ortaya kartyor. Bu balang risk toplumu mantnn toplumsal yaplara
dalmasnn da n koulu olarak da grlebilir. Byle bir balang, geri dnlemez bir risk
trblansnn olanaklarn alabildiince yaygn hale getirerek, yeni risk kategorileri retilmesine,
dolaysyla kaygnn derinlemesine neden olacaktr. Riske ilikin kaygnn orta snflar iin retilmi
bir gereklilik olarak sunumu, riskin merkezi bir kavram olarak gndelik yaam alanlarnn her alanna
sinsice szm ve klasik deyimiyle kaybedecek ok eyi olan bir snfn risklerle, yani kaybedecei
eylerle acmaszca yzlemesi anlamna gelecektir. nk bireyselleme her bir bireyi her trl
toplumsal srete elindeki kartlar amas gereken bir oyuncu haline getirir ve kazanma ve kaybetme
olaslklarn sonsuz sayda bileenin acmaszlna brakr. Dolaysyla orta snf bireyler kendi
biyografilerini baar odakl yazmak zorunda kalan zneler haline dnr. Bu dnm yeni kentli
tipinin kendi dnmselliinden (reflexive) baka bir ey deildir aslnda.
Beck ve Giddensn at teorik yol, devletin konumu ve toplumsal aktrlerin rollerinin birlikte
ele alnmas gerektii temeline dayanr. Bu nedenle risk faktr, refah rejiminin datm srelerine
ilikin siyasalarn temel ilkelerinin gzden geirilip deitirilmesini de gerekli klar
16
. Bu balamda
ortaya kan toplumsal gereklik, gelecek yllarda sosyal devlet odakl retilen refah rejimine ilikin
birikimin nasl datlaca deil, retilmi olan bireysel refahn nasl srdrleceine ilikin
zmlerin yine birey merkezinde dnlmesini gerektirecektir. Bu nedenle gelecek ylarn orta snf
bireyi rettii toplumsal konumu korumakla ncelikli olarak yine kendisi sorumludur. Nasl ki risk
toplumu sylemi (tabii ki birok baka "post-" sylem gibi) uzun vade yok kabuln toplumsal
yaama ikin kldysa, orta snf bireyin kent yaamnda da "gelecek" yoktur. nk gndelik
toplumsal pratiklerin dsal koullar, belirlenmi rutinler ve dayatmalar yaam biimi olarak
iselletirmi orta snf bireyler soluk solua bir gnlk yaam biraz nce tamamlam ve bir an nce
dinlenme ann bekleyen yarmaclar olarak beklemek zorundadrlar. Bu koullar altnda gelecek en
iyi ihtimalle grnmezleir.
Orta snflar balamnda dikkat ekilmesi gereken dier bir nokta ise "ontolojik gvenlik"
kavramdr. Giddensn Modernliin Sonular kitabnda uzun uzun tartt bu kavram, insanlarn
kendi kimliksel btnlklerinin srekliliine ve etraflarndaki toplumsal ve nesnel eylem ortamlarnn
deimez sabitliine duyduklar gvene iaret eder
17
. Buna gre gven kavramnda merkezi nemde

16
Ball S., (2003), The Risk of Social Reproduction: the middle class and education markets, London Reviw of
Education, vol. 1, No. 3, November, p.164
17
Giddens, A., (1992), Modernliin Sonular, Ayrnt yaynlar, stanbul.


282

olan birey ve nesnelerin inanlr ve 'orada' olduklarna ilikin duygu, ontolojik gvenlik duygusunun
temel hareket noktasn oluturur. Orta snflar iin her trl ekonomik ve toplumsal eylemin kresel
srelere bal olarak kontrol edilemez bir erevede tanmlanmaya balamas, sadece ontolojik
gvene ilikin bir saldr deil ayn zamanda telafi edilemez derin bir savrulmuluk duygusunun da
alabildiince derinlemesi anlamna gelir. Oysa, bugn yalnz stanbul'da deil, tm kresel ehirlerde
kentsel dnm srecinin hz, orta snflarn klasik anlamdaki kentsel mcadele ve mzakere
srelerinde, piyasa koullarna bal olarak elde ettikleri kazanmlarn dorusal ve biriktirilebilir bir
ekilde sreceine ilikin algy da ortadan kaldrr. Oysa ontolojik gvenlik, bu algnn salaml
orannda salanm demektir. te yandan kresel kentsel dnm, kriz alglama kapasiteleri hayli
yksek orta snflarn kentsel mekandaki grece korunakl alanlarnn tehdit altnda olduu hissine
kaplmalarna neden olmas da kanlmaz grnyor. Bu da kresel orta snfn, risk ve ontolojik
gvenlik balamnda kentsel speklasyonun toplumsal zeminini oluturmasna neden oluyor.
Yeni dnemin ideolojik datcs olan kreselleme, bir ve btn bir dnya yaratma tikelliiyle
birlikte riskleri de yaygnlatrarak acmaszlatryor. Bu sre, uzunca bir zaman uralarak yaplan
kumdan kalenin byk bir dalga tarafndan yklmasna da benziyor.
18
Kentsel orta snflar iin de
salam kaleler bile ne byklkte ve ne zaman gelecei belli olmayan modern huzursuzluun rettii
risklerle yzleme bilgisinin kayg tohumlarnn, bilinlerinin bir kesinde imlenecei gn
bekliyor. Bu koullar altnda, orta snf iin "gelecek" nasl bir zaman dilimine tekabl edecek? Ayn
ekilde "yatrm", "mahalle" ve "ev" kavramlarnn da bir dnme tabi olduunu syleyebilir miyiz?
Gelecein, toplumsal kategoriler ierisinde en ok orta snflar kayglandrdn syleyerek
balayabiliriz bu soruya cevap vermeye. Bir finans reklamnda gelecek de bir gn gelecek eklinde
bir reklam replii vard. Bu balamda gnmz orta snflarnn zamansal tasavvuru gemi gzel
gnlere tekabl etmiyor elbette. Daha ok gelecek odakl bir zihin yaplanmas orta snfn yeni
kuaklarna srekli vaaz ediliyor. Srf bu nedenden dolay bile orta snflar iin gelecek bir
kuralszlklar kmesine ve -hi gereklemeyecek bile olsa- gelecek kaygsna iaret ediyor. Orta snf
pazar iin yeniden retilen kentsel mekan pratikleri ise bu kaygnn yaam alan nermeleri olarak
karmza kyorlar. Sadece ekonominin deil, akademinin dilinde de rnein al-veri merkezi
yapsnn bir "kamusal alan" olarak deerlendirmesi, bir arada olma halinin bir alverie
indirgendiinin en dorudan gstergelerinden biri olarak grlebilir. Bu durumu, Negropontenin
Being Digital
19
isimli almasnda Connect or Perish [Balan ya da l] diye tanmlad duruma
benzetebiliriz. Bu almada dijitalin ve akn durdurulamaz ykseliinin neden bir doa gc olduu
sorgulanr ve sahip olunan drt erdeme dikkat ekilir: Dijital olan yerelletirir, kreselletirir, uyumlu
klar ve yapmak -harekete gemek- iin her trl iktidar salar. Bu tanmlamada zellikle yapmak iin
her trl iktidar salar vurgusuna dikkat ekmekte yarar var. Orta snflarn tad gelecek duygusu
genel olarak bu erdem erevesinde kendilerini konumlama abasnn gelgitleri arasnda dile gelir.
Orta snflar son on yldr Trkiyede piyasa koullarnn yapmak iin her trl olana saladn
dnme ve buna uygun davranyorlar. Bu olanan yitimi duygusu ise imdilik grdkleri en byk
risk.
SONU YERNE: ORTA SINIFIN AKLINA RSK DRMEK!
Gnmz stanbulunda ve aslnda ou kentte bugnk orta snftan dlecek yerin eski alt snf
olmad ortada. Bir kere bugnn alt snflar da son 20 yldr kresel paylam ilikileriyle fazlasyla
yzlemi, politiklemi ve hem kltrel hem de meknsal anlamda daha grnrlemi durumdalar.
Bu sre orta snflar da eski dayanma alarndan koparm, kent ekonomisi ierisinde en altta
olmamay iselletirmelerini, bir ekilde yeni i alarnda ok daha acmasz hayatta kalma teknikleri
gelitirmelerini salam ve onlar iinden klmaz ilikisel dzeneklere mahkum etmi grnyor.
te yandan, szn ettiimiz bu orta snfn dinamizmini sourarak byyen 2000li yllarn kentleri
"marka kentler" olarak tanmlanyor. Markalama srelerinin oluumu ise, onlar daha ok kresel
finans ve yatrm meknlar olarak n plana kartyor ve her birini birer kentsel topyaya
dntryor. Bu nedenle orta snflarn yaam alan olarak vazgeilmezleen bu kentler, ayn

18
Ylmaz, C., (2010), Risk Kapy Krnca, Libra Yaynlar, stanbul, s.254.
19
Negroponte, Nicholas, (1997), Beimg and Digital, Vitage Books, New York.


283

zamanda yerel zelliklerinden uzaklaarak kresel alkantlarn en lgn formlaryla yaand risk
mekanlarna dnyor.
stanbulun kresel arenada rekabeti boyutuyla tanmlanm olmas orta snflar birbirinin
zerinden kar eden gl olann ayakta kald bir kitleye dntryor. Bu nedenle orta snflarn
stanbula eklemlenmek ve gvenlik alanlar oluturmak iin hayata geirdikleri yntemlerin tamam
piyasa koullarnda merulatrlan hayatta kalma tekniklerinden ibaret. Piyasa temelli zmlerin
tad en byk riskse kresel kriz dnemlerinde orta snfn ihtiya duyduu stabil koullar ba
aa edebilecek olmalar. Bu durumda zellikle kresel bir marka kent olarak konumlandrlan
stanbul gibi riskli bir ehir, orta snflar tarafndan yatrm ve varolu alan olarak bellendii srece
btn bir kresel orta snf iin bir risk mekan olmay srdrecektir.
Bir yanda bu kresel bask oalarak varln srdrrken, dier yanda baka hayatlarn risklerini
tamamak iin yalnzlaan orta snf bireyin tutunma stratejileri de eskisi kadar eitli deil artk.
Dolaysyla, ehir bydke orta snfn kaygs da byyecek gibi grnyor. Ne eitimin, ne dahil
olunan networklerin gelecei garanti altna almad, gelecein bizatihi riskin kayna olduu bir
durumda imdiki zaman belirleyen kentsel ayrma alanlar iler iyi gittii srece birer kale, kt
gitmeye baladnda ise belli ki birer cezaevine dnme potansiyeli tar. imdilik tank olduumuz
kentsel dnm projelerinin bir ou kategorik olarak bu kapatlmlk halini belirliyor ve bir yandan
prltl bir yaam olutururken, dier yandan mekansal paralanmay derinletiriyor. nk stanbul
gibi kresel bir ehirde idare ve piyasa ibirliiyle ortaya konulan kentsel dnm pratikleri, bir
yandan orta snflar kentin belirleyici aktrleri haline getirmeye alrken paradoksal olarak onlar
kentin iindeki kk gvenlik adacklarna kapatyor.
Orta snflar kresel akln bir yansmas, tketim odakl elde ettiklerinin en ufak bir parasn bile
kaybetmeye tahamml olamayan snflardr. Ayrca bu snf gnmz ekonomik dzeninin meru
hatta rnek prototipi olan guruplardan olumaktadr. Bu nedenle ayn zamanda yeni liberal anlayn
da etkin aktrleri olarak ortaya kmaktadr. zellikle kresel odakl ekonomik dzen bu gruplarn
varlna yasland iin bu guruplar zerinden kurulan dil her zamankinden daha ok piyasaya ve
bireysellie yaslanmaktadr. Bu grubun yaama ilikin zmlemeleri kurumsallam bir bireysellik
dili zerinden ilerlemekte ve her trl kollektiviteden uzakta durmaktadr. Bu nedenle grece says
artan orta snf kitleler yarmac ve rekabete ak her trl frsatn kendi lehine evrilmeye alrken
derin bir gvensizlik ve kayg durumunu da retmeye devam edeceklerdir.

KAYNAKLAR
Ayerza J. (1994). "Interview by Slavoj Zizek: It Doesn't Have to Be a Jew." Lusitania 1, no. 4.
Ball S. (2003). The Risk of Social Reproduction: the middle class and education markets, London
Reviw of Education, vol. 1, No. 3, November, p.163-175.
Bauman, Z. (2000). Postmodernlik ve Honutsuzluklar. stanbul: Ayrnt.
Bauman, Z. (2001). Paralanm Hayat Postmodern Ahlak Denemeleri. stanbul:Ayrnt.
Douglas, M. (1966). Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo. London:
Routledge and Kegan Paul.
Duru, B (Der.) (2002). 20. Yzyl Kenti. stanbul: mge.
Harvey, D. (1988). Sosyal Adalet ve ehir, stanbul: Metis.
Holton, R.J. (1999). Kentler Kapitalizm ve Uygarlk, stanbul: mge Yaynlar.
Kurtulu H. (2005). stanbulda kapal yerlemeler: Beykoz konaklar rnei, stanbulda Kentsel
Ayrma, 161-186.stanbul: Balam.
Kurtulu H. (2003). Mekanda billurlaan kentsel kimlikler: stanbulda yeni snfsal kimlikler ve
mekansal ayrmann baz boyutlar, stanbul:Dou Bat Dnce Dergisi, Say 23, Sayfa: 75-
96.


284

Negroponte, N. (1997). Being and Digital. Vitage Books, New York.
Savage, M.&Warde, A. (1993). Urban Sociology, Capitalism and Modernity, New York: Continuum.
Ylmaz, C. (2010). Risk Kapy Krnca. stanbul: Libra Yaynlar.
Zizek S. (1994). "The Spectre of Ideology," in Mapping Ideology, ed. Slavoj Zizek, London & New
York:Verso.



285

GIDA VE BESLENME SOSYOLOJS BALAMINDA ESKEHRDE ORTA
SINIFIN TKETM RNTLER
1

Ar. Gr. Erhan AKARAY
2


ZET
Bu bildiri Eskiehirde orta snfn gda tketimlerini sosyolojik olarak saptamay, yeme-ime
pratiklerini ortaya karmay ve darda yeme alkanlklarn, yeme-ime meknlar ile kurduklar
ilikileri anlamay gda ve beslenme sosyolojisi balamnda anlama amac tamaktadr.
Gda ve beslenme sosyolojisi 1980lerden itibaren sosyoloji ierisinde bir alt disiplin olarak ortaya
kmtr. Bu alanda Trkiyede ok az sayda alma bulunmaktadr. Bu almada nitel bir
yaklamla derinlemesine grme teknii benimsenmitir. Aratrma evreni Eskiehirdeki orta snf
hanelerdir. Aratrmann rneklemini ise orta byklkteki bir kent olan Eskiehirde kartopu
rnekleme ile oluturulan orta snf aileler meydana getirmektedir.
Bourdieunn farkllama (distinction) tezinden yola karak toplumsal snflar arasnda yeme-
ime asndan bir farkllama olduu kabul edilebilir. Farkllama srecinin olumasnda tek bana
ekonomik sermayenin deil ve kltrel sermayenin de nemli bir rol oynad gzlemlenmektedir. Bu
alma erevesinde Eskiehirde orta snf(lar) gda harcamalarnda gda gvenlii, belli markalarn
tketilmesi gibi zellikler gsterirken, Eskiehirde hzla artan yeme-ime meknlarnn saysna
paralel olarak bu meknlarn en nemli tketicileri haline gelmektedirler. Bu balamda Eskiehirde
yaayan orta snf(lar)n kresellemeyle birlikte ekonomik ve kltrel sermayelerinin belirleyici
olduu bir gda tketimi ve beslenme anlay ile dier toplumsal snflardan farkllatklar
sylenebilir.
Anahtar Kelimeler: gda ve beslenme sosyolojisi, orta snf, tketim, mekan, Eskiehir

ABSTRACT
This paper aims to determine middle classes food consumption sociologically, to reveal eating-
drinking practices and eating out habits, to understand relations they construct with eating-drinking
spaces within the framework of sociology of food and nutrition.
Sociology of food and nutrition emerged beginning from 1980s as a subfield in sociology. There
are few studies in this field in Turkey. In this study, in-depth interview is adopted as a qualitative
method and technique. Research population is middle class families in Eskiehir. The sample of the
research is composed of middle class families in a middle-sized city Eskiehir where the sample is
determined by snowball sampling.
It can be claimed that there is a distinction within social classes in terms of eating and drinking by
presuming Bourdieus distinction theory. It is observed that not only economic capital but also cultural
capital plays a crucial role in the formation of distinction process. Within the framework of this study,
middle classes in Eskiehir prefer food safety and consumption of particular brands. They become one
of the most important consumers of increasing number of eating-drinking spaces as well. In this
context, middle class (es) have food consumption and nutrition comprehension determined by their
economic and cultural capitals with the rise of globalization and this leads to a distinction from other
social classes.
Keywords: sociology of food and nutrition, middle class, consumption, space, Eskiehir

1
Bu bildiri Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Doktora Program kapsamnda yrtlen
Gda ve Beslenme Sosyolojisi Balamnda Eskiehirde Orta Snfn Tketim rntleri balkl doktora
tezine dayanmaktadr. Sz konusu doktora tezi, Prof. Dr. Nadir Suur yrtclnde Anadolu niversitesi
Proje Birimi tarafndan 1205E084 numaral doktora tez projesi olarak desteklenmektedir.
2
Ar. Gr., Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, eakarcay@anadolu.edu.tr


286

GR
1990lara kadar gdaya ilikin almalara bakldnda gdann uygulamal, toplumsal ve kltrel
ynleri asndan sosyal bilimcilerin ilgisinin ok dk dzeyde kald grnmektedir (Warde ve
Martens, 2003: 1). Gda almalar sosyolojinin ilgisini dier sosyal bilim alanlarndan ok daha
sonra ekmitir. Ge kalan ilgiye karn, kreselleme-yerelleme tartmalar, salk-beslenme-beden
ilikisi ve toplumsal sonular, tketim toplumu tartmalar, obezite sorunu ve diyet endstrisi, salk
sosyolojisi ile ortak aratrmalar, medya almalar alann ierecek ekilde yemek programlar,
dergileri ve yemek yarmalar erevesinde almalar olduu grlmektedir. Gnmzde sosyolojik
balamda gda almalar kr, salk ve kltr sosyologlar tarafndan ele alnmaktadr (McIntosh,
2013: 14). Gda ve beslenme sosyolojisi alannda alan kiilerin kavram kargaas ve alann nelii
konusundaki tartmalar belirsizliini korumaktadr.
Gda almalarnn Tarihsel Geliimi
Gda almalar food studies
3
alannda son zamanlarda nemli gelimeler yaanmaktadr.
retim ve tketim asndan gdaya ilikin tarihsel, kltrel, davransal, biyolojik ve sosyoekonomik
yaklamlar erevesinde almalar yapld bilinmektedir (Nestle ve McIntosh, 2010: 160). Yeme-
ime faaliyetleri ve gda tketimine odaklanan almalar artm (Yenal, 1996: 195), yakn dnemlerde
ise gda gvenlii, retimi, tketimi gibi konularda almalarn younluk kazand grlmektedir.
Gda antropolojik, tarihsel, sosyolojik, iktisadi, psikolojik, ekolojik almalarn ilgi alannda yer
almaktadr. 1990larda Boston niversitesinde gda tketiminin kltrel ve mutfak (culinary)
4

ynlerine odakl master program kurulmutur (Berg v.d, 2003: 16). Marion Nestle (2010: 161) gda
almalarnn ilk kez 1996 ylnda New York niversitesinde bu isim altnda yemek ve mutfak
kltrleri, gastronomi
5
ve mutfak tarihi, gda retimi ve tketimi konularnda eletirel toplumsal
sorunlar aratran bir disiplin olarak gelitiini ifade etmektedir. Bu program ierisinde bireylerin,
topluluklarn ve toplumlarn gda ile ilikilerini tarihsel ve kltrel balam iinde ele alan bir vurgu
bulunmaktadr. Gda almalar, yemek ve mutfak kltr, gastronomi, mutfak tarihi ve ayn zamanda
gda retimi ve tketiminin tarihsel, kltrel, siyasal, ekonomik ve corafi incelemelerini de kapsayan
bir emsiye kavram olarak (Berg v.d, 2003: 16) karmza kmaktadr.
Koa (2012) gre 1990larda disiplinleraras yeni bir alan olarak ortaya kan gda
aratrmalarnn kapsamnn genilemesini u ekilde zetlemektedir:
...gda sistemine bir btn olarak bakan, retim, datm, tketim ve hatta atk ynetimi
(waste management) arasndaki doal ilikileri kavrayan, bilimsel sorgulaycl ve bilim
insannn temel grevinin toplumsal yarar iin almak olduunu savunan bir
yaklamdr. Bu yaklamn en nemli zellii gday bir meta (commodity) olarak deil,
temel bir insan gereksinimi olarak grmesi; doay kr amacyla smrlecek bir kaynak
(resource) olarak deil insanlarn doann bir paras olduu bir yaam evresi olarak
kavramasdr (Ko, 2012).
Bu bak as, gda almalarnn yalnzca kltrel boyutlara odaklanmann tesinde bir
toplumsal sorun olarak yaamsal neminin altn izmeye almaktadr. Dnyann belli bir
blmnn gda tketimi fazlalndan obezite sorunu yaamasndan, atk ynetimi ihtiyac iinde
olmasna, ktlk, blm sorunlar gibi daha yaamsal sorunlarla ilikisi asndan ele alnma ihtiyac

3
Bu alma boyunca food studies
3
kavramsallatrmasna karlk olarak gda almalar benimsenecektir.
Zira food Trkede yemek olarak karlanabilen bir szck ise de genel anlamda yiyecek-iecek, retim ve
tketim alanlarna karlk gelmesi bakmndan gda almalarnn bu kavramsallatrmay daha iyi karlad
dnlmektedir. Ayrca almann kapsam gda almalar ile snrl olmadndan, gda ve beslenme
sosyolojisi alanndaki sosyoloji(ler) de bir hayli fazla olduu iin genel balk ve tartmalar gda ve beslenme
sosyolojisi alan ierisinde yaplacaktr.
4
Culinary szc Trkede bazen mutfak, kimi zaman da yemek olarak kullanlmaktadr. Bu alma
ierisinde daha genel anlam itibariyle culinary szc mutfak olarak benimsenecektir.
5
Gastronomi szc Yunanca gastros (mide) ve nomos (yasa, kural) szcklerinden oluur ve sala
uygun, iyi dzenlenmi, ho ve lezzetli yemek dzeni, yeme-ime ve sofra kurma bilim ve sanat anlamna
gelmektedir (Tez, 2012: 9).


287

da bulunmaktadr. Ayn toplum ierisinde toplumsal snflarn tketim farkllklar da sosyolojik olarak
anlaml veriler salayaca dnlmelidir.
Trkiyede Gda ve Beslenme Sosyolojisi
Gda ve beslenme sosyolojisi zerine Trkiyede ok az sayda alma bulunmaktadr. Zafer
Yenaln (1996) dnyada gda almalarnn balad ve kabul grd bir dnemde, bu alandaki
literatr zetledii Bir aratrma alan olarak yeme-imenin tarihi ve sosyolojisi makalesi dnda
grgl aratrmaya dayal neredeyse hi alma yaplmam olmas, sz konusu sosyoloji alt-
disiplinindeki boluu gstermektedir. Yenaln makalesi farkl disiplinlerden gda ve beslenme
sosyolojisi balamnda ilgili literatr zetlemekte ve yaplacak olas almalar tevik etmektedir.
Atakan Bke (2008) tarafndan yaplm yksek lisans tezi Kreselleme, Ulustesileme ve
Emperyalizm: Tarm ve Gda Sosyolojisinin Trkiye rneinde Deerlendirilmesi tarmsal ve gda
retimini kreselleme, ulustesileme ve emperyalizm kavramlar erevesinde ele almaktadr.
Hayati Beirlinin (2012) yemek sosyolojisi balamnda deerlendirilebilecek, farkl mecralarda
yaynlanm makalelerinin gzden geirilmi bir derlemesi olan Yemek Sosyolojisi: Yiyeceklere ve
Mutfaa Sosyolojik Bak kitab da literatre nemli bir ilk katk olarak deerlendirilebilir.
Literatr asndan bakldnda Yemek Sosyolojisi: Yemek ve Toplum almasna Davet
(Beardsworth ve Keil, 2012) kitabnn, bu konudaki ilk eviri alma olarak yakn zamanda
yaynlanmas nemli kazanmlardan biri olarak deerlendirilmelidir. Jack Goody Bat Afrikada
yemein hazrlanmas, servis edilmesi ve yenmesini antropolojik ve sosyolojik olarak ele ald
Cooking, Cuisine and Class (Yemek, Mutfak, Snf: Karlatrmal Sosyoloji almas - [2013])
(1982) almasnda yeme-ime alkanlklarnn, Kuzey Ganada iki kabile arasnda toplumsal
yaplara gre sosyal gruplar arasnda hangi koullarda farkllatn ortaya koymaya almaktadr
(Yenal, 1996: 211).
Gda almalar ve Sosyoloji
Sosyoloji disiplini gda ve beslenme odakl almalara son zamanlarda artan bir biimde nem
vermeye balamtr. Sosyolojik ilginin artn sosyolojinin arlk merkezinde meydana gelen
kayma ile aklayan Beardsworth ve Keil (2012: 18-19), bir dnem youn bir biimde retim
srelerinin analizi ile ilgilenen sosyolojinin, tketimin toplumsal rgtlenmesi ve tketiciliin
ideolojik temelleri zerine younlatn belirtmektedir. Gerekten de insana dair modern besin
sisteminin tm aamalar, retim, datm ve tketim safhalar sosyolojik analiz iin elverili olsa da
dikkatler genellikle tketim aamas zerinde younlamtr (Beardsworth ve Keil, 2012: 86).
Yalnzca tketimi merkeze alan bir sosyolojik yaklamn tesinde, dorudan ya da dolayl bir biimde
siyaset ile ilikili olarak beslenme, gda ve yemek gibi konularda sosyolojinin ilgisi de artmtr.
Farkl toplumsal kesimler ve snflar tarafndan gda, gerek ev-ii tketim, gerekse darda yemek
biiminde olsun, bir sosyal stat gstergesi haline gelmitir. zellikle orta ve st-orta snfn tketim
odakl kimlik inasnda gda harcamalarnn, darda yemek iin seilen meknlarn tesadf olmad,
birer stat sembolne dnt sylenebilir. Dolaysyla gnlk yaamn vazgeilmez bir edimi olan
beslenme belli snflar iin toplumsal statlerinin ekonomik ve sembolik gstergeleri haline
gelmektedir.
Gda ve beslenme sosyolojisi yeme alkanlklarmz etkileyen ok saydaki sosyo-kltrel,
siyasal, ekonomik ve felsefi etmenler -ne yediimiz, ne zaman yediimiz, nasl yediimiz ve neden
yediimiz- zerinde younlamaktadr (Germov ve Williams, 2004: 5). Sosyolojik olarak gda ve
beslenme sosyolojisi alan gda retimi, datm ve tketimi gibi toplumsal itah (social appetite)
olarak kavramsallatrlabilecek toplumsal rntler zerinde odaklanmaktadr (Germov ve Williams,
2004: 5). Gda ve beslenme sosyolojisinin alma alanlar birka balk altnda toparlanabilir. Bir
sistem olarak gda bal bana bir alan olabilmektedir. Koa (2012) gre tarm ve sanayi
toplumlarnda gda retimi, datm ve tketimi gda sektrnde olsa da byk bir blm ticaret,
ulam, enerji ve finans gibi baka sektrlerin dahil olduu karmak bir sistem oluturmaktadr; bu
nedenle de gda sektr yerine gda sistemi kavram tercih edilmektedir. Gda sistemi ele alndnda,
bu sistem kreselleme, Mcdonaldlama (Ritzer, 1998), tarm tartmalarn iinde


288

barndrabilmektedir. Geen yzyln ikinci yarsndan balayarak kitlesel tarm ve gda retiminin
boyutunun gemile kyaslanamayacak llerde artm olmas, gdann/yemein metala(trl)mas,
gda alannn milyarlarca dolarlk dev bir endstri haline gelmesine neden olmutur. Gda sistemine ya
da gda endstrisine ilikin sosyolojik tartmalar dnya alnn temeli olarak dengesiz gda
dalm, mevcut tarm uygulamalarnn evreye olan etkileri, GDOlu rnlerin retiminden treyen
ve glenen gda irketleri, spermarket zincirlerinin retim ve tketim zerindeki tahakkm gibi
konular aratrmaktadr (Germov ve Williams, 2004: 14).
Pierre Bourdieu ve Farkllatrma (Distinction) Kuram
Gda ve beslenme sosyolojisi asndan nemli sosyolojik ayrma alanlarndan biri toplumsal snf
zmlemeleridir. Postmodern teorilerin aksini iddia etmesine ramen toplumsal snf, toplumsal
yaamda ve sosyolojik tartmalar iinde nemini koruyan bir toplumsal olgu olma zelliini
srdrmektedir. Toplumsal snf, toplumda deien snfsal yaplara, snfsal paralanmalara ramen
halen en nemli sosyolojik aratrma alanlarndan biridir. Gda ve beslenme asndan
deerlendirildiinde de gda temelli yoksulluklarn, toplumlar iinde ve arasnda yaanan ktlklarn
toplumsal snf ve eitsizlik tartmalar ile dorudan ilgisi bulunmaktadr. rnekse dnyadaki a
insanlarn ounu, kentlerin besin satn alclar, yani tketiciler deil, tarm rnlerini reten ve satan
kyller oluturuyor (Mazoyer ve Roudart, 2010: 12). Ayrca herhangi bir toplum iindeki snflar
arasnda tketim eksenli bak asyla da toplumsal snflarn hiyerarik olarak konumlanna bal
olarak tketim alkanlklarnn, tercihlerinin belirleyici olabildii grlmektedir. Gda ve beslenme
sosyolojisi ierisinde ada sosyologlar iin yemee ve besinlere ilikin olarak toplumsal snf
gruplamalar arasndaki kltrel, ekonomik ve ideolojik farkllklar ve bu farkllklarn besin
tercihlerini snrlayc rntler meydana getirdii durumlar daha ilgi ekici bir konu olmaktadr
(Beardsworth ve Keil, 2012: 149). Toplumsal snf temelinde ve farkllama ekseninde bir gda ve
beslenme sosyolojisi iin Pierre Bourdieu en nemli kuramclardan biridir. Yemek ve gda
incelemelerinde Pierre Bourdieuye genellikle Distinction: A Social Critique of the Judgement of
Taste (2010 [1984]) (Farkllatrma: Beeni Yargsnn Toplumsal Eletirisi) kitab temel alnarak
atfta bulunulur. Bourdieu bu almasnda habitusun geni bir estetik beeni ve hayat tarz yelpazesi
olan (Swartz, 2011: 155) sanat, mzik, giyim ve yemek dahil edilmek zere kltrel biimlerin
eitlilii zerinden zevk (beeni)in nasl biimlendiini 1960lar Fransasndaki snf farkllklarn
baz alarak incelemektedir. Genellikle yapsalc-Marksist kabul edilen Bourdieu, beeninin toplumsal
olarak ekillendiini ve sosyal snfn zevkin en nemli ayrt edeni olduu konusunda son derece
kararldr. Daha nemlisi, zevk hiyerarisi kendi iinde snf hiyerarisinin bir yansmasdr. yi
zevk, kt zevk gibi kavramlar toplumsal hiyerarinin zirvesindekiler tarafndan belirlenmekte ve
snfsal konumlarnn ve sosyo-ekonomik avantajlarnn bir sonucu olarak kltrel sermayeye sahip
olarak kltrel dnya grlerini toplumun geneline yaymaya alrlar (Wood, 1995: 18).
Bourdieunn analizinde Fransadaki drt farkl snfn habitusunde beenilerin ve hayat tarzlarnn
st snfta gsterii lkse ve rahatlk, entelekteller arasnda aristokratik estetizm, orta snf
gayretkelerde sakil zentilik, ii snfnda zentisiz cehalet ve uyumluluk eklinde olduu grlr
(Swartz, 2011: 155).
Bourdieu Farkllatrma: Beeni Yargsnn Toplumsal Eletirisi almasnda ada
Fransada toplumsal snf gerekliklerine ilikin olarak st ve alt snflarn damak tatlarnn retilme
ve tekrar retilme yollarn analiz eder (Beardsworth ve Keil, 2012: 149). Gda ve yemek konusunda,
Bourdieu Fransz tketim rntleri hakknda istatistiksel bilgileri kullanmaktadr. Gelir arttka
gdaya harcanan oran azalmakta ve gda btesi iinde ar, kilo aldran ve ucuz yiyecekler azalrken,
yasz, hafif, kilo aldrmayan ve genellikle daha pahal yiyeceklerin oran artmaktadr. Bourdieu
tketimin, gelirin basit bir fonksiyonu olmadn, baz durumlarda bir gsterge olarak gelirin verilerde
tahmin edilenin aksine tketim rntlerini ortaya koyduunu ileri srmektedir. Bourdieunn
almas farkl snflara ait farkl yemek zevklerinin ve pratiklerinin nasl anlaml olduunu
gstermekte nk tm bunlarn farkl snf kltrlerinin mantna gre iselletirilmi ve snflar
aras kltrel iktidar mcadelelerine dahil olmutur (Ashley v.d., 2004: 64). Bourdieuye gre snfsal
konumlarmz ne kadar sermayeye (ekonomik, kltrel, sosyal ve sembolik sermaye) sahip
olduumuzla yakn ilikilidir (Bourdieu, 1984: 144). Bourdieu bunun habitus iinde retildiini ve
verili snf kltr iinde bireylere aktarldn ifade etmektedir.


289

Bourdieunn Anahtar Kavramlar: Habitus ve Kltrel Sermaye
Habitus kavramsallatrmas Bourdieunn kuramnda nemli bir yer tutar ve zaman iinde
deiim gsterir. Karmak bir kavram olan habitus ksaca bireyleri ekillendiren iselletirilmi
yaplar olarak tanmlanabilir. Habitus hem bir pratik retim kavramlar sistemi, hem de pratiklerin
alglanma ve deerlendirilme kavramlar sistemidir (Bourdieu, 2012: 357). Daha geni bir ifadeyle
farkl sosyo-ekonomik gruplarn toplumsal dnyay kendilerinin bakt yerden kltrel katmanlara
ayrabilmeleri iin gerekli belirli bir bilisel ve yorumsal ereve edinmelerini salar (Yenal, 1996:
200). Layder (2010: 227) habitusu toplumsal aktrler olarak belirli ortamlarda edindiimiz toplumsal
deneyimlerimizin rn olan, zihnimizde tadmz (snf, dil, etnisite, toplumsal cinsiyet gibi) kalc
eilimleri anlattn ifade eder. Habitus sosyal yaplar ve pratik etkinlik arasnda dolaym salayan,
bunlardan ilki tarafndan ekillenen ve ikincisi tarafndan dzenlenen, iselletirilmi eilimler sistemi
olarak tanmlanr (Brubaker, 1985: 240). Edimleri birletirici ve yaratc ilke habitusun rn
olarak ortaya kan kltrel snflandrma ve sralama sistemleri, farkl toplumsal gruplarn mzik,
spor, sanat, mobilya, yemek gibi alanlardaki belirli kltrel edimlerinde ve tercihlerinde kendini
gsterir ve bu gruplarn snfsal beenilerini (zevklerini) meydana getirir (Yenal, 1996: 200). Yeme-
ime zevkleri ve pratikleri ekseninde yalnzca ekonomik eitsizlikler temelinde bir snfsal analiz
yeterli olmamakta, dolaysyla ekonomik eitsizliklere ek olarak snf temelli kltrel mevzilenmelerin
bir sonucu (Ashley v.d., 2004: 63) da analize dahil edilmelidir. Yenal da bu noktada (1996: 215)
Bourdieunn gelir farkllklar kendi bana ne farkl toplumsal gruplarn farkl gda tketim
rntlerini, ne de ayn gelir grubundaki insanlarn yeme-ime alkanlklarndaki eitlilii
aklayabileceini ifade ettiini belirtir. i snfnn genellikle kol emeine dayal ilerde almas
gnlk asgari besin ve kalori ihtiyacn artran bir unsurdur. Bu nedenle iiler genellikle kalorisi
yksek gda tketimini tercih etmektedirler. Dnyada ve Trkiyede iiler genellikle ok ekerli
ay/kahve tketirler, karbonhidrat arlkl (kii ba ekmek, makarna v.b tketim oran yksektir)
beslenirler. Zira dnyann her yannda eker, emeki yoksullarn kalori ann kapatlmasna
yardmc olmu ve i molalarnn ilk besinlerinden birisi haline gelmitir (Mintz, 1997: 223).
Bourdieuye gre toplumsal hiyeraride st katmanlara doru gidildike yemein hazrlan, sunumu
ve tketimi daha trensel ve resmi bir hale dnmektedir (Bourdieu, 1984ten akt. Yenal, 1996: 215).
Yksek statl bireyler hafif, leziz ve ilenmi besinleri tketirler ve bu aslnda onlar ii snfnn
ar, yal ve yavan tkettii tatlardan ayrmaktadr (Beardsworth ve Keil, 2012: 149). Snf temelli
bir analizin tek bana yeterli olmad Bourdieu sosyolojisinde habitus anahtar bir kavramdr.
Toplumsal ilikisellik ve toplumsal uzay iinde bireyler yer aldklar toplumsal snflarn habitusuna
bal olarak toplumsal beenilerini, iselletirilmi sosyal yaplar iinde var ederler.
Bourdieunn sosyolojisindeki en nemli kavramlardan biri sermayedir. Ancak Bourdieu sermaye
kavramn salt Marksist bir bak asyla ele almaz. Snf analizinde ekonomik, kltrel, sosyal ve
sembolik sermayeler ve aralarndaki etkileim zerinde durur (Karada, 2009: 191). Calhouna gre
(2007: 107) sermaye biimlerindeki farkllklar ve onlarn dntrlme dinamikleri analizi
Bourdieunn teorisinin en zgn ve nemli zelliklerinden biridir. Sermayenin dntrlmesi
farkl anlama sahiptir. Bunlardan biri zengin insanlar ocuklarnn iyi ve pahal okullarda eitim
grmesi iin aba gsterirler; bu bir anlamda zenginlii ve paray kltrel sermayeye dntrme
biimlerinden biridir (Calhoun, 2007: 107). Burada nemli olan ey bireyin ailesinin ekonomik
sermayesinin ve dolaysyla kltrel sermayesinin srdrlebilir klnmasdr. Benzer biimde
beenilerin ve zevklerin de bu anlamda kltrel sermayeye tedavl dnlebilir. Brubakere gre
(Brubaker, 1985: 237) Bourdieu kltrel sermaye kavramn, ekonomik eitsizlikler ile
aklanamayan kltrel pratikler ve eitimsel performanslardaki farkllklar aklamak zere
gelitirmitir. Ancak Gkerin nemle vurgulad ey Bourdieunn kavramlar nihai olarak
kapatmaddr (Gker, 2007: 282). Gkere gre (2007: 282) kltrel sermaye kavramnn bu bak
asndan ina edilen toplumsal uzayn yapsna gre dini sermaye, brokratik sermaye, politik
sermaye, eitimsel sermaye gibi gmlekler giyebilmesidir. Swartza gre (2011: 110) Bourdieu
kltrel sermaye kavramn ekonomik analiz mantn ekonomik olmayan mallar ve hizmetleri
ierecek bir ekilde geniletmitir. Genel anlamda kltrel sermaye kavram szel beceri, genel
kltrel farkndalk, estetik tercihler, okul sistem hakknda bilgi, eitim gibi geni eitlilik gsteren
olanaklar kapsar.


290

Darda Yemek Yemenin Nedenleri
Darda yemek yemenin birok nedeni olabilir. Bugge ve Lavike gre (2010: 217) darda
yemek yemenin farkl biimleri, toplumsal ve kltrel anlamlar toplumsallama, lks tketim,
gsterii tketim, zorunluluk, zevk iin darda yemek ne kan baz aklamalardan olabilir. Warde
ve Martens gre de (2003: 1) darda yemek yeme yaygnlaan bir ekilde elence/elenme biimi,
zevk, stat ve farkllatrma (distinction) gstereni haline gelmektedir. Bir modern tutumlar sosyolojisi
olarak darda yemek yemeyi analiz eden Finkelsteine (akt. Beardsworth ve Keil, 2012: 201-202)
gre darda yemek karmak bir sretir ve anlam ieren bir dizi etkinlii temsil etmektedir. Buna
gre iinde bulunulan durumun anlamndan alnan haz; nasl davranlacana dair bilgimizi
gstermek iin bir frsat; bir elence olarak grlmesi ve buna katlm istei; grsel imajlar ve hayal
edilen atmosfer araclyla yaplan temsil... bunlarn hepsi... burjuva hassasiyetinin
veheleridir...darda yemek yeme mahrem ve kiisel olanla, kamuya ak ve toplumsal olann bir
yaknlamas olarak da grlebilir (Finkelsteindan akt. Beardsworth ve Keil, 2012: 201-202).
Darda yemek yeme olgusunda nemli bir dier unsur ise bireyin yalnzca seilen mekndaki yemei
deil, o mekn tkettiini (Urry, 1999) de vurgulamak gerekir. Gnmz toplumsallnda artk kii
yalnzca yediini sememekte, mekn da tercih etmektedir. Yeme-ime meknlar ayn zamanda
snfsal buluma (habitusun yeniden fark edildii, yeniden retildii) meknlarna dnmektedir.
Snf? Orta Snf? En htilafl Sosyolojik Kavram(lar)
Tketim asndan bakldnda kapitalizmin tketimine en ok gvendii iki snf olan st snf ve
orta snf sosyolojik adan da tarihsel olarak anlamldr. Geleneksel Marksist emadan bakldnda
retici pozisyonlar itibariyle deerlendirmeye alnsa da ada sosyolojik tartmalarda st ve orta
snfn tketim potansiyeli zerinden pek ok almann varl ortadadr. Bu nedenle yemek
pratikleri, darda yemek asndan bu almann sorunsal itibariyle st snf, orta snf ve alt snf
tanmlarnn ve tartmalarnn nemi yadsnamaz. Sosyolojideki snf tartmalarnn tmn burada
yanstmak bu almann snrlarn amaktadr. Bu yzden tketim ekseninde genel anlamda
toplumsal snflarn konumlarn anlamak bu alma asndan nem tamaktadr. Stephen Edgelle
(1998: 48) gre snf kavram sosyolojideki en ihtilafl kavramlardan biridir. Snf kavram en ok
bavurulan, nem verilen ancak te yandan en tarafl kullanlan kavramlardan biridir. Bu nedenle
snf kavramnn kullanmnda ne kastedildii ve snfn nasl llecei aka belirtilmelidir (Edgell,
1998: 48).
Sosyolojide genel olarak snf kavramnn kendisinin ihtilafl olmasnn dnda st snf ve alt snf
arasnda yer alan ara snfn ne olduuna dair uzlaamama durumu halen bir tartma konusudur.
zellikle 20. yzyl boyunca genileyen ara snfn, genel kabul gren kavramsallatrmayla orta
snfn, dier iki snfsal yapnn arasnda, ortasnda kalmas, st snftan doal olarak daha fazla
geniledii, Daniel Bell (The Coming of Post Industrial Society-1973) ve Alain Touraine (The Post
Industrial Society-1971) gibi sosyologlarn sanayi sonras toplum kuramlarnn ileri srd gibi dier
snfsal konumlardan ok daha fazla geniledii dnlmektedir. Orta snf sanayi sonras toplum
kuramlarnda profesyoneller, yneticiler, bro alanlar gibi hizmet sektrnde alanlar
kapsamaktadr. Dolaysyla bu orta snf hizmet snf olarak da tanmlanabilmektedir. Bu bakmdan
orta snf kavrayabilme meselesi ada sosyolojideki en zorlu konulardan biri (Abercrombie ve
Urry 1983:1den akt. Edgell, 1998: 72) olarak kabul edilir. Ara snfn nasl tanmlanaca, hangi
pozisyona yerletirilecei sosyoloji ierisinde bir muammadr. Kk burjuvazi, beyaz yakal,
kafa iisi snflar olarak bilinmektedir (Edgell, 1998: 72).
6
Beyaz yakal yeni orta snf, toplumsal
tabakada genellikle mesleki konumlarna gre yer alrlar; yeni orta snf iindeki mesleklerde gerekli
olan vasflar/beceriler endstriyel iblmnde belirli fonksiyonlar yerine getirirler. Gelir kaynaklar
asndan yeni orta snf meslekleri snf konumuna, prestij, stat konumu ve g/iktidar ile ilikilidir

6
Tekil, homojen, zamansal olarak zellikleri sabit kalabilen bir orta snf tanmlanamad, ou zaman ve
kuramc tarafndan da orta snf(lar) olarak farkl tanmlamalar yapld iin orta snf kullanm bazen sorunlu
olabilmektedir. Hatta farkl yaklamlar orta snf(lar) kendi iinde gelir ve eitim seviyesine gre alt-orta, orta
ve st-orta snf(lar) eklinde e ayrmaktadr. Bu nedenle bu alma erevesinde kimi blmlerde orta snf
tek, homojen, snrlar belli net bir snfa tekabl eden bir kavram olarak, kimi blmlerde ise oul kullanm
tercih edilecektir.


291

(Mills, 1995: 197). Bourdieuye gre (2012b: 370-371) meslek genel olarak toplumsal uzaydaki
konumun iyi ve ekonomik bir gstergesidir ve meslek etkiler hakknda, yani iin ieriinin, alma
ortamnn, kltrel ve rgtsel zelliklerinin etkileri hakknda deerli bir bilgi kaynadr. Kimi
zaman da snfl toplumlarda orta snflarn kaplad alan, iki asl snfn arasndaki dolgu malzemesi
olarak dnlr. yice zenginleerek burjuvazi tarafna decek orta snf katmanlar gibi, retim
srelerindeki rolleri ve statlerindeki kayplarla proleteryann safnda kalacak orta snf katmanlar
mevcut kabul edilir (nvar, 2010: 14). Dolaysyla olduka heterojen bir yapya sahip orta snfn
tanmlanmas, snrlarnn belirlenmesi son derece g bir sosyolojik uratr. Birka ya da az sayda
ii istihdam eden, kendi hesabna alan kk burjuvazi de, yalnzca profesyonel emeklerini,
vasflarn ya da kafa emeklerini kullanan beyaz yakal alanlar da bu snf ierisinde yer
alabilmektedir. Ancak genellikle kol emei ve kafa emei zerinden yaplan ayrmla geleneksel ii
snf ile orta snf ayrtrlmaya allmaktadr. Bu noktada eski giriimci orta snf ile yeni orta
snf arasndaki temel farklar belirlemek gerekmektedir. Eski giriimci orta snf retim aralarnn
ayn anda hem sahibi, hem de altran olmalar ve bazen de bakalarn istihdam etmeleri (Edgell,
1998: 73) bakmndan kayda deerdir. Yeni orta snf ise beyaz yakal iilere tekabl etmektedir
(Edgell, 1998: 76). Yeni orta snf hem Marxn hem de Weberin ele alnda kalifiye olmayan
sradan beyaz yakallar kesimi ile kalifiye uzmanlar kesimine ayrlmtr (Edgell, 1998: 77).
Yeni orta snfn beyaz yakal ileri yapmada kalifiye ve kalifiye olmayan eklinde ayrtrlmas,
esasen brokratikleen bro ilerinin sradanlamasyla ilgisi bulunmaktadr. imek de (2005: 14)
yeni orta snfn kalifiye olmayan sradan beyaz yakallar kesimi ile kalifiye uzmanlar kesimi
eklinde deerlendirilebileceini ifade etmektedir. Nasl tanmlanrsa tanmlansn, orta snfn farkl
trde beyaz yakal ileri yapt genel kabul grmektedir. Bu balamda kol emei gerektirmeyen
belirli bir ite uzmanlamlardr. Kol emei ile alan mavi yakal iilere gre belli dzeyde zerk
alma alanlar bulunsa da alma artlarnn snrlar yneticilerle, st-dzey teknik profesyoneller
tarafndan izilir ve bakalar tarafndan denetlenirler. Performanslar gzlemlenir ve genellikle genel
retim maliyeti erevesinde deerlendirilirler. Genellikle yksek olan maalarna ve kol iilerine
gre daha iyi olan alma koullarna ramen, mlkiyet fonksiyonundan dlanmlardr (Scase,
2000: 31). Ancak bu duruma karn beyaz yakal olarak tanmlanan yneticiler ve profesyoneller
retim aralarna sahip olmasalar da toplumsal iblm iinde gerekletirdikleri rollerden dolay
iktidar ilikilerini, burjuva egemenlik anlayn yeniden reten toplumsal gruplar olarak kabul
edilmektedir (imek, 2005: 15). Modern anlamda byk-lekli fabrikann ilk ortaya kndan bu
yana beyaz-yaka ve mavi-yaka iler arasnda bir uurum olumutur; bu durum ayn zamanda
iblmnde aldklar grevler bakmndan el-emei olan ve el-emei olmayan ayrm ile de
ortaya kabilir (Giddens, 1999: 234). Ancak Giddens, snf bir grup bile olmad eklinde ortaya
koyar ve snf kavramnn mtereken paylalan pazar kapasiteleri seviyeleri zerinde temellenen bir
yaplama biimleri kmesine iaret ettiini belirtir. Bunun da ada kapitalist toplumlardaki orta-
snf konumuna ayr bir kuvvet atfettiini, orta-snf bireylerinin berrak bir snf kimlii anlayna
sahip olmadn, sendikalatklarnda bile, niteliksel olarak herhangi bir atma bilinci biimine
kendilerini kaptrmadklarn belirtmektedir (Giddens, 1999: 247-248). Aslnda mesele orta snfn
nasl konumlandrld ile ilgilidir.
Ortodoks Marksist bak asna gre toplumda yer alan snflar, retim ilikileri zerinden
tanmlanmaktadr. Dier bir ifadeyle retim aralarna sahiplik yani mlkiyet ilikileri zerinden bir
snfsal pozisyon belirlenmektedir. Kafa emei, beyaz yakal ilerin gelimesinden sonra Giddensa
gre Marksist yazarlar toplumda beliren yeni orta-snf ikiye ayrmlardr: nk bu snf,
konumu, yelerinin bak as ve tutumlarnn mlkiyet ilikileri bakmndan yorumlanamamasndan
dolay, kesinlikle gerek bir snf deildir...Kk bir aznlk hakim-snf iine girecek belki, ama
mlkszlk durumlarnda bir deiiklik olmad mddete beyaz-yakal iilerin ounluu
proleterlemi olacaktr (Giddens, 1999: 248). Giddensn hakl olduu nokta, kapitalizmin kendini
farkl biimlerde yeniden rettike bugn beyaz yakal olarak snflandrlabilecek ilerin saysnda ve
eitliliinde art grlmektedir. Gerekten de orta snf iinde eitlilik, farkllk bulunmakta; tam da
bu nedenle orta snf homojen bir snfsal yap arz etmemektedir. Yine de orta snfn zaman iinde
kapitalist deiimle birlikte proleterleecei ve snf bilinci asndan ii snf ile birlikte hareket
edecei, sendikal anlamda ortak mcadele ve atma iine girecei beklentisi ve ngrs Giddensn
(1999: 248) ifade ettii gibi, bir trl gerekleememektedir. te yandan, orta snf ii snfndan


292

ayran en temel zelliklerden biri olan gelecek garantisi, yeni kapitalizm kltr ve koullarnda
yerini belirsizlie, gvencesizlie ve ie yaramazlk kabusuna (Sennett, 2009) brakmaktadr. retim
aralar karsndaki konumu ierisinden deil de tketim potansiyeli zerinden ele alndnda orta
snfn zellikle yeni kapitalizmin koullarnda en nemli kaygs istikrarl bir toplumsal yap ve
salam bir gelecek yani yukarda da belirtildii gibi gelecek garantisidir. Bu koul st snf iin de
geerlidir. Dolaysyla tketimin srekli hale getirilebilmesi iin belirsizlik, istikrarszlk ve
gvencesizliin ortadan kaldrlmas gerekir. stelik gda gibi toplumsal itahn belirleyici olduu
bir alanda insanlarn snfsal pozisyonlar tketim alkanlklarn belirleyebilmektedir.
Yeni Orta Snf(lar)
Klasik sosyoloji gelenei iindeki snf analizlerinde toplumsal snflar g/iktidar yaps iinde,
retim ilikileri balamnda ele alnmtr. Ancak yeni kapitalizmin kltrnde toplumsal snflar
farkl yaam tarzlarna dayal stat gruplar biimini almaktadr; g/iktidar ve ayrcalktaki
sistematik farkllklarnn farkndalna dayal snf elikisi de sonuta farkl yaam biimlerinin
sosyal deerine ilikin alglara dayal yknmelere ve rekabet stratejilerine boyun eme eilimindedir
(Brubaker, 2007: 237). Toplumsal yaamda Bourdieuc anlamda bireyler artk ekonomik ve
kltrel sermayeleri lsnde tketebildikleri oranda snfsal olarak kendilerini
konumlandrmaktadrlar. Bourdieu bilindii zere toplumsal snflar zerine ilikisel olarak gelitirdii
sermaye kavram ile snflarn belirleyici unsurlarn ortaya karmaya almtr. Fransz toplumu
ekseninde toplumsal snflarn farkl trleri ile birlikte ekonomik sermaye, kltrel sermaye
(enformasyonel sermaye) ve birbiriyle yakndan ilikili iki sermaye tr olarak kiilerin balantlarna
ve grup aidiyetine dayal sosyal sermaye ve farkl sermaye trlerinin meru olarak alglanp
tannmalaryla brndkleri form olan simgesel sermayedir (Bourdieu, 2012b: 370). Bu adan
deerlendirildiinde yeni orta snf yeniden tarif etmek gerekmektedir. Yeni orta snf tketim, yaam
tarz ve kimlik ekseninde yeniden tanmlanmaktadr. Yaam tarz sanayi toplumu ile birlikte ortaya
kan bir stat gruplamas olarak nem kazanmtr. zellikle sanayi sonras toplumda geici
kimlikler olarak yaam tarz ve imaj (Chaney, 1999) nceki dnemlerin nemli kimlik bileenleri olan
siyasal ve snfsal kimliklerin yerini almtr. Sosyolojik adan sosyo-ekonomik stat bireylerin
ve/veya hanelerin sosyal hiyerari iindeki konumlar/pozisyonlar onlarn sosyoekonomik statleri
olarak (Kalaycolu v.d., 2010: 192) tanmlanmaktadr. Dier taraftan sosyo-ekonomik stat
lmlerinde hane halknn m yoksa bireyin mi esas alnaca tartmal bir konudur (Kalaycolu
v.d., 2010: 193).
Trkiyede Orta Snf
Trkiyede orta snfa ilikin pek fazla ampirik alma olmad bilinmektedir. Ylmazn siyaset
bilimi asndan gerekletirdii kamuoyu aratrmalar (2007, 2012) bu anlamda istisnai ve nemli
veriler sunmaktadr. Bu aratrmalardan ilkine gre, Trkiyede kentsel alanda ana snfsal kme
ortaya kmtr. Piramidin tepesinde kentsel nfusun % 22sini oluturan st snf, piramidin en
altnda % 33 ile alt snf, piramidin ortasnda ise % 45 ile orta snf yer almaktadr. Bu aratrma
balamnda Trkiyede orta snf, orta gelirli, modern dindar, yeni sa eilimli, gelecekten iyimser
beklentiler iinde olan, Avrupa Birlii (AB) yeliine en gl destei veren toplumsal kesim olarak
ortaya kmtr (Ylmaz, 2007: 6). Ayrca IPSOS KMG aratrma irketinin Trkiyeyi Anlama
Klavuzu (2012) aratrmas da Trkiyede SES gruplarna gre insanlarn gelirlerini, harcama
kalemlerini, deerlerini ve tketim alkanlklarn anlamaya dnk nemli veriler sunan bir
almadr. Bu aratrmalara gre orta snfn gelir kalemlerine bakldnda toplam aylk gelirinin
iinde maa/cret orannn halen ok yksek olduu, dolaysyla maal/cretli bir snfn olduunu
syleyebiliriz. Bu grubun yarya yakn kendisini finansal adan orta snf iinde grmektedir.
Trkiyede yeni orta snf, iyi okullarda (ortaretim ve yksekretim dahil olmak zere) eitim
grm, profesyonel, ynetici ve giriimci zellikleri ile ne kan bir profil sergilemektedir. Yeni orta
snf retim ilikilerindeki pozisyonundan ziyade tketim eksenli olarak kendini tanmlamaktadr. Eski
orta snfa benzer bir ekilde yine kafa emei ile alan ancak teknoloji, teknik kullanmnn ok daha
ne kt bir kafa emei ile zellikle byk kentlerde akll binalar olarak tanmlanan gsterili
plazalarda alan, profesyonel meslek alanlarn kapsamaktadr. Yeni orta snf yalnzca lisans
eitimi ile yetinmeyen, i yaam boyunca dil, teknoloji, akademik formasyon (master-doktora)


293

almaya devam eden bir snf da oluturmaktadr. Neoliberalizmin kresel rekabet koullarnda, sanayi
sonras toplum zellikleri iinde enformasyon ve biliim teknolojileri, finans ynetimi, iletmecilik,
giriimcilik, yneticilik, reklam, tasarm, grafik alanlarnda, medya ve iletiim sektrlerinde alan,
inisiyatif kullanabilen, zerk hareket edebilen, sorumluluk alabilen, vasfl ve bu vasflarn
piyasa koullar tarafndan srekliletirilen eitim ile srdrlebilir ve piyasada tutunabilir halde
tutmak zorunda olan bir grup olarak tanmlanabilir.
Yeni orta snfn en tipik zellikleri kendini yalnzca servet ve mlk balamnda deil, tketim
kalplar ve yaam tarz (Ayata, 2005: 43) ekseninde, marka, stil ve eitim ile farkllatrmasdr.
yaants, tketim ve mekn kullanm bu anlamda rafinelemitir. Yeni kapitalizm kltrne
(Sennett, 2009) ve dnemin tketim ruhuna uygun bir biimde yeni orta snfn temel belirleyeni
tketici kimlii (Karadoan, 2010: 60) ve hayat tarz olmutur. Yeni orta snf tketim kltrnn
yeni kahramanlar olarak tanmlayan Featherstone (2005: 145) bu yeni snf u ekilde zetlemektedir:
tketim kltrnn yeni kahramanlar bir hayat tarzn zerinde dnmeksizin gelenek ya da
alkanlk yoluyla benimsemekten ziyade, hayat tarzn bir hayat projesi haline getirir; bir hayat tarz
erevesinde bir araya getirdikleri rnlerin, giysilerin, pratiklerin, tecrbelerin, grnlerin ve
bedensel zelliklerin tikelliinde kendi bireyselliklerini ve slup anlaylarn tehir ederler.
Tketim yeni orta snfn o kadar nemli bir bileeni olmutur ki, kendi bireyselliklerini,
varolularn ve kimliklerini tketim zerinden ina ettikleri yaam tarzlar, kimlikleri ile
tanmlamaktadrlar. st ve orta snf dier tm snflardan farkl olarak tketim kalplarnda ne
kan/kartlan farkllama, bireyselleme sylemlerine karn benzeme eilimi gstermektedir.
Eitim, yaam tarz, kltrel sermaye gibi etmenlerle orta snfa dahil toplumsal kesimlerin konut
seimleri, setikleri konutun bulunduu kentsel alan, alveri tercihleri, giyim seimleri, gda
harcamalar, yeme-ime mekn seimleri ile farkllatrmada, bireyselliklerini ortaya koymada
etkilidir.
Yeni orta snf yukarda ifade edilen zellikleri ile tketimi basit bir eylem olarak grmemektedir.
Tketim ayn zamanda onlar iin bir gsteriye dnmektedir. Dolaysyla tketim eyleminin
kendisine tketilene ve tketilme biim ve yollarna atfedilen kltrel anlamlar (Karadoan, 2010:
61) olarak bakmaktadrlar. Bu balamda yemek yeme eyleminin ve yemein anlamlarnn ald
biim(ler) YOSun kltrel kimliinin en nemli gstergelerinden birisidir (Karadoan, 2010: 61).
Son zamanlarda yemek yeme edimleri asndan yeni orta snf kltrel kimliini yeme-ime pratikleri
ve meknlar ile ina etmeye balamtr.
almann Metodolojisi
Bu bildiri devam etmekte olan doktora tezinde elde edilen verilerin bir blmn iermektedir.
almada niteliksel yntem kullanlmtr. Aratrma sresince niteliksel ynteme uygun bir biimde
veri toplama teknii olarak yar-yaplandrlm mlakat tercih edilmitir. Alandaki ilk grmelerden
derlenen veriler zerinden snrl bir ekilde kavram oluturma (Neuman, 2010: 662) ve temalatrma
gerekletirilmitir. almann evreni Eskiehirdeki orta snf hanelerdir. Aratrmann rneklemi
orta byklkte bir kent olan Eskiehirde kartopu rnekleme ile oluturulmu olan orta snf
ailelerden olumaktadr.
Genellikle toplumsal aratrmalarda birbiriyle balantl veya rgtlenmeler a ierisindeki
insanlarla aratrma yapmak tercih edilir (Neuman, 2010: 324). Orta byklkte bir kent olan
Eskiehirde orta snfn da kendi iinde balantl bir toplumsal rgtlenme ana sahip olduu kabul
edildiinde kartopu rnekleme bu aratrmada elverili bir rnekleme teknii olarak kabul edilmitir.
Baileye gre (1987: 95) kartopu rneklemede belli birtakm aamalarn olduunu ifade etmektedir. lk
aamada, gerekli zellikleri tayan birka kii belirlenir ve grlr. kinci aama bu kiilerin
ynlendirdii baka kiilerle grlr ve nc aamada bu kiiler bakalarna ynlendirerek sre
bu ekilde iler. Kartopu rnekleme kartopu analojisinden (Bailey, 1987: 95) ortaya karak, bir ya da
birka kiiden balayan almann, o kiilerin aratrmacy bakalarna ynlendirmesiyle oalarak
istenilen grmeci saysna ulaana kadar srmektedir.



294

Bulgular
Bu bildiri kapsamnda deerlendirilen ilk grmelerden elde edilmi verilere dayanmaktadr.
ncelikle yar-yaplandrlm mlakat yaplan grmecilerin genel deerlendirmesi yaplmtr.
Mlakat yaplan grmecilerin aylk geliri ortalama 5000 TLdir. almann odak noktasn
oluturan orta snf iin yemek yeme gerek evde, gerekse darda son derece sradanlam bir
eylem haline gelmitir. Sradanlama gemite ailelerin hangi snftan olursa olsun tutumluluk,
darda yemein gereksiz olduu dncesi, darda yemek yeme mekanlarnn ok snrl sayda
olmas, deien toplum yapsna bal olarak farkllaan alma koullar ve yaam tarzlar, darda
yemeyi gerekli ve sradan bir gndelik yaam rutini (biimi?) haline getirmitir. Darda yemek
(Warde ve Martens, 2003; Bugge ve Lavik, 2010) orta snf iin yaam tarz, kltr, sosyalleme, bo
zaman ve elence gibi birtakm unsurlarla ilikilendirilebilecek bir eyleme dnmtr. zellikle
darda yemek, alan orta snf iin le yemekleri sradanln en nemli gstergelerinden biridir.
Orta snf ailelerin gda alverii ortalamas 800-1000 TL civarndadr. Darda yemek iin harcanan
miktarn ortalamas ise 300-500 TL eklindedir.
Genel olarak deerlendirildiinde orta snfn salkl olma kaygs, yemekle olan ilikisini de
etkileyerek salk ve beden formu kaygs eklinde dnmtr. zellikle akamlar darda
yemek sz konusu olduunda, darda yemee zel bir anlam atfedilmekte ve buna uygun mekanlar
ve men seimi yaplmaktadr. Evde gndelik yaamn ve rutinin bir paras olan yemek yeme, sebze
ve salata arlkl bir seimi beraberinde getirmektedir.
Orta snf tarafndan darda yemek yemee atfedilen nemin bir gstergesi olarak ounlukla et,
balk ve farkl lezzetler tercih edilmektedir. Darda yemek dendiinde ikili bir mekan ve ikiye
uygun yemek seimleri de dikkat ekici olabilmektedir. Mekan seimlerinde kendilerini zel
hissetmeye almaktadrlar. Daha ok servis hizmetini gerekletiren alanlarla samimi ve yakn
iletiim, tketici olarak kendilerini zel hissetmelerine neden olmakta ve bylelikle zel hissetme
araclyla bir farkllatrma sz konusudur.
Orta snfn yaamnda ocuk ncesi ve sonras eklinde bir ayrm bulunmaktadr. ocuktan nce
yeme rejimi, seilen mekanlar, darda yeme ve ime ile ocuktan sonra arasnda belirgin bir farkllk
gze arpmaktadr. ocuk sonras fast-food bu dorultuda tercih edilmemektedir. Fast-fooda ilikin
soruda grmeciler Amerikan tarz hamburger, pizza vb. yemekleri fast-food olarak algllamaktadr.
Oysa, rnek vermek gerekirse tantuni, dner vb. de Ritzerin (1998) McDonaldlama tezi ile
ilikilendirildiinde fast-food olarak kabul edilebilmektedir. Bu nedenle Amerikan tarz fast-food
obezite, salksz beslenme ile badatrlarak tercih edilmemektedir. ocuklarn beslenme
alkanlklarn da buna gre dzenleme isteinden dolay fast-food ok nadir, ylda birka kez
tketilmektedir.
Orta snfn yeme-ime konusunda dardaki mekanlarda nem verdii bir dier husus ise hizmet
kalitesi ve sunumdur. Hizmet kalitesinden daha ok servis yapan personelin temiz ve ilgili olmas
kastedilmektedir.
Beslenme ve salk konusunda hassasiyetleri bulunan orta snfn bu konuyla tartmal da olsa
ilgisi olan organik gdaya pheli bir yaklam bulunmaktadr. Eskiehir kentsel nfusu milyonun
zerinde bulunan byk ehirlerin dnda alt yerel belediye olan Tepeba Belediyesinin de katksyla
organik pazara sahip olan ender kentlerden biri durumundadr. Genellikle orta snf ve st-orta snf ve
st snfn organik pazardan alveri yapt gzlenmitir. Eitim seviyesi niversite ve sonras olan
organik pazar tketicilerinin alveri motivasyonlarnn banda, bebek beklentisi ve hamilelik, yeni
doan ocuklarn olmas ve hastalk gibi faktrlerin nemli olduu grlmektedir (Keskin ve Akaray,
2013). Bu verilere karn grmeciler organik pazar ve spermarketlerden organik gda alverii
yapmadklarn belirtmilerdir. Keskin ve Akarayn (2013) almasndaki vurguya paralel olarak
organik gdaya ilikin Trkiyede retim ve denetim politikalarnn pheyle karlanmas sz
konusudur. Orta snf organik gdann nemini bilmekle birlikte Trkiyede denetim mekanizmalarna
gvenmedii iin organik gda retim ve sat sertifikalarna pheyle yaklamaktadr.
Bu bildiri kapsamnda yaplan mlakatlardan elde edilen bulgular neticesinde birka tipoloji
nerisi aada sunulmutur:


295

Endieli Modern
Bir irkette mimarlk yapan 34 yandaki erkek grmeci alan profesyonel olarak hem gelir
dzeyi, hem ekonomik ve kltrel sermaye rtmesi, hem de yemek konusundaki rafine beenisi
ile orta snf ierisinde konumlandrlabilir. Bu grmecide dikkat ekici ifadelerden biri asla
gitmeyeceiniz yeme-ime mekan sorusuna verdii ftar adrna asla gitmem! yantdr. Endieli
modern olarak kavramlatrma ve byle bir tipoloji nerisi anlaml grlmektedir. Zira grmecinin
Adanada Ramazan aynda ikili bir mekanda anlatt yk de erif Mardinin mahalle basks
zerinden deerlendirilebilir ve bu grmeci rahatlkla Binnaz Toprakn (2010) endieli modern
snflamasna girebilecek niteliktedir. Bu nitelendirmeyi destekleyen bir baka bulgu ise grmecinin
alveri pratiklerinde gzlenmektedir. Grmeci ada [spermarket] ismi bile alveri istei
uyandryor diyerek yaam tarz ve bu erevede biimlenmi kimlik kayglarn yanstmaktadr.
Sorumlu Anne
Kentteki niversitelerden birinde akademisyen olan 33 yandaki kadn grmeci ise ocuktan
nce ve ocuktan sonra eklinde bir ayrm yapyor. Farkl kalemler iin gda gvenliini n plana
kartyor. Gda gvenliine gre alveri seimleri de farkllk gsteriyor. St ve st rnleri iin
mandra, et rnleri iin kasap, sebze ve meyve iin semt pazar ncelikli alveri mekan tercihleri
olarak p plana kyor. Darda yemek ocuktan sonra seyrekleiyor ancak iyi et, iyi balk
yemek iin dars halen tercih ediliyor. le yemeklerinde niversite yemekhanesi ounlukla tercih
edilen mekan olarak belirtiliyor. Akam yemekleri ise ocuktan dolay evde yeniliyor. Mekan
seimlerindeki en belirleyici etken ocuk. Bu durumda ocuklu insanlarn gidebilecei mekanlar,
ocukla rahat edilebilecek mekanlar, darda yemek iin mekan seiminde belirleyici kriterler
olarak ifade ediliyor. Son olarak nadiren ele gidilen mekanlarn elit olmas nemseniyor: Elit
mekanlar seviyorum!.
Tutumlu retmen Anne Modeli
Orta snfn farkl katmanlardan olumasnn bir sonucu olarak 42 yandaki kadn retmen
grmeci hane gelir dzeyi asndan ilk bakta orta snfn alt katmanlarnda yer ald sylenebilir.
Ancak yaam tarz asndan orta snf deerlerinin benimsendii gzlenmitir. Sorumluluk ve
tutumluluk da orta snfn alt katmanlarnda yer alan retmen ailenin orta snf yaam tarzlarnda
dn vermemek iin bir strateji olarak gzlenmitir. Zira grlen kiinin oturduu site, evlerindeki
salon kullanm (Ayata, 1988) ve dekorasyonu orta snfn ortak beenisini yanstmaktadr. Gda
tketimleri asndan tutumluluk kendisini mevsiminde tketme k hazrlklar ile gsteriyor.
Ancak tutumluluun yan sra mevsiminde ve klk yiyecek hazrlama salkl beslenme ile de
ilikilendirilebilir. Grmeci sorumlu anne olarak asitli ieceklerden ilkokula giden ocuunu uzak
tutmasn kzm hi kola imedi daha! diyerek pekitiriyor. Yine organik gdaya pheli bir yaklam
sz konusu. Tutumluluk zellikle ok fazla darda yemek yemiyoruz aslnda daha ok evde yemeyi
tercih ediyoruz, eper bir zamandr akam yemeine kmadk aslnda ifadesinde kendini ele veriyor.
Grmenin ilerleyen blmnde sylenen ben evde aslnda daha uygununa getiririm ve bir tabak
yemee 50 TLye kadar veririm ama iim acr ifadesi bir nceki ifadeyi glendiriyor. Darda
zellikle akam yemek yemeyi kstlayan birka faktr bulunuyor. Birincisi pratik nedenler ki ilkokula
giden ocuu brakacak herhangi bir bakc, aile bynn olmamas, ikincisi maddi gerekeler;
tutumluluk da burada devreye giriyor, ncs salk kayglar. Darda yemek yeme ihtiyac yakn
zamana kadar ailenin kendi habitusu iindeki retmen arkada grubu ve ocuklarn rahat edebilecei
bir mekan olarak lokal olarak retmenevinde karland sylenmitir.
Geleneki Baba
la firmalarndan birinde ila mmessili olarak alan 35 yandaki erkek grmeci yaam tarz
ve hayata bak asndan modern grnse de darda yemek konusunda geleneki birtakm tutumlara
sahip grnmektedir. Yapt i gerei irketin kendisine tahsis ettii Sodexo kart ile le yemeklerini
Eskiehirde, Ktahyada ve Afyonda darda yemektedir. Bu kentlerde iyi ve sadk mteri
olduu iin servis elemanlarnn ou kendini zel hissettirdiini sylyor. yi bahi zerinden
kurulan bir zel hissettirmeden, farkllatrmadan ziyade karlkl samimi diyalogun bunu saladn
vurguluyor. Farkllatrmadan kastettii ise yemek seiminde dolayl olarak iyi, taze ve lezzetli


296

olana ynlendirme, servisinin hzla hazrlanmas, deitirilmesi, yemei bittiinde her zamankinden
aynn, kahvesinin gelmesi kendisini o mekanda zel ve farkl hissetmesine neden oluyor. ocuk
sahibi olmann gereklilii olarak darda yemek yiyecekleri mekanlarn ocukla rahat edilebilecek
yerler olmas en nemli seim kriteri olarak n plana kyor. Ayrca kentte renci mekanlarnn
younluuna karlk bu mekanlardan farkllatrma aray da grmecinin vurgulad bir dier
unsur olarak deerlendirilebilir. renci mekanlarnda, bilhassa eiyle birlikte gittii durumlarda
baklardan rahatszlk duyduunu aka belirtmitir. Kendi snf habitusuna vurgu yapt
Memphis, bizim gibi insanlarn gittii bir yer, eimin de arkadalaryla rahata, gven iinde
gidebildii bir yer ifadesi gelenekiliini aa karmaktadr.

SONU YERNE
Gda ve beslenme sosyolojisi alanndaki ilk grgl aratrma olma abas olan bu almada orta
snfn yeme-ime pratiklerini ve gda tketim alkanlklarnda snf habitusunun yan sra kltrel
sermayelerinin de etkili olduu grlmektedir. Orta snfn farkl katmanlara sahip olan bir snf olarak
gda tketimleri, darda yeme-ime mekan seimleri ve alkanlklar da bu anlamda
farkllamaktadr.

KAYNAKA
Ashley, B., Hollows, J., Jones, S., Taylor, B. (2004). Food and Cultural Studies, London: Routledge.
Ayata, S. (1988). Kentsel orta snf ailelerde stat yarmas ve salon kullanm, Toplum ve Bilim,
Say: 42, ss. 5-25.
Ayata, S. (2005 [2002]). Yeni orta snf ve uydu kent yaam, Kltr Fragmanlar: Trkiyede
Gndelik Hayat iinde, (Haz. Deniz Kandiyoti ve Aye Saktanber), (ev. Zeynep Yele), 2
Basm, stanbul: Metis Yaynlar.
Beardsworth, A., Keil, T. (2012) Yemek Sosyolojisi: Yemek ve Toplum almasna Davet, (ev.
Abdulbaki Dede), Ankara: Phoenix Yaynevi.
Berg, J., Nestle, M. ve Bentley, A. (2003). Food Studies, iinde The Scribner Encyclopedia of Food
and Culture, Vol. 2. New York: Charles Scribners Sons, pp. 16-18.
Beirli, H. (2012). Yemek Sosyolojisi: Yiyeceklere ve Mutfaa Sosyolojik Bak, Ankara: Phoenix
Yaynevi.
Bourdieu, P. (2010 [1984]). Distinction: A Social Critique Of The Judgement Of Taste, (Trans.
Richard Nice), Oxon: Routledge.
Bourdieu, P. (2012a [1987]). Toplumsal uzay ve sembolik iktidar, (ev. Ik Ergden), Tzcln
Tasfiyesi: likisel Sosyolojide Temel Yaklamlar iinde, Haz. Gney ein ve Emrah Gker,
Ankara: Notabene Yaynlar.
Bourdieu, P. (2012b [1987]). Sosyal snf yapan nedir? Gruplarn kuramsal ve pratik varl
zerine, (ev. Emrah Gker), Tzcln Tasfiyesi: likisel Sosyolojide Temel Yaklamlar
iinde, Haz. Gney ein ve Emrah Gker, Ankara: Notabene Yaynlar.
Brubaker, R. (2007 [1985]). Klasik Teoriyi Yeniden Dnmek: Pierre Bourdieunun Sosyolojik
Yaklam, Fark/Kimlik Snf, Der. Do. Dr. Hayriye Erba, (ev. Erman Yce - zge
Berber Ata), Ankara: Eos Yaynlar.
Bugge, A. B. & Lavik, R. (2010). Eating Out: Multifaceted Activity on Contemporary Norway,
Food, Culture and Society, Vol. 13: 2, June 2010.
Bke, A. (2008). Kreselleme, Ulustesileme ve Emperyalizm: Tarm ve Gda Sosyolojisinin
Trkiye rneinde Deerlendirilmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Orta
Dou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.


297

Calhoun, C. (2007). Bourdieu Sosyolojisinin Ana Hatlar, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi
iinde, Der. Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan, stanbul: letiim
Yaynlar.
Chaney, D. (1999 [1996]), Yaam Tarzlar, (ev. rem Kutluk), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Edgell, S. (1998). Snf, (ev. Didem zyiit), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Ergl, H., Gkalp, E., Cangz, . (2012). Medya Ne ki Her ey Yalan: Kent Yoksullarnn Gndelik
Yaamnda Medya, stanbul: letiim Yaynlar.
Featherstone, M. (2005 [1991]). Postmodernizm ve Tketim Kltr, (ev. Mehmet Kk), 2.
Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Germov, J., Williams, L. (2004). Introducing the Social Appetite: Towards a Sociology of Food and
Nutrition, A Sociology of Food and Nutrition: The Social Appetite, 2nd Ed. (Ed. John
Germov, Lauren Williams), Oxford University Press.
Giddens, A. (1999). leri Toplumlarn Snf Yaps, (ev. mer Baldk), stanbul: Birey.
Goody, J. (2013 [1987]). Yemek, Mutfak, Snf: Karlatrmal Sosyoloji almas, (ev. Mge
Gnay Gran), stanbul: Pinhan Yaynclk.
Kalaycolu, S., elik, K., elen, ., Trkylmaz, S. (2010). Temsili bir rneklemde sosyo-ekonomik
stat (SES) lm arac gelitirilmesi: Ankara kent merkezi rnei, Sosyoloji Aratrmalar
Dergisi, Cilt: 13, Say: 1 Bahar 2010.
Karada, M. (2009). Pierre Bourdieunn Snf Analizi: Snf Pratikleri, Snf Habits ve Sembolik
iddet, iinde Mthodos: Kuram ve Yntem Kenarndan, (Ed. Dilek Hattatolu ve Gken
Erturul), stanbul: Anahtar Kitaplar.
Karadoan, R. (2010). Kitchen aid ve ekmek makinesi: Yeni orta snf mutfakta, Birikim, Say 260,
Aralk 2010, 14-24.
Keskin, O., Akaray, E. (2013). Organic Food Consumption in Turkey: A Case Study in a Middle-
Sized City Eskiehir, Foodscapes: Access to Food, Excess of Food Konferans, Graz
niversitesi, Graz-Avusturya, Yaynlanmam Bildiri,
http://foodscapesgraz.files.wordpress.com/2013/09/abstract-booklet.pdf
Ko, M. (2012). Gda almalar: yeni bir disiplinleraras yaklam, Dnya Gda Dergisi, Ekim
2012. http://www.dunyagida.com.tr/yazar.php?id=8&nid=3224
Layder, D. (2010 [2006]). Sosyal Teoriye Giri, (ev. mit Tatlcan), (2. Bask), stanbul: Kre
Yaynlar.
Mazoyer, M., Roudart, L. (2010 [2007]). Dnya Tarm Tarihi: Neolitik adan Gnmzdeki Krize,
(ev. ule nsald), Ankara: Epos Yaynlar.
McIntosh, Wm. A. (2013). The sociology of food, Routledge International Handbook of Food
Studies, Oxon: Routledge, ss. 14-26.
Mills, C. W. (1995 [1951]). The new middle class, I, The New Middle Classes: Life-Styles,
Status Claims and Political Orientations, Ed. Arthur J. Vidich, London: Macmillan.
Mintz, S. W. (1997 [1985]). eker ve G: ekerin Modern Tarihteki Yeri, (ev. kr Alpagut),
stanbul: Kabalc Yaynevi.
Nestle, M., McIntosh, W. Alex. (2010). Writing the Food Studies Movement, Food, Culture and
Society: An International Journal of Multidisciplinary Research, Vol. 13, No 2, pp. 159-179.
Neuman, W. L. (2010). Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar, Cilt 1-2, (ev.
Sedef zge), 4. Bask, stanbul: Yaynodas.
Petrini, C., Padovani, G. (2011 [2005]). Slow Food Devrimi: Arcigoladan Terra Madreye: Yeni Bir
Yaam ve Yemek Kltr, stanbul: Sinek Sekiz Yaynevi.


298

Ritzer, G. (1998). Toplumun McDonaldlatrlmas: ada Toplum Yaamnn Deien Karakteri
zerine Bir nceleme, (ev. en Ser Kaya), stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Scase, R. (2000 [1992]). Snf: Yneticileri, Mavi ve Beyaz Yakallar, (ev. Bar arer), Ankara:
Rastlant Yaynlar.
Sennett, R. (2009 [2006]). Yeni Kapitalizmin Kltr, (ev. Aylin Onacak), stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
Swartz, D. (2011). Kltr ve ktidar: Pierre Bourdieunn Sosyolojisi, (ev. Elin Gen), stanbul:
letiim Yaynlar.
imek, A. (2005). Yeni Orta Snf, stanbul: L&M Yaynlar.
Tez, Z. (2012). Lezzetin Tarihi: Gemiten Bugne Yiyecek, ecek ve Keyif Vericiler, stanbul:
Hayykitap.
Toprak, B. (2010). Neden endieliyim?, Radikal Gazetesi, 17 Ekim 2010,
http://www.radikal.com.tr/yazarlar/binnaz_toprak/neden_endiseliyim-1024040
Trkiye Aratrmaclar Dernei (TAD), A-Blten, Mays 2012, Say: 86,
http://tuad.org.tr/assets/documents/abulten/2012/86.pdf
nvar, K. (2010). Siyasetin zerindeki hayalet: orta snflar, Birikim, Say 260, Aralk 2010, 14-
24.
Warde, A., Martens, L. (2003). Eating Out: Social Differentiation, Consumption and Pleasure,
Cambridge: Cambridge University Press.
Yenal, Z. N. (1996). Yeme-ime tarihi ve sosyolojisi, Toplum ve Bilim, Say 71, K.
Wood, R. C. (1995). The Sociology of the Meal, Edinburgh: Edinburgh University Press.
Ylmaz, H. (2007). Trkiyede Orta Snf Tanmlamak, Boazii niversitesi ve Ak Toplum Vakf.
http://hakanyilmaz.info/yahoo_site_admin/assets/docs/HakanYilmaz-2007-
TurkiyedeOrtaSinif-Ozet.28470911.pdf
Ylmaz, H. (2012). Trkiyede Orta Snf Tanmlamak, Boazii niversitesi ve Ak Toplum Vakf.
http://hakanyilmaz.info/yahoo_site_admin/assets/docs/OSI-2012-Muhafazakarlik-2006-2012-
Karsilastirmalar-Sunus-v04.279155522.pdf



299

TRKYE KAPTALZMNN FARKLI RUHLARI
1

K. Cem zatalay
2

ZET
Kapitalizme bir ruh atfetme fikri, 20. yzyln banda yaam olan iki Alman sosyal bilimciye,
Max Weber'e ve Werner Sombart'a aittir. Kapitalizmin geliimi karsndaki duygulanmlar birbirine
zt olmakla beraber, her iki sosyolog da, insanlar kr gdsyle iktisadi aktiviteye katlmaya ve bu
aktiviteyi rasyonel hesaba dayal olarak gerekletirmeye sevk eden zgl bir ruhun ya da bir
zihniyetin ortaya kna iaret ettiler. Kapitalizmin ruhunun ya da ruhlarnn sosyal bilimlerin
gndemine tekrar gelmesine vesile olan Fransz L. Boltanski ile E. Chiapello ise 1999'da
yaymladklar Kapitalizmin Yeni Ruhu kitabnda kapitalizmin ruhu terimini, insanlarn kapitalizme
balanmasn hakl klmaya alan ideoloji olarak tanmladlar ve bu tanmdan hareketle kapitalizmin
farkl tarihsel evrelerinde aa kan farkl ruhlarn belirginletirmeye altlar. Bu teblide
sonularn paylaacamz aratrmann sorunsal da bu sonuncu tanm zerinden formle edilmitir.
stanbul'da farkl sektrlerde faaliyette bulunan mikro, kk, orta lekli ve byk lekli firmalarda
ynetici olarak almakta olan 345 kadn ve erkekten oluan bir rneklem nezdinde, 2011-2012
yllarnda yrtlm olan ve 133 sorudan oluan soru kdnn uygulanmasna dayal saha
aratrmasnn sonularndan hareketle, grlen ekonomik aktrlerin motivasyonlarnda aa kan
ruhlarn, Boltanski ve Chiapello'nun tasnifiyle kapitalizmin farkl dnemlerine ait ruhlarnn
deiik kombinasyonlarndan olumu olduklar gsterilecektir.
Anahtar Kelimeler: Trkiye Kapitalizmi, Kapitalizmin Yeni Ruhu, alma Etii, Kapitalizmin
Ekonomi Sosyolojisi
ABSTRACT
The idea of giving a spirit to capitalism, belongs to German sociologists Max Weber and Werner
Sombart who lived at the beginning of the 20th century. Despite their differences of opinion on the
development of capitalism, these two sociologists were in agreement on the fact that there was a
specific spirit that pushes people to participate in economic activity in order to increase their profit.
Also performing this activity through rational calculation was providing a base for capitalist
development. Luc Boltanski and Eve Chiapello, in turn, reintroduced the spirit (or spirits) of
capitalism in the agenda of the social sciences in their book published in 1999 with the title of New
Spirit of Capitalism. However, unlike Weber and Sombart they define the notion of the spirit of
capitalism as an ideology which provides a justification to people's attachment to capitalism. In this
context, they try to explain various spirits that emerged in the different historical moments of
capitalist development. The problematic of this paper has been formulated according to Boltanski and
Chiapello's definition of the term spirit. Based on the results obtained during a field survey
conducted in Istanbul in 2011-2012, (this is a survey in which we used a questionnaire of 133 items,
and a sample of 345 male and female managers), we will try to show that the various work'
motivations and ethics of the interviewed managers are in contrast with each other as well as the
spirits of the different historical periods of capitalism.
Keywords: Turkey's capitalism, The new spirit of capitalism, Work ethic, Economic sociology of
capitalism
GR
Trkiye'de kapitalizmin homojen bir yapya sahip olduu inanc yaygndr. Buna gre kapitalizm
dorusal bir hatta gelimekte ve sermaye birikimi tekellemeyle sonulanmaktadr. Aslnda 1990'lara
kadar bu dorusal geliime uygun seyrin sz konusu olduundan bahsedilebilir. Ne var ki,
kreselleme srecinin mmkn kld yeni uluslararas kapitalist i blm, erken sanayilemi

1
Bu tebli Galatasaray niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri tarafndan desteklenen 11.502.001 kodlu
Mslman Giriimcilerin zgn Bir Ahlak Gerekten Var m? balkl balkl proje kapsamnda
gerekletirilmi saha aratrmasndan elde edilmi bulgulardan hareketle hazrlanmtr.
2
Dr., Galatasaray niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, cozatalay@gsu.edu.tr.


300

lkelerde hizmet ve ticaret sektrlerinin lehine olacak biimde bir sanayisizleme dalgasna, Batnn
periferisinden yer alan ve Trkiyenin de aralarnda bulunduu kimi lkelerde ise arlkl olarak
emek-youn sektrler zerinden bir sanayileme hamlesinin yaanmasna yol at. Bu sanayileme
hamlesi hem yeni bir sermaye birikimi srecini ve bu sreci ynetecek yeni bir giriimci snfn
ekillenmesini beraberinde getirdi. Ayn dnemde sosyal bilimlerde tpk 20. yzyln banda olduu
gibi Protestan i ahlakna benzer yeni i ahlaklarnn (slami, Konfiyusu, vb.) douuna ve
geliimine dikkat eken aratrmalarn saysnn artt grld.
Trkiye'de de son 10 yldan bu yana farkl isimlerle adlandrlan (Protestan Ahlak, slami
Kalvinizm, slami Ahlak vb.) yeni bir i ahlaknn doduunu ve gelitiini ileri sren ok sayda
aratrma sonucu ve kitap yaynland. Bu tebli de esas olarak kresel bir etkinlie sahip gnmz
kapitalizmi iinde blgesel ve lkesel olarak geliim sergileyen Protestanvari i ahlaklarnn anlamn,
Boltanski ve Chiapello'nun kavramsallatrklar kapitalizmin ruhlar yaklam nda stanbul'da
yneticiler nezdinde yrtlm bir saha aratrmasndan elde edilen bulgular nda sorgulamay ve
tartmay hedefliyor. Trkiye kapitalizminin ruhu Protestan Ahlak zerinden aklanabilir mi?
Protestan Ahlak'nn dindarlkla ilikisinin dzeyi nedir? Trkiyede aa kan i ahlak Protestan
tarz bir i ahlakndan m ibarettir? Kresel a kapitalizmin ruhu ve bu ruhu tayan giriimci tipi
Protestan Ahlak ile ne lde badar?
Bu sorularn yantlarn arayacamz tebliin ilk blmnde kapitalizmin ruhu derken neyi
kastettiimizi ve Protestan Ahlak'nn zelliklerini tanmladktan sonra aratrmann zgl
sorunsaln formle etmeye alacaz. kinci blmde ise saha aratrmasndan elde ettiimiz
bulgular belirlemi olduumuz sorunsal nda yorumlamaya alacaz.
KAPTALZMN BEDEN, KAPTALZMN RUHU
Sosyolojinin kurucu sorunsallarndan birisinin, kapitalizmin ortaya k evresinde ve tarihsel
ilerleyii srasnda mekna ve zamana bal olarak gzlemlenen eitsizlikler olduunu syleyebiliriz.
En azndan; toplumsal olana dair evrensel yasalar soruturmay ncelikli gren Fransz ve ngiliz
pozitivizmlerinden farkl bir geliim gzergh izleyen Alman sosyolojisine baktmzda bunu net bir
biimde grrz. yle ki, zellikle 20. yzyln balarnda Prusyal entelektellerin baat gndem
maddelerinden biri, belki de birincisi, kapitalizmin eitsiz geliimi meselesi olmutur. Kapitalist
ekonomiyi belli yasalar uyarnca ileyen ruhsuz bir makine olarak tasvir ederek kapitalist lkeler
arasndaki eitsiz geliimi anlamann olanaksz olduunu ileri sren Alman sosyolojisinin kurucu
isimlerinden Max Weber'in ve Werner Sombart'n, kltrel etmenlerin ekonomik gelime zerindeki
etkisini soruturmalarn bu erevede deerlendirebiliriz (Weber, 1905 [2011] ; Sombart, 1913
[2008]). Gerek Weber'de gerekse Sombart'da Alman tarihselci okulundan dn aldklar Volksgeist
(halkn karakteri/ruhu) teriminden hareketle kapitalizme bir ruh atfetme abas aktr.
Ekonomik yapy/ekonomik etkinlii maddi ihtiyalarn gidermek iin faaliyette bulunan beden'e
gnderme yaparak tanmlayacak olursak, Weber ve Sombart bu bedeni harekete geiren bir ruh'un var
olduuna iaret ederler. Sombart, burjuva zihniyeti ile giriimci zihniyetin bileimi olan
kapitalistruh'un kltrel temelde ulustan ulusa farkllatna iaret ederken, Weber ise ruh'un bizzat
kendisinin deil ama onu harekete geiren etik'in ayrt edici etmeni oluturduuna dikkat eker. Ayn
perspektiften hareketle Sombart, Floransallara, skolara ve Yahudilere kapitalizmin ruhunu
ekillendiren topluluklar olarak olumsuz bir duygu eliinde iaret ederken, Weber ise ok iyi bilindii
zere Protestan etii ile kapitalizmin ruhu arasndaki semeci yaknla olumlu vurgu yapar.
Felsefi bakmdan idealist armlarla fazlasyla ykl olan bu tezlerin haklln ya da
hakszln tartmak bu tebliin amalarndan birisini oluturmuyor. Yine de u gzlemimizi
paylaabiliriz: kapitalizmin genileme dnemlerinde belli lkelerin dierlerini geerek hzl kalknmas
ile ruh ve etik temalarnn sosyal bilimlerin balca inceleme konularndan birine dnmesi arasnda
doru orantl bir iliki sz konusudur.
kinci Dnya Sava sonrasnda Bat kapitalizminde yaanan ekonomik patlamaya kout olarak,
Weber'in tezinden hareketle Protestan etiini ampirik olarak lmek zere hazrlanm leklerin
sosyal psikoloji ve sosyoloji disiplinlerinde yaygn olarak kullanlmaya balanmas bu erevede
hatrlanabilir. Goldstein ve Eichorn'un Protestan Etii lei (1961), Blood tarafndan gelitirilmi


301

olan Pro-Protestan Etii lei (1969), Mirels ve Garett'n Protestan alma Etii lei (1971),
Hammond ve Williams'n Kapitalizmin Ruhu lei (1976), Bucholz tarafndan gelitirilen
alma ve Bo Zaman Etii lei (1978) bu dnemde kullanlan leklerden belli ballarn
temsil eder.
Benzeri biimde, neoliberalizmin kreselleme sreci ile birlikte alan yeni evresinde, ekonomik
canlanma yaayan evre lkeleri zerine yaplan sosyal bilim aratrmalarnda da kapitalizmin
ruhu'nu ve bu ruhu harekete geiren zgl etii aratrmann yeniden ncelikli hale geldiini
grmekteyiz. 1990'larn balarndan itibaren Uzak Asya'da Japonya, in ve Asya Kaplanlar tabir
edilen lkelerde, Konfyusuluk ya da Budizm ile kapitalizm arasndaki semeci yaknl
sorunsallatran aratrmalara (bkz. Coates, 1987; Redding, 1993; Dirlik, 1995 ve 1997); ekonomisi
grece hzl byyen Mslman ounlua sahip (Endonezya, Malezya, vb.) lkelerde de slam ile
kapitalizm arasndaki ilikiyi sorunsallatran aratrmalar elik eder.(Ali, 1988; Abeng, 1997;
Rahmani vd. 2006; Kumar ve Rose, 2010)
Son 10 yldan bu yana ortalama % 6.5'luk bir byme orann yakalam olan Trkiye
ekonomisinde de slami ahlk, slami Kalvinizm vb. olarak adlandrlan ve arlkl olarak dini
referanslarla tanmlanan bir etiin belirleyici etkisine ve bu etii benimsemi giriimcilerin faaliyetleri
sonucunda ortaya kan kapitalizmin ahlakl karakterine vurgu yapan ok sayda almann
yaynlandn biliyoruz. Neoliberalleme sreci sonrasnda Mahmud Arslan'n 2001 ylnda Protestan
ngilizleri, Katolik rlandallar ve Mslman Trkiyelileri Protestan Ahlak bakmndan
karlatrd aratrmayla (2001) incelenmeye balanan bu tema, 2005 ylnda ES (European
Stability Initiative) tarafndan gerekletirilen Kayseri aratrmas zerinden slami Kalvinizm
teriminin kavramsallatrlmasyla poplerlemeye balad. ennur zdemir'in 2006 ylnda
yaynlanan MSAD almas da, Emin Baki Adan yine 2006 tarihli slami kapitalist ruha vurgu
yapt makalesi de, Kurtulu Cengiz'in Kayseri-Haclar rnei zerinden gelitirdii Yav te
Fabrikalaak Anadolu Sermayesinin Oluumu: Kayseri Haclar rnei (2013) kitab ile Dilek
Yankaya'nn yine MSAD kurucular zerinden La nouvelle bourgeoisie islamique Le modele
turc (Yeni slami Burjuvazi - Trk modeli) balyla Franszca baslan kitab (2013) da bu bahiste
ilk akla gelen rneklerin balcalarn oluturur. Dolaysyla, bu tebliin veri kabul ettii ve zerine
tartmay ngrd olgulardan birisi bu olacaktr.
KAPTALZMN DNAMK DEOLOJS OLARAK KAPTALZMN RUHU
2000'lere gelinirken kapitalizmin ruhu kavram iin alternatif bir tanm, Fransz sosyolog Luc
Boltanski ile iletmeci Eve Chiapello tarafndan gelitirilmitir. 1999'da yaynladklar Kapitalizmin
Yeni Ruhu'nda Fransz aratrmaclar sz konusu kavram, insanlarn kapitalizme balann hakl
gstermeye alan ve bu balan ekici klan ideoloji olarak tanmlarlar. Sermaye birikiminin
sreklilii, rekabetin serbestlii ve cretliliin yaygnl ile karakterize olan kapitalizmin devamll,
esas olarak bu zelliinin toplumsal dzeyde hakl ve meru grlmesine baldr. Tam da bu
nedenle kapitalizm varln hakl gsterebilmek iin kendini bir ahlaki ereveye dayandrma ihtiyac
duyacak, ne var ki ayn ahlaki ereve kapitalizm kart eletirinin meruiyetinin de temel dayana
olacaktr. Ayn nedenle, Boltanski ve Chiapello'ya gre kapitalizmin ruhu, hem kapitalizmi
merulatrmaya hem de onu eletirmeye dnk sylemde kendini gstermektedir.
Fransz sosyal bilimcilerin bir aklama getirmek istedikleri konu, kapitalizmin krizinin ve
kapitalizmi eletiren toplumsal hareketlerinin damgasn vurduu 1968-78 Fransas ile kapitalizmin
verimlilik anlamnda nemli ilerlemeler kaydettii ve anti-kapitalist toplumsal hareketlerin gzle
grlr oranda g kaybettii 1985-95 Fransas arasnda var olan kartlktr. Bu kartl
anlamlandrmak zere yrttkleri aratrmada, lkedeki egemen deerler sisteminde yaanan kkl
dnmn kapitalizminin ruhunun deiimiyle beraber anlalabileceini ileri srerler.
Pekikapitalizmin ruhunu somut olarak nasl incelemeyi nerirler? Boltanski ve Chiapello'ya gre
kapitalizmin ruhu kendini boyut zerinden ifade eder. Bunlardan ilki, heyecan uyandrma
boyutudur. Yani insanlarn kapitalizmle btnlemek iin heyecan duymasn salayan dnceyi veya
beklentiyi aa kartmak nemlidir. Fransz sosyal bilimcilere gre heyecan duygusunu uyandran,
genellikle, kapitalizmin farkl evrelerinde vaat ettii farkl zgrlk biimleri olmaktadr. yleyse
bu zgrlk biimlerini ayrt etmek nemlidir. Kapitalizmin ruhunun ierdii ikinci boyut ise


302

gvenliktir. Yani kapitalizmin, kendisiyle btnleecek kiilere ve bu kiilerin ocuklarna hangi
gvenlik formlarn vaat ettiini incelemek gerekir. Son boyut ise adalet/doruluktur. Burada da
kapitalizmin salamay vaat ettii adaleti ve kamu yarar iin sunmay vaat ettii katky aratrmak
gereklidir.
Kapitalizmin ruhunun dinamik yapsn gsterebilmek iin daha geni bir tarihsel perspektiften
hareket eden Boltanski ve Chiapello, kapitalizmin ruhundaki deiimler zerinden kapitalizmi
dnemselletirmeyi denerler ve 19. yzyldan bu yana geliimini izledikleri kapitalizmin farkl
ruhunu ayrt ederler.
lk ruhu kapitalizmin yerel formuna tekabl eder. W. Sombart'n tasvir ettii giriimci burjuvada
ete kemie brnr. Yani heyecan uyandrma boyutu kendisini yerel topluluklar karsnda zgr
klan giriimcilik ruhunda, gvenlik boyutu ise dnemin paternalist burjuva ahlknda ifadesini
bulur. Adalet mekanizmalar hayrseverlik ve kiisel yardm etrafnda ekillenir.
Kapitalizmin ikinci ruhu ise Galbraith'n almalarnda tasvirlerine rastlanan 1930-1960 yllar
arasnda kendini gsterir. Esas olarak, kitlesel retim yapan byk ve entegre sanayi iletmelerinde
gzlemlenir ve cretli yneticiler nezdinde ete kemie brnr. Kariyer frsatlarn deerlendirmek ve
firmalarda ynetici pozisyonlara ulamak baat heyecan uyandran etmenler olarak dikkat eker.
Uzun vadeli planlama, kariyer yapma olanaklar ve refah devletinin varl kapitalizmin ikinci ruhunun
gvenlik boyutunu oluturur. Kapitalizmin ikinci ruhunun adaleti ise ar meritokratik bir biim
altnda eitim yoluyla sahip olunan ehliyetlerin dllendirilmesine dayanr.
1980'lerden sonra ortaya kan ve internete ve biyoteknolojie dayal a firmalarda vcut bulan
kapitalizmin nc ruhu ise otoriter eflerden ve hiyerarik i rgtlenmesinden kurtulmay vaat
ederken, insanlarn heyecann uyandrmak iin yenilikilii, yaratcl ve srekli deiim vaadini
ileri srer. Gvenlik boyutu, firmalar tarafndan tedarik edilen kaynaklar sayesinde kiinin
kendisinin stesinden gelecei bir meseleye dnr. Adalet ilevi ise yeni bir tr meritokrasi
anlayna dayanr. Buna gre kiinin ehliyetini kantlayan belgeler yerine sektrnde katk sunduu
proje saysnn, bnyesinde alt firma saysnn ve bu firmalarda igal ettii pozisyon saysnn
fazlal ile bunun sonucunda sektrnde sahip olduu iliki ann genilii deerli hale gelir.
Liyakatin lt artk i ve eitim gemii deil, kiinin katld kr amal olsun ya da olmasn
projelerin nitel ve nicel hacmidir. CV'nin diplomann ve dier tm ehliyetlerin nne gemesi
kukusuz bu deerler sistemindeki deiikliin bir sonucudur.
Artk bu tebliin zgn sorunsalna kalk noktas sunan ikinci veriyi belirginletirebiliriz.
Trkiye'de bir yandan, kapitalizmin byme hareketine ivme salad varsaylan ve slami deerlere
yaslanan bir tr Protestan Ahlaknn varlna iaret eden aratrmalarn says giderek artarken,
dier yandan dnyada da Boltanski ve Chiapello'nun almalarnda belirginletirdikleri -ama Richard
Sennett'in almalarndan da bildiimiz- kapitalizmin yeni ruhuna ya da kltrne iaret eden
tezlerin yaygnlat gzlemlenmektedir.
Kapitalizm ii eitsizlikler ile bu eitsizlik ilikileri iinde farkl konumlar igal eden kiilerin
benimsedikleri alma ahlaklar ile bu ahlaklarn tekabl ettii kapitalizmin farkl ruhlar arasndaki
ilikiyi sorunsallatran bu aratrma, zel olarak u somut sorularn yantlarn aramay
ngrmektedir: Trkiye'de dindar i evrelerinde aa kt ne srlen Protestan i ahlak -ve bu
ahlakn tekabl ettii kapitalizmin ruhu- ile Boltanski ve Chiapello'nun iaret ettikleri kapitalizmin
yeni ruhu ne lde badamaktadr? Eer bir badama sz konusu deilse her iki ruh arasnda
adan hareketle Boltanski ve Chiapello'nun iaret ettikleri kapitalizmin yeni ruhunun yalnzca Bat
kapitalizmine zg olduu sylenebilir mi? Yoksa farkl kapitalizmler ayn retim tarz iinde bir
arada ve rekabet halinde mi bulunmaktadr? te bu teblide amaladmz bu sorulara, yrtm
olduumuz saha aratrmasnn sonularndan hareketle yantlar bulmaya almaktr.
STANBUL'DA AHLAKININ ZN SRMEK
nceki blmde belirtmi olduumuz kavramsal ereveyi de gz nnde bulundurarak; saha
aratrmamzn rneklemini; (a) bundan nceki aratrmalarda Trkiye'de Protestan i ahlaknn en
fazla gzlemlendii kesim olarak ne kan KOB yneticilerden, (b) Boltanski ve Chiapello'nun
tasnifiyle kapitalizmin bir nceki ruhunu yaatmas muhtemel, hiyerarik bir organizasyon yapsna


303

sahip brokratik zel ve kamu kurumlarnn orta dzey yneticilerden ve (c) Yine Boltanski ve
Chiapello'nun kavramsallatrmasna gre kapitalizmin yeni ruhunu yanstmas muhtemel olan proje
bazl alan, a ekonomisinin dorudan ya da dolayl biimde iinde olan, yaratcla dayal i
kollarnda faaliyet yrten kk, orta ya da byk lekli firmalarda istihdam edilmi orta dzey
yneticilerden oluturduk. 345 kiiden oluan rneklemde grlen kiilerin %52'si (181 kii) mikro
lekli firmalarda (x<10), %23' (80 kii) kk ve orta lekli firmalarda (10<x<250), %24' (84
kii) de byk lekli firmalarda (250<x) eitli dzeylerde yneticilik yapmaktayd. rneklem
oluturulurken Trkiye'de iletme trlerinin oransal dalmn esas almak yerine
3
, karlatrma
yapabilmek iin farkl trden i organizasyonlarna dhil olarak alma hayatna katlan yneticilerin
deerler sisteminde aa kan farkllamalar lebilme hedefini gzettik.
Saha aratrmasnn mekn olarak ise stanbul'u setik. nceki aratrmalarda, Protestan i
etiinin slami versiyonunun Anadolu Kaplanlar tabir edilen Kayseri, Gaziantep, Denizli, Konya vb.
illerde faaliyette bulunan iyerleri zerinden gsterilmeye allm olmas nedeniyle, balangta
saha aratrmasnn bir ayann Anadolu'da hzla sanayilemekte olan bir kentte olmas gerektiini
dndysek de farkl alma etiklerini ve kapitalizmin farkl ruhlarn bir arada ierme kapasitesini
dikkate alarak stanbul'da karar kldk. stanbul'un ekonomi haritasna baktmzda ehrin
periferisinde KOB arlkl sanayi blgeleri ile toptan ticaret sektrnn, ehrin merkezinde ise
hizmet sektrnde faaliyette bulunan firmalarn yer almasndan tr aratrmann e zamanl olarak
iki yne doru da yrtlmesini doru bulduk.
Saha aratrmasnda ara olarak yz yze grme yntemi ile soru kd uygulanmas kullanld.
Soru kdnda yer verilen 42 soruluk ilk blm, grlen yneticilerin i hayatlarna dair heyecan
duyma, gvenlik ve adalet (liyakat) boyutlarna dair benimsedikleri deerlerini anlamaya dnk
oluturulmu sorulardan olumaktayd. Bu sorularn hazrlanmasnda tahmin edilecei zere Boltanski
ve Chiapello'nun gelitirdikleri ereve esas alnd.
Soru kdnn ikinci blm grlen kiilerin sahip olduklar Protestan i etiini lmeye
ayrld. Protestan i etiini lmek zere 1960'larn balarndan bu yana gelitirilmi ok sayda lek
olduuna daha nce deinmitik. Bu lekler arasndan Mirels ve Garrett tarafndan 1971 ylnda
gelitirilmi olan Protestan alma Etii lei Mahmud Arslan (2001) ve Veysel Bozkurt vd.
(2010) tarafndan kullanld. 19 sorudan oluan bu lek ok alma ve baar, bo zaman,
kendi iin bir ama olarak alma ve paraya ve tasarrufa dair tutumlar gibi boyutlar
iermekteydi. hayatnda bugnkne oranla ok daha fazla erkek egemen bir yapnn olduu bir
dnemde hazrlanm sz konusu lei, hem bu yn nedeniyle hem de ierdii boyutlarn azl
nedeniyle tercih etmedik. Yerine Miller, Woehr ve Hudspeth tarafndan 2002 ylnda gelitirilen ve
uygulanan ok-boyutlu alma Etii lei'ni (Multidimensional Work Ethic Profile - MWEP)
kullanmay ngrdk (Miller vd., 2002). Miller ve arkadalarna gre, Mirels ve Garrett'inki de dhil,
nceki lekler, alma etiinin eitli grnmlerini lmeye uygun deildi. Oysa Weber'in iaret
ettii Protestan alma etii ok-boyutlu bir ierie sahipti. Bu tespitten hareket eden Amerikal
aratrmaclar yedi boyuttan ve 65 sorudan oluan bir lek gelitirdiler. Bu lek; iin merkezilii,
kendi sorumluluunu stlenme, ok alma, bo zaman, ahlkllk/etik, dln ertelenmesi
ve zaman sraf boyutlarn iermektedir. ngiltere, spanya ve Kore'de uyglandktan sonra
uluslararas geerlilii kabul edilen yakn tarihte gelitirilmi bu lei kullanmay, farkl boyutlar
arasnda karlatrma yapmaya olanak salamas nedeniyle tercih ettik.
Soru kdnn nc blmnde ise grlen kiilerin dindarlk dzeyini anlamak zere Everett
L. Worthington ve arkadalar tarafndan (2003) gelitirilmi olan Dini Ballk Envanteri - 10
(Religious Commitment Inventory 10) uyguladk. 10 sorudan oluan bu lein ilk alt sorusu
kiinin dinsel ballnn kiisel ya da manevi boyutunu deerlendirmeyi, lein geri kalan drt
sorusu ise dinsel balln kiileraras ya da toplumsallk boyutunu deerlendirmeyi hedefler. Soru
kdnn geri kalan blmn ise grlen kiinin ve ailesinin kltrel, snfsal ve toplumsal arka

3
Trkye'de2010 yl tbaryla toplam letme says nde 10dan az altran mkro lekl frmalarn pay
% 95,28 olup 10-49 altran kk lekl frmalarn tm frmalar ndek oran % 3,07'dr. Orta lekl
50-249 altran frmalarn oran se % 0,99dur. Bu oranlara gre Trkyedek letmelern %
99,34uKOB kapsamna grmektedr. KOBlern neml br blmnn de mkro lekl olduu grlmektedr.


304

plann anlamaya dnk sorular ile grlen kiiye dair demografik bilgileri edinmeye dnk sorular
oluturmaktadr.
Saha aratrmasndan elde edilen bulgularn analizi srasndaysa, bu tebliin yantlamay
hedefledii sorular kapsamnda, SPSS statistik program kullanlarak nce ki Aamal Kmeleme
Analizi (Two-Step Cluster Analysis) ile rneklemde deerleri itibari ile birbirinden farkllaan
temel grup tespit edilmi ve Kruskal Wallis Testi ile de bu gruplar uygulanan lekler zerinden
karlatrlmas ngrlmtr.
NEO-LBERAL TRKYE'DE KAPTALZMN OUL RUHLARI
a) Sosyoekonomik, Kltrel, Demografik Eitsizlikler ve Ynetici Profilleri
Bu aratrmada kapitalizmin ruhu terimini insanlarn kapitalizme balanlarn hakl gstermek
zere bavurduklar ideoloji anlamnda kullandmz yukardaki blmde belirtmitik. yleyse,
aratrma kapsamnda grlecek kiilerin alma hayatna dair fikirlerini, duygularn ve kiilerin
bu fikirlerinin ve duygularnn ortaya kmasnda az ya da ok etkili olan sosyo-ekonomik ve kltrel
koullar ile vasf ve becerilerini renmenin, onlarn kapitalizme balanrken -ya da kapitalizme
eletiri yneltirken- ileri srdkleri argmanlarn dayand deerler sistemini (ya da sistemlerini)
ayrtrmaya pekl izin verebileceini dndk. Bunu yapabilmek iin ise grlen kiileri,
benimsedikleri deerlerde ve sahip olduklar niteliklerde ortaya kan benzerlikler ve farkllklar
zerinden gruplara ayrmak en elverili yntemlerden biri olarak grnd.
Bu erevede aratrma kapsamnda grlen 345 yneticinin; MWEP (oklu alma Etii
Profili) dzeyi ile dini ballk dzeyi, ya, cinsiyet, kiilerin doum yerinin gelimilik sralamas,
kiinin kendisinin, babasnn ve annesinin eitim dzeyi, yabanc dil bilgi ve kullanm dzeyi, i
hayatnda yurtd ile ilikilenme dzeyi, kresel piyasalarda rekabet edebilirlik dzeyi ve yine
grlen kiinin kendisinin, babasnn, annesinin EseC'e (Avrupa Sosyoekonomik Snflandrmas)
gre snfsal pozisyonu, kuaklararas snfsal hareketlilik etkisi ve kiinin alt iletmenin tr
verilerini deerlendirmeye aldk. Bu verileri hesaba katarak gerekletirdiimiz ki Aamal
Kmeleme Analizinde 230 kii farkl kmelerde gruplandrlabildi. Gruplandrlamayan 115 kiiyi ise
analizin dnda braktk. Analiz sonucunda birbirine yakn deerler sistemine ve benzer sosyo-
ekonomik koullara sahip olan grubun birbirinden ayrt edilebildiini tespit ettik.

GRAFK 1: GRUBUN RNEKLEM NDEK ORANSAL DAILIMI



Artk bu gruplar
oluturan kiilerin ortak
noktalarn
belirginletirmeye
geebiliriz. Gruplar
oluturanlarn demografik
zelliklerine yakndan
baktmzda toplumsal
cinsiyet, ya ve eitim
dzeyi parametrelerinin anlaml farkllklar dourduunu syleyebiliriz. Toplumsal cinsiyet asndan
gruplara baktmzda, analize dhil edilen rneklemin yzde 42,6'lk bir oranla en byk blmesini
oluturan birinci grubun tamamnn (yzde 100) erkeklerden olutuu grlr. Birinci grupta
namevcut olan kadn yneticiler, ikinci grupta yzde 39,8, nc grupta ise yzde 48,7'lik oranlarla
temsil edilirler. Bu ilk veri, birinci grup ile kadnlarn iinde temsil ansn bulduklar ikinci ve nc
grup arasnda toplumsal cinsiyet bakmndan istatistiksel olarak anlaml bir farkllk olduuna iaret
eder. Ya parametresi zerinden gruplarn birbirleriyle farkllklarna baktmzda ise birinci grubun


305

39,8, ikinci grubun 35,8 ve nc grubun ise 32,4 ya ortalamasna sahip olduunu grrz. Dalm
grsel olarak temsil eden grafikte (GRAFK 2) zellikle birinci grup ile nc grup arasndaki ya
farkll dikkat eker. Yani tamamen erkek yneticilerden oluan birinci grup, ya ortalamas
bakmndan da en yksek rakama sahip olan grubu temsil ederken, kadn yneticilerin neredeyse yar
yarya temsil edildii nc grupta ya ortalamas da greli olarak dktr.
Eitim dzeyi parametresi zerinden grubu karlatrdmzda da benzeri bir farkllamayla
karlamaktayz. Grlen yneticilerin sahip olduklar eitim dzeyleri Uluslararas Standart
Eitim Snflamas'na (ISCED-2011) gre puanlandnda, (1= lkretim (1-5), 2= lkretim (6-8),
3= Ortaoretim (9-11), 4= Lisans ncesi Eitim, 5= nlisans, 6= Lisans 7=Y. Lisans ve Doktora),
birinci grup arlkl olarak ilkretim ve ortaretim diplomas sahibiyken, ikinci grubun n lisans ve
lisans mezunlarndan olutuu, nc grubun ise ounlukla lisans ve lisansst eitim grd
anlalr (Bkz. GRAFK 3). yleyse birinci grubu oluturan yneticilerin sahip olduklar diplomalarn,
arlkl olarak yksek retim eitimini tamamlam kiilerden oluan ikinci ve nc gruplardaki
yneticilerinkinden daha dk aamalara ait olduunu syleyebiliriz. Birinci grupta kadnlarn yer
almadn anmsayacak olursak, lisans ve lisansst diplomasna sahip olmayan kadnlarn ayn
durumdaki erkeklerden farkl olarak yneticilik yapma olanaklarn bulamadklarn karsayabiliriz.




306



Her ne kadar nc gruptaki kadn ve erkek yneticiler ile ikinci gruptakiler arasnda eitim
dzeyi bakmndan kk bir fark varsa da, bu iki grubu birbirinden ayran temel etmenlerden birini
annelerinin ve babalarnn eitim dzeyleri arasndaki farktr. Birinci grubun baba ve anne eitim
dzeyleri srasyla ortalama 0,8 ve 0,6 iken (yani bu gruptakilerin anne ve babalar bir ksm be yllk
eski ilkokul diplomasna dahi sahip olmayanlardan oluurken), ikinci grupta ayn ortalamalar srasyla
1,9 ve 1,5'tur (yani babalar ortaokula kadar okumu ve anneler de ksmen ilkretim eitiminden
faydalanmtr). nc grupta ise bu rakamlar belirgin bir biimde ykselmekte ve baba ortalama
eitim dzeyi 4,8 anne ortalama eitim dzeyi ise 3,9 dzeyinde seyretmektedir. Bu nc grupta yer
alan kadn ve erkek yneticilerin ebeveynlerinin eitim dzeyinin dier iki gruptan (ve Trkiye
ortalamasndan da) belirgin bir ekilde yksek olduu anlamna gelir (Bkz. GRAFK 4 ve 5).











307

GRAFK 4: GRUBUN BABA ETM
DZEYNE GRE FARKLILII
GRAFK 5: GRUBUN ANNE ETM
DZEYNE GRE FARKLILILII

Bu bulgulardan hareketle, ya ortalamas en yksek olan birinci grubu oluturan kiilerin, eitim
dzeyi dk ebeveynler tarafndan dnyaya getirilmi ve kendilerinin de ok uzun sre
oku(ya)mayarak i hayatna atlm ve alayl olarak ynetici konumuna gelmi olduklarn
syleyebiliriz. kinci grup ise annelerinin ve babalarnn eitim dzeylerinin dk olmasna karn
kendileri okuma olanan bulmu ve bu olana deerlendirmeyi bilmi yneticilerden olumaktadr.
Ya ortalamas bakmndan en genlerden oluan nc grup ise Trkiye ortalamasnn stnde
eitimli ebeveynler tarafndan dnyaya getirilmi ve ailelerinin sahip olduu kltrel (ve ekonomik)
sermayenin salad avantajlar kullanmay bilmi yneticilerden meydana gelmektedir.
Kiinin hem kendisinin hem de ebeveynlerinin eitim dzeyinde aa kan farklln, rneklem
iinde yaplan ki Aamal Kmeleme Analizi'nde nemli bir parametreyi temsil ettiini belirtmeliyiz.
Zira ikinci ve nc gruplardan grlen kiiler arasnda ISCED-2011 snflandrma leine gre
eitim dzeyi bakmndan kk bir fark varm ve bu nedenle de denklermi gibi gzkmesine
karn, her iki grup arasnda yabanc dil bilgisi ve bu bilginin i hayatnda kullanmna baktmzda da
ok belirgin eitsizlikler ortaya kar. Grlen yneticilerin, yabanc dil bilgisini ve dzeyini
(1=Orta, 2=yi, 3=ok yi) renmeyi hedefleyen soru kdndan elde edile sonuca gre, birinci
grubun ortalama 0,8, ikinci grubun 1,7 ve nc grubun da 3,8 puana denk den dzeyde
yabanc dil bilgisine sahip olduunu grrz. Bu rakamlar, birinci gruptaki yneticilerin
ounluunun herhangi bir yabanc dili orta dzeyde dahi bilmediine; ikinci gruptaki yneticilerin ise
nemli bir ksmnn herhangi bir yabanc dili iyi dzeyde bildiine iaret eder. nc gruptaki
yneticilerin ald puan ise bu kiilerin ya en az bir yabanc dili ok iyi dzeyde, ikincisini ise ortaya
yakn bir dzeyde bildiini ya da iki yabanc dili hemen hemen iyi dzeyde bildiine iaret eder. Bu
sonular, nc gruptaki yneticilerin arlkl olarak yabanc dille eitim veren orta retim ya da
yksek retim kurumundan mezun olduklarn, ikinci gruptakilerin ise retim dili Trke olan
retim kurumlarnda okumu olduklarn ve yabanc dili ders olarak grdklerini veya kurs yoluyla
rendiklerini gsterir.
Aratrma sonularndan, grlen kiilerin sahip olduklar yabanc dil bilgisinin yneticilik
faaliyetlerinde de bir farklla yol at anlalmaktadr. Grlen yneticilerin yurt dna i
seyahatine gitme, yurt d ile i yazmas yapma ve yabanc dille gerekletirilen i toplantlarna
katlma sklklar ile yabanc dil bilgileri de dikkate alnarak kresel pazara itirak dzeyi lt


308

oluturulmutur. Buna gre, birinci grubun bu bahiste 0 noktasna ok yakn olduu, ikinci grubun
yurtd ile youn iliki iinde olmay ve youn yabanc dil kullanmay gerektirmeyen ilerde alan
yneticilerden olutuu ve nc grubun hem ok yurtd iliki gerektiren ilerde alan
yneticilerden meydana geldii ve bu zelliiyle de dier iki gruptan kkten bir biimde ayrld
anlalmaktadr (Bkz. GRAFK 6).


Dier yandan grubu oluturan yneticilerin altklar iyerlerinin leklerine baktmzda da
ayn ynde bir farkll tespit edebiliriz. Mikro iletmeye (x<10 kii) 1, kk iletmeye 2
(10<x<50), orta byklkte iletmeye (50<x<250) 3 ve byk iletmeye (250<x) de4 puan
verildiinde, birinci grubun ortalamasnn 1,1, ikinci grubun ortalamasnn 2,3 ve nc grubun
ortalamasnn ise 3,3 olduu grlr. Eitim dzeyi dk kiilerin mikro iletmelerde ynetici
olmas da artc deildir. Zira Avrupa'daki KOB'lerden farkl olarak Trkiye'deki KOB'ler vasf
gerektirmeyen, emek-youn sektrlerde younlam durumdadr ve buralarda ynetici olabilmek
yksek beceri ve vasf gerektirmemektedir.
Yani tamam erkeklerden ve eitim dzeyi grece dk kiilerden oluan birinci grubun arlkl
olarak mikro iletmelerin yneticilerinden olutuu, ikinci gruptakilerin ise ounlukla lisans
diplomas elde etmi, ancak yabanc dil bilgisi ve kresel pazara itirak dzeyi zayf, arlkl olarak
50 kiiden fazla istihdam kapasitesine sahip KOBlerde yneticilik yapmakta olduklar sonucuna
ularz. nc gruba gelindiinde ise, bu grubun yabanc dille eitim veren retim kurumlarndan
diploma alm ve kresel pazarlarla btnleme dzeyi olduka yksek olan arlkl olarak orta ve
byk lekli iletmelerde alan yneticilerle karakterize olduunu belirtebiliriz.
rneklem iinde grece yksek eitim dzeyine sahip ebeveynlerin ocuklarnn eitim dzeyi en
yksek grubu oluturmas ve kresel pazarla daha fazla btnlemi ilerde ynetici olarak istihdam
edilmeleri, buna mukabil eitim dzeyi greli dk ebeveynlerin ocuklarnn grece i pazara dnk
mal ya da hizmet reten KOB'lerde yneticilik yapmalar olgusu, bu bahiste, toplumsal snflar
arasndaki akkanlk meselesini de gzden geirmeyi anlaml klmaktadr. rneklemden analize dhil
edilen kiilerin ebeveynlerinin toplumsal snf pozisyonunu Avrupa Sosyoekonomik Snflamasna
GRAFK 6: GRUPLARIN KRESEL PAZARA TRAK
DZEYNE GRE FARKLILIKLARI


309

(ESeC European Socioeconomic Classification) gre tespit ettiimizde, birinci ve ikinci gruplardaki
yneticilerin babalarnn snfsal pozisyonu dokuzlu snf dalmnda 5,5 puana tekabl ederken
yani Tarmsal Kk Burjuvazi ve Kendi Hesabna alan ile Mavi Yakal i Snf
pozisyonuna denk derken, nc grubun ise 1,9 puann karlnda bulunan Yneticiler ve
Profesyoneller kategorisinde yer alan yksek gelirli kesimin ocuklarndan olutuunu grrz.
Babalar arlkl olarak kk toprak sahibi iken kendileri de kentte faaliyette bulunan mikro iletme
sahibi ya da yneticisi olmu kiilerden oluan birinci grup asndan kuaklar aras toplumsal snf
akkanl/hareketlilii Tarmsal Kk Burjuvazi ve Kendi Hesabna alan kategorisinden (5.
kategori), Kentsel Kk Burjuvazi ve Kendi Hesabna alan kategorisine (4. kategori) gemek
biiminde yaanr. Bu ok nemli bir toplumsal snf akkanlna iaret etmez. Benzeri biimde,
babalar Yneticiler ve Profesyoneller kategorisinde yer alan nc gruptaki yneticilerin kendileri
de ayn kategoride yer almaktadr. yleyse ESeC'un dokuzlu snf dalmnda babalarnn pozisyonu
1,9 iken kendi pozisyonlar 1,7ye ilerlemi olan nc grupta da anlaml bir kuaklararas
toplumsal snf akkanlndan bahsedemeyiz. Bu bahiste farkllk gsteren grup, babalar arlkla
Tarmsal Kk Burjuvazi ve Kendi Hesabna alan ve Mavi Yakal i kategorisinde yer
alrken, kendileri toplumsal snf hiyerarisi iinde yukar doru trman gerekletirmi ve 5,5
olan babalarnn pozisyonundan 3,6ya ulam olan ikinci gruptur. Babann yan sra annenin snfsal
pozisyonunu da analize dhil ederek kiinin kendi mevcut snfsal pozisyonu arasndaki farktan
hareketle hesapladmz kuaklararas toplumsal snf akkanl bakmndan ikinci grubun farkl
konumu aadaki grafikte grlmektedir.



ki Aamal Kmeleme Analizi'nden elde edilen tm bu bulgular nda bu blmde
birbirlerinden farkllaan grubu yalnzca demografik zellikleri bakmndan ele aldk. Artk bu

GRAFK 7: GRUBUN KUAKLARARASI TOPLUMSAL SINIF
AKIKANLII BAKIMINDAN FARKLILAMASI


310

grubun i hayatna dair birbirinden farkllaan dncelerini, duygularn ve benimsedikleri deerleri
incelemeye geebiliriz.
b) Hangi Ahlak?
Tebliin ilk blmnde Trkiye'de Protestan Ahlakna benzer bir i ahlaknn ortaya ktna
iaret eden ve lkede 10 yldan bu yana grece istikrarl bir biimde gzlemlenen kapitalist byme
trendinin arkasnda bu ahlakn bulunduunu ileri sren tezlerin giderek yaygnlamakta olduunun
altn izmitik. Bu nedenle, sz konusu tezi bu teblie ampirik veri salayan aratrmada snama
ihtiyac duyduk. nceki blmde belirlemi olduumuz ynetici grubunu bu blmde i hayatna
dair deerlerini ve fikirlerini dikkate alarak karlatracaz.
ncelikle yneticilerin Protestan i ahlak dzeyini lmek zere yararlandmz ok Boyutlu
Etii Profili'nin (MWEP) uygulanmasndan elde edilen bulgular inceleyerek balayabiliriz. Bu
lek daha nce de belirtmi olduumuz gibi yedi boyut (iin merkezilii, kendi sorumluluunu
stlenme, ok alma, bo zaman, ahlakllk/etik, dln ertelenmesi ve zaman israf)
hesaba katlarak Miller ve arkadalar tarafndan belirlenen 65 sorudan olumaktayd. Bu nedenle nce
gruplar sz konusu lek zerinden genel sonular zerinden deerlendireceiz, ardndan tek tek
boyutlar iin elde edilmi sonular ele alacaz.
Parametrik olmayan veriler zerinden ikiden fazla grubu karlatrrken kullanlan Kruskal-Wallis
Testi araclyla grubun MWEP skorlarn analiz ettiimizde, ilk nce anlamllk dzeyinin
(Asymp. Sig) < 0,05 koulunu (0,00'lk deerle) saladn, yani gruplar arasndaki farkn anlaml
olduunu tespit etmekteyiz. Devamnda her bir grubun ortalama sra (mean rank) deerlerine
baktmzda ise MWEP ortalama sra deeri 130,55 olan birinci grup ile 125,85 olan ikinci
grubun birbirine yakn olduunu, nc grubun ise 53,01 puan ile ilk iki gruptan radikal biimde
farkllatn grmekteyiz. Bir baka deyile, tamam erkeklerden oluan, eitim dzeyi dk,
yabanc dil bilmeyen ve kresel pazara itirak etmeyen, yksek vasf gerektirmeyen i alanlarnda
faaliyette bulunan mikro iletmelerin yneticilerinden oluan birinci grupta Protestan i ahlak
dzeyi en yksek karken, kadnlarn en fazla temsil edildiini tespit ettiimiz ve rneklem iinde en
fazla yabanc dil bilgisine ve eitim dzeyine sahip, kresel pazarlarla btnlemi orta ve byk
lekli firmalarda alan yneticilerden oluan nc grupta ise Protestan i ahlak dzeyinin
dier gruplarn dzeyinin yarsndan daha kk bir deerde kaldn tespit etmekteyiz.
Bu farkllk ilk bakta toplumsal cinsiyetle balantlym gibi grnebilir. Zira tamam
erkeklerden oluan birinci grupta ok yksek, kadnlarn neredeyse yar yarya temsil edildii (yzde
48,7) nc grupta MWEP skoru en dk kmtr. Bu karm ok da haksz olmayabilir. Ancak
karmn dorulanmas iin baka analizlerle teyit edilmesi gerekir zira MWEP skoru yksek kan
ikinci grupta da kadnlarn oran yzde 39,8'dir. Bu farklln zerinden aklanabilecei bir dier
parametre ise snfsallk etmeni olabilir. Zira daha mtevazi sosyo-ekonomik koullardan gelen ve
bundan tr i hayatna belli dezavantajlarla atlan birinci ve ikinci gruptaki yneticilerin Protestan
i ahlak skoru yksek karken, grece avantajl ebeveynlerin ocuklar olan ve belli vasflar ve
becerileri ailelerinin salad imkanlarla daha kolay elde etmi yneticilerde Protestan i ahlak
dk kmaktadr. Bu aslnda, Giacomo Corneo ile Frank Neher'in (2013) bir lkedeki gelir eitsizlii
ile alma etii arasnda tespit ettikleri olumlu ynde korelasyonla uyumluluk gsteren bir veridir.
Corneo ve Neher, gelir eitsizliinin yksek dzeyde olduu lkelerde; eitsizliin dezavantajl
blmesinde yer alan kesimler iinde gerek aile, gerek okul, gerekse toplumsal evre dolaymyla
almay ycelten deerlerin daha ok benimsendii karmn yaparlar. Buradan bakldnda, bizim
rneklemimiz iinde de daha dezavantajl sosyo-ekonomik koullardan km yneticilerde MWEP
skorunun yksek kmas anlalr hale gelmektedir. Ancak yine de bizim rneklememiz iin bu
farklln baka analizlerle desteklenmesi gerekir. Bu teblide ise nceliimiz farklln nedenini
yorumlamak deil, bu farklln kapitalizme balan bakmndan yneticileri ne lde birbirinden
ayrtrdn tartmak olduundan, ynetici profilleri arasndaki farklln eitli boyutlarna
odaklanacaz.
Bu farkllklar ele almak iin Protestan i ahlakn lmek iin kullandmz lein (MWEP)
boyutlarn ele alarak balayacak olursak, yedi boyuttan altsnda anlaml bir farklln grldnn
altn izebiliriz. Ahlakllk/Etik boyutunda ise grup arasnda anlaml bir farkllk tespit


311


edilememitir. Drst ve ahlakl bir varolua sahip olma dzeyini lmeyi hedefleyen ve Likert
leine gre hazrlanm ifadelere (rn. nsanlar bakalaryla olan ilikilerinde adil olmaldrlar,
Sana ait olmayan bir eyi almak hibir koulda uygun bir davran olarak grlemez, Bakalarna,
sana davranlmasn istediin gibi davranman nemlidir, vb.) verilen yantlara gre farkl ynetici
profilleri arasnda bu bahiste bir ayrma sz konusu deildir. Dier yandan, ahlakllk/etik
bakmndan aralarnda bir fark grnmeyen ynetici profilinin dindarlk bakmndan
birbirlerinden net biimde ayrt grlr. En dindar yneticilerden meydana gelen birinci grubun
ortalama sra deeri 157,69 iken, dindarlk dzeyi ikinci grubunki 105,78 ve nc grubunki ise
32,65tir. Ayn karlatrmay ki Aamal Kmeleme Analizinden hareketle yaptmzda elde
ettiimiz aadaki grafik de bu ayrmann boyutunu gstermektedir (Bkz. GRAFK 8).



Bu bulgular, grubun arasnda dindarlk bakmndan net bir ayrma sz konusuyken, ahlakllk
bakmnda bir ayrmann olmadna, sonu olarak da dindarlk ile ahlakllk arasnda anlaml bir
iliki bulunmadna iaret eder.
Protestan i ahlaknn dier boyutlarna baktmzda ise iin hayat iinde merkezilii (iin
nemine duyulan inan) ve kendi sorumluluunu stlenme (kiinin bakalarna baml olmamas
fikrini benimseme) boyutlarnda ikinci ynetici profilinin nde olduunu; ok alma (ok almann
erdemlerine duyulan inan), bo zaman (bo zaman etkinliklerini nemsiz olduu kans), dln
ertelenmesi (gelecei bugnn aleyhine n planda tutma) ve zaman israf (zamann verimli
kullanlmasndan ve boa harcanmasndan rahatsz olma) boyutlarnda ise birinci ynetici profilinin n
plana ktn grrz. nc ynetici profilinin ise iin hayat iinde merkezilii ve kendi
sorumluluunu stlenme balklarnda toplam rneklemin en d olsa da grece yksek ortalama
sra deerlerine sahipken, ok alma, bo zaman, dln ertelenmesi ve zaman israf boyutlarnda en
GRAFK 8: GRUBUN DNSEL BALILIK BAKIMINDAN FARKLILAMASI


312

dk deerleri elde ettiini grrz. Bu bulgular, emek-youn sektrlerde faaliyette bulunan mikro
iletmelerde grev yapan en vasfsz ynetici grubunun (Birinci Grup) ok almaya nem veren,
gelecekte rahat etmek adna bugn feda etmekten gocunmayan, bo zaman etkinliklerinden ve
zaman boa harcamaktan kanan kiilerden olutuunu; buna mukabil en vasfl ynetici grubunun
(nc Grup) ise tam tersine her ne kadar ksmen merkezi nemde grse de almay ve ii
fetiletirmeyen, bo zaman etkinliklerine nem veren, hayat gn gnne yaama felsefesini
benimseyen, zamann kullanrken verimlilik, israf vb. ltlerden hareket etmeyen kiilerden
olutuunu gsterir.
Soru kdnda yer alan dier sorulara verilen yantlar bu grup arasndaki farkll daha iyi
anlamamza imkn verir. rnein nc gruptakilerden farkl olarak, birinci ve ikinci gruptan
yneticiler, ileriyle toplumsal statleri arasnda daha gl bir iliki kurmakta ve ilerini statlerini
ykselttii iin sevdiklerini beyan etmektedirler. Yine, ilerini mesleki kariyerlerinde bir basamak
olarak grdklerini belirterek bundan be yl sonra i hayatnda daha iyi yere gelme umudunu
tadklarn ifade etmektedirler. Bu yantlar Protestan i ahlaklar yksek olan birinci ve ikinci
gruptaki yneticilerin gl bir snf atlama arzusuna ve toplum iindeki statsn deitirme
motivasyonuna sahip olduklarn gstermektedir.
alrken daha fazla i tatmini elde etmeniz iin aadakilerden hangilerinin iyerinizde olmas
sizin iin ne lde nemlidir sorusuna, birinci gruptan ve ikinci gruptan yneticiler risk almak,
rekabeti ortam ve deiim vaadi yantlarn verirler ve bu saylanlar hakknda olumsuz gr beyan
eden nc gruptaki yneticilerden net bir biimde ayrrlar. Yine ilk iki gruptan yneticiler
rasyonel hiyerariye, aksamayan i dzenine olumlu deer atfederken, srekli yeni sosyal iliki kurma
olanan salamasn da i tatmininde nemli bir etmen olarak grmektedirler. Bu saylanlar
konusunda nc gruba dhil yneticilerin ise olumsuz gr beyan etmektedirler. Bu da ilk iki
gruptakilerin i hayatn stat ve g elde etmek zere bir sava alan olarak grdklerini, buna
mukabil nc gruptakilerin ise ya i hayatn byle grmediklerini ya da byle tarif etmeyi
istemediklerini gsterir.
Dier yandan i hayatndaki liyakat meselesine dair deerlerde de bir farkllama
gzlemlenmektedir. nc gruptaki yneticilerin, ilk iki gruptan belirgin bir biimde fazla olarak,
liyakat iin kiinin kendi abas ve yeteneklerine ve frsat eitliinin bulunmasna vurgu yaptklar
grlmektedir. Sosyal adaletin tesisi iin ise birinci gruptaki yneticiler ekonomiye devletin daha etkin
mdahale etmesini nerirken, nc gruptakiler ise gl ahlak sahibi kiilerin oluturduu bir
serbest piyasann gerekliliine iaret ederler. Bir baka deyile, Protestan i ahlakna sahip olma
dzeyi dtke, piyasalarda yksek ahlakl ekonomik aktrlerin bulunmas sayesinde sosyal adaletin
salanabileceine dair kanaatin glendiini anlyoruz.
ynetici profili arasndaki bir dier farklln i hayatnda ilerleyebilmek iin hangi destein
en faydal olduuna dair deerlendirmelerde ortaya ktn belirtmeliyiz. En vasfl ynetici grubunu
oluturan nc grupta en kayda deer destein arkada evresinden gelmekte olduuna dair bir
kanaat sz konusuyken, ikinci grupta bal olunan dini cemaatin katksnn daha byk olduuna dair
bir deerlendirme ne kmakta, nc grupta ise aile, hemeri evresi gibi birincil ilikilerin etkisini
koruduuna dnk vurgu dikkat ekmektedir. Burada da yneticinin eitim ve vasf dzeyi arttka
sosyal sermaye tanmnn da geleneksel olandan modern olana doru kabuk deitirdii ak biimde
gzlemlenmektedir.
Bu veriler nda deerlendirildiinde, zellikle birinci ve ksmen de ikinci gruptaki yneticilerin
kapitalizme balanma motivasyonlarnn eski snfsal pozisyonundan ve toplumsal statsnden
kurtulma istei olduu sylenebilir. Bunu baarabilmenin yolunun almaktan getiini dncen bu
ynetici profili doal eilimleri gerei almay kutsallatran Protestan i ahlakn benimsemeye
ynelir. Yine kendilerini bireysel vasf ve beceri bakmnda grece gsz hisseden bu yneticiler,
kapitalizm koullarnda giriimcilerin ve ailelerinin gvenliinin devlet tarafndan stlenilmesi
gerektiini dnmekte ve adaletin salanmasnda ise hayrseverlik faaliyetlerine nem
vermektedirler. Bu bakmdan zellikle birinci gruptaki yneticiler ve ksmen de ikinci gruptaki
yneticiler 19. Yzyldaki kapitalizmin ruhunu tar gibidirler. Ahlakn nemine yaptklar vurgu
belirli lde Viktorya Dnemi ahlakln anmsatr.


313

nc gruptaki yneticiler ise piyasay, frsat eitliini ve kiisel becerileri n planda tutarlar. Bu
zellikleriyle Boltanski ve Chiapellonun iaret ettikleri kapitalizmin yeni ruhunun taycs gibi
grnrler. Ne var ki, dier yandan da bu kiiler rekabetilik, srekli deiim istei, risk vb. olgulara
kar eletirel bir tutum iindedirler ve piyasalarda ahlakl bireylerin varlna yaptklar vurgu, anti-
kapitalist olmasa da dayanmac eler ieren, stat ve gc fetiletirmeyen baka trl bir i
ahlaknn inas abasnda olduklarn dndrtmektedir.
SONU
stanbul'da bulunan farkl leklerde ve farkl trde mal ve hizmet reten firmalarn yneticilerinin
Protestan i ahlaknn sahip olup olmadklarn renmenin yan sra ayn kiilerin kapitalist
ekonomik faaliyete katlmalarn hakl klmak iin bavurduklar sylemin dayand deerler sistemi
zerinden Trkiye'deki kapitalizmin ruhunu soruturmak zere yrtlen saha aratrmasnn
sonuncunda u bulgulara ulalmtr:
Protestan i ahlak ile dinsel ballk arasnda olumlu ynde bir iliki olduuna dair nceki birok
aratrmada elde edilmi olan bulgu bu aratrmada da teyit edilmitir. Ne var ki, aratrma yksek
Protestan i ahlakn yalnzca dinsel ballkla iliki zerinden aklamann yetersizliini gzler nne
sermitir. Zira dindarlklar daha gl olan yneticilerin sahip olduklar sosyo-ekonomik koullarda
anlaml benzerlikler sz konusudur ve dindarlk ile sahip olunan -ve yalnzca Protestan trde olana
indirgenmesi mmkn olmayan- ahlakllk/etik arasnda bir iliki tespit edilememitir.
Protestan i ahlak, arlkl olarak ounluu mikro iletmeler tarafndan oluturulan emek-youn
faaliyet konularnda aktif olan KOB'lerin vasf ve eitim dzeyi dk yine ounlukla erkek olan
yneticilerinde gzlemlenmektedir. Sermaye ve teknoloji youn i kollarna geildike eitim ve vasf
dzeyi ykselmekte, ynetici kadnlarn oran artmakta ve paralel olarak Protestan i ahlak dzeyi
azalmaktadr.
Sermaye ve teknoloji youn i kollarnda Protestan i ahlaknn dmesi buralarda zgn i
ahlaknn / alma etiinin olmad anlamna gelmez. Daha ok, katma deeri yksek olan i
kollarnda ve kresel rekabet edebilme kabiliyeti daha fazla olan firmalarda geerli olan i ahlak ile
katma deeri dk emek-youn ilerde grlen Protestan i ahlak arasnda temelli farkllklar
olduuna iaret eder.
Aratrma bulgularn ki Aamal Kmeleme Analizine tabi tutarak ynetici profili tespit
edilmitir. Bu ynetici profilini oluturan yneticilerin kapitalizme balanma biimleri hakkndaki
grleri incelendiinde ise ounlukla eitim ve vasf dzeyi dk mikro iletme yneticilerinin
oluturduu birinci grubun bir uta, kresel a kapitalizminin ok daha btnleik bir paras olan
sermaye ve teknoloji youn sektrlerde faaliyette bulunan firmalarn eitimli ve vasfl yneticilerinin
oluturduu nc grup ise dier uta bulunmaktadr. Faaliyet alan arlkl olarak i piyasayla
snrl olan kk ve orta lekli iletmelerde yneticilik yapan eitim ve vasf dzeyi ksmen yksek
kiilerin oluturduu ikinci grup ise, kimi farkllklar olmakla birlikte esasen birinci grupla birlikte
Protestan i ahlakn gl bir biimde benimser. yleyse kapitalizme iki farkl balanma biimini
temsil eden deerler sisteminden, ahlaktan ve dolaysyla kelimenin Boltanski&Chiapello'cu anlamyla
iki farkl kapitalizm ruhundan bahsedebiliriz.
almay hayatnn merkezine koyan, ok almay nemli bir erdem addeden, bo zaman
etkinliklerini hor gren, gelecekte kazanacaklarn dnerek bugnk kazanlarn harcamayp
biriktirmeyi tercih eden, zaman israf etmekten ar rahatsz olan ve bu tutumlarn yasland bir i
ahlakna sahip olan yneticiler, gerekten de kapitalizmin erken dnemlerinde rastlanan giriimci
tipini andrmaktadr. Bir baka deyile, Weber ve Sombart'n analiz ettikleri kapitalizmin ruhunu
bedenlerinde tadklar sylenebilir. Ne var ki, gnmzde sermaye birikiminin ana arterini internete
ve biyoteknolojilere dayal kresel a kapitalizminin paras olan -ya da olma potansiyeli tayan-
firmalar oluturmaktadr ve bu firmalarda pozisyon bulma kapasitesine sahip yneticiler nc
grupta yer almaktadr.
almay kutsallatrmayan, ii hayatnn merkezine koymayan ve fark yarataca alan i
hayatyla snrl tutmayan, iini bir stat elde etme arac olarak grmeyen, brokratik hiyerariden
holanmayan, hemen imdici bir yaam tarzna eilimli ve bu yzden kazandn kendini ifade


314

edebildii alanlarda harcamay ertelemeyen, birden fazla yabanc dili bilen ve tabiri caizse bir aya
kresel piyasalarda olan ve nc grupta ifadesini bulan ynetici profilinin Boltanski ve
Chiapello'nun tanmlad kapitalizmin yeni ruhuna daha yakn olduu aktr. Ancak Trkiye
kapitalizmi asndan bakldnda, birinci ve ikinci gruplar tarafndan tanan kapitalizmin ruhu ile
nc grup tarafndan tanan kapitalizmin ruhu asnda bir yenilik, eskilik tasnifi yapabilmek
mmkn deildir. Zira zamansal olarak ikisi de yenidir. Bu aslnda tm dnya iin de sylenebilecek
bir tespit. nk Bat dnda yer alan ve kapitalist byme srecinde olan lkelerin byk bir
ounluu emek-youn sektrler zerinden kalknrken buralarda Protestan tr i ahlak tabii ki
slami ve Konfiyusu versiyonlaryla- gelimektedir. E zamanl olarak ise kresel a kapitalizminin
katma deeri yksek firmalarnda alan yneticiler daha farkl bir kapitalizm ruhunun taycln
yapmaktadr.
Kapitalizmin bu zamansal bakmdan ayn oranda yeni olan iki ruhu bambaka deerler sistemine
dayandndan bir elikiyi de beraberinde getirmektedir. Bu elikinin Trkiye'de ifadesini bulduu
en yakn tarihli toplumsal vaka ise kukusuz Gezi olaylar olmutur. Arlkl olarak Protestan etiini
benimsemi olan KOB'lerin kalknma odakl kapitalizm tahayyl ile stanbul'daki finans ve hizmet
sektrlerinde istihdam olan hizmet snfnn kapitalizm tahayyl arasnda aa kan farklln
Gezi parknn nasl tasarruf edilecei konusunda bir atma olarak da vurduu grlmtr.
Ayn nedenle mevcut kapitalizmi srkleyen iki ruh arasndaki elikilerin nmzdeki dnemde
Trkiye'de olduu kadar dnyada da yaanacak siyasal ve kltrel atmalarnda etkisinin olmas
beklenmelidir.

KAYNAKA
Abeng, T. (1997). "Business ethics in Islamic context: perspectives of a Muslim business leader".
Business Ethics Quarterly, 7 (3) : 47-54
Ada, E. B. (2006). The making of Entrepreneurial Islam and The Islamic Spirit of Capitalism,
Journal for Cultural Research, 10(2), 113-137.
Ali, A (1988). "Scaling an Islamic work ethic". The Journal of Social Psychology, 128 (5): 575-83.
Arslan, M. (2000). Cross-cultural comparison of British and Turkish managers in terms of protestant
work ethic characteristics. Business Ethics: A European Review, 9: 13-21.
Arslan, M. (2001). The Work ethic of values of Protestant British, Catholic Irish and Muslim Turkish
managers. Journal of Business Ethic, 31: 321-339.
Blood, M. R. (1969). Work values and job satisfaction. Journal of Applied Psychology, 53, 456459.
Boltanski L. ve Chiapello E. (1999). Le nouvel esprit du capitalisme, Paris, Gallimard
Bozkurt V., Bayram, N. , Furnham, A., Dawes, G. . (2010). The Protestant Work Ethic And
Hedonism Among Kyrgyz, Turkish and Australian College Students". Drustvena Istrazvanja,
19(4-5),:749-769
Cengiz K. (2013). Yav te Fabrikalaak - Anadolu Sermayesinin Oluumu: Kayseri-Haclar rnei,
stanbul: letiim Yaynlar.
Coates, N. (1987). "The Confucian Ethic and the Spirit of Japanese Capitalism", Leadership &
Organization Development Journal, 8 (3): 17 22.
Corneo, G., Neher, F. (2013). Income inequality and self-reported values. The Journal of Economic
Inequality, DOI 10.1007/s10888-013-9246-7
Dirlik, A. (1995). Confucius in the Borderlands: Global Capitalism and the Reinvention of
Confucianism. Boundary 2, 22 (3): 229-273.
Dirlik, A. (1997). 'Critical reflections on "Chinesecapitalism" as paradigm', Identities,. 3 (3), pp.303-
30.


315

Ebadollahi Chanzanagh, H., Nejat, J, (2010). Values and work ethic in Iran: a case study on Iranian
teachers. ProcediaSocial and Behavioral Sciences, 5: 15211526.
ESI Research Report (2005). Islamic Calvinists. Change and Conservatism in Central Anatolia,
European Stability Initiative Research, retrieved form:
http://www.esiweb.org/pdf/esi_document_id_69.pdf
Furnham, A. (1990). A Content, correlational, and factor analytic study of seven questionnaire
measures of the Protestant work ethic. Human Relations, 43: 383-399
Goldstein, B. ve Eichhorn, R. (1961). The changing Protestant ethic: Rural patterns in health, work
and leisure. American Sociological Review, 26: 557565.
Hammond, P. ve Williams, R. (1976). The Protestant ethic thesis: A social psychological assessment.
Social Forces, 54: 579589.
Hogr, E. (2011). Islamic Capital/Anatolian Tigers: Past and Present, Middle Eastern Studies, 47(2):
343-360.
Kumar, N., Che Rose, R. (2010). Examining the link between Islamic work ethic and innovation
capability. Journal of Management Development, 29 (1) : 79 - 93
Miller, M. J., Woehr, D. J., & Hudspeth, N. (2002). The meaning and measurement of work ethic:
Construction and initial validation of a multidimensional inventory. Journal of Vocational
Behavior,60:451-489.
Mirels, H. L.,& Garrett, J. B. (1971). The Protestant ethic as a personality variable. Journal of
Consulting and Clinical Psychology, 36: 4044.
zdemir, . (2006) MSAD Anadolu Sermayesinin Dnm ve Trk Modernlemesinin
Derinlemesi, Ankara : Vadi Yaynlar.
Rahman, N.M., Muhamad, N., Othman, A.S. (2006). The relationship between Islamic work ethics
and organizational commitment: a case analysis. Malaysian Management Review, 41 (1) : 79-
89.
Redding, S. G. (1993). The spirit of Chinese capitalism, Berlin ; New York : W. de Gruyter.
Sombart, W. (2008) [1913]. Burjuva Modern Ekonomi Dnemine Ait nsann Ahlaki ve Entelektel
Tarihine Katk, Ankara: Dou-Bat Yaynlar.
Weber, M. (2011) [1904-05]. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: BilgeSu Yaynclk.
Woehr D.J, Arciniega L.M. & Lim D.H. (2007). Multidimensional work ethic profile, across three
diverse cultures. Educational and Psychological Measurement, 2007, 67, 154.
Yankaya, D. (2013). La nouvelle bourgeoisie islamique Le modele turc, Paris: PUF.


316




317

AYNI SSTEM, FARKLI PERFORMANS: GLOBAL FNANSAL KRZ
PERSPEKTFNDEN BR DEERLENDRME
Bahar BAYSAL
1


ZET
Kapitalizmin, sosyalizm karsnda zaferini ilan etmesinden sonra bu kez farkl iktisadi performans
sergileyen kapitalist lkeler, bu farkllklarn sorgulanmasn gerekli klmtr. Yeni mukayeseli politik
ekonomi, kapitalist ekonomiler arasndaki bu farkllklar endojen kurumsal yaplarla aklamaktadr.
Kurumsalc ekol gibi yalnzca kurumlara deil, ayn kurumun lkeler arasnda sorunlar zme biimi
de deiiklik gsterdiinden, bunlara ve bunlarn iktisadi sonularna odaklanmaktadr. Kamu seim
kuram ve politik iktisadn siyasetle ilgili grlerini de benimseyen "yeni mukayeseli iktisada" gre
lkeler arasndaki en nemli kurumsal farkllk devletle ilgilidir. Kurumsal deiimi tetikleyen "politik
gleri" anlamakszn, ne kurumlarn oluumunu, ne de bunlarn iktisadi performans zerindeki
sonularn anlamak mmkn deildir. Bu almann amac, bu yaklam temel alarak ve kapitalizm
modelleri/trleri literatrnn yardmyla, ge sanayileen bir lke olarak Trkiye'de kapitalizmi krize
kar alnan nlemlerden yola karak analiz etmektir. Nitekim iktisadi krizlere kar alnan nlemler,
lkelerin iktisadi, toplumsal ve politik kurum ve organizasyonlar, nceki krizlere verdikleri tepkiler,
1980 ve 1990larda iktisadi ve toplumsal kurumlarnda yaanan dnm ve takip edilenWashington
Mutakabat ilkelerine ayarlanma derecesi ile yakndan ilikilidir.
Anahtar Kelimeler: Kapitalizm, kurumlar, iktisadi krizler

ABSTRACT
After the declaration of the victory of capitalism in the face of socialism, this time because
capitalist countries which have different performance have made this differences the necessary
questioning. The new comparative political economy explains this differences between capitalist
economies with endogenous institutional structures. Like institutional school, it stresses not only the
institutions,becausesame institution could be differentiated form of solving problems between
countries, it also focuses on them and their economic results. According to the new comparative
political economy which shares with the fields of political economy and public choice, the most
important institutional difference are governmental. It is impossible to understand the formation of
institutions and their consequences for economic performance without understanding the political
forces that drive institutional evolution. Being based on this approach and with the aid of varieties of
capitalism literature the aim of this study is to analysis capitalism in Turkey as a late developing
country through anti-crisis measures. Thus the ways countries have responded to the crises is closely
related with the economic, social and political institutions and organizations, the manner in which the
countries responded to the previous crises, the transformation which was expereinced during 1980s
and 1990s and the degree of adjustments which followed the recipes of Washington Consensus.
Keywords: Capitalism, institutions, economic crises.
GR
Global Finansal Kriz, 1929 krizinden bu yana yaanan en kt ktr (Eichengreen ve
ORourke, 2009). Likidite bolluu, dk faiz oranlar, her trl denetimden uzak piyasalar ve global
tasarruf-yatrm dengesinin bozulmasnn yol at bu k (Stiglitz, 2012), ABD merkez ss olmak
zere, merkez lkelerde balayp gelimi ve hzla evre lkeleri de etkisi altna alarak tm dnyaya
yaylmtr. Sistem tartmalar kapitalizmi yeniden sorgulasa da, aslnda yaanan kriz temelde
Amerikan kapitalizminin veya liberal piyasa ekonomilerinin (liberal market economies-LME)
hatalarnn rndr. Sistemler aras sava sona ermesine ramen kriz, kapitalizmin farkl varyeteleri
arasndaki tartmalar iddetlendirmitir. Sorun kurumsal deime ihtiyacn ne karmakta, ulusal

1
Ar. Gr., Uluda niversitesi, ktisat Blm,baharbaysal@uludag.edu.tr.


318

dzeyde dzenleme ve devlet mdahalesinin gereksinimi, neo-liberalizmin kurumsal realitelerine
meydan okumaktadr.
Global kriz, pek ok gelimekte olan lke gibi Trkiyeyi de ihra mallarna olan talepte dle
ihracat gelirlerinin keskin bir biimde dmesi, finansal kurumlardaki iflaslar ve byk zararlarla zel
sermaye akmlarnn tersine dnmesi ve bylelikle d kredide daralma, risk ve belirsizliin yaylmas
ile i talepte ve kredilerde daralma, varlk fiyatlarnda dler yoluyla etkilemi ve keskin bir
durgunluk hatta daralmaya neden olmutur (Akyz, 2009:3). GSYH yllk byme hz 2008 ylnda
% 0.8, 2009da ise -%4.7 olarak gereklemitir. Latin Amerika ve Gney dou Asya lkeleri ile
karlatrldnda daralma daha iddetli olmasna ramen kendi yaratt krizlerle karlatrldnda
Trkiye hzla toparlanma srecine girmi ve kendi bnyesinde barndrd yapsal sorunlar nedeniyle
finansal krizden ok, reel ekonomi krizi yaamtr.
Krizler, farkl kapitalizm modellerinin/trlerinin (varieties of capitalism) analizi asndan olduka
nemlidir. nk lkedeki kapitalizm modelinin/trnn glendirilmesi iin bir frsat veya mevcut
iktisadi gelime yolunun srdrlemeyeceinin ak bir iaretleridirler. Nitekim Trkiyenin
cumhuriyet sonras gelime tecrbesi bunun ak kantdr. Yaanan ciddi krizler (1929-32, 1958-61,
1978-83,1998-2001) byk ekonomi politika dnmlerine yol am ve revize edilmi yeni gelime
modelini desteklemek zere yeni politika koalisyonlar iin uygun koullar yaratm, ar bir siyasi
miras brakmtr (ni, 2011,48; ni ve enses;9-12: Kazgan, 2012:20).
Geleneksel mukayeseli iktisat literatr temelde sosyalizm ve kapitalizmin karlatrlmasna
odaklanr. Ancak bu ana akm entelektel uzla, 1989 ylnda komnist blokun kmesi ve 1991
ylnda Sovyetler Birliinin dalmasyla sona ermi, bu kez ayn sistemi uygulayan lkelerin farkl
iktisadi performans sergilemeleri, bu farkllklarn sorgulanmasn gerekli klmtr. Kapitalizmin
alternatif kurumsal dzenlemelerinin arasndaki seimin farkna varlm, farkl yasal, politik ve
toplumsal kurumlarn iktisadi davran ve performans ekillendirmesindeki nemi ne karan yeni
mukayeseli politik ekonomi, alternatif kapitalist sistemleri karlatrarak her birinin nasl daha iyi
ilediini analiz etme abasna girimitir (Boettke vd, 2005:282). Kapitalizm modellerine ilikin
kapsaml bir literatre ramen, bunlarn byk blm sanayilemi lkeler iin gelitirilmitir (Hall
ve Soskice, 2001: Albert,1993: Amable, 2000). Bu almada Schneider (2009)n ge sanayileen
lkeler iin gelitirdii hiyerarik piyasa ekonomisi modeli temel alnmtr.
Bu almann amac yeni mukayeseli politik ekonomiyi temel alarak ve gelimi lkeleri
niteleyen farkl kapitalizm modelleri ve bu modellere uygun kurumsal yaplarn ilevsel olduunu
kabul eden literatrn (varieties of capitalism) de yardmyla, ge sanayileen bir lke olarak
Trkiye'de kapitalizmi, 2007-2009 Global Finansal Krizine kar alnan nlemlerden yola karak
analiz etmektir. Nitekim iktisadi krizlere kar alnan nlemler, lkelerin iktisadi, toplumsal ve politik
kurum ve organizasyonlar, nceki krizlere verdikleri tepkiler ve Washington Mutakabat ve
sonrasnda Post-Washington Mutakabat erevesinde uluslar aras finansal kurulularn dikte ettii
yapsal ayarlanma programlar ile lkelerin 1980 ve 1990larda iktisadi ve toplumsal kurumlarnda
yaanan dnm ile yaknda ilikilidir (Bizberg, 2011).
1980 NCES DNEMN EKONOM POLT
Trkiye ekonomisi 1980li yllarda byk ve kkl dnmler geirmitir. Da kapal ve devlet
gdmndeki ekonomi modelinden, piyasann kaynak tahsisinde baat rol oynad da ak bir
sanayileme modeline geilmitir. Uluslar aras ticarete konulan engeller azaltlm veya btnyle
ortadan kaldrlm, sermaye hareketleri serbestletirilmitir, faiz oranlar ve fiyatlar piyasada
belirlenmeye balamtr. Ama, ekonomiyi artan hzla serbestletirmek, dnya ekonomisine entegre
olmak ve devletin grnr elini piyasadan ekmektir. Ancak liberilizasyon politikalarnda ayarlanma
srecinin doas ve sonrasnda lkenin iktisadi performans lkelerin tarihsel ve kurumsal
niteliklerinin fonksiyonudur. Devlet ve toplumun organizasyonu, devletin merkezileme derecesi ayn
stratejiye verilecek farkl tepkilerin nedenini aklayan bir ulusa ait nemli unsurlardr (ni, 1998).
Trkiyede gl devlet gelenei iktisadi liberilizasyonun doasn nemli lde etkilemi hatta
etkilemeye devam etmektedir Dolaysyla Trkiyede 1980 sonras yaanan bu dnm aklamadan
nce Trkiyede devlet gelenei, devlet toplum ilikilerinin niteliinin ortaya konmas serbestleme ve
demokratikleme srecine yansyan olumsuz etkilerin aklanmasnda aydnlatc olacaktr.


319

Trkiyede sanayileme askeri ve brokratik elitlerin nclnde 1920lerde balamtr. Dnya
konjonktrndeki korumaclk eilimlerine karn, 1923-1929 dnemi Cumhuriyet Trkiyesinin en
ak dnemidir (Glalp, 1993:30). Dnya ekonomisine entegre olma derecesi ve biimini belirlemede
etkin bir hkmet politikasnn yokluu bu dnemde Trkiyeyi gelimi merkez lkelerden gelecek
her trl etkiye ak hale getirmitir (Keyder, 1993:5). Neredeyse tamamnn tarmsal retim
artndan kaynaklanan iktisadi byme 1929 krizi ile ar bir darbe almtr. Byk depresyonun
lkeye en nemli etki kanal tarmsal mallarn fiyatlarndaki keskin d ile gereklemi, zel
sektrn veya Mslman burjuvazinin hala zayf olmas devlet nclnde bir sanayileme
politikasnn benimsenmesine neden olmutur.
Kriz yalnzca Trkiyeyi deil Latin Amerika gibi pek ok gelimekte olan lkeyi derinden
sarsmtr. Bir kere krizle birlikte dnya ekonomisine hammadde ihracats ve temel tketim mallar
bata olmak zere sanayi mallar ithali ile entegre olan lkelerde d ticaret hadlerinin hammadde veya
tarmsal rnlerin fiyatlarndaki aleyhe gelime, ie dnk sanayilemeyi zorunlu klmtr. Bylelikle
geleneksel hammadde veya tarmsal mallara i pazar yaratmakla kalnmayacak, ayrca ithal edilen
temel tketim mallarnn yerli retimine de geilmi olacakt. Ancak bu sanayileme hamlesini
gerekletirecek bir burjuvazi snfn yokluu devleti giriimci olarak harekete gemesini zorunlu hale
getirmitir.
Trkiyede 1950lere kadar Bat kapitalizmine zg bir snf olgusundan bahsetmek mmkn
deildir. Trk siyasal hayatnn bu toplumsal kkenlerini aklayan iki temel nitelikten bahsedilebilir.
Birincisi Trkiyede tarmsal yapda byk toprak mlkiyetinin olmamasdr. Gcn devletteki
konumundan alan brokrasinin karsnda zerk bir toplumsal tabana dayanan toprak sahibi snfn
bulunmamaktadr. Anadolunun tarmsal yapsnda kk ve bamsz mlkiyet yaygndr. Bu yap
ksa dnemde kk reticilere kar elde etmesine izin verse de zamanla brokrasiye kar poplist bir
tepkinin kayna olmutur. Dier taraftan Birinci dnya sava ve sonrasnda milliyeti eilimlere
paralel olarak Rum ve Ermeni burjuvazinin lke nfusundan silinmitir. Bu durum Trkiyede
burjuvazinin iktisadi, siyasi ve ideolojik kazanlarn kaybetmesine neden olurken, gsz Mslman
burjuvazi, brokrasinin iktidarn korumasna ve devlet merkezli kontrol etmeye ve ynlendirmeye
girimesini mmkn klmtr. Trk politik kltrnde deiimden ok bu srekliliin izlerini bugn
dahi grmek mmkndr (Keyder, 2010:10; Keyder, 20007:142). Nitekim Trkiyede 1929 krizi
sonrasnda yeni bir strateji olarak devletiliin veya devlet nclnde bir sanayileme politikasnn
ortaya kna bu tarihsel ve kurumsal nitelikleri nemli lde katkda bulunmutur (Pamuk,
2010:12).
1950li yllar Trkiyenin hem iktisadi hem de siyasi hayat asndan nem tar. Bir yandan
Sovyetler Birliinin basks karnda ABDnin askeri, siyasi ve iktisadi desteini salamaya ynelik
yeni bir d politikaya ynelim, dier yandan kinci Dnya Sava sonras sanayici, tccar ve byk
toprak sahiplerinin siyasette daha fazla sz sahibi olmaya ynelik basklar savatan sonra ok partili
parlementer sisteme geii etkilemitir. Dier yandan bu siyasi deiikliklerin etkisi, sava sonras
ABDnin hegomanik bir g olarak ortaya kmasyla yaratt basklar ve lke iinde yerli i adamlar
gruplarndan gelen basklar devleti sanayileme politikasnn yerini daha liberal bir iktisadi modelin
almasna neden olmutur. Kukusuz iki durumda da ABDnin bu yeni dnemin ekillenmesinde etkisi
olduka fazladr. Avrupann yeniden yaplanmasna ynelik olarak ABDnin gelitirdii programa
Trkiye 1947 ylnda dahil edilmitir. Kendisini sava sonras liberal dzenin lideri olarak gren ve
uzun vadede serbest uluslar aras iktisadi dzenin salanmas taraftar olan ABD, Trkiyeye askeri
bamllk ve iktisadi serbestleme karlnda yardm yapmtr. 1946-1950 dneminde Trkiyeye
giren Amerikan fonlarnn/yardmlarnn GSMHya oran yaklak % 3 eittir ve sava dnemi
ithalatnn ortalama dzeyinin yaklak %270 artmasna neden olmutur (Keyder, 2010:149). Ancak
ABD-Trkiye ittifaknn nemli bir gstergesi olan bu yardmlarn Trkiye ekonomisi asndan asl
nemi Cumhuriyet tarihinde ilk kez iktisat politikasna d mdahalenin kabul edilmesidir (Tezel,
2002:224).
Dnya ekonomisine tarmsal rn ihracat ile entegre olma ve serbestleme ile temsil edilen bu
yeni iktisadi strateji (ni ve enses, 2007) aslnda dnemi niteleyen nemli bir unsurdur. Pazar
idealinin birdenbire canlanmasnn ardnda ise ABDnin hr dnya modelinin etkisinin yan sra
toplumsal yapda burjuvazinin kendisini ideoloji dzeyinde brokrasiden ayrt edebilecek gte


320

bulmasdr. Devlet nclnde birikim ve sava dnemi vurgunlar ile saflarn glendiren
burjuvazi, devletiliin artk ilevini yitirdii, devleti yaklamn srdrlmesinin uzun vadede
Trkiyenin iktisadi karlarna zarar verecei dncesindedir. te yandan yatrmlarn tarma ve
tarma dayal sanayilemeye kanalize edilen kaynaklar, bu yolla elde edilen artn ihrac biiminde
ABDnin tavsiye ettii kalknma reetesi da daha ok alm liman kentlerindeki tccarlar ile byk
toprak sahiplerinin hedefleri ile de rtmektedir. Hkmetin bu yolda 1958 ylnda karayolu yapm
ve tarmda makinelemeyi vurgulayan yardm talebinin Marshall yardmyla karlk bulmas (Tezel,
2002:269) ekilebilir alanlarn ve retimin artmasna neden olmutur. Ancak byle bir reete
1960larda bamllk teorisyenlerinin yksek sesle dile getirdii azgelimiliin geliimi olarak
yorumlanm, bir geri braktrma stratejisi olarak yorumlanmtr (Frank, 1966).
1950lerin ilk yllarnda tarmda makinelemeye bal olarak ekilebilir alanlarn genilemesi,
hkmet politikalar ve ABDden alnan yardmlarla tarmsal retimde hzl art, iktisadi bymeye
de kaynaklk etmi oldu. Ayrca Kore Savann yaratt olumlu fiyat konjonktrnn de etkisiyle
tarmsal genilemeyi desteklerken, bu olumsall etkileri tm sektrlere de yansmtr. Tm bu
koullara iyi giden hava koullar da eklenince, 1950-1953 dneminde kii bana gelir %28 orannda,
ihracat ise %50 artmtr. Bylelikle liberal ekonomi modelinin tm taahhtleri gereklemi
olmaktadr. 1950li yllarn koullar ayrca yerli sanayi burjuvazisinin glenmesine olanak salayan
yllar olmutur.
Ancak bu iktisadi refah dnemi ok uzun srmemitir. Kore savann sona ermesiyle uluslar aras
talep azalrken, ihracat fiyatlar da azalmaya balamtr. Tarm kredileri, fiyat destekleme programlar
ve kamu yatrmlarn ieren poplist politikalar enflasyonun 1955-1949 yllar arasnda iki kat
artmasna neden olmutur. Buna mali dengesizlik ve demeler bilanosundaki ktleme de elik
edince liberal pazar ekonomisinin etkinlii tartlmaya balamtr (Pamuk, 2010). Ayrca
burjuvazinin, tarm kayran politikadan honutsuzluu, uluslar aras kurumlarn da desteiyle yeni bir
korumaclk ve ithal ikameciliinin ilk uygulamalarn balatmtr.
1960 askeri mdahalesini takiben Trkiyeyi ithal ikameci sanayilemeye gtren iktisadi ve
politik pek ok nedenden bahsedilebilir. Bir yanda sanayi burjuvazisi, aydnlar, sivil ve askeri
brokrasinin de desteini arkasna alarak Trkiyedeki yerleik/kronik problemlerin sanayileme
stratejisinden kaynakland ynndeki kalknmac bir ideoloji taraftar olmalardr. Bu kar
koalisyonu devletin hazrlad planlar dorultusunda ithal ikameci sanayileme ihtiyac ve
uygulamas konusunda hem fikirdir. Aka dile getirilen anti poplist bir boyut iinde lkenin
sanayilemesine hizmet eden teknokratik bir elitin oynayaca rol gklere karlyordu. 1961
Anayasas ile igcne salanan sosyal haklar bu koalisyona ii snfn da dahil etmitir. Dier
yandan 1950lerin ikinci yarsndan itibaren ktleen iktisadi koullar ithal ikameci sanayilemeyi
zorunlu klmtr. ktisadi byme oranlarndaki istikrarszlk ve kronik demeler dengesi aklar ithal
ikameci sanayilemenin iktisadi rasyonalitesini sunmaktadr. Demokrat parti iktidar dneminde
uygulanan liberal d ticaret rejimi, demeler dengesi aklar nedeniyle ksa mrl olmu, ihracat
gelirlerinin byk blmnn tarm rnlerinden salanmasndan kaynaklanan sakncalar,
Trkiyenin yatrm ve tketim mallar ithalatn karlamaya yetmemitir. Kt kaynaklarn zellikle
de dvizin hzl kalknmaya hizmet edecek biimde rasyonel ve planl kullanm artk zorunluluk
haline gelmitir. Nitekim dnya konjonktrndeki gelimeler de bu dnceleri destekler niteliktedir.
Sava sonras Keynesin almalarnn entelektel etkisi ile ABD bile kendisini karma ekonomi
olarak nitelendirmektedir. SSCB evre lkelerde etkinlik kazanma tehdidi yaratrken, gelimekte olan
lkeler Birlemi Milletler nezdinde etkinlik gsteriyordu. Bat da ayrca iktisatlar, yeni planlama
teknikleri gelitirdikleri bir dnemde lkelerin performans, byme hz, sanayileme ve gelir
dalmnda adalet gibi ilkelerle llyordu (Kazgan, 2002:95).
Bu strateji Menderes hkmetinin tarmsal rn ihracat ile dnya sistemi iinde kendine yer
arayan ve sanayilemeyi ikinci plana atan stratejisine tepki niteliindedir. Ama demeler dengesi
problemlerine yol aamadan sanayilemekti. Bu amaca hizmet etmesi beklenen stratejinin iki ayrt
edici unsuru, bata dviz ve kredi olmak zer kt kaynaklarn, politik olarak tahsisi ve bu stratejinin
devamlln salama adna i pazar yaratmak ve toplumsal uzla salamak iin gelirin yeniden
dalm vaadidir (Keyder, 2010).


321

lk ayrt edici niteliin en nemli sonucu, literatrde ithal ikameci sanayileme dneminde
Brezilya ve Meksika tecrbesinin ortaya koymak zere gelitirilmi olan brokratik politik ekonomi
modeline (Schneider, 1988) benzer niteliktedir. Bu modelin en nemli zellii karlarn ve birikimin
piyasadan ziyade politikaya baml olmasdr. Giriimciler devletin ynlendirdii alanlara yatrm
yapmaktadr ve devlet bu yatrmlar karl klmak zorundadr. Dolaysyla piyasadan ok devlet
baml olan giriimciler, karl piyasa frsatlarn kollamaktan ok, brokratlar ve politika yapclarla
yakn ilikiler kurma abas iindedir (ni, 1988). Bylelikle piyasa koullarnda kt kaynaklar
kullanarak elde edilecek olan rant, en st idari dzeye erime imkan bulunan sanayi burjuvazisine
gitme imkan elde etmitir. Devlet kaynaklarna erime imkan olan firmalarn durumu iyileirken, sfr
toplaml bu oyunda dier firmalarn durumunun ktlemesi pahasna gereklemitir. kinci nemli
niteliin gerektirdii zorunluluklar uyarnca igcnn Bat kapitalizminde/demokrasisinde uzun
mcadeleler sonucu elde ettii haklar Trkiyede 1961 Anayasas ile verilmitir. Sendikalama, toplu
szleme ve grev hakk ve sosyal gvenlik alannn gelimesi ithal ikameci sanayilemenin gelirin
yeniden tahsisi yoluyla bir i pazar ya da i talep yaratma ihtiyacnn sonucudur. Ancak ii snfnn
tarihsel olarak hem iktisadi hem de politik anlamda bir g olarak ortaya ktn sylemek gtr
dolaysyla Bat kapitalizmine zg bir snf mcadelesinden bahsetmek zordur.
1960lar ve 1970lerin banda tketim mallarnn ithal ikamesinde baarl bir performans
sergileyen ekonomi, sra ara ve yatrm mallarn ithal ikamesine gelince ithalata ar bamllk
nedeniyle kesintiye uramtr. Ar ithalat bamll ve ihracattaki greli durgunlua ramen
yksek oranl bymenin gerekletirilmesinde Avrupadaki Trk iilerin gnderdikleri dvizler,
Avrupa piyasalarndan alnan ksa ve uzun vadeli krediler ve uygun talep koullardr (Boratav,
2006:122). Trkiyede endstriyel giriimcilik ulusal kalknmann bu aamasnn rndr. Ancak
nceki dnemlere benzer biimde, temel problem hkmetlerin srdrlebilir byme
salayamamasdr. 1970lerde yaanan petrol okunun da nemli katksyla Trkiye 1970lerin sonuna
geldiinde artan mali dengesizlik ve yksek enflasyonla bir kez daha ba baa kalm, sonu derin bir
demeler dengesi krizi ve bor krizi olmutur.
Trkiyede 1960lar ve 1970ler boyunca devlet politikas reaktif devlet dncesi
paralelindedir (ni ve enses, 2007). Dier bir ifade ile devletin verimlilik ve rekabet gcn
arttrmak gibi uzun vadeli hedeflere ynelik olarak, snrl ve iyi tanmlanm hedeflere
ynelememektedir
2
. Uyguladklar politikalar makroekonomik dengesizliklerin ve finansal krizlerin
balca nedenidir. Devlet dorudan giriimci bir rol oynamak yerine, altyap yatrmlarna ynelmeli,
yeni gelien sanayileri desteklemeli ve geliri yeniden datc aralarla rant kollama davran
yaratacak eylemler yerine, verimlik ve birikimi arttrmada tamamlayc rol oynamaldr. Ancak ithal
ikameci sanayileme modelinde ekonomiyi krize srkleyen isel faktrler hkmet politikalarnn
rant salama davrann kolaylatrmasndan kaynaklanmaktadr. Yerli sanayiyi yabanc rekabetine
kar korumak amacyla kullanlan tarife ve kotalarn geliigzel kullanm kaynaklarn yanl
tahsisine neden olmutur. Dier yandan korunan i piyasada aksak rekabet koullarna da izin
verilmesiyle gerekleen yksek karlar, koruma yoluyla elde edilen rantlar aktarmann bir yoludur.
Dier yandan dk fiyatl girdi, dk maliyetli kredi, vergi iadeleri gibi sbvansiyon programlar da
sanayicilere aktarlan karlarn nemli kaynaklarndandr. Sbvansiyon programlarndan bir dieri de
yerli parann deerinin srekli dk tutulmasdr ki gelirin yeniden dalm sermaye lehine
gerekleirken, bundan zararl kan tarmsal rn ihracatlar olmaktadr (Barkey, 1990:79-99).
Trkiye ekonomisinin zellikle bu stratejinin uyguland dnemde ihracatnn % 75inden daha
fazlasn tarm rnlerinin oluturduu dnldnde aslnda sanayiyi gelitirme adna uygulanan
bu politikann kk bir grubun zenginlemesi pahasna toplumun genel refahnn azaldn
gstermektedir. Bu durum Olsonun (1965) kolektif eylemin mant hipotezini dorulamaktadr.
thal ikameci sanayilemenin gelimesiyle oluan bu kar gruplar devletin zerkliine de byk
lde zarar vermitir.

2
ktisadi gelimede politik kurumlarn rol iin bknz: Weiss and Hobson (1995).



322

TRKYENN KAPTALZM MODELNN DNMNN KTSAD,
TOPLUMSAL VE POLTK TEMELLER
Trkiye 24 Ocak 1980 kararlaryla ithal ikameci sanayileme ve planl ekonomiden, ihracata
dayal yeni bir ekonomi modeline gemitir. Yaanan bu kkl dnm daha sistematik bir biimde
ortaya koyma ve Trkiyede kapitalizmin trn belirleme adna iki temel kriterden hareket edilmitir.
Birincisi, iktisadi yap balamnda devletin ekonomiye mdahalesi, toplumsal snflara gre konumu,
ikincisi ise sosyo-politik yap balamnda endstriyel ilikilerinde yaanan dnmdr (Becker,
2012: Bizberg, 2011).
Yeni mukayeseli politik ekonomi literatrnde gl devlet daha yksek performans anlamna
gelir. Vurgulanan devletin toplumsal snflar karsnda bamsz bir g ve aktr olarak yer almas,
snf glerinin yansmasna indirgenmemesidir (Evans ve Stephens, 1988). Devlet uzun vadeli
hedeflere odaklanmal, faaliyetleri ile makroekonomik dengesizliklerin nedeni olmamaldr. Trkiye
ekonomisinde devletin Bat demokrasilerinden farkl olarak etkili toplumsal gruplarla birlikte ortaya
kmamas ve bu toplumsal gruplar etkisiz hale getirerek siyasal hayatta etkin bir rol oynamas
(Heper, 2011:124) iktisadi faaliyetler zerinde de etkili olmu ve olmaya devam etmektedir.
1980lere kadar ekonomide retici, korumac ve planlamac konumda olan devletin, liberal
ekonomiye geile birlikte kapsamnn snrlandrlmas, KTlerin zelletirilmesi, yerinden ynetim,
piyasa ekonomisinin artan nemi gibi almlarla faaliyet alannn daralmas bekleniyordu. Ancak
sanld gibi 1980ler devletin kld bir dnem olmad. Altyap yatrmlar, ihracata verilen
sbvansiyonlar ile bte ann GSMHya oran 1981de % 1,8 iken, bu oran 1989da % 5e
ykseldi. Washington Mutakabat ad verilen bir dizi politika ilkesi etrafnda toplanan neoliberalizmin
iktisadi gelimeye ilikin tavsiyelerinin en nemlilerinden biri mali disiplin olmasna ramen
Trkiyede kamu harcamalar azalmam, yalnzca nitelii deimitir. thalata ynelik vergi indirimi,
kredi destei, kur ayarlamas gibi nlemlerin yerini bu kez ihracat sbvansiyonlar almtr.
zelletirmeler yeni yolsuzluk ve rant alanlar haline gelirken, siyasetilerin seim dnemlerinde
poplist politikalar borlanma sorununu daha ada derinletirmitir.
1989 ylnda sermaye hareketlerinin de serbest braklmas ile Trkiye ekonomisi hzla dnya
sistemine entegre olurken, d ticaret politikalarnda serbestlemenin son dura 1995 ylnda AB ile
Gmrk Birlii anlamasnn imzalanmas olmutur. Piyasa reformlarnn gerekli dzenleyici
kurumsal reformlardan nce yaplm olmas Trkiye ekonomisini 2001 krizine kadar olduka
istikrarsz bir byme srecine dahil etmitir. Bu prematre serbestleme (Rodrik,1990) kamu
aklarnn geleneksel olarak finanse edilme biimini byk lde deitirerek, 1987 ylnda sfra
yakn olan i bor stokunun GSMHya orann 2000lerde srekli artla % 25-30lara erimesine
kaynaklk etmitir. lke iinde sermaye piyasasnn kurulmas hkmete lke iinde borlanma frsat
salarken, i borcun da srekli olarak artna neden olmutur.
Yksek ve aa doru kat faiz oranlar 1990lar boyunca ekonominin nemli zelliklerinden
birisidir. Bu durum yeterli denetim ve gzetimden yoksun bankaclk sektrnn arbitraj
frsatlarndan yararlanmak iin ar riskli faaliyetlere ynelmesinin nedeni olmutur. Bankalar yabanc
paradan borlanp bunu lke iindeki varlklara zellikle de yksek reel faizli devlet tahvillerine
yatrarak yksek getiriler elde etmektedirler. Ancak dzenleyici yapdaki bu eksiklikler yalnzca ar
riskli faaliyetleri tevik etmemi ayrca byk yolsuzluklara da zemin hazrlamtr (Keyman ve ni,
2007:110-113).
Sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi sonucu kamunun borlanma gereksiniminin i finansal
sistemin karlayabileceinden fazla olmasndan kaynaklanan yksek reel faizler bir yandan yaratlan
faiz ykmllkleriyle bor tuzann daha da arlamasna neden olurken, dier yandan reel sektrde
faktr maliyetinin artarak yatrmlarn dlanmasna neden olmutur. Dier yandan yksek getiri
beklentisi ile lkeye giren, dvizi ucuzlatc katk yaparak parasal genilemeye ve talep artna neden
olan scak para hareketleri, giderek artan cari aklar, bankaclk sistemindeki riskler ve siyasette
ortaya kan belirsizlikler d bor gstergelerindeki bozulmalarla birleince gerekleen sermaye
klar Trkiye ekonomisini 1990lar boyunca sklkla tekrarlanan krizlere maruz brakmtr.


323

Trkiyede 2001 sonras devletin rol ve yaanan kurumsal deiimi ortaya koymak iin temelde
iki konudan hareket edilebilir. Birincisi para ve maliye politikalar ve ikincisi ise bamsz dzenleyici
kurumlarn roldr (Atiyas, 2012). Ancak ncelikle yaanan dnmde uluslar aras finansal
kurumlarn rolnn vurgulanmas gerekmektedir. Aslnda reform sreci 1996 ylnda yrrle giren
Gmrk Birlii anlamas, Aralk 1999 ylnda IMF le imzalanan Yakn zleme Anlamas ve ABnin
Trkiyeyi tam yelik iin aday lke statsne kabul etmesi ekonomi alannda ve demokratikleme
adna nemli reformlara ivme kazandrsa da, 2001 krizi ulusalar aras finansal kurumlarn ve
oluumlarn da destei ile dzenleyicilik ve toplumsal srdrlebilirlik gibi temel niteleyici unsurlarla
ifade edilebilen yeni bir neoliberal anlayn ortaya knda dnm noktas olutur. Nitekim 1980 ve
1990l yllar eylemde Washington Konsensusunun hayal krkl ile sonulanmtr. Dnya
leinde artan gelir dalm adaletsizlii ve yoksulluk, ykselen piyasa ekonomilerinin karlat
finansal krizler Washington Konsensusu ilkelerine kar ciddi sorunlar dourmu, zellikle 1997 Asya
Finansal Krizi devletin dzenleyici rol ve kurumlarn glendirilmesine ynelik bir dnm
mecburi klmtr.
Krizden ksa bir sre sonra koalisyon hkmeti, Dnya Bankasndan Kemal Dervii ekonomi
bakan olarak atamasyla, Dervi ve ekibinin iyileeme adna att admlara 2002de iktidara gelen
AKPnin bu reform srecine sk ball Trkiyeyi 2008 krizine kadar istikrarl byme yllar
yaatmtr. 2002-2007 dneminde byme ortalamas % 6.8dir. 2008-2009 krizi ile byme
resesyon, 2009da depresyon yaasa da Trkiye kendi yaratt krizlere kyasla bu krizin etkisinden
hzla kurtulmay baarabilmitir. Dzenleyici reformun yan sra bu dnemin nemli bir zellii
kreselleme srecinde snflar aras bir ittifak salanmasnn nemli katks vardr. Sosyal adalet
meselesine yaklam dnemin partisini, ncekilerden nemli lde farkllatrmaktadr.
2001 krizi sonras Trkiye ekonomisi iin yapsal dnm srecine ait nemli gelimelerden
birisi Merkez Bankasnn bamszldr. 25 Nisan 2001 tarihinde Merkez bankas kanununda bir
deiiklikle amacnn fiyat istikrarn salamak ve srdrmek olduu yasada aka tanmlanm ve
Merkez Bankasna aralarn zgrce seebilme imkn tannmtr. Bylece, Merkez bankasnn
kamunun finansman ihtiyacn karlayan bir kaynak olarak kullanlmasnn nne geilmitir. Bu
dorultuda merkez bankasnn tek haneli enflasyona odaklanarak yrtt politikalar dnemin en
nemli krlganl olan yksek cari ak rakamlarna da nclk etmitir. Faiz hadlerinin ok yksek
dzeyde tutulmas sermaye girilerine kap aralarken, milli parann da deerlenmesine neden olmutur.
Bylelikle ucuz ithalat enflasyonun dmesinde nemli bir rol oynarken, d almlar kolaylatrm
2000li yllarda cari an rekor dzeylere ulamasnn nemli bir nedeni olmutur.
2001 sonras bu hzl iyileme srecine katkda bulunan nemli bir unsur da mali disipline kararl
ballktr. 2001 Ylnda Kemal Dervi ve ekibinin ald nlemlere ek olarak 2002 ylndan sonra
AKP hkmetinin mali kontrol ve makroekonomik istikrar temel politik ama olarak benimsemesi
1980 ve 1990lar boyunca artan i ve d bor yk ve bunu takiben yaanan mali krizlerle istikrasz
dnemlere tamamen ztlk tekil etmektedir.
Ayrca siyasal iktidarn ayrcalkl iadamlarna ve sermaye gruplarna ynelik kayrc
uygulamalar bamsz dzenleyici kurullar oluturularak nlenmeye allmtr. ktisadi ynetimin
ok geni alanlar siyasetten bamsz zerk kurumlara devredilmitir (Snmez, 2011).
Endstriyel ilikiler kapitalizmin trnn belirlenmesi asndan kritik bir faktrdr. Bu anlamda
igcnn zerklii ve gc endstriyel ilikilerin niteliinin anlalmas bakmndan olduka
nemlidir. Batda ii snf zorlu mcadeleler kendisini kapitalist sisteme politik bir g olarak kabul
ettirebilmi, emek piyasas dzenlemeleri, sosyal haklar, cret alma ilikisini dzenleyerek piyasa
koullarnn emek piyasas zerinde yaratmas muhtemel sakncalar ortadan kaldrmay
baarabilmitir. Trkiyede ithal ikameci sanayileme modelinin ihtiyalar dorultusunda
sendikalama, toplu szleme ve grev hakk ve sosyal haklar elde etmi olsa da, aktif politik bir g
deil, politika tespitinde katks olmayan pasif bir statdedir (Keyder, 2010:184). 1980 sonras devlet,
toplum ve ekonomi arasndaki ilikinin nemli lde yeniden biimlendirildii bir dnem olmu, bu
neoliberal yaplanma srecinde sendikalar ve igc hareketleri asndan nemli sonular yaratmtr.
gc haklarn piyasa reformlarnn ve politik istikrarn nnde nemli bir engel olarak gren
hkmet daha srecin banda ii organizasyonlarn ya yasaklam ya da glerini byk lde


324

snrlandrmtr. Sonraki yllarda sendikalar ve ii rgtlerinin nndeki engeller byk lde
alsa da, 1980 ncesi elde ettikleri haklara/gce bir daha ulaamamlardr.
Trkiyede igcnn ortalama eitim ve nitelik dzeyinin dktr ve ok paral ve zayf
dzeyde kurumlama sz konudur. Bu haliyle emek piyasas ge sanayileen lkelerdeki kapitalizmin
niteliklerini yanstmaktadr. Temmuz 2013 yl istatistiklerine gre yaklak 11.6milyon iinin
yaklak 1 milyonu sendikaldr ve sendikalama oran yaklak % 9dur. Kayt d istihdamn
bykl sendikalamann nndeki nemli engellerden biridir. Ayrca sendikal iilerin yaklak
%70inin kamu sektrnde alt gz nnde tutulursa emek piyasasnda ve endstri ilikilerinde
devletin oynad rol ortaya kmaktadr. Trkiyede devlet daha merkezilemi sendikal hareketler
yaratma eilimindedir, zellikle byk sendikalarn gcn krma ve politize olmasnn nne geme
amacndadr.
Trkiyede endstri ilikilerinin temelleri 1983 ylnda karlan iki yasa tarafndan atlmtr. Son
yllarda yaplan iyiletirmelere ramen sendikal faaliyetler byk lde kstlanmtr. 2001de kan
Kamu grevlileri sendikalar kanunu ile memurlarn sendika hakk tanmakla birlikte toplu szleme ve
grev hakk tanmamaktadr (Yldrm, 2010:294).
GLOBAL FNANSAL KRZE KARI ALINAN NLEMLER
1929 krizinden bu yana yaanan en kt bunalm olan Global Finansal Kriz, 1990larn periferinin
global krizlerinin aksine, merkezin global krizidir (ni,201000:57). ABD merkez ss olma zere,
hzla Avrupaya ve ardndan tm dnyaya yaylmtr. Pek ok gelimekte olan lke gibi Trkiyede
krizden ciddi biimde etkilenmi, 2008 ylndaki % 0.7 orannda bymeyle resesyonu, 2009 ylnda -
% 4.8 oranndaki daralma ile depresyon yaam, isizlik oranlar 2008 ylnda %11 ve 2009 ylnda %
14 olarak gereklemitir. Ancak bu ktlemenin 2000li yllarda yaanan kurumsal dnme ve
dolaysyla daha az krlganlna ramen yaam olmas, bata retiminin ithalata bamll olmak
zere yapsal sorunlarnn ciddiyetine iaret etmektedir.
Kresel kriz pek ok gelimekte olan lke gibi Trkiyeyi de finansal sistemin kne paralel
olarak sermaye girilerindeki d ve azalan d taleple birlikte ihracat gelirlerindeki azal yoluyla
etkilemitir. Ayrca kriz ortamnda artan belirsizlik lke ii kredi hacmini de daraltrken, ekonomiye
olan gveni de azaltm bylelikle hem tketim hem de yatrm harcamalarnda azal ekonomiyi
durgunlua srklemitir.
D oklar ve dinamiklerin etkisiyle ktlese de Trkiyenin daha nce yaad krizler kendi
yaratt krizlerdir ve devletin yapm olduu poplist harcamalarn bu krizler zerindeki aklayc
etkisi olduka fazladr. Kamu aklar ve yksek cari ak rakamlar ve dier makro ekonomik
gstergelerdeki ktleme de bu duruma elik etmektedir. Ayrca krizden k srecinde IMF ve
Dnya Bankasnn nemli rol vardr (ni, 2011).
2008-2009 Global Finansal Krizi hem d kaynakldr hem de krizin balangcnda Trkiyenin
makro ekonomik gstergeleri olduka iyi durumdadr. 2001 sonras Trkiye ekonomisinde mali
disiplin salanm, kamunun bte aklar nceki kriz dnemleriyle karlatrlamayacak kadar iyi
dzeye getirilmitir. Faizler ve enflasyon dk dzeylerdedir. Kamu borcu daha uzun vadeli ve
yksek oranda milli para cinsinden olduundan kur artnn bteyi bozmas da beklenmemektedir.
2001 krizi sonras bankaclk sistemi dzenlenmi bankalarn sermaye yaplar glendirilmi ve daha
sk gzetim ve denetim altna alnmtr. Ancak kinci kuak reformlarn baarl bir uygulaycs olan
Trkiyenin krize kar ald nlemeler ve bu nlemlerin zamanlamas eletiri konusu olmutur.
zellikle, kresel krizin tm lkeleri etkisi altna ald 2009 ylnda Trkiyede de isizlik nemli
lde artm, sanayi retimi azalm olmasna ramen ykselen piyasa ekonomileri iinde GSMHda
% 1 oranla mali teviklerin yzdesi en dk olan lkedir. Trkiyenin krize kar ald nlemeler
temel faktrn asndan incelenebilir (ni ve Gven, 2010). Birincisi kriz ncesi Trkiye
ekonomisinde var olan yapsal zayflklar, ikincisi Keynesyen talep yanl politikalarnn
benimsenmesini engelleyen bilisel baarszlklar veya dnsel katlklar ve son olarak i siyaset ile
ilgilidir.
2001 krizi sonras Trkiye iin istikrarl byme yllardr, en azndan kresel krize kadar. 2002-
2007 yllar arasnda ortalama byme oran % 6.8dir. Dier temel makro ekonomik gstergelerde


325

de nemli lde iyilemeye ramen Trkiye ekonomisinin d kaynaa (ithalata) bamll byme
temel krlganln oluturmaktadr. Nitekim kriz ncesi cari an GSMHya oran 2006da - % 6.0,
2007 ylnda -%5.8 ve 2008 ylnda -%5.4 olarak gereklemitir. 2000 ncesi ile karlatrldnda
ise temel farkllk tasarruf ve yatrmlar arasndaki fark tazmin etmek zere alnan bor yknn zel
sektre devridir. Dier nemli bir krlganlk ticaret ve sermaye akmlarnda potansiyel bir
bozulmann yarataca toplumsal sonulardr. Kredi genilemesi iinde hane halk borlarnn pay
hzla artmaktadr. Ayrca kredi genilemesi lke iinde istihdamsz bymeye yol amaktadr. Bu
anlamda AKPnin krizin ilk dnemlerinde krize olan tepkisizliini anlamak adna iki hususun
aydnlatlmas gerekmektedir. Birincisi krize kar geniletici politika uygulamasnn 2000 ncesine
benzer biimde poplist politikalarn uygulandna dair izlenimleri artrma ekincesidir. zellikle
2006 sonras sosyal gvenlik sistemine artan transferler, yerel hkmetlere yaplan transferler, tarmsal
destek politikalar, devlet memurlarnn maalarnda yaplan ayarlamalar nedeniyle mali ktlemeye
bir de harcama arttrc nlemler eklenmesi faiz d fazla da ki azala katkda bulunacaktr.
Dolaysyla, harcamalarn politik anlam, aktel iktisadi etkisinden daha fazladr. Dier yandan
hkmet hzl bymeyi salayan politika dengesini bozma konusunda isteksiz davranmtr. Krizin
balangcnda Trkiyenin makroekonomik ve politika dengesi veri kabul edildiinde bekleyip zarar
grmek ve ona gre nlem almak anlalabilir ve makul grlebilir (ni ve Gven, 2010).
Alnan nlemlerin bir dier nitelii, Keynesyen talep yanl politikalarn benimsenmesini
engelleyen dnsel (bilisel) katlklardr (idetional rigidity). Trkiyede devlet Dou Asya
lkelerinde olduu gibi proaktif deil, reaktif niteliktedir. Bunun anlam devletin semenlerden
rnein sanayicilerden greli zerkliinin dk derecede olmas ve paral bir yapya sahip olmasdr.
Bu, devletin snflar aras uyumazlklarn stesinden gelme ve rnein uluslar aras rekabeti
endstrilerin gelitirilmesi gibi uzun vadeli stratejik hedeflere younlama eiliminin snrl olmas
anlamna gelir. Reaktif devletler, uluslar aras karar almann temel merkezlerinde kabul edilen politika
davrannda hakim normlarla hareket etme eilimindedir (ni ve enses, 2007) ve
finansal/ekonomik globallemenin ortaya kard sorunlar karnnda reaktif endstriyel ve sektrel
politikalar belirlemektedirler. Trkiyenin daha esnek ve koordineli politika nlemeleri iin daha
duyarl/esnek formel ve enformel kurumsal kapasiteye ihtiyac vardr. Formel kurumsal kapasite,
Keynesyen kriz ynetimi politikalarn uygulamaya doru brokrasiler ve zel sektr arasnda ibirlii
ve koordinasyonu kolaylatran devlet ncln gerektirir. Bylelikle politika nlemleri, yksek
dzey istihdam, yksek oranl byme ve refah harcamalarn nceliklendirmeye doru
ilerleyebilecektir (Bakr, 2009).
Son olarak i siyaset krize ynelik nlemlerin bileim ve zamanlamasn nemli lde
etkilemektedir. zellikle de devlet-sermaye ilikileri ve i dnyasnn kendi iinde yaanan
blnmeler alnan nlemlerin nemli bir belirleyicisidir. Trkiyede emek piyasasnn btnlkl
rgtl bir yap oluturamamas dolaysyla aktif bir g haline gelememi olmas krize ynelik alnan
nlemlerde dikkatlerin iveren rgtlerine evrilmesine neden olmaktadr. Byk sermayeyi temsil
eden Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei (TUSAD), daha ziyade kk ve orta lekli sermayeyi
temsil eden Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ve muhafazakar kk ve orta lekli sermayeyi temsil
eden Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei (MUSAD) nemli iveren rgtdr. Devletin
krize kar alnan nlemlerde reaktif nitelii politika yapmnda tarihsel yap ile de uygunluk
gstermektedir, fakat eksiklikleri gecikmi olmas ve aamal nitelii ile snrl deildir. Trkiyede
toplumsal snflarn politik gcn de yanstacak biimde alnan nlemlerin bileimi de sorunludur.
Koordineli bir iyileme plannn olamamasnn yan sra alnan nlemler de daha rgtl ve gl
karlarn lehine gereklemitir. Sanayi ve ticaret sermayesi protestolar ve etkin lobi faaliyetleri ile
dier kolektif birimlere nazaran devletin tevik paketinden daha fazla yarar salamay baarmtr.
dnyasna ynelik seici teviklere karn sosyal koruma harcamalar ve altyap yatrmlar daha zayf
dzeyde kalmtr (ni ve Burak, 2010).
SONU
Trkiye 2001 krizi sonras kkl bir dnm yaamasna ramen iktisadi gelime yrngesi
incelendiinde farkl politika aamalar arasnda nemli oranda sreklilik olduu, gemie ait tarihsel,
toplumsal ve politik niteliklerin izlerini tad grlmektedir. almann temel nermelerinden olan
yol ballk (path dependency) ilkesi ile aklanabilecek olan bu durum, deiimin/dnmn zor


326

olduunu, mevcut kurumsal yapnn birdenbire deitirilemeyecei, yeni kurumsal yapy byk
lde etkileyecei sonucuna ulamamza neden olmaktadr. Nitekim 1980 sonras ihracata ynelik
sanayileme stratejisine gei ve 2000 sonras ekonomiden siyaseti ayrtrmaya ynelik ciddi
nlemler alnmasyla, Trkiye ekonomisi her ne kadar liberal piyasa ekonomisi zelliklerini byk
lde tasa da, yer yer hem devletilikten devrald mirasla ekonomiye mdahaleciliini, hem de
toplumsal snflar zerindeki etkisini srdrmektedir. Bu durum tarihsel olarak devlet ve sermaye
arasndaki ittifak da ortaya koymaktadr. Tarihsel olarak devlete baml ve byk sermaye gruplar
olarak gelien burjuvazi etkinliini bugn de srdrmektedir. Buna karlk igcnn tarihsel olarak
aktif politik bir g elde edemedii, emek piyasasnda eitim ve beceri dzeyinin dk olduu ve
ok paral ve zayf dzeyde kurumlamann sz konusu olduu grlmektedir. Devlet ve sermaye
arasnda skp kalan igcnn alnan kararlara boyun emek zorunda kald sylenebilir. Global
finansal krize kar alnan nlemlerde de gzlemleyebileceimiz bu nitelikler, devletin gc ve
kapasitesi ile de yakndan ilikilidir. Ana hatlaryla tm bu zellikler literatrde hiyerarik piyasa
ekonomisi modeli ile de uyumludur.

KAYNAKLAR
Akyz, Y. (2009). Policy Responses to the Global Financial Crisis: Key Issues for Developing
Countries, South Center Research Paper.
Albert, M.(1993). Capitalism vs. Capitalism: How Americas Obssession with Individual Achivement
and Short Term Profit Has Led it To The Brink of Collapse.
Amable, B.(2000). Institutional Complementarity and Diversity of Social Systems of Innovation and
Production, Review of International Political Economy,7:4.
Atiyas, . (2012). Economic Institutions and Institutional Change in Turkey during the Neoliberal
Era, New Perspectives on Turkey, No.14, pp.45-69.
Bakr, C. (2009). Wobbling but Still on its Feet: The Turkish Economy in The Global Financial
Crisis, South European Society and Politics, Vol:14, No.1, pp.71-85.
Barkey, Henri J. The State and Industrialization Crisis in Turkey, Westview Press.
Becker, U. (2012). Measuring Change of Capitalist Varieties: Reflections on Method, Illustrations
from the BRICs New Political Economy, pp.1-31.
Bizberg, I. (2011). The global economic crisis as disclosure of different types of capitalism, Swiss
Journal of Sociology / World Society Studies, Swiss Journal of Sociology / World Society
Studies, vol. 37, nm. 2. Geneve. Seismo,. pp. 321-329.
Boettke, P. J. vd. (2005). The New Comparative Political Economy, The Review of Austrian
Economics, 18:3/4, pp.281-304.
Boratav, K. (2006). Trkiye ktisat Tarihi, mge Kitabevi, Ankara.
Eichengreen, B., Kevin H. O. (2009). A Tale of Two Depressions, Advisor
Perspectives,http://economicforumonline.org/_source/downloads/ataleoftwodepressions.pdf,
(15.12.2011).
Evans, P.,Stephens,J.(1988). Studiying Since the Sixties: The Emergenge of a New Comparative
Political Economy, Theory and Society, Vol.17, No.5, pp:713-745.
Frank, A. G. (1966). The Development of Underdevelopment. Monthly Review Press.
Glalp, H. (1993). Kapitalizm, Snflar ve Devlet. Belge Yaynlar, stanbul.
Hall, P. A., Soskice, D.(2001). Varieties of Capitalism: The Institutional Foundations of Comparative
Advantage, New York: Oxford University Press.
Heper, M.(2011). Trkiye'nin Siyasal Hayat: Tarihsel, Kuramsal ve Karlatrmal Adan. stanbul:
Doan.


327

Kazgan, G. (2002). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi. stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi.
Kazgan, G. (2012). Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2009): Ekonomi Politik Asndan Bir
Deerlendirme, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi .
Keyder, .(1993). Dnya Ekonomisi inde Trkiye, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask.
Keyder, .(2010). Trkiye'de Devlet ve Snflar, stanbul: letiim Yaynlar, 16.b.
Keyder, .(2007). Memalik-i Osmaniye'den Avrupa Birliine, letiim Yaynlar, stanbul, 2007.
Keyman, F., ni,Z. (2008). Turkish Politics In A Changing World: Global Dynamics and Domestic
Transformations, Istanbul Bilgi University Press.
Olson, M. (1965).The Logic of Collective Action, Harvard University Press, 1965.
ni, Z. (2011). Crisis and Transformations in Turkish Political Economy ,Tuskish Policy
Quarterly, Vol. 9. Number3.pp:45-61.
ni, Z., enses,F. (2007). Global Dynamics, Domestic Coalitions and a Reactive State: Major
Policy Shifts in Post-War Turkish Economic Development, METU Studies in Development,
vol:34, No:2, pp251-286.
ni, Z., Gven,A.B. (2010). Global Crisis, National Responses: The Political Economy of Turkish
Exceptionalism, TUSIAD-Ko University Economic Research Forum Working Paper Series,
Working Paper 1013.
ni, Z. (1998). State and Market: The Political Economy of Turkey in Comparative Perspective.
Boazii University Print House.
Pamuk, . (2010). Economic Growth and Institutional Change before 1980, ed. etin, Tamer-Feridun
Ylmaz, Understanding The Process of Economic Change in Turkey: A Institutional
Approach, Nova, 2010.
Rodrik, D. (1990). Premeture Liberalization, Incomplete Stabilization: The zal Decade in Turkey,
National Bureau of Economic Research, No.3300.
Schneider, B. R. (1988). Partly for Sale: Privatization and State Strength in Brazil and
MexicoJournal of Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 30, No. 4 (Winter, 1988-
1989), pp. 89-116.
Schneider, B. R. (2009). Hierarchical Market Economies and Varieties of Capitalism Latin America,
Journal of Latin American Studies 41.03, pp.553-575.
Snmez, S. (2011). Piyasann daresi: Neoliberalizm ve Bamsz Dzenleyici Kurumlarn Anatomisi.
letiim Yaynlar.
Stiglitz, J. (2012). Serbest D, Amerika, Serbest Piyasalar ve Dnya Ekonomisinin k.(ev.).
Banu zgn. stanbul: Gndoan Yaynlar.
Tezel, Y. S. (2002). Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950). Ankara: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.
Weiss, L.,Hobson,M.J.(1195). States and Economic Development: A Comparative Historical
Analysis. Cambridge: Polity Press.


328











C6 OTURUMU
DN-II:
DN VE SYASET




329

TRKYEDE SEKLER VE DN HAYAT TARZLARINA DAYALI
TOPLUMSAL VE SYASAL KUTUPLAMALAR

Kayhan DELBA
1

Serdar NAL
2

ZET
Toplumsal ilikilerde kiiler veya gruplar farkl zelliklerinden ve baka birok nedenden dolay
birbirlerinden uzaklaabilmekte ve her biri belirli bir kutbun temsilcisi haline gelebilmektedir. Son on
yllk dnemde, Trkiye tarihinde daha nce hi olmad kadar ok boyutlu ve derin toplumsal ve
siyasal ayrma ve kutuplamalara tank oluyoruz. Ancak bu bildiri ayrma eksenlerinden en
nemlilerinden birisine Trkiyede cumhuriyeti-laik kimlik ekseni ve muhafazakr-dindar kimlik
ekseni arasndaki sekler ve dini hayat tarzlarna dayal farkllklarn gndelik toplumsal hayattaki
yansmalarna odaklanmaktadr. Bu iki eksen dnda kesimleri ise ortadakiler ekseni olarak ayr bir
kategori olarak tanmlanm olmakla birlikte bu almann merkezi noktasn cumhuriyeti-laik ve
muhafazakr-dindar kimlik ekseninde yer alan ve toplumun ounluu diyebileceimiz kesimleri
kapsamaktadr. Bu erevede, cumhuriyeti-laik ve muhafazakr-dindar kesimlerin durduklar
sosyal ve siyasal pozisyonlar itibariyle gndelik hayatn inas srasnda birbirlerine ynelik
gelitirdikleri alg ve temsillerden hareketle kutuplama veya kmelenme eilimlerinin veya sosyal
mesafelerinin tespiti gerekletirilmitir.
Anahtar Kelimeler: Toplumsal ve Siyasal Kutuplama,Farkllk,Hayat Tarz, Sosyal Mesafe, Bir
arada Yaama.

ABSTRACT
In social relations, individuals or groups may become distant from each other due to several
reasons and each of them may be represent a specific pole. In the last decade we have witnessed a
multi-dimensional and profound social and political polarization which has not been seen previously
in the modern Turkish history. Nevertheless this paper is focusing on one of the most significant
socio-political polarization axis that arising from the secular and religious life-style between the
republican-secular identity axis and conservative-religious identity axis, particularly looking at
how these differences reflected though daily life practices in everyday life (even though there is no
general consensus on the definitions and categorizations mostly) in Turkey. Though the sections of
society who doesnt fit into one of these two categories are defined as middle identity axis as a
separate category, republican-secular identity axis and conservative-religious identity axis were
the central point of the study. In this frame, the polarization and convergence tendencies or social
distance between the republican-secular and conservative-religious participants that arise from their
perception and representations developed one another during the construction of daily life because of
their social and political positions is determined.
Keywords: Social and Political Polarization, Lifestyle, Difference, Social Distance, Living
Together.

GR
Gndelik hayat, toplumun temel deerlerinin farkl toplumsal konumlardaki kiilerce paylald,
renildii ve merulatrld bir alandr (Oskay, 1989:7).Giddensn(2010:111) ifadesiyle, hayat
tarzlar da gndelik hayat etrafnda rutinlemi pratikler ve etkileimlerdir. Hayat tarzlar ekonomik,
etnik, kltrel veya dinsel temelde farkllaabilir. Nitekim, rutinlemi pratikler anlamnda bu farkl

1
Prof. Dr. Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, kdelibas@adu.edu.tr.
2
Ar. Gr. Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, serdarunal@adu.edu.tr.


330

hayat tarzlarna dayal olarak bireyler ve gruplar arasnda ortaya kan veya kabilecek kartlklar,
kutuplamalar veya atmalar toplumsal bir soruna iaret etmektedir.
Bu ynde, dnyada son dnemde yaanan gelimeler, gruplar arasndaki ideolojik, ekonomik,
etnik, kltrel veya dinsel kutuplamalarn, atmalara yol atn ve bundan dolay sosyal ve siyasal
gelimenin nemli bir engel ile karlatn gstermektedir (Esteban;Schneider, 2008:131). Hem
dnyada hem de Trkiyede 1980ler zellikle de 1990lardan bugne kimlik-temelli taleplerin
ykseldiini ve dolaysyla da kimlik-temelli atmalarn giderek yaygnlatn gryoruz. Bu
ayrmann engellenemez bir ykseli eilimi gsterdiini, farkl siyasi stratejilerin hareket tarzn ve
sylemsel ieriini belirlediini, akademik ve kamusal sylemin merkezi tartma noktas konumuna
geldiini sylemek mmkndr. Bu dnemde zellikle etkinlii giderek artan kimlik farkllklarna
bal olarak dinsel, mezhepsel ve milliyeti eksenlerdeki kutuplamalar nem ve ncelik kazanmtr
(Kiri, 2010:190). Sonular asndan hangi trden bir kutuplama/ayrma olursa olsun bunun
giderek bir atma ortam yaratabilecei ileri srlmektedir ki sosyolojide bu konunun bir sorun
olarak grlmesi ve incelenmesinin en nemli nedenlerinden birisi de budur.
Son birka yldr bu konuda nde gelen kurulular, siyasiler ve eitli zamanlarda yksek yarg
mensuplar, sivil toplum kurulular, muhalefet partileri, eitli ke yazarlar ve birok alandan sosyal
bilimcilerin zerinde ortaklaa durduu konu toplumsal ayrmalarn derinletii ve yaygnlat
yolunda. Hatta son Avrupa Birliinin Trkiye lerleme raporu (Ekim, 2013) dahi konuya yer vermekte
ve Trkiyedeki siyasal iklimin ayrma ve kutuplama zerinden srmekte olduuna vurgu
yapmaktadr (EuropeanCommission, 2013). Konuya ilikin dier bir nemli uyar da geen gnlerde
TBBMnin al konumasnda (1 Ekim, 2013) Cumhurbakan Abdullah Gln bu konuya dikkat
ekmesi olduka nemliydi.
Cumhurbakan Gl: Gezi eylemleri, demokratik gelikinliimizin tezahr dedikten sonra bu
konu etrafnda derinlemekte olan ayrmay yle dile getiriyor:
Trkiyede son zamanlarda yaanan siyasi kutuplamalara da dikkat eken Gl, lkemizde
siyasi tartmalarla balayan kutuplama, bazen siyasetin tesine geebilmekte, kimliklere, inanlara,
hassasiyetlere dokunan bir nitelik kazanabilmektedir. Byle bir kutuplama elbette milletimizin sosyal
insicamn bozma tehlikesi tar
Her meseleye, her tartmaya siyah-beyaz, doru-yanl, hakl-haksz, bizden-onlardan,
dost-dman zaviyesinden bakamayzdiyerek konunun nemini bir kez daha vurguluyordu (Radikal,
1 Ekim, 2013).
Bu erevede Trkiyenin toplumsal ve siyasal tarihi asndan bakldnda, hkim temel
kutuplama/ayrma ekseninin n plan kt sylenebilir: Laiklik-dindarlk kutuplamas, Alevi-
Snni kutuplamas ile Krt meselesinin zerine oturduu Trk-Krt kutuplama ekseni.Bu
kutuplama ya da ayrma ekseni erevesinde bu teblide asl olarak odaklanlan cumhuriyeti-laik
ve muhafazakr-dindar ayrm veya sekler hayat tarz ve dini hayat tarz ekseninde aa kan
toplumsal ayrma olmutur.Bir anlamda, Osmanldan Cumhuriyete uzanan modernlemenin tarihsel
kopukluk ve sreklilik kazanm tm deerleri iinde yatan nemli unsuru olan din-siyaset-laiklik
farkl toplumsal dnemlerde farkl dzeylerde olmak zere toplumsal ve siyasi gndemdeki yerini hep
korumutur (Gencer, 2008:355).Bu noktada da, cumhuriyeti-laik ve muhafazakr-dindar ayrm
(laiklik ve din) veya sekler ve dini hayat tarzlar temelindeki farkllamalara dayanan kutuplamalar
daha bir n plana kmaktadr. En azndan, laiklik veya din temelli veya sekler ve dini hayat
tarzlarna dayal bir ayrmann Trkiyede bir toplumsal/siyasal gerilim kayna olarak srekli
gndeme geldiini dolaysyla bu yndeki tartmalarn toplumda kutuplamalar ya da ayrmalar
daha grnr kldndan bahsedebiliriz. Son yllarda nemli bir grnrllk kazanan kutuplamalar
ya da ayrmalar nasl anlamamz gerektii sorular nem kazanmaktadr. Toplum iindeki bireylerin
tek tek veya grup olarak farkllamalarnn boyutu, gerilimlerin kutuplamann orann belirler
(Altnta, 2003:2). Bu srete gndelik hayatn farkl kimlik eksenlerinde farkl deerler zerinden
ina edilmesi bal bana birer problem, korku ve tehdit kayna haline gelebilmektedir. Bylelikle,
toplumsal ilikilerde kiiler veya gruplar farkl zelliklerinden ve baka birok nedenden dolay
birbirlerinden uzaklaabilmekte ve her biri belirli bir kutbun temsilcisi haline gelebilmektedir.


331

Aratrma kapsaml saylabilecek bir alan aratrmasna dayanmaktave bu almada Trkiyede
cumhuriyeti-laik ve muhafazakr-dindar kesimlerin (veya kendisini bu deerlerin taycs
olarak grenlerin) temel toplumsal ve siyasal deerlerinin karlatrmal olarak saptanmas almann
zgn ynlerinden birisini oluturmaktadr. Bu erevede, cumhuriyeti-laik ve muhafazakr-
dindar kesimlerin durduklar sosyal ve siyasal pozisyonlar itibariyle gndelik hayatn inas srasnda
birbirlerine ynelik gelitirdikleri eylem, alg ve temsillerden hareketle kutuplama veya kmelenme
eilimlerinin veya sosyal mesafelerinin tespiti gerekletirilmitir.
Aratrma sahas olarak zmir ve Konya Bykehir Belediyeleri ve Bal Belediyelerin semen
nfuslaryla snrl olan almada niceliksel ve niteliksel aratrma ynteminin birlikte kullanlmas
tercih edilmitir.Bu aamada hem nitel yntem balamnda derinlemesine grmeler yoluyla hem
de nicel yntem balamnda anket teknii yoluyla sistematik olarak veriler toplanmtr. Sistematik
veri toplama ilemi zmir ve Konya kentlerinde gerekletirilmitir. zmir kentinde 432 ve Konya
kentinde 323 olmak zere toplam 755 kiiye anket uygulanmtr. Bu aamada, e zamanl olarak
yrtlen nitel aratrma balamnda, zmir kentinden 38 Konya kentinden ise 22 olmak zere
toplamda 60 kiiyle derinlemesine grmeler gerekletirilmitir.
Ancak, bu bildiride, bize ayrlan zamann darl gz nnde bulundurularak, sz konusu aratrma
bulgularndan n plana kan baznemli noktalarnn (zellikle farkl kimlik eksenleri arasndaki
sosyal mesafe dzeyi, kmelenme eilimleri, farkllklara ilikin alglar ve balam ortakl -birlikte
yaama- meselelerinin)nicel veriler nda snrl bir dzeyde deerlendirilmesi amalanmtr.
FARKLI KMLK EKSENLER ARASINDAK SOSYAL MESAFE (UZAKLIK-
YAKINLIK) DZEY:
Gruplar aras sosyal mesafe dzeyi, insanlarn tekine ynelik tutumlarn ifade etmede nemli bir
gstergedir. Bunlar, ayn zamanda, bireylerin tekine ynelik hogr-hogrszlk dzeyleriyle de
yakndan ilikilidir (Kayklk; Yapc, 2005:22-26). Bu ynde, aratrma kapsamnda, farkl kimlik
eksenleri arasndaki sosyal mesafe veya uzaklk-yaknlk dzeyleri sosyal kutuplama ve gruplarn
kmelenme eilimleri erevesinde irdelenmitir. Bu erevede fakl kimlik eksenlerinin birbirlerine
kar sosyal mesafelerini veya yaknlk-uzaklk derecelerini belirleyebilmek amacyla 8 maddelik bir
sosyal mesafe lei gelitirilmitir (ekil.1).



Ayrca, rneklemdeki farkl kimlik eksenlerinde yer alanlarn birbirlerine kar sosyal mesafe
sralamasnda yaknlk ve uzaklk sralamalarnn derecelendirilebilmesi iin sosyal mesafe leinin
her bir maddesine karlk gelen mahrem, zel, ekonomik, sivil, kamusal ve tehdit olmak zere baz
sosyal mesafe alanlar belirlenmitir.
EKL-1: FARKLI KMLK EKSENLERNE YNELK SOSYAL
MESAFE LE MADDELER
Onlardan biriyle evlenebilirim veya ocuumun
evlenmesini kabul ederim
Onlarla yakn arkada-dost olabilirim
Onlarla komu olmak beni rahatsz etmez
Onlarla al-veri yapabilirim
Onlarla bir arada olmaktan holanmam
Onlarn komum olmasn istemem
Onlarn ounlukta olduu bir ehirde veya mahallede
oturmak istemezdim
Onlarla ayn lkede yaamak istemezdim


332

Katlmclara sunulan onlardan biriyle evlenebilirim veya ocuumun evlenmesini kabul ederim
maddesi mahrem alana ilikin taknlan sosyal mesafe tutumuyla alakaldr. Onlarla yakn arkada-
dost olabilirim,olanlarla bir arada olmaktan holanmam maddeleri mahrem alann bir adm dnda
duran zel alana ilikin sosyal mesafe dzeyine iaret etmektedir. Onlarla al-veri yapabilirim
maddesi bal bana ekonomik alana iaret etmektedir. Onlarla komu olmak beni rahatsz etmez
ve onlarn komum olmasn istemem maddeleribireyin zel alandan karak sosyolojik alan olarak
deerlendirilen sivil alana karlk gelmektedir.Onlarla ayn lkede yaamak istemezdimmaddesi
kamusal alana karlk gelmektedir(Karsl, 2012; Akpolat, 2008).Onlarn ounlukta olduu bir
ehirde veya mahallede oturmak istemezdim maddesi bireyin dieriyle iliki kurmadaki kuku
dzeyini veya gvenini ortaya koyan tehdit alann temsil etmektedir.

Tablo -1: Sosyal Mesafe Dzeyi (Uzaklk-Yaknlk Durumu)
(CUMHURYET-LAK EKSEN)
ZMR-KONYA
TOPLAM

Evet Hayr
Dindar biriyle evlenebilirim veya
ocuumun evlenmesini kabul
ederim
22,2% 77,8% %100
Dindar olanlarla yakn arkada-
dost olabilirim
64,2% 35,8% %100
Dindar olanlarla komu olmak
beni rahatsz etmez
65,4% 34,6% %100
Dindar olanlarla al-veri
yapabilirim

68,7% 31,3% %100
Dindar olanlarla bir arada
olmaktan holanmam
39,1% 60,9% %100
Dindar olanlarn komum
olmasn istemem

33,7% 66,3% %100
Dindar olanlarn ounlukta
olduu bir ehirde veya
mahallede oturmak istemezdim
59,3% 40,7% %100
Dindar olanlarla ayn lkede
yaamak istemezdim
16,0% 84,0% %100

Aratrmada, genel itibariyle (Tablo-1 ve 2) muhafazakr-dindar kimlik ekseni ve cumhuriyeti-
laik kimlik ekseninde yer alanlarn birbirlerine kar sosyal mesafe dzeylerine ilikin veriler zellikle
kamusal alana ilikin yksek sosyal mesafe yaknln ortaya koymutur. Bu nokta her iki eksen iin
de ar veya ok radikal bir mesafe kaygs veya ayn yerde bulunmama eiliminin zayflna iaret
etmektedir. Ancak, srasyla ekonomik, sivil ve zel alanlarda grlen nispeten yakn veya snrda
kabul edilebilecek sosyal mesafe tutumuna ramen, yine srasyla mahrem alan ve tehdit alan
bakmndan sosyal mesafe uzaklklar olduka yksek bulunmutur.







333

Tablo-2: Sosyal Mesafe Dzeyi (Uzaklk-Yaknlk Durumu)
(MUHAFAZAKR-DNDAR EKSEN)
ZMR-KONYA
TOPLAM

Evet Hayr
Dindar olmayan biriyle
evlenebilirim veya ocuumun
evlenmesini kabul ederim
8,3% 91,7% %100
Dindar olmayanlarla yakn
arkada-dost olabilirim
60,9% 39,1% %100
Dindar olmayanlarla komu
olmak beni rahatsz etmez
63,7% 36,3% %100
Dindar olmayanlarla al-veri
yapabilirim

66,2% 33,8% %100
Dindar olmayanlarla bir arada
olmaktan holanmam
36,6% 63,4% %100
Dindar olmayanlarn komum
olmasn istemem
35,4% 64,6% %100
Dindar olmayanlarn ounlukta
olduu bir ehirde veya
mahallede oturmak istemezdim
59,1% 40,9% %100
Dindar olmayanlarla ayn lkede
yaamak istemezdim
11,7% 88,3% %100

Tespit edilen bir dier husus, cumhuriyeti-laik ve muhafazakr-dindar kimlik eksenleri asndan
en byk farkn muhafazakr-dindar kimlik ekseninde yer alanlar arasnda cumhuriyeti-laik kimlik
ekseninde yer alanlara kyasla mahrem alana ilikin sosyal mesafe kaygsnn biraz daha yksek
olduudur. Tehdit alanna ilikin sosyal mesafenin uzak kmas, her iki eksende yer alanlarn
birbirleriyle iliki kurma noktasnda veya kurulan ilikinin samimiyeti asndan ciddi lde bir
kukuya ya da gvensizlie sahip olduklar anlamna gelmektedir. Bu ynde, tehdit alanna ilikin bu
tablo komusuz mahalleler ifadesi ile tarif edilmitir. Bu kavram, yan yana yaayan ve mekansal
olarak birbirine yakn olan, ancak bunun dnda birbirinden yaltlm halde yaayan kiileri tarif
etmektedir.
Bu ynde, ortak bir zeminin eksiklii, ayn mahallede yaayan insanlar arasndaki karlkl
sorumluluun giderek azalmasna ya da kaybolmasna, bu ise ayn mekanda yaanlan kimselerin birer
tehdit kayna olarak grlebilme potansiyelini artrmaktadr (Furedi, 2001). Dolaysyla, aslnda
ekonomik, sivil ve zel alana ilikin sosyal mesafe yaknlklarnn da ok snrda kabul edilebilecek bir
seviyede olmas ve mahrem alana ilikin mesafenin ok uzak olmas bireyler arasnda veya gruplar
arasnda ortak bir zeminin bulunmasna veya karlkl tanmaya engel olan bir durum olarak kabul
edilmitir. Bu nedenle, komusuz mahaller erevesinde aklanan bu durumun bireyler aras tehdit
alanna ilikin sosyal mesafe uzaklnn olduka yksek bir seviyede olmasna neden olduu
dnlmektedir.
almann, zellikle mahrem alana ilikin verileri, cumhuriyeti-laik kimlik ekseni ve
muhafazakr-dindar kimlik ekseninde yer alanlarn belirgin bir i-grup d-grup ayrm sergiledikleri
veya mahrem alana ilikin dnyay kendi ve tekini farkllatran biz ve onlar diye iki kategoriye
ayrma gerei duyduklarn ortaya koymutur. Bu durum, zihinsel sre farklln n plana
karmaktadr, nk bu ayrm yapmann temeli toplumsal karlatrmaya dayanr. Bu da farkl olma
anlamnda tekilik olumasna neden olur. Tajfel ve Forgas (1981:124) bu durumu biz neysek oyuz
ama onlar bizim gibi deil biiminde dile getirmektedir.



334

ekil-2: Muhafazakr-Dindar ve Cumhuriyeti-Laik Kimlik Eksenleri Arasndaki Alanlara Gre
Karlkl Sosyal Mesafe Yaknlklar/Uzaklklar


Birok yazara gre, insanlar kendi yaknlaryla yaama eilimindedir ve bu da en az abay ve
enerjiyi gerektirir. Yaknlk ortam kendi bana deerlerle yklenir. Biimi ne olursa olsun
bakalaryla ahbaplk etmek, belli bir uyum abas gerektirir ve bu abadan kanmaya almak
olaandr. Ancak, bu durum birlikte yaama perspektifi asndan en azndan problematik bir
dnce tarz olarak kabul grmektedir. Nitekim, benzemeyeni itme ya da bize benzemeyenler
karsnda duyduumuz doal antipati veya uzaklama eilimi evrensel ve olaan bir grng olarak
kabul edilir. Ancak, bu grngnn evrensel olduu kans stne sosyal psikologlar, bize
benzemeyen karsnda duyulan antipatiye veya uzaklama eilimine kk ocuklarda
rastlanmadn, bunun toplumsallama srasnda edinilmi bir tepki olduunu ileri srmektedirler
(Schnapper, 2005:150). Bu anlay erevesinde bakldnda, bireyler veya gruplar aras yksek
sosyal mesafe kaygs, gruplar birbirinden ayran, aidiyet gruplar ya da i-gruplar ve d-gruplar
yaratmakla sonulanan toplumsal srelerin rndr. Sosyal mesafe bireyler veya gruplar aras
etkileim ve iletiim dzeyine iaret ettiinden toplumdaki sosyal sermayenin ve dorudan
toplumsal gven dzeyinin de bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Bu ynyle, sosyal sermayenin
veya farkl eksenler aras gven duygusunun da dk bir dzeyde kaldn sylemek mmkndr.
almann sosyal mesafe bulgularndan hareketle, gerek kimlik eksenleri gerekse de kentsel-
mekansal ayrm balamnda olsun muhafazakr-dindar ve cumhuriyeti-laik kimlik ekseninde yer
alanlar arasndaki mahrem alan ile tehdit alanna ilikin sosyal mesafe uzaklklarnn yksek
seyretmesi eksenlerin/bireylerin kmelenme eilimleriyle ilikili olarak dnlmtr.Tehdit
alanna ilikin tutumlarn uzak bir sosyal mesafe derecesi ortaya koymas her iki eksende yer
alanlarn birbirleriyle iliki kurma noktasnda veya kurulan ilikinin samimiyeti asndan ciddi lde
bir kukuya ya da gvensizlie sahip olduklarn gstermektedir.Nitekim, bu durum bireylerin
kmelenme ve kutuplama eilimleriyle birlikte deerlendirilmitir.










335














Bu ynde, farkl kimlik eksenlerinde yer alan bireylerin kmelenme eilimlerini lmeye ynelik
sorulara alnan yantlar (Tablo-3), aratrmaya katlanlarn yarndan fazlasnn kendisine benzer
kkene, inanca, siyasal dnceye veya hayat/yaam tarzna sahip kiilerle birlikte olmay
nemsedikleri ve yarya yakn bir ksmnn da yine kendisine benzeyen insanlarn olduu bir site
yaamn arzulad dolaysylanemli ldesosyal ve mekansal bir kmelenme eilimi iinde
olduklarn ortaya koymutur. Ancak, sosyolojik olarak asl anlaml olan bu srecin nasl gelitii ve
neden ortaya km olabileceidir.

FARKLILIKLARA LKN ALGILAR VE BALAM ORTAKLII:
Tarih boyunca farkllklarn alglanmasnda ve toplumsal hayat ierisinde farkllklarla beraber
yaanmasnn temininde en byk skntlardan biri tekiletirme sreci olmutur. Zira tekiletirme
sreci balad andan itibaren farkllklarn marjinallik olarak alglanmas ile birlikte genellikle
dlama ve atmann da balad yaanan bir gerek olarak karmza kmaktadr (Grer,
2007:104).Ayn olaylarn, durumlarn, kiilerin, davranlarn ve genellikle ayn realitenin
deerlendirilmesi ylesine farkl yaplabilmekte, bu da ylesine sert atmalara, adm banda kii
harcanmalarna yol ayor ki, kendi kendisiyle hesaplaarak yaayan kii srekli kmazda bulabilir
kendini (Kuuradi, 2003:6). Dolaysyla, insann tekiyi alglayamamas, onu anlayamamas hatta
tekinin farknda olmamas dnya tarihinde olduu gibi, bugn de nemli bir sorun olarak
karmzda durmaktadr. Bu anlamda, kendilerinden ve dnyadan bir anlam karmaya alan
dnebilen varlklar olarak insanlar, bir anlam ya da kltr yaratp yaamlarn ona gre dzenlerler
(Bhikhu, 2002:162).
Ancak, bu farkllklar nasl alglamamz gerektii meselesi de bireysel ve dolaysyla sosyal
farklar sz konusu olduunda problematik haline gelmektedir. Bu manada, farkl gruplara bakn
zihniyet temelleri, bireylerin bir arada yaayabilmelerini kolaylatrabilir de zorlatrabilir veya
imknsz hale de getirebilir. Bu ynde, bireyler veya gruplar arasndaki balam ortaklnn
oluabilmesinde veya kaybolmamasnda farkllklara ilikin alglar veya farkl bireylere/gruplara
bakn zihniyet temelleri byk nem tamaktadr. Bu erevede, aratrmada farkl kimlik
eksenlerinde yer alan bireylerin, farkl hayat tarzlarna, kltrlere veya inanlara ksacas farkllklara
baklarndaki zihniyet temelleri anlamlandrlmaya allm ve aralarnda ne ynde bir farkllk veya
benzerlik olduu konusu irdelenmitir.


Tablo-3: Siyasal Dncesi, nanc, Kkeni veya Hayat Tarz Ayn veya Benzer
Olan nsanlarn Olduu Bir Sitede Yaama stei
ZMR-KONYA TOPLAM
Cumhuriyeti-
Laik
Ortadakiler Muhafazakr
-Dindar
Toplam
Say % Say % Say % Say %
Evet,
isterdim
116 47,7% 75 40,1
%
154 47,4
%
345 45,7%
Hayr,
istemezdim
32 13,2% 23 12,3
%
36 11,1
%
91 12,1%
Kararszm 54 22,2% 27 14,4
%
47 14,5
%
128 17,0%
Fark etmezdi 41 16,9% 62 33,2
%
88 27,1
%
191 25,3%

Toplam

243

%100

187

%10
0

325

%10
0

755

%100


336


Bu dorultuda, aratrmaya katlanlara yneltilen Trkiyedeki farkl kimlikler, yaam tarzlar,
kltrler veya inanlar hakknda ne dnyorsunuz? (Tablo-4) sorusunda yer alan seeneklerin ilk
farkllklar gelecekte lkemiz iin tehlike yaratabilir, farkllklar gelecekte ulusal
btnlmz iin zararldr, farkllklardan kuku duyuyorum ifadeleri farkllklar konusundaki
olumsuz veya negatif tutumlar temsil etmektedir. Drdnc ifade olan bana dokunmadklar
srece sorun yok ifadesi ise her ne kadar en bata ntr bir ifade olarak gzkse de aslnda
dieriyle iliki kurma noktasnda engelleyici bir dnme tarz olmasndan dolay farkllklar
konusunda benimsenen tutumlarn olumsuz veya negatif ucuna daha yakndr.
Dolaysyla, bu kategori aslnda negatife yakn ntr tutumlar/alglar olarak da tanmlanabilir.
nk insanlarn birbirlerine dokunmadan ayr meknlarda, ayr dnyalarda yaamalar beraberlik
veya mutabakat denilen toplumsal iklimin olumasna engeldir.
Hlbuki bu tr bir iklimin olumas dayanmaya ve iletiime baldr. Farkl gruplar ancak
birbirleriyle sosyal, ekonomik, siyasi ve kltrel iliki kurabildikleri srece ortak bir sosyal hayat
oluturabilirler ve bu ortak sosyal hayatn artlarn mzakere yoluyla ortaya koyarlar. En azndan bir
arada yaama perspektifi asndan bana dokunmadklar srece sorun yok ifadesi tekiyle iliki
kurma noktasnda engelleyici bir tutum olarak grlmesinden dolay problematik bir yaklam olarak
deerlendirilmektedir. Farkllklar zenginliktir ifadesi ise bu konudaki tutumlarn olumlu veya
pozitif ucunu temsil etmektedir.







Tablo-4: Farkl Kimlikler, Hayat Tarzlar, Kltrler veya nanlar Hakkndaki Dnceler
ZMR-KONYA TOPLAM
Cumhuriyet
i-Laik
Ortadakiler Muhafazak
r-Dindar
Toplam
Say % Say % Say % Say %
Farkllklar gelecekte lkemiz
iin tehlike (-)
33 13,6
%
28 15,0
%
62 19,1
%
123 16,3
%
Farkllklar ulusal btnlk iin
zararldr (-)
86 35,4
%
34 18,2
%
31 9,5
%
151 20,0
%
Farkllklardan kuku duyuyorum
(-)
28 11,5
%
23 12,3
%
42 12,9
%
93 12,3
%
Bana dokunmadklar srece
sorun yok (0)
40 16,5
%
32 17,1
%
60 18,5
%
132 17,5
%
Farkllklar zenginliktir (+) 45 18,5
%
57 30,5
%
126 38,8
%
228 30,2
%
Dier 11 4,5
%
13 7,0
%
4 1,2
%
28 3,7
%

Toplam

243

%10
0

187

%10
0

325

%10
0

755

%10
0


337


Aratrmaya katlanlara yneltilen hounuza gitmeyen veya yanl olduunu dndnz baz
hayat tarzlarna nasl bakarsnz? (Tablo-5) sorusunda yer alan seenekler arasnda karmam uzak
durmaya alrm ifadesi olumsuz veya negatif tutumlar temsil etmektedir. Sevmesem de
tahamml ederim ve onlar doru olduunu dndm noktaya ynlendirmek isterim ifadeleri
olumsuz veya negatif uca yakn ntr tutumlar olarak tanmlanmaktadr. zellikle karmam uzak
durmaya alrm ve sevmesem de tahamml ederim ifadeleri dieri veya teki olarak
tanmlananla iliki kurmay veya diyaloa girmeyi zorlatrc tutumlar olarak grlmelidir. Nitekim
bu tutumlar diyalog iin gerekli olan hazr bulunuluktan yoksun olunduuna iaret etmektedir.
Onlar doru olduunu dndm noktaya ynlendirmek isterim ifadesi ise ynlendirmeci ve
dolaysyla kendisine benzetme eilimini iinde barndrdndan problematik bir tutum olarak
deerlendirilmektedir. Dolaysyla, ilk bata ok sorunlu olmayan davran biimleri veya tutumlar
olarak deerlendirilebilecek olan bu ifadelerin yakndan bakldnda ntr tutumlar olmadklar, bu
anlamda olumsuz/negatif ya da negatife yakn ntr tutumlar olduklar dnlmektedir. Her ne kadar
ho grme yaklam da baz sorunlar kendi iinde tasa da (ho grme eyleminde her zaman iin bir
ho gren ve ho grlen taraf olaca iin eitler aras bir diyaloa kapal durumun olmas)
beraberinde benimsemeye alma gayreti tamasndan dolay benimsemeye alrm ve ho
grrm ifadesi bir bakma ntr bir tutum olarak dnlmektedir. Mutlaka sayg duyarm
ifadesi olumlu veya pozitif uca yakn ntr tutumlar olarak tanmlanmaktadr. Bu ifadenin tamamen
olumu veya pozitif bir tutum olarak kabul edilememesinin sebebi anlama, tanma ve diyalog kurma
abasn her zaman iin iermemesinden dolaydr. Anlamaya ve tanmaya alrm ve diyalog
kurmaya alrm ifadeleri ise bu konudaki tutumlarn olumlu veya pozitif ucunu temsil
etmektedir. Bu ifade veya tutum ideal anlamda bir arada yaama pratiinin zellii olarak
grlmektedir.
Bu ynde genel olarak deerlendirildiinde bata cumhuriyeti-laik kimlik ekseninde yer alanlar
olmak zere tm eksenlerde farkllklara ynelik yetersiz bir olumlu/pozitif tutumun hakim olduu
veya arlkl olarak negatif ya da negatife yakn ntr tutumlarn arlkta olduu sylenebilir.
Ancak, muhafazakr-dindar kimlik ekseninde yer alanlar arasnda olumlu/pozitif tutum
benimseyenlerin dier eksenlerde yer alanlara gre nispeten daha fazla olduu gzkmektedir.
Cumhuriyeti-laik kimlik ekseni ise zellikle negatif veya negatife yakn tutumlarn arlkla
Tablo-5: Hoa Gitmeyen veya Yanl Olduu Dnlen Baz Hayat Tarzlar Konusundaki
Dnceler
ZMR-KONYA TOPLAM
Cumhuriyet
i-Laik
Ortadakiler Muhafazakr
-Dindar
Toplam
Say %
Say

%
Say

%
Say

%
Karmam, uzak durmaya
alrm (-)
59 24,3% 76 40,6% 76 23,4% 211 27,9%
Sevmesem de tahamml ederim
(0-)
83 34,2% 25 13,4% 98 30,2% 206 27,3%
Doru olana ynlendirmek isteri
(0-)
47 19,3% 39 20,9% 67 20,6% 153 20,3%
Benimsemeye alrm ve ho
grrm (0)
6 2,5% 8 4,3% 22 6,8% 36 4,8%
Mutlaka sayg duyarm (0+) 20 8,2% 12 6,4% 31 9,5% 63 8,3%
Anlamaya ve tanmaya alrm
(+)
23 9,5% 16 8,6% 16 4,9% 55 7,3%
Diyalog kurmaya alrm (+) 5 2,1% 11 5,9% 15 4,6% 31 4,1%
Toplam 243 %100 187 %100 325 %100 755 %100


338

benimsendii eksen olarak dikkat ekmektedir. Ancak, verilerde ortaya kan muhafazakr-dindar
kimlik eksenindeki bir miktar daha yksek olumlu/pozitif tutumlarn aklanmas gerekmektedir.
Zira, farkllklara ynelik bakn zihniyet temellerine ynelik baz sorularda (anadil retimi ve
farkl dillerde yaynclk konularnda) muhafazakr-dindar kimlik ekseninde dier kimlik eksenlerine
gre olumlu/pozitif alg belirgin bir ekilde daha yksek karken hoa gitmeyen veya yanl olduu
dnlen baz hayat tarzlar konusundaki tutumlarn olduka negatif ynde kmas elikili bir
durum olarak gze arpmaktadr. Zira,hoa gitmeyen veya yanl olduu dnlen baz hayat
tarzlar konusunda tm kimlik eksenlerinde ortaya konan veriler birbirine yakn ve olduka negatif
yndedir. Bu durum, zellikle muhafazakr-dindar kimlik ekseninde farkllklara bak noktasndaki
baz sorularda/konularda genel politik iklimin dorultusunda hareket etme eiliminin yksek olduunu
gstermektedir.
Dolaysyla, farkllklara bak sorgulamaya dnk dier sorulara verilen cevaplarda bu eksende
olumlu/pozitif olarak deerlendirilebilecek olan tutumlarn dk oranlarda kmas bu yorumu
desteklemektedir. Bu anlamda, aslnda muhafazakr-dindar kimlik ekseninde yer alanlarda da genel
politik iklimden veya sylemden bamsz olarak dnldnde dier kimlik eksenlerine benzer bir
ekilde negatif yndeki tutumlarn/alglarn ar bastn sylemek gerekmektedir. Bu ynde, tm
kimlik eksenlerinde aslnda demokratik anlayn, bir arada yaamann ve karlkl etkileimin bir
gerei olarak dnlen farkllklara ynelik olumlu bakn yetersiz veya istenilen dzeyde
olmadn sylemek mmkndr. Dolaysyla, negatif ynl tutumlarn/alglarn ar basmas
olumsuz bir toplumsal iklimin yaratlmasnda veya toplumsal kutuplamalarn derinlemesinde ve
bireyler ya da gruplar aras mesafenin almasnda ok nemli rol oynad dnlmektedir.
Bu durum, beraberinde bireyler veya gruplar arasndaki deerler ve balam ortakl veya bir
arada yaama meselesini de sorunlu bir hale getirmektedir. Kii olmann bir anlam srekli evrilen ve
hi son bulmayan bir farkndalk bakalarnn size verdii tepkilerin farknda olmak ve bu
farkndaln farknda olmak, onlara bu farkndala dayanarak tepki verebilmek, kendi tepkinize sizin
verdiiniz ve bakalarnn verdikleri tepkileri gzlemlemek, bu gzleminizin farknda olmaktr (Fay,
2001:72). Bu tr farkndalk ve tepki, her eyi derinden etkilemektedir. nk insan olmak
karlkll dourur ve insan olmak bamll artrr (Ortega, 2011:103-108). Farkndalk ve
karlkllk ise balam ortakln veya biraradal gerektirir.

Tablo -6: Farkl Sosyal Kesimlerin Sorunsuz Bir ekilde Bir Arada Yaamasnn Nasl
Mmkn Olabilecei Konusundaki Dnceler
ZMR-KONYA TOPLAM
Cumhuriyeti-
Laik
Ortadakiler
Muhafazakr
-Dindar
Toplam
Say % Say %
Say

%
Say

%
Kimse kimseye karmad
veya dokunmad srece
sorun olmaz (0)
51 21,0% 62 33,2% 131 40,3% 244 32,3%
Yasal dzenlemelerle
(0)
95 39,1% 49 26,2% 71 21,8% 215 28,5%
Karlkl iletiim ve
diyalogla (+)
34 14,0% 47 25,1% 72 22,2% 153 20,3%
Birlikte i yapabilme
becerisiyle (+)
4 1,6% 4 2,1% 24 7,4% 32 4,2%
Farkllklarla sorunsuz bir
ekilde bir arada yaamak
mmkn deildir (-)
55 22,6% 22 11,8% 24 7,4% 101 13,4%
Dier 4 1,6% 3 1,6% 3 0,9% 10 1,3%
Toplam 243 %100 187 %100 325 %100 755 %100


339

Aratrmaya katlanlara yneltilen Trkiyede farkl sosyal kesimlerin sorunsuz bir ekilde bir
arada yaamasnn nasl mmkn olabilecei (Tablo-6) sorusunda yer alan karlkl iletiim ve
diyalogla ve birlikte i yapabilme becerisiyle seenekleri bu konudaki tutumlarn olumlu veya
pozitif ucunu temsil etmektedir. Farkllklarla sorunsuz bir ekilde bir arada yaamak mmkn
deildir ifadesi olumsuz veya negatif tutumlartemsil etmektedir. Geriye kalan dier kimse
kimseye karmad/dokunmad srece sorun olmaz veyasal dzenlemelerle ifadeleri isentr
ifadeler olarak gzkse de tekiyle iliki kurma noktasnda engelleyici/zorlatrc tutumlar
olmasndan dolay olumsuz veya negatif uca yakn ntr ifadeler olarak kabul edilmektedir.
Bu ynde deerlendirildiinde, aratrmada farkl sosyal kesimlerin sorunsuz bir ekilde bir arada
yaamasnn nasl mmkn olabilecei noktasnda tm farkl kimlik eksenlerinde yer alanlar arasnda
olumsuz/negatif uca yakn duran ntr tutuma sahip olanlarn oran daha fazla kmtr.
Olumsuz/negatif tutumlarn daha arlkl olarak grld eksen ise belirgin bir ekilde
cumhuriyeti-laik eksen olarak dikkat ekmitir. Muhafazakr-dindar ve ortadakiler ekseninde yer
alanlarn bu konudaki tutumlarnn birbirine daha yakn ve cumhuriyeti-laik kimlik ekseninde yer
alanlardan daha az olduu gzlenmitir. Ancak, yine de farkl sosyal kesimlerin sorunsuz bir ekilde
bir arada yaamasnn nasl mmkn olabilecei konusunda katlmclarn nemli bir ksmnn arlkl
olarak negatif ve negatife yakn ntr bir tutum benimsemesi dikkat ekmitir.
Dolaysyla, veriler, farkl kimlik eksenlerinde yer alanlarn karlkl iletiim ve diyalog kurma ve
birlikte i yapabilmeye dnk eilimlerinin olduka dk olduu ynndedir.Her ne kadar farkl
kimlik eksenlerinde yer alanlar arasnda ntr tutuma sahip olanlarn oran yksek olsa da, bu, dieri
veya teki olarak tanmlananla iliki kurmay veya diyaloa girmeyi zorlatrd iin
olumsuz/negatif uca yakn ntr tutumlar olarak grlmektedir. nk, birlikte yaamak, farklyla
mekansallk-zamansallk zorunluluunu,karlkl hesaba katmay, karlkll ve birlikte i
yapabilme becerisini gerektirir.Bu anlamda,toplum yelerinin birbirlerine kaytsz kalmamalar ve
en nemlisi birlikte i yapabilme becerisi kazanmalar gerekmektedir. Birlikte i yapabilme yetenei
birlikte i yaparak kazanlr. Bu yetenei kazanamayan bireyler rgtl toplum oluturmada baarl
olamazlar. Birlikte i yapmaktan sz etmek iin, asgari iki ey gereklidir: yapmaya gnll insanlar
ve yaplacak i. Bu ikisinin birbiriyle bulumas sorunu zmeye yetmemektedir. Birok insan i
yapma becerisine sahip olduu halde birlikte i yapma becerisine sahip deildir (slamolu,
2011:75). Bir anlamda, bireyler gndelik yaam iinde kendilerinden farkl olanlarla da temasa
gemek durumundadrlar. Toplumun yeleri arasnda, her ne kadar ifade edilebilse de edilemese de,
ortak kimlie dayal duygularn varlndan sz edilmesi gerekir. Bu duygular hem pratik hem de
szel bilin dzeyinde aa kabilirler ve deer uzlamasn gerektirmezler. Bireyler mutlaka
doru ya da uygun olduu konusunda fikir birliine varmadan da belirli bir toplulua ait olduklarnn
farknda olabilirler (Giddens, 1984:96) ve birlikte i yapabilirler.
Farkllk alglamalar, bir taraftan kurulan ilikiyle ekillenirken, dier taraftan, bireyin iinde
yetitii kltrn farkl olana ykledii imajlarla da, kurulan ilikinin dzeyi belirlenmektedir. Bu
dzeyin mesafesi, kiinin psikolojik yaps ve grup iinde kazand sosyo-kltrel etkenlere baldr.
nk farkl olana ilikin tanma(lama)lar, gruplarn bak asndan ok da bamsz
seyretmemektedir (Karsl, 2012:1). Bu anlamda, farkllk, birlikte yaamada, kendi dndakilerle
ztl, eliki mantyla aklamay ve kurulan ilikideki dinamiklii ifade eder. Gndelik hayatn
nesnel gereklii toplumsal ilikideki sosyal mesafe tutumlaryla bir farkndalk (anlaml tekilie)
ulamaktadr.
Aratrmada ortaya kan farkllklara ynelik olumsuz tutumlar/alglar tekiyle kurulacak
etkileimin, diyaloun ve doal olarak tannmann ve tanmann nnde engeldir. Diyalogsuzluun ve
etkileimsizliin bir sonucu olarak gizil bir yap tezahr eder. Tannmayan kiiler, tanyncaya kadar
gizil bir dost olabilecei gibi, gizil bir tehdit de olabilir (Ortega, 2011:153). Bu adan, sembolik
etkileimde dinamik ilikiler, farkl olan doall iinde anlamay ve ontolojik temelde ztln
dourduu ayrtrmayla deil karlkl dnmle anlamay esas alr. Bu noktada farkllk (anlaml
tekilik) ve tekilik kavramnn arasndaki en byk fark, ontolojik dzlemde olumsuzlama olup
olmamasna gre farkllamaktadr (Ortega, 2011:103-108).



340

SONU
almada tespit edilen genel olarak farkllklara ynelik ntr, negatife yakn ntr ve negatif
yndeki tutumlar, alma boyunca eitli noktalarda aa kan kalpyarglar, nyarglar, dlama,
tehdit, endie, tekiletirme gibi tm unsurlarla rtmektedir. Toplumsal gruplar arasnda temasn
yeterli olmamas durumu, nyargy, tekiletirmeyi besler, farkl gruplar aras mesafenin artmasna ve
dolaysyla kutuplamay/ayrmay destekler. Bu noktada, kutuplama erisi zerinde nispeten farkl
dzeylerde olsalar da muhafazakr-dindar ve cumhuriyeti-laik eksende yer alan kitleleri ynlendiren
en nemli aralar gndelik toplumsal hayatta grnrl olan laiklii ve dini temsil eden baz
gndelik rutin pratikler ve etkileimlerdir. Bu anlamda, hangi boyutta olursa olsun veya gerek nesnel
gerekse de sbjektif gereklik algsna dayal olsun ele alnan farkl kimlik eksenleri arasnda
derinlemi ve ayrm gibi grnen unsurlar veya sorunlar bulunmakta ve bunlar kutuplamaya
ynelik izlenimler yaratmaktadr. ou zaman grlerden birinin dierine (her koulda doru
olduunu iddia ettii) kendi doru sunuempoze ve dikte etmeye allmas, gerei istedii tarzda
veya olmas gereken tarzda yorumlama, doru bir yaklamdan ziyade farkl kesimlerin dnya
grleri ile ideolojik tutum ve anlaylarnn bir sonucu olsa gerek (zer, 2000:11). Tm bunlar biz
ve dierleri arasndaki ayrmn; olumsuz ve hatal genelleyici tutumlarn daha da pekimesine ve
hatta kurumsallamasna yol aar. phesiz, bireyin farkl olanla tecrbesi doutandr. Ama bunun
altnda yatan dinamik evre tarafndan oluturulmaktadr. Bu srete tutum olarak olumsuzlama bir
tavr olarak seyretse de yz-yzelik ve gndelik gereklik, hem bireysel alglamay hem de btn
anlamda toplumsal alglamay her daim yeni formlara sokmaktadr(Karsl, 2012:62). Bu noktada
farklla (anlaml tekilie) ilikin kavramsal analiz, birlikte yaamann kilit noktasdr. Dolaysyla,
yaplan tm ilikilendirmeler, aslnda bir arada yaamay veya balam ortaklnn inasn zorlatran
srelerin nemli etmenleri olarak grlebilir. Neticede, bizim iin bu noktada sz konusu srelerin
ve ilikilerin zaman ve mekndaki deiimini de gzetmek suretiyle yaplabilecek
deerlendirmelerden biri tm bu olgularn farkl kimlik eksenlerinde yer alan bireyler veya gruplar
arasndaki gerilim hatlarnn veya kutuplamalarn meydana gelmesinde etkili faktrler olduklardr.

KAYNAKA
Akpolat, Y. (2008). Farkl Ama Birlikte, Erzurum: Fenomen.
Akit, B. (2005). Laikleme Tipolojisi ve Trkiyede Laiklik Deneyimi, erif Mardine
Armaan,65-100.stanbul: letiim.
Akit, B.; vd. (2011). Trkiyede Toplumsal Yap ve Din, TBTAK Tamamlanm Proje, Proje
No:108K202, Eyll, stanbul.
Akit, B.; vd. (2012). Trkiyede Dindarlk, Sosyal Gerilimler Ekseninde nan ve Yaam Biimleri,
stanbul: letiim.
Altunta, N., (2002). Trkiyede Etnik Kimlik, Din-Mezhep ve Siyaset, Sosyoloji Aratrmalar
Dergisi, Cilt:5, Say:2, Gz, ss.5-47, Ankara.
Bhikhu, P. (2002). okkltrll Yeniden Dnmek. Ankara: Phoenix .
Bilgin, N. (1994). Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, zmir: Ege.
Esteban, J.;Schneider, G. (2008). Polarization and Conflict: Theoretical and Empirical Issues,
Journal of Peace Research,Vol.45 No.2.
European Commission, Brussels, 16.10.2013 Turkey 2013 Progress Report [eriim tarihi 20.10.2013]
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2013/package/tr_rapport_2013_en.pdf
Fay, B. (2001). ada Sosyal Bilimler Felsefesi, ev.: smail Trkmen. stanbul: Ayrnt.
Gencer, M. (2008). Osmanl-Trk Modernleme Srecinde Kltr,Din ve Siyaset likileri, Turkish
Studies International PeriodicalforThe Languages, Literature and History of Turkishor
TurkicVolume 3/2 Spring.


341

Giddens, A. (1984). The Constitution of Society, University of California Press, Introduction, 1984,
p.xiii-xxxvii, ev.mitTatlcan.
Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-Kimlik: Ge Modern ada Benlik ve Toplum, Say
Yaynlar Modern Dnce-1, ev. mit Tatlcan, 1.Bask, stanbul, Modernityand Self-
Identity: Self andSociety in theLate Modern Age, 1991, PolityPress Ltd., Cambridge.
Grer, B. (2007). Bireysel ve Sosyal Farkllklar Sosyal Btnlemeye Dntrmede Din Eitimi
Asndan Kurann Rol, Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, lahiyat
Anabilim Dal, Din Eitimi Bilim Dal, stanbul.
slmolu, M. (2011). Hayatn Yeniden nas in Ne Yapmal, Nasl Yapmal, Kiminle
Yapmal,7.Bask, stanbul: Dn.
Karsl, B. (2012). Din ve Sosyal Btnleme: Farkllk ve Birlikte Yaama (Gksun rnei),
Baslmam Doktora Tezi Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din
Bilimleri Anabilim Dal, Erzurum.
Kiri, H. M. (2010). Trk Parti Sisteminde 1980 Sonras Kutuplama ve Dinamikleri, Baslmam
Doktora Tezi, Sleyman Demirel niversitesi, SBE, Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Isparta.
Kuuradi, . (2003). nsan ve Deerleri, Deer Problemi, Trk Felsefe Dizisi:6, Ankara: Trkiye
Felsefe Kurumu.
Ortega, G. (2011). nsan ve Herkes, stanbul:Metis.
Oskay, . (1989). Modern Toplumlarda Gndelik Hayatn Sistemle Btnlememiz ve Birey
Olamaymz Asndan nemi, Gnlk Hayatn Eletirisi, 2.b., ss.7-13, stanbul: Ayrnt
Schnapper, D. (2005). teki ile liki, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
zer, A. (2000) Osmanldan Cumhuriyete, Siyasal Kurum ve Dncelerde Sreklilik ve Deime.
Ankara: Sis
Suba, N. (2004). Gndelik Hayat ve Dinsellik. stanbul:z.
Tajfel, H.;Forgas, J. P. (1981). "Socialcategorization: Cognitions, valuesand, groups." Socialcognition:
Perspectives on everydayunderstanding, Der.: J. P.Forgas. London: AcademicPress, ss. 113-
141.


342




343

DN VE GELENEKSELLKLER BALAMINDA MODERNTE
1

Zafer Cirhinliolu
2

ZET
Modernite, Bat Avrupa toplumlarnda Aydnlanma dnemiyle birlikte ortaya kmtr.
Aydnlanma ile zgrleen birey, bilimde ilerleyebilmi, sanayi devrimini gerekletirmi, refah
toplumunu yaratabilmitir. Ancak modernite ayn zamanda kendi hasmlarn da yaratmtr.
Modernitenin karsna genelde geleneklere dn yani tarihi yeniden-kefetme fikri konmaktadr.
Bu yaklama gre, modernite dneminde gelenekler ve anlamlar unutulmu olduundan insan akl
teklemitir. Bireyin yeniden kendine gelebilmesinin ipular geleneklerde bulunabilecei iddia
edilmektedir.
Trkiye gibi geleneklerinden tam manasyla kurtulamam ve modernlie geememi toplumlarda
gelenekler neredeyse dindarlkla ayn anlama gelmektedir. O halde dindarlk karsnda bireylerin
tutumu geleneklere tutunmay temsil edebilmektedir.
Modernitenin ilkeleri, dindarln (ya da gelenekselciliin) hzla trmana getii gnmzde nasl
erozyona uramaktadr? Modernite kendi ilkesi olan zgrletirmenin kurban m olmaktadr?
Geleneksellikle beraber birey daha m zgrleecek yoksa yeni bir tr modernleme anlayyla yeni
rollere uygun hale mi getirilecektir?
Bu almada temel olarak modernite ve dindarlkla ilgili literatr hatrlatldktan sonra yaplm
olan bir alan aratrmasnn baz sonularna atflarda bulunarak bu sorular tartlmaya allacaktr.
Sonuta, modernite eletirilerinin modern ilkelerden vazgeilmesini gerekli klmad yaklam
ileri srlecektir.
Anahtar Szckler: Modernite, Din, Gelenek, Trkiye

GR
Bat Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlar (ABD ve Kanada) genel olarak
modern/gelimi/kalknm toplumlara rnek olarak gsterilmektedirler. Dier toplumlar ise
gelimi/modern toplumlara gre gelimilik srasna sokulmaktadrlar. Bu sralamay anlaml
klabilecek gelimilik dzeyleri eitli ltlere gre saptanabilmektedir. Bu bakmdan kltrel ve
sosyal kalknma ou zaman ekonomik kalknma kadar nem arz etmektedir. Gelimi toplumlar
ekonomik adan da gelimi olduklarndan greli stnlkleri ellerinde bulundurmaktadrlar.
Gelimi lkelerde yaayan toplum kuramclar kendi toplumlarn anlayp anlatabilmek iin
birok kuram gelitirmilerdir. Bu kuramlardan bazlar modern koullarn artk aldn yeni ve ok
eitlilik arz eden durumlara geildiini dile getiren eletirel kuramlardr. Yani modern koullar artk
ilevselliklerini yitirmilerdir. Bu bakmdan klasiklemi modernite kuramlar gelimi toplumlar
aklayamayacaklar ileri srlmektedir. Dier yandan Trkiye gibi henz modernleme srecini tam
anlamyla tamamlayamam toplumlar ikircikli durumlarn srdrmektedirler. Ne tam anlamyla
modern ne de modern deildir denebilmektedir. Arada ya da gei dneminde gibi adlandrmalar da
denenmi ancak bu terimlerden ideoloji ykl olduundan vazgeilmitir. Bunun iin modernitenin
yeniden kavranlmas, yorumlanmas gnmz toplumlarn anlamada nemli hale gelmektedir.
Modernite bir anlamda gelecei, gelenekler de gemii simgelemektedir. O halde bir toplumun
modern olmasyla dnyaya bak arasnda bir ilikinin olduu sylenebilir. Modernite ve
geleneksellikler bireyler arasnda nasl bir iliki tasarladklar/yaratmak istedikleri bakmndan
birbirlerinden farkllamaktadrlar. rnein modernite bireysellie, geleneksel tutumlar da

1
Bu bildiri Eyll-2012de kabul edilen 110K132 nolu TUBTAK projesi boyunca gelitirmi olduum fikirler
erevesinde hazrlanmtr.
2
Prof. Dr., Cumhuriyet niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm Sivas.
Email:cirhin@cumhuriyet.edu.tr


344

kolektivistlie vurgu yapmaktadrlar. Modernite kadn en azndan alma hayatnda n plana
karmak isterken, geleneksellik ev ii hayat rtk ya da ak olarak daha uygun grmektedir.
Toplumsal/dnsel hayatmzda dindarlk kavram, dinlerin zellikle siyasette ve ekonomide
ykselie getii 1990l yllardan sonra yaygnlk kazanmtr. Bu yllarda din bir yaam tarz ve
toplumsal bir olgu olarak sosyal ve siyasi hayatta kendini daha fazla hissettirmitir. Bu bakmdan da
gelenekselliin anlalmasnda etkin bir faktr haline gelmitir.
Dier yandan bireylerin ruh salnn zellikle kaotik dnemlerde sosyal olaylarla ilgisi daha
fazlaca hissedilmektedir. rnein, Durkheim, 19 yy Fransasnda intiharlarn artmasnn bireysel
nedenlerden deil toplumun iinden gemekte olduu anomik durumdan kaynaklandna ilikin
delillere ulamt. Modern toplumun olumasnda da toplumsal alkantlarn artaca bunun da
bireysel psikolojiler zerinde bir etkisi olaca aikrdr. Bu bakmdan dindar bireyler ile modern
eilimli bireylerin ruh sal bakmndan farkllap farllamadklar iinde yaanlan toplumu
anlamaya yardmc olabilecektir.
Bu alann (modernite, dindarlk ve ruh salnn) irdelenmesi ve birbirleri ile olan
balantlarnn serimlenmesi bu almann temelini oluturmaktadr. Yaptmz bir alan
aratrmasndan elde edilen verilere baklarak, mevcut durum/anlay saptandktan sonra modern
toplum anlay, modernitenin yeni yorumlar erevesinde ele alnacak yeni bir deerlendirme
yaplmaya allacaktr. Modernitenin her ne kadar gnmzde eitli yorumlar, bu temelde
gelitirilmi eitli toplum anlaylar olsa da zellikle Trkiye gibi gelimekte olan bir toplumda
modern hedeflerin deitirilmesinin gelimeye ne lde katk yapaca sorgulanacaktr.
1.MODERNTE
Modernitenin tarih boyunca iki boyutta gereklemi olduu sylenebilir. Birinci (Rnesans ve
Reformlarla birlikte gelien, bilimsel bulularn ve sanayi devriminin temelini kuran) maddi-teknolojik
boyutu; ikincisi (kapitalizmle ve 20.yzylda ortaya kan siyasal gelimelerle ile ilikilendirilen)
manevi-kltrel boyutu olarak ele alnabilir. lk boyutun insanlara ve zellikle modern toplumlarn
insanlarna kazandrdklar genel kabul grrken, ikinci boyutu eitli dzeylerde ciddi ve iddetli
eletirilere maruz kalmtr. Modernitenin iki boyutlu ele alnmas realiteyi anlamamz asndan
ilevsel olmaktadr. Ayrca Trkiyenin modernlemesini anlama ve yorumlama kolayl salayan
kuramsal bir ayrm olmaktadr.
Genel olarak modernite aydnlanma dnemiyle balatlmaktadr. Aydnlanmann en etkin filozofu
Kanttr. Kant bireysel akln doal yapsna ve gcne o kadar inanyordu ki, yeni koullar yaratacak
bireylere kendi akln kullanacak kadar cesur ol diyerek akln dnda cesaret yaratabilecek bir
durumun olamayacan ifade etmiti. Bylece dogmatizmin deil akln egemen olaca yeni dnemin
habercisi olmutu. Bireyin kendini yeniden kefettii, imknlarn, kabiliyetlerini, kapasitelerini
yeniden tanyaca dneme modern dnem dendi. Temel olarak bireye bireylii geri verilmi oldu.
Geri verilme deyimi aslnda aydnlanma dneminin bir anlamda Eski Yunan felsefe sistemlerindeki
insan anlayna geri dnlmesi ya da bireyin/insann felsefe sistemlerinin temeline konmas manasna
gelmektedir. Ayn Eski Yunan felsefe sistemlerinde arzu edildii gibi bireyin yeniden
zgrleebilmesi, kendi yeteneklerini kefetmesi hedeflenmitir.
zgrlemek isteyen birey aydnlanma dneminde geleneklerini arkasnda brakmak, yeniye
almak zorunda kalmtr. Yeni ya da yenilemek siyasi ve kltrel anlamda eskinin/geleneklerin
atlmas anlamna gelmekteydi. Birey, gelenekleri terk etmeliydi ancak bu terk etmeyi yine snrlarn
kendisinin kefedebilecei akl ile yapabilmeliydi. Aklnn neyi kabullenip neyi reddedeceine vakf
olmadan yenilemesi, yenilikler yaratmas dnlemezdi. Kant bunun iin akln tanyp kullanabilen
insana ek olarak ahlaksal adan gelimi bir insan modeli de sunmak istemiti. Bir anlamda yenileme
sreci hem aklsal hem de ahlaksal adan uygunluk iinde geliebilmeliydi. Birey akln kullanrken
bunu, kurallar belli olan bir ahlak sistemi ierisinde yapmalyd. Bir baka deyile geleneklerden
kopma ayn zamanda ahlaksal sarsntlara ve gei dnemine yol aacandan ahlaksal davranabilen
bireylere ihtiya vard. Ksacas Kantla birlikte aslnda yeni bir insan ve toplum modeline doru
evrilen bir sre balam oldu.


345

19. yzylda birok sosyal kuramc toplumlarn hem kendi tarihlerini hem de dier toplumlar
arasndaki zgn yerlerini anlamak iin toplumlar ikiye blerek incelemilerdir. Genelde her toplum
u veya bu ekilde geleneksel modern olarak tanmlamalara tabi tutulmutur. Geleneklerini terk
edemeyen toplumlar geleneksel, geleneklerini terk edebilen ve yeni koullar yaratabilen toplumlar
modern olarak adlandrlmlardr.
19.yzyln nl dnrleri de (rnein, Nietzsche ve Marks) insanlara geleneklerinden
kopmalar ve yeni bir dzen kurmalar gerektiini sylemekteydiler. Ancak modernite daha ok
kendisini sanayi devrimi ile hissettirmitir. Avrupa toplumlar sanayi devriminin retim tarznda
yapm olduu kkl deiikliklerle birlikte byk toplumsal alkantlara maruz kalmtr.
Bilimsel bulular zellikle 19.yzylda grlmemi hzla artmtr. Bilimlerin kollara ayrlmas
eitlenmesi bu yzylda olmutur. 1880lerde mikrop kefedilmi 1900 ylna kadar 25 mikrop izole
edilebilmitir. Buhar makineleri gelitirilmi, otomobil icat edilebilmitir. Dnyann az bilinen ya da
bilinmeyen yrelerine bu yzylda gidilebilmitir. zgrl ve yaratcl teslim edilen birey bulu
ve keif yapabilecek potansiyelini de kefedebilmitir. zgr birey, sanat dallarnda Rnesans, inan
alanlarnda Reformlar, ekonomi ve teknolojide sanayi devrimini, siyasi alanda da parlamentarizmi,
ulus devletini, milliyetilii ve nihayette demokrasiyi retebilmitir. Birey ve toplum hayatndaki bu
kkten deiimlerin tmne birden modernleme demek doru olacaktr.
20.yzyl kuramclar genel olarak bir toplum modernleirken toplumsal yapda nasl bir deiim
olduu hususuna deinmilerdir. Siyasal, kltrel ve ekonomik zelliklere dikkat ekmilerdir. Genel
olarak modernlemeyi toplumsal kurumlarn modernlemesi olarak ele aldklar sylenebilir. rnein
Levy rgtlerde ve brokraside modernlemeyi toplumlarn modernlemesi ile paralel dnmt.
Smelser (1964) yapsal farkllama olarak ele almt. Coleman (1990) siyasal gelimelerle Lipset
(1963) ve Rostow (1960) ise ekonomik gelimeler ile modernlemeyi ilikilendirmilerdi. McClelland
(1976) ve Inkeles (1983) ise daha ziyade bireysel zelliklerle modernleme arasnda bir ilgi
kurmulardr. McClelland baarl olmay nplana karrken Inkeles moderniteyi bireysel
davranlarda bir deime olarak ele ald (bkz., Cirhinliolu, 1999).
zellikle azgelimi lkelerde modernitenin manevi-kltrel boyutu olumsuzluklar ile birlikte
anlr olmutur. Avrupa lkelerinin, Avrupa d lkelere ynelik politikalar modern gelimelerin bir
sonucu olarak grlm, modernite kan dkc, vahi, smrc, kolonial, sava getiren, insanlk d,
doay tahrip eden ve smren, eitliksizci, ayrmc, yok edici, dier toplumlar kategorikletiren,
hristiyan savunucusu olmakla ayn anlamlara gelmi ve eitli azgelimi lke aydnlarnca
gelitirilen kuramlarda modernite ilkeleri savalacak ilkeler olarak grlmtr.
Moderniteye ynelik sabrsz eletirilerin hzl bir ekilde artt 1990 ve 2000li yllarla birlikte
modernitenin temelde doru bir yaklam olduuna ancak eletiriler erevesinde yeniden
deerlendirilebileceine inanan baz kuramclar modernite zerine yeniden odaklanmlar ve gzden
geirmilerdir. Bylece aydnlanma dnemiyle balayan modern bak as 20 yzyldaki zellikle
kapitalist gelimeler nda yeniden dnlm ve yeni modern anlaylar gelitirilebilmitir. Bu
yaklamlara neo-modernite demek doru olacaktr.
Modernite kavram ile ilgili eitli anlamlara gelen kullanmlar u ekilde sralanabilir: sanayi
sonras toplum (Bell, 1960, 1973), Anti-modern (Sadria, 2010), Late-modernite (Habermas, 1987),
Reflexive Modernity, (Beck, 1992; 1994; Giddens, 1991; Lash, 1990), Liquid Modernity (Bauman,
2000), Postmodern (Lytard, Baudrillard, Derrida, Facoult vd. iin bkz, Cahoone, 1996) oklu
Modernities, Critical Modernism (Jencks, 2007), Altermodernite (Bourriaud, 2009) Hypermodernity
(Charles and Lipovetsky, 2006), Supermodernity, (Terry Eagleton, 2003; Marc Aug, 2009),
Glocalisation, (Ronald Robertson, 1992 Roudometof, 2005), Post-industrial Socities (Daniel Bell,
1973), Information Society, Network Society, Postmaterial Society (Ronald Inglehart, 1977, 2009),
Alternatif Modernitie, (Gaonkar, 2001, Weber, 2010).
Moderniteye ynelik eletiriler temel olarak iki grupta toplanabilir: birinci olarak, zellikle doulu
baz kuramclarn gelitirdii oklu modernite (multiple modernities) yaklamdr. Bu yaklam,
modernitenin batl dnrlerce dorusallk ierisinde ele alnd ileri srmektedir. Moderniteye
farkl corafyalarda farkl yollarla ulalabilir. Bu analizin iki nemli sonucu bulunmaktadr. lki,


346

analiz btnln gevetmesidir. Artk Japon, Fransz, ya da Avrupa modernitesi gibi bir eyin
olduunu ileri sremeyeceiz demektir. nk her eyden nce, Japonyann Fransann ya da
Avrupann zel ve biricik bir modernite gemii brakarak ortak bir tecrbe alan kurup
kurmadklarn temellendirmemiz gerekmektedir. kinci olarak, modern diye analiz edilebilecek bir
durumun ayrntlandrlmasn (specification) talep etmektedir (Wagner, 2008: 2-3).
kinci olarak belki de daha ok bilineni ve Trkiyede belli bir sre ncesine kadar popler olan
postmodern yaklamlardr. Bu gurupta ki eletiriler ise modernitenin kayna olan aydnlanma
dncesini hedeflemektedirler. lkemizde din temelli modernite kartl genelde postmodern
eletirilere yaknlk duymaktadr. Son yllarda postmodern sylemin etkisinin azald vurgulanabilir.
Sonu olarak modernitenin (bir sre olarak modernlemenin) en temel zellikleri net bir ekilde
sralanabilir: bunlar, bireysel akln n plana kmas ve bireyin zgrlemesidir. Eer bir toplum, bu
iki zellii hayata geirebilirse modern bir toplum olduu iddia edilebilir. Bu srecin biricik ve Bat
toplumsal srelerinin zel bir sonucu olduu dnlecek olursa o zaman da modernitenin biricik
olduu iddia edilmi olmaktadr. Bat d toplumlarn modernlemesinin ancak Bat izgisini
izlediklerinde ortaya kabilecei bu yaklamda ileri srlmektedir. Dnlebilecek dier modernite
trleri ancak bu yaklamn bir versiyonu ya da ekil olarak farkl, z olarak benzer olmaktadr. Bu
bak asndan bakldnda Fransz modernitesi ile Trk modernitesi ancak ekil itibariyle
birbirinden farkl z itibariyle benzer olduu sylenmelidir.
SONU
Modernite ile dindarlk arasndaki ilikiler sosyal bilimler literatrnde en ok ilgiyi eken
konulardan birisidir. Genel olarak bireysel ve toplumsal dzeyde bu iki olgu birbirlerinin alternatifi
olarak ele alnm ancak son zamanlarda birletirici dnceler de ortaya kmtr. Pek ele alnmayan
konu bu olgular ile bireylerin ruh sal arasndaki ilikilerdir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda ortaya kan modernleme anlay aslnda modernlemenin birinci
boyutunu (maddi-teknolojik boyutunu) ifade etmektedir. Yani Cumhuriyet modernlemeyi, maddi ve
teknik bir modernleme olarak alglam yorumlam ve icraatlarn bunun zerinde kurmu ve
gelitirmitir. 1990l yllara kadar genel olarak bu anlay hkm srmtr. Bu tarihe kadar zaman
zaman bu anlaytan sapmalar yaanm olmasna karn (rnein 1950-60 aras bu sapmaya denk
drlebilir) genel olarak sregen olmutur. 1990l yllarla beraber ikinci tr (manevi-kltrel)
modernleme popler olmaya balamtr
3
. Geni halk kesimleri uzun yllar boyunca birinci
modernitenin nplana karlmasndan dolay manevi-kltrel gelimelerin telendii fikrini
benimsemi grnmlerdir. Kltrel boyutundan uzak durularak modernlemenin de mmkn
olabilecei yaygn bir fikir olarak zemin bulmaya balamtr. Modernlemenin kltrel yannn ikinci
plana itilmesi olgusuyla bir tr hesaplamaya giriilmitir
4
. Artk modernitenin birinci deil ikinci
boyutu nplana karlm, bu fikir zamanla olgunlam ve gncel olan modernite bu anlay,
erevede olumutur.
Gnmzde sradan yurttalarn modern tutumlar (1.boyut) genel olarak benimsedikleri tarih ve
geleneklerle harmanlayarak (2.Boyut) daha etkin ve kalc bir moderniteyi ak ya da rtk olarak
hedefledikleri ve arzuladklar sylenebilir. Bir baka anlatmla yetersiz gelen modernite
tamamlanmak istenmektedir. Bireylerin bu sre sonunda modern deerlerle daha bark ve daha
fazlaca ruhsal iyilik halinde olacaklar sylenebilir.

KAYNAKA
Allport, G. W. (1950). The Individual and his Religion. New York: Macmillan.

3
Belli bir kalknmlk dzeyini yakalanm olmas, hayat standartlarnn bir lde artmas vs., temelinde sanki
birinci tr modernitenin hedefleri gereklemi gibi alglanm, belki de bu sre basite bkknlk vermi
olabilir.
4
Her iki modernite de tarih boyunca etkiliydi ancak burada arlkl olarak bir tr modernitenin anlalmas ve
uygulanmas kastedilmektedir.


347

Aug, M. (2009). Non-places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity. USA: Verso
Books.
Bauman, Z. (2000). Liquid Modernity. Cambridge: Polity Press.
Beck, U. (1992). Risk Society. London: Sage Publication.
Beck, U. e. (1994). Reflexive Modernization: Politics, Tradition and Aesthetics in the Modern Social
Order. Cambridge: Polity Press.
Bell, D. (1973). The Coming of post-Industrial Society. London: Basic.
Bell, D. (1960). The End of Ideology. London: Glencoe, III, Free Press.
Bourriaud, N. (2009). Altermodern: Tate Triennial. Tate Pub.
Cahoone, L. (1999). From Modernism to Postmodernism. USA: Blackwell Publishing.
Charles, S. a. (2006). Hypermodern Times. London: Polity Press.
Cirhinliolu, Z. (1999). Azgelimiliin Toplumsal Boyutu. Ankara: mge Kitapevi.
Cirhinliolu, Z. (2012). Salk Sosyolojisi (3.Bask). Ankara: Nobel Yaynevi.
Cohen, S. v. (1985). Sress, social support and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin , Vol:
98(2): 310-357.
Coleman, J. (1990). Foundations of Social Theory. London: Cambridge, Belknap.
Eagleton, T. (2003). After Theory . London: Penguen Books.
Ellis, A. (1980). Psychotherapy and atheistic values: A response to A. E. Bergins Psychotherapy and
religious values. Journal of Consulting and Clinical Psychology , Vol: 48, p. 635-639.
Ellison, C. v. (1994). Religious involvement, social ties and social support in a southeastern
community. Journal for the scientific Study of Religion , 33 (1): 46-61.
Foucault, M. (1979). Discipline and Punish. New York: Vintage.
Gaonkar, D. P. (2001). Alternative Modernities. Dunham and London: Duke University Press.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-identity: Self and Society in the Late Modern Age.
Cambridge: Polity Press.
Habermas, J. (1987). The Philoshophocal Discourse on Modernity. NeW York: MIT Press.
Inglehart, R. a. (2009). Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide. Cambridge: Cambridge
University Press.
Inglehart, R. (2009). Cosmopolitan Communications: Cultural Diversity in a Globalized World. New
York and Cambridge: Cambridge University Press.
Inkeles, A. (1983). Exploring Individual Modernity. New York: Columbia University Press.
Inkeles, A., & Smith, D. H. (1974). Becoming Modern. Boston: Harward University Press.
Jencks, C. (2007). Critical Modernism: Where is Post-Modernism Going What is Post-Modernism.
USA: John Wiley & Sons.
Lau, R. W. (2012). Understanding contemporary modernity through the trends of therapy and life-
skills training. Current Sociology , 60(1) 81100.
Lipset, S. (1963). Economic Development and Democracy. S. Lipset iinde, Political Man. New York:
Anchor.
Modjtaba Sadria (ed.), M. M. (2010). Multiple Modernities in Muslim Societies. Switzerland: Aga
Khan Award for Architecture.
Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and Global Culture. London: Sage Pub.


348

Rostow, W. (1960). THe Statges of Econmic Growth: a non Communist Menifesto. London:
Cambridge University Press.
Roudometof, V. (2005). Transnationalism, Cosmopolitanism and Glocalization. Current Sociology ,
Vol. 53(1): 113135.
Sadria, M. (2010). Multiple Modernities in Muslim Societies. Switzerland: Aga Khan Award for
Architecture.
Smelser, N. (1964). Towrd a Theory of modernization. A. E. Etzioni iinde, Social Change (s. 268-
284). New York: Basic Book.
Steinitz, I. Y. (1981). The local churc as support for the elderly. Journal of Gerentological Social
Work , 4(2), 43-53.
Ventis, W. L. (1995). The relationship between religion and mental health. Journal of Social Issues ,
Vol: 51(2), pp.33-48.
Wagner, P. (2008). Modernity as Experience and Intepretation a New Sociology of Modernity.
Cambridge: Polity Press.
Weber, M. (2011). Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu. Ankara: BilgeSu yaynclk.


349

SLAM VE KAPTALZM LKS:TRKYEDE SLAMCILIIN EKONOM-
POLTK ANALZ
Kerem ZBEY
1

ZET
Siyasal bir aktivizm olarak cereyan eden slamclk, her ne kadar sosyo-politik ve ideolojik olarak
kendini konumlandrsa da esasnda sosyo-ekonomik dzeyde ve dolaysyla da snfsal bir biimde
rgtlenen bir hareket olarak kavramsallatrlabilir. Son dnem Trkiye koullarnda, yeni orta-snf
hareketi temelinde ykselen slamclk, hem toplumun temelleri ve yaps itibariyle
slamiletirilmesini hem de ekonomik ve politik g elde ederek siyasal ve kamusal alanda hegemonya
kurmay hedeflemektedir.
Ykselen yeni orta-snf hareketi olarak kavramsallatrlan slamclk, ge kapitalizm anda;
kreselleme ve neo-liberal kapitalist ekonomi politikalar araclyla, bir taraftan toplumsal ve
snfsal eitsizliin trmanmasna yol aarken, dier taraftan da sz konusu eitsizlie paralel olarak
yoksulluk ve iddet gibi olgularn ortaya kmasna yol amaktadr. Ayrca 1980 sonras Trkiyede
slamclk, toplumun yeni kapitalizm kltrne eklemlenmesi amacyla, serbest piyasa ekonomisinin
kurumsallamasnn ncs olmutur. Bu nedenle, bu almada, kapitalist modernleme balamnda
Trkiyede slamc siyasal hareketin ykseliinin yan sra, bu hareketin eitsizlik, yoksulluk, iddet
gibi en temel toplumsal edimlerle olan ilikisi zerinde durulacaktr.
Anahtar Kelimeler: slamclk, hegemonya, yeni orta-snf hareketi, eitsizlik, yoksulluk.

ABSTRACT
As a political movement Islamism positions itself socio-politically and ideologically though it can
essentially be conceptualized as a movement organized in a socio-economic level therefore in a class
form. Rising out of the new middle class ground of the recent conditions of Turkey Islamism both
aims to make the basis as well as structure of the society Islamic and to have domination over the
political and public spheres through gaining economic and political power.
In the age of late capitalism Islamism conceptualized as a new-middle class movement, on the one
side leads to increasing social and class inequalities and on the other side leads to the emergence of
poverty and violence paralleling to such inequalities through globalization and neo-liberal economic
policies. After 1980 Islamism in Turkey, has been the pioneer in establishing free market economy
aiming at integration of the society into capitalist culture. For this reason in this study is interested in
the rise of Islamic movement in Turkey beside its relations with social phenomena such as inequality,
poverty and violence.
Keywords: Islamism, hegemony, new-middle class movement, inequality, poverty

GR
Siyasal bir hareket olarak slamclk, slami bir devlet ve toplum yaps ina etmek amacyla
rgtlenen bir ideolojidir. Bu ideoloji, toplumu temelleri ve yaps itibariyle slamlatrmay
hedeflemektedir (Bkz. Roy, 2005). Ancak slamclk, sz konusu hedeflerini gerekletirmek iin, salt
siyasal ve ideolojik olmakla kalmayp, ayn zamanda iktisadi bir takm argmanlar da bnyesinde
tamaktadr. Bu nedenle, slamcl analiz ederken, onun iktisadi boyutunu gz ard etmek mmkn
deildir. ktisadi dzeyde slamc hareket, modernliin ekonomik rgtlenme biimi olarak
kavramsallatrlan kapitalizmle ilikisi balamnda ele alnabilir.
slamclk ideolojisinin kapitalizmle olan ilikisi, bu almann kavramsal balam nda bir
kartlk tamamaktadr. Daha ziyade slamclk, hedeflerini gerekletirmek amacyla kapitalizmle

1
Ar. Gr., Artvin oruh niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, ozbey-kerem@artvin.edu.tr


350

uyumlu bir ideoloji ve kapitalist ekonomi politiin temel aralarndan yararlanma abas iinde olduu
vurgulanmaktadr. Bu anlamda, kapitalizme eklemlenme balamnda slamcln yeni bir orta-snf
hareketi olarak ortaya kt sylenebilir. slamcln kapitalizme eklemlenmesi, Trkiye zelinde,
1980li yllarla birlikte balayarak gnmze dek devam etmektedir. Bu balamda, ge kapitalizm
anda slamclk, kreselleme yanls bir ideoloji ve neo-liberal kapitalizmle girift bir biimde
varln srdren yeni bir orta-snf hareketi olarak varln srdrmektedir.
Kreselleme anda slam ve kapitalizm ilikisi balamnda slamclk ideolojisi, kimlik
politikalarndan bamsz dnlemez. 1990l yllarla birlikte kimlik politikalarn siyasal ve kamusal
alanda hzla ykselii, slamc siyasal hareketin de kimlik merkezli bir hareket olarak dnlmesini
ve dolaysyla slamcln bir kimlikler siyaseti olarak kavramsallatrlmasn n plana karmtr.
Bu balamda, yeni sosyal hareketler asndan slami kimliin kamusal alanda bir yaam biimine
dnt savlamalar sklkla telaffuz edilmitir. Ancak slamc hareket, salt slami kimliin kamusal
alandaki bir sunumu olarak kavramsallatrlamaz. Daha ziyade bu ideoloji, ekonomik g araclyla
kamusal alanda bir hegemonya kurma projesi olarak dnlebilir (Bkz. Kaya, 2007). Bu adan
slamc ekonomik gcn aktrleri, sosyal dnyann merkezinde snfsal temelde yer almaktadr. slam
ve kapitalizm ilikisi balamnda slamclk, neo-liberal kreselleme anda, sadece kimlik merkezli
olmayp, ayn zamanda snfsal bir biimde rgtlenen bir ideolojidir.
Bu erevede, bu almada, slam ve kapitalizm ilikisi balamnda, 1980 sonras Trkiyede
slamc ideolojinin kreselleme ve neo-liberal kapitalist ekonomi politikalarna eklemlenmesinin
sonucu olarak, bata toplumsal ve snfsal eitsizliklerin, daha sonra ise, bu eitsizlie bal olarak
ortaya kan yoksulluk ve iddet gibi en temel toplumsal sorunlar zerinde durulacaktr.
SYASAL VE DEOLOJK BR HAREKET OLARAK SLAMCILIK
Siyasal bir hareket olarak ortaya kan slamclk, slami bir devlet ve toplum ina etmeyi
hedefleyen modern bir ideolojidir. slamc sylemlerin kendilerini kutsaln szcs olarak
gstermelerine karn slamclk dier kitle ideolojileri gibi ideolojik bir harekettir. Bu anlamda
sekler dnya grnn ve modernizmin ynlendirici ilkeleriyle hareket etmek zorundadr (Hlr,
2003: 5). slamclar asndan bakldnda, slam bir din olduu kadar bir siyasal ideoloji olarak da
ilev gren ve bylece kendilerini belli bir gelenekten kopuk olarak tanmlayan eylemci gruplar (Roy,
2005:61) olarak grlmektedir. slam, bir din olmaktan ok farkl bir ekilde, siyasal bir hareketin
hizmetinde bir ideolojiyi temsil eder (Glalp, 2003:24). Bu anlamda slamclk ideolojiktir; nk
messeseler ihdas edecek bir fikir ve inan sistemi olduunu iddia etmektedir. Siyasaldr, nk belirli
amalar iin topluluu muhafaza etmeyi hedeflemektedir (Tunaya, 2007). Bu adan slamc
hareketler, toplumun slamiletirilmesi giriimini slami bir devlet kurulmasna dayandran hareketler
olarak kavramsallatrlabilir.
slamclk akmnn modernlemeyle ilikisi, temelde kartlklar zerinden kurulmaktadr. Buna
gre, toplumlar modernleme izgisini dorusal ve ilerlemeci bir biimde srd takdirde slamc
hareketler gelenekselci karakteri nedeniyle modernleme sreci karsnda tepkisel bir harekete
dnmektedir. Bu adan slamclk, modernlemeye kart bir ideoloji olarak varln korumu ve
srdrmtr. Ancak slamclk btnyle bu tepkisel hareketten ibaret olmam, daha ziyade modern
dnyaya kk salarak ve onu kendi hedefleri dorultusunda dntrerek modern bir nitelik
kazanmtr. Dolaysyla, slamclk, slamn modernlemeye ya da aa ayak uydurmaya gerek
duymayan kmil bir evrensel sistem olduu eklindeki klasik bak asn yeniden ele alr; fakat bu
modeli modern bir nesneye uygular: topluma, daha dorusu modern terimlerle tanmlanm bir
topluma (yani toplumsaln, siyasaln ve ekonominin alanlarnn farkllatnn kabul edildii bir
topluma) (Roy, 2005:58).
Siyasal bir hareket olarak slamcln modernlie ikin bir ideoloji olarak gelimesinde iktisadi
boyut merkezi derecede bir neme sahiptir. Dier bir ifadeyle, slamn modern dnyaya
entegrasyonunda ekonomi sahas belirleyici ve ynlendirici olmutur. Bu ise, slamc hareketin
aktrlerinin kapitalist ekonomi politii bir ara olarak grmesinde yatmaktadr. Modernlie giden
yolda kapitalizm slamclar iin tek kar yolu oluturmaktadr. Kapitalizmin modernliin ekonomik
rgtlenmesi olmas ve modernlie girite nemli bir aama olmas nedeniyle, slamclar kapitalist
modernlemeye ve kapitalizmin kltrel aralarna hkmetmeye almaktadr. Kapitalist ekonomi


351

politiin uygulanmas durumu, her ne kadar slamclarn hedeflerini gerekletirmek asndan en ideal
yolu temsil etse de, esasnda bu uygulamann toplumsal izdmleri pratikte ok ciddi sosyolojik
sorunlarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu sorunlarn en banda toplumsal ve snfsal temelde
eitsizliin ortaya k gelmektedir. Bunun yan sra, sz konusu eitsizlie paralel olarak yoksulluk
ve iddet gibi toplumsal atma edimleri grlmektedir. Bu gibi sosyolojik sorunlarn
palazlanmasnda slamclarn kapitalist ekonomi politiinden kaynaklanan nedenler yer almaktadr. Bu
nedenle, 1980 sonras Trkiyede, slamcln ekonomi-politik analizi asndan kreselleme
srecinin bir uzanm olarak etkinliini gsteren neo-liberal kapitalist ekonomi politikalarn geliimi
ve gnmze dek uzanan grnmleri zerinde durmak gerekmektedir.
1980 SONRASI DNEMDE TRKYEDE SLAMCILIIN EKONOM POLT
1980 yl, her eyden nce, Trkiyede tarihten bir kopuu ama ayn zamanda yeni bir tarihsellik
durumunu sembolize etmektedir. 1980 ylnda gerekletirilen askeri darbe, Trkiyede toplumsal,
siyasal ve ekonomik sahada nemli dnmlere neden olmutur. Bu dnmn en nemli
sonularndan birini, slamclk ideolojisinin siyasal ve kamusal alanda grnrlk kazanmas
oluturmaktadr. Ayn zamanda bu dnm, kreselleme ve neo-liberal kapitalizmin Trkiyede
tereddtsz kabuln de salamtr. Bir baka ifadeyle, iktisadi alanda 24 Ocak kararlaryla birlikte
Trkiye, ulusal kalknmac ekonomi modelinden neo-liberal kreselleme olarak adlandrlan serbest
piyasa ekonomisine doru bir dnm yaamtr.
1980li yllarla birlikte devlet merkezli ulusal ekonomilerin yerini serbest (liberal) piyasa
ekonomisinin almas slamcln da ykseliine neden olmutur. Dier bir deyile, slamclk, devlet
gdml bir kalknmaclk dneminin krizinden sonra gelime gstermitir (Glalp, 1999).
slami burjuvazi olarak tanmlanan Mslman adamlar 1980 sonras piyasa ekonomisinin
koullarnda uygun olarak yer edinirken 1990lardan sonra kreselleme ve neo-liberal politikalarla
uluslararas boyutlara ulamtr. okuluslu irketler a iinde yerini alan Mslman patronlar,
Trkiye ekonomisinde de sz sahibidir; zellikle 1980lerle balayan srete, bu dneme kadar srtn
devlete yaslayarak glenen Mslman sermayedarlar, bu tarihten sonra devletten bir kopu izgisi
sergileyerek, slamclk akmn u ya da bu biimde -says 3500 aan vakflar binlerce zel yurt,
okul ve dinsel merkez aarak- desteklemeye almlardr. MSAD gibi kurulular araclyla da,
TSAD trnden liberal kapitalistlerle pay kapma yar iine girilmitir (Bulut, 1997:164).
1980 sonrasnda Trkiyede ANAP iktidaryla birlikte slamc hareket zellikle ekonomi alannda
byk bir dnm yaamtr. 1980 ncesinde slamclk, ekonomik dzeyde kk ve orta boy
iletmeler zerinden rgtlenme imkn bulurken 1980 sonras dnyada ve Trkiyede
kresellemenin hzl bir biimde yaylmas sonucu ekonomik sistem giderek ulusal snrlar at. Buna
bal olarak neo-liberal politikalar dorultusunda ekonominin snrlar giderek geniledi ve serbest
piyasa ekonomisi yaygnlat. Ulus-tesi kapitalizmle birlikte sermaye sahibi slami rgtlenmeler
artk kresel sahada yer almaya balad. slamcln sosyo-ekonomik tabannda nemli dnmler
yaand. Bylece 1980 sonrasnda iktidara gelen ANAP hkmetiyle Trkiye, kreselleme ve
beraberinde serbest piyasa toplumuna doru bir gei yaamtr (zbey, 2011:66).
Turgut zaln iktidar dneminde sadece Refah Partisine deil, Anavatan Partisine siyasi destek
veren dini ve muhafazakr gruplar deiik alanlarda iktisadi faaliyetler ierisine girdi. 1985 ylndan
sonra bata Konya olmak zere Anadolunun belli ehirlerinde Anadolu Kaplanlar olarak
nitelendirilen genellikle ok ortakl irket modeline dayanan iktisadi yaplarn, zellikle de
holdinglerin ykselmeye baladn grmekteyiz. Bu iktisadi organizasyonlarn geliiminde ve dini
evrelerde yeni bir giriimci profilinin ortaya knda dini cemaatlerin toplumsal sermayesi
yannda, bata Almanya olmak zere Avrupann birok lkesinde yaayan Trk iilerinin
birikimlerinin bu tr ok ortakl ekonomik giriimlere kanalize edilmesine dayanmaktadr. Trkiyede
ok ortakl ekonomik giriimlerin en youn yaand Konya ilinde 1987 ylndan sonra deiik
iktisadi alanlarda faaliyet gsteren 70 civarnda holding kurulmutur (Demirpolat, 2002).
1990lar ncesinde slamclk, ekonomi alannda kk ve orta boy iletmeler zerinden
rgtlenme imknna sahipken, 1990lar ve zellikle de 2000li yllarla birlikte kreselleme ve
bununla ilikili bir biimde neo-liberal kapitalist ekonomi politikalaryla egdml bir grnm


352

kazanmtr. Ne var ki slamcln neo-liberalizmle olan ilikisi temel bir tartmay ortaya
koymaktadr. yle ki; hedeflerini gerekletirmek iin neo-liberal kapitalizm zellikle sosyal snf
ve ulus-devlet gibi kolektif birliktelikleri zme gereksinimindedir ve ayn zamanda slamclk, yeni
bir orta snf hareketi olarak kendini konumlamaktadr (Bkz. Kaya, 2009). Dolaysyla, yeni bir orta
snf hareketi olarak slamclk Souk Sava sonras dnyann neo-liberal ekonomik politikalarna bir
reaksiyon olarak okunabilir (Kaya, 2009:122). Bu balamda, Glalp (2003:12)in ifadesiyle, Trkiye
rneinde, siyasal slam, kresellemeye kar kn deil, kresel dzene uyum gstermenin ve
onun iinde daha avantajl bir konuma ulamann bir arac, bunu salamaya yardmc olabilecek bir
dayanma ann kurulmas abas olarak tezahr etmektedir.
Balangta kendi sosyo-ekonomik tabanna dayanarak gelien slamclk, Anadoludaki kk ve
orta boy lekli iletmeler zerinden rgtlenmitir. Kk lekli iletmeler zerinden rgtlenen
slamc hareket, byk kentlerdeki sermaye snfna kar taradaki sermayeyi n planda tutarak, esnaf,
kk tccar ve zanaatkr gibi toplumsal kesimlerin sesi olmutur. Ancak, 1980 sonrasnda RP
etrafnda bir araya gelen slamclar ekonomik sahada sadece taradaki orta boy iletmelerden
zerinden deil, ayn zamanda artan kentlemeye paralel olarak byk kent merkezlerine doru
ynelmilerdir (zbey, 2011:52).
RP bnyesinde, onlarca farkl kimliin konjonktrel bir beraberlii sz konusudur. Ilml
Mslman kimlii, slamc kimlii, Krt kimlii, (modernleme syleminden payn alamayan, gitgide
iine kapanarak, metropollere bir eliki ekseni oluturan, milli ve dini olan birletirerek kimlik
bayra klan) Orta Anadolu, gecekondularn yoksul kesimleri, gecekondularn sisteme dhil olmak
isteyen lmllar, sisteme hkim olmak isteyen arlar, pastadan pay talep eden, korumac ve tekelci
sistemlerin dlad Anadolu kkenli dindar kk tccar ve sanayiciler, merkez mahallelerdeki alt
orta snflar Bunlarn tm RPnin iinde barndrd farkl kimliklerdir (Bayramolu, 2001:27).
AKP iktidar ile birlikte slamc siyasal hareket, neo-liberal muhafazakr bir formasyona
dnmtr (Bkz. zbey, 2011). Bu dnemde, sosyo-ekonomik tabannda yaanan dnme paralel
olarak slamcln neo-liberal kresel ekonomiye eklemlendii ve bu srece ok-uluslu irketler
araclyla elik ettii sylenebilir. Bir baka ifadeyle, slamclk, 1970li yllarla birlikte, ekonomi
sahasnda, Anadoluda kk lekli bir temelde rgtlenirken, 1990l yllarda ve zellikle de 2000li
yllarn banda, Batnn neo-liberal kapitalizmi ile btnlemitir. Bu yeni dnemde, muhafazakr
slamc sermaye, kresellemenin her tr etkisi altnda biimlenmi ve ona nemli bir dayanak noktas
oluturmutur. Neo-liberal kresellemenin etkileri altnda bu yeni slamc ekonomi, ulus-tesi
kapitalist gelimelerin uygulaycs ve lokomotifi haline gelmitir. Bunun bir sonucu olarak, AKP
iktidaryla birlikte ekonomi sahasnda gzlemlenen bymenin kendisi bu duruma bir rneklik tekil
etmektedir. Ancak kresel lekteki ekonomik gstergeler her ne kadar ynlendirici bir g olutursa
da, toplumsal alanda karlalan toplumsal ve iktisadi eitsizlik ve bununla balantl olarak ortaya
kan yoksulluk ve iddet gibi temel toplumsal edimler de bu srecin bir baka yzn
oluturmaktadr.
YEN SOSYAL HAREKETLER BALAMINDA SLAMCILIK
Sosyal hareketler kavram, son dnem sosyal bilim literatrnde zerinde sklkla durulan
konularn banda gelmektedir. Bu hareketler, bir atmay, dzenlilik ierisinde bulunan toplumun
kendi iinde yaad atma durumunu, mcadele etme ve direnme stratejilerini ifade eder.
sminden de anlalaca zere, toplumsal hareketler eitli kar gruplarndan oluan geni kapsaml
rgtlerdir (Tilly, 2008:13). Herhangi bir toplumsal sorunla karlama srecinde soruna ilikin
tepkilerin kolektif ve rgtl hale gelmesi bu tepkiyi kiisel olmaktan kartarak toplumsal
hareketlerin ierisinde deerlendirilmesini salar. Bu anlamda sosyal hareket, birbirleriyle hkimiyet
ilikileri ve atma dzleminde kar karya gelen, ayn kltrel ynelime sahip ve bu kltrn
rettii aktivitelerin toplumsal kontrol iin mcadele eden aktrlerin hareketi (Touraine, 1999:44)
olarak kavramsallatrlabilir.
Sosyal hareket kavram, Batda zellikle 18. ve 19. yzyllarda meydana gelen tarihsel ve
toplumsal temeldeki mcadele biimlerinin ve mevcut sosyal yapdaki atmalarn tezahr olarak
ortaya kmtr. Erken modern dnemdeki sosyal hareketlerin byk ounluu ekonomik karlar
temelinde rgtlenmi olan ve bir sosyal snf araclyla siyasal gc ele geirme hedefinde olan


353

hareketlerdir. Bir baka ifadeyle, modernliin ilk dnemlerinde hkim olan hareketler ekonomik
karlar etrafnda merkezi bir ekilde rgtlenmi, snf temeline dayanarak siyasi gc ele geirmeye
alan hareketlerdir (ayr, 1999:16). Bu hareketlerin en tipik rneini ii snf hareketi
oluturmaktadr. Bu tip sosyal hareketler eski sosyal hareketler olarak kavramsallatrlmaktadr. Bu
erevede, sosyal hareketler, tarihsel arka planda snfsal dinamiklerin bir belirlenimi olarak ortaya
km, siyasal ve kamusal alandaki mcadeleler snf merkezli bir biimde gereklemitir.
Yeni sosyal hareketler ise, genel olarak, 1960l ve 70li yllarda Avrupa ve Amerikada ortaya
kan renci hareketleri, ekoloji (evre) hareketleri, toplumsal cinsiyet temelinde kadn hareketleri
(feminizm), anti-nkleer hareketler, bar hareketleri ile sava ve rklk kart hareketlerden
olumaktadr. Sz konusu yeni sosyal hareketler, klasik sosyal hareketler anlaynn sorgulanmas
neticesinde var olmulardr. Klasik sosyal hareketlerin snf merkezli rgtlenmesine karn yeni
sosyal hareketler, kimlik merkezli ve kltrel ynelimli olarak ortaya kmlardr (ayr, 1999;
Lelandais, 2009; Melucci, 1999; Cohen, 1999; Tilly, 2008).
Klasik sosyal hareketler anlay, bar hareketleri, evreci hareketler, anti-nkleer hareketler,
kadn, lezbiyen ve gay hareketlerinin altml ve yetmili yllarda Amerika ve Avrupada ortaya
kyla sorgulanmaya balanmtr. nk bu hareketler oulculuk, demokrasi ve gl bir sivil
toplum ile nitelenen toplumlarda ortaya kmtr. Bu hareketin aktrlerinin mcadeleleri de,
ekonomik olmaktan ziyade, kimlii rahata ifade edebilme, katlm ve sivil haklar gibi kavramlar
erevesinde kltrel alanda gereklemektedir (ayr, 1999:14-15). Bu balamda, yeni sosyal
hareketler kadn-erkek, toplum-birey ve insan-doa arasndaki ilikilerin yeniden dnlmesi yoluyla
toplumsal dokunun deimesine katkda bulunmaktadrlar (Gle, 2011:45).
Yeni toplumsal hareketleri eski hareketlerden ayran temel zelliklerden biri de nceki
hareketlerde zayf olan ve geri planda kalan kimlik boyutudur. Hareketlere ivme kazandran etkenler
ve ikyetler kimlik sorunsalyla ilikili kltrel ve sembolik konulardr (Johnston, Larana ve
Gusfield, 1999:136). Yeni sosyal hareket kuramclar, kltr merkeze tayan, kimlik zerine
mcadele veren, zel ve kamusaln tanmlarn deitiren, devrimci bir deiim talep eden ve resmi
kurumsal yaplarn dnda alan bu hareketlerin yeniliini savundular (Gle, 2011:22).
Kimlik merkezli hareketlerin kar merkezli hareketleri ikame ettii tartlmaktadr: kar iin
savam veren sosyal hareketler, kimlik iin savaan hareketler tarafndan ikame edilmektedirler.
Dier bir deyile, sahip olmaya kar var olmak n plana gemektedir. Yeni sosyal hareketlerle
balantl olarak, kimlik politikalar Aydnlanmann evrenselci hedeflerini reddetmektedir, nk bu
yaklama gre, Aydnlanma, cinsiyetilii, rkl, kapitalist smry ve Avrupann hkimiyetini
maniple etmekte ve merulatrmaktadr (Kaya, 2007:145). Bu nedenle, kimlik politikalar
balamnda yeni sosyal hareketler, Aydnlanmann evrenselci iddialarnn aksine, her topluluun kendi
zgl kimlikleriyle n plana kmalarn ya da tannmalarn hedeflemektedir. Bu balamda, yeni
sosyal hareketler bir kltrel grubun -kimliin- tannmas iin mcadele veren hareketlerdir. Kimlik
politikalar asndan yeni sosyal hareketler, yerleik norm ve dzeni sorgulamakta ve yeni deerler ve
anlamlar retmektedirler.
Sosyal hareketlerin yapsndaki dnmler gz nne alndnda, slamclk ideolojisinin yeni
sosyal hareketler kapsamnda ele alnp alnamayaca en temel tartmalardan birini oluturmaktadr.
Siyasal bir ideoloji olarak slamcln yeni sosyal hareketlerle olan ilikisinde iki farkl yaklamn
belirdii grlmektedir. Bu yaklamlardan ilki, slamcl, yeni sosyal hareketler kapsamnda ele
alarak, onun siyasal ve kamusal alanda slami kimliin tannma mcadelesi verdiini, bir yaam
biimi olarak ina ediliini ve otantikliini, sivil toplumun motoru olduunu ve oulcu bir erevede
deerlendirilecei anlay zerinde durmaktadr (Bkz. Gle, 2009; 2011). kincisi ise, kltrel
kimlikler stne ina edilmi yeni sosyal hareketlerin tannma iin ne srlen talepleri temsil
etmekten uzak olduunu ve kimlik merkezli hareketlerin ekonomik kar ilikilerinden bamsz
olmadn vurgulamaktadr. Bu yaklama gre slamclk, slami kimliin salt tannma mcadelesi
ynndeki bir hareket olarak ele alnamayacan, daha ziyade bu hareketin ekonomik kar
ilikilerinden bamsz dnlemeyeceini ve dolaysyla kamusal alanda hegemonya kurma
projesine sahip olduunu ileri srmektedir (Bkz. Kaya, 2007). Dolaysyla, yeni sosyal hareketler
balamnda slamcln analizi iin, sz konusu iki farkl yaklam zerinde durmak gerekmektedir.


354

slamcln ada bir sosyal hareket olduunu vurgulayan Gle (2011:19), slamcln benliin
ve modernliin kltrel ereveleniini eletirel bir ekilde deitirmeye abaladn ne srmektedir.
Bu balamda, sosyal hareketler ve modernlik birbiriyle ilikili olgular olarak ele alnd iindir ki
slamclk olgusunu sosyal hareketler yaklamyla incelemek laik ve Batl okumalarmz ve
modernliin byk anlatlarn bir hayli zorlamaktr. Bu balamda, gncel siyasal slam genelde
baarsz ya da yetersiz, eksik bir modernlemenin kavramsal snrlar iinde aklanageldi.
Mevcut almalar slamc hareketleri ya sosyo-politik etmenlere ya da slamn kendisinin Batda
gereklemi olan reformculuk ve laiklik gibi dnmlere yabanc olduu varsaylan ynlerine
ncelik tanyarak aklyorlar. slamn deimez bir nitelie ve modern demokrasi ve yurttalk
ilkeleriyle radikal bir atma iinde olan belirli bir siyaset ve devlet kuramna sahip olduu varsayld.
slamclk siyaseten patolojik bir durum olarak akland, nk modernlikle uyumuyordu. Ayn
zamanda Bat-d Mslman lkelerdeki mevcut kriz durumuna kar gsterilen tarih-d bir tepki
olarak da grld. slamclk bir yandan, sz konusu lkelerdeki siyasal otoriterlik, toplumsal
krlmalar ve kltrel yabanclamann bir belirtisi olarak ele alnd. Dier yandan, deimez bir dinsel
zden kaynakland dnld (Gle, 2011:21).
Ancak slamclk, dier yeni sosyal hareketlerle benzer bir kolektif ve kiisel glenme kalbn
paylar; yani farkll, hem de dlanmasna ve damgalanmasna neden olan farkll (Mslman,
siyah, kadn ya da ecinsel) benimser (Gle, 2011:30). slamc aktrler modern kent meknlar,
kresel iletiim alar, kamusal tartmalar, tketim kalplar ve piyasa kurallaryla karlatka bir
bireyleme, etkileim ve alveri srecine girdiler (Gle, 2011:34).
slamn kamusallamas beraberinde yeni meruiyet araylarn getirmi, bununla da kalmayp var
olan kurumlarn ve kurallarn snrlarn zorlamtr. Parlamento, niversiteler ve medyann yan sra
konser salonlar, kltr merkezleri gibi kentsel meknlar ve hatta tatil meknlar, slami kesimlerin
grnrlk kazanmasna tank olmutur (Gle, 2011:14). slamn kamusallamasyla birlikte bireysel
arzular ile kolektif eylem, inan dnyas ile laik yaam tarzlar, farkllk istenci ile kresel modernlik,
gnlk yaam ile ideolojik ilkeler arasndaki gerilimli alanlar su yzne km, zerine dnlmeye
balanmtr (Gle, 2011:15).
slamcln yeni sosyal hareketler kapsamnda ele alnamayacan vurgulayan ikinci yaklama
gre, yeni bir sosyal hareket bir kltrel grubun -kimliin- tannmas iin mcadele etmekten ok
hegemonya kurmay hedeflemektedir (Kaya, 2007:146).
Ekonomideki Amerika-merkezli kreselletirici trendler, hem neo-liberal ekonomik politikann
ykselii hem de yeni kimliklerin ortaya k anlamn tamaktadr. artc deildir ki, neo-liberal
ekonomi, kimlik politikalar ile beraber yrmektedir. Hedeflerine ulamak iin neo-liberal
ekonomicilik sosyal snf ve ulus devlet gibi kolektif dzenlemeleri krma gereksinimindedir.
Kolektif dzenlemeler kresel liberalizme kar en nemli bloklardr. Bu kolektif birlikleri gsz
klmak iin neo-liberal ekonomicilik kltrel elementleri kullanlabilecek en nemli silahlar olarak
grmektedir. Kltrel kimliklerin nemini vurgulayarak neo-liberal ekonomicilik sosyal snf ve ulus
devletlerin g yitirmesini salamaktadr (Kaya, 2007:146).
Neo-liberal ekonomi zerinde ykselen yeni bir dneme balamak iin, toplumdaki atma retici
ilikilerin durdurulmas gerektiine inanlmtr. Ve bu srecin baarlmas toplumun entegrasyonunu
ya da btnlemesini salayacak bir element zerinde gerekletirilebilir bulunmutur. 1980ler
Trkiyesinde bu element generaller iin slamd. 1980 darbesi slam insanlar bir arada tutacak
element olarak gren, sistemik sylem ve eylem araclyla toplumun yeniden retilmesi giriimidir.
Eer genliin slami deerlerle yetitirilmesi baarlrsa, komnist genlikten lkenin kurtulaca
iddiasnda bulunulmutur. Hi kuku yok ki bu, toplumun milliyeti slam zerinde yeniden inasn
hedefleyen totalistik bir giriimdir. Ancak tam da bu giriimle ilintili olarak kimlik politikalar son
dnem Trk politikasnn belirleyici elementi eklinde ortaya kmtr. Yani neo-liberal ekonomiyi
baarabilmek iin, kltrel kimlikler zerine ina edilmi yeni sosyal hareketlere gereksinim vardr.
Sonu olarak; neo-liberal ekonomi, karsnda hibir gl muhalefet bulmamakta ve bu durum icat
edilmi yeni kimliklere yn vermektedir (Kaya, 2007:146-147).


355

slamcl bir kimliin tannma mcadelesi olarak okuyan yaklamlara kar, tartmak gerekir:
ordunun slamiletirme programnn sonucu olarak Trk hayat alan slam tarafndan bir anlamda
kolonize edilmi durumdadr. slamc gruplar farkl kimlikte olduklar iin tannma ihtiyacnda
deildir, nk onlar, aslnda, hegemonya kurmay hedeflemektedir. 1980 sonras Trkiye,
slamclarn hedeflerini gerekletirmek iin nemli frsatlar yakaladklar bir dnemdir. Baz sosyal
bilimciler Trkiyedeki slamcln ykseliini devletin sivil topluma kar kulland radikal laiklikle
aklama hedefindedir (rn. Bkz. Gle, 2011). Ancak devletin slamiletirme program dikkate
alnmadan slamcln ykseliini anlamak mmkn deildir. slami aktrler gten uzak deil aksine
1980lerden bu yana Trk hayat alann ekillendiren aktivitelerin merkezindedirler. Bu nedenledir ki
Trk hayat alan sadece sistemin stratejik eylemleriyle deil ayn zamanda slamn spesifik bir
yorumuyla da kolonize edilmitir (Kaya, 2007:147).
slami aktrler retim, tketim, medya gibi temel sahalarda merkezi konum elde ettikleri zaman,
grnrde tannma talepleri ile ok gl biimde ortaya kmlardr. Bu nedenle slamclarn gten
uzak tutulduu iddias ok zayf bir tartmadr. Bu aktrler Trk toplumunun temel sahalarnda gl
aktrler olduklar iin imdi kendi deerlerinin toplumu ekillendirdiini ya da ekillendirmesi
gerektiini ne srmektedirler. Bu, toplumun kltrel sahasnn kolonize edilmesine ynelik ciddi bir
giriim olarak tanmlanmaldr. slamcln bir kltrel kimliin tannma mcadelesi olmadn
gstermek iin baz nemli rneklerle slamcln hegemonya kurma aamasnda olduunu
grebiliriz. slamclar binin zerinde irket kurmulardr; binlerce renci yurduna sahiplerdir; bine
yakn zel okullar vardr; 51 radyo ve yirmiden fazla televizyon kanalna sahiplerdir. slamc sermaye
birikimi 1980lerden bu yana ykselitedir ve bu yeni bir orta snfn ykselmesi olarak grlmelidir.
slamclarn yaptklar da tamamyla hegemonya kurma abasndan baka bir ey deildir. Sadece
ekonomik sahada deil ayn zamanda dier sahalarda da slamc orta snf tarafndan slami norm ve
deerler empoze edilmektedir. Medyadan entelektel aktivitelere, sinemadan gazetelere kadar insanlk
sahalarnn tm aktivitelerinde slamclar merkezi yer tutmaktadr (Kaya, 2007:147-148).
Kimlik politikalar geni ve stabilize kimlikler olarak sosyal snflarn sonunu deil yeni sosyal
snflarn ykseliini sembolize etmektedir. Sadece normlar ve deerler asndan deil fakat daha ok
ekonomik ve politik g ilikilerinden dolay atma yaanmaktadr. Trkiyedeki slamc hareket salt
kltrel hedefler iin yaam bulmu bir proje anlamna gelmemektedir, fakat belki de daha nemlisi
bir sosyal snf hareketidir: hayatn merkezinde olan ve grnrde Mslman adaml diye
tanmlanan snf. Bu yeni aktrlerin asl hedefi, ancak, hem ekonomik hem de politik alardan
toplumun ynetimini ele geirmektir (Kaya, 2007:149-150).
SLAMCI EKONOM ANLAYIININ TOPLUMSAL ZDMLER
Son dnem Trkiyesinde iktisadi alanda egemen ekonomi-politik anlaynn toplumsal
temellerine bakldnda; toplumsal ve snfsal eitsizlie bal olarak ortaya kan sorunlarn arasnda,
yoksulluk ve iddet temelli sorunlarn bata geldii grlmektedir. Bu balamda, sz konusu slamc
ekonomi politiin sosyolojik analizi asndan Trkiyede yoksulluk ve iddet konusundaki istatistik
verilere ve daha sonra bu verilerden hareketle Trkiyenin nsani Gelime Endeksi durumu zerinde
durulmas gerekmektedir. Bu sayede, mevcut sosyo-ekonomik yapnn Trkiye asndan tad
sosyolojik mahiyet kavramsallatrlabilir.
Yoksulluk ve gelir dalmndaki eitsizlie paralel olarak Trkiyede 2013 yl drt kiilik bir
ailenin aylk gda harcamasnn, yani yoksulluk snrnn, 1.009,63 (Trk-, 2013) olduu
grlmektedir. Bu durum, neo-liberal kresellemenin Trkiyenin toplumsal ve iktisadi yapsndaki
eitsizliini, yani zengin kesimlerin gelir, servet ve refah durumunun daha fazla arttn, dolaysyla
bu kesimlerin daha fazla zenginletiini, buna karn yoksul kesimlerin aylk bazda ihtiyalarnn
karlanmas durumunun ise pek mmkn grnmediini, bu anlamda bu kesimlerin de giderek daha
fazla yoksullatn, yoksullua terk edildiini gstermektedir.
Yoksulluk gibi temel toplumsal sorunda olduu gibi, iddet konusunda da Trkiyede benzer bir
durumla karlald sylenebilir. zellikle kadna ynelik iddete bakldnda, sz konusu durumun
belirgin bir tarzda n plana kt grlmektedir. Trkiye statistik Kurumu (TK) verilerine gre,
tecavz ve taciz gibi cinsel saldr sularnda son be ylda % 30 art meydana gelmitir. Buna gre;
2006da 528, 2007de 473, 2008de 577, 2009de 652 kadn tecavze urarken, 2006 ylnda 489,


356

2007 ylnda 540, 2008 ylnda 589, 2009 ylnda 624 cinsel taciz olay yaanmtr. Boanma
olaylarnda ise, TK (2012) verilerine gre; 2012 ylnda, bir nceki yla gre % 2,7 art gstererek
123.325e ykselmitir. Bu verilerden hareketle, Trkiyede, 2000li yllarn banda genelde iddet
eylemlerinin, zelde ise kadna ynelik iddetin ve tecavz, taciz gibi olaylarn giderek artt
grlmektedir. Trkiye asndan bu tablo, neo-liberal kresellemenin toplumsal izdmlerinde
yaanan olaylarn ok ciddi bir biimde ykseli gsterdiinin tezahrdr. Bu nedenle, slamcln
toplumsal ve iktisadi alanda ortaya koyduu ekonomi anlay, yukarda da grlecei zere,
yoksulluk ve iddet gibi toplumsal kkenli sorunlarn giderek arttn gstermektedir.
te yandan, slamc ekonominin toplumsal alandaki izdmn, Trkiyenin nsani Gelime
Endeksine baklarak anlalabilir. Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) nsani Gelime
Endeksi Raporuna gre, 2013 yl itibariyle Trkiye, 187 lke arasnda 90. srada yer almaktadr.
nsani Gelime Raporunun son on yl incelendiinde, Trkiyenin genelde 90 dolaylarnda bir srada
yer ald grlmektedir.
SONU
slam ve kapitalizm ilikisinin ele alnd bu almada, slamc ekonomi modeli, Trkiye
asndan toplumsal ve iktisadi alanda karlalan sorunlarn kar konulamaz bir biimde ortaya
ktn gstermektedir. Kreselleme ve neo-liberal kapitalist ekonomi politikalarnn tereddtsz
uyguland slamc ekonomi anlaynda, iktisadi alanda gzlemlenen bymeye karn, toplumsal
alanda klerin yaand gzlemlenmektedir. Bir baka ifadeyle, Trkiyenin ekonomi sahasndaki
bymesinin toplumsal alandaki karl, toplumsal eitsizliklerin ve atmalarn art eklinde
olmutur. Her ne kadar kresel lekte ekonomik gstergeler lke ekonomisinin giderek bymesine
iaret etse de, hala toplumsal alanda yaam kalitesinin artmad kendisini gstermektedir. Bu durum,
neo-liberal kresel ekonominin gelir dalmndaki eitsizliinin, yoksulluk ve iddet gibi toplumsal
sorunlarn giderek arttna ve artacana iaret etmektedir. Bu ise, slam ve kapitalizm ilikisi
balamnda, Trkiyede slamc ekonomi anlaynn kendi iinde tad elikilerin bir
gstergesidir.
slami bir ekonomik sistem, taraftarlarnca, slamn retilerine uygun, adil ve insancl bir
ekonomik sistem olarak tanmlanmaktadr. Alk ve fakirlik, bu anlaya gre, tamamyla adil olmayan
ekonomik sistemlerin bir sonucu olup insanlarn yaratt bir sorundur (nar, 2005:138). Ancak,
Trkiye rneinde grld zere, slamc aktrlerin iktisadi davran kmeleri, adil ve insancl
olmak uzak, alk ve fakirlik gibi sorunlarn daha da artt bir ekonomi anlayn ortaya koymutur.

KAYNAKA
Bayramolu, A. (2001), Trkiyede slami Hareket: Sosyolojik Bir Bak (1994-2000), stanbul:
Patika Yaynclk.
Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP), 2013.
Bulut, F. (1997). Tarikat Sermayesinin Ykselii: slam Ekonomisinin Eletirisi, Ankara: Doruk
Yaynlar.
Cohen, J. (1999). Strateji ya da Kimlik: Yeni Teorik Paradigmalar ve Sosyal Hareketler, Yeni
Sosyal Hareketler: Teorik Almlar, ev ve Der. Kenan ayr, stanbul: Kakns Yaynlar.
ayr, K. (1999), Toplumsal Sahnenin Yeni Aktrleri: Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal
Hareketler: Teorik Almlar, ev. ve Der. Kenan ayr, stanbul: Kakns Yaynlar.
nar, M. (2005). Siyasal Bir Sorun Olarak slamclk, Ankara: Dipnot Yaynlar.
Demirpolat, A. (2002). Trkiyede slami ktisat Ahlaknn Ykselii, Rasyonalite ve Kapitalizm:
Konya rnei, Yaymlanm Doktora Tezi, Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits.
Gle, N. (2009). slamn Yeni Kamusal Yzleri, stanbul: Metis Yaynlar.
Gle, N. (2011). Melez Desenler: slam ve Modernlik zerine, stanbul: Metis Yaynlar.


357

Glalp, H. (1999). Trkiyede Modernleme Politikalar ve slamc Siyaset, Trkiyede
Modernleme ve Ulusal Kimlik, Edt. Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba, stanbul: Tarih Vakf
Yurt Yaynlar.
Glalp, H. (2003). Kimlikler Siyaseti: Trkiyede Siyasal slamn Temelleri, stanbul, Metis Yaynlar.
Hlr, H., Kalender, A. (2003). Sosyo-Politik tutumlar ve Din [Konya Aratrmas], Konya, izgi
Kitabevi Yaynlar.
Johnston, H., Larana, E., Gusfield, J. (1999). Kimlikler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler, Yeni
Sosyal Hareketler: Teorik Almlar, ev. ve Der. Kenan ayr, stanbul: Kakns Yaynlar.
Kaya, . (2007). Kimlik Politikalar: Tannma m Yoksa Hegemonya m?, Sosyoloji Aratrmalar
Dergisi, 2007/1, ss. 144-156.
Kaya, . (2009). slam ve Modernlik Arasndaki liki: oul Yorumlar ve oul Deneyimler,
Siyasal slam ve Liberalizm, Der. Ayen Uysal, zmir: Yakn Kitabevi.
Lelandais, G. E. (2009). Sosyal Hareketler Teorileri ve Kreselleme, Kreselleme, Direni,
topya; Yeni Toplumsal Hareketler: Kreselleme anda Toplumsal Muhalefet, Der. ve
Haz. Bar oban, stanbul: Kalkedon Yaynlar.
Melucci, A. (1999). ada Hareketlerin Meydan Okumas, Yeni Sosyal Hareketler: Teorik
Almlar, ev. ve Der. Kenan ayr, stanbul: Kakns Yaynlar.
zbey, K. (2011). Geleneksellikten Neo-Liberal Muhafazakrla Trkiyede slamcln
Dnm, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ktahya: Dumlupnar niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits.
Roy, O. (2005). Siyasal slamn flas, ev. Cneyt Akaln, stanbul: Metis Yaynlar.
Tilly, C. (2008). Toplumsal Hareketler: 1768-2004, ev. Orhan Dz, stanbul: Babil Yaynlar.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete, Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar,
ev. ve Der. Kenan ayr, stanbul: Kakns Yaynlar.
Tunaya, T. Z. (2007). slamclk Cereyan, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
TK, 2012.
TRK-, 2013.


358




359

DNDARLIK VE DNYEVLEME ARASINDA SLAM VE NSAN
Nurullah GNDZ
1

sa ERASLAN
2


ZET
Trkiyede neo liberal politikalarn getirdii yeni frsatlar baz toplumsal gruplara ve onlarn
temsil ettii yaplara deime frsat verdi. lkemizde son yllarda adndan ska sz ettiren dindarlk
hzla ekil deitiriyor. Burada laikliin dnmnn de pay byk. Yapsal olarak esnek olmayan
bir olgu olarak kabul edilen dindarlk, neo liberal politikalarn eliinde kendine yeni ksa yollar
bulmakta zorluk ekmiyor. Bir taraftan kamusal alandaki slami grnrln artmas dindarln
art olarak deerlendirilirken, dier taraftan da dindarlarn lks tketim, moda, meknsal ayrma
gibi dinamiklerle dnyeviletikleri dncesi birbirine kartlk oluturacak ekilde geliiyor. Bu
alma, dindarlk ve dnyevileme ilikisinden yola karak 1980lerden itibaren gerekleen
dnm Michel de Certeaunun taktik ve strateji kavramlar zerinden inceleyerek transyaamlar
ortaya koymay amalamaktadr. Bir taraftan slami yaant kurma istei dier taraftan da kapitalizmin
olanaklarndan yararlanarak lks ve st dzey yaam kurma arzusu slami-dnyevi yaam ilikisini
oluturmakta ve ynlendirmektedir. Trkiyedeki iddial laikliin toplumsal deime srecinde
yeniden tanmlanmas ve yaplandrlmas dindarlar iin bir frsat oluturmakta ve yaamlar
eitlenmektedir.
Anahtar Szckler: Taktik, strateji, dindarlk, laiklik, trans yaamlar

ABSTRACT
New opportunities brought about by the neo-liberal policies in Turkey have given a chance to
some social groups and the structures they represent to change. Recently in Turkey, the concept of
religiosity, which is mentioned most often, has been changing rapidly in which secularism has also a
significant role. Religiosity is accepted as nonflexible but the neoliberal policies push people to invent
shortcuts and stretch the limits of this concept. On the one hand, the increase in the visibility of Islam
at the public sphere is evaluated as an increase in religiosity. On the other hand, it is argued that
religious people are secularized by some dynamics such as luxury consumption, fashion, spatial
segregation etc. Naturally, these two arguments confront each other. This study, starting from the
relationship between religiosity and secularization, aims to unveil the trance lives showed up during
the neoliberal policies since 1980 by using Michel De Certeaus tactic and strategy concepts.
Keywords: tactic, strategy, religiosity, secularism, trance lives

GR
19. Yzyln ikinci yarsndan sonra balayan modernlik serveninde Osmanl dneminde lkeyi
dt durumdan kurtarmak isteyen bir anlay hkimken, cumhuriyetin kuruluuyla Batl gibi
yaayan ve dnen bir toplum yaratarak dnyada kendine yer edinmeye alan bir Trkiye
bulunuyordu. Erken dnem cumhuriyet I. Dnya Savann sonrasnda ve 1929 Dnya Ekonomik
Bunalmndan kaynaklanan kriz ortamnda kendisini dnya sahnesine karamamt. Ne var ki byk
apl krizlere denk gelen bu kurulu ekonomik, siyasal ve toplumsal i krizlerin kmasna engel
olamyordu. 20. Yzyln ikinci yars da Trkiye asndan parlak gemiyordu. kinci Dnya
Savann yol at siyasal ve sosyal krizlerin etkisinden kurtulmak iin yaklak 35 seneye ihtiya
duyacakt. 1923te Osmanlnn klleri zerine ina edilen yeni cumhuriyet, siyasal, sosyal, hukuki ve
kltrel olarak yzn Batya dnerek modernleme servenine balarken tarihsel balarndan

1
Ar Gr., Fatih niversitesi FEF Sosyoloji Blm, ngunduz2007@gmail.com
2
Ar Gr., Fatih niversitesi BF Uluslararas likiler Blm, isaeraslan@gmail.com


360

uzaklamt. Bu balar arasnda din ayr bir neme sahipti. Yzyllardr dinle devleti birbirinden
ayrlmaz bir btnlkte tutmaya gayret eden gelenek imdi dini tamamen devletin kontrolne
brakacak bir laiklik inas karsnda yok oluyordu. Bir proje olarak Trk modernlemesinin amac;
devletin eliinde slam kamusal alandan kararak kiilerin zel hayatlarna hapsetmekti. Bu
projenin yrrle konmasyla 1980lere kadar geen sre slam-devlet-toplum adna olduka sancl
geiyordu. 1980lere kadar kendi iinde skntlarla mcadele eden Trkiye bu yllardan itibaren
kabuundan kyor ve dnyaya entegre olmaya alyordu. 1980lerden itibaren liberallemeye giden
Trkiyede dindarlar, gerek slamn kamusal yaanlabilirlii noktasnda, gerek kresellemeye bal
sermaye aknn salad olanaklarla dnyevilemeyi bir arada gtrmek durumunda kaldlar. Bu
alma 1980lerden itibaren dindarlarn dnyevileme srelerini; moda, lks hayat ve yerleim
yerleri balamnda Michel De Certeaunun gndelik hayata dair sosyolojiye kazandrd strateji ve
taktik kavramlarn kullanarak incelemeyi amalamaktadr. Dindarlarn dinsel yaamlarn srdrrken
dnyevilemeleri bir ikilem oluturmakta ve dindarlar devlet, kapitalizm, siyasetten elde ettikleri basit
kazanmlar kullanarak kendilerine ksa yollar bularak sistemin dna kmadan kamusal ve zel
hayatlarn kurmaya almaktadrlar. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren laiklik etrafnda dnen
tartmalar ve gerilimler; Bat tarz modernlemeyi savunan devlet ve Kemalistlerle; slami toplum
yapsn savunan slamclarn mcadelesiyle zetlenebilir. Doksan yllk cumhuriyet arzulad
toplumsal dnm salamada istedii baarya ulamakta olduka zorlanmtr. zellikle dinle ilgili
politikalarn getirdii skntlar dnyadaki gelimelerin de etkisiyle cumhuriyet tarafndan belirgin bir
ekilde hissedilmitir. Modernlemenin Batnn yapt gibi rasyonellemeyle baarya ulaacan
dnen Cumhuriyet, dini kamusal alandan kovarak insanlarnn zel hayatlarna hapsetmek iin
iddial ve sert bir laiklik anlayn yerletirmeye almt. Dini devletin kontrolne sokacak bir
mekanizmaya ihtiya duyulup 1924te Diyanet leri Bakanl kurulmutu. Bu sayede slam,
Diyanetin brokratik ileviyle devletin kontrolne girecek ve modernlemeye uygun admlar, dinin
kamusal grnrlnn rasyonellemeyle birlikte bertaraf edilmesiyle atlacakt. Devletin dini
kontrol etme biimi sadece yapsal olarak kurumlar dzenlemek deil, dini kurumlar da yeniden
retmekti. mam, mezzin, vaiz, Kuran kursu retici, mft gibi Diyanet personelini Cumhuriyetin
ilke ve devrimlerine sadk birer din grevlisi yetitirmek ve Cuma hutbelerinde ilenecek konularn
belirlenmesi kadar geni bir yelpazede kamusal hcrelere kadar egemen olmaya alan devlet, laiklie
byk anlam yklyordu. Siyasal olarak gerekleen durum karsnda toplumsal olarak iki kutup
birbiriyle srekli mcadele iindeydi. Kemalistler ve slamclar birbirlerini kar tarafa gre tanmlyor
ve buna gre bir sylem belirliyordu. Kemalistler kendilerini ilerici, ada, modern, insan haklarna
saygl, Atatrk ilke ve inklplarna bal bireyler olarak, slamclar ise yobaz, gerici, ad, irticac,
dinci olarak tanmlyorlard. slamclar ise kendileri dini btn, dindar, Mslman; Kemalistleri ise din
kart, harama dikkat etmeyen, faiz yiyenler olarak tanmlamaktaydlar (White, 2007). 1980lere
kadar Kemalistler ile slamclar arasndaki mesafeler olduka berrakt. Birbirlerinden ideolojik
kalplarla keskin ekilde ayrlm bu iki grup 1980lerin sonu ve 1990larn banda bir dnme
uradlar. Bu dnmde temel dinamik neo liberal dnm politikalardr.
NEOLBERAL DNM POLTKALARI
kinci Dnya Sava tarih boyunca en fazla can ve mal kaybna yol am savat. 1945te biten
sava, ilerleyen yllarda dnyay ikiye ayran uluslararas bir politikaya zemin hazrlamtr.
Kapitalizmi ve serbest piyasay temsil eden ABD ile sosyalist Sovyetler Birlii; uzun yllar srecek
souk sava balatyor ve lkeleri kendi yanlarna ekmek iin sert politikalar izliyorlard. ki
ideolojinin mcadelesinde arada kalan dnya toplumlar iin bu durum olduka sanclyd. Dnya
politikasnn ABD ve Sovyetler Birlii nclnde gerilim zerine ina edilmesi 1970lerde retim-
tketim denkleminde kapitalizm krizine dnyordu. Kapitalizmin iine girdii krize bal olarak
mal ve hizmetlerde yaanan aksaklklar ve adaletsiz dalm dnya toplumlarn tepkisel bir harekete
yneltiyordu. Dnyada e zamanl olarak gerekleen yeni sosyal hareketler bata modern ulus
devletlerin ulus birlii oluturma gayretlerine ve kapitalizmin eitsizlik getiren uygulamalarna kar
gelien hareketlerdir. Yeni sosyal hareketler; zellikle ulus devletlere ve onun egemenlik aygtlarna
kar gelitirilen, modernleme srecinde bir ate olarak ortaya karak; yapsal krizlere ve ekonomik
istikrarszlklara tepki olarak ortaya kan, bunlarn yan sra gay, lezbiyen, evreci, etnik, feminist
kimlik mcadelelerinin rgtl biimini ifade etmektedir (ayr, 1999: 2). Yeni sosyal hareketler
sadece lkelere has kimlik mcadeleleri olmaktan ok kresel dzeyde gerekleen bir dayanmaya


361

da iaret eder. Toplumlararas entegrasyona imkn veren bu hareketlerin etkisi ksa zamanda tm
dnyaya yaylm ve toplumsal dnmleri hzlandrmada etkin rol oynamtr. Kapitalizmin
1970lerden itibaren iine girdii krize bal olarak btn dnyada retimin ve meknsal yaplarn
radikal ve olarak yeniden yaplandrld ve leklendirildii bu kresel dnem, tm dnyay etkisini
altna alarak yaylmac ve mdahaleci bir ekle brnmtr (Kurtulu; Trkn, 2005: 13). Bilgi
aklarna ve risk paylamaya olanak veren entegrasyon sreci, kresel yatrm tm dnyada geerli
klmtr. eitliliine ve sermaye yaylmna imkn veren neo liberal dnm politikalar geni
apl toplumsal deiimleri de beraberinde getirmitir. Meknsal dnmn de hzland bu
dnemde yeni yatrm ve tketim alanlar alarak neoliberal politikalar erevesinde 1970lerin
ekonomik krizine ksmi bir zm oluturulmutur (Kurtulu; Trkn, 2005). Dnyadaki gelimelerin
yan sra Turgut zal dnemi de (1983-1989) liberalleme hareketlerinin ilerlemesine ve kurumsal
olarak devletin dnmne imkn salamtr. Trkiye 1980lerden itibaren ithal ikameci ekonomii
politiini terk edip serbest piyasa ekonomisine gei yapmtr. Siyasi kurumlarda ve yargda
gerekletirilen yasal dzenlemelerle insan haklar nndeki engeller ksmi de olsa kaldrlm,
toplumsal uzlama ve zgrlk salanmaya allmtr. Siyasal olarak getirilen liberal ortam ksa
zamanda sosyal hayat renklendirdii gibi slamn kamusal yaamna da imkn verecek olanaklar
beraberinde getirmekteydi. Dolaysyla 1923ten itibaren srdrlen modernleme projesinin laiklik
aya slam formlarnn kamusal alandan kovulmas ve geri gelme ihtimaline kar alnan sert tedbirler
zamanla etkisini kaybediyordu.
BERRAKLIKTAN BULANIKLIA
Devletin laiklik projesinin sadece neo liberal politikalarnn getirmi olduu zgrlk ortam ve
insan haklarnn genilemesiyle zayfladn sylemek yetersizdir. Zrchere gre Kemalizm kitleleri
harekete geiren ve kamusal pratik reten bir deer olmaktan ok, gruplar ve kiileri bir fikir birliine
ynelten bir ideolojidir. erif Mardine gre de Kemalizm laiklik ile slamn kamusal konumunu
ortadan kaldrarak laik toplum modelini kurmaya alrken, dinin insanlara bilisel doygunluk
salayan ynn ihmal etmitir. Dini meta fetiizmi olarak grerek onu maddi olarak kamusaldan
karmaya alm, dinin bo brakt bilisel ve ruhi donanm alternatifini bulamamtr (Mardin,
2011). Bu nedenle kiilerin ruhi dnyalarnda kayplar yaanm ve dini cemaatler g kazanmtr.
erif Mardine gre Cumhuriyet tarafndan yrtlen modernleme projesi karsnda dini cemaatler
slamn gndelik pratiklerini yeniden retmi, zel ve kamusal alanda faaliyetler gstermilerdir. Bu
sebeple dini cemaatler Trk modernlemesine kiileri teker teker motive ederek; toplumsal pratik
noktasnda katkda bulunmulardr. Jenny White; slamc pratiin Kemalist pratik karsndaki
baarsn; yerel adet, gelenek, kltrel kodlarla sivil siyaset oluturarak i farkllklar eritmek
suretiyle toplumsal dayanmayla deer merkezli bir sre oluturmasyla aklamaktadr. (White,
2007: 55). slamcln dnmn kltrel olarak analiz eden Nilfer Gleye gre slamc hareket;
ilk palazland 1970lerde modernlemeyi slam karsnda bir engel olarak alglarken, 1990larla
birlikte modernlii slamla uyumlu hale getirmek ve dini kurumlar slamn znden kopmadan aa
gre dzenlemeye gittiini belirtmektedir. slamc modernlemede kadnlarn toplumsal vizyonu daha
belirgin bir ekilde deimitir. Yeni slamc hareket daha ok kadnn modernlemesi olup, ulus tesi
bir zgrlk talebinin slami hareketi biimlendirdii ne srer. Ona gre modernlik kart slami
radikalizm den yeni slami harekete gei aralksz, sarsntsz ve devaml byyen bir sreten ziyade;
geleneksel popler inan ve adetlerden ayrlarak dini modernlie kar bir kolektif kimlik vurgusu
olarak siyasallatran kentlileerek eitim grm olan toplumsal gruplarn slam dinine getirdikleri
yeni bir yorum olarak grmektedir (Gle, 2010). ounlukla niversiteye giden, bilim takip eden
yeniliki ve opportunist gen slamclar 1990lardan itibaren Kemalist ideolojinin elinde
bulundurduu modern metalar elde etmeye almlardr. Kemalistlerin elinde tuttuu refah, dnyevi
zevk, lks yaam, tatil, gibi slamclarn slama uygun olmadn dndkleri frsatlar gen
slamclar tarafndan nce sorgulanmaya sonra da elde edilmeye balanmtr. Dier taraftan serbest
piyasa ekonomisinin enformel sektr canlandrmasyla oluan kentsel sektrler Anadoludan gelen
dindar iadamlar ve esnaflar tarafndan deerlendirilmitir. zellikle Refah partisinin iktidara gelii
ve stanbul, Ankara gibi Bykehir Belediyelerini kazanmas slamc iadamlar tarafndan yatrm
frsat olarak kullanlmtr. Yerel siyasetin ulus tesi bir sylemle birletirilmesi Kemalist ideolojinin


362

evresinde pozisyon alm TSAD
3
gibi kurulularn yannda MSAD
4
gibi Anadolulu iadamlarn
kurmu olduu ticari birlikler ve rgtlerin hzla ykseliini salamtr. Yerel siyaset kltrne yeni
bir model getiren Refah partisi, hem hkmet hem de belediyeler dzeyinde birok yatrm frsat
sunmutur. Kreselleme karsnda zaten ithal ikameci ekonomi politii brakm Trkiye, kresel
ekonomi politiinin yeni pazar, sektr, tketim ve giriimcilik dinamiklerine hzla uyum salyordu.
Kemalist i dnyas bu sreten olduka rahatsz olup Refah Partisi hkmetine 1997 ylnda yaplm
olan post modern darbeye destek vermiti. slamclarn bu denli g kazanmas Kemalistleri, sahip
olduklarn slamclara kaptrma korkusuna srklyordu. Dier taraftan iki tarafn da benzer
kazanmlar elde etmeye ynelmeleri bu iki grubu birbirine yaklatryordu. slamc sivil toplumun
kitle seferberlii Kemalist ve slamclar arasndaki kltrel bulankl bertaraf etmeye balamt.
Dindarlarn dnyevi deerler konusunda talepkr olmas yeni bir toplumsal deime fenomeni ortaya
karyor ve bu iki grubun kltrel deerleri arasndaki bulanklk zamanla berraklamaya balyordu.
Bu berraklamay Michel De Certeaunun taktik ve strateji kavramlarndan hareketle incelemeye
devam edeceiz.
TAKTK VE STRATEJ: TOPLUMSAL DEMENN YEN ETHOSU
Michel de Certeau bu 20. Yzyln nc eyreine gndelik hayatn eletirisi eserine damga
vurmu byk dnrlerdendir. Modern insan sistemin buyruklarna hizmet eden bir kitlenin paras
gren yaklamlara kar bireyin yaratcl ve kurnazl zerine gndelik hayat iinde
kavramsallatrd taktik ve strateji kavramlar bireyin yeniden kefine olanak salamaktadr. Bireyin
yeniden kefi sadece sistemin merulatrmna kar k deil ayn zamanda toplumsal deimeyi
anlamada temel bir alm salamaktadr. De Certeauya gre stratejiler bir toplumda ya da ok daha
kk birimlerde (fabrika, rgt, vb), meruiyeti nceden varsaylan bir iktidar yerinin (devlet,
devlet ynetimi, yneticiler, fabrikaya sahip olanlar) mlkiyetinden g alan eylemlerdir.
5
Strateji
ynetici erklerinin uzun vadeli ve nceden planlanm hedeflere ulamak iin izlenen yolu ifade
etmektedir. Strateji glnn eylem ve uygulamalar olup geni zamana yaylm, brokratik ve
hantal yapdadr. Bu nedenle deitirilmeleri, kaldrlmalar zordur. Makro dzeyde olup tm toplumu
ya da topluluu kontrol etmek iin tasarlanmlardr. Bir mlkiyetin veya meknn var olmasyla
nitelendirilebilecek brokratik, hantal, hiyerarik bir yapdr. Devlet, hkmet, ekonomik yap, yasalar
stratejik modeller zerine kuruludur (Certeau, 2009: 54). Stratejide temel bileen aidiyettir bu nedenle
belli bir mekn olgusundan hareket edilir. Bu meknsallk bireyi ve toplumu kontrol etme biimlerini
retir. Bu mekn, ilikilere, belirgin bir biimde dtan bakabilecek bir idareyi mmkn klan, bu
idarenin meruiyet zeminini oluturan alandr (Certeau, 2009: 54). Taktik ise ; bireyin gndelik
yaamda gerekletirdii eylem, uygulama, retorik ve tketim alkanlklarn ieren bir tarz ifade
etmektedir. Oysa taktikte belli bir mekn algs yoktur. Aidiyet meknn zamana kar stnl
olduu iin taktik her zaman karlk vermeye hazrdr ve zaman kendi lehine kullanarak hilelere,
kaak yollara, aldatc oyunlara, szmalara, hedef saptrmalara ve gerilla savalarna bavurarak
merkezilemi iktidar tekniklerine kar direni balatrlar (Kzlay, 2011). Stratejiler ait olduklar
mekn, kural, ynetmelik, yasa araclyla korunurlar ve bu nesnel dinamikler ardna saklanrlar.
Taktik ise mekn ve mlkiyet olmadan oluan hesapl, nitelik deitirebilen, ortama uyum
salayabilen btnlktr. Belirgin bir mekn olmad iin meknlar aras dolama aktrlar.
Meknlar arasnda ksa yollar bularak g ve erk znesiyle direkt karlamadan eylemini baaryla
tamamlar. Taktiin belirli bir orijini yoktur, kendini muhafaza edecek, kazanmlarn saklayabilecei
alanlara da sahip deildir. Bu nedenle serbest olarak taklr ve abuk retilip abuk tketilirler.
Kullanlabilirlikleri ve raf mrleri ksa olup yeniden retime hazrdrlar. Taktik egemen sistemin
gayri ahsi yapsna meknlar kiiselletirerek ve onlar oulculatrarak cevap verir. Meknlarn
souk ve brokratik yapsn insaniletirir. zellikle de modern kentin tek tipletiren ve
homojenletirme giriimlerine kar zgrleme abalarn ierir. Bu abalar kitle toplumu
oluturmada dayatlan kltrel formasyonlara direni oluturur. Mobil, kolay uygulanabilir ve esnek
taktikler bireyin merkezsizlemesini ve meknszlamasn salamaktadr (bid). Stratejiler olduka
sert ve kurall btnlkle oluan ve meknlama sreci yaarlar. Bu nedenle hareket etmeleri zordur.

3
Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei
4
Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei
5
http://www.altust.org/2011/11/modernite-gundelik-hayat-ve-yeni-sosyal-hareketler1


363

Mekn otoriter bir sistem haline dntrerek ounluun izgi dlna engel olmaya alr.
Stratejiler bunu yaparken taktiklerin frsatlar abucak kapma, ngrlmezlik ve uydurmalarna
disiplin edici ve sistemli dzene boyun edirmeye cevap vermeye alr (Urry, 1995: 53). Kemalist
stratejiye kar slamclarn gelitirdii taktikler zerinden bakmak son yirmi yln toplumsal resmini
ekmeye yardmc olmaktadr.
UYUM MU DREN M?
Devletin laiklik stratejisi 1923ten itibaren brokratik olarak dzenlenmi ve devletin kurumlaryla
birlikte toplumun laik yaplmas amacyla yaplandrlmtr. Bu nedenle zamana ve mekna gre
yeniden yaplandrlmas noktasnda ciddi krizler kmtr. zellikle de niversitelerdeki barts
yasa 1995 ten itibaren Refah Partisinin iktidara gelmesiyle alevlenmi ve niversitelerdeki
barts protestolar, Cuma namaz sonras organize gsteriler ve mcadeleler Kemalist-slamc
gerilimini alevlendirmitir. Devlet, irketler, medya ve derneklerin baskn kltrel kodlar dayatarak
slamc toplum modeline kar youn soyut ve makro politikalar retmesi laik toplum dayatmasna
kar gelitirilen taktiklere olanak vermitir. Radikal slamclktan uyumlu slamcla gei sreci
dindarlarn dnyevileme sreciyle ilikilidir. Laik ideolojik aygtlarn aktif ve iddial uygulamalarna
karlk dindarlar toplumsal hayatta taktiklerle karlk veriyorlard. Bu taktikleri moda, lks tketim
ve yeni site yerlekeleriyle aklamaya alacaz.
MODA: FARKLI KAREDE ASR OLMAK
Georg Simmel modann sosyolojik temeline inerken st snflarn rettii giyim tarzlar, hobiler ve
yeniliklerin st snflar tarafndan retilip yaygnlatrldn, alt snflarn ise st snflarn bu
beenileri taklit ettiini iddia eder. Snfsal bir nitelik olan moda snfsz toplumlarda
gerekleebilecek bir form deildir. zellikle de kapitalizmin otorite erki olduu sanayi toplumlarnda
gerekleen toplumsal taklit formudur. Tarihsel olarak topluma adapte olma, uyum gsterme ve
toplumun genel kanaatlerini kabullenmede temel bir gsterge olarak tketim kltrnn bir dinamii
olarak geici toplumsal beeniler olarak da deerlendirilebilir (Simmel, 1957). Modada esas olan
geiciliktir. Bir zaman toplumun beenisini kazanan eilim ok ksa bir zamanda ilgiyi kaybedebilir.
Moda basit bir toplumsal beeni olmaktan ziyade modern insan iin rahatsz edici bir sre getirir. st
snflarn hayat tarzlar byk lde maddi kaynaa dayanr ve alt snflarn da dhil olduu kamusal
hayatta en geerli ve kabul edilebilir hayat tarzn dourur. Alt snflar iin dayanlmaz bir cazibe olan
moda ona ulamak iin gsterilen abayla daha da cazibe kazanr. Toplumda kltrel formlarn
olumasnda veya deimesinde modann byk pay vardr. Bir dier kltr kuramcs Sorokine gre
insanlarn rettiinin btn olan kltrn; soyut deerler olarak anlamlar/deerler, insanlarn
gelitirdikleri davranlar ve toplumsal yaamda kullanlan ara-gereler olmak zere boyutu vardr
(1964). Bu aralar giyim, yemekler, beslenme, elence, binalar, yollar, antlar gibi saylabilir.
zellikle giyim insanlarn davranlarn belirlemede etkin bir aratr. nsanlar tadklar ideoloji,
hayat gr, din, gelenekler, dnyevi zevklere ve ekonomik durumlarna gre kyafet seerler.
zerinde durduumuz moda daha ok kyafetle ilgili bir kavram olarak kullanlacaktr.
Trkiyede dindarlarn en belirgin ve grnr dindarlklarn tesettr temsil etmektedir. Trkiyede
moda dindarlarla Kemalistler arasndaki mesafenin bulanklamas yani birbiriyle olan ilikilerinin
karmas asndan nem arz etmektedir. Kemalistlerin kendilerine atfettikleri ilerici, modern, ada
olma deerlerini zamanla kullanmaya balayan dindarlar bu iki kltrel snf iinde daha aktif rol
oynamaya balamtr. Dindarlarn moda ile olan mnasebetlerinde temel faktr rtnme olgusudur.
Bu adan dindarlarn moda algs rtnmeyle dorudan ilikilidir. rtnme, yani bir bartsnn
taklmas ya da bedenin tamamn rtebilen uzun elbiseden oluan tesettr hem tarihsel olarak hem de
gnmz toplumsal yaamnda etkin bir rol stlenmektedir (Gle, 2010:1). slamiyetin yaylyla
birlikte deiik corafyalarda farkl ekillerde ortaya kan tesettr tipleri o lke ve corafyalarn
kltrel ve toplumsal yaplarn slamla ilikilendirerek inceleme frsat vermektedir. rtnme ile
moda arasndaki iliki kurmak modann slami hayatla olan ilikisinin tm boyutlaryla ortaya
konmasna olanak vermektedir. 1970lerden itibaren yeni sosyal hareketler olarak gelien kimlik
mcadelelerinde Kemalistlere kar Trk modernlemesine yapsal olarak kar kan slamclar
radikal slamcl temsil ediyorlard. 1990larn liberal ortamna abucak adapte olan slamclar iin
byk bir dnm gerekleiyordu. Modernlemeye ve kresellemeye olan yakn ilgi niversitelerde


364

hzla oalmaya balayan bartl kz rencilerle farkl bir boyut kazanyor ve dindarlar Trk
modernlemesine kar durmak yerine onunla uyum gsterecek ve slami deerlerden de kopmadan bu
iki deeri bir arada gtrebilecek melez bir form gelitiriyorlard. rtnme dnyevi deerlerin ykc
etkilerine maruz kalmann bir tedbiri iken, ksa zamanda dnyeviliin nimetlerine kavumak iin farkl
bir tarzn arac oluyordu. Yksek renim, salk, medya, finans ve i dnyasnda giderek artan slami
grnrlk kamusal alanda gerekleen byk bir dnme iaret ediyordu. Kemalist deerlerle
retilen kamusal alan slami grnrlkle karlanca Kemalist brokrasi ok gemeden barts
yasa ve dier slami formlar yasaklamakla iin 28 ubat 1997 kararyla resmi olarak harekete
geiyordu. Tm kamu kurulularnda slamclar saf d brakarak ve Kemalist dzeni tekrar eski
haline getirmek isteyen anlay; yarg, ordu ve medya ayayla slamclara kar topyekn bir
mcadeleye giriiyordu. Siyasal olarak gerekleen bu manevralar karsnda toplumsal olarak
bartl kzlar gndelik hayatta tesettr modern bir ekilde kullanma yolunu seiyorlard. Daha
alml, gze ho gelen, renk uyumlu kyafetler semeye alan bartl kzlar yeni tketim kodlar
retiyorlard. Bunun yan sra hzla oalmaya balayan tesettr firmalar yeni modeller kararak
tesettr tketim ethosu
6
olumasn salamlardr. slam ve ekonomi ilikisi zerinden bakldnda
kapitalizmin slami bir perspektife dntrld ve merulatrld dnlebilir. slami modann
gelimesi sadece Kemalistlere veya Trk modernlemesinin tek tipletirme veya slam kamusal
alanda kovmay ama edinmesine kar bir durutan te, dindarlarn kendilerini yeniden tanmlama ve
kendilerini ifade etme abalarn gstermektedir. slami moda modern hayatn getirmi olduu tek
tipletirici ve baskn kltr imajna kar gelitirilen taktiksel bir hareket olarak grlebilir.
TESETTRN DYALEKT
Tesettrn yaad toplumsal dnmde Marksist adan bakmak tesettrn nasl bu kadar
keskin bir dnm yaandna k tutacaktr. Trkiyede kadnlarn bir ksmnn barts
kullanmasa bile tesettrl kyafetleri tercih etmesi tekstil piyasasna yenilik getirmitir. 1990lardan
itibaren hzla artan tesettr firmalar reklam, bror ve maazalarla tesettrn grnrln
arttrmlardr. Tekbir, Aker, Kayra, Armina gibi tesettr firmalarnn yan sra son yllarda kmaya
balayan slamc moda dergileri Ala, Hesna, Enda, Aysha, Semsi Tubann hzla yayn dnyasna
atlp muhafazakr kadnlara ynelik giyim, tak, aksesuar, makyaj konusunda nerilerde
bulunmaktadr. Byk bir ekonomik pasta olarak tesettr piyasas hzla canlandrlmakta ve tesettrl
kadnlar cezbedilmektedir. Bu moda tarz tesettr slami bir kural olarak alglamadan ziyade
dnyeviletirme amac tamaktadr (Barbarosolu, 1995; Akta, 2013; Eraslan, 2011;).
7
Dindar
kadnlarn hem slam yaamlarnda tatbik etmek, hem de gzel ve k olmak iin gelitirmi olduklar
davranlar moda zerinde bir taktik gelitirmeye abalarndan ileri gelir. Sistemde kendilerine ak
bulan dindarlar kendilerine dini ve dnyevi erevede bir yer bulma abas iine girmektedirler. Hem
tesettrl kyafetler giyip hem de bu kyafetlerin bedenlerini ak gstermekten ziyade, k
gstermekle kendilerine ksa yollar bulmaktadrlar. De Certeua ya gre bireyler sistemin egemen
kodlaryla direkt olarak kar karya gelmekten ekinmekte ve sistemin izdii yoldan sapmadan
kendilerine uygun tasavvurlar gelitirebilmektedir (2009). Bu giyim tarz sadece klk ve gzel
grnmle deil sosyolojik olarak kltrel ve toplumsal bir imge olarak deerlendirilmelidir.
Dindarlarn dnyevilemesi olarak okuduumuz bu durum bir tketim ethosu olarak dnyevilemenin
en belirgin ksmn oluturmaktadr. te yandan pahal tesettr kyafetleri, aksesuarlar, taklar,
gzlkler st snflarn temsil ettii st ve cazibeli yaamlar simgeleyerek ona uygun lks yaam
kurma srecini getirmitir.
LKS YAAMIN DAYANILMAZ HAFFL
Giderek artan ekonomik kazanmn daha aa snflara doru inmesi liberal dnm
politikalarnn en nemli toplumsal getirisidir. Sanayi ve finans kapitalizminin 1980ler sonras
Trkiyede kendine yeni yollar bularak yeni orta snf temsilcilerine frsat vermesi lks tatil ve yaam
yeni snflara cazip hale getirmitir. Sermayenin st snflarla birlikte orta snflara doru ak
ekonomik olarak rahatlayan kiilere sosyal yaantlarn renklendirme konusunda cesaret veriyordu.

6
Bir kavram oluturan tm deerler
7
http://arsivlemesemolmazdi.blogspot.com/2013/05/ayse-bohurler-krmz-ruj-kapak-kz-yarsmas.html


365

Orta snflarn bu dnmnde st snflara ait deer ve gelenekleri paylama niyeti bulunmaktadr.
Veblene gre lks yaam aylak snfa ait bir kltrel imge olup, bu snflar gsterii bir tketim
gerekletirerek sosyal statlerini glendirirler. Ona gre, aylak snflar; yani retim sreci iinde
dorudan yer almayan ancak art-deere el koyan gruplar, kendi toplumsal pozisyonlarn vurgulama
eilimi iinde tketimyaparlar (Erkilet, 2012: 31). Burada kastedilen tketim tamamen kendini
toplumun dier fertlerine kar kantlamann gsterii tketimle olabilecei dncesine dayanmakta
ve ihtiyatan ziyade rahatlk kazanmak iin gerekletirilmektedir. Lks konusunda ekonomik bir
yaklam gelitiren Sombarta gre lks olgusu temel ihtiyalar aacak biimde gerekletirilen her
trl fazla harcamay ifade etmektedir ( 1998: 153). Sanayi tesi toplumda retimin sadece insanlarn
temel ihtiyalarn karlamaktan ziyade, insanlara ncelikli olmayan yeni gereksinimler oluturmas
lks tketimin kaynan oluturur. Dindarlar yeni meknlar grmekle dnyevi tutkularn
yakalayabileceklerini dnp yeni tatil fenomenini balatmlardr. Dindarlarn rahat etmesi iin
kadn erkek iin ayrlm havuzlarla, alkolsz ieceklerle, birlikte tatil yapabilecekleri vurgulanarak
yeni konsept oteller ortaya kmtr. Aydn Didimdeki Caprice Thermal Palaca, hlas Armutlu,
Kuzuluk Kaplcalar, ah nn Paradise balca tatil merkezleridir. Otel, tatil ky, kaplca, umre ve hac
turizmi, yurt ii-yurtd turlar olduka rabet grmekte ve tatil seenekleri oalmaktadr.
Kemalistlere zg olarak nitelendirilen tatile gitme olgusu dindarlar iin geerli olmaya balam bu
durum dindarlar kamusal grnrlklerini daha da belirginletirmede cesaretlendirmitir. Tatil
Kemalist mekn olarak kabul edilen, dindarlarn uzun yllar uzak durduklar deniz, sahil, otel, kulp
gibi meknlarn paylamyla bu meknlar oulcu bir yapya kavumutur. Dindarlarn lks tatil
olgusunda slami kyafet olarak kabul edilen haamayla ayr havuza veya denize girmek bu dnyevi
zevkleri tatmaya imkn salamakta, bylelikle egemen mekn kodlaryla oynanmaktadr. Dinin ho
grmedii zellikler yapsal olarak red edilmek yerine kk ve basit ksa yollar bulunarak dnyevi
hayat din ekseninde merulatrlmaktadr. Foucaultnun iktidar erklerinin baskclna kar bireyin
yaratcn gizli kald yerlerden karma amac tayan De Certeau sradan insanlarn eylemleri nasl
kurnaz bir sanata dntrldn belirterek taktik gelitirdiklerini ne srer. Ona gre zayf olan
her zaman yenilik yapma taraftardr ve imkn bulduu her an raf mr ksa olan taktikleri retmekte
mahirdir. Sradan insann gndelik yaam ierisinde taktikler gelitirerek, toplumsal alann tmne
yaylm ve merkezsizlemi iktidar tekniklerine kar bir direni balattn iddia etmektedir
(Kzlay, 2009: 4). De Certeau bireylerin mekn deneyimlerini baskc dzen karsndaki taktikleriyle
ele alarak gndelik hayatn iinde bulmaya alr. Ona gre bireyler, baskc dzenin kendilerine hazr
olarak sunduu ekonomik, sosyal ve kltrel rnleri tamamen kabul etme veya reddetme yerine bu
rnleri yeniden imal etme yoluna giderler. Dindarlar zellikle de medya yoluyla kadn erkek kark
bir ekilde denize veya havuza girmeleri, bar, pavyon, gece kulb gibi alkoln en sk tketildii
meknlara gitmeleri ynnde yaplan telkinlere ve reklamlara karlk tatil fenomenlerini dinin ortaya
koyduu deerler ve kurallar zerinden yeniden retirler. Bu retim ok boyutlu sosyal sretir.
Ekonominin temel bileenlerinin yan sra bilginin, ihtiyalarn, zevklerin ve risklerin sarmal
oluturmasyla her zaman yeni formlar olumakta ve dindarlar yeni yaam tarzlar oluturmada
olduka isteklidirler. Toplumsal yaamda moda ve tatil anlay gibi daha kk apta gerekleen
dindarlk kendini kentte devaml aktif, grnr ve st gstermek iin byk ve kalc yerleimlerde
kendini daha rahat gsterme imkn bulmaktadr. 1990larla birlikte zellikle stanbulda olumaya
balayan yeni nesil site yerlekeleri olan uydu kentler dindarlarn dnyevileme formlarna rmek
tekil etmektedir.
BR MEKN TASAVVURU: UYDU KENTLER
Tarih boyunca birok kltre ve medeniyete ev sahiplii yapm olan stanbul cumhuriyetin
kurulmasyla Ankara karsnda ksa bir sre de olsa gzden dm olsa bile 1960larla balayan
krsaldan kente gle birlikte artan nfusa ve kendine yklenilen ta topra altn ehir imajyla tekrar
eski aal dnemine dnmtr. Bundan dolay Trkiyede kentlemeyle balayan toplumsal
deimede monopol rneklem olarak deerlendirilmeye alnmaktadr (Keyder, 2009; nc ve
Weyland, 2010). Sanayilemeye paralel i arz ve buna bal olarak i olanaklarnn cazibesine kaplan
insanlarn kalc yerleimiyle devaml bym ve liberalleme srecinin salad ortamla, hzla yap
tasarcln gzdesi haline gelmitir. Bir taraftan artan konut ihtiyac dier taraftan da yeni orta


366

snflarn sekinlik talebi toplu konut olgusunu ortaya karmtr. Burada toplu konutlar ilk olarak
TOK
8
tarafndan stlenilmitir. Yeni orta snflarn sekinlik iin yeni meknlar istemesinin byk bir
inaat sektr piyasas oluturacan dnen Emlak konut 1994te Baheehir ina ederek
Trkiyenin ilk uydu kentini oluturmutur. Baheehrin inasndan ilham alan stanbul Bykehir
Belediyesi de benzer bir proje gelitirmitir. stanbul Bykehir Belediyesinin itiraki olan Kipta
1994 te Baakehir etap inaatlarna balamtr. Refah Partili belediye 28 ubat 1997 deki post
modern darbe nedeniyle bankalardan kredi alamam ve araziler halka arz finansal kriz zlmtr.
1996 da I. Etap, 1997de II. Etap, 4. Etap 2000 de ve son olarak 5. Etap 2002 de bitirilmitir. 3. Etap
deprem konutlar olarak ina edilmitir. 20000 konutluk bu proje ksa zamanda byk talep grm ve
stanbul ii meknsal ayrmann en belirgin temalarndan biri olmutur. Kentleme srecine farkl bir
boyut getiren, kent iinde yer deitirme ihtiyac duyan gruplar kentleme fenomenini
deitirmilerdir. Gecekondularda yaayanlardan adack tipi lks yerleimlerde yaayan kent
sakinlerine kadar tm kent sakinlerini dnme uratan meknsal ayrma kentli olmann bir deer
olarak kabul edilmesiyle gerekleen bir olgudur. 1990lardan itibaren gecekondularda yaayan alt
snflara mensup kiiler artan sermaye sirklsyonu ve ticari serbestlikle ekonomik seviyelerini
ykseltip daha nezih, gvenli, ayrm uydu kentlere hcum etmilerdir. Alt snflardan yeni orta
snfa doru dikey bir ykselile meknsal ayrmayla kendilerini gsteren yeni orta snf
mensuplarnda dindarlarn pozisyonu ve aktiflii Baakehir etaplarnda grlmektedir. Baakehri
ayr klan dindarlarn youn olduu ve slami grnrln en belirgin ekilde hissedildiidir. Son
yllarda en ok stnde durulan ve kimileri tarafndan Ak Partinin 9 yllk iktidar sebebiyle slamc
getto ve slamc yerleim gibi adlandrmalarla tekiletirilen ve morfolojik yapsndan ok bu
adlandrmalarla gndeme gelen kentsel bir yerleimdir. Etap yerleimlerine bakldnda zellikle de
4.etap slamc uyarclarla ve imgelerle ilikilendirilmektedir. Bunun temelinde ise, Baakehir
etaplarnn dier kent zeklerinin sadece laiklere hitap eden zelliklerinin yan sra slamclarn da
mutlu olabilecekleri, uyum salayabilecekleri yaplar barndrmas vardr. Kent yaamnn younluu
ve kltr eitliliin yaand 4. Etapta arafl ve tesettrl kadnlarn parklara, cafelere, alveri
merkezlerine rahata gittii izlenebilmektedir. arafl ve tesettrl kadnlarn sadece temel
ihtiyalarn karlamak zere dar kmas algsnn birok yerde halen geerli olduu
dnldnde bu algnn krlmasna ynelik izler Baakehir etaplarnda mevcuttur. Bununla
birlikte tasar, dzenleni, grnm ve yaplarn yaptasarclk zellikleriyle Baakehir etaplarnn
morfolojik ynlerinin baz aratrmaclarda brakt izlenimler de bu korku yaklamlarn
artrmaktadr (Kele, 1998). Camilerin cadde merkezlerinde ve grnr yerlerde olmas, alveri
merkezlerinin ve restaurantlarn slami mimariyi simgeleyecek biimde ina edilmi kubbeli tavanlar
ve minare ekli verilmi kubbe ular ilk bakta gze arpan imgelerdir. Grnrlk olarak slamn
meknsal ykseliine rnek tekil eden Baakehir etaplar, sakinlerine yneltilen sorularda slamc
yerleim iddiasn kabul etmemektedirler.
9

15- Baakehir de Oturmay Tercih etme nedenleri
Frekans Yzde
Gvenlik 11 11,1
Sakin 22 22,2
Temiz 10 10,1
Medeni evre 5 5,05
Komuluk 5 5,05
ocuklarn eitimi ve yetitirilmesi 16 16,1
Ulam Kolayl 1 1,01
Ak ve Yeil Alanlar 9 9,09

8
Toplu Konut daresi,
1984 ylnda Genel dare dnda Toplu Konut ve Kamu Ortakl daresi Bakanl kurulmutur. Bu tarihte
yrrle giren 2985 sayl Toplu Konut Kanunu ile zerk Toplu Konut Fonu oluturulmutur. 1990 ylnda 412
ve 414 sayl Kanun Hkmnde Kararnameler ile Toplu Konut daresi Bakanl ve Kamu Ortakl daresi
Bakanl eklinde iki ayr idare olarak rgtlenmitir. http://www.toki.gov.tr/ 20.09.2013
9
Bu anket almas Mays 2012 de Baakehir 4.ve 5. Etaplarnda 37 kiiyle yaplmtr.


367

yerine Yaknlk 2 2,02
Dindar insanlarn ounlukta olmas 6 6,06
Muhafazakr bir mekn olmas 12 12,12
Toplam 99 100

Baakehrin tmyle bir slamc getto olduu dncelerine karlk bu tabloda grld zere
sadece %18lik bir ksm dindarlarn ounlukta olduu ve muhafazakr bir mekn olduu
dncesiyle Baakehri tercih etmitir. Baakehir etaplarnn gvenlik, sakinlik, temizlik ve
ocuklarn eitimi asndan uygun olduu dncesi meknn temel tercih sebepleridir. Benzer bir
soruda ise Baakehir sadece %13 orannda slamc bir yerleim olarak dnlmektedir.
24- Baakehirlilii tanmlama biimleri
Frekans Yzde
slami mekn 5 13,5
Sakin, Temiz, Ulam kolayl var 9 24,3
Baakehri sevmek ve onun iin almak 1 2,7
Cevap Vermeyenler 9 24,3
Komuluk Asndan iyi 1 2,7
Gelimeye ak 1 2,7
Maduriyet Pahallk 2 5,4
Herkese ak 1 2,7
Gvenilir 2 5,4
Fiziki mekn 1 2,7
Gzel 2 5,4
Hayat Gr 3 8,1
Toplam 37 100

Baakehirde yaayanlarn Baakehirlilii tanmlar biimlerinde geli sebeplerine iaret eden
fikirler bulunuyor. Sakin, temiz, ulam kolayl eklinde ifade %24le ilk sradadr. Baakehir etap
yerleimleri, Trkiyenin son yllarda kazanm olduu geliim ivmesinin ve ilerlemesinin mekna
olan katksnn zel bir izdm olarak gelien ve ekillenen bir topluluk tipi olumasna tanklk
etmektedir. Recep Tayyip Erdoann bakanl dneminde balatt Baakehir etap yerleimleri,
her ne kadar slamclarn dinsel uyanlarnn ve canlanmalarnn gerekletii mekn olarak baz
aratrmaclar ve gazeteciler tarafndan dile getirilse de Baakehir ethosu; slamc eylemcilerin,
modernitenin ve batl yaam tarzlarnn sekler ettiine meydan okumalarn deil, kresellemenin
bilgi aklarna, uzmanlam i blmne ve tketim kltrnn artmasna iaret etmektedir
(Saktanber, 2010: 193). Dolaysyla slam modernite karsna konumlandrma deil, bilhassa ona
uyum salayacak, zamana ve mekna gre slam ve modernlii mzakere edilebilir hale getirme
dncesi daha belirgin durmaktadr.
SONU
Son 20 yl Trkiyedeki dindarlara byk kazanmlar getirmitir. Cumhuriyetin kuruluuyla
birlikte Osmanldan gelen cemaat tipi toplum yapsndan cemiyet tipi modern toplum yapsna gei
yaplrken yine Osmanldan geldii dnlen slami fenomenlere alt kltr olarak baklmt.
Modern, ada, batc olmann st kltr biimi; dindar, muhafazakr, geleneki olmann alt kltr
biimi olarak tanmlanmasyla bugne dein sren ana gerilim dindarlarn dnyevileme sreciyle
farkl bir ereveye brnmtr. nceden de belirttiimiz gibi dindarlarn dnyevilemesi dindarlarn
Kemalistleri en ok eletirdikleri konu olan dnyevilikle bulanklamtr. Birbirilerini benzer dnyevi
kaynaklarla konumlandran bu iki grupta siyasal iktidarn salam olduu liberal ortamdan daha fazla
yararlanan dindarlar dnyevileme ve dindarlama arasnda halen bir dnm yaamaktadrlar.



368

KAYNAKA
Barbarasolu, F. K. (1995). Moda ve Zihniyet, stanbul: z Yaynclk.
Eraslan, S.(2013). Grnmenin Yolu Metalamak Deildir, Dosdoru Haber
http://www.dosdogruhaber.com/gundem/muslumanlarinalaileimtihani. 19 Austos 2013
Erkilet, A.(2012). Mahremiyetin Dnm: Deer, Taklit ve Gsteri Tketimi
Balamnda slami Moda Dergileri, Birey ve Toplum. Cilt: 2 Say: 4.Cisslt
ayr, K. (ed) (1999). Yeni Sosyal Hareketler. stanbul: Kakns.
De Certeau, M. (2009).Gndelik Hayatn Kefi I.(ev.). Lale Arslan zcan, Ankara: Dost.
Gle, N.(2010). Melez Desenler. stanbul: Metis.
Kele, R.(1998). Kentbilim Terimler Szl. 2.Bask, stanbul: mge.
Keyder, . (ed.)( 2009). stanbul Kresel ve Yerel Arasnda, stanbul: Metis.
Kzlay, E. .(2011). Kreselleme, Madun Kamusall ve Taktikler: Afyon avuba Mahallesi
rnei, dealkent, say 3, 94-129.
Kurtulu, H., Trkn, A.(2005). Giri, stanbulda Kentsel Ayrma, stanbul: Balam.
Mardin, .(2011). Bedizzaman Said Nursi Olay Modern Trkiye'de Din ve Toplumsal Deiim,
stanbul: letiim.
nc,A.,Weyland, P.(2010). Mekn, Kltr, ktidar: Kreselleen Kentlerde Yeni Kimlikler.
stanbul: letiim.
Simmel, G.(1957). Fashion, American Journal of Sociology, Vol: LXII, May, No: 6, p. 541-558.
Sombart,W. (1998). Ak, Lks ve Kapitalizm. Necati Aa (ev.), Ankara: Bilim ve
Sanat Yaynlar.
Sorokin, P. A.(1964). Socio-Cultural Causality, Space, Time, 2nd.ed., New York: Russell and
Russell Inc.
Urry, J.(1995). Consuming Places, London: Routledge,
Veblen, T.(2013). Leisure Class, Chapter Four & Seven, McMaster University Archive for the History
of Economic Thought, Eriim Tarihi 11.08.2013
http://socserv2.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/veblen/leisure/chap04.txt.
White, B.J.(2007). Trkiyede slamc Kitle Seferberlii: Yerli Siyaset zerine bir Aratrma,
stanbul: Olak.
http://www.dunyabulteni.net/?aType=yazarHaber&ArticleID=19021
http://www.toki.gov.tr/














D6 OTURUMU
OCUK-II:
OCUK YOKSULLUU




















371

YOKSULLUU YAAMAK: OCUKLARIN GZNDEN YOKSULLUK,
YOKSUNLUK VE SOSYAL DILANMA
Didem GRSES
1

ZET
Trkiye, 1980 sonras uygulanan ekonomi politikalar, yaanan finansal krizler ve kreselleme ile
birlikte kkl bir dnm sreci iine girdi. Bu yapsal dnm, toplumun bir kesimi iin yeni i
olanaklar ve toplumsal btnleme mekanizmalar yaratrken, bir dier kesimi iin toplumsal
dlanma ve kalc yoksulluk anlamna geldi. Toplumsal kesimler arasnda ayrma ve kutuplama
belirginleti. Yeni yoksulluk denilen kalc nitelikte ve toplumdan dlanma tehdidi ieren bir
yoksulluk biimi ortaya kt. Bu durum, toplumun en zayf ve korunmasz kesimi olan ocuklar
derinden etkiledi, ocuk yoksulluu artt.
Bu alma, TUBTAK tarafndan desteklenen ve srmekte olan bir projeye dayanmaktadr.
alma, stanbulda gerekletirilen derinlemesine grmeler ve odak grup tartmalar ile
ocuklarn yoksulluk alglarn ortaya karmay, yoksulluun maddi, sosyal ve duygusal etkilerini
ocuklarn kendi seslerinden aktararak yoksul ocuklarn sesinin duyulmas n salamay
amalamaktadr. almada, saha almasndan elde edilen veriler yorumlanarak, ocuk gznden bir
yoksulluk tablosu izilecek, sahadan derlenen bu veriler nda ocuk yoksulluu
deerlendirilecektir.
Anahtar kelimeler: Yoksulluk, ocuk Yoksulluu, Sosyal Dlanma, Yoksunluk, Odak Grup
Tartmas.
ABSTRACT
Turkey has been undergoing a process of fundamental economic, social and cultural
transformations since 1980s. As a result of the neoliberal policies and the impact of financial crises,
the segregation and the polarisation have increased. New poverty which is permanent and more
visible especially in the cities, has come about. Being the most vulnerable group in society, children
have been deeply affected by these developments.
This paper is based on an ongoing research project, supported by TUBTAK, which examines how
children experience and perceive poverty. Using focus group discussions and in-depth interviews the
project tries to evaluate the material, social and emotional impacts of poverty on children. As the
project aims to make the voices of children heard, the paper will be a first hand resource about
childrens perceptions about childhood poverty and it will provide main areas of concern identified by
poor children.
Keywords: Poverty, Childhood Poverty, Social Exclusion, Deprivation, Focus Group Discussion

GR
Gnmzde milyonlarca ocuk yoksulluk iinde yaamakta ve ocuk yoksulluu yoksul lkelerin
yan sra zengin lkeler iin de nemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Yoksulluk ok boyutlu bir
sorundur; ocuklar ok deiik alardan etkileyerek, maddi, manevi ve duygusal olanak ve
kaynaklardan mahrum brakarak onlarn mutlu, salkl ve retken bireyler olarak yetimelerine engel
olur. Ayrca ocukluk yaamn ok zel bir dnemidir ve ocuklar yoksulluu yetikinlerden farkl
yaamaktadrlar. Bu nedenle, yoksullukla mcadele politikalar ocukluk dneminin zgnln ve
ocuklarn yetikinlerden farklln dikkate alarak gelitirilmelidir.
Bu gerekelerden hareketle tasarlanan Yoksulluu Yaamak: ocuklarn Gznden Yoksulluk,
Yoksunluk ve Sosyal Dlanma balkl proje ocuklarn yoksulluu nasl yaadklarn anlamay ve
yaamlarnn farkl alanlarndaki yoksulluk deneyimlerini kendi ifadeleri ile aktarmay
amalamaktadr. Proje, Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TUBTAK) tarafndan

1
Yrd. Do.Dr., Yldz Teknik niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm


372

desteklenmektedir, Austos 2012de balamtr ve Austos 2014te sona erecektir. stanbulun
deiik semtlerinde yaayan 13- 17 ya grubu yoksul ocuklarla gerekletirilen odak grup tartmalar
ve derinlemesine grmelerle ocuklarn yoksulluk deneyimleri ve yoksulluk nedeniyle yaadklar
fiziksel, sosyal, duygusal yoksunluklarn ortaya karlmas amalanmaktadr. te bu alma bu
projeden hareketle hazrlanmtr ve srdrlen saha almasndan salanan veriler nda
stanbulda yaanan ocuk yoksulluuna ilikin ilk notlar aktaracaktr.
almann ilk blmnde projenin tasarlanma gerekeleri ve projenin amalar aklanacaktr.
kinci blmde, projenin yaklam ve yntemi anlatlacak, yrtlen saha almas, karlalan eitli
sorunlar hakknda bilgi sunulacaktr. nc blm, saha almasndan elde edilen verilerin belirli
bir sistematik ierisinde deerlendirilmesine ve ocuk yoksulluuna ilikin sahadan derlenen gzlem
ve ipularnn sunulmasna ayrlmtr. Son blmde, bu aratrmann salad deneyim nda
gelecekteki aratrma ve almalar konusunda neri ve yorumlar gelitirilecektir.
I.BLM: PROJENN ARKA PLANI: TRKYEDE OCUK YOKSULLUU,
GEREKE VE AMALAR
Trkiyede ekonomi, toplumsal yap ve kltrel alanlarda yaanan yapsal dnmler, tarm ve
sanayi sektrlerinde ve istihdam koullarnda kkl deiimlerin ortaya kmasna neden oldu.
1980ler sonras hzlanan kreselleme sreci, zellikle lkenin en byk kenti stanbulda derinden
hissedildi. Kresel alarla balant kurabilen kesimler, lks yaam kalplar ve tketim alkanlklar
benimseyerek gsterili bir zenginlik sergilemeye baladlar. te yandan bu balantlarn dnda kalan
geni ynlar yoksullatlar, toplumsal sistemin dna itildiler. Bu srecin en hzl yaand stanbul,
orta snfn ve homojen karakterini yitirdi; toplumsal kesimler arasnda gelir, yaam meknlar,
tketim kltr ve gnlk yaam pratikleri asndan kutuplamalar ve derin eitsizlikler aa kt.
(Keyder, 2005).
1980lerden bu yana izlenen zelletirme politikalar ve artan rekabetle birlikte tam zamanl,
sosyal gvenceli iler azalrken yar zamanl, enformel ve geici iler artt. Yeni gelien kapitalizm ve
sanayisizleme kentin meknsal dokusunu dntrd. Gecekondulama sreci sona ererken, kente
yeni genlerin kentle btnlemesi ve kente tutunmas gemie gre zorlat. Geni aile
dayanmasnn azalmas, kente gen ailelerin zellikle ekonomik kriz dnemlerinde desteksiz
kalmasna neden oldu. Bu derin yapsal dnmn yan sra, 2001 finansal krizi toplumun hemen tm
kesimlerinin gerek gelirlerinde dlere, istihdam olanaklarnn azalmasna yol at. 1990lar
boyunca Gneydou Anadolu blgesinde yaanan siyasal olaylar blgenin en yoksul kesimlerini
byk kentlere g etmek zorunda brakt. Tm bu gelimelerin yannda lkedeki sosyal gvenlik
sisteminin paral yaps ve ortaya kan yeni duruma uyum salamakta yetersiz kalmas sorunlarn
arlamasna neden oldu. Bylece lkede kent ve kr yoksulluu artt; yoksulluk zellikle kentlerde
daha grnr hale geldi. Derinden yaanan bu yapsal dnm sreci ile birlikte toplumsal sistemle
btnlemesi giderek zorlaan, toplumsal dlanma riski tayan yeni bir yoksul tabaka ortaya kt
(Kalaycolu, 2006; Bura ve Keyder, 2005; Bura ve Keyder, 2003; Erder, 2002; Kalaycolu ve
Rittersberger-Tl, 2002).
Daha nceki dnemlerde yoksulluk durumunda destek salayan aile ve enformel dayanma alar,
80ler sonrasndaki deiimlerle birlikte ilerliini byk lde kaybetti ve zellikle byk kentlere
g eden kesimler, kente tutunma ve yaamlarn srdrebilme mcadelesi verirken desteksiz ve yalnz
kaldlar (en, 2007; idem, 2007; Can, 2007; Bora, 2007).
Trkiyede 1980den bu yana yaanan ve yukarda ksaca zetlenmeye allan toplumsal,
ekonomik, kltrel ve siyasal dnmler ok katmanl, i ie gemi, karmak dinamikleri olan,
kaygan bir toplumsal sistem retmitir. Bu yapsal dnm, toplumun bir kesimi iin yeni i
olanaklar ve toplumsal btnleme mekanizmalar yaratrken, bir dier kesimi iin toplumsal
dlanma ve kalc yoksulluk oluturmutur. Toplumsal kesimler arasnda ayrma ve kutuplama
belirginleirken, yeni yoksulluk olarak adlandrlan bir yoksulluk tipi ortaya kmtr. Yoksullua
gtren srecin kalc nitelik tamas, yoksul bireyler iin toplumdan dlanma tehdidi iermesi ve
bireylerin yoksulluktan kurtulma konusunda zm grmemeleri ile belirginleen yeni yoksulluk
zellikle byk kentlere 1990lar sonrasnda g etmi, geici, gvencesiz ilerde alan aileleri ve
ocuklarn derinden etkilemitir. Gemite daha etkili olan aile ii dayanmas ve yardm


373

mekanizmalarnn artk zayflam olmas, yeni yoksulluun daha derinden yaanmasna ve kalc
izler brakmasna yol amaktadr (Bura ve Keyder, 2003).
1980 sonras yaanan yapsal dnmlerle ortaya kan ayrtrc dinamikler, kente yeni g
etmi ve kente tutunmaya alan kesimlerle kentte daha uzun sredir yaamakta olan eski gmenler
arasndaki ilikilerin niteliine de yansd. thal ikameci ekonomi politikalar uygulamalarnn bitmesi
ile birlikte o dneme zg geni tabanl snfsal dayanmalar sona erdi. alan kesimlerin
dlanmasna ve snflar aras gerilime dayal daha dar tabanl yeni bir denge ve gelir dalm
eitsizliinin artt, toplumsal kesimler arasnda ayrma ve kutuplamann derinletii bir toplumsal
ortam olutu. Bu yeni ortamda Ik ve Pnarcolunun nbetlee yoksulluk olarak adlandrdklar ve
toplumun zellikle enformel kesimlerinin kendi aralarnda kurduklar ve birbirlerinin zerinden
zenginleebilmelerini salayan eitsiz g ilikileri eklinde tanmladklar yeni bir ilikiler sistemi
ortaya kt (Ik ve Pnarcolu, 2003).
Trkiyede 1980 sonrasnda ekillenen yeni toplumsal dokuyu ve bu toplumsal dokuyu
biimlendiren dinamikleri, ortaya kan yeni zenginler, yeni yoksullar, yeni ve eski gmenler
arasndaki ilikileri anlayabilmek ve aklayabilmek iin yeni bak alarna, yeni kavramsal
yaklamlara ve ortaya kan bu toplumsal kesimleri anlamaya ynelik aratrmalara ihtiya
duyulmaktadr.
Trkiyede mutlak yoksulluk dk olmakla birlikte(%0.48), gda ve gda d yoksulluk nfusun
yaklak bete birini etkilemektedir (%18.08 ve 12.751.000 kii) ve bu oran st orta gelir dzeyindeki
bir lke iin olduka yksektir. Ayrca yoksulluk kent ve krda byk farkllk gstermekte, kentte %
8.86 dzeyinde seyrederken krsal kesimde % 38.69 gibi yksek bir orana ulamaktadr(TUK 2009).
Trkiyede yoksulluk, aile reisinin ii, eitimi ve ailenin bykl ile yakndan ilikilidir. Yoksulluk
durumu aile reisinin ii asndan deerlendirildiinde en yksek orann % 29,58 ile cretsiz tarm
iileri arasnda olduu, onu % 26.86 ile kendi hesabna alanlarn izledii grlmektedir. Aile
reisinin eitimi yoksulluk durumunu belirleyen bir dier deikendir. Okur-yazar olmayan veya okul
bitirmemiler iin yoksulluk oran % 29.84 iken, ilkokul mezunlar arasnda % 15.34e, lise mezunlar
arasnda ise % 5.34e dmektedir. Hane halk bykl 3 veya 4 kii olanlar iin yoksulluk oran %
9.65iken, 7 ve daha fazla kiilik ailelerde ise % 40.05e kadar ykselmektedir (TUK 2009).
Trkiyede gerekletirilen eitli almalar yoksulluun zellikle Dou ve Gneydou Anadolu
blgelerinde younlatn, bu blgelerde yaayanlarn % 43,8inin yoksul olduunu gstermektedir.
Bu blgeyi Orta Anadolu Blgesi, % 26,3 oran ile izlemektedir (Dumanl, 1996). Farkl bir yaklam
kullanan Akder, lkede dk insani gelimenin zellikle krsal alanda yaygn, buna karlk yksek
insani gelimenin tm lkede ok seyrek olduunu belirtmektedir. nsani gelime yaklam tm
lkeye uyarlandnda dk insani gelimenin zellikle Gneydou ve Dou Anadolu blgelerinde
hkim olduu bulunmutur (Akder, 2000). Dnya Bankas Raporunda da Trkiye yaygn eitsizlikler
lkesi olarak tanmlanm, blgeler ve toplumsal kesimler arasndaki gelir dalm eitsizliinin derin
ve kalc olduu vurgulanmtr (Dnya Bankas, 2000).
Yoksulluk ve gelir dalm asndan var olan bu olumsuz tabloya karlk, yoksullukla mcadele
programlarnn olduka yetersiz olduu sylenebilir. Bu nedenle aile dayanmas ve akrabalar aras
destek mekanizmalar, son dnemlerde eski gcn yitirmekle birlikte, yoksullukla mcadelede etkili
bir rol oynamtr (Kalaycolu, 2006).
Trkiye artk st orta gelir dzeyinde lkeler arasnda kabul edilmekle birlikte ocuk yoksulluu
asndan olduka kt bir durumdadr. lkede ocuklar aras yoksulluk oran yetikin
yoksulluundan yksektir. 6 ya alt ocuklar arasnda lke genelinde % 24.04 olan yoksulluk riski,
krsal kesimde % 48.69a ykselmektedir (TUK, 2009). Bir baka almada 0-15 ya ocuklarn
maddi yoksulluk durumlar Gelir ve Yaam Koullar Anketi 2010 verilerinden hareketle hesaplanm
ve ocuk yoksulluu oran %24,2, maddi yoksulluk iindeki ocuk says ise 4.583.000 olarak
bulunmutur. almada maddi yoksulluun beslenme, snma, giyim gibi alt kalemleri de ele alnm
ve beslenme kaleminde ocuk yoksulluu orannn % 66,9ye ykseldii belirlenmitir. Bu saysal
veri, Trkiyede 12,5 milyon ocuun gn ar et, tavuk, balk gibi ocuk geliimi asndan byk
nem tayan protein kaynaklarn tketemediklerini gstermektedir (BETAM, 2013). Yoksulluk riski


374

zellikle, eitimsiz, isiz, kente yeni gm veya Gney Dou ve Dou Anadolu blgelerinde
yaayan kalabalk ailelerin ocuklar iin yksektir.
Yksek ocuk yoksulluu ocuklarn gnlk yaantlarna beslenme yetersizlii, yksek bebek
lmleri, eitim ve salk koullarnda yetersizlik olarak yansmaktadr. Son yllarda byk dler
gerekletirilmi olmakla birlikte (1970de 1000de 150 iken, 2003te 1000de 29a dmtr), ayn
gelir dzeyindeki lkelerle kyaslandnda Trkiyede bebek lm oranlar hala yksek dzeylerde
seyretmektedir. Ayrca blgeleraras ve kr/kent farkllklar yksek dzeydedir. Bebek lm oran,
kentlerde 23/1000 iken krsal kesimde 39/1000e kmakta, lkenin batsnda 22/1000 iken douda
41/1000e ykselmektedir (TNSA, 2005).
Son dnemlerde zellikle ilkokula kaytl ocuk saysnda nemli artlar salanmakla beraber,
eitimden yararlanamayan ocuklar arasnda ounluu, kzlar ve yoksul ocuklar oluturmaktadrlar
(Dnya Bankas, 2005). Okul ncesi eitim ve orta retim alanlarnda eitim gstergeleri daha da
ktdr ve Trkiye gibi st orta gelir grubundaki bir lkeye yakmamaktadr. alan ocuk sorunu,
ocuk yoksulluunun bir dier boyutunu oluturmaktadr; 6-17 ya grubunda 1994te 2.270.000 olan
alan ocuk says, 1999da 1.630.000e 2006da ise 958.000e dmtr (TUK, 2006). alan
ocuk saylarnda azalma olmakla birlikte, sorun ciddiyetini korumaya devam etmektedir.
ocuk yoksulluuna ilikin eitli istatistik veri ve saysal gstergeler, ocuk yoksulluunun
kapsam, boyutu ve derinlii konusunda fikir vermekle birlikte bu ok karmak sorunun tm boyutlar
ile sergilenmesi konusunda yetersiz kalmaktadr. Saysal verilerin tesinde ocuklarn yoksulluun
ekonomik, toplumsal ve duygusal etkilerini nasl yaadklarn, yoksulluun gnlk yaamlarna,
sosyal ilikilerine nasl yansdn ve yoksulluk alglarn anlayabilmek iin niteliksel almalar
gerekmektedir. Niteliksel almalar, yoksulluun bireyin yaamndaki izlerinin farkl boyut ve
grnmlerinin aa karlmasna yardmc olmaktadr. zellikle kamu destek mekanizmalarnn ve
sosyal gvenlik alarnn kapsamad toplumsal kesim ve risk gruplarnn yoksulluunu anlayabilmek
ve dinamiklerini zmleyebilmek iin politika yapclarn niteliksel aratrmalarn yaklam ve
bulgularna daha fazla arlk vermeleri gerekmektedir (Kalaycolu, 2006).
te bu gelime ve gerekelerden hareketle tasarlanan bu proje ocuklarn yoksulluu nasl
yaadklar ve nasl algladklarn anlamaya ve aklamaya yneliktir. Bu proje ile iki temel katk
salanmas amalanmaktadr.
ocuklarn yoksulluu evde, okulda ve mahallede nasl yaadklarn onlarn gznden ve
sesinden aa karmak ve bylece eitli dzeylerdeki yoksunluklarn maddi, manevi ve duygusal
etkilerini deerlendirmek projenin ilk katks olacaktr. Niteliksel (kalitatif) aratrmalarla yoksul
ocuklarn en azndan bir lde sesinin duyulmas amalanmaktadr. Yoksulluu bizzat yaayan
ocuklarn yoksulluk alglarn ortaya koyarak ocuk yoksulluu ile mcadele politikalarnn daha
salkl bir biimde ekillenmesine yardmc olmak ise projenin ikinci katks olacaktr. ocuklarn
yoksulluk alglarnn aa karlmas, ocuk yoksulluunun farkl biim ve boyutlarnn
anlalmasn salayacandan oluturulacak sosyal politikalarn, ekonomik ve toplumsal destek
mekanizmalarnn bu farkllklar dikkate alarak biimlenmesine yardmc olaca dnlmektedir.
II. BLM: YAKLAIM, YNTEM VE SAHA ALIMASI:
lkemizde yoksullukla ilgili olarak gerekletirilmi niteliksel almalar ok yeni ve ok azdr.
Kent yoksullarnn iinde yaadklar hayat, ilikileri, sreleri nasl anlamlandrdklarn kendi
dillerinden aktaran, yoksullarla yaplm derinlemesine grmelere yer veren ve bu grmeler
nda hazrlanm makalelerden oluan Yoksulluk Halleri (Erdoan, 2007) bu alanda Trkiyede
yaplm en bilinen niteliksel almadr. ocuklarn, mektuplar ve resimler araclyla yoksulluun
yaamlarnda yaratt olumsuzluklar anlattklar ve beklentilerini dile getirdikleri 1001 ocuk 1001
Dilek Projesi kapsamnda hazrlanm Rapor ise, gene niteliksel aratrma teknikleri kullanlarak
ocuklarla gerekletirilmi bir almadr (Uyan, 2006).
ocuk yoksulluunu btnl iinde anlamak iin niteliksel aratrmalara ve yoksulluu bizzat
yaayan ocuklarn katlmc olduu almalara ihtiya duyulmaktadr.


375

Bu alma ocuk yoksulluunu ocuklarn gznden ve onlarn sesinden anlama ve aklamay
amalamaktadr ve bunu yaparken niteliksel (kalitatif) yntem kullanacaktr. ocuklarn sesinin
duyulmas olarak ifade edebileceimiz ilk nokta znde belirli bir ocuk tanmndan
kaynaklanmaktadr.
Modern ocuk sosyolojisinin benimsedii gibi ocuk kendi yaamnn znesi ve hak sahibi
bireydir. Bu anlay yoksullukla mcadele iin politikalar gelitirilirken ocuklarn yoksulluk alg ve
deneyimlerinin temel alnmas gerektiini nerir.
ocuklarn alg ve deneyimleri en azndan karmak pozitivist aratrma yntemlerinin salad
nicel veriler kadar epistemolojik neme sahip kabul edilmelidir(McDonald, 2009).
Daha nce ocuklara ynelik almalar ounlukla ocuklarn yaamn ekillendiren yetikinlere
odaklanmakta ve bylece yetikinler, ocuklarn belki de ifade etmeyi beceremedii konularda
konuan vekiller olarak kabul edilmekte idi (Mc Donald, 2009).
ocuk merkezli yaklam olarak tanmlanabilecek bu yeni anlay ise ocuu etkin sosyal aktr
olarak grmekte ve ocuk yoksulluunun ocuklar gelecein yetikinleri olduu iin ele alnmas
eletirmektedir (Ridge, 2003). ocuk merkezli yaklam, ocuklarla almay ve onlarn grlerine
bavurmay, ocuklar kendi sorun ve ncelikleri olan aktif sosyal bireyler olarak grd iin savunur
(James et al, 1998). ocukluk kendine zg sosyal normlar ve gelenekleri olan zel bir sosyal
deneyim olarak deerlendirilmelidir (Ridge & Millar, 2000).
ocuk sosyolojisinin bu yeni yaklam yalnzca ocuklara bugnn bireyleri olarak deer
vermekle, bugne odaklanmakla kalmaz ayn zamanda ocuklarn birer sosyal aktr olarak yetkinliini
vurgular. Onlarn evde, okulda ve toplumdaki yaantlarnn keskin, yapc ve dnceli yorumcular
olabileceine ve tm zenginlii ile bu yaantlar aktarabileceine inanr ve ocuklara gvenir (Prout,
2002).
Yeni ocuk sosyolojisi anlay, belirtilen bu ontolojik, epistemolojik ve yntemsel ncelikler
erevesinde ocuklar hakknda yerine ocuklarla olarak zetlenebilecek bir yaklam benimser ve
uygular (McDonald, 2009).
te burada ksaca aktarlmaya allan bu yaklam, bu projenin de benimsedii anlaytr ve
projede benimsenen, ocuklarn yoksulluk deneyim ve alglarnn bizzat kendi seslerinden aktarlmas,
bu anlayn bir uzantsdr.
Proje tasarlanrken saha almasnn stanbulda gerekletirilmesi uygun grlmtr. stanbul,
Trkiyenin hemen her blgesinden g alan bir kent olarak Anadolunun toplumsal, ekonomik ve
kltrel zelliklerini bnyesinde barndrmakta, bir anlamda Anadoluyu yanstan bir laboratuara
benzemektedir. Bura ve Keyderin ifadeleri ile stanbul bir yanda Trkiyenin her tarafnda gzlenen
toplumsal dnmlerin en keskin hatlaryla sergilendii bir toplumsal ortam iken ayn zamanda
kresel bir kent olarak, kendine zg baz koullar da barndrmaktadr (Bura ve Keyder, 2003).
stanbulun hem kresel ve hem de deiik blgelerden g alan bir kent olarak bu blgelerin
yerel zelliklerini de bnyesinde barndran zel bir kent olmas gereinden hareketle niteliksel
aratrma, lkenin farkl blgelerinden youn g alm ve yoksul ailelerin yaad ilelerde
yrtlmektedir.
TUBTAK a sunulan proje nerisinde saha almasnda 10 odak grup, 50 bireysel derinlemesine
grme yaplaca belirtilmiti. Nisan 2013ten bu yana 10 odak grup almas tamamlanm, bu
gne dek 17 derinlemesine grme gerekletirilmitir. Halen bireysel grmeler srdrlmektedir.
Saha almas stanbulun Beyolu, Esenler, Gazi Mahallesi, Maltepe, Ataehir ilelerinde
gerekletirilmitir.
Proje nerisinde yoksul ocuklara Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakfndan (SYDV) yardm
alan aileler araclyla ulalaca belirtildii iin, almaya balarken deiik ilelerdeki SYDV
yetkilileri ile grlm ve yardmda bulunduklar ailelere ulalabilmesi konusunda yardmlar
istenmitir. Salanlan adres, telefonlar araclyla bu ailelerle temasa geilmi ve alma hakknda
bilgi verilerek ocuklarnn katlm iin izinleri istenmitir. Ancak bu grme ve abalar gstermitir


376

ki, aileler hi tanmadklar kiilerden oluan aratrma ekibinin ocuklar ile yapaca grme
konusunda eitli gvensizlikler duymakta ve izin vermek istememektedirler. Kthane ve Eyp
ilelerindeki bu baarsz giriimlerin ardndan yoksul ocuklara farkl bir yntemle ulamann
denenmesine karar verilmitir. Yeni bir yntem olarak bu kez yoksul ocuklara okullar araclyla
ulalmas denenmi, eitli ilelerdeki okul yneticilerinden SYDVdan destek alan ve kendilerinde
listesi bulunan rencilerle grmemiz konusunda yardmc olmalar istenmitir. Okul yneticileri
byle bir alma iin l Milli Eitim Mdrlnn izni olmas gerektiini belirtmilerdir. Bu
durumda stanbul l Milli Eitim Mdrlne bir dileke ile bavurularak saha almasnn
yrtlebilmesi iin izin talep edilmitir. l Milli Eitim Mdrl talep edilen izni verdikten
sonradr ki okullar araclyla yoksul ocuklara ulamak ve toplantlar okullarda gerekletirmek
mmkn olmutur. zin belgesi olmasna karlk, okullarda ynetimle ilikiye geerken arada o
okulda grev yapan tandk retmenlerin olmas srecin hzlanmasna ok yardmc olmutur. Okul
yneticileri okullarnda grevli bir retmen kanalyla okullarna gelen aratrma ekibini daha kolay
kabul etmi ve yardmc olmulardr.
Bilindii gibi niteliksel yntemin bir teknii olarak odak gruplar, aratrmacnn belirledii bir
konuda snrl bir zaman diliminde grup etkileiminin salad dinamizm ile olabildiince ok gr,
dnce ve duygunun ifade edilmesine olanak salar. Bu teknikte ynlendiriciye (moderatre) ok i
dmesi, doal ortamn dnda oluturulmu,yapay bir ortam olmas, grubu oluturmann zorluklar
ve katlmclar arasnda baskn kiiliklerin tm grubu etkileme potansiyellerinin olmas bu tekniin en
nemli dezavantajlarn oluturur (Morgan,1997).
Proje ekibi, odak gruplarn yapsnda var olan bu zayflklarn farknda olarak ve alma srasnda
bunlara kar nlem alarak ilerlemeyi prensip olarak benimsemitir.
Aratrmada kullanlacak yntemin yan sra soru formunun oluturulmas saha almasnn bir
dier nemli konusunu oluturmutur. Soru formu hazrlk almalar projenin ilk dneminde proje
ekibi tarafndan ele alnm ve proje amalarn karlayacak, gereki ve ileyen bir soru formu
gelitirilmesi iin aba gsterilmitir. Bu konudaki almalar bir sonraki blmde aktarlmtr.
Odak grup ve bireysel grme ncesinde aratrmac grmeye kendini tantarak balam,
alma hakknda bilgi vermi, sorularn doru cevab olmadn, kiisel dnce ve grlerin
samimi olarak belirtilmesinin nemini vurgulamtr. Grme ncesi vurgulanan bir dier nokta
gizlilik ilkesine kesinlikle uyulacadr. Ayrca ocuklara istemedikleri hibir soruya cevap vermek
durumunda olmadklar ve istedikleri an grmeyi sonlandrabilecekleri de aklanmtr. ocuklarn
rahatlamas ve ekingenliklerini gidermeleri iin ksa bir sohbet yaplarak grmeye geilmitir.
Belirtildii gibi saha almasnda odak grup ve derinlemesine grmeler olarak iki ayr aratrma
yntemi kullanlmt. Her iki yntem iin de renciler okulun retmeni, ounlukla rehberlik
retmenler yardmc olmutur. Grmeye katlacak renciler, onlar en iyi tanyan rehber
retmenler tarafndan seilerek odak grup veya derinlemesine grmeye dhil edilmilerdir. Baz
grmelere belediye, eitli dernek veya vakflardan yardm ald bilinen renciler de
katlmlardr. Odak gruplarnda kz- erkek renciler bir arada yer almlar, ya grubunun
olabildiince birbirine yakn olmasna allmtr. Odak grup grmeleri yaklak bir en ok bir
buuk saat srm, grmeler gene rencilerin bilgi ve onay ile ses cihazna kayt edilmitir. Genel
bir gzlem olarak odak grup almalarnda zellikle byk ya gruplarnda, ocuklarn yoksulluk ve
ekilen skntlar grup iinde paylamaktan ok holanmadklar belirlenmitir. Oysa daha kk ya
gruplar rnein 13-15 ya grubu, bu konular grup iinde de rahata konumakta, rahatsz olmakszn
paylamaktadrlar. Bu durum adolesan genlerin psikolojisi, zellikle kart cinse kendilerini
beendirme istei ile birlikte deerlendirildiinde anlalabilir. Bir baka dikkat eken nokta,
ocuklarn yaanan tm skntlara ve zorluklara karn ailelerini sulamamalar aksine onlar savunma
ve destek vermeyi srdrmeleridir. zellikle 8-9 kardeli ocuklar, ok ocuklu olmann yoksulluk
riski olduunu ve ok ocuklu ailelerde masraflarn ok daha fazla olduunu kabul etmekte ancak bu
konuda ailelerini sulamamaktadrlar. Bir dier dikkati eken nokta grlen ocuklarn hemen
hepsinin kendilerinden ok daha yoksul kiilerin var olduunu syleyerek, kendilerini teselli etmeleri
bylece yaadklar zorluk ve skntlar bir lde hafifletmeye almalardr.


377

Derinlemesine grmelerde, ocuklar kendilerini rahat hissederek, yaadklar ortam, yoksulluk
nedeniyle yaadklar skntlar, kimi zaman kiisel sorunlarn da olduka rahat bir biimde anlatm
ve paylamlardr. Hatta baz genler grme sonras bu konumann onlara ok iyi geldiini,
terapi etkisi yaptn belirterek skntlarnn dinlenmesinden duyduklar rahatlamay dile
getirmilerdir.
III. VERLERN ANALZ VE DEERLENDRLMES:
Saha almas ncesinde nem tayan bir nokta soru formunun oluturulmas idi. Bu dorultuda
proje almalarnn ilk dneminde, gereki, ileyen bir soru formu hazrlanmas iin aba
gsterilmitir. Kullanlacak soru formu, bir yanda ok katmanl ve ok karmak bir sorun olan ocuk
yoksulluunu deiik boyutlaryla kavranmasn salamal, te yandan proje amalarn karlayarak
yoksulluun ocuklar zerinde yaratt maddi yoksunluklar, duygusal izleri ve sosyal yaama
yansmalarn da aa karabilmelidir.
Yoksulluun etkilerinin aratrld bir almada yoksulluun bir btn olarak maruz kalanlar
zerinde eitli olumsuz etkileri olduu belirtilmi ve bu etkilerin drt farkl kategori iinde ele
alnabilecei belirtilmitir (Aktaran Ridge, 2009):
Psikolojik etkileri (z saygsn yitirmek, gszlk hissi, kzgnlk, depresyon, kayg, sknt gibi),
Fiziksel etkileri ( salk sorunlar),
Balantl etkileri ( sosyal ve kiisel ilikiler zerine etkileri, damgalanma),
Pratik etkiler (bireylerin tercih ve frsatlar zerine yapt etkiler).
ocuk yoksulluu zerine yaplm eitli almalar, yoksulluun yaratt ekonomik ve maddi
yoksunluklarn yannda, ocuklarn sosyal ilikilerine ve duygu dnyalarna derin etkileri olduunu
gstermektedir (Ridge, 2009; Saidov, tarihsiz; Faulkner, 2011; Boyden et al. 2003).
Yoksulluun ocuklar zerindeki etkilerini ortaya karmay amalayan bu proje, ocuklarn
yoksulluk kavramsallatrmalarnn yan sra, yoksulluun eitim, salk, beslenme zerine etkileri,
ocuun ev ii ve dndaki sorumluluklar ve ocuklarn yoksullukla mcadele konusundaki
grlerini de ele almal bylece ocuk yoksulluk sorunun tm boyutlar ile gz nne serilmesine
katk salamaldr.
te yandan yoksulluk almalar gstermektedir ki yoksulluk ekonomik, sosyal, kltrel boyutlar
olan ok karmak, ilikisel ve greli bir olgudur. Yoksulluun dinamik bir doas vardr, geici veya
kronik olabilir, ayn toplumda farkl tanmlara sahip olabilir, deiik anlamlar tayabilir. Bu denli
karmak, ok boyutlu ve kaygan bir olgunun en ok 1-1,5 saat srecek bir odak grup tartmasnda
tm ynleri ile tartlmasn salayacak bir soru formu hazrlamann gl ortadadr.
Tm bu zorluklarn bilincinde olarak soru formu hazrlk almalar ncelikleri tanmlayarak
ilerletilmitir. Odak gruplarda yer alacak ocuklarn yoksullua ilikin alg, deneyim ve duygularn
aa karabilmek iin aada belirtilen konu balklarnn soru formunda yer almas uygun
grlmtr:
Yoksulluk kavramsallatrmas (tanm, nedenleri, gstergeleri, hangi sosyal gruplar etkiledii ve
mcadele yollar),
Yoksulluun ocuun yaantsna etkileri (salna, eitimine, beslenmesine, sosyal ilikilerine,
bo zaman faaliyetlerine, ev ii alma, darda alma gibi),
ocuklarn yaadklar mekn, evre, mahalle konusunda duygu ve dnceleri,
ocuklarn yoksullukla mcadele, yaam koullarn deitirme konusunda yaptklar ve neler
yaplmasn bekledikleri.
Bu erevede soru formu drt blmden olumakta ve ucu ak sorulardan olumaktadr. Odak
grup tartmalarnda yer almamakla birlikte derinlemesine grmelerde ocuun yaants, kiilii,
mutluluk algs, aresizlik, fke, yalnzlk gibi duygusal durumlarn ortaya karacak sorulara da yer
verilmitir.


378

Nisan 2013te balayan ve halen srmekte olan saha almalarnda 10 odak grup ve 17
derinlemesine grme yaplarak toplam 76 ocukla grlmtr. Grlen ocuklarn hemen
tamam stanbula deiik zamanlarda gle gelmi ailelerin ocuklardr. ocuklarn ounluu
Gney Dou veya Dou Anadolu Blgesinden stanbula g etmi ailelere mensupturlar. Baz
ocuklar bir yldan az bir sre nce stanbula gelmi, o nedenle henz uyum salayamamken baz
ocuklar stanbulda doduklarn ancak kken olarak stanbul dndaki illere ait olduklarn
belirtmilerdir. Ar, Batman, Adyaman, Malatya, Siirt, Mardin, Kars, Diyarbakr, Konya, Tokat en
sk rastlanan iller olmutur. ocuklarn ounluunun babalar ya isiz ya da geici ilerde
almaktadrlar. Kuafr, manav, inaat belirtilen mesleklerdendir. ocuklar babalarnn isiz
olduunu sylemek istememekte, genellikle baba meslei iin serbest meslek demeyi tercih
etmektedirler. Annelerin ii iin en ok ev hanm, tekstil iisi, gndelik temizliki belirtilmitir.
Grlen ocuklarn byk blm ok ocuklu ailelerin ocuklardr. Karde says ounlukla 4 ve
stdr, 9 karde olduunu belirten ocuklar da olmutur. Bylesine kalabalk aile olmalarna karn
ok kk evlerde yaamaktadrlar. Baz ocuklar ok kardeli olmalarnn yannda byk aabey
veya ablann da evlenerek onlarla yaamaya baladn belirtmi, zaten ok kk olan evlerde yaam
koullar iyice zorlamtr. ocuklarn hibirinin kendine ait bir odas, alma masas ve hatta yata
yoktur. Pek ou ya tm kardeler bir arada veya baz durumlarda anne-baba ile ayn odada
kalmaktadr. Baz ocuklar gece salonda, holde hazrlanan yer yatanda veya kanepede yattklarn
belirtmilerdir. Grmeler stanbulun yoksul ve younlukla gle gelmi ailelerinin yaad
semtlerde gerekletirilmitir. Beyolu ilesindeki Tarlaba, Ataehir ilesi rnektepe Mahallesi,
Esenler ilesi, Kkyal, Gazi Mahallesi grmelerin yrtld ilelerdir. zellikle stiklal
caddesine paralel sokakta yer alan Taksim Orta Okulu ve Taksim Ticaret Meslek Lisesinde yaplan
grmelerde rencilerin hemen tamam Tarlaba ve Dolapderenin eitli mahallerinde
yaamaktadrlar ve bu semtlerin tm dezavantajlarn gnlk yaamlarnda derinden hissetmektedirler.
ocuklar evlerinin nnde uyuturucu satclarnn gezdiini, kavgalar olduunu, hrszlk vakalarnn
ok sk yaandn, plerin toplanmadn belirterek ikyetlerini dile getirmilerdir. Ayn ekilde
Gazi Mahallesinde Gazi lk retim Okulunda yaplan grmelerde ocuklar yaadklar mahallede
ok sk siyasal olaylar kmasndan, gergin ortamdan ikyet etmiler, bu durumun yaantlarn ok
etkilediini, sakin ve huzurlu bir ortamda yaamak istediklerini anlatmlardr.
ocuklarn zellikle 7-8. snfta okuyanlar snavlarda baarl olmay, okuyarak iyi bir meslek
sahibi olmay ok istediklerini belirtmektedirler. En ok arzulanan meslekler polis (kz ve erkek
rencilerin hemen en ok olmay istedii meslektir), retmen, hemire, doktor, anaokulu retmeni
ve mhendisliktir.
Grlen ocuklarn ounun ailelerinde hasta bireyler bulunmaktadr. Anne/ baba iin kalp,
eker ve eitli psikolojik sorunlar belirtilen hastalklar iken, kardeler iin zrl, engelli, sakat,
grme zrl gibi problemler belirtilmitir. Bu kronik rahatszlklar tahmin edilecei gibi ocuun
gnlk yaantsna ar sorumluluklar yklemektedir. Anne veya babas hasta olan ocuklar okuldan
eve gelince onlarn bakmyla ilgilendiini, yemeini yedirdiini belirtmilerdir. Ayn ekilde hasta,
zrl karde de ocuk iin ek bir sorumluluk oluturmakta, kardei her gn gezdirmek, bakmyla
ilgilenmek gibi ykmllkler ocuktan beklenmektedir. Bir baka dikkat eken durum, zellikle en
byk kz ocuklarn evde annenin hemen tm sorumluluklarn stlenmi olmalardr. Annenin
alt veya hasta olduu durumlarda, zellikle psikolojik rahatszl olan anneler iin, en byk kz
ocuk evin tm ilerini yapmakta, bylece, yemek, alveri, temizlik, kardelerin bakm gibi annenin
yerine getiremedii sorumluluklar ocuk tarafndan stlenilmektedir. Baz ocuklar ise anneleri okuma
yazma bilmedii iin kendilerinin annelerine yardmc olmak durumunda kaldn, pazara, arya,
alverie giderken mutlaka annelerine elik ettiklerini belirtmilerdir. Gene ok rastlanan bir dier
durum ise ocuun almasdr. Grlen ocuklarn bir blm okul dneminde de almasn
srdrmektedir. Sabah veya lenci ocuk okuldan ktktan sonra tekstil atlyesindeki iine
gitmekte ve akam ge saatlere kadar, (akam 7ye, mesaiye kalrsa akam 9- 10 a kadar)
almaktadr. Bu ocuklar iten geldiklerinde ok yorgun olduklarn almak iin ne vakit ne de
hallerinin kaldn sylemilerdir. ocuklarn bir blm ise, yaz tatillerinde almaktadrlar.
stanbula Gney Dou Anadolu blgesinden 5-6 ay kadar nce gelmi bir ailenin ocuu, okuldan
knca leden sonra midye yapan komularndan midye aldn ve sahil yoluna veya Avclara
giderek sabaha kar bazen bire ikiye kadar midye sattn sylemitir. ocuklar kazandklar paray


379

annelerine verdiklerini, annenin de bu para ile evin ihtiyalarn karlamaya altn belirtmilerdir.
Grlen ocuklarn bu genel profilinin aktarlmasndan sonra soru formunda yer alan drt temel
konunun detayl deerlendirmesine geebiliriz.
1. Yoksulluk Tanm ve Kavramsallatrmas
Bu balk altnda ocuklara yoksulluu nasl tanmladklar, yoksulluun nedenleri, yoksulluk
gstergeleri ve yoksullarn nasl insanlar olduklar sorulmutur. Karlatrma yaplabilmesi iin
zenginlik tanm, zenginlerin nasl insanlar olduu da bu kapsamda yer alan sorulardandr. Bu
kapsamda gelen yantlar ocuklarn byk blmnn yoksulluk sorunu zerine derin dnmediini
gstermektedir. Yoksulluk zellikle kk yataki ocuklar iin bireysel bir sorun olarak
tanmlanmakta, yoksulluk nedeni olarak beceriksizlik, tembellik, bulduu ii beenmeme, ok ocuk
sahibi olma, msriflik, geleceini dnmeme, planlamama gibi etkenler belirtilmektedir. Grlen
rencinin ya bydke, 15 ve zeri, daha tutarl, sorunu btnl iinde deerlendiren,
toplumsal boyutuna vurgu yapan deerlendirmeler ne kmaktadr:
alyorsun ama para yetmiyor.. eitsizlik, adaletsizlik, bir taraf ok kazanyor, dier taraf
parasz.. Bunun bir ortas yok, dengesi yok Mesela bir futbolcu ma bana ok para alyor ama br
tarafta gece yiyecek yemei olmayanlar var(E, 17 yanda).
Yoksulluk tanm iin aadaki ifadeler dile getirilmitir:
Muhtalk,
Almak istediin bir eye ulaamamak,
Bir eyi almak isteyip alamaynca hissettiklerin,
Yoksulluk, ihtiyalarn karlayamamaktr,
Mahrumiyet, ocuuna almak istediklerini alamamak, bu durumda hissedilen
Grlen renciler ounlukla yoksullar iyi niyetli, elindekini paylamak isteyen, drst kiiler
olarak tanmlarken, zenginleri cimri dini iman para, paylamayan yoksullar kk gren
dlayan kiiler olarak tanmlamlardr. Ya bydke bu yarglar belirtilirken, genelleme
yaplamayaca, yoksullar arasnda kt, zenginler arasnda iyi zelliklere sahip kiiler olabilecei
belirtilmektedir.
ocuklar zenginlik tanm ve zenginlik gstergeleri konusunda aadaki ifadeleri dile
getirmilerdir:
Zenginlik sanki byle en st,
Zengin mesela istediini yapabilir. Ama fakir yapamaz yani. Zengin mesela gider zel okullarda
okuyabilir ama fakirler yapamaz
stedii yere gidebilir, gezebilir. Gz arkada kalmaz
Yani hayata daha ok katlyorlar. Bence hayat istedikleri gibi yayorlar
Mesela onlar tatillerde kaymaya gider, biz de yrrz buralarda
Mesela tenis yapar
Mesela tatillerde yurt dna gidiyorsa zengin derim. Ama yok kendi kyne gidiyorsa gayet
normal bir insandr
Yoksullarn nasl insan olduu ile ilgili soruya verilen cevaplar, ocuklarn yoksul olmalar
nedeniyle damgalandklarn, toplumun dna itildiklerini hissettiklerini gsteren ifadeler
iermektedir:
Bir de yoksullarn ba hep beladadr her ey onlardan beklenir, tm ktlkler onlardan bulunur
nk onlar kenar mahalle
Ve tekiletirilirler, onlar fakir bir kere derler


380

Mesela byle zengin bir yere gittiinde, sen yoksulsundur, onlar seni byle dlar
Yani oradasn ama farkl grnrsn. Ayn konumdasnz ama onun farkl zellikleri seni
onlardan ayrd iin yabanc oluyorsun.
Yoksul insanlarn gz arkada kalr bir kere
Hele bugn ne yiyeceiz diyen
Genelde arkasn dnr yani ailesini.
Yoksullukla ilgili olarak dile getirilen ortak bir nokta stanbula gle gelmi ocuklarn ilk
geldikleri dnemde ok yoksul olduklarn, evde yatacak yerlerinin olmadn, yamurda su alan
evlerde yaadklarn anlatmaktadrlar. zellikle Batman, Mardin, Diyarbakr gibi illerden, yaanan
iddet nedeniyle ayrlmak zorunda kalan ocuklar ailelerinin gelirken sahip olduklar her eyi elden
kardn ve buraya geldiklerinde uzun sre ok byk bir yoksulluk iinde yaamak durumunda
kaldklarn anlatmaktadrlar. Geldikleri dnemle kyasladklarnda yllar getike durumlarnn
dzeldiini, imdi o gnlere gre daha iyi koullara sahip olduklarn belirtmektedirler.
2. Yoksulluk Alg ve Duygular
Soru formunda yer alan ikinci konu bal ocuklarn yoksullukla ilgili alg ve duygularn ortaya
karmaya yneliktir. ocuklarn yaadklar semt, mahalle, evle ilgili gr ve dnceleri,
memnuniyet dzeyleri, fizik koullar, gnlk yaantlar ile ilgili ikyetleri, deitirmek istedikleri,
hayal ve beklentileri bu balk altnda ele alnan konular olmutur.
zellikle Tarlaba, Dolapderesi, Taksim civarnda ve Gazi mahallesinde yaayan ocuklar,
mahalleleri ve yaadklar ortamla ilgili ikyetlerini dile getirmilerdir. Gvensiz olma, sk sk
kavga kmas, polisin kavga ktnda gelmemesi, torbaclarn evin yaknnda bulunmas,
uyuturucu ticareti yaplmas,hrszlklarn ok olmas, grltl olmas, plerin toplanmamas
dile getirilen ikyetlerdir. zellikle Gazi mahallesinde yaayanlar mahalleleri ile ilgili ciddi ikyetler
dile getirmilerdir. Polisin herhangi bir olayda yaknlarn sulamas, gzaltna almas, yaknlarnn
potansiyel sulu olarak grlmesi, baz siyasal gruplarn otobsleri yakmas ocuklar ok rahatsz
etmektedir. Geen sene Gazi Mahallesindeki karakolda canl bombann kendini ldrmesi olay
ocuklar ok etkilemitir. rencilerin bir ksm bu olaya ahit olmular, kanl soka, paralanm
cesedi grmek onlarn ruhsal dnyalarn derinden etkilemitir. Bu mahallede yaamak ocuklar iin
umutsuzluk, korku, huzursuzluk kaynadr. ocuklar akrabalarnn, ahbaplarnn yaad skdar,
mraniye gibi semtlerin yaanmak iin ideal yerler olduunu, oralarn sakin, huzurlu ortamn
aradklarn belirtmektedirler.
Yaadklar evle ilgili olarak evin eski olmas, rutubet kokmas, kk olmas en ok belirtilen
ikyetlerdir. Baz ocuklar ise, mahallelerini alkn olduklar iin, kendilerini gvende hissettikleri
iin, komuluk ilikileri gl olduu iin sevdiklerini belirtmektedirler.
ok kardeli olan ocuklar, evlerinin kk olmas nedeniyle zor koullarda yaadklarn
belirtmektedirler. ocuklarn tamamnn kendine ait odas olmad gibi pek ounun yata da
bulunmamaktadr. karde ayn yatakta yatan, on be kii kk odadan oluan bir evde yaayan
ocuklar dahi vardr. Baz ailelerde evin byk olu veya kz evlenmi, ocuklar ile beraber anne-
babasnn evinde yaamaya devam etmektedir. Bu da zaten kk olan evlerde meknn iyice
darlamasna neden olmutur. ocuklarn genellikle alma masas bulunmamakta, yemek bitince
yemek masasnda almaktalar veya yastk stnde, yere yatarak, dizlerinin stnde derslerini
yapmaktadrlar.
ocuklar farkl ortamlara girdiklerinde zorlandklarn sylemektedirler. Daha zengin semtlerdeki
alveri merkezlerine veya kafe, pastane gibi yerlere gittiklerinde, kendilerinden iyi durumda
arkadalarla bir arada olduklarnda huzursuzluk, yalnzlk hissettiklerini, konuma konusu
bulmakta zorlandklarn, sylemilerdir. Baz ocuklar, zaten imknlar olmad iin yle zengin
kimselerin gittii ortamlara kesinlikle gitmediklerini belirterek kendilerini bu tr duygulardan bir
anlamda koruduklarn itiraf etmektedirler. zellikle bireysel grmelerde, gen kzlar, (15-16 ya
grubu) sosyal hayatlarnn hi olmadn, hem annelerinin izin vermemesi, hem paraszlk yznden,


381

tm bo zamanlarnn evde getiini belirterek, bo gnlerinde pastanelere, parklara, deniz kysna
giden yatlarna ok imrendiklerini anlatmlardr.
Hayattan beklentilerle ilgili olarak dile getirilen dilekler:
okuyup meslek sahibi olmak, kendi ayaklar zerinde durmak, dzenli geliri olup ailelerine
yardmc olmak, para kazanp annesine vermek, para kazanp ailesini hacca gndermek, dzgn,
temiz bir ev, para kazanp fakirlere yardm etmek, para kazanp kyne cami yaptrmak, Daha
gzel bir i yeri, bir araba olmutur.
3.Yoksulluun Gndelik Hayata Etkileri, Yoksulluk Deneyimleri:
ocuklarn hemen hepsi evde ar sorumluluklar stlenmektedirler. Anneleri hasta olan veya
alan veya kk kardei olan kz ocuklar ev ilerinin, temizlik, yemek, alveri, karde bakmak
gibi hemen tamamn yapmakta ancak bu iler bittikten sonra ders almaya zaman ayrabilmektedir.
rnein Tarlaba nda oturan 16 yanda 9 kardein en by olan H. annesinin psikolojik
sorunlar olduu, iyi Trke ve okuma-yazma bilmedii iin annesinin tm sorumluluklarn
stlenmek durumunda kalmtr.
Babamn dn zmite gitmesi gerekiyordu, bir kuafr arkadalaryla i yapacak . Sabah erken
be bucukta gitmesi gerekiyor. Annem de hasta ya. Ben dedim elbiselerini tleyeyim. Ben ite
kalktm 5te babamn kahvaltsn hazrladm, elbiselerini tledim, hazrladm, gnderdim. Normalde
annem beni erken kaldrmyor, 11, 12 de kalkyorum. Anneme i yaptrmyorum. Evin btn iini ben
yapyorum. Btn temizlii ben yapyorum. Kardelerimin stleri, balar hep bana ait. Annem istese
yemei o yapar, istemese, sen yap derse ben yapyorum mesela. Pazara annemle beraber gidip
geliyoruz.. Ben olmadan gitmiyor. Okuma yazma biliyor ya.. (Tarlaba,H, 16).
Benim annem alt iin evi toplamyor, toplayamyor daha dorusu. Ben okuldan geliyorum
evi topluyorum ondan sonra biraz vakit ayrp babamla ilgileniyorum. Babam hasta, hafif eyler
yemek zorunda yoksa mide kanamas geirir, o yzden babamla ilgileniyorum, sonra babam uyuyor
ben de devlerimi yapyorum. Annem gelince akam ona yardm ediyorum.(Esenler, B, 13)
Benim kardeim deil de, ablamn ocuklar var onlarla ilgileniyorum. Ablam zayf ve bazen
hastalanyor. Bir tane olu var srekli havale geiriyor. Beni ok sevdii iin srekli ben onla
ilgilenmek zorunda kalyorum. (Esenler, B, 15).
Erkek ocuklar da evde, kmr tamak, alveri yapmak, p dkmek, yataklar yapp,
toplamak gibi eitli sorumluluklar stlenmilerdir. ocuklarn byk ksm ya devaml veya yaz
dneminde eitli ilerde almakta kazandklar paray annelerine vererek evin masraflarna katkda
bulunmaktadrlar. En ok allan sektr tekstildir. ocuklar akam yedi, sekiz, hatta dokuza kadar
altklarn, ok yorucu iler yaptklarn anlatmakta, bazlar makine banda bazen yle dalgn,
yorgun oluyorum ki elimi kaptracamdan korkuyorum diyerek durumlarnn zorluunu
anlatmaktadrlar. Dier alma yerleri, eczane, marangoz, tornac ve eitli dkknlar olarak
belirtilmitir.
ocuklarn hemen hi biri harlk almamakta, sadece okulda yemek yiyecekleri, kahvalt
yapacaklar gnler veya okul iin bir malzeme gerektiinde aileden para istemektedirler. Hepsi
mmkn olduunca az para harcamaya, sabah kahvalts iin evden tost, kek gibi gdalar gtrerek
yemek sorununu zmeye almaktadr.
ocuklarn tamam imdiye kadar ailecek tatile kmamlardr. Anneyle birlikte seyrek de olsa
gidilen ky, memleket en sk tatil biimidir. stanbulda piknik, denize gitme, evreyi grme gibi
etkinlikleri sorulduunda baz ocuklar ailecek yakn yerlere gidebildiklerini, Caddebostan gibi veya
baz belediyelerin dzenledii sosyal etkinliklerle aileleri ile hibir zaman gidemeyecekleri baz
yerlere gidebildiklerini belirtmilerdir. Belediyelerin bu tip almalar, ocuklar arasnda ok takdir
edilmekte, ok gzel zamanlar geirdik diyerek zlemle hatrlanmaktadr.
ocuklar daha iyi bir eitim almak, daha iyi okullarda okumak, tenha snflarda eitim grmek
konusunda byk bir zlem ierisindedirler. Yaadklar hayattan, yoksulluktan kurtulmak iin
ellerindeki tek imknn eitim olduunu dnmekte, bir meslek sahibi olup ayaklarmn stnde


382

durabilsem, dzenli gelirim olsa, gvencem olsa, hem kendimi hem ailemi kurtarsam diyerek bu
konudaki istek ve kararllklarn belirtmektedirler. Ancak bu isteklerine kavumann ok zor hatta
imknsz olduunun da farkndadrlar. ok istedikleri, polis, hemirelik gibi mesleklerin semelerine
katlmak bile ocuklar iin mmkn olmamtr. Bu semelere katlabilmek iin gereken brokratik
ilemler anne, babann zaman ayramamas, gerekli demelere ayracak kaynak olmad iin
gereklememitir. lerde futbolcu olmak istediini syleyen (A, Tarlaba,13), zel kulplerin
semelerine katlmak istediini ama bunu iin gereken dentiyi salayamad iin katlamad
belirtmitir.
Grmelerde dikkati eken bir dier nokta ocuklarn ok kt beslendikleri gereidir. Pek ok
ocuk sabah kahvalt etmeden okula gelmekte okulda ya yannda getirdii, ekmek peynir/ kek/ tosu
yemekte veya okuldan poaa almaktadr. Okul k evlerine gittiklerinde ounlukla kahvalt tipi
yiyeceklerle beslenmektedirler. ay, peynir, ekmek veya akamdan kalan yemekler len yemei
olarak yenen gdalar oluturmaktadr. Akam yemeklerinde ise ounlukla makarna, orba, patates
kzartmas gibi yemekler yendii belirtilmektedir.
len ayla beraber, zeytin, peynir attryorum
Ben kahvalt yapmay pek sevmiyorum. len yemeini kahvalt gibi yapyorum. Akam da
orba, pilav gibi.
Ben sabah okula gelmeden kahvalt yapp geliyorum. Hemen ackmyorum leyin 3 gibi yemek
yiyorum. Saat 6 olunca zaten yatyorum akam yemei yemiyorum.
Annem leyin bazen tost yapyor bazen patates kzartyor. Akam da makarna ve salata gibi
eyler yiyoruz.
ocuklar krmz eti 2-3 ayda bir, bayramlarda yiyebildiklerini tavuk ve pazardan ucuz bulduka
alnan bal daha sk yiyebildiklerini belirtmilerdir. ocuklar taze gda alverilerinin pazardan
yapldn, eer pazarda o hafta ucuz meyve varsa alnabildiini belirtmilerdir.
4. Yoksullukla Mcadele Yollar:
ocuklara yoksullukla mcadele konusunda neler yaplabilecei sorulmu, ounluk, idareli
harcamak, az yemek,ailede ok insann almas gibi cevaplar vermilerdir. Kadercilik, isyan
etmemek de bir dier durumu kabullenme biimidir.
Bazlar vardr ok krederler, bazlar vardr isyan ederler. Biz Batmandayken hatrlyorum o
yllar, diim arrd, bam arrd, ila bile alamazdk ama gene de Allaha kar gelmek hi aklmza
bile gelmezdi. Mesela annem, annem 2 kere kalp krizi geirdi. u an ilalarla yayor her zaman
krediyor. Yatp kalkp namaz klp krediyor(E, 17, Tarlaba)
Yoksulluk konusunda yardmc olan kurumlar bir dier soruyu oluturmaktadr. ocuklar kurum
isimlerini ok net bilmemekte daha ok belediyeleri, mahallelerindeki eitli dernekleri yardm yapan
kurulular olarak belirtmektedirler. SYDVdan dzenli yardm ald halde bu kurumun ismini bilen
ve belirten pek az renci kmtr.
Bu balk altnda ocuklara yoksullukla mcadele iin neler yaplmasn istedikleri sorulmutur.
ocuklar daha ok devletin okulla ilgili konularda destek vermesini beklemektedirler. Bu erevede
burs, len yemekleri okul servislerinin cretsiz olmas okullarda revir olmas en ok istenen
desteklerdir. Ayrca i imknlar yaratlmas, atlyeler almas, hayatn ucuzlamas, ekonominin
dzeltilmesi dile getirilen istek ve talepler olmutur.
SONU
Yoksulluun ocuklarn yaantlar, ilikileri, duygu dnyalar zerindeki etkilerini niteliksel
yntemlerle ortaya karmay amalayan bu aratrma belirtildii gibi halen srmektedir. Ancak saha
almalar ile bugne dek derlenen veriler erevesinde ocuk yoksulluu ve ocuklarn yoksulluk
alglar konusunda baz noktalar ne kmtr. Bu blmde ocuk yoksulluunun grnmne ve
yoksulluun ocuk yaantsndaki etkilerine dair edinilen ilk izlenimler ve gelecekteki aratrmalara
ilikin neri ve yorumlar sunulmaya allacaktr.


383

Gerek odak grup tartmalar gerek derinlemesine grmeler, yoksulluun ocuklarn gnlk
yaamlarn, ilikilerini, duygu dnyalarn derinden etkilediini gstermektedir. Yoksulluk ocuklar
iin maddi, ekonomik, fiziksel olumsuzluklar yaratmakta ayrca sosyal yaantlarn, duygusal
dnyalarn olumsuz etkilemektedir. Grlen ocuklarn hemen hepsi evlerinde son derece zor
koullarda yaamaktadrlar. Odalar olmad gibi, pek ounun kendine ait bir yata bile
bulunmamaktadr. Kalabalk evlerde, kardeleri, anne-babalar ve hatta evlenip aileleri ile yaamaya
devam aabey ya da ablalarnn aileleri ile srekli bir arada olmak, mahremiyet ve yalnz kalma
gereksinimlerinin karlanamamasna neden olmaktadr. zellikle byk evli karde ile birlikte
yaandnda ocuk iin sorumluluklar artmakta, ou kez yeenlerle ilgilenmek bu ocuklardan
beklenmektedir.
Bu fizik zorluklarn yannda ocuklarn pek ou darda alarak ailelerine maddi destek
salamaktadrlar. Okul dnemi alanlar alma ve okul hayatn bir arada srdrmeye, akam
yorgun eve geldikten sonra ders ve devlerini yetitirmeye almaktadrlar. zellikle byk kz
ocuklar annenin ev ii sorumluluklarnn pek ounu stlenerek annelerine yardmc olmakta, onlarn
iini hafifletmektedir. zellikle hasta veya okuma-yazma bilmeyen annelerin pek ok sorumluu
byk kz ocuu tarafndan yerine getirilmektedir.
Yaadklar tm bu zorluklara karn, ocuklar anne ve babalarn korumaya devam etmekte, onlar
kesinlikle sulamamaktadrlar. Yaamlarnn tm amac, ilerde iyi bir meslek ve dzenli gelir edinip
ailelerini rahat ettirmek, onlara gzel bir yaam sunabilmektir.
Yoksulluk ocuklar iin ekonomik ve maddi yoksunluklar yaratmasnn yannda duygusal
dnyalarn, sosyal ilikilerini de olumsuz etkilemektedir. zellikle 15 ya st kz ocuklar bireysel
grmelerde sosyal yaantlar olmadn, hafta sonlarn evde geirdiklerini belirtmilerdir.
Zengin semtler ve o semtlerdeki pastaneler, alveri merkezleri ocuklar iin uzak durulmas
gereken yerlerdir. Zaten paralarnn yetmeyeceini bildikleri bu evrelere hi gitmemeyi tercih
etmektedirler. Bu ortamlara gittiklerinde giyimleri, hal tavrlar ile dlanacaklarn, kk
grleceklerini dnmektedirler.
Btn bu olumsuzluklara karn, ocuklarn pasif, ktmser ve yaam koullarn olduu gibi
kabul eden bir ruh hali iinde olmadklar gzlenmitir. Aksine zor koullar iinde yaam
mcadelelerini srdrmekte, hayallerini, ideallerini canl tutmaya, koullar zorlayarak kendilerine
gzel bir yaam kurmaya abalamaktadrlar. Tm ocuklar iin okumak, gvencesi olan bir meslek
edinmek dzenli gelir elde etmek kendilerini ve ailelerini bu zor koullardan kurtarabilmenin tek
koulu olarak grlmektedir.
Bu proje yalnzca ocuklara eilmek ve onlarn duygu, dncelerini aa karmay hedefledii
iin, anne babalarla grme gerekletirilmemitir. Ancak ocuk yoksulluunun tm boyutlar ile
kapsanabilmesi iin anne-babalarla da grlmesi yerinde olacaktr. Bu grmeler, ailelerin zor ve
ar yaam koullar iinde ocuklarn korumak ve yoksullukla mcadele iin gelitirdikleri
yntemlerin ortaya karlmasna yardmc olacaktr.
Ayn ekilde gelecekte gerekletirilecek aratrmalar yoksulluun kz ve erkek ocuklar, farkl
ya gruplar, farkl toplumsal kesimler (etnik gruplar, aznlklar, gmenler vb.) , zrl, engelli
ocuklar zerinde de gerekletirilmesi uygun olacaktr. Bylece ocuk yoksulluun farkl boyutlarn
ieren kapsaml bir tablosu oluturulabilir. lkede yaanan yoksulluk ve zellikle ocuk yoksulluu
tm boyut ve derinlii ile anlald ve aa karld lde yoksullukla mcadele iin gereki ve
kapsaml yol ve yntemlerin gelitirilmesi mmkn olacaktr.

KAYNAKA
Akder, H. (2000). Regional Development and Rural Poverty, TESEV, stanbul
BETAM (2013). Grsel S.Uysal, G. Acar, A.Trkiyede her drt ocuktan biri yoksul, Aratrma
Notu: 13/147, 22.Nisan.2013. http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wp-
content/uploads/2013/04/ArastirmaNotu147.pdf.


384

Bora, A. (2007). Kadnlar ve Hane: Olmayann Nesini dare Edeceksin? Erdoan N. (der.),
Yoksulluk Halleri iinde, letiim Yaynlar, ss.97-132.
Boyden J. et al (2003). Children and Poverty-Voices of Children:Experiences and Perceptions from
Belarus, Bolivia, India, Kenya, Sierra Leone. Christian Childrens Fund.Part II.Bura A. ve
Keyder .(2003), New poverty and the changing welfare regime of Turkey, UNDP, Ankara.
Bura, A. ve Keyder, .(2005). Poverty and Social Policy in Contemporary Turkey, Boazii
niversitesi Sosyal Politika Forumu, (http://www.spf.boun.edu.tr/docs/WP-Bugra-
Keyder.pdf).
Can, K. (2007). anlurfada Yoksulluk Manzaralar, Erdoan N. (der.), Yoksulluk Halleri iinde,
letiim Yaynlar, ss.293-306.
idem, A. (2007). Yoksulluk ve Dinsellik, Erdoan N. (der.), Yoksulluk Halleri iinde, letiim
Yaynlar, ss.203-248.
Dumanl, R. (1996). Yoksulluk ve Trkiyedeki Boyutlar, DPT Yaynlar No.2449, Ankara.
Dnya Bankas (2000). Turkey,Economic Reforms, Living Standards and Social Welfare Study,
Report No. 20029-TU, World Bank, Washington DC.
Dnya Bankas (2005). Turkey Education Sector Study-Report No. 32450-TU, World Bank,
Washington DC
Erder, S. (2002). Urban Migration and Reconstruction of Kinship Networks, Liljestrm R. ve zdalga
E.(der.), Autonomy and Dependence in the Family, Sweedish Research Institute, Istanbul,
ss.117-136.
Erdoan, N. (2007) (der.), Yoksulluk Halleri, letiim Yaynlar, stanbul.
Faulkner, L. (2011). Childrens Perception of Poverty: A Qualitative and Photographic Study of
Haitian Children, Unpublished MA thesis at California State University, Sacramento
Ik O., Pnarcolu M.(2003). Nbetlee Yoksulluk, letiim Yaynlar, stanbul.
Kalaycolu, S.(2006). Dynamics of Poverty in Turkey: gender, rural/urban poverty, social networks
and reciprocal survival strategies, Petmesidou M. ve Paptheodorou C(der.), Poverty and Social
Deprivation in the Mediterranean iinde, Zed Books, London, New York,ss.218-247.
Kalaycolu S., Rittersberger-Tl H. (2002). Yapsal Uyum Programlaryla Ortaya kan
Yoksullukla Baetme Stratejileri, Dikmen, A.A. (der.), Kentleme, G ve Yoksulluk iinde,
maj Yaynclk, Ankara, ss. 197-246.
Keyder, . (2005). Globalization and Social Exclusion in Istanbul, International Journal of Urban and
Regional Research, V.29.1, March 2005, ss.124-34.
Mc Donald, C.(2009). Children and Poverty,Why their experience of their lives matter for policy,
Australian Journal of Social Issues, Vol. 44, N.1, Autumn 2009, pp.5-21.
Morgan, M. L. (1997). Focus Groups as Qualitative Research, Sage Publications, UK: London.
Prout, A. (2002).Researching Children as Social Actors: an Introduction to the Children 5-16
Programme Children and Society, 12: 67-76.
Ridge, T. (2009). Living With Poverty: A Review of literature on childrens and families experiences
of poverty. A report of research carried out by the Centre for the Analysis of Social Policy
University of Bath on behalf of the Department for Work and Pensions. Research Report No.
594.
Ridge,T. (2003). Listening to Children, developing a child-centered approach to childhood poverty in
the UK.,Family Matters, Australian Institute of Family Studies, N. 65, Winter 2003, pp.1-7.
Ridge, T. & Millar, J. (2000). Excluding Children: Autonomy, Friendship and the Experience of the
Care System, Social Policy and Administration, Vol. 34, N.2, pp. 160-175.


385

Saidov F(tarihsiz), Childrens Voices: A Qualitative Study of Poverty in Tajikistan, UNICEF
en, M. (2007). Kkene Dayal Dayanma-Yardmlama: Zor . , Erdoan N.(der.), Yoksulluk
Halleri iinde, letiim Yaynlar, ss.249-292.
TUK (2006). Trkiye statistik Kurumu, ocuk gc Anketi Sonular,(www,tuik.gov.tr)
TUK(2009).Trkiye statistik Kurumu, 2009 Yoksulluk almas Sonular (www.tuik.gov.tr)
TNSA(2005). Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas-2003, Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri
Enstits, Ankara.
Uyan, P. (2006). ocuklar yoksulluu anlatyor:1001 ocuk, 1001 Dilek Projesi-ocuk Mektuplar,
Bilgi niversitesi, stanbul.


386




387

OCUK HAKLARI VE OCUK KORUMA SYLEM TEMELNDE FARKLI
OCUKLUKLAR VE EVRENSEL OCUKLUK ALGISI
Aya DEMR GRDAL
1

ZET
ocuk koruma sylemi ve ocuk Haklar Szlemesi, modern ocukluk kavramna uygun
biimde ocuklarn; gerek yetikinlere gre farkllklar gerekse sosyal deimenin yaratt sosyal
problem ve riskler karsnda savunmasz olduklar gerekeleriyle ocuklar yetikinlerden ayrmay
hedefleyen bir ocukluk algs retmektedir. ocukluk sosyolojisinin temel tartmalarndan birisi olan
evrensel ocukluk algs ile ocuklarn snfsal, rksal, etnik ve toplumsal cinsiyet alarndan
farkllaarak ortaya koyduklar farkl ocukluklar ikilii hem modern ocukluk kavramn hem de
ocuk koruma sylemi ve ocuk haklarn sorunlu bir alan haline getirerek ocuk haklar bildirgesinde
temsil edilen ocuklar zerinden ina edilen ocukluk kavramnn tartlmasna neden olmaktadr.
Bu almada; ocuk Haklar Szlemesinde ve ocuk koruma syleminde ina edilen ocukluk
kavramnn, evrensel ocukluk algs ve farkl ocukluklar ikilii temelinde deerlendirilerek ocuk
haklarna ynelik eletirel bir okuma yaplmas amalanmaktadr.
Bildiride rk, snf ve toplumsal cinsiyet etkileiminin analizi olarak tanmlanan kesiimsellik
kuram; pek ok olumsuzluun kesitii yerden hayat deneyimleyen farkl ocuklarn ocukluk
deneyimlerini deerlendirmede temel teorik perspektif olarak ele alnmaktadr.
Anahtar Kelimeler: ocuk haklar, ocukluk, ocuk koruma sylemi, ocukluk sosyolojisi,
kesiimsellik teorisi

ABSTRACT
Child protection discourse and the Convention on the Rights of the Child produces a childhood
perception which aims to separate children from adults by the reasons that children are vulnerable to
the social problems and risks which has been emerged by social change as well as they have
differences from adults in accordance with 'modern childhood' concept. Which is one of the main
debates in the sociology of childhood "universal childhood perception" of children by class, race and
gender differentiation in terms put forward by different "childhoods" and the duality of 'modern
childhood, the concept of children's rights and child protection discourse and bringing the child into a
troubled area represented by the declaration of the rights of children leads to the discussion of the
concept of childhood was built.
In this study, Convention on Rights of the Child and child protection discourse constructed the
concept of childhood, 'universal childhood' perception and 'different chilss' duality evaluated on the
basis of a critical reading of children's rights is to be done.
The statement of race, class, ethnicity, and gender interaction analysis is defined as
"intersectionality theory", at the intersection of negativity from many different children who have
experienced childhood experiences of life assessment is considered as the basic theoretical
perspective.
Keywords: child rights, childhood, child protection discourse, childhood sociology,
intersectionality theory

GR
1970lerin sonlarna doru yeni bir ocukluk paradigmas olarak ortaya kan ve 1980ler ile
1990larda ana hatlar ile iyice belirginleen yeni ocukluk sosyolojisi (James ve Prout 1997)
ocukluun sosyal ve kltrel bir ina (James ve Prout 1997; Corsaro 1997; James vd., 1998; James

1
Yrd.Do.Dr. Blent Ecevit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gurdalayca@gmail.com.


388

2004; Prout 2005) olduunu ileri srerek ocuklarn sosyal gndelik hayat ina eden aktif bireyler
olarak grlmeleri (Prout ve James 1997:8) gerektii ilkesi zerine kurulmutur.
ocuklarn sosyolojide kendi kltrlerini ina eden aktif katlmclar(Corsaro 1997; James vd.,
1998; Prout 2002; Corsaro 2005; Qvortrup 2009) olarak ele alnmas, sosyolojideki paradigmatik
deiimlerin bir gstergesidir. ocuklarn; Sanayi Devrimi sonras modern toplumun gereklerine gre
toplumsallaarak yapnn ve dzenin devamllna katkda bulunmalar gereken rol oyuncular
baml, pasif, kk yetikinlerden; sosyal dnyay ina edici yeteneklere sahip aktif ve yaratc
ocuklar olarak kavramsallatrlmalar, sosyolojinin 19.yydaki ehresini belirleyen pozitif
epistemoloji ve holistik ontoloji temelindeki sosyolojik yaklamlardan, 20.yyn ortalarndan itibaren
modern toplum, modern yap, modern dzen kavramlarn eletirerek yap karsnda yaratclklar ve
znelliklerine olduka az yer verilen insanlarn sosyal dnyay kurucu zelliklerini merkeze alan
konvensiyonalist epistemoloji ve aksiyonel ontolojik yaklamlara doru ilerleyen paradigmatik
krlmann sonucudur. Dolaysyla 19.yy sosyolojisinde ihmal edilen ocuklar (Qvortrup 1997; James
ve Prout 1997; Corsaro 1997; Ambert 2001; Mayall 2001; Prout 2005; Turmel 2008) toplumu ve
kltr sadece iselletiren deil ayn zamanda kltrel retim ve deiimine aktif olarak katkda
bulunan (Corsaro 2005:232) sosyal kategorilerden birisi olarak 1980lerden itibaren sosyolojinin
temel ilgi konularndan biri olmular ve pratik dzlemde seslerini duyurabilmelerine (Prout ve James
1997; Qvortrup 1997; Pufall ve Unsworth 2004; King 2004; Prout 2005; Turmel 2008; Woodhead
2009) olanak tanyan abalarla daha grlr hale gelmilerdir. Yeni ocukluk sosyolojisinin
filizlenmeye balad 1970lerden nce, 1960larda aktivistler yetikinlerin, ocuklarn hayatlarna
byk lde mdahale ettikleri gerekesiyle ocuklar iin kiisel zgrlk ve otonomi salanmas
ynnde eletirilerde bulunarak (Guggenheim 2005:6) ocuklarn zgrlemesi syleminin inasna
katkda bulunmular ve ocuklarn irade ve sorumluluk sahibi aktrler olarak kendi hayatlarna yn
verme olanaklarnn salanmas gerekliliine iaret etmilerdir.
ocuklar zgrletirme sylemi, 19.yydan itibaren gelien ve modern ocukluk kavram ile
yakndan ilikili ocuklar koruma sylemine bir tepki olarak ortaya kmtr. ocukluun modern
bir kavram olarak tanmlanmasnda Arisin (1962:128), ocuklarn yetikinlerden farkl olduklarna
ynelik bir farkndaln olmamasna dayanarak ileri srd Ortaada ocukluk fikri yoktu
iddias ve ocukluun 13.yyda balayan, 16. ve 17.yy'da gelien (a.e.47) modern bir keif olduu
tespiti nemli rol oynar. Modern bir keif olarak modern ocukluk kavram, ocukluk-yetikinlik
dikotomisi zerine kurulmutur (Prout 2005). Sz konusu dikotomiyi oluturan ve 19.yy sosyoloji
dncesinin temel ilkeleri dorultusunda ina edilen modern ocukluk sosyolojisini de etkileyen
nemli bir teorik kaynak, Bat dncesinde stnlk kuran ocuk geliimi modeli ve geliim
psikolojisidir (Prout 2005; Kehily 2009). Buna gre ocuklar henz gelime aamalarn
tamamlamamlardr ve yetikinlere gre yetersiz, irrasyonel, masum, bilgisiz, baml, savunmasz ve
yeteneksizdirler. Dolaysyla korunmaya ve disipline edilmeye muhtatrlar. Dier yandan sosyal
gelimeyle biyolojik bir iliki kuran gelime modelleri, 1950ler boyunca modern ocukluk
kavramnn sosyolojide sosyalizasyon teorileri erevesinde ele alnmas ynnde dorudan etkide
bulunmutur (Prout ve James 1997; Qvortrup 1997; Kehily 2009). 1950lerin hakim yapsal ilevselci
yaklam temelinde sosyalizasyon teorileri, modern sanayi toplum kurgusuna uygun biimde idealize
edilen modern ve mutlu orta snf aileler sylemi dorultusunda yetikinlerin beklentilerine gre
biimlendirilerek korunmaya muhta ocukluk imgesinin ina edilmesinde ve bylelikle yetikin ve
ocuk aras farkllklarn dikotomik temelde tanmlanmasnda belirleyici olmutur. 20.yyda zellikle
biri okul dieri aile olmak zere iki nemli modern kurum araclyla kamusal alandan ve yetikinler
dnyasndan giderek ayrlan ocuklar (Prout 2005; Qvortrup 2005) kentlerde ekirdek orta snf mutlu
ailelerinde yaayan ve okula giden ocuklar olarak kavramsallatrlarak, Bat dncesinin kartezyen
temelleri dorultusunda ideal ve evrensel bir ocukluk imgesi dorultusunda ina edilmilerdir.
ocuk koruma sylemi karsnda yer alan ocuklar zgrletirme sylemi ise, ocuklarn
gerekte rasyonel dnme becerisine sahip olduklar ve bu sebeple seim yapabilecekleri dncesine
dayanr (Breen 2006:6). ocuklar zgrletirme sylemi taraftarlar, ocuklar ile yetikinler arasnda
yeterlilikler bakmndan iddia edildii gibi farkllklar olmadn belirterek ocuklarn kendi
hayatlarn ilgilendiren konularda kimseye tabi olmadan karar vermeleri gerektiini vurgularlar
(Beetham 2006:11). ocuklarn yetikinlerin boyunduruundan zgrlemelerini dile getiren liberal


389

politika arlkl bu grler, 1960lar ve zellikle 1970lerin balarndan itibaren tartlmaya
balayan ocuk haklar fikri ile rten ve ocukluun esas olarak bir aile ya da ebeveyn
sorumluluu erevesinden kamusal bir neme ve ilgiye doru kayd (Lenson 2008:357), ocuun
politizasyonusrecinin de bir parasn oluturmaktadr.
BM OCUK HAKLARI SZLEMES
1.Szlemeye Gre ocuk ve ocukluk Tanmlar
Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 20 Kasm 1989 tarihinde kabul edilen ocuk Haklar
Szlemesi, ekonomik, sosyal, kltrel, sivil ve politik adan ocuklarn haklarn tanmlayan,
koruyan ve gelitiren en kapsaml insan haklar antlamasdr (UNICEF 2009).
Szlemenin ncelikle ocuklar ve ocukluu koruma niyetine dnk olduunu belirtmek
gerekir: ocuklar, sadece ocuk olduklar iin korunmaldrlar. Szlemeye gre ocuk yle
tanmlanr: Bu Szleme uyarnca ocua uygulanabilecek olan kanuna gre daha erken yata reit
olma durumu hari, 18 yana kadar her insan ocuk saylr (1. Madde). Szlemedeki ocuk ve
ocukluk kavramlar, modern ocukluk kavramna uygun biimde, ocukluk-yetikinlik farkll
temelinde tanmlanmtr. ocukluk, ocuklarn bydkleri, oynadklar, dinlendikleri ve
rendikleri bir dnem olarak, yetikinlikten ayr olmaldr. Bu ayrm ocuk Haklar Szlemesi
ruhunda cisimlemitir. Szleme haklar, yetikinlerden ayr olarak ocuklar iin tarif edilmitir
(UNICEF 2006:43). Szleme maddeleri toplumlar arasnda ocuklarn byyp, renip, oyun
oynayp, geliecei, yetikinlikten ayr bir dnem olarak ocukluu tanmlayarak ocukluu korumak
iin ocuk haklarn yerine getirme noktasnda ortak bir uzlamay pekitirmitir (UNICEF 2009:2).
ocuklarn yetikinlerden farkllklar sadece ocukluk dnemine ait olduu dnlen byme,
gelime, renme ve oyun oynama gibi nitelikler zerinden deil ayn zamanda bu nitelikler ile
uyumluluk gsteren ya ve gelime kapasiteleri bakmndan biyolojik erikin olmama hali zerinden
de kabul edilmektedir. Szlemenin nsznde ocuklarn, yetikinlere gre yetkin ve yeterli
olmamalar aka belirtilmitir: ocuun gerek bedensel gerek zihinsel bakmdan tam erginlie
ulamam olmas nedeniyle doum sonrasnda olduu kadar, doum ncesinde de uygun yasal
korumay da ieren zel gvence ve koruma gereksinimi bulunmaktadr. Szlemede dorudan yer
almamakla birlikte Szleme metnini destekleyen UNICEF raporlarnda, ocuk ve yetikin aras
farkllklar tanmlayan bir dier kriter ise, ocuk ve yetikinler iin tanmlanan rollerdir.Yetikin
rolleri, yetikinlik ve ocukluun birbirinden ayrlarak ina edildii, snrlar belirli rollerdir. rnein,
ocuklarn okula gitmekten alkonulmalar, almaya zorlanmalar, evlendirilmeleri, savalara
katlmalar, iddet ve istismarn kurban olmalar, ocuklarn oynamaya maruz brakldklar yetikin
rolleri arasndadr. ocuklarn yetikin rollerini stlenmek zorunda kalmalar Szlemenin genel
erevesi asndan nemli bir baka tespit ile ilikilidir. Sonu olarak yetikinler iin uygun roller
ocuklar iin uygun olmayabilir. Yetikin rollerini icra etmek ocuklarn ocukluklarn karmalar ve
bu sebeple yksek oranda dlanma ve grnmez olma riski ile kar karya kalmalar sonucunu
kanlmaz olarak ortaya koyar (UNICEF 2006:43).
2.Evrensel ocukluk deali ve Farkl ocukluklar
ocuk Haklar Szlemesine gre tm ocuklar hak sahibidirler. Bu Szleme 18 ya altndaki
tm bireyleri koruma ve bakm iin evrensel standartlar ana hatlaryla belirleyen zgn bir belgedir
(UNICEF 2009:1). Her ocuun yaama, gelime, istismar, smr ve ayrmcla kar korunma,
aile, kltrel ve sosyal hayata katlm hakk vardr (UNICEF 2012:13).
Szlemenin tm ocuklar iin evrensel standartlar belirlemesi, iki farkl ekilde okunabilir.
Birincisi, evrensel standartlarn; ocuklar arasndaki tarihsel ve kltrel farkllklar dikkate almadan
modern Bat ocukluu kavramnn teorik ve pratik dzlemlerdeki inasna uygun biimde tm
ocuklar iin ulalmas gereken nihai ocukluk lt olarak okunmas. kincisi ise evrensel
standartlara ramen bu standartlarn belirledii ereve iinde yaamayan ve hayat bu ereve dnda
durarak ok farkl biimlerde deneyimleyen, Bat tarihselliinin dnda farkl bir tarihsellii pratik
eden ocuklarn ait olduu corafyalarn ekillendirdii ocukluklarn, yerel, blgesel ve kltrel
farkllklarnn dikkate alnarak okunmas. Bu her iki okuma ekli, genel olarak sosyolojinin ve zel
olarak ocukluk sosyolojisinin ekirdek ikiliklerinden birisi olan evrensellik-yerellik ikiliini


390

yanstmaktadr. Evrensel ocukluk-farkl ocukluklar biimindeki sz konusu yansma, ocuk haklar
ile ilgili tartmalarda da varln gstermektedir. Aslnda ocuk Haklar Szlemesine yneltilen
eletirilerin esas kaynann evrensel-farkl ocukluklar ikilii ile daha sonra bu almada yer
verilecek olan yap-eylem(lilik)ikilii olduu sylenebilir.
Yasal bir metin olarak Szleme, Bat dncesinin epistemolojik ve ontolojik ilkelerinin ve bu
ilkeleri evreleyen sosyal, politik, kltrel ve tarihsel balamnn bir rndr. Szlemede yer alan
haklar, Batl, liberal, demokratik, post-Aydnlanmac toplumlar tarafndan ocuklara verilmitir
(Archard 2004:58). Denzinin (2010:17) belirttii gibi farkl bir kltrel farkndala sahip her sosyal
grup kendisine gre makul ocukluk ve yetikinlik kavramlar ne ise onu yasalatrmaya giriir.
Dolaysyla Szlemenin genel yasal erevesi, ocuk ve ocukluk tanmlar, ocukluk-yetikinlik
aras ayrm kriterleri, ocuklarn sahip olmalar gereken haklarn trleri ve nitelii, ocuk ve
korunmasndan sorumlu bireysel ve kolektif aktrlerin ilev alanlar, Batl zihin dnyasnda
ekillenen ideal bir ocukluk tasarmnn evrensellemesi arzusunun bir yansmasdr. Szleme,
dnyadaki tm ocuklar zerinde global lekte standartlatrc yasal bir etkiye sahiptir (Prout 2005;
Bhler-Niederberger ve Van Krieken 2008). Szlemenin nemi, yasal niteliklerinin tesine uzanarak
ocuklua ynelik tutumlar dntrmeye yardm eder (UNICEF 2009:2). Dolaysyla Szleme, aile
ya da yasal vasi ya da devlet korumas altnda oynayan, renen, byyen ve gelien, eitim ve salk
hizmetlerinden yararlanan ve yetikin rollerinden syrlm ocuklara yklenecek ocukluk tasarmlar
ile ilikili biimde ocuklara nasl davranlmas gerektiine ynelik tutumlar belirleyecek biimde
ocuklua dair evrensel sosyal ve kltrel kodlar sunmaktadr. zellikle etnik, ulusal, kltrel hibir
farkll dikkate almadan tm ocuklar iin ocuk olma snrnn 18 ya olarak belirlenmesi, evrensel
ocukluk algsnn ne denli kuvvetli olduunu gstermektedir.
Aslnda sadece Szlemede deil ocuklar ve ocukluk ile ilikili dier alma alanlarnda ve
hatta ocukluk sosyolojisinde de ocukluu dar bir ereveden ele alma tutumunun baskn olduu
grlr. Szgelimi beyaz ve orta snf ocuklarn ocukluklarnn hala ocukluk sosyolojisinin
merkezi konusu (Wells 2009:15) olmas, ocukluk almalarnn ounda Avrupa ve Kuzey
Amerikada yaayan ocuklarn deneyimlerine dayanan olduka dar bir ocuk tanm aralnn olmas
(Woodhead 2009:21-22), ocuklar ve ocukluk ile ilgili dnme pratiklerini Bat merkezli bir
erevede ele alma tavrn bilinli ya da bilinsizce doallatran bir ina srecine hizmet etmektedir.
Bununla birlikte Szleme, yerel kltrlere ve farkl ocukluk rntlerini yaayan ocuklara
duyarllk gstermekte midir sorusuna ne tr bir cevap verilebilir? Szlemede yer alan ocuk koruma
ile ilgili kimi maddelerin; aile, okul ve aktif bo zaman etkinlikleri erevesinde ocukluklarn
yaayan salkl, mutlu ve baarl ocuklar ideali dndaki ocuklarn farkl ocukluk deneyimleri
ile ilikili olduu sylenebilir. rnein ocuklarn doum sonras nfus kayd altna alnmamas
(7.madde), anne-baba ayrlklar sonucu ocuun durumu ve ebeveynler tarafndan ocua ynelik
kt muamele ya da ihmal (9.madde), ocuklarn yasa d yollarla lke dna karlmas (11.madde),
ocuun; bakmndan sorumlu yetikinler tarafndan bedensel veya zihinsel saldr, iddet veya
suistimal, ihmal ya da ihmalkar muameleye, rza geme dahil her trl istismar ve kt muameleye
maruz kalmas (19.madde), ocuklarn geici ya da srekli aile evresinden mahrum kalmalar
(20.madde), mlteci ocuklar (22.madde) ve engelli ocuklar (23.madde), temiz ime suyu ve temel
salk hizmetlerinden yararlanamayan ocuklar (24.madde), eitim hakkndan yoksun ocuklar
(28.madde), aznlk ya da yerli ocuklar (30.madde), ekonomik smr ve her trl tehlikeli ite
alma durumunda kalan ocuklar (32.madde), uyuturucu maddelerin yasad retimi ve kaakl
alannda altrlan ve uyuturucu kullanan ocuklar (33.madde), ocuklarn pornografik nitelikli
gsterilerde ve malzemede kullanlarak smrlmeleri (34.madde), karlmalar, satlmalar veya
fuhua konu olmalar (35.madde), silahl atmalara ve askere alnmalar (38.madde) ideal ve evrensel
ocukluk formu dndaki farkl ocukluk formlarn rneklemektedir.
ocukluk kavram, ocuklar kavramsallatrma biimini belirleyen sosyal, kltrel, ekonomik,
politik pek ok yap unsurunun karlkl etkileiminin inasna dayanan, ocuklara ynelik tasavvurlar
ve pratiklerdir. ocukluk, evrensel ve standart belirlemelerin snrlarn andran ok ynl sosyal ve
kltrel bir ina adr ve toplumlar ve kltrler aras farkllklar kadar ayn toplum ve kltr iindeki
olas farkllklar da iermektedir. Dolaysyla yukarda yer verilen Szleme maddelerinin, evrensel ve
standart ocukluk tanmnn snrlarn andrarak farkl ocukluklar fikrine iaret ettii sylenebilir.


391

Szlemenin farkl ocukluk deneyimleri yaayan ocuklara ynelik duyarlln zellikle
Szleme metnini destekleyen ve Dnya ocuklarnn Durumu adl raporlar her yl farkl bir tema
zerinden yaymlayan UNICEF metinlerinde grmek olanakldr. UNICEF raporlar, ocuk Haklar
Szlemesinde yer alan ocuk haklar ile ilikili biimde, gelimi ve zellikle gelimekte olan
lkelerde yaayan ocuklar hakknda dzenli veriler sunmaktadr. rnein: sokak ocuklarnn,
ocuk Haklar Szlemesinde tasavvur edilen ideal ocukluktan olduka uzak (UNICEF 2006:41)
hayat deneyimleri yaamalar ya da dnya apnda kentlerde yaayan ocuklarn te birinden
fazlasnn doum sonras resmi kayt altna alnmamas (UNICEF 2012:13) ya da yaklak 1.8 milyon
ocuun seks iisi olarak almas (UNICEF 2007:5) Szlemede tanmlanan ideal ocukluk
tasarmlarnn dnda olduka farkl ocukluk deneyimlerini yaayan ocuklar olduunu
gstermektedir.
ocukluun tek tip bir kategori olmadnn ve ocuklarn ideal Batl hayat rntlerinin dnda
olduka farkl ve eitli gndelik rntleri yaadklarnn fark edilmesinde, zellikle klasik sosyoloji
erevesinde retilen modern ocukluk anlayna eletiriler getiren yeni ocukluk sosyolojisinin
akademide yerini belirginletirmesi kadar 1979 ylnn Uluslar Aras ocuk Yl olmas, UNICEF ve
Dnya Salk rgt gibi uluslar aras kurulularn resmi sylemlerinde yeni bir kavram olarak dnya
ocuklar kavramnn dolama girmesiyle Bat toplumlarnn a, yoksul, hasta ve savalar ortasnda
kalm ocuklar grmesinin kurumsal kimlik kazanmas, neo-liberal politikalar sonrasnda ocuk
merkezli politikalarn artmas, aile-alma hayatndaki dnmler, gelir dalmndaki dengesizlik,
artan yoksulluk ve yeni sosyal riskler (James ve Prout 1997; Prout 2005; Pufall ve Unsworth 2004;
Lenson 2008) ocukluk kavramnn; gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki farkl ocukluk
formlarn ierecek biimde kavramsallatrlmasnda etkili faktrler arasndadr.
Daha nce belirtildii zere ocuklarn yetikinlerin rollerini alarak, ocukluklarn kaybetme ve
dolaysyla grnmez olma ve dlanma riskini yaamalar, ocuklar saran sosyal problemler ve
riskler ile yakndan ilikilidir. Risklerin daima tehdit edici olaylar olduu ve 21.yy balarndan
itibaren insanlarn global risk altnda bulunduklar (Beck 2006:330-332) gz nne alnrsa ocuklar
da pek ok global risk ve sorun alannn maduru durumundadrlar. ocuklar dlanm ve grnmez
yapan tm sorun ve risk alanlar dnya zerindeki farkl ocukluk deneyimlerini yaayan ocuklar
gstermektedir. stismardan, smrden ve iddetten koruyan bir evreden yoksun olan ya da
gelecekte toplum hayatna btnyle katlmalarn tehdit edecek biimde temel hizmet ve mallara
eriemeyen ocuklar dlanm ocuklardr (UNICEF 2006:7). Resmi bir kimlie sahip olmama;
ebeveyn bakmndan yoksun ocuklarn devlet tarafndan yeterli koruma altna alnmamas; ticarete
konu olup zorla altrlmalar; evlenmeleri, hayatlarn tehdit eden riskli ilerde almaya
zorlanmalar ve savalarda yer almalar ocuklar grnmez klan drt temel faktrdr (UNICEF
2006). Bu adan bakldnda global ekonominin bir sonucu olarak ocuklar aras eitsizliklerin ve
ocuk yoksulluunun art, aile yaplarnn deimesi sonucu tek ve vey ebeveynli ailelerin
oalmas, evlilik d doum oranlarnda art, ocuklar aras evlilikler ve erken yata ebeveyn
olmann deneyimlenmesi, boanma oranlarnn artmas ve evlilik oranlarnn dmesi, ebeveyn
yokluu ya da ihmali sonucu ocuklarn devlet korumasna alnmas; ocukluk eitliliini arttran
gmenlik deneyimi, savalar, rklk, cinsel istismar ve seks ticareti sonucu HIV gibi cinsel yollarla
bulaan hastalklar ve krtaja zorlanma, alkol ve madde kullanm, fiziksel ve cinsel iddet, eitim
olanaklarndan ve temel salk hizmetlerinden yararlanamama, yetersiz beslenme ve salkl su
kaynaklarndan yoksunluk, salkl gelimeme, ar ve hayati tehlikesi olan ilerde alma (James ve
Prout 1997; Qvortrup 1997; Boyden 1997; Pufall ve Unsworth 2004; Prout 2005) gibi pek ok risk ve
sorun, farkl ocukluk modellerini ina edici rol oynamaktadr. ocuklar ve ocukluu saran bu risk
ve problemlerin temel ve en nemli nedeni yoksulluktur (Corsaro 1997; Duncan vd., 1998; Valentine
2003; Prout 2005; Beckett 2007). Gnmzde ocuklarn ve ocukluun en byk tehditleri arasnda
yoksulluk, savalar ve AIDS yer almaktadr (UNICEF 2006:12).
Her gn dnyada be ya alt 26.000 ocuk nlenebilir nedenlere bal olarak hayatn
kaybetmekte ve bu ocuklarn %60s gelimekte olan lkelerde yaamaktadr (UNICEF 2008). 14
yanda veya daha kk her 20 ocuktan birinin (yaklak 93 milyon ocuk) orta ve ileri dzeyde
olmak zere bir tr engeli vardr (UNICEF 2013:3). 2010 ylnda yaklak 8 milyon ocuk be yana
ulaamadan zatrre, ishal ve doum anndaki sorunlardan dolay hayatn kaybetmitir (UNICEF


392

2012:14). 115 milyondan fazla okul andaki ocuk ilkretime gidememektedir (UNICEF 2007).
Gelimekte olan lkelerde en son tahminlere gre % 55 kayt d doum (UNICEF 2006:37)
gereklemitir. 2004 yl sonu itibariyle dnya apnda % 48 gmen ocuk, kesin rakam belirlemek
olanakl olmasa da 10 milyon civarnda sokak ocuu (UNICEF 2006:40) bulunmaktadr. 5-17 ya
aralnda dnya apnda yaklak 246 milyon ocuk almaktadr (UNICEF 2006:46).
Tm bu sorun alanlar sokak ocuklar, fahie ocuklar, gmen ocuklar, yoksul ocuklar, ii
ocuklar, evli ocuklar, yetimhanelerde yaayan ocuklar, asker ocuklar gibi farkl ocukluklar
yaayan ocuklarn farkna varlmas ve gerekli kamusal politikalarn oluturulmas ynnde etkide
bulunmasnn yan sra ocuklarn, yetikinler tarafndan korunmalar gereken aresiz ve muhta
ocuklar biiminde ina edilmelerinde de rol oynamtr. Dolaysyla ocuklar koruma sylemi bir
yandan ocuklarn yetikinlere gre farkllklar esasnda gelimiken dier yandan ocuklar
grnmez ve dlanm klan global, blgesel ve yerel risk ve sorun alanlarna kar ocuklar koruma
gereklilii dncesi ile de olumutur.
3.ocuk Haklar Szlemesine Gre ocuk Koruma Haklar
Szlemede ocuklar koruma gereklilii, ocuun temel yarar ilkesi (3/1.madde) ile
ilikilendirilmektedir: Kamusal ya da zel sosyal yardm kurulular, mahkemeler, idari makamlar
veya yasama organlar tarafndan yaplan ve ocuklar ilgilendiren btn faaliyetlerde, ocuun yarar
temel dncedir. Temel yarar ilkesi, devletlerin ya da dier kurumlarn olas her trl karar ve
eylemlerinin ocuk zerindeki etkisini gz nne almalar gerekliliine iaret eder (UNICEF 2009).
ocuklar koruma haklar sosyal, ekonomik, kltrel ve politik bir erevede ocuklar; iddetten,
istismardan, smrden, ihmal ve ayrmclktan korumaya dnk geni bir perspektifte ele alnmtr.
Gelimi ya da gelimekte olan tm lkelerde, topluluklarda, sosyal, ekonomik ve kltrel tm
gruplarda ocuklar; iddet, istismar, smr, ihmal ve ayrmclktan korunmaya ihtiya
duymaktadrlar (UNICEF 2009).
Szlemeye gre ocuk korunma hakkna sahiptir. Taraf Devletler, ocuun, ekonomik
smrye ve her trl tehlikeli ite ya da eitimine zarar verecek ya da sal veya bedensel, zihinsel,
ruhsal, ahlksal ya da toplumsal gelimesi iin zararl olabilecek nitelikte altrlmasna kar
korunma hakkn kabul ederler (madde 32/1).
ocuklar aile yelerince ya da yasal vasilerce ya da bakmlarndan sorumlu kiilerin
uygulayabilecekleri bedensel veya zihinsel saldr, iddet veya suistimale, ihmal ya da ihmalkar
muameleye, rza geme dahil her trl istismar ve kt muameleye kar korunma altna alnrlar
(madde 19/1). Szlemede mlteci ocuklarn (22.madde), engelli ocuklarn (23.madde) ve aznlk
ya da yerli ocuklarn (30.madde) haklar koruma altna alnmaktadr. zgrlklerinden mahrum
braklmaya ve ikenceye kar korunma haklarna (37.ve 39.maddeler) sahip ocuklar ekonomik
smrye (32.madde), karlma, satlma ya da fuhu gibi cinsel smr (34. ve 35.maddeler) de dahil
olmak zere her trl smrye kar koruma altna alnmaktadrlar: taraf devletler, esenliine
herhangi bir biimde zarar verebilecek her trl smrye kar ocuu korurlar (36.madde).
Bat hukuku ve politikasnda ocuklar asndan temel ykmllklerden birisi olan ocuklarn
temel yarar ilkesi (Archard ve Skivenes 2009:1), her ne kadar Szlemenin temel ilkelerinden birisi
olsa da belirsiz olduu gerekesiyle eletirilmektedir (Prout 2005; Freeman 2007). Eletirinin
dayand temel nokta, evrensel yasalarla kltrel uygulamalar arasndaki uyumsuzluklardan hareketle
farkl kltrlerin, ocuun yararnn ne olaca ilkesini kanlmaz olarak farkl kavramlarla iler
klacak olmalardr (Freeman 2007:2). ocuun temel yarar ile ilikili olarak ele alnan
ihtiyakavramnn da kltre gre farkllk gstermesi (Woodhead 1997:77) ve ocuklarn temel
ihtiyalarnn ne olduunu belirleyen ve sz konusu ihtiyalarn hiyerarik sralamasn tayin eden
aktrlerin yetikinler olmas, ocuun temel yarar ilkesini ocuk haklar ve koruma ykmllkleri
asndan sorunlu klmaktadr.
ocuk koruma haklarna yneltilen dier bir eletiri ise ocuklarn haklaryla yetikinlerin ve
zellikle ebeveynlerin haklar arasndaki olas atmalarn nasl dengeleneceidir. ocuk haklarna
ynelik snrlamalar bu haklar dier hak sahipleri, zellikle de ebeveynlerinki ile dengeleme ihtiyac
yzndendir (Breen 2006:2). Ebeveynlerin, ocuklarn uzun dnemli karlar zerindeki baskn


393

talepleri (Guggenheim 2005; Prout 2005; Breen 2006; Freeman 2007) ocuklarn otonom olmaktan
ok ebeveynlerin ya da dier yetikinlerin mutlak korumas altnda kalmalar riski ile
sonulanmaktadr. Yasalar, ocuklarn yetikinlere baml ve yetikin otoritesine konu olduklarn
gsterir (Guggenheim 2005:9) ve yine yasalar, ocuklar ile yetikinler arasndaki farklar temelinde
kurulmaktadr (Breen 2006). Bu ynyle Szlemede yer alan ocuk koruma temasnn, modern
ocukluk kavram ile uyumlu olduu sylenebilir.
Szlemede ocuklarn korunmas temas, ocuk-aile ilikileri ve ebeveyn gzetimi
erevesinde, 5, 8, 9, 10, 18, 21 ve 25.maddelerde (UNICEF 2009:16) tanmlanmakla birlikte ocuk
koruma tartmalarnda zellikle kimi maddeler n plana kmaktadr. rnein: taraf devletler, bu
Szlemenin ocua tand haklar dorultusunda ocuun yeteneklerinin gelitirilmesi ile uyumlu
olarak, ocua yol gsterme ve onu ynlendirme konusunda ana-babann, yerel gelenekler
ngryorsa uzak aile veya topluluk yelerinin, yasal vasilerinin veya ocuktan hukuken sorumlu
teki kiilerin sorumluluklarna, haklarna ve devlerine sayg gsterirler (5.madde). Taraf devletler,
ana-babann ve gerekiyorsa yasal vasilerin; ocuun yeteneklerinin gelimesiyle badar biimde
haklarnn kullanlmasnda ocua yol gsterme konusundaki hak ve devlerine sayg gsterirler
(madde 14/2). Taraf devletler ocuun yetitirilmesinde ve gelimesinin salanmasnda ana-babann
birlikte sorumluluk tadklar ilkesinin tannmas iin her trl abay gsterirler. ocuun
yetitirilmesi ve gelitirilmesi sorumluluu ilk nce ana-babaya ya da durum gerektiriyorsa yasal
vasilere der. Bu kiiler her eyden nce ocuun yksek yararn gz nnde tutarak hareket
ederler (madde 18/1). Bu maddede ebeveynlerin ocuun yksek yararn gzetmeleri konusu
tartmaldr ve ocuk ile ebeveynlerin ya da dier yetikinlerin karlar arasndaki olas
uyumazlklar dikkate alnmamaktadr. Ancak maddenin dile getirili tarzna dayanarak ocuun
yetitirilecek ve gelitirilecek biimde tanmlanarak sorumluluun ncelikle ebeveynlere verilmesi,
ebeveynlerin karlarn ncelikli klmaktadr. Yasalarn genel olarak yetikinlik-ocukluk ayrm
dorultusunda ocuklarn korunmas ve gzetilmesi ilevini ebeveynlere ve dier yetikinlere verme
zerine ina edilmesi, ocuk haklar zerindeki yetikin belirleyiciliini desteklemektedir. ocuun
yetitirilmesi konusundaki sorumluluklarn kullanmada ana-baba ve yasal vasiler belirlemesi
18.maddenin bir sonraki bendinde de gemektedir. Benzer biimde ocuun gelimesi iin gerekli
hayat artlarnn salanmas sorumluluu ncelikle ocuun ebeveynlerine veya ocuun bakmn
stlenen dier kiilere verilmektedir (madde 27/2). Haklarn kullanmada ocua yol gsterme ve onu
ynlendirme konusunda ebeveynlerin veya dier yetikinlerin sorumlu tutulmas, ocuun yararnn ne
olacan belirleme yetkisinin yetikinlere braklmas ynnde paternalist tavr destekledii
gerekesiyle eletirilmektedir (Woodhead 1997; Breen 2006).
ocuklarn haklar ile bata ebeveynler olmak zere dier yetikinlere Szleme tarafndan
yklenen sorumluluklar arasndaki dengesizlik; gsz ve korunmaya muhta ocuk imgesini
desteklemektedir. ocuklar koruma ynndeki haklar ile ilgili olarak Szlemeye yneltilen bir
baka eletiri de ocuk-yetikin aras sosyal, toplumsal, kltrel ve yasal ayrmlarn zerinde
merulatrld ya kriteridir. Szlemeye gre ocuklar, yetikinler dnyasndan 18 ya kriterine
gre ayrlmaktadrlar. Ya ile ocuklarn kapasiteleri arasnda kurulan dorudan iliki ocuklarn
yetikinlere gre ehil olmamalarn ve korunmaya ihtiya duyduklarn belgelemektedir. Modern
ocukluun inasnda ocuklar yetikinlerden ayrma gayretlerinin en gze arpan, ocuklar ile
yetikinler arasndaki farklar biyolojiye dayanarak temellendirmeyi hedefleyen ya ve yan temsil
ettii geliim evreleri anlaydr ve bu anlay Szleme mantnda olduu gibi korunmaktadr.
ocuklarn yalar itibariyle yetikinlerin sahip olduklar seyahat, alma, bireysel mlkiyet, oy
kullanma ve cinsel hayatlarnn kontroln elde tutma (Breen 2006:5-6) gibi yetikinlerin sahip
olduklar haklara, belirli bir erginlie, yaa ulatktan sonra sahip olmalarna ynelik eletiriler, yan
biyolojik alglanmas zerine younlamtr. ocuk haklarnn snrlanmas ve karlarnn
korunmas ayrlmaz bir biimde ya temelli ayrmlarla ilikilidir (Breen 2006:28). Ya, insanlar
aras farkl muamele ya da ayrmclk iin hala nemli bir kriterdir ve bu problem zellikle ocuklarla
ilikilidir ve ocuklarn haklar daima snrlanabilmektedir (a.e.25). Tek bir ya kriterine gre tm
ocuklarn herhangi bir konuda karar verme ehliyetine sahip olduklarn kabul etmek olanakszdr
(Fortin 2009:5). ocuklarn yetikinlerden ya kriterine gre ayrlmalar, onlar yetikinlerin
hegemonik kontrolne brakmaktadr (James 2004:32).


394

Ya ile ilgili yneltilen dier bir eletiri ise yaa yklenen anlam ve deerlerin zellikle kltrel ve
sosyal belirlemelere gre farkllamas gereidir. ocuklar yetikinlerden ayrmann biyolojik bir
arac olarak ya, Szleme ve dier yasal metinler ile her ne kadar evrensel bir kriter olarak tanmlansa
da, kltrel uygulamalar, ekonomik koullar, sosyal iliki ve etkileim alar ya yerel niteliklere gre
tanmlayabilmektedir. zellikle kz ocuklarnn yalar kk olmalarna ramen evlilie veya dier
kurumsal aidiyetlere hazr, tmyle olgunlam kadn bedenlerine sahip kk kadnlarm gibi
alglanmalar, yan kltrel tanmlanmasna ynelik pek ok rnekten yalnzca birisidir. Dolaysyla
Szlemeye getirilen eletiriler, evrensellie kar ileyen yerel ve kltrel uygulamalar karsnda
haklar ihlal edilen ocuklarn durumunun Szlemede yeterince karlk bulamamas ve evrensel
modern Batl ocukluk idealinin kltrel grecelii karlamada yetersiz oluu ynndedir. Aslnda
Szlemede kltrel uygulamalara ynelik farkndalk olduunu sylemeyi olanakl klacak
belirlemeler bulunmaktadr. rnein nszde ocuun korunmas ve uyumlu gelimesi bakmndan
her halkn kendine zg geleneklerinin ve kltrel deerlerinin tad nemi gz nnde tutarak
ifadesi yer almaktadr. Devlet tarafndan koruma altna alnan ocuklarla ilgili 20/3.maddede de bu tr
bir belirleme vardr: zmler dnlrken, ocuun yetitirilmesinde srekliliin korunmasna
ve ocuun etnik, dinsel, kltrel ve dil kimliine gereken sayg gsterilecektir. Evrensel yasalar ve
yerel kltrler aras gerilim, ocuk Haklar Szlemesine yneltilen eletirilerin dayandrld temel
nokta olarak ilev grmektedir.
Evrensellik-kltrel grecelik ve ya aras ilikiler karmak olmakla birlikte sz konusu iliki
aslnda iki trl ilev grmektedir. Biri, her ne kadar Szleme ya, olgunluk ve kltr aras ilikiler
asndan eletirilse de, ocuklarn ocukluklarn kaybetmelerine yol aacak kltrel uygulamalara
kar 18 ya kriteri ocuklar koruyucu yasal bir temel olarak ileve sahiptir. Dieri ise eletiri
sahiplerini hakl karacak biimde yaa ynelik kltrel anlamlar karlamada ve yan kltr temelli
alglama biimleri balamnda farkl ocukluklar kavramada Szlemenin baarsz olmas. Bununla
birlikte ocuklar grnmez ve dlanm olmaktan korumann evrensel yasal yollarndan biri,
ocuklar yetikinlerden ayran ya kriteridir. Bu adan yan biyolojik deil performansa ynelik
olarak alglanmas (Valentine 2003:38) ve olgunluk/erginlik tanmlarnn sosyal ve kltrel faktrlere
gre deimesi; her ne kadar ocuk haklarna getirilen eletiriler biiminde kabul edilmi olsa da 18
ya kriteri, demokrasi ve insan haklarnn yeterince gelimedii lkelerde, ocuklar korumann en
nemli dayanaklarndan birisi durumundadr.
ocuklar koruma ynndeki haklarla ilikili biimde tartlan bir dier konu da Szlemede yer
alan koruma haklar ile katlm haklar arasndaki elikilerdir (Veerman 1992; Woodhead 1997;
Archard 2004; Breen 2006; Freeman 2007). ocuklar koruma, ocuklar zgrlklerinden ve otonom
bireyler olarak yetime olanaklarndan mahrum brakmaktadr.
ocuklarn katlm haklar, Szlemenin temel ilkelerinden birisi olan ocuun grlerine sayg
ilkesi (12.madde) ile ilikili biimde ele alnmaktadr. 12.madde, ocuklarn kendileri ile ilgili
kararlarda grlerini bildirme olanann salanmas ve ocuklarn grlerine sayg duyulmas
gerekliliine iaret eder. Szleme, grlerini oluturma yeteneine sahip ocuun kendini
ilgilendiren her konuda grlerini serbeste ifade etme hakkn, bu grlere ocuun ya ve
olgunluk derecesine uygun olarak, gereken zen gsterilmek suretiyle tanmaktadr (12/1.madde) .
ocuk, ifade zgrlne sahiptir: ocuk, dncesini zgrce aklama hakkna sahiptir; bu hak
lke snrlarna bal olmakszn; yazl, szl, basl, sanatsal biimde veya ocuun seecei baka
bir arala her trl haber ve dncelerin aratrlmas, elde edilmesi ve verilmesi zgrln ierir
(13.madde). ocuk dnce, vicdan ve din zgrlkleri hakkna sahiptir ve taraf devletler buna sayg
gstermek zorundadrlar (14/1.madde). Taraf devletler ocuun dernek kurma ve bar iinde
toplanma zgrlklerine ilikin haklarn kabul ederler (15/1.madde). Hibir ocuun zel
yaantsna, aile, konut ve iletiimine keyfi ya da haksz bir biimde mdahale yaplamayaca gibi,
onur ve itibarna da haksz olarak saldrlamaz. ocuun bu tr mdahale ve saldrlara kar yasa
tarafndan korunma hakk vardr (16.madde).
ocuklar koruma haklar; ocuklar korunmaya muhta, yetikinlere baml, karar verme ve
kendilerini idare etme yetkinliine sahip olmaylarna ynelik bir ocukluk imgesi ile ina ederken
ocuklarn katlm haklar; ocuklar kendi grlerini oluturma ve ifade etme yeteneine sahip,
tercihlerde bulunan, zgrlklere ve sosyal hayata katlma becerisine sahip aktif ve yaratc sosyal


395

aktrler olduklarna ynelik bir ocukluk imgesi ile ina etmektedir. Koruma ve katlma haklar ile
ilikili bu iki ocukluk imgesi, ocukluk sosyolojisinin merkezi tartma konularndan birisi olan ve
kkenlerini sosyolojideki yap-eylem ikiliinden alan; yap tarafndan basklanan ocuklara ynelik
ocukluk fikri ile yapy dntrme ve yap zerinde etkide bulunma zelliklerine sahip ocukluk
fikri (Prout ve James 1997; Qvortrup 1997; Pufall ve Unsworth 2004; James 2004; Prout 2005;
Turmel 2008) arasndaki kartl ifade etmektedir.
Sosyolojide yap-eylem ikiliini ama ynndeki teorilerle uyumlu biimde ocuklar da hem yap
tarafndan basklanan hem de yapy dntrme kapasitesine sahip eylemde bulunan bireyler olarak
kavramsallatrlmakta, onlar kendilerinden dinlemenin nemi vurgulanmaktadr. Bununla birlikte
ocuklar, eer daha gl snflar ve yetikinler izin verirlerse kendi iradeleriyle eylemde
bulunabilirler (Pufall ve Unsworth 2004:9).
ocuk merkezli dnme biimlerinin ocuk haklar ile ilgili tartmalarda da etkili olduu
grlmektedir. ocukla ilikili kavram ve pratiklerin eletiri szgecinden geirilerek kabul edilmesi
gerekmektedir (Jones ve Welch 2010:6). ocuklar artk ikinci snf vatanda muamelesi grmemeli,
dnyann ve kendi lkelerinin hak sahibi vatandalar olduklar fikri benimsenmelidir (Martin
2000:5). ocuk haklar hareketleri orijinal bir kelime daarcna ihtiya duymaktadr
(Guggenheim 2005:12). Tm bu abalar, ocuklar yetikinler dnyasnda grlr ve duyulur klma
ynnde nemli etkiler yaratmakla birlikte bu yndeki abalarn yine Batl toplumlar ile snrl
olduunu belirtmekte yarar vardr.
ocuklar hak sahibi vatandalar ve otonom bireyler olarak grmek, grlerini ifade etmelerine
olanak tanmak; kltrler arasnda farkllaan ocukluk kabullerine baldr. ocukluk, iinde
ekillendii sosyal ve kltr tarafndan nasl tanmlanyorsa ocuklar da o tanma gre ina
edilmektedirler. Dolaysyla ocuklar sosyal dnyay ina edici hak sahibi zneler olarak kabul etmek
toplumlarn ocuklua ynelik bu tr tasavvurlara sahip olmasyla ilikilidir. Bu adan ocuklarn
yetikinlerin mutlak sorumluluu ve belirleyicilii altnda olduu ve kendilerine birey olarak sayg
duyulmad toplumlarda, ocuk haklar ve genel olarak ocuk merkezli toplum inalarndan sz
etmek iin henz ok erkendir. Dolaysyla gerek ocukluk sosyolojisinde gerekse ocuk haklar ile
ilgili tartmalarda ocuklar dinleme ve ocuklarn eylemde bulunma kapasitelerine (Corsaro 1997;
James v.d.1998; Prout 2002; Corsaro 2005) ynelik vurgular merkezde yer almaya balamasna
ramen bu tartmalar yine Batl corafyalar iin geerli ve nceliklidir.
Szlemede zellikle 12.madde temelinde ocuklarn katlm haklarnn nemine deinen bir
yazn (Archard 2004; Freeman 2007; Fortin 2009) olmakla beraber ocuklarn katlm haklarn
kullanmalarnda yetikin temelli kstlamalar olabileceini de dikkate almak gerekmektedir. zellikle
ocuklarn sahip olduklar dnce, vicdan ve din zgrlklerinin kullanlmasnda ebeveynlerin ve
gerekiyorsa yasal vasilerin ocua yol gstermeleri konusundaki hak ve devlerine sayg gsterilmesi
(14/2.madde), ocuklara tannan haklarn yetikin denetimi ve gzetiminde kullanlabilir olduunu
gstermektedir. Bu adan katlm haklarnda ocuklar sosyal aktrler (Archard 2004; Fortin 2009)
olarak grlmekle birlikte, ocuklarn eylemde bulunma kapasitelerinin ve haklarnn, yetikinlerin ve
kamusal aktrlerin snrlarn izdikleri bir alanda gerekleebilir olduunu sylemek gerekmektedir.
SONU YERNE: FARKLI OCUKLUKLAR VE KESMSELLK
(INTERSECTONALTY) TEORS
Kesiimsellik teorisi, feminist kuram iinde orta snf beyaz kadnlarn haklar ve varolu
mcadelelerinin basknl karsnda ihmal edilen dier kadn kategorileri arasnda yer alan siyah
kadnlarn rk, snf ve toplumsal cinsiyetleri temelinde yaadklar olumsuzluklarn kesiimi olarak
tanmlanr (Crenshaw 1991; Ovadia 2001; Simien and Clawson 2004; Yuval-Davis 2006; Verloo
2006; Hancock 2007; Berg 2010). Kesiimsellik, siyah kadnlarn gndelik hayatlarnda karlatklar
rk ve toplumsal cinsiyet ayrmcln belirleyen birbiri iine gemi basklar dile getirir (Simien and
Clawson 2004:794).
Irk, snf ve toplumsal cinsiyet; bireylerin toplumsal yap hiyerarisinde yerlerinin belirlenmesinde
rol oynayan nemli sosyal stat aralardr ve rklar, snflar ve cinsiyetler arasnda sosyal eitsizliin
inasnda kurucu ileve sahiptir.


396

Sosyal fenomeni kesiimsellik erevesine gre ele alan teori sayltya dayanr (Berg
2010:279). Birincisi, bir toplumdaki insanlar oklu sosyal tabakalama sisteminde yaarlar. Bireyler
ekonomik ve sosyal statlerine gre hiyerarik biimde sralanmlardr. kincisi, sosyal tabakalama
sistemleri birbiri iine gemitir. Her birey e zamanl olarak sosyal tabakalamann farkl
sistemlerinde bir pozisyon igal eder nk tabakalama sistemleri karlkl olarak birbiri ile
ilikilidir. Bu sebeple rnein beyaz kadnlarn, rk ve toplumsal cinsiyet tabakalama hiyerarilerinde,
daha gsz bir pozisyonda yer alan siyah kadnlara gre farkl sosyal deneyimlere sahip olmalar
beklenir. ncs, bu tahakkm matrisinde (matrix of domination) konumlan, kiisel dnya
grleri ve hayat frsatlarn herhangi bir sosyal tabakalama sistemine gre daha farkl biimlerde
etkiler.
Antropoloji, eletirel rk teorisi, ekonomi, etnik almalar, feminist felsefe, edebiyat eletirileri,
tarih, siyaset bilimi, sosyoloji, kadn almalar ve pek ok dier alanda kullanlan kesiimsellik
teorisi (Hancock 2007:64) eitlik, baar, para, evlilik, refah, cinsellik ve eitim gibi ok eitli
konularda tutumlar aklamada nemli katk salamaktadr (Berg 2010:280).
ocuk haklar ile ilgili bu almada kesiimsellik kavramnn kullanlmas ise rk, snf ve
toplumsal cinsiyetin kesitii noktadan hayat deneyimleyen farkl ocuklarn ocukluklarn
anlamlandrmaya ynelik bir ereve sunmasna ynelik inantan kaynaklanmaktadr. Kesiimselliin
orta snf Batl beyaz kadnlarn deneyim alar dndaki farkl kadnlar anlamaya ve aklamaya
dnk nitelii, modern Batl orta snf ocukluk kavram iinde yer alan ocuklar dndaki ocuklar
ve ocukluk deneyimlerini kavramada daha incelikli bir aklayc ereve sunabilir.
Kesiimsellik, evrensel ocukluk idealine ve bu idealin yansd ocuk Haklar Szlemesi gibi
yasal metinlerde ihmal edildii ileri srlen farkl ocuk kategorilerine ynelik kamusal ve politik
duyarlln gelimesinde etki gcne sahip olabilir. Aslnda 16.ve 17.yyda kefedilmeye balayan
modern ocukluk kavramnn, epistemolojik ve ontolojik karlklar dikkate alndnda kesiimsellik
kavram ile uyumlu kimi kavramsal niteliklere sahip olduu grlr. ocukluk kavram, epistemolojik
ve ontolojik adan snfsal ve cinsiyeti bir kavram olarak ina edilmitir. Modern ocukluk kavram,
orta ve st snf temelinde ve ncelikle erkek ocuklar zelinde ina edilmi snfsal ve cinsiyeti bir
kavramdr (Aris 1962; Postman 1995; Gittins 2009). ncelikle Batl orta ve st snf erkek
ocuklarn ve sonrasnda kz ocuklarn da ierecek biimde ekillenen evrensel ocukluk
kavramnn darda brakt ocuk kategorilerini rklar, cinsiyetleri ve snflarna yklenen anlam ve
deerlerle deneyimleyen ocuklarn yaadklar zorluklar ortaya karmada ve sosyal politikalar
oluturmada kesiimsellik teorisi, nemli katklar salayabilir.
Dnyadaki ocuklarn byk ounluunun ocukluu hakkndaki bilgimiz hala ok azdr
(Woodhead 2009:21-22). Szlemede ocuklarn grnmez olmalarna ve dlanmalarna sebep olan
yapsal etkilerin snf, rk ve toplumsal cinsiyetin kesitii noktada yer alan ocuklar iin daha yksek
bir risk sunduu aktr. Gelimemi ve gelimekte olan dnya lkelerindeki ocuklarn durumu,
gelimi lke ocuklarna gre pek ok ynden daha fazla olumsuzlua sahiptir. Bununla birlikte
eitsiz ve ayrmc uygulamalar kz ocuklar zerinde erkek ocuklarda olduundan daha olumsuz
etkilere sahiptir. Tm ocuklarn haklar eit biimde gereklememektedir (UNICEF 2012:13).
Eitim olanaklar global lekte artmasna ramen gelimekte olan lkelerde ilkretim andaki
ocuklardan kzlar erkeklere gre daha byk oranda okula gidememektedir. Ev ii sorumluluklar ve
kk yata evlendirilmeleri, cinsel istismar ve iddete maruz kalmalar ve phesiz yoksulluk, kz
ocuklarnn eitim hizmetlerinden yararlanmalarn erkeklere gre daha olumsuz ynde
etkilemektedir. Gney Asya, Sahra-Alt Afrika, Orta Dou ve Kuzey Afrika, kzlarn erkeklere gre
eitim kurumlarndan dlanmalarn yanstan cinsiyet ayrmclnn en arpc rneklerini
sunmaktadr (UNICEF 2006:22). Kz ocuklar savalarda cinsel saldrlara, tecavzlere ve hastalklara
erkek ocuklara gre daha ok maruz kalmaktadrlar (UNICEF 2007:7). Kz ocuklarnn anne
olmalar, erkek ocuklara gre kz ocuklarna daha byk sorumluluk ve problem alanlar
sunmaktadr. 2000-2005 yllar arasnda 15-19 ya aralndaki kz ocuklarnn anne olma oranlar,
gelimi lkelerde %6, en az gelimi lkelerde %28 ve az gelimi lkelerde %65tir (UNICEF
2007:13).


397

Yerli ya da aznlk ocuklar kltrel ayrmcla, ekonomik ve politik marjinalizasyonun yan sra
kayt d doumlara, yetersiz salk ve eitim hizmetlerine, istismar, iddet ve smrye de maruz
kalmaktadrlar (UNICEF 2006:25). Kz ocuklar erkek ocuklarna gre cinsel istismar ve pornografi
sektrnde altrlmak zere daha yksek oranlarda karlmakta ve ocuk ticareti iinde yer
almaktadrlar. Yine kz ocuklar savalarda erkeklere gre daha ok tecavze uramakta ve sava
silah olarak cinsel iddete daha ok maruz kalmaktadrlar (UNICEF 2006:38). Sava ortamnda
tecavze urayarak hamile kalan kz ocuklar bebekleri ile ailelerinin yanna dndklerinde
etiketlenerek aileleri ve evrelerinden dlanmaktadrlar. Erken yata evlilikler daha ok kz
ocuklarn ocukluklarndan mahrum etmektedir. 2005 ylnda UNICEF tarafndan gelimekte olan
49 lkede yaplan bir aratrmaya gre Gney Asyada 15-24 ya aralndaki kadnlarn %48i 18
yandan nce evlenmilerdir (UNICEF 2006:44). Erken yata evliliklerde kz ocuklar prematre
bebek dourmann yan sra doum annda veya sonrasnda lm riski ile de kar karya
kalmaktadrlar. Dnya apnda evli olsun ya da olmasn 15-19 ya aralndaki kzlar hamilelie bal
lmleri daha yksek oranda yaamaktadrlar. 15 ya altndaki hamile kz ocuklarnn lm riski 20li
yalardaki kzlara gre be kat daha fazladr (UNICEF 2006:46). Kzlar erkeklere gre aile yelerinin
ve zellikle kardelerinin bakm ya da aile gelirine katkda bulunmak iin almakla ve evlenmekle
yetikin rollerini daha ok almaktadrlar (UNICEF 2006:43). Erken evliliklerde yoksulluk faktr,
zellikle evlenilecek kii yal ve zenginse, kzlar asndan hayatta kalmak iin bir strateji olarak
grlmektedir (UNICEF 2006:45). 2005 yl Uluslar Aras alma rgt verilerine gre kz
ocuklar erkek ocuklara gre daha ok fuhu sektr iinde yer almaktadrlar (UNICEF 2006:49).
Irklar, etnik kimlikleri, snflar bakmndan teki kategorisi iinde yer alan ebeveynlerin ya da
genel olarak yetikinlerin bakmakla sorumlu olduklar ocuklar da yetikinlerin maruz kald
ayrmclklara benzer biimde ayrmclklara maruz kalmaktadrlar. Yetikinler dnyasndaki eitsiz,
ayrmc ve adaletsiz uygulamalar ocuklarn dnyasnda da yansmasn bulmakta ve ocuklar aras
eitsizlii kurumsallatrc rol oynamaktadr. Eitsiz, ayrmc ve adaletsiz dnya dzeni, gelimekte
olan lkelerin ocuklarn benzer biimde etkilememektedir. Yukarda grld gibi gelimekte olan
lke ocuklar arasnda kz ocuklar, yerel, blgesel ve global eitsizlikleri ve riskleri erkek ocuklara
gre daha olumsuz biimlerde deneyimlemektedirler. Bu adan ocuklar arasnda toplumsal cinsiyet
rollerinin sosyal dnyada nasl ina edildiini ve zellikle kz ocuklarnn varolu artlarn belirleyen
sosyal, kltrel, politik, ekonomik balamn cinsiyeti rol inasnda nasl rol oynadn gsterme
kapasitesi bakmndan kesiimsellik teorisi nemli bir yere sahip olmaldr. Kesiimsellie gre rk,
toplumsal cinsiyet ve snf birbirlerini karlkl olarak belirler (Hancock 2007; Shields 2008).
Dolaysyla rk, toplumsal cinsiyet ve snf gibi kimlik kurucu her bir genin dier gelerle ilikisine
baklmakszn anlamlandrlmas olanaksz ya da eksik olduuna gre, farkl ocuklarn ocukluk
deneyimlerinin evrensel ocukluk idealini yaayan ocuklarn ocukluklarndan nasl farkllatn
rk, toplumsal cinsiyet ve snf aras etkileimler temelinde aklamak olanakldr. Irk, toplumsal
cinsiyet, snf ve dier kimlik kurucu geler aras ilikilerin genel olarak ocuklar zel olarak kz
ocuklar asndan nasl kurulduunu anlamak asndan kesiimsellik teorisi olduka nemlidir.
ocukluk, toplumsal cinsiyet bakmndan blnmtr ve snf, etnisite ve toplumsal cinsiyet,
ocuklar arasnda farkllatrc rol oynamaktadr (Frones 2005).
Kesiim teorisyenlerine gre rk, toplumsal cinsiyet ve snf kimlikleri, farkllk yaratan
sistemlerdir ve herhangi birini aklama erevesi dnda brakmak, gruplar arasndaki ve iindeki
benzerlikleri ve farkllklar anlamada eksik ya da byk olaslkla yanl sonulara yol aacaktr
(Ovadia 2001:342). Bu adan kesiimsellik teorisi sadece farkl lke ocuklar arasndaki farkllklar
deil ayn zamanda benzerlikleri de ortaya karma konusunda katklar salayarak gelimi ve
gelimekte olan lkelerde ocuklar iin yeni ilikisellik alarn ve bu alarda ina edilen yeni risk ve
problem alanlarn anlamada kavramsal bir ereve salama potansiyeline sahiptir. Byle bir
kavramsal ereve, ocuk koruma sylemine ve ocuk Haklar Szlemesi gibi uluslar aras lekli
yasal metinlere ynelik tartma alanlarnda n plana kan evrensellik-yerellik ve yap-eylem(lilik)
ikilikleri kadar genel olarak ocukluk almalar ile ilgili konularda analitik aklama modelleri
sunacaktr.




398

KAYNAKA
Ambert, A. (2001). The Effect of Children on Parents, USA: The Haworth Press.
Archard, D. (2004). Children: Rights and Childhood, Routledge.
Archard, D.,Skivenes,M. (2009). Balancing A Childs Best Interests and A Childs Views,
International Journal of Childrens Rights, 17: 1-21.
Aries, P. (1962). Centuries of Childhood, A Social History of Family Life, New York: Alfred
A.Knopf.
Beck, U. (2006). Living in the World Risk Society, Economy and Society, 35(3):329-345.
Beckett, C. (2007). Child Protection, An Introduction, Sage.
Beetham, D.(2006). Demokrasi ve nsan Haklar, ev.Bilal Canatan, Ankara: Liberte.
Berg, J. A. (2010). Race, Class, Gender, and Social Space: Using an Intersectional Approach to Study
Immigration Attitudes, The Sociological Quarterly, 51:278-302.
Boyden, J. (1997). Childhood and the Policy Makers: A Comparative Perspective on the
Globalization of Childhood, Constructing and Reconstructing Childhood, Allison James,
Alan Prout (ed.) pp.187-225, London: UK Falmer Press.
Breen, C. (2006). Age Discrimination and Childrens Rights: Ensuring Equality and Acknowledging
Difference, Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers.
Bhler Niederberger, D.,Krieken,R.V. (2008). Persisting Inequalities: Children Between Global
Influences and Local Traditions, Childhood, 15:147-155.
Corsaro, W. (1997). The Sociology of Childhood. USA: Pine Forge.
Corsaro, W. (2005). Collective Action and Agency in Young Childrens Peer
Cultures, Studies in Modern Childhood, Jens Qvortrup (ed.), pp.231-247, Palgrave UK.
Crenshaw, K. (1991). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against
Women of Color, Stanford Law Review, Vol.43 (6): 1241-1299.
Denzin, N. K. (2010) Childhood Socialization, New Jersey: Transaction Publishers.
Duncan, G. J., Brooks-Gunn,J.,Yeung,W.J.,Smith,R.J. (1998). How Much Does Childhood Poverty
Affect the Life Chances of Children?, American Sociological Review, Vol.63, pp.406-423.
Fortin, J. (2009). Childrens Rights and the Developing Law, UK: Cambridge University Press.
Freeman, M. (2007). A Commentary on the United Nation Convention on the Rights of the Child
Article 3:The Best Interests of the Child, Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers.
Frones, I. (2005). Structuration of Childhood:an Essay on the Structuring of Childhood and
Anticipatory Socialization, Studies in Modern Childhood, Jens Qvortrup (ed.), pp.267-282,
Palgrave UK.
Gittins, D. (2009). The Historical Construction of Childhood, An Introduction to Childhood Studies,
second edition, Mary Jane Kehily (ed.), pp.35-49, UK: Mc Graw Hill.
Guggenheim, M. (2005). Whats Wrong with Childrens Rights?, USA: President and Fellows of
Harvard College.
Hancock, A. (2007). When Multiplication Doesnt Equal Quick Addition: Examining
Intersectionality as a Research Paradigm, Perspectives on Politics, 5(1):63-80.
James, A. (2004). Understanding Childhood from an Interdisciplinary Perspective, Rethinking
Childhood, Peter B. Pufall and Richard P. Unsworth (ed.), pp.25-37, NJ: Rutgers University
Press.


399

James, A.,Prout,A. (1997). "Introduction", Constructing and Reconstructing Childhood, Allison
James, Alan Prout (ed.), London: UK Falmer Press.
James, A.,Jenks,C., Prout,A. (1998) Theorizing Childhood. UK: Polity.
Jones, P.,Welch,S. (2010) Rethinking Childrens Rights: Attitudes in Contemporary
Society, Continuum International Publishing Group.
Kehily, M. J. (2009). "Understanding Childhood: An Introduction to Some Key
Themes and Issues", An Introduction to Childhood Studies, second edition, Mary
Jane Kehily (ed.), pp.1-16, UK: Mc Graw Hill.
King, M. (2004). "The Child, Childhood and Childrens Rights within Sociology",
http://www.brunel.ac.uk/786/pdf/law/king_kclr.pdf.
Lenson, J. (2008). Children, New Social Risks and Policy Change: A Lego Future?, Childhood:
Changing Contexts, Comparative Social Research, 25: 357-381.
Martin, F. (2000). The Politics of Childrens Rights, Ireland: Cork Uni.Press.
Mayall, B. (2001). Towards a Sociology of Child Health, Sociology of Health&Illness, vol.20 No.3,
pp.269-288.
Ovadia, S. (2001). Race, Class, and Gender Differences in High School Seniors Values: Applying
Intersection Theory in Empirical Analysis, Social Science Quarterly, 82: 340-356.
Postman, N. (1995). ocukluun Yokoluu, ev. Kemal nal, Ankara: mge.
Prout, A., James,A. (1997). "A New Paradigm for the Sociology of Childhood? Provenance, Promise
and Problems", Constructing and Reconstructing Childhood, Allison James, Alan Prout (ed.),
pp.7-32, London: UK Falmer Press.
Prout, A. (2002). Researching Children as Social Actors: An Introduction to the
Children 5-16 Programme, Children and Society, 16(2): 67-76.
Prout, A. (2005). Future of Childhood: Towards the interdisciplinary study of children,
Routledge&Falmer.
Pufall, P. B., Unsworth,R.P. (2004). Introduction: The Imperative and the Process for Rethinking
Childhood Rethinking Childhood, Peter B. Pufall and Richard P. Unsworth (ed.), pp.1-21,
NJ: Rutgers University Press.
Qvortrup, J. (1997) .A Voice for Children in Statistical and Social Accounting: A Plea for Childrens
Right to bu Heard, Constructing and Reconstructing Childhood, Allison James, Alan Prout
(ed.), pp.83-103, London: UK Falmer Press.
Qvortrup, J. (2005). "Varieties of Childhood", Studies in Modern Childhood, Jens Qvortrup (ed.),
pp.1-20, Palgrave UK.
Qvortrup, J. (2009). The Development of Childhood: Change and Continuity in Generational
Relations, Structural, Historical and Comparative Perspectives, Jens Qvortrup, Katherine
Brown Rosier, David A. Kinney (ed.), pp.1-26, UK: Emerald Group Publishing.
Shields, S. A. (2008) Gender: An Intersectionality Perspective, Sex Roles, 59:301-311.
Simien, E. M., Clawson, A. R. (2004) The Intersection of Race and Gender: An Examination of
Black Feminist Consciousness, Race Consciousness, and Policy Attitudes, Social Science
Quarterly, Vol. 85 (3): 793-810.
Turmel, A. (2008). A Historical Sociology of Childhood, Cambridge University Press.
Valentine, G. (2003). Boundary Crossings: Transitions from Childhood to Adulthood, Childrens
Geographies, 1 (1): 37-52, Carfax Publishing.


400

Veerman, P. (1992). The Rights of the Child and The Changing Image of Childhood, Netherlands:
Kluwer Academic Publishers
Verloo, M. (2006). Multiple Inequalities, Intersectionality and the European Union, European
Journal of Womens Studies, 13(3):211-228.
Wells, K. (2009). Childhood in a Global Perspective, UK: Polity.
Woodhead, M. (1997). Psychology and the Cultural Construction of Childrens Needs, Constructing
and Reconstructing Childhood, Allison James, Alan Prout (ed.), pp.61-82, London: UK
Falmer Press.
Woodhead, M. (2009). "Childhood Studies: Past, Present and Future", AnIntroduction to Childhood
Studies, second edition, Mary Jane Kehily (ed.), pp.17-31, UK: Mc Graw Hill.
Yuval-Davis, N. (2006). Intersectionality and Feminist Politics, European Journal of Womens
Studies,13(3): 193-209:
BM ocuk Haklar Szlemesi, www.unicef.org/turkey.
UNICEF 2006, The State of the Worlds Children-Excluded and Invisible, www.unicef.org.
UNICEF 2007, The State of the Worlds Children-Women and Children, The Double Dividend of
Gender Inequality, www.unicef.org.
UNICEF 2008, The State of the Worlds Children-Child Survival, www.unicef.org.
UNICEF 2009, The State of the Worlds Children-Celebrating 20 Years of the Convention on the
Rights of the Child, www.unicef.org.
UNICEF 2012, The State of the Worlds Children- Children in an Urban World, www.unicef.org.
UNICEF 2013, The State of the Worlds Children-Children with Disabilities, www.unicef.org.















AMF 6 OTURUMU
ALIMA-EMEK-II:
YOKSULLUK VE STHDAM
























403

ANLIURFA L KYLERNDE YALILIK, YOKSULLUK VE TOPLUMSAL
DEME
Mge K. DAVRAN
1

Mehmet Reit SEVN
2


ZET
Bu almann amac, anlurfa line bal kylerde yaayan yallarn sosyo-ekonomik
yoksulluklar ile yallk ve yoksulluk hakkndaki alglarn incelemektir. Aratrma 16 kyde, 65 ya
ve zeri toplam 112 kiiyle yaplan bireysel grme sonucu tamamlanm; yapsal-fonksiyonel model
ile ele alnm; elde edilen veriler toplumsal deime ve toplumsal cinsiyet asndan yorumlanmtr.
Yallarn toplum ierisindeki yerinin ve yallarn beklentilerinin zamanla deitii; genel olarak
yoksulluk durumu, yallk ve yoksulluk algsnn toplumsal cinsiyet asndan nemli farklla sahip
olduu saptanmtr.
Anahtar Kelimeler: Yallk, Yoksulluk, Krsal Alan, Toplumsal Cinsiyet, anlurfa.

ABSTRACT
The aim of this study is to investigate socio-economic poverty and perception related oldness and
poverty of old people living in villages of anlurfa Province. Research was conducted 16 villages and
concluded with 112 old people by means of personnel interview. Structural-functional model was used
and data were interpreted from the point of societal transformation and gender view in the study. In
generally it was found that expectations and value of old people in society is changing; poverty
situation, perception of oldness and poverty has difference related with gender.
Keywords: Oldness, Poverty, Rural Place, Gender, anlurfa.

GR
lkelerin sosyo-ekonomik kalknmalaryla birlikte douta beklenen yaam sresi uzamakta ve
doal olarak lke nfuslarn yalanmas szkonusu olmaktadr. Yal nfus, ocuk, gen ve kadn
nfus gibi zel bir kategori olup; salk, ekonomi, bakm, barnma, yoksulluk vb. kendine zg
sorunlar bulunmaktadr.
Dnya Salk rgt, yall evresel etmenlere uyum salayabilme yeteneinin azalmas olarak
tanmlarken; bilim ise ayrcalksz olarak her canlda grlen, tm ilevlerde azalmaya neden olan,
sreklilik arz eden evrensel bir sre olarak ve organizmada geriye dn olmayan yapsal ve
fonksiyonel deiikliklerin tm eklinde tanmlamaktadr (Sungur,2012:84-85).
Yoksulluk ise genellikle maddi kaynaklardan, bazen de kltrel kaynaklardan yoksun kalndn
ifade eden bir durum olup; yoksulluun mutlak (bireyin geimini salayabilmek iin ihtiya duyduu
kaynaklardan yoksunluk) ve greli (toplumun dier yelerine kyasla sahip olduklar kaynaklar)
tanmlarn birbirinden ayrmak olduka yaygn bir eilimdir (Marshall, 1999:825). Yoksullua yol
aan dorudan nedenler zamana ve yaam evrimine gre deiiklik gsterir. Rowntree yapt bir
aratrmada dorudan nedenler arasnda isizlik ve ihtiyarln, dk ve dzensiz kazantan daha
nemli yoksulluk nedeni saylmasn ne srm; Townsend ise yallar ana yoksulluk grubu olarak
grm ve dorudan yoksulluk nedenlerini dk cret, aileyi geindiren kiinin lm, hastalk,
isizlik ve ihtiyarlk olarak sralamtr (Aktaran: Marshall, 1999:827).

1
Do Dr. ukurova niversitesi, Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm, 01330, Saram-Adana,
mkantar@cu.edu.tr
2
retim Grevlisi, Harran niversitesi Bozova Meslek Yksekokulu,63850, Bozova - anlurfa, rsev-
_1999@yahoo.com


404

Trkiyede sosyo-ekonomik ve teknolojik gelime srecinin hz kazand 1950li yllardan sonra
ekirdek aile oranlarnn artmas, ortalama yaam mrnn uzamas, krdan kente yaplan glerin
youn olarak devam etmesi gibi toplumsal yapda deime yaratan nedenler sonucu krsal alandaki
yal nfusa ait sorunlar da ortaya kmaya balamtr. Genel bir gzlem olarak yal nfusun sosyo-
ekonomik yoksulluk ve yoksunluk ierisinde olduu sylenebilir. zellikle kylerde, genlerin deiik
nedenlerle ehre gyle beraber fiziksel adan gsz kalan yallar topra ileyememekte; buna
bal olarak tarmsal alanlar atl kalmakta; klen aile genilii ve yallk nedeniyle retim
yapamayan yal aile fertleri hazr rn almna ynelmektedir. Nfus yetersizlii nedeniyle mevcut
iyerleri (bakkal, deirmen, kahve vb.), salk kurumlar kapanmakta; ulam sefer saylar azalmakta
ve sonuta kyde kalan yallar gda, salk vb. sosyo-ekonomik birok ihtiyalar iin ocuklarna,
akrabalarna ve komularna, yani evrelerine baml hale gelmektedirler.
Geleneksel Trk toplumsal yapsnda yallarn yeri aile olarak kabul edilmekle birlikte, son
yllarda yaanan toplumsal deime (ekirdek aile orannn artmas, hanelerin klmesi, kadnlarn
almas, bireyselleme vb) bu algnn da deimesine neden olmakta; evde yallarla ilgilenecek
kimse kalmamaktadr (Sungur,2012:96). Dier taraftan genler ailelerine maddi olarak destek olsalar
bile, ehirde yaamn kyden daha pahal ve kompleks olmas nedeniyle bu yardmlar snrl olmakta;
yakn mesafelerde/ayn ehirde olmama vb nedenlerle doal bir yoksunluk da olumaktadr.
Son yllarda tm dnyada yallk ve yoksulluk konusu teorik ve pratik olarak nem kazanmakla
birlikte yaplan almalarda yoksulluk ve yal nfus balants yok denecek kadar azdr. Bu
almann amac, anlurfa line bal kylerde yaayan yallarn sosyo-ekonomik yoksulluklar ile
yallk ve yoksulluk hakkndaki alglarn incelemektir.
MATERYAL VE YNTEM
Bu almann ana materyalini, anlurfa line bal 6 ilenin kylerinde oturan kiilerden elde
edilen birincil veriler oluturmaktadr. Seilen ileler ve uygulanan anket saylar Tablo 1de
verilmitir. Kyler kendi iinde homojen karekterde olduundan her kyde hane saysnn %10u
alnarak, uygulanacak anket says 94 olarak belirlenmitir. Bununla birlikte uygulanmas gereken
toplam anket saysnn %19u orannda fazla anket yaplarak toplamda 112 grme yaplmtr. Bu
grmelerin 69u kadn; 43 erkektir.
Aratrma alannda seilen kyler iin ncelikle ekonomik yoksulluk dikkate alnmtr. Buna
gre, Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl tarafndan destekleme faaliyetlerinin uyguland kyler,
aratrma iin seilen kylere gre daha iyi ekonomik durumda olduundan, rnekleme d
braklmtr. Sonuta seilen kylerin ortak zellikleri; yal nfusunun youn olmas, kyllerinin
ekonomik dzeylerinin kt olmas ve bu kylerin yoksulluk nedeniyle kente g vermesi olarak
belirlenmitir. G, zellikle genler tarafndan yapld iin, geride kalan yallar asndan nemli
bir yoksunluk unsuru yaratmas nedeniyle dikkate alnmtr. Aratrmada Halfeti ilesinden bir ky
seilmi olup; Halfetinin dier kylerinde ekonomik dzeyin iyi olduu, kylerin ve ilenebilecek
tarm arazilerinin baraj sular altnda kalmas dolaysyla kylerde yoksullua bal olmayan yurt d
gn var olduu gzlenmitir.
Tablo 1. Anket Uygulanan leler ve Anket Saylar
leler
Ky
Says
Toplam
Hane
Says
Uygulanmas
Gereken Anket
Says
Uygulanan
Anket
Says
Toplamdaki %
Dalm
Bozova 3 161 16.1 20 17.9
Hilvan 3 138 13.8 16 14.3
Halfeti 1 38 3.8 6 5.4
Viranehir 3 189 18.9 23 20.5
Suru 3 186 18.6 20 17.9
Siverek 3 228 22.8 27 24
TOPLAM 16 940 94.0 112 100



405

Yal nfusun yoksulluk ve yoksunluu toplumun her kesiminde ayn ekilde olumamaktadr.
Dier bir ifadeyle iinde bulunulan toplumun/blgenin/semtin ekonomik kaynaklar, kltrel yaps,
eitim dzeyi, geleneksel deerleri vb. unsurlar olduka etkili olmaktadr. Geleneksel deerlerin ar
bast blgelerde yallarn dier blgelere gre daha fazla korunup kolland sylenebilse de,
sonuta belirli bir yoksulluk ve yoksunluktan bahsedilebilir. Bu nedenle bu almada geleneksel
deerlerin grece daha youn olarak yaand ve uyguland anlurfa li aratrma alan olarak
seilmitir.
alma yapsal-fonksiyonel model ile ele alnm; ilgili konularda toplumsal cinsiyet analizi
yaplm; elde edilen veriler toplumsal deime asndan yorumlanmtr. Anketler, ilgili kylerde
grmeye gnll 65 ya ve zeri 69 kadn ve 43 erkek bireyle, bireysel grme sonucu
doldurulmu; veriler sosyal bilimler iin hazrlanan bir paket programda (SPSS) deerlendirilmi ve
cinsiyet arasnda farkllk olup olmad %5 nem dzeyinde test edilmitir.
Ya kltrel bir kategori olup; yan anlam ve nemi, gerek tarihsel gerekse kltrler aras
ilikiler asndan deiiklikler sergilemektedir (Marshall, 1999:816). Birlemi Milletler Avrupada
yalln 65 yandan sonra baladn kabul ederken; Trkiyede Sosyal Hizmetler ve ocuk
Esirgeme Kurumuna gre lkemizin ekonomik ve sosyal artlar gerei, yalanma alt snr 60 olarak
belirlenmitir (Sungur, 2012:85). Bu aratrmada Trkiyede ve dnyada deiik kurumlar (TK,
FAO vb.) tarafndan resmi olarak kullanlan temel ya grubu dalm (0-14/15-64/65+) dikkate
alnmtr.
Bireysel grmelerin ana hatlarn yallk ve yoksulluk zerinde etkili olan demografik yap
(cinsiyet, ya, eitim, salk durumu vb.) ekonomik yap (gelir kaynaklar, tketim alkanlklar,
tarmsal faaliyetler vb) sosyal yap ile (akraba-komuluk ilikileri, ocuklarla balant, ehre gitme
skl ve nedenleri vb.) yallk ve yoksulluk algsn ortaya koyacak sorular oluturmutur.
ARATIRMA BULGULARI
DEMOGRAFK YAPI
Hane Halk Bilgileri
Anket uygulanan kylerde 69 (%61.6) kadn 43 (%38.4) erkekle grme yaplmtr. Kylerde
genel olarak yal kadn nfus erkek nfustan fazladr. Grme yaplan yallarn genel ya ortalamas
71.6dr. Bu deer kadnlar iin 70.9, erkekler iin ise 72.5 olarak bulunmutur.
Kadnlarn %94.2si, erkeklerin ise %7.0 okuma yazma bilmemektedir. Eitimde cinsiyet
asndan anlaml farkllk bulunmaktadr. Erkeklerin %90.6s (39 kii) ilk ve orta eitim kurumundan
mezundur (Tablo 2).
Tablo 2. Cinsiyete Gre Yallarn Eitim Durumu
Eitim Durumu
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Okur yazar deil 65 94.2 3 7.0 68 60.7
Okur yazar 0 0.0 1 2.3 1 0.9
lk okul 4 5.8 19 44.2 23 20.5
Orta okul 0 0.0 20 46.4 20 17.9
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Kadn nfusun kylerde daha youn olduu ve kadnlarn ounluunun dul olduu tespit
edilmitir. Kadnlarn %88.4 (61 kadn) dul olup, erkeklerin ise %53.5i (23 erkek) duldur. Bunun
temel nedeni kadnlarn evlilik yann erkeklere oranla daha dk olmas ve kar koca arasnda ciddi
ya farknn bulunmasdr. Kadnlarn %91.4 (63 kadn) 18 ya ve altnda evlenmi; ortalama ilk
evlilik yalar ise 15.9 olarak hesaplanmtr. Erkeklerin %62.79u (27 erkek) 19-25 ya arasnda
evlenmi olup, ortalama ilk evlilik ya 20.8 olarak hesaplanmtr. Kadnlarda 18 yandan sonra


406

yaplan evlilikler nemli dzeyde azalmaktadr ve cinsiyet asndan anlaml farkllk bulunmaktadr
(Tablo 3).
Tablo 3. Cinsiyete Gre Yallarn lk Evlilik Ya Gruplar
lk Evlilik
Ya Gruplar
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
13 15 36 52.3 3 7.0 39 34.8
16 18 27 39.1 11 25.6 38 33.9
19 21 2 2.9 11 25.6 13 11.6
22 24 1 1.4 3 7.0 4 3.6
25 27 3 4.3 14 32.5 17 15.2
28 30 - - 1 2.3 1 0.9
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Evlilik durumunda ok elilik ile karlalmtr. Kadnlarn %43.47 si (30 kii) ok eli bir
evlilie devam etmi olup, bu kadnlarn %30.0u 1. e (9 kadn), %53.3 2. e (16 kii, %16.7 si ise
3. e (5 kii) olmulardr. ok eliliin temel nedeni; kadnlarn ocuklarnn olmamas gibi grnse
de, kuma evlilii bulunan 30 kadndan sadece 6 tanesinin hi ocuunun olmad tespit edilmitir.
ok eli kadnlar, kocalarnn maddi durumlarnn ok iyi olmadn, ounun ciddi geim sknts
ierisinde olduunu belirtmilerdir.
Evlilikte erkeklerin kadnlardan ya olarak olduka byk olduu, ortalama kadn erkek arasndaki
ya farknn 13.9 olduu belirlenmitir. kinci evliliin olduu durumda ortalama ya farknn 28e
kadar kt grlmektedir. Grlen kadn ve erkeklerin sahip olduklar ortalama ocuk says
7.3tr. Blgede kalabalk aile yaps olduka yaygndr.
Kadnlarn tamam ev hanm olup, emeklilik durumu/sosyal gvence sz konusu deildir.
Erkeklerin %71,4 (32 kii) ifti, %18.6s (8 kii) ii, %4.7si (2 kii) esnaf, %2.3 (1 kii) ise
memurdur. Erkeklerin %81.4 nn (35 kii) emeklilik durumu/sosyal gvencesi bulunurken;
%18.6snn (8 kii) yoktur. Meslek yaplanmas ve sosyal gvenlik durumu cinsiyet asndan anlaml
farklla sahiptir (srasyla 2: .000, 2: .000).
Salk
Grlen yallarn %79.5inin (89 kii) salk sorunu olup, %20.5inin (23 kii) salk sorunu
bulunmamaktadr. Kadnlarn %75.4nn (52 kii) salk sorunu bulunurken, erkeklerin %86.0nn
(37 kii) salk sorunu bulunmaktadr. Hem kadnlarda hem de erkeklerde en ok grlen salk
sorunu diabet eker rahatszl olup yallarn %29.3nde (26 kii) bu rahatszlk bulunmaktadr.
eker rahatszlndan sonra en ok grlen salk sorunu %19.1 oranyla (17 kii) tansiyon ve %13.5
oranyla (12 kii) kalp ikayetleridir. TK (2012:22) tarafndan yaplan bir almada da 15 ve daha
yukar yataki bireylerin %12.8sinin hipertansiyon problemi yaad; bunu srasyla %10.9 ile bel
blgesi kas iskelet sistem problemlerinin, %7.9 ile romatizmal eklem hastalnn, %7.2 ile mide
lserinin ve %6.7 ile eker hastalnn takip ettii saptanmtr. Salk durumu cinsiyet asndan
anlaml farklla sahiptir.
Yallarn tedavi olmak amacyla en ok tercih ettikleri salk kurumu devlet hastaneleridir
(%59.5; 47 kii). Devlet hastanesinde tedavi olmay tercih eden yallarn %70.2si (33 kii) bu
tercihlerinin nedenini ekonomik sebepler olarak belirtmilerdir. zel hastanede tedavi olmay tercih
eden yal oran %34.2 (27 kii) olup bu kiilerin tercih nedeni doktorun beenilmesi olarak
aklanmtr. Salk sorunu olup tedavi olmayan 10 kii, tedaviden skldn ve fayda grmediini
belirtmitir. Bu yallarn 9u erkektir.
89 yal hastann %78.7 sinin (70 kii) tedavisine yardmc olan varken, %21.3nn (19 kii)
tedavisine yardmc olan bulunmamaktadr. Kadnlarn %94.2 sinin (49 kii) salk sorununa
yardmc olan bulunurken, erkeklerin %56.8inin (21 kii) salk sorunlarna yardmc bulunmaktadr.


407

Kadnlarda kz ocuklardan alnan yardm erkeklere gre daha yksek olup; kadnlar erkeklerin aksine
komulardan da yardm almaktadr. Erkeklerin %76.2sine (16 kii) hem erkek hem de kz ocuklar
yardm etmektedir. Elerin birbirlerine salk sorunlarnda yardm etme dzeyleri olduka dktr.
Salk sorunlarnda yardm alnan kiiler cinsiyet asndan anlaml farklla sahiptir. Toplam 21
yalda yatalak olma durumu saptanm olup; bu durumda olan 9 kadn, 12 erkek bulunmaktadr
Yallar salk sorunlar ile ilgili olarak ortalama 9.6 yl deiik kiilerden tedavi srecinde yardm
almaktadr.
Yallarn gnlk hayattaki ilerinde (ev ileri, ar, alveri, tarla vb.) yardmc olan kiilerin
olup olmad sorulduunda; yallarn %80.4 (90 kii) kendilerine yardm edildiini, %19.6 s (22
kii) ise yardm edilmediini belirtmilerdir.
Yardm alan yallarn %83.3 ne (75 kii) tm ilerde yardmc olunduu belirtilmitir. Erkek ve
kadnlar arasnda yardm alnan kiiler farkllk gstermektedir ve cinsiyet asndan bu farkllk
anlamldr. Yardmc olanlar arasnda en az paya sahip olan kiiler %1.1 ile (1 kii) gelinlerdir.
Kadnlara gnlk ilerinde en ok yardmc olanlar %46.2 ile kz ocuklar olup; erkeklere en fazla
yardmc olanlar %44.7 ile hem erkek hem de kz ocuklardr. Erkekler komularndan, gelinlerinden
ve beslemelerinden yardm almamaktadr. Yallar gnlk ileri ile ilgili olarak ortalama 12.1 yl
deiik kiilerden yardm almaktadr.
EKONOMK YAPI
Maddi htiyalarn Karlanmas ve Ortalama Gelir
Yallarn %33.0nn (37 kii) yallk veya dul maayla geindii tespit edilmitir. Bu 37 kiinin
tamam kadndr. Yallarn %27.7si (31 kii) ise kendi emekli maalar ile geinmektedir. Bu 31
kiinin ise tamam erkektir. Kadnlarn hibirinin kendi maa olmayp, alan kadn da
bulunmamaktadr. Maddi ihtiyalarn karlanma ekli, cinsiyet asndan anlaml farklla sahiptir
(Tablo 4).
Kadnlarnn tamamnn emeklilik/sosyal gvencesi bulunmamasna ramen %81.3nn (56 kii)
einden, babasndan veya devletten dolay aylk sabit geliri bulunmaktadr.
Tablo 4. Cinsiyete Gre Yallarn Maddi htiya Kaynaklar
Kaynaklar
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Yallk-dul maa 37 53.8 - - 37 33.0
Kendi emekli maa - - 31 72.1 31 27.6
Einin emekli maa 14 20.3 - - 14 12.5
Olanlar yard. oluyor 9 13.0 4 9.3 13 11.6
Kendim alyorum - - 5 11.6 5 4.5
Babasnn emekli maas 5 7.2 - - 5 4.5
Kendi geliri 1 1.4 3 7.0 4 3.6
Kocam alyor 2 2.9 - - 2 1.8
Komular yard. oluyor 1 1.4 - - 1 0.9
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Kendi gelirine sahip olan (kira, zirai, tarmsal rn sat vb.) kadn yalnzca 1 kiidir. Yallarn
ortalama aylk gelirleri 752,68 TL; ortalama yllk gelirleri ise 9026,79 TL olarak bulunmutur.
Kadnlarn ortalama aylk geliri 542,03 TL, ortalama yllk gelirleri 6495,65 TLdir. Erkeklerin
ortalama aylk geliri 1090,70 TL; ortalama yllk gelirleri ise 13.088,37 TLdir. Yallarn gelir
gruplarna gre ortalama aylk gelir durumlar Tablo 5de verilmitir. Elde edilen gelir asndan
cinsiyet arasnda anlaml farkllk vardr.



408

Tablo 5. Cinsiyete Gre Yallarn Ortalama Aylk Gelir Durumlar
Gelir Aral
(TL)
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
300 500 40 58.0 0 0.0 40 35.7
501 700 22 31.9 3 7.0 25 22.3
701 900 7 10.1 8 18.6 15 13.4
901 1100 0 0.0 21 48.9 21 18.8
1101 1300 0 0.0 1 2.3 1 0.9
1301 1500 0 0.0 9 20.9 9 8.0
1501 - 3000 0 0.0 1 2.3 1 0.9
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Aileye Yardm
Yallarn %62.5i (70 kii) genken ailelerine srekli ekonomik yardmda bulunurken, %7.1i (8
kii) ara sra, %30.4 ise (34 kii) hi bir zaman yardmda bulunmamtr. Ailelerine srekli
ekonomik yardmda bulunan 70 kiinin %54.3 erkek, gerisi kadndr. Kadnlarn ailelerine dorudan
maddi destekleri olmayp; dnde taklan altnlardan verilen pay (aileler arasndaki anlamaya gre)
ve babadan kalan mirasn (arazi, ev vb.) alnmamas gibi unsurlardan olumaktadr.
Genliinde ailesine gnlk ilerde srekli yardm edenlerin oran ise %73.2 dir (82 kii).
Erkeklerin %95.3 (41 kii) yardm ederken, kadnlarn %59.4 (41 kii) genliinde ailelerine
srekli yardm etmitir.
Tarmsal Faaliyetlere Katlm ve Arazi Sahiplii
Yallarn %82.1i (92 kii) tarmsal faaliyetler ile uraamamaktadr. Kadnlardan sadece 5 kii
(%7.2), erkeklerden ise 15 kii (%34.9) tarmsal faaliyetlerle uramaktadr. Cinsiyet asndan
tarmsal faaliyetlere katlm anlaml farklla sahiptir (2: .000).
Kadnlarn %59.4 arazisi olmad iin tarmsal faaliyetler ile uramaz iken, erkeklerin %78.5i
arazilerini ocuklarna brakt iin tarmsal faaliyetler ile uramamaktadr (Tablo 6). Cinsiyet
asndan tarmsal faaliyetlere katlmama nedeni anlaml farklla sahiptir.
Tablo 6. Cinsiyete Gre Yallarn Tarmsal Faaliyetle Uramama Nedenleri
Nedenler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
ocuklara brakma 18 28.1 22 78.5 40 43.5
Arazinin olmamas 38 59.4 0 0.0 38 41.3
Salk sorunlar 7 10.9 5 17.9 12 13.0
Arazinin verimli olmamas 1 1.6 1 3.6 2 2.2
TOPLAM 64 100.0 28 100.0 92 100.0
(2: .000)
Yallarn %23.2si (26 kii) arazi sahibi olup, ortalama sahip olunan arazi miktar 57.69 dekardr.
Kadnlarn %5.52si (8 kii) arazi sahibi iken erkeklerin %41.86s (18 kii) arazi sahibidir. Kadnlarn
ortalama sahip olduklar arazi miktar 18.75 dekar, erkeklerin sahip olduklar ortalama arazi miktar 75
dekardr.
Gda retimi
Grlen kiilerin %39.3 (44 kii) tkettikleri tm gday dardan satn aldklarn
belirtmilerdir. Bu oran erkekler iin %62.8 (27 kii), kadnlar iin %24.6dr (17 kii). Dardan gda


409

satn almayanlarn oran olduka dktr. Kadnlarn %4.3 (3 kii), erkeklerin ise %2.3 (1 kii)
dardan hibir gday satn almamaktadr.
Miras ve Mal Sahiplii
Yallarn %63.4ne (71 kii) babadan miras kalmam; %36.6sna (41 kii) ise miras kalmtr.
Cinsiyet baznda erkeklerin %88.4ne, kadnlarn %4.3ne babasndan miras kalmtr. Babasndan
miras kalan erkeklerin tamam resmi olan haklarn alrken, babalarndan miras kalan 3 kadndan
sadece 1 tanesi resmi olan hakkn almtr (Tablo 7). Cinsiyet asndan, babadan miras alma durumu
anlaml farklla sahiptir.
Tablo 7. Cinsiyete Gre Yallara Babadan Miras Kalma Durumu
Miras Durumu
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Var 3 4.3 38 88.4 41 36.6
Yok 66 95.7 5 11.6 71 63.4
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Elerden kalan miras durumu incelendiinde, 61 dul kadnn 15ine (%24.6) einden miras kalm,
sadece 11 tanesinin resmi olan hakkn alabildii saptanmtr. Dul olan kadnlarn %75.4 (46 kii)
ise einin vefatndan sonra miras alamamtr.
Yallarn %33.9unun (38 kii) evi olmayp, evi olmayan bu 38 kiinin 37si kadndr. Kendi
evine sahip olan kadnlarn says 24, kendi evine sahip olan erkeklerin says ise 42 dir. 8 tane kadn
eine ait olan evde ikamet etmektedir. Araba sahibi olan kadn says 1 iken, erkeklerin %34.9u (15
kii) araba sahibidir. Hanelerden sadece bir tanesinde traktr olup dier 111 hanede traktr
bulunmamaktadr. Kadnlarn %88.4nn (61 kii); erkeklerin %58.1 inin (25 kii) tarlas
bulunmamaktadr. Kadnlarn tarla sahibi olmamalarnn en nemli nedeni erkek ocuklarn el
koymas ve kumalara kalmas olarak aklanmtr. Kadnlarn %84.1i (58 kii) cep telefonu sahibi
deilken erkeklerde bu oran %2.3tr (1 kii). Cinsiyet asndan ev, araba, tarla ve cep telefonu
sahiplii anlaml farklla sahiptir ve hepsi iin ki kare deeri (2: .000) olarak bulunmutur.
Yoksulluk Algs
Yallarn yaklak te biri (%32.1) kendisini yoksul olarak grmektedir. Kadnlarn %46.4
kendisini yoksul grrken, erkeklerin sadece %9.3 kendisini yoksul olarak grmektedir. Cinsiyet
asndan yoksulluk algs anlaml farklla sahiptir.
Yallar saln bozulmas, karnn doyuramama ve bakalarna muhta olmay en temel
yoksulluk kriteri olarak grmekte; saln bozulmasyla insann aresiz ve yoksul olacan
dnmektedir (%33.0) (Tablo 8). Cinsiyet asndan yoksulluk ltleri anlaml farklla sahiptir.
Tablo 8. Cinsiyete Gre Yallarn Yoksulluk ltleri
Yoksulluk ltleri
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Saln kaybetme 12 17.4 25 58.1 37 33.0
Karnn doyuramama 27 39.1 6 14.0 33 29.5
nsanlara Muhta Olma 18 26.1 11 25.6 29 25.9
Evinin olmamas 12 17.4 1 2.3 13 11.6
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Yallarn %88.4 (99 kii) kadnn mal sahibi olmamasnn kadnn yoksulluunu
etkileyeceini dnrken; %11.6s ise etkilemeyeceini belirtmitir. Etkiler diyenlerin %67.7si
kadn (67 kii); etkilemez diyenlerin %84.6s erkektir. Cinsiyet asndan bu konuda anlaml farkllk


410

bulunmutur (2: .000). Etkilemeyeceini dnenlerin %38.5i kadnn akta braklmayacan,
%30.8i Kocasnn bakacan, %30.8i ise ocuklarnn bakacan gereke gstermitir. (Tablo
9).
Tablo 9. Kadnn Mal Sahibi Olmamas Kadn Yoksulluunu Etkilemez
Diyen Yallarn Gerekeleri
Gerekeler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Blgede kadnn akta braklmamas 1 50.0 4 36.4 5 38.4
Kocasnn bakaca 1 50.0 3 27.3 4 30.8
ocuklarnn bakaca 0 0.0 4 36.4 4 30.8
TOPLAM 2 100.0 11 100.0 13 100.0
Kadnlarn %71.0 (49 kii) erkeklerin ise sadece %4.7si (2 kii) sosyal yardm kurumlarndan
yardm almaktadr. Cinsiyet asndan bu konuda anlaml farkllk bulunmutur (2: .000). En ok
yardm alnan kurum kaymakamlklara bal olan sosyal yardmlama ve dayanma vakflar olup;
yardm alan 51 kiinin %84.3 (41 kadn, 2 erkek) bu kurumdan yardm almaktadr. Alnan
yardmlarn ounluu (%82.4) hem maddi hem de ayni (elbise, gda, yakacak gibi) niteliktedir.
SOSYAL YAPI
Sosyal liki, Gezme, Alveri
Yallarn genel olarak %38.27si (31 kii) kyde herkes ile grtn belirtmitir. Kadnlarn
%36.3 (25 kii), erkeklerin %14.0 (6 kii) kyde hi kimse ile grmemektedir. Kadnlarn
yaklak yars (%47.73, 21 kii) komular ile grrken, erkeklerden komular ile gren
bulunmamaktadr (Tablo 10). Cinsiyet baznda grlen kiiler iin anlaml farkllk bulunmutur.

Tablo 10. Cinsiyete Gre Yallarn Kyde Grt Kiiler
Grlen kiiler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Herkes 6 13.7 25 67.6 31 38.3
Komular 21 47.7 0 0.0 21 25.9
ocuklar 11 25.0 8 21.6 19 23.5
Akrabalar 6 13.6 4 10.8 10 12.3
TOPLAM 44 100.0 37 100.0 81 100.0
(2: .000)
Erkeklerin %67.4 (29 kii) gezme amacyla her yere gidebilirken; kadnlarn %42si (29 kii)
gezme amacyla hibir yere gitmemektedir. Kadnlarn te biri gezme amacyla sadece komularna
gitmektedir. Ky ortamnda kadnlarn sosyal yaam alanlar olduka dar olup, kadnlarn sosyal
ilikileri genellikle ocuklar ve komular ile devam etmektedir. Cinsiyet asndan bu konuda anlaml
farkllk bulunmutur (2: .000).
Kadnlarn %5.8i (4 kii) alveriini kendisi yaparken bu oran erkekler iin %41.9dur (18 kii).
Kadnlar alveri konusunda evresindeki hemen herkesten yardm isterken, erkekler sadece
ocuklarndan, zellikle de erkek ocuklarndan yardm istemektedirler (Tablo 11). Cinsiyet asndan
bu konuda anlaml farkllk bulunmutur.





411

Tablo 11. Cinsiyete Gre Yallarn Alveriini Yapan Kiiler
Kiiler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Erkek ocuklar 19 27.5 16 37.2 35 31.3
Kz ve erkek ocuklar 22 31.9 9 20.9 31 27.7
Kendisi 4 5.8 18 41.9 22 19.6
Komular 11 15.9 0 0.0 11 9.8
Kzlar 7 10.1 0 0.0 7 6.3
Ei 6 8.7 0 0.0 6 5.4
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
rgtl Yaam (yelik) ve htiya Duyulan Konular
Grme yaplan yallarn hibiri dernek, vakf veya kooperatif yesi deildir. Kyde sadece
kadnlar tarafndan (22 kii) sosyal ilikilerin veya insani ilikilerin bittii ve saygnn kalmad
belirtmitir. Yallarn %57.1i (64 kii) kyde ihtiya duyduklar her eyin var olduunu belirtmitir
ve bunlarn %43.8i (28 kii) kadndr.
Yallara Kar Davran
Yallarn %9.8i (11 kii) kendilerine kt davranldn belirtmitir. Kt davranlan yallarn
%90.9u (10 kii) kadn olup, geri kalan bir kii erkektir. Kadnlarn tamam kendilerine kt davranan
kiinin gelinleri olduunu belirtirken; erkek olan bir kii akrabalarnn kt davrandn belirtmitir.
Yallarn %37.5i (42 kii) kamu grevlilerinin yallara yaklamlar ile ilgili olarak;
davranlarn orta dzeyde olduunu; %31.3 (35 kii) ise iyi dzeyde olduunu belirtmitir. Cinsiyet
asndan orta ve iyi dzeyde davranldn syleyenlerin oranlar arasnda nemli bir fark
bulunmazken; ok kt davranldn syleyenlerin tamam ve kt davranldn syleyenlerin
ounluunu kadnlar oluturmaktadr (Tablo 12).

Tablo 12. Cinsiyete Gre Yallarn Kamu alanlarnn Yallara Yaklamlar Hakkndaki Fikirleri
Fikirler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
ok kt 4 5.8 0 0.0 4 3.6
Kt 13 18.8 3 7.0 16 14.3
Orta 23 33.3 19 44.2 42 37.5
yi 22 31.9 13 30.2 35 31.3
ok iyi 7 10.1 8 18.6 15 13.4
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
Huzurevi Olgusu
Yallarn %34.8 i (39 kii) yallarn huzur evine gitmesi fikrine tamamen kar, %8.0i (9 kii)
tamamen katlmakta, %14.3 (16 kii) ise katlmaktadr. Erkeklerden hibiri yallarn huzurevine
gitmesi fikrine tamamen veya ksmen katlmamlardr. Yallarn huzur evine gitmesi fikrine katlan
ve tamamen katlanlarn tamam kadnlardan olumaktadr. Erkeklerin byk ounluu ise yallarn
huzur evine gitme fikrine kar ve tamamen kardr (Tablo 13). Cinsiyet asndan bu konuda anlaml
farkllk bulunmutur.





412

Tablo 13. Cinsiyete Gre Yallarn Huzur Evine Gitme Hakkndaki Fikirleri
Fikirler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Tamamen karym 17 24.7 22 51.2 39 34.8
Karym 11 15.9 20 46.5 31 27.7
Bilmiyorum 16 23.2 1 2.3 17 15.2
Katlyorum 16 23.2 0 0.0 16 14.3
Tamamen katlyorum 9 13.0 0 0.0 9 8.0
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Huzurevine gitme fikrine katlan kadnlara nedeni sorulduunda; huzurevinin rahat bir ortam
olaca, ayrca huzurevine gitmekle kimseye yk olmayacaklar belirtilmitir. Huzurevine gitme
fikrine tamamen kar olan erkekler ise; insann ailesinin yannda olmas gerektiini, ocuklarnn
anne ve babalarna bakmak zorunda olduklarn ve huzurevine gitmekle lmn kendilerince ayn
anlama geldiini ifade etmilerdir.
Huzurevi ile ilgili olarak kadnlarn lml yaklamlarnn temelinde; kadnlarn topluma ve
ailesine olan gvenini kaybetmi olmas ve yallkta kendisinin bakm ile ilgili olarak emin ellerde
olma istei bulunmaktadr. Tek banza kalsanz huzur evine gider misiniz? sorusuna yallarn
%27.7si (tamam kadn 31 kii) evet cevab vermitir. Bu kadnlarn %61.23 (19 kii) kuma evlilii
yapm olan kadnlardr. Dier yallarn %67.0 (32 kadn, 43 erkek) hayr cevabn vermitir.
Konuyla ilgili fikri olmayanlarn ise tamam kadn olup %5.4tr.
Yaam Memnuniyeti
Yallarn %43.7si (49 kii) hayatndan memnun olduunu belirtirken, %29.5i (33 kii) orta
dzeyde memnun olduunu belirtmitir. Hayatndan ok memnun olan kadn ve hayatndan hi
memnun olmayan erkek bulunmamaktadr (Tablo 14). Cinsiyet asndan bu konuda anlaml farkllk
vardr.
Tablo 14. Cinsiyete Gre Yallarn Hayattan Memnuniyetleri
Memnuniyet Dzeyi
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
ok memnununum 0 0.0 7 16.3 7 6.3
Memnunum 26 37.8 23 53.5 49 43.7
Orta halli 21 30.4 12 27.9 33 29.5
Memnun deilim 11 15.9 1 2.3 12 10.7
Hi memnun deilim 11 15.9 0 0.0 11 9.8
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
(2: .000)
Hayatndan hi memnun olmayan kadnlara nedeni sorulduunda kadnlar; istedikleri hi bir eye
sahip olmadklarn, ocuklarnn kendileri ile grmediini ve yalnz olduklarn belirtmilerdir.
Hayatndan ok memnun olan erkeklere nedeni sorulduunda erkekler istedikleri her eye sahip
olduklarn belirtmilerdir.
Devlet, Aile ve evreden Beklenti
Yallarn hem devletten hem de ailelerinden beklentileri ayn dzeyde olup devletten beklentisi
olmayan yallarn oran %57.14 (64 kii), ailesinden beklentisi olmayanlarn oran ise %56.25 dir (63
kii). Beklentisi olanlar; salk, maddiyat ve yalnz kalmamak gibi konularda beklenti ierisindedirler.
Cinsiyet asndan kadnlarn devletten beklentisi %65.2 (45 kii) oranyla yksek dzeyde olup,
erkeklerin ise %86.5inin (37 kii) devletten beklentisi yoktur. evrelerinden (komularndan)


413

beklentisi olan yal bulunmamaktadr (Tablo 15). Devlet ve aileden beklenti konusunda cinsiyet
asndan anlaml farkllk vardr ve her iki durum iin ki kare deeri (2: .000) olarak bulunmutur.

Tablo 15. Cinsiyete Gre Yallarn Devletten, Aileden ve evreden Beklentileri
BEKLENTLER
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
DEVLET
VAR 45 65.22 6 13.95 48 42.86
YOK 24 34.78 37 86.5 64 57.14
ALE
VAR 31 44.93 18 41.86 49 43.25
YOK 38 55.07 25 58.14 63 56.25
EVRE
VAR - - - - - -
YOK 69 100.0 43 100.0 112 100.0

Yallara Verilen Deer ve Yetersizlik Duygusu
Yallarn %40.2si (45 kii) gemie gre yallara verilen deerin ayn olduunu, %40.2si (45
kii) ise daha kt olduunu belirtmitir. Cinsiyet asndan kadnlarn %46.4 (32 kii) daha kt
olduunu belirtirken, erkeklerin %55.8i (24 kii) ayn olduunu belirtmitir.
Yallarn %56.3 (63 kii) yal olmas dolaysyla kendisini yetersiz grmemektedir. Cinsiyet
asndan kadnlarn %62.3 (43 kii) kendisini yetersiz olarak grrken, erkeklerin sadece %14.0 (6
kii) kendisini yetersiz grmektedir. Cinsiyet asndan bu konuda anlaml farkllk vardr.
Toplumda ve Ailedeki Grevler
Yallarn %46.4 (52 kii) toplumdaki en nemli grevlerinin tecrbelerini aktarmak ve
paylamak olduunu; %7.1i (8 kii) ise topluma rnek olma olduunu dnmektedir. Yallarn
toplumdaki grevinin bir kenarda oturmak olduunu dnen erkek bulunmamaktadr. Ancak
kadnlarn %24.6s (17 kii) yallarn toplumdaki grevinin bir kenarda oturmak olduunu
dnmektedir (Tablo 16).
Yallarn %50.9u (57 kii) ailesine kar grevinin akl vermek olduunu, %1.8i (2 kii) ise
ailesine rnek olmak olduunu dnmektedir. Kadnlarn %43.5i (30 kii) ailesine kar en nemli
grevinin bir kenarda oturma olduunu dnrken, erkeklerin %72.1i (31 kii) akl verme
olduunu dnmektedir (Tablo 16). Her iki durum iin ki kare deeri (2: .000) olarak
bulunmutur.











414

Tablo 16. Cinsiyete Gre Yallarn Toplum ve Aile indeki Grevleri
Toplum indeki Grevler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Tecrbelerini aktarmak 27 39.2 25 58.1 52 46.5
Akl vermek 19 27.5 5 11.6 24 21.4
Bir kenarda oturmak 17 24.6 0 0.0 17 15.2
Yapacan yapm 4 5.8 7 16.3 11 9.8
rnek olmak 2 2.9 6 14.0 8 7.1
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0
Aile indeki Grevler
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Akl vermek 26 37.7 31 72.1 57 50.8
Bir kenarda oturmak 30 43.6 4 9.3 34 30.4
Yapacan yapm 7 10.1 7 16.3 14 12.5
Tecrbelerini aktarmak 5 7.2 0 0.0 5 4.5
rnek olmak 1 1.4 1 2.3 2 1.8
TOPLAM 69 100.0 43 100.0 112 100.0

ocuklara Yardm
Yallarn %86.6s (97 kii) ocuklarna maddi ve/veya manevi olarak yardm ederken; %13.4
(15 kii) ocuklarna yardm etmemektedir (Tablo 17). ocuklarna yardm etmeyen 15 yalnn 6
tanesinin (kadn) ocuklar bulunmamaktadr. Dier yallar yardm etmeme nedeni olarak
ocuklarnn kendilerine bakmas gerektiini dnmektedir.
Tablo 17. Cinsiyete Gre Yallarn ocuklarna Yardm Tr
Yardm Tr
Kadn Erkek Toplam
Say % Say % Say %
Manevi 16 29.1 1 2.4 17 17.5
Maddi - manevi 39 70.9 41 97.6 80 82.5
TOPLAM 55 100.0 42 100.0 97 100.0

SONU
Trkiyede sosyo-ekonomik ve teknolojik gelime srecinin hz kazand 1950li yllardan sonra,
zellikle krdan kente yaplan gler sonucu, krsal alanlar temel retim fonksiyonu olma zelliklerini
kaybetmeye balamlardr. Sosyo-ekonomik gelimenin kanlmaz sonucu olan bu durum sadece
tarmsal retim alanlarnn atl kalmasn deil ayn zamanda aile yapsn ve ilikileri de
etkilemektedir. Yapsal-fonksiyonel btnlk iinde gerekleen bu srece krsal alan, yallk ve
yoksulluk ile toplumsal cinsiyet balamnda bakldnda, nemli deimelerin varlndan
bahsedilebilir.
Krsal alanlar, her ne kadar nfusu giderek azalsa da, bir lkede zellikle yal nfus asndan
nemi korumaktadr. Geleneksel deerlere (toprak, aile oca vb) ball daha yksek olan yallar
krsal alandaki sosyo-ekonomik yetersizliklere ramen krda yamaya devam etmektedir. Bu sre
yallarn yaam dngleri tamamlanncaya kadar devam edecek; tarla, ev vb. ekonomik deerler daha
sonra ya ocuklar tarafndan kiralanacak ya da satlacaktr. Eitim, i vb nedenlerle ehre yerlemenin
toplumsal yapda uzun vadeli yaratt temel deiimlerden biri bu olmaktadr. Bu durum sadece
aratrma alannda deil bir ok yerde de (rn. ukurova) gzlenebilen bir olgudur. Aratrma alannda
arazilerin ounun orak olmas da nemli bir etkendir. Bunun dnda yallarn yaklak te biri
tkettii tm gda rnlerini dardan satn almaktadr. Krsal alanlar iin bu nemli dier bir


415

deimedir. Bununla birlikte gelimeyle beraber arzu edilen rgtl yaam (kooperatif, dernek, vakf
vb.) aratrma alan iin szkonusu deildir. Bu durum ekonomik gszln hem nedeni hem de
sonucudur.
Yallk Trk toplum yapsnda nemli bir deerdir ve yallar aile iinde korunup kollanr. Buna
ramen yaam artlarnn deimesi ile yallk sorunlar ortaya kmaya balam ve bundan krsal
kesim de payn almaya balamtr. 20-30 yl nce krsal kesimde huzurevi gibi bir olgunun
incelenmesi ok olas deilken u anda aratrma alannda yal insanlar iin huzurevi, ounluu
kadn da olsa, bir seenek haline gelmeye balamtr. Yine nceki yllarda ocuk sahibi olmann temel
nedenlerinden biri yallk gvencesi iken, u anda aratrma alannda ebeveylerin byk bir
ounluu, ok fazla madddi gleri olmasa da, ocuklarna halen maddi ve manevi yardmda
bulunmaktadr. ocuklarndan maddi yardm alan yallarn oran olduka dktr. stelik aratrma
alannda ortalama ocuk says aile bana 7.3 gibi olduka yksek bir rakamdr.
Yoksulluk kavram toplumuzda, byk olaslkla kaderci yapya bal olarak, kiiler tarafndan ok
ne karlan bir konu deildir. Kadnlarn yaklak yars, erkeklerin ise yaklak onda biri kendisini
yoksul olarak grmektedir. Yallarn yoksulluk alglar belirli bir refah dzeyinden ok, karn
doyurma, kimseye muhta olmama ve salk odakldr. Bu adan belirli bir toplumsal deime
olgusundan bahsetmek olas deildir. Nitekim yallarn te ikisi kylerinde hereyin mevcut
olduunun ve hibir ihtiyalarnn olmadn belirtmitir. Kadn ve erkeklerin yaklak yars
ailelerinden sosyo-ekonomik beklenti iindedir. Aileden olan beklentiler kadnlarda daha ok devlete
ynelmitir. Erkeklerde ise devlet beklentisi ok dktr. Her iki cinsiyet iin evreden (komu vb.)
herhangi bir beklenti bulunmamaktadr.
Toplumsal cinsiyet asndan yal erkeklerin kadnlara gre daha fazla soruna sahip olduklar
sylenebilir. Aratrma alannda kadnlarn neredeyse tamam salk sorunlarnda ocuklarndan ve
evrelerinden yardm alrken; erkeklerin yarya yakn yardm alabilmektedir ve bu yardm sadece
ocuklarla snrldr. Sosyal yardm fonlarndan faydalananlarn nemli bir ksm da kadnlardr.
Aslnda bu doal bir sonu saylabilir. nk aratrma alanndaki erkeklerin ortalama aylk ve yllk
gelirleri kadnlardan iki kat yksektir. Arazi ve tarla gibi nemli ekonomik deerlere kadn sahip
deildir ve miras hakkn dahi alamamaktadr. Dorudan sosyal gvenlie sahip kadn da
bulunmamaktadr. Dolaysyla toplumda mal sahiplii, miras, para ynetimi vb konularda erkek lehine
var olan toplumsal cinsiyet kalplar, yallkta erkekler asndan olumsuz bir durum yaratmaktadr.
Kadn sahip olmad bu ekonomik deerlerden dolay yallnda aile ve toplum tarafndan
korunmakta; ncelik tannmaktadr. Toplumsal cinsiyet asndan nemli saylabilecek bir dier
gelime ise kadnlarn aile iindeki grevlerine ilikin fikirlerinde meydana gelmitir. Kadnlarn
yaklak yars ailedeki temel grevinin bir kenarda oturmak olduunu ifade etmitir. Bu ifade
zellikle geni aile dzeninde ok olas olmayp, ekirdek ve eksik aile olgusunun bir sonucu olarak
grlebilir.
Kadnlar tm aratrma sresince ncelikle kocalarndan sonrasnda ise ocuklarndan ikayet
etmiler; kocalarnn kendilerine hi deer vermediini, ailesiyle beraber (kaynbaba, kaynana,
grmce gibi) eziyet ettiini ve aresizlikten bu duruma katlandklarn belirtmilerdir. Kocalarndan
sonra ayn durumun ocuklar tarafndan devam ettirilmi olmas nedeniyle ocuklarn ok seven,
ocuklarndan ok memnun olan kadna neredeyse rastlanmamtr. Kadnlarn ou buna neden
olarak ocuklar arasnda ayrm yaptklarn (erkek ocuun lehine) ve piman olduklarn
belirtmilerdir. Erkek ocuk lehine yaplan ayrm, grlen kadnlarn kz ocuklar tarafndan, dier
bir ifadeyle ikinci kuak tarafndan, iyi analiz edilip yanll alglanrsa ve ocuklar arasnda cinsiyet
ayrm yaplmazsa, blge iin ileride kz ocuk lehine gelime yaanabilecei sylenebilir.
Blge asndan genel olarak ok eliliin kltrel bir olgu olduu ve gen kuaklar arasnda da
varln korumaya devam ettii sylenebilir. Eler arasndaki ya farknn yksek olmas ve kadnn
ilk evlilik yann dk olmas sadece anlurfa ilinde deil genel anlamda tm Gneydou ve
Douda karlalan bir durumdur. Kz ocuklarnn kk yata evlendirilmesinin altnda yatan en
nemli sebep; erkein ailesinin (zellikle erkein annesinin) kk yata kz ocuu alarak gelinin
ailenin kltrne, alkanlklarna ve sosyal ilikilerine daha kolay uyum salamas isteidir.
Dolaysyla erkein yallnda kadnn zorlanmadan hizmet edebilmesi iin erkekten en az 10-15 ya


416

kk olmas beklenmektedir. Kk yata ve kendilerinden 10-15 ya byk erkeklerle evlenen
kadnlar, ocuklar iin de ayn gelenei devam ettirme abas ierisindedirler. Bu dng krsal
kadnlarn yoksulluunu devam ettiren ve evrelerine baml hale getiren bir sretir.
Sonu olarak aratrma alannda baz deerler gnll veya zorunlu olarak deiirken, baz
deerler devam ettirilmektedir. Bu durum toplumun btnyle baz noktalarda kesiirken, baz
noktalarda ise farkllk gstermektedir.
KAYNAKLAR
Marshall, G.(1999). Sosyoloji Szl. (ev.). Osman Aknhay, Deya Kmrc. Ankara: Bilim ve
Sanat.
Sungur, N.(2012). Trkiyede mr 20 Ylda 10 Yl Uzad, National Geographic Trkiye, No:133,
stanbul.
TK, 2013. statistiklerle Trkiye: 2012, Yayn No: 3942, (http://www.tuik.gov.tr), Ankara.


417

PARAYA TAKLA ATTIRMAK: TRKYEDE KIRIN PYASALAAN YAPISI
VE YOKSULLUK HALLER
1

Emin YT
2

Glhan DEMRZ
3

ZET
Kreselleme sreci ve neo-liberal ekonomi politikalar, hem kresel hem de yerel boyutta yapsal
deiim ve dnmler yaratrken, sre krsal alandaki retim biimi ve retim ilikilerini de
dorudan etkilemitir.
1980li yllardan itibaren Trkiyede uygulanmaya balanan neo-liberal politikalara bal olarak,
tarmsal KTler zelletirilmi ya da dntrlmtr. Bunun sonucunda kyl, piyasa faizi
zerinden kredi kullanmak zorunda kalm, retim iin gerekli olan gbre, tarmsal ila, mazot ve
iilik desteklemelerini ise kendi imknlar ile karlar hale gelmitir. rn fiyatlarnn da
basklanmasna bal olarak borlanan kyl hzl bir ekilde yoksullam ve tasfiye edilme
durumuyla kar karya kalmtr. Tarm politikalarna bal olarak krda meydana gelen yapsal
deiim ve dnmlerle ba etme stratejileri retmeye alan kyl daha nce deneyimlemedii yeni
dinamikleri yaamaktadr. Buradan hareketle bu almada, neo-liberal uygulamalarn krda yaratt
yapsal dnmlerin etkisi yoksulluk zerinden analiz edilirken, kylnn belirtilen dnmler
karsnda rettikleri yeni stratejiler tartlmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Kreselleme, Neo-liberalizm, Kr, Yoksulluk.
ABSTRACT
While globalisation process and neo-liberal economic policies resulted in both global and local
structural changes and transformations this process has also directly affected the mode of production
and production relations in rural areas.
Agricultural state owned enterprises (SOEs) have been privatised and transformed with neo-liberal
policies since the implementation of neo-liberal policies in Turkey in 1980s. As a result of this,
peasants were obliged to use loans on the basis of market interest rates and they were also had to cover
the fertilisation, agricultural pesticide, oil fuel and labour supports by their own means. Indebted
peasants who became indebted also as a result of the suppression of production prices- were
increasingly gone into poverty and faced with being disbanded. Peasants who try to develop some
strategies in order to deal with structural changes and transformations in rural areas as a result of
policies towards agriculture started to come across with some new circumstances that they were not
experienced before. From this point, in this research, while the effects of structural changes that the
neo-liberal implementations have created in the rural areas will be analysed in terms of poverty, on the
other hand the new strategies that the peasants have developed accordingly will be examined and
discussed.
Keywords: Globalisation, Neo-liberalisation, the Rural, Poverty

GR
Uluslararas kurumlarn ve ok uluslu irketlerin (U) bir aktr olarak belirleyici rol oynad,
ulus-devletlerin yeniden konumland ve buna bal olarak neo-liberal ekonomik uygulamalarla
kendini gsteren kreselleme sreci, getiimiz yzyln son eyreinden itibaren tm dnyada
ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel anlamda -kapitalizmin kendisini yeniden retmesinin bir sonucu
olarak- yapsal dnmler yaratmaktadr. Yaanan bu srete krsal alandaki retim biimi ve retim
ilikileri de bu dnmn dnda kalmamaktadr.

1
Bu alma Adnan Menderes niversitesi BAP birimi tarafndan desteklenmitir.
2
Yrd. Do. Dr., Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, eyigit@adu.edu.tr
3
Yrd. Do. Dr., Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gdemiriz@adu.edu.tr


418

Dnmn dnda kalamayan ve kresel piyasaya eklemlenen Trkiyede de 1980 sonrasnda
uygulanmaya balanan neo-liberal politikalara bal olarak tarm reformu ad altnda TMO, TZDK,
EBK, ZB vb. gibi tarm piyasalar zerinde dzenleyici ve destekleyici etkisi olan kamu kurum ve
kurulularnn zelletirilerek ya da yaps dntrlerek koruyucu ve dzenleyici devlet tavr
deimi, d ticaret korumacl azalm, girdi sbvansiyonlar kaldrlm, destekleme rejimi
dnm, rn fiyat destei kapsam daraltlarak neredeyse sonlandrlm ve bylelikle tarmsal
retimin piyasa koullarna tabi olunmasn salayacak bir politika deiikliine gidilmitir.
Sosyal devletin dnmesine bal olarak tarmda sosyal-politik uygulamalarn sonlanmas
anlamna gelen bu politikalar, kyly piyasa koullarnda dirensiz ve savunmasz brakmaktadr.
Nakit akn bankalardan kredi kullanarak salayan, girdi desteini ise tccardan salamaya alan
kyl gn getike yoksullarken pazar mekanizmasnn temel dinamiklerinin kra girmesi sonucunda
retim yapabilmek iin yeni stratejiler denemekte ve giderek derinleen yoksulluun, birbiriyle i ie
gemi ve baz durumlarda birbirini tamamlayan yoksulluun tezahrlerini tecrbe etmektedirler.
Sistematik olarak dlanan, yoksullua itilen ve buna bal olarak hak kayplarna urayan
kylnn durumunu, kresel kapitalizmin kodlad ve tketim dinamiklerinin egemen olduu bu
gnn koullar zerinden sorgulayan bu almada neo-liberal uygulamalarn krda yaratt yapsal
dnmlerin etkisi yoksulluk zerinden analiz edilirken, kylnn belirtilen dnmler karsnda
rettikleri yeni stratejiler tartlmaktadr. Analizler ve deerlendirmeler ise Aydn merkez kylerinde
yaayan 25 kylyle yaplan derinlemesine grmenin sonularna dayanmaktadr.
KRESELLEME SREC VE NEO-LBERAL YNELMLER
1980li yllardan bu yana sosyal bilimcilerin zerine en ok tartt kavramlardan birisi olan
kreselleme, ayn zamanda sosyolojik olgularn aklanmasnda ve tartlmasnda da sklkla referans
alnmaktadr. Kavram, zerine farkl anlam ve deerler yklenmesine ek olarak ok farkl
tanmlamalara ve nitelemelere konu olsa da, 1970lerin ikinci yarsndan itibaren ortaya kan ve
dnya genelinde kendini gsteren ekonomik, siyasal, sosyal, kltrel dnmlere iaret eden bir
srece vurgu yapmaktadr.
Aktr ki getiimiz yzyln son eyreinden itibaren yaanmaya balanan deiim, sosyal ve
ekonomik sistemlerde yeni sorgulamalar beraberinde getirirken, akademik ve siyasi evrelerde de
deiime ilikin yeni grnmler tartlmakta ve ortaya kan durum aklanmaya allmaktadr.
Kresellemenin ekonomik, siyasal, sosyal, kltrel ve hatta teknolojik boyutlarnn olmas,
kresellemeye olumlu veya olumsuz anlamlar ykleyenlerin bulunmas ve yine nceden balayan bir
srecin devam m olduu ya da yeni dinamikleriyle birlikte 1980li yllarda ortaya kan bir sre mi
olduu konusundaki tartmalar kavramn tanmlanmasndaki gl de beraberinde getirmektedir.
Belirtilen deiim srecinde kreselleme, iletiim teknolojilerindeki gelimeler, bunun destei ile
dnya leinde bir finans ann ortaya kmas, Ularn retimlerinin her bir aamasnn dnyann
farkl corafi blgelerinde yaplabilir hale gelmesi, neo-liberal politikalarn dnyann drt bir tarafna
yaylmas gibi gelimeler ne srlerek yeni bir olgu olarak ortaya konmutur (Tokatlolu, 2004:50).
Kreselleme ayn zamanda iinde yaadmz dnemde zamann ve meknn dnmyle de ilgili
bir kavramdr. Ekonomik olsun ya da olmasn, uzakta meydana gelen olaylar bizleri nceki dnemlere
gre dorudan ve annda etkilemektedir (Zengingnl, 2004:6). Elbette iletiim, bilgi ilem, retimin
yeniden rgtlenmesi vb. gibi gelimeler sonucu ekonomik ve teknolojik deimelerin hz kazanmas,
yerelliin nem kazanmas, ulus-devletin almaya allmas, kltrel ve politik tartmalarn yeni
boyutlar almas gerei de gz ard edilemez (Erba ve Cokun, 2002:144). Ancak son eyrek
yzyldaki deiimleri ve dnmleri anlatmak iin kullanlan kreselleme, sadece kendiliinden
ortaya kan yansz bir gelime; bilgisayar arlkl teknolojiler, kolaylaan bilgi aktarm, iletiim ve
ucuzlayan ulam ile sermaye dolamnn kolaylamas sonucunda kresel dzeyde bir retim ann
ortaya kmasna bal olarak piyasalarn da almas ve sonu olarak herkesin hayatn deitiren ve
bir o kadar kolaylatran, insanlar birbirine yaklatran, kanlmaz, vazgeilmez ve uzun dnemde
tm insanlk hayrna olacak bir gelime (Koray, 2001:26-28) biiminde alglanmamaldr. Aksine
kresellemenin kazandrd deneyimler ne olursa olsun dnya byk lde eskisi gibi dnmektedir
ve bu gn grnenler olsa olsa yz yl nceki dnyann tekrarndan ibarettir (Giddens, 2000:21). Zaten
Robertson da (1999:21) kavramn 1980lerden sonraki deimeleri tanmlamak iin tekrardan popler


419

olduuna ancak kavramn yeni olmadna gnderme yapmaktadr. Kumar (2010:66) ise bugnk
kresellemeyi kapitalizmin yeni bir aamas olarak grmekte ve gelien dinamiklere bal olarak
kapitalizmin kendini yeniden rettii bir aamann yaandn ifade etmektedir.
Hirst ve Thomson da (1998:8), lkeler arasnda byk ve artan bir ticaret ak ile sermaye
yatrmnn gerekletii ak bir uluslararas ekonomi biiminde yorumlandnda kresellemenin
yeni olmadn belirtmektedir. Hirst ve Thomson (1998), Ruccio (2005), enses (2004), Akkaya
(2003) gibi sosyal bilimciler kreselleme olarak ifade edilen srecin dnya ekonomisinin 1870-1913
yllar arasnda yaad belle poque dnemine byk lde benzediini ifade ederken zellikle
Hirst ve Thomson (1998:8-9) o dnemin aklk dzeyine bugn yeni yeni ulalmakta olduunu
belirtmektedir. Gelinen noktada kreselleme 1980lerden sonra kapitalizmin yeniden yaplanmasna
bal olarak ortaya kan yeni dnya dzeninin (aylan, 2003:15) addr ki Ruccio da (2005:48)
kreselleme teriminin ou kullanmnn gnmz dnyasn temel alarak yeniden karakterize edilen
bir eyi ifade ettiini ya da en azndan bunun ima edildiini belirtmektedir. nk Kapitalist pratikler
yere ve zamana gre biim deitirse de kapitalizmin doasnn aslnda deimedii rahatlkla
sylenebilir. Yeni kapitalizmin de itici gcn sermaye birikiminin oluturmas, kr, rekabet ve
verimliliin temel deimezler olmaya devam etmesi, rgtl kapitalizm iin olduu gibi rgtsz
kapitalizm iin de asli mantn ve temel hareket ilkelerinin ayn kaldn gstermektedir (Ata ve
lhan, 2008:186) ki bu sre iin vurgulanmas gereken ey, sermaye birikiminin temel dinamiklerine
ilikin frsatlar yaratmas ve ileyiin bu dinamikler tarafndan belirleniyor olmasdr (Harvey,
2003:211).
Kreselleme, yeryz medeniyetlerinin ve ekonomilerinin, kendi nitelliklerini ve z karlarn
koruyacak bir biimde, bireysel ve toplumsal refahlar ykseltmek amacyla bir araya geldikleri
grnts ve imajn izse de yaanmakta olan fiili durum bu deildir. Kreselleme szcnde,
semantik olarak, yeryzndeki tm ajanlarn kendi istek ve iradeleri ile bir araya geldikleri ve bu
beraberliin tm taraflar kazanl kld gibi bir anlam sakl olduu halde gerekte yaanan, hkim
merkez sermayenin skan kr hadlerini ykseltebilmek iin, kendisine yeni retim ve tketim
merkezleri oluturabilmek amacyla yer yzn kaplamas hadisesidir (nder, 2001:61) ve bu haliyle
kapitalist srecin bir devam niteliindedir. yle ki Oran (2001:49-52) 15. yzylda balayan srete
bugnk kresellemenin nc kreselleme olduunu ifade etmektedir. Aktr ki oluumu ve
geliimi asndan tccar kapitalizmi, kolonicilik dnemi, ve kolonicilik sonras dnem olmak
zere byk aamadan geen kapitalizmin kolonicilik sonras dnemi, kinci Dnya Savandan bu
yana geen srede uluslararas kapitalizmin yapsnda meydana gelen ok nemli deiikliklere
karlk gelen dnemdir. Ekonomik hayat byk firmalarn elinde gittike merkezileirken, bu
firmalarn giderek bymesi, giritikleri etkinlik ve kurduklar balantlarn dnya apnda yaylmas,
uluslararas irketlerin zellikle nc dnya lkeleriyle olan balantlar bakmndan dnya
ekonomisi zerinde ynlendirici bir faktr olmaya balamalar olgusunu dourmutur. Gelirleri baz
lkelerin milli haslalar ile boy lecek hatta onlar aacak dzeyde olan uluslar tesi irketler,
dnyann her yannda geni ekonomik etkinlik ierisindedirler. Global kurulular olan bu uluslar tesi
irketler devletlerin getirecekleri baz snrlamalardan kurtulmalarn salayacak biimde kaynaklarn
kanalize edebilmektedirler ve her uluslar tesi irket topluluunun belirli lkelerde yerlemi olan bir
ana irketi bulunmaktadr (Giddens, 1993:149). Hemen belirtilmeli ki kreselleme srecinin kk
salmas ve derinlemesinde, 1980li yllarn balarndan itibaren uygulanan neo-liberal iktisat
politikalar -d ticaret, yabanc sermaye, zellikle finansal akmlarn hzla artmas ve ok uluslu
irketlerin etkinlik alanlarnn hzla genilemesi- nemli bir rol oynamaktadr (enses, 2004:4). Bu
durum beraberinde sermayenin nndeki tm snrlamalarn da yava yava ortadan kalmasyla
sonulanmtr (Adda, 2003:102) ki bylelikle g ilikileri sermaye lehine yeniden belirlenirken
geen yzyln son 50-55 ylna damgasn vuran Refah Devleti toplumundan gerek ierik gerekse
biim asndan tamamen farkl (ngen, 2007:5) dinamiklerin geerli olduu yeni bir yapya gei sz
konusudur. Bu srete dnyann ekonomik rgtlenii byk irketlerin elindedir ve bu ticari irketler
kresel alanda etkindirler (Giddens, 1998:76). Bu byk irketler gelinen noktada ok uluslu irket
niteliindedir ve Ularn bu denli hzl bymelerinde, irketlerin yatrm alanlarn genileten IMF,
WB, GATT, WTO gibi kresel iktisadi rgtlerin pay nemlidir. Buna paralel olarak egemen olmaya
balayan neo-liberal iktisadi dzen ulus-devletlerin korumac ekonomik politikalardan vazgemelerine
neden olmaktadr (Reyhan ve Mutlu, 2012:398). Dnya ekonomisinin ynetimi ve ortaya kabilecek


420

byk bir depresyonun nlenmesi iin kurulan IMF, WB, GATT, WTO gibi uluslararas rgtlerin
almalar ile uluslararas brokrasi dnyann her tarafna yaylmaktadr (Milner, 2005:1). Belirtilen
uluslar st kurulularn aldklar kararlar ve yarattklar uluslararas brokrasi, ulus-devletlerin
kararlar ve uyguladklar makro politikalar zerinde etkili olmaktadr. Ancak IMF ve WB gibi uluslar
st kurulularn bata ABD (enses, 2004:3) ve kresel sermaye ile yakn ilikileri dikkate
alndnda grnm daha anlaml hale gelmektedir. Hal byle olunca sre uluslar st kurululardan
istedii kararlar karabilme gcne sahip merkez lkeler ve ok uluslu irketler lehine ilemektedir
(Kazgan, 2002:35) Bu sre zellikle gelimekte olan ulus devletlerin g ve etkinlii zerinde
belirleyici olurken, bir bakma ulus-devletin rol, sorumluluklar ve politik ilikileri yeniden
tanmlanmaya zorlanmaktadr (Aktan, 2002:4). nk gelinen noktada sermaye artan hareket
kabiliyeti nedeniyle devletlerden artk eskisine gre ok daha fazla rahatlatc koullar istemekte, aksi
halde kamak ya da hi gelmemek gibi bir tehdidi kullanmaktadr. Rahatlatc koullarn yan sra
istikrar ve gven salanmas da bir nemli koul olarak ne srlmektedir. zellikle gelimekte olan
lkelerde artan borlar ve yabanc sermaye gereksinimi nedeniyle bu istekler neredeyse kurala
dnmektedir. te yandan artan kamu borlar finansal sermaye iin byk kr salayan bir alan
oluturur ve bu sermayeye nemli bir gelir transferi salarken, artan bor ve faiz demeleri iin de
devletin toplum yararna bir i grmesi neredeyse imknsz hale gelir. Bu durumda devlet, ulusal
politikalarn hayata geirmek asndan zafiyete dmektedir (Koray, 2001:26).
ensesin (2004:2) neo-liberal kreselleme ismini verdii bugnn kreselleme sreci -
yukarda belirtilen getirilere ek olarak- neo-liberalizmin ykselii ile de yakndan ilikilidir. Balkanl
(2002:20), Fry (1995:155-156) ve Itoha (1983:163-164) gnderme yaparak, 1970lerin ortalarndan
itibaren balayan ve 1980lerin balarnda belirgin olarak kendini hissettiren, buna bal olarak
ABDdeki serbestleme dzenlemeleri ile somutlaan bu liberalleme eilimlerinin zaman ierisinde
GATT ve dier etkinliklerin bir sonucu olarak, lkelerin kendi ilerinde daha az mdahale ve daha
fazla serbestlik anlamna geldiini ifade etmektedir. Bu liberalleme eilimleri merkez lkelerden
balayarak evre lkelere doru genilemektedir.
Gelinen noktada kreselleme sreci ile zdeleen neo-liberal ekonomi politikalar, uluslararas
kurulular, Ular ve hatta merkez lkelerin basks altnda gelimekte olan lkelerin ounda
uygulamaya konulmutur. Neo-liberalizmin bir yansmas olarak piyasa mantnn ekonomik, siyasal
ve sosyal sistemlerde yaygnlamas sonucunda eitsizlik, gvencesizlik ve eretilik artmaktadr
(Erdut, 2004:11). Aslnda piyasa mantnn tm dnyada yerlemesi iin sermaye merkezleri ile onun
ynetici aktrleri her zaman sermaye dolamnn nndeki engellerin kaldrlmasn ve yabanc
sermaye yatrmlarnn kolaylatrlmasn (Olgun, 2006:147) istemektedir. Bu durumda neo-liberal
dinamikler yapsal uyum ve istikrar ad altnda bir takm politikalarla (Kkalan, 2009:199)
gelimekte olan lkelerde hayata geirilmeye balanmtr. Hatta gelimekte olan lkelerdeki
ekonomik krizler yapsal uyum programlarn uygulamann mazeretini oluturmutur. rnein IMF,
1980lerden sonra lkelerin ekonomilerinde meydana gelen bor krizlerini lkelerin doru ekonomik
politika uygulamamalarna balamtr. Dolaysyla bor veren durumunda olan WB ve IMF gibi
kurulular borlu lkelerin ald bor paralar karlnda ekonomilerini dze karacak bir dizi
reform paketini garanti etmelerini talep etmilerdir (Yldrm, 2000:72). Hal byle olunca gelimekte
olan lkeler, bir yandan sermaye giriini kolaylatrmak ve te yandan da sermaye krlarn arttrmak
gibi ilevlere arlk vermilerdir (Koray, 2001:30-31). Bu politikalarla devletin ekonomideki arl
azaltlmaya allrken, zel sektrn rol arttrlmaktadr. Ticari politikalar zerindeki denetim ise ya
kaldrlmaya ya da daha esnek hale getirilmeye allmaktadr (Tokatlolu, 2005:108) ki burada
belirtilenlerin tamam aslnda yapsal bir dnme iaret etmektedir.
Bugnn koullarnda yapsal dnmn en nemli ayan zelletirme politikalar
oluturmaktadr. zelletirme ile hayata geirilen uygulamalarn tamam sermaye lehine sonular
dourmaktadr ki zelletirme uygulamalarna ek olarak onu tamamlar nitelikte piyasalatrma ve
serbestletirme de devreye girmektedir. zelletirme; devletin mal ve hizmet retimini zel
ynetimlere devretme srecini, serbestletirme; devletin mal ve hizmet retiminde tekel olmaktan
kmas ve bu alanlarn zel sektre almas srecini; piyasalatrma ise devletin mal ve hizmet
retiminde zel sektr ile rekabet edebilir bir yapya dntrlmesi srecini ifade etmektedir. Bu
uygulamalar ile devlet hzla mal ve hizmet retimi alanndan ekilirken en az bu kadar nemli bir


421

baka nokta ise devletin kendi mal ve hizmet retiminde piyasa koullarnda rekabet edebilir hale
gelmek istemesidir (Tokatlolu, 2005:97). Gelinen noktada devletin ekonomiden ekilmesi ya da
kendisi mal ve hizmet retirken piyasa ile rekabet edebilecei koullar oluturmas sosyal devletin ve
sosyal politikalarn anmas anlamna gelmektedir. Mevcut durum ise piyasa gleri lehine bir
adalesizlik yaratmaktadr.
Trkiye ise neo-liberal ynelimli ekonomi politikalaryla 24 Ocak 1980 ekonomik kararlaryla
tanmtr. 24 Ocak kararlar sonucunda, cret, para ve kredi politikalaryla toplumun satn alma
gcnn geriletildii, bylelikle olumu rn bolluunu d satma yneltmek iin ihracatya ve bir
blm sanayiciye yaygn bir sspansiyon salandn ifade eden Ceme gre 24 Ocak kararlar
sonucunda, Trkiye ekonomisi ile dier ekonomiler arasndaki duvarlar indirilmi ve Trkiye kendi
ekonomik evresinden daha ok etkilenen bir lke haline getirilmitir (1993:77). Bu zellikler,
ekonominin toplumun ortak yarar dorultusunda ynlendirilmesine yarayan mekanizmalar
zayflatmaktadr (Cem, 1993:77-79). Aktr ki 1980lerden itibaren Trkiyede benimsenen ekonomik
anlayn bir sonucu olarak, reel cretler dm, emek piyasalar kuralszlam ve esneklemi,
enformel istihdam yaygnlam, kadn ve ocuk emei ucuz emek olarak istihdam edilmeye
balanmtr. Aslnda ok fazla zerinde durulmasa da en byk tahribat krda ve bir sektr olarak
tarm ve kyller zerinde olmutur. Srecin getirileri iinde oluan bu durum hem gelir dalmn
bozmu hem de yoksullamada nemli bir rol oynamtr. Hal byle olunca, Trkiyeyi bu srece
getiren dinamiklerin temelinde 24 Ocak 1980 ekonomik kararlar ve IMF ile yaplan anlama, sonu
olarak ise uygulanmak istenilen ekonomik program yatmaktadr. 24 Ocak kararlaryla birlikte Trkiye
IMF ile anlarken, ekonomide devalasyon yaplm enflasyonla mcadele iin tasarruf tedbirleri
uygulanp liberal ekonomik anlay benimsenmi, ilemlerde serbestleme ve ekonominin da
almas salanmtr. Gelinen noktada Trkiye ekonomisi uluslararas rekabete alrken, dnya
ekonomisi ile btnlemek temel hedef olarak gsterilmitir.

NEO-LBERAL POLTKALAR, TRKYEDE TARIM VE YOKSULLUK HALLER
Tm dnyada yaanan ve kapitalizmin ierisine dt krizlerin gstergelerinden birisi
durumunda olan 1973 krizinin etkilerini 1977ye kadar erteleyebilen Trkiye daha sonraki srete
bor yk nedeniyle IMF ile masaya oturmutur. Grmeler sonucunda Trkiyenin kredi talepleri,
1980 askeri darbesinin de biimlendirdii ortamda, IMF ve WB gibi iki kresel aktrn dayatmalarna
bal olarak uygulanan yapsal reformlarn gerekletirilmesi kouluna balanmtr. En genel hatlar
ile devletin ekonomideki rolnn kltlmesi ve serbest piyasa ekonomisi koullarnn tam ilerliini
ngren yapsal reformlar (zbudun, 2006:102) yapsal uyum programlar aracl ile lkenin
hem neo-liberalizme hem de dnyadaki kapitalist ekonomilere entegrasyonunu iermektedir. Bu
yapsal uyarlama ile sosyal, siyasal ve ekonomik yapnn, makro dzeyde, sektrel dzeyde, politika,
plan ve program dzeyinde kresel kapitalizmin gereklerine uyarlanmas sz konusudur. Bata IMF ve
WB olmak zere uluslararas mali kurulularn verdii kredilerle desteklenen bu yapsal
uyarlanmalarn temel amac, ekonominin, sektrlerin, politikalarn, plan ve programlarn yeni liberal
dorultuda yeniden yaplanmasdr. Bu yeniden yaplanmann, tm toplumsal kesimler zerinde
olduu gibi tarmsal retim ve bal olarak Trkiyedeki kylnn zerinde de dntrc etkilerinin
olduu bir gerekliktir. Gelinen noktada Trkiyede 1980li yllardan itibaren uygulanmaya balanan
neo-liberal politikalardan tarm sektr de kendine den pay alm ve tarm reformu ad altnda
hzl bir tasfiye srecine girilmitir. Bu sre ierisinde, IMF ve WB politikalaryla Trkiyedeki tarm
nfusu bir k srecine girip hzla yoksullarken tarmsal dalm ise nemli miktarlara ulamtr
(Emre, 2003:155-156).
ki aamadan oluan yapsal uyum programlarnn birinci -istikrar- aamasnda devlet
harcamalarnn kslmas, kamu sektrnde istihdamn azaltlmas, bte ve demeler dengesi
aklarnn kapatlmas amalanrken bazen birinci aama bitmeden balayan ikinci aamada pazar
glerinin oyununu gerekletirmeyi amalayan uyum uygulamalarna daha fazla yer verilmesi sz
konusudur. Bu srete zellikle retim pazarlanabilir mallara doru yeniden ynlendirilmeye
allarak (Erdut, 2004:13) tarmdaki geleneksel retim alkanlklar hibir tedbir alnmadan
dntrlmektedir. Neo-liberal dnce ve politikalar tarafndan beslenen bu anlay IMFnin,


422

WTOnun, uluslararas iletme ve bankalarn, hatta merkez lkelerinin basks altnda dier lkelerin
ounda uygulamaya konulmutur. Bu uygulamalara bal olarak kamu harcamalarnn ve kamu
kesiminin daraltlmas neo-liberalizmin temel hedefi olmutur (elik, 2004:80).
Trkiyede uygulamaya konan neo-liberal politikalara bal olarak ithal kotalar kaldrlrken,
kamu yatrmlarnn tasfiye edilmesi ve tarmsal KTlerin zelletirilmesi hedeflenmi, temel
mallardaki sbvansiyonlar kaldrlmtr ki bu sre tarm sektrne olan yaklam da belirlemektedir.
1984 ylndan itibaren koruyucu ve dzenleyici tarm politikalarnn yerini, piyasa koullarn esas
alan politikalar almtr. 1980-1990 dneminde uygulanan politikalar ithalat ihtiyacn arttrrken, 1990
ylna gelindiinde ise tarmsal ithalat ihracat amtr (Emre, 2003:156).
Sonraki srete 1 Ocak 1994 ylnda WTOya ye lkelerin imza koyduu Uruguay Turu Tarm
Anlamas, tarm sektrndeki liberalizasyonu dnya genelinde uygulamaya sokmaktadr. Bununla
birlikte bu anlama bir anlamda ABD ve ABnin gereksinimlerine uygun dzenlemeler iermektedir
ve imza atan Trkiyenin de bu deiime ayak uyduracan ortaya koymaktadr. Genel olarak,
lkelerin tarm sektrne verdikleri desteklerin azaltlmas, sbvansiyonlu d satm miktarnn
azaltlmas, i pazarlar koruyucu nlemlerin dzeyinin drlmesi, salk ve bitki sal
nlemlerinin dnya genelinde uyumlatrlmas balklarn ieren anlama, rekabet stnl olan
lkelerin dnya pazarndaki etkinliklerini arttrrken gelimekte olan lkelerde tarmda baml yaplar
oluturmaktadr (Gnaydn, 2003:138). Ayrca, 1 Ocak 1996da AB ile yaplan mzakerelerle
yrrle giren Gmrk Birlii Anlamas ile ilenmi tarm rnlerinin ticareti kapsama alnm
ancak Trkiyenin rekabet stnl olan sala, meyve suyu gibi eitli alanlar darda braklarak
ticaret dengeleri AB lehine bozulmutur (Gnaydn, 2003:138). Yine IMF ve WBna 9 Aralk 1999da
verilen niyet mektubunda var olan destekleme programlarnn kaldrlarak dorudan gelir destei
sistemine geilecei; 10 Mart 2000 tarihli niyet mektubunda, devletin tarmsal retim ile tarmsal
sanayi retiminde dorudan bir rol almaktan ekilmesine ynelik orta vadeli hedef dorultusunda,
sektrdeki devlet varlklarnn ticariletirilecei ve zelletirilecei; 18 Aralk 2000 tarihli niyet
mektubunda ise tm dolayl destek politikalarndan 2002 sonuna kadar kademeli olarak vazgeilecei
ve dorudan gelir destei sisteminin uygulanaca belirtilmektedir (Emre, 2003:158).
WTOnun 27-30 Temmuz 2004 tarihleri arasnda Cenevrede gerekletirilen toplants sonucunda
imzalanan Cenevre Antlamasna gre tarmda ihracat iin yaplan tm teviklerin kaldrlmas; az
gelimi lkelerin pazarlarn tarm rn ithalat iin amalar ngrlmtr. Nitekim 2004 ylnda
Trkiyeden, yapsal uyum programlarna ilikin verdii taahhtlere ve -tarmda uygulad
desteklerin, ihracat sbvansiyonlarnn ve gmrklerin azaltlmasn ngren- WTO kararlarna
dayanarak pirin ithalatna kar uygulad tarife kotalarnn ve et ithalat yasann kaldrlmas talep
edilmitir (zbudun, 2006:7-8). Yoksul lkeler asndan Cenevre Antlamas, ithal tarm rnlerine
kar gmrk duvarlarn indirmek, yani kendi tarmlarndan geriye ne kaldysa yok etmek ve kendi
kyllerini ala mahkm klmak anlamna gelmektedir. nk byle bir antlama uyarnca i
pazarlarn ardna kadar ok uluslu irketlerin, ileri teknoloji ve ucuz i gc sayesinde daha ucuza mal
edebildikleri tarmsal rnlerine -hibir itiraz ileri srmeden- amak anlamna gelmektedir.
Dolaysyla Cenevrede kazanan yine Kuzeyli ok uluslu irketlerdir. Temmuz 2004deki WTO
toplantsndan nce ABD ve AB tarafndan yoksul lkelerden ykselebilecek olas itirazlara kar bir
takm politikalar da devreye sokulmutur (zbudun, 2006:10-11). Aktr ki zellikle 1980 sonrasnda
WTO kapsamnda imzalanan tarm anlamalar ve AB ile imzalanan Gmrk Birlii anlamalar da
dahil birok uluslararas anlama tarmn knde, bal olarak kylnn yoksullamasna temel
tekil etmitir.
Sre ierisinde tarm iin uygulanan politikalar yapsal krizler retirken kyl bu krizleri ok
derinden yaamtr ve halen bu devam etmektedir. zellikle kylnn rgtsz olmas, ekonomide
meydana gelen olumsuzluklarn tarm sektrndeki desteklemelerden kaynakland propagandas ile
mcadele edememeyi beraberinde getirirken kamuoyunda yaanan krizlerin tarmdan kaynakland
yaygn bilin haline (Emre, 2003:157) getirilmitir. Hal byle olunca Trkiyede meydana gelen
ekonomik krizler, yapsal uyum programlarnn daha etkin biimde uygulanmas sonucunu
doururken, krsal kesim zerindeki ekonomik bask gn getike arlamtr. Dolaysyla ekonomik
kriz dnemlerinde bile yapsal uyum programlarndaki acil yasal dzenlemelerden vazgeilmemitir
(Emre, 2003:157). Nitekim ileyi, tarmsal retime destek amacyla kurulmu olan kamu


423

iletmelerinin ve devlet kurumlarnn zelletirmeler vastasyla tasfiyesini beraberinde getirmitir ki
bu srete TZDK, TGSA, AYKUR, TFA, TEKEL gibi tarmsal KTlerin zelletirilmesi,
TCZBnin dntrlmesi gereklemitir. Bunlara ek olarak tarmsal kamu ynetiminin by pass
edilmesi sz konusudur. Bu uygulamalarn yapsal uyum kredileri ile desteklenecei garantisi
verilmitir. Reform ad altnda dayatlan bu programlar sonraki yllarda da devam etmitir. WB ile
2001 ylnda imzalanan Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP) ile dorudan gelir destei sistemi
kredilendirilmi, fndk ve ttn ekimi adeta yasaklanmtr. nk Alternatif rn Projesi ile bu
rnlerin ekim alanlarnn daraltlmas hedeflenmitir (Gnaydn, 2003:140-141).
Trkiyede zellikle 1989a kadar kr, bu yldan sonra ise zarar eden ancak kurulu amac
itibariyle destekleme alm yapmakta olan TMO, TFA, AYKUR, EBK, YEMSAN, TGEM gibi
kitler zarar ettii gerekesiyle zelletirilmeleri, reticiye ynelik dolayl desteklemeleri ortadan
kaldrarak reticiyi korumasz hale getirmitir. Hal byle olunca rnn daha dk fiyata satmak
zorunda kalan retici mevcut piyasa ierisinde korumasz hale gelmitir (Emre, 2003:162).
Bu uygulamalarda, zellikle TCZBnn dntrlmesi ve kyly destekleyen dier kamu
bankalarnn zelletirilmesi piyasalaan ekonomide iftiyi piyasa koullarnda mcadele etmeye
itmektedir. retim srecinde kaynak arayna giren kyl piyasa faizi zerinden kredi kullanmak
durumunda kalmaktadr. Tarm sektrnn doal koullara bal olmas ve yine ayn sektrn Trkiye
dinamiklerinden kaynaklanan zelliklerinin risk ve belirsizlik faktrlerini glendirdii (Ar, 2006:63)
bilinen bir gerekliktir. Dolaysyla kt bir sezonda yeterli gelir elde edemeyen kyl bata kredi
ald bankalar olmak zere piyasaya borlanmaktadr. Bu durumda yeni retim dneminde piyasadaki
stratejilerini kendi ifadeleriyle borca takla attrarak oluturmaktadrlar. Sre ierisinde arazilerini
ve traktrlerini satmak durumunda kalan kyllerin tefecinin eline dmesi sz konusu olmaktadr.
Ayrca tarmsal KTlerin zelletirilmesi reticinin rnlerini daha dk fiyatlara satmas anlamna
gelmektedir (Emre, 2003:167). nk belirtilen tarmsal KTlerin rn alm srasnda
gerekletirdii taban fiyat uygulamas zaten rgtsz olan iftinin tccarn eline dmesini
engellemekte ve dolaysyla tccarn, iftiden mal alabilmek iin belirlenen taban fiyatn zerine
kmak zorunda kalmas ciddi bir gvence ve koruma salamaktayd. Oysa gelinen noktada ifti
tamamen gvencesizdir ve rn fiyatnn kresel piyasada belirlendii bugnn koullarnda kresel
fiyatlandrma koularnda ayakta kalamamaktadr.
Yapsal uyum programlarnn bir yansmas da destekleme rejimi zerinedir. Trkiyede uzun
yllardan beri en yaygn destekleme arac olarak pazar fiyat desteklemesi kullanlmakta idi. Bu
destekleme sistemi ile hkmetler hangi rnleri hangi fiyattan satn alacan belirleyerek alm
yapacak kuruluu grevlendirmekte idi. Buna ek olarak Trkiyede girdi destei (gbre, tohum, su,
tarmsal mcadele ilalar, tarmsal kredi) uygulamalar da yaplmakta idi. Ancak istikrar
programlar erevesinde ve zellikle 2000li yllardan itibaren, destekleme biimi deiim gstermi
ve dorudan gelir destei sistemine geilmitir. Mevcut dorudan gelir destei sistemi, topra
ileyeni deil mlk sahibini desteklemektedir (Gnaydn, 2003:142-145). Trkiyede reten kyly
darda brakmaya ok uygun olan bu model, tm destekleme uygulamalarnn yerine geirilerek
retimden ve verimlilikten bamsz bir destekleme sistemi hayata geirilmektedir (Aysu, 2002:38-
43).
Bu durumun bir baka yz ise mlkiyetin dnmdr. Srekli zarar eden ve buna bal olarak
k yollar arayan kk reticilerin satt tarlalar byk iletmeler ya da blgenin zenginleri
tarafndan toplanmaktadr. Bu durum neo-liberal piyasann temel dinamiklerine ynelik dzenlemelere
de uygun bir ileyitir. Bylelikle Trkiyede tarm sektrnde geerli olan kk toprak
mlkiyetinden (Ar, 2006:63) Ular ile yerli ortalklarn denetiminde geni lekli iletmelere
geilmesi hedeflenmektedir (zbudun, 2006:13). Bu politikalar, topraksz ve az toprakl kyllerin
mlkszleerek kyden kente g etmelerine sebep olmaktadr (Aysu, 2002:43). Gelinen noktada
kentlerde istihdam problemi olmasna ramen krsal nfusun srekli azalma eilimi gstermesi
Trkiye krsalnn koullarnn olumsuzluunu gsteren verilerden birisi olarak deerlendirilmelidir.
Durumu Magdoff ve Tokar da (2010:67) neo-liberal reformlarn ve IMF kaynakl yapsal
dzenlemelerin kyszletirmeyi yaygnlatrmas zerinden deerlendirirken, bu koullarn kyl
iftileri topraklarn terk etmeye zorlamakta olduunu ifade etmektedirler.


424

Gelinen noktada kresel bir piyasada kresel dinamiklere uyarlanma iddiasyla gerekletirilen
tarmsal dnmler tarmsal retim dinamiklerini kresel piyasann etkilerine ak hale getirmektedir.
Ulus-devletin yerel karar organlarnn karar alma srecindeki etkisinin zayflad bu dnem biyo-
teknoloji, gen mhendislii vb. gibi teknolojik ve kimyasal gelimelerin verim artn destekledii bir
dnemle rtmektedir (zbudun, 2006:101). Oluan ar retim, kapitalistlerce dnyadaki al
engelleme amacyla giriilen bir aba olarak anlatlsa da bu gelimeler dnyadaki alk sorununa bir
zm retmedii gibi ar kr hrs ile yaplan retim ve rekabet, doann tahrip olmasna, insan
salnn tehlikeye atlmasna ve ekolojik dengenin bozulmasna da neden olmaktadr (Aysu,
2002:31). thalatn artmas ve tarmn kontrolnn Ularn eline gemesine bal olarak salk
asndan sakncalar akademik evrelerde ve kamuoyunda youn bir ekilde tartlan gdalar piyasay
doldurarak halk saln tehdit eder hale gelmektedir (Emre, 2003:168). Grnen o ki gelecei
denetim altnda tutma iddiasnda olan kapitalizm yeni riskler retmektedir (Giddens, 2000:40-41).
nsanlar koruyan sosyal yaplarn kmeye balamasyla birlikte bireyler giderek kendi bana,
soyutlanm, aciz ve korumasz kalmaktadrlar. Bunun nedeni ise risk nosyonun toplumsal dlanma ve
tecrit koullaryla balantl olmasdr (Slattery, 2007:455). Hal byle olunca hem reten hem de
tketen, retilenden dolay risk altndadr.
retimin sosyal ve ekonomik karakterinin deitii bugnn dnyasnda tarm nfusu ve kyllk
insanln yarsn oluturmaktadr (Amin, 2004:7). Bu oran Trkiyede de nfusun 1/3nden daha
fazladr. Destekleme biiminin deimesiyle retim maliyetlerinin art Trkiyede hem kresel hem
de yerel piyasada rekabet edebilmek amacyla maliyetleri drp verimlilii arttrmak isteyen tarm
reticisi gelinen noktada genetii ile oynanm tohumlar kullanmakta, kimyasal ierikli gbreleme,
ilalama ve hormonlama yapmaktadr. Bu durum halk sal asndan byk bir risk olutururken,
devam eden srete topran oraklamas ve kimyasal kirlilie uramas ile de sonulanmaktadr.
Yine de tatmin edici krlla ulaamayan ve yoksullaan kyl gelecek iin umutsuzlamaktadr.
"Beka stratejisi" olarak ise giderek artan zorluklara kar yaamn srdrebilmek iin arad ve
bulduu yollardan birisi kesin ve net olarak yeni gelir olanaklar yaratmaya yneliktir (Gnaydn,
2003:147). Tm ifade edilenlerden anlalaca zere, kresel kapitalizmin temel dourgular ve
Trkiyedeki tarm politikalar zerine yansmalar, kyln yaamsal damarlarn tkamaktadr.
Kendini yeni srece uyarlamaya alan kyl, yoksulluk hallerinin tipik yansmalarn etrafna
saarken krsal yoksulama bir akl tutulmasyla grmezden gelinmekte, bu yoksullamann temel
yansmalar hegemonik bir dille kamuoyuna makyajlanarak sunulmaktadr.
Bu nedenle bir olgu ele alnrken sistemin temel ileyi dinamiklerini dikkate almadan bir tartma
yapmak yeterli olmamaktadr. rnein A. Lewis, yoksullarn bir yoksulluk (alt)-kltrnde
yaadklarn ifade ederek yoksullarn kendilerine has deerler, tutumlar ve davranlar gelitirerek
kendilerine uygun bir hayat tarz tasarladklarn ifade eder ve bylelikle yoksullarn yoksulluk kltr
araclyla yoksulluun devamna katkda bulunduklarn belirtir. Ancak toplumun genel yapsn
ihmal eden bu anlay (Slattery, 2007:390-393) kresel dinamiklerin yaratt eitsizliklerin
sonularn da ihmal etmektedir. nk toplumlardaki snfl yap ve eitsizlikler hem yerel hem de
kresel dzeyde varln srdrd srece altsnflar her zaman var olacaktr ve frsatlara ulamada
dierlerine gre dezavantajlar sz konusu olacaktr. Aktr ki ulusal organizasyonlardan kresel
organizasyonlara geildii gnmzde iblm ve eitsizlikler hem dnya leinde hem de blgeler
ve kentler arasnda giderek derinleirken zellikle yeni yoksulluk sorunu kapitalizmin bir yan kts
olarak kendini gstermekte (Ayta ve Akdemir, 2003:52-53) ve kr da bu grnmn dnda
kalmamaktadr. Refah devleti politikalarnn sonlanmas ile birlikte sosyal dlanmann yapsallamas
yoksulluun kroniklemesine sebebiyet vermektedir. Gelinen noktada yoksulluk, yoksullarn
dlanmln, kyya kenara itilmiliini resmetmektedir (Ik ve Pnarcolu, 2001:70). Yine
kresellemeye bal olarak ortaya kan dinamiklerin toplumun farkl kesimleri zerinde
derinlemesine belirleyici olmas, basmakalp yoksulluk imajnn tesine geilmesini gerektirmektedir.
Buradan hareketle ayn zamanda sosyal psikolojik bir durum olan yoksulluk, belli standartlara
eriememenin yaratt sknt ve zsayg yitimi olduu gibi mevcut toplumda mutlu bir yaam ifade
eden imkanlardan yoksun braklmadr (Bauman, 1999:40-60).
Kreselleme srecinin temel grnmlerinden birisi durumunda olan neo-liberal politikalar
sonucunda toplumsal dlanma riski tayan, kenarda kalan, zelliklede -ekonomik ilikiler asndan-


425

sistemle btnlemesi giderek zorlaan (Ayta ve Akdemir, 2003:52-53) kyller tam da yeni
yoksulluun merkezindedirler. Dolaysyla yoksulluk sadece yoksullarn mutlak fakirlik izgisinde
yaamasyla ilgili deil, yoksullarn yaamlarn iyiletirecek yapabilirliklerini ksmen ya da tamamen
yitirmesiyle de ilgilidir. Kendi dndan gelen ters etkilere kar korumasz olan kyller gelecee
ilikin byk bir umutsuzluk iersindedirler. Aktr ki tarm politikalarna bal olarak tarmsal
retimde 1980 sonrasnda ortaya kan dinamikler ve zellikle kyl zerindeki yansmalar, yaanan
dnmn kyly sistem dna ittiini buna bal olarak da yeni yoksulluk halleri yarattn
gstermektedir.
fade edilenlerden de anlalaca zer sadece rakamlarla, anlalmas g istatistiklerle ve
tablolarla tanmlanmas mmkn olmayan yoksulluk, farkl ve daha derinlemesine bir olgudur. Bunun
dndaki bak as temel retim biimleri yklan yeni bir retim srecine eklemlenme abasnda
olan, borlanan ve borlarn deyememenin yaratt sreci ailesiyle birlikte yaayan kyllerin
iinde bulunduklar durumu grnmez klar.
ARATIRMA TEKN VE TEMEL HAREKET NOKTASI
Kreselleme srecinin getirileri ve neo-liberal politikalara bal olarak ortaya kan uygulamalar,
piyasa mekanizmasnn temel dinamiklerini, tarm politikalar ve tarmsal retim zerinde geerli
klarken, gelinen noktada bu uygulamalar, kylnn retim sreci zerinde de belirleyici olmaktadr
ve adeta -hegemonik bir tarzda- vakum etkisi de yaratarak piyasa mekanizmasnn temel dinamikleri
ile retimsel uygulamalarn i ie geirmektedir. Bu i ie gemilik srecinde kyl bir bakma
yoksullarken, yine kylnn kendisi kreselleme srecinin getirileri, neo-liberal politikalar ve
piyasa mekanizmasnn belirlenimleri ierisinde baka bir anlatmla piyasa mekanizmasnn temel
dinamiklerini kullanarak yoksullamann nne gemeye almakta ya da yoksullamaya zm
retmeye almaktadr. Aslnda, tam da bu sre kylnn hayatnda bataklk etkisi yaratmaktadr.
nk kresel kapitalizmin kodlad ve neo-liberal politikalarn belirledii sre kylnn
abalamasna ramen onlar aaya doru ekerek yoksullatrmaktadr.
Bu balamda bu aratrmada yoksulluk, bir takm istatistik hesaplamalar ierisine hapsedilmeden
ve neo-liberal kreselleme srecinin temel belirlemeleri zerinden, sadece giderek derinleen maddi
sefaletin deil, ayn zamanda kyller zerinde yaratt hak ihlallerinin, duygusal sembolik iddetin,
zsayg yitiminin, dlanmann ve kenarda braklmln grnm ve yansmas olarak ele
alnmaktadr.
Bunu yapabilmek iin de almada sosyal gereklii derinlemesine anlama ve yorumlamada geni
bir niteliksel veri taban sunan derinlemesine grme teknii kullanlmtr. Derinlemesine
grmeler ise;
Neo-liberalizm ve Tarm
Tarmsal KTlerin zelletirilmesi, retim Maliyetleri ve Yoksulluk
Neo-liberal Politikalar, Deien Destekleme Rejimi ve Krsal Yoksulluk
Yoksulluk Algs, Yoksulun Dnyas ve ifti
Yoksulluk evre ve Gda Gvenlii
Kylnn Mlkszletirilmesi ve Krn Tasfiyesi
Gven, Dlanma ve Geinme Stratejileri, temalar zerinden gerekletirilmitir.
ARATIRMA BULGULARININ DEERLENDRMES
Neo-liberalizm ve Tarm
Kreselleme ile birlikte tm dnyada olduu gibi Trkiyede de Keynesci ekonomi dncesinin
terk edilip yerini neo-liberal grlere brakmasnn (Kse, 2003:8) bir sonucu olarak sre ierisinde
kamu hizmetlerinde, tarm politikalarnda ve alma yaamnda, kreselleen sermayenin ihtiyalarna
uygun kkl deiiklikler hayata geirilmitir. Ek olarak IMF ve WB programlar, GATS vb.
anlamalarla kamu hizmetlerinin ticarilemesi hedefine uygun admlar atlm kamu harcamalar


426

daraltlmtr. Bu ileyi kamu hizmetlerinden yararlananlar ise olumsuz etkilerken Baumann
(2005:150) ifadesiyle bize ne oluyor sorgulamasn da gerektiren bir dnemdir.
Sre, Trkiyedeki tarm ve kyl iin olduka zor yllar beraberinde getirmitir. zellikle IMF,
WTO, WB kararlar ve Trkiyenin de imza koyduu anlamalar erevesinde uygulanan yapsal
uyum programlarna bal olarak tarm sektrne ynelik olarak devletin tavrnn deimesi, tarm
retiminde piyasa koullarna tabi olunmasn salayacak bir politika deiikliini beraberinde
getirmitir. Bu sre ayn zamanda tarmsal KTlerin zelletirilmesi ya da dntrlmesini de
beraberinde getirmektedir. Bu koullarda rgtsz olan kyl, tccarn egemen olduu piyasada
rnn hak ettii deerinin ok altnda satmak durumunda kalmaktadr.
Trkiyede tarmsal kamu ynetiminin datlma - ilevsizletirilme -, tasfiye edilme srecine
ilikin de bir parantez almasnda yarar vardr. Bu durum aamal olarak analiz edilebilir; (i)
Birinci aamada, 1984 tarihli "reorganizasyon" ile Tarm Bakanlnn hemen tm kurmay birimleri
(Ziraat leri, Zirai Mcadele, Hayvancl Gelitirme, Gda leri, Veteriner leri, Su rnleri,
Toprak-Su Genel Mdrlkleri) datlmtr. Sre, tarmdaki etkin kamu ynetimini krmtr. (ii)
kinci aamada Tarm Bakanlnn ynetim gcndeki anmaya kout olarak, Trkiyedeki kamu
rgtlenmesinin dier birimleri de tarm ynetiminde sz sahibi olmular, grevler ve yetkiler eitli
kurulular arasnda (Bakanlar Kurulu, Yksek Planlama Kurulu, Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu,
Tarm ve Ky leri Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl,
Devlet Bakanlklar, Hazine ve D Ticaret Mstearlklar, Merkez Bankas, Ziraat Bankas)
datlmtr. Bu datmda yeterince net belirlenemeyen grevler yetki atmasn da beraberinde
getirmi, bu yapnn zerine eklenen egdm yetersizlii ise tarm ynetiminin etkisizliini ve
tarmn sahipsizliini perinlemitir. (iii) nc aamada ise Ynetiim (governance) ilkesinin
etkileri Trkiyeye ve tarm sektrne de yansm, birok grev ve yetki alan zaten elinden km
bulunan Bakanlk, kalanlarn da adeta bu alanda oluturulan kurullara devretmitir (Gnaydn,
2002:16-19).
Aktr ki iinde bulunulan srete, kapitalist sermayenin krn srekli maksimize etme istei ile
gerekletirilen neo-liberal uyarlanmalar, Trkiye gibi lkelerin tarm politikalar zerinde belirleyici
olurken zaten rgtsz olan kyl piyasa koullarnda aresiz kalmaktadr. Kendi mcadele
dinamiklerini yaratmann aray iinde savrulan kyl yaad durumu ise u ekilde
ifadelendirmektedir:
Yardmc olan kurumlar yok. Ynlendirme olmas gerekiyor. Ama sen zarar etmiin kimsenin
umurunda olmuyor. (G17)
birlik beraberlik yok kylde. Biz burada birleemediysek bunun sulusu biziz. (G8)
iftinin sorununa kulak veren yok. Tepeden baklyor. (G11)
Eskiden baz kurumlar vard iftinin yaamnda etkili. Mesela Zirai Donatm vard, Tari vard
bunlarn birou satld gitti. (G5)
20-25 yl nceki Tari, Zirai Donatm bugnk durumdan iyiydi. Yani destek oluyordu iftiye.
(G11)
Grmelerde dile getirilen bu ifadelerin de destekledii gibi neo-liberal politikalar erevesinde
yeniden yaplandrlan ulusal ekonomide kamu harcamalarnn klmesi, bte ve demeler dengesi
aklarnn kapatlmas gerekesiyle yeni politikalar retilmektedir. Bu, iftiye destek olan birok
kamu kuruluunun zelletirilmesini ya da tasfiye edilmesini beraberinde getirirken ifti retim
yapabilmek iin yksek faizli kredi almak zorunda kalmaktadr. Aktr ki bu sre Baumann
(2000:13-14) ifade ettii gibi insanlarn snmaya alt limanlarn ykld, altna girmek
istedikleri emsiyelerin yrtld ve zerinde durduklar topran ayaklarnn altndan kaymaya
balad bir dnemdir. Bu srete kyller, ipotek ettirdikleri arazileri ve tarm aralarn satmak
zorunda kalmakta ya da baka geinme stratejileri oluturmaktadrlar. iftiler bu sreci nasl tecrbe
ettiklerini u ekilde ifade etmektedirler:


427

zel bankalar balad ite yle iftiye kredi verilmeye baland. zellikle ilk Denizbankla
balad sonra dier zel bankalar iftiye kredi vermek iin yarmaya balad. nk karlnda
gayrimenkul var demediinde haciz edip geiyor. (G21)
zel bankalar da fazla protokol istemiyor. iftilik belgeni al gel diyor. Giriyor internete bakyor,
problemin yoksa gayrimenkulne gre istediin kadar kredi karyor. Bankadaki mdr de seni
tanyorsa sorun olmuyor. Normalde 70 iken 80 de verebiliyor. (G15)
Ama imdi bor bitmiyor. Mahsul para etmeyince a bankasndan alyor b bankasna gidiyor
oradan c ye yatryor kendi halinde dndrmeye alyor. (G1)
Borsuz gemez zaten sezon. Ziraatla, Denizbankla A bank var imdi yeni. Borcu
deyemediimiz de oluyor tabi ama oradan alyor dierine veriyoruz, bir ekilde devam ettiriyoruz.
Akas bizim yaptmz i borca takla attrmak. (G7)
Mesela bizim orda ka tane tefeciye den vard. nk adam o kadar borlanm ki artk
bankadan kredi alamyor ii dndrmek iin tefeciye gitmek zorunda kalyor. (G24)
Geen gn konuuyorduk. Bankann kendisi tefeci olmu. (G20)
Bizim piyasada tefeciye denler bile var. Banka da tefeci. Denizbank kimin? Senin benim gibi
bir ahsn. Yksek faizle para veriyor. A bankas ald, Garanti vs. btn zel bankalar kredi veriyor.
(G10)
Eskiden mesela Ziraat Bankasn ifti bankas olarak bilirdik, Tari vard, yine Ttnbank
vard. (G9)
Kyllerin ifadelerinde de anlalaca zere neo-liberal dzenlemeler, Trkiyedeki tarm
piyasalar zerinde etkili ve belirleyici olurken, sosyal devletin dnmesi ile iftinin yaamsal
damar niteliinde olan devlet destei ortan kalkmakta ve piyasa koullarnda rekabet edemeyen ifti
yoksullamaktadr. Bankann kendisini bile tefeci olarak nitelendiren kyl ancak borca takla
attrarak retim yaptn belirtmektedir.
Tarmsal KTlerin zelletirilmesi, retim Maliyetleri ve Yoksulluk
Daha nceki blmlerde de belirtildii gibi iftinin bankalarla bu kadar ok i yapmasnn temel
sebeplerinden bir tanesi, gelinen noktada neo-liberal ynelimlere bal olarak retim maliyetlerinin
ok ykselmi olmas ve retimin yaplabilmesi iin scak paraya ihtiya duyulmasnn sz konusu
olmasdr. nk tarmsal KTlerdeki yapsal dnm, desteklemeleri azaltm ve reticiyi piyasayla
i yapar hale getirmitir. Bu duruma retim maliyetlerinin artmas da eklendiinde kylnn sreci
deerlendirme biimi ifadelerine aadaki gibi yansmaktadr:
Eskiden mesela Ziraat Bankasn ifti bankas olarak bilirdik, Tari vard, yine Ttnbank vard.
Tari ilk nce Milli Aydn Bankasyd sanrm? (G9)
Eskiden iftiye destek olan Zirai Donatm vard, Tari vard bunlar gitti. (G10)
Mesela biz st satyorduk geen yl bu aylarda 770 liraya st kt. Baktk durum iyi biraz
rahatlayacaz 1 ay sonra 450 liraya dt ondan sonra tam 10 ay 450 liraya st sattk. Bir uval yem
40 lira bir inek 10 uval yem yiyor. Zeytin de ayn. Zeytin dibinde duruyor masraf artmasn diye
dierinin rplmasn bekliyor. (G2)
25-30 sene nce 1 kilo pamuk satyorduk, 2 kilo mazot alyorduk. imdilere 3 kilo pamuk
satyoruz 1 kilo mazot alyoruz. retilen ucuz oluyor, girdi pahal oluyor. iftinin derdi bu. Bu da
borlanmaya neden oluyor. (G17)
Tohumu ayr para, gbresi ayr para, ilac ayr para. Atsan olmuyor, atmasan olmuyor. Yeni
tohum kt diyorlar alyoruz, u ila iyi diyorlar atyoruz. Ama bunlarn hepsi para. klmyor iin
iinden. (G6)
Biz babadan beri yapyoruz, iftilii devraldk. 80lerde pamuk iyiydi. Durum daha iyiydi. Ama
imdi pek parlak deil. Gbre pahaland, mazot zaten ald ban gitti. Maliyet ykseldi. (G23)


428

retim maliyetleri bu kadar artmken iftiyi destekleme rejiminin de deimi olmas bir baka
problemi retmektedir. zellikle pazar fiyat destekleme biiminden dorudan destekleme biimine
geilmi olmas ve yine desteklemelerin gerei gibi yaplamamas tarmsal KTlerin tasfiye
edilmesiyle birletiinde, kyl rn tarlada beklettii gibi bor yk de artmaktadr. Ayrca,
kylnn ortakl bulunan KTlerin satlmas ve kylnn madur edilmesi nemli bir hak ihlalidir.
Ayrca kyller bu satlardan haklarna den ekonomik pay da alamamlardr.
Neo-liberal Politikalar, Deien Destekleme Rejimi ve Krsal Yoksulluk
Trkiyede neo-liberal politikalarn sonucu olara pazar fiyat destekleme sisteminden dorudan
gelir destekleme sistemine geilmi olmas krn yoksullamasna neden olurken bu durum pek ok
yansmay da beraberinde getirmektedir.
Bu srete yeni destekleme biimi olan dorudan destekleme sistemi ile reten deil daha ok
mlkiyet sahibi desteklenmektedir ki bu durum asl retenin yoksullamasna ve retimden
ekilmesine sebebiyet vermektedir. Oysa pazar fiyat destekleme sistemi ile rn ve retici
desteklenmekte idi. nk rne devlet tarafndan bir fiyat belirlenmekte ve belirlenen fiyatn altnda
alm yapmayan KTin destei ile kylnn, maln piyasada tccara ucuza satmasnn nne
geilmekteydi. Bir baka nemli bir destekleme arac ve biimi de tarmsal KTler vastasyla yaplan
girdi desteiydi. Gelinen noktada tm bu uygulamalar rafa kalkmken mevcut desteklemenin
kriterlerinin bile uluslararas anlamalar ile belirlenmesi dikkat ekicidir.
Ek olarak kyl ayn zamanda kendisinin d piyasalara kar da korunmadn da ifade ederken
bu durum sylemlerine aadaki gibi yansmaktadr:
Son yllarda destekleme ok zayflad. Kakla veriyorlar kepeyle alyorlar (G11)
uan hayvanclktan baka bir yere doru dzgn destekleme gitmiyor, o da daha ok zenginlere.
Mesela ar byk iftlikler kuruyorlar, onlara daha ok destek gidiyor. (G12)
Kk iftiye destek yok. Sebzeye vermiyor. (G4)
Pamuu tccara verdiler sonraki dnemde. Neden? Tarite para yoktu, deme yapamyordu.
imdi bir de tccar arpp gidiyor. Ya bizim ok tokat yemiliimiz var benim mesela srf kendimin 8-
12 milyar tokat yemilii var. ktnn eline dyoruz. Devletin boluundan yararlanyorlar
kayt d gtryorlar mal. Faturasz kaytsz gtryorlar kimse bir ey soramyor o yzden de adam
isterse paran demeden ekip gidiyor. (G13)
Mesela normalde yaz ortasnda msr 66 kurua buluyorken uan 43 kurua msr buluyorsunuz.
Aradaki fark ithalattan dolay (G24)
iftiye kar her zaman ithalat tehdidini kullanyorlar. (G19)
Destekleme biiminin deimesi, kylnn yoksullamasnn nemli sebeplerindendir. retenin
deil mlkiyet sahibinin desteklendii yeni sistem kylnn maln zarar ederek satmasn beraberinde
getirmektedir. Yine girdi destei salayamayan ne nakit paras olamayan retici kyl, tccardan girdi
salamak durumunda kalmakta hasatta ise rnn tccarn belirledii fiyat zerinden destek salad
tccara teslim etmek zorunda kalmaktadr. Bu durum kylnn tccara muhta ve mahkm olmasn
beraberinde getirmektedir. Aktr ki kylnn durumunu kresel kapitalizm kodlamaktadr ve sre
sermaye ve kyl arasnda bir tahakkm ilikisi yaratmaktadr. Bu durum bir yoksulluk hali olarak
kyl reticilerin gelecek beklentilerine, psikolojilerine ve z sayglarna yansmaktadr.
Yoksulluk Algs, Yoksulun Dnyas ve Kyl
Neo-liberalizm balamnda ifade edilen dinamikler iftinin kresel piyasa koullarnda
yaayabilmesine ilikin stratejiler gelitirmesini hatta piyasa mekanizmasyla eklemlenmesini
beraberinde getirmitir. Piyasa mekanizmasnn ekillendirdii toplumsal yap ierisinde kendini yeni
koullara gre reten iftinin yoksulluk algs da yeniden belirlenmitir. Artk O. Lewisin (Slattery,
2007:392-394) tanmlamalar ierisinde olduu gibi iftiyi bir yoksulluk kltr algs ierisinde
tanmlamamak gerekmektedir. Dolaysyla kapitalizmin kodlamas zerinden, kiinin


429

toplumsallama yetisi bir yoksunluk kategorisi olarak tanmlanabilir. Bu yaklam grmeler
srasnda yneltilen yoksulluk nedir sorusuna verilen yantlar ierisine de gizlenmitir:
ifti birok konuda yoksul. Sosyal yaamda yoksul mesela, tatil yok. Tatile ben de gitmek
isterim. Memurun hafta sonu tatili var gidiyor (G3)
Sadece yemek deil de bugn artk bir sosyal hayat olmas gerekiyor. Mesela bizim bir ifti
olarak sosyal yaantmz yok kahveye bile gidemiyoruz artk. (G18)
Sosyal hayat ynnden ok yoksul. oluunu ocuunu alp dar kamyor, bir mangal
yakmaya dar gidemiyor. ehirdeki belli baz aileler gibi haftann belli gnleri yemee dar
kamyor. Bu bakmdan yoksulluk var tabi. (G23)
Grlyor ki artk ifti kendisini sadece ekonomik yoksullukla ifade etmekten vazgemi
yoksulluk olgusunun ierisine sosyal boyutlar da katmaya balamtr. Aktr ki kyller frsatlara
ulamada bir eksiklik ierindedirler ve yaamn sunduu frsatlardan gerei gibi
yararlanamamaktadrlar. Bu durum daha farkl dzlemlerde yoksulluun kroniklemesini de
beraberinde getirmektedir.
Yoksulluk evre ve Gda Gvenlii
A. Giddens (1993), piyasa mekanizmalarnn kra girmesi ile geleneksel-modern ayrmnn ortadan
kalktn bir baka anlatmla krdaki bireylerin de modernitenin ekillendirdii deerler sistemi
ierisinden bir takm deerlendirmeler yaptn ifade etmektedir. Bu anlamda kapitalist modernlik
krdaki bireyi de dntrmekte ve piyasa ilkelerine gre bir akl ina etmelerine neden olmaktadr.
te bu noktada aslnda iftinin yoksullukla mcadelesinin bir rn olarak kazan elde edebilme,
rekabet edebilme istei nedeniyle hem youn bir ekilde gbreleme, ilalama, hormonloma eilimi
ierisinde olduu dikkati ekmekte hem de genetik adan dntrlm tohumlar kulland
grlmektedir. Baka bir anlatmla tarmsal retim srasnda kullanlan kimyasal girdilerin, yeni
tohumlarn yaratt toplumsal grnmler de yoksullukla mcadele edebilme gayretinin bir
yansmasdr. iftilerin bu srece nasl eklemlendiklerine ilikin sylemleri dikkat ekicidir:
Ne kadar maliyetli olursa olsun gbreleme ve ilalama yapmak zorundayz. Aksi halde verim ok
dyor. (G21)
Msra en az iki, enginara ise be kez ila atyoruz. (G3)
Bizim kendi z tohumlarmz bitti zaten. Dardan ithal ediliyor. O da zaten bir sene sonra verimi
dt iin yeni tohum almanz gerekiyor. (G1)
zellikle yabanc irketlerin girmesiyle ve piyasada reklam yapmasyla yerli tohumlar elde kald.
Verim yksek diye hibrit tohumlar tercih ediliyor. (G25)
lalama olmadan olmaz ki. Her eye dzenli bir ekilde ila atlr. Sebzeye bile. (G10)
Pamuu yedi defa ilaladm mesela. nk evresinde msr var, sebze var. Birbirine geiyor,
ben ilalamasam komunun tarlasndan geiyor. lalamazsam i biter. nsan saln mutlaka
etkiliyordur, ama bunu atmazsam hibir ey toplayamam. (G24)
lac atp ok beklersem rn tarlada brakrm, atmazsam o zaman da kurda bcee brakrm.
Devlet bizi zaten brakm durumda, ben de mecburum. (G13)
Aktr ki kapitalizmin retilerinden ve deerlerinin kra girmesiyle yoksulluk bir risk halini
almaktadr. Kapitalizmin retisi olan bu risk ayn zamanda bir hak ihlalidir. nk rekabet edebilme
ve maliyeti drme adna yaplan uygulamalar halk saln da tehdit eder hale gelmitir. zellikle
yoksul olanlar organik gdaya ulamada dezavantajl durumdalar. Baka bir anlatmla gelinen noktada
krdaki reticinin piyasa koullarnda rekabet edebilmenin koullarn yaratmaya almas ve gelien
tarmsal teknolojiye adapte olmas halk salna ilikin dinamikleri bir risk yoksulluu olarak
retmektedir.




430

Kylnn Mlkszletirilmesi ve Krn Tasfiyesi
Kresel piyasay kendi lehlerine yeniden dzenleme gayretinin bir rn olarak gelimekte olan
lkelerde tarmda devlet desteinin son bulmas ve destekleme rejiminin deimesi, tarm piyasalarn
dzenleyici kamu kurumlarnn avantajlarn yitirmesi ve zelletirilmesi, yabanc sermayeye tamamen
kapal olan alanlarn hem yerel hem de yabanc sermayeye almas ok hzl bir ekilde krsal alanda
mlkiyet dnmn de beraberinde getirmekte, krdaki nfus mlkszletirilerek krdan ge
zorlanmaktadr.
Tarmsal KTlerin zelletirilmesi srecinde nce, kamunun alandan k tamamlanmakta,
boluk ksa srede okuluslu irketler ve onlara taeronluk yapan yerli sermayenin oluturduu "yeni
tekeller" ile doldurulmaktadr. Bu glerin kurgulad yeni retim yapsnda kylye, szlemeli
reticilik ilikileri erevesinde kendi topranda "baml - ii" rol biilmektedir. Tketici ise, bu
sektrlerde, ok da ileri teknoloji gerektirmeden ilenen tarm rnlerine, her geen gn daha yksek
bedeller deyerek, kent yoksulu konumuna srklenmektedir (Gnaydn, 2003:145-146).
Yukardaki paragraflarda vurgulanan grnmlerin alan almasnn verilerine yansd da
kyllerin aklamalarnda net bir ekilde grlmektedir:
Kk iftiler de zaten kendini zor idare edebiliyor. (G10)
Desteklemeler son yllarda ok zayflad. Kakla veriyorlar kepeyle alyorlar. (G4)
Mesela ar byk iftlikler kuruyorlar onlara daha ok destek gidiyor, sfr faiz veriyorlar. (G7)
Mesela bir sulama makinesi aldk 160 milyara. Onun sadece 50 milyarn destekliyor. Ama
Aydnda byk bir et firmas 850 milyara st sam sistemi alyor, onun %60a yaknn hibe
ediyorlar. (G18)
Byk sanayiciler bunlar, kken olarak iftilikten gelmiyorlar. (G12)
Ama k ldrmek, by biraz daha zengin etmek. (G5)
Borlanan zaten tarlasn elden karyor, gc olan alyor. (G16)
Okuyan okuyor okumayan askere gidiyor darda alyor. (G9)
fadeler dikkatlice ele alndnda kyllerin vurgular arasnda mlkszletikleri ve krda
mlkiyet ilikilerinin dntn grebilmek mmkn. Hal byle olunca yoksullukla perinlenen
sre krdan g de dourmaktadr.
Kyller tarafndan ifade edilen bu durum WTO ve AB ile uyumun salanmas iin tarm
arazilerinin toplulatrlmas ve bylelikle Ular ile yerli ortaklarnn denetiminde geni lekli
iletmelere geilmek istenmesinin bir sonucudur. Bylelikle kyl toprakszlarken, krsal nfus
tasfiye olmakta ve kente g eden kyller ucuz igcn oluturmaktadr. Kente g eden kyller
ise kentte enformel sektrlerde alarak ucuz emek gcn oluturmaktadr.
Gven, Dlanma ve Geinme Stratejileri
Neo-liberal uygulamalarn gnmze yaklatka etkinliinin artmas kylnn oluan yeni
koullarda mcadele edememesini beraberinde getirmektedir. Bu durum devlete olan gveni erozyona
uratt ve dlanma hissi yaratt mlakatlardaki sylemlere de yansmtr. Birinin ya da bir eyin
bakas tarafndan darda braklmas anlamna gelen dlanma ayn zamanda kendilerine daha iyi
koullar yaratan frsatlardan yoksun kalma durumunu anlatmaktadr. Dlanma zellikle neo-
liberalizmin devleti arka plana itmesi ve sosyal sorunlarn ivmesinin artmas ile birlikte ele alndnda
(zdemir, 2007:102) gven problemini ortaya karmaktadr.
Devlet iftiyi dlyor, nk yaplan eyler 8-10 yldan beri tam hasat zaman msr ithal
ediliyor. Tccar depoluyor mal ve mal ucuzluyor. (G8)
Devlet bizi artk brakt, ldrd noktasndayz. nk retimi bitirdi gitti artk, zellikle ithali
devreye koyarak. (G20)


431

Biz hesabmz dzgn yapyoruz. Yapmayan ifti yoktur. Her sene alacamz satacamz
hesap ediyoruz yola kyoruz ama fiyatlar bir anda deitiinde biz bu hesab tutturamyoruz. Traktr
almas ayr ekipman almas da var. Bu konuda istikrar olmas lazm ya da destekleme devreye girmesi
lazm. Biz maliyetini karyoruz para kazanmam iin ya da hayatmz devam ettirebilmemiz iin czi
de olsa krm olmas gerekir. te o kr aa dyor. Devletin bunu bilmesi gerekir. Bu Araptan
akaryaktn, dardan gbresini alyor, iftisini buna ezdirmemesi gerekiyor. Herkes ka kilo inein
ka kilo st vereceini bilir hesabn yapyorsunuz bir bakyorsunuz 500 lira bir bakyorsunuz 900 lira
kyl nasl yapacak bu hesab. Siz de aylk alyorsunuz size 3000 lira aylktan dseler 1500 lira aylk
verseler mutlaka anz oluyordur. Buna bir are bulunmas gerekir. Bir eyler olmal, sigorta
girmeli. Ben her sene sigortaya para deyeyim. (G5)
Gelecekte ifti diye bir ey kalmayacak, zaten devletin gznde iftilik lyor. (G9)
iftiyi dlyor. u anki duruma bakldnda mesela 5 hayvan bakan adama destek vermiyor
gidiyor 100 hayvan bakana destek veriyor, bu bir dlama yani. (G21)
zellikle devlet politikalarna gvenin azald sylemlere rahatlkla yansmaktadr. Hal byle
olunca geinme stratejileri rettikleri grlmektedir ki daha uzun sreler almalar, rn eitlerini
arttrmalar ve yine aile bireylerinin tamamnn alma ierisinde yer almalar sz konusudur.
Gelinen noktada sosyal devletin sonlanmasna bal olarak varlna gerek duyulmayan kyl
sistematik olarak dlanmakta ve yoksullua itilmektedir.

SONU
Ellerinde bulundurduklar ekonomik gle uluslararas kurumlarn dzenleyici etkisini kullanarak
kresel alanda etkinlik salayan ok uluslu irketler, sermaye lehine yaplan dzenlemeleri Trkiye
gibi lkelere dayatrken, kamu harcamalarnn kslmas ve kamu kesiminin daraltlmas hedefini
tayan neo-liberal politikalar uygulamann temel belirleyici olmaktadr ki bu durum toplumsal
yaamn her alannda yeni dnmler yaratmaktadr.
24 Ocak ekonomik kararlar ile Trkiyede de uygulanmaya balanan neo-liberal politikalar,
Trkiye ekonomisini piyasa dinamikleri dorultusunda dzenlerken Trkiye kyls iin zor bir
dnem de balamtr. Bu srete Trkiye, yapsal uyum ya da istikrar paketlerinin ve imzalad
anlamalarn bir gerei olarak koruyucu ve dzenleyici devlet tavrn deitirmi ve bal olarak
tarmsal retimde piyasa koullarn egemen hale getirmitir. zellikle TAR, TEKEL, TZDK gibi
tarmsal kitlerin zelletirilmesi ya da tasfiye edilmesi T.C. Ziraat Bankas gibi bankalarn
irketletirilerek piyasa mantna gre iler hale getirilmesi, zaten rgtsz olan iftilerin
yoksullamas ve bal olarak tefecilerin ya da komisyoncularn eline dmesi ile sonulanmtr. Bu
ileyite tccarla i yapmak zorunda kalan kyl, srekli dolandrlma kaygs yaamakta hatta zaman
zaman dolandrlmakta, satt rnn parasn alamamaktadr. Dolaysyla ifti bu durumu hem bir
gvencesizlik olarak grmekte hem de bu durumdan ikyeti olmakta ve akas o koruyucu devlet
tavrn da bir anlamda aramaktadr.
Yine bu koruyucu devlet tavrnn yok olmasnn bir sonucu olarak, ilerini srdrebilmek iin
srekli piyasa mant ierisinde piyasa faizi zerinden kredi kullanmak zorunda kalan kyl, ou
zaman sonraki yla borlu girdiinden bir bankadan ald krediyi dier bankadaki borcunu
kapatmakta kullanarak zerindeki bor kamburunu bytmektedir. Hatta bu durumu borca takla
attrmak biiminde tanmlayan kyl, bankalarn piyasa faizleri zerinden bor vermesini bankann
kendisi tefeci olmu biiminde tanmlamaktadr. Bor yk nedeniyle bankalarla i yapamaz hale
gelen iftinin ise tefecinin eline dmesi sklkla grlen bir durum haline gelmitir.
Tarma ynelik kamusal uygulamalarn ortadan kalkmas ise farkl faktrlerle de birletiinde,
retim maliyetlerinin artmasna sebebiyet vermitir. Bunun yannda piyasada fiyat istikrarnn
olmamas, destekleme alm yapacak kamu kurumlarnn tamamen ortadan kaldrlmas, tarmsal
rnlerin ithalatndaki kotalarn kaldrlmas ve tarmsal rn ithalatnda gmrklerin drlmesi,
kylnn rettiini dk fiyatla ve zararna satmas sonucunu dourmaktadr. Bal olarak tarmsal
destekleme uygulamalarnn dntrlmesi ve beklentileri karlamamas iftiyi bor batana


432

srklerken kk retici sahip olduu topra da satmakta ve mlkszlemektedir. Hal byle olunca,
zellikle sonraki kuaklarda krdan kente doru g etme eilimi artmaktadr. Kente gelenlerin nemli
bir blm ise enformel alma alanlarnda son derece dk cretlerle altklar iin kentlerde yeni
yoksulluk mekanlar yaratmaktadrlar.
Trkiyedeki retim maliyetlerinin yksek olmas ve maliyetleri drc tedbirlerin alnamamas
kyly yoksulluk dngsne sokan sebeplerden bir dieri iken, bu durum kylnn retim
aamasnda baz riskli uygulamalar hayata geirmesini beraberinde getirmektedir. Dolaysyla dekar
bana ald rn miktarn arttrmak isteyen kyl, genetii ile oynanm verimlilii yksek tohumlar
kullanmay tercih etmektedir. Yine ek olarak ok fazla tarmsal ilalama ve gbreleme yapmakta ve
gerekli bekleme srelerine uymadan rn piyasaya srmektedir. zellikle sebze ve meyvede
hormonlama yaygn uygulamalar arasndadr. Aktr ki kylnn ayakta kalma istei kitlelerin
saln tehdit edecek nitelikte bir retim biimini de beraberinde getirmektedir.
Belirtilenlere ek olarak, neo-liberal politikalarn uygulanmas ve devlet gvencesinin ortadan
kalkmas kylde bir dlanma duygusu da oluturmu ve devlet kurumuna kar olan gveni bal
olarak gelecek beklentisi de son derece sarslm durumdadr. Kendi bann aresine bakma
gayretinde olan kyl geinme stratejilerini de kendi kendine oluturmaktadr. Dolaysyla kylde
devletin kendilerini gzden kard algs hkim durumdadr.
Aktr ki Trkiye tarm ve kyls kresel dinamiklerin ve neo-liberalizmin kodlad bir
dnm srecini yaamaktadr ve bu dnmn yaratt yoksulluu sadece rakamlarla aklamaya
almak toplumun derinliklerinde olan anlamak iin yeterli deildir.
Yaplan mlakatlardan elde edilen bilgiler nda gnmz gereklerinin ekillendirdii bugnn
dnyasnda kyllerin yaamn sunduu frsatlardan faydalanamadklarnn farknda olmakla kalmayp
ncesinde sahip olduklar haklarn da ellerinden alndnn baka bir anlatmla bir hak yoksunluu
ierisinde olduklarnn bilincinde olduklar grlmektedir. Kendilerini ifade etme yetersizlii ve
rgtlenememenin ayrdnda olan kyllerin dlanma hissi onlar adeta sembolik iddetin de znesi
haline getirmitir. Ayrca retim yapabilme isteiyle yaptklar ilalama ve hormonlamann halk
sal asndan oluturduu risk karsndaki aresizlikleri ve hassasiyetleri ifadelerine ve beden
dillerine yansm durumdadr.

KAYNAKLAR
Adda, J. (2003). Ekonominin Kresellemesi. stanbul: letiim.
Aktan, C. C. (2002). Globalleme ve Yoksulluk, Yoksullukla Mcadele Stratejileri, Hak
Konfederasyonu Yayn, Ankara, s.243-267,
http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/anasayfa-yoksulluk.htm. Eriim Tarihi:
25.02.2009
Ayta, ., Akdemir . O. (2003). Trkiyede Yen, Kentli Yoksulluk Sorunu, Yoksulluk Cilt II,
Deniz Feneri Yaynlar, stanbul
Ayta, ., lhan,S. (2008). Yeni Kapitalizmin Kaotik Evreni: Belirsizlik, Smr ve Ahlki Kriz,
Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 10, Say 1, zmir s.182-210
Aysu, A. (2002). 1980-2002 Trkiye Tarmnda Yaplanma(ma) Tarladan Sofraya Tarm, Su yaynlar,
stanbul
Balkanl, A. O. (2002). Kresel Ekonominin Belirleyici Faktrleri zerine Uluda niversitesi
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, say 1, s. 13-26
http://home.uludag.edu.tr/users/ucmaz/PDF/iibf/htmpdf/2002-21(1)/M-2.pdf Eriim Tarihi:
25.05.2013
Bauman, Z. (1999). alma Tketicilik ve Yeni Yoksullar. Sarmal Yaynevi, stanbul
Bauman, Z. (2000). Siyaset Aray.Metis Yaynlar,
Bauman, Z. (2005). Bireysellemi Toplum. Ayrnt Yaynlar, stanbul


433

Belek, . (1997). Postkapitalist Paradigmalar. 1. Bask, Sorun Yaynlar, stanbul
elik, A. (2004). AB lkeleri ve Trkiyede Gelir Eitsizlii: Piyasa Dalm-Yeniden Dalm,
alma ve Toplum, Say 3, Cilt 3, DSK Birleik Metal- Sendikas, stanbul, s. 53-91
mrn, F. K. (2009). Kreselleme, Neo-Liberalizm ve Refah Devleti lkisi zerine, Mula
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say:23, s. 195-203
Erba, H., Cokun, M. K. (2004). Kreselleme, Yerellik ve Demokrasi: slam Tartmalar ve
Trkiye, Dnyada ve Trkiyede Farkllama, atma, Btnleme-II, III. Ulusal Sosyoloji
Kongresi Bildiri Kitab inde, Sosyoloji Dernei Yaynlar, Ankara, s.144-155
Erdut, Z. (2004). Liberal Ekonomi Politikalar ve Sosyal Politika, alma ve Toplum, Say 2, Cilt
2, DSK Birleik Metal- Sendikas, stanbul, .
Fry, M. J. (1995). Money, Interest and Banking in Economic Development. The John Hopkins
University Press, Baltimore
Giddens, A. (1993). Sosyoloji, Eletirel Bir Giri.stanbul: htar.
Giddens, A. (1998). Modernliin Sonular. stanbul: Ayrnt.
Giddens, A. (2000). Elimizden Kap Giden Dnya Kreselleme Hayatmz Nasl
ekillendiriyor?.stanbul: Alfa Basm Yaym
Gnaydn, G. (2003). Kreselleen Piyasa, Yoksullaan Kyl, zgr niversite Forumu
Kapitalizm-Emperyalizm-Trkiye, Say 22, Maki Basm Yayn, Ankara
Harvey, D. (2003). Postmodernliin Durumu, stanbul: Metis.
Itoh, M. (1983). Dnya Kapitalizminin Enternasyonal Bunalm.Dnya Ekonomisi, Bunalm ve
Siyasal Yaplar.stanbul:Belge.
Kazgan, G. (2002) Kreselleme ve Ulus-Devlet: Yeni Ekonomik Dzen. stanbul:Bilgi niversitesi.
Koray, M. (2001) Kreselleme Sreci ve Ulus Devlet, Ekonomi, Siyaset Tartmalar,
Kreselleme ve Ulus Devlet. stanbul: Yldz Teknik niversitesi Stratejik Aratrmalar
Merkezi.
Kse, H., . (2003). Kreselleme Srecinde Devletin Yapsal ve levsel Dnm, Saytay
Dergisi, Nisan-Haziran, Ankara http//sayistay.gov.tr./yayin/dergi/icerik/der49m1.pdf Eriim
Tarihi 10 - 05 2010 s.3-46
Kumar, K. (2010). Sanayi Sonras Toplumdan Post-Modern Topluma ada Dnyann Yeni
Kuramlar (ev.). Mehmet Kk, 3. Bask, Dost Yaynlar, Ankara
Magdoff, F., Tokar,B. (2010). Tarm ve Gda Krizi, Kapitalizm Tarm ve Yoksulluk, Monthly
Revew, Say 23, stanbul: Kalkedon Yaynlar, , s. 67-82
Milner, Helen, M. (2005) Globalization, Development, and International Instutions: Normative and
Positive Perspectives December 2005, s.833-854
http://journals.cambridge.org/download.php?file=%, Eriim Tarihi: 25.26.2013
Olgun, H. (2006). Kreselleme Kavram ve eriine Genel Bir Bak, Sosyo-Ekonomi 2006/1,
s.140-152 http://www.sosyoekonomi.hacettepe.edu.tr/Sosyoekonomi2006-1.pdf#page=142,
Eriim Tarihi: 22.03.2013
Oran, B. (2001). Hangi Kreselleme, Kreselleme ve Ulus-Devlet (Der: Meryem Koray), Yldz
Teknik niversitesi Stratejik Aratrmalar Merkezi Yayn, stanbul
nder, . (2001). Kreselleme ve Ulusal Ekonomiler Asndan Egemenlik Sorunu, Kreselleme
ve Ulus-Devlet (Der: Meryem Koray), Yldz Teknik niversitesi Stratejik Aratrmalar
Merkezi Yayn, stanbul


434

ngen, T. (2007). Kresel kapitalizm ve Sermayenin Yeni Hegemonya Stratejileri,
http://arsiv.petrol-is.org.tr/yayinlar/yillik/2003_yillik/01_sermaye/govde.htm Eriim Tarihi:
18.07.2010
zdemir, G., Y. (2007). Sosyal Dlanma Kavram Masum Deildir: nsandlamann Reddi ve
nsandlamaya Dair, Yoksulluk ve Sosyal Dlanma, Tes- Dergisi, Haziran.
Ik, O. ve M. Pnarcolu (2007). Nbetlee Yoksulluk-Sultanbeyli rnei, letiim Yaynlar,
stanbul
Reyhan, H. ve A. Mutlu (2012). Trkiyede ok Uluslu irketlerin Yatrmlarnn Gelecei: evresel
ve Doal Kaynak Yatrmlar zerinden Bir Deerlendirme, s.397-405
http://www.eecon.info/papers/474.pdf, Eriim Tarihi: 10.06.2013
Ruccio, D., F. (2005). Kreselleme ve Emperyalizm, Felsefelogos Emperyalizm ve Kreselleme,
Say.27/28.stanbul: Bulut.
Savran, S. (1986). Azgelimilik: Eitsiz ve Bileik Gelime 11.Tez, 3. Kitap, Belge Yaynlar,
stanbul
enses, F. (2004). Neo-Liberal Kreselleme Kalknma in Bir Frsat m, Engel mi?, ERC Working
Paper in Economic 04/10, Ankara, August 2004) www.erc.
metu.edu.tr/menu/series04/0409.pdf, Eriim Tarihi: 03.12.2009
Slattery, M. (2007). Yoksulluk Kltr Oscar Lewis Sosyolojide Temel Fikirler, Yayna
Hazrlayan mit Tatlcan Glhan Demiriz, Sentez Yaynlar, Bursa, s. 390-397
Tokatlolu, M. Y. (2005). Kreselleme ve Kamu Hizmetleri.stanbul: Alfa
Yldrm, H., H. (2000). Yapsal Uyum Programlar ve Salk Reformlar: Trk Salk Reformlar
in karlacak Dersler, Hacettepe Salk daresi Dergisi, Cilt 5, Say 1 (K 2000),
http://www.sid.hacettepe.edu.tr/Makale/501/5.pdf Eriim Tarihi: 17.03.2013, s.63-87
Zengingnl, O. (2004). Kreselleme: Yoksulluk, Gelimilik ve gc Piyasalar
Ekseninde.Ankara: Adres


435

KIRSAL YOKSULLUK VE KIRSAL EMEN PROLETERLEMES: GKE
VE BAKIRA KYLERNN KARILATIRMALI NCELEMES*
Tolga Ylmaz
1

ZET
Trkiyede ve Dnyada krsal alanda zellikle son otuz ylda neo-liberal politikalarn
uygulanmasyla birlikte byk deiimler gereklemektedir. Krsal alanda meydana gelen deiimler
toplumu dorudan ya da dolayl yollardan etkilemektedir. Krsal alandaki toplumsal yap da bu
deiimlerden etkilenmekte, krsal emein konumu deimekte, sosyo-ekonomik boyutta dnmler
geirmektedir. Buna bal olarak, krsal alanda yoksulluk yeni bir boyut kazanmtr. Ayn zamanda
yoksullama, krsal emein de dnmesine neden olmaktadr.
Bu almann konusunu Mulann Ula lesine bal Gke ky ve Tekirdan orlu lesine
bal Bakra ky zerinden, yoksulluun krsal boyutu ve krsal emein proleterlemesinin
karlatrmal olarak incelenmesi oluturmaktadr. Bu kapsamda seilen iki kyn u andaki sosyo-
ekonomik yaps ele alnacak, yoksulluk ve proleterleme arasnda nasl bir iliki olduu, Trkiye
krsal da gz ard edilmeden tarihsel sre ierisinde sosyo-ekonomik ve tarmsal yaplarda olan
deiimler de gz nnde bulundurularak irdelenmitir.
Aratrma sonucunda genel olarak, iki kyde krsal yoksulluun varl ve krsal yoksulluun
proleterleme eilimlerini etkiledii tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Krsal yoksulluk, krsal emek, emein proleterlemesi, Gke, Bakra

ABSTRACT
There have been major changes in rural areas of Turkey and the World especially for last thirty
years along with the implementation of neo-liberal policies. Changes that occur in rural areas, affect
society either directly orindirectly. Those changes also affect the rural socities such as
gettochangetherurallaborspositionandtransformthesocio-economicdimension. Poverty in rural areas
gained a new dimension according to this reality. More over impoverishment causes the
transformation of rural labor too.
This articles subject is a comparative study of povertys rural dimensionand rural labor
proletarianization via Gke Village (Ula district of Mula) and BakraVillage (orlu District of
Tekirda). In this context, at first stage the two villages have been determined as current socio-
economical structures. Then the relationships between poverty and proletarianizationhave been
examined without being ignored Turkeys rural areas and by considering socio-economical and agri-
cultural changes.
The presence of rural poverty have been found at both villages as a result of this research. And we
generally determined that this situation affects the tendency of proletarianization.
Keywords: Ruralpoverty, rurallabor, proletarianization of labor, Gke, Bakra

GR
Kapitalist ekonomik sistemin kresellemeyle olan etkileimiyle birlikte zellikle 1980li yllar
sonras uygulanmaya balanan neo-liberal ekonomi politikalar ve souk sava dneminin
sonucunda, Dnya yeni bir dzenin ierisine eklemlenmeye balamtr. Geride braklan otuz yl
ierisinde, kapitalist ekonomik sistemin aralarndan biri olan kresel sermaye dolam giderek hz

*Bu alma Mula Stk Koman niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafndan
12/20 Nolu proje kapsamnda hazrlanmtr. Ayn isimli yksek lisans bitirme almasnn zeti niteliindedir.
1
Yksek Lisans rencisi, Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
tolgaylmaz@hotmail.com


436

kazanmaktadr. Emek ve sermayenin hareketliliinin yksek olmas yznden Dnya zerinde sosyo-
ekonomik, siyasal ve kltrel alanlarda byk dnmler ve deiimler meydana gelmektedir. Buna
bal olarak, retim ilikilerinin temel bileenlerini oluturan igc ve sermaye arasndaki atma,
kresel pazarn ierisinde yksek oranda sermaye odakl ekillenen toplumsal ilikilerin, sorunlarn da
alglan ve deneyimleni ekillerine farkl bir yn vermitir. Gelir dalmndaki adaletsizlikler,
emein smrlmesi ve bunun sonucunda emein kleletirilmesi ile birlikte yenidnya dzeni
olarak adlandrlan ortam ierisinde, sosyal teorinin nemli inceleme alanlarndan biri olan yoksulluk
olgusu da yeni bir boyut kazanmtr.
Kapitalist ekonomik sistemin revizyonist tezahr olan ve ayn zamanda yoksulluu Dnya
genelinde azaltmaya ynelik giriimlerde bulunduunu iddia eden neo-liberal politikalar
yoksulluun daha da derinlemesine, daha da sert yaanmasna neden olmutur. Yoksulluk sarmal,
merkez lkelerden evre lkeler olarak adlandrabileceimiz lkelere IMF, Dnya Bankas,
Uluslararas Ticaret rgt gibi sermaye odakl kurulular araclyla yapsal bir sorun haline
sokulmutur. Yoksulluu dnya genelinde azaltmay tahayyl ettiini iddia eden bu vb. kurulularn
temel hedefi ekonomik kalknmay gerekletirerek, birok alanda da kalknmay salamaktr. Bu
alanlardan birisini de krsal alanlar oluturmaktadr. Bu kurulular gelir dalm ve adaletini
salamay amalarken ne gariptir ki ayn zamanda kr ve kent arasndaki makasn almasna ve krsal
alanda yoksulluun Dnya genelinde kentlere nazaran daha da iddetli yaanmasna ilk elden katk
sunmulardr. Trkiye gibi evre lke pozisyonunda olan, dier bir ifade ile gelimekte olan lkeler
kategorisinde yer alan lkelerde, krsal alana ulaan ok Uluslu irketler (U) araclyla tarmsal
yaplar kontrol altna alnm ve tarmsal retim mekanizmalar zerinde gizli bir el bask
kurmutur. Tarmsal retimin ve buna bal olarak tarmsal faaliyetler kk reticiler aleyhine
giderek azalmaya balam, krsal alanda tarmsal faaliyetler ile hayatlarn idame ettiren insanlar,
refah seviyesi ve gelir dalm noktasnda glklerle kar karya kalmtr. Bu unsurlarn da
etkisiyle krsal alanda yaayan nfus krda tutunamamaya balam ve kentlere g etmeye balamtr.
zellikle 1980 sonras Trkiyede uygulanmaya balanan neo-liberal ekonomik ve siyasal politikalarn
da etkisiyle, tarm sektr yapsal deiimler yaam, bundan dolay da krda yoksulluk daha da sert
hissedilmeye balanmtr. Bu srete gelir dalmnda yaanan adaletsizlikler yoksulluu tetiklerken
dier yandan tarm sektrnde uygulanan liberalizasyon almalar etkisiyle, krsal emein de
dnmesine neden olmutur.
Trkiyede krsal yoksulluu douran nedenlerin yalnzca yukardaki faktrler ile alakal olup
olmad sorusu akllara gelebilir. Elbette krsal yoksulluun olumasnda yukarda bahsedilen
unsurlarn nemli bir yeri vardr. Fakat uluslar aras faktrlerin yannda, ulusal dinamikler de bu
tablonun olumasnda etkili olmaktadr. yle ki, Osmanl mparatorluunun yklmasndan sonra
Cumhuriyetin devrald dalm bir miras vardr. Osmanlda ileyen tarmsal yap ve ilikiler de
bunlardan biridir. Nfusun byk ounluunun krsal alanda yaad ve feodal-yar feodal olarak
nitelendirebileceimiz toplumsal yap ve zelinde krsal yap ileyiini devam ettirmitir. Bu durum
gnmze kadar baz formlarn hala yannda tamaya devam etmektedir.
Grld zere Trkiyede krsal yoksulluk, birok deikenin etkisiyle ve birbiriyle temasyla
tarmsal yapy ve krsal nfusu etkilemektedir. Peki, krsal yoksulluk ayn zamanda krsal emein
dnmesini nasl salamaktadr? Krn yoksullamas, krsal emein alma alann nasl
deitirmekte, retim ilikileri ierisindeki konumunu nasl etkilemekte ve dntrmektedir?
Bu alma da yukardaki sorulardan da hareketle krsal yoksulluk ve krsal emein
proleterlemesi rneklem olarak seilen Gke ve Bakra Kyleri zerinden tespit edilmeye
allmtr. Ayn zamanda yoksulluun krsal boyutu, Trkiyede tarmsal yaplar ve kapitalizmin
tarma eklemlenme sreleri, krsal alandaki emein proleterlemesine ynelik etkileri ekseninde ele
alnmtr. Teorik olarak gerekletirilen bu tartma Mula ve Tekirda llerinden rneklem olarak
seilen Gke ve Bakra kylerinde uygulanan olan alan aratrmas ile pratik anlamda desteklenmi,
teorik ve pratik alma harmanlanarak elde edilen bilgiler aratrmann konusu, kapsam etrafnda
toplanan verilerin analizi gerekletirilmitir.




437

YNTEM
Aratrma evrenini Mula ve Tekirda illerinin kyleri oluturmaktadr. Aratrmann konusu ile
ilgili Mula ve Tekirda llerine bal rneklem olarak Gke ve Bakra kyleri seilmitir.
rneklem olarak seilen iki kyde de, btn hanelere ulalmaya allmtr. rneklem kylerinin
Tekirda ve Mula illerinden seilmesinin gerekeleri ise u ekilde aklanabilir:
Mula ve Tekirda illerindeki tarmsal faaliyetlerin younluu,
ki kyde de tarmsal igcnn proleterleme srecine dhil olmas (turizm ve sanayi sektrlerine
gei),
Aratrma sorunsal erevesinde belirlenen, krsal yoksulluk ve krsal emein proleterlemesi
arasndaki ilikiyi aklamaya ynelik toplumsal ve ekonomik zellikleri barndrmas,
Bu illerde meydana gelen krsal alandaki deiimin, snfsal dinamiklerde oluturduu deiimin,
tarmn kk reticilikten kapitalist retim ilikilerine geiin gzlenmesine ynelik uygun koullar
destekliyor olmas,
Temel geimlerini tarm sektrnden karlyor iken, gnmzde emein proleterlemesi ile
birlikte geimlik ekonominin farkl sektrlere geii.
Aratrmada nitel ve nicel bilgi toplama tekniklerinden yararlanlarak veri toplanmtr. Bu iki
tekniin kullanlmas elde edilen verileri hem zenginletirmi hem de bir teknikle elde edilecek
verilerin snrlln ama frsatn salamtr. Fakat makalenin snrllklar dolaysyla, aratrma
bulgularnda yalnzca anket almas sonucunda elde edilen veriler nda deerlendirmelerde
bulunulabilmitir.
almann teorik ve uygulama ksmlarnda kavramsal ve kuramsal yaklamlar belirlerken ve
kullanrken yapsal-tarihsel yaklamlar ekseninde analizlerde bulunulmutur. rneklem olarak
seilen iki ky zelinde ve Trkiye genelinde krsal yoksulluk ve krsal emein proleterlemesi
zerinde meydana gelen deiimleri inceleyebilmek iin yapsal-tarihsel yaklamlarn uygun
olduu dnlmektedir. nk bu yapsal-tarihsel yaklamlar toplumsal ilikilerin ve atma
konusu zerinde srarla durur. Tarmsal-krsal deiimde toplumsal snf yaps (kaynaklarn mlkiyeti
ve kaynaklarn kontrolnn farkl snflarn elinde olmas) genel olarak deiimin nedenleri arasnda
grlr. Bunun yan sra, bu yaklam girdilerin ve rnlerin alm-satmn da tarm ekonomisi iinde
inceler. Dier bir deyile, retimin metalatrlmas yolu ile kk iftilerin tarihsel sre iinde
ulusal ve uluslararas pazarlara eklemlenmesi temel vurgu yaplan konulardan birisidir. retimin
metalamas, zellikle krsal dnmde pek ok yerde gzlemlenebilecei gibi, retimin kendi
kullanm yerine, deiim ya da pazar iin yaplmas, kk iftinin en azndan baz temel rnlerin
alm-satmnda daha byk pazar ilikilerine baml olmas sonucuna yol amtr. retimin
metalamas, kk iftinin kapitalist retim ilikilerine eklemlenmesine neden olmaktadr. Bu
durum gnmzde krsal alanlarn deiiminde karlaabileceimiz en nemli konudur (akt. ztrk:
2008: 111-112). Buradan hareketle aratrmada krsal yoksulluun farkl deikenler sonucu ortaya
kyor olduu varsaymndan hareketle krsal emein dnmyle birlikte yoksulluk olgusunun
farkl bir ekilde ortaya kt sylenebilir. yle ki tarm sektrnden ayrlm olan igc farkl
sektrlere kaymaya balamtr. Bu durum ayn zamanda tarmsal retimin ve verimlilii de
engellemektedir.
YOKSULLUA YNELK TANIMLAMALAR VE YAKLAIMLAR
Yoksulluk, zellikle 1990l yllardan balayarak zerinde arlkla durulan bir olgu olarak grlse
de, tarihsel arka planna bakldnda, kapitalizme zg, yzyllardan beri sregelen toplumsal
sorunlarn en banda gelmektedir. Yoksulluun uzun yllardan beri bir sorun olarak var olmas ve
ok boyutlu bir yapya sahip olmas yoksulluun tanmlanmasna, trlerine, nedenlerine, mcadele
politikalarn da konsensse varmay gletirmektedir. Farkl dnya grlerinin, yoksullua bak
asnn olmas, yoksullua ynelik birok yaklamn domasna neden olmutur.Yoksulluk literatr
de genellikle yoksulluun ne kadar tartmal bir konu olduundan bahsederek giri yapar. Zira
tanmlar, yoksullara bak alarna gre farkl deerler sistemine sahip bir toplumsal yapdan dierine,
zaman faktrnn de etkisi ile deikenlik gstermektedir. Yoksulluk olgusunun mahiyetinde bulunan


438

bu ok eitli ilikiler a sebebiyle de tek tip bir tanm ve reete ortaya koymak mmkn deildir
(Aksan, 2012: 11). Gnmze kadar sosyal bilimler literatrnde yoksulluk zerinde birok
tanmlama, yaklam ve tartma gerekletirilmitir. Kimi kesim yoksulluu sistemin yapsndan ve
ileyiinden kaynaklanan g ve servet dalmndaki eitsizliin bir sonucu olarak grrken, bir
baka kesim ise yoksul olarak tanmlanan kiilerin, eitimsizlik, beceri ve kapasite gibi bireysel
nitelik ve yeteneklerinin dkl nedeniyle ortaya kan frsatlardan yararlanamama durumu olarak
tanmlamtr (Gndoan, 2008: 43). alma boyunca da yoksulluun gelir dalmndaki
eitsizlikler, kapitalizmin ileyiinden kaynaklanan ve sistemsel boyutta yoksulluu yeniden rettii
ve kulland gereinden hareketle yol alnmtr. nk yoksulluu aklamak, yoksullua ynelik
yaklamn ve algnn, nelerin temel alnd noktasnda nem arz eder. Bu noktada dnyaya hangi
pencereden bakld en nemli husustur.
Yukarda yoksulluun tanmlanmasndaki farkllklarn ardnda yatan nedenlere ynelik ksa bir
tartma gerekletirdikten sonra yoksulluun genel bir tanmn yapmak gerekirse yoksulluk,
insanlarn yaamn yeniden retecek maddi ve manevi koullara sahip olamamak ya da bu koullara
ulama sknts olarak nitelendirilebilir.
Bir dier tanma gre yoksulluk, insanlarn kabul edilebilir yaam koullarna zgr ve insana
yakr, kendine ve bakalarna saygl, uzun, salkl ve yaratc bir hayat srdrebilmeleri iin gerekli
insani, en temel e olan, frsat ve olanaklardan yoksun olmalardr (Gl ve Sallan Gl: 2010: 59).
Oktike gre de yoksulluk genel olarak yeterli kaynak ve gelir sahibi olmama konumuyken, insan
yaantsn onurlu bir ekilde srdrebilmesi iin gerekli olan gda, su, giyecek, ev salk
hizmetlerinden yararlanma ve gvenlik gibi temel insani gereksinimlerden yoksun olma durumu
olarak tanmlanmtr (Oktik, 2008: 25).
Topgln aktarmyla (2013: 279) Fielde (1983) gre yoksulluk, toplam kazanlarn biyolojik
varln devam iin gerekli olan yiyecek, giyim vb. asgari dzeydeki fiziki ihtiyalar karlamaya
yetmemesi olarak, Changa (2007) gre de yoksulluk, gelimi lkelerin gelimekte olan lkelere
uygulad merdiveni geri itme politikas olarak tanmlanmtr.
Lipton (1997), zel tketimdeki yetersizliklere odaklanarak yoksulluu belirli bir dzeyin altnda
kii bana zel tketimin sz konusu olduu durum olarak (tketim yaklam) tanmlamaktadr.
Drewnowski (1977), yoksulluu kiilerin ve hane halknn kendileri iin uygun grecekleri bir tatmin
dzeyini salamaya yetecek bir gelire sahip olmamalar eklinde (subjektif yoksulluk) ya da asgari
yaam standardnn gerektirdii temel gereksinimlerin karlanabilmesi iin yeterli miktarda gelirin
elde edilememesi durumu olarak (gelir yoksulluu) tanmlarken World Bank (1990), yoksulluun
geleneksel tanmn yapmaktadr: yoksulluk asgari yaam standardna eriememe durumudur (Aktan
ve Vural, 2002: 3).
Necmi Erdoanda Yoksulluk Halleri
2
isimli almann Giri ksmnda yoksulluk zerine
unlar belirtmektedir: Elbette gnmzdeki haliyle yoksulluk global kapitalizmin rettii ve
kodlad bir olgudur [ve onu] ekonomik gstergelerle snrl bir biimde zmlemek
yetersiz[dir] Yoksulluk, ekonomik bir kategori olmann (tesinde) kiilerin iinde yaad,
anlamlandrd, baa kmak iin eitli yntemler gelitirdii toplumsal bir durum dur
(www.sendika.org).
Yoksulluk tanmlamalarnda, toplumsal hiyerari ve snfsal farkllklar gz nnde
bulundurulduunda, yoksulluun toplumsal snflarn st kademelerinde bulunamayanlarn, bir dier
ifade ile toplumsal snflarn altnda yer alanlarn pratikleri ile ekillendiinden bahsedilir. ztrk
(ztrk, 2004: 666) yoksulluk tanmlamalarnn nasl ekillendiini ve neden bu derece nemli bir
sorun tekil ettiini u ekilde aklamtr:
Yoksulluk tarih boyunca toplumlarn nemli sorunlarndan biri olmutur. Her toplum belirli
kriterlere gre toplumsal snflara ayrlm olmas nedeni ile kimi gruplar ya da topluluklar bu

2
Yoksulluk Halleri ismiyle, Necmi Erdoann ve ekibinin hazrlad alma ile ilgili, Korkut Boratavn
kaleme alm olduu inceleme yazsnn tam hali iin bkz. http://www.sendika.org/2005/12/yoksulluk-halleri-
korkut-boratavcumhuriyet/


439

snfsallamann altnda yer almak durumunda kalmtr. Toplumsal snflarn en altnda yer alan
snflar yoksullar olarak tanmlanmtr. Tarih boyunca toplum ierisinde netlemi varsllk-yoksulluk
hiyerarik yaps belirli tanmlamalar ve yarglar da beraberinde getirmitir. Yoksul insanlar
tanmlayan szckler, kavramlar, yoksul insanlarn nasl yaad, nasl davrand, nasl inand,
nasl dnd bunlara rnek olarak gsterilebilir. Bu tanmlamalar ve yarglar toplumsal snflardan
kendilerini ayrmak istedikleri lde eitlenmitir.
Kapitalizme zg modern yoksulluk olgusunun Avrupada ilk ortaya kt 16. yzyl ortam
da, zellikle geleneksel tarm toplumlarnn geirdii deiimlerin yol at bir meknsal
hareketlilikle ve bu hareketlilikle birlikte yer alan belirsizlikler ve huzursuzluklarla tanmlanmaktadr
(Bura, 2008). Yani yoksulluk olgusunun gnmzdeki anlamyla ekillenmesiyle, kapitalizmin
ortaya kt 16. yzyl Avrupasnda meydana gelen ve gnmze kadar devam eden ekonomik,
toplumsal ve siyasal deiimler arasnda sk bir ilikinin varlndan sz edilebilir.
Gnmzde, yoksulluun byk bir toplumsal sorun olmas, yoksullua ynelik tanm ve
yaklamlardaki farkllklar ayn zamanda yoksulluun boyutlar, trleri ve lme tekniklerinde de
grlmektedir. Genel olarak yoksulluk mutlak ve greli olarak ikiye ayrlmtr.
Mutlak yoksulluk, hane halk ya da fertlerin biyolojik olarak kendilerini retebilmeleri iin ihtiya
duyduklar asgari gelir ve harcama dzeyidir (Aktan ve Vural, 2002: 4). Mutlak yoksulluun
lmnn asgari beslenme standardna gre yapld balca almalar; Kakwani, Sen, Ahluwalia,
Fields, Atkinson, Altimir, Lipton, Edmundson-Sukhatme, Foster-Shorrocks, Glewwe-Hall, Pryor,
Lewis, Hicks ve Gaiha'nn almalardr (Dansuk, 1997: 2).
Greli yoksulluk, kiinin toplumsal olarak yeniden retebilmesi iin gerekli tketim ve yasam
dzeyinin saptanmasn iermektedir. Buna gre, belli bir toplumda kabul edilebilir minimum tketim
dzeyinin altnda geliri olanlar greli yoksul olarak tanmlanmaktadr. Yoksulluu greli bir kavram
olarak yorumlayan bir dier yaklam, yoksulluu bireyin gereksinimlerini karlama derecesi ynyle
toplumun dier bireyleri karssndaki durumuna gre tanmlamaktadr (ztrk, 2008a: 607).
YOKSULLUUN KIRSAL BOYUTU
Aminin (2009: 89) dedii gibi modern (kapitalist) dnem ncesinde tm toplumlar kyl
toplumlarydlar. retimleri zel birtakm sistemler ve mantklar tarafndan ynetiliyordu ama bunlar
bir pazar toplumu iinde kapitalizmi yneten, rnein sermaye getirisinin maksimize edilmesi gibi
sistem ve kurallar deillerdi. Gnmzde ise modern kapitalist tarm hem zengin, byk lekli aile
tarmn hem de tarmsal sanayi irketlerini kapsamaktadr. Bu sre ierisinde nc dnyann
kyl retimine kitlesel bir saldr ierisinde olduunu syleyebiliriz.
Neo-liberal politikalarn hem Trkiyede hem de uluslararas alanda gelir dalmn gittike
bozduu ve yoksulluu arttrd aikrdr. Ayn zamanda Dnya Ticaret rgtnn ald kararlar ve
tarm rnlerinin retimi ve pazarlamas ile ilgili kararlar sanayilemi lkelerin iftilerinin
gelirlerinin artmasn salamtr (ztrk, 2008: 271-272). Sanayilemi lkelerin iftilerinin gelir
seviyelerindeki arta nazaran az gelimi ve gelimekte olan lkelerin iftilerinin zararna olmutur.
Onlar daha da yoksullatrmtr. Uygulanan politikalar iftilerin tarmsal retim alanndan
kopmasna, mlkszlemesine neden olmutur. Tarmsal retim alanndan meydana gelen bu kopular
ok uluslu irketlerin uluslararas ve ulusal dzeyde glenmesine ve pazar ellerinde kontrol altna
almasn salamtr.
Dnya tarmnn en ileri kapitalist kesiminin en yoksullara kyasla, 1940tan nce 10a 1 olan
retkenlik oran, imdi 2000e 1e yaklamaktadr. Bu da retkenliin, tarm ve gda retimi alannda,
dier herhangi bir alanda olduundan ok daha eitsiz biimde gelimi olduu anlamna gelmektedir.
Bu evrim ayn anda gda rnlerinin (dier endstriyel ve hizmet rnlerine kyasla) greli fiyatlarnn
elli yl nce bulunduu dzeyin bete birine dmesiyle sonulanmtr. Yeni tarm sorunu ite bu
eitsiz gelimenin rndr (Amin, 2009: 90). Dnya zerinde tarmn kapitalistletirilme abalar, bir
yandan sermayenin yani ok uluslu irketlerin ve rgtlerin zenginlemesini salarken dier yandan da
gda rnlerinin fiyatlarnn dmesini salamtr. Tarmsal retimle ilgilenen, krsal alanda yaayan
insanlarn daha da yoksullamasna neden olmutur.


440

Bir tanma gre krsal yoksulluk, gelimekte olan lkelerde tarm sektrnn hzla zlerek gizli
isizliin ak isizlie dnmesi olgusuna dayanr. ILO krda yoksullama srecine zellikle
istihdam asndan yaklaarak krsal yoksulluk zerine 1979dan itibaren eilmitir. Krsal
yoksulluk, ILOya gre, krsal alandaki ak veya gizli isizlik olarak tanmlanmakta, azalan gelir
dzeyleri nedeniyle krsal alanda hzl bir yoksullama srecine dikkat ekmektedir (Sekizinci Be
Yllk Kalknma Plan, 2001: 105).
Krsal yoksullua neden olan faktrler arasnda siyasi istikrarszlk ve i atmalar gsterilebilir.
Siyasi istikrarszlk ve i atmalar iktisadi bymeye sekte vurduu lde krsal yoksulluu arttrr
(ztrk, 2008a: 274). Bunlarla birlikte krsal yoksulluu tetikleyen unsurlar arasnda tarma ynelik
uygulanan politikalar da gsterilebilir. Geimini tarm alanndan kazanan krsal nfusun byk bir
ksm tarmsal retim ve verimlilii belirleyebilen bu politikalardan etkilendii, zellikle gelimekte
olan ve az gelimi lkelerin krsalnda yaayanlar zerinde byk dnmlere neden olduu
sylenebilir.

TRKYEDE KIRSAL YOKSULLUK VE TARIM
Dnyada 1,2 milyar yoksul insann yzde 75ini oluturan yaklak 900 milyonu krsal kesimde
yaamaktadr. Bunlarn tamamna yaknnn temel geimini tarm ve tarmla ilgili alanlar
oluturmaktadr (ztrk, 2008: 269). Bu nedenle dnyadaki refah art krsal kesimlerde salanacak
refah artna baldr. 2025 ylnda dnya nfusunun byk blmnn kentlerde, yoksul nfusun
%60nn ise krsal kesimlerde yaayaca ngrlmektedir (Alemdar, Demirden, ren, 2012: 322).
Trkiyede de kent ve kr ayrmnda nfusun dalmna bakldnda yllar ierisinde kentsel
nfusun giderek artt grlmektedir. Tablo-1de grld zere 1927 ylnda Trkiyede kentsel
nfus oran yzde 24,22 iken krsal nfus oran yzde 75,78dir. 1927lerden gnmze dein krsal
nfus dorusal olarak azalmtr. Krsal nfus azalrken kentsel nfusun da buna paralel olarak
artmtr. 2010 ylna gelindiinde kentsel nfus oran yzde 75,50 krsal nfus oran ise 24,50lere
dmtr.
zellikle Cumhuriyetin kurulduu ilk yllardan 1950li yllara kadar olan sre ierisinde krsal
nfusun yzde 75lerde kald grlmektedir. 1950 ylndan itibaren krsal nfusun srekli olarak
azald sylenebilir. Krsal nfusun sert bir biimde azalmaya balad bir dier dnem de 1980 yl
sonrasdr. Bu iki dnem yani 1950 ve 1980 yllar Trkiyenin siyasal, sosyal ve ekonomik anlamda
meydana gelen byk dnm ve deiimlerinin balang noktasdr.
Kymene gre (2009: 26) Trkiyede kyllk iin iki byk ykm dnemi oldu: Bunlar, 1950-
1960 liberal, serbest ticareti yllar ve 1980 sonras neo-liberalizm dnemidir. Birinci dnemden farkl
olarak 1980 sonrasnda zelletirilmelerin hzlanmasyla, ABD ve ABce desteklenen her trl
tarmsal rnn serbest ithalatyla, hi desteklenmeyen Trkiye tarmsal reticilerinin ykm ve retim
aralarndan koparl yeni bir ivme kazanmtr. Krsal ve kentsel nfus oranlarndaki bu kkl
deiime bakld zaman Kymenin savlarnn doruluu grlmektedir.












441

Tablo-1. Trkiyede ehir ve ky nfusunun yllara gre toplam nfus iindeki
oran (%).
Saym Yl Toplam Nfus Kent Kr
1927 13.648.270 24,22 75,78
1935 16.158.018 23,53 76,47
1940 17.820.950 24,39 75,61
1945 18.790.174 24,94 75,06
1950 20.947.188 25,04 74,96
1955 24.064.763 28,79 71,21
1960 27.754.820 31,92 68,08
1965 31.391.421 34,42 65,58
1970 35.605.176 38,45 61,55
1975 40.347.719 41,81 58,19
1980 44.736.957 43,91 56,09
1985 50.664.458 53,03 46,97
1990 56.473.035 59,01 40,99
2000 67.803.927 64,90 35,10
2010 72.698.000 75,50 24,50
Kaynak: Trkiye statistik Kurumu nfus saym sonular.
Not: Tikten alnan bilgiler, ayrca tablolatrlmtr.

ztrk de 1950 ve 1980 tarihlerini Trkiyenin siyasal ve ekonomik olarak bir nceki dnemden
kopu tarihleri olarak tanmlamaktadr (ztrk, 2008: 285). Her iki dnemde Trkiyenin kapitalizmin
dnya zerindeki dnmlere ayak uydurma ya da uydurulma abas olarak nitelendirilebilir. Bu iki
ykm dneminde de hkmetler tarafndan izlenen ve uygulanan politikalar gnmze kadar
Trkiyede krsal alanda yaayan ve tarmsal retimle geimlerini srdren insanlarn hayatlarn derin
ekillerde etkilemitir.
1950li yllarda meydana gelen deiimlerle birlikte zellikle iinden klan 2. Dnya Sava
sonrasnda Trkiyede bir nevi kemer skma politikas uygulamtr. Bu sre ierisinde kurulan
BrettonWoods dzenin kurgulad dnya ticaret ve finansman sistemine uyum salama dnemi
olarak bahsedilebilir. Kymen (Kymen: 2009: 262) Trkiyede tarmsal yaplar ve kyll
derinden etkileyen deiimi u ekilde aklamaktadr:
ABDnin artk kullanmad birinci nesil traktrler, ABD kredileriyle alnmtr ve kredilerden en
ok 600 + dnm topra olanlar yararlanmtr. 1948de 2000 olan traktr says, 10 yl iinde 40.000
artmtr. Tanktan bozma bu traktrler, topra ok derinden yaralam; etkisi 20 yl sonra kefedilecek
toprak erozyonu balamt. Traktrle ky ortak mal olan meralar yok edildi. Bu, az sayda hayvan
olan kyller iin ek bir darbeydi. Da ta srld ve devlet arazileri de fiilen byk zel mlkiyete
geti. Meralarn ve devlet topraklarnn yan sra, traktrleen byk toprak sahipleri, kk kyly
toprakszlatrarak, kentlere doru srd. 1950 ncesi 10 ylda kent nfusu % 21 artmken, 1950-
1960 arasnda % 79 artt. Kentlerde sanayi olmad iin toprakszlaan kyllerin ansllar inaat
iisi oldu; dierleri isizler ordusuna katld.
Trkiyede bu yllarda gerekli toprak reformu uygulamalarnn yaplmamas ve alt yap
olanaklarnn iyiletirilmemesi gibi nedenlerden dolay tarm sektrnn tkand sylenebilir. Tarm
sektrnde meydana gelen tkanma kentlere doru byk bir g dalgasnn balamasna neden
olmutur. 1950li yllarda balayan bu hareketlilik daha sonraki yllarda Trkiyede sektrel bazda
younlamaya balayacak olan sanayi ve hizmet sektrlerine vasfsz igc an karlama(ma)ya
ynelik bir ivme kazandracaktr.
Trkiyede tarm alannda yapsal dnmlerin balad bu yllarda tarmda modernleme
abalarnn olduu sylenebilir. nk 1930lu ve 1940l yllara baktmzda milli gelirin byk bir
kesimi tarmda yaratlmaktayd. Nfusun byk bir kesimi Tablo-1 de grld zere krsal kesimde
yaamaktayd. Tekeli ve lkine gre de emein byk bir ksm da tarm sektrnde istihdam


442

edilmekteydi (1988: 37). Modernleme abas olarak 1950li yllarda iktidarda olan Demokrat
Partinin uygulamalar dillendirilmektedir. Bir gre gre Demokrat Parti uygulamalar Marshall
Plann uygulanmaya balamas ile birlikte tarmsal alanda olumlu anlamda yapsal dnmleri
meydana getirmitir. Bir dier gr ise Demokrat Parti politikalarnn tam aksine uygulanan ithal
ikameci ekonomi politikalar ile birlikte tarm sektrn sekteye uratt ynndedir.
1980li yllarda ise ztrkn de (2008: 286) belirttii gibi 1970li yllarda grlen tkanmann bir
sonucu olarak, dnya ekseninde Keynesi ekonomi politikalardan neo-liberal politikalar dn
yaanmtr. Bununla birlikte Trkiyede 24 Ocak kararlar erevesinde ithal ikameci politikalar terk
edilmi, ak piyasa ekonomisine, ucuz emee dayal bir dzene geilmitir. Bu alanda meydana gelen
kopu 1950lerde meydana gelen koputan farkl olmutur. Tarm alannda neo-liberal politikalarn
etkisiyle yaplan zelletirmeler krsal alanda yoksulluu daha da derinletirmitir. Tarma ynelik
desteklerin azaltlmas ve kk reticileri deil aksine byk reticileri desteklemeye ynelik
politikalarn uygulanmas, yoksulluun iddetini arttrm ve krsal alandan kopu daha da
hzlanmtr.
Tarmsal yaplardaki dnm daha iyi anlayabilmek iin tarm sektrnn sanayi ve hizmet
sektrleri ile birlikte toplam GSMH ierisinde konumuna bakmak akllca olabilir. yle ki Trkiye
Cumhuriyetinin kurulduu ilk yllarda ekonomiden en byk pay tarm sektrne aitti. Fakat tarmn
ulusal gelir ierisindeki pay 1963 ylnda %36, 1973te %24, 1983te %18, 1987de %17 ve 1992
ylnda da %15 civarna gelmitir (Kepenek ve Yentrk, 1996: 295). Tarmn ulusal gelir ierisindeki
paynn azalma eilimi 2000li yllarda da devam etmitir. Tablo-2de de grlecei zere 2000
ylnda %14,1, 2004 ylnda %11,2, 2005 ylnda %10,3, 2006 ylnda %9,2 olmutur.

Tablo-2. Sektrlerin GSYH ierisindeki paylar (%).
1980 1990 2000 2004 2005 2006
Tarm 26,1 17,5 14,1 11,2 10,3 9,2
Sanayi 19,3 25,5 23,3 24,9 25,4 25,6
Hizmetler 54,6 57,0 62,6 63,9 64,3 65,2
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kaynak: DPT, Ekonomik ve Sosyal Gstergeler 1950-2005

Sektrler arasnda dalmda bakldnda tarmn kaplad alann giderek azald grlmektedir.
Tarm sektrndeki bu azalma ile birlikte, tarmsal faaliyetler ve ilikiler asndan olumsuzluklar
yaanmaktadr. Tarmn toplam hasla ierisindeki yerinin azalmas, ayn zamanda, krsal alanda
tarmsal faaliyetlerin tasfiyesi ve krsal emein de dnm anlamna gelmektedir.
Tablo-3, Trkiyede krsal yoksulluun 2002-2009 yllar arasnda, baz yoksulluk hesaplama
yntemlerine gre tespitini gstermektedir. Gda-gda d yoksulluk hesabna, harcama esasl
yoksulluk yntemine gre yaplan hesaplamalarda, krsal yoksulluun giderek ykselmekte olduu
grlmektedir.

Tablo-3. Krsal Yoksulluun yllar ierisinde deiimi (2002-2009).
Yntemler
Fert yoksulluk oran (%).
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Gda yoksulluu (alk) 2,01 2,15 2,36 1,24 1,91 1,41 1,18 1,42
Harcama esasl greli yoksulluk 19,86 22,08 23,48 26,35 27,06 29,16 31,00 34,20
Kaynak: TK, 2009 yl yoksulluk almas verileri.



443

Trkiye genelinde tarmsal yaplarn, nfusun krsalda ve kentselde sregelen deiimi, tarm
sektrnn yllara gre toplam ulusal retim ierisindeki pay, uygulanan yapsal uyum politikalar
nezdinde Dnya zerindeki kapitalist gelimelere katlma abalar gibi deikenler ele alndnda ok
net bir tablo ile karlalmaktadr:
Trk tarmndaki yapsal dnmlere bakldnda dikkati eken nemli unsurlardan birisini
kk meta reticiliine gei oluturmaktadr. Osmanldan kalan miras gen Cumhuriyetin
tarmsal alanda retimini ve verimliliini snrlamaktayd. Fakat birok yoruma gre kk meta
reticilii Trk tarmnn gelimesi ve retimde verimliliin arttrlmas iin nemli bir unsurdu. Fakat
kk meta reticiliinin 1980li yllara gelindiinde uygulanan yapsal uyum politikalar ve tarma
ynelik sbvansiyonlarn azaltlmasyla birlikte ortadan kalkmaya balad sylenebilir. ztrkn de
(2008: 293) belirttii gibi uluslararas mali sermayenin resmi rgtlenmeleri olan IMF ve Dnya
Bankas, 1980lere dek kyll ve kk reticilii destekleme ynnde ekonomi politikalar
olutururken, amac krsal alanlarda egemen snflarn denetimini arttrmak ve bylelikle ortaya
kabilecek bir toplumsal muhalefeti engellemek ya da dzenin snrlar ierisindeki kanallara
ynlendirmek olmutur. Yani kk reticileri kapitalist pazar ekonomisi ierisinde brakarak,
sermayedarlara ve byk toprak aalarna baml hale getirmitir. Bu hegemonik iktidar ilikileri
ierisinde duramayan kyllerde iledikleri tarmsal arazileri ellerinden kararak yaadklar yerleri
brakmak zorunda kalm ya da byk toprak aalarnn yannda tarm iisi olarak almaya
balamtr.
Bu noktada Pamuk ve Toprak (1988: 11) Dnya ekonomisi dzeyinde ve lke leinde glenen
kapitalizmin, zellikle kylln yaygn olduu lkelerde tarmsal yaplar nasl ve ne ynde
etkileyecei zerinde bir takm tartmalar aktarmaktadrlar.
Kapitalist gelime srecinde Pazar iin retim yaygnlarken, kyl reticiler ulusal ve
uluslararas sermayenin, tccar ve tefecinin var olan yaplar zc ve farkllatrc etkileriyle
karlarlar. Birinci gre gre, kapitalizmin krsal alanlara giriiyle birlikte kyllk arasndaki
farkllamalar giderek artacak, byk toprak sahipleri glenirken kk reticiler mlkszleecek ve
zaman ierisinde ya kentlere g edecek ya da byk toprak sahiplerinin iletmelerinde cret karl
alan iilere dnecektir. kinci bir gr ise kapitalizmin krsal alanlara girii ve Pazar iin
retimin yaygnlamasyla birlikte, tarmsal reticilerin eitli kesimlerinin ve zellikle de kk
reticilerin varlklarn srdrebileceklerini, lke leinde egemenliini kuran kapitalizmle var
olabileceklerini ngrmektedir.
Ecevit ve arkadalarna gre (2009: 48-49) Trkiyede kapitalist iftilik analizinin neredeyse hi
yaplmad, yapldnda da ayrt edici zelliklerinin analiz edilmedii anlalmaktadr. Byk toprak
sahipliinin varln devam ettirme ve zlme biimleri; orta kylln gelime/zlme analizi;
topraksz, az toprakl, yoksul, isiz, gizli isiz, vb. kategorilerin toplumsal konumlar; kk
kylln zlme ve direnme eilimleri / biimleri, vb. ilikiler, krsal zmlemelere snrl
dzeyde dahil edilmi; metalama eilimleri yerine ticarileme eilimlerine daha fazla vurgu
yaplm; geimlik yerine metalama eilimlerine arlk verilmi; kk ve byk iletme ayrm neo-
klasik iktisat zmlemelerin snrlar iinde ele alnm; krsal retim nemli lde meta ilikilerine
dahil olmasna ramen, krsal alma koullar (rnein, emein rgtlenme biimi, snfsal konumu,
vb.) emek analizleri iinde incelenmemi; kra ynelik teknolojik deiikliklere kyllerin kendilerini
uyarlamalar, dsal hegemonik (devletten ziyade, firma) ilikiler tarafndan gerekletirilmi; toprak
sahipliine ynelik analizler, mlkiyet ilikileri temelinde yaplmam; kra zg retim ilikileri
(toprak, rant, retim dngs, yeerme dnemi, emek talebi, hava koullar, doal etmenler, verimlilik,
teknoloji, vb.) kuramsal ve btncl bir temelde ele alnmam olmas, tarmsal ilikilerin
anlalmasn etkilemitir.
ARATIRMA BULGULARININ DEERLENDRLMES
Bu blmde aratrma sonucu elde edilen bilgilerin genel bir deerlendirmesi yaplmtr.
Aratrma Mulaya bal Ula ilesinin Gke ky ile Tekirdaa bal orlu ilesinin Bakra
kylerinde 2012 ylnn Mays-Haziran aylarnda gerekletirilmitir. Alan aratrmasnn Gke ky
ile ilgili ksm Mays aynda, Bakra ky ile ilgili ksm da Haziran aynda tamamlanmtr.


444

Makalenin snrllklarndan dolay, yalnza anket almas neticesinde elde edilen verilerin belirli bir
ksm kullanlmtr.
Anket Sonular
Bu ksmda krsal yoksulluu ve krsal emein proleterleme eilimlerini anlamak iin ncelikle
gelir dalm, tarmsal faaliyetlerin gelire olan etkileri ve haneden darya cretli igc transferinin
yaplp yaplmadna baklarak bir takm deerlendirmeler yaplmtr. Bundan dolay ilk nce her iki
kyde ankete katlanlarn i/meslek durumlarn ele alarak, igc profiline baklabilir.
Tablo-4, ankete katlanlarn kylere gre i, meslek dalmn gstermektedir. Her iki kyde de
anket uygulananlarn %6,9u her hangi bir ite almamaktadr. iftilikle uraanlarnda %30,4lk
bir ksm oluturduu tespit edilmitir. Tarm iisi konumunda olanlar toplamn %4,1ini, cretli
maal olarak istihdam edilenler %17,5lik ksm oluturmaktadr. Emekli konumunda olanlarn ise her
iki kyde de anket uygulananlarn %24,0n oluturduu tespit edilmitir.

Tablo-4. Kylere gre i/meslek durumlar.
/Meslek
Gke Bakra Toplam
Say (%) Say (%) Say (%)
almyor 9 8,2 6 5,6 15 6,9
ifti (kendi ii) 29 26,4 37 34,6 66 30,4
Tarm iisi 2 1,8 7 6,5 9 4,1
cretli-Maal 17 15,5 21 19,6 38 17,5
Ev kadn 19 17,3 0 0,0 19 8,8
Yevmiyeli-Geici 4 3,6 0 0,0 4 1,8
veren 1 0,9 0 0,0 1 0,5
Esnaf-Zanaatkr 7 6,4 2 1,9 9 4,1
Emekli 18 16,4 34 31,8 52 24,0
Devlet memuru 3 2,7 0 0,0 3 1,4
Renber 1 0,9 0 0,0 1 0,5
Toplam 110 100 107 100 217 100,0
Not: Kapsanan anket says, 217.

Her iki kyde ankete katlanlar arasnda cretli maal durumda olanlarn oran %17,5tir. Ayn
zamanda emekli durumunda olanlarn ounluu da cretli olarak tarm d alanlardan almaktadr.
Bir dier ifade ile Gke ve Bakrada iftilik dnda dier meslekler ile uraanlarn oran (isizler
dhil edilmediinde) yaklak %60lk bir kesimin tarm d alanlarda istihdam edildiklerinden
bahsedilebilir. Bundan dolay her iki kyde de katlmclarn yarsndan ou tarm d alanlarda
istihdam edilmektedir.
Tablo-5, kylere gre anket uygulananlarn ortalama aylk hane geliri dalmn gstermektedir.
Tabloya gre her iki kyde ankete katlanlarn %4,6snn 0-500 TL, %40,1inin 501-1000 TL,
%22,6snn 1001-1500 TL, %18,0nn 1501-2000 TL, %3,7sinin 2001-2500 TL, %6,5inin 2501-
3000 TL, %4,6snn 3000 TL ve zeri aylk ortalama gelire sahip olduklar tespit edilmitir. Gke ve
Bakrada anket uygulamasna katlan hanelerin yarsndan ok az %44,7lik bir oranla 1000 TL ve
aasnda bir gelirle yaamaktadr. 1000 TL ve zeri aylk ortalama geliri olan hanelerin oran ise
%55,3tr.





445

Tablo-5. Kylere gre hane ortalama aylk gelirinin dalm.
Ortalama Hane Geliri
Gke Bakra Toplam
Say (%) Say (%) Say (%)
0-500 TL 8 7,3 2 1,9 10 4,6
501-1000 TL 44 40,0 43 40,2 87 40,1
1001-1500 TL 23 20,9 26 24,3 49 22,6
1501-2000 TL 17 15,5 22 20,6 39 18,0
2001-2500 TL 5 4,5 3 2,8 8 3,7
2501-3000 TL 8 7,3 6 5,6 14 6,5
3000 TL ve zeri 5 4,5 5 4,7 10 4,6
Toplam 110 100 107 100 217 100,0
Not: Kapsanan anket says, 217.
Tablo-6, kylere gre grlen hanenin temel gelir kayna ile ilgili bilgileri gstermektedir.
Tabloya gre her iki kyde anket yaplanlarn %32,7si cretli i, %42,9u tarm gelirleri, %20,7si
emekli maa, %4,7si devlet yardm ile hayatlarn idame ettirmektedir. Tabloya gre 207 hane
ierisinde, hanenin temel gelir kaynan tarm gelirleri olduunu belirten %52,9u oluturan 93
kiidir. Tarm gelirleri dnda, hanenin temel gelir kaynan cretli i, emekli maa, devlet
yardmlar oluturmaktadr. Tarm gelirleri dndaki gelirlerin, iki kyde de tarmsal faaliyetler
srdrlmesine ramen yksek oranda olduu grlmektedir.
Gkede hanenin temel gelir kaynan %38,2sini cretli iler, % 28,2sini tarm gelirleri,
%27,3n emekli maa, %6,3n devlet yardmlar oluturmaktadr.

Tablo-6. Kylere gre hanenin temel gelir kayna.
Temel Gelir Kayna
Gke Bakra Toplam
Say (%) Say (%) Say (%)
cretli 42 38,2 29 27,1 71 32,7
Tarm Gelirleri 31 28,2 62 57,9 93 42,9
Emekli Maa 30 27,3 15 14,0 45 20,7
Devlet Yardm 7 6,3 1 1,0 1 4,7
Toplam 110 100 107 100 207 100,0
Not: Kapsanan anket says, 207.

Bakrada ise hanenin en nemli gelir kayna % 57,9luk oranla tarm gelirleridir. cretli iin
temel gelir kayna olarak belirtildii haneler toplamn %27,1ini, emekli maa olarak belirtildii
haneler ise %14,0n oluturmaktadr. Bakrada tarm gelirlerinin yksek kmasnn nedenlerinden
biri olarak blgede tarmsal arazinin daha kullanl ve geni olmas gsterilebilir. Fakat tarmsal
gelirlerin yan sra cretli iin de nemli bir yere sahip olduu sylenebilir.
Tablo-7 kylere gre hane gelirini oluturan gelir kaynaklar ve bunlarn oranlarn gstermektedir.
Her iki kyde anket uygulananlarn hane gelirinin tamam cretli iten oluan kii says 46, tarm
gelirlerinden oluan 38, emekli maandan oluan 26dr. Gelirlerinin tamam cretli iten ve emekli
maandan oluan kii saysnn toplam, tarm gelirinden oluan kii saysndan fazladr. Genel olarak
ifade edilirse, krsal yaplarda hane gelirinin tamamn cretli i ve emekli maandan karlayan
hanelerin fazla olmas tarmsal faaliyetlerin ve tarmsal gelirin azaldnn bir gstergesidir. Bunun
yan sra her iki kyde de anket uygulanan kiilerin hanelerinden Gkede 41, Bakrada 78 hane
tarmsal faaliyetlerden gelir elde etmektedir. Fakat bu durumun, grmelerde grld ve bir
sonraki tabloda da ele alnd gibi giderek azalmaya balamtr. Her iki kyde de gen nfus ya ky
dna g etmekte ya da kylerine yakn i alanlarnda cretli olarak emeklerini sunmaktadrlar. Bu
yzden kyde kalanlar, tarmsal faaliyetleri gemie nazaran daha dk kapasite ile


446

gerekletirmektedirler. Kyde kalp yal nfusu oluturanlarda tarm yapamayacak durumda
olduklarndan, temel geim kayna tarm geliri olmaktan kmaktadr. Bu noktada her iki kyde de
temel geim kaynaklarnn cretli i ya da emekli maandan elde edilen gelirin nemli bire yer
oluturduu sylenebilir.

Tablo-7. Kylere gre hane gelirini oluturan gelir kaynaklar ve bunlarn oranlar.
Oran
cretli Tarm Gelirleri Emekli Maa
Gke Bakra Gke Bakra Gke Bakra
Say % Say % Say % Say % Say % Say %
Tamam 30 27,3 16 15,0 16 14,5 22 20,6 17 15,5 9 8,4
% 75 7 6,4 12 11,2 7 6,4 18 16,8 8 7,3 6 5,6
% 50 3 2,7 9 8,4 8 7,3 21 19,6 6 5,5 7 6,5
% 25 9 8,2 12 11,2 10 9,1 17 15,9 8 7,3 24 22,4
0 61 55,5 58 54,2 69 62,7 29 27,1 71 64,5 60 56,1
Toplam 110 100,0 107 100,0 110 100,0 107 100,0 110 100,0 107 100,0
Not: Kapsanan anket says, 207.
Her iki kyde de cretli ilerin hanenin temel gelir kaynaklar arasnda olduka yksek grlmesi,
genel geim kaynaklar tarmsal ilikiler ve faaliyetler zerinden ilerken, sosyo-ekonomik anlamda
bir dnmn baladnn gstergesidir. Gke ve Bakrada kyl fabrika iilerinin varlndan
sz edilebilir. Krsal alanda meydana gelen dnmn aslnda ne denli krsal alandaki toplumsal
yapy etkiledii aikrdr. Eskinin tarm emekilerinin yerini, sermayenin egemenliindeki yeni
proleterleen kyl iiler almaktadr.
Yukarda bahsedilen nedenlere ek olarak, zerinde durulmas gereken bir dier konu da tarmsal
gelirlerin eskiye nazaran yeterince kazan getirmemesidir. Her iki kyde de elde edilen bilgilere gre
kyllerin bir ksm, tarmsal faaliyetler sonucunda ok dk gelir elde ettiklerini ya da zarar
ettiklerini ifade etmilerdir. Tarmsal faaliyetlerle ilgili uralarnn, hane ihtiyalarn
karlayabilmek iin olduunu belirtmilerdir.
Tarmsal faaliyetlerde meydana gelen deiim, krsal yoksulluun belirlenmesi noktasnda
nemlidir. nk tarmsal faaliyetler krsal alann ekonomik anlamda temel tan oluturmaktadr.
Yukarda bahsedildii gibi tarmsal faaliyetlerde meydana gelen azalma tarmsal gelirlerinde yllar
ierisinde giderek gerilemesine neden olmutur. Bundan dolay her iki kyde de deien ekonomik
ilikiler ayn zamanda proleterlemenin niteliini de belirlemektedir.
Tablo-8, son 10 ylda tarmsal faaliyetlerde meydana gelen deiimleri gstermektedir. Anket
uygulamasna katlan 217 hanenin %63,0lk gibi nemli bir kesimi tarmsal faaliyetlerin azaldn,
%25,3 deimediini, %7,4 arttn, %4,3 ise bu konu ile ilgili her hangi bir fikrinin
bulunmadn dile getirmitir.

Tablo-8. Son 10 ylda tarmsal faaliyetlerde meydana gelen deiiklik.

Ky
Toplam
Gke Bakra
Say % Say % Say %
Azald 42 53,8 60 66,7 102 63,0
Deimedi 20 27,8 21 23,3 41 25,3
Artt 4 5,6 8 8,9 12 7,4
Fikrim yok 6 8,3 1 1,1 7 4,3
Toplam 72 100,0 90 100,0 162 100,0
Not: Kapsanan anket says,162.


447

Tablo-9da Gke ve Bakrada anket uygulamasna katlan hanelerdeki tarmsal gelirde meydana
gelen deiimi gstermektedir. Her iki kyde, son 10 yl ierisinde tarmsal gelirin azaldn
syleyenler, 160 hanenin %76,9 gibi nemli bir orann kapsamaktadr. Anket uygulamasna
katlanlarn %14,4 tarmsal gelirin deimediini, %5,6s ise tarmsal gelirin arttn ifade etmitir.
%1,9luk bir kesim ise bu konu hakknda fikir sahibi olmadn sylemitir.
Tablo-9. Son 10 ylda tarmsal gelirdeki deiim.

Ky
Toplam
Gke Bakra
Say % Say % Say %
Azald 50 73,5 73 79,3 123 76,9
Deimedi 12 17,7 11 12,0 23 14,4
Artt 2 1,9 7 7,6 9 5,6
Fikrim yok 4 3,9 1 1,1 5 1,9
Toplam 68 100,0 92 100,0 160 100,0
Not: Kapsanan anket says, 160.
Gke ve Bakrada tarmsal faaliyetlerde ve tarmsal gelirde meydana gelen deiiklik
karlatrldnda, Gkede son 10 yllk dnem ierisinde tarmsal faaliyetlerin azaldn ifade
edenlerin orannn, Bakraya gre daha dk olduu grlmektedir. Her iki kyde de tarmsal
faaliyetlerin hanelerin geimlik ekonomilerini oluturduu dnldnde, Gkede tarmsal
faaliyetlerdeki deiimi azald ynnde gr bildirenlerin orann yksek olmas Gkedeki
krsal yap formunun giderek ve hzl bir ekilde dntnn gstergesidir. Bakrada bu
dnmn daha yava hissedildii sylenebilir. Krsal emek formunun, cretli iilie doru
evirilmesinin belirleyici unsurlarndan biri olan tarmsal faaliyetler ve tarmsal faaliyetlerde meydan
gelen deiim, her iki kyde de yoksulluu ve emein proleterlemesine neden olan belirleyici
unsurlar olarak karmza kmaktadr.
rneklem olarak seilen iki kyde de tarmsal gelirin son 10 yllk sre ierisinde azalyor
olmasnn arkasnda, tarmsal faaliyetlerin azalmas ve bununla birlikte tarmsal elde edilen rnlerin
retim maliyetinin artmas yatmaktadr. Bu yzden tarmsal faaliyet ve gelirin azalmas, krsal alanda
temel geim kayna olan tarmsal faaliyetlerin azalmasn, krsal yoksulluun giderek artmasn
tetiklemektedir. Aktif igcnn krsal kesimde yer yer atl kalmasna da neden olan bu durum,
ikinci olarak da krsal emein tarm d alanlara kaymasna neden olmakta ve krsal emein
proleterlemesini hzlandrmaktadr.
SONU
Yapsal uyum politikalarnn tarm kesimine olan etkileri, iki kyde de ekonomik anlamda
etkilerini gstermektedir. Alan aratrmasnn yapld Gke ve Bakrada ky halk, geimlerini
yalnzca tarmsal faaliyetler sonucunda elde ettikleri gelirle karlayamamaya balamtr. Bundan
dolay iki kyde de gen nfus ya kyn brakp g etmi, ya da kynde kalarak tarm d
alanlarda almaya balamtr. Yani krdan tam anlamyla kopu gereklememitir. Tarmsal
gelirlerin azalmas, krsal yoksulluu tetiklemitir.
Tarm pazarlarnn aamal olarak liberallemesi ve tarm rnlerine verilen devlet desteinin
azalmas tarmdan elde edilen gelirlerde de bir de neden oldu ve krsal kesimde yaayanlar ek
gelir getirecek tarm d ilere yneltmitir. Bu ekilde ortaya kan proleterleme modeli geici
sreli proleterleme olarak adlandrlmtr. Keyder ve Yenala (2012: 144) gre bu model
kreselleme dneminde zellikle tamamen ticarilemi ky blgelerinde grlmektedir. Gke ve
Bakra da bu nitelikleri tayan kylerdir. zellikle Gkenin Marmarise olan yaknl ile birlikte,
ankete katlanlarn nemli bir ksm tarmsal faaliyetler karlnda yeterli gelire ulaamadklarndan
dolay cretli olarak turizm sektrnde geici, yar zamanl olarak, vasf istemeyen bulaklk, kat
hizmetleri, temizlik grevleri gibi ilerde almaktadrlar. Bakrada ise Avrupa Serbest Blgesi
kylleri iin yeni geim kayna haline gelmitir. Trakyada verimli tarm topraklar zerine kurulan
bu sanayi blgesi, Bakradaki kyller iinde ne yazktr ki yeni gelir kaps haline gelmitir.


448

Tarmda kresellemenin etkileri ile birlikte iki ky nezdinde krdaki istihdam ilikileri dnm
geirmitir. 2000li ylla Bakrada retimi yaplan buday bata olmak zere ayiei, yonca,
Gkede narenciye rnlerine ynelik uygulanan taban fiyat politikalar, tarmsal desteklerdeki
yetersizlikler iftilerin gvenli ekonomik ortamda yaamalarnn nnde engel oluturmaya
balam ve tarmdan kopuu hzlandrm, yoksulluun artmasna neden olmu, serbest piyasa
ekonomisi ierisinde art deer reten kyl tipi proleter hanelerin domasn salamtr.
retimi yaplan rnlerde, Pioneer, Cargill gibi ok uluslu firmalarn tohum almlarnda reticileri
kendilerine baml klmalar Gke ve Bakrada reticilerin belini balayan bir dier unsur olarak
karmza kmaktadr. retilen rnlerin de ayn zamanda serbest piyasa da ok dk deerlerle alc
bulmas, devletin uygulad taban fiyat uygulamasndan beklenenin altnda fiyatlar alnmas da gn
getike iftileri ekonomik anlamda dar boaza sokmaktadr. Bu durumun arkasnda da tarmsal
girdilerin ticarilemesi, metalamas yatmaktadr. Ayn zamanda Gkede turizm sektrnn 1980
sonras bymesi ve gelimesi, Bakrada 2000li yllarda Avrupa Serbest Blgesinin kurulmas ile
birlikte tarmsal faaliyetler iin kullanlan topraklar geleneksel ky ekonomisinin elinden da piyasa
ekonomisinin emrine girmi olduundan bahsedilebilir.
Sonu olarak iki kyde de, uygulanan tarm politikalar ve kresel kapitalizmin mikro lekli
planlamalarnn da etkisiyle yoksulluk daha da arlaacaktr. Yoksulluun artmas, insanlar tarmdan
ve krsal alandan giderek kopmasna anak tutabilecektir. zuurlunun (2012: 85) aktard gibi
Kautskynin szn ettii a kalma sanatn iyi bilmek yani ekonomi-politik terimlerle ifade
edilecek olursa, emeini deersizletirme sanat, aratrma yaplan iki ky zelinde ve benzer
zellikler tayan dier krsal yaplarda, sermayeye ramen zgrln muhafaza edebilmi bir
kategori olmaktan kt iddia edilebilir. Yani krsal alanda yaayanlar sermayeye ramen bu gne
kadar koruduklar zerk varlk alanlarn kaybetmeye balam ve sermayenin kapanna
taklmlardr.
KAYNAKA
Aksan, G. (2012). Yoksulluk ve Yoksulluk Kltrnn Toplumsal Grnmleri. Seluk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:12, s: 9-19.
Aktan, C. C., Vural, . Y. (2002). Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve lme Yntemleri,
Kavramlar Ve lm Yntemleri, Yoksullukla Mcadele Stratejileri. Der. C.C. AKTAN.
Ankara: Hak-i Konfederasyonu Yaynlar.
Alemdar, T., Demirden, A., ren, N. (2012). Krsal Yoksulluk lm Sorunu Ve Trkiye. 10.
Ulusal Tarm Kongresi Yaymlanm Bildiri.
(http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/10087_1354720673.pdf).
Amin, S. (2009). Dnya Yoksulluu, Yoksullama ve Sermaye Birikimi. . Mlkiye Dergisi, Cilt:
XXXIII Say:262, s: 89-98.
Bura, A. (2008). Kapitalizm, Yoksulluk ve Trkiyede Sosyal Politika. stanbul:letiim Yaynlar.
Dansuk, E. (1997). Trkiyede Yoksulluun llmesi ve Sosyo-Ekonomik Yaplarla llmesi.
DPT Uzmanlk Tezi.
DPT, (2001). 8. Be Yllk Kalknma Program.
DPT, Ekonomik ve Sosyal Gstergeler, 1950-2005.
Gl, H., Gl, S. S. (2008). Yoksulluk ve Yoksulluk Kltr Tartmalar. Der. Nurgn Oktik.
Trkiyede Yoksulluk almalar. zmir: Yakn Kitabevi.
Gndoan, N. (2008). Trkiyede Yoksulluk ve Yoksullukla Mcadele. Ankara Sanayi Odas
Dergisi, Ocak-ubat says, s: 42-56.
Kepenek, Y.,Yentrk, N. (1996). Trkiye Ekonomisi. stanbul: Remzi Kitabevi.
Keyder, ., Yenal, Z. (2013). Bildiimiz Tarmn Sonu. stanbul: letiim Yaynlar.
Kymen, O. (2008). Kapitalizm ve Kyllk. stanbul: Yordam Kitabevi.


449

Oktik, N. (2008). Yoksulluk Olgusuna Kavramsal ve Kuramsal Bak. Der. Nurgn Oktik.
Trkiyede Yoksulluk almalar. zmir: Yakn Kitabevi.
ztrk, . (2004). Kreselleme, Yeni Dnya Dzeni, Neo-Liberal Ekonomi Politikalar ve
Yoksulluk. IV. Aile ras Bildirileri. Ankara. T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu
Bakanl Yaynlar. s: 665-679.
ztrk, . (2008). Krsal Yoksulluk. Der. Nurgn Oktik. Trkiyede Yoksulluk almalar. zmir:
Yakn Kitabevi.
ztrk, . (2008a). Krsal Yoksulluk ve Neo-liberal Ekonomi Politikalar. Uluslar aras Sosyal
Aratrmalar Dergisi TheJournal Of International SocialResearch, Volume 1/5 Fall 2008, s:
605-634.
zuurlu, M. (2012). Kk Kylle Sermaye Kapan. Ankara: Nota Bene Yaynlar.
Pamuk, ., Toprak, Z. (1988). kinci Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve
Dnm. Der. evket Pamuk, Zafer Toprak. Trkiyede Tarmsal Yaplar.Ankara: Yurt
Yaynevi.
Tekeli, .,lkin,S. (1988). Devletilik Dnemi Tarm Politikalar. Der. evket Pamuk, Zafer Toprak.
Trkiyede Tarmsal Yaplar.Ankara: Yurt Yaynevi.
Topgl, S. (2013). Trkiyede Yoksulluk ve Yoksulluun Kadnlamas. Cumhuriyet niversitesi
ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt: 14, Say:1, s:277-296.
TK, (2009) 2009 Yl Yoksulluk almas.
TK, (2010). Genel Nfus Saym Sonular.
www.sendika.org, Korkut Boratavn Yoksulluk Halleri isimli yazs.
http://www.sendika.org/2005/12/yoksulluk-halleri-korkut-boratavcumhuriyet/.


450




451

ZRL STHDAMI VE TELE ALIMA
Sanem BERKN
1

ZET
Tele alma alann, tm ilerini evden yaparak, telefon, faks, elektronik posta aracl ile
iverene ilettii alma eklidir ve hareketlilik ihtiyacn ortadan kaldrdndan zrllerin istihdam
iin nemli bir almdr. Ancak zrl bireyi alma hayatnn sosyal getirilerinden uzak tuttuu
gerekesi ile eletirilmektedir. Bununla birlikte zrllerin gnll olarak istemeleri durumunda,
tele alma kapsamnda istihdam edilebilmeleri iin gerekli ortam ve koullar salanmaldr.
almayla; bilgisayar ve iletiim teknolojilerinin gelimesi ile gndeme gelen tele alma
ynteminin, evde almay tercih eden zrllere; eriilebilir ve engelsiz bir alma ortamnda
nyarg ve ayrmc davranlara maruz kalmadan istihdam frsat sunduu argman sorgulanmaktadr.
Anahtar Kelimeler: zrl, stihdam, Tele alma

ABSTRACT
Telework is a way of that the employee does all the work at home and delivers to the employer by
means of telephone, fax, e-mail and is a substantial initiative for the employment of the disabled since
it eliminates the need to be mobile. However, it is criticized on account of the fact that it keeps the
individual away from the social advantages of the work life. Besides, the necessary environment and
circumstances should be provided for the disabled to be employed within the scope of telework in the
event that they request voluntarily. The argument whether the teleworking method that has come to
the fore with the development of the computer and communication technologies provide employment
opportunities for the disabled who prefer to work at home in order to work in an accessible and
unhindered work environment without being exposed to prejudgments and discriminatory behaviors is
questioned with this study.
Keywords: Disabled, Employment, Telework

GR
zrllk, tarihin her dneminde ve dnyann her yerinde karlalan bir durum olduundan,
zrllere yardm anlay, tarih boyunca, iinde bulunulan tarihsel dnemin zelliklerine ve
koullarna gre deimitir. Yakn bir gemie kadar, zrlleri topluma entegre etmek, onlara
parasal ya da ayni yardmlarda bulunmak, eklinde alglanmtr. zellikle sanayi devrimi ile birlikte,
zrller sakatlklarndan dolay igc piyasasnn dna itilmi ve marjinalletirilmilerdir. 19.
yzyln sonlarndan gnmze kadar uzanan srete ise demokratikleme paralelinde zrllere
ynelik sosyal politikalar deiim gstermi ve zrllerin alma yaamnda yer alabilmeleri iin
kamusal dzenlemeler yaplmtr.
Gnmzde, zrl istihdamn artrmak ve zrllerin alma yaamnda karlat sorunlar
ortadan kaldrmak amacyla yrtlen almalar, devletlerin sosyal politikalarnda byk bir nem
tamaktadr. letiim ve elektronik teknolojilerinde yaanan gelimelerin; Sanayi Devriminin
getirdii ev ve iyeri arasnda izilen meknsal snr mulaklatrd ve bireylere ve kurululara
gerekli alt yapya sahip olmak kouluyla, dnyann her yerinden ihtiya duyduklar bilgiye ulaabilme
frsat sunduu bu son dnemde, zrl istihdamn artrmak amacyla yeni istihdam stratejileri
retilmekte ve teknolojik gelimelerden daha fazla yararlanlmaktadr. Gelimeler, herkes gibi zrl
insanlarn hayatlarnda da nemli deiimler getirmekte ve zrllerin birok ii yalnz bana
yapabilmelerini olanakl klmaktadr. zellikle zrllere uygun tasarlam iletiim ve bilgisayar

1
Ar. Gr. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi Biga ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi
Blm, sanemberkun@mynet.com , 0 286 335 87 38-39 Dahili: 1152



452

teknolojileri, zrllerin alma hayatna katlabilmelerini salayarak, onlara yaam kalitelerini
ykseltmeleri iin yeni frsatlar sunmaktadr.
zrllerin istihdamnn nemini vurgulayan almada, ncelikle bilgisayar ve iletiim
teknolojilerinin gelimesi ile gndeme gelen tele alma yntemi tantlmaktadr. zrll
aklamaya alan modeller balamnda, alma hayatnda zrllere yaklamn nasl bir deiim
sreci gsterdiine dair aktarmlarda bulunulduktan sonra tele alma ynteminin olumlu
(eriilebilirlik) ve olumsuz (sosyal ve psikolojik) boyutlar ile zrl istihdamnn artrlmasnda
yararlanlabilirlii deerlendirilmektedir.
TELE ALIMA KAVRAMI
Son yllarda iletiim ve elektronik teknolojilerinde yaanan gelimeler, alma hayatnn yeniden
yaplanmasn zorunlu hale getirmitir (Seyyar). Gnmzde artk iin nasl ve nerede yapld deil,
iin tam ve eksiksiz olmas ve zamannda iverene ulatrlmas nem tamaktadr (Pinhas, 2007: 50).
Mevcut teknolojiler, bireylere ve kurululara byk esneklik kazandrm ve insanlar, gerekli alt
yapya sahip olmak kouluyla, dnyann her yerinden ihtiya duyduklar bilgiye ulaabilir hale
gelmitir. Bu gelimeler, dev brokratik rgtler iinde almak yerine, birok kiinin ilerini
bulunduklar yerden yrtebilmesini mmkn hale getirmitir ( Bozkurt, 2006: 30-152). Birok
kurulu; maliyetleri drd, verimlilii ykselttii, ii devir hzn azaltt, rgtlerinin deien
koullara uyum salamasna ve vasfl igc gereksinimlerini karlamasna yardmc olduu iin,
geleneksel baml alma ilikilerinden farkl alma ekillerini youn olarak kullanmaya
balamtr (Tokol, 2001: 152-153). Ayrca bu gelimeler teknolojiyi etkin ekilde kullanan igcn
aranr hale getirmitir (La Monica).
Tele alma ilk defa, 1970li yllarda yaanan petrol krizi sonrasnda, yolculuklarn ve buna bal
olarak enerji tketiminin azaltlmasn amalayan bir alma ekli olarak, Nilles tarafndan
gelitirilmitir (Alkan Mehur, , 2010: 3). Tele alma (Telework/Teleworking), son zamanlarda
yaygn olarak tercih edilen standart d alma ekillerinden birisidir. letiim ve bilgisayar
teknolojilerinde yaanan gelimeler, evde alma kavramna yeni bir ierik kazandrm ve bu alma
biimi evde alma kavram yerine, tele alma, tele ie gidip gelme, uzak alma. uzakta
alma, uzaktan alma ve elektronik ev almas gibi kavramlarla ifade edilmeye balamtr
(Demirciolu ve Engin, 2002: 32-33; Tan, 2007: 38).
Tele alma kavramnn ne ifade ettii zerine yaplan tanmlar farkllk gstermektedir.
Uluslararas alma rgt (ILO) tele almay, merkez brodan veya retimin yapld yerden
uzak bir yerde yaplan ve iinin merkez broda veya retim yerinde alan dier iilerle dorudan
kiisel iliki yerine, yeni teknolojiler kullanarak iliki kurduu alma ekli olarak tanmlamaktadr
(Tokol, 2001: 159). ABnin mevzuatndaki bir tanmnda ise tele alma; iiler, kendi hesabna
alanlar ve ev iileri tarafndan, iin tm veya nemli bir blmnn, mteriden, iverenden,
geleneksel iyerinden uzakta bir meknda yapld ve yeni bilgi teknolojileri ve telekomnikasyonun
etkin ekilde kullanld alma ekli olarak ifade edilmektedir (Zengingnl, 2003; 165). Edna
Murphy, tele almay, iin yeni teknoloji kullanm araclyla mekndan bamsz olarak yaplmas
eklinde ifade etmektedir (Murphy, 1996; 27-68). Braberde benzer bir ekilde tele almay, iin
nemli bir blmnn iyeri dnda gelimi iletiim teknolojilerinden (internet teknolojileri, e-posta,
anlk mesajlama, video konferans gibi) yararlanlarak yapld alma biimi olarak tanmlamaktadr
(Braber). Yavuza gre ise tele alma; iletme merkezi dnda genellikle evde yaplan, bilgisayar ve
haberleme a ile iletmeyle balant kurulan, iinin iyerine bamllnn ve iverenin de
denetiminin az olduu bir esnek alma* biimidir (Yavuz,1998: 64).Tm tele alma tanmlarnda;
organizasyon, yer ve teknoloji eleri, belirleyici zellikler olarak kullanlmaktadr. zetle tele
alma, iin merkez ofislerden veya retim meknlarndan uzak bir yerde yaplmasdr.
Tele alma; ekonomik, sosyal ve teknolojik yapya bal olarak farkl lkelerde farkl geliim
gsteren bir alma biimi olmakla birlikte ABD, Kanada, Japonya, Avustralya ve AB ye

*
Esnek alma; alan ve iverenin, toplu is szlemesi veya hizmet akdi gibi hukuki aralar da kullanarak
alma artlarn, ihtiyalara gre deiik ekilde dzenleyebildii ak ve serbest bir alma biimidir.
(Ekonomi, 1994; 57-59)


453

Devletlerinin tmnde yaygnlamaktadr. Ancak tele almay tanmlama noktasnda yaanan
sorunlar, tele alma ekillerinin eitlilii ve tele alanlarn saysnn tespitinde farkl istatistik
tekniklerinin uygulanmas, tele alma ile ilgili istatistiklerin lke iinde ve lkeler arasnda farkl
sonular vermesine yol amaktadr (Tokol).
Tele alanlarn hukuki statlerinin belirlenmesinde birka farkl yaklam izlenmektedir. Bu
yaklamlar u ekilde sralanabilir (Alkan Mehur, 2007: 268-269; Tan, 2007: 61-70);
Tele alanlarn statlerinin yasal dzenlemelerle belirlenmesi
Tele alanlarn statlerinin yarg kararlar ile belirlenmesi
Tele alanlarn statlerinin szlemelerle belirlenmesi
Tele alanlarn statlerinin iyeri dzenlemeleri ile belirlenmesi
Literatrde tele alanlara ynelik birbiriyle elikili iki yaklam bulunmaktadr. Bu
yaklamlardan ilki, tele alanlar, bu tip bir ite almay kendilerine profesyonel anlamda azami
esneklik saladndan dolay tercih etmi bir grup olarak deerlendirmektedir. kinci yaklam ise tele
alanlar; dk cretlerle kabul edilemez kt artlar altnda iverenleri tarafndan smrlen yeni
bir eit kleler olarak gstermektedir (Jurik, 1998: 9-16).
alma hayatna ve i ilikilerine byk bir esneklik kazandran tele alma, eitli ekillerde
uygulanabilmektedir. ekil 1de grld gibi literatrde, uygulamada grlen bu eitlilii daha
kolay inceleyebilmek amacyla deiik zellikler dikkate alnarak snflandrmalar yaplmaktadr (Tan,
2007: 42-55).
ekil 1: Tele alma ekilleri

Tan, 2007: 42-55den yararlanlarak tarafmzdan dzenlenmitir.
Bilgisayar ve iletiimteknolojilerinde yaanan gelimeler, zel ihtiyalara ynelik dzenlemeler
iin pek ok seenek sunmakta ve zrlleri kendilerine yetebilir ve sosyoekonomik faaliyetlere
katlabilir duruma getirmektedir (Pieperand Hermsdorf, 1979: 1479-1480). Tele alma gibi teknoloji
youn yeni alma biimleri ile iin nasl ve nerede yapld nemini yitirmekte, birok kurum
tarafndan da esnek istihdam tercih edilmektedir (Bileviciene and Bileviciute, 2009: 24). Gnmz
bilgisayar ve iletiim teknolojileri, bulunulan noktadan bilgiye ve hizmetlere eriimi saladndan,
hareketlilik ihtiyacn ortadan kaldrmaktadr. Bylece zrllere eriilebilir ve engelsiz bir alma
ortamnda nyarg ve ayrmc davranlara maruz kalmadan alma frsat sunmaktadr.



454

ZRLL AIKLAMAYA ALIAN MODELLER IIINDA ZRLLERN
ALIMA HAYATINDAK YER
zrllk, eski alardan beri insanl etkileyen toplumsal bir gerek olduundan, zrll
aklama abas da oluka uzun bir gemie sahiptir. zrll aklamaya alan modeller,
ilerinden szldkleri disiplinin perspektifi ile zrlle yaklamlar ve ok boyutlu bu toplumsal
gerekliin farkl noktalarn ne karmlardr. zrllerin toplumsal konumlarnda gzlenen
deiimin aklanmasna ynelik olarak gelitirilmi olan bu modellere, zellikle alma hayatnda
zrllere yaklamda yaanan deiim balamnda deinilmesi, zrller ve istihdam sorunlarnn
geni bir bak as ile irdelenebilmesine olanak tanmaktadr. zrller, istihdama katlma srecinde
ve alma hayatnda ok sayda engelle karlamalarna karn (eitim ve vasf dzeylerini gelitirme
konusunda zrller iin frsat eitliinin salanamamas, zrl istihdam konusundaki politikalarn
yetersizlii, genel olarak toplumun zrllere ynelik nyarglar, iverenlerin olumsuz tutumlar,
zrllerin istihdamdan nce yeterince eitilememeleri, ulalabilirlik sorunlar, iyerlerinde uygun
ortamlarn yaratlamamas gibi nedenler birbirleriyle karlkl etkileim ierisinde zrllerin
istihdamn gletirmektedir) (zdemir, 2008: 5; Saraolu) kendileri iin uygun ortamlarda
almalarna frsat verildiinde olduka nemli baarlar elde etmektedirler (Smits, 2004: 647).
Toplumlarn zrll ele al biimleri farkllk gstermekle birlikte, genel olarak zrll
aklama amacyla drt modelin birbirini izleyerek ortaya kt sylenebilir (Okur ve Erdoan, 2010:
248). Feodal dnemin toplumsal yaamna denk den zrllk modeli olarak tanmlanabilecek
geleneksel model, geleneksel yapya has kltrel ve dinsel olarak belirlenmi bilgi, gr ve
uygulamalara dayanmaktadr. (Okur ve Erdoan, 2010: 249) Bu modelde zrllk; dinsel/ ruhani
veya geleneklere dayandrlarak aklanmakta, kader ile ilikilendirilmektedir (Kolat, 2010: 8). Feodal
dnemde, topraa bal retim ilikisi egemen olduundan, henz kurumlara kapatlmam ve
aileleriyle birlikte yaamakta olan zrller, hane ekonomisine yararl olabildikleri lde katkda
bulunabilmekteydiler. Bununla beraber; ynetimle kyllerin, loncalar ierisinde de reticilerin kendi
aralarndaki ilikiler, kat askeri disiplin kurallarna gre yaplandndan, toplumsal ilikiler fiziksel
gc ve verimlilii erdem olarak grmekte, yararszl ve yeteneksizlii ise, birer kusur olarak
tanmlamaktayd (Demirciolu, 2010: 56). Bu bak as ile zrller bazen cezalandrlm kiiler,
bazen de tanrnn seimleri dorultusunda seilmi iyi, efkatli ve merhametli davranlmas gereken
kiiler olarak grlmektedir(Okur ve Erdoan, 2010: 249).
Sanayi Devrimi ile balayan ve gnmzde dahi etkilerini hissettiren tbbi (medikal) modelin odak
noktas, zrl insanlarn fiziksel ve biyolojik durumudur ve bu model ile zrllk, yetersizlie
indirgenmektedir (Priestley, 1998: 75-79). nk sanayi devrimi ile yksek performans
vazgeilmez bir klt haline gelmi ve her alanda nem kazanan bu beklenti karsnda zrller, adeta
fayda salamayan, lzumsuz varlklar olarak grlmeye balanmtr (Seyyar, 2006: 13). Bu bak
asnn gelimesinin en temel nedeni ise; makinelerin ritmine uygun hz ve belirli bir disiplin
gerektiren bu yeni alma dzenine, zrllerin kendi alma yntemleri ile dhil olmakta
zorlanmalardr (Barnes, Mercerand Shakespeare:1999:18). Tbbi model zrll, daha sonra
bireyin normal yaama dnebilecei ya da mmkn olduunca yaklaabilecei, onarlabilir ve daha
da nemlisi onarlmas gereken bir durum olarak grr (Aysoy, 2004: 30-31). Bu ama dorultusunda
zrllerin bakmn kurumlara ynlendirirken; tp disiplini, zrlln patolojisini ortaya koyar.
Tbbiletirmenin kurumsallamas, ekonomik sistemlerin disiplin ve kontrol iin duyduu ihtiyac
karlamak zere, zrlleri dlanmaya maruz brakan ve toplumdan soyutlanmalarna sebep olan bir
sosyal kontrol arac olarak ilev kazanmtr (Demirciolu, 2010: 75). Nitekim kii, zrl olmas
sebebiyle aciz, yetersiz, biare ve ylgn biimde tanmlandndan, zrl bireye ramen, kendisi
adn trl mdahale ve dzenlemeler yaplabilmektedir (Kolat, 2010: 8-9). zrl; bamszlktan ve
kendi hayat zerinde kararlar verebilme hakkndan mahrumdur. Kapitalist retim srecinin bir ura
olan refah devleti dnemi ve bu dnemin politik ortam, zrllk konusuna ilikin yaklamda da
kkl deiiklikler yaratmtr. Devlet; ekonomik sorunlar karsnda gsz kalan ve yeni bir sosyal
ve ekonomik dzen isteyen byk kitlelerin taleplerini, yerinde ve hakl grmtr (Gze, 2009: 203-
207). Altn a olarak da literatre geen bu dnemde, devlet; ekonomik istikrar salamak, adil bir
toplum dzeni tesis etmek ve bylece toplumsal refah ykseltmek amacyla, ekonomiye
mdahalelerde bulunmutur. Refah devleti dneminde, sosyal hizmetler, devlet mdahalesinin


455

younlat ncelikli alanlardandr (aylan, 1995: 64-65) ve bu dnemde toplumsal sorunlara
gsterilen duyarllk olduka ykselmitir. Bu ortamda gelien sosyal model, zrll toplumsal bir
sorun olarak alglanmasn ngrrken, zrllk alanna ilikin sorumluluk mercilerini de
farkllatrmtr (Okur ve Erdoan, 2010: 251-254). Sosyal modele gre zrllk, kiiye zg bir
sorun deildir. Kiinin ierisinde bulunduu sosyal, kltrel ieriin ve evrenin bir rndr.
Toplumun zrllere gerekli hizmetleri sunmamasndan ve zrllerin ihtiyalarn dikkate
almamasndan kaynaklanmaktadr (Karkay, 2002:15). Bunun yannda zrllk, zrller aleyhine
sonulara yol aan sosyal yaklamlarn ve inanlarn da bir rndr (Burcu, 2007: 53). Sosyal
modele gre, zrllk uzun vadeli hatta mr boyu tedavi gerektirebildiinden, zrlln biimi
ve derecesi ne olursa olsun, herkesin bamszlna sayg gsterilmelidir(Aysoy, 2004: 36-37).
zrllerin topluma entegrasyonlar nndeki tm engeller ortadan kaldrlmal ve zrllere
yaamlarn kontrol etme hakk tannmaldr (Scotch, 1988: 164-165).
Dnyada 1970li yllardan gnmze uzanan kreselleme ve beraberinde oluan post-endstriyel
sreler, ekonomik ve sosyal politikalarda da farkllamaya neden olmutur. Kreselleme ile
sermayenin snrlar aras serbeste dolam hzlanm ve beraberinde hkmetlerin geni kapsaml
refah politikalar uygulama olanaklar ve finansman kabiliyetleri, uluslararas rekabet basks ile
erozyona uramtr (zsuca, 2003: 134). Sosyal politikalar, kresel ekonomik glerin ynlendirmesi
ile ekillendiklerinden, refah devletinden, rekabet devletine doru bir kayma yaanmtr
(zdemir, 2007: 249). Bu srecin igc piyasas zerindeki yansmas ise; bir yandan artan isizlik,
dier yandan esneklii salayabilmek iin yeni alma biimlerinin ortaya kmas ile igc
piyasasnda yaanan blnme eklinde olmutur (akr, 2002: 89). Devletlerin refah anlayn
nemli derecede etkileyen bu sre (enkal, 2007: 364; Esping-Andersen, 2008: 55-100), hem
zrllk teorisinde, hem de onun sosyal hak kavraynda farkllama getirmitir. nsan haklar
modeli, zrll, bir insan haklar sorunu olarak grmekte ve zrllerin yaad olumsuzluklar,
insan haklarnn ihlali olarak deerlendirmektedir (Okur ve Erdoan, 2010: 247-257). Sosyal model,
devlet ve toplumun, eriilebilirlik, sosyal ierme ve katlm salama sorumluluklar zerine
younlarken, insan haklar modeli, zrl kiilerin doutan sahip olduklar insan haklar
yaklamnn ortaya kmas iin gerekli ortam hazrlamaya almaktadr (lter, 2009: 35). nsan
haklar modeli, herhangi bir deerlendirme lt bulmak yerine, insana odaklanldnda, tm
karmaann ortadan kalkacan savunmaktadr (akmak, 2006: 69). nsan haklar modeli kimilerine
gre hala sosyal model, kimilerine gre insan haklar grnm kazandrlm sosyal model,
kimilerine gre ise, zrlln insan haklar yaklam olarak tanmlanmaktadr. inde ekinceler
tayan bir model olmakla beraber, gnmzde uluslararas kurulular, uluslararas hukuk ve devletler
zrllk politikalarn byk lde insan haklar modeli ekseninde yaplandrmaktadrlar. Bununla
beraber insan haklar, ihtiyalar ve zel olarak kltrel ihtiyalar dikkate alndnda gerek anlam
ile uygulanabilir (Tufan, zgr Sayar veKoyldrm, 2009: 81). almada; arka planda tm bu
modellerin etkilerinin bulunduu bir toplumsal gereklik dikkate alnarak, zrllerin istihdam
sorunlarnn zm noktasnda tele alma ynteminden ne lde yararlanlabilecei nc ve son
blmde irdelenmektedir.
ZRLLERN TELE ALIMA KAPSAMINDA STHDAMI
Bilgisayar ve iletiim teknolojilerinde yaanan gelimeler, zel ihtiyalara ynelik dzenlemeler
iin pek ok seenek sunmakta ve zrlleri kendilerine yetebilir ve sosyoekonomik faaliyetlere
katlabilir duruma getirmektedir (Pieper and Hermsdorf, 1997: 1479-1480). in nasl ve nerede
yapld nemini yitirmekte, birok kurum tarafndan esnek istihdam tercih edilmektedir (Bileviciene
and Bileviciute, 2009: 24). Tele alma kapsamnda istihdam frsatlar da, bilgisayar ve iletiim
teknolojilerinde yaanan gelimeler sonucunda gndeme gelmitir ve zrl igc iin olduka
nemli bir almdr. Gnmz bilgisayar ve iletiimteknolojileri, bulunulan noktadan bilgiye ve
hizmetlere eriimi saladndan, hareketlilik ihtiyacn ortadan kaldrmaktadr. Bylece zrllere
eriilebilir ve engelsiz bir alma ortamnda nyarg ve ayrmc davranlara maruz kalmadan alma
frsat sunmaktadr (West and Anderson, 2005: 117). Tele alma, zellikle hareket gl eken
zrller iin nemli bir frsattr ve yeni bir alma biimi olarak zrl dostu istihdam politikalar
iinde deerlendirilmelidir (Seyyar). Tele alma yntemi, zrllerin fiziksel engellere taklmadan


456

yaratclklarn ortaya koyabilecekleri ve kendilerini daha gl hissedebilecekleri ortamlar
salamaktadr (Lai, 1994: 90).
zrllerin baz binalardaeriimzorluu yaadklar veulam skntlar ile karlatklar
bilinmektedir. Salk durumlar ve tbbi tedavilerini srdrebilmek gibi eitli nedenlerlezrllerin
nemli bir blm, esnekalma saatleri ierisinde almay talep etmektedirler. eitli
aratrmalarda zrllerin alma hayatnda aktif olarak bulunamamalarnn nedenleri arasnda,
iverenve alma arkadalarnn zrllere ynelik alglarnn da etkili olduu belirlenmitir.
Geleneksel iyerleri ve i ortamlar ile ilikili, zrllerin istihdamn snrlayan ve yukarda birka
sralanan birok engelin ortdan kaldrlmasnda, tele alma yardmc olabilmektedir (Lapointe).
Literatrde tele alanlara ynelik birbiriyle elikili iki yaklam bulunduundan daha nce sz
edilmiti. Benzer bir ekilde zrllerin tele alma kapsamnda istihdam edilmelerine ynelik olarak
da birbiriyle elien, iki ayr bak as bulunmaktadr. Kimi evreler zrllerin tele alma
kapsamnda istihdam edilmelerini, zrl istihdam iin nemli bir alm olarak grmekte ve bu
yntemin yaygnlamasn desteklemektedirler. Bu gr paylaanlara gre, zrllerin tele alma
kapsamnda istihdam edilmeleri, u alardan yararldr(Alkan Mehur, 2006: 80; jobaccess.gov.au;
teleworkaustralia.net; Weiss);
Tele alma, corafi snrlara bal olmadan yeteneklere gre daha geni bir istihdam frsat
vermektedir. Yapl evredeki engeller nedeniyle, alma hayatnn dnda kalan zrller, bilgisayar
ve iletiimteknolojilerinde yaanan gelimelerin salad yenilikleri kullanarak tele alma
kapsamnda istihdam edilebilmektedirler.
alan zrller, iyerlerine gidi ve gelilerde birok ulam problemi ile karlamaktadr.
zrller tele alma kapsamnda istihdam edildiklerinde, ulam problemlerine bal olarak stres
yaamamaktadrlar.
Sahip olunan zrler ok geni bir eitlilik gsterebilmekte ve buna bal olarak zrl bireylerin
ihtiyalar da deiebilmektedir. Ancak birok iyeri, zrl bireylerin ihtiyalar, zellikleri ve
yetenekleri dikkate alnmadan dzenlenmekte ve ihtiyalarna uygun tasarlanmam ortamlarda alan
zrllerin verimleri dmektedir. zrller tele alma kapsamnda istihdam edildiklerinde, fiziksel
ihtiyalarnn karlanaca bir ortamda almann konfor ve mutluluuna ulaarak, ilerinde daha
yksek bir performans gsterebileceklerdir.
zrller tele alma kapsamnda istihdam edildiklerinde, kendi zel ihtiyalarna uygun bir
alma ritmi belirleyebilirler. Gereksinim duyduklar alma programn zgrce uygulayabilirler.
alma arkadalar ve iverenler ou zaman zrl kiilere, dier kiilerden farkl yaklam ve
davranlarda bulunmaktadr. Bu tutumlar genellikle kmseme ve acma eklinde olmaktadr. Tm
bu davranlar, zrl bireylerin moralini bozmakta ve iteki verimliliklerini olumsuz ynde
etkilemektedir. Tele alma zrllerin, bu n yarglardan etkilenmeden alabilmelerine imkn
salamaktadr.
Tele alma ile alma saatlerinde esneklik salanmaktadr. Bu esneklik; salk durumlar iin
uygun alma saatlerini bizzat belirlemek isteyen ve tbbi tedavilerini srdrebilmek gibi eitli
nedenlerle, esnekalma saatleri ierisinde almay talep eden zrllerin ihtiyalarn
karlamaktadr.
Normal emek piyasasnda istihdam edilemeyecek dzeyde ar sakatl bulunan zrller, tele
alma ile istihdam edilebilmektedir. Ar zrller tele alma ile hem geimlerini salayabilmekte,
hem de bir eyler retmenin ve topluma faydal olmann mutluluunu yaayabilmektedirler.
Normal emek piyasasnda istihdam edilmeyi bekleyen zrller, almaya tele alma
kapsamnda istihdam edilerek balayabilmekte ve daha rahat hissettikleri ortamlarda kendilerini
alma hayatna hazrlayabilmektedirler.
Kimi evreler ise zrl bireylerin tele alma kapsamnda istihdam edilebilmelerine ekince ile
yaklamakta ve bu yntemi eletirilmektedirler. Bu gr paylaanlar, tele alanlarn cretlerinin,
iyerinde alanlara oranla dk tutulabileceinden ve ii sal ve iyeri gvenliinin yeterli


457

olmayabileceinden sz etmektedirler. zellikle sanal iletiim aralarna ar bamlln neden
olduu zihinsel (uzun sre bilgisayar banda bulunmann neden olduu uykusuzlua bal gerginlik,
halsizlik, unutkanlk ve i performansnda dme) ve fiziksel rahatszlklara (srekli hareketsizliin
neden olduu kirelenme, grme bozukluklar, nlanmann neden olduu halsizlik, bel ve boyun
ftklar) odaklanarak (Dirik v.d., 2012: 213); bu durumun zrl igc iin ok daha nemli sorunlar
dourabileceine dikkat ekmektedirler. Bu ekinceler zrllerin tele alma kapsamnda istihdam
edilebilmelerine ynelik zel yasal dzenlemelerin oluturulmas ile alabilir grnmektedir.
Sanal iletiimin yaygnlamasyla yz yze grme ortamnn azald, insanlarn birbirinden
uzaklat ve zamanlarnn nemli bir blmn bilgisayar, televizyon v.b. ile geirdii gnmz
toplumlarnda, insanlar arasnda her trl iletiimi sanal kanallar araclyla yapma eiliminin
oald saptamas (Dirik v.d., 2012: 213), tele alma yntemine ilikin en byk kaygnn
temellerini oluturmaktadr. Tele alma yntemine ilikin en nemli kayg; tele alma ynteminin,
bu kapsamda istihdam edilen zrl kiileri, bir lde de olsa, olaan alma ortamndan ve zellikle
de bu ortamn sosyal getirilerinden soyutlad dncesi zerinde toplanmaktadr. Onlar; teknolojik
gelimelere paralel olarak, sosyal yaamda gzlenen deiikliin birey davranlarna yansdn, bu
yansmann ise bireyi yalnzla srkleyerek, onu yabanclama srecine gtrdn ileri
srmektedirler (Dirik v.d., 2012: 213). Bu ekince alanlarn, haftada 1-3 gn kapsayan yar-
zamanl temelli olarak tele alma kapsamnda almalar geri kalan gnlerde iyerinde istihdam
edilmeleri durumunda alacaktr. Benzer olarak tele alanlarn tam zamanl istihdam edildii
durumlarda ise, dzenli olarak irket toplantlarna katldklar ve ekip alanlar ile yz yze
grmeler gerekletirmeleri iin ortamlarn oluturulduu durumlarda da sosyal izolasyon sorunu
nemli lde zlecektir.
Gnmzde zrl insanlarn kendi hayat zerinde kararlar verebilme hakkndan mahrum
brakld tbbi model (Berkn, 2012: 10) yerini, zrlln biimi ve derecesi ne olursa olsun,
herkesin bamszlna sayg gsterilmelidir (Aysoy, 2004: 36-37) dncesi ile temellenen sosyal
modele brakmtr. Dolaysyla alma hakk; yasal olarak herkese verilmi bir hak olduundan,
zrl insanlarda toplumdaki herkes gibi alaca ii, alma koullarn ve alma eklini seme
zgrlne sahiptir. Ayrca lkemizde yaplan eitli aratrma bulgular (Alkan Mehur, 2006;
Berkn, 2012) incelendiinde, tele almann sosyal izolasyona neden olaca grnn, zrller
tarafndan paylalmad grlmektedir. lgili aratrmalara katlan zrller; ev esasl tele alma
kapsamnda istihdam edilmeleri durumunda; ncelikle d meknlarda bo zamanlarn geireceklerini
belirtmilerdir. Bu durumda tele alma sosyal izolasyona neden olmayacak, aksine zrllerin kent
meknlarn daha fazla kullanmasn salayacak ve zrllere, sosyal yaama daha fazla entegre
olabilme frsat sunacaktr. Ayrca bu noktada gzden karlmamas gereken,tele almann, alternatif
bir istihdam biimi olduudur. steyen herkes gibi, tele almay kendi iradesi ile tercih eden zrller
de, tele alma hakkna sahiptir. zrllerin gnll olarak istemeleri durumunda, tele alma
kapsamnda istihdam edilebilmeleri iin gerekli ortam ve koullar salanmaldr.

SONU
almayla; bilgisayar ve iletiim teknolojilerinin gelimesi ile gndeme gelen tele alma
yntemi hakknda bilgi verilerek, zrl istihdamnn salanmasnda yntemin yararlanlabilirlii
deerlendirilmektedir. Tele alma, yeni istihdam frsatlar sunarak, atl potansiyelin igcne
katlmna yardmc olmaktadr. Ailevi sorumluluklar, corafi uzaklklar veya tad inanlar
nedeniyle iyerine gidemeyenleri, igc piyasasna ekmek iin bir seenek olarak grlmektedir.
Bilgi ve deneyimlerinden yararlanlmak istenen emekliler ve kadnlarn yannda zellikle zrllerin
istihdamn salamada nemli bir almdr. Tele alma; normal emek piyasasnda istihdam
edilemeyecek dzeyde ar sakatl bulunan, emek piyasasnda istihdam edilmeyi bekleyen
zrllerin yannda eriilebilirlik yaklamyla meknsal dzenlemelerin oluturulma srecinde
fiziksel engellere taklarak istihdam edilemeyen zrller iin de alternatif bir istihdam frsat
sunmaktadr. Keza tele alma, salk durumlar ve tbbi tedavilerini srdrebilmek gibi eitli
nedenlerle esnek alma saatleri ierisinde almay talep etmekte olan zrllerin ihtiyalarna
ynelik frsatlar sunmaktadr.


458

eitli ekillerde uygulanan tele alma dnya genelinde olduu gibi lkemizde de
yaygnlamakta olan bir esnek istihdam biimidir. Trkiyede esnek almann yaygnlatrlmas
ynnde bir deiim gzlenmekte ve bu deiim yasal dzenlemelere yansmaktadr. Ancak tele
alma ile ilgili zel bir kanun bulunmamaktadr. Bu srete ideal olan, kendine zg alma artlar
ve farkl problemleri olan tele alanlarn, kendileri iin dzenlenmi tele alma yasalar ile yasal
gvenceye kavuturulmalardr. Trkiyede tele almaya ynelik zel bir kanun bulunmad gibi
zrllerin evde almasna (istihdamna) ynelik bir kanun da bulunmamaktadr. Oysa zrllerin
gnll olarak istemeleri durumunda, zrllerin tele alma kapsamnda istihdam edilebilmelerine
ynelik, ortam ve koullarn salanmas bir gerekliliktir. Ayrca zrl istihdamnda bu yntemlerden
yararlanlmas srecinde, kamu kurum ve kurulularnn ncl yapmas; gven verici,
cesaretlendirici ve tevik edici olacaktr.
zrl insanlarmzn, yaamlarna bilgisayar ve iletiimteknolojilerinde yaanan gelimelerin
salad yenilikler girebildii lde, zrllerin vasfl bireyler haline gelmeleri ve bylece toplumla
btnleerek yaama balanmalar kolaylaacaktr. Konumuz balamnda zrllerin tele alma
kapsamnda istihdam edilmeleri; web eriebilirliinin salanmas ve zrler tarafndan bilgisayar ve
iletiim teknolojilerinin etkin olarak kullanlabilmesi ile mmkndr.
Elbette nihai olarak zrllerin istihdamnn salanmas, zrlleri zrl olmayanlarn sahip
olduklar yaam standartlarna eritirmede tek bana yeterli olamayacaktr. nk sosyal ve fiziksel
evrenin genelde zrlleri dlad bilinen bir gerektir. zrllerin toplumla btnleebilmeleri,
sosyal, fiziksel ve ekonomik tm engellerin kaldrlmasn gerektirmektedir. Bu noktada, zrllerin
alma hayatna aktif olarak katlmn salamada alternatif istihdam yntemlerinin gelitirilmesi ve
gelitirilen yeni yntemler iin uygun ortam ve koullarn salanmas, atlm kk ama nemli bir
adm olacaktr.

KAYNAKA
Alkan Mehur, F. H. (2006). Engellilerin Bir stihdam Seenei Olarak Tele alma: Modellenmesi
ve Modelin Kent Planlama Asndan rdelenmesi, Seluk niversitesi Fen Bilimler Enstits
Mimarlk Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi) Konya.
Alkan Mehur, F. H. (2007). Gelecein alma Biimi Tele almaya likin Yaklamlar,
Akademik Biliim 07-09 Akademik Biliim Konferans Bildirileri, Dumlupnar niversitesi,
Ktahya, ss.265-272.
Alkan Mehur, F. H. (2010). Organizasyonlarn Tele almaya likin Tutumlarna Ynelik Bir
Aratrma, Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 25,
Say: 1, s. 1-24.
Aysoy, M. (2004). Avrupa Birlii Srecinde zrller Politikas.stanbul: A.
Barnes,C., Mercer,G.,Shakespeare,T. (1999). Exploring Disability. Cambridge: PolityPress.
Berkn, S. (2012). zrllerin stihdamnn Salanmasnda Ev Esasl Tele alma (Evde Tele
alma): Bursa li Belediyelerinden rnekler, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi),
Bursa.
Bilevicienet Atj., Bilevicienet,Gl.(2009). Telework as a Method of Professional and Social
Rehabilitation of Disabled Persons , International Vilnius Conference EURO Mini
Conference Knowledge-Based Technologies and OR Methodologiesfor Strategic Decisions
of Sustainable Development, Vilnius, Lthuana, p. 23- 27.
Bozkurt,V. (2006). Endstriyel & Post-endstriyel Dnm Bilgi, Ekonomi, Kltr. Bursa: Ekin.
Braber,M. Socio-psychological Factors of Using Telework as an nstrument for Reintegration
Burcu, E. (2007). Trkiyede zrl Birey Olma Temel Sosyolojik zellikleri ve Sorunlar zerine
Bir Aratrma. Ankara: Hacettepe niversitesi


459

akmak,N.M. (2006). Trk Kamu Hukuku Asndan Engellilerin Hukuki Stats, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku (dare Hukuku) Anabilim Dal
(Yaynlanmam Doktora Tezi) Ankara.
Demirciolu,M.(2010). retim Srecinde Sakat Emei, Kibele Yaynlar, stanbul.
Demirciolu,M., Engin, M. (2002). Dnyada ve Trkiyede Esnek alma. stanbul Ticaret Odas
Yayn, Yayn No: 2002-52, stanbul.
Dirik,M., Takesen,E., Ekin ., Alp,D. (2012). Biliim anda Sanal Yaamn Gerek Yaama
Yansmas, Batman niversitesi Yaam Bilimleri Dergisi, Cilt: 1, Say, s.211-223.
Ekonomi, M.(1994). "Trk Hukukunda Esnekleme Gerei", alma Hayatnda Esneklik Semineri,
Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yayn, zmir, s. 55-79.
Esping,A.(2008). Altn a Sonras? Kresel Bir Ekonomide Refah Devleti kilemleri. Sosyal
Politika Yazlar. 3.b., Der: Aye Bura ve alar Keyder, 55100 stanbul: letiim.
Gze,A. (2009). Liberal, Marxiste, Faist, Nasyonal, Sosyalist ve Sosyal Devlet Sistemleri.stanbul:
Beta
lter, E. (2009). Birlemi Milletler zrl Kiilerin Haklar Szlemesinin Trkiyenin zrllk
Politikasna Katks, TC Babakanlk zrller daresi Bakanl, (Yaymlanmam
zrller Uzmanl Tezi) Ankara.
Jurik, N. C. (1998). Getting Away and Getting By The Experiences of Self-Employed
Homeworkers, Work and Occupations, Volume: 25, pp. 7-35.
Karkaya,K. (2002). Toplumsal Bir Kimlik Olarak zrllk, TC Babakanlk zrller daresi
Bakanl, (Yaymlanmam zrller Uzmanl Tezi) Ankara.
Kolat,S.(2010) Avrupa Birlii Sosyal Politikas erevesinde zrllere Ynelik Ayrmclkla
Mcadele ve Trkiyedeki Yansmalar, TC Babakanlk zrllerdaresi Bakanl Yayn,
Yayn No: 49, Ankara.
Lai, O.K. (1994) PromotingHealthandWelfare: The Challenge for Information Technology? A
Strategic AgendaforEnablingDisabled People, Information Technology& People, Vol: 7 Iss:
1 p.81-99.
La Monica ,P. R. (2003). Intel: U.S. Could Loss Tech Edge,
http://money.cnn.com/2003/10/03/technology/barrett/index.htm , (05.03.2012).
Lapointe,F., Mass,D., Mabilleau,P., Beaudoin,N. Teleworkng at Home: Issues to Mantan Persons
with Disabltes at Work A Fallow up.
http://www.dinf.ne.jp/doc/english/Us_Eu/conf/csun_98/csun98_171.html , (30. 03. 2012).
Okur,N.,Erbil Erdoan,F. (2010). Sosyal Haklar ve zrller: zrllk Modelleri Balamnda
Tarihsel Bir Deerlendirme, II. Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu, Denizli, s.245-263.
http://www.sosyalhaklar.net/2010/2010index.htm , (18. 07.2011).
zdemir,S. (2007.) Kreselleme Srecinde Refah Devleti,2.b., stanbul Ticaret Odas Yaynlar,
Yayn NO: 2007-57, stanbul.
zdemir,S. (2008). Trkiyede Hafif Dzeyde Zihinsel Engelli Bireylere Meslek Edindirme ve
stihdamlarna likin Politikalarn Deerlendirilmesine Ynelik Ynetici, veren ve Veli
Grleri, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Eitim Bilimleri Anabilim Dal
Yaynlanmam Uzmanlk Tezi, Ankara.
zsuca,.(2003). Kreselleme ve Sosyal Gvenlik Krizi, Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt:58,
Say: 2, s. 133-152.
Pinhas,M.M. (2007) Sosyal Politika Boyutunda Avrupa Birliinde Esnek alma, Trkiye Tekstil
Sanayii verenleri Sendikas, stanbul.


460

Pieper, M., Hermsdorf,D.(1997). BSCFY for Disabled Teleworkers: Usability Evaluation and
nterface Adaptation of an internet-based cooperation environment,Computer Networks and
ISDN Systems, Volume: 29, pp. 1479-1487.
Priestly,M. (1998) Constructions and Creations: dealism, Materialism and Disability Theory
Disability and Society, Volume: 13, Issue: 1, p.75-94.
Rhpy,E. (1996) FlexibleWork, DirectorBooks, Hertfordshire.
Saraolu,R. Sosyal Devlet Balamnda alma Yaamnda zrllerin Korunmas, Hukuksal
Dzenlemelerin stihdam Politikalar zerindeki Etkileri, Trkiye Ekonomisi Sorunlar
Sempozyumu Dizisi2, http://www.ikt.yildiz.edu.tr/sempozyum/metin/4.pdf. Eriim Tarihi:
25. 09,2010.
Smits,S.J. (2004) DisabilityandEmployment in the USA: TheQuestfor Best Practices,
Disability&Society, Vol: 19, No: 6, pp. 647-663.
Scotch,R.K.(1988). Disability as the Basis for a Social Movement: Advocacy and the Politics of
Definition. Journal of SocialIssues, Volume: 44, Issue: 1, pp. 159-172.
Seyyar, A. (2006). zrllere Adanm Sosyal Politika Yazlar. Adapazar: Adapazar Bykehir
Belediyesi.
Seyyar, A. Yeni Teknolojilerin alma likilerine Etkileri,
http://www.sosyalsiyaset.net/documents/teknoloji_etkileri.htm , (24. 11. 2011).
Seyyar, A. nsan Haklar Asndan zrl Dostu (Mesleki) Eitim Politikalar,
http://www.millisuur.com.tr/icerik_yorumla.php?id=5 , (16. 12. 2011).
aylan,G. (1995). Deiim Kreselleme ve Devletin Yeni levleri. Ankara: mge
enkal,A. (2007). Kreselleme Srecinde Sosyal Politika, 2.b., Alfa Yaynlar, stanbul.
Tan,G. (2007). Atipik alma Szlemelerinden Evde alma ve Tele alma Bakent
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk Ana Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi), Ankara.
Tokol,A. (2003). Tele alma Gelecein alma ekli Olabilir mi?, , G Endstri likileri ve
nsan Kaynaklar Dergisi, Cilt: 5, Say:1, 2003,
http://www.isguc.org/index.php?lg=eng&p=article&id=18&cilt=5&sayi=1&yil=2003, (30.
11.2011).
Tokol,A. (2001). Endstri likileri ve Yeni Gelimeler. Uluda niversitesi Glendirme Vakf
Yayn, Yayn No: 173, VipaA.., Yayn No: 49, Bursa.
Tufan,B.,Sayar .., Koyldrm, G. (2009).Sosyal Bir Hak Olarak Sosyal Hizmet, I. Sosyal
Haklar Ulusal Sempozyumu, Denizli, ss. 76-86.
http://www.sosyalhaklar.net/2009/2009index.htm , (26. 07. 2011).
Weiss,T. Teleworkand Video-mediated Communication: mportance of Real-time, nteractive
Communication for Workers with Disabilities, C:\Documents and Settings\BIIBF\Local
Settings\Temp\Rar$EX40.016\Sanem istanbul\Teleworkand video-
mediatedcommunicationimportance of real-time,
interactivecommunicationforworkerswithdisabilities.htm, (19. 04. 2012)
West Michael D. West, M.D., Anderson,J.(2005).Telework and Employees with Disabilities:
Accommodation and Funding Options, Journal of Vocational Rehabilitation, Volume: 23, p.
115-122.
Yavuz,A. (1998). Esnek alma ve Endstri likilerine Etkisi, Filiz Kitabevi, Ankara.
Zengingnl,O. (2003). Sosyal Politika-Esnek alma Biimleri Paradoksunda Avrupa
Birlii,Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt: 5, Say: 4, s.157-
171.


461

http://jobaccess.gov.au/Employers/Before_you_start/Preparing_and_modifying_the_workplace/Pages/
How_to_provide_a_flexible.aspx , (31. 04. 2012).
http://www.teleworkaustralia.net.au/resources/disability.asp , (01. 04. 2012).


462




463

YOKSULLUKLA MCADELEDE KALKINMA POLTKALARININ ROL
Atik ASLAN
1

ZET
Neoliberal kreselleme srecinden toplumun byk bir kesiminin olumsuz anlamda etkilendii ve
yoksulluun artarak kayg verici dzeylere ulat gzlemlenmektedir. Dnya genelinde milyonlarca
insann yeterli beslenme, salk, eitim gibi olanaklardan yoksun olduu grlmektedir. Kapitalist
sistemin egemen devletleri ve ilgili kurumlar tarafndan hazrlanp uygulanan kalknma politikalaryla
yoksulluun azaltlmasnn hedeflendii ifade edilmektedir. Ancak kalknma politikalarnn
yoksulluu azaltmad aksine artrd eklinde eletiriler bulunmaktadr.Dolaysyla uygulanmakta
olan kalknma politikalarnn etkinlii ve yararll tartlmaktadr. Bu almada, kalknma
politikalarnn yoksulluu nlemedeki rol, farkl alardan ele alnacaktr. Yoksulluun giderilmesi
iin ileri srlen kalknma politikalar almamzn temel problematiini oluturacaktr. Uygulanan
kalknma politikalarnn eletirel bir yaklamla incelenmesi gereklilii konunun nem derecesini
gstermektedir. Kalknma ve yoksullukla ilgili yazndan elde edilen veriler ve bu alanda yaplm
olan dier aratrmalarn bulgularndan hareketle kuramsal bir ereve oluturulmaya allacaktr.
Kalknma kuramlarnn temel tezleri dikkate alnarak bu almann erevesi oluturulacaktr.
Anahtar Kelimeler:Kreselleme, kalknma politikalar, yoksulluk, eitsizlik.

ABSTRACT
It has been observed that a large segment of society is affected in a negative way from the process
of neoliberal globalization and observed that poverty has increased and reached at alarming levels. It
has been seen that millions of people across the world dont have adequate nutrition, health and
education facilities. It is stated that poverty is aimed to be reduced by the development policies which
are prepared and applied by the sovereign states of the capitalist system and the relevant institutions of
these states. However, there are criticisms that development policies havent reduced the poverty; on
the contrary they have increased it. Therefore, the effectiveness and usefulness of development
policies are subject to discussion. In this study, the role of development policies in the prevention of
poverty will be discussed from different perspectives. The development policies aiming to eliminate
the poverty will make up the basic question of our study. The need for a critical examination of
development policies has shown us that the issue is crucially important. A theoretical framework will
be created from the data obtained from the literature about "the development and the poverty and
from the findings of other researches which have been conducted in this field. The framework of this
study will be established by taking the development of theories into account.
Keywords: Globalization, development policy, poverty, inequality.

1. GR
Yoksulluk, zellikle azgelimi lkelerin temel bir sorunu olarak karmza kmaktadr.
Azgelimi lkelerde yaayan milyonlarca yoksul insan; yeterli beslenme, salk, eitim gibi
olanaklardan yoksun bulunmaktadr. Neoliberal kreselleme dneminde, yoksullua ilikin
gstergeler, gelir dalmnn hem lkeler iinde hem de lkeler arasnda bozulduunu ve yoksulluun
artarak kayg verici boyutlara ulatn gstermektedir. Dnya nfusunun yarsndan fazlasnn gda,
ime suyu, salk, eitim ve modern enerji olanaklarndan yeterince yararlanamad grlmektedir.
Azgelimi lkelerde yoksulluk snrnn altnda yaamlarn srdrmeye alan insanlarn says her
geen gn artmakta olup (enses, 2009:263) asgari besin ve dier temel ihtiyalarn
karlayamamaktadrlar.

1
Ar. Gr., Mu Alparslan niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm,
a.aslan@alparslan.edu.tr.


464

Kalknma politikalaryla, yoksulluk iinde yaayan bireylerin sosyo-ekonomik adan yaam
dzeylerinin iyiletirilmesi ve ekonomik yapnn glendirilmesi hedeflenmektedir. Kalknma
politikalarn yoksulluun giderilmesindeki rol bu almann sorunsaln oluturmaktadr. Bu
almada yoksulluun hangi politikalarn bir sonucu olduundan hareketle kalknma politikalarnn
yoksulluk ya da eitsizlii gidermedeki yerinin ne olduu; yoksulluun, az gelimiliin ve toplumsal
eitsizliin azaltlmas iin ne tr politikalarn gelitirilmesinin yararl olaca gibi temalar zerinde
durulacaktr. almamzda srdrlebilir kalknmay merkeze alan kalknma politikalarnn,
gerekte kapitalist sistemi srdrmeye ynelik politik bir hedef artmaca olduu varsaym dikkate
alnmtr (Escobar, 1995).
2. YOKSULLUK VE KALKINMA
Gnmzn temel sorunlarndan biri olarak kabul edilen yoksulluun farkl tanmlarndan sz
etmek mmkndr. Yoksulluk, bireyin yaamas iin gerekli olan temel ihtiyalarnn tamamn ya da
byk bir ksmn karlayamamas olarak tanmlanmaktadr.Yoksulluk, standart yoksulluk lt olan
gelir azlndan ok temel kapasitelerden yani kiinin deer verdii hayat tarzna ulamak iin
yararland temel zgrlklerden yoksunluk olarak da tanmlanmaktadr (Sen, 2004: 126).
Yoksulluk,mutlak ve greli yoksulluk olarak iki ekilde ele alnmaktadr. Mutlak yoksulluk,
bireyin asgari yaam standardnn gerektirdii temel gereksinimleri karlayamama veya asgari refah
dzeyini yakalayamama durumu olarak aklanmaktadr. Mutlak yoksulluk oran, asgari refah
dzeyini yakalamayanlarn saysnn toplam nfusa orandr. Greli yoksulluk ise, toplumun bir
kesiminin yaam koullar ile nfusun ounluunun yararland yaam koullar arasndaki
farkllklar ifade etmektedir. Greli yoksulluk mutlak bir ihtiya hesab zerinden deil, iinde
yaanlan toplumun sunduu olanaklardan yararlanamama olarak tanmlanmaktadr (Giddens, 2008:
386). Gnmzde mutlak yoksulluk iinde bulunan insan saysnn nmzdeki yllarda daha da
artacandan endie duyulmaktadr (Dickson, 2009: 340).
ok boyutlu bir kavram olan yoksulluun etkilendii, belirlendii eitli faktrler bulunmaktadr.
Yoksulluu etkileyen faktrler; blgesel etkenler, toplumsal etkenler, haneye ilikin etkenler ve kiisel
etkenler olmak zere drt snfa ayrlmaktadr (Demir eker, 2008: 18). Yoksulluk, yeterince
retememekten ve retim karlnda elde edilen deerlerin bireyler, blgeler ve sektrler arasnda
adil bir ekilde paylalamamaktan kaynaklanmaktadr (TSAD, 2000:95). Yoksulluk, blgeler ve
lkeler arasnda farkl ekillerde kendini gsterdiinden yoksullukla mcadele yntemleri de farkllk
gstermektedir. Birlemi Milletler tarafndan 2015 ylna kadar yoksullukla mcadele alannda
gerekletirilmesi ngrlen Bin Yl Kalknma Hedefleri unlardr:
1- Ar yoksulluk ve alk snrnn altnda yaayan kii saysnn yarya indirilmesi, 2- Dnyada
herkesin ilkokulu bitirmesi, 3- Cinsiyet eitliinin salanmas, 4- ocuk lmlerinin te iki orannda
azaltlmas, 5- Gebelik ve doum esnasndaki anne lm oranlarnn drtte orannda azaltlmas, 6-
HIV/AIDS, stma ve tberkloz gibi hastalklarn yaylmasnn nlenmesi, 7- evresel
srdrlebilirliin salanmas, 8- Geni kapsaml bir kalknma iin kresel ortakln gelitirilmesi
(UNDP, 2012). Bu hedeflerin ne kadarnn gerekletirildii Dnya Bankas tarafndan her yl
hazrlanan raporla tespit edilerek duyurulmaktadr. Ar yoksul olanlarn saysnda bir azalma
olmasna ramen bu hedeflerin byk bir ksmnn henz gereklemedii grlmektedir.
Yoksulluun kresel lekteki boyutlar ile ilgili baz arpc tespitler bu hedeflerin ne oranda
gerekletii konusunda fikir vermektedir:
Dnyann yars gnlk 2 dolarn altnda bir gelirle yayor. Dnyann en yoksul 48 lkesinin
gayrisafi milli haslas dnyann en zengin 3 insannn servetlerinin toplamndan daha az. Dnyann en
zengin lkesi, endstrilemi lkeler iinde zengin-yoksul arasndaki farkn en byk olduu lke.
Gelimi lkelerdeki nfusun yzde 20si dnyadaki mallarn yzde 86sn tketiyor. Bir ka yz
milyarderin serveti dnyann en yoksul 2,5 milyar insannkine eit. UNICEF verilerine gre, dnyada
yoksulluk yznden her gn 30 bin ocuk hayatn kaybediyor. Dnyadaki 2,2 milyar ocuun 1
milyar yoksul. Dnyada temel eitim hakkndan yoksun olan ocuk says 121 milyon.Gelimekte
olan lkelerde yaayan 1,1 milyon insan yeterli suya, 2,6 milyon insan da temel salk hizmetlerine
ulaamyor. Dnya nfusunun yalnzca yzde 12si suyun yzde 85ini kullanyor ve bu yzde 12
nc Dnya lkelerinde yaamyor(Gndoan, 2008: 44).


465

Yoksulluk gibi kalknma kavramnn da farkl tanmlar bulunmaktadr.Kalknma, politik nitelikli,
iinde farkl toplumsal tabakalarn tercihlerini barndran ve buna gre tanmlanan, biimlendirilen,
ynlendirilen planl bir eylemdir. Kalknma, insan temel alacak bir biimde, retici glerin
gelimesi, emek verimliliinin artmas ve insann daha fazla insanca yaamasn ifade etmektedir
(Tanilli, 2006:296).Kalknma, bir blgenin ekonomik etkinliini ve istihdam olanaklarn o blgede
yaayan herkesin lehine olacak ekilde artrma kapasitesi olarak tanmlanmaktadr (Barnet, 2008:220).
Kalknma, uzun bir gemii olan ve ayn zamanda bir sreci ifade eden teknik bir kavramdr (Mair,
1987:1).
Kalknmada; yoksulluun azaltlmas hedeflenerek izlenilen ilke ve stratejilerin bata kadnlar
olmak zere, toplumdaki tm madur kesimler asndan dourduu olumlu ya da olumsuz sonular
dikkate alnmaktadr. Savunmasz toplum kesimlerinin durumunun iyiletirilmesi, yoksulluun
azaltlmas, katlmc demokratik yaplarn glendirilmesi gibi ilkeler, yeni kalknma yaklamlarnn
benimsedii temel ilkelerdir (Shepherd, 1998:17).
Kalknma ile ilgili temel kavramlardan biri srdrlebilir kalknma kavramdr. Srdrlebilir
kalknmada gelecek kuaklarn kendi ihtiyalarn karlayabilmelerini tehlikeye sokmakszn bugnk
kuaklarn ihtiyalarnn karlanmas ngrlmektedir. Srdrlebilir kalknma, herkesin temel
ihtiyalarn karlamay ve herkese daha iyi bir hayatla ilgili beklentilerini tatmin etme frsat
salamay gerektirir (Dnya evre Kalknma Komisyonu, 1991: 72).Srdrlebilir kalknma;
ekonomik byme, yoksulluun giderilmesi ve doal evrenin korunmasn iermektedir.
Srdrlebilir kalknmann evresel, ekonomik ve toplumsal boyutlar bulunmaktadr. Srdrlebilir
kalknma kavramyla, ekonomik bymenin tek bana yeterli olamayaca, retilen zenginliklerin
lkeler, blgeler ve gelir gruplar arasnda adaletli bir ekilde datlmas ve ayn zamanda evresel
deerlerin de korunmas gereklilii vurgulanmaktadr (Kaynak, 2007:41). Srdrlebilir kalknmada,
bugnk ve gelecek kuaklar arasnda eitliin salanmas vurgulanmaktadr (Krmzaltn,
2008:1063). Srdrlebilir kalknma kavramna gre kalknmann merkezinde insan yer almaktadr.
nsann sahip olduu potansiyel, kalknmay gerekletirecektir. Srdrlebilir kalknmada ama gelir
dalmndaki adaletsizliklerin ve blgeler aras farkllklarn giderilmesini salamaktr (zgven,
1988:154).
3. KURAMSAL AIDAN KALKINMA POLTKALARI
Bamllk Kuram temsilcilerine gre, kapitalist sistemde azgelimi lkeler, yoksulluk ve smr
arknn iine hapsedilmitir. Kresel eitsizlik, g kullanma dahil her trl yolla muhafaza
edilmektedir. Kapitalist ekonomik sistemin deimesiyle bu sorunlar ortadan kaldrlabilir (Giddens,
2008: 455). lkeler arasnda grlen ekonomik ilikilerdeki eitsizlik, dnya kaynaklarnn
kullanmna ve kontrolne yansmaktadr (Tmertekin, 2007: 106). Azgelimi lkelerin kalknmas,
kapitalist lkelerle eitsiz ilikilerin ortadan kaldrlmasn gerekli klmaktadr (Freyssinet, 1985:226).
Azgelimiliin anlalabilmesi iin kresel kapitalist sistemin iyi incelenmesi gerekmektedir (Glalp,
1983:133; Freyssinet, 1985:348; Savran, 2008:256).
Bamllk Kuramna gre gelimi ve azgelimi lkeler arasnda g ve kontrole dayanan bir
smr ilikisi bulunmaktadr. Azgelimi lkelerin gelimi lkelerin getii aamalardan geerek
gelimesi imknszdr. Bamllk kuramnda gelime ve az gelime kavramlar ayn madalyonun iki
yz olarak deerlendirilmekte ve sosyo-ekonomik koullar bir lkenin dnya ekonomik sisteminde
bulunduu konumla ilikilendirilmektedir.Kuramn temsilcilerinden Baran, gelimi kapitalist
lkelerin azgelimi lkelerin kalknmas iin verdikleri abalarn olduka tartmal ve
inandrclktan uzak olduunu vurgulamaktadr. Barana gre azgelimi lkelerin gelimemi
olmasnn nedeni Bat Avrupa kapitalizmidir. Baran, kapitalizmi bir devlet ya da blgenin dier devlet
ya da blgeler aleyhine gelimesi olarak tanmlamaktadr (Ercan, 1996:147-148; Keyder, 2009: 99).
Barana gre ileri kapitalist lkeler az gelimi lkelerin nasl ve nereye kadar kalknacaklarn
belirlemektedirler. Gelimi lkeler pre-kapitalist lkelerin yerli elitleriyle anlaarak kalknmay
geciktirmektedirler. Bylece ileri kapitalist lkeler az gelimi lkelerin i kaynaklarn kolayca
kullanabilmekte ve smr ilikisini srdrmektedirler. Yabanc sermaye sahiplerince baml
lkelerin kaynaklarnn byk ksmna da el konulmaktadr. Geleneksel elitler ise lks tketime
harcama yapmaktadrlar (Meier, 1989:105)


466

Bamllk kuramclarna gre kalknma, sadece burjuva snfnn ya da ehir esnafnn gelimesi
anlamna gelmemektedir. Kalknma, tm toplum kesimlerinin zellikle de yoksul kesimlerin daha iyi
yaam standartlarna kavumasn ifade etmektedir (Tmertekin, 2007: 171). Bamllk Kuram,
azgelimilii smr ilikisine dayanan d etkenlere balamaktadr (Meier, 1989:62). Azgelimi
lkelerin merkez lkelere olan bamll ticari, mali ve teknolojik bamllktr. Barana gre
merkezden evreye doru kapitalizmin yaylmas, evrede gelimilik salamak yerine
azgelimilik retmektedir (Bakaya, 2000: 79). Kapitalizm, dnya ekonomisinde eit olmayan
ilikilerin egemenlik kurmasn salamaktadr. Franka gre ise kapitalist mekanizmalar merkezde
kalknmay, evrede ise azgelimilii dourmaktadr (Merquior, 2008: 66).
Frank, gelimilik ve azgelimilik olgularn, metropol ve uydulardan oluan dnya kapitalist
sistemine balamaktadr. Azgelimilik, byk lde azgelimi uydu lke ile gelimi lkeler
arasndaki metropol-uydu ilikilerinin tarihsel rndr. Uydular, ancak metropollerin karlaryla
uyumlu olduu srece ve metropollerin izin verdii oranlarda kalknabilmektedirler. Uydular,
metropol merkezlerle balarnn zayflad dnemlerde en ok gelimeyi salayabilirler (Meier,
1989:105; Kaynak, 2007:139). Kapitalist dnya ekonomisi lkeler arasnda ve belli bir lkede de
blgeler arasnda bir metropol-uydu ilikiler an oluturmaktadr. Metropoller uydularn ekonomik
art deerine el koyarlar. Metropoller zenginleirken uydularda yoksulluk artmakta ve azgelimilik
yeniden retilmektedir. Metropol gelimilii, uydu ise azgelimilii ifade etmektedir. Kapitalist
sistem ayn anda hem kalknmay hem de azgelimilii retmektedir. Geri kalmlk ve gelimilik
dnya kapitalist sistemin ileyiinde e zamanl olarak retilmektedir (Bernstein, 2008: 394;
Hirschman, 2007:44). Franka gre gelimenin her lkede ayn aamalardan geerek gerekleecei
vurgusu byk bir yanlgdr (Ercan, 1996:153). Azgelimi lkeler, mevcut dnya sistemi
erevesinde uygulanan kalknma politikalar sonucunda daha derin bir azgelimilik sergilemilerdir.
Bamllk Kuram temsilcileri, azgelimi lkelerde gelimenin olabilmesi iin devletin rolnn
gl olmas gerektiini ileri srmektedirler (Erba, 2009:20). Bamllk kuramclar, devlete nem
vermekle beraber, uluslararas sistemden bir kopma olmad takdirde kalknmann gerekletirilmesi
konusunda devletin gcne kar eletirel ve pheci bir bak as sergilemektedirler (Tylolu ve
etepe, 2008: 77). Bamllk Kuramnn ulusal ve uluslararas dzlemlerde gler dengesine verdii
nem gnmzn anlama abalarna katk salamaktadr (enses, 2009:277).
Bamllk Kuramndan byk lde etkilenmi olan Dnya Sistemi Kuramnn temsilcisi
Wallersteine (2010:347) gre, dnya birbirine eit olmayan ve zengin blgelerin yoksul blgeleri
smrd ekonomik blgeye ayrlmtr: 1. Merkez (ABD, Japonya ve Bat Avrupa gibi gelimi
sanayi lkeleri), 2. evre (dk gelirli ve ekonomileri tarma dayal lkeler), 3.Yar evre (ksmen
sanayilemi, orta gelirli, evre lkeleri zerinden kar elde eden merkeze yakn lkeler). Dnya
Sistemi Kuram, Batnn gelimiliini ve Bat d toplumlarn azgelimiliini kapitalist dnya
ekonomisi iindeki eitsiz gelime sreci ile aklamaktadr. evrenin merkezin taleplerine etkin
bir ekilde cevap verecek ekilde biimlenmesi sz konusudur. evrenin azgelimilii srekli
olarak yeniden retilmektedir (slamolu, 2010:53).
Wallerstein dnya ekonomisinin insanln tamas gereken eitlik, adalet gibi kavramlarn
gereklik kazanmas iin gerekli nitelikleri tamadn belirtmektedir (Cirhinliolu, 1999: 169).
Wallerstein, teorisini uzun bir sreci kapsayan tarihsel bir perspektiften yola karak aklamaya
almtr. Azgelimi lkelerin kalknma abalarnn akbeti, uluslararas ekonomik ve politik sistem
tarafndan belirlenmektedir. Dnya sistemindeki koullar ve yaplara bal olarak lkelerin kalknma
abalar ekillenmektedir (Wallerstein, 2010).
Kalknma politikalarn Bamllk Kuramndan farkl olarak ele alan Modernleme Kuramna
gre, azgelimi lkeler modern ekonomik kurumlar, teknolojileri ve kltrel deerleri benimsemeleri
durumunda ekonomik ynden geliebileceklerdir (Giddens, 2008: 451).Modernleme kuramna gre,
bir lkenin kalknmamasnn temel nedeni, o lkenin kendi koullardr. Kalknma, sosyal, siyasal,
kltrel ve ekonomik anlamda bir modernleme projesi olarak dnlmektedir (Cirhinliolu, 1999:
16). Kalknma sreci gelenekselden moderne doru izilmektedir. Hedef, azgelimi dnyada Bat tipi
ekonomik yaplar veya kurumlar oluturmaktr. Btn toplumlar iin balang noktas geleneksel


467

toplum, gelimenin var noktas ise modern toplumdur. Modern toplumun sahip olduklar, geleneksel
ya da azgelimi toplumun imdilik sahip olamadklardr (Ayman Gler, 2005:42).
Modernleme Kuramclar, gelimi lke zelliklerine sahip olmayan lkeleri azgelimi olarak
deil gelimekte olan lkeler olarak nitelendirmeyi tercih ederler. Modernleme sonucunda
azgelimi lkeler, Bat tarz kurum ve deerleri kendi toplumlarnda uygulayarak gelieceklerdir.
Modernleme kuramlarnn Bamllk kuramlaryla benzer ve farkl ynlerini yle
zetleyebiliriz:
Her iki kuram da azgelimi lkeleri aratrma konusu olarak ele almakta ve Avrupa dnce
sisteminin zelliklerini tamaktadr.
Modernleme kuramna gre, azgelimiliin nedeni daha ok isel nedenlere dayandrlrken,
bamllk kuramna gre daha ok dsal nedenler belirleyicidir.
Modernleme kuramclar, kalknmann gerekletirilmesi iin merkez lkelerden salanacak d
yardmlar nermektedirler. Bamllk kuramclar ise yerel kaynaklara dayanan kalknma modelini
kalknmada izlenmesi gereken yol olarak grmektedirler.
Modernleme kuramlarnda geleneksel-modern, bamllk kuramlarnda ise merkez-evre
ayrmlarna vurgu yaplmaktadr.
Modernleme kuramna gre merkezle daha fazla, bamllk kuramna gre ise daha az iliki
kurularak kalknma salanabilir (Cirhinliolu, 1999:199).
Kalknma kuramlarnda; yoksullar, kalknma srecinden yararlanacak balca kesim olarak
grlmektedir. Kalknma politikalarnn nihai iki temel amac bulunmaktadr. Birincisi tm blgelerin
rekabet gcn ykselterek ulusal kalknmaya ve istihdama katksnn artrlmasdr. kincisi blgeler
aras gelimilik farklarnn azaltlarak refahn lke genelinde dengeli datlmas ve asgari refah
standardnn tm toplum kesimlerinde salanmasdr (Yaman ve Kara, 2008:39).
Kalknma politikalarnn yoksulluu nlemedeki baar ya da baarszlna kresel ve yerel iki
rnek verilebilir: Dnya Bankas ve Trkiye. Gnmzde kresel lekte kalknma politikalarnn
gerekletirilmesinde en nemli uluslararas kurumlardan biri olarak Dnya Bankas kabul
edilmektedir.Dnya Bankas tarafndan yoksulluun olmad bir dnyann oluturulmas hedefi,
temel bir misyon olarak ifade edilmitir (Stiglitz, 2004: 45; Brand, 1994: 567).Dnya Bankas
yoksulluun azaltlmasn merkeze alan bir kalknma sylemine sahiptir. Dnya Bankasna gre,
yoksulluun azaltlmas iin, yoksullarn en zengin varl olan emein retken kullanm tevik
edilmelidir (Cammack 2003: 46).
Dnya Bankasnn azgelimi lkelere yoksullukla mcadele ad altnda salad yardmlarn,
gerekte yoksulluu ortadan kaldrmad aksine bamllk yaratt ve baarsz olduu eklinde
tespitler bulunmaktadr (Joseph, 2002: 45).Dnya Bankas tarafndan salanan maddi kaynaklarn
yerel hkmetler tarafndan ou zaman amacna uygun kullanlmamas, iktidarlarn kredileri verimsiz
biimde vezaman zaman yolsuzluklarn finansmannda kullanmalar yoksullukla mcadelede
baarszln nedenleri arasnda saylmaktadr. Ayrca Dnya Bankasnn yetersizlii ve dnya
ekonomisinin kt gidiat kalknma politikalarnn baarszlnda bir etken olarak kabul
edilmektedir.
Trkiyede de yoksullukla mcadele ile ilgili kurumlar, beklenilen dzeyde birlikte hareket
etmemekte ve yoksullukla ortak bir mcadele stratejisi gelitirmemektedir. Trkiyede yoksullukla
mcadeleye ilikin politikalar 1990l yllarn ortasndan itibaren gndeme gelmitir. eitli kalknma
aralar gelitirilmesine ramen, Trkiyede blgesel kalknma farkllklar varln srdrmektedir.
Dokuz adet be yllk kalknma planna ramen, Trkiyenin zellikle dousu ile bats arasndaki
kalknmlk fark giderilememitir.
TUK Bte Anketleri 2012 verilerine gre Trkiyede nfusun en dk %20'lik dilimin ald
pay toplam tketimden 1994 ylnda %8,5; 2008 ylnda %9,1 olarak gereklemitir. Birlemi
Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan, her yl yaymlanan insani gelime endeksi verilerine
gre, Trkiyenin Dnya lkeleri arasndaki yerinin pek de i ac olmad grlmektedir. rnein


468

Trkiye nsani Gelime Endeksi 2010 yl verilerine gre 186 lke arasnda 83. srada; 2012 yl
verilerine gre ise 90. srada yer almaktadr.
2
nsani gelime endeksi verilerine gre, gelimi lkeler
ile gelimekte olan lkeler arasndaki fark olduka byk ve derindir. Ekonomik birlii ve Kalknma
Tekilatnn (OECD) 'Bir Bakta Toplum' Raporuna gre, OECD blgesinde ortalama yoksul
nfus oran yzde 11,1 iken Trkiye'de bu oran yzde 17dr. Trkiye'nin Gini katsays
3
2002'de 0.44,
2003'de 0.42, 2004'de 0.40, 2005'te 0.38, 2007'de 0.43, 2010'da 0.41 ve 2012de 0.39 olarak
gereklemitir. Trkiye ve Kenyada ise Gini katsays 0.44dr.Gini katsays deeri ile Trkiye, AB
yesi lkeler arasnda daha adaletsiz bir gelir dalmna sahiptir. Kalknma planlarnda gelirin
dengesiz dalmnn nlenmesi hususuna yer verilmi olmasna ramen, Trkiyede gelir dalm
eitsizliinin sryor olmas dikkat ekici bir husustur.
Trkiyede yoksulluk ile mcadele ile ilgili byk altyap eksiklikleri bulunmaktadr. Trkiyede
henz bir yoksulluk haritasnn karlmam olmas bu eksikliklerden bir tanesidir. Trkiyede
yoksulluun boyutlarnn daha iyi saptanmas iin bilimsel aratrmalar yaplmaldr. Yoksulluk
haritasnn olmamas, yoksulluun nerede ve nasl yaandnn, sosyal ve ekonomik politikalarn
yoksul kitleyi nasl etkilediinin bilinmemesine neden olmaktadr.
4. SONU
Yoksullukla mcadelede kalknma politikalarnn baarsz olduu grlmektedir. Changn
ifadesiyle gnmzde kalknm lkeler hem tavsiye ettikleri politikalar bakmndan hem de
oluturduklar kurumlar araclyla kalknmakta olan lkeler asndan merdiveni itmektedirler.
Merdiveni tekmelemenin arkasndaki niyet ne olursa olsun, uluslararas kalknma kurumlar
tarafndan tavsiye edilen politika ve kurumlarn gelimekte olan lkelerde vaat edilen kalknma
dinamiini oluturmad grlmektedir. Gelimekte olan lkelere, bulunduklar artlara daha uygun
olan politika ve kurumlar semelerine olanak verilirse bu lkeler daha hzl byyecekler ve bu
durum uzun dnemde gelimi lkelerin de yararna olacaktr (Chang, 2009:121).Gelimi lkelerle
gelimekte olan lkeler arasndaki bamllk ilikisi yoksullukla mcadelenin nndeki en nemli
engellerden biridir. Bamllk ilikileri, az gelimi lkelerin smrlmesine ve bu lkelerin
ekonomik, teknolojik, toplumsal vb. geliimini tamamlayamamasna yol amaktadr. Yoksullukla
mcadele politikalarnn uygulanmasnda lkeler arasndaki ekonomik, siyasal, kltrel farkllklar
dikkate alnmaldr.
Yoksulluun azaltlmas genel olarak tm lkelerin ve zel olarak da Trkiyenin en nemli
sorunlarndan biri olarak kabul edilmektedir. Yoksulluun, kamuoyunda, ncelikli bir gndem
maddesi olarak ilenmesi ve yoksullukla mcadelenin toplumsal bir hedef olarak grlmesi bu
sorunun zlmesinde nemli bir katk salayabilir (enses, 2003:302). Yoksullarn demokratik
rgtlenmesine giden yolu tkayan, bamllk kltrnn oluturulmasna neden olan ba yapmak
yerine, yoksullarn igcne dahil edilerek topluma entegre edilmeleri yoksulluk sorununun
zlmesine daha fazla katk salayabilir (enses, 2009:692).
Uygulanmakta olan kalknma politikalarnn yoksulluu azaltmada ne dzeyde etkili olduu
eletirel bir gzle incelenerek alternatif politikalar tartlmaldr. Bu nedenle kalknma politikalarnn
yeniden gzden geirilmesi gerekmektedir.Kalknma politikalar ve ilgili kurumlar toplumun tm
kesimlerine hitap edecek ekilderevize edilmelidir. Sivil toplum rgtlerinin talepleri dikkate alnmal,
katlmc, eitliki ve zgrlk bir yap oluturulmaldr.

KAYNAKA
Ayman Gler, B. (2005). Yeni Sa ve Devletin Deiimi Yapsal Uygulama Politikalar 1980-1995.
Ankara: mge.
Barnet, O. E. (2008). Blgesel Kalknma Kurumlarna Yerelden Bir Bak: spanya Deneyimi
Hakknda On Ders. Blgesel Kalknma Ajanslar.220-242. stanbul:Gnaydn.

2
UNDP, nsani Gelime Raporu 2013,http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Summary.pdf
3
Gini katsays gelir dalm adaletsizliini lmekte kullanlan 0 ile 1 arasnda deer alan bir katsaydr.


469

Bakaya, F. (2000). Kalknma ktisadnn Ykselii ve D. Ankara: mge.
Brand, H. (1994). The World Bank the Monetary Fund, and Poverty, International Journal of Health
Services, No: 24, s.567-78.
Berstein, H. (2008). Kalknma ve Azgelimilik, Modern Toplumsal Dnce Szl iinde,
Editr: William Outhwaite, ev: Melih Pekdemir, stanbul: letiim.
Cammack, P. (2003). The Governance of Global Capitalism: A New Materialist Perspective,
Historical Materialism, vol: 11:2, s. 37-59.
Chang, H.J. (2009). Merdiveni Tekmelemek, Neoliberal Kreselleme ve Kalknma iinde,
Derleyen: Fikret enses, ev: Nil Demet Gngr.89-122. stanbul:letiim.
Cirhinliolu, Z. (1999). Azgelimiliin Toplumsal Boyutu.Ankara: mge.
Demir eker, S. (2008). Trkiyede Sosyal Transferlerin Yoksulluk zerindeki Etkileri. DPT
Uzmanlk Tezi, Ankara.
Dickson, M. (2009). Kresel Eitsizlik, Sosyoloji Balang Okumalar iinde, Ed: Anthony
Giddens, ev: Gnseli Altaylar, stanbul: Say.
Dnya evre ve Kalknma Komisyonu(1991) Ortak Geleceimiz, ev: Belks orak, Ankara,
Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn.
Erba, H. (2009). Kreselleme Kapitalizm ve Toplumsal Dnmler. Ankara:Palme.
Ercan, F. (1996). Gelime Yazn Asndan Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimilik.
stanbul:Sarmal.
Escobar, A. (1991). Anthropology and the Development Encounter: The Making and Marketing of
Development Anthropology", American Ethnologist 18(4), s. 16-40.
Freyssinet, J. (1985). Azgelimilik ktisad. ev: Mehmet Ali Klbay - Tezer al, Ankara, Gazi
niversitesi Yaynlar, No:73.
Giddens, A. (2008) Sosyoloji. Yayna Hazrlayan: Cemal Gzel, stanbul:Krmz.
Glalp, H. (1983). Gelime Stratejileri ve Gelime deolojileri. Ankara:Yurt.
Gndoan, N. (2008) Trkiyede Yoksulluk ve Yoksullukla Mcadele, Ankara Sanayi Odas
Yayn.www.aso.org.tr/kurumsal/media/kaynak/TUR/asomedya/ocak-subat2008/Dosya.pdf
(EriimTarihi:20.07.2013)
Hirschman, A. O. (2007). Kalknma ktisadi Ykselii ve Gerilemesi. Der: Fikret enses, ev: Sedef
ztrk, 23-63.stanbul: letiim.
slamolu, H. (2010). Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl. Yayna Hazrlayan: Aye avdar,
stanbul: letiim.
Joseph, J. W. (2002). Stasis and Change in the IMF and World Bank: International Context and
Institutional Dynamics, The Social Science Journal, Volume 37, Number 1, s. 4366.
Kaynak, M. (2007). Kalknma ktisad, Ankara:Gazi.
Kara, M., Yaman, A.(2008). Trkiyede Blgesel Kalknma Politikasnn Dnm Srecinde
Kalknma Ajanslarnn Kurulu almalar: Son Durum ve Deerlendirmeler, Blgesel
Kalknma Ajanslar inde, stanbul, Gnaydn Ofset, s. 31-60.
Krmzaltn, E. (2008). Srdrlebilir Kalknma, Ekonomik Kurumlar ve Kavramlar Szl
iinde, Ed: Fikret Bakaya ve Aydn rdek, Ankara, Maki Basn Yayn.
Mair, L. (1987) Anthropology and Development, Hong Kong, Macmillan Educatin.
Meier, G. M. (1989). Leading Issues in Economic Development, New York, Oxford University Press,
Fifth Edition.


470

Merquor, J.G. (2008). Kalknma, Modern Toplumsal Dnce Szl iinde, Editr: William
Outhwaite, ev: Melih Pekdemir, stanbul, letiim Yaynlar.
zgven, A. (1988). ktisadi Byme ktisadi Kalknma Sosyal Kalknma Planlama ve Japon
Kalknmas, stanbul, Filiz Kitabevi.
Savran, S. (2008). Kod Ad Kreselleme 21.Yzylda Emperyalizm. stanbul:Yordam.
Sen, A. (2004). zgrlkle Kalknma. ev: Yavuz Alogan, stanbul: Ayrnt.
Sepherd, A. (1998). Sustaniable Rural Development. London: Macmillan Press Ltd.
Stiglitz, J. E.(2004). Kreselleme Byk Hayal Krkl. ev: Arzu Taolu-Deniz Vural,
stanbul:Plan B.
enses, F. (2009). Neoliberal Kreselleme Kalknma in Bir Frsat m Engel mi? Neoliberal
Kreselleme ve Kalknma. Derleyen: Fikret enses, ev: Nil Demet Gngr, 235-
280,stanbul: letiim.
enses, F. (2003). Kresellemenin teki Yz Yoksulluk. stanbul: letiim.
Tanilli, S. (2006). Uygarlk Tarihi. stanbul:Alkm.
Tmertekin, E., zg,N. (2007). Ekonomik Corafya Kreselleme ve Kalknma, stanbul:antay.
TSAD (2000) Trkiyede Bireysel Gelir Dalm ve Yoksulluk, Yayn No: stanbul, TSAD-
T/2000-12/295.
Tylolu, ., etepe,H. (2008). Kalknma Teorilerinin Temelleri ve Geliimi, Kalknma
Ekonomisi iinde, Bursa, Ekin Yaynevi.
UNDP (2012). Bin Yl Kalknma Hedefleri,
http://www.undp.org.tr/publicationsDocuments/TheMillenniumDevelopmentGoalsReport2012
.pdf, (EriimTarihi:15.07.2013).
Wallerstein, I. (2010). Modern Dnya Sistemi I, ev: Latif Boyac, stanbul:Yarn.














B7 OTURUMU
DN-III:
KAMUSAL-DNSEL ALAN VE LKLER





















473

SLAM HAREKETLERN BOURDIEUNUN ALAN TEORS LE ANALZ:
BKEK EHR SLAM ALAN RNE
Bar PEMBEC
1

ZET
Bu bildiride, Krgzistann Bikek ehrinde Sovyet rejiminin yklmasyla hzl bir deiim
gsteren slami hareket, BourdieununAlan Teorisi kullanlarak incelenmektedir. Bildiriye alan
teorisinin genel hatlarnn tantmyla balanacak ve bu teorinin dini alan analizinde uygulanabilirlii
tartlacaktr. Bourdieunun yaygn olarak bilinmeyen Dini Alann Douu ve Yaps adl eserinde
sunduu dini alan teorisinin slami hareketlerin analizinde nasl kullanlabilecei ve dier alan teorileri
ile nasl sentezlenebilecei gsterilecektir. Teorik erevenin bu ekilde oluturulmasndan sonra
Bikek ehrinde faaliyet gsteren kiisel ve kurumsal Mslman unsurlar bir slami Alan olarak
analiz edilecektir. Analize, Krgzistann Sovyetler sonras yaad kaotik siyasi ortam, deien dini
politikalar ve bu deiimlerin dini alan zerindeki etkilerinin anlatlmasyla balanacak ve slami
alann derinlemesine incelenmesine geilecektir. slami alanda var olan pozisyonlar, bu pozisyonlara
yerleen aktrler, Mslman otorite stats iin gerekli sembolik sermaye olanaklar ve bunlar elde
etme stratejileri anlatlacaktr.
Anahtar Kelimeler: Bourdieu, Alan Teorisi, slami Hareketler, Sembolik Sermaye, Krgzistan.

ABSTRACT
By using Bourdieus Field Theory,this paper aims to examine Islamic movement in Bishkek,
Kyrgyzstan that witnessed a rapid change with the dissolution of Soviet regime. After introducing the
general outline of the theory, its applicability in the analysis of religious fields will be discussed.
Bourdieus idea of religious field, which he examines in his not commonly known work
GenesisandStructure of theReligiousField, will be discussed in terms of its utilization in the analysis
of Islamic movements and how it can be synthesized with other field theories. After structuring the
theoretical framework in this way, individual and institutional elements working in Bishkek religious
field will be analyzed as an Islamic Field. First, chaotic political atmosphere of Kyrgyzstan in post-
Soviet period, changing state policies on religion and the impacts of these changes on the religious
field will be examined. Next, the Islamic field will be analyzed in detail by looking at the positions
existing in the field, actors holding these positions, forms of symbolic capital needed for gaining
religious authority and finally the strategies of obtaining religious authority.
Keywords: Bourdieu, Field Theory, Islamic Movements, Symbolic Capital, Kyrgyzstan

GR
1999 ylnda yazd Krgzistanda slamn Peinde adl raporunda Michel Gardaz Bikek ehri
iin Sokaklarnda yrdnzde bilimsel ateizmin yznze fledii souk esintiyi hissedersiniz
diyordu (276). Gerekten de yaklak son yirmi yla kadar Bikekin genel grn byleydi. ehir
19. yzylda Ruslar tarafnda kurulmu ve ksa zamanda Sovyet Krgz Cumhuriyetinin politik,
kltrel, ekonomik ve eitim merkezi olmutur. Bikek sakinleri kozmopolit Rus ve Sovyet
kltrnden oluan ortak bir Sovyet kimlii paylayorlard. Bikeke krsal blgelerden g eden
insanlarn dahi bu evreye uyum salamalar, Rusay iyi konumalar ve Sovyet kltrnde yetkin
olmalar gerekiyordu. Prestijli ilere sahip olmann ve iinde baarl olmann yolu bu ortak Sovyet
kimliinin paras olmaktan geiyordu. Blgesel ve dini kimliklerin stnde, bu Sovyet st kimlii ile
gnll ba kurma istei Sovyetler Birlii iin bir baar yksyd aslnda. Geleneksel ve dini
kimliklerinden kurtulmu ve medeni, ilerici, modern ve sosyalist bir dnya gr olan ideal bir
Sovyet vatanda yaratmak Sovyetler Birliinin nihan amalarndan biri deil miydi? Krgzlarn,
Sovyetlerin bu sosyalist modernleme projelerine entegrasyonu zellikle nemliydi nk Krgzlar

1
Yrd. Do. Dr., Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, bpembeci@gmail.com


474

rejimin tarihsel-materyalist perspektifinde en ilkel seviyede grdkleri iki kategoriye denk
geliyordu: Gebe ve Mslmandlar. Sunnynin (1999-2000:167) genel olarak Orta Asyallar iin
yapt bir saptama ehirli Krgzlar iin kolaylkla sylenebilir: ehirli Krgzlar, Mslmanlarn
geri olduu ve medeniyeti ancak Sovyet (Rus) kltr ve dnce biimini zmseyerek
edinebilecekleri gibi Sovyet fikirlerini kabul etmilerdi. Bilincin dini ilkelerden sekler ilkelere
dnm (Saroyan1997:23) Krgzistann krsal kesimlerinde yava olmu olabilir fakat Bikekte
sekler modern zihniyet, eitim sistemi, bilimsel-teknik gelimeler ve Komnist Parti rgtleri
tarafndan yrtlen din kart propaganda sayesinde elde edilmiti.
Bikekin ehir olarak ksa tarihi, Ruslarn ve Sovyetlerin kurulumundaki etkin rol ve seklerliin
norm olmasnn Bikek dini alan zerindeki etkileri byk oldu. Bamszla kadar, Bikekin slami
alannn gelime ans hi olmamt. Herhangi bir Mslman otorite dzeni, slami kurumlar, slami
sosyal alar ve Mslman bilim adamlar ehirde hi var olmad. slami kurumlar lkenin
ounluunu zbeklerin oluturduu gney blgesinde toplanmt. Bu dzenlemenin arkasndaki
yaygn kan uydu: zbekler Krgzlardan daha Mslmandlar ve Krgzlar slam gebe gelenekleri
ile birletiren gerler olduu iin sadece nominal Mslmanlard. Bikek ehri, dardaki
Mslman dnyaya da kapalyd nk Sovyet kanunlar yabanc ve yerli Mslmanlar arasnda resmi
olmayan herhangi bir iletiime izin vermiyordu.
1991 ylnda Sovyetler Birliinin yklmas ve Krgzistann bamsz bir devlet olmasyla Bikek
ehrinin dini alan ok byk deiikliklere sahne oldu. Yirmi yl ierisinde ehir yerel ve uluslararas
slami toplum kurulularnn, okullarn, kurumlarn, din adamlarnn ve yabanc sermayenin merkezi
oldu. ehir Mslman dnyaya ald ve Suudi Arabistan, Trkiye, ran, rdn, Msr, Pakistan ve
Kuveyt gibi lkelerden Mslmanlar gelerek Krgzlarn Mslman dnyann geri kalanna
yetimesi iin almalara baladlar. slami literatr yaygnlat ve kolay eriilebilir hale geldi.
Bunun yannda, onlarca Krgz yabanc lkelere slami eitim almaya gitti ve farkl slami anlaylara
sahip olarak dnd. Ancak, meydana gelen sadece yapsal deiiklikler deildi. slam, kamusal alanda
da giderek daha grnr ve duyulur oldu: Barts takan ve mtevaz giysiler giyen gen kzlar, uzun
sakall ve uzun beyaz kyafetler iindeki erkekler, yeni ina edilen camilerden gelen ezan sesleri,
pazarlarda alnan vaaz kasetleri, televizyon programlarna katlan ve gazetelerde yazmaya balayan
Mslman otoriteler, politikaclarn halk konumalarnda kullandklar slami gndermeler,
camilerden taan ve trafii engelleyen Cuma namaz kalabalklar. slamn giderek artan grnrl
ile evrili Bikekin sekler sakinleri de Mslman kimliklerini kefetmekle daha ilgili hale geldi ve
slam dini Bikekteki kamusal ve zel alann bir paras oldu.
Bikek slami alan son yirmi ylda byle radikal deiiklikler arasnda geliti. Dini otoriteyi talep
edenlerin hepsi alana yeniydiler ve hala gelimekte olan bu alan ierisinde otorite sahibi olmak iin
alyorlard. Mevcut bir dini dzenden gelebilecek zorluklarla, standart kurumsal yaplarn herhangi
bir dayatmasyla ya da slami inan ve pratiin yekpare bir tanmyla ba etmek zorunda deiller. Bir
Mslman otoritenin idare edecei kaynaklar, slami bilgiyi, Mslmanlk kavramn ve itibar
hiyerarisini tanmlamak iin gerekli ara ve zgrle sahipler. Bu almada, nispeten snrsz bir
ekilde gelimekte olan Bikek slami alan Bourdieunun alan teorisi kullanlarak analiz edilecektir.
Bu analiz sayesinde dini alan ierisinde kimler aktif rol almakta, ne eit pozisyonlar yaratlmakta,
dini otorite nasl merulatrlmakta, kaynaklara eriim nasl salanmakta ve Mslman olma
anlay nasl oluturulmakta gibi sorularn cevaplar aranacaktr. Alan teorisi bu analiz iin olduka
faydal nk dini alan iindeki aktrlerin olumasn, pozisyonlarn tanmlamasn, dnsel bir
ereve yaratmasn ve amalar iin farkl stratejiler uyguladklar sosyal-yapsal balam ve de
motivasyonel arka plan etkin bir ekilde incelemek iin gerekli olan aralar salamaktadr.
Bikek slami alan analizinde kullanlan alan teorisinin aklamas Bourdieunun eserlerinin bir
sentezine dayanr: Outline of a Theory of Practice (1977) , Thelogic of Practice(1990), Distinction: A
Social Critique of the Judgement of Taste (1984), Homo Academicus (1998), The Field of Cultural
Production: Essays on Art and Literature (1993), Genesis and Structure of the Religious Field(1991).
Dini alan iledii Genesis and Structure of the Religious Field (1991) eserinde Bourdieu dini alan
fikrini kilisenin dini alanda baskn oyuncu olduu, dini aktrlerin ise iinde bulunduklar alann
inasnda pasif rol oynadklar varsaymna dayandrr. Daha ok Hristiyan kurumlarn ve aktrlerini
esas alan Bourdieunun bu dini alan dncesini slami dini alan analizine uygun hale getirmek


475

amacyla kltrel edebi alanlar almasndan faydalanlmtr. nk Bourdieu bu alanlarn
aktrlerini alan inasnda aktif rol oynar olarak kabul eder ki bu slami alanlarn en nemli
zelliklerinden biridir. Bikek dini alan analizinde kullanlan Bourdieunun alan kavram, hiyerarik
olarak ve belirli bir etkinlik alan (dini, ekonomik, kltrel, eitim vs.) iin yaplandrlm toplumsal
bir mekn olarak dnlmtr. Her bir alann kendi ileyi kurallar ve g ilikileri vardr ve de
alana yeni gelenlerden alann bu zelliklerine uygun vasflara sahip olmalarn talep eder. Krgzistana
zel bir rnek vermek gerekirse, bir kiinin slami alana katlabilmesi iin slami liturji hakknda bir
miktar bilgisinin olmas veya yurt dndaki slami kurumlarda bir eitiminin olmas gerekir. Bu
rnekten anlalabilecei gibi bir alann kurallar sz konusu lkeye ve zaman dilimine gre deiir.
Yani, her ne kadar kurumsal olarak birok ortak zellik gsterseler de, Krgzistandaki dini alan
mesela Trkiyenin dini alanndan farkl olacaktr. Ancak, bu durum bir alann belirli bir yerde
sabitlenmi bir toplumsal balam olduu anlamna gelmez. Dini alan, aktrlerin pozisyonlarn
yaratmak, deitirmek ve muhafaza etmek iin farkl stratejiler uygulamasyla deiiklik gsteren, her
zaman dinamik bir alandr. Aktrlerin igal ettikleri pozisyonlar arasndaki ilikiler herhangi bir alann
yapsn belirler. Bourdieunun 19. yzyl Fransasnda edebiyat alanndaki pozisyonlar analiz ettii
almasndan (The Field of Cultural Production 1993) bir rnek pozisyonun bir alanda ne anlama
geldiini gsterebilir. Bourdieu bu analizinde edebiyat alannn, burjuvazi sanat, toplumsal sanat ve
sanat iin sanat gibi pozisyonlar arasndaki mcadeleler tarafndan yaplandrlm olduunu gsterir.
Aktrler, yani bir alan iindeki pozisyonlar tutanlar, sz konusu alana zg sermaye biimlerini
elde etmek iin stratejik hareket ederek rekabet eden bireysel veya kurumsal aktrlerdir. Bir alanda
aktrler tarafndan aranan sermaye her zaman iin maddi ya da parasal deildir. Aktrlerin rekabet
ettikleri parasal olmayan karlar ve kaynak biimlerini aklamak iin Bourdieu sembolik sermaye
kavramn ortaya atar. Mesela, slami alanda, rekabet ou zaman Arapa veya slam tarihini bilmenin
getirdii bir otorite; toplumsal konum (mesela, Peygamberin soyundan gelmek); ayrcalkl sosyal
alara yelik (mesela belli okullarn mezunu olmak) ile ilgilidir. Bu sermaye biimlerine dayanan
otorite semboliktir ve artan bir finansal sermayeye sahip olma anlamna gelebilir veya gelmeyebilir.
Bu sermaye, dini alan rneinde bir aktrn belirli bir kutsallk tasavvurunu merulatrmasn salar.
Ancak, sembolik sermaye biimleri finansal sermaye biimleri gibi her zaman eit olarak dalmaz ve
daha fazlasna sahip olan aktrlerin savunduklar gereklik tasavvurunun kabul grmesi ve fark
edilmesi daha olasdr.
Yine de, sembolik sermayeye sahip olma talebi her zaman iin bakalar tarafndan kabul edilir
deildir. yle ki, aktrlerin sermayelerini mmkn olan en avantajl ekilde kullanmalar yeterli
olmaz, ayn zamanda dierlerinin de kabuln kazanmak zorundadrlar. Benzer karlar ve kaynaklar
iin rekabet eden dier aktrler bu talepleri ya kabul ya ret edecektir. Kamudaki ve toplumdaki iktidar
kurumlarnn sahipleri de bir aktrn otorite talebinin kabulnde nemli bir rol oynarlar. Aktrlerin
pozisyonlarn koruyabilmeleri ayn zamanda yesi olduklar alan ile finansal ve politik sermayeye
sahip olma zerine kurulu geni iktidar alan arasndaki ilikiye baldr. Her ne kadar her bir alan
kendi kurallar ve g ilikileri ierisinde ilese de Bourdieu her alan finansal veya politik alanlarn
egemenlii altnda kabul eder. yle ki, bir alann zerklii sadece grecelidir ve dsal faktrler ile
isel dinamiklerin talepleri arasnda bir denge kurabildii srece gerektir. Geni iktidar alannn sz
konusu bir alan zerindeki baskn durumu aktrler iin ikilik ve elikili bir durum yaratr. Dini alan
rneinde, mesela, Mslman bir lider iinde bulunduu dini alana zg belirli kurallarla pozisyonunu
yaratmaya veya devam ettirmeye abalar. Ancak, ayn zamanda politik ve ekonomik g sahiplerinin
de isteklerine ve beklentilerine tabidir. Bu nedenle, stratejilerini bu dardan gelen kstlamalara
uygun olarak ayarlamalar gerekir. Dolaysyla, bir alanda aktrler tarafndan alnan pozisyonlar iyi
analiz edebilmek iin d sreleri ve faktrleri de dikkate almak gereklidir.
Makalenin geri kalannda, Bikek slami alannn analizi alann iinde bulunduu byk iktidar
balam ierisinde incelenecektir. Devletin ve komu lkelerin din politikalarnn ve Bikek ehrinin
aktrlerine esiz frsatlar ve kstlamalar getiren zgn bir ehir olmasnn dini alan zerindeki etkileri
dikkate alnacaktr. Aktrlerin egemen iktidar alan iindeki konumlarnn analizi dini alan iinde
aldklar pozisyonlar anlamay kolaylatracaktr. Dini alann teferruatl analizinde mevcut
pozisyonlar; yeni pozisyon yaratma giriimleri; sz konusu olan karlar ve kaynaklar; bu pozisyonlar


476

arasndaki mcadeleler; mevcut pozisyonlar tutanlar veya onlara talip olanlar; kullandklar stratejiler
ve hedefledikleri sermaye biimleri ile aktrler arasndaki rekabet incelenecektir.
BKEK SLAM ALANI
Krgzlar ngrlmeyen ve beklenmedik ekilde gelen bamszln aknl iindeyken,
yabanc Mslmanlar Krgzistann dini alann ekillendirmeye hazr ve kararlydlar. Sovyetlerin
yerel halk arasnda slam inancn yok ettiklerine ikna olmu olarak Krgzlara Mslman dnyann
geri kalann yakalamalarna yardm etmek iin ok hevesliydiler. Ancak bu durumda bir sorun vard
nk Krgzlarn ounluu ayn kayglar ve amalar paylamyorlard. Bir ksm slama kar
kaytsz, bazlar slam kart, bir ksm da ilgili fakat bilgisizdi. Buna ek olarak, Krgzlarn yeterince
dinden uzak durduklarn dnen bakalar da vard. Bunlar nominal Mslmanlar inanl
Hristiyanlara dntrmek iin byk bir coku ve azimle Krgzistana gelen Hristiyan misyonerlerdi.
Yabanc Mslmanlar ve Hristiyanlar hedeflerine ulamak iin alrlarken, baz Krgzlar da dini
alann ekillenmesinde rol almaya balad. Onlarcas dier Mslman lkelere dini eitim almak iin
gittiler. Bu rencilerin 2000lerde lkeye farkl slam anlaylaryla dnmesi dini alan igal eden
fikirlerin iyice eitlenmesini salad.
Dini alann bu kadar hzl bir ekilde ekillenmesinin ana sebeplerinden biri Krgzistan
Devletiydi. Dier Orta Asya lkelerinin aksine, Krgzistan Devletinin ilk hamlesi dini alann tm
kontroln eline almak olmad. Tersine, devlet dini alann greceli olarak bamsz ilemesini
salayan yasalar geirmeyi seti. Her ne kadar devletin din ile ilikisinde zamanla deiiklikler
olduysa da, vatandalarn din zgrl anayasada garanti altna alnmtr.Devlete bal Diyanet leri
Ofisine kaytlarn yaptrdklar srece dini gruplar dier lkelerin aksine daha zgr hareket
etmektedirler. Krgzistan Devletinin esnekliine ilaveten dier Orta Asya Devletlerinin dini
alanlarn sert kontrol yntemleri de Krgzistan dini alannn eitlenmesine imkn vermitir.
zbekistan ve Tacikistanda barnamayan birok slami grup Krgzistana gelip yerlemilerdir ve din
alan ierisinde faaliyet gsteren aktrlerden biri olmulardr.
BKEK EHRNDEK ANA MSLMAN AKTRLER
Bikek slami alan karmaktr ve otorite sahibi bir dizi aktr bulunmaktadr. Analizi
kolaylatrmak iin, Mslman aktrler be gruba ayrlabilir: Mftlk [Kg. Muftiyat]; Mslman
Sivil Toplum rgtleri; slami eitim kurumlar; Krgzistann dini alannda faaliyet gsteren
uluslararas slami gruplar (Tebli Cemaati ve Hizb-ut Tahrir); ve nihayet, bamsz olarak alan
Mslman otoriteler. u belirtilmelidir ki bu pozisyonlar arasndaki snrlar kat deildir ve genellikle
akma vardr. yle ki, slami bir grubun bir yesi ayn zamanda Mftlkte bir grevli olmay
ve/veya bal olduu gruptan bamsz olarak almay seebilir. Kategoriler arasnda zamansal veya
meknsal deiimler olduka yaygndr.
Mftlk [Kg. Muftiyat], otuz slam liminden oluan idari konsl [Kg. Ulamalar Kenei] ve bir
mft tarafndan idare edilir. Bamsz bir resmi kurumdur ve devlet birimlerine kaytl olmak
durumundadr. Her ne kadar dier Orta Asya mftlklerine kyasla greceli bir bamszl olsa da
devlet bu kurum araclyla Mslman nfusu kontrol altnda tutmaya alr. Mesela ilerini
devletten bamsz idare etse de, baz konularda devlet sylemini stlenir ve ona uygun faaliyetlerde
bulunur. Dini alanda tek resmi aktrdr ve yaynlad fetvalar araclyla slamn prensiplerini ve
ibadet kurallarn tanmlama hakkn kendinde bulundurur.
Mftlk ayn zamanda kendi kendini finanse eder. Devletten finansal olarak bamsz olmas baz
frsatlar ve zgrlkler salasa da farkl trl bamllklar yaratr. Cami yapm, harcamalar, slam
niversitesinde grev yapan hocalarn maalar gibi masraflar karlamada yabanc Mslmanlarn
balarna baml hale gelmitir.
Devletin dini okullara ve camilere herhangi bir finansal desteinin olmamasnn yan sra, dini
kurumlardan alnan diplomalarn da devlet ofislerinde ve okullarnda geerlilii yoktur. Sonu olarak
dini okullardan mezun olmu, eitimli fakat isiz bir gen Mslman topluluu vardr. Dini eitim
alm genlere i bulma yollarndan biri slami Sivil Toplum rgtlerinin kurulmas olmutur. Bu
rgtlerin finansal dayana ounlukla yabanc balardr. Radikal bir dini grleri olmadn
kantladklar srece bu rgtler dini grup olarak kayt yaptrp faaliyetlerine devam edebilirler.


477

Ellerinde dini okul diplomas olanlar iin bir frsat da dini okullarda almaktr. Farkl lkelerin
finanse ettii dini okullarda ders verebilirler. Trkiye tarafndan desteklenen O Devlet Okulunun
teoloji faklteleri, Kuveytli balarn finanse ettikleri zel bir niversite, Mftlk ve farkl
balardan destek alan slam niversitesi ile Glen okullar Bikekte faaliyet gsteren nemli
okullardandr ve slami alann nemli aktrlerindendir.
Krgzistann eriilebilir ve ok sk denetlenmeyen bir dini alannn olmas uluslararas slamc
gruplar da ekmitir. Tebli Cemaati, Krgzistanda Krgzlar arasnda en popler gruplardandr.
Entelektel bir slam bilgisine, Arapa bilmeye gerek olmadndan ve herkese ak olduu iin
Krgzlar tarafndan ok tercih edilmektedir. Tebli Cemaatini dierlerinden ayran zellii eitim
alma ve dier Mslmanlar davet etmek iin dzenledikleri farkl srelerde yaplan ve daavat denen
turlardr. Krgzistanda faaliyet gsteren bir dier uluslararas slamc rgt Hizb-ut Tahrirdir. Devlet
tarafndan yasakland ve dolaysyla kaytl olmad iin gizli olarak alr ve Tebli Cemaatinin
aksine hiyerarik bir dzeni vardr. Krgzistan devletinin sk kontrol ve bu rgt terrizm ile
eletirme politikas sonucunda aktrler Bikek dini alannda pozisyonlarn tanmlarken bu rgtle
herhangi bir balar olmadn devaml kantlamak zorundadrlar.
Bikek dini alannda nemli pozisyona sahip bir dier grup da her ne kadar kaytl dini grup ya da
rgtlerin liderleri olabilseler de genellikle bireysel olarak alan dini otoritelerdir. Yayn yaparak,
camilerde vaaz vererek, evlerde ders vererek faaliyet gsterirler. Konumalarnda ve gnll seyirciler
iin katldklar derslerde genellikle ahlak konularna younlarlar.
BKEKTE MSLMAN OTORTE OLMANIN YOLLARI
Bourdieu iddia eder ki, bir dini alanda otorite ina etmek isteyen biri ncelikle mevcut sembolik
dzeni ykmal ve ykmn sembolik olarak gven altna almaldr (Abashin 2006:276). Bu argman
zaten olumu ve dini otoritenin yeni talep sahiplerinin ba etmesi gereken kurallara gre
yaplandrlm bir dini alan iin doru olabilir. Peki, kurallar, kurumlar, aktrleri ve sembolik
sermaye biimleri olmayan bir ortamda yeni bir dini alan nasl oluturulur? Dini otorite talep edenlerin
hepsi alana yeniyse ve hala gelimekte olan bir alan ierisinde otorite kazanmak iin abalyorlarsa ne
olur? Bikek ehrinin dini alan byle bir durum iindedir. ehrin gl bir sekler karakterinin
olmas, dini bir dzenin ve kurumlarnn olmamas, devlet tarafndan zorla dayatlan bir slam
anlaynn olmamas dini otorite talep sahiplerini istisnai bir duruma sokmutur. Bu talep sahipleri
standart kurumsal yaplarn dayatmasyla, slami ritellerin ve ideolojisinin kstlayc bir tanm ile
uramak zorunda kalmamlardr. Aksine, sembolik sermaye eitlerini, bir Mslman aktrn
kontrol edecei dier kaynaklar ve doru Mslman olma yollarn tanmlamada, bu kaynaklarn
merutiyet durumunu ve dalmn dzenlemede ve dini alandaki otoriteyi glendirme stratejilerini
gelitirmede daha az kstlanmlardr. Bu olduka kontrolsz gelien Sovyet sonras dini alan
ierisinde farkl sembolik sermaye eitleri ve dini otorite kaynaklar olumaya devam etmektedir.
POZSYONLAR VE SEMBOLK SERMAYE ETLER
Mslman aktrler slami alan ierisinde merutiyetlerini ve otoritelerini oluturmak iin
abalarken bunu bir seyirci nnde yaparlar. yle ki, pozisyonlarn tanmlarken dini otorite talep
eden dier aktrleri ve talep edilen otoriteye maruz kalan sradan Mslmanlar dikkate almak
zorundadrlar. Bu iki eit seyircinin beklentileri farkl olabilir ve her birinin kabuln kazanmak iin
Mslman aktrler farkl stratejiler uygulamak zorunda kalabilirler. Mesela Bikekte hitabet yetenei
gibi bir sembolik sermaye eidi sradan Mslmanlarn takdirini kazanmak iin nemli olsa da
eitimli Mslmanlar iin ok etkileyici bir zellik deildir. Dier Mslman aktrler iin otorite
talep edenin din bilgisi veya eitim durumu daha nemliyken sradan Mslmanlar bu lt zerinde
ok durmazlar. u da var ki, etkili Mslman aktrler iin nemli olan bir lt zamanla sradan
Mslmanlarn da birisini iyi bir Mslman lider [Kg. aalm] olarak kabul edip etmeme kararnda
belirleyici olur. laveten, Mslman sekin ksm arasnda merutiyet kazanmak bir aktrn dini
alanda stat kazanmasna ve devam ettirmesine yardmc olur ve bylece sradan seyircilerin de
kabuln kazanmann ansn artrr.
Bikek dini alannda hayrseverlik ve dindarlk, Mslman adlar, slami kyafetler ve Hacca
gitmek meru bir Mslman aktr iin belirleyici zellikler arasndadr. Kiisel karakteristikler


478

birisinin dini otorite talebini yarglamada kullanlan en nemli kstaslardan biridir. Drst, gl ve
cesaretli olmak ok nemlidir. Mesela, birisinin Hac olmas, kiinin kendisini iyi ve drst bir insan
olduunu kantlamad srece nemli deildir. Krgzlar iin hitabet yetenei ok nemlidir ve dini
otoritesi olan kiilerin iyi konumas ve dinleyiciyi etkilemesi beklenir. Alamak, mesela, birisinin
niyetlerinin, eylemlerinin ve inancnn gerekliinin gstergesidir. Krgzlar nasl hissettiklerini,
dndklerini ve ac ektiklerini ne kadar aladklarn ifade ederek tarif ederler. Ayn ifade biimini
Mslman aktrlerden de talep ederler.
Arapa bilmek: Bir dini otoritenin sahip olmas gereken bu sembolik sermayelerden baka
Bikekte dini otorite elde etmek iin gerekli olan olduka nemli baka kstaslar de vardr. Bikekte
Mslman bir aktrn otoritesini ve merutiyetini kabul ettirmesi iin gerekli olan zelliklerden biri
Arapa konumaktr. Arapa renme imknnn olduka kstl olduu Sovyet dneminde ezbere
Kurandan bir ka ayet okumak Mslman bir lider olarak otorite kazanmak iin yeterliydi.
Bamszlktan sonra ise beklenti olduka ykselmitir. Artk sadece ezbere bir iki dua okumak deil,
Arapa konumak, okumak ve anlamak Mslman otorite olmak iin bir art olmutur. Arapann
nerede renildii dahi bugn bir fark yaratr olmutur. rnein, Arapa konuulan lkelerde
renilen Arapa, Trkiyedeki okullarda renilen Arapadan daha deerlidir. Genel kan udur ki
Trklerin Arapa sesleri tam doru bir ekilde telaffuz edememeleri Kuran ayetlerinin telaffuzunun
yanl olmasna, bunun da gnaha yol atdr. Trkiyede gidilen okulun bir niversite, Suudi
Arabistandakinin ise bir Kuran kursu olmas fark etmez. Arap aksanyla Arapa konumak ok daha
prestijlidir. Bu yzden, insanlar imknlar varsa Arapa renmeye Arap lkelerine gitmeyi, Arapay
Krgzistandaki Arap retmenlerden renmeyi, hi olmad, dili Arap lkelerinde renmi Krgz
retmenlerden ders almay tercih ederler. Arapay bu ekilde konuabiliyor olmak Arap
balardan finansal destek bulmada da yardmc olur.
Arapada usta olmann neminin farknda olan Mslman aktrler derslerine, konumalarna ve
vaazlarna her zaman Arapa konuarak balarlar. Bu Kurandan bir ayet, bir selamlama veya iyi
dileklerin ifadesi olabilir. yi bir Mslman lider olmann en nemli belirtisi Kuran Arapadan
Krgzcaya evirmektir. 2008 ylnda Kurann Krgzca evirisi vard ve bunlarn tmnn
evirmenleri ok sayg duyulan Mslmanlard. Herhangi bir etkinlie katldklarnda takdim edilirken
Kuran evirdikleri zellikle vurgulanrd.
Mslman otoritelerin Arapadaki ustalklarna gre deerlendiriliyor olmas aktrlerin mfty
Arapa bilgisi konusunda sorgulamasnda da kendini gsterir. 2008 ylnda grevde olan Mft,
eitimini Krgzistann gneyindeki kk bir ehirdeki medreseden ve Ufadaki bir slam
Enstitsnden alm gen bir din adamyd. Mslmanlarn resmi temsilcisi olarak devlet
grevlilerinin veya tannm kiilerin cenazelerinde ritelleri ynetmekle grevliydi. Ulusal televizyon
kanallarnda naklen yaynlanan Krgzistann dnyaca nl yazar Cengiz Aytmatovun cenazesinde
de dini prosedrleri yerine getiren kii kendisi olmutu. Cenazeden bir ka gn sonra bir Mslman
sivil toplum rgtnn lideriyle yaptmz konumamzda kendisine mftnn cenazedeki
performans sorulduunda memnuniyetsizliini dile getirmiti. Kuran ok etkisiz okuduunu, o
yzden de dinleyicilerin etkilenmesinin mmkn olmadn sylemiti. zellikle dinleyiciler arasnda
ona gre ok sayda olan ateist entelektel ve politikacnn olmasndan dolay mftnn bu insanlarn
Kurandan etkilenmesini salamak iin byk bir frsat elinden kardn dnyordu. Bu rnein
de gsterdii gibi Arapada usta olmak Mslman bir liderin Bikekte itibar kazanmas iin nemli
sembolik sermaye biimlerinden biridir.
Eitim: Sovyetler zamannda Arapa renme gibi dini bir eitim alma da ok kk bir grupla
snrlyd. Bamszlktan sonra ise slami eitim alma imknlar artt ve bir Mslman lider olmann
nemli ltlerinden biri oldu. Bugn iin bir Mslman liderin ne zaman ve nerede eitim ald ok
nemlidir. Yurtdndaki bir okuldan alnan derece olduka itibarldr. Bunun yannda, Bikekteki
slam niversitesinin mezunlar da Mslman otoriteler olarak grlrler. Fakat yerli bir kurumdan
mezun olanlar dahi yabanc bir Mslman lkede eitim grmek iin frsat kollarlar. Arapa renme
konusunda olduu gibi, slami eitime atfedilen deer eitim yerine gre deiiklik gstermektedir.
Ayn ekilde, Arapa konuulan bir lkede alnan eitim Trkiyede alnan dini eitime gre daha
deerli kabul edilmektedir. Trkiyedeki kurumlardan veya Trkiye Devletinin Krgzistanda kurmu
olduu teoloji okullarndan mezun olanlar daha ok Trkiye ile bir balants olan kurumlarda,


479

rgtlerde ve okullarda almay tercih ederler nk farkl meknlarda i bulabilme imkn kstldr.
Tebli Cemaati evresinde ise Pakistandaki bir medreseden alnan eitimden vgyle bahsedilir.
Msrdaki El-Ezher niversitesinden alnan bir derece en prestijlisidir. Bu okulun mezunlar dini
bilgi, ibadet ve Arapa bilgisi konusunda uzman kabul edilirler. Sivil toplum rgtlerinin lideri,
niversite hocas veya Mftlkte yetkili olmak gibi saygn pozisyonlara sahiptirler.
Yer kadar dini eitimin ne zaman alnd da nemlidir. nk Sovyet dneminde slam eitimi
alm bir ka dini otorite hlen bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm Sovyet hkmeti tarafndan eitim
iin rdn ve Msr gibi Arap lkelerine veya Takentteki slam niversitesine gnderilmiti. Bu
insanlar gnmzdeki Mslman otoriteler arasnda eski nesli temsil eder. Saylar ok az olsa da, dini
alanda bilinirler ve bir ksm aktif olarak almaya devam eder. Fakat Sovyet sonras Krgzistanda
geleneksel olarak yallara ithaf edilen dini otorite artk gen nesle gemitir.
Ya: Sovyet dneminde gen nesilden ziyade slam dinini renenler ounlukla yallard. Bu
yal nesil slamn temel artlarn, ritellerini ve yaam dngs seremonilerini gerekletirebilecek
kadar bilgi sahibiydiler. Bu bilgiler nesiller arasnda ounlukla szl olarak aktarlrd. Sovyet
hkmeti baz Orta Asya rencilerinin Mftlk, camiler, Takentteki slam niversitesi ve
medreselerde grevlendirmek zere slam konusunda eitim almasn salad. Bu rencilerin bir
ksm Orta Dou lkelerine Sovyetler Birliinin blgede ve Mslman dnyada poplaritesini
artrmak iin gnderildi. Bu eitimli Sovyet vatandalar yabanc Mslman lkelerle olan
ilikilerinde Sovyetler Birliini temsil ediyordu. Krgzistandan bu amala seilen genlerin
ounluu gneyden zbeklerdi. Sovyetler Birliinin knden bu yana bu insanlarn bir ksm
vefat etti, bir ksm da bakente gelip dini uzmanlar olarak statlerini devam ettirdiler.
Sovyet eitimli Mslman sekinlere gnmz gen neslinin yaklam farkllk gstermektedir.
ncelikle, yal nesli Sovyet dneminde dindar bir insan olmann getirdii zorluklarla baa kabilmi
olmalarndan dolay takdir ederler. Yal nesil, inanlar ile devletin kat istekleri arasnda bir denge
kurmak zorundayd. Dier taraftan, gen Mslmanlar, yal neslin slami bilgisinin yeterliliini
sorgular. Sovyet ideolojisinin bu neslin slam bilgisini kstladna ve hatta bozduuna inanrlar.
Genlere gre yal nesil Mslman dnyadan ve uluslararas gelimelerden kopuk yayordu, bu
yzden de modern slam dncesinin ve hareketlerinin gerisinde kalmt. Modern iletiim aralarn
kullanma, yabanc Mslmanlarla sosyal alar kurma, sivil toplum rgtleri kurmak iin gerekli
balar bulma ve kapitalist bir ekonomi dzeninde alma gibi gnmzde gerekli donanmlardan
eski neslin mahrum olduuna inanrlar. Her ne kadar Sovyet dneminde eitim grm baz
Mslmanlar yeni dnem artlarna uyum salam olsa da, ounluu statlerini kaybetmi ve
marjinalize olmu durumdadrlar.
Krgz olmak: Dini otorite yal nesilden gen nesle getii gibi zbeklerden de Krgzlara
gemitir. zbekler, Sovyetler Birlii dneminde resmi kurumlara hkimdi ve halk arasnda da
dindarlklar ve inanl olmalaryla anlrd. lkedeki Mslmanlarn dindarlk ltnn etnik boyutta
deerlendirilmesi Sovyet rejimi tarafndan icat edilmemi olsa da, Sovyet politikalar tarafndan
glendirildi ve pratikte uygulanmaya baland. Mesela Orta Asya ve Kazakistan Dini Kurulu 1943te
kurulmutu. zbekistann Takent ehrindeydi ve grnte Orta Asyann tm Mslmanlarn
temsil ediyordu. Fakat gerekte zbek Mslman sekin snf tarafndan kontrol ediliyordu. Saroyan,
zbek sekin snfnn dini materyallerin basmndaki, fetvalarn karlmasndaki, medrese eitiminde
mfredatn belirlenmesindeki ve din konulu konferanslarn organize edilmesindeki baskn rollerine
iaret eder(1997: 74-75). Bu balamlar dnda, zbek sekin snf uluslararas arenada da Sovyet
Mslmanlarn temsil etmilerdir. Yabanc lkelerden gelen Mslman delegasyonlar zbek
Mslmanlarla muhatap olur, yurt dna giden Sovyet Mslman delegasyonlarnda da genelde
zbekler olurdu. Krgzistan, Dini Kurulda bir kad ile temsil edilir ama o da genellikle zbek olurdu.
Kadnn ofisi gneydeki O ehrinde, yardmcsnn ofisi ise Bikek ehrindeydi. Rus Ortodoks kilisesi
dnda lkedeki tm dini faaliyetleri denetleyen devlet kurumu olan Dini ler Konsl dahi zbekler
arasndan seilirdi.
Krgzistan bamszln kazandktan sonra ise zbekler eski otoritelerini kaybettiler ve Krgzlar
kurumlara ve dini alandaki pozisyonlara hkim olmaya baladlar. Mftlk grevlilerinin, slam
niversitesinin ve medreselerin hocalarnn, Ulemalar Meclisi yelerinin, Mslman Sivil Toplum


480

rgtlerinin liderlerinin ve yelerinin, slami basnn, Tebli Cemaatinin liderlerinin ve yelerinin
ounluunu Krgzlar oluturmaya balad. Gcn Krgz Mslmanlarn eline gemi olmasnn
balca nedenlerinden biri lkenin dini merkezi olan O ehrinin hkimiyetinin Krgzlarn gl
olduu Bikek ehrine gemi olmasdr. Dier bir sebep, dini alanda pozisyon oluumunda rol sahibi
olan yabanc Mslmanlarn Krgzlar tercih etmesidir. imdiye kadar nominal Mslman olan
Krgzlar gerek Mslmanlara evirme hedefleri dorultusunda Krgzlarn hakim olduu
kurumlara, faaliyetlere ve hayr kurumlarna bata bulunmay tercih etmektedirler. Krgz
Mslmanlarn kendilerine sunulan bu frsatlar gerek Mslman olma amacyla hevesle
deerlendirmeleri de etnik olarak Krgz olmann sembolik sermayeye dnme sebeplerinden biridir.
Yabanclarla ibirlii: Bikek dini alannda sembolik sermaye biimlerinden birisi de yabanc
Mslmanlarla iliki iinde olmaktr. Yabanc lkelerdeki Mslman barseverlerle, bilim
adamlaryla ve kurumlarla balantnn olmas nemlidir. Derslerde, cami sohbetlerinde ve hatta
basnda bir dini otorite hakknda konuulurken muhakkak hangi yabanc Mslmanlarla ortak alt
belirtilir. Dil konusunda olduu gibi balant kurulan Mslman lkeye ithaf edilen itibar de deiiklik
gstermektedir. Benzer ekilde, Trklerle almann prestiji dier yabanclarla almannki kadar
yksek deildir. Artk tannan bir Tebli Cemaati yesi olan Aynagl n hikyesi bu durum iin bir
rnek tekil eder. Aynagl iki yl Trkiyede kalm ve Kuran Kursuna katlm gen bir kzdr.
Bikeke dnnde Trkiyedeki retmenlerine sz verdii gibi bilgilerini Krgzlara retecei
dncesiyle ok heveslidir. Maalesef, iler umduu gibi gitmemi ve hayal krkl yaamtr.
Trklerin organize ettii bir kursta ders vermeye balamadan nce camilerdeki sohbetlere katlmaya
balam. Fakat insanlar kendisine Sf diye hitap etmeye balamlar: Ne zaman Araplardan eitim
alm kadnlarla bir araya gelsek ve ben fikrimi sylesem beni sen Sfsin, yanl biliyorsun diye
sustururlard. Akidemin yanl olduunu, namaz yanl kldm sylerlerdi. Bu duruma ok
aryordum nk Sflikle ilgim yoktu ve ne yapacam bilmiyordum. Aynagl daha sonra
Pakistanda eitim gren ve ksa sre sonra ei olacak bir genle tanr. Beraber Pakistandaki bir
medresede drt yl geirip bu sefer takdir edilen bir Tebli Cemaati yesi olarak Bikeke geri dner.
Bikek dini alannda mevcut olan Sflie kart pozisyon zellikle gen nesil tarafndan
savunulmaktadr. Krgzlarn dini inanlarnda trbe ziyaretleri geni yer tutar fakat gen Mslman
aktrler bu inan ve pratii Krgzlarn iyi Mslmanlar olmasnn nndeki en byk engel olarak
grrler. Trbe ziyaretlerinin halk arasnda son bulmas iin srarla alan etkili aktrler Sflii
bilerek veya bilmeyerek trbe ziyaretleriyle zdeletirmitir. Trkiyede trbe ziyaretlerinin
poplerliinden yola karak Trkiyeli Mslmanlarnn da Sf olduu iddias zamanla yaygnlaan
bir kan olmutur. Bikekteki dini aktrlerin Trklerle iliki kurmaktan ekinmelerinin ve Sf kart
pozisyon almalarnn sebebi Sf olarak damgalanp dini alanda itibar kaybetme korkusudur.
Vahabi kartl: Mslman aktrlerin merutiyetlerini ve otoritelerini ina ettikleri
pozisyonlardan birisi de Vahabi kartldr. Vahabi sfat 1970lerde Orta Asyann nemli
teologlarndan Hindustani tarafndan kendisini eletiren rencilerini itham etmek iin kullanlmaya
balamasyla blgede yaylmtr (Khalid 2007:144). Fakat gnmzde kresel terrizm sylemi
ierisinde blgede kullanlan Vahabi terimi yeni anlamlar kazanm ve farkl amalarla kullanlmaya
balanmtr. Blge genelinde hkmet grevlileri kendilerinin onayladklar dnda slami gr
bildiren gruplar ve kiileri Vahabi olarak etiketleyerek yasad klmaya almaktadrlar. Resmi
yetkililerin kulland anlamyla Vahabiler mevcut hkmetleri iddet ieren yntemlerle devirme gibi
politik ajandalar olan radikal ve ar Mslmanlardr. Hkmet sylemine gre bu tr ajandalar ve
yntemler sert mdahaleyi halkn gvenliini salamak adna hak eder. Fakat Orta Asya hkmetleri
bu kriterlerle alakas olmayan, sadece hkmetten farkl bir gr beyan eden tm Mslman gruplar
Vahabi kategorisinde toplamaktadr. Krgzistan devleti de bir terrizm sylemi yaratm ve Rus, in,
ABD ve zbekistann basks altnda blgede olduka popler olan Hizb-ut Tahrir ile Vahabilii
zdeletirmitir. Bugn Krgzistanda resmi olarak onaylanmayan herhangi bir slami gr Vahabi
olarak nitelenmekte ve Hizb-ut Tahrir yesi olmak, ar dinci ve Mslman terrist ile e deerde
tutulmaktadr.
Devletin Vahabi kart retorik yaratmasnn en nemli sonularndan birisi Mslman aktrlerin
dini alanda pozisyonlarn tanmlama biimlerini, devlet ve sekler dzen ile olan ilikilerinde
kullandklar stratejileri etkilemesidir. Mslman aktrler Vahabi sylemini benimsemilerdir ve


481

devlet ve dier aktrlerle olan ilikilerinde otoritelerini glendirmek, frsatlara eriimde ara olarak
kullanmak iin yararlanmaktadrlar. Hizb-ut Tahrir kart olduklarn garantileyerek devlet
mdahalesini engellemi ve sradan Krgzlar arasnda merutiyet kazanm olurlar. Ayrca rekabet
edilen aktrlerin Vahabi olmakla sulanmas da sk rastlanlan stratejilerden biridir.
zet olarak, Bikek slami alannn hala gelimekte olan, zellikleri yeni aktrler tarafndan
tartlan, tanmlanan ve deitirilen bir dini alan olduu vurgulanmtr. Bikekte mevcut bir dini
dzenin olmamasnn otorite talep eden Mslmanlara alan nasl zgr bir ekilde yaplandrma ans
verdii gsterilmitir. Fakat bu zgrlklerin greceli olduu ve devlet politikalar ile kresel terrizm
sylemi gibi d etkenlerle uramak zorunda olduklar aklanmtr. Aktrler pozisyonlarn dini
alann kurallar ve geni iktidar alannn dayatmalar arasnda bir denge kuracak ekilde ayarlamak
durumundadrlar.
Bikek slami alannn bu analizinde Bourdieunun alan teorisinin dini alan incelemelerinde
kullanll ve salad kolaylklar gsterilmeye allmtr. slami alan aktrlerinin kendilerini
dini alanda konumlandrma faaliyetlerini devlet politikalar ve Sovyet sonras deiim balamnda
inceleyerek hzl deien toplumlarda dini fikirlerin oluma srecinin anlalmasna katkda
bulunulmaya allmtr. Bu incelemenin bir dier amac da aratrmaclara dini alan gibi bir
kavramla nasl ampirik olarak alabileceklerini ve alan, strateji, sembolik sermaye gibi kavramlar
nasl ilevsel hale getirebileceklerini gstermek olmutur.
KAYNAKA
Abashin,S.(2006).The Logic of Islamic Practice: A Religious Conflict in Central Asia, Central
Asian Survey, Cilt: 25, No: 3, s.267-286.
Bourdieu, P.(1977).Outline of a Theory of Practice, Cambridge: Cambridge University Press.
Bourdieu, P.(1984). Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste. Cambridge, MA:
Harvard University Press.
Bourdieu, P.(1988).Homo Academicu., Stanford: Stanford University Press.
Bourdieu, P.(1990).The Logic of Practice. Stanford: Stanford University Press.
Bourdieu, P.(1991).Genesis and Structure of the Religious Field, Comparative Social Research,Cilt:
13, s.1-44.
Bourdieu, P.(1993).The Field of Cultural Production: Essays on Art and Literature. New York:
Columbia University Press.
Gardaz, M.(1999).Field Report: In Search of Islam in Kyrgyzstan, Religion, Cilt: 29, s.275-86.

Khalid,A.(2007). Islam after Communism: Religion and Politics in Central Asia. Berkeley: University
of California Press.
Saroyan, M.(1997).Minorities, Mullahs, and Modernity: Reshaping Community in the Late Soviet
Union, Volume 95,Berkeley: University of California Press.
Suny, R.(1999-2000). Provisional Stabilities: The Politics of Identities in post-Soviet Eurasia,
International Security, Cilt: 24, No: 3-Winter, s.139-178.


482




483

MODERNTE VE YEN DNSEL BMLER
Dr. Bengl GNGRMEZ
1


ZET
Son yllarda, modernitede din meselesi hem sosyal bilimlerde hem de politik arenada gittike
ilgi eken bir mesele haline geldi. Hem dnyada ykselen dinsel ve kltrel bir trend olarak,
modernleme ve seklerlemenin ertesi zuhur eden dine yeniden dn temayl hem de
muhafazakar partilerin dnyada ve lkemizde siyaset sahasndaki hzl ykselileri, Batnn nceleri
din mefhumunu dncesinin merkezine almayan kimi nemli filozoflarn dahi modern dnyada
din ve muhafazakarlk biimleri zerine yazmaya, tartmaya sevk etti. Elinizdeki bildiride, sz
konusu gelimelerden ve tartmalardan hareketle modern dnyadaki yeni dinsellik biimleri olarak
politik dinler meselesi ele alnyor. Politika mevcut entelektel kavrayta sekler olana, din ise
uhrevi, kutsal ve akn olana gndermede bulunur. Modern politik sistemde dinin alan ayr politikann
alan ayrdr. Bu bildiride ele alnan politik din meselesi ile sekler olarak tahayyl edilen politika
alannn uhrevi olan temsil eden din alnyla nasl bir arada dnlebildii hususunda
deerlendirmelerde bulunmak amaland gibi, amzda baz dnrler tarafndan kullanld
ekliyle ideoloji kavramnn yetersiz bulunarak politik din kavramyla yer deitirmesinin teorik
ve felsefi gerekelerinin tartlmas da amalanmaktadr. Bu balamda modern politik hareketlerin
ayn zamanda dinsel hareketler yahut dini karaktere sahip hareketler olup olmadklar tartmasnn
yannda herhangi bir ideolojiye sahip modern devletin ne kadar sekler olduu sorunsal da ayrca ele
alnacaktr.
Anahtar Kelimeler: modernite, seklerizm, din, ideoloji, politik dinler
ABSTRACT
Recently the matter of religion in modernity became increasingliy popular in both social
sciences and political platforms. After modernity and secularization as religious and cultural trend,
with the tendency of return to religion and also the rising of conservative parties in Turkey and the
world, some of the intellectuals who dont care religion before encouraged to write and discuss about
religion in the West. In these paper, according to such new developments we deal with political
religions as new religious forms in modern world. According to current intellectual understanding
politics refers secular and religion refers sacred and transcendental. In modern political system
religion and politics allude to different spaces. With the concept of poliical religion that we deal with
in these paper, we intend to evaluate how we deal politics as secular and religion as sacred space. We
also discuss philosophically the term ideology which some intellectuals find insufficent and replace it
with the term of political religion. In these context we also dealt with two problems; if modern
political actions are religious actions and how secular is the state.
Keywords: modernity, secularism, religion, ideology, political religions

GR
ngiliz siyaset felsefecisi John Gray, Kara Ayin, Apokaliptik Din ve topyann lm adl eserine
sekler kulaklarn pek de aina olmad bir vecize ile balyordu: Modern siyaset din tarihinden bir
kesittir. Son iki yz yllk tarihin byk blmne biim veren nemli devrimci ayaklanmalar inan
tarihine ait olaylard.
2
Modern politikay dinler tarihinin iinde bir hadise olarak grmek Aydnlanma
dncesinin byk lde belirlemi olduu modern entelektel perspektifin kolaylkla tasdik
edecei bir durum deildir. Nitekim, modern entelektel tarafndan politik hadiseleri deerlendirirken

1
Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, retim Grevlisi Dr,
bengulg2000@yahoo.com
2
Gray John, Kara Ayin: Apokaliptik Din ve topyann lm, ev. Bahar Trnak, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2008, s.11


484

ideoloji kavramn kullanmak, din yahut inan kavramn kullanmaktan sklkla ye tutulmutur
ve gnmzde de ye tutulmaktadr. Hatta Grayin ortaya koyduu trden bir perspektif sosyal
bilimlerde genelde entelektellerin byk itirazlaryla karlar. deoloji kavram tercih edilirdir
nk o, entelekteller tarafndan sekler bir kavram olarak kabul edilmektedir. O dine, teolojiye,
inan dnyasna ait bir kavram deildir.
Bununla birlikte, hem modernleme ve seklerlemenin ertesi zuhur eden dine yeniden dn
temayl, hem de muhafazakr partilerin dnyada ve lkemizde siyaset sahasndaki hzl ykselileri,
Batnn nceleri din mefhumunu dncesinin merkezine almayan kimi nemli filozoflarn dahi
modern dnyada din ve muhafazakrlk biimleri zerine yazmaya, tartmaya sevk etti. Politik teoloji
yahut teoloji politik trnden yaklamlar ortaya kt. Bu dnrlerden en popler olan belki de
nl Alman filozof Jrgen Habermastr. Sol gelenekten gelen bir filozof olmasna ramen son
dnemde yaynlad kitab Doaclk ve Din Arasnda, Felsef Denemeler adl eserinde adeta
Habermas bir religious turnden sz edilebilir.
Habermas, din meselesini ele ald bu nemli eserinde dindar vatandalarn kamusal alanda
kendilerini, kendi dillerinde, ancak tercme vasf tamas artyla ifade edebileceklerini syler.
Bylelikle dindar vatandalarn dini kimlikleriyle politik olarak tercme yoluyla da olsa kendilerini
ifade edebilmelerinin ve kamusal alana itiraklerinin nn aar. Bununla birlikte daha sonra bu
dncesini daha da ileri gtrerek niha aamada, bu vatandalarn kanatlerini sekler bir tercme
bulamasalar dahi din dilde ifade edebilmelerini ve temellendirebilmelerini savunur. Bu u demektir;
bir insan hem dindar hem de vatanda olabilir. Kamusal alandaki tartmalara dindar bir vatanda
olarak dinsel sylemiyle itirk edebilir. Bu durum Habermasa gre, hem devletin dnya grleri
karsndaki tarafszlnn hem de demokratik devlet vatandalnn bir ifadesidir.
3

Habermas-Papa karlamasnn
4
tartld bir dnyada entelektellerin dinden sonra
dinsellik
5
ten sz etmeleri, dinin zayflad ancak laikliin de zayflad, nk laikliin dayand
temel ilkeler olan bilim, ulus ve ahlkn zayflad
6
tezini ileri srmeleri, din kimliin her eyin
zerine ktn
7
ilan etmeleri, yorum anda dinin geleceinden ve dinin dnnden
bahsetmeleri hatt postmodern nihilizmin, Hristiyanlkn fiili hakikatini oluturduunu ilan
etmeleri
8
nedeniyle de politika din ilikisi gittike daha fazla deerlendirme konusu oluyor. Bu
kontekstte, elinizdeki bildiride biz de bu tartmalara giremesek de, ideoloji kavramnn yerine
politik din kavramnn tercih edildii bir literatr referans gstererek modern politik hareketleri
yukardaki perspektiften ele alp deerlendirmeye gayret edeceiz.
POLTK DNLER
Aydnlanma dncesi ile birlikte tamamen dinden bamsz, dine bak, din d, rasyonel ve
sekler bir politik alann olduu veya olabilecei fikri entelektel dimalarda resmen egemenlik
kazanmtr. Aydnlanma dncesinin dine ve dindarlara at savan ertesinde din zel alana doru
ekilirken mteakip yzylda dinin topyac ilevinin ideolojiler tarafndan devralndn grrz.
Dinsel topyalar aslnda kaybolmamtr yalnzca yer yahut konum deitirmitir. topyac projeler,
insanln yeni bir an balangcnda olduunu, devrimin yakn olduunu ve topluma bugne kadar
hkim olan ktlklerin son bularak insann kurtuluunun mmkn olduunu, mkemmel toplumun

3
Habermasn son dnemdeki dine vurgusu ve kamusal alanda din hakknda bir tartma iin ayrca bkz.
Habermas Jrgen, Kamusal Alanda Din, Doalclk ve Din Arasnda, Felsef Denemeler, ev. Ali Nalbant,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2009, 112-144
4
19 Ocak 2004de Mnihteki Bavyera Katolik Akademisinde gerekleen bu karlamada din ile sekler akl
ilikisi tartlmtr. Bkz. Jrgen Habermas, Joseph Ratzinger, Dialektik der Skularisierung: ber Vernunft
und Religion, Hrsg, Florian Schuller, Herder, Freiburg, 2007
5
Ferry Luc, Gauchet Marcel, Dinden Sonra Dinsellik, ev. Can Utku, Agora Kitapl, stanbul, 2005, Bu eser u
can alc soruyla balamaktadr: imdilerde Tanrnn lmn m yayoruz, yoksa dinsel olann geri
dnn m?, s.1
6
Gauchet Marcel, Demokrasi inde Din, Laikliin Geliimi, ev. Mehmet Emin zcan, Ankara, 1998
7
Corm Georges, 21. Yzylda Din Sorunu, ev. ule Snmez, letiim Yaynlar, stanbul, 2008
8
Vattimo Gianni, Yorum a, Dinin Gelecei, R. Rorty & G.Vattimo, Ed. Santiago Zabala, ev. Rahmi G.
dl, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2005, s.49


485

insan eliyle yaratlabileceini vazettiler. Yirminci yzylda kitleleri tesiri altna alan komnizm,
faizm, Nasyonal Sosyalizm gibi kurtulu projeleri bilimsel olduklar iddiasyla birlikte insanla
yeni bir biim verme hususunda birbirleriyle adeta yartlar. Netice teknolojinin de kullanmyla
milyonlarca insann lmne yol aan dnya savalar, ekolojik felketler ve milyonlarca insann
toplama ve alma kamplarnda kleletirilmesi, katledilmesiydi.
topyac proje kerameti kendinden menkul bir proje midir? Devrim dncesi Aydnlanma ile mi
ortaya kmtr yoksa tarihi daha m eskidir? Devrim modern bir mesele mi kadim bir mesele midir?
Gnmz dnrleri bu sorular sormadan artk ideoloji meselesini tek bana politik adan
deerlendirmiyorlar. Bu bak asndan hareketle tarihe bavurmakszn bugn politikay anlamak
mmkn deildir. Mmkn deildir nk devrim dncesi sanld gibi modern bir dnce deil,
kkeni dinde olan ve dinden miras alnm bir dncedir. Gray, bize yle syler: tarihte
dntrc bir olay olarak devrim dncesini dine borluyuz. Modern devrimci hareketler dinin
baka aralarla devamdr.
9

Gerekten de modern topyac devrimci hareketlerin ortak noktas tek Tanrl dinlerin kurtulu
iddiasn devralm olmalardr. Onlar srekli insanl bir eylerden kurtarma vaadinde bulunurlar ve
bu vaadin ikna edicilii lsnde inan problemiyle ilikilidirler. Bu yzden apokaliptiktirler.
Tamamen ateist bir yaklamda olduu iddias tayan herhangi bir devrimci hareket dahi inan
problemiyle yz yzedir nk topyasnn inandrcl, devrimin vaat ettii umut, hareketin
mteakip kitlesellemesinin lsdr. Devrimci umut, kkeninde Hristiyan umuttur. sann yeniden
geliinin umududur. Netice itibariyle bu dnyada cennetin, mkemmel toplumun insan eliyle, bir
baka deyile de politik eylemle gerekletirilebileceine dair inan devrimci hareketlerin temel
niteliidir. Kurtulu dncesi sekler bir dnce deil, dinsel bir dncedir.
Yirminci yzylda kitleleri tesiri altna alan komnizm, Nasyonal Sosyalizm, faizm gibi topik
kurtulu projelerinin yalnzca ideoloji kavramyla nitelendirilmesi onlarn inan problemiyle
ilikilerini ve dinsel boyutunu grmezlikten gelmek demektir. Bu kontekstte modern politik dinler
hakknda Die Politischen Religionen (Politik Dinler)
10
adnda ok nemli bir kitap da yazm olan
Alman Amerikal filozof Eric Voegelin, modern politik ideolojileri ve hareketleri adlandrmak iin
ideoloji kavramn snrl bularak politik din kavramn literatre teklif etmitir. Voegelin, eseri, Die
Politischen Religionende modern dnemi gz nne alarak dnyaya akn din (Geistreligionen;
berweltliche Religionen) ve dnyaya ikin din (politische Religionenn; innerweltliche
Religionen)
11
tasnifini yapmtr. Voegelin,dnyaya akn dinlere Yahudilik, Hrstiyanlk, slam gibi
tek Tanrl dinleri rnek olarak gsterirken dnyaya ikin dinlere, faizm, nasyonal sosyalizm,
komnizm, sosyalizm, gibi modern politik kitle hareketlerinin yan sra bilimizm, pozitivizm,
psikolojizm, decisionism gibi felsef retileri de rnek olarak gsterir.
Voegelin, modern dnrn yukarda ad geen kitle hareketleri iin kullanmay tercih ettii
ideoloji kavramn kifayetsiz bulur nk saydmz btn ideolojilerin inan boyutunun yannda
kitleleri peinde srklemede insan ruhunu egemenlii altna alan ruhan bir boyutu da vardr. Bu
boyutu yalnzca aklla, rasyonel bir yaklamla, sekler perspektiften deerlendirmek mmkn
deildir. Bu boyut insan ruhunun dinsel ihtiyalarna cevap arayyla alkaldr.
Voegelinin komnizmle alkal u emalatrmas ideoloji kavramnn bu kitlesel hareketler iin
neden kifayetsiz kaldnn ve insann ruhan ihtiyalarna bir cevap verme giriimi olan modern
politik hareketlerin ayn zamanda din bir sisteme de sahip olduunun bir gstergesidir;
Tanr Snf
eytan Burjuvazi
Peygamber ve Kurtarc Marx ve Lenin
ncil das Kapital

9
Gray, a.g.e, s.12
10
Voegelin Eric, Die Politischen Religionen, Wilhelm Fink Verlag, Mnchen, 1993
11
Voegelin, a.g.e, s.17.


486

Kyamet gn - Devrim
Cennet snfsz toplum
12

Politika gnmz mevcut entelektel kavraynda sekler, dnyev olana, din ise uhrev, kutsal ve
akn olana gndermede bulunur. Modern politik sistemde dinin alan ayr politikann alan ayrdr.
Din/politika tasnifi, Aydnlanmadan beri zellikle keskinleen inan/akl, irrasyonel/rasyonel,
teoloji/felsefe tasnifleri gibi neredeyse sorgulanamaz bir tasniftir. Bir tr dalizm ya da dikotomidir.
Sz konusu dikotominin taraflar birbirine hibir ekilde indirgenemez ve birbirine baktrlar. Peki
yukarda referans verdiimiz dnrn kavramlatrmas olan politik din dediimizde szn
ettiimiz bu dalizme ya da dikotomiye ne oluyor?
Yukarda szn ettiimiz kavram iftini kullanan yalnzca Voegelin deildir.
13
Politik din kavram
iftini kullanan baka entelekteller politik din meselesi ile sekler olarak tahayyl edilen politika
alannn uhrev olan temsil eden din alanyla nasl bir arada dnlebildii hususunda
deerlendirmelerde bulunurlar ve sz konusu tasnife meydan okurlar. Bu tasnif elbette
Aydnlanmadan beri entelektel literatre hakim olan yukarda zikredilen dikotomilerle de yakndan
alkaldr. zellikle iki byk dnya savann akabinde Aydnlanma dncesine kar Batda
ykselen entelektel eletiri, sz konusu tasniflerin de sorgulanmasna yol at.
Sekler bir kamusal alan ve politika alan yaratma iddias tarihte bilhassa Fransz jakobenlerine
aitti. Ancak bu iddia geerlilik kazanabildi mi? Gnmzde politik alan kesin olarak dinden bamsz,
dine bak ve sekler midir? Gnmz devletleri hakikaten sekler midir? amzn politologlarna
gre bunlardan en iddial szleri eden politik teoloji hakkndaki dnya entellektellerinin dikkatini
ekmi eserleriyle belki de nl Alman filozof Carl Schmitttir - bu iddia pek de geerlilik kazanm
grnmyor. Batda Hristiyan gelenek ve sunduu vizyon o kadar gldr ki, Batda entelektel
bilin altn Hristiyanlktan azade klsa bile Hristiyan formlar dncesinde yer etmitir. Hristiyan
bilinalt alttan alta iler. Bilhassa kurumsallam bir rnek olarak Kilise Batda uygarl
dntrc g olagelmitir. Bu hususta sk bir deerlendirme yapan Graye gre, tarihte bir kopu
yoktur ve Jakobenler Hristiyanlk farkl ekilde devam ettirdiler;
Jakobenler bir adan Hristiyanlktan kesin bir kopu saladlar. Baka bir adan ise
Hristiyanlkn evrensel kurtulu vaadini kkten deitirilmi bir biimde sundular. Hristiyanlk eski
dnyaya yeni byk ahlaksal umutlar ekti. oktanrlln ahlak bakmndan hibir iddiasnn olmay
ayrt ediciydi: Ancak sayl insann doru bir yaam srdreceini varsayyordu. Sokrates bilge insana
zarar vermenin mmkn olmadn savunmu olabilirdi; ne var ki, Yunan tragedyas bu dnrn
uslamlamasn alaya ald ama Sokrates zaten hibir zaman ou insann bilge olabileceini
varsaymad. Ayrca Yahudilik tarihsel bir dindir; ama btn insanln yksn apokaliptik bir sonu
olan tek bir yk olarak anlatmaz. Bir tek Hristiyanlk ycelmi bir dnyada kurtulu olasln
savunuyordu; ve bunu herkes iin vaat etti.
14

POLTK DNLERN ARKA PLANINDAK DNSEL TARH TASARIMI
Bat politik dncesi dnrler tarafndan masaya yatrldnda politikann tarihle ilikisi
pozitivist politika bilimciler tarafndan grmezlikten gelinirken, tarihi nemseyen politologlar
tarafndan kesinlikle grmezden gelinmemi bilakis tarihi anlaymzla politik teorilerin yakn ilikisi
mercek altna alnmtr. Hatta Voegelin gibi baz filozoflar politikann ncelikle bir tarih teorisi
olmas gerektiini ileri srerler. Bu adan dnrler tarafndan tarihte vuku bulan hadiseler silsilesini
bir tarihi gibi deifre etmekten ziyade tarih felsefeleri ekseninde tarih hususu srekli olarak gndeme
getirilmitir. Tarihe bakmz belirleyen ey nedir? Tarihi bu formda anlamamzn nedeni nedir?
Tarihi neden eski a, ortaa ve yeni a formunda ve srasnda l bir tasnifle anlyoruz da baka

12
Voegelin Eric , Volksbildung, Wissenschaft und Politik, Monatsschrift fr Kultur und Politik, 1.Jg., 7, Juli
1936, s.598.
13
Modern devrimci hareketlerin dinsel kkenlerine dair nitelikli bir alma: Norman Cohn, The Pursuit of the
Millennium: Revolutionary Millenarians and Mystical Anarchists of the Middle Ages, Londra, 1957
14
Gray, a.g.e, s.42


487

trl baka bir tasnif ya da srayla anlamyoruz? Sekler tarihe formunu veren ey nedir? Sorunun
cevab bu dnrlere gre kutsal tarihtir.
Aydnlanma dncesinin temel iddialarndan birisi tarihi sekler, dnyev ve kutsallktan arnm
olarak nesnel, bilimsel ve dnyev bir bak asyla ele almakt. lerleme dncesine inanla birlikte
dnrler iin tarih bir dnemden daha iyi bir dneme doru ilerleyen geri dndrlemez tamamen
dnyev bir sreti. Kutsal tarihten sekler tarihe gei denemesi kutsalln sona erdii, ilga edildii
anlamna gelmez. Sekler kabul edilen tarih dnemletirme biimini dahi kutsal tarihten miras
almtr. Tarihe bu bak, zellikle de dnrlerin tarih felsefelerine tesir eden bu yaklam politikay
da belirleyicidir. Son dnem kavray, btn topyalarn olmazsa olmaz kouludur. Tarih sona erecek
ve topya bu son anda herkes istesin ya da istemesin kesin olarak gerekleecektir. Pozitivizmin
ilmihalini yazan Comtea gre srasyla teolojik ve metafizik evrelerden sonra gelecek olan pozitivist
evre nihai sondur, mutlak olarak deimez ve bu mutlu sonda insanlar rahat ve huzur iinde
yaayacaklardr. Pozitivist evre dnyadan ktln kalkt, yok olduu evredir. Tarihe ilikin benzer
bir yaklamla komnist ve Nasyonal Sosyalist ideolojilerde de karlarz. Komnist ve Nasyonal
Sosyalist ideolojilerin almetifarikas tarihin mkemmel toplumla, yani snfsz toplum ya da ari rktan
teekkl toplumla sonlandr. Antiklerde filozoflara gre topya bile yozlap rmeyle sonlanrken,
er ge bilge filozof krallar bile hata yaparlarken
15
modern topyalarn byle bir durumundan, yani hata
durumundan sz edilemez. Modern topyalarda mkemmel toplumun mkemmellii daimidir.
fade edildii zere Hristiyan bilinalt, sonradan gelecek olan cennet vaadi en ok da
modernlerin tarih tasarmnda grnr hale gelmitir. Modern dnrn bilinaltnda Fioreli
Joachimin teslisi retisi bulunur. Joachim ortaada yaam ve yaratt yeni teolojik perspektifle
kendisinden sonraki teolojiye nemli tesirlerde bulunmu nemli bir Hristiyan alimdir. Bir baka
deyile de onun kendi teolojisinde ikin olarak bulunan Hristiyanlkn teslis retisi tarih
tasarmmzn altnda yatan eydir. nce Joachimin teolojik tarih emasna bir gz atalm:

Eski Ahit mparatorluu - Baba (brahim)
Hristiyan mparatorluk - Oul (sa)
Son Dnem (Sonsuz Sabbath) - Kutsal Ruh (Dux e Babylone)
(1260ta balayacak olan)
16

Joachim teolojik yaklamnda yukarda grld zere tarihi dneme ayrr. Eski Ahit
mparatorluu, Hristiyan mparatorluk ve Son Dnem. nc, yani son dnemde Joachim, btn
Hristiyan lemi ilgilendiren bir kehanette bulunur: Kilisenin dahi ortadan kalkaca evrensel bir
insanlk cemaatinin ortaya kaca kehanetinde. Son dnem, insanlk tarihinin nihayetine erdii,
tamamlanp son bulduu dnemdir. Voegeline gre, mteakip modern politik ideolojilerin tarihsel
emalar, Joachimin teolojik tarih felsefesini hatrlatacak ekilde yeniden ina edilmitir:
Faizm Nasyonal Sosyalizm
Antik Roma (antiken Rom) I. mparatorluk (erste Reich)
Hristiyan Roma (christlichen Rom) II. mparatorluk (zweite Reich)
III.Roma (dritte Rom) III. mparatorluk (dritte Reich des Nationalsozialismus)

Komnizm
lkel komnal toplum (Urgesellschaft)

15
Abramson Jeffrey, Minervann Baykuu: Bat Siyasi Dnce Tarihi, ev. brahim Yldz, dipnot yaynlar,
2010, s.93
16
Fioereli Joachimin teferruatl bir deerlendirmesi iin bkz. Voegelin, The New Science of Politics; An
Introduction, The The University of Chicago Press, Chicago, Illinois, 1952, s.110-113


488

Snfl toplum (Klassengesellschaft)
Komnist toplum (komunistische Gesellschaft)

Pozitivizm
Teolojik Aama Antika
Metafizik Aama Ortaa
Pozitivist Aama Yeni Dnem
17


Gerekten de, istedikleri kadar sekler teoriler ortaya attklarn iddia etsinler modern dnrlerin
ortaya koyduklar tarih felsefelerindeki yaklam Hristiyan teslisi retinin formunu almtr. Onun
taklididir. Modern politik dncenin arkasnda muhakkak bir tarih felsefesi bulunduundan dolay
tarih tasarm modern politik anlayn da belirleyicisi olmutur.
SEKLER TANRI: MODERN DEVLET
Modern tarih felsefelerinin kutsal tarihin taklidine dayand gz nne alndnda tarih felsefesi
temelinde oluturulan modern politik ideolojiler ve bu politik ideolojilere gre tesis edilen devletin
sekler olduu iddias hala bir geerlilik tar m? Burada politik-teolojik sorun iddetle kendini
gsterir.
Modern sekler politika bilimi, literatrdeki kadim teolojik tartmalar bilimsel olmad
gerekesiyle tartma alannn dnda brakr. Bu ayn zamanda Tanrnn ve Tanr ile ilgili teolojik
meselelerin hatta inan meselesinin politika hakkndaki tartmalarn dnda braklmas anlamna
gelir. Antiklerin politik alandaki kutsallar yahut politikann niha ls olarak kabul ettikleri
deerler, erdem, yksek iyi, adalet, ahlak deerlerdi. Antiklerde moral olan ile politik olan henz
birbirinden tamamen ayrlmamt. Hristiyanlkla birlikte politik olan teolojik olanla ilikilenmeye
devam ederken moderniteyle birlikte sz konusu ba tamamen kopmutur. Hobbesun Leviathanla
simgeletirdii lml Tanrsyla politik alandaki temel prensip ve deer artk erdem, adalet, ahlak
deerler deil, g/iktidar, karlar ve otorite olarak karmza kar. Zaten daha nceden de talyan
dnr Machiavelli, Prensiyle politik olann mahiyetini deitirmi, moralite politika ilikisine
gl bir darbe indirmitir. Yine Rousseaunun sosyal kontrat fikrinin tesiriyle birlikte modern
dnemde devletin haklarn byk lde belirledii szlemeye tabi renksiz, kokusuz yurtta,
Platonun devletini ortaya karacak olan iyi ve erdemli insanlarn yerini almtr.
Bununla birlikte Nietzschenin meum iddias Tanrnn lmnn ardndan Tanrnn politik
alandan dlan modern alandaki yeni kutsallatrmalar ortadan kaldrmad bilakis onlar politik
alana davet etti. Modern dnemde, modern politik ideolojilerle Tanr kovulsa da onun yerine baka
eylerin geirildiini grrz. Tanrnn yerini alacak olan ey elbette ideolojik yaklama gre
deimektedir. Totaliter yahut otoriter ideolojilerde Tanrnn yerini kadiri mutlak devlet alrken,
nasyonal sosyalizmde Tanrnn yerini rk alr. Sosyalizm yahut komnizmde Tanr ilevini devralan
ey snf daha isabetli bir syleyile de devrimi gerekletirecek olan proleteryadr. Pozitivizmde
bilim kutsallatrlrken, psikolojizm libidoyu ilahlatrr. Gnmzde ise tketim toplumunun baz
teorilerde ilahlatrldn gryoruz.
18

Dnya ieriklerinin tanrsallatrlmas demek, dnyaya ait bir unsurun, dnyev olann
kutsallatrlmas demektir. Bu, varla, akn alana btn ynleriyle katlan insann ihlalidir. nk
sz konusu edilen ideolojiler ve doktrinlerde, insan aknla aklyla kendi zgrlnn peinde
koan bir varlk deil, daha yksek bir grevin yahut amacn, bir halk liderinin, bir rkn yahut snfn

17
Bu dnemletirmelerin emas iin bkz., Michael Henkel, Eric Voegelin zur Einfhrung, Junius Verlag GmbH,
Hamburg, 1998, s. 82. Voegelin, From Enlightenment to Revolution, ed. John H. Hallowell, Duke University
Press, Durham, North Carolina, 1975, s.11-12
18
Voegelin, a.g.e


489

zaferinin veya bilimsel bir gerekliin, daha tede tketimin arac olacaktr.
19
En nemlisi de devletin
bir arac olacaktr. Yukarda ad zikredilen ilahlardan olan devlet Tanrnn yerini modern dnemde
varlk hiyerarisinden Tanrnn ilga edilii neticesinde alabilmitir. Modern dnemde devletlerin
halkn kurtarclna soyunduklarn grrz. Modern devlet halkn kendi istekleri dorultusunda
biimlendirir. Basite sylenirse nceden imparatoru varlk hiyerarisinde Tanrnn altna yerletiren
politik dzen modern dnemde deimi, artk devletin lye vurulabilecei niha bir otorite
kalmamtr. Antiklerde de var olan bu l kaybedildiinde insan arasallar; devletin arac haline
gelir. Devletin insana kar davranlarnn ls kaybedilmitir nk.
SONU
Modern politik dncede akn temele vurgu yapmak yahut teolojik meseleleri gndeme
getirmek hele ki Tanr probleminden yalnzca teolojik deil, felsef bir problem olarak da bahsetmek
sekler kulaklar iin pek alldk bir durum deildir. Daha tede, modern politikann aknl
reddeden bir dnyev aknlk biimi olduunu, dini reddeden bir tr din olduunu, bilimsel olduu
iddiasnda olan bir inan biimi olduunu ileri srmek politikay bilimsel olarak kavramaya alan ya
da onu sekler bir alanla snrlayan kimseleri adeta dehete drr. Bununla birlikte modernleme ve
seklerlemenin ertesi zuhur eden entelektel dine yeniden dn temayl ve modern politika ile
din ilikisinin felsef ve sosyolojik kritikleri gstermektedir ki modern kavrayta dnld zere
akn olan ikinletiinde kutsallk ilga edilmi olmaz. Kutsall kovduumuzu dndmz an
yeni bir tr kutsallatrma bamza hemen musallat olur. Szgelimi modern politikada bamza
musallat olan dinsellik biimi kendisini historisizm olarak gsterir. Yalnzca historisizm deil, baka
izmler veya yasann stnl demek suretiyle jristokrasi vb. de yeni bir tr dinsellik biimi
olarak politik alan gaspeder. Politik tartma imkann ortadan kaldrr. Bu yzden historisizme ya da
bu trden baka bireye ballk, yalnzca ideoloji kavramyla snrlandrlp aklanamaz. Dinden
kaarken dine yakalanmak, kutsal ilga ederken rk, snf, bilim, yasa, tketim gibi dnyevi eyleri
kutsallatrmak bu olsa gerektir. Bundan kanmann tek yolu politik olanla dinsel olann snrlarnn
yle kolayca ayrlamayacan, politikann ayn zamanda teolojik bir sorun olduunu bilmekten geer.
Bu ayn zamanda insann yalnzca sekler, dnyev bir varlk olmad ayn zamanda ilh olanla
ilikili ruhan bir varlk da olduunun antropolojik tasdikidir. Bu yzden politik fenomen ikin
olarak deil, aknlk sembolleriyle birlikte anlalmaldr. Politik fenomen teolojik fenomenle yan
yana dnlmelidir. Onu yalnzca aknlk sembolleriyle birlikte anlamak yetmez, politik fenomen,
ayn zamanda sosyolojik olarak din fenomeniyle bir arada da ele alnmaldr. Mesela u trden bir
bakn da ada tartmalarda yer almasyla politik olan daha kapsaml ele alnp deerlendirilebilir:
Sekler bir kamusal alan ve politika alan yaratma iddias, seklarizm Aydnlanma dncesinin
vurgulad zere dine kartlyla tarihsel bir iddiadr ancak bu iddiann bizatihi kendisi dinseldir.

KAYNAKLAR
Abramson,J.(2010). Minervann Baykuu: Bat Siyasi Dnce Tarihi. ev. brahim Yldz, Dipnot
Yaynlar.
Cohn,N.(1957). The Pursuit of the Millennium: Revolutionary Millenarians and Mystical Anarchists
of the Middle Ages, Londra.
Corm G.(2008). 21. Yzylda Din Sorunu. (ev.). ule Snmez,stanbul: letiim.
Ferry, L., Gauchet, M.(2005). Dinden Sonra Dinsellik, (ev.). Can Utku. stanbul: Agora.
Fuller,T.(1993). Philosophy, Faith, and the Question of Progress, Faith and Political Philosophy,
The Correspondence Between Leo Strauss and Eric Voegelin ,1934-1964, ed. Peter Emberley,
Barry Cooper, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania.
Gauchet, M.(1998). Demokrasi inde Din, Laikliin Geliimi, ev. Mehmet Emin zcan, Ankara.

19
Michael Henkel, Eric Voegelin zur Einfhrung, Junius Verlag GmbH, Hamburg, 1998, s.79


490

Gray,J.(2008). Kara Ayin: Apokaliptik Din ve topyann lm, ev. Bahar Trnak, stanbul: Yap
Kredi.
Habermas, J.(2009). Kamusal Alanda Din, Doalclk ve Din Arasnda, Felsef Denemeler, ev. Ali
Nalbant, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2009
Habermas, J., Ratzinger J.(2007).Dialektik der Skularisierung: ber Vernunft und Religion, Hrsg,
Florian Schuller, Herder, Freiburg.
Lwith,K.(1983).Weltgeschichte und Heilgeschehen. Zur Kritik der Geschictsphilosophie, Samtliche
Schriften 2.
Marx K., Engels F.(1991). Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri. Ankara:Sol.
Henkel,M.(1998). Eric Voegelin zur Einfhrung, Junius Verlag GmbH, Hamburg.
Vattimo G.(2005). Yorum a, Dinin Gelecei, R. Rorty & G.Vattimo, Ed. Santiago Zabala, ev.
Rahmi G. dl, Ayrnt Yaynlar, stanbul , 2005
Voegelin,E.(1975). From Enlightenment to Revolution, ed. John H. Hallowell, Duke University Press,
Durham, North Carolina.
Voegelin,E.(1936). Volksbildung, Wissenschaft und Politik, Monatsschrift fr Kultur und Politik,
1.Jg., 7, Juli 1936:598.
Voegelin,E.(1999).Crisis and the Apocalypse of Man, History of Political Ideas, Cilt.III, The
Collected Works of Eric Voegelin, David Walsh, (Eds.), Columbia and London; University of
Missouri Press,
Voegelin,E.(1993). Die Politischen Religionen, Wilhelm Fink Verlag, Mnchen, 1993
Voegelin,E.( 2004).The Drama of Humanity and Other Miscellaneous Papers, 1939-1985, Collected
Works of Eric Voegelin, Cilt.33, University of Missouri Press.
Voegelin,E.(1952).The New Science of Politics; An Introduction, The The University of Chicago
Press, Chicago, Illinois.


491

TOPLUMLARARASI SOSYAL VE SYASAL BTNLEME ARAYII
OLARAK TTHAD-I SLAM FKR: KURUMSALLAMA, DEM VE
TRKYE
Ahmet Hsrev ELK
1

ZET
mparatorluun toplumsal ve siyasal dalma sreciyle e zamanl olarak dalmay ve ayrmay
nleyecek, btnlemeyi salayacak sosyal ve siyasal araylarda balamt. 1800l yllarn ikinci
yarsndan itibaren ttihad- slam fikri de toplumsal btnlemeyi temin edecei gerekesiyle
zm nerileri arasnda gl bir akm olarak yerini ald. Tarihin devam eden ak ierisinde
imparatorluun dalmas ve imparatorluk toplumunun ayrmas neticesinde yeni devletler, yeni
siyasal ve toplumsal yaplar ortaya kmtr. ttihad- slam fikri yeni toplumsal ve siyasal kurumlarn
oluumlar ve deiimleri srecinde birey, toplum ve kurumlar etkilemeye alrken, kendisi de
kurumsal bir deiim geirmek suretiyle toplumla etkileim ierisinde olarak varln gnmze
dein srdrmtr.
Anahtar Kelimeler: Toplumsal Deiim, ttihad- slam, Sivil Toplum Kurulular

ABSTRACT
While the empire were in a process of social and political disintegration, there were also political
and social quests to prevent disintegration, dissidences and and to provide integration. From the
second half of the 1800s, the idea of Islamic Unity (ittihad-I slam) has taken place as a strong
movement among the other solution suggestions, so that it would provide the societal integration. In
the course of history, new states and new political and social structures occured as a result of the
decomposition of the empire and disintegration of societies in the empire. In the process of formation
of new social and political structures, the idea of Islamic Unity (ittihad-I slam) has aimed at
influencing individuals, societies and institutions; at the same time, this idea has continued its
existence till today, because it has gone through an institutional change, being in an interaction with
the society.
Keywords: Social Change, Islamic Unity, Non-governmental Organizations(NGOs)

GR
slam Birlii anlamna gelen ttihad- slam kavram, Osmanl mparatorluunun k srecinde,
daraltlm alanda imparatorluun merkezinde, geniletilmi alanda en dar daireden en geni daireye
kadar merkezin iten da doru evrelerinde gndeme girmitir. Fikir ve kavramn, gndeme
girmesinden itibaren mparatorluktan kopan ve sonras dnemde mtebakisi olan topraklar zerinde
siyasal, sosyal ve bireysel alanda nemini, hayatiyetini ve hararetini devam ettirerek gnmze kadar
devam ettirmi ve ettirmektedir.
Onu bu denli nemli klan 2 nemli etken bulunmaktadr. lki ttihad- slamn dini bir gereklilik
ve vecibe olduu temelinde fikrin ihya ve ina bulmas, ikincisi Mslmanlarn yaad corafyalarda
son 150 yldr Mslmanlarn muhatap kaldklar ekonomik, siyasal ve bireysel sorunlarn klli
manada zmnn bu fikrin pratikte uygulanmas ile mmkn olacann bu fikri gnmze kadar
tayan fikir adamlarnca 150 yldr deiik zaman ve meknlarda aka ifade edilmesidir. Bunlar
dile getiren fikir ve siyaset adamlarna bal olarak, ilgili btn corafyalarnda ttihad- slamn
toplumsal bir taban bulunagelmitir. Bu toplumsal tabann karl kimi zaman kurumsal kimlii
olmayan cemaat, grup ve hareketler eklindeki yaplanmalarda, kimi zaman da siyasi partiler, dernek,
vakf, rgt vb. kurumlar bnyesinde olmutur.

1
Doktora rencisi (Tez Aamas), Marmara niversitesi, Ortadou Aratrmalar Enstits, Ortadou
Ekonomi Politii Anabilim Dal, husrevcelik @gmail.com


492

Yaklak 150 yldr ttihad- slam fikri, bulunduu toplumu dntrmek iin kendisine toplumsal
zemin ve pratik uygulamaya dkebilecei karlk aramtr. Zaman ve koullarn deiimi fikrin
znde ve hayat bulduu gereke zemininde bir deimeye neden olmam ancak pratik uygulama
aralar ve karlklar deiim geirmitir.
Bu almamzda etkileyen ve etkilenen bir yaps bulunan ttihad- slam fikrinin toplumsal ve
siyasal btnletirme amal serveninin mparatorluk mtebakisi bir corafya olan Trkiyedeki
deiimi ve kurumsallamas irdelenecektir.
TTHAD-I SLAM: KAVRAMIN ORTAYA IKII
ttihad- slam kavram, Osmanl mparatorluunun corafi, siyasi, idari, iktisadi, askeri ve itimai
alanda g kaybetmesine, yzyllar ierisinde tesis etmi olduu ittihadn dalmaya ve zlmeye
balamasna bal olarak imparatorluun k dneminde ortaya kmtr. Kavram ortaya karan
bal faktrn mparatorluun ykl ve dal srecinin olmas ttihad- slam uhdesinde
bulundurduu anlamna gelmekteydi.
Dnemin kavram ortaya karan tartmalarnda yaananlarn mevcut ttihad dataca,
dalmann da tm Mslmanlar iin olumsuz sonular ortaya karaca vurgulanmaktayd.
zlmekte olan mevcut ittihadn muhafazas ve glendirilmesi tartmalar, ttihad- slam
kavramn ortaya karmtr.
ttihad- slam kavram ilk defa 10 Mays 1869 ylnda Hrriyet gazetesinde yaynlanan bir
makalede yer almtr (Trkne, 2011:216). Namk Kemalin kaleme ald makalede ittihadn
Mslmanlarn zlmelerini engelleyecek yegne are olduu belirtilmi ittihadn merkezinin de
Osmanl Devleti olduu ifade edilmitir. Daha sonraki ttihad- slam tartmalarnn nvesini
oluturan makalede ittihadn halktan kaynakl hareketle ve meruti ynetimlerle gerekleebilecei
ileri srlmtr (Trkne, 2011:218). Halktan kaynakl ve meruti ynetimle ttihadn temini konusu
o gne kadar sregelen saltanata dayal hilafet merkezli ittihad yapsndan farkl bir pratik
iermekteydi.
Bu tarihten sonra 9 Nisan 1872 tarihinde Basiret gazetesinde yaynlanan Devleti liye ve
Avusturya" balkl makalede de ttihad- slam konusuna deinilmitir. Devamnda bret, Hakaykul-
Vekayi, Hadika, Ruzname-i Ceride- Havadis, Devir-Bedir gazetelerin gndemine de kavramn
girmesiyle youn bir ttihad- slam tartmas balamtr (Trkne, 2011:227). 1873 tarihinde Ticaret
Bahriye Mahkemesi Zabt Ktibi Esad Efendi tarafndan ttihad- slam isimli kk bir kitapk
yaynlanm (zcan, 1992:54) bylece ittihad slam kavram ve tartmalar genilemeye balamtr
Hilafetin ve buna bal olarak ttihadn merkezi olan stanbulda balayan ttihad- slam
tartmalar ve arlarnda; hem Osmanl Devletinin hem Osmanl Devleti himayesinde bulunan
Mslmanlarn hem de Osmanl Devleti bnyesinde bulunmayan Mslmanlarn muhatap alndn
grmekteyiz.
Bu dnem ttihad- slam tartmalarnda; Osmanl Devletinin ve hilafetin mevcut durumda ve
gelecekte stlenebilecei rolden hareketle ttihad- slamn erevesi belirlenmekteydi.
Dnemde yaplan tartmalarnn nemli neticelerinden biriside etkileri ve tartmalar gnmze
kadar sregelecek slamclk veya Panslamizm olarak nitelendirilecek yeni bir siyaset, fikir akm ve
kavramlarn ortaya karmas olmutur.
1900l yllara gelindiinde Osmanl Devleti ve hilafetin Kbrs, Tunus, Msr gibi nemli
topraklar igal edilmi durumdayd. Devletin siyasal, toplumsal, askeri ve ekonomi alanlarnda
yaad srekli kriz hali ttihadda hzl bir zlme durumu ortaya karmt.
1900l yllarn balarnda da ttihad- slam abalar, fikrin ortaya kt dnemde izilen
ereveye hani hilafetin ve devletin dalmasn nleme amacna paralellik arz etmektedir.
Hilafetin merkezi stanbulda 1900l yllarn ilk eyreinde Mslmanlarn birlikte hareket
etmelerinin gerekliliini ifade edenler arasna Mehmet Akif, Hseyin Ragp Bey, Eref Edip Bey gibi
fikir adamlar da yerlerini almlard. Ayn dnemde Hilafet merkezinden uzakta stanbul dnda
Cezayir, Msr, Pakistan, ran, Suriye vb. gibi corafyalarda Muhammed kbal, eyh Sunusi, Sad


493

Zalul, Cemaleddin Afgani, Abdulhamid b. Badis, Muhammed Abduh gibi isimlerin fikirleri slam
Birlii yani ttihad slam erevesinde olmutur. stanbul dndaki ttihad- slam fikirlerden bazlar
hilafet zerinden Osmanl Devletinin eletirisini iermekle stanbulda yaygn olan ttihad- slam
fikrinden farkllklar gstermektedir.
Btn bu isimleri ve beyanlar almamzn kapsam ve hacmini aaca iin irdelemiyoruz.
Burada bizim iin nemli olan ttihad- slamn nasl baladnn yan sra, gnmze dein geirdii
deiimin Trkiye eksenli irdelenmesidir.
1921 ylna gelindiinde Anadolunun kurtarlmas ve Mslmanlarn byk oranda bozulan
birliine son vermek amacyla nce Ankarada bir slam uras toplanmas giriimlerinde bulunuldu,
bu giriimin baarszlkla sonulanmasndan sonra Sivasta ii ve Snni dini liderlerin de katlmyla
bir ttihad- slam Konferans gerekletirildi (Albayrak, 2012:19-20).
3 Mart 1924 ylnda Hilafetin kaldrlmasyla ttihad- slamn hilafet eksenli abalar dnemi
sona ermi oluyordu. Ancak Anadolu ve stanbul dnda hilafeti canlandrmak iin clz abalarn
olduunu da syleyebiliriz. 7 Martta hilafetin ilgasndan 4 gn sonra erif Hseyin kendisini Halife
ilan etmise de buna ilk kar kan Nejd Emiri Abdlaziz olmutur. Bu tarihlerden sonra 1926da
Kahirede Hilafet Konferans ve 1931 yllarnda Kudste Hilafet zerine konferanslar dzenlenmi
ancak bu kongreler beklenen tesiri oluturmamtr..Kahirede dzenlenen konferansta alnan karar
olduka dikkat ekicidir. Kongrede eri artlar haiz bir hilafetin vcuda getirilemeyecei kararna
varlmtr (Msrolu, 2011:457-458-459).
mparatorluun dalmas, hilafetin kaldrlmas ve imparatorluktan koparlan topraklar zerinde
henz bamsz devletlerin kurulmam olmas, hilafet sonras yeni ittihad slam modelinin ne
olacann belirsizlii gibi nedenlerle ittihad slam faaliyetlerinin ve araylarnn 1950-ve 1960l
yllara kadar sessiz bir dnem geirdii sylenebilir.
Bu ara dnemde Trkiye dnda zelliklede Msrda hvan Mslimin (Mslman Kardeler)
hareketinin kurucusu Hasan El-Benna ittihad noktasnda fikri ve aksiyoner bir aba ierisinde
olmutur.
Benna Msrn Mslman lkelere liderlik etmesi gerektiini sylemitir. hvan Mslimin
tarafndan 1936 ylnda Mslman lkelerin fikir ve siyaset adamlarna yollad mektupta mmetin
siyasi gcn tek bir yne yneltmek ve tek bir saf etrafnda birletirilmesi Kaybedilmi Hilafetin
durumunu pratik olarak ciddi bir ekilde ele alabilmek iin gerekli ortam hazrlamak zere btn
slam topraklar ve Arap topraklar arasndaki balarn glendirilmesi gibi istekler bulunuyordu
(Benna:268-381-385).
ttihad- slam araylarnn yeni bir boyut kazanmas Ortadouda bamsz devletlerin ortaya
kmas ve bu devletlerin ok geni yelpazeden oluan sorunlarla yz yze kalmas ile olmutur.
ttihad- slam araylarn tetikleyen en nemli faktrler blgede kurulan srail devletiyle blgedeki
Arap lkelerinin yaptklar savalar, Araplarn yaadklar malubiyetler ile Mescid-i Aksa ve Filistin
sorunu olmutur. Mescid-i Aksa ve Filistin konusu ittihad noktasnda blgede toplumsal ve siyasal bir
bilin olumasnn yolunu yeniden amtr.
1965 ylnda Mekke'de toplanan Rabitatu'l-Alemi'l-slami toplantsnda Nijerya Babakan Ahmed
Bello tarafndan slam Zirvesi'nin toplanmas fikri ortaya atlm, Suudi Arabistan Kral Faysal slam
Birlii sloganyla almalara balam ve bu amala Mslman lke bakentlerini ziyaret etmitir
(Dursun, http://yenisafak.com.tr).
Mescid-i Aksann yaklmas yeniden kurumsallama asndan nemli bir dnm noktas
olmutur, Suudi Arabistan ve Fas Kralnn giriimleriyle Rabatta Birinci slam Zirvesinin
toplanmas salanmtr. 11 Eyll 1969 Fas Kral, tarihinde, btn Mslman lke devlet bakanlarna
mesaj gndererek slam Birlii arsnda bulunmutur. Fas Kral mesajnda Hepimizin inandmz
slm birlii anlayna ve btn dnyadaki Mslmanlarn, zellikle El-Aksa mescidine kar giriilen
irkin suikast zerine, devlet ya da hkmet bakanlarnn toplanmalar yolundaki isteklerine uyarak
ve 8-9 Eyll 1969 tarihlerinde Rabatta toplanan ran, Malezya, Nijer, Pakistan, Suud Arabistan,
Somali ve Fas temsilcilerinden meydana gelen hazrlk komitesinin tavsiyesini gz nne alarak sizi


494

22-24 Eyll 1969 tarihleri arasnda, Krallmzn bakenti Rabatta, El-Aksa mescidinin urad
felketi ve Kuds ehri sorunundaki tutumlarmz birletirmek iin yaplacak slm zirve toplantsna
katlmaya davet ediyoruz... ifadelerine yer vermitir (Akta, 2009: 7-8).
Bu abalar, arlar ve giriimler sonucunda 25 Eyll 1969da slam Zirve konferansnda alnan
karar gerei 1970 ylnda admlar atlan ve 1972 ylnda Cidde'de yaplan nc slam Dileri
Bakanlar Konferansnda slam Konferans art kabul edilerek slam Konferans rgt yeni bir
ittihad modeli olarak yerini almtr. Ancak bir birlikten beklenen etkin neticeleri ortaya koyamamtr.
Bu abalarn rgtsellemi boyutunda Trkiye devlet olarak yer alm olsa da uzun yllar aktif rol
almam ve mesafeli bir duru sergilemitir. Bu mesafeli duru aslnda ittihad abalarnn etkinliini
kran balca amildir. Trkiye ve Msrn aktif rol almad bir ttihad- slam modelinin etkin olmas
mmkn grnmemektedir. Mevdudi Trkiye ve Msrn slam dnyasndaki konumunu Bu gn
slam leminde iki ayr itibara sahip Mslmanlar arasnda lider durumunda bulunan iki lke vardr
Manevi ynden lider durumunda olan Msrdr. Siyasi ynden lider durumunda olan ise Trkiyedir
(Mevdudi:111) eklinde vurgulamaktadr.
TTHAD-I SLAM: DEM, KURUMSALLAMA VE TRKYE: TOPLUMSAL
ZEMNDE DEM VE KURUMSALLAMA
Deiim ve kurumsallamadan bahsetmek ayn zamanda devam etmi veya devam eden bir srecin
var olduu anlamna gelmektedir. ttihad- slam araylar, abalar devam edegelen bir sretir. Bu
sre ierisinde bu konuya gerek teorik gerekse pratik adan katklarda bulunan ahslardan bir
ksmnn etkileri dnemleri ile snrl kalrken bir ksmnn etkileri kendilerinden sonra da devam
etmitir. ttihad- slamn geirdii deiim ve kurumsallamalar ise bu erevede ekillenmitir.
ttihad- slama etkileri ve katklar bulunan ahslarn bu etki ve katklarnn kendi dnemleri ile
snrl olmamasnn vefatlarndan sonra da bu etki ve katklarnn devam etmesinin nemi ttihad
slam fikrinin salt bir fikir olmaktan te pratik uygulanmasnn salanabilecei ihtimalini salamasdr.
Bir fikri hayata geirecek olanlar nihayetinde o fikri benimseyen kiiler sayesinde olabilecektir. Fikri
hayata geirecek bireyler veya kitleler bulunmad srece fikir salt fikir mesabesinde olacaktr.
Fikirleri veya mtefekkirleri takip eden bireyler ve/veya kitleler fikirlerin hayatta olmasna sebep
tekil etmektedir.
ttihad- slam konusunda fikirlerini ortaya koyan mtefekkirlerden bir ksmnn isimlerine daha
nce deinmitik. Bu mtefekkirlerin byk bir ksm ttihad- slamn kavramsallamasnda byk
etkileri olmu olsa da pratik uygulama imkan bulmas amacyla fikirlerini sonraki kuaklara
aktarabilecek takipilere sahip olamamlardr. Bu ise onlarn etkilerini varolduklar dnemle snrl
klm katklarnn teorik dzlemde kalmasna neden olmutur.
Bir ksm mtefekkirin ise etkileri yaadklar dnemle snrl kalmamtr. Sahip olduklar
rencileri ve takipileri onlarn fikirlerini sonraki kuaklara aktarm, fikirlerin canl kalmasn
salamlardr. Kuaklar aras bu aktarm durumu her eyden nce bir sre sreklilik durumu
oluturmutur. Bu sre durumu zamann ve insanlarn deiimine bal olarak z ayn kalmak
kaydyla fikrin pratik uygulama aralar ve fikrin erevesinin deiime uramasna neden olmutur.
Bu takip ayn zamanda fikrin somut bir zeminde karlk bulmasna neden olmutur.
ttihad- slam konusunda fikirleri sre sreklilik hali tayan ve etkisi dnemi ile snrl
kalmayarak gnmze kadar ulaan en nemli mtefekkirlerden birisi Said Nursi olmutur. Nursi de
kavramn ilk ortaya kt dnemde yaam ve dier mtefekkirler gibi ttihad- slama dikkatleri
ekmitir. Onu, ada olan dier mtefekkirlerden ayran husus ise fikirlerini takip eden birey ve
topluluklarn bulunmas olmutur. Onu takip eden birey ve topluluklar onun fikirlerinin birey ve
toplum nezdinde gl bir referans olarak kabul edilmesi iin aba sarfedegelmilerdir.
Nursi 1911 ylnda amda Emevi Camiinde iinde yzden fazla ulemann olduu ve tahminen
10.000 kiilik bir cemaate irad ettii hutbede hem hazr cemaati muhatap alm hem de zamanndan 40
50 sene sonra gelecek nesle arda seslenmitir. Nursi arsnda ttihad slamn vakti zamannn
geldiini belirterek, Mslmanlara ittihad arsnda bulunmutur. Nursi 1911 ylnda yaynlad
Mnazarat isimli eserinde ttihadn nemini vurgulamtr.


495

Bedizzaman Said Nursi, Uhuvvet Risalesi, hlas Risalesi, Hutbei amiye, Mnazarat vb. olarak
isimlendirdii eserleri bata olmak zere binlerce sayfa olarak telif ettii eserlerinin pek ok yerinde
mteaddid defalar dorudan veya dolayl olarak gerekeleriyle ttihad- slam hususunu ele almtr.
Nursinin Azmetli bahtsz bir ktann, anl talisiz bir devletin, deerli shipsiz bir kavi reetesi;
ttihad- slmdr Bu zamann en byk farz vazifesi ttihad- slamdr eklindeki ifadeleri onun
ttihad- slama ilikin tavrn ve abasn net bir ekilde ortaya koymaktadr. Onun nazarnda ttihad-
slam salayacak ana faktr slam kardeliidir ve bu kardelik Osmanl corafyasn bir arada
tutmutur (Akgndz, 2010:32). Said Nursi; Muhammed Abduh ve Cemalettin Afgani gibi isimlerle
pek ok noktada fikir ayrl tarken, bir ttihad- slam olmas gerektii konusunda hem fikir
olmutur (Mrsel:286).
Said Nursi, 1953 ylnda talebelerine tahlilini ieren bir mektup yazmtr. Mektubunda Halk
Partisi, Demokrat Parti, Millet Partisi ve % 60 - %70lik bir ttihad slam Partisinden bahsetmitir.
Dier partinin aksine o dnemde kurumsal bir ttihad slam Partisinin olmamasna ramen
Nursinin byle bir partiden bahsetmesindeki amacn toplum nezdinde ttihad- slam eilimin mevcut
olduuna dikkat ekmek olduu sylenmektedir (Mrsel:315).
Bedizzaman Said Nursi, 1876 ylnda balayan ve 22 Mart 1960a kadar devam eden hayatnda
gerek dnya siyaset ve toplumunda ve gerekse Anadolu corafyasnn siyaset ve toplumunda kkl ve
nemli deiimlere ahit olmutur. Hayat Osmanl Devletinin ve hilafet kurumunun son dnemini,
mparatorluun yklmasn, blgede yeni devletlerin kurulmasn, Anadolunun igalini ve Kurtulu
Savan, Cumhuriyetin kuruluunu, toplumun sosyal ve siyasal dnmn, tek partili hayat, 2.
dnya savan, Trkiyede ok partili hayata geii kapsayan bir zaman dilimidir. Bu zaman dilimi
ierisinde ittihadn bozulmas ve dalmasn bizzat mahade etmitir.
Nursinin amda ttihad- slam arlarnda muhatap ald kitlenin bireyler, ilim adamlar ve
camide hazr cemaat ile gelecek kuaklardr. Bunlarn yan sra yazd eserlerinde de dorudan
hitabnn toplumun fertleri olan bireylerin olduunu, bireylerin ve toplumun siyaset kurumlarndan bir
adm daha nde olduunu grmekteyiz. Dorudan siyaset kurumlarnn muhatap alnmad bu
arlar ttihad slama toplumsal ve bireysel bir boyut getirmitir. Siyasetten uzak durmaya alarak
birey ve toplumu merkeze almas ttihad- slama zemin asndan deiimin de yolunu amtr.
Nursi henz hayattayken etrafnda onun fikirlerini benimseyen ve fikirlerin daha fazla bireye
ulamas iin alan talebeleri bulunmutur. Vefatndan sonra da onun slam kardelii ve ittihadn
neminin vurguland eserlerinden istifade etmeye alan ve saylar srekli artarak gnmze kadar
gelen bir kitlenin olduu sosyal vakadr. Bu kitle tarafndan toplumsal ve bireysel zemin dzleminde
oluturulan sreklilik-sre hali gnmz ttihad- slam abalar asndan baka bir deiimin daha
kapsn amtr. Birinci deiim ve yenilik bir dier deiim ve yenilik oluumuna neden olmutur.
Yani zeminin itimai ve ferdi zemine kaymasyla fikirler sosyal kurumlarla bulumu ve fikirler
kurumsallamtr. Bu kurumsallama sosyal yapnn en nemli kurumlar olan sivil toplum kurulular
(STK) erevesinde olmutur.
ttihad- slam ve STK bulumasnn en nemli yansmas slam Dnyas Sivil Toplum Kurulular
Birliinin (DSB) kurulmasdr. DSB 1 Mays 2005 tarihinde 40 lkeden yz akn sivil toplum
kuruluunun katlmyla stanbulda dzenlenen Uluslararas slm Dnyas Sivil Toplum
Kurulular Konferans: Deien Dnyada Yeni Bir Vizyon Aray konferans neticesinde ortaya
kmtr. Konferansa dnemin Meclis Bakan Blent Arn ve Dileri Bakan Abdullah Gl
katlmlardr. Konferansa katlan STK temsilcilerinin oylar ile slam Dnyas Sivil Toplum
Kurulular Birlii (DSB)nin kurulmasna, kuruluun merkezinin ise stanbul olmasna karar
verilmitir. Birliin Trkiye merkezli bir rgt olmas ve kuruluun 31 Aralk 2005 tarihli Bakanlar
Kurulu karar ile Uluslararas Kurulu Stats verilerek resmiletirilmesi ttihad slamn Trkiye
zemininde yaad bir deiim ve kurumsallama halidir (www.theunity.org).
DSB slam dnyas sivil toplum kurulular arasnda birlii, dayanmay ve ibirliini salamay
hedeflediini, bu amala yerel ve uluslararas oluumlar, kurulular destekleyeceini, Misyonlarnn
slam dnyasn ilgilendiren sorunlarn zmne katkda bulunmak olduunu ilan etmitir..


496

Birliin resmi internet sitesinde, birlie 45ten fazla lkeden 225 kuruluun ye olduu bilgisi yer
almaktadr. Bu kurululardan 82 tanesini Trkiyede yer alan STKlar oluturmaktadr. Ancak burada
parantez ierisinde belirtilmesi gereken ince bir husus bulunmaktadr. DSBye ye olan Trkiyedeki
STKlardan Trkiye Gnll Teekkler Vakfnn (TGTV) 119 tane yesi STK bulunmaktadr
(www.tgtv.org).
DSB bnyesinde Fildii Sahillerinden Msra, Seyellerden Bangladee, Srbistandan
Moolistana kadar uzanan pek ok lkeden STKlar ye olarak yer almaktadr.
ttihad- slam ve STK bulumasyla oluan bu kurumsal toplumsal yapda Nursinin fikirleri ve
hareketinin nemli bir konumu bulunmaktadr. Bu konum 1911 ylnda yaplan szl arnn
yaklak 100 yl sonra toplum temelli icrai zellikli bir konumdur. 1974 ylnda Nursinin talebeleri
tarafndan kurulan ve bir STK olan Hayrat Vakf slam Dnyas Sivil Toplum Kurulular Birliinin
(DSB) kurucu yesi olarak (www.hayratvakfi.org) kuruluun nce Trkiye temsilcilii grevini
yrtm daha sonra da 3 Haziran 2012 tarihinde Genel Sekreterlik grevini stlenerek bu grevi
devam ettirmektedir (www.theunity.org).
Hayrat Vakfnn ttihad- slam ve STKlar asndan bir baka nemli adm daha olmutur. 27
Mays 2012 tarihinde Ankarada ttihad- slam konulu 15.000 kiinin dinleyici olarak bulunduu
uluslararas bir konferans tertip etmesidir. Konferansa Afganistan, Filistin, Sudan, Suudi Arabistan,
Msr, Pakistan ve Malezya gibi slam lkelerinden misafir ve konumaclar katlmtr. Bu
konferansn nemi daha nce belirttiimiz 1921 ylnda Ankarada yaplmas planlanan fakat
Ankarada gerekletirilemeyerek Sivasta yaplan ttihad- slam Konferansnn 91 yl sonra
Ankarada yaplmas olarak deerlendirilmitir (Meri, Yeni Akit). DSB Genel Sekreteri grevini
yrten STK olarak Hayrat Vakf 26 Mays 2013 ylnda yine Ankarada ttihad- slam Sempozyumu
dzenleyerek bu konuyu gndemde tutma konusundaki isteini ortaya koymu durumdadr.
SYASAL ZEMNDE DEM VE KURUMSALLAMA
ttihad- slam mtefekkirler tarafndan toplumsal alanda gndemde tutulmaya ve etkin klnmaya
alld gibi siyasal alanda da baz siyaset adamlarnn sylem ve eylemlerinde yer bulmutur.
ttihad- slamn bu alanda tekrar hayat bulmas Ortadoudaki lkelerin byk ksmnn
bamszlklarn elde etmesinden hemen sonra olmutur. Bu bamszlklarla beraber dnya siyaset
sahnesinde pek ok Mslman lke yerini almtr. Ayn zamanda bu dnemde dnyann muhtelif
blgelerinde eitli blgesel ve kresel rgtlerin kurulmas da siyaseten ttihadn nasl
salanabilecei konusunda yeni bir fikir olumasna neden olmutur. Dnya siyasetinin tant bu
yeni devletler ve yeni rgtler dnya siyaset sahnesinde bir deiim getirdii gibi ttihad- slam
asndan da bir yenilik ve deiim getirmitir. Bu deiim aktrler, modeller ve metodlar olmak zere
kkl bir deiimdir.
Trkiyede siyaset alannda ttihad- slam konusunun dile getirilmesi ok partili hayata
geildikten sonra olmutur. Trkiyede ok partili hayata gei ile Ortadou blgesindeki devletlerin
bamszlklarn elde ettikleri dnem ayn zaman dilimine tekabl etmektedir.
Yakn tarihimizde ttihad- slama ynelik sylemleri Trk siyasetine tayan en ne kan ismin
Prof. Dr. Necmettin ERBAKAN olduunu gryoruz. 17 Ocak 1970de Milli Nizam Partisinin
(MNP) kurulmasyla bir lider olarak Trk siyasetinde yer alan Erbakan slam Birlii, Ortak Pazar,
slam Dinar vb. kavramlar siyasi hayat boyunca srarla argman olarak kullanmtr. Onun bu
konudaki sylem ve hedefleri de dier Mslman lkelerin siyasi liderlerinin sylemleri ile ok
noktadan rtmektedir. Siyasi eylem ve hareketleri yeni dnemde ekillenen siyasal ttihad- slam
formasyonuna muvafkdr. Bu yeni dnemde formasyon slam lkelerinin bir araya gelmesi, birlik
oluturmas, uluslar aras at rgtler kurmasdr. Bu hem bir yeniliktir hem bir deiimdir. Erbakan
bu deiimi Trkiyeye siyasal alanda tayan ve Trkiyede tayan olmutur.
Milli Nizam Partisinin 1971 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmasyla Erbakan ve
hareketi 1972 ylnda kurulan Milli Selamet Partisi (MSP) ile ayn sylem ve eylemlerle yoluna devam
etmitir. MSP 12 Eyll 1980 ylnda yaplan askeri darbe ile kapatlm ve Erbakanda siyasi yasakl
liderler arasnda yer almtr. 1983te kurulan Refah Partisi Erbakann misyonunu yeniden siyaset
alanna tam ve 1987 ylnda siyasi yasaklarn kalkmasyla Erbakan tekrar aktif siyasete partisinin


497

bana geerek dnmtr (Kazan, 2001:20). Bu tarihten sonra Erbakan ve hareketinin Trk
siyasetindeki etkinlii de yllar ilerledike artmtr.
Erbakan siyasi hayatnn hemen her dneminde slam Birliinin kurulmasnn gerekliliini,
birliin kurulmas iin atlmas gereken admlar, kurulacak birliin liderliini Trkiyenin
stleneceini (Kazan,s.165-169) ulusal ve uluslar aras platformlarda ska gndeme getirmitir.
Erbakann birlik modellemesi Avrupa Birlii modeline benzer bir slam Ortak Pazar kurulmas
eklindeydi (1991:93).
1995 seimlerinden Refah Partisi birinci olarak kt. Erbakan 28 Haziran 1996da koalisyon
hkmetini kurarak babakan oldu. Erbakan Babakanlk grevinin ilk aylarnda Ekim 1996da, slam
lkeleriyle yeni bir birlik oluturmak amacyla yapt giriimler neticesinde Trkiyenin nclnde
Banglade, Pakistan, Malezya, Endonezya, ran, Msr ve Nijeryann katlmlaryla 15 Haziran
1997de D8 adnda bir birlik kuruldu (Alan:176-179).
D-8in 15 Haziran 1997de yaplan ilk zirvesinde Malezya Babakan Mahatir Muhammed:
Osmanlnn gemiteki ann Trkiyenin geri getireceine, D8 iin yapm olduu ncln
nemli olduuna, bu oluumun baarl olmas durumunda yeliin dier lkelere de almas
gerektiini ifade etmitir (Alan:198). Pakistan Babakan Nevaz erif bu kuruluun Mslman
lkelerin birbirleriyle ilikileri ve ibirliinde yeni bir vizyon olduunu (Alan:208). ran Devlet
bakan Haimi Rafsancani ise yeni oluumun btn mmetin karlarn salayacak bir balang
olduuna inandn belirtmitir (Alan:205).
Erbakan babakan olarak verdii bir beyanatta; D-8in slam Birliinin ekirdei olduunu,
Almanyadan babakan olarak davet aldn, ancak babakan sfatyla resmi ziyaretlerinde ncelii
slam lkelerine verdiini, kendisinin Almanyaya ziyaretini bu minval zere ertelediini, slam
Birliini tesis ettikten sonra slam leminin temsilcisi sfatyla Almanyaya gideceini net olarak ifade
etmitir (Birand,s.162).
D politikada ittihad- slam izgisinde sylem ve eylemlerde bulunan Erbakan i politikada 28
ubat sreci olarak bilinen skntl gnlerle kar karyayd. Post modern darbe olarak nitelendirilen
bir srete D8 zirvesinden 3 gn sonra 18 Haziran 1997de Erbakann Babakanlktan stifa etmek
zorunda kalm, devamnda partisinin kapatlm ve ahs da siyasetten men edilmitir. Erbakan ve
partisinin iktidardan uzaklatrlmas, siyasi etkinliinin krlmasna bal olarak D-8ler hareketi de
dier emsalleri gibi salt rgt mesabesinde kendi haline terk edilmi olarak varln devam ettirir
konuma yerlemitir. Erbakan 28 ubat mdahalesinin en nemli sebeplerinden birisinin D8 giriimi
olduunu ilerleyen yllarda basn yayn organlarnda sk sk dile getirmitir.
Bu hadise ile birlikte siyasal ttihad- slamn Trkiye aya iin bir dnem kapanm oldu. Zira
Refah Partisinden sonra kurulan Fazilet Partisi de 22 Haziran 2001 tarihinde kapatld. Fazilet Partisi
milletvekillerinin bir ksm Saadet Partisini kurarken, dier bir ksm da 14 Austos 2001de Adalet ve
Kalknma Partisini (AK Parti) kurdular.
3 Kasm 2002 seimlerinde AK Partinin iktidara gelmesiyle Trkiyenin i ve d siyaseti ile
toplumsal yapsnda yeni bir dnem balyordu. Bu yeni dnemde ncelikli hedef Avrupa Birlii
olarak belirlenmi, mzakerelerin balamas iin gerekli hukuki dzenlemeler yaplmtr. Yaplan
hukuki dzenlemeler ve fiili uygulamalara bal olarak demokrasinin gstergesi olan toplumsal
rgtlenme, sivil toplum kurulular faaliyetlerinde, etkinliinde art ve gelime sz konusu olmutur.
Bu durumun toplumsal alanda yansmas bir nceki toplumsal zeminde yaanan deiim balnda
ifade edilen ekilde olmutur.
Bu yeni dnemde ttihad- slamn deiim sreci devam etmektedir. Yeni dnemde siyaset
kurumlar tarafndan ttihad- slam sylemleri bir nceki dnem kadar youn kullanlmamaktadr.
Ancak ttihad- slam tesis etmek iin kurulmu olan fakat bu amaca hizmet etme noktasnda
kuruluundan gnmze kadar etkinlii bulunamam uluslar aras rgtlerde Trkiye aktif rol alma
abas ierisinde olmu, eski adyla slam Konferans rgt (K) yeni adyla slam birlii
Tekilatnn ynetimini stlenmitir. Bunlarn yan sra Trkiye bir yandan AB hedefinden
kopmamaya gayret gsterirken dier yandan da zellikle Filistin konusunda yapt klar yaparak


498

Ortadou blgesinde ve slam dnyasnda zellikle bireyler ve toplumlar nezdinde itibarn
geniletmitir.
SONU
ttihad- slam kavramnn Trkiyede ki 150 yllk serveni deiimler yaamtr. Bu deiim
siyaset ve toplum olmak zere iki alanda farkl aralarla farkl seyirde devam edegelmitir. ttihad-
slam ilk olarak var olan ttihad yani hilafeti korumak esas maksat kabul edilerek siyaset ve toplumda
e zamanl olarak ayn noktadan balamtr. Ancak Hilafetin ilgasndan ve imparatorluun
dalmasndan sonra Ortadouda yeni ulus devletlerin kurulmasna kadar bir sre siyaset alannda
sessizlik dnemi olmutur. Blgede yeni devletlerin kurulmas ve Trkiyede ok partili hayata
geilmesinden sonra ttihad slam kavram Trkiyede siyasi partilerde vcut bularak kurumsallaarak
bir deiim yaamtr, burada hem bir deiim hem bir kurumsallama sz konusu olmutur. Daha
sonra Trkiyenin i politik srecinde yaanan hadiseler ttihad- slam da etkilemitir.
Toplumsal alanda fikir olarak ttihad slam, uzun yllar mtefekkirlerin takipileri tarafndan
kurumsal resmi bir yap oluturmadan/oluturulamadan bireyler ve kuaklar arasnda aktarlarak
tanmtr. Kurumsal resmi bir yap olmadan bir fikir veya mtefekkirleri referans alan bireyler
Trkiyenin siyasi, hukuki ve toplumsal yapsnda yaanan deiim ve geliimlere bal olarak fikirleri
kurumsal bir kimlie dntrerek sivil toplum kurulular altnda bir araya gelmilerdir. ttihad-
slam fikri de bu deiim ve dnmden etkilenmitir. ttihad- slamn toplumsal alanda STKlar
nezdinde salanmaya allmas aamasna geilmitir. STKlarn faaliyet zeminleri siyaset
kurumlarna gre daha rahat ve geni olduundan ittihad toplumsal alanda salamak siyasal alanda
salamaktan daha kolay olabilir anlay yaygnlamaktadr.
ttihad- slamn sadece siyasal bir hareket olmayp toplumsal, sosyal boyutu da bulunan bir
hareket hareket olduunu grmekteyiz. Uzun yllar boyunca siyasi boyutu sosyal boyutundan daha ok
gndemde olmutur. Ancak son dnemde STK kltrnn gelimesi ile sosyal boyutu da gndeme
gelmeye balamtr.
ttihad- slam sklkla slamclkla zde olarak kullanlmtr. Bu kullanma neden olan durum
ttihad slamn siyasal aya ile slamcln ou zaman kesimesidir. Ancak kavramn sadece
siyasal boyuttan ibaret olmamas, kavramn sosyal boyutunun da gl olmas siyasal bir kavram
olarak kullanlan slamclkla birebir ayn olmadn gstermektedir.
nmzdeki dnemlerde bu deiime bal olarak kavramn STK boyutu demokrasi
uygulamalarna paralel olarak daha da geliecektir. STKlar vastasyla ttihad- slamn toplumsal
boyutu daha da glenecektir. Toplumsal alanda ibirlii ve hareketin siyasal alandan daha kolay
olmasna bal olarak ttihad slam STKlar vastasyla uluslar aras toplumsal alanda salanm
olacaktr. Bu birliktelik uluslararas siyasal kurumlar da muhtemelen etkileyecektir.
KAYNAKA
Akgndz, A.(2010). Bilinmeyen Bir Dahi Bedizzaman Said Nursi. stanbul: Bilge.
Akta, M.(2009). Trkiye slam Konferans rgtne ye Midir?, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk
Fakltesi Dergisi Cilt: 11, Say 1.
Alan, B. D-8 Yeni Bir Dnya. Yrnge Yaynlar, stanbul
Albayrak, S.(2012). Yiit Dt Yerden Kalkar. z Yaynclk, 2. Bask stanbul
Ar, T(2005). Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava, Diplomasi.stanbul: Alfa
Birand, M. A., Yldz,R.(2012). Son Darbe: 28 ubat. stanbul: Doan Kitap.
elik, .(2004).ada ki slam airi: Muhammed kbal ve Mehmed Akif, Erzurum: Atatrk
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say: 22.
Dursun,D.(2006). Kral Faysal'dan krk yl sonra Kral Abdullah'n ziyareti, Yeni afak Gazetesi,
08.08.2006, http://yenisafak.com.tr/yazarlar/default.aspx?i=1114&y=DavutDursun
(28.09.2012)


499

Ebul-ala El Mevdudi, (Tercme: Celal Yldrm, Avni elik), Biz ve Bugnk Bat Medeniyeti. Hilal
Yaynlar, stanbul,
Erbakan, N.(1991). Adil Ekonomik Dzen.Ankara: Semih Matbaaclk.
Gler, E. Z.(2011).Arap Milliyetilii: Msr ve Nasrclk Tahrir Meydannda Korkuyu Yenmek.
stanbul: Yazlama Yaynevi
Hasan El Benna, Hatralarm Mslman Kardeler, Beka Yaynlar,
Kazan, . (2001). Refah Gerei-1.Ankara: Keif Yaynlar
Meri, M.(2012). Yiit Dt Yerden Kalkar. Yeni Akit Gazetesi, 30.05.2012
Msrlolu, K.(2011). Gemii ve Gelecei ile Hilafet. stanbul: Sebil Yaynlar.
Mrsel, S.(1976). Bedizzaman Said Nursi ve Devlet Felsefesi. stanbul: Yeni Asya Yaynlar,
Okutan, .(2001). Arap Milliyetilii. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 56
Say: .
zcan, A.(1992). Pan-slamizm Osmanl Devleti Hindistan Mslmanlar ve ngiltere (1877-
1914).stanbul: TDV slm Aratrmalar Merkezi
enolu, K.(2009). Yusuf Akura -Kemalizmin deolou, Kaynak Yaynlar, stanbul,
Trkne, M.(2011). Siyasi deoloji Olarak slamcln Douu. stanbul: Etkileim Yaynlar
http://www.theunity.org
http://www.tgtv.org
http://www.hayratvakfi.org


500











TOPLUMSAL CNSYET-IV:
MLLYETLK VE CNSYETLK




501

2003-2013 YILLARI ARASINDA DERS KTAPLARINDA TOPLUMSAL
CNSYET
Firdevs Gmolu
1

ZET
Eitim toplumsal yapnn ve ilikilerin srdrlmesinde nemli bir yere sahiptir. Eitim kurumlar,
bir yandan retime ve emein yeniden retimine, dier yandan toplumsal cinsiyet rollerinin kuaktan
kuaa aktarlmasna katk salar. zellikle ilkretim okullarnda, temel eitim materyallerinden olan
ders kitaplarnn ocuklarn toplumsallamadaki ilevi yadsnamaz. Ders kitaplarnda sadece bilgi
aktarm yaplmaz, gemie ait, toplumda halen geerli olan ve gelecee ilikin davran kalplar
ocuklara benimsetilir. Bu balamda, ders kitaplar, okul ocuklarnda toplumsal cinsiyet rollerinin
isellemesini, pekitirilmesini ve normallemesini salar.
Bu almada, son on yl iinde ilkretim ders kitaplarnda toplumsal cinsiyet rollerindeki
deiim ele alnmakta ve tartlmaktadr. Ders kitaplarndaki kadn ve erkek kimlikleri; szckler,
cmleler, metinler, resimler ve fotoraflardan hareketle deerlendirilmektedir. Ayrca ders
kitaplarnda kadn ve erkein, zel ve kamusal alandaki grnrl, retim ve yeniden retim
srecindeki konumlar, bilgi ve renme sreleriyle etkileimleri zmlenmektedir. Bu aratrmada
niceliksel ve niteliksel aratrma yntemi kullanlmtr.
Anahtar szckler:Toplumsal cinsiyet, ilkretim ders kitaplar, toplumsallama, eitim, zel
alan, kamusal alan.

ABSTRACT
Education has an important role in maintaining the social structure and relationships. Educational
institutions help production and the reproduction of labour, on the one hand, and transfer gender roles
from generation to generation, on the other hand. Particularly in primary schools, the role of textbooks
as one of the fundamental education materials in the socialization of children is undeniable. Textbooks
are used not only to transfer knowledge but also to help children internalize the past, current and future
behaviour patterns of the community. In this respect, textbooks contribute to the internalization,
reinforcement and normalization of gender roles among school children.
In this study, changes in primary school textbooks regarding gender roles over the last decade are
reviewed and discussed. The identities of men and women are evaluated on the base of words, phrases,
texts, images and photographs used in the textbooks. Besides, the visibility of women and men in
public and private life, their status in the process of production and reproduction, and their interactions
with knowledge and learning processes as depicted in the textbooks are analysed. In this study both
quantitative and qualitative research methods are utilized.
Keywords:Gender, elementary school textbooks, socialization, education, private sphere, public
sphere.

GR
lkretim ders kitaplarnda toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgili almamn zerinden yirmi yla
yakn bir zaman geti.
2
Bu sre iinde konuyla ilgili olarak ok sayda alma yapld. Bunlardan
bazlar ilk almay bir ynyle tekrar etmekle birlikte, bazlar ise konuya katkda bulunacak
bilimsel ierik ve sorumlulukla hazrlanmtr (Dkmen 1995;Aslan Altan 2000;Esen ve Bal
2002;ubuku ve Sivaslgil 2007;Tezer Asan 2010; Krbaolu Kl ve Eyp 2011).
Bu makaleye bylesi bir girile balamamn en nemli nedeni Ders Kitaplarnda Toplumsal
Cinsiyet konusunun kamuoyunda, eitim sendikalarnda, akademik alanda ses getirmesi ve konuyla

1
Do. Dr. Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi FEF Sosyoloji Blm, firdevs.gumusoglu@gmail.com
2
Firdevs Gmolu (1995), Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi.


502

ilgili duyarlln giderek artmasna ynelik sevindirici gelimedir. te yandan konuya, hkmetler
dzeyindeki ilk ilginin 2000 ylnda Kadndan Sorumlu Devlet Bakanl ve 2009 ylnda ise Milli
Eitim Bakanl tarafndan gsterilmesidir. Ancak geen sre iinde konuyla ilgili kamuoyunda
farkndaln ortaya kmas ve ilgili kurumlarn olumlu yaklamlarna karn, ders kitaplarnda
toplumsal cinsiyete ilikin sorunlar ak ve rtl iletilerde devam etmektedir. Ders kitaplarnda
toplumsal cinsiyet rollerindeki eitsizliin yan sra bilim d, balamndan kopuk anlatlarn, bilgi
yanllarnn younluu nemli bir sorun olarak varln srdrmektedir (Gmolu 2013).
Bilindii gibi toplumsal cinsiyet, biyolojik yapmzn tersine kltrel olarak oluturulur. Bebein
cinsel organlarna baklarak belirlenen eril ve diil zellikler, bireyin toplumsal yaamnn btn
boyutlarn etkileyen bir dizi toplumsal kodlar ve kltrel karlklar ierir. Oakleye gre toplumsal
cinsiyet bir kltre zgdr, erkek ve kadnlarn eril ve diil olarak toplumsal alanda
snflandrlmas anlamna gelir (Aktaran: Bhasin 2003:2; Oakley 1985: 16). Toplumun kadnlk ve
erkeklie ilikin tutumlar, bireyin tm yaam srecinde belirleyiciliini korur. Toplumsal cinsiyet,
Bhasinin dikkat ektii gibi dinamik bir kavramdr. Ancak, insanlara atfedilen farkl rol ve zellikler
yalnzca toplumsal cinsiyet baznda olumazlar. Toplumsal cinsiyet kimlikleri ve rolleri, bu tr
farkllklardan etkilenirler, hem de kendileri de dier tr farkllklarn da vurulmasnda ve
deneyimlenme biimlerinde etkin rol oynayabilirler. Kz ve erkek ocuklara, kadnlara ve erkeklere,
onlarn kiisel tercihleri ya da yeteneklerine gre deil, toplumsal cinsiyet rollerine gre farkl grev
ve sorumluluklar yklenmektedir (Bhasin, 2003). te yandan kadnlarn ve erkeklerin kendi
aralarnda da hiyerariyi yaratan ve glendiren snf, kast, siyasi konum, ya, engelli olup olmad vb
etkenlere bal olarak da toplumsal cinsiyet kodlar yeninden retilir. Bu durum, henz ocuk yataki
bireylerin hem gelecekteki yaamlarnn niteliini, hem de farkl cinsiyetlerin birbirleriyle ilikilerinin
boyutlarn ve ieriini belirleyen zellikler tar. Bu belirlenimin en bata gelenetkenlerise anne-baba,
retmenve dier toplumsal evredir. Toplumsallama srecinde ocuklara ynelik hazrlanan edebi
rnler, kitle iletiim aralar, oyuncaklar, bilgisayar oyunlar, giysiler vb gibi etkili ok sayda ara
bulunmaktadr (Gmolu 2004: 317-327 ve Gmolu 2005a) Konumuz erevesinde ise balca
eitim materyallerinden ders kitaplarnn ocuun toplumsallama srecinde nemli bir yeri olduu
yadsnamaz. Ders kitaplar siyasal erk tarafndan veya onun onayyla hazrlanr. Dolaysyla toplumsal
alana ilikin bilginin retilmesini, aktarlmasn, pekitirilmesine ve yeniden retimine katkda
bulunur. Althusserin dikkat ektii gibi devletin ideolojik aygtlar (DA) arasnda dinsel, ailesel,
hukuki, sendikal, haberleme, kltrel DAlar arasnda ise eitimsel DA olarak kabul ettii okul
ikinci sradadr( Althusser 2003: 169). ocuklar okul yana geldikleri andan itibaren zamanlarnn
nemli bir ksmn okulda geirirler. Tek ban bu durum bile toplumsallama srecini etkiler. Kald ki
bu srete mfredat programna gre okul yaantlar srer. Bourdieu,mfredat ve okulun aktard
kltrle, doruluk ve nesnellik adna eitsizlii srdrdn belirtir. Sistem bilgi iletmekle birlikte
sosyal ayklama da yaparak toplumsal eitsizlii devam ettirir (Giddens2000:508).Konuya bankac
eitim modeli kavramyla yaklaan Freireye gre, ezilenlerin bilinlenmesinin nndeki en nemli
engellerden biri bankac eitim modelidir. Bankac eitimde retmen, renme srecinin znesidir ve
renciler de bilgi depolanan kaplardr (Freire1991: 50-54). Verilen bilgiyle kolayca dolan
renciler,iyi renciler olarak deerlendirilir, dolmaya diren gsteren renciler ise problemli
kabul edilir. Bankac eitim eitsizliki bir toplumsal dzen ngrr: Gereklik, insanlar seyirci
olarak uymalar gereken bir ey olarak mitletirir, rencileri nesneletirir, yaratcl engeller,
diyalog gelitirmeye kar diren oluturur. Freire ve Macedo, okuryazarl, daha geni anlamyla da
eitimi, kltrel bir siyasa biimi olarak kabul eder: Bizim zmlememizde okuma-yazma, insanlar
ya glendirecek ya da gszletirecek biimde ilev gren bir dizi uygulamalar olarak bakld
lde anlaml bir yap haline geliyor. (Freire-Macedo1998:14) zetle, eitim balca ideolojik
aygtlardan biridir. Gnmz Trkiyesi asndan meseleye bakldnda eitim, sistem iinde
eitsizliklerin yaratlmasnda, yeniden retilmesinde ve srdrlmesinde nemli bir yere sahiptir.
Bireylerin glenmesini salamaktan uzaktr ve Bankac eitim modelini artrr. Sz konusu
ideolojik aygt, cinsiyetler arasnda eitsizliin de yeniden retilmesi ve srdrlmesinde de nemli bir
rol oynar. Oakleyin dedii gibi erkek ve kadnlarn eril ve diil olarak toplumsal olarak
snflandrlmasn salar. Beauvoirin 1949 ylnda kinci Cins adl eserinde dile getirdii gibi, Kadn
olarak doulmaz, kadn olunur kadn olmak, biyolojik bir olgu deil toplumsallama ile ilgilidir
(Beauvoir 1993). Ayn ekilde erkek olmak da toplumsallama ilgili bir olgudur ve tarihsel bir


503

durumdur. Bu balamda, eitim sisteminin nemli retim aralarndan olanders kitaplar kadn ve
erkek kimliklerinin retilmesinde nemli bir yere sahiptir.zellikle ders kitaplar erkek egemen
syleme dayal ve cinsiyet ayrmc rneklerle doludur. Okul ana gelen ocuklar kadn ve erkek
olmak iin hazrlar. Oysa Trkiye zellikle 1980lerin ikinci yarsnda ykselen kadn hareketiyle
birlikte, yaamn her alannda toplumsal cinsiyete duyarl bir toplum oluturma mcadelesine girdi.
Bata yasalar olmak zere, pek ok alanda erkek egemen deerlere kar sava ald. Bu balamda
uluslararas szlemelerde taahht edilen maddelerin yaama geirilmesinin yolu ald. Ders
kitaplarnn ve mfredat programlarnn toplumsal cinsiyet eitliine dayal olarak yeniden yazlmas
da sz konusu szlemelerde yer alan nemli maddeler arasndayd. Aada, son on yldr konuyla
ilgili gerekleen almalara ksaca yer verilecektir.
2003-2013 YILLARI ARASINDA ETM POLTKASI VE TOPLUMSAL CNSYET
Trkiyeson on yldr tek parti iktidar yayor. Bu durum pek ok adan olduu gibi, eitim
alannda da olumlu admlar atlmas iin nemli frsatlar iermekteydi. On yllk bir zaman dilimi,
eitim alannda olumlu ynde kkl deiimler yaplmas iin ok nemli bir frsat olabilirdi. Ancak
srecin sonunda zellikle mfredat program, ders kitaplar ve toplumsal cinsiyet balamnda
beklentilere yant verilmedii grlmektedir. Son on ylda, mfredat programyla ilgili ilk kapsaml
uygulama 2004-2005 retim ylnda pilot okullarda gerekleti. 2005-2006 ylnda ise btn
ilkretim okullarnda uygulanan bu program pek ok adan sakncal grld ve eletiriler dile
getirildi (Tan 2005: 68-77; nal 2006: 265-268; Eitim Sen 2005). Sz konusu programn toplumsal
cinsiyet konusunda duyarl olacann belirtilmesine karn, retmenlere verilen rnek metinlerde
cinsiyeti sylemin sreceinin iaretlerini grdmz belirtmitik (Gmolu 2005b). Ne yazk
ki bu saptamamzda yanlmadk. Ders kitaplarnda cinsiyeti sylem ak ve rtl iletilerle devam
etti. Bu durum, ocuklarda toplumsal cinsiyet eitliine uygun deerler oluturmaktan uzak olmakla
birlikte, Trkiyenin taraf olduu uluslararas szlemelere ve alnan kararlara aykrlk iermektedir.
Bu szlemelerin banda, lkemizin 1985 ylnda kabul ettii BM Kadnlara Kar Her Trl
Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi (CEDAW) gelir. Bu belgenin 5. maddesinin a
bendi, toplumda kadn ve erkeklerin kalplam rollerine dayal nyarglarn, geleneksel ve btn
uygulamalarn ortadan kaldrlmasn salamay taraf devletlerin nne koydu. Szlemenin 10.
maddesinin c bendi,kadn ve erkein rolleriyle ilgili kalplam kavramlarn eitimin her eklinden
ve kademesinden kaldrlmasn, ders kitaplarnn ve okul programlarnn gzden geirilmesi, eitim
metotlarnn bu amaca gre dzenlenmesigerei dile getirilmitir. Trkiye CEDAWaimza attktan on
yl sonra, 1995 ylnda Pekinde gerekleen 4. Dnya Kadn Konferansnda da alnan kararlara
ekince dahi koymadan kabul etmitir (Trkiyede Kadn, KSGM, 2012: 1). Bu kararlar dorultusunda
ve 2000 ylndaki Pekin+5 izleme toplantsnda, eitimde cinsiyetiliin, zel olarak da ders
kitaplarnda var olmaya devam ettii dile getirilmitir. 2003 ylnda UNICEF tarafndan hazrlanan
Eitimin Toplumsal Cinsiyet Asndan ncelenmesi balkl raporunda Pekinde alnan kararlar
arasnda toplumsal cinsiyete duyarl retim programlarnn oluturulmas ve uygulanmas
ngrlmektedir (UNICEF2003: 27). Raporda ayrca retim program, ders kitaplar dahil olmak
zere retim/renim materyallerinin toplumsal cinsiyet asndan irdelenmedii belirtilmitir
(UNICEF2003: 16). 2008 ylna gelindiinde ise hkmet tarafndan 2013 yln da ieren Toplumsal
Cinsiyet Eitlii Ulusal Eylem Plan hazrland. niversite dzeyinde, kz rencilerin sosyal
blmleri daha sk tercih etmeleri ve erkek rencilerin teknik blmlere ynelmelerine dikkat ekilen
raporda u szler yer almtr: Eitsizlik, ynetici pozisyonlarnda bulunan kadnlarn saysnn
erkeklere gre dk olmas temelinde retmenlik mesleinde de kendini gstermektedir. Bu
toplumsal cinsiyet kalp yarglarn (stereotyping) ortadan kaldrmak iin en nemli etkenin eitim
olmas nedeniyle toplumsal cinsiyet eitliinin btn eitim materyallerine yerletirilmesinin byk
nem tad belirtilmitir (Ulusal Eylem Plan 2008:30). Bu saptamadan ksa bir sre sonra, 2009
ylnda da MEB tarafndan dzenlenen Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet Ayrmcl konulu
altay dzenlendi. Ardndan da Talim ve Terbiye Kurulu`nun bnyesinde Toplumsal Cinsiyet
Eitlii Komisyonu oluturulduu ilan edildi. Nisan 2012de hazrlanan Trkiyede Kadnn
Durumu adl raporda Milli Eitim Bakanl tarafndan eitim materyallerinin cinsiyeti elerden
ayklanmas iin alma balatld, ders kitaplarndan ayrmclk ieren resim, ifade ve benzeri tm
elerin karlmas almalarna devam edildii belirtilmektedir. Bu almalarn daha kalc ve
sistematik olmasn salamak, Toplumsal Cinsiyet Eitlii Ulusal Eylem Plan (2008-2013) hedef ve


504

stratejilerini gerekletirmek amacyla, Milli Eitim Bakanl Talim Terbiye Kurulu Bakanl
bnyesinde Toplumsal Cinsiyet Eitlii Komisyonu kurulduu ve komisyonun almalarna devam
ettii bilgisi yinelenerek kamuoyuyla paylald. Raporda u szler yer almaktayd: Ders kitaplar
ve eitim materyalleri; temel insan haklarna aykrlk tayp tamad; cinsiyet, rk, dil, din, renk,
siyasi dnce, felsefi inan, mezhep ve benzeri ayrmclk ierip iermedii ynyle incelenmekte,
ders kitaplar ve eitim materyallerinde cinsiyet eitliinin salanmas ve kadna kar ayrmcln
engellenmesi amacyla, ilgili kaynaklarda kadn-erkek ile kz ve erkek ocuklara ait bilgi, fotoraf ve
resimlerde saysal ve niteliksel adan eitlik salamaya allmakta, geleneksel olarak kadn iin
uygun grlen roller/ilerde (retmenlik, annelik, hemirelik, ev kadnl gibi) ya da nemsiz
rollerde gsterilen kadnlar yerine, toplumda aktif olarak rol alan baarl kadn vurgusuna yer
verilmekte, erkein gl, baarl, zeki, aktif ve bamsz; kadnn ise uysal, dzenli, duygusal gibi
zelliklerle tanmlanmasndan kanlmaktadr. Ancak halen eitim materyallerinde cinsiyeti elerin
varl sz konusudur. (Trkiyede Kadnn Durumu Raporu 2012: 19). Sz konusu rapordan bir yl
sonra, Mays 2013 tarihinde yaynlanan bir dier rapora bakldnda konunun ayn cmlelerle tekrar
edildii grlmektedir (Trkiyede Kadnn Durumu Raporu 2013:20)
Yukarda zetlediimiz uluslararas szlemelerin konuyla ilgili maddelerine, konuyla ilgili
gerekletirilen toplantlara, basn aklamalarna ve hazrlanan raporlarakarnon yllk bir iktidarn
sonunda, ders kitaplarnda kkl dnmler gereklemedii ilgililer tarafndan ilan
edilmitir.Komisyonlar kurulmakta, raporlar hazrlanmaktadr. Ancak 2013-2014 retim dnemine
ok az bir zaman kald bu gnlerde, halen eitim materyallerinde cinsiyeti elerin varlk
nedenleri aklanmaya muhtatr. Ayrca konumuz erevesinde, taraf olduumuz uluslararas
szlemelere ilikin taahhtlerin de yerine getirilmediini de anmsatmak gerekir. Aadaki
rneklerden de grlecei gibi ders kitaplarna toplumsal cinsiyet rollerindeki sorunlar btn
ciddiyetiyle srmektedir.
ARATIRMA YNTEM
Bu makale erevesinde2003 ylndan itibaren ilkretimde okutulan Okuma Kitab, Trke,
Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler ders kitaplarndan ngilizce ve Din Kltr, Fen Bilgisi, Matematik ve
Ahlak Bilgisi
3
kitaplar dnda kalanlarn tm incelendi. Bu kitaplardan 2011-2012 retim ylnda
okutulan Trke ders kitaplarnn tm (1-8. snflar), 2012-2013 retim ylnda 1. Snflarda
okutulan Trke ve Hayat Bilgisi ile 5. snflarda okutulan Trke ve Sosyal Bilgiler ders kitaplar
niteliksel analizin yan sra niceliksel aratrma yntemiyle analiz edildi. Bu ders kitaplarnda aile ii
iblm, her iki cinsin kamusal yaamda grnrl, uygun grlen meslekler, karar alma
srelerindeki konumlar ve bilgiyle ilikileri, parayla iliki dzeyleri ele alnacaktr.
Aile i blm
Ders kitaplarnda toplumsal cinsiyete ilikin almamda, 2001-2002 retim ylnda ders
kitaplarnda baz deiiklikler belirmeye baladndan sz etmitim. Bu dnemden itibaren ilkretim
ders kitaplarnda, nceki yllarla kyasladmzda greli de olsa eitliki bir sylem ortaya kt. Ders
kitaplarnda kadnlar, meslek sahibi veya bir ite cretli alan olarak anlatlmaya baland. Yine
ders kitaplarndaki resimlerde ve metinlerdeki rneklerde erkeklerin (baba-erkek ocuk) ev ilerine
yardm iin de olsa katlmas saland. Kitaplardaki aile anlatlarnda kadn yemei yaparken,
erkein masaya ekmek koyduu, salata hazrlad, yemek yapt(Gndoan-Gr vd 2008: 83; Aslan
2012: 79)ya da ay doldurduu grseller yer ald. Ancak ders kitaplarndaki bu yndeki kk de olsa
olumlu deiime karlk, cinsiyetilik ieren rnekler younluunu srdrmektedir. stelik eitliki
gibi grnen rneklerdeki kadn imgesi, evdeki ilerin asl sorumlusu olarak yerini korumaya ve emek
younluu gerektiren iler, kadnlarn grevi olmaya devam etmektedir.
Yukarda da deindiimiz gibi 2001-2002 retim ylndan itibaren ders kitaplarnda greli
eitliki sylemle birlikte ocuklar, aile bireylerinin kadn erkek demeden iblmne katlmas
gerektiini renmeye baladlar.te yandan, 2003 ylnda ders kitaplar yazarlarnn annenin
niformas olarak kabul ettiini dndmz mutfak nl grsellerden karmaya balad. Fakat

3
Sz konusu kitaplarla ilgili ayr bir alma yrtlmektedir.


505

kadnlarn grevleri devam etti. Gnmzde niformas mutfak nl olan az sayda kadn ders
kitaplarndaki grsellerde anlatlyor.
4

2004 ylnda, daha nce szn ettiimiz greli eitliki sylem ders kitaplarnda devam etti. 3.
Snf Hayat Bilgisi kitabndaki u cmleler bu adan nemlidir: Evin temizlik, yemek gibi ilerini
sadece anneden beklemek yanltr. ocuklar odalarn toplamal, alma masalarn
temizlemelidirler. Aile bireyleri, ev ilerini ibirlii ile yapmaldrlar. Bu ibirlii kadn erkek ayrm
yaplmadan gereklemelidir. rnein anne yemei yaparken baba salata yapabilir, ocuklar masay
hazrlayabilir (Karabyk-Tiryaki 2004: 12) Ancak metinden de grlecei gibi yemek yapmak gibi
emek youn bir i anne tarafndan, salata ise baba tarafndan yaplmaktadr. Bu rnekten bir yl sonra,
2005te ise okula admn attklar ilk gnlerde ocuklar, yemek masasnda byk bir gvenle oturan
baba ve erkek ocuk grseliyle karlar. Buna karlk ayn grselde anne tencereyi masaya
koymakta, kz ocuu da ona yardm etmektedir(ahbaz Dalolu-alarolu, 2005 (2008): 27).
2008 ylnda baslan ve 2. snflarda okutulan Hayat Bilgisi Kitabnda birlii konusu incelenirken
de eitliki bir sylem kullanlmakta, baba yemek yaparken resimlenmektedir! Bu srada anne ve
ocuklar yemek masasn hazrlamaktadr. Bununla birlikte ayn kitap, toplumsal cinsiyet eitliini
gzetmeyen rneklerle doludur. Dahas kadna ve erkee uygun grlen meslekler, vcudum,
bte, evinizde ilerinizi kolaylatran aralarvb konularda erkek egemen sylemin arlkl olarak
yer aldn belirtmek gerekmektedir(Gndoan, Gn vd 2008: 33-69-70-71-97-98). rnein,
Evinizde ilerinizi kolaylatran aralar konusunda ocuk annesine u soruyu yneltmektedir:
Anneciim bulak makinas sana ne gibi bir kolaylk salyor?. Annenin yant ise yledir:
Mutfakta kalacam sreyi ksaltyor. Bu arada dier karde sze katlarak: yi ki bulak
makinemiz var. Annem bana daha ok zaman ayryor demektedir. Ayn sylem kitabn bir sonraki
sayfasnda devam etmekte, darda oyundan eve gelen erkek ocuk mutfaktaki anneye Anneciim
bugn ne piirdin acaba? diye sormaktadr (Gndoan, Gn vd 2008: 99). Ders kitaplarnda aile ii
iblmndeki sorunlar 2011 ylnda da devam eder. 3. Snflarda okutulan Trke Birinci Kitaptaki
Konuabilmek Ne Gzel isimli okuma parasnda anne imgesi ayrntl olarak yle betimlenir:
Annem ise ev kadn () Ev ilerini bitirince eline tn alr, dantel rer, bir taraftan da moda
arklar mrldanr.(Alacal ve Ana 2011: 10). Ayn kitapta anne bebeine bakarken (Alacal ve
Ana 2011: 16), baba ise kzna nasihat ederken (Alacal ve Ana 2011: 25) gsterilmektedir. te
yandan temizlik edimi ev iiyle snrl olduunda kadnn grevi, ailenin sahip olduu arabann
temizlii ise erkein grev alaniinde tanmlanr.2011 ylna ait 5. Snf Trke ders kitabnda
kullanlan grsellerden birinde evde temizlik yapan kadn ve arabasn ykayan erkek yer almaktadr
(Alacal 2011: 136)
Ders kitaplarnda duyu organlarnn ilevi anlatlrken bile evde kadnlarn yemek yaptna
gnderme yapan rneklere rastlamak mmkndr. 2. Snf Hayat Bilgisi kitabnda ocuklara u soru
sorulur: Duyularmz ne ie yarar? cmlesinin altnda ocuunu kapda karlayan anne
bulunmaktadr. Mis gibi yemek kokusu! diye dnen ocuk, annesinin ne yemek yaptn tahmin
eder(Komisyon 2005: 71).
1950lerden itibaren ders kitaplarnda erkeklerin evde yapt ilerin banda tamirat, badana-boya
ileri geliyor. Eitliki gibi grnen aile ii iblmne yakndan bakldnda erkein egemen
konumu btn aklyla grlr:
Ben bir kamu bankasnda memur olarak grev yapyorum. Eim Ayla Hanm bir ilkretim
okulunda retmen olarak alyor. Akam iten eve geldiimizde biraz dinlenme ihtiyac
hissediyoruz. Ksa bir dinlenmenin ardndan ben, eim ve ocuklarmz hep birlikte akam yemei
hazrlyoruz. Yemeimizi yerken gn iinde yaadklarmz anlatyoruz. Bazen beraber televizyon
seyrettiimiz de oluyor. Bugnk sohbetimizden sonra eim mutfaktaki musluun arzal olduunu
syledi. ocuklarmn da yardmyla mutfak musluunu yerinden kararak yenisi ile deitirdik.
ocuklarmz okula gtrme konusunda eimle i blm yapyoruz. Sabahlar ie giderken kzm
Ayeyi okuluna ben brakyorum. Oullarm Burak ve Berki ise okullarna eim gtryor.
Hepimizin zerine den grevleri yerine getirmesi hayatmz daha da kolaylatryor. Aile iindeki i

4
Bu blmde 2003-2004 ylna ait baz rnekler kitabmda yer almtr. Bkz. Gmolu, 2013.


506

blm sayesinde hepimiz sorumluluk alrz. Aldmz sorumluluklarn gereini yerine getiririz.
Bylece aile iinde bir dzen kurulmu olur. (Koyuncu ve Davd2012: 128 )
Yukardaki rnekte babann mutfaktaki musluun bozuk olduundan haberi yoktur. Bu bilgiyi
anneden renir. Sz konusu metinlerde mutfakla ilgili her eyin dorudan sorumlusu olarak kadn
grld iin, rtl iletilerde anne anmsatc grev stlenir. rnekte her iki cinsin ev iinde
harcadklar emein nitelii ve nicelii dikkat ekici bir biimde farkldr.Sonyllarda,ders
kitaplarndaki rneklerde erkeklerin-babalarn evde yaptklar ilere perde takmak da eklendi(Kapulu
ve ahin 2011:78). Ancak kadnlarn iblmndeki konumu deimedi2011 ylnda okutulan 4. Snf
Trke kitabnda Dedemin Ky isimli okuma parasnda, Ninem kahvaltda hep orba
yapardenmektedir. Bir baka resimde anne mutfakta tatl yaparken ve kz ocuk amar asarken
resmedilmitir (z ve z 2011: 58-92-128).
5. Snf Trke ders kitabnda, Aile Fotoraf adl dizelerde nine ulu bir ceviz aac iken dede
yerli bir kayadr! Kaya gibi gl armlar olan sfatlar ninelere-kadnlara uygun grlmez.
Anneler ise of demeden, yuvalar iin salarn sprge yaptklar iin vlr. Sz konusu
dizeleryledir:
Ninem, ulu bir ceviz aac gibi kurulmu
Dedemse bir yerli kaya
Grkemli meknna oturmu
Annemi ninnileriyle tanrm
nce, kvrak, sabrl
Resminden de belli, o bir anacan,
Salarn sprge yapm yuvas iin
Bir gn bile of dememi,
Yllar yl (Alacal 2011: 17)
Ders kitaplarnda ocuklarn, hastalarn ve engellilerin bakmndan kadnlarn sorumlu olduklarna
ilikin rneklere de rastlanr. 4 snf Trke kitabndakiAhap Ev adl okuma parasnda Sekiz
yandaki Asiye ve be yandaki Nee ile bir ev kadn olan (z ve z 2011: 19) annelerinin
ilgilendii anlatlr. 6.Snf Trke Ders Kitabnda, kadn kucanda ocuuyla ve bir baka yerde
hasta kzna bakarken resmedilmitir (Karabyk 2011:22-24).
Sol Ayayla Yazan Adam isimli okuma parasnda da engelli ocuunun bakmndan sorumlu
olan annedir: te bu ocuk annesinin snrsz sevgisi ve kendi gayretiyle esaretin kaplarn
zorluyor ()Yalnz annesi, o yrekli kadn, olunun geri zekl olduuna, iyileemeyeceine asla
inanmaz () Buna en ok sevinen doal olarak annesidir () te o zamanlarda annesini hep yan
banda bulur. (Karabyk 2011: 58)Bu metinde grlecei gibi ocuun engelini geri zekal diye
adlandran ders kitaplar yazarlar, zihinsel engeli olan ya da bu metni okuyan ocuklara kar ok
boyutlu pedagojik yanl ierisindedirler. te yandan bu ders kitaplarnda ocuklaryla ilgilenen, sevgi
gsteren, hasta ve engelli ocuklarna bakan babalara rastlamak olanakszdr.
Sobac adl okuma paras ise anne-mutfak zdelii dikkat eker; Sleyman Amcann ot p
dedii iekler iin annemin ne kadar uratn, her gn mutfak penceresinden gururlanarak onlara
baktn biliyordum () zml kakaolu bir kek hayaliyle teyzemin evine abucak gelmitik ()
Mutfakta kahvalt hazrlayan anneme haberi yetitirdim. (Karabyk 2011: 26)Ders kitaplarnda
kadnlar, mutfan bir gesi olmaya devam etmektedir.Bu kitapta sadece iki olumlu rnee
rastlanmtr: Bunlardan birincisi Ev devi konulu anlatda anne ile baba birlikte mutfakta
gsterilmektedir (Karabyk 2011: 34)kincisi ise kardan adam deil de, kardan kadn yaplmasdr.
Kar Tanesi isimli okuma parasnda Deiiklik olsun diye biz de kardan kadn yapalm ()
Kardan kzlarnn adn Kar Tanesi koymular. (Karabyk 2011: 100)
Mfredat programlarnda liderlik konusu yer alr. ocuklara zel ve kamusa alanda zynetim
bal altndaki Liderlik alt balna yer verilir. Bu konuyu Ben de Lider Olabilirim konusu,etkinlik


507

rneiyle yle anlatlr: retmen tarafndan ailede kimin, ne zaman, nasl lider olduunu ieren
rnek durumlarn listesi hazrlanr. Listeyi renciler iaretlerler. Farkl durumlara rnek vermek
isteyen rencilere frsat verilir. Duygularn anlatmalar istenir. (lkretim 1,2 ve3. Snf Hayat
Bilgisi retim Program ve Klavuzu 2009: 14-155).Grld gibi Liderlik konusu renciye
kavratlmak istenmektedir. Konuyla ilgili ders kitabndaki Liderlik balkl resimde anne, baba ve
ocuk yer almaktadr. Bu anlatda anne, k gelmeden tarhana yapacan, ei Muratn ise bozuk kap
kollarn tamir etmesi gerektiini syler. lerini bitirdikten sonra da anne, satran oynayalm
demektedir. Resmin altnda ise ailede liderin kim olduu sorulur. ocuktan annesinin lider
olduunu sylemesi beklenir. Burada ilgin olan noktalardan biri de resimde kentli bir ailenin yer
almasdr. Ky evlerinde yaplan tarhana gibi emek youn bir iin, kentte yaplmas neredeyse
olanakszdr. Dahas kap kolu onarmayla, tarhana yapma eylemi e zamanl bitecek iler gibi bir
yanlsama yaratlmaktadr. Ardndan satran oynanacak olmas kadnn eitim dzeyinin yksekliine
iaret etmektedir! (Kapulu ve ahin 2011: 78) Sonu olarak bu rnekte, anne ev ii alann lideri olarak
sunulur.
Alkanlk isimli okuma parasnda; Bence en byk ktlklerimiz, kk yamzda
belirmeye balar ve asl eitimimiz bizi emzirip bytenlerin elindedir denmektedir (Yangn,
Celepolu ve Trkylmaz 2011: 86). Ders kitaplarnda ocuklarn kadnlar tarafndan beslenip
bytldne ilikin onlarca rnekten, ak iletiden sonra, rtl bir iletide ktlklerin sorumluluu
da anneye yklenir.
Ders kitaplarnda kadnlarn zel alanda, erkeklerin ise kamusal alanda anlatldna ilikin ok
sayda grsel ve metin yer alr. Ayn sylemin 2011 ylnda okutulan 8. Snf Trke kitabnda da
devam ettiini syleyebiliriz. Olumuz adl okuma paras yledir: Annesine doru, gen ve
mesut annesine doru ilk adm. () O da her oul gibi sokak, okul ve ar arasnda, her gn biraz
daha blnp gidecekti. nlenemezdi bu (Kurt, Altay ve Kara 2011a: 73 ) 2012-2013 ylnda
okutulan 5. Snf Trke ders kitabnda Ankaradaki yeni evimize tandk. Annem, evi yerletirirken
babam da eve su, elektrik ve doal gaz balatma ilemleri ile urat (Alacal 2012: 16 )szleriyle,
erkek kamusal alandaki ilerden sorumlu tutulurken, kadn ev ileriyle ykml klnr.8. Snf Trke
renci alma Kitabnda da ayn sylem farkl rneklerle srer. Kitapta ar bir anta tayan erkek
ocuk (Kurt, Altay ve Kara 2011b: 101), kahve ikram eden anne, yemek tepsisini tayan kz ocuk,
resimleri bulunmaktadr (Kurt, Altay ve Kara 2011b:160).
2001-2002 retim ylndan itibaren ders kitaplar kadnlar, nceki yllara gre daha fazla rnekte
aile btesiyle ilikilendirmeye balad. Bu tutum 2003 ylndan itibaren de devam etti. Bu rneklerde,
aile btesinin ykn hafifletecek kii olarak kadnlara grev verilir. Bu arada geleneksel olarak
kadnlara uygun grlen ileri yapmas gerektii anmsatlr: Kadn diki dikerek ve rg rerek,
alveriini ucuz ve kaliteli yerlerde yaparak aile btesinin ykn hafifletebilir. (Komisyon 2004:
17 )2012-2013 retim ylnda okutulan kitaplardan birinde ise konuma baloncuuna yer verilir.
Alinin annesinin yle dndn grrz: ocuklarmn bakm ve iyi bir eitim almalar iin
urarm. Ayn zamanda alarak aile btemize katkda bulunurum. (Alacal 2012: 19)
Sonu olarak, son yllarda ders kitaplarnda aile ii iblmne ilikin metinlerde, resimlerde
erkekler, ev ilerini yapmaya balamakla birlikte, kadnlar ev ilerinin asl sorumlusu olmaya devam
etmektedir. Bunun yan sra evde yaplan emek youn iler kadnlarn sorumluluk alan iinde
tanmlanmaktadr. Erkein zellikle kamusal alandaki yerine vurgu yaplrken, kadn zel alandaki
rolleriyle anlatlr.
Kadnlar, Erkekler, Meslekler
Kadnlar, yarm yzyldan fazla bir zamandr ders kitaplarnda mesleklerden dlanmaktadr.
Cumhuriyetin ilk 15-20 ylnda kadnlarn eitli mesleklerde altklarna ilikin rneklerin
1950lerde ortadan kalktn nceki almamzda belirtmitik. Bu durum 2000li yllarn bana
kadar devam etmitir (Gmolu 2005b). 2000 ylnda Kadndan Sorumlu Devlet Bakanlnn ders
kitaplarnda cinsiyetilie ilikin dzenledii sempozyumdan sonra ders kitaplarnda kadnlar meslek
sahibi bireyler olarak daha fazla rnekte yer ald. 2002-2003 retim ylndan gnmze dek baslan
ders kitaplarnda bu eilim srd. Bu olumlu gelimeye karn, ders kitaplarnda meslek sahibi


508

kadnlar erkeklere gre az saydadr. Belli mesleki alanlarda kmelemeye devam etmektedir. Aada
konuyla ilgili rnekler yer almaktadr:
2005 ylna ait 2. Snf Trke kitabnda Meslekler bal altnda dokuz meslek saylmaktadr.
Bu mesleklerden sadece kadnlara ayrlr. Bu meslekler; retmen, doktor ve terzidir.
5
Erkekler;
mhendis, frn alan, ifti, polis, ressam ve kaptan olmak zer alt meslekle karmza kar
(Komisyon 2005: 42-43) Sz konusu Trke kitabnda Giysilerimiz konusuyla meslekler arasnda
ders kitaplarnda yle bir ba kurulur: Baz zel durumlarda giydiimiz giysiler vardr Boyaclk
alk gibi iler srasnda stmz kirletebiliriz. Bu durumda nlk takarsak elbiselerimiz temiz
kalr. (Boya yaparken tulum giymi bir erkek, mutfak nlkl bir kadn resmi) (Komisyon 2005: 36-
39) Mutfak nl annenin niformas olduunun kabul burada da geerliliini srdrmektedir.
2005 ylnda 1. Snflarda okutulmak zere hazrlanan Hayat Bilgisi kitabnda (Aldal, Kaln-Falakolu
ve etin 2005: 53) Okulumda kimler alyor? temas altnda retmen, ktphaneci, hizmetli ve
mdr olmak zere drt kadn alana; buna karlk bir retmen, gvenlik grevlisi ve hizmetli
olmak zere erkee yer verilmitir. Bu olumlu rnee karn, ayn kitapta bir baka sayfada,
buharlama temas altnda mutfak nl olan kadn resmine u szler eliinde yer verilir: Yemek
yapan byn izle (Aldal, Kaln-Falakolu ve etin 2005a: 74). Sz konusu kitapta doktorluk
kadnlara uygun bir meslek olarak gsterildii iin olumlu olmakla birlikte, kadnlar ev ilerinin ana
sorumlusu olarak kabul eden rneklere yer verdii iin de olumsuzluk ierir. Bu rneklerde erkek, ev
ilerinde yardmc konumda yer almaktadr. Ayn yazarlarn 3. Snflar iin hazrlanan Hayat Bilgisi
kitabnda (Aldal, Kaln-Falakolu ve etin 2005b: 53) kadnlar doktor, a ve ressam olarak
resmedilirken, erkekler polis, terzi, kaptan, itfaiye eri olarak anlatlmtr. Ayn sayfada Einsteinn bir
fotorafna, byk bulular-icatlar ve uygarl da erkeklerin yarattn anlatan grsellere yer
verilmitir. Bu kitabn yazarlar kadn olmasna karn insan kavram erkei anlatmaktadr (Aldal,
Kaln-Falakolu ve etin 2005b: 138-139). Ne yazk ki kadn yazarlar, kendi cinslerini grnmez
klma srecine katkda bulunurlar.
2008 ylnda okutulan kitaplarda da meslekler konusunda cinsiyeti sylem devam eder. 2. Snf
Hayat Bilgisi ders kitabnda ilkokul mdr ve evremizdeki mesleklererkeklere ait alanlar olarak
kabul edilmitir (Gndoan, Gn vd 2008: 16 ve 33). rnekte taksi srcs, ifti, kasap, televizyon
muhabiri erkektir ve onlara be farkl meslek uygun grlr. Kadnlar ise hemire ve retmen olarak
iki meslekte anlatlmaktadr. 2011-2012 retim ylna gelindiinde de meslekler, erkek meslei-
kadn meslei olarak snflandrlmaktadr. Kadnlara uygun grlen meslekler ounlukla,
retmenlik, hemirelik, terzilik olmaya devam etmektedir. Trke 3. Snf kitabnda sadece bir yerde
kadn polis bulunur (Alacal ve Ana 2011: 15). Trke 7. Snf Kitabnda bilim insan (Yangn,
Celepolu ve Trkylmaz 2011: 65), 8. snf kitabnda ise yazar olarak sadece bir kadn gsterilmitir
(Kurt, Altay ve Kara 2011a: 14).lkemizde yzyldan fazla bir zamandr ok sayda deerli edebi eser
ortaya koymu kadn yazar ve Dnyada binlerce kadn yazar varken,sadece bir kadn yazara ders
kitabnda yer verilmesi dikkate deerdir. ncelenen kitaplarda, kadnlarn mesleki eitlilii sz
konusu deilken, erkeklerin resimlerde gsterildii mesleklerde eitlilik vardr. te yandan
gnmzde ok sayda yeni meslek sz konusuyken, ders kitaplarnda meslekler konusunda ocuklara
zengin bir ereve sunulmamaktadr. Ayn sorun aada yer verdiimiz 2011-2012 retim ylnda 1.
Snftan 8. Snfa kadar okutulan Trke ders kitaplarnda da srmektedir. Kadnlar erkeklere gre az
sayda meslekte anlatlmaktadr. zellikle birinci snf Trke ders kitabnda, kadnlarn neredeyse
mesleksiz olduunu sylenebilir.



5
retmenler, genellikle ilkokul retmenidir. Kadnlarn ders kitaplarnda doktor olarak anlatlmalarnn iki
boyutu olduu kansndayz. Birincisi, rnei verilen kadn doktorlar genellikle ocuklar muayene ederler, anne
kimlii ile ilikilendirilir.kincisi ise, kadn doktorlarn ders kitaplarnda grnr olmasnn, bu meslek
grubunun, zelletirme politikalaryla ilintili olarak, toplumsal dzlemde gemiteki itibarn kaybetmeye
balamasyla ilikili olabilecei kansndayz. Konunun bu balamda incelenmesi yararl olur.


509

2011-2012 retim Ylnda Okutulan Ders Kitaplarnda Yer Alan Meslekler.
6

Ka adet olduu Meslekler
1.Snf
Kadn 6 retmen, Terzi ve Mimar
Erkek 27
Doktor, Bankac, Postac, Polis, Pilot, ifti,
Marangoz, A, Subay,Mhendis, retmen,
Kaptan, Ressam, Satc, Frnc, Tamirci
2.Snf
Kadn 2 retmen, Hemire
Erkek 23
Postac, Polis, Pilot, ifti, Marangoz, A,
Subay,Mhendis, Krtasiyeci, Manav, Kaptan,
Marangoz, Terzi
3.Snf
Kadn 10 retmen, Polis, Kasiyer, Hemire, Doktor
Erkek 20
Doktor, Satc, Astronot, Kaptan, Berber,
Ayakkabc, Bakkal, Marangoz, Pide satcs,
Nikah Memuru, Bankac, Tamirci, Mhendis,
tfaiyeci,Subay
4.Snf
Kadn 8
ifti, Hal dokuyucu, retmen, Ressam,
Heykeltra, Hemire
Erkek 39
ifti,Piyanist,Heykeltra, Ressam, Kaptan,Bilim
insan, A, Marangoz, retmen, Postac,
Makinist, Kaloriferci, Bileti, Davulcu, Zurnac,
Asker
5.Snf
Kadn 19
Piyanist, Bankac, inici, Veteriner, Heykeltra,
Sekreter, retmen, Doktor,Terzi, Hemire,
Laborant, Kemanc
Erkek 32
Muhtar, Ressam,Yazar, Biliminsan, Astronot,
ifti, Asker, mleki, Kadn Kuafr,Demirci,
Postac, Terzi, Heykeltra, Marangoz,
Hastabakc, Mikrobiyolog, Eczac, Kaptan,
Tesisat
6.Snf Kadn 10 Trkc, Oyuncu, Ressam, Heykeltra, Biyolog,

6
Bu tablo Mart 2013te yaynlanan Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet adl kitabmda yer ald. rencim
Nalan zvere katksndan dolay teekkr ederim.
Aadaki kitaplara niceliksel analiz yapld:
Elife ahbaz Dalolu, Trke 1. Snf Ders Kitab, Birinci Kitap, Selt Yaynlar, stanbul, 2011
Elife ahbaz Dalolu, Trke 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, kinci Kitap, Selt Yaynlar, stanbul,
2011
Ali Aslan, Trke 2. Snf Ders ve renci alma Kitab, Birinci Kitap, Yldrm Yaynlar, Ankara, 2011
Osman Alacal, Gler Ana, Trke 3. Snf Ders Kitab, renci alma Kitab, Birinci Kitap, Drtel
Yaynclk, Ankara, 2011
Erol z, Sevim z, Trke 4. Snf Ders Kitab, Bilim ve Kltr Yaynlar Ltd. ti, Ankara, 2011
Erol z, Sevim z, Trke 4. Snf renci alma Kitab, Bilim ve Kltr Yaynlar Ltd. ti, Ankara, 2011
Osman Alacal, Trke 5. Snf Ders Kitab, Ada Matbaaclk ve Yaynclk, Ankara, 2011Osman Alacal,
Trke 5. Snf renci alma Kitab, Ada Matbaaclk ve Yaynclk, Ankara, 2011
Fatma Karabyk, Trke 6. Snf Ders Kitab, Evren Yaynclk, Ankara, 2011
Fatma Karabyk, Trke 6. Snf renci alma Kitab, Evren Yaynclk, Ankara, 2011
Banu Yangn- Ayegl Celepolu, Fatma Trkylmaz, Trke 7. Snf, Ders Kitab, Pasifik Yaynlar, Ankara,
2011
Banu Yangn- Ayegl Celepolu, Fatma Trkylmaz, Trke 7. Snf, renci alma Kitab, Pasifik
Yaynlar, Ankara, 2011
Mustafa Kurt, Jlide Altay, Mehmet Kara, Trke 8. Snf Ders Kitab, Tav Yaynclk, stanbul, 2011
Mustafa Kurt, Jlide Altay, Mehmet Kara, Trke 8. Snf renci alma Kitab, Tav Yaynclk, stanbul,
2011



510

Hemire
Erkek 24
Marangoz, Balk,Oyuncu, ifti, Sat Grevlisi,
Bakrc, Yazar, Ressam,Heykeltra, Postac,
Basketbolcu, Fotoraf, oban
7.Snf
Kadn 1 Biliminsan
Erkek 9
Balk, naat isi, Basketbolcu,
Nakliyeci,Sanat, ,Biliminsan
8.Snf
Kadn 5
Yazar, Hal Dokuyucu, Mhendis, Balerin, Yn
Eiren Kadn
Erkek 5 Doktor, Mhendis, retmen, Asker

2012-2013 retim Ylnda Okutulan Ders Kitaplarnda Yer Alan Meslekler
7

Meslekler
1.Snf
Hayat
Bilgisi.
Ders-
alma
kitab,1.kitap
Kadn
Toplam tekrar
says: 43
retmen (27), Hemire (2), Ev Kadn (9), A,
Salk personeli (2), Polis (2)
Toplam: 6 Meslek dal
Erkek
Toplam tekrar
says: 24
retmen (8), Hizmetli (3), Polis (2), Salk
personeli (2), Davulcu, Zurnac, Simiti, Taksici,
Kantin alan (5)
Toplam: 9 Meslek dal
1.Snf
Hayat
Bilgisi, ders-
renci
alma
kitab-
2.Kitap
Kadn
Toplam tekrar
says: 27
retmen (4), Ev Kadn (19), A, Polis,
Doktor(2)
Toplam: 5 Meslek dal
Erkek
Toplam tekrar
says:12
Tornac (3), Marangoz, retmen (5), Asker (3)
Toplam: 4 Meslek dal
1. Snf
Trke ders
kitab-
1.kitap
Kadn
Toplam tekrar
says: 9
Ev Kadn (4), ocuk Bakcs (3), A,
Hemire.
Toplam: 4 Meslek dal
Erkek
Toplam tekrar
says: 9
Polis, Palyao, Dondurmac, Doktor, Ayakkabc,
Asker (2), A (2)
Toplam: 7 Meslek dal
1.snf
Trke ders
ve alma
kitab-
2.kitap
Kadn
Toplam tekrar
says: 12
retmen (2), Temizliki, Ev Kadn(6), Doktor
(3)
Toplam: 4 Meslek dal
Erkek
Toplam tekrar
says: 10
Hayvan yetitiricisi, Palyao, Sporcu, Asker(7)
Toplam: 4 Meslek dal

7
Bu tabloyu hazrlama srecinde destek olan rencim Erhan Beyhana teekkr ederim.
5.Snf
Trke
ders
kitab,
1.kitap
Kadn
Toplam tekrar
says: 19
Piyanist, Bankac, ini ustas, Veteriner, Heykeltra,
Sekreter, retmen, Doktor (2),Terzi, Hemire,
Laborant, Kemanc, A, Ev Kadn(3), Elii iisi(2)
Toplam: 15 Meslek dal


511


5. Snf
sosyal
bilgiler ders
kitab 1.
kitap
Kadn
Toplam
tekrar says:
26
retmen (6), Memur, Eczac, Mhendis, Polis,
A, Ev Kadn (2), Giriimci, Nak ustas, Terzi,
Hayvan Yetitiricisi (2), Turistik Eya Satcs,
Mzisyen(4), Fabrika isi (3)
Toplam: 15 Meslek dal
Erkek
Toplam
tekrar says:
51
Kameraman, Doktor, retmen (12), Src,
Avukat, Pazarc, Polis, Mzisyen(10), Ta
lemecisi, Yorganc, naat isi, Spiker, Ar
Yetitiricisi (2), Madenci, Oduncu, Sporcu,
Davulcu, Zurnac (4), Mobilyac, Bakrc, Frnc,
ifti, Ev Kadn (2), Fabrika isi (3)
Toplam: 24 Meslek dal

Yukardaki tabloda da grld gibi,2012-2013 retim ylnda okutulan 1. Snf Trke ve
Hayat Bilgisi ile 5. Snf Trke ve Sosyal Bilgiler ders kitaplarnda da kadnlarn mesleki eitlilii ve
mesleklerde gsterilme oran, gemi yllara gre artmtr. Bununla birlikte, mesleklerde yer alan
kadn says ve kadnlarn mesleki eitlii erkeklerin gerisinde olmaya devam etmektedir. Kadnlarn
1. Snflar iin hazrlanan ders kitaplarnda ok az sayda meslek grubu iinde; retmenlik, ev
kadnl, hemirelik, a vb alanda anneliin ve ev kadnlnn uzants kabul edilen mesleklerde
anlatlmas da sorunludur.
8
Daha st snflara gidildiinde kadnlarn mesleki eitlilii artmaktadr.
2012-2013 ylna ait ders kitaplarndan hazrladmz tablodan da grlecei gibi, kadnlara uygun
grlen geleneksel meslekler dnda polis, doktor, eczac, mzisyen, mhendis vb alanlarda da
anlatlmaya baland. Bu olumlu gelimeye karlk kadnlarn mesleki eitlilii erkeklere oranlarla
olduka dk dzeydedir. Ayrca sz edilen kitaplardaki rneklerde, kadnlarn aile iindeki grev
ve sorumluluklar geleneksel rollere uygun olarak devam etmektedir. te yandan 1. snf ders kitaplar
kadn grsellerini 5.snfa gre daha fazla yer vermektedir. (Kadn ve erkeklerin niceliksel
grnrlkleri iin bkz. Tablo I ve II.)Bu kurgunun doal sonucu olarak, kadnn zel alanda
yaptklar cinsiyetinin doal sonucu olarak yaplan bir i saylr ve kadn emei grnmez klnr.
Btn bu yaklamn sonucunda ailedeki tek otorite erkek olmaya devam etmektedir.
Ders Kitaplarnda Deimeyen Otorite: Erkek!
Kadnlarn belli meslek alanlarna ynlendirilmesi ve kadnn asl grevinin aile iinde olduuna
ilikin rneklere paralel olarak, ders kitaplarndaki aile anlatlarnda kadnlarn otoritesinden ya da
kadn-erkek eit otoriteden sz edilemez.
9
Evin dzeni, temizlii, ocuklarn bakm vbilerden

8
Kadnlarn sz konusu mesleklerde sunulduuna ilikin kaynaklar iin bkz. Newman (1994), Oyler-Jenings ve
Lozada (2001), Aktaran H. Ullah ve C. Skelton, Genderrepresentation in thepublicsectorschooltextbooks of
Pakistan,EducationalSudies, 39:2, s. 183-194
9
2011-2012 retim ylnda incelenen ders kitaplarnda ataerkil aile yapsnn sorguland, baba figrnn
otorite sahibi ve ev ii sorumluluklar paylamayan rolnn deitiine ilikin sav iin bkz. www.secbir.org.
Oysa konuyla ilgili alt okumalar, ne srlen savn tamamen farkl olduunu bize gstermektedir. Aratrmada
yer alan rnekte baba t yapmakta ve anneye t bitmek zere, srada hangi i var? diye sorarken,
ocuklardan biri Anne bak hi toz kalmad demekte dier ocuk ise Anne, ben de ieklerin tozunu sileyim
mi? sorusunu yneltmektedir. Bu rnekte anne ev ilerinin ana sorumlusu kiidir ve sorularn dorudan
Erkek
Toplam tekrar
says: 29
Muhtar, Ressam, Yazar, Bilim insan, Astronot, ifti,
Asker(4), mleki, Kadn Kuafr, Demirci, Postac,
Terzi, Heykeltra, Marangoz, Hastabakc,
Mikrobiyolog, Eczac, Kaptan, Tesisat, retmen(2),
arkc (2), Doktor (3)
Toplam: 22 Meslek dal


512

sorumlu tutulan kadn, erkein otoritesi altnda anlatlr. Erkekler kamusal alanla ilikileri dzenleyen;
zel alandaki ihtiyalar belirleyen, odun-kmr, buzdolab, amar makinesi, frn, elektronik eya
vb alverileri yapma konusunda tek yetkili kii olarak kabul edilmeye devam edilir. Bunun da
tesinde aile btesinin nerede ve nasl kullanlacana karar veren kii olarak ders kitaplarnda yer
alr. Bu kurguya gre anne ve ocuklar, babaya ihtiyalarn bildirirler, baba bunu doru bulursa yerine
getirir ve satn alr! Bu rneklerde anne genellikle mutfakta ihtiya olan eyleri talep ederken; ocuklar
bilgisayar, bisiklet vb ihtiyalarn dile getirirler. 2005 ylnda 3. snflar iin hazrlanan Hayat Bilgisi
kitabndaki rnekte, Anne ile mer akam yemeine hazrlk iin markete giderler. Bu srada
merin annesi eve amar makinesi alnmasn istemektedir. Baba, anneye bunun iin para
biriktirmesi gerektiini syler (Komisyon 2005; 91). Bir baka rnekte Kenan, anne ve babasnn
konumasn dinler: Annesi yeni bir frna ihtiyalar olduunu sylyordu. Babas ise biriktirdikleri
parann bir ksmn frn almak iin harcayabileceklerini syledi. (Gndoan, Gn vd 2008: 101)
Ayn kitapta Nazlnn babas farkl bir tatil yapalm deyince, annesi de Kayak yapmaya gidelim
der. Ancak baba, kayan pahal bir spor olduunu, bunun iin para biriktirmeleri gerektiini syler
(Gndoan, Gn vd 2008: 97). Bu ve benzeri rneklerde kadnlar, karar veren ve uygulayan zne
deildir. stelik de kadnlarn isteklerinin gereklemesi bilgili ve otoriter erkein kararna kalmtr.
Bu rneklerde kadnlar, erkee baml kimlikler olarak sunulur. Annenin aile ii hiyerarisindeki
konumu, ou kez ocukla eit dzeyde, bazen ondan sonra gelmektedir.
Genellikle ders kitaplarnda, kadnlarn kendi ihtiyalar iin alveri yaptna ilikin rneklere
rastlanmaz. Ancak 3. Snf Trke ders kitabnda anneye manto almak iin alverie gidildiine
ilikin sra d bir rnek bulunmaktadr. Sar Manto adl okuma paras yledir: Sonunda, maaza
sahibiyle sk bir pazarla girien baba:
-ok pahal! Gcmz yetmez alamayz, dedi.
-Biraz indirseniz, dedi anne yava bir sesle (Alacal ve Ana 2011: 56) Grld gibi paray
harcama yetkisi babaya verilmi ve annenin kendi ihtiyac iin bile alverite sesi kslmtr!
Ders kitaplarnda karar alma srecinde erkein egemenliine yaplan vurgu sadece aile btesiyle
snrl konularda deildir. Bunun dnda kz ocuunun eitimine de erkein karar vermesi
olaanlatrlr. 7.Snf Trke kitabndaki Okumak stiyorum adl metinde Glizar anlatlr:
Glizar, Salihlinin Akren kynde yaayan bir ailenin ilk ocuuydu. Bekardei vard. Onlar
byrken annesine hep yardm etmiti. Hele ya biraz daha byynce annesinin adeta sa kolu
olmutu () Evde annesinin yapmasn istedii ileri bir an nce bitirip okumak istiyordu. Buna her
zaman frsat bulamyordu ama yine de mutluydu () Glizar tedirgin olmutu, acaba babas kendisini
snava gtrmeyecek miydi? Durumu annesine anlatt, annesi, babasyla konuacan syleyince biraz
olsun ii rahatlad () Nihayet le yemeini yerlerken babas kararn kzna aklad:
Kazandn Manisa Anadolu retmen Lisesine gidebilirsin. (Yangn, Celepolu ve Trkylmaz
2011: 22).
Bu rnekte baba evin reisidir. Anne ocuunun gelecei hakknda sz sahibi deildir ve her
bakmdan babaya bamldr. Kz ocuk ise annenin yardmcs olarak evde nemli bir grev
stlenir.Glizarn eitimi 21. Yzyl yaayan Trkiyede bir ders kitabnda, temel bir insan hakk, bir
ocuun eitim hakk olmaktan karlm ve babann inisiyatifine braklmtr. Bu kz ocuu, be
ocuklu bir ailede annenin ilerini kolaylatran, okumak isteyen ama babasnn engelleyeceinden
endielenen bir ocuktur. Glizar, okumak istedii halde okuyamamaktadr ama yine de mutlu bir
ocuk olduu dile getirilmektedir. Bu metinde bir kz ocuunun, okuma ve ocuk olma hakkna sahip
olmamasnn olaanlatran bir slup olduu grlmektedir.
Ders kitaplarnda otoritenin sahibi, evin asl geindirici znesi olarak yer alan erkek, kanlmaz
biimde bilgili kiidir. Ailede her trl sorunun yant babadan alnr. 2005 ylnda 2. Snflarda
okutulanTrke kitabnda, Kuyruksuz Demokrasi Olmaz balkl okuma parasnda ocuk annesine
demokrasinin ne olduunu sorar. Annenin yant yledir: Baban akam gelsin, konualm

muhatabdr. Bu ilerle ilgili onay merciidir ve ev ilerinin merkezinde yer alr. Dolaysyla eitliki gibi grnen
rneklere ilikin bir baka okuma bize eitsizliin ne denli derin olduunu gstermektedir.


513

(Komisyon 2005: 105-108). Burada anne, 7-8 yalarndaki ocua demokrasiyi anlatacak bilgi
birikiminden yoksun klnr. Yine ders kitaplarnda televizyon programlarnn ieriine gre izleyenler
cinsiyetlendirilmitir. zlenilen programa gre babann ve annenin bilgi dzeyi anlalr: Televizyon
izlerken/Babam haberlerde/Annem yerli sinemada/Daym polisiyede/Herkesin susmasn isterler
(Karafilik, Deirmenci ve Bilkan 2005: 74-75)
Ders kitaplarnda erkek otorite olarak anlatld gibi, evin geimini salayan asl kii olarak da
anlatlr.2011 ylnda okutulan 6.Snf Trke ders kitabnda karmza kan bu rnekteki erkek, eini
mutlu etmek ister. Daha yi Olabilir isimli okuma parasnda erkek, evin reisi olarak ailenin
geimini salamaktadr. Ancak, ei yeteri kadar tketemedii iin memnun-mutlu deildir. Bu
sorunu zmek isteyen erkek, daha da ok alarak bu durumun stesinden gelir: Kars neden
komunun kars kadar iyi giyinmesin... Evin hanm memnun deildi: Giyimi kuam, ocuklarnn
tahsili, her eyi, temin edildii halde kocas henz eve bir televizyon alamamt () Ama koca
emindi. Birka saat daha fazla alarak bunun da mutlaka stesinden gelecekti. (Karabyk 2011:
51)Kz ve erkek ocuklara rnek olarak sunulan bu okuma paras, erkek egemen deerleri
merulatrmakla kalmamakta, tketim kltrnn tayc znesi olarak kadnlar kullanmaktadr.
SONU
Yukarda ele aldmz rneklerden de grlecei gibi ders kitaplar, ocuklarn eitim
kurumlarnda toplumsallatrlmas srecinde en nemli ara olmaya devam ediyor. Devletin ideolojik
aygtlarndan biri olarak kabul edilebilecek bu aralarn, nemli boyutu da ocuklar okulda cinsiyeti
bir kltrle tantrmasdr. Dier yandan ders kitaplarndaki metinler, grseller ve saylar araclyla
kadnlarn toplumsal alanda grnmezlii normalletirilir. Kadnlar, ders kitaplarndaki rneklerde
zel alandaki varlyla kabul grr. Son on ylnda ise giderek artan sayda kadn, ilkretim ders
kitaplarnda meslek sahibi olarak yer ald. 2011 ylndan beri bu meslekler arasnda mhendis, doktor,
eczac ve polisler de yer ald. Ancak kadnlara uygun grlen ve yeniden retim sreciyle ilikili
meslekler, ak ve rtl iletilerde srmeye devam etti. Kadnlara ynelik meslek anlatlarnn bir
baka sorunlu yan kadnlarn emek srecinde ve yeniden retimdeki ifte yknn srmesidir. Ayrca
ocuklara verilen rneklerde; kadnlarn anne oluu ve ev ii alandaki sorumluluklar anmsatlarak,
toplumsal alandaki ikincil konumu merulatrlmaya allr. Kadnlar ders kitaplarnda zgr birer
birey olarak deil de; evli, babann kararlarna ve otoritesine boyun een kiiler olarak anlatlr
(Kadnlar ders kitaplarndaki rneklerde bu edimi doal olarak yapar!). ncelenen kitaplardaki
rneklerde kadn haklarna ve ocuk haklarna aykrlklar da sz konusudur. Yukarda yer verdiimiz
Glizar rneinde de grlecei gibi lkemizde nemli bir sorun bulunur: Kz ocuklarnn
okullama orann dktr, kzlarn eitim haklarnn erkek egemen deerler tarafndan gasp edilmesi
sz konusudur. Bu gerek karsnda ders kitaplarnda kz ocuklarn glendirecek ak ve
alternatifler reten bir yaklam beklenir.
te yandan ders kitaplarndaki rneklerde kadnlar bilen zne olmaktan uzaklatrlmtr. Ak ve
rtl iletilerle bilgili olduu anlatlan erkek, bilen zne konumuna ykseltilmitir. Ders kitaplarnda
karlatmz nemli sorunlardan biri de kadnlarn; ocuklar, hastalar ve engellilerin bakmndan
doal olarak sorumlu olmalardr.
Sonu olarak, ders kitaplarnda toplumsal cinsiyet rollerine ilikin eitsizlikler son on yl boyunca
da devam etmektedir. Trkiye 2003-2013 yllar arasnda; Ulusal Eylem Planlar hazrlayarak,
toplumsal cinsiyet temal altaylar dzenlemi, eitimcilere toplumsal cinsiyet eitimleri verilmi,
ders kitaplarn toplumsal cinsiyet asndan inceleyen komisyonlar kurulmutur. Buna ramen ders
kitaplarnda cinsiyeti sylemi ortadan kaldracak kkl deiim gerekletirmemitir. Trkiye,
CEDAW, Pekin+5 vb uluslararas szlemelere ve kararlara imza att halde, ders
kitaplarndatoplumsal cinsiyet, zlemeyen bir sorun olmaya devam ediyor. Bylece ocuklar,
toplumsal cinsiyet eitsizliini okula ilk adm attklar andan itibaren sistematik olarak reniyorlar.
Ders kitaplarnn bir an nce toplumsal cinsiyet eitliini ve pedagojik yaklam dikkate alan
bilimsel ltlerle hazrlanmas gerekmektedir. Taraf olduumuzu uluslararas szlemelerin ve
Ulusal Eylem Plann yaama geirilmesi zorunludur. te yandan ders kitaplarnn erkek yazarlarnn
yan sra, kadn yazarlarnn da cinsiyeti sylemin srdrlmesine katkda bulunduu aktr.


514

zellikle ders kitaplar yazarlarnn ve ilkretim okullarndaki retmenlerin tmnn toplumsal
cinsiyet eitiminden gemesini salamak ivedilikle ele alnmaldr.
Ekler: 2011-2012 retim Yl Kadn Erkek Niceliksel Grnm Tablo: I
10

2012-2013 retim Yl Kadn Erkek Niceliksel Grnm
11
:Tablo: II

10
Bu tablo Mart 2013te baslan Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet adl kitabmda da yer ald.
11
Glen Erhan, Trke 1. Snf Ders Kitab, Birinci Kitap, Kartopu Yaynclk, Ankara, 2012
Glen Erhan, Trke 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, kinci Kitap, Kartopu Yaynclk, Ankara, 2012
Dr. Mehmet Metin Arslan, Hayat Bilgisi 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, Birinci Kitap, Anttepe
Yaynlar, Ankara, 2012
Dr. Mehmet Metin Arslan, Hayat bilgisi 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, kinci Kitap, Anttepe
Yaynlar, Ankara, 2012
Osman Alacal, Trke 5. Snf Ders Kitab, Ada Matbaaclk ve Yaynclk, Ankara, 2012
Tahir Ersz, Sosyal Bilgiler 5. Snf Ders ve renci alma Kitab, Pasifik Yaynlar, Ankara, 2012
TRKE DERS KTABI TRKE ALIMA KTABI
1.Snf
Kadn 147 Kadn 67
Erkek 88 Erkek 160
2.Snf
Kadn 18 Kadn 19
Erkek 58 Erkek 58
3.Snf
Kadn 29 Kadn 13
Erkek 46 Erkek 52
4.Snf
Kadn 152 Kadn 15
Erkek 179 Erkek 38
5.Snf
Kadn 88 Kadn 35
Erkek 147 Erkek 70
6.Snf
Kadn 63 Kadn 23
Erkek 162 Erkek 53
7.Snf
Kadn 16 Kadn 9
Erkek 21 Erkek 5
8.Snf
Kadn 58 Kadn 20
Erkek 87 Erkek 42
DERS KTABI ALIMA KTABI
1.Snf
Trke
Kadn 82 Kadn 184
Erkek 108 Erkek 628
1.Snf
Hayat
Bilgisi
Kadn 429 Kadn 210
Erkek 503 Erkek 203
5.snf
Trke
ders
kitab
Kadn 160
Erkek 419
5.snf
Sosyal
Bilgiler
ders
kitab
Kadn 373
Erkek 677


515

KAYNAKA
Alacal,O. (2012). Trke 5. Snf Ders Kitab I.Ankara: Ada.
Alacal, O. (2011). Trke 5. Snf renci alma Kitab. Ankara: Ada.
Alacal, O. (2011). Trke 5. Snf Ders Kitab. Ankara: Ada.
Alacal, O.,Ana, G. (2011). Trke 3. Snf Ders Kitab, renci alma Kitab, Birinci Kitap.
Ankara: Drtel Yaynclk.
Aldal, H.,Falakolu, K., .,etin,L. (2005a). Hayat Bilgisi 1. Snf. Ankara: Okyay.
Aldal, H.,Falakolu, K., .,etin,L. (2005b). Hayat Bilgisi 3. Snf. Ankara: Okyay.
Althusser, L. (2003). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. (ev.). Alp Tmertekin, stanbul:
thaki.
Arslan.M.M. (2012). Hayat Bilgisi 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, Birinci Kitap.Ankara:
Anttepe.
Arslan.M.M. (2012). Hayat Bilgisi 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, kinci Kitap.
Ankara:Anttepe.
Aslan Altan, . (2000). Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik. Ankara: Babakanlk Kadnn Stats ve
Sorunlar Genel Mdrl.
Aslan, A. (2011). Trke 2. Snf Ders ve renci alma Kitab, Birinci Kitap., Ankara: Yldrm.
Beauvoir, S.(1993). kinci Cins-Evlilik a. (ev.). Bertan Onaranstanbul:Payel.
Bhasin, K. (2003). Toplumsal Cinsiyet.(ev.). Kader Ay. stanbul: Kadnlarla Dayanma Vakf
Yaynlar.
ubuku, H., Sivaslgil, P. (2007). ngilizce Ders KitaplarndaCinsiyetilik, ukurova niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi,C. 3, S. 34, S. 25-32.
Dalolu ahbaz, E. (2011). Trke 1. Snf Ders Kitab, Birinci Kitap. stanbul: Selt.
Dalolu ahbaz, E. (2011). Trke 1. Snf Ders ve renci alma Kitab, kinci Kitap. stanbul:
Selt.
Dalolu ahbaz, E.,alarolu, T. (2005). Okuma Yazma reniyorum 1. Snf. stanbul: Selt.
Dkmen, Z. Y. (1995). lkokul Ders Kitaplarnn Cinsiyet Rolleri Bakmndan ncelenmesi, 3p
Psikoloji Psikiyatri Psikofarmakoloji Dergisi,C. 3, S.2, S. 38-44.
Erhan, G. (2012). Trke 1. Snf Ders Kitab, Birinci Kitap. Ankara: Kartopu.
Erhan, G. (2012). Trke 1. Snf Ders ve renci alma Kitab,kinci Kitap. Ankara: Kartopu.
z,E.,z,S. (2011). Trke 4. Snf Ders Kitab. Ankara: Bilim ve Kltr.
z,E.,z,S. (2011). Trke 4. Snf renci alma Kitab.Ankara: Bilim ve Kltr.
Ersz, T. (2012). Sosyal Bilgiler 5. Snf Ders ve renci alma Kitab.Ankara: Pasifik .
Esen, Y., Bal, M. T. (2002). lkretim Ders KitaplarndakiKadn Ve Erkek Resimlerine likin Bir
nceleme, Ankara niversitesi EitimBilimleri Fakltesi Dergisi, C. 35, S. 1-2, S. 143-154.
Freire, P. (1991). Ezilenlerin Pedagojisi. (ev.). Dilek Hattatolu-Erol zbek. stanbul: Ayrnt.
Freire, P., Donaldo,M. (1998). Okuryazarlk. ev: Serap Ayhan. Ankara: mge.
Giddens, A. (2000). Sosyoloji. Yayna Hazrlayan: Cemal Gzel, Hseyin zel, 1. Bask.
Ankara:Ayra Yaynevi.
Gmolu, F. (1995). Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik. Sosyal Bilimler Enstits, YL Tezi


516

Gmolu, F. (2004). lkretim rencilerinin Toplumsal Cinsiyet Alglar, Kadn
almalarnda Disiplinleraras Buluma, Cilt 3. stanbul: Yeditepe niversitesi.
Gmolu, F. (2005a). Bilgisayar Oyunlarnda iddet: ocuklar ve Genler, Terr, iddet ve
Toplum, Editr: Firdevs Gmolu.stanbul: Balam
Gmolu, F. (2005b). Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet. 2. Bask. stanbul: EV Yaynlar.
Gmolu, F. (2013). Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet. 3. Bask. stanbul: Kaynak.
Gndoan, E.,Gn, B. vd. (2008). Hayat Bilgisi 2. Snf. Ankara: Bilim ve Kltr.
Kapulu, S., ahin, C. S. (2011). Hayat Bilgisi, 1.Snf, 2. Kitap. Ankara: Koza.
Karabyk,E. .,Tiryaki, F. (2004). Hayat Bilgisi 4.Snf.Ankara: ner.
Karabyk,F. (2011). Trke 6. Snf Ders Kitab. Ankara: Evren.
Karabyk,F. (2011). Trke 6. Snf renci alma Kitab.Ankara: Evren.
Karafilik,F.,Deirmenci, G.,Bilkan, N. (2005). Trke 2. Sn. Harf Yaynlar.
Komisyon (2004). Sosyal Bilgiler, 4. Snf. stanbul: Milli Eitim Bakanl Devlet Kitaplar,
Komisyon (2005). Hayat Bilgisi, 2. Snf. stanbul: MEB.
Komisyon (2005). Trke, 2. Snf. stanbul: MEB.
Komisyon (2005). Hayat Bilgisi, 3. Snf. stanbul: MEB.
Koyuncu, M.,Da, .,Koak, E.,Yldrm, T.,nal, M. (2012). Sosyal Bilgiler,4. Snf, 2. Kitap Ders
ve alma Kitab. stanbul: MEB.
Kurt, M.,Altay, J.,Kara, M. (2011a). Trke 8. Snf Ders Kitab.stanbul:Tav.
Kurt, M.,Altay, J.,Kara, M. (2011b). Trke 8. Snf renci alma Kitab. stanbul: Tav.
Oakley, A. (1985). Sex, Gender and Society. Gower Publishing Company, England
Ullah, H., Skelton, C. (2013). Gender representation in the public sector school text books of
Pakistan, Educational Sudies, 39:2, s. 183-194
Yangn,B.,Celepolu, A.,Trkylmaz, F. (2011a). Trke 7. Snf, Ders Kitab. Ankara: Pasifik .
Yangn,B.,Celepolu, A.,Trkylmaz, F. (2011b). Trke 7. Snf, renci alma Kitab. Ankara:
Pasifik.
nternet Kaynaklar
AsanTezer, H. (2010). Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik ve retmenlerin Cinsiyetilik Alglarnn
Saptanmas, Fe Dergi, No: 2, s. 65-74
Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet: yilemeler, Problemler, neriler (2012), www.secbir.org.
Eriim Tarihi: 24 Eyll 2012
Eitim Sen Basn aklamas, 4 Austos 2005.
http://www.egitimsen.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=1267#.UfjNn3JrNjo. Eriim Tarihi:
20 Temmuz 2013.
lkretim 1, 2 ve3 Snflar Hayat Bilgisi Dersi retim Program ve Klavuzu, MEB Talim Terbiye
Kurulu Bakanl, Ankara, http://ttkb.meb.gov.tr/program2.aspx. Eriim Tarihi: 17 Temmuz
2013.
Krbaolu Kl, L., Eyp, B. (2011). lkretim Trke Ders Kitaplarnda Ortaya kanToplumsal
Cinsiyet Rollerizerine Bir nceleme, Od Sosyal Bilimler Enstits, Sosyal Bilimler
Aratrmalar Dergisi, Issn: 1309-9302 http://sobiad.odu.edu.tr, Cilt: 2 Say: 3 Haziran 2011.
Eriim Tarihi: 20 Eyll 2011


517

Tan, M. (2005). Yeni lkretim Program ve Toplumsal Cinsiyet, Eitim Bilim Toplum, Cilt 3,
Say: 11, s. 68-77. http://www.egitimbilimtoplum.com.tr/index.php/ebt/article/viewArticle/93.
Trkiyede Kadnn Durumu, KSGM, Mays 2013, http://www.kadininstatusu.gov.tr/tr, Eriim
Tarihi:23 Temmuz 2013
Trkiyede Kadnn Durumu, KSGM, Nisan 2012,
http://www.kadininstatusu.gov.tr/upload/kadininstatusu.gov.tr/mce/2012/trde_kadinin_durum
u_2012_ekim.pdf. Eriim Tarihi: 23 Temmuz 2013
Ulusal Eylem Plan,
http://www.kadininstatusu.gov.tr/upload/mce/eski_site/Pdf/TCEUlusaleylemplani.pdf, s. 30,
Eriim Tarihi: 01.02.2013
UNICEF (2003), Eitimin Toplumsal Cinsiyet Asndan ncelenmesi Trkiye,
http://www.unicef.org/turkey/pdf/_ge21.pdf, Eriim Tarihi: 17 Temmuz 2013


518




519

TRKYEDE AVRUPA BRL UYUM SRECNDE KADIN ERKEK
ETL BALAMINDA MEDEN KANUNDA YAPILAN DEKLKLER
ZERNE BR DEERLENDRME
1

Sibel EZGN AILLI
2

ZET
nsan haklarnn tannmas, gelitirilmesi ve hukuksal anlamda gvence altna alnmas XX.
yzylda ulusal ve uluslararas kamuoyunun gndeminde yer almtr. Kadnlarn da ayn ilkeler
erevesinde insan haklar ve elbette hukuktan yararlanmas konu edinilmitir. Bu balamda tm
toplumlarn ortak amac, ulusal yasalarn ve uygulamalarn kadnlara ve erkeklere eit haklar
salamas ynnde olmutur. Bu amala 2001 ylnda Avrupa Birliine Uyum srecinde kadn erkek
eitlii erevesinde Trk Medeni Kanununda baz dzenlemeler yaplmtr. Yeni Medeni Kanun
zerine yaplan bu almalarn genellikle tek ynl; sadece Avrupa Birlii srecinde, uluslararas
antlamalarn, szlemelerin Trk Medeni Kanun dzenlemelerinin yaplmas zerinde etkili olduu
vurgulanmaktadr. Bu da Medeni Kanun deiikliklerinin dsal etkenlerden kaynaklandn
dndrmektedir. Kukusuz Medeni Kanunun yeniden dzenlenmesi srecini hzlandrmtr.
Ancak Medeni Kanun dzenlemeleri yaplrken kadnlarn kendi haklar iin verdikleri mcadeleler
bunun yan sra hukukularn etkilerinin ve Trk Hukukunun zelliklerinin gz ard edildii
grlmektedir. Bu nedenle bu almada ama; Trk Medeni Kanununda kadn erkek eitlii
erevesinde yaplan dzenlemelerin salt Avrupa Birlii srecinin gereklilikleriyle ve Avrupa
Birliine girmek iin bir art olarak aklanamayaca, gerekleenlerin kadn hareketleri, sivil
toplum kurulularnn da abalar sonucunda olutuunu ortaya koymaktr. Dier yandan Yargtayn
itihat kararlarn alrken de kadn erkek eitlik ilkesini gz nnde bulundurduu ve bylece Avrupa
Birlii uyum sreci sz konusu olmadnda dahi Trk Medeni Kanununun ada, yeniliki bir
nitelie sahip olduunu ortaya karmay amalamaktadr. Bylece aratrma ncelikle teorik olarak
ele alnacak ve ardndan itihat rneklerine de yer verilerek Medeni Kanunun dzenlemesinde sadece
dsal deil ayn zamanda isel etkenlerin de etkili olduunu ortaya koymak amacyla sosyolojik bir
analiz yaplacaktr.
Anahtar Szckler: Medeni Hukuk, Kadn-Erkek Eitlii, Avrupa Birlii

ABSTRACT
Recognition, development and legal protection of human rights has been on the agenda of national
and international public in 20th Century. It is clearly intended that women should benefit from human
rights and law. In this context, the common goal of all societies has been devoted to ensure women
and men have equal rights in national laws and practices. For this purpose, some reforms were made in
Turkish Civil Code for gender equality in 2001 as a part of the process of integration into the
European Union. It is argued that these reforms in New Civil Code were one-sided; these
arrangements of Turkish Civil Code are made only for the sake of international treaties and
conventions of the process of the European Union. Thus it suggests that the changes in the Civil Code
were due to external factors. These external factors definitely accelerated the process of reformation of
Civil Code. However it is evident that the struggle of women for their own rights, the effects of
lawyers and the characteristics of Turkish Law were ignored. Therefore the purpose of this study is to
show that the reforms for gender equality cannot be understood solely as the effects or necessities of
requirements of process of integration to European Union, but must be understood in the context of the
struggles of womens movements and NGOs. It also aims to argue that even without the process of
integration to European Union; the Turkish Civil Code has modern and progressive qualities owing to
the jurisprudence of The Court of Appeal which are in principle with the idea of equality of men and
women. Thus after the theoretical discussion a sociological research will be carried out with the

1
Makale hazrlanrken ayn ad tayan tezden yararlanlmtr, daha fazla bilgi iin teze bavurulabilir.
2
Ar. Gr., Mula Stk Koman niversitesi, Sosyoloji Blm, sibelezgin_01@hotmail.com


520

examples of legal decisions to show that not only external factors, but also internal factors caused the
rearrangement of Civil Code.
Keywords: Civil Code, Gender Equality, European Community.

GR
nsanlarn tek bana yaayamayaca ancak toplum halinde yaamalarnn mmkn olduu ilk
olarak Yunan dnr Aristoteles olmak zere birok dnr ve bilim adam tarafndan
vurgulanmtr (Griz, 2003) . Toplum yaamnda yer alan ve sosyal ilikiler kuran insan belli bir
dzen iinde yaama mecburiyetindedir. Ortak yaamn dzenini salamak iin bir takm sosyal
davran kurallarnn benimsenip uygulanmas gerekmektedir. Bu kurallarn en nemlilerini hukuk
kurallar oluturmaktadr. Hukuk kurallar belirli bir toplumda kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen
ve devletin yaptrm gcyle uyulmas zorunlu klnan davran kurallarnn oluturduu dzendir.
Yazl olsun olmasn, hukuk kurallarn teki toplumsal kurallardan ayran en nemli zellik devletin
yaptrm gcyle desteklenmi olmasdr (genbilim, 2008). Hukuk bar, gvenlii, adalet ve
zgrl temin etme amac da tamaktadr. Bunun yan sra hukukun varlk nedeni de adalet,
gvenlik, zgrlk, bar gibi unsurlardr; gerek mevcut dzeni korumak, gerekse onu deitirmeyi
merulatrmak iin her zaman bu unsurlara bavurulur. Hukuk kurumu toplumsal yap ile karlkl
etkileim ierisinde bulunmasndan dolay hem toplumsal yapy etkileme gcne sahiptir hem de
toplumsal yap tarafndan belirlenmektedir (Bal, 2003). Hukuk toplumsal yapy etkilemesi
bakmndan deitirici bir g olarak kabul edilir. Ender olarak da olsa tarihte hukukun nclnde
devrim gerekletirmek ve bu devrimi sosyal politikalarla desteklemek sz konusu olmutur.
Trkiyedeki 1926 ylnda gerekletirilen hukuk devrimi bu konuda dnya leinde zgn bir rnek
oluturmutur.
Kanunlar toplumsal ihtiyalardan doduuna gre zamanla ihtiyalarn deimesi kanunlarn da
deimesi zorunluluunu meydana getirmektedir ve var olduklar dnemdeki sosyo-ekonomik
koullara ayak uydurmak durumundadrlar. Bu bakmdan hukukun deimesinde toplumun sosyal,
ekonomik, siyasal, kltrel koullar nemli rol oynamaktadr denilebilir. Deien sosyal, ekonomik,
politik koullar sonucunda dnem dnem Trk toplumunun hukuk sisteminin yeniden dzenlendii
bilinmektedir. Toplumda meydana gelen sosyo-ekonomik, siyasal dnmlerin en ok kadnlar
etkiledii gz nnde bulundurulduunda gerek kadnn toplumsal konumunun ykseltilmesi ve
erkeklerle eit haklara sahip olmas konusunda, gerekse sosyal yaamn ve hukuki haklarn etkileyen
yasal dzenlemeler zerine deiiklikler yaplmas gerektii ortaya kmaktadr. Bu nedenle
ihtiyalarn deimesi dorultusunda Trk Medeni Kanun almalarnda hukukular tarafndan
kadnlara erkeklerle e tutan hkmlere yer verilmitir. Dier yandan toplumdaki dnm sreleri
kadnlarn konumlarn etkilemitir; ilkokuldan niversiteye kadar eitim kurumlarnn her kademesine
kabul edilmesi, bu eitim kurumlarndan yetien kzlarn gittike artmas ve toplum ierisinde daha
belirgin bir rol oynamalar, kadnlk anlaynn deimesine ve 1900lerden itibaren feminizm
akmnn domasna sebep olmutur. Feminizm hareketleri, yirminci yzyl balarnda kadn haklar
konusunda nemli gelimelere katk salam, kadnn hukuki, ekonomik ve sosyal durumunu
dzeltme yolunda byk aba gsterilmitir. Bu nedenle hukuk kurallarnn deimesinde bir
toplumun kendi isel dinamiklerinin nemli faktr oluturduu gz ard edilmemelidir.
Oysa 2001 Tarihli yeni Trk Medeni Kanunda kadn erkek eitlii balamnda baz hkmlerde
dzenleme yapma gerekliliinin arlkl olarak Avrupa Birlii mktesebatna uyum srecinin bir
zorunluluu olarak grlmektedir ve gndelik sosyal yaamda pek ok kiinin mevzuat
deiikliklerinin salt Avrupa Birliine uyum srecinin bir gereklilii olarak yapld kansnda
olduuna tank olunmaktadr. Kukusuz bu srecin ilgili dzenlemelerin gereklemesinde zellikle
hzlandrc ynde etkileri olduu gz ard edilemez. Bununla birlikte Trkiyedeki hukukularn
yargsal ve bilimsel itihatlar dikkate alndnda lkemiz i dinamiklerinin 2001 Medeni Kanunu
dzenlemelerini gerekletirecek zellikte ve sz konusu evrelerin dzenlemelerin kt stnde
kalmamas gerektii anlaynda olduu ifade edilebilir. Bu anlamda alma hem dnemin sosyal,
siyasal, ekonomik, kltrel koullarn deimesiyle kadnlarn bilinlerini artmas zerine Medeni
Kanun deiikliklerinde kadn hareketlerinin etkisini hem de Trk Hukukularnn: Yargtayn,


521

avukatlarn, toplum yapsna zg olarak, medeni hukuk kurallarnn deitirilmesinde nemli bir
faktr olduunu gsterme amac tamaktadr. Bylece ncelikle ok ksa bir ekilde Avrupa Birlii,
Avrupa Birlii ve Trkiye ilikilerinden bahsedilerek; Medeni Kanun dzenlemelerinde Kadn
hareketleri ve Sivil Toplum Kurulularnn ve itihat rneklerine de yer verilerek hukukularn da
etkisi tartlacaktr.
1. AVRUPA BRL, AVRUPA BRL-TRKYE LKLER
Aslna baklrsa Avrupa Birliinin oluma amac ekonomiktir. Bu nedenle ilk olarak 1932 ylnda
Belika, Hollanda ve Lksemburg tarafndan Benelx olarak adlandrlan ekonomik birlik
oluturulmutur. Birlik ekonomik temelli olmasna ramen, daha sonra Avrupa iinde ekonomik
snrlarn kaldrlarak, geni bir alanda salanacak ekonomik ve siyasi btnlemenin de ilk admn
oluturacak birbirine paralel ve tamamlayc birok antlamalar da yaplmtr (TOBB, 2002).
Bu anlamda Avrupa Birliinin, hem ekonomik hem de hukuki ve demokratik baz temel ilkeleri
bulunmaktadr. Bu temel ilkeleri;
-Temel haklarn, serbest dolam ile medeni ve siyasi haklarn saland Avrupa Vatandal,
-ileri ve Adalet alanndaki ibirlii ile AB genelinde zgrlk, gvenlik ve adaletin tesis
edilmesi,
-Tek Pazar, Ortak Para Birimi Euro, istihdam yaratma, blgesel kalknma ve evre koruma
araclyla ekonomik ve sosyal gelimenin desteklenmesi,
-Ortak D ve Gvenlik Politikas araclyla ABnin global anlamdaki rolnn glendirilmesi,
eklinde sralamak mmkndr.
Bununla beraber, Avrupa Konseyi 21-22 Haziran 1993 tarihinde toplanan Kopenhag Zirvesinde,
bata Merkezi Dou Avrupa lkeleri olmak zere, Birlik dndaki Avrupa lkelerine yelik yolunu
aabilmek ve aday lkelerin Avrupa Birliine katlmasn salamak iin birtakm kriterler ileri
srmtr (Eren, 2003). Buna gre; Avrupa Birliine dhil olmay dnen lkeler; bir yandan
ekonomik anlamda, leyen bir piyasa ekonomisine, Birlik iindeki rekabet basksyla ve pazarn
glkleriyle ba edebilecek bir kapasiteye; dier yandan Demokrasinin gvencesi olan dengeli
kurumlara, hukukun egemenliine, aznlklarn insan haklarna saygya ve onlar korumaya sahip
olmaldr. Ayrca Birliin hedeflerine ulamasnda destek olmak dhil, yelik gereklerini yerine
getirmeli, ye lkeler uygulamada, AB yasalarn uygulamay ve ynetimi becerebilecek bir kamu
idaresine de sahip olmaldr. (Avrupa.info, 2010). Grld gibi Avrupa Birliine katlmak isteyen
aday lkelere yaplmas gerekli birok koul ne srlmtr.
Dier taraftan Avrupa Birlii ve Trkiye arasndaki ilikilere baktmzda inili kl bir sre
gze arpmaktadr. Trkiyenin Avrupa Birlii ile olan ilikileri 8 Haziran 1959 tarihinde
Yunanistann Avrupa Ekonomik Topluluuna ortaklk bavurusunda bulunmas ve Yunanistann
etkisiyle Trkiyenin 31 Temmuz 1959 tarihinde Avrupa Birliine ortak yelik iin yapt bavuruya
dayanmaktadr. Avrupa Ekonomik Topluluu, Trkiyenin ortaklk bavurusunu kabul etmi ve
bylece 12 Eyll 1963te ortaklk anlamas olan Ankara Antlamas imzalanmtr (Hayr, 2004). 1
Aralk 1964te yrrle girmitir (Belgeler, 2011). Ancak ilk ortaklk antlamasndan bu yana bir
takm gerekeler ne srlerek Trkiyenin Avrupa Birliine tam yelii gerekleememitir.
2. AVRUPA BRL MKTESEBATINDA TRK MEDEN KANUNU
2.1. Kopenhag Kriterleri
Hukukun stnl, insan haklar, eitlik kavramlarn ieren Kopenhag Zirvesi 2001 ylnda Trk
Medeni Kanununda kadn erkek eitliini salamaya ynelik yaplan yenilikler bakmndan nem
tamaktadr. Ayrca Trkiyenin, Haziran 1993 tarihinde kabul edilen demokrasiyi, hukukun
stnln, insan haklarn, eit haklar, aznlklara saygy ve aznlklarn korunmasn teminat altna
alan kurumlarn istikrarl ileyii gibi siyasi kriterler asndan nemli grlen Kopenhag siyasi
kriterlerini yerine getirme abas demokratikleme srecinde mktesebat tarafndan nemli bir
ilerleme olarak grlmtr. Bylece Trkiyenin son dnemde uyum iin gerekletirmi olduu
reformlar yine Avrupa Birlii tarafndan olumlu karlanmtr (DTP, 2004).


522

12-13 Aralk 2002 tarihlerinde ise zellikle aday lkeler iin nemli kriterler belirleyen en nemli
Avrupa Birlii Zirvesi Danimarkann bakenti Kopenhagda gerekletirilmitir. Zirvede, Trkiyenin
Kopenhag kriterlerine uyum ynnde 2002 yl iinde kaydettii ilerlemelerin olumlu karland
belirtilmi, ancak siyasi kriterlere uyum bakmndan uygulamann da nem tad vurgulanmtr
(zer, 2009: 34). Bahsedilen siyasi kriterleri incelemesi ve aday lkelerin Avrupa Birliine katlma
yolunda ne kadar ilerlediini deerlendirmesi amacyla AB Bakanlar Konseyine ve Avrupa
Parlamentosuna aday lkelerce ilerleme raporlar sunulmaktadr (ABGM, 2008).
2.2. lerleme Raporlar
1993 Kopenhag Zirvesinde belirlenen Kopenhag siyasal kriterleri, esasnda soyut ifadelerle dolu
bir belgedir. Bu kriterlerin somut hale dnmesi ise ancak, ilerleme raporlar ile mmkn klnmtr.
AB Trkiyenin ykmllklerini ilerleme raporlarnda aklam ve Birlie girebilmek iin
Avrupann Trkiyeden ne istedii somut olaylarla bu ilerleme raporlarnda anlatlmtr. Trkiye
hakknda ilk ilerleme raporu ise 1998 ylnda yaynlanmtr ve her yl Kasm aynda Bakanlar
Konseyine sunulmaktadr (oban, 2005). Buna gre; Trkiyede AB Uyum Yasalarnn i hukuka
etkisi ve katksnn ilerleme raporlar ile deerlendirildii grlmektedir. Buradan da Trkiyede
Medeni Kanunda yaplan deiikliklerin ilerleme raporlarnca deerlendirmesinin yapld
anlalmaktadr (ABGM, 2008). almann konusu gerei nemli grlmesinden dolay 1998den
2003 ylna kadar olan ilerleme raporlar Medeni Kanunda yaplan deiikliler erevesinde bu balk
altnda ele alnacaktr.
1998 Yl lerleme Raporu
1998 ylnda yaymlanan ilk ilerleme raporunda Trkiyede kadnlarn statsnn Avrupa Birlii
lkelerinin ounda geerli olan duruma gittike yaklamakta olduuna yer verilmitir. Rapora gre,
25 Austos 1998de Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanan ve raporun yaymland tarihte henz
Komisyon aamasnda olan Medeni Kanun tasarsnn yrrle girmesiyle birlikte Trkiyede kadn
ve erkek arasnda var olan eitsizliklerin byk blmyle ortadan kalkaca ngrlmektedir. Bu
anlamda, ilk ilerleme raporunun Trkiye asndan konu ile ilgili olarak eitlik sorunlarnn varlna
iaret edildii ve ilerleme kaydedilmesi gerektiinin belirtildii grlmektedir (Konuk, 2008).
1999 Yl lerleme Raporu
1999 ylnda yaynlanan ilerleme raporunda 14 yl nce Trk Meden Kanununun evlilie ve aile
ilikilerine dair hkmlerine aykrlk gerekesiyle Kadnlara Kar Her Tr Ayrmcln Kaldrlmas
Szlemesine (KKHAS) konulan ekincelerin kaldrld belirtilmitir (Gmener, 2008). Bu
ekincelerin kaldrlmasyla Trkiye, BM sisteminde ikinci en geni katlml szleme niteliine sahip
KKHASye ekince koymakszn taraf olmutur ayrca ekincelerin kaldrlmas ilerleme raporu iin
nemli bir adm olarak grlmtr (Konuk, 2008).
2000 Yl lerleme Raporu
2000 yl itibariyle yrrlkte bulunan Medeni Kanunun ilgili hkmlerinin zellikle aileye
ilikin maddelerinin eler arasnda belli lde hukuki eitsizlie neden olduu vurgulanmtr
(Konuk, 2008). rnein kocann aile reisi olduunu ve evlilik birliini tek bana temsil ettiini;
bylece kocann, aile reisi olarak, ocuklarn kanuni velayetine sahip olan taraf olduunu ngren
maddeler; hukuki eitsizlie sebebiyet veren maddeler eklinde ifade edilmitir. Bununla birlikte 2000
yl ilerleme raporunda Trk Anayasasnn kadn erkek eitliini salad ve ayrmclk yapmama
ilkesinin getirildii olumlu olarak yer almtr (Gmener, 2008).
2001 Yl lerleme Raporu
2001 yl lerleme Raporunda kadn ve erkee eit davranma ile ilgili almalar balam olmakla
birlikte Avrupa Birliine uyum salamak amacyla yeni admlar atlmas beklenmitir. Bu almalara
hz verilmesi istenmekle beraber ayrmclkla ilgili olarak Amsterdam Antlamasnn 13.
Maddesinde yer alan bireyler arasnda, dil, din, kken, inan ve cinsiyet farkllklarnn ayrmcla
neden olmamas gerektiini belirten ayrmclk kart mktesebata uyum iin aba gsterilmesi
gerekliliinin alt izilmitir (Konuk, 2008).


523

2002 Yl lerleme Raporu
2002 lerleme Raporunda Yeni Medeni Kanunun kadn-erkek eitliinin artrlmas ile ilgili
gvencelerin glendirilmesine ynelik hkmler ierdii belirtilmitir. Rapor bu dneme kadarki
raporlar iinde kadn erkek eitliine en fazla yer veren metin olmas bakmndan da nemlidir. Bu
adan nceki raporlar ok genel deerlendirmelere yer verirken; 2002 Raporunda kadn erkek
eitliine dair daha detayl deerlendirmeler yer almtr. Ayrca Raporda zelikle yeni Medeni
Kanunun kabul edilmesi gayet olumlu bir gelime olarak deerlendirmitir. 2002 lerleme
Raporunda Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar bal altnda kadn erkek eitliine ayrntl olarak
yer verilmitir. Kadn erkek eitlii alannda Anayasann 41. Maddesinin Ekim 2001de
deitirilmesine uygun olarak aile reislii kaldrlm ve aile hayatnda kadnlar ve erkekler iin frsat
eitlii getirilmitir. zellikle, elerin eit hak ve ykmllklerinin teminat altna alnmasna ilikin
deiiklikler gerekletirilmitir. Evlilik iinde edinilen mallarn, eler arasnda eit olarak
paylatrlmasn ngren madde, yeni Medeni Kanunun yrrle girmesinden sonraki evliliklere
uygulanaca da belirtmektedir (Gmener, 2008).
2003 Yl lerleme Raporu
2003 yl ilerleme raporuna gre kadn ve erkek arasnda eit muameleye ilikin olarak, 2002
ylnda kabul edilen yeni Medeni Kanun, yrrle girmesinin hemen ardndan uygulanmaya
balanmtr. Bu nemli gelime olarak grlmektedir. Ancak 2003 lerleme Raporunda Medeni
Kanunda dzenlenen ve nemli bir yere sahip olan evlilik srasnda edinilmi mallara katlma rejimi
hkmlerinin uygulanmasnn ok fazla olmad ifade edilmitir (Gmener, 2008).
Avrupa Birlii ile ilikilere 1959 ylnda balam ve yllarca inili kl bir sre izleyerek 1999
ylnda Helsinki Zirvesi ile aday lke olabilen Trkiyenin bylece Avrupa Birliine tam ye devlet
olabilmesi iin siyasi, ekonomik alanda yapmas gereken dzenlemeler zirvelerde belirtilmi ve bunlar
tm aday lkeler gibi Trkiyenin de sorumluluklar, ykmllkleri olduu ifade edilmi. Tm bunlar
daha nce de vurguland gibi Trkiyede hukuksal alanda zellikle de aile hukukunda kadn erkek
eitlii ynnde yaplan almalarn sadece Avrupa Birlii srecinde ve bu sreteki yaplan
antlamalarn zorunluluu sonucunda ortaya kt izlenimi vermektedir. Ancak o dnemde
Trkiyede nemli sosyal, ekonomik siyasal dnmlerin yaanmas, kadnlarn sorunlarnn farkna
varp mcadele iinde bulunmalar, hukukularn Medeni Kanundaki eksiklikleri grp tamamlamak
iin 1950li yllarda almalara baladklar da hep gz ard edilmitir. Bu nedenle Medeni Kanun
dzenlemelerinin yaplmasnda kadn hareketleri, sivil toplum kurulularnn nemini ve hukukularn
almalar ile itihat kararlarn veririken gnn koullarn n planda tutarak ada kararlar
aldklarn tartmak nemli bir meseleyi oluturmaktadr.
3. MEDEN KANUN DZENLEMELERNDE KADIN HAREKETLER VE SVL
TOPLUM KURULULARININ NEM
Trkiyede kadn hareketleri her ne kadar Osmanl Dneminde balam olsa da 2001 yl Medeni
Kanun dzenlemeleriyle ayn dneme tekabl etmesi nedeniyle 1980li ve 90l yllardaki kadn
hareketleri kapsamnda bir deerlendirme yapmak uygun grnmektedir.
Toplumlar dinamik bir yapya sahiptir. Her dnemde siyasal, sosyal, ekonomik, deiimler ve
dnmler yaamaktadr. Trkiyede de 20. yyda yaanan dnmler zellikle II. Dnya savann
etkileri ve ardndan gelen yllarda st ste yaanan askeri darbeler toplumda kadnlarn
farkndalklarn artrm dolaysyla yeni kurulularn ve rgtlenme biimlerinin gndeme gelmesine
neden olmutur. 1970lerin balarndan itibaren sivil toplum kavram yeniden nem kazanm ve
sonucunda devlet dnda, kar amac gtmeyen, gnlllk esasna dayanan yeni rgtlenme
ekillerinin meydana gelmesine yol amtr. Kadn hareketleri ile birlikte gnll kadn kurulularnn
bu alanda varl nemli derecede artmtr (Sallan-Gl ve Cokun, 1998). irin Tekeli de
Trkiyedeki kadn hareketlerini 1980 askeri darbeyle ilikilendirmekte ve askeri darbenin bata sol
olmak zere btn siyasi kurulularn bastrlmasnn feminist hareketlerin ortaya kmasn
kolaylatrdn ne srmtr (Gkyay, 1998). Bu ideolojik ve toplumsal durum, farkl toplumsal
gruplarn kendi karlar ve ezilmilikleri etrafnda birleerek, yeni toplumsal proje araylarna
girmelerini mmkn klmtr. Bu srete kadnlar da kadn olmaktan kaynaklanan sorunlarn bilincine


524

varmlardr (ubuku, 2004: 56). Nermin Abadan-Unat ise hibir toplumsal olgunun belli bir
toplumsal olayla aklanamayacan belirterek soruna sosyolojik adan bakldnda Trkiyenin
nemli bir dnm yaam olduu 60l, 70li yllarda kadnlarn kendi yasal ve fiili durumlarn
tartmak zere yksek eitim grm, meslek hayatna girmi kadnlarn da bu konudaki etkilerinin
hafife alnamayacana vurguda bulunmutur (Gkyay, 1998). Kadnlar zellikle krtaj hakk, istee
bal boanma, aile ii iddetin cezalandrlmas, aile hayatnda eitlik, alan kadnlara doum izni,
kadnlara kar ayrmc hkmler ieren yasal dzenlemelerin kaldrlmas, evlilik ii veya kamusal
alanda tecavz gibi konular gndeme tamlar. Kadnn sadece kamusal alanda deil zel alandaki
yeri de sorgulanmtr ve bylece 1980lerde feminizm daha gl bir hale gelmitir (aha, 2006).
Kadnlarn kamusal alana ilk adm atmas, 1981 Maysnda Yazarlar ve evirmenler Yayn
retim Kooperatifi YAZKO tarafndan gerekletirilen kadn meseleleriyle ilgili bir Kadn Sorunlar
Sempozyumuyla olmutur. YAZKO, kadnlar bilinlendirmeyi, kadn sorunlarnn aratrlmasn
ama edinen ve bir dizi Batl feministin eserini Trkeye kazandran yaklak elli kiilik bir kadro
oluturmutur. 1982nin sonunda YAZKOnun yaymlad haftalk bir dergi olan Somutta
feministler tarafndan yazlan makaleleri ieren veya Batl feministlerin evirileri bulunan kadn
sayfas yer almaktayd (Arat, 1986). 1985 ylnda Trkiyedeki feminist hareket, her biri kendi
dergisini yaymlayan ve dergilerinde kendi sylemlerini gelitirmeye alan eitliki, sosyalist ve
radikal feminist hareketler olmak zere farkl gruplara ayrlmlardr. Feministler deiik kollara
ayrlmalarna ramen 1986dan itibaren Trkiyenin deiik ehirlerinde yaplan eylemlerde ve
dzenlenen gsterilerde kadn sorunlarna are bulunmas iin bir araya gelmilerdir. Bylece
denilebilir ki Feminist hareket her gruptan kadn belli konular etrafnda bir araya getirmitir (aha,
2006). 1986 ylna gelindiinde Trkiye, kadnlarn eit haklara sahip olmalarnn bir insanlk hakk
olduunun altn izen Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslar aras
Szlemesinin taraflarndan biri olmutur. 1982 ylyla birlikte kadn olmann bilincini teorik anlamda
ortaya koyan Feminist Kadnlar Szlemesinin maddelerinin uygulamaya geirilmesi iin muhalif
eylemlere balanmtr. Kronolojik olarak zetlersek; 1986 ylnda Szlemenin yrrle girmesi iin
imza kampanyas yaplm ve yedi bin imzann bulunduu bir dileke TBMMye sunulmutur (Ergin,
2006: 42). Kadnlar Trkiyede 1980lerde iddet, taciz, Medeni Hukuktaki artk gnn anlayna
uymayan baz maddeler gibi konularn kadnlar iin sorun oluturduunu ve kadn erkek eitliini
zedeledii dncesiyle yasalarda deiiklik yaplmasn talep etmilerdir ve ayn gerekeyle
uluslararas szlemelere katlmak iin devlet kurulularna bask yapmlardr. Toplu dileke vermek
Trkiyedeki feminist gruplarn beraberce gerekletirdikleri ilk eylem olmutur. 1980lerin ikinci
yarsnda feminist gruplar birok kampanya dzenlemi ve sokaklarda protesto gsterileri yapmlardr
(aha, 2006). Buradan da anlalaca gibi Medeni Kanun Avrupa birliine girmek amacyla deil
kadnlarn ihtiyalar ve iinde bulunduklar durumdan kurtulma dorultusunda dzenlemeler
gerekletirilmitir.
1990l yllar Trkiyede kadn hareketinin kurumsallamaya balad yllardr. niversitelerde
kadn aratrmalar merkezlerinin almaya balamas, devlet bnyesinde Kadn Stats ve Sorunlar
Genel Mdrlnn kurulmas, Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlnn hkmet iinde ayr
bir bakanlk olarak ileve kavumas buna bir rnektir. Trkiyedeki kadnn toplumsal cinsiyete
dayal eitsizliine kar eylemleriyle sesini duyuran kadn hareketi ve bu hareketin iinde yer alan
kadnlarn deneyimleri, 1990 sonrasnda, eitli sorunlar etrafnda rgtlenen hem ulusal hem de yerel
apta kadn sivil toplum kurulularnn ve rgtlenmelerinin de temellerini atmtr. Bugn saylar
300 aan kadn kuruluu, kadnlara ynelik her trl ayrmcla kar mcadele vermektedir
(Ergin, 2006: 43).
Yine 1990larda Btn Trk kadn gruplar Habitat toplantlarna katlmlar ve Birlemi Milletler
tarafndan dzenlenen eitli toplantlarda Trkiyeyi temsil etmilerdir. 2000 ylnda yaklak 50
farkl kadn dernei ortak bir rapor hazrlam ve bunu Birlemi Milletler tarafndan New Yorkta
dzenlenen kongrede sunmutur (aha, 2006).
1990l yllarda yasal haklar konusunda Trkiye Barolar Birlii Kadn Hukuku Komisyonu-
TBAKKOM gibi geni katlml bir kurum olumutur. 1999 ylnda kurulan TBAKKOM
Trkiyedeki her baro bnyesinde Kadn Hukuku Komisyonunun kurulmasn zendirmek ve
aralarndaki bilgi alveriini glendirmeyi amalamtr (Morolu, 2009). TBAKKOM oluumu


525

iinde yer alan Ankara Barosu Kadn Hukuk Komisyonu medeni kanun almalar asndan nemli
gnll bir kurulu olarak hizmet vermektedir. Komisyon, iddete maruz kalan kadnlara yardm
etmek ve dar gelirli kadn madurlara hukuksal olarak haklarn anlatmak iin 1998 ylnda Ankara
Adliye Saray iinde Ankara Barosu Kadn Danma Merkezini kurmutur. Yasalarda ve uygulamada
kadnla erkein eit haklara sahip olmalar ilkesinin yaama geirilmesi iin almak; Medeni Kanun,
Ceza Kanunu, Kanunu ve dier kanunlardaki eitlie aykr hkmlerin ihtiyalar karlayacak
ekilde deitirilmesi iin almalar yapmak ayrca iddet olaylarna ve bunlara kar uygulanan
tedbirler zerine hukuk yollarnn etkilerini grmek amacyla eitim almalar yapmak,
Komisyonunun temel alma konular ve amalar arasndadr. Kadn hukuk komisyonu, kadnlarn
glenmesini ve ilerlemesini salamak amacyla gerek ulusal gerek uluslar aras konferanslara
katlm, yaplmas planlanan almalar deerlendirerek, gr ve nerileri gerekli yerlere
bildirmitir. Komisyon yeleri, Medeni Kanun tasarsnda KSSGM ile birlikte alarak tasar
hakknda kadn milletvekillerini mecliste bilgilendirmilerdir ek olarak da eitli sivil toplum
kurulularna yasa tasars hakknda bilgi vermilerdir (Kaplan, 2006).
zellikle 1980li-1990l yllarda kadn hareketlerinin ve sivil toplum rgtlerinin almalarnn
sosyal hayatta etkileri byk olmutur. rnein fahielere tecavzde ceza indirimi kaldrlm. Aile ii
iddete maruz kalan kadnlar iin Ailenin Korunmasna Dair Kanun kartlmtr. Kadnlarn bu
dnemde en nemli kazanmlar ise 2001de kadn erkek eitlii balamnda Medeni Kanunda baz
deiikliklerin yaplmas olmutur. Medeni Kanunda yaplan deiiklikler ksaca yledir; evlenme
bavurusunun sadece erkein deil kadnn da yerleim yerindeki evlendirme memurluuna da
yaplabilecei kabul edilmitir. Kocann evin reisi olmas hkm kaldrlm; elerin evlilik
yaantsyla ilgili konularda eit iki birey olarak karar verebilecekleri kabul edilmitir. Konutu seme
hakk kocaya deil elere tannmtr. Elerin konutu birlikte seme haklar karsnda, artk koca tek
bana konutu deitiremeyecek, tek bana setii konuta karsna davet edemeyecek, bu davetin
gereini getirmeyen karsna kar terk nedeniyle boanma davas aamayacaktr. Kadnn almas
kocasnn iznine bal olmaktan kartlmtr. Kocann yerleim yerinin kadnn da yerleim yeri
olduu hkm kaldrlmtr. Dier yandan yeni yasa ikametgh szc yerine yerleim yeri
szcn kullanmtr. Bylece boanma davasn kadn kocasnn yerleim yerinde amak zorunda
deil kendi yerleim yerinde de aabilir. Velayette kocann stn oyu kaldrlmtr. Buna gre ocua
ad verilmesinde, nerede eitim greceine, mallarn hangi yatrm aralarnda deerlendirileceine,
hastalnda nerede tedavi greceine, ayr bir konut edinmesi gerektiinde konutun nereden
kiralanacana ana-baba birlikte karar verirler. Vesayette ve mirasta eitlii zedeleyen hkmler
kaldrlmtr. Yeni yasa mirasn taksiminde, tereke mallar arasnda yer alan ve ekonomik btnl
bozulmamas gereken tarmsal tanmazlarn hangi mirasya zglenecei konusunda erkek evlatlara
kzlara nazaran ncelik tanyan maddeye yer verilmemitir. Ayrca eler birliin giderlerine gleri
orannda emek ve mal varlklar ile katlrlar (Klolu, 2003).
4. THAT RNEKLER LE TRK MEDEN KANUNUNUN NCELENMES
Ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel balamlarda kadn-erkek eitliinin salanmas ynnde
kadnlarn elde etmi olduu kazanmlar tarih itibariyle lkeler arasnda farkllk gstermektedir. Bu
anlamda Trkiyeye bakldnda zellikle hukuk alannda ilk olarak 1917 ylnda kabul edilen Aile
Hukuku Kararnamesi nemlidir. Ancak dnemin siyasi koullarndan dolay yrrlkte ksa bir sre
kalm ve 1919 ylnda da kaldrlmtr. Bununla birlikte kadnlara ada bir kimlik kazandrmak ve
kadn erkek eitliini baarabilmi bir toplum oluturmak amacyla Trk Medeni Kanunu 1926 ylnda
kabul edilmitir. (Demiriz, 2008: 45). Bunlarn yan sra 1926 ylndan itibaren Trk toplumunda yine
savan ve darbelerin etkisi ayn zamanda 1950lerde yaanan nfus art, hzl kentleme gibi
durumlar toplumun yapsn deitirmitir. Bu nedenle Medeni Hukuk alannda yeni dzenlemeler
yapma dncesi ortaya kmtr (Griz, 1984). Trk Medeni Kanununda dzenleme yaplmas fikri
1950li yllarda ortaya km ve o dnemlerde tasarlar oluturulmutur. Bilindii zere bu tasarlar
2001 ylnda kanunlatrlabilmitir. Bunun da nedeni Medeni Kanun deiikliinin herhangi bir kanun
deiiklii kadar basit ve kolay olmamasndan kaynaklanmaktadr (Griz, 1984).
Bylece, 22.11.2001 tarihli 4721 sayl Medeni Kanun ile gnn koullarna uyum salama
dncesiyle, eski kanunda toplumsal nedenler ile zayf olarak grlen kadnn korunmas ve yine
evlilik birliinin dzeni ve devamllnn salanmas amac ile benimsenmi olan kadn erkek


526

arasndaki eitlii bozucu dzenlemeler kaldrlarak eler aras eitlik ilkesi tam anlamyla salanmtr
(Knezolu, 2006). Ayrca sadece kadn deil erkei de korumaya ynelik nlemler alnmtr. Bunun
sonucu olarak Trk Medeni Kanunu artk kar koca yerine elerden bahsetmektedir (Doan, 2003).
Buradan da anlalaca zere Trk Medeni Kanunu, devrimci bir ruh tamaktadr. Ayn zamanda
bu yasa, ykseltici ve ilerletici bir nitelik tamakla birlikte, en nemli zellii de, hkime tand
geni takdir yetkisidir. Yasann koyduu kurallar ne kadar ok ayrntl olursa olsun, hayatn btn
gerekliliklerini, ihtiyalarn iinde barndramaz. Bu durumlarda, Medeni Kanun, hakimi kanun
koyucu olarak atam ve kanunun birinci maddesinde (hakknda kanuni bir hkm bulunmayan
meselede hakim. kendisi kanun koyucu olsayd bu meseleye dair nasl bir kaide koyacak ise, ona
gre hkmeder) kuraln koymakla Medeni Yasann uygulanmasna yn ve Medeni Hukuka kaynak
temin etmitir. Hkimin, kural koyma yetkisine, hkimin hukuk yaratma yetkisi de denilir (Olga,
1986). Bununla birlikte kanun bir ereve, bir kalptr; ona hayatiyet ve ruh verecek olan, onlar
uygulayacak hkim ve bu uygulamann sonucu meydana gelen itihatlardr. tihatlar, mahkemelerce
verilen kararlar iinde bir meseleyi zmleme hakknda kabul edilen hukuk ilkeleridir (Olga, 1986:
9). Bu nedenle burada hukukularmzn, eleri korumak amacyla kadn erkek eitlii ilkesini temel
alp, karar yetkisini kullanarak oluturduklar baz itihat rneklerine yer verilecektir.
5.1. lgili Maddelerin ncelenmesi
Ev Reislii
Eski Medeni Kanununda evin reisinin koca olduunu belirten hkm bulunmaktayd:
Madde 152- Koca, birliin reisidir. Evin intihab, kar ve ocuklarn mnasip vehile, iaesi, ona
aittir. Maddenin sadeletirilmi ekli ise: Koca birliin bakandr (1926 sayl TMK md.152).
Bu maddede nemli olan husus; kocann reis olmasnn vurgulanmasnn tesinde ailenin
bakmnda sorumlu klnmasdr. Dier bir deyile yasada kocann, evin reisi olarak kabul edilmesi,
ona baz ykmllkler vermitir. ncelikle karsnn ve ocuklarnn geindirilmesi ve barndrlmas
kocann bata gelen sorumluluklarndandr (Klolu, 2003).
THATLAR
-I-
Hkimin, Medeni Kanunun 162. Maddesi uyarnca evlilik birliinin korunmas iin tedbir alp,
kocann karsna ve ocuuna verecei nafakay takdir ederken, kadnn gelirini de gz nnde tutarak
karar vermi olmas kanuna uygundur. (HGK 15.11.1961 T.2/14E. 45 K.)(Olga, 1986:137)
-II-
Koca sosyal durumuna uygun ve ayr bir evde kars ile birlikte oturmak zorunluluundadr.
Mecburiyet halinde oturulan bir ev, olaan durumda oturulmaya elverili bir ev saylamaz (HGK.
18.3.1964 T. 755/2 E. 225). Karnn ve ocuklarn oturulduu ev, sala ve ailenin sosyal durumuna
uygun olmas gerekir (HGK. 6.3.1963 T. 2/5 E. 17 K.) (Olga, 1986:138).
Bu itihat kararlarnda da belirtildii zere hkimler aile ii ilikilerle ilgili olaylara karar verirken
bugnk Medeni Kanununun temel ald gibi sadece ailedeki bir bireyi korumay deil eleri
korumay hedeflemitir. Birinci itihatta kocann karsna verecei nafaka kadnn gelirine bal
tutulmutur ki bu da kadnn kendini koruyabilecei durumda kocasna bal olmamaktadr ve nafaka
miktar dktr. Dier taraftan kocay gereinden fazla bir ekonomik ykmllk altna girmekten
korumaktadr. Eer geliri dkse hkimin bu durumda kadn korumaya ynelik olarak nafaka
miktarn fazlalatraca itihat kararndan anlalmaktadr. kinci itihatta ise kocann, kars ve
ocuklar iin salk koullarna olduu gibi sosyal konumlar ynnden de uygun bir ev temin etmek
zorunda olduu belirtilmitir ki bu elerin, ocuklarn, evlilik birliinin korunmas iin alnmas
gereken bir tedbir olarak kabul edilmektedir.
Yeni yasada koca birliin reisidir hkmne eitlie aykr olduu dnlerek yer verilmemitir.
Elerin birlikte yaantlarnn bir reisi gerektirmedii, elerin evlilik yaantsyla ilgili tm konularda,
eit iki birey olarak birlikte karar verme yetkisine sahip olduklar kabul edilmitir (Doan, 2003).


527

Evlenme Ehliyeti
1926 sayl Medeni Kanun, Hukuk-i Aile Kararnamesine gre belirlenen evlenme yana ilikin
dzenlemede nemli deiiklikler yapmtr:
Madde 88- Erkek on yedi, kadn on be yan ikmal etmedike evlenemez. u kadar ki, hkim
fevkalade hallerde ve pek mhim sebebe mebni, on be yan ikmal etmi olan bir erkein veya on
drt yan bitirmi olan bir kadnn evlenmesine msaade edilebilir. Karardan nce anne baba veya
vasinin dinlenmesi arttr (1926 sayl TMK md.88).
THATLAR
-I-
Hangi olaan st sebep olursa olsun 14 yan bitirmeyen kzn evlenmesine izin verilemez.
Davac (H..), 1.6.1987 gnl dileke ile 11 yanda bulunan kz (E..) nin evlenmesine izin
verilmesini istemi Mahkemece de 3.6.1987 gnnde verilen kararla kk (E..) nin evlenmesine izin
verilmi, hkm temyiz edilmemek suretiyle kesinlemitir. Oysa Medeni Kanunun 88. Maddesine
gre erkek on yedi, kadn on be yan ikmal etmedike evlenemez. u kadar ki, fevkalade hallerde ve
pek mhim bir sebebe dayanlarak on be yan bitirmi bir erkein veya on drt yan bitirmi olan
bir kadnn evlenmesine mahkemece msaade edilebilir. Olayda evlenmeye izin istendii tarihte kk
E. nin 14 yan bitirmedii ve henz 12 yanda bulunduu anlalmaktadr. Bu durumda evlenmeye
izin isteinin reddi gerekirken evlenmeye izin verilmi olmas usul ve kanuna aykrdr.
(Y. 2. HD.nin 28.12.1987 gnl ve 11288/10889 sayl karar) (ener, 1991:205)
-II-
Kzn evlenmesine izin verilmesi iin 14 yan bitirmesi zorunludur.
Erkek on yedi kadn on be yan tamamlamadka evlenemez. u kadar ki hkim, fevkalade
hallerde ve pek mhim bir sebepten dolay on be yan ikmal etmi olan bir erkein veya on drt
yan bitirmi olan bir kadnn evlenmesine izin verilebilir (MK md.88). Dosyada mevcut nfus
rneine gre evlenmesine izin verilen (B.T.) 16.11.1973 tarihli doum tarihli olup dava ve karar
tarihinde on drt yan tamamlamad anlalmaktadr. O halde istein reddi gerekir.
(Y.2. HD. nin 20.10.1987 gnl ve 6142/7834 sayl karar) (ener, 1991:205).
-III-
15 yan bitirmi bir erkein Almanyada almas, olaanst hal ve pek mhim sebep
saylamayaca iin evlenmesine izin verilemez.
Dava Medeni Kanunun 88. maddesine gre evlenmeye izin verilmesine ilikin olup anlan madde
uyarnca 15 yan bitirmi bir erkein evlenmesine izin verilmesi iin fevkalade bir halin ve pek
nemli bir sebebin varl zorunludur. Davaya konu kn nianlsnn Almanyada almas ve
evlenme halinde onun da Almanyaya gidebilme imkn elde etmesi hali Medeni Kanunun ngrd
fevkalade bir hal ve pek nemli bir sebep olarak kabul edilemez. Bu itibarla talebin reddi gerekirken
izin karar verilmesi isabetsizdir.
(Y.2. HD. nin 28.4.1988 gnl ve 4269/4463 sayl karar) (ener, 1991:206).
-IV-
Erkein 15 yan bitirmedike evlenmesine izin verilmesi kanunen mmkn deildir.
Medeni Kanunun 88/2 maddesine gre fevkalade hallerde ve pek mhim sebepler bulunduu
takdirde on be yan bitirmi bir erkein evlenmesine hkim izin verebilir. Mahkemece getirilen
nfus kayt rneklerine gre evlenmesine izin verilen davacnn velayeti altndaki olu (N.K.),
1.6.1970 doumlu olup, dava tarihinde kanunla ngrlen on be yan bitirme art
gereklememitir. yle ise istein reddi gerekirken evlenmeye izin verilmesi isabetsizdir.
(Y. 2. H.D. nin 24.9.1985 gnl ve 8499/7437 sayl karar) (ener, 1991:205).


528

Erkein on yedi, kadnn on be yan doldurmadka evlenemeyecei, ancak hkimin olaanst
hallerde ve ok nemli sebeple, on be yan doldurmu olan bir erkein veya on drt yan bitirmi
olan bir kadnn evlenmesine ailesinin dinlenmesi koulu ile msaade edilebilecei yasada aka
belirtilmitir. tihatlarda da grld gibi hkim, medeni kanunun kurallarn gz nnde
bulundurarak, bu konuda hassas davranarak ne kadna ne de erkee kanuni yana gelmeden
evlenmesine izin vermemitir. I. ve II. itihat rneklerine gre kzlarn 14 yan bitirmedii
anlaldnda ve evlenmelerini zorunlu klacak herhangi olaanst bir hal olmad gerekesiyle
evlenme izin istekleri reddedilmitir. III. tihat rneinde olaanst durumlarda hkimin karar
verme yetkisinden istifade etmek zere 15 yan bitirmi bir erkein evlenmesi iin izin istenilmitir.
Fakat hkim 15 yandaki kn nianlsnn Almanyada almas ve evlenme halinde onun da
Almanyaya gidebilme imkn elde etmesi durumunu fevkalade bir hal ve pek nemli bir sebep olarak
kabul etmeyerek izin kararn reddetmitir.
Ancak ilerleyen zaman ierisinde bu madde kadn ve erkein evlenme yann farkl olmas
sebebiyle kadn erkek eitliine aykr olduu dnlerek eletirilmi ve 2001 sayl yeni Medeni
Yasada her iki cinsin de on sekiz yana gelmeden evlenemeyecei kabul edilmi olup ok nemli
sebeplerde, daha nceki yasada olduu gibi, bu durum hkimin yetkisine braklmtr.
Konut Seme Hakk
Eski Medeni Kanuna gre evin seimi kocaya aittir. Ancak bu hakkn ktye kullanlmasna izin
verilmeyecei de belirtilmitir. Ayrca 1926 tarihli Medeni Kanunda evin seimi kocaya aittir hkm
yer alsa da hkimler kendilerine verilen yetkileri kullanarak zamann koullarna uygun kararlar
vererek bu hakkn ktye kullanlmasn engellemilerdir:
Madde 152. II. Fkra-Evin intihab kar ve ocuklarn mnasip vehile iaesi, ona aittir (1926
sayl TMK md.152).
Ayrca kocann, bu yetkisini kullanrken kadnn onayn da almas, sosyal ve ekonomik durumuna
ve drstlk kuralna uygun davranmas gerektii kabul edilmekteydi (Doan, 2003)
THATLAR
-I-
Karsna bamsz ev hazrlamayan koca nafaka demek zorunda kalr.
Koca eine bamsz ev hazrlamakla ykmldr. Olayda kocadan nafaka istemek hakk domu
olup uygun nafaka takdiri gerekir. Bu ynn gzetilmemi olmas usul ve kanuna aykrdr.
(Y. 2. HD. nin 7.7.1986 gnl ve 6623/6922 sayl karar) (ener, 1991:389).
-II-
Koca Almanyada altna gre, onu Almanyada hazrlayaca eve armadka, terk sebebi
ile dava aamaz.
Daval kocann daval karsn, iyeri olan Almanyada hazrlayaca eve armas zorunludur
(HUMK. 152). Oysa, davac Almanyada alt ve oturduu halde karsn Trkiyede oturduu eve
armtr. Hal byle olunca ihtar geersiz olup, buna dayanlarak boanmaya karar verilmesi usul ve
kanuna aykrdr.
(Y.2.HD nin 17.6.1986 gnl ve 5765/6040 sayl karar) (ener, 1991:389).
tihatlarda grld zere 1926 tarihli Trk Medeni Kanununda ev seim hakk kocaya
verilmi olsa dahi koca, bu hakk ktye kulland takdirde hakim karar zerine nafaka cezas ile
ykml klnmtr. Ayrca II. Dava sonucuna gre koca alt yerde karsna ev hazrlamaz ise terk
sebebi ile dava aamaz, dava asa dahi geersiz saylr.
Yeni yasada mterek konutu seme hakknn kocaya ait olduu hkm yrrlkten
kaldrlmtr. Elerin ortak yaantlarnda olduka byk neme sahip olan konutun seiminin, bir ee
ait olamayaca, buna ortak irade ile karar verecekleri kabul edilmitir. Yeni yasada elerin birlikte
oturacaklar konuta ayr bir nem verilerek elerin konutu birlikte seme durumunda, artk koca tek


529

bana setii konuta karsn davet edemeyecektir. Bu davetin gereini yerine getirmeyen karsna terk
nedeniyle boanma davas amas da mmkn deildir (Klolu, 2003). Ayrca, eler konutu birlikte
seebilecekleri gibi, anlaarak bu yetkiyi ilerinden birinin kullanmasna karar verebilirler ya da
elerden birinin setii evi dierinin onaylamasyla da bu seim gerekletirilebilir. Bununla birlikte
konut, ailenin sosyal ve ekonomik durumuna uygun olarak seilmeli, eler maddi koullarnn yan sra
salk durumlarn, iyerine ve okula ulam imknlarn da gz nnde bulundurmaldrlar (Doan,
2003).
Velayet
nceki yasada ana ve babann velayet hakkna birlikte sahip olduklar, velayetin kullanlmasnda
anlaamadklar takdirde babann oyunun stn olduu kabul edilmitir:
Madde 263- Evlilik mevcut iken, ana baba, velayeti beraberce icra ederler. Anlaamazlarsa,
babann reyi muteberdir (1926 sayl TMK md.263).
THATLAR
-I-
lk bakta, babann sz stnl yolundaki hkmn (M.K. 263) emredici nitelii karsnda,
Hakimin mdahalesinin doru olmad dnlebilirse de elerin ortak hayat fiilen tatil ettikleri
hallerde, boanmada olduu gibi (M.K. 148), velayetin ana-babadan birine verilmesini ngren bir
hkm mevcut bulunmad iin Yargtay, kanun boluunun doldurulmasn zorunlu grm,
ocuklarn velayetinin ana-babadan birine eylemli olarak verilmesini, bylece bir tarafa tek bana
hareket edebilmek imkan tannmasnda yarar bulmu, ite kanun boluunu bu suretle, ocuun
yararnn zorunlu kld hallerde doldurmu, velayetin kullanlmas hakknn anaya verilmesini
mmkn klm, bylece evvelce dokunulmaz bir hak niteliinde grlen babann rey (sz)
stnln bertaraf etmitir. Bu uygulama son yllarda kararl hale gelmi, bu kat kanun hakk
yumuatlmtr. Elbette hkme, esneklik verilirken, olaylarn zellik ve niteliine, ocuklarn
yararlarnn zorunlu kld hallerin varlna zen gsterilmesi gzden uzak tutulmam, sadece
kanlmaz halin domu olmas (baka are bulunmamas) gibi durumlarda, babann rey (sz)
stnl yolundaki kuraln bir yana itilecei kabul edilmitir. te bu anlay ve uygulama biimi
sayesinde kar-kocay anlama yolunu bizzat bulmaya zorlam, ztlamalar ksa yoldan ortadan
kaldrlm, bylece aileye yeni bir dnce biimi hakim klnmtr.
(Y.2.H.D.nin 22.11.1982 tarihli 8624/8679 sayl karar) (ener, 1984:137)
Buna gre ocuuna ad verilmesinde, nerede eitim greceine, mallarn hangi yatrm aralarnda
deerlendirileceine, hastalnda nerede tedavi greceine, ayr bir konut edinmesi gerektiinde
konutun nereden kiralanacana vs. konularda ana ve baba birlikte karar verme yetkisine sahip
olmakla birlikte, bu konuda bir anlama olmad takdirde babann karar ve ocuu temsil etmesi
yeterli grlmekteydi. Yeni yasa kadn erkek eitliine aykr bulunan bu hkm yrrlkten
kaldrm, ana ve babann velayetini birlikte kullanacaklarn kabul etmi, anlamazlk olduunda
babann oyunun stnlne yer vermemitir (Klolu, 2003).
Miras Hakk
Eski yasada miras paylamnda, tereke mallar arasnda yer alan ve ekonomik btnl
bozulmamas gereken tarmsal tanmazlarn hangi mirasya teslim edilecei konusunda erkek
evlatlara kzlara nazaran ncelik tannmaktayd:
Madde 598-Miraslardan birinin tahsise itiraz veya taliplerin birden fazla olmas takdirinde
hkim, mahalli adetleri ve adet yok ise miraslarn hal ve ann nazar dikkate alarak tahsis hakknda
karar verir veya satm yahut taksimini emreder. letme hususunu bizzat zerine almak isteyen btn
mallarn tercihan kendisine tahsis olunmasn talep edebilir. Mteveffann oullarndan hibiri, iletme
hususunu bizzat zerine almak istemezse kzlar veya bunlarn kocalar iletmee muhtedir olmak
artiyla mallarn kendilerine tahsisini isteyebilirler (1926 sayl TMK md.598).
THATLAR


530

-I-
Miraslarn bir ksmnn tahsis kararna kar koymam olmas, brlerinin itirazn engel tekil
etmez ve tahsis kesinlemi olmaz.
Tarmsal tanmazlarn (iletmenin) tahsisi yolundaki istein red veya kabulne ilikin karar, btn
miraslar etkiler. Zira tereke vahdet (birlik) arz eder. Onun iin bu konudaki karar, davaya kar
koyan veya koymayan tm miraslar asndan balaycdr. Bu itibarla bir ksm miraslarn, ister
kar tarafla gizli bir anlama iinde olmas sebebiyle, isterse kararn kendi yararna uygun bulunduu
gerekesi ile olsun, temyiz etmemi olmalar, verilen tahsis kararna salk kazandramaz. nk,
tereke itirak halinde bulunduundan, miraslarn bir veya bir kann tereke zerinde tek bana
olumlu veya olumsuz tasarrufta bulunma hakk yoktur. O halde bir ksm davalnn hkm temyiz
etmemi olmas tahsise geerlik vermez.
(Y. 2. HD. nin 10.10.1985 gnl ve 6829/8069 sayl karar) (ener, 2001:1140).
tihat rneinde grld zere Medeni Kanunda mirasta erkek ocuklarna ncelik verilmesine
ramen bu somut olayda hkim karar yetkisini kullanrken kz ya da erkek olarak ayrmam, btn
miraslar gz nnde bulundurmutur. Yeni yasada ise byle bir maddeye yer verilmemitir.
Szleme zgrl
Eski medeni kanunumuzda szleme zgrlne ilikin u madde yer almakta idi:
Madde 169-Kar koca arasnda her nevi hukuki tasarruf caizdir. Karnn ahsi mallarna veya mal
ortakl usulne tabi mallara dair kar koca arasndaki hukuki tasarruflar, sulh hkimi tarafndan
tasdik olunmadka muteber olmaz (1926 sayl TMK md.169).
Bu hkme gre; kadnn ahsi mallarna veya mal ortakl usulne ilikin olarak elerin
birbirleriyle, ya da kadnn koca lehine olarak nc kiilerle yapaca hukuksal ilemler hkimin
iznine baldr. Bylece zellikle kadnn koca lehine nc kiilerle yapaca hukuksal ilemler
bakmndan kadnn kocasnn bir borcu iin kefil olmas ya da maln rehin vermesi kanun koyucu
tarafndan onaylanmas gerekirdi. Buradaki ama evli kadnlarn kocalarnn basklar ile kefil olmak
ya da mallarn rehin vermek zorunda kalacaklar dnlerek kadnlar korumakt. Kadnlarn bask
altnda kendi ekonomik geleceklerini tehlikeye atmamalar iin bu tr ilemlerin kendi istekleri
dorultusunda hkim denetiminden gemesi kabul edilmiti (Klolu, 2003).
THATLAR
-I-
Anonim irket, tzel kiilie sahip olduu iin, ortaklar ayr mal varlna maliktirler. u halde
koca yararna kefalet sz konusu deildir.
Hkm daval banka vekili tarafndan temyiz edilmitir.
Medeni Kanunun 169. Maddesinde (koca menfaatine olarak kar tarafndan nc ahsa kar
iltizam olunan borlar sulh hkimi tarafndan tasdik olunmadka muteber olmaz) hkm yer
almaktadr. Davac kadn, dava d kocas Atilla iin deil, A.. Gda Maddeleri A.. menfaatine ve
lehine Akbank T.A.. Trbe ubesinin alaca iin kefil olmutur. Kocann, borlu Anonim irketin
orta olmas sonuca etkili deildir. Anonim irket, tzel kiilie ve ortaklarnn dnda ayr bir mal
varlna sahiptir. Bylece olayda koca lehine kefalet sz konusu deildir ve szleme davac
ynnden de geerlidir. Bu nedenlerle davann reddi gerekirken kabul yasaya aykrdr. Kararn
bozulmas gerekir.
(Y. 13. HD.nin 17.11.1987 gnl ve 5096/5598 sayl karar) ( ener, 1991:409).
Yeni yasa kadn erkek eitlii esasna dayal yeni dzenlemeler getirdiinden 169. maddenin bu
esasa aykr olduu dnlerek yrrlkten kaldrlm onun yerine eler arasnda her trl hukuksal
ilemlerin yaplabilecei ilkesi getirilmitir.
Ayn zamanda Trkiyenin ileri gelen hukukular Medeni Kanunun yrrle girmesinden sonra
Aile Hukukunda kadn-erkek eitsizliine neden olduu varsaylan hkmlerin deimesi iin nemli


531

ngrlerde bulunmulardr ve baz taslaklar oluturmulardr. rnein deerli hukukulardan biri
olan Adnan Griz; Trkiyede 1926 ylnda yrrle giren Medeni Kanunda eler (mal birlii, mal
ortakl) belirtmedike mal ayrl rejiminin uygulandn, o dnemde mal birlii, mal ortakl
rejimlerinin Trkiyede ok snrl bir ekilde kullanldn hatta bu konuda rnek bulmann ok zor
olduunu belirtmitir. Mal ayrl rejiminin ise kadn haklarn hie saydn ve eitlie aykr bir
dzenleme olarak nitelendirildiini ifade etmitir. nk eler evlilik sresince birlikte kazan elde
etmektedirler fakat evlilik sona erdiinde kadnlar katkda bulunduklar bu kazantan hi bir ey elde
edememekteydiler. Bu yzden evliliin balangcndaki mallar ayr saylsa bile, evlilik sresince
kazanlan btn ek mallarn eler arasnda eit bir ekilde paylalmas gerektiini savunmutur. Ayn
zamanda Medeni Kanunda kadnn kocas izin vermedii srece herhangi bir ite alamaz hkm
yer almaktadr. Griz bu hkmn de kadn erkek eitliini zedelediini ve Medeni Kanundan
karlmas gerektiini vurgulamtr. Yine evlendirme ilemlerinin belediyelerden ve ky idaresinden
alnarak nfus idaresine verilmesi gerektiini savunarak evlenme yann da dzenlenmesi gerektii vb
konularda yaplmas gerekenlerin zerinde nemle durmutur ve yeni Kanun almalarna 1950li
yllarda balandn da belirtmektedir. Medeni Hukukun deimesini ise dnemin toplumsal, siyasal,
ekonomik dnmleri ile aklamtr. (Griz, 1984).

SONU
Avrupa Birlii Sreci ve sre ierisinde yaplan uluslararas szlemeler, ynergeler, raporlar
incelendiinde Trkiyenin, tam ye olabilmesi iin gerekletirmesi istenen artlarn dzenlenen
zirvelerde belirtildii grlmektedir. Bununla beraber hukuksal alanda zellikle de Medeni Kanunda
kadn erkek eitlii ynndeki deiikliklerin Trkiyenin zaman ierisinde yapmas gerekli
ykmllkler arasnda olduu ifade edilmitir. Burada Medeni Hukuk dzenlemelerinin Avrupa
Birliine uyum salama ve onun bir zorunluluu olduu eklinde anlalmasna neden olmaktadr.
Halbuki Trkiyenin geirdii bir takm ekonomik, sosyal, siyasal kltrel dnmler ve kadnlarn,
toplumda kadn erkek eitliini salamak adna iddet, taciz zellikle de medeni hukuk adna verdii
mcadeleler 2001 ylnda kabul edilen Medeni Kanun dzenlemeleri iin koullar hazr hale getirmi
olduu kavramsal erevede oluturulan bu almada grlmektedir. Yargsal ve bilimsel itihat
rneklerine bakldnda ise eski Medeni Kanunun daha yeni Medeni Kanun dzenlenmeden nce
gerek kadnlar gerekse erkekler iin gnn koullarna uygun, eit kararlar alndn gstermektedir.
Bunun yan sra hukukular dnemin siyasal, sosyal, ekonomik artlarndan dolay yeni bir medeni
kanun dzenlemesi yaplmasnn gerekli olduunu dnmler ve 1950li yllarda da almalara
balamlardr. Buradan da anlalyor ki sadece Avrupa Birlii srecine uyum salamak ve onun
koullarna uymak zorunda kalnd iin deil toplum yapsnn ihtiyalarndan dolay gerek kadn
hareketlerinin, sivil toplum rgtlerinin gerekse hukukularn almalar ile yeni Medeni Kanun
dzenlenmitir. Sonu olarak Trkiyedeki Medeni Kanun her daim devrimci bir nitelie sahip olup
zamann koullarna uyum salar bir nitelik tamaktadr. Kanun koyucular 1926 ylnda
gerekletirmi olduu ve Trkiye iin nemli bir deere sahip olan Medeni Kanun Devriminin
ardndan artlar deitike kadn hareketlerinin ve sivil toplum kurulularnn da katklaryla kanun
almalarna devam etmilerdir. Bylece denilebilir ki Avrupa Birliine uyum srecine giren
Trkiyenin Medeni Kanun alannda yapmas gereken yenilik almalar iin koullar uygundu ve
gerekli alt yapya sahipti ve bunun zerine de Trkiyede Medeni Kanun alannda isel faktrlerden
kaynaklanan bir deiim gerekletirilmitir.

KAYNAKLAR
Arat, N. (1986). Kadn Sorunu. Say Yaynlar: stanbul
Bal, H. (2003). Hukuk Sosyolojisi.Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar: stanbul
Bilge, N. (1999). Hukuk Balangc. Turhan Kitapevi: Ankara
aha, . (1996). Trkiyede Sivil Toplum ve Kadn. Vadi Yaynlar: Ankara


532

aha, . (2006). Trk Kadn hareketi: Kadns Bir Sivil Toplumun mkan?, Kadn almalar
Dergisi: stanbul c.1 s.3 ss.6-15
oban, E. (2005). Atatrk lkeleri Inda Avrupa Birliine Uyum Srecinin Deerlendirilmesi
Yksek Lisans Tezi, Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: Gaziantep
ubukcu, S. (2004). 1980 Sonras Trkiyede Kadn Hareketi: Ataerkillie Kar Meydan Okuma,
Trkiyede ve Avrupa Birliinde Kadnn Konumu: Kazanmlar, Sorunlar, Umutlar, Derl.
Fatmagl Berktay, KA-DER Yaynlar: stanbul ss.55-74
Demiriz G. (2008). Atatrk ve Trkiyede Kadn Haklarnn Geliimi, Efeler Lisesi Kltr ve Sanat
Dergisi Prizma: Aydn, zel say, ss.45-46
Devlet Planlama Tekilat Mstearl (2004), Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri,
www.dpt.gov.tr
Doan, M. (2003). Trk Medeni Kanununun Evliliin Genel Hkmleri Bakmndan Getirdii
Hkmleri Bakmndan Getirdii Yenilikler, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi:
Ankara, c.52 s.1-4
Eren, A. (2003) .Avrupa Birlii Sreci ve Bu Srete Trkiyenin Konumu, Mula niversitesi
ktisadi ve dari Bilimler Dergisi: Mula c.17 s.1-2 ss.155-188
Ergin, . (2006). Kadn Sivil Toplum Kurulularnn Kadn Bilincine Katklar ve Uan Sprge
rnei, Kadn almalar Dergisi, c.1 s.3 ss.40-49
Gmener, S. (2008). Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trkiyede Kadn Erkek Eitlii, Yksek
Lisans Tezi, Baheehir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits:
stanbul
Gkyay, B. (1998). 60lardan 90lara Kadn Derneklerine Bak, 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve
Gelecek, Ed. Oya ifti, nsan Haklar Aratrma ve Derleme Merkezi Yaynlar: Ankara
ss.467-488
Griz, A. (1984). Trk Medeni Kanununun Aileyi lgilendiren Hkmlerinde Gerekli Grlen
Deiimler Trkiyede Yasal Adan ncelemeler, Derl: Trk Sosyal Bilimler Dernei, Maya
Matbaaclk Yaynclk: Ankara ss.139-153
Griz, A. (2006). Hukuk Balangc, Siyasal Kitapevi: Ankara
Hayr, M. (2004). Avrupa Birlii-Trkiye likileri (Halkn ve Sanayicinin AB Sreci Hakkndaki
Dnceleri) Sakarya niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi: Sakarya s.7, ss. 240-256
Kaplan, M. (2006). Gnll Bir Kuruluta Kadn almalar: Ankara Barosu Kadn Danma
Merkezi, Kadn almalar Dergisi, c.1 s.3 ss.126-133
Klolu, A. (2003). Kadn ve ocuk Haklar Asndan Yeni Trk Medeni Kanunu, TC Babakanlk
Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl: Ankara
Konuk, B. (2008). Avrupa Birlii Hukukunda Kadn Erkek Eitlii, Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: zmir
Knezolu, B. (2006) Aile ve Ailenin Korunmas, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits zel (Medeni) Hukuk Anabilim Dal: Ankara
Morolu, N. (2009). Kadnlarn nsan Haklar Szlemesi, On ki Levha Yaynclk: stanbul
Olga, S. (1986). tihatlarla Trk Medeni erhi, Olga Matbaaclk: Ankara
zer, M. A. (2009). Avrupa Birliine Tam yelik Yolunda Trkiye, Saytay Dergisi s.69 ss.49-71
Sallan-Gl, S., Aksu-Cokun Z. (1998). 1980lerin Sivil Toplum Anlay ve Gnll Kadn
Kurulular zerine Bir alma 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek, Ed. Oya ifti,
nsan Haklar Aratrma ve Derleme MerkeziYaynlar: Ankara ss.489-503


533

ener, E. (1991). Trk Medeni Kanunu, Aklamal-tihatl, Sekin Yaynevi: Ankara
TC Adalet Bakanl Avrupa Birlii Genel Mdrl (2008). Avrupa Birliine Aday
lke Olarak Trkiyede AB Uyum Yasalarnn Hukuka Etki ve Katks, Adalet
Bakanl Yaynlar: Ankara
TOBB AB Mdrl (2002). Avrupa Birlii ve Trkiye Avrupa Birlii likileri,
Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Yaynlar
www.abgs.gov.tr
www.avrupa.info.tr
www.belgeler.com
www.genbilim.com


534




535

MLLYET SYLEMLERDE NAMUSUN KADIN BEDEN ZERNDEN
NASI
Aye Kalav
1

ZET
Milliyetilik ve namus ilikisinin ele alnd bu makalede, vatan ve ulus kavramlar ile kadn
bedeninin toprakla ilintilendirilmesi sonucu, kadnn zerinde tahakkm kurulan bir nesneye
dnm tartlmtr. Kadn bedeninin snrlarn izen bir ahlak dzeneinde yer bulmu namus
anlay, vatann ve ulusun snrlarnn izilmesinde de baat bir grevde yer almaktadr.
Bu makalenin kuramsal erevesini, toplumsal cinsiyet kavramsallatrmas ve onunla yakndan
ilgili olan milliyetilik ve namus olgular oluturmaktadr. almada milliyetiliin, hegemonik
erkeklik kavramnn inasndaki rol literatr taramas ile desteklendikten sonra; kadn, bedeni ve
cinsellii zerinden ina edilen namus algsnn milliyeti sylemlerdeki yeri tartlmtr.
Bildiride, vatan toprann snrlarn belirleyen hudutlar her tehlikeye kar savunulurken, kadn
bedeninin snrlarnn nerede balayp, nerede bittii ve Hudut namustur, vatan borcu namus
borcudur gibi ataerkil sistemin rettii kalplarn, kadn bedeninde nasl bir karlk bulduu?
Devletin eril, vatann diil bir karaktere brnd ataerkil sistemde, kadn bedenine gelen saldrlarn
nasl anlamlandrld? Gibi sorulara yant aranmaktadr.
Sonu olarak mevcut literatre dayal olarak gerekletirilecek bu almada, verili bir olgu olarak
kabul edilen kadn(lk), erkek(lik) gibi kavramlarn milliyetilik ve namus ekseninde feminist bir bak
asyla irdelenmesi amalanmaktadr.
Anahtar Szckler: Toplumsal cinsiyet, namus, milliyetilik, beden, feminizm.

ABSTRACT
In this article which is about the relationship between honor and nationalism, it is argued that the
woman turns into an object through the correlation between her body and nation. The understanding of
honor situated in a moral order which draws the linesto a womans body is also assigned to a position
to draw the lines regarding the nation.
The theoretical frame of the work is consisted of gender and closely relatedissues such as honor
and nationalism. The place of honor as constructed through the woman, her body and sexuality in
nationalistic discourses is discussed after the literature review confirms the role of national is mover
hegemonic masculinity.
As the national boundaries are protected against all the dangers, such questions as Where do the
lines with regardsto a womans body start and finish?, How do patriarchal expressions like
Indebted to the homeland, indebted to honor., The frontier is honor. Signify about a womans
body?, How are the assaults against women verbalized in the patriarchal society where the state is
masculine and the nation is feminine? are searched for an answer.
As a result, the aim of the study is to explore the notions such as masculinity and feminity
regarded as given within the context of nationalism and honor in a feminist perspective.
Keywords: Gender, honor, nationalism, body, feminism.

GR
Milliyetilik kavram erevesinde gelitirilen tartmalara bakldnda zellikle son zamanlara
kadar toplumsal cinsiyet boyutunun gz ard edildii grlmektedir. Bu yzden zellikle bu

1
Ar.Gr.AyeKalav, Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Kadn almalar ve Toplumsal Cinsiyet
Blm, aysekalav@gmail.com.


536

almada, konunun bu boyutu ile ilgili olan milliyetilik ve toplumsal cinsiyet konular ile balamak
uygun grlmektedir.
Daha ok devlet, ordu, askerlik kavramlaryla kurduu sk balar erevesinde gelitirilen
milliyeti ideoloji iinde kadn, toplumsal cinsiyet dzeninin yeniden retildii biimlerde
tanmlanmaktadr.
Milliyeti sylemlerin beraberinde gelen cinsiyeti ideolojinin, vatan, ordu, millet tartmalarn,
toplumsal cinsiyet rollerine gre belirledikleri kadn(lk) ve erkek(lik) deerleri ile iledikleri
gzlenmektedir. Toplumsal cinsiyet algsn derinletiren milliyeti sylemler, vatan kadn bedeni
olarak kurgulayarak, kadnn nesnellii ve erkein znelliini pekitirmektedir. Vatan topra-kadn
bedeni benzeimi ise ataerkil bir pratik olan namus temelinde gereklemektedir.
Kadnn bedenine, davran biimine, yaam tarzna mdahaleler getiren, kadn bedenini ve
cinselliini dzenleme ve dzeltme pratii olan ataerkil namus anlay, milliyeti sylemlerde benzer
cinsiyeti yaklamlarla vatan toprann snrlarn namus kavram araclyla belirlemektedir. Bu
almada zc bir anlaya (kadnn ve erkein doutan getirdii zelliklerle kadn ya da erkek
olduunu iddia eden, cinslerin doalar gerei bu zellikleri tadklarn ifade eden yaklamlar)
dayanan namus kavram eletirilmekte, zc anlayn belirli biimlerde orta kard kadn(lk) ve
erkek(lik) halleri sorgulanmaktadr. Ayn zamanda bu almada, milliyeti sylemlerin cinsiyetler
zerine kurulu duygu-akl, kamusal alan -zel alan gibi ikilikleri, namus zerinden nasl
somutlatrdnn ve rneklendirildiinin analizi yaplmaktadr.
MLLYETLK VE TOPLUMSAL CNSYET
Millet ve milliyetilik konularn tartan hegemonik kuramlarn ounda kadnlar tarafndan
yazlanlar da dahil olmak zere milliyetiliin toplumsal cinsiyet boyutunun konuyla ilgili olduu
gerei srekli gz ard edilir. Maddi-manevi, kamusal alan-zel alan ayrmlarndan beslenerek
kadn ve erkee ayr ayr verildii dnlen vasflar, milliyetilik sylemi tarafndan yeniden
retilir; kadna bu sylemde ev ii, yani zel alan uygun grlr. Milliyetilik ve milletler, genelde
kamusal siyaset alannn bir paras olarak tahayyl edildiinden ev ii alana imlenen kadnn
milliyeti sylemde yer almas bu nedenle dnl(e)mez (Yuval-Davis, 2007:18,19). Dnlse bile,
cinsiyeti sylemler erkee ve kadna farkl roller atfederek ataerkil devamll salamaya ynelik
gerekleir. Bu balamda, ClaudiaKoontz (1986:196), Hitler Genlik Hareketi iindeki kzlara ve
erkeklere sunulan farkl rollerin cinsiyetiliini srasyla yle sunar: nanl ol; saf ol; Alman ol ve
nanl yaa; cesurca dv; glerek l. (Akt.Yuval-Davis, 2007:94). Erkeklerin milli grevi millet
iin yaamak ve lmek olarak sunulurken, kadnlar milletin beden bulmu hali olduundan onlarn bir
ey yapmalarna gerek kalmaz.
Bu cinsiyet krl sonucunda milliyetilik; siyaset, bilim, ordu gibi kamusal alanlardaki erkek
egemenliini; ev, ocuk, hasta, yal bakm, temizlik gibi zel alanlarn da kadnla gsterilmesini
meru bir zemine oturtur. Milliyetilik tartmasn toplumsal cinsiyet balamndan bamsz
tartmak, milliyetiliin erkek egemen bir alan olarak sabitlenmesini salar ve kadnlar bilinli bir
ekilde bu alandan uzak tutar. Ne var ki toplumbilimlerde kuramsal dzeyde yaanan yapsallk
sonras gelimeler, milliyetilik konusundaki tartmalar farkl boyutlara tamaya balamtr.
Sirmann belirttii zere milliyetilik ve toplumsal cinsiyet arasnda ne gibi bir iliki olabilecei bu
gelimelerin ardndan sorgulanan yeni konular arasna girebilmitir (Sirman, 2008:226).
Milliyetilik tartmalarnn toplumsal cinsiyet kavramnn eksikliinde yaplmas, milliyetilik ve
erkek(lik) arasndaki simbiyotik balanty (karlkl yarar ilikisi iinde birbirine ihtiya duyan ve
birbirini besleyen, gelitiren ba) artrarak aralarnda ayrlmaz balar gelimesini gerektirmektedir.
Milliyetiliin erkekliin tekelinde bir konu olarak gelimesi, Benedict Andersonun, ulusu derin ve
yatay bir eril yoldalk (1991:7) olarak tahayyl etmesinde canllk kazanmakta; kadn(lk)
durumunun ve kadnlarn ulus inas projesinde darda braklmln temellendirmektedir.
Trkiyede 1980 askeri darbesinin ardndan General Kenan Evrenin sarf ettii Trkiyenin
kadnlardan deil erkeklerden oluan bir ulus olduu szleri (Delaney, 1991:275), kadnla ait olan
ikincilletirerek devletin ve ordunun erk sarholuunu gzler nne sermektedir.


537

Kadnlar, militarizm ykl eril milliyeti sylemlerde vatan topra balamnda romantize
edilerek, erkeklere ilham veren, onlar destekleyen ve bamszlk savana anlam veren
heteroseksel aklar olarak (Sunindyo, 1998:14) erkee bal biimde tanmlanr. Erkein
destekleyicisi olma, bu balamda kadnlarn rollerinin ikincillemesine ve deersizlemesine neden
olmakta; erkeklere kadnlar kontrol etmek ve denetlemek iin frsat tanmaktadr. Kadnlar kontrol
etmek bir erkein ulusu canlandrma yolu haline geldiinden, bu durum milliyetiliin erkek(lik)in
tekelinde olmasn salamlatrr. Erkek(lik)e zg bir kavram olarak gelitirilen milliyetilik
sylemleri, vatann tehdit altnda olduu (Snblolu, 2013:14) dncesini canl tutarak, erkein
namusuna (kadnna, vatanna diye okunmaldr) her an saldr gelebilecei korkusuyla erkeklik ve
militarizm balantsn srekli hale getirir. Militarizm ykl namus, cesaret, yurttalk, grev gibi
kavramlarn milliyetilie ya da erkek(lik)e ait olarak sabitlenmesi bu nedenle mmkn deildir.
Erkek(lik)in milliyetilie ikinliini rneklendiren bu szckler, hegemonik erkekliin
retilmesinde de gzlenir (Nagel, 1998:251,252). Farkl erkeklik ekillerinin gelimesine olanak
tanmayan hegemonik erkeklik kavram ile e zamanlarda oluan ve gelien milliyetilik
tartmalar, Mossea gre erkeklerin erkek(lik) kalbna girmeleri iin eitici bir ara olarak kullanlr
(1996:7).
Erkekleri milliyeti rntlere uyumlu ve itaatkar hale getirmeye alan ataerkil eril merkezli bu
yap ierisinde erkek(lik) birincil deer olarak kurulurken, kadn ya da kadna ait olanlar deersiz ve
ikincil durumdadr. Heng ve Devan, bu iddiay destekleyecek ekilde kadnn ve kadnln herhangi
bir iaretinin tanm gerei her zaman anti-milliyeti olacan ifade eder (1992:356). Enloe,
milliyetilik tartmalarna toplumsal cinsiyet balamnda farkl yaklamlar getiren Bananas,
BeachesandBases (Muzlar, Plajlar ve sler) adl eserinde, milliyetiliin erkekletirilmi hafza,
aalama ve umutlardan doduunu ifade ederken (1989:44), milliyetiliin oluumu ve tanm
gerei kadn(lk) durumunu dlayarak erkek(lik) durumunu ycelten zelliine iaret eder. Enloeun
tespitini destekleyecek nitelikteki dier bir dnce de tm milliyetiliklerin tehlikeli ve sonradan
tasarlanm olmalarnn yan sra cinsiyeti olduklarn belirten postkolonyal feminist Anne
McClintocka aittir. Anne McClintock, ulus-devletin kaynaklarna ve haklarna ulamda kadnlara ve
erkeklere eit lde yaklalmadndan sz eder (1993:61).
Milliyetilik tartmalarnda erkek(lik) kavramnn karar verici ve belirleyici konumda olmas, eril
sylemlere kadnlarn milliyeti projelere ne ekilde dahil edileceini tayin etme hakk tanmaktadr.
Kadnlarn milliyeti sylemlere dahil edilmeleri McClintockun deyimiyle davet yoluyla
olmaktadr (Altnay, 2011:27). Anthias ve Yuval-Davis ise bu davetin be yolu olduunu iddia eder:
Etnik topluluklarn mensuplarnn biyolojik reticileri olarak,
Etnik ve ulusal gruplarn snrlarnn yeniden reticileri olarak,
Topluluun ideolojik yeniden-retiminde merkezi bir rol alarak ve kltrn aktarcs olarak,
Etnik ve ulusal farkllklarn gsterenleri olarak- yani, etnik ve ulusal kategorilerin dnm,
yeniden retimi ve inasnda kullanlan ideolojik sylemlerin merkezinde yer alan semboller olarak,
Ulusal, ekonomik, politik ve askeri mcadelelerde katlmc olarak (Anthias ve Yuval-Davis,
1989:7).
Anthias ve Yuval-Davis kadnlarn milliyeti tartmalara ancak bu be nokta zerinden
katlabildiini savunurken, Kandiyoti kadnn milliyetilik ekseninde incelenmesini ulusun temsilcisi
olma ve ulusal srete toplumsal aktr (2000:491) olma gibi iki farkl alanda gerekletiini ifade
ederek zetleyici bir bak as sunmaktadr. Birinci alan Anthias ve Yuval-Davisin ilk drt
maddesinde belirttii kadnn sembolik anlamda milliyeti sylemlerde yerini almasyla ilgiliyken,
Kandiyotinin kadnlar iin sarf ettii toplumsal aktr olduklar tespiti nceki yazarlar tarafndan
katlmc szyle dile getirilmektedir.
Bu tartmalardan hareketle almada, kadnlarn milliyeti sylemlere sembolik anlamlar
dahilinde nasl yer ald namus balamnda tartlacaktr. Milliyetilik sylemleri, asker devlet, ordu
hegemonyas ierisinden bakarak deil gndelik pratikler zerinden ele alnacaktr. Ayn zamanda


538

militarist deerlerin gndelik hayatla i ie olduunu gstermek asndan da kadn bedeni ve
milliyetilik ilikisi irdelenecektir.
almann esas konusuna bir giri mahiyeti tayan bu blm, kadnlarn milliyeti sylemlerde
sembollerle yer almasn namus balamnda tartarak devam edecektir. Milliyetilik sylemlerini
asker, devlet, ordu hegemonyasndan uzaklatrp gndelik pratiklerde arayarak, militarist deerlerin
gndelik hayatla i ie olduunu gstermek asndan kadn bedeni ve milliyetilik ilikisini irdelemek
yerinde olacaktr.
VATAN VE ULUS SZCKLERYLE NESNELEEN KADIN BEDEN VE NAMUS
Milliyeti sylemlere dayal sz syleme pratiklerinde kadnn yeri, vatan, ulus, millet gibi
kavramlarla, bedeni ve cinsellii zerinden hareket eden anlamlarla belirginlemektedir. Milliyetilik
ve namus ilikisinin ele alnaca bu blmde, vatan ve ulus kavramlar ile kadn bedeninin, zerinde
tahakkm kurulan bir nesneye dnm tartlmaktadr. Milliyetilik sylemindeki amacn
modern ulusta kadnlarn yerini belirleyecek sosyal ve ahlaki ilkelerin saptanmas (Chatterjee,
2011:112) olduu, bu blmde ayrntlandrlmaktadr.
Namus balamnda ele alnan vatan kavramnn kadn bedeni ile ilikilendirilmesi Anthias ve
Yuval-Davisin yukarda belirttii be farkl balkla i iedir. Kadnlar milliyeti hareketlerde ve
atmalarda kk, ounlukla da sembolik rollere indirgenirler. Ya ulusun korunup yceltilecek
ikonlar olurlar, ya da ele geirilip aalanacak sava ganimetleri. Her durumda gerek aktrler,
zgrlklerini, namus ve ereflerini, vatanlarn ve kadnlarn koruyan erkekler olmaktadr. Bu
sylemlerin dikte ettii anlaya gre, kadnn namusu lekesiz olmaldr ki, erkein savunmak ve
korumakla ykml olduu vatan ve kadna dolaysyla erkein kendisine laf gelmesin. (Nagel,
1998:244, 254). Bu durumda erkeklerin asl belirleyici olduu bu inada, kadnlara yeniden edilgen ve
sembolik roller yklenmektedir. Kadnlarn milliyetiliin inasna hizmet etmeleri, ulusun
namusunun simgesi olmaktan teye geememektedir.
Kadnn erkein namusu olmasyla ulusun namusu olmas arasnda, bu minvalde bir e deerlik
sz konusudur. Tawakoli-Targhi, bu e deerlii ulusun erkek, vatann da kadn olmasna
balamaktadr. Vatannn cinsiyetinin kadn olduuna dair Najmabadinin ran rnei zerinden
rneklendirdii hak-i pak-i vatan(vatann temiz topra) deyii, ifade edilen e deerlii
pekitirmektedir. Erkekler iin kullanldnda temiz, drst anlamlarna gelen deyi, kadnlar iin
kullanldnda cinsiyeti bir biimde cinsel adan ahlakl, lekesiz anlamlarn tamaktadr
(Najmabadi, 1997:459).
Tawakoli-Targhiye gre, kkleri slam dncesinde bulunan namus kavram, milletin dinsel bir
cemaatten ulusal bir cemaate dnmesiyle birlikte dinsel anlamndan (namus-i slam) koparlarak
ulusal bir anlam kazanr. Vatana tecavz ve vatann iffetini kaybetmesiyle kadnn namusunu
kaybetmesi arasnda bir benzerlik olmas bu nedenle arpcdr. Bu ataerkil yap ierisinde, bir erkek
nasl ki iffetini kaybetmi bir kadn yznden erkekliini kaybedebiliyorsa, vatann da kendi
milletinden olmayan teki tarafndan saldrya uramas karsnda erkek, erkekliini kaybeder,
yaama amac ortadan kaybolur (Tawakoli-Targhi, 2001: 129). Vatan toprana, snrlarna gelen
tehditler ve saldrlarla, kadnn namusuna gelen saldrlar ve tehditler arasnda, ou almalarda bir
benzerlik kurulduu gzlenmektedir (Delaney, 1991:39,40; King, 2008:318; Glatzer, 1998:86;
Meeker, 1976:260; Schneider, 1971:2). Bu almalarda belirtilen toplumlarda kadnna sahip
kamayan birinin hibir eyi koruyamacana ynelik bir inan mevcut olduundan, namus; en
nemli deerlerin banda gelmekte ve aile, kabile, toplumun kadn yeleri, Mslmanlk, genel
anlamyla korunmas gereken vatan topraklar olarak tanmlanarak, ekirdek aileden ulus devlet e
kadar uzanan yapsyla namustan politik bir olgu olarak sz edilmektedir.
Namus kavramnn hem cinsel namus hem de ulusal namus anlay olarak iki anlamda
kullanlmas, erkein kadn ve vatan zerindeki birincil hakkn ortaya koyar. Kadn, cinsellik ve
milliyetilik tartmalarnda daima nesne olarak konumlanr ve erkein baatl vurgulanm olur.
1967deki haziran savandan sonra Filistinli yetikin bir erkekle yaplan grmede, Arapada namus
szcne karlk gelen rz kavramnn iki farkl adan tanmland grlr. lki savap fiziksel
mcadele gstermekken, dieri kadnlarnn namusunu dier erkeklere kar korumaktr. Filistinli


539

erkek grmeci vatann koruyamam olsa da kadnlarn korumaktan byk bir gurur duyar
(C.Dodd, 1973:43) ve bir kazanm olarak erkek(lik) hanesine savaarak kazandklarndan daha deerli
bir ayrcalk yazlr. Afgan toplumunda da kadn bedenini ve cinselliini artracak ekilde
kullanlan namus kavramnn vatan topraklarna yazlmas, Filistinli grmecinin dncelerini
desteklemektedir. Afgan erkeklerinin kadnlar bizim namusumuzdur (zan namus e ma's) ya da vatan
bizim namusumuzdur (watan namus e mas) derken (Billaud, 2009:123), kadn bedenine yazlm
cinsiyeti rntler ieren namus kavramn temel kabul etmektedir.
Kadnn iffeti fikri ile vatann saf halde birliinin, btnlnn korunmas arasnda milliyeti
sylemlerde ayrlmaz bir ilgi sz konusudur. Trkiye rneinde olduu gibi ran milliyetilik ve
modernleme projelerinde de karmza kan namus kavram, Najmabadiye gre gerek kadnn
iffetini, gerekse de ran, erkein sahiplenmesine ve korumasna tabi klar. Vatann kadn bedeni
olarak anlam bulmas, mahrem duygularn kamusallamas olarak dnlebilir. Ak, sevgi gibi
duygular bireysel anlamlarnn tesinde vatanla btnleerek kamusal alanda grnr klnr
(Najmabadi, 1997:459). Kadn- ev ortaklnn, vatan-kadn ortaklnda da anlam bulmasyla
namusun kamusal alana kt iddia edilebilir. Kamusal alandaki namus da ancak, erkein kadn
savunmas gibi vatann savunmas ile denetim altna alnr.
Kadn bedeninin salt kadna ait bir ey olmad aksine zerine milliyeti sylemlerin de
dokunduu bir sz syleme alan olarak kurgulanmasnn kkeni antropolojik almalarda kadnn
toprakla ilikilendirilmesine dayanr. Kadn ve toprak arasndaki sembolik iliki, kadnn da doa gibi
hayat veren nitelii ile oluturulur. Bourdieunun ifadesiyle toprak, saf bir materyal olmann tesinde
insanlar iin ayn zamanda bir anadr (Bourdieu, 1962:103). Topran verimlilii, retkenlii ile
kadnn dourganl arasnda bir balant kuran bu fikre benzer nitelikte bir eklemeyi antropolog
Delaney, erkek bedeni ile kadn bedenini kyaslayarak gerekletirir. Aratrmac, erkek bedeninin
kendi kendine yeten ve snrl sfatlaryla tanmlanrken, kadn bedeninin erkek bedenine gre snrsz
ve sonsuz bir nitelikte tanmlanmasndan bahseder. Kadn bedeni eril hafzada doas gerei ak
olarak alglandndan, Delaney, kadnn tpk toprak ve tarla gibi da kar kapatlmas gerektii
cinsiyeti dncelerinin kadn-toprak benzeiminden kaynaklandn ifade eder.(Delaney, 1991:38).
Kadn ve toprak arasndaki kurulan benzeim, kadnn retkenliine olumlu bir gnderme yapar
grnmesine ramen, kadnn salt dourganlkla tanmlanmas; d tehdit ve saldrlara kar
korunmas ya da kapatlmas gerektii dncesi kadn dman bir bak gzler nne serer. Harem
ve Kuzenler adndaki antropolojik almasnda Tillion, toprak ve kadn arasndaki ilikiyi Maripliler
zerinden verir. Bir Mariplinin en fazla korktuu ey kadnlara ya da arazilere yabanclarn el
koymasdr (Tillion, 2006:62). Namusun bir snra iaret eden karakteristik zellii, kadn ve
cinselliini dzeltmekle kalmaz, lkenin btnln de dzenlemekle yakndan ilgilenir. Bir lkeyi
dier lkelerden ayran ey topraa izilmi bir snrdan ibaretken, King, sz konusu kadn bedeni
olduunda bu snrn en iyi biimde, kzlk zaryla izildiini belirtir (2008:328).
Kadn bedenine imlenen ve kadn namus kavramna e tutan ataerkil zihniyette namus en ok da
bekaret konusuyla kadn cinsellii ve bedeni zerinden tahakkmn gerekletirir. Ailede balayan
hiyerarik yaplanma, toplumda ve modern ulus devletlerde farkl ekiller altnda hkmetmeye devam
eder. Ailede balayan bu g ilikilerinin ayn zamanda olduka cinsiyeti olmas kadna yklenen
namus ideolojisinin bekret uzantsyla alakaldr. Delaney, The Seed and the Soil (Tohum ve Toprak)
adl antropolojik almasnda bahsedilen cinsiyeti yapy en stte yer alan Tanry erkein takip ettii
bir ekille resmetmitir. Erkek; ev, ky, ulus ve dnya gibi kltrel zler arasndaki retici ilikileri
evreler, temsil eder ve olutururken kadn bu zlerin yine doas gerei fiziksel ve ahlaken
bozulmu yanlarn sunmaktadr (Delaney, 1991:199). Aileden balayarak toplumdaki ve hatta ulus
devletlerdeki ahlaki yapy kadnn temsil etmesi gerektiini dayatan ataerkillikte, kadnn bekareti
dolaysyla cinsel saflnn lkenin btnl ve bozulmaml ile e kabul edilmesi kanlmazdr.
Kapatlm bir bahe (hortusconclusus) olarak tanmlanan lke, bu balamda tpk bir bakire gibi
dmanlardan gizlenir. lkenin tpk bakire bir kadn gibi tasavvur edilmesine en somut rnek bir
Hollanda gravrnde verilir. Gravrde, Avrupann tamam hayat boyunca hi evlenmedii iin
Bakire Elizabeth olarak da anlan 1.Elizabethin bedenine izilmitir (Stallybrass, 1986:129).
Bekaret kavramna bu denli nem atfedilince, kadnn ne kadar deerli olduu bekaretinin
varl ile belirlenir. Bekaret bir kadnda el dememilii simgeliyorsa ayn lde lkenin bakire


540

olmas onun bamsz, tehlike ve tehditlerden bamsz olduu anlamna gelir. Bu nedenle, bekaretin
kaybnn toplumda verecei ykm, vatana gelen saldrlarla bir tutulur. Kadn, toplumun ahlaki
dayana olduundan ve kadn birey olmann uzanda sadece toplumsal bir nesne olarak kabul
edildiinden onun bedenine gelecek saldrdan ailenin, mahallenin, toplumun erkekleri sorumlu
tutulur. Bu durum, vatana gelecek saldrdan ulusun erkeklerinin sorumlu tutulmasna benzer. Vatan
toprana gelen saldrlar adeta kadn bedenine gelen bir saldrym gibi isimlendirilerek vatann
tecavze urad belirtilir. Vatann kadn bedeninde ve cinselliinde anlam bulmas erkekleri greve
armak iin yaratlm akllca bir zm olarak grlebilir.
Vatan savunmasn erkekler iin sreklilii olan bir pratik haline getirmek iin kadn bedeni ve
namus araclyla kurulan bu anlayta, Targhinin de ifade ettii gibi anavatana gelen saldrlarn
tecavz; dmanlarn da tacizci, tecavzc olarak alglanmas (Tavakoli-Targhi, 2001:129)
kanlmazdr. Tacizin ve tecavzn baka bir lke topran igal eden erkek iin olumland aktr.
Erkek lkeyi fethetme ilemini adeta tecavz araclyla gerekletirir. Eril zihniyetin bir vatan
toprana sahip olma istei ile bir kadna sahip olma istei benzer cinsiyeti ideolojilerin sonucudur.
Bu balamda Amerikannn kefiyle birok eyalete Louisiana, Virginia, North Carolina, South
Carolina gibi kadn isimlerinin verilmesi (Arman ve erbeti, 2012:75) erkein ad koyma iktidarn
salamlatrarak kadnn nesnelliini ve ikincilliini pekitirmitir.
Kadn bedenine ve cinselliine gndermeler yaparak vatan bakire bir kadn ya da tecavze
uram kadn gibi cinsiyeti betimlemeler arasndan sunmak, smrgeletirme politikalarnda da
ska karlalan bir durumdur. rnein yeni kefedilen ktalar iin hazineleri hibir zaman
almam olan kadn, bir ngiliz misyonerin Guanay kzl henz yamalanmam, kirletilmemi,
kullanlmam bir lke, bakire gzellikleri olarak bir cennet, fethedilmeyi ve zifaf yatanda
ayla birlemeyi arzulayan gzel bir bakire gibi tanmlamas tesadfi deildir. Smrgeletirilen
topraklarn ou zaman bir yosmaya ya da fahieye benzetilmesi de yine ayn cinsiyeti ideolojiden
kaynan alr (http://www.yeniozgurpolitika.eu/arsiv/?bolum=haber&hid=42381, 8 Austos 2013).
Namusun her iki koulda da snrlara iaret eden yaps, erkein ve ulusun soyu ve safln korumaya
yneliktir. 1991 Krfez Sava sonras Irak Krdistan blgesi kurulurken Krt pemergelerin
akrabalar ya da tandklar olmayan kadnlar ldrmelerini King, vatann dmanlardan
temizlenmesinin teki kadnlar temizlemekle baladn gstermek iin rnek vermektedir. O millete
bal olmayan kadn, teki olabilecei gibi fahie de ulusun safln tehdit eden bir e olarak
tekidir. Bunun sonucunda Irakta fahielerin bazlar, siyasi rejime eril meruiyetini yeniden
kazandrmak iin namus cinayetleri ad altnda lme mahkum edilmilerdir (King, 2008:266,267).
Milliyetilikler anlatlarn kadn bedeni zerine yazd gibi, zaferlerini de kadn bedeni zerinde
tekrar ederler. Dman rknn kolektif tecavzlerle kirletilmesi lkenin erkeklerinin urayabilecei
nihai yenilgidir. Dman askerlerin tecavzleri sonucunda hamile kalan bir kadnsa o lkenin saflna
hem kendi varlyla bir tehdit oluturmu olur, hem de karnndaki dman tohumuyla bu tehdidi
srekli hale getirmi olur. nk kadn biyolojik ve kltrel anlamda gelecei temsil edendir.
Kadnlar grubun namusu ve kimliin tayclar olarak toplumun ana deerlerinin vcuda gelmi hali
olduundan saf genetik nesil in kuaktan kuaa retimini salamaktan sorumludur (Palacios ve
Posocco, 2011:502). Bu, vatann saflnn da bozulmuluunun da tamamen kadnn bedeniyle
ilikilendirilmesinden kaynaklanr. Najmabadi, vatanla btnlemi bir kadn bedeninin militarist-
milliyeti sylemlerde, kendinden bir vataniyat (vatansever) karmak zorunda kaldndan sz eder
(Najmabadi, 1997:464). Kadnn rahmi artk vatansever ocuklar dourmak zere vatann toprana
sabitlenmitir.
Kadnn ocuk dourabilme vasf, ona anne olma sfat kazandrrken milliyeti sylemlerde
kadnn namus kavramna eitlenmesi gibi analk kavramna da eitlenmesi sz konusudur. Kadn,
anne olarak aile iinde yceltilmi ve nemli bir konuma yerletirilmi olsa da, anne olma sfatndan
dolay kadnlara yklenen dourma vazifesi ile kadn, bedeni zerindeki kontrol kaybetmi ve
ataerkil ailenin denetimine tabi klnmtr. Bundan dolay, milletin namusu adna kadn cinsellii
zerinde en sk kontrol, aile kurar (Saigol, 2011:236). Ataerkil ailenin ilemesi gereklilii, vatan,
millet sylemleri zerinden normalletirilerek yeniden retilir. erifsoyun totaliter ahlak anlay
olarak ifade ettii aile benzeri millet dzeneinde, bireyler hiyerarik bir konumlandrmann iinde
gzetilmeye tabidir (erifsoy, 2011:188)


541

1918 tarihinde yaynlanmaya balayan Osmanl dnemi kadn dergilerinden Trk Kadn adl
dergiyi milliyetilik balamnda inceleyen Birsen Talay Keolunun dergiden verdii rneklerde
sadakat, aile, iffet ve namus gibi kavramlarn fazlal dikkat ekicidir. Milleti aileye eleyerek anlatan
yazlarn bulunduu dergide, ailenin bozulmas ve dalmas milletin btnlne de zeval
vereceinden aile en nemli anlat olarak karmza kar. Derginin ikinci saysnda kan bir yazda,
kadnlarn en byk grevinin iffetli ve sadakatli olmas gerektii vurgulanr. Keolu, bu duruma
kadnlarn grevlerinin haklarndan nce geldii deerlendirmesinde bulunur. Kadnlara grevlerini
hatrlatan uyarlarda sk sk harsnn hudutlarn amamas gerektii dile getirilir. Snrlar oluturan
deerler iffet, ahlak, namus, sadakat, analk vazifeleriyle evrelenmitir (Keolu, 2010:146:150).
Ulusu aileye benzeten teorisyenlerce ulus, kadn ve erkein doal rollerini yerine getirdii
erkein ynetiminde bir aile gibidir. Kadnlar ulusal hareketlerde ve politikalarda erkeklere nazaran
daha aada konumda iken, ulusun anas olma gibi nemli, sembolik bir yere sahiptir. Milletin aileye
benzetilerek yceltilmesi Selda erifsoyun almasnda belirttii gibi, yurt bilgisi ve din bilgisi
kitaplarnda da yer alarak (2011:180-181) eitim araclyla bireyin millet-aile benzeimini
iselletirmesini kolaylatrr. Milletin aileye benzetilmesindeki ama, aile yelerinin milletin
devamlln salamada daha byk bir hassasiyet gstereceine olan inantr. Aileden yola kan
millet kavramsallatrmasnda ataerkilliin yan sra heteroseksizm de olumlanm olur. Puri, bu
balamda ulusun heteroseksel bireylerden oluan bir toplum olduunu belirtirken kadnlara ve
erkeklere farkl grevler verildiini ve bunun semboller araclyla merulatrldn ortaya koyar.
Ulus, kimi zaman gen ve arzulu bir kadn bedeninde vcut bulurken kimi zaman da tehlikelere ve
tehditlere kar vatan topran koruyan sava kahraman bir askerin erkekliinde anlam bulur
(Puri, 2011:404).
Heteroseksist ataerkil dzende sembollerin bu balamda cinsiyeti kullanm, namus kavramnn
salt ordu ya da devlet hegemonyasnda yaanmadn gstermek asndan anlamldr. Milliyeti dilin
gndelik hayatla etkileimini vurgulamak iin White, filmleri rnek olarak sunar. Bir annenin oluna
Sen benim rzm satyorsun, dmana askerlii satyorsun. (2013:151) szleri kadn bedenine
dayatlm namus kavram ile ulusun snrlarn izen hudut kavramnn paralellik gstermesine
rnektir. Kadn, kendisine dayatlan namus kavramna nem verdii lde militarizmi, milliyetilii
de savunmakta; milliyetilik ve cinsiyetilii ayn potada eritmektedir.
Blm boyunca belirtilen kadnn milliyeti tartmalardaki simgesel boyutu, Natarajan tarafndan
farkl adan ele alnmtr. Birincisi, kadn bedeninin modernitenin gstereni ve imleyeni olmas,
ikincisi dalma, paralanma karsnda mitsel btnl salayc Hindistann Anas (MotherIndia,
Bharat Mata) sembol, sonuncu ise, kadnn zgrl olarak okunabilecek batlamann ortaya
koyduu fikre kar kan ulusun kzlar semboldr (Natarajan, 1994:79). Kadn(lk) hallerinin her
koullarda farkl olabilecei zamann koullarna gre ayarlanr. Modern bir ulus devlet kurulacaksa
farkl, lke dalma ya da paralanma eiindeyse farkl, batlama tehdidi karsnda farkl bir
kadn(lk) hali dayatlr.

SONU
Kadn bedeni, ataerkil namus anlay iine hapsedilmi bastrlm cinselliiyle, milliyeti ve
militarist sylemlere vatan, ulus ve aile szckleriyle dahil edilmeye allmaktadr. almada,
kadnn bedeni ve cinsellii zerinden gerekletirilen bu metalatrma, deersizletirme ve
ikincilletirme projesinin milliyetilie nasl eklemlendii aklanmtr.
Milliyetilie dair yaplm almalarn ounluunda toplumsal cinsiyet boyutunun gz ard
edildii, milliyetilik tartmalarnn eril bir merkeze sahip olduu gerei ortaya kmaktadr; kadnn
bu tartmalara dahil olmas onun ancak dourganlk zelliiyle ulusun anas ya da erkee gre
tanmlanan askerin sevdii kadn gibi sfatlarla gereklemektedir. Bu durumun sonucunda militarist
ve milliyeti ideolojinin kadnn varln nemsemedii anne ya da sevgili olma gibi simgesel
anlamlar zerinden kadn tanmlamaya alt grlmektedir. Milliyetilie dair gelitirilen dil ve
literatr, erkein ad koyucu ve anlam yapc iktidarn temellendirerek, kadnn ad konulan ya
da anlam belirtilen bir nesne olarak pasif hali meruiyet kazanmaktadr. Hegemonik erkeklii her


542

defasnda yeniden reten ve gndelik dilde de tekrar ettiren milliyeti paradigmalar, kadn erkei
destekleyen, erkee yardm eden, erkek ancak savatayken alan sonrasnda mutfaa geri dnen
gibi betimlemeler iinde tanmlamaktadr. Milliyetilii erkeklie e gren almalarda kadnn rol,
vatan topra kadn benzeimi kurgusundan teye geememektedir.
Milliyetiliin cinsiyeti rntlere sahip bir dille yazlmasnn en belirgin rneinin namus
temelinde biimlendii ortaya kmaktadr. Vatan topra ve kadn arasnda kurulan benzeimdeki esas
noktay, ataerkil namus anlaynn dayatt cinsellie dair ifte standartlardan karsamak
mmkndr. Vatanseverlik, cesaret, mcadele gibi szckler erkek(lik) e ait kamusal alanlar olarak
belirtilirken; bekaret, namus, iffet, tecavz gibi kadn tahakkm altna alan szckler kadna ait zel
alanlar olarak ifade edilir. Milliyetilik ve militarizm tartmalarnda hegemonik alanlar olarak
adlandrlan devlet, ordu ve askerlik kurumunun yan sra, milliyeti sylemlerin gndelik hayatta da
cinsiyeti suretleriyle karmza kt grlmektedir.
Namusun kadn bedenini ve cinselliini eril tahakkm altnda tutan yaps korunarak, namusun
politik bir olgu olarak milliyeti ideolojiye hangi boyutlaryla dahil edildiini rneklendiren bu
almada, vatan sevgisinin, vatan aknn kadnn varl ile anlamlandrld, lkenin snrlarnn
kadn gibi, erkein namusu olarak ilan edildii ve erkein savunmasna brakld grlmektedir.

KAYNAKA
Altnay, A.G. (2011). Giri: Milliyetilik, Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm. A.G. Altnay (Der.) ,
Vatan, Millet, Kadnlar iinde (ss.15-33). stanbul: letiim Yaynlar.
Anderson, B(1991). Imagined Communities Reflections on the Origin and Spread of Nationalism,
London:Verso.
Arman, M.N. erbeti, D. (2012). Postkolonyal Feminist Teoride Milliyetilik, Militarizm ve Sava
Kartl Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 14(3):65-83.
Barber, K. (2011). Sex and power. S. Seidman, N. Fischer, C. Meeks (Ed.) IntroducingThe New
Sexuality Studies iinde (ss.45-48). Oxon:Routledge.
Berktay, F. (2006).Yeni Kimlik Aray, Eski Cinsel Dalizm: Peyami Safa'nn Romanlarnda
Toplumsal Cinsiyet. Kadn Aratrmalar Dergisi, 9: 77-90
Billaud, J. (2009). VisibleundertheVeil: Dissimulation, performanceandagency in an
Islamicpublicspace. Journal of International WomensStudies, 11(1):120-135.
Bourdieu, P. (1962). TheAlgerians, Boston:BeaconPress.
Chatterjee, P. (2011). Kadn Sorununa Milliyeti zm. A.G. Altnay (Der.) , Vatan, Millet, Kadnlar
iinde (ss.103-127). stanbul: letiim Yaynlar.
Delaney,C.(1991). The Seed and The Soil Gender and Cosmology in Turkish Village Society,
London: University of California Press.
Dodd, P.C. (1973). Family Honor and the Forces of Change in Arab Society, International Journal of
Middle East Studies, 4(1): 40-54.
Enloe, C. 1989). Bananas, Beaches and Bases, London:UCPress.
Glatzer, B. (1998). Being Pashtun-Being Muslim: Concepts of Person and War in Afghanistan, Essays
on South AsianSociety: CultureandPolitics II. (ZentrumModerner Orient, Arbeitshefte, 9).
Berlin: DasArabischeBuch. (ss.83-94).
Heng, G. Devan, J. (1995). State Fatherhood: The Politics of Nationalism, Sexuality and Race in
Singapore, A.Ong, M.G.Peletz (Ed.). Bewitching women, pious men: Gender and body
politics in SoutheastAsia (ss.195-215). Berkeley: UC Press.
Kandiyoti, D. (2000). Guest Editors introduction, The awkward relationship: gender and
nationalism. Nations and Nationalism, 6(4):491-494.


543

Keolu, B.T. (2010). Son Dnem Osmanlda Trk Kimliinin Oluturulmasnda Kadnlara Biilen
Roller: Milliyetilik ve Trk Kadn, Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, 11:143-163.
King, D.E. (2008). The Personal is Patrilineal: Namus As Sovereignty, Identities: Global Studies in
Culture and Power, 15(3): 317-342.
King, D.E. (2008). Middle Eastern Belongings: Impositions, Ironies, Bodies, Lands, Identities,
15(3):261-270.
McClintock, A. (1993). All Family Feuds: Gender, Nationalism and the Family. Feminist Review.
44:61-80.
Meeker, M.E. (1976). Meaning and Society in theNear East: Examples from the Black SeaTurks ad
the Levantine Arabs, International Journal of Middle East Studies, 7(2):243-270.
Mosse, G.L. (1996). The Image of Man TheCreation of Modern Masculinity. N.Y: Oxford
UniversityPress.
Nagel, J. (1998). Masculinity and Nationalism: Gender and nationality in the making of nations,
Ethnic and Racial Studies, 21(2):242-269.
Najmabadi, A. (1997). The Erotic Vatan [Homeland] as Beloved and Mother: To Love, to Possess,
and to Protect, Society for Comperative Studies in Society and History, 39(3): 442-467.
Natarajan, N. (1994). Women, Nationand Narration in Midnights Children, I. Grewal, C. Kaplan,
(Ed.). Scattered Hegemonies:Postmodernity and Transitional Feminist Practices iinde (ss. 76-
89). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Palacios, M. Posocco, S. (2011). War and the politics of sexual violence, S. Seidman, N. Fischer, C.
Meeks (Ed.) Introducing The New Sexuality Studiesiinde (ss.500-506). Oxon:Routledge.
Puri, J. (2011). Sexuality, state, and nation,S. Seidman, N. Fischer, C. Meeks (Ed.) Introducing The
New Sexuality Studiesiinde (ss.401-407). Oxon:Routledge.
Saigol, R. (2011). Militarizasyon, Ulus ve Toplumsal Cinsiyet: iddetli atma Alanlar Olarak
Kadn Bedenleri. A.G. Altnay (Der.), Vatan, Millet, Kadnlar iinde (ss.227-259). stanbul:
letiim Yaynlar.
Schneider, J. (1971). Of Vigilance and Virgins: Honor, Shameand Access toResources in
MediterraneanSocieties, Ethnology, 10(1): 1-24.
Sirman, N. (2008). Kadnlarn Milliyeti, T. Bora, (Ed.) Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 4:
Milliyetilik iinde (ss.226-244). stanbul: letiim Yaynlar.
Stallybrass, P. (1986). Patriarchal Territories: The Body Enclosed. M.W.Ferguson, M.Quilligan,
N.J.Vickers (Ed.), Rewriting the Renaissance: Thediscourses of SexualDifference in Early
Modern Europe iinde (ss.123-143). London:TheUniversity of Chicago Press.
Sunindyo S. (1998). When the Earth is Female and th eNation is Mother: Gender, The Armed Forces
and Nationalism in Indonesia, Feminist Review, 58: 1-21.
Snblolu, N.Y. (2013). Giri: Trkiyede Militarizm, Milliyetilik ve Erkek(lik)lere Dair Bir
ereve, N.Y.Snblolu (Der.). Erkek Millet Asker Millet iinde (ss.9-44). stanbul: letiim
Yaynlar.
erifsoy, S. (2011). Aile ve Kemalist Modernizasyon Projesi, 1928-1950. A.G. Altnay (Der.), Vatan,
Millet, Kadnlar iinde (ss.167-200). stanbul: letiim Yaynlar.
Tavakoli-Targhi, M. (2001). Refashioning Iran: Orientalism, Occidentalism and Nationalistic
Historiography.N.Y: Palgrave
Tillion, G. (2006). Harem ve Kuzenler, stanbul: Metis Yaynlar.
Yldrm, F. (2009, 17 Ocak). Dosya: Namuslu Kimlikler. Eriim Tarihi: 8 Austos 2013,
http://www.yeniozgurpolitika.eu/arsiv/?bolum=haber&hid=42381.


544

Yuval-Davis, N. Anthias, F. (Ed.). (1989). Women-Nation-State. London:Macmillan.
Yuval-Davis, N. (2007). Cinsiyet ve Millet. stanbul: letiim Yaynlar.
White, J. (2013). Muslim Nationalism and the New Turks. New Jersey: Princeton University Press.


545

DOKTORA TEZ DANIMANLARININ CNSYET DAILIMLARININ
NVERSTELERE GRE NCELENMES: TRKYEDEK SOSYOLOJ
BLMLER RNE
1

Zeynep Kurnaz
2

Abdurrahim Gler
3

ZET
Bu aratrma Trkiyedeki niversitelerin bir doktora programna sahip sosyoloji blmlerinde
alan akademisyenlerin cinsiyet dalmlarn doktora tezleri zerinden inceleyerek tespit etmeyi
amalamaktadr. Doktora tezleri danmanlarn cinsiyetlerine, yllara ve niversitelere gre
incelenerek bu veriler arasnda anlaml bir farklln olup olmad tartlmaktadr. Trkiyede
gnmzde 191 devlet ve vakf niversitesi vardr ve bu niversitelerin 69u sosyoloji blmlerine
lisans eitimi iin renci almaktadr. Gelimekte olan bir lke olarak Trkiyede bu saylar her geen
gn artmaktadr. Ayrca 25 niversite sosyoloji doktora programna sahipken, bu niversitelerin
yalnzca 14nde doktora tezi tamamlanmtr. 1950-2012 yllar arasnda niversitelerin sosyoloji
blmlerinde yaplm toplam 513 doktora tezi tespit edilmi ve bu tezlerden 493 incelenmitir.
Veriler MAXQDA program ile analiz edilmitir. Aratrmadayntem olarak sosyo-tarihsel bir
yaklam ile betimsel analiz kullanlmaktadr. Sonu olarak bu aratrma gstermektedir ki,
Trkiyedeki niversitelerin sosyoloji blmlerinde retilen doktora tezlerinin danmanlarnn
cinsiyet dalmlarnda yllara ve niversitelere gre anlaml bir farkllama vardr.
Anahtar Kelimeler: Doktora Tezleri, Tez Danmanlar, Trkiyedeki Sosyoloji Blmleri.

ABSTRACT
This study examines doctoral dissertations based on sex of supervisors year periods and
universities in which have a sociology PhD program in Turkey and also it determines whether there
are any significant differences according to those variables. Currently, Turkey has 191 universities
that 69 of those have been admitting students for undergraduate program of sociology departments. In
addition, 25 universities have doctoral program at sociology. However, doctoral dissertations have
been conducted only in 14 universities among them. Totally 513 doctoral dissertations were found
which were conducted between 1950 and 2012. In this study only 493 doctoral dissertations, out of
513, were analysed. The descriptive analyse has been applied from the socio-historical critique point
of view by using MAXQDA. Consequently, this study indicates that there is gender-related
differentiation of doctoral dissertations supervisors based on years and universities that doctoral
dissertations were conducted in departments of sociology.
Keywords: Doctoral Theses, Doctoral Supervisors, Departments of Sociology in Turkey.

GR
Doktora tezlerinin akademik bilgiye zgn ve nemli katklar salamak yoluyla onu daha ileriye
gtrmek gibi bir misyona sahip olduu kabul edilmektedir. Bu balamda, doktora tezleri orijinal bir
aratrmaya dayal yeni ve bamsz almalara dayanmaktadr (Parry: 2007:15). Bu nedenle
akademik alanda doktora tezlerinin yeni anlaylar oluturmak iin nemli bir role sahip olduu kabul
edilmektedir. Ayn zamanda bir doktora tezi, adayn zgn bir aratrma yapabilme becerisine sahip
olup olmadn da gstermektedir. Ayrca doktora adaylar, yakn gelecekteki ulusal aratrma

1
Bu aratrma, 2nd International Conference on Society, Humanity and History- ICSHH 2013 kongresinde
sunulan ve International Journal of Social Science and Humanity dergisinde yaynlanan An Analysis of Doctoral
Dissertations Based on the Sex of Supervisors: A Case of Sociology Departments in Turkey balkl bildirinin
gelitirilmi, geniletilmi ve gncellenmi biimidir.
2
Ar. Gr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, navavar@windowslive.com
3
Ar. Gr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gulerrahim@gmail.com


546

anlay iin nemli bir role sahip aday akademisyenler olarak kabul edilmektedirler (Aittola,
2008:161; Halse ve Mowbray, 2011:513; Mathieu ve Adams, 1997:215).
Bir tez danman yalnzca danmanlk yapmaz ayn zamanda rencinin kariyerini gelitirmek
iin aktif aratrma projelerine dahil ederek yararl ve kullanl kaynaklara eriim frsatlar da salar.
doktora adaylarna danmanlk yapan tez yrtclerinin cinsiyet oranlar anlaml bir biimde
farkldr ve kadn danmanlarn oran erkekler ile ayn deildir. Ayrca danmanlarn cinsiyetleri
adaylarn akademik deneyimlerinin deerlendirilebilmesinde nemli bir etkiye sahiptir (Lyons,
Scroggins ve Rule, 1990:277-278).
Trkiyede modern niversite anlaynn geliimi ve niversitelerin kurumsallamas 1933
niversite Reformu ile yakndan ilikilidir. lk kez modern bir niversite anlayna ise 1912 ylnda
Emrullah Efendinin hazrlad Darlfnun Nizamnamesinde rastlanmaktadr (Bahadr, 2007:54).
Avrupa tarz modern niversitelerin kuruluu 1933 niversite Reformu ile birlikte gereklemitir
(Namal ve Karakk, 2011:32; Kavili-Arap, 2010:8). Bu anlamda Trkiyede kurulan ilk niversite ise
1933 ylnda kurulan stanbul niversitesidir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde ilk
doktoralar 1933 Reformundan yaklak on yl sonra 1942de sunulmutur (Gnergun, 2007:191-192).
Ayrca, 1933-1963 yllar arasnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi bnyesinde toplam 4
sosyoloji doktoras tamamlanmtr (Gnergun, 2007:196).
1939 ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi bnyesinde kurulan Felsefe
Krss altnda, bakanln Behice Borann yapt bir Sosyoloji ubesi yer almaktayd. 1982
ylnda ise Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde sosyoloji bir blm olarak kurulmutur. Trkiyedeilk
sosyoloji doktoralar ise 1950 ylnda stanbul niversitesinde tamamlanmtr. Bunlardan Takngl-
Baaran Ankara niversitesi Sosyoloji Blmnde balad Manisa ehri zerinde Bir Sosyal
Aratrma balkl doktorasn 1948 tasfiyesi sonucu stanbul niversitesinde Hilmi Ziya lkenin
danmanlnda tamamlamak zorunda kalmtr (Kasapolu, 1999:359-360).
4
Trkiyede bilim insan
olmak zaten siyasetin niversite zerindeki bu trden basklar nedeniyle zorken bir de hem kadn hem
akademisyen olmaya almak gerekten lkemizde olduka gtr. Byle bir gerekliin karsnda
bu aratrma ile yaplma istenen sosyoloji blmlerinde kadn akademisyenlerin yerini ve arln
tespit edebilmektir. Zira sosyoloji, daima var olan ana akmn karsnda durarak eletirel dnceyi
gelitirme idealine sahip bir bilim alandr. Bu nedenle lkemizdeki sosyoloji blmlerinde kadn
akademisyenlerin dezavantajl bir grup olarak deil aksine dier (erkek) meslektalar tarafndan
akademik sahann paylalmak istendii bir ortamda ve cinsiyetilikten uzak bir anlay ile eitliki bir
destee sahip olmalar beklenmektedir.
Bu aratrmann amac Trkiyedeki niversitelerin sosyoloji blmlerinde alm ve almakta
olan akademisyenlerin cinsiyet dalmlarn tespit etmek suretiyle blmlerin genel grntsne
ulamaktr. Bunun iin ncelikle 1950 ylndan beri sosyoloji blmlerinde retilen doktora tezlerine
danmanlk yapan akademisyenlerin cinsiyet dalmlar tespit edilmitir. Ardndan gnmzde
doktora programna sahip sosyoloji blmlerindeki akademisyenlerin cinsiyet dalmlar akademik
nvanlarna gre tespit edilerek gnmzdeki durumun ne olduu saptanmaya allmtr.
Gnmzdeki durumun tespitinde akademik nvanlarn temel alnmasndaki temel neden kuaklar
arasndan bir farklln olup olmadn tespit edebilmektir.
METODOLOJ
Bu aratrmada, Trkiyedeki niversitelerin Sosyoloji Blmlerinde yaplm olan doktora tezleri
sosyo-tarihsel bir yaklam ile betimsel analiz yntemi kullanlarak incelenmektedir. Verilerin
toplanmas aamasnda iin ncelikle Yksekretim Kurulu (YK) web sayfas zerinden taramalar
yaplarak Trkiyedeki niversitelerin bilgilerine eriilmitir. Buna gre Trkiyede 1933 ylndan
gnmze kadar, toplam 191 niversite kurulmutur.
5
Bu niversitelerdeyer alan Sosyoloji
Blmlerinin hangilerinin aktif durumda olduunu tespit etmek iin ise T.C. lme, Seme ve

4
Analizler yaplrken Takngl-Baarann doktora tezi Ankara niversitesinde tamamlanan doktora tezleri ile
birlikte kodlanmtr.
5
Taramalar 15 Austos 2013 tarihinde http://www.yok.gov.tr/web/guest/universitelerimiz web sayfas zerinden
gncellenmitir. Gelimekte olan bir lke olarak Trkiyede bu rakamlar her geen gn artmaktadr.


547

Yerletirme Merkezi (SYM) tarafndan yaynlanan 2012yl Yksekretim Programlar ve
Kontenjanlar Klavuzu incelenmitir. Bu klavuza gre 2013 ylnda 69 niversite Sosyoloji
Blmlerine renci almtr. Bu 69 Sosyoloji Blmnn ise 25i Sosyoloji Doktora Programna
sahiptir
.6
Yksekretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi veri taban ile niversitelerin tez merkezleri taranarak
1950-2012 yllar arasnda Doktora Programna sahip Sosyoloji Blmlerinden yalnzca 14 tanesinde
toplam 513 doktora tezi retildii tespit edilmitir.
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne bal Sosyal Yap ve Sosyal Deime Anabilim
Dalnda yaplan Doktora tezleri ise bu aratrmann dnda tutulmutur. nk bu anabilim dalna
sosyoloji blmlerinin yan sra iktisat gibi dier blmlerde bal olduundan, anabilim dalnn
disiplinler aras bir yapya sahip olduu gzlenmitir. Dolaysyla Sosyal Yap ve Sosyal Deime
anabilim dalnda yaplm olan tezler, bu aratrmann amacna uygun dmemektedir. Zira bu
aratrmada Sosyoloji Blmlerinin Trkiyede nasl bir cinsiyet dalmna sahip olduu tespit etmek
istenilmektedir.
Bu aratrmann verileri Mays 2012-Mart 2013 tarihleri arasnda toplanmtr. Verileri analiz
etmek iin profesyonel bir nitel veri analiz program olan MAXQDA yazlm kullanlmtr
(http://www.maxqda.com).Yksekretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi web sayfasndan tam metin
olarak eriim salanan doktora tezleri MAXQDA yazlm ile bir proje iinde bir araya getirilmitir.
Tam metin olarak eriim salanamayan tezler iin yazarlar tarafndan ktphane almas yaplmtr.
1950-2012 yllar arasnda yaplan tezler iin MAXQDA zerinde bir veri taban oluturulduktan sonra
veriler yllara, niversitelere, konu ve eilimleri ile danmanlarn cinsiyetlerine gre kodlanmtr.
Kodlamalar aamasnda Strauss (2003:27-34)un kodlama paradigmas kullanlmtr. Veriler nce
ak kodlama yolu ile kodlanm; ardndan eksen ve seici kodlamalar yaplmtr. Kodlamalar
esnasnda karar verilemeyen durumlar yazarlar arasnda tartlarak fikir birliine varldktan sonra
kodlamalara son ekli verilmitir.
BULGULAR
Yazarlar tarafndan yaplan incelemeler neticesinde 2012 ylna kadar Trkiyedeki niversitelerin
Sosyoloji Blmlerinde retilmi 513 doktora tezi tespit edilmitir. Ancak lkemizde salkl bir veri
taban olmadndan ulalan tez saysn kesin rakam olarak ifade etmek gtr. Bununla birlikte
Trkiyede retilen ilk sosyoloji doktora tezleri 1950 ylnda tamamlanan Fatma Takngl-Baaran
(Ank. niv.) ile Sdka Klre (st. niv.) ait tezlerdir. Ankara niversitesi ile stanbul niversitesi
ilk sosyoloji doktoralarnn yapld niversitelerdir. 1970 ylndan itibaren Hacettepe niversitesi ile
80lerde Ege niversitesi Sosyoloji Blmleri bu listeye eklenmitir. Ancak 90lara kadar bu drt
niversite dndaki niversitelerde sosyoloji doktoras yaplmamtr.
1990l yllar ise Trkiyede yeni niversitelerin hzla ald yllardr. rnein 1992 ylnda 24
yeni niversite bir gecede kurulmutur (Gktrk, 2011:228). Sosyoloji Blmleri de bundan nasibini
almtr elbette. 1980-89 yllar arasnda yalnzca 16 olan sosyoloji doktora tez says 1999 yl
sonunda 136ya ykselmitir. Devam eden yllarda ise bu say giderek artm ve 2010 ylndan itibaren
yalnzca 3 yl iinde 113 doktora tezi tespit edilmitir (Bkz. Tablo 1).
Gelimekte olan bir lke olarak Trkiyede her geen gn yeni niversiteler kurulmaktadr. 2012
yl sonuna kadar doktora tezi reten 14 niversiteye ek olarak halen bir sosyoloji doktora programna
sahip 11 niversite daha mevcuttur. Bu balamda, nmzdeki yllarda sosyoloji blmlerinde
retilen doktora tezlerinde hzl art olacan ve sosyoloji doktorasna sahip akademisyenlerin
saylarnn da bu nispette artacan n grmek mmkndr.




6
Bu veriler, niversitelerin Sosyal Bilimler Enstits web sayfalarndan en son 30 Mart 2013 tarihinde elde
edilmitir.


548

Tablo 1. niversitelerde retilen Doktora Tezlerinin Yllara Gre Dalm
niversiteler
Doktora Tezlerinin Yllara Gre Dalm
Toplam 1950
1959
1960
1969
1970
1979
1980
1989
1990
1999
2000
2009
2010
2012
Ankara niversitesi 1 2 1 1 16 6 27
Atatrk niversitesi 7 2 9
Cumhuriyet niversitesi 3 8 4 15
Ege niversitesi 1 10 24 12 47
Frat niversitesi 4 17 9 30
Hacettepe niversitesi 4 9 40 47 10 110
nn niversitesi 12 10 22
stanbul niversitesi 4 5 18 23 19 69
Orta Dou Teknik niversitesi 18 41 22 81
Mimar Sinan Gz.San.niv. 18 20 8 46
Pamukkale niversitesi 1 1
Sakarya niversitesi 13 22 12 47
Seluk niversitesi 1 5 6
Uluda niversitesi 3 3
Toplam 5 2 5 16 136 236 113 513
Bu aratrmann amac sosyoloji blmlerinde retilen doktora tez danmanlarnn cinsiyet
dalmn tespit etmek suretiyle sosyoloji blmlerinde alan akademisyenlerin cinsiyete dayal
genel grntsne ulamaktr. Buna gre Tablo 2 incelendiinde grlmektedir ki, 1980 ylna kadar
doktora tez danman olarak kadn akademisyenlere rastlamak mmkn deildir. Trkiyedeki ilk
sosyoloji doktora tez danmanlar Hilmi Ziya lken (st. niv.), Tahir aatay (Ank. niv.) ve Nihat
Nirun (Hacettepe niv.)dr. Birsen Gke ise 1983 ylnda Hacettepe niversitesinde tamamlanan 2
doktora tezine danmanlk yapan ilk kadn akademisyendir.

Tablo 2. Doktora Tez Danmanlarnn Cinsiyetlerinin Yllara Gre Dalm
Danman Cinsiyetleri
Doktora Tezlerinin Yllara Gre Dalm
Toplam
1950
1959
1960
1969
1970
1979
1980
1989
1990
1999
2000
2009
2010
2012
Erkek 5 2 5 9 98 158 62 339
Kadn 4 36 72 42 154
ki Danmanl Tezler 1 5 9 15
Danman Tespit
Edilemeyen Tezler
2 2 1 5
Toplam 5 2 5 16 136 236 113 513
Sosyoloji blmlerinde retilen doktora tezlerinin danmanlarnn cinsiyetlerine gre
dalmlarna baktmzda 1950-2012 yllar arasnda toplam 339 doktora tezine 90 erkek
akademisyen ile 154 doktora tezine 47 kadn akademisyen danmanlk yapmtr (Bkz. Tablo 4, S III).
Doktora rencilerinin cinsiyetleri ve yllara gre dalmlar ile ilgili SYM tarafndan
yaynlanan 2012-2013 retim Yl Yksekretim statistiklerine gre Trkiyedeki tm
niversitelerin tm blmlerinde u an halen doktora yapmakta olan toplam 59763 renci vardr.
Bunlarn 25563 (% 42.77) kadn ve 34200 (% 57.22) erkektir (SYM, 2013).




549

Tablo 3. Doktora Tez Yazarlarnn Cinsiyetlerinin Yllara Gre Dalm
Tez Yazarlarnn
Cinsiyetleri
Doktora Tezlerinin Yllara Gre Dalm
Toplam
# %
1950
1959
1960
1969
1970
1979
1980
1989
1990
1999
2000
2009
2010
2012
Erkek 3 1 2 9 52 80 47 194 37,8
Kadn 2 1 3 7 84 156 66 319 62,18
Toplam 5 2 5 16 136 236 113 513 100,00
Tablo 3te ise yllara gre sosyoloji blmlerinde retilen doktora tezlerinin yazarlarnn cinsiyet
dalm yer almaktadr. Buna gre 90l yllara kadar sosyoloji blmlerinde doktora yapan
rencilerin cinsiyet dalmlar hemen hemen eitken, 1990 ylndan sonra doktora yapan kadn
renci says erkek renci saysndan her zaman daha fazla olmutur. Toplam 513 doktora tezinin
%37,8ini erkek renciler ve % 62.18ini kadn renciler yazmtr (Bkz. Tablo 3).
Tablo 4 niversitelere gre doktora tez yazarlarnn cinsiyet dalmlarn (S I), doktora tezlerinin
danmanlarnn cinsiyetlerine gre dalmlarn (S II), farkl danman saylarn (S III) ve her bir
danman iin doktora tez oranlarn (S IV) iermektedir.
Tez yazarlarnn cinsiyetlerinin niversitelere gre dalmna bakldnda (Tablo 4, S I) alt
niversitede erkek doktora renci saysnn belirgin biimde fazla olduu grlmektedir. Bu
niversiteler arasndan stanbul niversitesinin hem merkez niversitelerden birisi olmasna hem de
bir metropol ehirde bulunmasna ramen 1950 ylndan beri yalnzca 15 kadn doktora rencisine
sahip olmu olmas artcdr. Dier be niversitenin (Atatrk niv., Frat niv., nn niv.,
Sakarya niv., Seluk niv.) hem evre niversite olmas hem de tara kentlerde bulunmas nedeniyle
kadn rencilerin az olmas nispeten tahmin edilebilir bir durumdur.
niversitelere gre danmanlarn cinsiyet dalmlarn her bir farkl danman saysna (S III) ve
danmalarn ynettikleri tezlerin her bir danman iin cinsiyetlerine gre oranlarna (S IV) bakarak
aklamak mmkndr. En dramatik sonuca Sakarya niversitesi Sosyoloji Blmnde retilen
doktora tezleri incelenirken rastlanmtr. Zira 37si erkek doktora rencileri tarafndan yazlan 41
doktora tezinin tamam 13 farkl erkek danman tarafndan ynetilmitir. Benzer biimde Cumhuriyet
niversitesi Sosyoloji Blmnde retilen 15 doktora tezi 8 farkl erkek danman tarafndan
ynetilmitir. Yine Seluk niversitesi Sosyoloji Blmnde ilk doktora tezi 2009 ylnda
tamamlanmtr. Bu blmde 5i erkek doktora rencisi tarafndan yazlan 6 doktora tezinin tamam 3
farkl erkek danman tarafndan ynetilmitir. Yine tara meneili olan Atatrk, Frat ve nn
niversitelerinde de benzer sonulara rastlanmaktadr (Bkz. Tablo 4).













550

Tablo 4. niversitelere gre Doktora Tez Saylar, Oranlar ve Gncel Rakamlar
7

niversiteler

S I S II S III S IV
D
o
k
t
o
r
a

T
e
z

Y
a
z
a
r
l
a
r

n

C
i
n
s
i
y
e
t

D
a


D
o
k
t
o
r
a

T
e
z
l
e
r
i
n
i
n

D
a
n

m
a
n
l
a
r

n

C
i
n
s
i
y
e
t
l
e
r
i
n
e

g

r
e

D
a



H
e
r

B
i
r

F
a
r
k
l


D
a
n

m
a
n

S
a
y


H
e
r

B
i
r

D
a
n

m
a
n

i

i
n

D
o
k
t
o
r
a

T
e
z
l
e
r
i
n
i
n

O
r
a
n


Ankara niversitesi K 15 20 5 4
E 12 7 5 1,4
Atatrk niversitesi K 2 1 1 1
E 7 8 2 4
Cumhuriyet niversitesi K 7 0 0 0
E 8 15 8 1,8
Ege niversitesi K 21 5 3 1,6
E 24 40 6 6,6
Frat niversitesi K 10 5 2 2,5
E 20 25 7 3,5
Hacettepe niversitesi K 51 65 11 5,9
E 57 43 6 7,1
nn niversitesi K 4 4 2 2
E 17 17 6 2,8
stanbul niversitesi K 15 6 3 2
E 49 58 12 4,8
Orta Dou Teknik niversitesi K 31 19 8 2,3

E 46 58 12 4,8
Mimar Sinan Gz. San. niv. K 27 26 11 2,3

E 19 20 9 2,2
Pamukkale niversitesi K 0 0 0 0
E 1 1 1 1
Sakarya niversitesi K 4 0 0 0
E 37 41 13 3,1
Seluk niversitesi K 1 0 0 0
E 5 6 3 2
Uluda niversitesi K 0 3 1 3
E 3 0 0 0
Toplam
K 188 154 47 3,2
E 305 339 90 3,7
* K: Kadn; E: Erkek; S: Stun.

7
ki danmanl tezler (n:15) ile danman belirlenemeyen tezler (n:5) hari tutulmutur. Tablo ierii toplam
493 tezi kapsamaktadr.


551

Buna ek olarak Ege ve stanbul niversiteleri ile ODTde de erkek tez danmanlarnn fazla
olduu grlmektedir. zellikle Ege niversitesi Sosyoloji Blmnde retilen 45 doktora tezinin
40 6 farkl erkek danman tarafndan ynetilirken; 5 tanesi 3 farkl kadn danman tarafndan
ynetilmitir. stanbul niversitesi Sosyoloji Blmnde de 1950-2012 yllar arasnda retilen 64
doktora tezinin 58 tanesi 12 farkl erkek danman tarafndan ynetilirken; yalnzca 6 doktora tezi 3
farkl kadn danman tarafndan ynetilmitir (Bkz. Tablo 4).
Ankara ve Hacettepe niversiteleri ise kadn danmanlar tarafndan ynetilen tezlerin daha ok
olduu iki niversitedir. Neticede, bu iki niversite dnda (Mimar Sinan Gzel Sanatlar niv. hari)
dier niversitelerin sosyoloji blmlerinde hem sayca erkek akademisyenler fazladr hem de erkek
akademisyenler tarafndan ynetilen tezler fazladr. Bu balamda doktora tezlerine danmanlk yapan
akademisyenlerin cinsiyet dalmlarna bakarak niversiteleri ne metropol ehirlerde yer alan
niversiteler olarak ne de doktora eitimine daha nce balam olmalar ile kategorize etmek mmkn
deildir.
Sosyoloji blmleri 1950 ylnda doktora programlarndan verdii 2 mezun ile balad akademik
servenine, 2012 ylna gelindiinde toplamda 513 doktora tezini arkada brakarak devam etmektedir.
Sosyoloji blmlerinde arlkl olarak kadn akademisyenlerin yer alarak almalarna devam
ettikleri gibi bir dnce etrafta salnp dururken, bu aratrmay yapmak ve blmlerimizin cinsiyet
dalmlarn bir de bilimsel kantlara dayal bir biimde grmek fikri gelimitir.
Tablo 5de doktora programna sahip sosyoloji blmlerinde halen almakta olan
akademisyenlerin akademik nvanlarna gre cinsiyet dalmlar yer almaktadr. Bu dalmn
akademik nvanlara gre verilmesinin nedeni, gen kuak arasnda cinsiyet dalmn ne durumda
olduunu tespit edebilmektir. Grld zere, profesr ve doent kadrolarna sahip akademisyenler
arlkl olarak erkektir. Ancak bu durumun yardmc doent kadrolarnda dengelenmi olduu
grlmektedir. Hatta doktora derecesine sahip aratrma grevlileri iinde kadnlarn arlkl olduu
da buna eklenebilir.

Tablo 5. Doktora Programna Sahip Sosyoloji Blmlerinde alan Akademisyenlere likin
Gncel Rakamlar
8

Kadn Erkek Toplam
Prof. Dr. 27 38 65
Do. Dr. 20 37 57
Yrd. Do. Dr. 52 57 109
rt. Gr. Dr. 6 5 11
Ar. Gr. Dr. 9 5 14
Toplam 114 142 256
Son olarak, nmzdeki yllarda sosyoloji blmlerinde kadn akademisyenlerin de etkisinin
arlkl olarak hissedilecei n grlebilir. Ancak bu verilerin bir arada verilerek her bir niversitenin
durumunun ayrca burada yer almad da dikkate alnrsa, Sakarya niversitesi Sosyoloji Blm
gibi dramatik bir biimde dier niversitelerden ayrlan blmlerde halen erkek akademisyenlerin
arlkl olarak yer aldn ve bu durumun deimesinin zaman alacan sylemek mmkndr.


8
Bu veriler 30 Austos 2013 tarihinde elde edilmitir. Trkiyedeki niversitelerin doktora programna sahip 25
sosyoloji blmnde alan ve bu niversitelerin web sayfalarnda yer alan Profesr, Doent, Yardmc Doent,
Dr. retim Grevlisi ve Dr. Aratrma Grevlisi unvanna sahip akademisyenleri kapsamaktadr.
Bu niversiteler ise unlardr: Adnan Menderes niv, Afyon Kocatepe niv, Akdeniz niv, Anadolu niv,
Ankara niv, Atatrk niv, Cumhuriyet niv, Ege niv, Frat niv, Gazi niv, Hacettepe niv, nn niv,
stanbul niv, Krkkale niv, Maltepe niv, Mardin Artukluniv, Mersin niv, Mimar Sinan Gzel Sanatlar
niv, Mula Stk Koman niv, Orta Dou Teknik niv, Pamukkale niv, Sakarya niv, Seluk niv,
Sleyman Demirel niv, Uluda niv.


552

SONU
Gelimekte olan bir lke olarak Trkiyede cinsiyetler aras ayrmcln henz alamam olduu
ak bir gerektir. Bununla birlikte niversitelerimizde de benzer bir durum geerliliini korumaktadr.
Bu aratrmada Trkiyedeki sosyoloji blmlerinin cinsiyet dalmlarna ilikin bir veri elde edilmek
hedeflenmitir. Bylece sanlan ile var olann arasnda bir farkllk olup olmad tespit edilebilmitir.
Sosyoloji blmlerinin kadn akademisyenler ile kadn rencilerin arlkl olarak bulunduu
blmler olduu sanlmaktayken bu aratrma ile bunun aksi bir durumun sz konusu olduu
sonucuna ulalmtr.
niversitelerimizi merkez ve evre niversiteler eklinde bir ayrma gidilmek suretiyle kategorize
edersek eer evre niversitelerin eril yaplarnn dramatik bir biimde koruduu sylenebilir.
zellikle Sakarya, Seluk, Cumhuriyet, Atatrk gibi niversitelerin sosyoloji blmlerinde kadn
akademisyenlerin yerlerinin snrl olduu tespit edilmitir.
Ancak merkez niversiteler arasnda saylabilecek olan stanbul niversitesi sosyoloji blm de
tara meneili niversitelerden ok da farkl deildir. Zira hem 1950den beri retilen doktora tezlerinin
arlkl olarak erkek akademisyenler tarafndan yrtlmesi ve gnmzde blmde alan erkek
akademisyen saysnn da benzer eilim gstermesi olduka artc niteliktedir.
Ankarann byk ve kkl niversitesi olan Hacettepe ve Ankara niversiteleri ile ODT ise
tm Trkiyedeki sosyoloji blmlerinin yzdesini deitirebilecek oranda kadn akademisyenlerin
arlkl olarak alt niversitelerdir.
Gnmzde sosyoloji blmlerinde alan akademisyen saylarna bakldnda gelecekte yllarca
korunmu olan eril yapnn eitliki bir grnme kavuaca sylenebilir. Hatta doktora
rencilerinin cinsiyet dalmlar da zaman ierisinde dengeleri deitirebilecek niteliktedir. Fakat
elbette bu durumun genellenebilir olduu da sylenemez. Zira burada yalnzca doktora program olan
25 niversite ile tez retilmi 14 niversiteye ait veriler yer almaktadr. Trkiyede bugn 191
niversite kurulmu ve bunlarn 69u sosyoloji blmlerine renci almaktadr. Dolaysyla
Trkiyedeki sosyoloji blmlerinin cinsiyete dayal tam resmine ulaabilmek iin btn blmler
aratrlmaldr.

KAYNAKA
Aittola, H.(2008). Doctoral Education and Doctoral Theses-Changing Assessment Practices, i.
Cultural Perspectives on Higher Education (ed. JussiVlimaa and Oili-Helena Ylijoki),
TheNetherlands: Springer, s.161-177.
Bahadr, O.(2007). 1933 niversite Reformu Niin yapld?, i. Trkiyede niversite Anlaynn
Geliimi 1861-1961 (ed. Namk Kemal Aras, Emre Dlen ve Osman Bahadr), Ankara:
Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar, s. 52-85.
Gktrk, A.(2011). niversite!mi? Yoksa Akademisyen Romantizmi mi?, i. Metalama ve
ktidarn Basksndaki niversite (der. Fuat Ercan ve Serap Korkusuz-Kurt), stanbul: SAV,
s.223-238.
Gler, A.,Kurnaz,Z. (2013). An Analysis of DoctoralDissertationsBased on theSex of Supervisors: A
Case of SociologyDepartments in Turkey, International Journal of
SocialScienceandHumanity, Cilt: 3, No: 5, s. 480-484.
Gnergun, F.(2007). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Aratrmann Kurumsallamas:
1933 Reformunu zleyen Otuz Yl inde Yaplan Doktoralar, i. Trkiyede niversite
Anlaynn Geliimi 1861-1961 (ed. Namk Kemal Aras, Emre Dlen ve Osman Bahadr),
Ankara: Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar, s. 190-213).
Halse, C., Mowbray,S. (2011). TheImpact of theDoctorate, Studies in HigherEducation, Cilt: 36,
No: 5, s.513-525.


553

Kasapolu, A.(1999). DTCF Sosyoloji Blmnn Dn ve Bugn, i. 60 Yllk Gelenek
DTCFde Uygulamal Sosyoloji (ed. Aytl Kasapolu), Ankara: mit Ofset, s. 355-363.
Kavili Arap, S.(2010). Trkiye Yeni niversitelerine Kavuurken: Trkiye'de Yeni niversiteler ve
Kurulu Gerekeleri, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 65, No: 1,
s.1-29.
Lyons, W., Scroggins,D., Rule,P.B.(1990). TheMentor in GraduateEducation, Studies in
HigherEducation, Cilt: 15, No: 3, s.277-285.
Mathieu, E., Adams,F. (1997). DoctoralStudyProgrammes in Europe, Fresenius' Journal of
AnalyticalChemistry, Cilt: 357, No.2, s.215-220.
Namal, Y.,Karakk,T.(2011). Atatrk ve niversite Reformu (1933), Yksekretim ve Bilim
Dergisi, Cilt: 1, No: 1, s.27-35.
SYM 2012-2013 retim Yl Yksekretim statistikleri [Elektronik Srm], Eriim: 31.08.2013,
http://www.osym.gov.tr/belge/1-19213/2012-2013-ogretim-yili-yuksekogretim-
istatistikleri.html
Parry, S.(2007). DisciplinesandDoctorates, TheNetherlands: Springer.
Strauss, A. L.(2003). Qualitative Analysis forSocialScientists, Cambridge & New York: Cambridge
UniversityPress.


554











AMF 7 OTURUMU
SU VE HUKUK-I:
OCUK VE GENLK



555

POTANSYEL SULULAR: SOKAK OCUKLARI
Abdullah KORKMAZ
1


ZET
Gnmz toplumlarnn en nemli sorunlarndan birisi artan su oranlardr. Genel sululuun
iinde ocuk sularndaki art oranlar, dikkat ekmektedir. Sokakta yaayan ve alan ocuklar
olgusu, dnya gndeminin en st sralarnda yer alan ve ncelikli zm bekleyen ekonomik ve
toplumsal bir sorundur.
Sokakta yaayan ve alan ocuklar, sua ynelmeleri iin gereken btn artlara sahip olmalar
itibariyle organize su gruplar iin kaynak olmaktadr ki bu husus sorunun nemini daha ok
artrmaktadr.
Yukarda belirtilen sorulara Adyaman, Diyarbakr, Malatya, Van, Elaz, Batman ve Siirt illeri
aratrma evreni olarak seilerek, tesadf rneklemle tayin edilen gruba uygulanan anketle elde edilen
verilerden hareketle cevap verilmeye allmtr.
Aratrma verileri deerlendirilirken konu ile ilgili kavramsal izahlardaki karklklar giderilmeye
allm, konu ile ilgili yaplm uluslararas aratrmalar dikkate alnarak karlatrmalar
yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: Sokak ocuklar, G, Su, sizlik, Paralanm aile, ocuk sululuu

ABSTRACT
One of the most important issues in today's societies is rising crime rates. In general delinquency
rates, increasing rates of juvenile delinquency grabs attention. The phenomenon of children living and
working on the street is an economic and social problem ranking at the top of the global agenda and
waiting to be solved as a priority.
Owing to the fact that children living and working on the street have all the conditions necessary to
show tendency to crime, they become a source for organized crime groups, therefore this matter
enhances the importance of this issue.
The questions mentioned above were tried to be answered by choosing the provinces of Adiyaman,
Diyarbakir, Malatya, Van, Elaz, Batman and Siirt as the research universe and through the data
obtained from the survey applied to a group selected as random sample.
While the research data was being evaluated, confusions on the conceptual explanations were tried
to be resolved and comparisons were made by taking the international research related to the subject
into account.
Keywords: Street children, migration, crime, unemployment, fragmented family, juvenile
delinquency

GR
Gnmz toplumlarnn en nemli sorunlarndan birisi artan su oranlardr. Genel sululuun
iinde ocuk sularndaki art oranlar, dikkat ekmektedir. Sokakta yaayan ve alan ocuklar
olgusu, dnya gndeminin en st sralarnda yer alan ve ncelikli zm bekleyen ekonomik ve
toplumsal bir sorundur. Bu gn dnyada 200 milyon kadar ocuk yeterli eitimden, salk
hizmetlerinden ve temel haklardan yoksun bir ekilde sokaklarda bulunmaktadr. Sokakta yaayan ve

1
Prof. Dr., nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm,abdullah.korkmaz@inonu.edu.tr



556

alan ocuklar sorunu, sadece lke merkezli g, isizlik vb. nedenlerle aklamaya alma yeterli
deildir. nk lke sorunlarn, gnmz dnya sorunlarndan soyutlayarak aklamak zm
retmek iin yaplan almalar zorlamaktadr. Sokak ocuklar sorunu bata UNICEF ve Birlemi
Milletler olmak zere dnya apndaki organizasyonlarn temel meseleleri arasnda yer almaktadr.
Sokak ocuklar olgusu artlarn deimesiyle ilikilidir. ocuk, doduu anda ne iyi nede kt
bir varlk olup yetikinler gibi evresiyle etkileim halinde olan ve her an gelien bir varlktr. Onun
iyi ya da kt olmasn belirleyen yaantlardr. Aile, evre, ekonomik yap, eitim bu yaantlarn
belirleyicilerini oluturur. ocuun su ile tanmas toplumsal bir sorundur. Yani ocuk sululuu
kavramnn kkeni hukuksal olmaktan ok sosyolojik ve psikolojiktir(Iksa: 24). ocuun iine
doduu ve kiilik kazand aile yaps, ailenin ekonomik durumu, evre artlar, sosyal kontrol
mekanizmalar, ocua kazandrlan deer yarglar ve normlar sua ortam hazrlayan faktrlerdir.
Sokakta yaayan ve alan ocuklarn su ileme eilimleri iinde bulunduklar hayat artlar ve
sokakta yaama veya alma artlaryla yakndan alakaldr. Bu husus ayn zamanda, kent hayatnn
eitli zellikleri(cazip ynleri) ve kt gemiten ka ieren eitli motivasyonlarla alakaldr.
Gerek sokakta alan/ altrlan, gerek sokaklar mekn edinerek gnlk hayatlarn sokan
kendilerine sunduu kadaryla yaayan ocuklar insanlar iin merhamet ya da kzgnlkla
tanmlanmaya allan fakat her halkarda tekiletirilen(Karatay,1999:154) insanlardr.
Sokak ocuu kavramnn temel izah esas olarak sokaklarda yaayan evsiz ya da ihmal edilmi
ocuk tarzndaki ifade, sokak ocuklar hakknda iki hususu vurgular: meguliyet yeri(sokaklar),
toplum ve ailedeki yetikinlerle yeterli balarn ya da irtibatn yokluu. 1980den sonraki
aratrmalarn ou bu anlaytadr. Bu gibi aratrmalar ocuklarn kamu kurumlar ve aileleriyle
ilikilerini, zelliklerini ve sokak hayatnn oluturulmasyla alakaldr.
Son zamanlardaki literatr sokak ocuklar unvannn birok sebepten problemli olduunu ileri
srmektedir. Birincisi, ocuklarn gerek artlarndaki heterojineteyi perdeleyen hedefsiz bir
kavramdr. kincisi, kavram ocuklarn sokaklardaki davranlarnn gereini ya da onlarn
tecrbelerini nakletme usulne uymayan bir kavramdr. ncs, aalama ya da acma
kavramlaryla nakledilir. Drdncs kavram, dikkatleri sosyal tecrit ve yoksulluktan etkilenen ok
sayda ocuktan baka yne evirir. Aslnda sokak ocuklar deiik sosyal ve siyasal birimlerin
aksettirdii bir inadr.
Sokakta yaayan ve alan ocuklar, sua ynelmeleri iin gereken btn artlara sahip olmalar
itibariyle organize su gruplar iin kaynak olmaktadr ki bu husus sorunun nemini daha ok
artrmaktadr.
Trkiyede sokakta alan ocuklarn genel zelliklerini tasvir etmek, onlarn sosyal, siyasi ve
ekonomik yapya ilikin alglarn belirlemek, sokakta alan ocuklarn gelecek perspektiflerini tespit
etmek ve gelecekle ilgili deerlendirmelerinde topluma, dier insanlara ve kurumlara ynelik alg ve
tanmlamalarn etkileyen faktrleri anlamaya almak sua ynelme sebeplerini anlayabilmek iin
nemlidir.
SOKAK OCUKLARI OLGUSU
Sokak ocuklar (uzun zamandr kent merkezlerinin sokaklarnda dilenen, avare dolaan,
yaayanlar) yeni bir fenomen deildir ve dnyada pek ok kentteki genel bir manzaradr. Son yllarda
bu konudaki akademik aratrmalar artmtr ama hala olmas gereken seviyede deildir. Bunun bir
sebebi, sokak ocuklarnn ounluu iin geerli olan hayat tarzlarndaki belirsizliinin salkl veri
toplamada problemler yaratmasdr.
Sokakta yaayan ocuklarn varl, yirminci yzyln sonunda kitle iletiim aralarnda nemli bir
konu olarak dikkate alnm, ulusal ve uluslararas ocuk sal organizasyonlarnn en nemli konusu
olmu ve kamuoyu tarafndan dikkate alnmtr. Hem akademik hem de salk literatrndeki
yaynlar, ocuk sal ve gelimesinde sokak hayatnn korkun sonularn tespit etmeye, dnyadaki
sokak ocuklarnn kimlik zelliklerini tespit etmeye, bu olgunun ana sebeplerini aklamaya alm
ve problemin dnya genelindeki durumuna odaklanmtr(Panter-Brick,2002:147).


557

Yirminci yzyln sonundan itibaren sokak genlii yaznnn ounda bir dalga deiiklii
grlmtr. Kavram refah ve analitik literatrden uzaklam, sokak ocuklar ve dier kimsesiz
gruplardan bahsetmek iin kullanlmaya balanmtr. Byle olmakla birlikte geerli bak as,
problemli dier ocuk gruplarnn izolasyonunda evsizlii kavramlatrmak ya da sokak ocuklarn
kent merkezlerindeki dier yoksul ocuklardan radikal olarak uzaklatrmaya meyletmez. Meselenin
merkezinde risk altnda olan ve acilen yardma ihtiyac olan pek ok gruptan birisini kavramlatrmaya
yneliktir.
Sokak ocuklar, kaaklar ve evsiz ocuklar gibi bu balamda kullanlan dier kavramlarla
akma ve birlikte olma eiliminden dolay bu durumdaki ocuklar hakknda kullanlan sokak
ocuklar kavramnn genel olarak kabul grm bir izahn bulmak olduka zordur. lkelerde,
kentlerde ve hatta kentin baz alanlarnda sokakta alan ve yaayan farkl zellikleri olan ocuklar
genel olarak sokak ocuklar olarak genelletirmek mmkndr(Altanis-Goddard,2004:299).
Kavramn, zamanlarnn ounu sokaklarda geiren, hayat tecrbesini sokakta kazanan ocuklar
ve gen insanlar refere etmek iin kullanlmas genel bir kabuldr. Birlemi Milletlerin izahnda
sokak ocuu, sokaklarda sorumlu yetikinler tarafndan yetersiz olarak korunan, denetlenen ve
ynlendirilen geim kayna ve evi sokaklar olan kz ya da erkek ocuktur. Avrupa Konseyinin daha
detayl izahnda:
Sokak ocuklar, ksa ya da uzun zaman sokakta yaayan onsekiz ya alt ocuklardr. Bunlar
sokaklarda akran gruplar ve irtibatlara sahip olan urada burada gezinerek yaayan ocuklaradr.
Resmi olarak bu ocuklar ebeveynlerinin adresinde veya bir sosyal yardm kurumuna mensup
grlebilirler. Onlara kar sorumlu yetikinler, ocuklara yardm kurumlar, okul ve ebeveynlerle
irtibatlar ya yoktur veya ok snrldr.(Avrupa Konseyi, 1994)
Konu ile ilgilenen bilim adamlarnn evsiz genlerin ynl tipolojisini yapmlardr. Buna gre;
ilk grup sosyal atma ve ailevi problemler sebebiyle evlerinden ayrlan kaaklar , ikinci olarak eve
dnmeleri istenmediinden ya da ebeveynleri tarafndan evden ayrlmaya zorland iin sokaklarda
olan terk edilenler ve nc grup ebeveynler ve toplum tarafndan istenmeyenlerin oluturduu
reddedilenler. UNICEF tarafndan farkl bir yaklam ortaya konmu, aile yeleri arasndaki iliki
seviyesine gre sokak ocuklar grupta toplanmtr: yksek risk altndaki ocuklar- tehlikede olan
ocuklar, Sokaktaki ocuklar, sokaklarn ocuklar. En byk grup olan yksek risk altndaki
ocuklar ailesiyle srekli iliki iinde olan ocuklar olarak izah edilir. Bu grup genellikle yetersiz aile
destei ve sosyal yardm alan yerlerde, mahrumiyet blgesindeki evlerde yaar. kinci kategori
sokaktaki ocuklar, aile ilikilerinin yetersizlii ile konumlanr. Bu ocuklar, dzenli olarak okula
gitmeyen, aile ilikilerini srdrmek ve aile gelirini desteklemek iin ii olarak sokaklardadrlar.
nc kategori dzenli aile ilikileri olmayan ocuklardan oluan sokaklarn ocuklar. Bu
ocuklar ya ksz ve terkedilmi ya da ailelerinden uzak ve sokaklar evleri olanlardr. Bu grup sokak
ocuklar ierisinde en kk oran tekil eder(Altanis-Goddard,2004:300).
Sokak ocuklar kavram yapt armlar ve ierii itibariyle tartmaldr. Kavramn olguyu
izah etmede birtakm zorluklar olduu tartlmaktadr. lk zorluk sokak ocuklarnn homojen bir
grup olmad, ok farkl artlar ve hayat tarzlarn tecrbe ettiklerini dikkate almak ihtiyac. Sosyal
yardm birimleri zellikle UNCEF gibi kurulular, sokak ocuklar hakknda daha manal izahlar
tasarlamak, sokak ocuklarnn deiik kategorilerini aklamak ve daha yakn zamanlarda risk
altndaki ocuklar kategorilerini tanmlamak iin yeni almalar yapmlardr.
Raffaelli ve Larsonun ifadelerinde: sokak genlii ya da sokak ocuklar kavram, okul, elence
yerleri, ev gibi ocuklar iin var olan yerlerin dnda yaayan sokak gibi arzu edilmeyen yerleri
paylaan genlerin muazzam hayat tecrbesi farkllklarndaki deiiklikleri gz ard eder.
Sokak ocuklar hakkndaki literatrn incelenmesi grubun tanmlandn gsterir: aileleri ile
irtibat olan genlikle okula giden sokaklarda alan ocuklar; aileleri ile irtibat srekli olmayan,
gnn sonunda evlerine giden, okula gitmeyen sokaklarda alan ocuklar; aileleri ile irtibat
olmayan, evleri sokak olan, akranlar ile dayanma iinde barnak ve yiyecek bulmak iin abalayan
ocuklar. Lusk sokak ocuklarn oluturan drt grubun psikolojik zelliklerini vurgulamtr:
genellikle okula giden, gece ailesinin yanna dnen, sulu davran sergileme ihtimali olmayan, fakir


558

alan ocuklar; aile balar bozuk olan, okula devam istikrarsz ve su ileme eilimi gittike artan
bamsz sokak alanlar; fakirliin kar konulamaz basksna maruz kalan, sokaklarda aileleriyle
yaayan ve alan ocuklar; aileleriyle irtibat kopuk olan tm zamanlarn sokaklarda geiren gerek
sokak ocuklar(Snow-Baker,1998:6).
Birlemi milletler sokak ocuklar olgusunun izahnda kendi tanmn gelitirmitir: kelimenin
tam anlamyla sokakta olan kz veya erkek ocuk; sorumlu yetikinler tarafndan ynetilmeyen,
korunmayan ya da hizmet edilmeyen, rzk kayna ve/veya ikamet edecei yeri olmayan bundan
dolay babo, yersiz yurtsuz ve aylak dolaanlar kapsar. izahlardaki ou farklln genelde
semantik olduunu belirterek sokak ocuklarn ons ekiz yandan nce okullarn, evlerini,
toplumlarn terk eden ve gebe sokak hayatna srklenen olarak izah eder. sapma davrana ve
aile ilikilerinin seviyesine iaret eder sokak ocuu davranlar genelde toplum normlaryla
elikili olan ve gelimesi iin ihtiya duyduu aileye sahip olmayan ons ekiz yan altndaki herhangi
birisidir. Human Sciences Research of South Africa tarafndan yaynlanan raporda (1993) aadaki
izah teklif edilmektedir: Sokak ocuu ev ve/veya okuldaki problemlerden dolay genelde zamann
bir ksmn ev evresinden ayr geiren sosyalleme, yiyecek giyecek gibi fiziki ve duygusal
ihtiyalarn karlamak iin yeterli olmayan, kendi kendisine veya bir dierine baml olan on s ekiz
yan altndaki ocuktur.
Sokak ocuklar hakknda mutabk kalnan ilk izah 1983 ylnda NGO Programme for Street
Children and Street Youth tarafndan formle edildi: Sokak ocuklar sorumlu yetikinlerin
korumad, denetlemedii ya da desteklemedii, gerek ailelerinden ok sokaklarn gerek ailesi
olduu ocuklardr. Birlemi Milletler bu ifadeyi sorumlu yetikinler tarafndan yeterli seviyede
korunmayan, desteklenmeyen ya da ynlendirilmeyen, ikamet ettikleri ya da yaadklar yer evleri
olmayan sokaklardaki kz ya da erkek ocuklar eklinde uyarlad. Bu izahlarda nemli unsur
vardr: ocuun zamann sokakta geirmesi, ikamet yeri olarak sokan olmas ve yetikinlerin bakm
ve korumasnn yokluu(Panter-Brick,2002:149).
Bu izahlardaki baz kavramlar karkla yol amaktadr. Evin, ailenin, korumann ve sorumlu
yetikinin manas nedir? Bu gibi kavramlar kltrden kltre farkllar. Aslnda yetikin-ocuk
ilikileri normal ocukluun farkl anlaylar zerine yaplanr.
UNICEF tarafndan yaplan sokaa ya da eve dayandrlan sokaktaki ocuklar ve sokan
ocuklar tipolojisini desteklemek zor olmutur. Orada ayrm, sokan ocuklar- aileleri olmasna
ramen sokaklar ev yapan- ve sokakta alan ocuklar- gece evlerine dnen- arasndadr.
Gnmzde sokak hayatnn farkl kategorilerine dayandrlan grler kmektedir. Sokak
ocuklarnn yerinde bir tipolojisini ve uygun bir tanmn yapma abalarnn ilk adm sorunun
iindeki ocuklar hakknda dnmek faydal bir kavramsal ereve iin gereken ilk admdr.
ocuklarn snflandrlmas hala faydaldr, bu snflandrma kategorilerin ne farkllklar ne de
gereken oranda homojen olduklar ve onlarn hayatlarnn ocuklarn kendi baklaryla
uyumayabilecei anlaydr. Geerli aratrmalarda, sokak ve alan ocuk arasnda, sokakta alan
ocuk ve sokakta yaayan ocuk arasnda, aileye bal sokak alanlaryla bamsz sokak alanlar
arasnda, evsizlerle alan geler arasnda UNICEFin yapt tipoloji ile onaylad ayrmlar hukuki
ereve asndan nemlidir.
kinci eletiri sokak ocuklarnn aktel davranlarnn doru(uygun) ve geni sosyal evreyle
uyumlu olmad ve sokan ocuklarn hayatlarna katkda bulunmadn ileri sren aratrmalaradr.
Hecht Brezilyada yapt aratrmada sokak ocuklarna Kendilerini nasl anlattklarn? sordu.
Verdikleri cevaplarda, benzer hayat tarzlarna sahip olan ya da olmayan kardelerinin kendilerini niin
sokak ocuu olarak tanmladklarn izah etmeye abalamlardr. Bir ocuk, sokak ocuunu ne
zaman dnr?. Sokak ocuklar arasnda biri gerektii zaman dierinin annesi gibi
davranabilmektedir. ocuklarn dnyasnda sokak, dans edilen, uyunan, allan, dilenilen yerdir,
onlarn karakterlerinin esas deildir.
Son zamanlardaki aratrmalar, sokak ocuklarnn betimlemesinin, ocuun varlnn izahnn
sosyal ya da fiziki boyutlarn referansyla, sokak evresinin bir ya da iki boyutuna
indirgenemeyeceini ileri srmektedirler. Mesela Lucchini bir sokak-ocuu sisteminin yedi boyutunu


559

detaylandrmtr. Meknsal, dnyevi ve sosyal unsurlara ilave olarak davran dinamiinin(faaliyet
tipleri), kendini ifade, sokak hayatna motivasyon ve cinsiyete gre farkllaan sokak evresinin
imkann dikkate almtr(Panter-Brick,2002:147-150). Bu yaklam Gney Amerika lkelerindeki
sokak ocuklarnn tanmlamasnn kolaylamasna ve hayat artlarnda gze batan baz farkllklarn
vurgulanmasna hizmet etmitir.
Sokak ocuklar kavram gl duygusal fikirlere sahiptir. Genel kamuoyu tepkisi, sokak
ocuklar kt ve sulu olarak alglandndan dmanlk ve acmadr. Kavram nitelendirdii kitlenin
etiketlenmesine sebep olmaktadr. Bu trden etiketlemenin su ve sapma asndan douraca
sonular anlamak iin sapmann damgalanma yaklamn dikkate almak gerekir(Becker,1978:375).
Uluslararas birimler, serseri, babo, bali-zamk vb koklayan, gazete-paavra toplayan, yaramaz
olarak bilinen ocuklar iin olumsuz armlar kaldrmaya almaktadrlar.
Sokak ocuklar etiketi ok fazla duygu ykl olduundan sorunun merkezindeki ocuklarn
sorununa okta hizmet edemeyecei ileri srlmtr. Kavram, soka ve sulu davran ocukta
buluturduundan damgalayc bir etki tar. Kavram ne sorunun iindeki ocuun tankln ya da
tecrbesini nede kimliinin dier hususlarn verir. Bylece kavram tetikleyici ve glendirici sosyal
tepkilerin ve ocuklarn ayrmnn sebebi olur. Becker,1978:151). zetle, etiket ocuklara kar bir
sosyal tepkiye katkda bulunur
Bu sosyal tepki ya, cinsiyet ve etnisiteyle ilikilendirilen; btn sokak kzlarnn fahie, erkeklerin
esrarke, uzak durulmas gereken insanlar olduu klieletirmelere yol aar.
Aslnda perspektifteki deimeler, alaka merkezi olarak sokaktan ( ocuklar iin salksz ya da
kabul edilemez evre olarak) ocuklarn kendilerine dikkati yanstr. Aratrmalar skntya maruz
kalma, direnebilme, ba etme stratejileri, sosyal tecrit ve yoksulluun daha genel analizi nda sokak
ocuklarnn hayatn incelemeye ynelmitir.
Bu bak, sokak hayatnn belli zelliklerine dayanan ocuklarn tasnifiyle genellemi
problemlerin altn izen, sokak ocuu kategorisinin eletirisiyle balar. Olgu insan haklar balamna
ilintilendirildiinde(Birlemi Milletler ocuk Haklaryla yasal ve kavramsal ereve salandnda),
aratrmalardaki yeni ynelim zorluklarla ba etmede ocuun kendi kapasitesine odaklanmaktadr.
Sonu olarak, yeni almalar zellikle evsiz hayat ya da sokak balamnda salk risklerine odaklanr.
Ksaca, bu yaklam bir grup niin risk altndadr, sokak ocuklar kimlerdir ve onlarn haklar nasl
korunabilir sorularnn altn izer
Sonu olarak Sokak ocuklar kavram problemlidir. Kavram ocuklar hakknda kabul edilmi
olan normlardan farkl artlarda yaayan ve alanlarn vurgulanmasna hizmet eder. Bylece sokak
ocuklar insanlarn onlara dier ocuklardan farkl olarak bakmalarna sebep olan, byk lde
faaliyetleri yetikinler tarafndan kontrol edilmeyen ve kent merkezlerinin umumi meknlarn igal
edenlerdir.
ARATIRMA VERLERNN DEERLENDRLMES
Yukarda belirtilen sorulara Adyaman, Diyarbakr, Malatya, Van, Elaz, Batman ve Siirt illeri
aratrma evreni olarak seilerek, tesadf rneklemle tayin edilen gruba uygulanan anketle elde edilen
verilerden hareketle cevap verilmeye allmtr.
Aratrma verileri deerlendirilirken konu ile ilgili kavramsal izahlardaki karklklar giderilmeye
allm, konu ile ilgili yaplm uluslararas aratrmalar dikkate alnarak karlatrmalar
yaplmtr.
Aratrmada g, babann meslei, babann eitim durumu ve kentte yaama mddeti, annenin
eitim seviyesi ve meslei ve aile durumu(paralanm olup olmama) gibi deikenlerin genel olarak
sokakta yaayan ocuklarn tutum ve davranlarna nasl etki ettii sorgulanmtr.
Aratrmada 884 ocua anket uygulanm ve aratrma yaplan ilin Sosyal Hizmetler Mdrl
grevlilerinin salam olduu imknlarla derinlemesine grmeler yaplmtr.
Aratrma sokak ocuklar evreninde g, eitim, meslek, gelir gibi deikenlerle yabanclama,
su ve sapma arasndaki ilikiyi tahlil etmeye yneliktir.


560


Tablo 1: Eitim Durumu
Eitim Durumu Say %
okula gitmiyor 21 2,6
ilk okul terk 26 3,2
ilk okul mezunu 14 1,7
orta okul rencisi 665 81,9
orta okul terk 20 2,5
orta okul mezunu 60 7,4
lise rencisi 4 ,5
lise terk 2 ,2
Toplam 812 100,0


ocuklarn %89unun hlihazrda renci olduu grlmektedir. Aile yaps, eitim kurumlaryla
olan ilgileri konaklanan yer gibi deikenler dikkate alndnda Trkiyedeki sokak ocuklarnn
Birlemi Milletler ve sair aratrmalardaki tipolojiye uymad anlalmaktadr. Eitimle ilgili verilere
baktmz zaman aratrma evreninde yer alan ocuklar yaplan tasnifte ifadesini bulan sokaktaki
ocuklar, sokan ocuklar vb. tanmlamalarn ieriinde vurgulan hususlara uymamaktadr.
nk deneklerin %89u eitimini srdrmektedir ve %90a yakn paralanmam ailelere
mensuptur.
Tablo 2de yer alan uyuturucu madde kullanm ve baka bir yerden gm olma arasndaki
ilikide tespit edilen %74 be % 81 oranlar olumlu ynde yksek oranlardr ama deneklerin %70inin
bu arkadalarla ilikisini devam ettiriyor olmas dikkate alnmaldr. Sulu evre ile mnasebetin
srdrlmesi, mnasebetin skl, younlu ve nceliine gre sonu yaratacaktr. Sutherlandn
Aykrlarn Birlemesi yaklam bu srele ilgili aratrmalara dayanmaktadr(Sutherland,1966). Bu
zelliin aratrma evreni asndan dikkate alnmas isabetli olacaktr.

Tablo 2: G ve Madde Kullanm

Madde kullanan arkadalarn
var m?
Toplam
u anda yaadnz ehre herhangi
bir yerden gle mi geldiniz?

Evet Hayr
Evet 127 375 502
25,3% 74,7% 100,0%
Hayr 49 221 270
18,1% 81,9% 100,0%
Toplam 176 596 772
22,8% 77,2% 100,0%
x= 5,101 sd=1 p= 0,02





561

Tablo3: G ve iddet Eilimi

Haklarn elde etmek iin veya
hakszla uramamak iin bundan
sonra kaba kuvvete bavurmay
dnr msn?
Toplam
u anda yaadnz ehre
herhangi bir yerden gle mi
geldiniz?

Evet Hayr
Evet 253 276 529
47,8% 52,2% 100,0%
Hayr 99 177 276
35,9% 64,1% 100,0%
Toplam 352 453 805
43,7% 56,3% 100,0%
x= 10,537 sd=1 p= 0, 001

Tablo 3e gre, deneklerin %50si kendi adaletini kendi tesis etme dncesini benimsemektedir.
Bu durum iki adan sorgulanmaldr. Deneklerin bu tercihi benimsenen geleneksel davran tarzndan
m kaynaklanmaktadr? Yoksa kurumlara gvensizliin mi sonucudur? Aratrma evreninin kltrel
dokusunu dikkate aldmz zaman, zellikle erkek ocuklarn 5-6 yandan itibaren kendi ayaklar
stnde durmas iin sahip olmas gereken zellikler arasnda yeri geldiinde fiziki g kullanmasnn
gereklilii benimsetilir. Bu durum bilhassa gvenlik kurumlarndan fonksiyon talebi ile ilgili hususlar
asndan daha sk gzlemlenen bir kltrel zellie iaret etmektedir.

Tablo 4: G ve Sulu evreyle rtibat
Su ileyen arkadalarn var
m?
Toplam
u anda yaadnz ehre herhangi bir
yerden gle mi geldiniz?
Evet Hayr
Evet 109 385 494
22,1% 77,9% 100,0%
Hayr 47 222 269
17,5% 82,5% 100,0%
Toplam 156 607 763
20,4% 79,6% 100,0%
x=2,258 sd= 1 p= 0,133

Yaad kente gle gelmi sokakta alan her be ocuktan birinin su eylemine itirak etmi
arkada bulunmaktadr. Bu yksek bir orandr. Sulu evreyle irtibatn bu yksek oran ayn zamanda
irtibatn devam ettii verileriyle desteklenmektedir. Deneklerin %70i su ilemi arkadalaryla
ilikilerini srdrmektedirler. Su ilemi arkada oran (%20), irtibat oran ile birlikte
deerlendirilmelidir. Su potansiyeli hatra getirildiinde bunun ne kadar yksek bir oran olduu daha
iyi anlalr.


562

Tablo 5te yer alan veriler incelendiinde deneklerin %40nn hayat anlamsz bulduu,
evrelerinde olup bitenlerin anlamszln dnd grlmektedir. Kente gle gelmi olanlardaki
bu oran verilerin topland kentin yerlisi olanlarda da yakn oranlarda seyretmektedir. Bu zellii
tablo 6da yer alan gven duygusu ile birlikte yorumladmzda daha olumsuz sonulara
ulalmaktadr. Kendine gvenmeyen deneklerin oran %50 orannn stndedir. Tabloyu Seemann
yabanclama kriterlerini dikkate alarak tamamlamak iin anlamszlk, gvensizlik verileri ile korku ve
kayg verilerini birlikte deerlendirir isek, tablo5, tablo 6, tablo 7de yer alan verilere gre
anlamszln, gvensizliin ve korkunun sokak ocuklarnn yardan fazlasna hkim olduunu ifade
etmek mmkndr.

Tablo5: G ve Hayat Manalandrma likisi
Her eyi anlamsz buluyor musun?
Toplam
u anda yaadnz ehre
herhangi bir yerden gle mi
geldiniz?

sk sk Arada bir Bir kez Hi
Evet 36 152 17 315 520
6,9% 29,2% 3,3% 60,6% 100,0%
Hayr 15 58 13 187 273
5,5% 21,2% 4,8% 68,5% 100,0%
Toplam 51 210 30 502 793
6,4% 26,5% 3,8% 63,3% 100,0%
x= 7,707 sd= 3 p= 0,052


Tablo 6: Kendine gven duygusu ve g arasndaki iliki
Kendine gveniyor musun?
Toplam
u anda yaadnz ehre
herhangi bir yerden gle
mi geldiniz?

Sk sk Arada bir Bir kez Hi
Evet 55 117 30 317 519
10,6% 22,5% 5,8% 61,1% 100,0%
Hayr 22 63 14 174 273
8,1% 23,1% 5,1% 63,7% 100,0%
Toplam 77 180 44 491 792
9,7% 22,7% 5,6% 62,0% 100,0%
x= 1,549 sd=3 p= 0,671









563

Tablo 7: Korku ve Kayglarn Oran
Nedenini tanmlayamadn kayglarn
oluyor mu?
Toplam
u anda yaadnz ehre
herhangi bir yerden gle mi
geldiniz?
Sk sk Arada bir Bir kez Hi
Evet
40 161 27 288 516
7,8% 31,2% 5,2% 55,8% 100,0%
Hayr 18 78 13 161 270
6,7% 28,9% 4,8% 59,6% 100,0%
Toplam 58 239 40 449 786
7,4% 30,4% 5,1% 57,1% 100,0%
x= 1,107 sd= 3 p= 0,775

Anlamszlk, gvensizlik, kayg ve korkularn varl ve bu psikolojik zelliklerin deneklerin
yarsnda olmas sokakta alan ocuklarn tanmlanmas asndan nemli verilerdir. Bu durum
sokakta alan ocuklarn ierisinde yaadklar topluma yabanclatklarn yanstmaktadr.
Sokakta alan ocuklarn yabanclama srecine ynelmeleri onlarn gelecek tasavvurlarn da
ekillendirmektedir. Tablo 8de ki veriler incelendiinde deneklerin yarya yakn gelecekle ilgili
korkular tamaktadr. Normal artlarda herkesin gelecekle ilgili korkularnn olmas normaldir. Fakat
aratrlan grupla ilgili dier veriler dikkate alndnda sokakta alan ocuklarn psikolojisi
anlalabilir.

Tablo8: Gelecekle lgili Korku ve Kayglar
Gelecekle ilgili ar korkularn oluyor mu?
Toplam
Sk sk Arada bir Bir kez Hi
u anda yaadnz ehre
herhangi bir yerden gle
mi geldiniz?
Evet 72 169 22 258 521
13,8% 32,4% 4,2% 49,5% 100,0%
Hayr 36 71 11 155 273
13,2% 26,0% 4,0% 56,8% 100,0%
Toplam 108 240 33 413 794
13,6% 30,2% 4,2% 52,0% 100,0%
x= 4,333 sd= 3 p= 0,228

SONU
Sonu olarak, sokak ocuklar edebiyatnn nemli bir ksm byk bir buzdann grlebilen
yzne dikkatleri younlatran- ocuk yoksulluu ve sosyal tecridin sembol olarak kolayca
tanmlanan- sokak ocuklar zerine odaklanr. Politika yapclar iin hedef grup olarak sokak
ocuklar dezavantajl kent ocuklarnn dier gruplarnn aleyhine kent ajandasna kaydedilmi, ayn
zamanda sokak ocuklar zerine odaklanma yoksulluk iindeki genlik ve dk gelirli ocuklarn
geni dalmndan dikkatle ayrtrld ileri srlr.
Hem sokak ocuklar hem de evsizlik probleminin, sosyal gvenlik birimlerinde olduu gibi
katlmclarnn ilgileri ve deiik nceliklerini yanstmak iin kuvvetli bir ekilde ynlendirilmi ina


564

olduu ileri srlmektedir. Mesela, sokaktaki ocuklarn saysnn tahmini ilgili bronun almas iin
ihtiyaca dikkat ekmek iin retilir. Bu tahminler, byk lde evsiz ve alan ocuklarn elastik ve
belirsiz izahlarna dayanr. En kt ihtimalle, yaktrmadr.
Tahminler deimektedir, ocuk nfusuna gre saym yapldndan ve sokak ocuklar
kavramnn farkl blgelerde farkl anlamlar olduundan verilen saylar farkllamaktadr. Mesela
Filipinler de sokak ocuklar kavram, aileleriyle irtibatlar devam eden, zamanlarnn ounu
sokaklarda geirenleri nitelendirir. Ne UNICEF nede ILO dnya zerindeki sokakta alan, sokak
ocuklarn kapsayan gereki ya da gvenilir say verebilir.
Sokak ocuklar kavram, paylalan dier zellikler gz ard edilerek zamann ounu evden
uzakta, sokakta geirenleri ifade etmek iin kullanlr. Olguyu tanmlayan farkl izahlar vardr fakat bu
izahlarn hemen hepsinde husus vurgulanr: (1)bu ocuklar zamanlarnn nemli bir ksmn
sokaklarda geirir ya da yaarlar; (2) sokak ocuklarn yaam kaynadr; (3) bu ocuklar sorumlu
yetikinler yeterli oranda korunmam, desteklenmemi ve gzetilmemitir.
Sokak ocuklar btn dnyann ilgisini eken bir sorun olarak aratrlrken lkeler arasndaki
farkllklar dikkate almayan yaklam tarzlar olgunun tahlilinde doru sonular retemezler.
Uluslararas organizasyonlarn dikkatini eken Kuzey Amerika ve bilhassa Latin Amerikadaki yapsal
zellikleri dikkate alarak yaplan tanmlar, snflandrmalar ve tasvirler Trkiye gereini izah
etmekten uzaktr. Trkiyede sokakta yaayan ocuklarn byk ounluu aileleri ile birlikte
yaamaktadr. Tam manasyla evden kopu ok az miktardaki sokak ocuklar iin geerli bir tespit
olacaktr. Bu zellik Trkiyenin byk kent merkezleri dikkate alnd zaman farkllamaktadr.
Trkiyenin byk kentleri gittike artan bir hzla geleneksel zelliklerden uzaklaarak sokak
ocuklar ile ilgili aratrmalarn yapld ve metinde vurgulanan tanmlarla izah edilen zelliklerin
yaand merkezlere benzemektedir. Bu benzeyiin bir dereceye kadar olduu gereini de gz ard
etmemek gerekir.
Kavramn tartlr olmas, farkl kltrlerdeki sokak ocuklarn izah etmekte yeterli olup
olmamas bir tarafa braklp aratrma alanndan elde edilen veriler dikkate alndnda toplum iin
kayg verici bir durumla kar karya olunduu grlmektedir.
Su ve sululuu izah eden yaklam tarzlarnn, sulularn kiisel zelliklerine ve suu yaratan
ortama ilikin ileri srm olduklar hususlarn aratrma evreninden elde edilen verilerde yer ald
grlmektedir.
Richard Cloward ve Lyod Ohlin ocuk sululuunu izah etmek amacyla ileri srm olduklar
Ayrc Frsat teorisinde vurguladklar insanlar, istedikleri statleri ve finansal kaynaklar elde
etmek iin ve meru vastalarnn yokluundan dolay sua ynelir(Cloward-Ohlin,1960:173). Fikri
sokakta yaayan/alan ocuklar asndan geerlidir denilebilir.
Hayat artlar ve iletiim, honutsuz bak alarn kolektif eylem yaratan ortama eker. Bu
durumda iki yol vardr. Birisi, dmanca ve saldrgan duygularn kargaa gibi vastalarla ortaya kt
yakn sonutur(Krauss,1976:21). Dier taraftan artan tepki, honutsuzluk ve enerji dorudan otorite
yapsn deitirmeye ynelecek ve sosyal sisteme saldrlar tetikleyecek, sistemin gelenekleri ve
sembollerine kar ilgisizlik veya dmanlk balayacaktr.
Elde edilen veriler nda yaplan tespit ve deerlendirmeler, sokakta alan/yaayan ocuklarn
bata byk ehirler olmak zere dikkate alnmas gereken ciddi bir sorun olduunu gstermektedir.

KAYNAKLAR
Becker, H.(1978). Outsiders, Problems of Modern Society, (Ed.: P. Worsley), New York.
Panter-Brick, C.(2002). Street Children, Human Rights, and Public Health: A Critique and Future
Directions Annual Reviews, May.
Cloward, R. A.,Ohlin, L. E.(1960). Delinquency and Opportunity: A Theory of Delinquent Gangs,
New York.


565

Iksa, Y. Sosyolojik Adan ocuk Sululuu ve Bir hukuk Devleti Olan Trkiyede Devletin
Cezalandrma Yetkisini Kullan Biimi, Mevzuat Dergisi Yl:1, Say: 13
Karatay, A.(1999). stanbulun Sokaklar ve alan ocuklar. 1. stanbul: stanbul ocuk
Kurultay Aratrma Kitab.
Krauss, Irvng(1976). Stratification, Class and Conflict. NewYork.
Panagiotis A., Goddard,J.(2004). Street Children in Contemporary Greece, Children&Society, Vol.:
18.
Snow,D. A.,Susan,B., Anderson,L.(1989). Criminalty and Homeless Men: An Emprical
AssessmentSocial Problems, Dec.Vol.36, No.5.
Snow,D. A.,Susan,B(1998). Is The Street Child Phenomen Synonymous with Deviant Behavior ,
Winter, Vol. 33, Issue:132,
Sutherland, E. H.(1966). The Theory of Differantial Association Juvenie Delinquency, (Ed.: R.
Gallombardo), New York.


566




567

OCUK SULULUUNDA ALENN ROLN ORTAYA KOYMAYA
YNELK SOSYOLOJK BR ARATIRMA*

Do. Dr. Dolunay ENOL
1

Aybike DN
2

ZET
ocuk kavram, gelmi gemi btn toplumlarda yesi olduu toplumlarn btn dikkatlerini
zerine eken nemli bir unsurdur. nk ocuk, toplumlarn geleceini garantiye alan, toplumu
gelecee tayan tek varlktr. Bu nedenle ocuun normal geliiminde grlen herhangi bir bozukluk
veya sapma, byk huzursuzluklara neden olmakta ve ilgilileri bir takm tedbirler almaya
zorlamaktadr.
Bu aratrmann amac Keiren ocuk Eitimevi ile Sincan ocuk ve Genlik Ceza nfaz
Kurumunda bulunan ocuklar sua iten nedenleri aratrp alnmas gereken nlemleri bu ekilde
belirlemektir.
Sua iten nedenlerin arasnda renim dzeyi, anne-babann renim dzeyi, ailenin sosyo
ekonomik durumu, anne babann birbirlerine ve ocua olan tutumu, ocuun ailesinin ve arkada
evresinin alkanlklar, ocuun evresinde sabkal kiilerin olup olmad gibi hususlar
deerlendirilmi ve bunlarn ne denli etkin olduu aratrlmtr.
Anahtar kelimeler: Su, ocuk, ceza, ocuk sululuu, aile, aile ii iletiim

ABSTRACT
The concept of child is an important issue, which attracts the interests of societies it belongs to, in
all societies ever. Because child is the only being that guarantees the future of the society and carries
the society into future. Therefore, any defect or variation occurred in normal development of child
causes to big troubles and forces those concerned to take measures.
The aim of this research is to examine the reasons which push the children in Keiren ocuk
Eitimevi and Sincan ocuk ve Genlik Ceza nfaz Kurumu into crime and to determine the necessary
measures by this way.
Among the reasons which pushes into crime, points like level of education, parents level of
education, socio-economic condition of the family, attitudes of parent to each other and to the child,
habits of the childs family and entourage, whether there are recidivists around the child, have been
evaluated and it has been researched how those are effective.
Keywords: Crime, child, penal, juvenile delinquency, family, communication within the family







1
Krkkale niversitesi, Sosyoloji Blm retim yesi
2
Krkkale niversitesi Sosyoloji Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi
* Bu alma, Aybike DN tarafndan hazrlanan, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji
Anabilim Dal Tezinin verileri kullanlarak oluturulmutur.


568

KURAMSAL EREVE
Bu blmde ocuk ve ocuk sululuu ile ilgili teorik bilgiler verilecek ve alan aratrmas
bulgular, bu teorik ereve nda deerlendirilecektir.
1.1. ocuk ve ocukluk Kavramlar
ocukluk, yaam zincirinin tabii ve deimez halkalarndan birisi olup, insan hayatnn bir evresi,
yetikinin de kanlmaz gemiidir. Elibol ( 1998 ) ocuu, dier zelliklerine baklmakszn sa ve
tam doduu andan reit olduu ana kadarki evrede bulunan gerek kii olarak tanmlamaktadr.
Szlk anlam insan yavrusu olarak tanmlanan ocuk, ceza hukuku asndan belirli bir yan
altnda olan kiidir. Bu ya snr lkeden lkeye deimekle birlikte, dnya genelinde, genel olarak 18
ile 21 yalar arasnda olduu grlmektedir. Ancak son yllarda cezai rt yan amakla beraber, tam
olgunlamam genlerin durumu cezaclarn da dikkatini ekmektedir.
amzda Trkiye dahil pek ok lkede, insanlarn 18 yan bitirdiklerinde tam bir olgunlua
kavumadklar, olgunlamann en azndan 21-22 yalarna kadar srd, bu sebep ile de ocuk
sululuu kavramnn artk yalnzca ocukluun son dnemini deil, genlik ann da nemli bir
blmn kapsad (Sevk, 1998: 1) kanaati yaygndr.
Her doan ocuk, daha nce kendisinden evvel dnyaya gelmi ya da daha sonra doacak olanlara
hi benzemeyen, ana ve babasnn zelliklerini tamaktan te vcudunun her hcresinde atalarnn da
eskiden beri sregelen katklar sz konusu (Akaslan, 1998: 6) olan bir varlk olarak kabul
edilmektedir.
ocukluun tarihsel geliimine baktmzda, Eski Yunan ve Roma Medeniyetlerinde ocuun
yaayp yaamayacana karar verme yetkisinin babaya ait olduu grlmektedir. O dnemin
dnrleri olan Aristo ve Platon da ocuun bir eya gibi babasnn mlkiyetinde olduunu kabul
etmektedir. zellikle Hristiyanln kabulyle birlikte ocuk, tanrnn ve devletin mal olarak kabul
edilmeye balanm; 16. yzyla kadar 6 ya snr kabul edilmi; bu yan altndaki ocuklar ocuk
kategorisinde deerlendirilmi, daha bykler ise farkl kavramlarla nitelendirilmilerdir.
17. ve 18. yzyllarda ocukluk ayr bir dnem olarak kabul edilmeye balanmtr ( Kerem, 2005:
37 ). Daha ncesinde ocuk, yetikinin minyatr olarak grlyordu. Ancak genel bir ocukluk
kavramndan bahsedebilmek mmkn deildir. nk ocukluk kavram, toplumdan topluma,
zamandan zamana deien dinamik bir kavramdr. Bugn bile herkesin zerinde gr birliine
vard, ocuun net bir tanm yaplabilmi deildir. (Polat, 1997:49).
ocuk Haklar Szlemesinin 1. maddesine gre daha erken reit olma durumu hari, 18 yana
kadar her insan ocuk saylr eklinde genel tanm yaplan ocukluk kavram zerine eitli
grler bulunmaktadr. Trk Ceza Kanununda ocuk kavram 6. ve 31. maddelerde tanmlanmtr.
ocuk madde 6da henz 18 yan doldurmam kii olarak tanmlanrken, madde 31de
ocukluk 0-12, 12-15 ve 15-18 olmak zere 3 gruba ayrlmtr. Buna gre; Fiili iledii srada 12
yan doldurmam olan ocuklarn ceza sorumluluu yoktur. Bu kiiler hakknda, cezai kovuturma
yaplamaz; ancak, ocuklara zg gvenlik tedbirleri uygulanabilir.
1.2. ocuk Sululuunun Tanm
ocuk, ne doutan kt ne de doutan iyi bir varlktr. O her canl gibi deien, evresiyle
etkileen ve gelien bir bireydir. yiye de ktye de aktr, nasl bir birey olacan belirleyen byk
oranda kendisine verilen eitim ve ona sunulan yaantlardr. ocuk sululuunun, hukuksal olmaktan
daha fazla psiko-pedagojik ve sosyal nitelikte olduu yaygn olarak kabul edilen grlerdendir
(Ycel, 1993: 155).
ocuklarn anti-sosyal eilimlerinin, yasal mdahale gerektirecek duruma dnmesi eklinde
tanmlanabilen ocuk sululuu, genelde sosyal bir uyumsuzluun belirtisi (Sevk, 1998: 13) olarak
kabul edilmektedir. Bat literatrnde juvenile delinquency terimiyle aklanan, tam karl reit
olmayann sululuu olarak evrilebilecek terim, lkemizde ocuk sululuu olarak kullanlmakta,
bu tanmlamann iinde ocukluk ve ergenlik dnemlerinin byk bir blmnn olduu kabul
edilmektedir (Polat, 2000: 401).


569

Bu konuya eilenlerden biri olan ensoy, bu konuyu u ekilde zetlemektedir: Bir heykeltran
diledii ve muhayyilesinde canlandrd ekli verebilecei macun gibi ocuk da, etrafn eviren
rneklere gre ekillendirebilmesi kolay ve bu itibarla, dikkat, nezaret ve itina edilmesi, bunun gibi
himaye olunmas lazm gelen bir mahluktur. ( 1949: 1)
Genler tarafndan ilenen sular, gerek tr gerekse neden asndan yetikin sularndan farkldr.
Bu nedenle, genlik dnemindeki sululuk kavramn klasik ceza hukukunun yasann gsterdii su,
bu suu ileyen kii ise suludur biimindeki tanmlarla belirlemek olduka g ve hataldr. ocuk
sululuunu, yetikin sululuundan ayran en nemli zellik, bu dnemin geliim psikolojisi
asndan problemlerin yaand bir dneme rastlamasdr. (Yavuzer, 2009: 33). Ancak unutmamak
gerekir ki bu dnemin problemlerin ok yaand ancak ocuun hayatnda da bir o kadar nemli olan
bir evreye karlk geldiidir.
ocuk sululuu, ocuun uyumsuzluunun bir iareti olmas ve gittike tehlikeli bir hal alma
ihtimali sebebi ile zerinde durulmas gereken nemli bir problemdir. Toplumun, ocuklara kar
gstermi olduu ilgi, ocuun su ilemesi halinde, toplumun ocuk sululuunda yetikin
sululuuna nazaran daha ar bir sorumluluk almasna sebep olmaktadr (ensoy, 1949: 3).
1.3. Avrupada ve Dnyada ocuk Sululuu
19. yzyln balarndan itibaren sanayilemeyle beraber ortaya kan snflama, ocuk emeinin
i gcne katlmas, gler ve geleneksel ailelerin oynad toplumsal roln yerini ekirdek ailenin
almas ile Birinci ve ikinci Dnya Savalar sonrasnn toplumsal ykmlar, tm dnyada ocuk
sululuu orannda patlama yapmtr. Aratrma verilerine bakldnda, ocuk sululuunun
uluslararas bir problem olduu grlmektedir (Polat, 2000: 403).
Birinci Dnya Savana denk gelen senelerde, Almanya, Belika, talya, ngiltere, Avusturya,
Brezilya ve Birleik Amerikada su oranlarn azald; buna karlk ocuk sululuu oranlarnn
nemli oranda art gsterdii dikkatleri ekmektedir. Bu adan bakldnda ngilteredeki
istatistikler, 10 yan bitirmi olup 16 yan bitirmemiler arasnda sululuk orannn, 1911den
1933e kadar art gsterdiini ortaya koymaktadr. Bunun gibi, Amerika Birleik Devletlerinde de
gerek Birinci Dnya Sava iinde ve bu sava takip eden dnemde, gerek ise de kinci Dnya Sava
iinde ocuk sululuu, dikkat ekici dzeyde art gstermitir.
Bata ceza kanunu uzmanlar olmak zere, ocuk sululuu ile yakndan megul olan birok bilim
adam, eitli Avrupa yaplm bulunan istatistiklere dayanarak, ocuk sululuunun son yarm
yzylda art gsterdii konusunda hemfikirdir ( ensoy,1947:868-870 ). Bu deerlendirme konunun
uzmanlarn dndrd gibi, soruna acil zm bulunmasn da zorunlu hale getirmektedir.
ocuk sululuunun 1956dan beri ykselme trendi iinde olduu Kanadada yaplan aratrmada,
iddet ieren ocuk sularnda 1980-1990 yllar arasnda iki kat art olduu; mala kar ilenen
sularn tmnn te ikisinin ocuk sulularca ilendii ortaya konmutur. Yine Kanadada ocuk
sululuunun, sulara gre snflanmam genel verileri 1993 1996 yllar arasnda ocuk sulularn
orannn dme eilimi iinde olduunu gstermektedir.
Yaplan aratrmalarda ortaya kan sonular, Almanyadaki genliin yaklak %20sinin iddet
ieren sulara katld ve mala kar ilenen sularn te birinin genler tarafndan ilendiini ortaya
koymaktadr. svete sululukla ilgili raporlar, bu lkede bilinen en ak ve zgr sosyal yardm
programlarna sahip olunmasna ramen, ocuk sululuu orannda oalma eilimi olduunu ortaya
koymaktadr. Amerika Birleik Devletleri, ocuk sululuu asndan artn hzla yaand lkelerin
banda gelmektedir (Polat, 2000: 404). srailde ise 1950lerden 1980 ylna kadar ykselme gsteren
ocuk sululuu oran, 1980 ylndan sonra greceli bir azal ortaya koymutur.
Avrupa Konseyine ye lkelerin istatistikleri, genler tarafndan ilenen sular arasnda mala
kar ilenen sularn daha fazla olduunu, ahsa kar ilenen sularda olduka nemli bir d sz
konusu olup, daha ok tecavz, messir fiil sularnn ilendiini gstermektedir. talya, spanya,
sve ve svirede alkol ve uyuturucu madde kullanm deimez bir sorun halinde devam
etmektedir. Uyuturucu madde kullanm, genellikle mala kar ilenen sularn sebepleri arasnda


570

gsterilirken, genlerin alkol kullanmnn arttn ve bunun da iddete dayanan sular ilemeyi
kolaylatrd kabul edilmektedir (Sevk, 1998: 19).
Dnya genelinde ocuk sululuu ile ilgili genel geer kurallar ve kstaslar bulunmamaktadr.
Ancak her lkenin kendi ceza kanununa gre belirlemi olduu ve ceza ehliyetini balatm olduu
snrlar bulunmaktadr. Sulu ocuk, ceza hukuku asndan belli bir yan altnda olan ocuktur. Bu
ya snr eitli lkelerde farkllklar gstermektedir. Farkllklarn alt ve st snrlar 721 yalar
arasnda deimektedir. Ceza ehliyeti ya, eitli lkelerde farkl olarak uygulanmaktadr. Buna gre
(Tekin, 2005: 488):
Ceza ehliyetini 7 yandan balatan lkeler: Avustralya (Tazmanya), Banglade, Kbrs Rum
Kesimi, Gana, rlanda, rdn, Kuveyt, Lbnan, Pakistan, Sudan, Suriye.
Ceza ehliyetini 8 yandan balatan lkeler: Sri Lanka, skoya.
Ceza ehliyetini 9 yandan balatan lkeler: Irak, Filipinler.
Ceza ehliyetini 10 yandan balatan lkeler: Avustralya (birok eyaleti), Nepal, Yeni Zelanda,
Nikaragua, ngiltere.
Ceza ehliyetini 12 yandan balatan lkeler: Kanada, Kore, Uganda.
Ceza ehliyetini 13 yandan balatan lkeler: Cezayir, ad, Fransa, Polonya, Tunus.
Ceza ehliyetini 14 yandan balatan lkeler: Bulgaristan, in, Almanya, Macaristan, talya,
Japonya, Libya, Romanya, Rusya, Vietnam, Yugoslavya.
Ceza ehliyetini 15 yandan balatan lkeler: Danimarka, Msr, Finlandiya, Norve, zlanda, Peru,
Sudan, sve.
Ceza ehliyetini 16 yandan balatan lkeler: Arjantin, Azerbaycan, Bolivya, ili, Kba,
Portekiz, spanya, Ukrayna.
Ceza ehliyetini 18 yandan balatan lkeler: Belika, Kolombiya, Panama, Peru.
Grld gibi lkelerin ceza ehliyet yalar farkllk gstermektedir. Her ne kadar lkelerin ceza
ehliyet yalar arasnda farkllk olsa da konunun ne derece nemli olduu ve etkin zmler
retilmesinin gereklilii zerinde lkeler arasnda fikir birlii sz konusudur.
1.4. ocuk Sululuunun Sebepleri
ocuun sua ynelmesinde, sosyal sebeplerin bireysel sebeplerden daha fazla rol oynad, hatta
birok bireysel sebebin temelinde sosyal sebeplerin bulunduu genel olarak kabul grmektedir (Sevk,
1998: 45). ocuk sululuu ile ocuun gemii ve kiisel oluumu arasnda yakn bir iliki
bulunmaktadr. Bundan dolay sosyal sebepler olarak, ocuu iinde bulunduu aile, okul, i ve bo
zamanlarn deerlendirildii evrenin ocuk sululuu ile ilikisi vurgulanmaktadr. Buradan hareketle
ocuklarn sulu olmalarnn veya olmamalarnn esasl sebeplerini, iinde bulunduklar aile ve d
evre artlarnda aramak gerekmektedir (ensoy, 1949: 42).
ocuu sua iten sebepler, tek faktre indirgenemeyecek kadar karmaktr. Birok kuvvetli veya
zayf nedenler birbirlerine eklenip ocuu sua srkledikleri halde, ilk olarak ortaya kan artlar
altnda kendisini gsterebilen sebep, o suun tek sebebi olarak dnlebilmektedir (Aknc Atakan,
1968: 20). Ancak ocuklar sua iten tek bir sebebin olduunu syleyebilmek mmkn deildir. lk
sebep ile durumu izah etmeye almak konunun yanl anlalmasna ve zm retilememesine
sebebiyet vermektedir.
Ailedeki ocuk yetitirme kalplar, ocuun davranlarn dzenleyen kurallar, anne baba ve
ocuk arasndaki duygusal ilikiler sonucu oluan bireysel ve isel kontrol faktrleri, ocuun sosyal
evresi, mensup olduu grubun normlar, deer yarglar, sua ortam hazrlayan ve tevik eden
faktrler (ter Akaln, 1993: 115) olarak zetlenebilir.
Aile yaants ve sululuk arasndaki ilikiyi inceleyen aratrmalar, ocuk istismar ve ihmalinin
de ocuun anti-sosyal davranna neden olduunu (Sevk, 1998: 49) ortaya koymaktadr. Aile ii
ilikiler balamnda nemi vurgulanmas gereken bir dier nemli sorun da ocuklarn evden


571

kamasdr. Evden kama, ocuun yetersiz toplumsallamasna yol aan ana-baba davranlarna
kar anti-sosyal olarak nitelendirilebilecek bir tepkidir. Aratrmalarda reddeden, ihmal eden, ar
kstlayan, ilgisiz ana-baba davranlaryla evden kama arasnda ilikiler bulunmutur.(Ulutekin,
1991: 43)
zetle, aile ii salksz ilikiler, ocuklarn sua ynelmesinin en nemli nedenlerinden birisi,
hatta en nemlisi durumundadr (Attar, 1993: 32). Bu ilikiler, su davrannn dnda ocuklarda
akut psikiyatrik bozukluklar, dk okul baars, cinsel rol oynamada yetersizlik, dk zsayg,
ana-babalarn yapt olumsuz deerlendirmeler, arkadaszlk, gerilim, depresyon ve olgunlaamama
gibi sonulara sebep olmaktadr.
Sulu ocuklarn ailelerinin ekonomik durumu zerine yaplan aratrmalar, sulu ocuklarn
genellikle dk ekonomik hayat standardna sahip ailelerden geldiini ortaya koymaktadr ( ter-
Akaln, 1993: 115-116 ). ocuk sululuu orannn yksek olduu yerlerde, kt yaama koullarna
sahip evler, fakirlik, kalabalk nfus ve yksek oranda g olduu dikkati ekmektedir. Bunun
sonucunda, ocuklarn sua karm bireylerle iletiimi artmakta ve onlarn davran kalplarn taklit
etme ihtimali ykselmektedir ( Dnmezer, 1994: 310 ).
Sululua ynelme asndan, aile bireylerinin davranlar gz nne alndnda, en bata gelen
olumsuzluk madde kullanm, alkol ve su saylan davranlara sahip ve rnek olan aile bireyleri ve
yakn evrenin varl olarak kabul edilmektedir (Akaln, 1999: 527 ).
ehirlemenin bir sonucu olarak ortaya kan corafi hareketlilik, gnlk yaamdaki hareketlilik
ve kent iinde blge ve ev deitirme olarak snflandrlabilecek yeni hareketlilik ekilleri, aile ve
yerel evre ile olan balar nemli lde farkllamaya uramaktadr. ehir hayatnda iletiim ann
zayflamas, sosyal kontroln azalmasna sebep olmaktadr. Sosyal kontroln ve resmi kontrol
imkanlarnn snrll, yakalanma ve cezalandrlma, aileden dlanma ihtimallerinin azalmas su
ilemeyi gze almay kolaylatrmakta (Coar, 2005: 289 292), bu da sua karma oranlarn
arttrmaktadr.
gler ile artan gecekondulama, kentsel hizmetlerin aksamas, isizlik, g edenlerin topluma
uyumsuzluu, ehir kltrne yabanclk ve kltrler aras atma gibi problemleri beraberinde
getirebilmektedir. 1950'li yllardan itibaren hzl nfus art, tarmda makineleme, toprak dalmnn
dzensizlii ve ehirlerde i imkanlarnn artmas ehre g arttrmtr.
Glerin ve gecekondulamann byk ehirlerde sosyal gerilimlere, atmalara ve ocuk
sularnn zellikle artmasna neden olduu belirtilmektedir. Ekonomik glkler sebebi ile ocuklarn
eitimleri de ikinci planda kalmakta, ekonomik ynden aileye katkda bulunma zorunluluu onlarn
renim anda para kazanma abas iine girmelerine yol amaktadr. ocuun erken yata almak
zorunda kalmas hem eitimini aksatmakta, hem de i evresinde zararl alkanlklar edinmesine,
dolays ile de sua ynelmesine yol amaktadr.
G yaayan ocuklar daha ok hrszlk ve yaralama sularn ilemektedirler. Yaralama
sularnn toplumsal uyumsuzluk kaynakl olduu dnlmektedir. Hrszln daha ok ekonomik
zorluklar nedeniyle yapld, ocuun ihtiyalarn karlamak iin bu yola bavurduu dnlebilir.
Hrszlk yapan ocuk, maddi gereksinimini gidermekten ok ailenin ve okulun denetiminden uzak
kalmann verdii bir baboluk iinde sua ynelmektedir. (Hanc, 1999).
Genel duruma baktmzda bilinli ve istemli olarak deil; iinde bulunduklar artlar ve yaam
koullar erevesinde ocuklarn sua itilmi olduunu gryoruz. Burada ocuun sua ynelmi
olmas ile sua itilmi olmas; ocuun yapm olduu eylemi terk etmedeki eilimini etkileyecei
iin nemlidir. Bir ocuun sua ynelmi olmas, onun eylemi bilerek ve isteyerek gerekletirdii
anlamna gelmektedir. Oysa sua itilmi ocuk demek, sulu davran isteyerek tercih etmemi,
mecbur kalm demektir. Bu durumda ocuun sulu davrantan vazgemesi daha kolaydr.
nsan, doumundan lmne kadar geliimini belirli dnemler iinde srdrr. Bu dnemler
ocukluk, ergenlik, erikinlik ve yallktr. Bu evreler birbirlerinden kesin snrlarla ayrlmamlardr.
Her evre bir ncekinin etkisinde oluur ve bir sonrakini etkiler. Bu evrelerden birinden dierine gei


572

sadece bireyin bedensel geliimiyle ilgili olmayp; duygusal, toplumsal, ekonomik ve kltrel
faktrlerin rol oynad bir oluma ve gelimedir. (Dndar, 1985: 32)
nsann sosyalizasyonu doum ncesinde balayp lme kadar sren uzun bir sretir. Bu srete
insana retilen en temel prensip, toplumun hangi evrelerde kendisinden hangi davranlar
beklediidir. Sosyalizasyon, bireyin iinde yaad toplumun kurallarn renmesi sonucunda,
yaad toplumdaki dier bireylerle daha uyumlu ve salkl yaamasn salar (Baymur, 1994: 273).
Ksaca sylemek gerekirse, bireyin topluma uyumlu hale getirilmesi srecidir.
ocuk sululuunun sebeplerinin bilinmesi, sulu ocuklar iin zel bir stat oluturmann
gerekliliini ortaya koymakta, dier taraftan sulu ocuklarn yeniden topluma kazandrlmas iin
uygulanacak bireysel tedbirlerin ihtiyalara cevap verecek ekilde belirlenmesinde, ocuk sululuunu
engelleyecek toplumsal politikalarn ortaya konmas ve baar ile uygulanmasnda son derece nemli
bir rol oynamaktadr (Bykl, 1972: 760).
Sosyologlar, sululuun renilmi bir sre olduunu kabul etmekte ve sululuk eilimlerinin,
normalden sapm davran ekilleri olduu kadar grup hayatna bal bir problem olduunu da
kantlamaya almaktadrlar.
2. ARATIRMA BULGULARI
ocuk sululuuna ynelimde pek ok faktrn etkin rol oynad ve bunlarn banda anne baba,
aile ii iletiim, evdeki yaama ortam gibi ailesel faktrlerin geldiinden daha nceki blmlerde sz
edilmiti. Aile ii iletiim ve etkileim, ailenin kltrel ve sosyo-ekonomik seviyesi, ebeveynlerin
eitim dzeyi ve ebeveyn sululuu, ocuk says ve kalabalk aileler, ocuun sua yneliminde
temel faktr olarak rol oynamaktadr.
Ailenin ocuk sululuu zerindeki etkilerini daha belirgin ekilde grebilmek iin mahkum
ocuklara anket ve grmeler uygulanmtr ve elde edilen veriler teorik ereveden hareket ile
deerlendirilmeye allmtr. Bu ksmda ailenin ocuk sululuu zerindeki etkisi, yaplm olan
anketin ortaya koymu olduu saysal veriler dorultusunda aklanmaya allacaktr.
Anket iin Ankara rneklem olarak seilmi ve anket, 45 tanesi Ankara ocuk Eitimevinde
(Mart 2012) ve 128 tanesi Ankara ocuk ve Genlik Kapal Ceza nfaz Kurumunda (Nisan 2012)
olmak zere; toplamda 173 ocuk mahkuma uygulanmtr. Mahkumlarn tamamen istekleri
dorultusunda ankete katlm salanm, herhangi bir zorlama veya yaptrma tabi tutulmamlardr.
Anket uygulanrken tutuklu-hkml ayrm veya su tr gzetilmemitir.
Anket 25 adet ak ve kapal ulu soru trnden olumaktadr. Tm sorular mahkumlara szl
olarak yneltilmi, cevaplar szl olarak alnm ve uygulama mlakat eklinde gerekletirilmitir.
Uygulama iin kurumlarn psiko-sosyal servisi veya sosyal hizmet sorumlusu iin tayin edilmi zel
grme odalar kullanlmtr. Her katlmc ile birebir ve zel olarak grlm, baka bir grevli
veya mahkumun grmeye katlmasna msaade edilmemitir. Burada ama hem katlmcnn infaz
memurlar veya psiko-sosyal almaclarn yannda kendilerini bask altnda hissetmemeleri, rahat ve
samimi cevaplar verebilmeleri iin uygun ortam salamak; hem de katlmclarn birbirlerinin
cevaplarndan etkilenmelerini engelleyerek, salkl bilgilere ulamaktr.
2.1. Katlmclarn Demografik zellikleri
Anket uygulanan mahkumlar, yalar 14 ile 22 arasnda deien ocuk ve genlerden olumaktadr.
Biyolojik ya ile nfusa kaytl olduu doum tarihine gre ya farkl olan mahkumlarda resmi ya
esas alnmtr. Ayrca mahkumlarn yalar suu iledikleri veya cezaevine girdikleri zamanki deil,
anketin uyguland andaki yalardr. 18 ya zeri ocuk tanmndan kt iin tek pay ile
gsterilmitir. Grlen mahkumlarda 17 ya %49,7 ile arlkta olup, 14 yanda sadece bir ocuk
bulunmaktadr.
Cinsiyet dalm ise bu anket iin sz konusu deildir. Ankaradaki kz ocuk mahkumlarn says
3 gememektedir ve saynn yeterli olmamas nedeniyle bu mahkumlar iin ocuk ve genlik ceza
infaz kurumu veya ocuk eitimevinde zel bir blm bulunmamaktadr. Kz ocuk mahkumlar


573

genellikle kadn kapal ceza infaz kurumuna yerletirilmektedir. Bu sebep ile almamz erkek
ocuk mahkumlara ait verileri iermektedir.
Aratrma grubumuzdaki mahkum ocuklarn %14,5i ilkretim birinci kademeden, %40,5 gibi
byk bir blm de ilkretim ikinci kademeden mezun durumdadr. Aratrma grubumuzdaki
ocuklarn %23,7si ilkretim birinci veya ikinci kademeden terk durumundadr, yani bu gruptaki
ocuklar eitimlerini farkl sebeplerle yarda brakmlardr.
Yapm olduumuz grmeler srasnda, ilkretim terk durumda olan mahkumlarn bir ksmnn
okuldaki baarszlklar sebebi ile, bir ksmnn maddi yetersizlikler sebebi ile okulu brakp almak
zorunda olmas veya disiplin kurulu kararyla okuldan uzaklatrlm olmas vb. sebeplerle okuldan
ayrlrken; bir ksmnn ise renimi devam ederken su ileyip cezaevine girmi olmalar sebebi ile
eitimlerini yarda brakarak, okulu terk ettiklerini rendik.
Liseden mezun durumdaki mahkum saysnn az olmas iki nedene balanabilir. Birincisi,
mahkumlarn ounun 17 ya ve altnda olmasdr. Normal eitim sreci ierisinde bir gencin liseden
mezun olma ya 17-18 olduu dnlrse, zaten liseden mezun olabilecek yata olmadklar
grlmektedir. Dier bir sebep ise, sosyo-ekonomik artlar sebebiyle ou gencin eitim ve retim
hayatn brakp, almaya ynelmi olmasdr.
Gerek ocuk eitimevinde, gerekse ceza infaz kurumunda kalmakta olan ou ocuk mahkum,
ak retim veya kurum ii eitim yoluyla dardan eitimlerini srdrmekte; bir ksm ise yine
kurum iinde alan meslek edindirme kurslarna katlarak, dardaki hayatlar iin hazrlk
yapmaktadr.
Mahkumlar metal ekillendiricilii, kaynaklk, kuafrlk, tak tasarm, terzilik ve diki makinesi
kullanm kursu, toprak ekimi gibi i ve meslek kurslarnn yan sra; ilk yardm, satran, basketbol,
badminton, judo kursu gibi sosyal ve sportif kurslara katlarak da zamanlarn deerlendirme ve
kendilerini gelitirme imkan bulabilmektedirler. Ayrca kurum ierisindeki eitli grevlerde (a
rakl, kantin, ayclk vb.) alarak hem zamanlarn iyi deerlendirme hem de maddi gelir elde
etme imkan bulabilmektedirler.
2.2. Katlmclarn Su Trleri
Mahkumlarn su dalmlarna bakldnda, en ok rastlanan su tr olarak gasp (%20,8), cinsel
istismar (%17,9), hrszlk (%15,6) ve cinayet (%15) grlmektedir. Yaralama (%2,3) ve ldrmeye
teebbs (%8,7) sularnn, cinayet sularndan daha dk olmas; ocuklarn sulu davranta
bulunurken fkeli ya da kendini savunma durumunda olduklar anda fevri davrandklarn
dndrmektedir.
Uyuturucu sularna (%8,1) genellikle uyuturucu madde kullanma eklinde rastlanm, nadiren
imal etme, satma ve sata araclk etme sular grlmtr. Grmelere dayanarak imal etme,
satma ve sata araclk etme sularna karan ocuklarn sua kartrlan ocuklar olduklarn, yani
ocuklarn kendi istekleri dnda sua srklendiklerini syleyebiliriz.
Siyasi sulularn (%6,4) tamam Ankara ocuk ve Genlik Ceza nfaz Kurumuna, Pozant M Tipi
ocuk Kapal Ceza nfaz Kurumundan nakledilen ocuklardan olumaktadr. Bu ocuklar iin siyasi
sutan kast; terr rgtne ye olma, rgt yanls eylem ve propaganda yapma, rgte yardm ve
yataklk, devlet ve kamu malna zarar verme, devlet memuruna saldrma ve kar koyma gibi sulardr.
Cinsel istismar sularnda (%17,9) taciz, tecavz, tehir ve alkoyma gibi sularn yan sra, kz
karma durumuna da sklkla rastlanmtr. Mahkumlarn ifadesine gre kzn rzas dahi olsa,
karlan veya kaan kzn ya 16dan kk olduu ve ailesi tarafndan ikayeti olunduu iin bu tr
durumlar da cinsel istismar sular kapsamnda deerlendirilmitir.
Ceza sreleri grafiine bakldnda 1 yldan az (%2,4) veya 20 yldan fazla (%4,8) ceza alan
mahkum saysnn olduka dk olduunu; buna karlk 6-8 yl (%21,4) ile 10-20 yl (%19,0)
arasnda ceza alm olanlarn orannn olduka yksek olduunu gryoruz.


574

20 yldan fazla ceza alan mahkumlar kapsamnda, 22 yl gibi nispeten dk bir rakamdan
bahsedilebilecei gibi, 660 sene gibi olduka u bir rnee de aratrma grubumuz arasnda
rastladmz belirtmekte de fayda gryoruz.
2.3. Anne Baba Yoksunluu
ocuk sululuunda aile ile ilgili faktrlerin etkisini ortaya koymak amacyla yapm olduumuz
ankette ounlukla ailenin eitim seviyesi, sosyo-ekonomik durumu, ebeveyn yoksunluu ve ailede
baka sulu olup olmad gibi hususlara zellikle deinilmitir.
Anne babalarn hayatta olup olmadklaryla ilgili veriler incelendiinde daha ok anne yoksunluu
(%10,4) yaand dikkati ekmektedir. Anne babann ikisinin de hayatta, z ve birlikte olduu
ailelerde byyen ocuklarn nispeten salkl bir aile ortamnda yetitiini syleyebilmek iin, bu
verilerin yeterli olmadn dnyoruz. Su zerinde ebeveyn yoksunluunun etkisini grebilmek
iin, ilenen su trleri ile ebeveyn yoksunluu hakkndaki verileri karlatrmak gerekmektedir.
Aratrma verilerine genel olarak bakldnda, ebeveyn yoksunluu veya paralanm aile
yapsnn sk grld su trlerinde, gasp, hrszlk, cinsel istismar ve cinayet vakalarnn sk
grld dikkati ekmektedir. Bir baka deyile; en sk rastlanan su trleri, ebeveyn yoksunluu
veya paralanm aile ortamnn yaand vakalarla paralellik gstermektedir.
Bu verilerden yola klarak sylenebilir ki; ebeveynlerden birinin veya her ikisinin vefat etmi
olmas, anne ve babann boanm veya en azndan ayr yaamaya balam olmas ve ebeveynlerden
birinin vey olmas ocuun sua ynlenmesinde nemli bir etkendir. Ancak sululuun temel sebebi
olarak ebeveyn yoksunluu ve paralanm aileleri gstermek doru deildir. Ailedeki ocuk says,
sosyo-ekonomik durum ve kltrel seviyenin de irdelenmesinin nemli olduunu dnyoruz.
2.4. Katlmclarn Aile Bykl ve Doum Sras
Ailedeki ocuk says ve ocuun ailenin kanc ocuu olduu, ocuun psiko-sosyal geliimi
asndan nemli olduundan teorik ksmda bahsetmitik. Ailenin tek ocuu olmakla, birden fazla
ocuk arasnda byk, kk veya ortanca olmak arasnda karakteristik farkllklar bulunmaktadr.
Tek bana yetien ocuklarda, hatal tutumlar sonucu oluan belli kiilik karakterleri
oluabilmektedir. Ar ilgi ve snr koyamamaktan kaynaklanan doyumsuzluk, bencillik, abartl ilgiye
alma gibi davranlarn geliimi, ocuu toplumdan dlanan ve devaml hayal krklna urayan bir
kii yapar. Evde btn ilgiyi kendi ektii gibi bir ocuun almas gereken btn sorumluluklar
almas beklenir. Anne-babann hayallerini gerekletirmek zorundadr. leri yalara kadar bu devam
edebilir. Her tek ocuun ileriki hayatnda problem olacak diye bir ey yoktur fakat ilgi ve sevgi
gerektiinden fazla veya az olursa sosyal ilikileri bozulabilir.
Birden fazla ocuu olan ailelerde ise, ocuun byk veya kk olmas karakteri zerinde etkili
olabilmektedir. Ailenin byk ocuu genellikle sorumluluk sahibi, aileye bal, derslerinde ve el
becerisinde baarl, abuk olgunlaan ve ar bir yapya sahipken; ailenin kk ocuklar genellikle
da dnk ve daha sosyal, elence ve maceraya dkn, krlgan ve dank olmaya msait bir
karakter yapsna sahiptir. Ortanca ocuklar ise ounlukla ie kapank, sessiz, gze batmayan, fazla
dikkat ekmekten holanmayan bir karakter sergileyebilmektedirler.
ocuklarn doum srasndan kaynaklanan bu farkllklar, gerekte daha ok anne babalarn
tutumlar ile ilgilidir. Byk ocua sen byksn, kardelerine rnek olmalsn eklinde davranarak
srekli arbal ve olgun olmas telkin edilirken; kk ocuun srekli o daha kk denilerek
saknlmas, byk ocuk ve kk ocuun farkl kiilik zellikleri kazanmasna neden olmaktadr.
Genellikle bye sayg gsterilmesi, kn ise korunmas gerektii fikri empoze edildii iin
ortanca ocuklar, ie kapanarak daha pasif bir yapya brnebilmektedir.
Doum srasnn kiilik zellikleri zerindeki etkisinin yan sra ailedeki ocuk says da nemli bir
etkendir. Kk evlerde fazla ocuklu ailelerin yaamas, mahremiyet ve zgr hareket imkann
kstlamas nedeniyle uygun bulunmamaktadr. Byle kalabalk ailelerde yaayan ocuklar, evde
kendilerine ait yaam ve oyun alan bulamadklar iin aileden uzaklaarak d dnyaya doru
ynelebilmektedirler.


575

Aile nfusunun kalabalk olmas, evdeki yaam alann azaltmasnn yan sra; geim skntsn da
beraberinde getirir ve ocuklar kk yata alma hayatna atlmak zorunda kalrlar. ocuun oyun
andayken erken yata almaya balamas, onu kolay yoldan para kazanmaya, yani sua tevik
eder.
Aratrma grubumuzdaki mahkumlarn aile byklklerine baktmzda byk ounluunun 3
ocuklu (%19,7) ve 4 ocuklu (%17,9) ailelerden geldii grlmektedir. Ayrca mahkumlarn %36,4
gibi byk bir ksmnn ailenin ortanca ocuu olduu dikkat eken bir noktadr. kinci srada ise
%27,2lik bir oranla ailenin en kk ocuklar gelmektedir. Buradan hareket ile aratrma
grubumuzdaki verilerin de ocuun ailedeki doum srasnn su ilemede etkili olduunu
desteklediini syleyebiliriz.

2.5. Aratrma Grubumuzdaki ocuklarn Ailelerinin Eitim Durumu
ocuun sua ynelmesinde kendi eitim seviyesi kadar, ailenin genel eitim ve kltr dzeyi,
bilhassa anne ve babann eitim seviyesi nemli rol oynamaktadr. Okul yalnzca bilgi edinmek deil,
ayn zamanda sosyallemek ve toplumla uyumlu bir birey olabilmeyi salayan ok ynl bir
kurumdur. Bu nedenle belirli bir rgn eitim ve retim srecinden gemi bireylerin; hi okula
gitmemi bireylere gre evresine ve topluma kar daha duyarl, ngr bakmndan kabiliyetli ve
toplumsal yaamn gereklerini daha olay yerine getiren bireyler olduu kabul edilmektedir. Eitim
seviyesi yksek bir anne-babann ocuuna verdii eitim ile formel eitim almam bir anne-babann
ocuklarna vermi olduklar eitimin ok farkl olmas beklenmektedir.
renim durumu grafiine baktmzda en yksek oran hem anne hem de baba iin ilkokul
seviyesinde (ortalama %38,4) olduu dikkati ekmektedir. renim durumu lise (ortalama %6,1) ve
niversite (ortalama %1,7) olanlarn toplam, yalnzca okur-yazar olmayanlarn (ortalama %25,1) ne
yazk ki te biri kadardr. Genel olarak eitim dzeyi ilkokul civarnda olduu dikkati ekmektedir.
Bu da ebeveynlerin eitim seviyesinin dk olmasnn, ocuk sululuu zerinde etkisinin olduu
tezini desteklemektedir.
2.6. Aratrma Grubundaki ocuklarn Sosyo-Ekonomik Durumlar
Sosyo-ekonomik durum kavramyla kastedilen, aileye giren aylk toplam gelirdir. Ailede alan
veya herhangi bir sebeple para yardm alan herkes bu toplama dahil edilmektedir. Esasnda aylk
toplam gelir, tek bana sosyo-ekonomik durumu karlamaz. nk ailedeki ocuk says, konutun
aileye ait olup olmamas, snma tipi, dier harcamalar ve yaam tarz zaman zaman aylk gelir ile
paralellik gstermeyebilir. rnein, tek kiinin asgari cretle alt, 1 ocuklu ve ikamet ettii
konutun kendisine ait olduu bir aile, asgari cretle rahat bir yaam srerken; ailedeki birden fazla
kiinin alarak toplamda 1500 TL kazand, 5 ocuklu ve ikamet ettii konutun kira olduu bir aile
aylk gelirle rahat bir ekilde geinemeyebilir. Burada konut ve iinde yaayan kii says baz
alnmtr. Bir baka rnekte, 1 ocuklu ve ikamet ettii konutun kendisine ait olduu bir aile iin 1500
TL yetersiz kalabilmektedir. Burada ise sz konusu olan yaam standard ve ailenin ekstra
harcamalardr.
Genel olarak bakldnda maddi problemlerin, sululuu tetikledii ngrlmektedir. nk
geim sknts yaan yetikin veya ocuklar; ar ilerde alp, karlnda dk miktarlarda para
kazanmak yerine, illegal yollarla hzl ve ok para kazanmay bir k yolu olarak grmektedirler. Bu
balamda, sosyo-ekonomik artlarn sululua ynelimde etkili bir faktr olduu aka sylenebilir.
Ailenin aylk toplam geliriyle ilgili veriler incelendiinde grnen o ki; mahkumlarn ounun
(%59,5) aylk toplam geliri 1000 TL altndadr. lkemizde, ubat 2012 verilerine gre, drt kiilik bir
ailenin salkl, dengeli ve yeterli beslenebilmesi iin yapmas gereken gda harcamas tutarn ifade
eden alk snr 973.58 TL; gda harcamas ile birlikte giyim, konut, ulam, eitim, salk ve benzeri
ihtiyalar iin yaplmas zorunlu dier harcamalarn toplam tutarn ifade eden yoksulluk snr ise
3,171.27 TL olarak aklanmtr.


576

Bu durumda 173 mahkumun %59,5lik blm alk snrnn, yaklak olarak %95inin ise
yoksulluk snrnn altnda olmas dikkati ekicidir. Ayn zamanda gelir seviyesinin dk olmasnn
ocuk sululuunun artmasnda etkili olduu tezini de aratrma bulgularmz destekler mahiyettedir.
2.7. Ebeveyn Sululuunun ocuklar Sua Yneltmedeki Etkisi
ocuklar anne-baba bata olmak zere evresindeki bykleri model alarak bymektedirler.
Byklerin davranlarn farkna varmadan izler, taklit ederek kiiliklerini gelitirir ve cinsel kimlik
kazanrlar. Erkek ocuk babay, kz ocuk anneyi kendine rnek alr ve onlarn davranlarna bakarak
yetikin olmay, cinsel kimliine ait davranlar renir. Erkek ocuk iin annenin, kz ocuk iin
babann da nemi byktr. Onlardan kar cins ve cinsiyetlerin birbirlerine nasl davranmalar
gerektiini grr, renir ve benimserler.
Anne ve babann her tr davran gibi, sua ynelik davranlar da ocuklara rnek tekil
etmektedir. Yaplan aratrmalar, ailede bir veya birden fazla sulu yetikin olmasnn, ocuklarn sua
ynelmesinde tetikleyici bir etken olduunu ortaya koymaktadr. Bu balamda, uygulanan anket
almasnda ocuklara ailelerinde veya yakn akrabalarnda daha nce herhangi bir sutan dolay
cezaevine giren kimse olup olmad sorulmu; ok byk bir ksmnda ailede veya yakn akrabalarda
en az bir sulu yetikin olduu saptanmtr.
Aratrma bulgularmzdan elde edilen bilgiler dorultusunda sylenebilir ki; sulu ocuklarn
iinde yetitikleri ortamlara bakldnda, ailede veya yakn akrabalarda daha nce herhangi bir ya da
birden fazla sutan dolay cezaevine girmi birey says olduka yksektir. Ailesinde veya yakn
akrabalar iinde daha nce herhangi bir sutan cezaevine giren kimse bulunmayan mahkumlarn
aratrma grubumuz iindeki says 44 kii ile %25,4 gibi bir orana sahipken, aile veya yakn akraba
yeleri arasnda daha nce herhangi bir veya birden fazla sutan cezaevine girmi en az 1 kii bulunan
mahkumlarn says 129 kii ile %74,6lk bir orana sahiptir. Bu balamda; ailede veya yakn evrede
grlen sululuun, ocuklarn da sua ynlenmesinde etkili bir neden olduunu ifade etmek
mmkndr. Bu veriler ayn zamanda suun renilmi bir davran olduu tezini de destekler
mahiyettedir.
Tm bu verilere dayanarak suun tek bir faktr ile aklanamayacak kadar karmak olduunu
syleyebiliriz. zellikle ocukluk yllarnda ocuklarn grdklerini renme seviyelerinin ne derece
yksek olduu dikkate alndnda, ocuklarn ailelerinin ve yaama ekillerinin, onlarn sua
karmalarndaki etkilerini nemsemek ve konu ile ilgili almalar arttrmann nemini vurgulamak
gerekir.

SONU
Bu aratrmada esas itibariyle ocuk sululuuna yol aan faktrler, zellikle de aile ile ilgili
faktrler zerinde durulmutur. almamz srasnda ocuun sosyal hayata uyum srecinde ilk ve en
nemli kurumun aile olduunu, ailenin ocuun sua ve iddete ynelimi bakmndan da byk nem
tadn grdk. Aile fertlerinden yeterli oranda ilgi ve sevgi gren, mahremiyet ve gven
duygularna sahip, su ve iddetten uzak yetitirilen, sosyo-ekonomik ve kltrel adan yeterli bir
ortamda byyen ocuklarn sua olan eilimleri; ebeveynlerinden biri veya her ikisinden mahrum,
paralanm veya yklm ailede byyen, iddet ve hakaret grd iin gven duygusunu
kaybetmi, kalabalk bir aile ortamnda mahremiyet imkan bulamayan, sosyo-ekonomik ve kltrel
adan dk seviyeli anne babalar tarafndan yetitirilmi ocuklarn sua karma oranlar arasnda
olduka nemli bir fark bulunmaktadr.
Hkmllerin ok byk ksmnn kalabalk ailelerden gelmesi, aile bydke ocuklara
gsterilen ilginin, onlar zerindeki denetimin ve her ocuun ailenin sahip olduu snrl imkan ve
avantajlardan ald payn azalacan; dolaysyla bu faktrlerin su ilemeyi kolaylatrabileceini
akla getirmitir. Kendileri ile ilgili aratrma yaplan hkmllerin ifadelerinden ounun, amzn
hayat standartlarna gre alt dzeyindeki ailelerden geldii anlalmtr.
Yoksulluk, su zerinde dolayl ve dorudan etkili olmaktadr. Bu ekonomik sistem bazen byk
bunalmlara sebep olmakta ve bunun sonucunda isizlik patlak vermektedir. Ekonomik koullarn


577

geim dzeyinin olduka altna dmesi sonucunda aileler paralanmakta ve ahlaki deerlerin yok
olmasna yol amaktadr. Byle ortamlarda yetien ocuklarn ruhsal ve fiziksel adan ne denli
salkl olaca tartmaya aktr. eitli meslek gruplarnda almaya balayan ocuklar ayn
zamanda bir su ortamna da itilmi bulunmaktadr. Sabahn erken saatlerinde sokaklarda kalmak
zorunda kalan bu ocuklar akamn ve hatta gecenin ge saatlerinde eve dnmektedirler ki gnn
eitli saatlerinde ve zellikle ge saatlerde sarholara, yankesicilere, sapklara rastlamakta, onlardan
kt alkanlklar grmekte ve renmektedirler. Bir sre sonra bu sapkn davran ekillerini
normalletirmeye balamaktadrlar.
Genel olarak yaplan grmeler neticesinde annelerin eitim seviyesinin olduka dk olduu,
hatta ounun okuma yazma dahi bilmedii ortaya kmtr. lk eitimin ailede kazandrld ve bu
ii asl yklenen bireyin anne olduu gz nne alndnda, eitim konusunda ocuun gelimesinde
olumsuz bir etkide bulunaca, dolaysyla su ilemekten alkoyan nitelii kazanamayaca aktr.
Babalarn da renim seviyesinin dk olmas, hkmllerin genellikle eitim dzeyi dk
ailelerden geldii grn desteklemektedir. Erkek ocuklarn gelimesinde ve kiilik kazanmasnda
babann bir model olarak ok nemli bir yeri olduu dnlrse, eitim dzeyi dk olan babalarn
ocuklar toplumun meru sayd davranlar iine girmelerindeki etkilerinin zayf kald
grlmektedir. Bu babalarn, ocuklarna topluma faydal bir biimde yetimelerinde rehberlik
grevini yeterince yerine getiremedikleri, ocuklarna yanl rol model olduklar, bunun da ocuk
sululuunu arttrd dikkati ekmektedir.
Aile balar zayflayan ocuklarn, zamanlarn genelde arkada evresinde geirmekten
holandklar ve arkada evrelerinin de genellikle sosyal sapma yaayanlardan olutuu grlmtr.
Bu tip ocuklar, aile ierisinde yeterli mutluluu ve aidiyeti bulamam, kendilerine deer verildiini
grmek, sevgiyi aramak, kendilerini bulmak ve hatta ispatlamak; zgrl tatmak amacyla bu
arkada evresine girmekte ve daha nce su ilemi olanlarla karlatklarnda ok rahat bir ekilde
kendileri de sua karabilmektedirler.
almamz da gstermektedir ki slah evine girmeden nce ocuklarn byk ounluu alkol vb.
alkanlklar edinmilerdir. zellikle ou aratrmacnn da zerinde durduu ve ortak kanya
vardklar konulardan biri de demografik etkenlerin ekonomik ve kltrel sorunlarla i ie bulunmas,
su olgusunu ortaya karmakta ve sululuun artna neden olmaktadr. Allm bir evreden
yepyeni ve deiik bir ortama uyum gsterebilmenin ok g olduunu, bu gln pek ok ocuu
sua ynelttiini grmelerimize dayanarak ifade edebiliriz.
Hkmllerin iledikleri sularn banda mala kar sular, gasp, cinsel sular gelmektedir.
Hkmllerin ounun gelir dzeyinin dk olmas ve aile ii iddetin yaanyor olmas mala kar
sularn ve gaspn ilenmesini, cinsel eitim eksiklii ve yetersizlii ile kitle iletiim aralarnn bu
gibi konularda gerekli denetimi salayamadklarn destekler nitelikte olduu grlmektedir.
Son olarak, aratrma bulgularmz ve grmelerimize dayanarak, ocuk sululuunun son derece
nemli olduunu ve konunun nemine dikkat ekilmesi gerektiini ve bunun toplumsal bir sorumluluk
olduunu vurgulamak gerekir. Konu ile ilgili duyarl ve yetkin almalarn, ocuk sululuunu
nlemede son derece etkili olduunu bilerek retilecek projelerin son derece nemli olduunun
uurunda olmak gerekir.

KAYNAKA
Akaln, N. (1999). ocuun Sua tilmesinde Toplumsallama elerinin Etkisi. I. stanbul ocuk
Kurultay Bildiriler Kitab, stanbul: stanbul ocuk Vakf Yaynlar .
Akarslan, M. (1998). ocuk ve Haklar Mevzuat. Bursa: Alfa Yaynlar.
Aknc, Y., Atakan, T. (1968). Psikolojik Pedagojik Hukuki Ynleriyle Sua Giden ve Su leyen
ocuklar. stanbul: Mim Yaynlar (Hukuk ve Eitim Serisi: Say 3).
Attar, H. (1993). Eitim ve ocuk Sululuu. zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.


578

Bahar, ., Seyhan, K. (2006). ocuk Sululuu. Okullarda iddet ve ocuk Sululuu ,ocuk ve
Su. (Editr: . ule ERETN), Ankara: Hegem Yaynevi.
Baymur, F. (1994). Genel Psikoloji. stanbul: Binba Yaynevi.
Bykl, H. . (1972), ocuk Sululuunun Nedenleri lkemizde ocuk Mahkemeleri. Adalet
Dergisi, Say:5, s.22-37.
Coar, Y. (2005). Kentleen Trkiyede ocuk Sululuu. TBB Dergisi, stanbul, Say; 2, S. 51-72.
ataloluk, S. (1983). ocuk Sululuu. Adalet Dergisi, Ankara, Say: 7, S.17-29.
Doan, N. N. (1990). ocuk Sululuu ve ocuk Mahkemeleri. Adalet Dergisi , Ankara, Say: 9, s.
31-47.
Dnmezer, S. (1994). Kriminoloji. stanbul: Beta Basm Yaym.
Dndar, H. (1985). ocuklarn ve Genlerin Sua tili Sebepleri zerine Bir nceleme. Adalet
Dergisi, Ankara, Say; 5, s.37-49.
G, L. (2006). ocuk Sululuu ve Polisin Yaklam (Yksek Lisans Tezi), Kahramanmara:
St mam niversitesi.
Glckl, F. (1962). Trkiyede ocuk Sululuu Hakknda Bir Aratrma. Ankara: Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar.
Hanc, . H. (1999). ocuk Sululuuna Yol Aan Sosyal Bir Yara Gler ve arpk Kentleme,
Hekim ve Yaam, zmir Tabip Odas Blteni, s. 45-57.
Kerem, E. A. (2004). ocuk ve Terrizm. Polis Dergisi, Say:40, s. 29-41.
Polat, O. (2000). Adli Tp. stanbul: Der Yaynlar.
Polat, O. (2002). ocuk ve Su. www.kriminoloji.com
ensoy, N. (1949). ocuk Sululuu, Kklk, ocuk Mahkemeleri ve nfaz Messeseleri. stanbul:
smail Akgn Matbaas.
Ulutekin, S. (1991). Hkml ocuk ve Yeniden Toplumsallama. Ankara: Bizim Bro Yaynevi.
Tekin, U. (2005). ocuk Yarglamasnda Avrupadaki Yeni Uygulamalar.
ocuklar ve Su Ceza (Editr: Yener NVER), Ankara:Sekin Yaynclk.
TK (2011). Ceza nfaz Kurumu statistikleri. stanbul:TK Yaynlar.
Yavuzer, H. (2009). ocuk ve Su. stanbul: Remzi Kitapevi.
Yrkolu, A. (2007). Aile ve ocuk.stanbul: zgr Yaynlar.
Ycel, M. T. (1973). Su ve Ceza Anatomisi. Ankara:Yar Ak Cezaevi Matbaas.
Ycel, M. T. (1993). 1980-1992 Yllar Arasnda Trkiyede ocuk Sululuu. Marmara
niversitesi Hukuk Fakltesi Adliye ve ocuk Sululuu Sempozyumu, stanbul: Marmara
niversitesi Yaynlar.


579

GENLERN SAPMI DAVRANILARA YNELMELERNDE
ETKETLEMENN VE BAKALARIYLA KIYASLAMANIN ETKS: LSE 11.
SINIF GENL RNE
Hasan SANKIR
1

ZET
almamz Trkiyede genlerin zellikle aileleri tarafndan etiketlenmelerinin ve bakalaryla
kyaslanmalarnn negatif kendilik deeri oluturmalar ve sulu ve sapkn davranlar gstermeleri
srecindeki roln ortaya koymay amalamaktadr. Damgalama; sosyal snrlar yaratlarak
damgalann dlanmasna ve sosyal hayatnn kstlanmasna neden olan bir eit ayrmclk
mekanizmasdr. Etiketlenmek ve bakalaryla kyaslanmak genlerin toplumsal kimliklerine,
kendilerine dnk bak alarna ve zsayglarna zarar vermektedir. Bu amala aratrmann
hedeflerine uygun olarak Zonguldak ili genelinde saha almas yaplm ve lise 11. Snf
rencilerine anket uygulanmtr. rneklem grubumuzu oluturan ildeki 570 lise 11. Snf
rencisiyle yaplan anket almasnn neticesinde, etiketlenmenin ve bakalaryla kyaslamann
genlerin negatif benlik deeri oluturmalarnda ve sulu ve sapkn davranlara ynelmelerinde
tetikleyici bir faktr olduu saptanmtr. Gencin aile ierisinde etiketlenmesi ve bakalaryla
mukayese edilmesi ile ebeveynleriyle ilikilerini yetersiz bulma, kendisini istenmeyen ocuk olarak
alglama, evden kama, madde bamll, kendini yaralama, kavga karma, evden habersizce para
ya da eya alma vb. gibi sapm ve sulu davranlara ynelmesi arasnda anlaml ve gl ilikiler
bulunmutur.
Anahtar Kelimeler: Damgalama, bakalaryla kyaslama, Benlik saygs, Negatif kendilik deeri,
Sapkn ve sulu davran

ABSTRACT
This study focuses on identifying the process resulted from creating negative self-concept values
and displaying deviant and delinquent behaviors of youths in Turkey because of families who compare
them to others and also they are influenced by others. Labeling causing social boundaries and so
exclusion of people result in limiting the social life of them is a kind of discrimination mechanism. To
be influenced by and compared to others extremely damages social identities, self-respect and self-
esteem of youth people. For this reason, a field study was performed in the Zonguldak County and a
survey was done for the elevengrade students. As a result of survey study conducted with 570 high
school eleven grade students in Zonguldak, it has been determined that to be influenced by and
compared to others are significant factors on formation of negative self-esteem and so deviant and
delinquent behavior. There is very strong relation proposed here in this study between displaying
deviant and delinquent behaviors such as substance addiction, running away from home, skipping
school, self-harm, stealing, being depressed, being suicidal, being assaultive and "voyeurism" and to
be influenced by and compared to others.
Keywords: Labeling, comparedtoothers, Self-esteem, Low self-esteem, deviant and delinquent
behavior.

GR
Ergenlik dnemi; hzl fiziksel, sosyal, bilisel geliim ve deiimlerin olduu bir dnemdir. Bu
dnemde ergen kendinde meydana gelen deiikliklere uyumda glkler yaayabilir. Ebeveynlerine
bal bir ocuktan, bamszlamaya balayan bir birey olma yolunda gelimeler grlr (Vessey ve
Miola, 1997:53).Ayrca bu dnem, kendini kontrol etme becerisinin henz tam olarak gelimedii ve
ykselen duygu karmaas, araylar gibi dengesiz faktrlerin bir sonucu olarak artan sapkn
davranlar ve risk alma sonularyla ekillenen bir sretir (Russel vd.,2010:4).

1
Yrd.Do.Dr., Zonguldak Blent Ecevit niversitesi, kasimkaraman@hotmail.com


580

Sapm davranlarna ynelik almalarn bir ksm genlerde su ve sapkn davran
sergilemenin orta ergenlik dneminde younlatna vurgu yaplmaktadr. ABDde Pitsburg, Denver
ve Rochester ehirlerinde yaplan aratrmalarda su ileyen genlerin ounun 16-17 yalarnda
olduu belirtilmitir (Huizinga vd., 1994:25). Trkiyede yaplan kimi almalarda benzer ekilde 16-
18 ya grubunda su ve sapkn davranlarda bir art olduuna iaret edilir (Alagz 1997; Aksoy ve
el 2004). Bu anlamda genlerin su ve sapkn davrana ynelmelerinde ergenlik dnemi dikkati
ekmektedir.
Literatrde yer alan kimi sapm davran almalarnda etiketleme kuram zerinde durulduu
grlmektedir. Etiketleme kuram, sembolik etkileimcilik erevesinde ortaya kmtr ve sapma
davrann bir durum deil bir sre olarak grmektedir. Bu yaklamda ne srlen grler Mead in
ortaya koyduu benlik kavramnn ekillenmesinde dierlerinin roln vurgulayan grlerle
paralellik gstermektedir. Bir kiiye yaptrlan etiket dierlerinin bu kiiyi deerlendirme ve bu
kiiye ynelik ortaya koyduklar davranlar zerinde etkili olmaktadr.
Etiketleme kuramnn ncs olan sosyolog Goffman'a (1968) gre, toplumun yeleri baz
zelliklere negatif deerler yklemekte, bylece bu zellikleri tayan bireyler ve bu bireylerden
oluan gruplar toplum tarafndan etiketlenmektedir.
Bilinli ya da bilinsiz olarak norm ve kurallardan uzaklaarak snrlarn tesine gemeyi
alkanlk haline getirenler sapm (deviant) olarak damgalanr. Kiinin sapm davrannn
grld duruma ise sapma denir. Su ve sululuk bir sapma davrandr. Sapma toplumda var
olan kurallarn ihlal edilmesidir. Her su bir sapma davrandr. nk su ileyen birey toplumsal
normlardan sapmtr (Arkan, 1986:123).
SAPMA DAVRANII VE ETKETLEME KURAMI:
En basit ekliyle sosyal normlarla uyumayan davranlar olarak tanmlanan sapma, sosyolojinin
temel konularndan biridir. Su ve sapkn davranlar inceleyen sembolik etkileimci sosyologlar su
ve sapkn davranlar sosyal alanda kurulmu bir olgu olarak ele alp incelemektedirler. Bu gelenekten
gelen sosyologlar davranlarn ilk kez nasl sapkn olarak tanmlandklarn ve de neden baz gruplarn
sapkn olarak etiketlenirken benzer davranlar gsterdii halde neden dierlerinin byle
etiketlenmedii sorularn sormaktadrlar.
HerbertMead ve Charles H. Cooleyin almalarna dayanan sembolik etkileimci yaklam birey
ve toplumu birbirlerini srekli olarak etkileyen bir anlamda srekli yeniden reten dinamik bir sre
olduunu kabul ederler. Cooley e gre bireyin kendi bildii benlii ve toplumun aynasndan yansyan
benlii olmak zere iki trl benlik srecinden bahseder. Ona gre, birey kendisi hakkndaki
bildiklerini d dnyadaki grnmne bakarak onaylamaya ihtiya duyar. Kendi hakkndaki bilgisi ve
dncelerini dierlerinin kendisine yanstt geri bildirimlerle karlatrarak bir farkllk olup
olmadn kontrol eder. Fark varsa bu farkll mmkn olduu kadar azaltarak ya da tmyle
ortadan kaldrarak bir btnlk salayp toplumla uyumlu hale getirmek ister. Bu srete dierlerinin
dnceleri birey zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Bu anlamda ocukluk dneminde dierlerinin
geri bildirimleri ve zellikle de anne, baba, retmen ya da yakn arkada gibi nemli dierlerinin
dnceleri bireyin benlik algsnn ve kiiliinin ekillenmesinde olduka etkilidir (Turner ve
dierleri, 2010:474, Coser, 2010:272).
Sembolik etkileimci sosyologlar benliin ortaya kma ve ina srecinde ailenin nemli bir yeri
olduunu vurgularlar. Aile, sosyal etkileimlerin ilk kez ve gl bir biimde ortaya konduu en temel
sosyal alandr. Birey sosyal etkileim kalplarn bu ortamda renir ve iselletirir. Bu alanda yer alan
ebeveynler gr, dnce ve tepkileriyle bireyin kendisi hakkndaki dncelerini etkileyen ve
katkda bulunan anlaml tekileri oluturmaktadrlar. Dier bir deile ergen kendisi hakkndaki geri
bildirimleri deerlendirirken anlaml teki olarak kavramsallatrlan anne, baba, retmen, yakn
arkada gibi kimselerin grlerini dierlerinin grlerine nazaran daha fazla dikkate alr (Bilton ve
arkadalar, 2003:500). Kendisi hakkndaki dncelerinden meydana gelen benlik srecini bu
grlere dayandrarak ina eder. Bu sre bireyin ortaya koyduu davranlar zerinde etkilidir.
Aile, ergenlerin kendilik deerinin onayland veya negatif olarak onayland en nemli sosyal
evredir. Oysaki insann en temel ihtiyalarndan birisi sosyal olarak onaylanmaktr. Sosyal olarak


581

onaylama yalnzca bakalarnn bireyin davrann deil ayn zamanda bireyin kendilik/benlik
srelerinin onaylanmas srecini de etkilemektedir. Bireyin toplumla btnlemesini olumsuz
etkileyecek ekilde benlik/kendilik deerinin onaylanmamas hali ya da negatif onaylama sapm
davrann ortaya kma sreci zerinde etkilidir. Bu anlamda etiketleme, negatif onaylanma
yntemlerinden biri olarak karmza kmaktadr.
Ailenin genci etiketlemesi dorudan olabilecei gibi dolayl yoldan yani; onu dierleriyle
karlatrarak sahip olmad zellikleri n plana karmak suretiyle de yaplabilir. Bu anlamda aile
ortamnda gencin dierleriyle kyaslanmas etiketleme mekanizmas olarak rol oynamaktadr. Bireyin
sahip olmad zellikler, davranlar ya da baarlar kyaslama yoluyla n plana kartlarak aslnda
onun istenilmeyen beklentilere uygun olmayan biri olduu etiketlenmesi yaplmaktadr. Bu sre
bireyin kendilerine dnk bak alarna zarar vermekte ve negatif benlik saygs gelitirmelerine
neden olmaktadr. Bunun sonucu olarak birey kendine ynelik yaktrmalara, etiketlere uyum
salamakta ve bu ynde davranlar sergilemee eilimli hale gelmektedir.
SAPKIN DAVRANIIN ORTAYA IKMASINDA ETKETLEME SRECNN ETKS
Etiketlenmi insan dierleri tarafndan tam olarak kabul grmedii, hor grlp farkl muameleye
tabi tutulduu bir sosyal alanda var olma mcadelesi vermek durumunda kalmaktadr. Bu nedenle
dierlerinin kendisi iin ortaya koyduu tepkiler dorultusunda sancl bir sosyalleme srecine tabi
tutulmakta ve kendisine ak braklan kapya ynelmek zorunda kalmaktadr. Bu tr bireyler
kendilerini topluma yabanc hissetmekte ve toplumun kendileri hakkndaki imgeleriyle zel yaamlar
arasnda bir gerginlikle kar karya kalmaktadrlar. Bu anlaya gre ironik olan insanlarn bu ekilde
etiketleme yaparak bask altna almay tasarladklar davranlar bizzat yaratmalardr (Slattery,
2007:190).
Thomas, insanlar eyleri gerek olarak tanmladklarnda o eyler gerek olmasalar bile sonular
gereklik tar demitir. Ona gre insanlarn olgulara ykledii znel anlamlar ve znel tanmlar
nesnel sonulara sahiptirler (Thomas, 1923:43). Bu anlamda bireyin etiketlenmesi srecinde znel
birtakm grler kullanlm olsa dahi nesnel sonular yani bireyin etiketlenmeye konu olan
durumlara ak hale gelmesi yada negatif benlik saygs gelitirmeleri sz konusu olmaktadr. Zira
birey dierleri ya da anlaml tekiler (anne, baba, yakn arkada, retmen vb.) tarafndan
etiketlendii, mukayese edildii veya kendilik deerinin onaylanmad durumlarda dk benlik
deeri gelitirmektedir. Bu srete bireyin kendisine ynelik algs dierlerinin algsndan
etkilenmekte, birey etiketlenme srecini iselletirmekte, etiketlemeye konu olan duruma uygun hale
gelmektedir.
Bu bak asyla deerlendirildiinde etiketleme sreci, damgann geree dnt, deli olarak
etiketlenenin deli haline geldii, hasta ya da sapkn olarak etiketlenenin srekli toplumsal aznlklara
dnt adeta kendini gerekletiren kehanet potansiyeli yaratmaktadr (Slattery, 2007:193).
Kii nce kabul etmese de yukardaki srece uygun olarak toplum sapkn dedii ve byle
etiketledii iin sapkn olma durumunu kabullenmekte ve sapkn davranlar gstermektedir. Toplum
bylece kiiyi korumak yerine sapkn etiketiyle koruyuculuktan ziyade daha fazla sapknlk
retebilmektedir (Bilton ve dierleri, 2003:478). Yani toplum ilenen bir suu etiketleme
mekanizmalaryla bytmektedir. Bu anlamda suu toplumun rettii sylenebilir.
Sapma davrannn tekrar etiketleme srecinden etkilenmektedir. Etiketleme sreci bireyin
kendisini bir sulu olarak grmeye ve yle davranmaya balad andan itibaren eninde sonunda
kendisi hakkndaki dncelerini deitirmektedir. Bireyin kendi hakkndaki sulu imaj, su
eyleminden nce deil sonra etiketlemeyle birlikte ortaya kmaktadr (Hunter ve Dantzker,
2005:112).
Lemert (1972:136), etiketleme srecinin yalnzca bakalarnn bireyi nasl grdn deil ayn
zamanda bireyin kendisini deerlendirme srecini de belirlediini bildirir. Ona gre, etiketleme,
bireyin kendilik duygusu ortaya koyma ve kimlii ina etme srecinde etkilidir. O, almasnda
sapknln bireyin kimliinin nasl bir arada olup merkezi rol stlenir hale nasl geldiini anlamak iin
bir model gelitirmitir.


582

Lemert, bilinenin aksine sapmann olduka yaygn olduunu bununla birlikte insanlarn bu
durumdan ounlukla kolayca syrldklarn belirtir. rnein trafik ihlalleri birer sapma davrandr
ve ounlukla bu ihlalleri yapanlar ortaya kmaz yada ofiste mali deeri ok yksek olmayan kk
bir eyann alnmas genellikle gz ard edilir. Lemert bataki bu kk sapma davranlar snr
ama olarak deerlendirir ve bunlara birincil sapknlk demektedir. Bu sreler sapma davrannn
olaanlatrld durumlardr. Ancak kimi durumlarda olaanlatrma gereklemez ve kii sulu ya
da kabahatli olarak etiketlenir. Bu sre sonras bireyin etiketi kabullendii ve kendisini sapkn olarak
grmee balad durumlar betimlemek iin ikincil sapma terimini kullanmtr. Bu tr durumlarda
etiket kiinin kimlii iin merkezi bir konuma gelir ve sapkn davrann srdrlmesi ya da
younlatrlmasna yol aar (Giddens, 2008:850).
Sonu olarak etiketlenmi bireyler bu sre sonrasnda kendileri hakknda olumsuz dncelere
sahiptirler ve bu durum dk benlik deeri retmelerine neden olmaktadr. Bu nedenle bireyler
kendilerine ynelik sulu kimlii gelitirmektedirler. Bu anlamda etiketlemenin bireyin benlik
tasarmn ve beraberinde kimliini olumsuz etkilemesi sonucu davranlar zerinde belirleyici rol
oynamaktadr. Benlik tasarm ve kimlii etiketlenme srecinden etkilenen bireyler dierlerinin
kendilerini grd biimiyle grmeye balamakta ve adeta kendini gerekletiren kehanet
dorultusunda bu olumsuz etiketlere uygun hale gelmektedirler.

ARATIRMANIN AMACI
Bu bilgilerin nda almamz amac, son yllarda ergenlik dneminde ortaya kan ve giderek
artan sulu ve sapkn davranlar ile genlerin etiketlenme sreleri arasnda balant olup olmadn
ortaya koymaktr. Etiketlenme ya da baka ocuklarla kyaslanmann da bir etiketleme yntemi olarak
kullanld durumlarla genlerin ortaya koyduklar sapkn davranlar arasndaki ilikiyi gstermeyi
amalamaktadr. Bunun yan sra aratrmamz; genlerin sulu sapkn olarak etiketlenmeleriyle dk
benlik saygs ve denetimi ortaya koymalar ve bunun sonucunda sapkn ve sulu davran
gstermeleri arasndaki ilikileri tespit etmeye yneliktir.
Hipotezler
1-Ailesi tarafndan etiketlenen ve/veya bakalaryla kyaslanan bireyler dierlerine gre dk
benlik saygs gelitirmektedir.
2-Etiketleyen ve /veya bakalaryla kyaslayan ailedeki ilikilerin problematik olma (aile ii iddet,
kendini istenmeyen evlat olarak grme, dmanca tavr algs, ilgisizlik vb.) eilimi etiketleme
yapmayan ailelere gre yksektir.
3-Ailesi tarafndan etiketlenen ve/veya bakalaryla kyaslanan gencin dierlerine gre madde
bamls olma eilimi artar.
4-Ailesi tarafndan etiketlenen ve/veya bakalaryla kyaslanan gencin dierlerine gre evden
okuldan kama eilimi artar.
5-Ailesi tarafndan etiketlenen ve/veya bakalaryla kyaslanan gencin dierlerine gre vcuduna
zarar verme eilimi artar.
6-Ailesi tarafndan etiketlenen ve/veya bakalaryla kyaslanan gencin dierlerine gre okul
ynetimi, polis ve kolluk kuvvetleriyle sorun yaama eilimi artar.
7-Ailesi tarafndan etiketlenen ve/veya bakalaryla kyaslanan gencin dierlerine gre sapkn ve
su ieren davran gsterme eilimleri artar.
YNTEM
alma Grubu
Aratrmann katlmclar Zonguldak ilinde devlet liselerinde renim gren 570 lise11.snf
rencilerinden olumaktadr. Katlmclarn 320 sini (%56.1) kz renciler, 250 sini (%43.9) ise
erkek renciler oluturmaktadr. Katlmclarn ya ortalamas 17.036 dr.


583

Veri Toplama Aralar
Bu almada iki farkl veri toplama arac kullanlmtr.
1-Grme formu: Aratrmaclar tarafndan gelitirilmi olan grme formu iki ksmdan
olumaktadr. Birinci blmde alma grubunun ya, cinsiyet, yaanlan yer, karde says gibi sosyo-
demografik zellikleri ieren sorular ikinci blmde ise, anne-baba meslei, katlmcnn ailesinden
iddet grp grmedii, kendine zarar verip vermedii, madde bamllnn olup olmad, okul,
kolluk kuvvetleriyle sorun yaayp yaamad ve su ve sapkn davran ieren eylemleri
gerekletirip gerekletirmediine ynelik kiisel bilgileri ieren sorular yer almaktadr.
2-Rosenberg benlik saygs lei (RBS):Bugn birok almada benlik saygs lm iin
kullanlan Rosenberg Benlik Saygs lei,Rosenberg (1963) tarafndan gelitirilen, ergenlerin benlik
saygsn lmeyi amalayan bir lektir. lein orijinali New York ehir merkezinde tesadf
yntemle seilen 10 farkl okulda renim gren toplam 5204 lise rencisi zerinde uygulanarak
gelitirilmitir. lekte Guttman lm ekline gre dzenlenmi 10 madde yer almaktadr. Likert tipi
lekte maddelerin cevaplanmas drt seenek arasndan yaplmaktadr. Ergenden lekteki
maddelerin kendisini ne kadar tanmladn semesi ve genel olarak kendisini deerlendirmesi
beklenmektedir. Bu beklenti lein stnde cevaplama ynergesi olarak verilmektedir.
lekteki maddelerin yars Baz olumlu zelliklerim olduunu dnyorum gibi pozitif
(olumlu) cmle yapsyla, dier yars ise Bazen kesinlikle kendimin bir ie yaramadn
dnyorum gibi negatif (olumsuz) dnce yapsyla kurulmutur. Ergenden bu ifadelerin her birini
deerlendirerek ok doru, doru, yanl ok yanl klarndan birini iaretlemesi
beklenmektedir.
lekte maddeler kark olarak yerletirilmitir. lekte bulunan ilk madde kendi aralarnda,
drdnc ve beinci maddeler kendi aralarnda, dokuzuncu ve onuncu maddeler kendi aralarnda
puanlanmaktadrlar. Altnc, yedinci ve sekizinci maddeler ise ayr ayr puanlanmaktadrlar. aretleme
sonucu bireyin kendisini olumsuz deerlendirmesi 1 ile, olumlu deerlendirmesi ise 0 ile
puanlanmaktadr. Bu deerlendirme sonucunda alnan puanlar 0 ile 6 arasnda deimektedir.
Benlik saygs alt kategorisinde 0-2 puan yksek, 3-4 puan orta, 5-6 puan ise dk kendilik saygsna
iaret etmektedir (uhadarolu, 1986).
lein geerlilik ve gvenilirlik almalar uhadarolu (1986) tarafndan yaplarak Trkeye
uyarlanmtr. Benlik saygs kategorisinin geerliliini snamak iin psikiyatrik grmeyle lise
rencilerinin kendilerine ilikin grlerine gre, rencilerin benlik sayglar, yksek, orta ve dk
olarak gruplandrlmtr. renci grleri ve benlik saygs leinden elde edilen sonularn
arasndaki ilikiler hesaplanm ve geerlilik oran .71 olduu belirtilmitir. Rosenberg Benlik Saygs
lei, gvenirlik almalar kapsamnda test-tekrar test yntemi ile Ankarada okuyan ve tesadf
seilen 125i kz, 80i erkek olmak zere toplam 205 dokuzuncu, onuncu ve onbirinci snf
rencilerine uygulanmtr. Uygulama sonularna gre test-tekrar test yntemi ile belirlenen
gvenirlik katsaysnn .70 orannda olduu bulunmutur. lkemizde ergenler zerinde benlik saygs
ile ilgili yaplan pek ok almada Rosenberg Benlik Saygs Envanterinin kullanld ve
gvenirlik deerlerinin .75 ve .93 arasnda deien dzeylerde yksek deerlere sahip olduunun rapor
edildii grlmektedir (een, 2008).
Aratrma Verilerinin Analizi
Kategorik karlatrmalarda Ki-Kare bamszlk testi kullanlmtr. Kullanlan istatistiksel
analizlerde nem dzeyi .05 olarak ele alnrken analizler SPSS 19.0 programyla yaplmtr.
BULGULAR
Aratrmann hipotezleri dorultusunda anket almas deerlendirildiinde aadaki sonulara
ulalmtr.
Etiketleme ve Benlik Saygs
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile anne ve/veya babas tarafndan verilen, istenilmeyen
bir lakabnn olmas arasndaki ilikiye bakldnda; dk benlik saygs gelitiren genlerde %75,9


584

orannda olumsuz deer yargs tayan bir lakaplarnn olduu saptanmtr. Oysa bu oran orta benlik
saygs gelitiren genlerde %21,2ye yksek benlik saygs gelitiren genlerde %16,9a
dmektedir. (Chi-square Anne: 116.292 df:2 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile anne ve/veya babas tarafndan kardeine taklan,
istenilmeyen bir lakabnn olmas arasndaki ilikiye bakldnda; dk benlik saygs gelitiren
genlerde %59,5 orannda olumsuz deer yargs tayan bir lakaplarnn olduu saptanmtr. Oysa bu
oran orta benlik saygs gelitiren genlerde %18,0a yksek benlik saygs gelitiren genlerde ise
%9,3e dmektedir. (Chi-square Anne: 102.357 df:2 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile annesi tarafndan sevilmediini ve istenilmediini
dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; dk benlik saygs gelitiren genlerde %73,4 orannda
annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnd saptanmtr. Oysa bu oran orta benlik
saygs gelitiren genlerde %22,2ye yksek benlik saygs gelitiren genlerde ise %9,6ya
dmektedir. (Chi-square 145.666 df:2 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile babas tarafndan sevilmediini ve istenilmediini
dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; dk benlik saygs gelitiren genlerde %83,5 orannda
babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnd saptanmtr. Oysa bu oran orta benlik
saygs gelitiren genlerde %20,1 e yksek benlik saygs gelitiren genlerde ise %12,9a
dmektedir. (Chi-square 169.952 df:2 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile annesinin kulland pekitireler arasndaki ilikiye
bakldnda; kusur bulan, eletiren annesi olan genlerin % 67,1i nin dk benlik saygs gelitirdii
saptanmtr. Oysa bu oran orta benlik saygs gelitiren genlerde %28,6 ya, yksek benlik saygs
gelitiren genlerde ise %10,6ya dmektedir. (Chi-square 213.458 df:4 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile babasnn kulland pekitireler arasndaki ilikiye
bakldnda; kusur bulan, eletiren babas olan genlerin %70,91i nin dk benlik saygs
gelitirdii saptanmtr. Oysa bu oran orta benlik saygs gelitiren genlerde %25,4 e, yksek benlik
saygs gelitiren genlerde ise %17,2ye dt tespit edilmitir. (Chi-square 142.037 df:4 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile annesinin kendisini bakalaryla kyaslayp iyi ve
istedii gibi bir evlat olmad ynnde etiketlemesi arasndaki ilikiye bakldnda; etiketleyen
anneye sahip olan genlerin %86,1i nin dk benlik saygs gelitirdii saptanmtr. Oysa bu oran
orta benlik saygs gelitiren genlerde %19,6 ya, yksek benlik saygs gelitiren genlerde ise
%16,6ya dt tespit edilmitir. (Chi-square 161.145 df:2 p<0,005).
Gencin gelitirmi olduu benlik saygs ile babasnn kendisini bakalaryla kyaslayp iyi ve
istedii gibi bir evlat olmad ynnde etiketlemesi arasndaki ilikiye bakldnda; etiketleyen
babaya sahip olan genlerin %88,6s nn dk benlik saygs gelitirdii saptanmtr. Oysa bu oran
orta benlik saygs gelitiren genlerde %17,5 e, yksek benlik saygs gelitiren genlerde ise
%12,9a dt tespit edilmitir. (Chi-square 200.193 df:2 p<0,005).
Aile i likiler
Gencin annesi tarafndan sevilmeyen ve istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi ile ocukken
annesinin kendisine dmanca davrandn dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; annesinin
kendisine dmanca davrandn dnen genlerin %73,6s nn annesi tarafndan istenilmeyen
ocuk olarak etiketlendii ortaya kmtr. Oysa bu oran etiketleme yaplmayan genlerde %13,4e
dmektedir.(Chi-square 183.830 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmeyen ve istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi ile ocukken
babasnn kendisine dmanca davrandn dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; babasnn
kendisine dmanca davrandn dnen genlerin % 60,8i nin babas tarafndan istenilmeyen
ocuk olarak etiketlendii ortaya kmtr. Oysa bu oran etiketleme yaplmayan genlerde %15,7ye
dmektedir.(Chi-square 110.741 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan sevilmeyen ve istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi ile annesinin
yetersiz bir anne olduunu dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; annesinin yetersiz olduunu


585

dnen genlerin %63,6s nn annesi tarafndan istenilmeyen ocuk olarak etiketlendii ortaya
kmtr. Oysa bu oran etiketleme yaplmayan genlerde %11,1e dmektedir.(Chi-square 155.145
df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmeyen ve istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi ile babasnn
yetersiz bir baba olduunu dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; babasnn yetersiz olduunu
dnen genlerin %72,7si nin babas tarafndan istenilmeyen ocuk olarak etiketlendii ortaya
kmtr. Oysa bu oran etiketleme yaplmayan genlerde %12,6ya dmektedir.(Chi-square 193.000
df:1 p<0,005).
Gencin anne ve babasnn birbirlerine iddet uygulamas ile annesi tarafndan baka ocuklarla
kyaslanp istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi arasndaki ilikiye bakldnda; anne ve babasnn
birbirlerine iddet uygulayan genlerin %59,6s nn annesi tarafndan bakalaryla kyaslanp,
istenilmeyen ocuk olarak etiketlendii tespit edilmitir. Oysa bu oran anne babas iddet
uygulamayan genlerde %13,9a dmektedir.(Chi-square 124.532 df:1 p<0,005).
Gencin anne ve babasnn birbirlerine iddet uygulamas ile babas tarafndan baka ocuklarla
kyaslanp istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi arasndaki ilikiye bakldnda; anne ve babasnn
birbirlerine iddet uygulayan genlerin %48,8i nin babas tarafndan bakalaryla kyaslanp,
istenilmeyen ocuk olarak etiketlendii tespit edilmitir. Oysa bu oran anne babas iddet
uygulamayan genlerde %15,1e dmektedir.(Chi-square 71.416 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan iddet grmesi ile annesi tarafndan baka ocuklarla kyaslanp
istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi arasndaki ilikiye bakldnda; annesi tarafndan iddet
gren genlerin %45,6snn annesi tarafndan bakalaryla kyaslanp, istenilmeyen ocuk olarak
etiketlendii tespit edilmitir. Oysa bu oran iddet grmeyen genlerde %16,9a dmektedir.(Chi-
square 54.301 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan iddet grmesi ile babas tarafndan baka ocuklarla kyaslanp
istenilmeyen ocuk olarak etiketlenmesi arasndaki ilikiye bakldnda; babas tarafndan iddet
gren genlerin %42,0nn babas tarafndan bakalaryla kyaslanp, istenilmeyen ocuk olarak
etiketlendii tespit edilmitir. Oysa bu oran iddet grmeyen genlerde %17,0a dmektedir.(Chi-
square 41.345 df:1 p<0,005).
Gencin annesin kulland pekitireler ile annesi tarafndan sevilmediini istenilmediini
dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; sklkla eletiren, kusur bulan anneye sahip olan genlerin
% 56,1inin kendisini annesi tarafndan sevilen ve istenilen bir ocuk olarak grmedii saptanmtr.
Bu oran annesi tarafndan ntr davranlan genlerde % 16,8e, vlen gurur duyulan genlerde ise %
9,7ye dmektedir.(Chi-square 120.351 df:2 p<0,005).
Gencin babasnn kulland pekitireler ile babas tarafndan sevilmediini istenilmediini
dnmesi arasndaki ilikiye bakldnda; sklkla eletiren, kusur bulan babaya sahip olan genlerin
% 59,0nn kendisini babas tarafndan sevilen ve istenilen bir ocuk olarak grmedii saptanmtr.
Bu oran babas tarafndan ntr davranlan genlerde %13,5e vlen gurur duyulan genlerde ise %
11,4e dmektedir.(Chi-square 120.351 df:2 p<0,005).
Madde Bamll
Gencin annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile madde bamll
arasndaki ilikiye bakldnda; sigara bamls olan genlerin %60,5inin annesi tarafndan
sevilmediini istenilmediini dnd saptanmtr. Bu oran sigara bamls olmayan genlerde %
39,5e dmektedir. (Chi-square 120.351 df:2 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile madde bamll
arasndaki ilikiye bakldnda; sigara bamls olan genlerin %69,9unun babas tarafndan
sevilmediini istenilmediini dnd saptanmtr. Bu oran sigara bamls olmayan genlerde %
30,1e dmektedir. (Chi-square 120.351 df:2 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile madde bamll arasndaki ilikiye bakldnda; sigara bamls genlerin %55,5


586

inin uyuturucu bamls olan genlerin %5,8inin ve alkol bamls olan genlerin %34,2sinin
annesi tarafndan kyaslanp, istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii saptanmtr. Bu oran
etiketlemeyen genlerde sigara bamls olanlarda % 19,8e uyuturucu madde bamls olanlarda %
1,4e ve alkol bamls olanlarda % 18,3e dt grlmektedir. (Chi-square sigara: 69.288 df:1
p<0,005), (Chi-square uyuturucu: 8.375 df:1 p<0,005), (Chi-square alkol: 16.253 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile madde bamll arasndaki ilikiye bakldnda; sigara bamls genlerin %54,2
sinin uyuturucu bamls olan genlerin %6,3nn ve alkol bamls olan genlerin %37,3nn
babas tarafndan bakalaryla kyaslanarak, istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii
saptanmtr. Bu oran etiketlemeyen genlerde sigara bamls olanlarda % 21,3e uyuturucu madde
bamls olanlarda % 1,4e ve alkol bamls olanlarda % 17,8e dt grlmektedir. (Chi-square
sigara: 55.737 df:1 p<0,005), (Chi-square uyuturucu: 10.139 df:1 p<0,005), (Chi-square alkol: 23.314
df:1 p<0,005).
Bunlarla birlikte; gencin madde bamll ile negatif benlik deeri gelitirmesi arasndaki ilikiye
bakldnda; sigara bamls olan genlerin %60,5inin, alkol bamls olan genlerin %54,4nn
ve uyuturucu kullanan genlerin %13, 9unun
Dk benlik saygs gelitirdii saptanmtr. Oysa bu oran yksek benlik saygs gelitiren
genlerde, sigara bamllarnda %21,4e, alkol bamls olan genlerde %17,9a ve uyuturucu
bamls olan gelerde ise %1,0a dt grlmektedir. (Chi-square sigara123.039 df:2 p<0,005),
(Chi-square alkol 53.022 df:2 p<0,005), (Chi-square uyuturucu 45.740 df:2 p<0,005).
Evden Okuldan Kama
Gencin annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile evden kamas arasndaki
ilikiye bakldnda; evden kaan genlerin %8,5inin annesi tarafndan sevilmediini istenilmediini
dnd grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde %2,0a dmektedir. (Chi-square
12.402 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile evden kamas arasndaki
ilikiye bakldnda; evden kaan genlerin %9,1inin babas tarafndan sevilmediini istenilmediini
dnd grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde %1,ya dmektedir. (Chi-square
17.596 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile evden kamas arasndaki ilikiye bakldnda; evden kaan genlerin %7,7sinin
annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii
grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde %1,9a dmektedir. (Chi-square 11.268 df:1
p<0,005).
Gencin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile evden kamas arasndaki ilikiye bakldnda; evden kaan genlerin %8,5inin
babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii
grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde %1,9a dmektedir. (Chi-square 13.642 df:1
p<0,005).
Gencin annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile anne, baba ve okul
ynetiminin bilgisi dnda devamszlk yapmas arasndaki ilikiye bakldnda; okuldan kaan
genlerin %79,8inin annesi tarafndan sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa
bu oran etiketlenmeyen genlerde %64,4e dmektedir. (Chi-square 10.924 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile anne, baba ve okul
ynetiminin bilgisi dnda devamszlk yapmas arasndaki ilikiye bakldnda; okuldan kaan
genlerin %83,9unun babas tarafndan sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa
bu oran etiketlenmeyen genlerde %62,5e dmektedir. (Chi-square 10.924 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile anne, baba ve okul ynetiminin bilgisi dnda devamszlk yapmas arasndaki


587

ilikiye bakldnda; okuldan kaan genlerin %84,5inin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi
ve istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen
genlerde %61,7ye dmektedir. (Chi-square 26.982 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile anne, baba ve okul ynetiminin bilgisi dnda devamszlk yapmas arasndaki
ilikiye bakldnda; okuldan kaan genlerin %81,0nn babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi
ve istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen
genlerde %63,6ya dmektedir. (Chi-square 14.868 df:1 p<0,005).
Bunlarla birlikte; gencin evden, okuldan kama davran ile negatif benlik deeri gelitirmesi
arasndaki ilikiye bakldnda; evden kaan genlerin %15,2sinin, okuldan kaan genlerin ise
%94,9unun dk benlik saygs gelitirdii saptanmtr. Oysa bu oran yksek benlik saygs
gelitiren genlerde, evden kaanlarda %2,0a, okuldan kaanlarda ise %64,9a dt
grlmektedir. (Chi-square evden kama37.257 df:2 p<0,005), (Chi-square okuldan kama 31.430
df:2 p<0,005).
Vcuda Zarar Verme
Gencin annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile vcuduna zarar vermesi
(jilet atma, sigarayla yakma, faa atma vb.) arasndaki ilikiye bakldnda; vcuduna zarar veren
genlerin %38,0nn annesi tarafndan sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa
bu oran etiketlenmeyen genlerde %17,2ye dmektedir. (Chi-square 25.102 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile vcuduna zarar vermesi
(jilet atma, sigarayla yakma, faa atma vb.) arasndaki ilikiye bakldnda; vcuduna zarar veren
genlerin %39,2sinin babas tarafndan sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa
bu oran etiketlenmeyen genlerde %16,2ye dmektedir. (Chi-square 33.104 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile vcuduna zarar vermesi arasndaki ilikiye bakldnda; vcuduna zarar veren
genlerin %34,2sinin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad
ynnde etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde %17,3e dmektedir.
(Chi-square 18.702 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile vcuduna zarar vermesi arasndaki ilikiye bakldnda; vcuduna zarar veren
genlerin %33,1inin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad
ynnde etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde %18,2ye dmektedir.
(Chi-square 13.779 df:1 p<0,005).
Bunlarla birlikte; vcuduna zarar vermesi ile negatif benlik deeri gelitirmesi arasndaki ilikiye
bakldnda; vcuduna zarar veren genlerin %39,2sinin dk benlik saygs gelitirdii
saptanmtr. Oysa bu oran yksek benlik saygs gelitiren genlerde, %17,9a, dt
grlmektedir. (Chi-square 16.784 df:2 p<0,005).
Otoriteye Kar Gelme
Gencin annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile okul idaresiyle disiplin
sorunu yaamas arasndaki ilikiye bakldnda; okul idaresiyle disiplin sorunu yaayan genlerin
%61,2sinin annesi tarafndan sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa bu oran
etiketlenmeyen genlerde %28,4e dmektedir. (Chi-square 46.753 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile okul idaresiyle disiplin
sorunu yaamas arasndaki ilikiye bakldnda; okul idaresiyle disiplin sorunu yaayan genlerin
%58,7sinin babas tarafndan sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa bu oran
etiketlenmeyen genlerde %28,2ye dmektedir. (Chi-square 43.510 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile okul idaresiyle disiplin sorunu yaamas arasndaki ilikiye bakldnda; okul
idaresiyle disiplin sorunu yaayan genlerin %52,3nn annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi


588

ve istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen
genlerde %29,7ye dmektedir. (Chi-square 24.931 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile okul idaresiyle disiplin sorunu yaamas arasndaki ilikiye bakldnda; okul
idaresiyle disiplin sorunu yaayan genlerin %52,8inin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi
ve istenilen bir evlat olmad ynnde etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen
genlerde %30,2ye dmektedir. (Chi-square 23.679 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile polisle bann dere girmesi
arasndaki ilikiye bakldnda; polisle ba derde giren genlerin %36,4nn annesi tarafndan
sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde
%14,5e dmektedir. (Chi-square 30.585 df:1 p<0,005).
Gencin babas tarafndan sevilmediini, istenilmediini dnmesi ile polisle bann dere girmesi
arasndaki ilikiye bakldnda; polisle ba derde giren genlerin %39,2sinin babas tarafndan
sevilmediini istenilmediini dnd grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde
%12,9a dmektedir. (Chi-square 47.181 df:1 p<0,005).
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile polisle bann dere girmesi arasndaki ilikiye bakldnda; polisle ba derde giren
genlerin %30,3nn annesi etiketlendii grlmektedir. Oysa bu oran etiketlenmeyen genlerde
%15,4e dmektedir. (Chi-square 15.979 df:1 p<0,005).
Bunlarla birlikte; genlerin otoriteyle sorun yaamas ile negatif benlik deeri gelitirmesi
arasndaki ilikiye bakldnda; okul idaresiyle sorun yaayan genlerin %75,9unun, polisle ba
derde giren genlerin %44,3nn dk benlik saygs gelitirdii saptanmtr. Oysa bu oran yksek
benlik saygs gelitiren genlerde, okul idaresiyle sorun yaayanlarda %26,8e, polisle ba derde
girenler genlerde %16,6ya dt grlmektedir. (Chi-square okul idaresi 66.386 df:2 p<0,005),
(Chi-square polis 36.638 df:2 p<0,005).
Kurallara Uymama
Gencin annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile kurallara uymayan davranlar sergilemesi arasndaki ilikiye bakldnda; annesi
tarafndan etiketlenen genlerin %45,8inin birden fazla kez yasalarn girmesine izin vermedii
meyhane bar gibi yerlere gittii oysa bu orann etiketlenmeyen genlerde %22,9a dt
grlmektedir. (Chi-square: 36,649 df:2 p<0,005)
Benzer ekilde annesi tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenen genlerin %31,6snn birden fazla kez kar cinsten birini szle rahatsz ettii, bu orann
etiketlenmeyen genlerde %13,0a dt (Chi-square: 33,158 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %16,8inin birden fazla kez birini uygun olmayan
durumda gizlice gzetledii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %11,1e dt (Chi-square:
31,528 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %25,8inin birden fazla kez elence olsun diye cam
krd, okul malna zarar verdii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %9,6ya dt (Chi-square:
41,985 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %38,7sinin birden fazla kez cinsel ierikli dergi cd ya da
internet sitelerini takip ettii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %22,9a dt (Chi-square:
21,900 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %53,5inin birden fazla kez fkelendiinde eyalar
krd, bu orann etiketlenmeyen genlerde %25,3e dt (Chi-square: 43,898 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %58,1inin birden fazla kez tartma srasnda fkelenerek
kavga balatt, bu orann etiketlenmeyen genlerde %34,2ye dt (Chi-square: 27,224 df:2
p<0,005),


589

Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %9,7sinin birden fazla kez kavgada kullanmak zere
bak, sustal, tornavida, muta gibi kesici, yaralayc aralar tad, bu orann etiketlenmeyen
genlerde %5,5e dt (Chi-square: 18,477 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %7,7sinin bir kez bile olsa bakasna ait deerli bir eyi
haber vermeden alp saklad, bu orann etiketlenmeyen genlerde %4,6ya dt (Chi-square:
12,488 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %4,5inin bir kez bile olsa hrszlk amacyla bakasna ait
mekanlara girdii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %1,9a dt (Chi-square: 12,110 df:2
p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %5,2sinin bir kez bile olsa alnt olduunu bildii bir
mal satn ald ya da hediye olarak kabul ettii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %2,4e dt
(Chi-square: 16,069 df:2 p<0,005),
Annesi tarafndan etiketlenen genlerin %10,3nn bir kez bile olsa evden habersiz para ald ya
da evden herhangi bir eyay gizlice alp satt, bu orann etiketlenmeyen genlerde %3,1e dt
anlalmaktadr. (Chi-square: 39,845 df:2 p<0,005)
Gencin babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenmesi ile kurallara uymayan davranlar sergilemesi arasndaki ilikiye bakldnda; babas
tarafndan etiketlenen genlerin %45,8inin birden fazla kez yasalarn girmesine izin vermedii
meyhane bar gibi yerlere gittii oysa bu orann etiketlenmeyen genlerde %23,6ya dt
grlmektedir. (Chi-square: 35,521 df:2 p<0,005)
Benzer ekilde babas tarafndan dierleriyle kyaslanp iyi ve istenilen bir evlat olmad ynnde
etiketlenen genlerin %31,0nn birden fazla kez kar cinsten birini szle rahatsz ettii, bu orann
etiketlenmeyen genlerde %13,8e dt (Chi-square: 22,497 df:2 p<0,005),
Babas tarafndan etiketlenen genlerin %19,7nn birden fazla kez birini uygun olmayan
durumda gizlice gzetledii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %10,3e dt (Chi-square:
14,666 df:2 p<0,005),
Babas tarafndan etiketlenen genlerin %31,0nn birden fazla kez elence olsun diye cam
krd, okul malna zarar verdii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %8,4e dt (Chi-square:
61,863 df:2 p<0,005),
Babas tarafndan etiketlenen genlerin %38,7sinin birden fazla kez cinsel ierikli dergi cd ya da
internet sitelerini takip ettii, bu orann etiketlenmeyen genlerde %23,4e dt (Chi-square:
17,159 df:2 p<0,005),
Babas tarafndan etiketlenen genlerin %52,8inin birden fazla kez fkelendiinde eyalar
krd, bu orann etiketlenmeyen genlerde %26,4e dt (Chi-square: 41,169 df:2 p<0,005),
Babas tarafndan etiketlenen genlerin %56,3nn birden fazla kez tartma srasnda fkelenerek
kavga balatt, bu orann etiketlenmeyen genlerde %35,5e dt (Chi-square: 19.832 df:2
p<0,005),
Babas tarafndan etiketlenen genlerin %7,0nn birden fazla kez kavgada kullanmak zere bak,
sustal, tornavida, muta gibi kesici, yaralayc aralar tad, bu orann etiketlenmeyen genlerde
%6,5e dt grlmektedir. (Chi-square: 13,230 df:2 p<0,005),
Bunlarla birlikte; gencin negatif benlik deeri gelitirmesiyle kurallara uymayan, sulu ve sapkn
davranlar sergilemesi arasndaki ilikiye bakldnda:
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %60,8inin birden fazla kez yasalarn girmesine izin
vermedii meyhane bar gibi yerlere gittii oysa bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde
%25,5e dt anlalmaktadr. (Chi-square: 59,522 df:4 p<0,005),
Benzer ekilde dk benlik saygs gelitiren genlerin %49,4nn birden fazla kez kar cinsten
birini szle rahatsz ettii bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %11,9a dt (Chi-
square: 73,907 df:4 p<0,005),


590

Dk benlik saygs gelitiren genlerin %29,1inin birden fazla defa cret demeden otobs tren
vb. aralarla seyahat ettii bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %13,6ya dt (Chi-
square: 24,415 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %20,3nn birden fazla kez birini uygun olmayan
durumda gizlice gzetledii, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %11,6ya dt
(Chi-square: 40,907 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %91,1inin birden fazla kez snavlarda kopya ektii, bu
orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %64,2ye dt (Chi-square: 21,501 df:4
p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %43,0nn birden fazla kez elence olsun diye cam
krd, okul malna zarar verdii, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %10,3e dt
(Chi-square: 94,924 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %44,3nn birden fazla kez cinsel ierikli dergi cd ya da
internet sitelerini takip ettii, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %25,5e dt
(Chi-square: 20,916 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %72,2snn birden fazla kez fkelendiinde eyalar
krd, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %25,5e dt (Chi-square: 71,775
df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %79,7sinin birden fazla kez tartma srasnda
fkelenerek kavga balatt, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %35,1e dt
(Chi-square: 60,066 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %10,1snn birden fazla kez kavgada kullanmak zere
bak, sustal, tornavida, muta gibi kesici, yaralayc aralar tad, bu orann yksek benlik saygs
gsteren genlerde %5,0e dt (Chi-square: 25,909 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %27,8inin bir kez bile olsa bakasna ait deerli bir eyi
haber vermeden alp saklad, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde %7,3e dt
(Chi-square: 33,099 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %20,3nn bir kez bile olsa alnt olduunu bildii bir
mal satn ald ya da hediye olarak kabul ettii, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde
%3,0a dt (Chi-square: 31,701 df:4 p<0,005),
Dk benlik saygs gelitiren genlerin %38,0nn bir kez bile olsa evden habersiz para ald ya
da evden herhangi bir eyay gizlice alp satt, bu orann yksek benlik saygs gsteren genlerde
%4,3e dt anlalmaktadr. (Chi-square: 86,859 df:4 p<0,005)

SONU
Ergenlik dnemi genlerin pek ok farkl sorunu bir arada yaad karmak bir sretir ve bu
srete genlerin zaman zaman sapkn davranlar ortaya koyduklar gzlenmektedir. Bu dnem
zerinde etkili olan nemli faktrlerinden biri de benlik sreleridir. Buradaki etkileimin karlkl
olduu grlmektedir. Benlik saygs dtke riskli ve sapkn davran gsterme eilimi artmaktadr.
te yandan damgalamaya maruz kaldka da benlik saygsnn dt grlmektedir.
Buna gre; bireylerin aile ii ilikilerinde probleme maruz kalmalar durumunda dk benlik
saygs gelitirdikleri anlalmaktadr. Kkken anne/babasnn kendisine kar dmanca
davrandn ve anne/babalarnn yetersiz olduunu dnen genlerin dk benlik saygs
gelitirdikleri saptanmtr. Ayrca bu genlerin kendilerini ebeveynleri tarafndan sevilen/istenilen biri
olarak alglamadklar, istenmeyen lakaplarnn olduu, anne/babann iddetine maruz kaldklar
grlmektedir. Bu durumdaki genlerin de negatif benlik deeri gelitirdikleri saptanmtr.
ster dorudan isterse kyaslama yoluyla yaplsn sonuta etiketlenme srecine maruz kalan
genlerin negatif benlik deeri gelitirmekte ve dierlerine oranla daha fazla sulu ve sapkn davran


591

ortaya koymakta olduu anlalmaktadr. Bu genlerin, alkol, sigara gibi madde bamll sorunu
yaadklar, evden, okuldan katklar, okul idaresiyle ya da polisle sorun yaadklarn, vcutlarna
zarar verdikleri, yasalarn girmesine izin vermedii bar gibi yerler gittikleri, kar cinsi szle taciz
ettikleri, bakalarn gizlice izledikleri, cinsel ierikli cd ya da internet sitelerini takip ettikleri, kavga
balattklar, kavgada kullanmak zere kesici alet tadklar, bakalarna ait mallar alp sakladklar,
alnt bir mal satn aldklar, evden habersiz eya sattklar ya da para aldklar gibi eitli su unsuru
da ieren sapkn davranlar gsterme eiliminde olduklar saptanmtr. Bu durum literatrle ve
almamzn hedefleriyle de rtmektedir.
Yukardaki sonularn nda almamz, sapkn ve sulu davranlarn ortaya konmas veya
benimsenmesini etkileyen en nemli faktr olarak benlik ve etiketleme srelerini iaret etmektedir.
Etiketleme sreci bireyin baz zelliklerine negatif deerler yklenerek sosyal snrlar yaratmakta ve
bireyin dk benlik saygs gelitirmesine neden olarak dlanma srecini yaratmaktadr. Bunun
sonucu olarak bireyin kendine dnk bak ac ve zsaygs zarar grmekte ve etiketlemeye maruz
kald konuya uygun hale gelmektedir. Etiketleme sreci bask altna alnmaya allan davranlara
uyum salayan bireylerin ortaya kmasna neden olmaktadr.

KAYNAKA
Aksoy, A., el, K.( 2004).Tutuklu ve Hkml Ergenlerle lgili Yaplan Tezlerin zetleri. Adalet
Bakanl Ceza ve Tevkifevleri Genel Mdrlnn Gzetimindeki ocuklara Ynelik
Hizmetlerinin yiletirilmesi Projesi htiyalarn Belirlenmesi almas, stanbul: Yeniden
Salk ve Eitim Dernei.
Alagz, N. (1997). Kasten Adam ldrme Suuna Ynelmi Ergenler ile Sua Ynelmemi
Ergenlerin Benlik Sayglarnn Karlatrlmas Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul:
stanbul n. Adli Tp Enstits.
Arkan, . (1986).Psiko-sosyal ynleriyle sapma,Sosyal Hizmetler Yksekokulu Dergisi, 4(2-
3).Ankara: Hacettepe niversitesi.
Barlow, H. D. (1993).Introduction to Criminology, ABD: Harper Collins College.
Berry, D. (1963). Central Ideas in Sociology, London: Constable
Bilton, T., Bonnet, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M., Webster, A. (2003).
Sosyoloji. PalgraveLondon: Macmillan
Cevher, F. N.,Bulu, M. (2007). Benlik Kavram ve Benlik Saygs: nemi ve
Gelitirilmesi,Akademik Dizayn Dergisi, 2 (5264).
Coopersmith, S. (1967).The Antecents of Self-Esteem. San Fransisco: W.H Freeman.
een, A.R.(2008). niversite rencilerinin Cinsiyetlerine ve Ana baba Tutum Alglarna gre
Yalnzlk ve Alglanan Sosyal Destek Dzeylerinin ncelenmesi, Trk Eitim Bilimleri
Dergisi, 6, 3, 415-432.
Coser, A. L.( 2010).Sosyolojik Dncenin Ustalar. Ankara: DeKi Basm Yaym,
uhadarolu, F. (1986). Adolesanlarda Benlik Saygs. Yaymlanmam UzmanlkTezi, Ankara:
Hacettepe niversitesi, Tp Fakltesi, Psikiyatri Blm,
Dielman, T. E., Shope, J. T., Buthchart, A. T., Campanelli, P. C., Caspar, R. A. (1989).A Covariance
Structural Model Test of Adolescent Alcohol Misuse and a Prevention Effort,Journal of Drug
Education .
Giddens,A. (2008). Sosyoloji. stanbul: Krmz yaynlar
Goffman, E.(1968).Stigma.Penguin, Harmondsworth.
Gottfredson, M. R.,Hirschi, T. (1996).Criminality and Low Self-Control, J. E. Conklin (D.) iinde,
New perspectives in Criminology, ABD: Allyn & Bacon.


592

Gottfredson, M. R.,Michael, R., Hirschi, T. (1990). A General Theory of Crime. Stanford: Stanford
University Press.
Gl, S.K., Gne,.D.(2009).Ergenlik Dnemi Sorunlar ve iddet,Sosyal Bilimler Dergisi, S.11
Hirschi, T. (1969).Causes of Delinquency. Berkeley: University of California Press.
Huznga, D., Loeber, R., Thornbrey, T.P. 1994. Urban Delinquency and Substance Abuse, U.S.
Department of Justice. Office of Justice Programs of Juvenile Justice and Delinquency
Prevention.
Hunter, R. D., Dantzker, M.L.(2005).CrimeandCriminality: CausesandConsequnces, New York:
CriminalJustice Pres, Monsey
Kawash, G.(1982).A structural Analysis of Self Esteem From Preadolescence Through Young
Adulthood: Anxiety and Extraversion as Agents in the development of Self-Esteem,Journal
of Clinical Psychology .
Kazdn, A. E., French, N. H., Uns, A. S.,Dawson, K. (1983).Helplessness, Depression and Suicide
Intent Among Children,Journal of Consoulting Psychology .
Lemert, E. M.(1972).Human Deviance, SocialProblemsandSocial Control (EnglewoodCliff, NJ:
PrenciteHall).
Pehler, S. R.(2001).Self Esteem Enhancement,M. C. Rosenberg, & J. Denety (D) iinde, Nursing
Interventions for Infants and Children and Families. Thousand Oaks: Sage Publications.
Rosenberg, M.(1965).Society and Adolescent Self-Image. Princeton, New Jersey: Princeton Universty
Press.
Russel, D., Fincham, D. F., Randolph, A. K., Tilman, H. K.(2010).Protective Influences on the
Negative Consequences of Drinking Amoung Young,Youth & Society, 41 (4).
Storr, A. (1997).Solitude. London: Harper Collins.
Slattery, M.( 2007).Sosyolojide Temel Fikirler. stanbul: Sentez.
Taylor, E. S., Peplau, A. L.,Sears, O. D. (2007). Sosyal Psikoloji. Ankara: mge.
Thomas, W. I. (1923).The Unadjusted Girl. Boston: Little Brown Company.
Turner, H.J, Beeghley, L., Powers, C. H.( 2010).Sosyolojik Teorinin Oluum., stanbul: Sentez.
Ulutekin, S. (1991).Hkml ocuk ve Yeniden Toplumsallama. Ankara: Bizim Bro Basmevi.
Vessey, J. A.,Miola, E. S. (1997). Teaching Adolescents Self-Advocacy Skills,Pediatric Nursing, 23
(1).
Williams III, F., Mcshane, M. D.(1999).Criminological Theory. ABD: Prentice Hall.
Ybrandt, H. (2008). The relation Between self-Concept and Social Functioning in
Adolescence,Journal of Adolecence, s3.
















A8 OTURUMU
TOPLUMSAL CNSYET-V:
DDET


















595

ALE DDETE MARUZ KALM KADINLARIN BOANMA
DENEYMLER ZERNE KARILATIRMALI BR ALIMA

Mehmet MEDER
1

Zuhal EK
2

ZET
Toplumsal yaamn her alannda maruz kalnan iddetin en nemli etkileri, sreklilik gsterme
olasl ve yol at yapsal sorunlar dikkate alndnda aile ierisinde gzlenmektedir. Bireyin
psikolojik, ekonomik ve sosyal ihtiyalarnn karlanmas konusunda ilevsel bir kurum olan aile,
ou zaman farkl iddet trlerinin uyguland ve beslendii bir yer olabilmektedir. Belli bir corafya
ve kltrle snrl olmayan, dnyada yaygn olarak grlen kadna ynelik iddet, aile ii iddetin en
yaygn biimini oluturmaktadr. Kadnlar, evlilikleri sresince eleri tarafndan uygulanan fiziksel,
duygusal, psikolojik, cinsel ve ekonomik iddete maruz kalabilmekte ve boanmaktadr. Evlilik
sresince iddete maruz kalmak bir kadn iin, boanma sonrasnda yaanlan zorluklar attran bir
etkendir. Ekonomik zgrln olmamas, eitim ve meslek olanaklarna sahip olmamak, profesyonel
destein yetersizlii ya da profesyonel destee ulama olanaklarnn snrll bu zorluklarn
derecesini belirleyen temel deikenlerdir.
Aratrma, Denizlide, boanm olan kadnlarn, evlilikleri sresince iddete maruz kalma
durumlarn, iddet trlerini ve ba etme stratejilerini ortaya koymay amalamaktadr. Farkl gelir ve
eitim dzeyinde yer alan iddete maruz kalm boanm kadnlarn, boanma deneyimleri,
sonrasnda yaadklar psikolojik ve sosyal sorunlar, evlilie ynelik deien dnceleri, toplumsal
kabulleri kltrel kodlar zerinden karlatrmal olarak analiz edilmektedir. Aratrmada anket ve
derinlemesine mlakat teknikleri kullanlmtr. rneklem grubu 177 kadndan olumaktadr. 6
boanm kadn ile derinlemesine mlakat gerekletirilmitir. Anket verileri ki-kare testi ile
mlakatlar ise sylemsel dzlemde analiz edilmitir.
Anahtar Kelimeler: iddet, Kadna Ynelik iddet, Boanma, Toplumsal Kabul, Toplumsal
Cinsiyet.
ALE DDET
Dnyann her yerinde aile ii iddet genellikle zel hayatn mahremiyet alannda grlen son
derece hassas bir konudur. Aile ii iddet aile yelerinden biri tarafndan ayn ailedeki dier
yenin/yelerin yaamn, fiziksel ya da psikolojik btnl tehlikeye sokan ve kiilik geliimine
ciddi boyutlarda zarar veren eylemdir (Arkan, 1987: 75).
Toplumsal yaamn her alannda yaygnlam olan iddetin en olumsuz etkilerini, ortaya kan
travmatik sonular gz nne alndnda aile ierisinde grmek mmkndr. Bu durum Trkiye
gerekleri balamnda dnldnde aile ii iddet denilince daha ziyade erkein kadna uygulad
iddeti ve yaratt olumusz sonular dndrmektedir. Kadna ynelik uygulanan iddet sadece
lkemize zg bir durum olmamakla birlikte, az gelimi ve gelimekte olan lkelerde daha yaygn bir
durum olduu sylenebilir. Fakat gelimi baz lkelerde de kadna ynelik iddetin dikkate deer
olduu gzlenmitir. Buna gre, kadna ynelik iddet, lkelerin ekonomik adan gelimilik
dzeyleriyle byk lde ilikili olmakla beraber tek bir neden olarak grlmemelidir. iddeti, kadn-
erkek eitsizliini merulatran sosyo-kltrel yap nemli bir deikendir. Toplumun gelenekleri,
eitim yaps, siyasi yaps, hukuki yaps ve toplumsal yaps kadn ve erkek ayrmcln
merulatran ve kadn erkee baml klan dinamikler, dzenlemeler ve uygulamalar zerine ina

1
Prof. Dr. Mehmet Meder, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
mmeder@pau.edu.tr
2
Ara. Gr. Zuhal iek, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
cicek.zuhal@gmail.comn
NOT: Aratrmamz TBTAK tarafndan desteklenmitir. Bu destekten dolay TBTAKa teekkrlerimizi
sunuyoruz.


596

edilmise kadna ynelik iddetin boyutlar daha ciddi olmaktadr. lkemizde son yllarda her ne kadar
ekonomik ve sosyal alanlardaki pek ok konuyu iyiletirmeye ynelik yeni dzenlemeler
gerekletirilmi olsa da kadna ynelik iddet hala azalmamaktadr. Bu da sz konusu sorunun sadece
ekonomik dinamiklerle deil ayn zaman sosyo-kltrel dinamiklerle ilikili yapsal bir sorun olarak
ele alnmasn gerektirmektedir. Kltrde zaten hakim olan ataerkil ideoloji, hkmetin bu ideolojiyi
pekitirici ve kadn-erkek eitsizliini n plana karc nitelikteki siyasi uygulamalar kadna ynelik
iddeti ciddi boyutlara tamaktadr.
Genelde iddet zelde kadna ynelik iddet, fiziksel, cinsel, ekonomik, szel ve psikolojik olmak
zere farkl trlerde gereklemektedir. Kadnlar, elerin tarafndan dayak, tecavz vb. cinsel iddete,
aalama, sz hakk tanmama, ekonomik haklarndan mahrum brakma gibi pek ok sembolik
iddete maruz kalmaktadrlar. Fiziksel ve psikolojik iddete maruz kalan pek ok kadn, sosyal ve
ekonomik nedenlerden dolay, bu iddet ortamnda yaamaya devam etmek zorunda kalmaktadr.
Dolaysyla kadnlarn aile iinde maruz kaldklar iddetin iki ynl ve uzun erimli negatif
etkilerinden bahsetmek mmkndr. nk iddete maruz kalm bir kadnn yaamn devam
ettirebilmesi iin o iddet ortamndan uzaklatrp daha pozitif koullarn salanmas (greli olarak)
ounlukla mmkn olamad iin kadn iddet ortamnda srekli ayn negatif davranlara maruz
kalarak ruhen knt yaamakta bu da travmatik sonulara yol amaktadr. Gelire ya da bir meslee
sahip olmamak, sosyal gvenlikten yoksun olmak, ailelerin mdahaleci davranlar, ocuklarn varl
ve says, ein negatif davranlarndan kaynaklanan korku ve tedirginlik, zgven eksiklii, sosyal
evrenin deimesi kaygs, toplumsal bask vb gibi pek ok sosyo-ekonomik ve psikolojik nedenler
kadnlarn iddeti kabullenmesine hatta iddetin iselletirilip doal bir durum olarak alglanmasna
neden olmaktadr.
DNYADA VE TRKYEDE KADINA YNELK DDETE LKN VERLERN
DEERLENDRLMES
Uluslar aras Af rgtnn 2004 ylnda yapt bir aratrmadan elde edilen verilere gre, dnya
genelinde her kadndan bir tanesi fiziksel ya da cinsel iddete maruz kalmaktadr. Rapora gre,
cinayete kurban giden kadnlarn %70i eleri tarafndan ldrlmtr. ngilterede drt kadndan bir
tanesi erkeklerin iddetine maruz kalmakta Trkiyede ise iddete maruz kalanlarn %90n kadnlar
ve ocuklar oluturmaktadr (zden,2010:41-42).
Dnya Salk rgtnn raporuna gre dnya genelinde yaplan 48 aratrmada kadnlarn %10-
69unun eleri ya da partnerleri tarafndan en az bir kez iddete maruz kalmaktadrlar. Dnya apnda
erkekler tarfndan fiziksel iddete maruz kalm olan kadnlarn oran %25-50dir. ABDde her yl 2-4
milyon kadn iddete maruz kalmakta, bunlardan 2000-4000 aras iddete bal olarak hayatn
kaybetmektedir. ABDde yaplan yaygnlk almalarnda kadnlarn yaam boyu iddete maruz
kalma sklnn %25-30 ve yllk skln ise %2-12 olduu saptanmtr. Kanadada son yllarda
polise intikal eden iddet sularnn 1/4 kadna ynelik iddet iermektedir. Bunun 2/3 e yada
partner tarafndan ilenmitir. Kenyada yaplan aratrmaya gre kadnlarn %42si eleri tarafndan
dzenli olarak iddet grdkleri tespit edilmitir (DS,2000-2004).
Birlemi Milletler Dnya Kadnlar 2010 Raporuna gre ise Danimarkada kadnlarn yzde
27si, Almanyada yzde 25i, Norvete yzde 22si hayatlarnn bir dneminde fiziksel veya cinsel
iddet maduru olduunu dile getirmektedir. Dnya Salk rgtnn tespitlerine gre, cinsel iddet
dnya genelinde en yaygn ekilde kadnlara ynelik uygulanmaktadr. Yaplan uluslararas
aratrmalar, dnyada kadnlarn yaklak yzde 20sinin ve erkeklerin yzde 5-10unun ocukken
cinsel iddete maruz kaldn ortaya koymaktadr. Japonyada kadnlarn yzde 15i, Etiyopyada
yzde 70i hayatlarnn bir dneminde partnerlerinden fiziksel veya cinsel iddet grdkleri tespit
edilmitir. Bunun yan sra genel olarak dnyada yzde 0,3 ile yzde 11,5 oranlar arasnda kadnn,
bir yabanc tarafndan cinsel iddet grd ifade edilmitir (BMDKR, 2010).
Kadnlar, ailede fiziksel ve sembolik iddete sklkla maruz kalmaktadr. Kadna ynelik bu
iddetin temel amac, kadnn korkuya veya baskya dayal olarak kontrol altna alnmasdr (Akta,
1997: 5). stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Ceza Hukuku ve Kriminoloji Aratrma ve Uygulama
Merkezinin 1998-2000 yllar arasnda yapt bir aratrmada aile ii iddete maruz kalanlarn %
89unu kadnlarn oluturduu saptanmtr. Aile ii iddete maruz kalanlarn ya dilimlerinin 19 ile 45


597

arasnda olduu ve 19-25 ya dilimi arasndaki kadnlarn daha fazla iddete maruz kald
belirlenmitir (nver 2003: 5- 15). Uygulanan iddetinde fiziksel, cinsel, psikolojik, ekonomik olmak
zere farkl trden olduu belirtilmitir (Akta, 1997: 5-6). Arkann boanm kadnlar zerinde
yapm olduu bir aratrmasnda, kadnlarn % 53,4nn boanma sebebini fiziksel iddet olarak
tespit etmitir. Ancak iddete urayan kadnlarn oran ile iddet nedeniyle boanan kadnlarn oran
arasnda farkllklarn bulunduunu ileri srmtr (1987: 87).
lkemizde, geleneksel aile yapsnn hakim olduu evliliklerde, iddete urayan pek ok kadn,
istemedii halde evliliini devam ettirmek zorunda kalmaktadr. Bunun nedenleri ise toplumsal deer
sisteminin baz eleri, toplum kaynaklar ile ilgili baz yetersizlikler ve darboazlar, iddete urayan
kadnn psikolojik durumudur. Toplumsal deer sisteminin baz zelikleri, geleneksel kadnlk rol,
evin ve evliliin mahremiyeti, ocuun iki ebeveynli bymesi gerektii dncesi ve kadnn kendini
sulamasnn yan sra psikolojik durum olarak da korku, sululuk, utanma, izole olma, aresizlik
duygularnn isellemesi bu durumun nedenleri olarak grlmektedir (Akta,1997: 9-12).
Aile iinde, eler arasnda ve anne-baba ile ocuklar arasnda her ynden yapc, gelitirici bir
diyalogun gereklememesi gnmzde nemli sorun olarak grlebilir. Aile ii ilikilerde ortaya
kan anlamazlklar, kavgalar, bask ve iddet, aile bireylerinin kiisel gvenliklerini, kii haklarn
olumsuz etkilemektedir. Duygusal, fiziksel, cinsel, ekonomik istismar olaylar hukuki adan birer
dava konusuna dntrmektedir (Clga, 2002: 53). Bu durum, elerin eitim dzeyleriyle byk
lde ilikilidir. Eitim dzeyinin yksek olduu ailelerde, eler ve ocuklar arasnda kan
anlamazlklarn zmnde farkl stratejiler gelitirebilme konusunda daha baarl olunduu
grlmektedir. Eler arasndaki eitim fark, atmalarn ieriini ve boyutlarn etkilemektedir.
Fakat, aile ii iddet balamnda deerlendirildiinde eitim dzeyinin iddet uygulama ya da iddete
maruz kalma konusunda greli olarak belirleyici olmadn da belirtmek gerekir. Nitekim,
gnmzde eitim dzeyinin yksek olduu ailelerde de iddet grlmektedir. Hatta, eitim dzeyi
yksek olan kadnlarn da iddete maruz kaldklar bilinmektedir. Bunun nedeni ise ataerkil deerlerle
aklanabilir. zellikle lkemizde geleneksel ataerkil deerlerdeki deiim, modern yaam dinamikleri
iinde paralel bir izgide deiim gstermemektedir. Modern yaam koullarna uygun yaayan pek
ailede geleneksel davran kalplarna gre hareket edilmesi durumuna da sklkla rastlanmaktadr.
Dolaysyla aile ii iddet olgusunu tek boyutlu olarak deerlendirmemek gerekmektedir. Trkiyede
aile ii iddetle mcadeleye ynelik hukuki nlemlerin yetersiz olduu grlmektedir. Bu konuda
hukukularn, uzmanlarn ve toplumun byk bir kesiminin srarl talepleri gz ard edilmitir (Erman,
2003: 89). Fakat, ABye girme srecinde hukuki alanda yaplmas ngrlen reformlarda aile ii
iddete ynelik nlemlere geni yer verilmektedir. Trkiye ABnin bu politikasna uyum
salayabilmek iin aile ii iddete ynelik uygulamalarda reform yapma konusunda biraz da istekli
davrand grlmektedir. Bu durum deimeye balam ve Avrupa hukukuna uyum sreci
erevesinde, tek amac aile ii iddetle mcadele olan, zayf bireyi koruyan ve geleneksel yaplar
zorlayan baz yasalar parlamentodan gemitir.
nsan Haklar Derneinin Kadna Yneli iddet Raporuna gre, son 7 ylda 4190 kadnn
ldrld, fiziksel veya cinsel iddete maruz kalan kadnlarn %88inin maruz kaldklar iddeti
gizledikleri ortaya konulmutur. 2005-2011 yllar arasnda namus davas, yoksulluk, isizlik,
aldatma, terk etme, boanma, cinsel ilikiye girmek istememe gibi nedenlerle ilenen cinayetlerde
erkeklerin kadnlar zerindeki tahakkm taleplerini n plana kt sonucuna ulalmtr. Rapora
gre, Dou ve Gneydou ve Anadoluda namus zerinden temellenen sylemlerle aile
meclislerinin ve aile hukukunun iletildii belirtilmitir. Bunun yan sra btn blgelerde erkeklerin
kadnlar kendilerine ait bir mlk gibi grdkleri ve iddet yoluyla otorite kurmaya altklar tespit
edilmitir. Raporda 2011in ilk 8 ay iinde 143 kadnn cinayete kurban gittii, 76 kadnn cana kast
edilen saldrya maruz kald ortaya konulmutur. Gerekleen 82 tecavz vakas mahkemelere intikal
etmitir. Katil zanllarnn %25'inin 18 yandan kk olduu vurgulanan rapora gre 18-30 ya aras
zanllarn oran % 24, 31-40 ya aras oran % 27, 51-60 ya aras % 18, 61-70 st ya grubu oran ise
% 6 oldu. 2011'in ilk 8 ay iinde Trkiye'de yaanan kadna ynelik iddet olaylarnda her 100
kadndan 16's cinsel iddete uramtr. En arpc sonu ise fiziksel ve cinsel iddet yaam
kadnlarn %88'i, korku, ayplanma, olayn duyulmas endiesi, namus, dedikodu gibi gerekelerle ne
yakn evresine ne sivil toplum rgtne ne de devlet kurulularndan birine bavurmutur. 2005-2011


598

arasnda cinayetler en ok 2009'da ilendii ortaya konmutur. 2007'de 1011 ve 2009'da 1126 kadn
ldrlmtr. 2009'da kadna ynelik taciz vakas 624dr (www.bianet.org)(30.07.2013).
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumunun aile ii iddetle ilgili olarak yapt aratrmada her
100 ailenin 34nde kadna ynelik fiziksel iddet ve %53nn de szel iddete maruz kald tespit
edilmitir. Trkiye genelinde 56 ilden 1800 evli kadnla yaplm almada (KY) einden en az bir
kez fiziksel iddet gren kadnlarn oran %35 olarak saptanmtr (T.C. Babakanlk Kadnn Stats
Genel Mdrl, 2009:45).
Trkiyeye ilikin ortaya konan bu rapordaki veriler kadna ynelik iddetin ciddi bir sorun olarak
varln devam ettireceini gstermektedir. Kadna ynelik iddetin artmas, ekonomik, sosyal ve
siyasal alanda yaanan sorunlarla byk lde ilikilidir. Bununla birlikte Raporda, lkedeki siyasal,
ekonomik ve toplumsal sorunlarn derinlemesi, iddetin merulatrlmas gibi nedenlerin cinayetlerin
artmasna yol at vurgusu n plana karken, kadna iddetin artarak devam etmesinde egemen
ataerkil yapnn ve toplumun kurumlarnda iddeti olaan gren cinsiyeti kltrn yeniden retiminin
byk rol oynadna yer verilmitir (T.C. Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl, 2009:45-
65).
Hkmetin uygulad ekonomik ve sosyal politikalarn ortaya kard ekonomik, siyasal, sosyal
ve hukuksal sorunlarn bu sorunu daha da derinletirdii sylenebilir. iddetin gnmzde
merulatrlmas, ataerkil yapnn zlmemesi bu iddeti derinletirmektedir. Toplumun refah
dzeyini arttran politikalar, ekonomik reformlar, tketim kltr, kltrn besledii iddet, isizlik,
insann deersizlemesi ve ekonomik kayglarn daha ok n plana kmas, kadn-erkek eitsizliinin
devam etmesi ve kadnlarn lkemizde %16snn istihdama katlyor olabilmeleri gibi pek ok neden
kadna iddeti byk oranda etkileyen nedenlerdir.
Kadna ynelik iddet konusunda son 7 aya ilikin rakamlar 226 kadnn ldrld, 478 kadnn
tecavze, 722 kadnn tacize urad ortaya konulmutur. 6 bin 423 kadn aile ii iddet nedeniyle
hastaneye bavurmutur. Verilere gre kadna ynelik cinsel iddetin son 5 ylda 30 art gsterdii
tespit edilmitir. Emniyet Genel Mdrlnn resmi kaytlarna gre ubat 2010-Austos 2011
arasnda 19 ayda 78 bin 488 aile ii iddet vakas yaanmtr. Resmi rakamlara gre, 2006da 663,
2007de 1011, 2008de 806, 2009un ilk alt aynda 950 kadn ldrlmtr. Ylda yaklak 2000
boanma bavurusunun yapld stanbulda %85inin nedeni iddettir. Adalet Bakanlnn
verilerine gre, Trkiyede kadnlara ynelik cinayet oran son istatistiklerde gre 2002 ile 2009 yllar
arasnda %1400 art gstermitir. Kentte kadna ynelik fiziksel iddet oran %38, krsal kesimde
%43dr. 2011 ylnda koruma talep ettii ve savcla ya da polise ikayette bulunduu halde ya da
snma evlerine yerletirildii halde 14 kadn ldrlmtr. 34 kadn yaralanmtr. 2011de tecavz
vakalar basna az yansyan haberlerdendi. Buna ramen 102 kadn ve 59 kz ocuunun tecavze
uramas basnda yer almtr. 2012 ylnn ilk aynda 12 kadn ldrlm 26 kadn yaralanmtr. 10
kadna tecavz edilmi ve 35 kadn tacize uramtr (www.bianet.org) (28.07.2013).
DENZLDE DDETE MARUZ KALMI BOANMI KADINLARIN
DEERLENDRLMES
3.1. Aratrmann Metodolojisi
Modern yaam dinamikleri iinde taraflarn evlilikten beklentilerinin gereklememesi durumunda
boanma gereklemektedir. Bu almada Denizli ilinde boanm olan 177 kadnn boanma
gerekesi olarak iddeti belirtenler ele alnmtr. iddete maruz kalm kadnlarn iddet trleri,
iddete maruz kalma skl, nlemeye ynelik stratejileri gibi eitli konular zerinde durulmutur.
Aratrma evreni Denizli ili olmakla beraber, rneklemimiz 177 kadndan olumaktadr. Aratrma,
Denizli ilinde yaayan ve boanma davas Denizli ilinde gereklemi olan boanm kadnlarla
snrlandrlmtr.
Aratrmann verilerinin analizde SPSS program kullanlmtr. Verilerin frekans dalmlar
karlm ve ki-kare testi ile deikenler arasndaki ilikilerin analizi gerekletirilmitir. Aratrmada
177 rneklem grubu ile anket, 6 kii ile de grme yaplmtr. Sonular hem nicel hem de nitel
dzeyde analiz edilmitir.


599

3.2. Aratrmann Hipotezleri
Bu aratrmada cinsiyet, ya, eitim durumu, kentte kal sresi, yaamn byk ksmnn geitii
yer, gelir durumu, meslek, sosyal gvenlik, ocuk says, evlilik says, evlilik sresi, ilk evlenme ya,
eler arasndaki ya fark, evlilik biimi, aile ve akrabalarla olan ilikilerin dzeyi, ailede cinsiyete
dayal iblm, eler arasnda sorumluluklarn paylam dzeyi, annelik-babalk rollerinin yerine
getirilmesi, ailede karar alma mekanizmas, otoritenin dalm gibi deikenlerle ilikilendirilerek
Denizlide iddet grm ve boanm olan kadnlarn boanma deneyimleri sosyolojik olarak analiz
edilmektedir.
alan boanm kadnlarn evlilii, almayanlara gre daha ksa srmektedir.
alan boanm kadnlar, evde maddi konularda daha ok sz sahibi-karar verici olmaktadrlar.
alan boanm kadnlar, eleriyle en ok ev ilerine katlma konusunda tartrlar.
Evlilikte boanma fikrini ilk ortaya atan gelir dzeyi yksek boanm kadnlardr.
Eler arasndaki akrabalk durumu olan kadnlar, aile ii geimsizliklerde zm ii daha ok
ailelerine bavururlar.
Eitim dzeyi dk ve geliri olmayan kadnlar evlilikleri sresince daha ok iddete maruz
kalrlar.
Geliri olmayan kadnlar evlilikleri sresince daha ok maddi konularla ilgili olarak eleriyle
tartrlar.
Boanma fikrini ilk ortaya atanlar erkeklerdir.
Boanma kararn veren kadnlardr.
almayan boanm kadn, ekonomik nedenlerden tr ikinci evliliini yapar.
Akraba evlilii yapm boanm kadnlar, boanma sonrasnda daha ok kendi aileleri ile birlikte
yaarlar.
Eitim ve gelir dzeyi dk kadnlar mahkemede boanma gerekesi olarak maddi nedenleri
sunarlar.
Ekonomik zgrle sahip olmak kadnlarn boanma kararn vermelerinde birinci lde
etkilidir.
ARATIRMANIN BULGULARI
Aratrmaya katlanlarn demografik niteliklerine dair verileri u ekilde zetlemek mmkndr.
Aratrmaya katlanlarn ounluu 26-30 ya aralndakilerden olumaktadr (%24). kinci srada ise
31-35 ya arasnda yer alanlar gelmektedir. Dolaysyla katlmclarn ortalama ya aral 26-35dir.
Katlmclar medeni durumlarna gre deerlendirildiinde bekar olanlar ounluu oluturmaktadr.
Baka bir ifadeyle boanm fakat yeniden evlenmemi olanlar ounluktadr (%72,9). Katlmclar
arasnda iki boanma deneyimi yaam olanlar da dikkate deer bir orandadr. Hem kendilerinin hem
de boandklar elerin doum yerlerine bakldnda her ikisinde de kent doumlu olanlarn toplam
rneklemin yarsndan fazlasna karlk geldii saptanmtr (%56,8). Katlmclarn en fazla lise
(%36,7) ve ilkokul mezunu (%34,5) kategorisinde younlatklar gzlenmitir. Okur-yazar olan ve
okur-yazar olmayanlarn oran olduka dktr. Elerinin eitim durumlarna bakldnda ilkokul
mezunu olanlarn ounluu oluturduu (%38,4) lise mezunu olanlarn ise ikinci srada geldii
gzlenmitir (%30,2). Meslek asndan bakldnda ii (%35,3) ve ev hanm (%24,3) olanlar
ounluu oluturmaktadr. Katlmclarn ounluunun dk gelir dzeyinde yer ald tespit
edilmitir. Ortalama gelirleri 500-1000 TL arasndadr.
Aratrmaya katlanlarn evlilik ve boanma deneyimlerine ilikin verilere gre, katlmclarn
boanma ile sonulanan evliliklerinde aile ii sorunlarn zmnde bavurduklar kii ya da yere
bakldnda kadnlarn ounluunun kendi ailesine bavurduu gzlenmitir (%49,7). kinci
ounluk ise hi bir yere bavurmadn belirtmitir (%20,3). Bunun yan sra katlmclarn
%16,4nn yakn arkadalarna, %5,1inin avukata, %1,7sinin psikoloa, %1,1i aile/evlilik


600

danmanna bavurduunu belirtmitir. Dalmn dier seeneklerini i arkadalar, yal aile
bykleri, ein ailesi oluturmaktadr ve bu seenekler olduka dk dzeyler bulunmaktadr.
Dolaysyla boanm olan kadnlarn ounluu kendi ailesini hala nemli bir yardm kayna olarak
grmektedir. Bu balamda 5. hipotezimiz dorulanmtr.
Boand eiyle yakn akraba olduunu belirten kadnlarn %80'i, uzak akraba olduunu belirten
kadnlarn %58,3', akraba olmayp hemeri olduklarn belirten kadnlarn %67,4' ve akrabalk ba
olmayanlarn ise %39,6's evliliklerindeki atmalarda ilk olarak ailelerine bavurduklarn
belirtmitir. Bunun yan sra evliliklerdeki atmalarda hi bir yere bavurmadn belirten kadn
katlmclarn eiyle olan yaknlk durumuna bakldnda %20'si yakn akraba olduklarn, %16,7'si
uzak akraba olduklarn, %26,1'i hibir akrabalk ba olmadn belirtmitir. Bylece 11. hipotezimiz
dorulanmtr.
Aratrmaya katlanlar arasnda boanma srecinde profesyonel destek aldn belirtenlerin oran
ounluktadr (%65,8). Avukat, katlmclarn profesyonel destek olarak en ok yardm aldklar
kiidir. Psikoloa bavuranlarn oran %31,5dir. Avukatlar esasen boanmaya karar vermi olan
elerin son aamada boanma ileminin balatlmas noktasnda son mercidir. Avukatlar, boanma
karar vermi olan elere psikolojik bir destek salamaktan ziyade boanma srecine ynelik hukuksal
ilemlerin nasl yrtlecei konusunda ynlendirici olmaktadrlar. Dolaysyla avukatlar, boanmaya
karar vermi olan elerin bu srecin ncesinde ve sonrasnda taraflarn yaadklar sorunlarn
zmlenmesi konusunda psikolojik bir destek ya da yardm salama eklinde temel ileve sahip
kiiler olarak deerlendirilmemesi gerekmektedir. Katlmclarn byk ounluunun profesyonel
destek aldklar sre 1 yldan daha az olarak tespit edilmitir (%74). Bu sre boanmann gerekletii
sre ile boanma sonras sreci kapsayan ksa bir dneme iaret etmektedir. Yaklak olarak 1 yl
srd dikkate alnrsa boanma srecinin tamamlanmasyla birlikte profesyonel destekte sona
ermektedir.
Aratrmaya katlanlarn 133 gibi byk ounluu boanma fikrini ortaya atan tarafn (%75) ve
105i de boanma kararn kendisinin verdiini belirtmitir (%59,3). Dalmn dier oranlarn
katlmcnn ei ve ortak karar verme seenekleri oluturmaktadr. Hem boanma fikrini ortaya atan
taraf hem de boanma kararn veren tarafn kadnlar olduu sonucu ortaya kmaktadr. Buna gre
kadnlarn boanma konusunda daha kararl olduklar sylenebilir. Son yllarda yaplan pek ok
aratrmada da boanma fikrinin ilk olarak kadnlar tarafndan ortaya atld tespit edilmitir. Evlilik
sresince btn sorumluluklar stlenen ve sorunlarla ba etmeye alan kadn,boanma srecinde de
net bir kararla evlilii bitirebilmektedir. Buna gre 7 numaral hipotezlerimiz dorulanmam fakat 8
numaral hipotezimiz dorulanmtr.
Katlmclarn evlilik srelerine ilikin ortaya kan sonulara gre, ounluu 1-5 yl evli
kaldn (%39) ikinci olarak da 6-10 yl evli kaldn belirtmilerdir (28,2). Dolaysyla katlmclarn
byk ounluu 1-5 yl evli kalmlardr. Son yllarda yaplan aratrmalar, boanmalarn sklkla
evliin ilk yllarnda gerekletii fakat bununla birlikte 16 ve daha fazla yl evli olanlardaki
boanmalarn da olduka dikkate deer olduu vurgulanmtr.
Katlmclarn boanma ile sonulanan evliliklerine kar kma durumunun olup olmadna
ynelik yaplan sorgulamada ounluu kendi ailesi tarafndan tepki grdn belirtmitir (%61,4).
kinci srada yer alan seenek ise einin ailesinden tepki aldn belirtenler oluturmaktadr (%31,6).
Dier oranlar ise yakn akrabalar, ein yakn akrabalar ve sosyal evre gibi seeneklerde dalm
gstermektedir. Buna gre katlmclarn ounluu ailelerinin kar kmasna ramen evlenmilerdir.
Aileler birinci derece etki eden konumundalardr fakat kadnlarn evlilik kararlarnda ailelerine ramen
karar verdikleri gzlenmitir. Bu durum, kentsel yaam dinamikleriyle birlikte deerlendirilebilir.
Eitim ve alma durumu kadnn evlilik kararn vermesinde etkili deikenlerdir. Ve artk bireyler
evlilik kararlarnda daha ok bamsz hareket edebilmektedirler. Ailelerin, katlmclarn evlilik
srelerinde kar ktklar konulara ynelik kategorilere bakldnda ilk srada farkl kltrel evere
ait olmak (%34,8), ikinci srada fikir atmalarnn olmas (%33,9), nc srada sosyo-ekonomik
seviyenin uygun olmamas eklinde belirtilmitir (%19,1).
Katlmclarn 115i (%65) boanmadan nce altklarn 62si (%35) almadklarn
belirtmitir. Aratrma kapsamnda elde edilen veriler, boanma ncesinde alan kadnlarn orannn


601

yksek olmas Trkiye ortalamas dikkate alndnda iyi bir oran olarak deerlendirilebilir. Bununla
birlikte almadn belirten %35lik kesim ise dikkate deerdir. Bu da evli olduklar sre iinde
aratrmaya katlan kadnlarn almay tercih etmemeleri durumu lkemizde geleneksel bir anlayn
yansmas olarak deerlendirilebilecei gibi istihdam alannn yaygn olmamasyla da ilikidir. Bu
durum kentsel yaam dinamiklerinin birey zerinde yaratt ekonomik basklarla aklanabilir.
Kadnn alma istei, einin kadnn almas konusundaki dnceleri, ein ekonomik durumu,
kadnn alma konusundaki dnceleri gibi pek ok faktr kadnn almas konusunda belirleyici
olabilmektedir. Katlmclarn, boanmadan nce alyor olma durumlarnn boanma karar zerinde
etkisi sorgulandnda 71i hibir etkisinin olmadn (%61,7) belirtmitir. Byk lde etkisi
olduunu belirtenlerin oran %21,7, biraz etkisi olduunu belirtenlerin oran ise %16,5dir. Ekonomik
zgrle sahip olmak boanma kararn ne ekilde etkiliyor sorusuna kadnlarn ounluu, daha
zgr bir ekilde karar vermeyi saladn (%58,3), zgvenin artmasn saladn (%16,7),
kararlarnda daha seici ve dikkatli davranmaya olanak saladn (%16,7) belirtmilerdir. Dalmn
dier seenekleri ise toplumdaki saygnln artmas (1 kii), yaam kalitesinin artmas (1 kii) , sosyal
ortamlara daha fazla girmeye olanak salamas (2 kii) gibi gerekeleri oluturmaktadr ve olduka
dk yzdeliklerdedir. Bununla birlikte boanmadan nce bir ite alan katlmclarn 97si evlilik
srecinde almyor olsa bile yine de boanmay tercih edeceini ileri srmtr (%89). Bu da
katlmclarn boanma konusundaki kararllklarn gstermektedir. Bu ekilde 4. hipotezimiz
dorulanmamtr. Boanmann her halkarda gerekleeceine dair kesin bir dncenin var olmas,
boanma kararnda sosyo-psikolojik faktrleri n plana karmaktadr. Bu da evliliin itici ynleriyle
ve taraflara ekici gelen faktrlerle aklanabilir.Buna gre 13. numaral hipotezimiz
dorulanmamtr.
Katlmclarn boandklar eleriyle evlilikleri sresince yaadklar atmalarn nedenini srasyla
iletiim eksiklii (%85,3), beklentilerdeki farkllklar (%61), fikir atmalarn (%43,5), kiiliklerin
farkl olmasn (%37,9), ailelerin etkisi (%32,8), sosyo-kltrel farkllklar (%19,8) belirtmilerdir. Bu
seeneklerden her biri kendi iinde kategoriletirilerek deerlendirilmitir.
Katlmclar boanmadan nceki srete evliliklerini genel olarak 95i kt olarak (%53,7), 38i
orta dzeyde (%21,5), 37si ok kt (%20,9) olarak deerlendirmilerdir. Evlilik yaamlarn negatif
ynde deerlendirenler byk ounluu oluturmaktadr. Evliliini sadece 7 kii olumlu ynde
deerlendirmitir. Boand einin boanmadan nceki srete ev iinde srekli farkl konularda
tartmalar yarattn evde gergin bir ortamn olumasna neden olduunu belirten kadnlarn oran
ounluktadr. Buna gre kadnlarn 85i (%48) sk sk, 56s (%31,6) bazen, 26s (%14,7) nadiren
yantlarn vermilerdir.
Katlmclar, boanmadan nceki srete evliliklerine ynelik yaptklar eletirilerden en
nemlilerinden bir tanesi aile iindeki karar alma biimiyle ilgili olduu gzlenmitir. 103 kadn
katlmc einin evle ilgili kararlarda byk lde etkili olduunu belirtmitir (%58,2). 57 kii eit
karar verildiini belirtmitir (%32,2). Kendisinin karar verdiini belirtenler ise sadece 17 kii olarak
grlmtr (%9,6). 3 numaral hipotezimiz dorulanmtr. Fakat 2 numaral hipotezimiz
dorulanmamtr. Evlilik srecinde yaanan sorunlara kar sergilenen tutum konusunda kadn
katlmclarn 87si sorunu konuarak zme yoluna gittiini (%49,2), 42 kii konumayp sessiz
kalmay tercih ettiini (%23,7), 35 kii mnakaa, kavga, iddet gsterdiini (%19,8) belirtmitir. 7
kii evi terk ettiini, 2 kii ayrlma konusunu gndeme getirdiini, 4 kii de anne-babasn araya girme
konusunda ynlendirdiini belirtmitir.
Kadn katlmclarn boanma srecinden en fazla etkilenen tarafn kim olduuna ynelik
dncelerinin sorgulanmas sonucunda 69u kendisinin etkilendiini (%39), 54 ocuklarnn
(%30,5), 34 einin (19,2) etkilendiini ve 20si ise hi kimsenin etkilenmediini belirtmitir
(%11,3). Boanma srecinden sonra kadn, maddi, evre basks, ocuklara zlem duyma, aile basks
ve erkeklerin tacizi gibi pek ok sorunla karlaabilmektedir. Kadnlarn genel olarak eitim
dzeyinin dk olmas, i piyasasnda dk prestiji, dolaysyla dk creti, sosyal gvencesiz
ilerde almas ve farkl bir takm gerekelerle almalarna izin verilmemesi gibi kadnn aleyhine
olan durumlarla i iedir. Hatta kadnlarn alan kadn kimliinin tesinde ev kadn kimlii ile
yetitirilmi olmas nedeniyle ou kadn kendisi almak istememektedir. Bu durum evlilik
srecinde nemli bir sorun olarak alglanmamaktadr. Fakat evlilikte yaanan eitli sorunlar hatta


602

boanmaya kadar gidilmesi durumunda kadn iin olduka ciddi sorunlar oluturabilmektedir.
Evlenmeden nce hi almam olan bir kadn boandktan sonra alma yaamna girdiinde
zorlanmaktadr. Dk cretle ve statyle alma yaamna balayanlarn oran da yksektir.
Toplumdaki hakim geleneksel yap toplumsal nyarglar, aile ve sosyal evre basks gibi faktrler de
boanm kadnlarn yaamlarn zorlatrmaktadr. Fakat bu durumun gemie kyasla daha esnek
olduunu sylemek gerekmektedir.
Aratrmaya katlan kadn katlmclarn boanmadan nceki srete iddete maruz kalp
kalmadklarna ynelik yaplan sorgulamada 145 kadn (%81,9) einden iddet grdn (herhangi
bir iddet) 32 kadn (%18,1) iddet grmediini belirtmitir. Maruz kalnan iddet tr her biri kendi
iinde kategoriletirilip sorgulanmtr. Buna gre yaplan deerlendirmelerden u sonular dikkati
ekmektedir. Einden iddet gren kadnlarn says olduka yksektir. Maruz kalnan iddet trne
gre yaplan deerlendirmede 113 kadn (%77,9) fiziksel iddete maruz kaldn; 59 kadn psikolojik
iddete maruz kaldn (%40,7), 125 kadn szel iddete maruz kaldn (%86,2), 34 kadn cinsel
iddete maruz kaldn (%23,4), 35 kadn duygusal iddete maruz kaldn (%24,1), 21 kadn
ekonomik iddete maruz kaldn (%14,5), 37 kadn tehdite/gzdana maruz kaldn (%25,5), 37
kadn ciddi olarak ruhsal skntlar yaadn (%25,5) belirtmitir. Buna gre 8. hipotezimiz
dorulanmtr. Elde edilen bulgulara gre aratrmaya katlan kadnlarn byk ounluu evlilikleri
sresince en az bir defa fiziksel iddete maruz kalmlardr. Uygulanan iddet tr asndan srasyla
fiziksel iddet, szel iddet ve psikolojik iddet geldii tespit edilmitir. Aalayc szler sylemek,
zaaflar ile alay etmek, sulamak, kfr etmek, kk drmek, hakaret etmek, yksek sesle
barmak, ei (kadn) eliki iinde brakmak, ein (kadnn) z gvenini yitirmesini salamak, srekli
eletirmek, aalamak, tehdit etmek, kararlara katlmn engellemek, srekli sorguya
ekmek, aalayc isim takmak, sk sk alay etmek, dini veya etnik kimliine ynelik hakaret
etmek, grlerini ve almalarn kmsemek gibi szel iddet kategorisinde deerlendirilen
davranlar iermektedir. Szel iddet dier iddet trlerine gre daha sk olarak maruz kalnan bir ey
olarak deerlendirildiinde fiziksel iddete maruz kalan her kiinin szel iddete de maruz kalma
olasl yksektir. Fakat her szel iddete maruz kalan fiziksel iddete maruz kalmayabilmektedirler.
Evlilik sresince elerin farkl nedenlerle farkl iddet trlerine maruz kaldklar yaygn bir
gerekliktir. iddete maruz kalanlarn byk ounluunu da kadnlar oluturmaktadr. Bir insan
haklar ihlali olan aile ii iddet, gelir ve eitim dzeyi ne olursa olsun farkl toplumlarda ve
kltrlerde yaayan kadnlarn ortak ve yaygn bir sorunudur. Yaplan aratrmalar ev iinde kadna
ynelik uygulanan iddetin yaygnln ortaya koymaktadr. Tm dnyada kadnlar, eleri, erkek
kardeleri, babalar ve erkek arkadalar tarafndan iddete maruz kalabilmekte, lm ya da sakat
kalma gibi sonular ortaya kabilmektedir. Yakn zamana kadar aile ii iddet konusu mahrem bir
konu olarak deerlendiriliyordu. Bu konuda yaplan aratrmalarda aile ii iddetin gizlenmesinden
dolay optimum sonulara ulamak olduka zor olmutur. Ancak bugn aile ii iddet geni bir
toplumsal erevede sosyo-kltrel bir sorun olarak ele alnmakta ve nlenmesine ynelik tedbirler
alnmakta, politikalar gelitirilmektedir.
Boanmadan nceki srete eiyle ounlukla ve sk sk tarttn belirten kadn katlmclar,
tartma gerekelerini srasyla maddi konular, sigara, alkol vb. maddelerin kullanm, duygu ve
dncelerin paylalamamas olarak belirttikleri gzlenmitir. Buna gre 177 kadndan oluan
rneklemimizde, 113 kadn maddi konular, 30 kadn giyim tarz, 35 kadn geleneklere uygun
davranmama, 12 kadn kiisel bakm, 27 kadn byklerle olan ilikilerin sorunlu olmas, 98 kadn
sigara, alkol kullanm, 47 kadn duygu ve dncelerin paylalmamas, 30 kadn ailevi kararlara
katlamama, 9 kadn ocuklarn eitimleri, 6 kadn siyasi konular gibi farkl konularda boandklar
eleriyle tartmalar yaamlardr. Bu sorgulamada her bir seenek farkl ekilde kategoriletirilerek
deerlendirilmitir. 9. hipotezimiz dorulanmtr.
Kadn katlmclarn evlenme biimleri ve evliliklerinde geimsizliklerin ilk olarak ne zaman
baladna ynelik yaplan sorgulamadan elde edilen verilere gre, grc usul ile evlendiini
belirten kadnlarn %23,9u ilk ay ierisinde tartmaya baladklarn belirtirken, flrt ederek
evlenenlerin %24,4 1 ile 3 yl arasndaki srete ilk olarak tartma yaadklarn belirtmilerdir.
Aratrma verilerine gre en dikkat ekici olan noktann aile basks ile evlenen kadnlarn oranlarnda
grlmektedir. Zira aile basks ile evlenen kadnlarn %50si ilk 6 ay ile ilk 1 yl ierisinde


603

tartmalarn baladn vurgulamlardr. Aile basks ile evlenen kadnlarn dalmn dier
seeneklerinde hibir deer olmamas younluun ilk 6 ay ve 1 yl zerinde younlamas nemli
grlebilir. Anlaarak evlendiini belirten kadnlarn %21,3 ilk 1-3 yl arasnda tartmaya
baladklar gzlenmitir. Dalmn dier oranlarna bakldnda ise, evliliklerinin ilk 1 yl iinde
tartmaya baladklarn belirten kadnlarn %19,2si; ilk 6 ay iinde tartmaya baladn belirten
kadnlarn %15,4, 4-6 yl arasnda tartmaya baladklarn belirten kadnlarn %15,4 anlaarak
evlendikleri grlmtr. Aile basksyla evlenenlerde ilk 6 ile ilk 1 yl seeneklerinin dndaki
seeneklerde oransal bir dalmn grlmemektedir. Flrt ederek evlendiini belirten kadnlarn
%20,7si ilk 1 yl iinde %17,1i ilk 6 ay ierisinde tartmaya baladklar grlmtr. 1. hipotezimiz
dorulanmamtr.
Genel olarak deerlendirildiinde grc usul ile evlendiini belirten kadnlarn evliliklerinde ilk
tartmalarn ilk bir ay ile 1-3 yl arasnda younluun olduu grlmtr. Kadn kategorisinde
evliliklerinin 1-3 yl arasnda tartmalarn yaanmaya baladn belirtenlerin oranlarnn %50 ile
dalmn ounluunu oluturmutur.
Kadn katlmclarn boanmadan nceki srete boandklar elerine kar btn yaknlk
dzeylerinde nefret duygusu iinde olanlarn ounlukta olduu grlmektedir. Eleriyle yakn
akraba olduunu belirten kadnlarn %70i, uzak akraba olduunu belirten kadnlarn %41,7si,
akrabalk balarnn olmadn fakat hemeri olduklarn belirten kadnlarn %41,9u, akrabalk ba
olmadn belirten kadnlarn ise %43,2si boandklar elerine kar boanma kararndan nce nefret
duygusu iinde olduklarn belirtmilerdir. Boand ee kar hisler konusunda yaplan
deerlendirmelere gre, yakn akraba olduunu belirten kadnlarn %20si, uzak akraba olduunu
belirtenlerin %16,7si, akrabalk ba olmayp da hemerilik ba olanlarn %16,3 ve hibir
akrabalk ba olmayanlarn %9,9u boand eine kar korku duygusu iinde olduunu
belirtmitir. Sevgi duygusu asndan deerlendirildiinde kadn katlmclarda yakn akraba olanlarn
%10u, uzak akraba olanlarn %16,7si, hibir akrabalk ba olmayanlarn %11,7si ve akraba
olmayp hemeri olanlarn ise sadece %2,3 sevgi duygusu iinde olduklar grlmtr. Genel
olarak bakldnda boand eine kar hisleri konusunda arlkl olarak nefret, huzursuzluk
duygularnn hissedildii gzlenmitir. Yakn akraba olduunu belirtenler arasnda dier kategorilerle
karlatrldnda daha ziyade nefret duygusu iinde olduklar; hibir akrabalk ba olmayanlarda ise
nefret duygusunun yakn akraba olanlarla karlatrldnda daha dk olduu grlmtr. Nefret
duygusu ounluu salamasnn yannda korku duygusunun da kadnlarda baskn olduu
gzlenmitir. Boanmadan nceki srete eiyle duygu ve dncelerini kadnlarn ounluu rahat bir
ekilde paylaamadn belirtmitir (%49,2).
Katlmc kadnlar arasnda boanma kararn ilk olarak kendisi tarafndan verildiini belirtenlere
bu karar einin nasl karladna ynelik deerlendirmelerine bakldnda 42 kadn (%40) einin
boanmamakta direndiini, 34 kadn (%32,4) tepki gstermeyip hemen kabul ettiini ve 29 (%27,6)
kadn da ei tarafndan tehdite maruz kaldn belirtmitir.
Boanmadan nceki srete 93 kadn eiyle ayr yaadn (%52,5), 84 kadn ayr yaamadn
(%47,5) belirtmitir.
Boandktan sonraki srete kadnlarn yaamlarndan duyduklar memnuniyetlerine bakldnda
109 kadn daha ok memnun olduunu (%62,6), 47 kadn ok daha fazla memnun olduunu (%27)
belirtmitir. 18 kadn farkl dzeylerde memnun olmadklarn belirtmiler ve u durumda boanmadan
sonra kadnlarn byk ounluu yaamlarndan byk lde memnun olmulardr.
Kadn katlmclara evliliin uzun srmesinin hangi faktre daha ok bal olduu konusundaki
grleri sorulmutur. Buna gre, 177 kadn katlmcnn 45i para kazanmaya bal olduunu, 132si
para kazanmaya bal olmadn; 171i kadnn ev dnda almamasna bal olmadn 6s bal
olduunu; 158si eler arasndaki uygun ve dzeyli iletiime bal olduunu, 42si cinsel uyuma bal
olduunu, 18i ya farknn az olmasna bal olduunu, 2si kltrel-dini bir yaama bal olduuna,
12si kadnn evine-eine bal olmasna, 6s kadnn almamasna bal olduunu 72si ilgi ve
beeni alanlarnn uyumlu olmasna bal olduunu, 6s ocuk sahibi olmaya bal olduunu, 88i
duygusal ynden uyumlu olmaya bal olduunu, 26s ailelerin uyumasna bal olduunu, 52si
maddi olanaklarn varlna bal olduunu, 45i para kazanmaya bal olduunu belirtmitir. Bu


604

sorgulamada her bir seenek kendi iinde kategoriletirilmitir. Bu yantlar erevesinde kadn
katlmclar, boandklar eiyle yaanlan geimsizliin nedeni olarak ilk srada 52 kadn ilgisizlik ve
ihmalkarlk (%29,4), 47 kadn alkol,kumar gibi kt alkanlklar (%23,7), 27 kadn kiisel
uyumsuzluklar (%15,3), 17 kadn anne-babalarn mdahaleleri (%9,6), 16 kadn aile ii iddet (%9), 9
kadn cinsel uyumsuzluk (%5,1), 7 kadn maddi beklentilerin uyumsuzluu (%4) ve 1 kadn da evi
geindirememe ve ocuk sahibi olmay neden olarak sralamtr.
Katlmclarn mahkemede sunduklar boanma gerekelerine bakldnda 56 kadn alkol, kumar
gibi kt alkanlklar, 44 kadn baka bir kadnn varln, 23 kadn kiisel beklentilerin
gereklememesini, 15 kadn ein evi geindirememesini, isizlii ve maddi sorunlar, 13 kadn, anne
ve babann mdahalelerini ve ein ilgisizliklerini ve ihmalini, 10 kadn ein bask ve kskanlklarn,
3 kadn cinsel problemleri sunmutur. 14. hipotez dorulanmamtr.
Kadn katlmclarn boanma srelerini nasl deerlendirdiklerini meslek deikeniyle
ilikilendirilmesine ynelik sonulara gre, gerilimli ve huzursuz bir boanma sreci yaadn
belirten 47 kadnn ii olduu 7sinin memur, 2sinin emekli, 17sinin esnaf, 28inin ev hanm, 8inin
serbest meslek sahibi olduunu ve 4nn de almad tespit edilmitir. Aratrmaya katlan
kadnlarn ounluu tekstil ya da baka sektrdeki fabrikalarda ii olarak almaktadr. Bununla
birlikte, yine ii olan kadn katlmclarda yalnzlk ve kimsesizlik duygusunun youn olduu bir
sre yaadn belirtenler de ikinci srada yer almaktadr.
Boanma srecinde kadn katlmclarn ailelerinin yaklamlarnn sorguland soruda ailesinin
anlayl davrandn ve byk lde destek olduklarn belirtenlerin ounlukta olduu gzlenmitir
(%56,5). Bununla birlikte ikinci srada ailesinin korumac bir tavr sergilediini belirtenler gelmektedir
(%20,3). Hi ho karlamadn belirtenlerin oran %11,9, ilgi gstermediini belirtenlerin oran
%11,3 olarak tespit edilmitir. Genel olarak bakldnda kadn katlmclar boanma srecinde
ailelerinden nemli lde destek grmlerdir.
Boanma sonras srete kadn katlmclardan 99u sosyal evresinde herhangi bir deiikliin
olmadn, 56s bozulan ilikilerinin olduunu, 22si evresiyle olan ilikilerinin bozulduunu,
arkadalarn kaybettiini ve yeni ilikiler kurmak durumunda kaldn belirtmitir. Bunun yan sra
57 kadn (%32,2) orta derecede maddi sorun yaadn, 45 kadn (%25,4) olduka fazla maddi sorun
yaadn, 41i olduka az maddi sorun yaadn (%23,2), 13 kadn (%7,3) ok fazla maddi sorun
yaadn belirtmitir. 21 kadn ise hi maddi sorun yaamadn belirtmitir. Buna gre, kadnlarn
orta derecede ve olduka fazla derecede maddi sorun yaad sonucuna ulalmtr. Fakat dier
kategorilerde dikkate deer oranlara sahiptir. Bu da boanan kadnlarn aileleri tarafndan destek
grmesiyle ilikili bir durum olarak grlebilir.
Katlmclarn boandktan sonra yeniden evlenme konusundaki dncelerine ynelik
sorgulamay ocuk sahibi olup olmama durumuna gre deerlendirdiimizde ocuu olmayan
kadnlarn %42,9u yeniden evlenmeyi dndklerini, 1 ocua sahip olan kadnlarn %83,1i; 2
ocua sahip olan kadnlarn %78,6s ve 3 ocua sahip olan kadnlarn %85,7si yeniden evlenmeyi
dnmediklerini belirtmilerdir. Dolaysyla ocuk says kadnlarn yeniden evlenmeyi dnmeleri
konusunda belirleyici bir deiken olduu sonucuna varlmtr. kinci evlilii yapan kadnlarn
ounluu iin ekonomik nedenler belirleyici bir faktr olmutur 12. hipotezimiz dorulanmtr.
Kadnlarn almalar konusundaki dnceleri sorgulandnda 121 kadn kadnn her durumda
istiyorsa ve bir engel yoksa almaldr, 37si ailenin ekonomik skntsnn olduu durumda kadn
almaldr, 7si anne oluncaya kadar almaldr, 7si ev ilerinde yardmc varsa almaldr, 3
hi bir durumda almamaldr, 2si evlenmeden nce almaldr yantn verdikleri grlmtr.
Buna gre kadnlarn byk ounluu her durumda gelir getirici bir ite alyor olmay
destekledikleri tespit edilmitir. Kadnn almas konusunda geleneksel bakn hakim olmadn,
annelik ve ev ilerini yerine getirme gibi konularn kadnlarn almas konusunda engel olarak
deerlendirilmediini sylemek mmkdr.
Boandktan sonra kadn katlmclarn 107si ailesinden destek aldn, 49u sorunlarn
kendisinin zdn ve kimseden destek almadn, 12si ocuklarndan destek aldn belirtmitir.


605

Dolaysyla aile, boanma sonras srete aratrmaya katlan kadnlar iin nemli bir sosyal
dayanma mekanizmas olarak grlmektedir.
Kadn katlmclarn evlilii nasl tanmladklarna bakldnda, 97si (%54,8) evlilii aile
birliinin temeli olarak grmekte; 37si eler arasndaki duygusal birlikteliin saland bir kurum
(%20,9), 20si ocuk yapmak ve yetitirmek iin yaplm bir szleme (%11,3), 17si cinsel ilikinin
toplum tarafndan meru klnd bir kurum (%9,6), 6s eler arasndaki ekonomik dayanmay
salayan bir kurum olarak grdkleri tespit edilmitir. Bu tanmlar geleneksel aile anlayna uygun
olmakla beraber aileye ynelik dier tanmlarda bu geleneksel tanmlardan bir lde uzaklalmaya
balandn gstermektedir.
Katlmclarn toplumsal olarak boanma olgusunu nasl tanmladklarna ynelik yantlar
incelendiinde 51 kadn boanmay aile birliini paralayan bir durum olarak (%28,8), 48 kadn
gerilimli ve mutsuz bir evliliin sonlandrlmas (%27,1), 34 kadn skntl bir yaamn
sonlandrlmas (%19,2), 29 kadn baarsz bir evliliin iareti (16,4), 8 kadn boanma
geleneklerimize aykrdr, 7 kadn toplumun dzeni ve gelecei iin tehlikelidir yantlarn verdikleri
gzlenmitir. Boanmann toplumsal tanmna ilikin bu sonular bize boanma olgusunun kltre
ilikin tanmlarndan uzaklaldn daha bireysel bir yaam alanna ilikin znel tanmlamalarn
arlk kazand gzlenmitir. Toplumun beklentilerinden ziyade boanma sorunlu ve bireysel alana
nfuz eden bir sre olarak tanmlanmtr. Toplumsal deerlendirmelerin bireysel deerlendirmelere
evrildii gzlenmitir. Bu da bize deien aile ve yaam biimini sunmaktadr.
SONU
Denizlide yaayan ve boanm kadnlarn iddete maruz kalma durumlarnn, boanma ncesi ve
sonras srete yaadklar sorunlarn sosyolojik olarak analiz edildii bu almada rneklem 177
kadndan olumaktadr. Aratrma 2008-2011 yllar arasnda Denizli Aile Mahkemesine intikal eden
ve boanma ile sonulanm olan davalarla snrlandrlmtr.
Aratrmaya katlan kadnlarn ilk evlenme yalar younluklu olarak 17-26 arasnda dalm
gstermektedir. Eiyle olan ya fark en fazla 5 olarak gzlenmitir. Kadnlarn tamamna yakn ilk
evlenme yann erken olduunu hatta baz katlmclar boanmalarn fazla olmasnn nedenini kk
yata evlenmekle ilikili olduunu belirtmilerdir.
Kadn katlmclarn ounluu ailelerin ynlendirmeleri, basklar ya da istekleri zerine
evliliklerini gerekletirmiler ve grc usul ile evlenmilerdir. kinci evliliklerini yapan
katlmclar da arkadalarnn ya da yaknlarnn tantrmas ile evlenmilerdir. Fakat her iki durumda
da ortak olan temel nokta, kiilerin birbirini yeterince tanmamalar, ksa sre ierisinde evlenmeleri ve
bilinli bir kararn tesinde hareket etmi olmalardr.
Ekonomik zgrl olmayan kadnlara gre evlilik, erkein maddi olanaklaryla ilikili olarak
dnlmektedir. Duygulardan ziyade sosyo-ekonomik koullara bal bir mantk dizgesi n plana
kmaktadr. Baka bir ifade ile evliliin mantk ya da duygulara bal olarak gerekleip
gereklememesi durumu, kadnlarn sosyo-ekonomik statlerine gre farkllk gsterebilmektedir.
Bunun yan sra kadn katlmclar iin sosyal evrenin dul kadna ynelik tanmlamalarnn byk
lde etkisi olduu gzlenmitir.
Katlmclarn boanma nedenleri farkllk gstermektedir. Aldatma, alkol, sigara vb gibi
maddelerin kullanm, kiisel ilgisizlik, ihmal gibi nedenler sralanmtr.
Aratrmaya katlan kadnlarn boanma deneyimlerinde farkl iddet trleri bir arada
gzlenmektedir. Kadn katlmclar, eleri tarafndan ounlukla fiziksel iddete maruz kaldklarn ve
bu iddetin evliliklerinin ilk yllarndan itibaren olmak zere olduka erken srete balad sonucuna
ulalmtr. kinci evliliini yapm olan kadn katlmclar hem ilk evliliklerinde hem de ikinci
evliliklerinde farkl iddet tiplerine maruz kaldklarn ileri srmlerdir. Erkek tarafndan uygulanan
iddette taraflarn aileleri de nemli bir neden olarak belirtilmitir. Eitim dzeyi dk ve ekonomik
zgrl olmayan kadn katlmclar, iddete uradklarnda evliliklerini sonlandrmay
dnmemilerdir. iddeti her ne kadar nemli bir sorun olarak deerlendirmi olsalar da sosyo-
ekonomik statlerinden dolay boanmaya kalkamamlardr. Kadn katlmclarda boanma


606

gerekeleri daha ziyade aldatlma ve kiisel farkllklardan kaynaklanan sorunlar olarak belirtilmitir.
Kadn katlmclarda gzlenen bu durum, Trkiyede bu sosyo-ekonomik profile sahip olan kadnlarn
bir gerekliini yanstmaktadr. iddet, katlanlabilir bir durum olarak alglanmakta, evliliin
devamll iin sorun haline getirilmemektedir. Eitim seviyesi yksek ve ekonomik zgrle sahip
olan kadnlar iin iddet, evlilii sonlandrma nedeni olarak grlebilmektedir. Erkek katlmclarn da
boandklar elerine iddet uyguladklar gzlenmitir. Benzer bir ekilde iddet boanma gerekesi
olarak birinci srada kabul edilmemitir. Kar tarafn hatal bir davranndan dolay iddet
sergilediini, yle davranmasayd iddet uygulamayacan belirterek iddeti hakllatrma ynnde
aba sz konusudur. Sorun olan taraf, boand ei olarak yanstlmaktadr. Bunun yan sra iddet
uygulamadan nce sorunlar iletiimle zme yoluna giden bir katlmc sz konusu deildir. Baka bir
deyile iddet ilk akla gelen ve tek zm olarak kabul edilmektedir. iddetin katlmclar tarafndan
normalletirildii ve iselletirildii dnlebilir.
Kadn katlmclar evlilik srecinde ciddi sorunlar yaanmtr. Bu sre katlmclarn evlilie
bak alarn olumsuz ynde etkilemi, gvensizlik telkin etmitir. Bunun yan sra eiyle arasndaki
kiilik farkllklarndan kaynaklanan atmalar ve sonrasnda gerekleen boanma hayal
krklklarna neden olmutur. zellikle iki defa boanma deneyimi geirmi olan katlmclarn
evlilikleri sresince elerinin sadakatsizliine, saldrgan ve iddete dnk davranlarna maruz kalma
nedenlerinden dolay evliliklerini sonlandrm olmalar, hayatlarnn sonraki dnemleri iin byk
lde sorun tekil etmektedir. Zira, grlen kiilerin ortak ifadeleri, karsna kacak yeni kiilere
kar nasl gvenebilecekleri zerine temellendirilmitir.
KAYNAKA
Akta, A. M. (1997). Aile i iddet ve nleme Yollar.Ankara: Somgr.
Arkan, . (1987). Sosyal Hizmetler Asndan iddet Ve Bir Tr Olarak Evlilikte Kadna Ynelik
iddet. Hacettepe niversitesi Sosyal HizmetlerYksekokulu Dergisi, 5(1).
Clga, . (2002). Aile Mahkemeleri Tasars zerine Bir Deerlendirme. Aile Ve Toplum Dergisi, 2
(5), 51-60.
Dnya Kalknma Raporu (2012). Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii ve Kalknma Genel Bak.
Washington.
Erman, B. (2003). Ailenin Korunmasna Dair Kanunun Trk Hukukuna Etkisi, Trkiyede Aile i
iddet... Hukuk Fakltesi Ceza Hukuku Ve Kriminoloji Aratrma Ve Uygulama Merkezi
Yayn, stanbul.
nver, Y., (2003). Trkiyede Aile i iddetin Boyutlar, Nedenleri Ve zm
nerileri.Trkiyede Aile i iddet, ..H.F. Ceza Hukuku ve Kriminoloji Aratrma Ve
Uygulama Merkezi, Beta Yaynevi, stanbul.
zden, S. (2010). Boanma Sebepleri Bakmndan Aile i iddet. Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl. Aile iinde ve toplumsal alanda iddet. Ankara:
Aile Aratrma KurumuYaynlar; (1997,2005,2008,2010,2011).
T.C. Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl (2009) Trkiyede Kadna Ynelik iddet,
Ankara
nternet Kaynaklar
Dnya Salk rgt Raporu, (2000-2004) http://www.who.int/en/(29.07.2013)
Birlemi Milletler Dnya Kadnlar Raporu,(2010) http://www.kadininstatusu.
gov.tr/tr/19136/Birlesmis-Milletler
www.bianet.org (28.07.2013)
www.bilka.org.tr/kadina-yonelik-aile-ici-siddetin-bosanma-davalarin_6810.html(28.07.2013)


607

BOANMANIN KADINLAR ZERNE ETKLER VE BAETME
STRATEJLER: NDE RNE
Ycel CAN
1

Canan AHN
2

ZET
Genel olarak kreselleme olarak adlandrdmz sre, toplumsal yaplar ve bu yaplar oluturan
toplumsal kurumlar zerinde de nemli etkiler yapmakta ve kkl deiim ve dnmlere yol
amaktadr. Bir toplumsal kurum olan aile de bu deiim ve dnmden payna deni almaktadr.
Aile iinde kadna ynelik iddet, deien aile yaplar ve boanma bu etkinin ne kan grnmleri
olarak karmza kmaktadr.
Bu alma kapsamnda; ailedeki dnmn grnmlerinden biri olan boanma olgusu,
boanmann kadnlar zerinde yapt etkiler ve kadnlarn karlatklar sorunlarla ba etme
stratejileri ele alnmtr.
Aratrma verilerinin analiz edilmesi sonucunda; boanmann kadnlar asndan byk oranda
olumlu olarak algland, ancak az da olsa olumsuz etkilerinin de olduu grlmtr. Boanmalara
kadnlarn ailelerinin byk oranda destek verdii grlmtr. Kadnlar boanmalarna gereke
olarak genellikle elerinin; iki, kumar, aldatma gibi olumsuz zelliklerini gstermilerdir. Kadnlarn
yaptklar ilk ilerden biri bir i bulmak ve almak olmaktadr. Kadnlarn boanmann ardndan
karlatklar bir baka sorun ise, eleri tarafndan tekrar evlenme konusunda bask grmeleridir.
Anahtar Kelimeler: Boanma, Kadn, Aile, Evlilik, iddet.

ABSTRACT
In this study, the case of divorce, which is one of the views of this transformation, the effects of
divorce on women, coping strategies faced by women are discussed. In this study, in March 2013
twenty -divorced woman in the province of Nigde were interviewed face to face. In order to determine
the samples of interviewed women, the information given by interviewed women was obtained within
the framework of the snowball sampling technique.
It has also been found that divorces have been greatly supported by the families of women.
Women have shown their husbands negative charecteristics such as gambling, drinking, cheating as
the reason of their divorce. Divorced women , especially unemployed ones,have been faced serious
economic problems.For this reason, one of the first things they do is to find a job and work. Another
problem faced by women after divorce is to be bothered by their husbands with the instances of
remarriage.
Keywords: Divorce, Woman, Family, Marriage, Violance

GR
Karlkl sevgiye, mutlulua ve gvene dayal olan evliliin yasal bir ekilde sona erdirilmesi
olarak tanmlayabileceimiz boanma, tarihsel srete evlilik kadar eskiye dayandrlsa da gnmzde
daha sk karlatmz bir durumdur. Boanma, modern toplumun hzla artan toplumsal sorunlarnn
banda gelmektedir. Bat toplumlarnda olduka yksek olan boanma oranlar lkemizde de giderek
artmaktadr.
lkemizde boanma gemi dnemlerde ho karlanmamaktadr. Ancak son zamanlarda
kadnlarn alma hayatna girmesi, elerin eitim durumlarnn ykselmesi, kadn haklarnn n plana
kmas, hukuki ynden gemie oranla boanmann kolaylatrlmas gibi etkenler boanmann

1
Do.Dr. Nide niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, ycan@nigde.edu.tr.
2
Sosyolog


608

artmasnda nemli rol oynamaktadr. Boanmann temelinde yatan faktrlerden biri, kadnlarn
alma hayatna girmesidir. Kadnlar ekonomik zgrlklerini kazandklar iin evlilii maddi
gvence olarak grmekten vazgemektedirler. Ayn zamanda evlilikle ilgili bir sorunla
karlaldnda ayr ev ama eskiye gre daha kolay hale gelmitir. Bunlara ek olarak boanan
kiilere zellikle de boanan kadnlara ynelik olumsuz bak asnn eskiye oranla azald
grlmektedir.
Boanma, eler arasnda hukuki, duygusal ve cinsel birlikteliin sona ermesidir. Evliliin hukuki
ba, mahkeme sreciyle sona ermektedir, duygusal ban sona ermesi biraz daha uzun srmektedir.
Bireysel ya da toplumsal nedenlerden dolay biten evlilikler de youn bir stres sz konusu olmaktadr.
Boanma sonucunda yalnzca eler birbirinden ayrlmaz, bunun sonucunda eitli sosyal ve psikolojik
sorunlarda beraberinde gelmektedir. Evlilik ve boanma, ok boyutlu ve karmak olgulardr.
Boanma, her bireyde farkl bir kriz dnemine neden olmaktadr.
Boanma, kimilerine gre normal karlanrken, kimileri ise boanmaya olumsuz anlam
atfetmektedir. Buradan da anlalaca zere boanma konusunda birbirine zt iki gr vardr. Birinci
gre gre, eler mutlu olmak iin bir araya gelirler ve tm gayretlerini bu uurda verirler. Eer eler
arad mutluluu birbirlerinde bulamazlarsa bu onlara zulm olmaya ve ac vermeye balar. Kiiler
kendi istekleri dhilinde ilikilerini bitirmeye karar verirler. kinci gre gre, aile ok kutsal bir
kurumdur bundan dolay aile olur olmaz sebeplerle datlmamaldr.
ARATIRMA YNTEM
Aratrma, Nide ilinde yaayan boanm kadnlarn, boanma nedenlerinin ve boanma
sonrasnda karlatklar glklerin; ya, eitim durumu, meslek, evlilik ekli ve sresi, ocuk sahibi
olma, ocuk says ve ocuklarn yalar, velayet durumlar, boanma nedeni, boanma sonras genel
yaam, psikolojik durum, kendisi ve ocuklar iin nafaka alma durumu, boanma ncesi ve sonras
maddi durum, ailelerin boanmaya etkisi gibi deikenleri inceleme konusu yapmtr.
almada, 2013 yl Mart ay ierisinde Nide ilindeki boanm yirmi tane kadnla yz yze
grmeler yaplmtr. Grme yaplan kadnlarn rnekleminin belirlenmesinde kartopu rneklem
belirleme teknii erevesinde grlen kadnlardan alnan bilgilerden yararlanlmtr.
Bu almada, nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Bu tercihin en nemli nedenlerinden biri,
grlen kiilerin boanma deneyimlerini yakndan inceleme kaygsdr. Nitel aratrma, nicel
aratrmaya gre aratrmaya dhil edilen kesiti ok daha derinlemesine anlama ve deerlendirme
olana sunan bir yntemdir. Aratrma ile Nide ilinde boanmann kadn zerinde hem olumlu hem
de olumsuz etkisi aratrlmtr.
Nitel aratrmann herkes tarafndan kabul edilen bir tanmn yapmak g olmakla beraber, nitel
aratrma, kuram oluturmay temel alan bir anlayla, sosyal olgular bal bulunduklar evre iinde
aratrmay ve anlamay n plana alan bir yaklamdr denilebilir (Kaya, 2009: 8).
alma evreni, ulalabilen evrendir. Aratrmacnn, dorudan ya da gzleyerek ya da ondan
seilmi bir rnek kme zerinde yaplan gzlemlerden yararlanarak, hakknda gr bildirebilecei
evren alma evrenidir (Akta, 2011: 47). almann evrenini, Nide ilinde yaayan boanm
kadnlar oluturmaktadr.
GNMZ ALESNN PROBLEMLER
Dier toplumlarda olduu gibi Trk toplumundaki aile de deimektedir. Trk ailesi yzyllardan
beri farkl kltrlerle kar karya kalmtr. Tanzimat la beraber Bat kltr etkisine maruz kalm
ve hzl bir ekilde deiime uramtr.
Gnmz Trk ailesi hem Bat grnml hem de geleneksel yap zelliklerine sahiptir. Bat
ekirdek ailesinde sosyal, ekonomik ve duygusal ynyle ilikiler kopmutur. Batnn ekirdek ailesi
ile bizim ekirdek aile arasnda fark vardr. Trk ailesinde problemlerin byk ksm sosyal
kurumlardan ziyade yakn akrabalar arasnda zlmektedir.
Kyden kente gle birlikte gecekondularn artmas birok problemi beraberinde getirirken aile
ile ilgili problemler de ortaya kmtr. Byk ehirlerde aile byk sarsnt yaamaktadr. Aile


609

yeleri kyde evrenin kontrol edici basksndan kurtulmu, zendii gpta ettii hayran olduu bir
evreye gelmitir. Bu hayatn ierisinde yer alabilmek iin kadn, erkek ve ocuk almaktadr. Ancak
bu ok kolay deildir ve bu durumun meydana getirdii skntlar yaanmaktadr. Burada gstermelik
tketim, gsteri harcamalar aileler ve kiiler arasnda gsteri yarn ortaya karmtr. Bu ihtiyac
karlanmayan ailelerde tartmalar, evden kamalar ve gayri meru davran biimleri gndeme
gelmekte bu sebeple boanmalar gereklemektedir (Kabakl imen, 2008: 433).
Gnmz ailesinde misafirperverlik, komuluk, yardmlama duygular ortadan kalkmtr.
Mahalledeki fakirlerin yardmna koma, kurban kesme, zekt, fitre gibi yardm mekanizmalar
zayflamtr. Aile de hem babann hem de annenin almas ocuk terbiyesini aksatmtr. Ailenin
akamdan akama bir araya gelmesi ve bu zaman diliminin de daha ok TV veya bilgisayar banda
geirilmesi ailenin manevi ve sosyal gcn azaltmtr. Evler adeta bir otel odasna dnmeye
balamtr. ocuk zerinde anne baba etkisi gittike azalmaktadr. Bu durumda ocuk tek bana
kalmakta ve doal olarak hatalar yapmaktadr.
Sanayileme ile birlikte sosyal ilikilerde faydac, maddeci, ferti eilimlerin ortaya kmas,
anomi (hedefsizliin hedef haline gelmesi), ykselen boanma oranlar ve intiharlar, yalnzlama,
uyuturucu bamll sosyal zlme belirtisi olarak toplumda bulunmaktadr. ehirleme ile beraber
yallarla ilikiler zayflamakta, renim seviyesi ykselmekte, evlilik kararlar taraflarn kendi
kararlaryla gerekleirken ailelerin evlilik kararlar zerindeki etkisi azalmaktadr (Kabakl imen,
2008: 435).
Toplumu tehdit eden sorunlardan biri olan boanma, anlk bir durum olmayp belli bir srecin son
noktas olan zor bir karardr. Boanma, eler iin mutsuz ve sorunlu bir evlilikten k olsa da ailenin
ykm demektir. nk ayrlmann kanlmaz ve gerekli olduu durumlarda bile boanmayla sorunlar
bitmemekte iftler ve aileleri iin yeni bir sre balamaktadr. Boanma iftleri sosyoekonomik
ynden sarsarken psikososyal ynden rselemektedir. Sorunlu ilikiler boandktan sonra da ou
zaman ocuklar araclyla srmektedir. Bundan dolay bireyler boandktan sonra evlilik ncesi gibi
zgr olamamlardr.
Evliliklerin kolayca boanmaya gitmesinin nedenlerinden biri de, toplumun boanmaya bak kar
bak asnn deimesidir. Gnmzde boanma doal bir hadise olarak karmza kmaktadr. Oysa
eskiden boanma hem eler hem de bunlarn aileleri ve evreleri tarafndan felaket olarak telakki
edilirdi. Aile ierisindeki sorunlar aile bykleri, yakn akrabalar, hatta komu ve mahalleliler
tarafndan arabulucu olarak devreye girer ve ylmadan onlar uzlatrmaya alrd. Fakat gnmzde
aile bykleri aile sorunlar ierisine girmeye ekinmektedir. nk eler ailevi sorunlarna kimsenin
mdahale etmesini istememektedir.
Gnmzde boanmalarn yaygnlamasnn insanlarn evlilie daha az istekli olmasndan deil
de, evlilik anlayndaki deiimle birlikte mutlu bir evlilik kurma isteinin giderek artmasndan
kaynakland unutulmamaldr. Zira retim aralarndaki deiikliklerin yol at kentleme ve
dolaysyla yeni yaam formasyonlar, giderek artan bir hareketlilie yol amtr. Bu ayn zamanda
bireysellemeye, kadnn zgrlemesine ve dolaysyla kurulan ailelerin gelenek ve yasalara dayal bir
yap deil de ortakla ve sevgiye dayanan bir yapda olmalarnn da nn amtr. Kafa dengi ve
ortak olmaya duyulan ihtiya ve iftlerin beklentilerinin artmasnn yaratt bask, boanmaya neden
olmaktadr (Sucu, 2007: 11-12).
Evliliin devam etmesinde en nemli faktrlerden biri, elerin birbirlerine kar duyduu sevgi ve
saygdr. Sevgi ve saygnn olmad evlilikler uzun sre devam etmemektedir. nk sevgi ve sayg
olmaynca yaananlar paylamak ve mutlu olmak gibi beklentiler de ortadan kalkmakta ve evlilik
anlamn yitirmektedir.
Boanma sebepleri arasnda nemli rol oynayan faktrlerden biri de sanayilemenin aile
zerindeki etkileridir. Gnmzde sanayileme ile akrabalk sistemine dayal kapal toplum yaps
dalmtr. Akrabalar arasnda veya ayn evre iinde gerekletirilen evlilik oranlar dmtr. Aile
dengesini salayan akraba evresinin azalmas veya ayr yerlerde oturuyor olmalar aile iinde yaanan
problemlerde evliliin devam konusundaki destekleri azalmaktadr. E seiminde ailenin rolnn
azalmas, genlerin evlilik kararlarn kendilerinin vermesi ve kararlarn genellikle gelip geici farkl


610

deerlere dayanmas evliliklerin uzun sreli devam etmesini engellemektedir (Kabakl imen, 2008:
453).
ARATIRMA BULGULARININ DEERLENDRLMES
Grlen Kadnlarn Demografik zellikleri
Aratrma kapsamnda grlen 10 boanm kadndan 3 ilkokul mezunu, 1 i lise terk yani
ortaokul mezunu, 3 lise mezunu olup; bunlardan biri kz meslek lisesi, biri imam hatip lisesi, biri de
dz lise mezunu olup polis meslek okulunu yarda brakmtr. Kadnlardan 1 i polis meslek
yksekokulu mezunu, 1 i niversite mezunu, 1i de yksek lisans mezunudur. Yaptm grmeler
kapsamnda Evli iftlerde eitim seviyesi arttka boanma oran da artmaktadr. hipotezim
dorulanmaktadr. nk grtm kadnlardan 6 s lise ve st okullardan mezun olmulardr.
Grlen kadnlardan 3 ev hanm, 1 i temizlik grevlisi, 2 si markette alyor, 1 i bankac, 1 i
ebe, 1 i polis memuru, 1 i de meyve suyu fabrikasndan emekli olmu.
Aratrma kapsamnda grlen kadnlarn byk ounluu boandktan sonra almaya
balamtr. 10 kadndan 4 boandktan sonra almaya balamtr. 1 i ise hi almam,
boandktan sonra babasnn maayla geimini salamtr. Grlen kadnlardan 5 i evlenmeden
ncede almaktadr. Yaptm grmeler kapsamnda Ekonomik bamszln kazanm
kadnlarda, boanma oran artar. hipotezim rmektedir. Yaptm grmelerden de anlalmak
zere, gnmzde kadnlarn alma hayatna girmesiyle boanma oran artarken, ekonomik
bamszl olmayan kadnlarda daha kolay boanma karar almaktadrlar. Evlilik dneminde
almayan kadnlar, boanma sonrasnda alma hayatna katlmaktadrlar. Bu aratrma kapsamnda
kadnlar, boanma sonrasnda ekonomik kayglar ve sorunlar nedeniyle alma hayatna
girmektedirler. Grlen kadnlarn ya ortalamas 30 ila 55 arasnda deimektedir. Kadnlardan biri
28, biri 32, biri 35, biri 36, ikisi 43, biri 49, biri 55, biri de 65 yandadr.
Boanma Sebebi
Grlen 10 kadndan 7 sinin boanma sebebi aldatlmadr. Kadnlarn byk ounluunun
aldatlmas sonucu boanmas dikkat ekicidir. Dier boanma sebepleri yle devam etmektedir;
iddet, kskanlk, geimsizlik ve sorumsuzluk. Yaptmz grmeler sonucunda Boanma
sebeplerinden ilk sray geimsizlik almaktadr. hipotezim rmektedir. nk grtm
kadnlarn byk ounluunun boanma sebebi aldatlmadr.
Kadn, kumar, iki hepsini syleyim mi? Kadn eve getirdi. Ondan boandk, ikisine kumarna
katlandm zaten. Onlara he diyordum. Ta ki kadn eve getirene kadar. Kadn grdm. Ondan sonra
ben boanma davas atm. (Yasemin).
Boanma nedeni aldatmas. Yabanc uyruklu bir kadnla aldatmas.Aldatma, ekonomik iddet,
fiziksel iddet hepsi vard. Ekonomik iddet derken para vermiyordu, fiziksel iddet derken de srekli
dayak vard. Benim btn evliliim boyunca vard. O zamanlarda ok artt. lk dayam daha alt
aylk evliyken ilikiye girmek istemediim iin tokat att. Daha cahilsin 18 yamdaym ailenin
yanndan ayrlp Bursa ya gelmiim. Sonra barmak iin gitmi bana orap alm. O kadar nedensiz
yere vurdu ki deme gitsin. Hatta hastaneden rapor alacak seviyeye kadar. uanda kafamn uras krk (
kafasnn stn gstererek) polis tabancasyla kafam yard. Kemik iine gt. O zaman son
haddimizdeydik. Bunu kimseye sylemedim. Sadece rapor almay tercih ettim. Onu meslekten
attrym diye. Sonrada dndm vazgetim. Ankara da dayak yedim. Beni bomaya kalkt,
boazma yapt. Resmen lmden dndm. Tamam, yapcam dedim, yle brakt. Bu evin tabusunu
bana verdiydi, onu geri alabilmek iin. stanbul daki dayamda da buradaki ev kz rencilere
verilmiti. Kiray renciler yatrmamlar. Bizde o paray alp kendi kiramz veriyorduk. Onlar
yatrmaynca bizde yatramadk. Bizim ev sahibi de kahvede ne biim polis ev kirasn demedi demi.
Benimde azmdan o o anda kt, hatalym, uan da hatal olduumu anladm. Orospularla yerken
dnmedin de, imdi mi dnyosun dedim. nk sadece o Rus kadnla yemedi, o gittikten sonra
ok eitli kadnlarla birlikte oldu. nk sonuta bi bedel deyecek. Onlara tapu ald, giysi ald, otel
paralarn dedi. Kendini mahvedinceye kadar batt. Masa kurmu, fotoraflar falan bende. Benim
evde sobam yanmyor, soukta oturuyorum, iki ocuk ocuum ameliyat oldu. O gidiyor kadnlara
krk alm. Bende onu grnce, o anda belki sylemeseydim dayak yemezdim ama hak etti. O anda


611

ldrecekti. Tabancayla kafama vurdu. Elinden salk ocana kafama diki attrmaya gidiyorum diye
evden ktm. Yoksa salmas mmkn deildi. Silah kafama vurunca perde, duvarlar, yerler kan
iinde kald, gittim ikayeti oldum. En azndan elimde dayanam olsun. nk boanmak istiyorum,
boanmyor. Evin yarsn ver bana diyor; boanym. Maksat evi almak. Bende o evi vermem ona,
nk haksz. O evi sen bana boanmak amacyla verdin. Boanmaktan vazgetin evi kurtarym diye,
uanda da ben sana vermem. O ev iin ok mcadele etti. Hala o evi alabilmek iin kendi ailesine
bask kuruyor. Siz bana bask kurdunuz evi bana verdiniz ondan geri aln diye. Ailesinin de bana
yaklama sebepleri hem ikimizi bartrmak hem de evin yarsn ona geirttirmek. (Belgin).
hanet, aldatma. Baka bir dostunun olduunu rendiim anda ben bir karar verdim ve evi terk
ettim. Bu aldatma onun istei dnda olan bir eydi. Biz kaza yaptktan sonra ben tamamen yatalak
kaldm. Ailesi daha ben hastanede yatarken annesi balam, ie yaramaz seni evlendirecem demeye.
Bu kadnda kendisinin bulduu biri deil. Bir ekilde istei dnda olan bir olayd. (Kadn kocasna
muska yapldn sylyor.) Ben bunu duyunca kabul etmedim. Eer kendisi isteseydi, boandktan
sonra 8 yl ayr yaadk, o kadnla evlenebilirdi ama evlenmedi ve lecei zamana kadar da benim
penceremin nnde beklemi, ben beklediini fark etmedim. Ben ocuklarma dedim ben dnmeyi
dnmyorum babanz evlenmek istiyorsa evlendirin diye, yalnz kalmasn diye. Israrma ramen,
ayrlmamza ramen kimseyle evlenmedi. oktan yuvasn kurabilirdi. Biz kazay yaptktan 8 yl sonra
boandk, bu arada onun ok destei, yardm oldu. O konuda hakkn deyemem. Kazann
boanmamzda herhangi bir etkisi olmad. Bizim konumuz hi kaza deil. Ben tamamen para para
haldeyken dahi bir ocua bakar gibi bakt. Bir gn dahi f dediini duymadm, aalamak, hibir
eyini duymadm. Diyebilirim ki eski gcm kazanmamda yegne tek sebebi de odur. ok destek
oldu. Bana engelimi hibir zaman hatrlatmad. Gerekten ben en ok onun desteiyle ayaa kalktm.
Ondan ilgi, destek grmesem tekrar hayata dnemezdim. Bu konuda en byk desteim odur. Kazada
eime ve iki oluma bir ey olmad. Emniyet kemerim olmu olsayd arabayla 3 takla attk. Olmaynca
boynumun zerine dmem, beni bu hale getirdi. En byk hatamz bu. Kurallara uymamann
cezas.(Berrin).
Aldatma ve sorumsuzluk. Beni lise rencisi bir kzla aldatt. 15- 16 yandan beri kullanyordu
onu. Kzla tanma ekli; bunlarn dkknlar vard, bu dkknn yanna biyer ald, kz da burada
grm, sevmi. O kzla evlendi, evleneli 2, 3 ay oluyor. Birazda mecbur kald. Kzn annesi, babas
boanm. Onun evli olduunu da biliyordu. Kz da grsen bin yl iin rast gitmez. (Cennet).
Benim stme evlendi, beni aldatt. Benle evliyken bakasyla yaamaya balad. Ben
rendiimde daha nceden yayormu. Ben onun beraberliini 5- 6 yl sonra rendim. Ben
renince boanma davas atm. rendikten sonra ayrldm. (Fatma).
iddet, aldatlma, ilgisizlik vs. vs. vs. (Aya).
hanet, baka ihanetin getirdii geimsizlik, gvensizlik hepsi.(Aye).
lk eimden boanma sebebi geimsizlikti. Yani ok kskant. kincisinin ikisi, kumar hepsi
vard. iddet uygulard. (Nermin).
At yar, sorumsuzluk, evle alakas yoktu. (Feride).
Geimsizlik, sorumsuzluk, evlenince sorumsuz olduu ortaya kt. lgisiz alakasz, mutsuz bir
insand, ben pozitiftim, o negatifti. (Aynur).
Boanmann Kadn zerinde Olumsuz Etkisi
Boanmann sizin zerinizde olumsuz etkisi nedir? sorusuna kadnlarn ounluu bu durumdan
en ok ocuklarnn olumsuz etkilendiini sylemiler, boanmann olumsuz etkisini en ok ocuklarn
yaadn belirtmilerdir. Evliyken almayan kadnlar, boanmadan maddi ynden olumsuz
etkilenirken, ekonomik bamszln kazanm kadnlar ise maddi ynden etkilenmezken, psikolojik
sorunlar yaamakta ve altklar ortamda insanlarn baklar ve tekliflerinden rahatsz olmaktadrlar.
Boanmadan daha ok olumlu mu, olumsuz mu etkilendiniz? sorusuna kadnlarn hepsi Hem
olumlu, hem olumsuz etkilendim. kisini bir arada yaadm. Boanmann olumlu etkisi de var,
olumsuz etkisi de var. cevabn vermitir. Yaplan grmeler sonucunda Boanmadan kadnlar daha


612

olumsuz etkilenir biimindeki hipotezimiz dorulanmaktadr. nk kadnlar boanma sonrasnda
hem ekonomik ynden hem de psikolojik ynden zarar grmlerdir. Birounun eski ei boandktan
sonra elerini aldattklar kadnlarla evlenmitir. Kadnlarn boanma sonrasnda karlatklar
zorluklar kendi ifadeleriyle vermek daha yararl olacaktr.
Maddi ynden ilk bata zorlandm. nk o beni kredi kartyla dolandrmt. Epeyce bir borla
geldim. Bir de engelli ocuk olduu iin onun bakm, i bulamadm bir sre. Bunlarn altndan nce i
buldum, i bulunca borlar yava yava bitirdim ondan sonra da kendime eya almaya baladm. Eya
alp ocuklarma daha iyi imknlarla bakmaya baladm. (Belgin).
Aaa ok. (Kadn birka dakika sesiz kald ve alad.) En ok da ocuum kreteyken tam baba
kavramn rendii srada resimlerde, her eyde baba yok. Her ey ben. Kule gibi yaparm beni
upuzun, kendisini kck. O resmi hi unutmuyorum zaten. Bu resimlerde babas yok. Ben bu
durumdan maddi ynden ok etkilendim, ailemin destei, en ok ocuumun yaad zd yani
kendimden ziyade. Bu olumsuzluklarn altndan nce ailem, sonrada Allahm yani baka bir ey deil.
Rabbimin yardm. Bunlar aln yazs olduunu bilip de susmak yani. Alnna bu yazlacakm baka bir
ey deil yani. manm zayf olsayd, daha kt olurdu. (Feride).
Boandma piman mym ocuklarm asndan hani imdi anal, babal ksz olmak ok zor.
Annen lr, annem ld dersin, baban lr, babam ld dersin. Ama anne sa, baba sa, ocuklar
nerde olduunu bilmez. Ben kendi hayatm yaadm, eim kendi hayatn yaad. Ne kadar ac,
skntda yaasan, ocuklarn ki gibi olmaz. Bayram sabah kalkyorsun, herkese bakyorsun, ailesiyle
gidiyor. Biz kahvaltya oturuyoruz, hepimizin boynu bkk. Yani bunlar ok ac, zor eyler. zellikle
ocuklar iin ok byk ac. Bize gre hava ho. Benim kzmn babasna yazd iirleri buldum, yle
eyler yazm ki, gizli gizli yazard, neler dkmemi ki, ne zlemler, ne sitemler. ocuklarn
yaantlar biranda uup gidiyor. Ne kadar kt olursa olsun ailenin bir arada olmas farkl, ok rahat
da olsa paralanm yuva farkl. Boandktan sonra kzm babay grmedi. Biz kzmla evi terk ettik.
Babamz ok istemi grmeyi ama grmceler varya engellemi. Olan ocuklaryla anlamal
ayrldm ama. Ben boanmak iin terk etmedim ki evi. Birka gn karsak dedim akl bana gelir.
Biz de dner geliriz. O amala ktk. Eim gurur yapt aramad, ben onlar kovmadm dedi,
gerektende yle oldu, kendimiz ktk. Ben gurur yaptm, gitmedim zr dilesin dedim. Sonrada
byle oldu. (Berrin).
Boanmann olumsuz etkisi kzmn bu durumdan etkilenmesi oldu. Biz boandmzda zaten
kzm kkt 1,5 yanda faland, bundan etkilenmedi ama okula gittii iin retmeni soruyor
mesela devini kiminle yaptn, hafta sonu ne yaptn diye arkadalarndan kimi diyor babamla yaptk,
kimi diyor hafta sonu babamla parka gittik diye o zaman ok etkileniyor ite. Zaten boanmadan en
olumsuz etkilenen ocuklar kar- koca herkes kendi hayatn yayor. Birde insann ei tarafndan
aldatlmas ok kt, beenilmemek insann zoruna gidiyor. (Cennet).
Tabi ki ocuklarm bundan ok olumsuz etkilendi. Kzm evlenirken mesela babas yoktu ya da 4
kardetiler, 2 kardee dtler. Kardeler birbirlerine dman oldular. Yani aile bitti. Biz 6 kiilik bir
aileydik, 3 kiilik aile kaldk. O ok ypratt. Bir de ben ok ktm. Sevdiim iin ok yprandm. Bir
de ktlk hi grmemitim daha nce. Kskanlk vard ama normal insandaki gibiydi oda. Dayak
grmedim. Yokluk evliliimizin ilk yllarnda vard ama o beni etkilemedi. Sevdiim iin her eyine
katlanmtm ben. Daha sonra bu olay ok ar geldi. Tabi btn aile yprand bundan. kisi vard,
ar deildi. Ben sevmiyordum, imesini istemiyordum. kinin bize kar vard, zarar yoktu. Yeme
ime o anda ne istersen yapard. ti mi hayatn yaa yani. Ama ben sevmiyordum iki olayn.
(Fatma).
lk aldm eim salamd. Benim sakatlm hep bama vurdu. Oturduun yerde seni gren hep
salam bir ey zanneder diyordu bana. kincisi de karma zrl knca hadi dedim alym dedim.
Bana bir laf sylemeye hi olmazsa hakk olmaz dedim. O zamanlar, o benden daha zrlyd.
Yryordum ben o zamanlar ie gidip, gelirken. Benim ki ocuk felci, doutan oldu. kincisinin
iddeti vard, ikisi, kumar vard. Boanma sonras sorunlarla karlamadm. Ben evreyle
barmdr. Yalnz bu akl tekerlekli sandalye yokken, zor olurdu, maa almaya kmam, alverie
kmam. Komuma buyururdum, ona buna buyururdum. Ayda bir araba tutardm ben. O gn btn
ilerimi hallederdim. ofrm vard benim. Ondan sonra devlet bana bu arabay verdi (akl tekerlekli


613

sandalye). Emekli olduum iin, sigortal olduum iin. imdi btn ihtiyalarm ben bu arabayla
hallediyorum. Maddi ynden zaten hibir skntm yok. Ev kendi evim. Psikolojik olarak da
etkilenmedim. Allah ma hep krederim. Yani zrlym ben yledir, byledir demem yani,
barm ben kendimle. (Nermin).
Bir sre psikolojik destek aldm. Bana biraz kilo katks oldu onlarn. Boanmadan hem olumlu
hem olumsuz ynden etkilendim, ikisi bir arada desem. Yani tek deil. (Aya).
Olumsuz olarak sadece insanlarn bak alar ok farkl oldu, dulsun ya. Tek olumsuz yan odur
ama onu da bir ekilde ayorsun. Bu sre bi 6 ay falan sryor, boandn ite napacaksn, dulsun,
arkadalarn daha iyi tanyorsun. Arkadalarnn eleri bile sana daha farkl gzle bakyorlar,
boandn iin, birazda gensen ama atm yani. Psikolojik olarak kendimi ok yalnz hissettim ama
bunalma girmedim, ila falan kullanacak seviyeye gelmedim. (Aynur).
Tabi ki olumsuz etkisi de var. Bi kere yalnzlk duygusu ok kt, toplumun bak as kt,
topluma kendini ispat etmeye alyorsun, ocuklarnn psikolojisini ayakta tutmaya alyorsun,
hibir eyin eksikliini onlara fark ettirmemeye alyorsun, tamamen fedakr birisi oluyorsun.
(Aye).
Boanmann Kadn zerinde Olumlu Etkisi
Grlen kadnlar boanmann olumlu etkisini yle ifade etmektedir: boandktan sonra daha
mutlu olduklarn, eski elerinin iddetinden, kskanlndan kurtulduklarn, kendilerine gvenlerinin
geldiini, zgr olduklarn ifade etmilerdir.
nceden iyiydi. lk 10 yl iyiydi. Zaten 17 yl evli kaldk. lk 10 ylm iyiydi artk ondan sonra
kadn knca zaten bozuldu. Evliliimin 10. ylnda kadn kt. Kalan 7 yl boyunca kadn bile bile
evliliimi devam ettirdim. Devam ettirdim ama ta ki dzelecek mi diye acaba dner mi ki diye.
Dnmedi. Bende yeter artk dedim, braktm. iddet vard, iki, kumar, kadn bunlarn hepsi vard.
Boandktan sonra daha mutlu oldum. (Yasemin).
iddetten kurtuldum, kendi ayaklarmn zerinde alp, kendi ayaklarmn stnde durmay
saladm. O zaman ona bamlydm. (Belgin).
lk eimle tartmalarmz ok olurdu. Ondan kurtuldum. Yok, ona baktn, yok una baktn. te
felaket dzeyde kskanlk vard. Ar derecedeydi. O zaman almadm halde. lk evliliimde
almyordum. Gereksiz kskanlk yznden boandm ondan. lk eim iten kartt beni. Ben
kzken ie girdim. Evlenince iten ayrldm. Sigortam ben o arada ldrmedim. Sigortam devam etti.
Ondan sonra ikinci evliliimi yaptm. O zrlyd. Buraya gelince ben ie giricem dedim. Ben dedim
oturamam evde, ie giricem dedim. Buradakiler biraz kar geldi. Yok, ben direttim yani ie gircem,
alcam dedim. Ayn numarayla sigortam devam ettirdim. 84 ylnda zrller yasasndan
yararlanarak emekli oldum. kinci evliliimde eimin ikisi, kumar vard. Bundan kurtuldum.
(Nermin).
Olumlu olarak kendime gvenim geldi. lk maam aldmda ben bunu mu yaptm dedim. O
zaman pasiftik, evde ne yaparsan, bir yere gidiyorsun bir ey beceremiyorsun. imdi ocuun
sorumluluu, kendi iini kendin yapyorsun. O da yapmyordu. Evliykende sorumluluk bendeydi ama
yine de bir rahatlk vard yani. O evin erkei diyorduk, yapmyorduk. imdi diyecek kimse yok.
(Feride).
zgrlk, benim eim ok kskant. Ben alacaktm, altrmad. Benim imdi emekli maam
olsa kt m olurdu. Bir kskanlk yznden benim btn geleceimi yok etti ite. Hibir yerde
altrmad. imdi ben bu saatte burada byle rahat olacaktm, kesinlikle. (Berrin).
Ben evliyken o para getirecekte, ekmek alacak diye beklerdik. Onun eline bakardm ama o
paralar kzla yermi. Ama imdi kendi paramla ok gzel bir ekilde geiniyorum. Yediim nmde,
yemediim arkamda. Kzmla birlikte daha iyi haldeyiz. (Cennet).
Kendimi buldum, yani ben, ben oldum. Kendime gvenim daha ok artt. nsanlara daha ok
yaklatm, eskiden birazck daha uzaktm. Evliyken erkek daha ndeydi. Boandktan sonra
ayaklarmn zerinde durmay bildim. Byk faydas oldu bana. Kendimi kazandm. (Fatma).


614

Dnyaya yeniden geldim. Byle ok mutluyum. Her eye ramen, yaadm onca eye ramen,
psikolojik destek aldm ben. la tedavisi grdm, o kadar skntya ramen olumun getirdii
avantajlar ve dezavantajlara ramen byle daha mutlu olduumu dnyorum. Dnyaya yeniden
geldim yani, mutluyum. Yaayamadm her eyi yayorum, btn lgnlklar da yapyorum, ok
mutluyum byle. (Aya).
Kafam rahatlad, hayata dndm, kendime gvenim daha ok geldi. (Aynur).
Sizi sinir eden birisi yok hayatnzda, huzur, zgrsn, istediini yapyorsun, kendi kararlarn
kendin veriyorsun, daha dorusu huzurla yatp, kalkyorsun en nemlisi o. (Aye).
uan da iinde bulunduunuz durumu dndnzde yine boanr mydnz? sorusuna
kadnlarn 8i Evet cevabn verirken, 2 si ise Boanmak istemezdim ama evliliimizin ilk yllar
gibi olsayd. cevabn vermitir.
Boanrdm. uan da ok rahatm. Hem ekonomik zgrlm var, hem psikolojim dzeldi, hem
erkek basksndan, iddetinden her eyinden kurtuldum. Ama maalesef daha kurtulamadm. Hala
benimle tekrar evlenmek istiyor. Ben onun teklifini kabul etmiyorum. Ama zaman zaman vicdan
ediyorum mesela. uan o ok kt durumda. O kadnla da ilikisi bitti. Baka kadnla evlendi.
Ondanda boand. Ayn kadnla tekrar evlendi. Yine boand. uanda maanda hacizler var. Valla
yedi sene nce yirmi bir milyar haciz vard. O yirmi bir milyarn zerine daha da eklendi. uanda yani
bilemicem miktarn. E bi emekli maayla, evi yok, ailesi bozuldu. Yani o benden ok kt durumda.
Eski ei kadnla tekrar evlenmek istiyor. Kzm istemiyor, olum istiyor. Olumda baba otoritesi,
sevgisinin boluu olduu iin. Ama babann yaptna akl ermedii iin, bize yapt o iddeti maddi
manevi daya falan oluma mesela az vurdu, kza ve bana daha ok iddet uygulad iin, olum
bilmedii iin istiyor, bilinsiz olarak. (Belgin).
imdiki hayatmdan memnunum. Sadece zel ihtiyalarm gideremiyorum. Affedersiniz tuvalet
gibi, banyo gibi. Ona da kadn tuttum. Kadn sabahlar geliyor, nk yatamyorum, kalkamyorum,
tuvalete gidemiyorum. Sabah geliyor beni kaldryor, akam geliyor beni yatryor. (Nermin).
zgrlk, benim eim ok kskant. Ben alacaktm, altrmad. Benim imdi emekli maam
olsa kt m olurdu. Bir kskanlk yznden benim btn geleceimi yok etti ite. Hibir yerde
altrmad. imdi ben bu saatte burada byle rahat olacaktm, kesinlikle. (Berrin).
Tabi ki boanrdm. %100 boanrdm ve bu kadar da ac ekmezdim, bu kadar ypranmazdm.
uan ki aklm olsayd, cahil olmasaydm. O zaman daha ok cahildim. Daha nce onunla hayat var
zannediyordum. O ok ypratt beni, keke daha nce boansaydm. (Fatma).
Kesinlikle hatta daha nce boanrdm.(Aye).
Boanrdm. Ama evliliimin ilk yl gibi srseydi boanmazdm. nk evliliimin ilk yl
ok gzeldi. O zaman boansaydm da boandma ok zlrdm. Ama son yl ok ktyd o
yzden iyiki de boanmm diyorum. Son ylmzda tartmalar ok artmt. Tartmalar arttncada
evde huzur olmazd, o da o kza giderdi. (Cennet).
Onun durumunu gzden geiriyorum, hala yle. Boanmazdm ama ayn. Ya da yle olurdu;
ayn evde otururduk, ben yine alrdm. Ad baba var, e var olurdu. Ayrlma da iyi gzle
bakmyorlar. Ben anslym ki byle yerde alyorum. 1,5 sene Kardelen de altm, 5-6 senedir de
burdaym. anslym yani daha kt insanlar var. yle duyuyoruz yani. (Feride).
Boanma Sonras Psikolojik Durum
Boanma sonrasnda neler hissettiniz? sorusuna kadnlarn 7 si ok zldklerini sylerken, 3
ise mutlu olduklarn, rahatladklarn sylemilerdir. Kadnlar boanma sonrasnda mutluluk ve
znty bir arada yaamlardr. Gzel hayallerle kurulan evlilikler, Adliyede son bulmaktadr.
Hayal krklna uradm. Ondan sonracma zldm, ok zldm. Btn bunlara ramen ok
zldm. ster istemez 2 ocuumun babas, ilk gz armd mesela, ondan sonracma anlatlmaz ya.
(Yasemin).


615

lk balarda bi bunalma dtm. Dul kadnm, evrenin tepkisi ne olur diye. Maddi glkler ok
yaadm. Birde aldatldm iin bana zor geldi. Maddi k yaadk mesela. ki ev bir araba vard.
Tabi evin biri bende kald da. Maddi k ok yaadm. Ben yl boyunca dzelir mi diye
beklerken eski eim o kadna gitmeyi srekli tekrarlad, baka kadnlara da giderdi. uanda da mesela
gnahn almaym da hayatnda vardr birileri. nk srekli hayat kadnlarna giderdi. Benden ncede
gidermi, sonradan sylediine gre. Lisedeyken balam hayat kadnlaryla birlikte olmaya. uan ki
adyla genel eve gidermi yani. (Belgin).
zldm. Bilmem zldm yani. lkinde cahildim, piman oldum. Keke gene ocuumun
babas, barsaydm dedim. Ama i iten gemiti tabi o zaman da. kincisinde hibir ey
hissetmedim. (Nermin).
Maddi olarak kendi skntlarm olmad iin sevindim tabide, psikolojik olarak zldm. Evin
dzeninin bozulmas kt tabi.(Feride).
Boluk, byk bir boluk, ok byk bir boluk. nsan hayatta ama bo. zldm, zlmez olur
muyum yuvam dalyor. (Berrin).
ok botum, ama olaylar getikten sonra ok rahattm. nce ok ok ktydm. ok byk
aclar ektim. Boanma aamasnda 15 kilo verdim. Sigaraya baladm, gnde 5 paket sigara imeye
baladm. ok yprandm, yemedim, imedim, hibir ey yemiyordum. Sadece su ve sigara, gece,
gndz, hi sndrmeden dierini yakyordum. 15 gnde, 15 kilo vermitim iyi hatrlyorum, ok
yprandm. (Fatma).
Tabi ki ok znt hissettim. O andaki o durum kt bi durum. Mesela a sana faydaldr ama a
olmak istemezsin yle bir durum. O ortam kimsenin houna gitmez. (Aye).
Eer evliliimizin ilk yl gibi olsayd, ok zlrdm. Ama son sene ok kt olduu iin
mutlu oldum. stmden bir yk kalktn dndm, rahatladm. Evliyden eim yanmda yoktu ama
glgesi vard. Boandm ondan da kurtuldum. (Cennet).
Rahatlama hissettim. Benim eim avukat bir de Nide li. Bizim davamz kimse almad buradan,
ben Konya dan avukat tuttum. Rapor karttrdm. Durumada sadece ikimiz vardk ve tek celsede
boandk. (Aya).
Kafam rahatlad ama bunun yannda huzursuzda hissettim kendimi. Bunun nedeni acaba benimde
hatalarm var myd ya da niye byle oldu dedim. Hem mutluluu hem mutsuzluu bir arada
yayorsun. Belli bir zaman geene kadar, hayata alana kadar.(Aynur).
Boanan Kadna nsanlarn Bak As
Boandktan sonra evrenin size kar bak as deiti mi? sorusuna 6 kadn deimedi
cevabn verirken, 4 kadn deiti cevabn vermitir. alan kadnlar boanm olarak damgalanrken
ve kt tekliflere maruz kalabilirken, almayan kadnlarn evrelerindeki insanlar tandk olduu iin
bu tr tekliflere maruz kalmamlardr. Akgl Sarpkaya (2012:29) tarafndan Van ilinde yaplan
aratrmada da boanm kadnlarn evredeki erkekler tarafndan hedef haline geldiklerini gsteren
verilere ulalmtr.
evremin bana kar bak as deimedi. Hatta benim daha iyi stme dtler komularm
falan. Daha sevmeye baladlar beni. Gelip gitmelerini esirgemediler yani. (Yasemin).
Ben ilk bata kt gzle baklr mym diye baktm ama hi yle bir olumsuzlukla da
karlamadm. Hatta hem kendi akrabalarm hem de binada beni koruma altna aldlar.
Olumsuzluunu yaamadm dulluumun. Sadece bi i bulmada zorluk yaadm. (Belgin).
Yok deimedi. (Nermin).
Yok, hayr. Aksine destek oldular her ynyle, akrabalarm, evremdekiler. Fazla maddi olmasa
da ufak tefek ocuun eline bir eyler verdiler. (Feride).
Olsa da ben hi dikkat etmedim. Yok ya grmedim. (Berrin).


616

Hayr, herkeste beni hakl grd ve herkes beni rnek grd. Daha sonra herkese rnek oldum.
Komularmn falan bak as deimedi. Hi kimseden yanllk grmedim. (Fatma).
Abi olup da, byk brakanlar oldu mu, oldu. Bu da onlarn erefsizlii. Komulardan da eken
var, ekemeyenler var. Asln bilmeden insan sulamay biliyorlar. (Cennet).
Boandktan sonra kesinlikle insanlar size farkl gzle bakyorlar. Bunlar onlara cevap vererek,
karlarnda dik durarak, gerekirse konumama karar alarak atm. Bazlarn arkadalktan kardm.
Dul olduum iin insanlar senden nasl faydalanrm diye dnyor. (Aynur).
Tabi ki deiti, beni tanyan herkesin dnmyorum dese de, bir tarafnda onu dndklerini
ben biliyorum, ona da hazrdm zaten. Bu dnemde insanlardan kendimi soyutladm, kim ne derse
desin hi umurumda deil, nemli olan ocuklarm ve benim huzurum. nk baz erkeklerin gznde
kadn olman yeterli; bu evli de olabilir, boanmta olabilir fark etmez. (Aye).

SONU
Aratrma bulgularna gre, kadnlarn eitim dzeyi, meslei ve yalarnn boanma zerine bir
etkisi bulunmamaktadr. Kadnlar eitim dzeyi ve yalar bakmndan eski eleriyle benzerlik
gstermektedir. lkokul mezunu kadnlar, ilkokul mezunu kiilerle evlenirken, lise st okul bitiren
kadnlar ise eitim seviyesi daha yksek kiilerle evlenmektedir. Evlilikte eitim dzeyi ve ya
birbiriyle uyum iindedir.
Aratrma verilerine gre evlilik sresi, boanma kararnn alnmasnda belirleyici olmamtr.
Ayrca aratrma sonucuna gre grlen kadnlarn ou iddete maruz kalmaktadr. Aile ii
iddetin, eitim ve meslee bal olarak anlaml derecede farkllamad da bulgulanmtr.
Modern toplumda, bir nevi sosyal kontrol ilevi gren geleneksel deerlerden uzaklamakla,
boanma oranlarnn artmas arasnda nemli bir iliki olduu grlmektedir. Bu ilikinin ba
oyuncular kadnlardr. Kadnlarn eitim seviyelerinin ykselmesi, alma hayatna girmesi ve sosyal
alanda glenmeleri, onlar barole tayan en nemli etkendir. Aratrma sonucunda almayan
kadnlarn da gnmzde daha kolay boanma karar ald grlmektedir. Bunda toplumun
boanmaya kar tutumunun yumuamas da etkili olmutur.
Evliliin boanma ile sonlandrlmasnda kadn, birok sorunla baa kmak zorundadr. zellikle
toplumsal nyarglar, ekonomik skntlar, ocuklarn bakm ve eitimi, alkanlklarn deimesi ve
bunlarn yannda yalnzlk ve psikolojik basklarda, kadnlarn boanma sonrasnda yaadklar nemli
sorun balklar olarak ne kmaktadr. Boanma sonrasnda kadnlar evredeki erkekler tarafnda
ahlaksz tekliflere maruz kalmaktadr.
Aratrma verilerine gre, yaplan evliliklerin yars, sevgiye dayal ve arkadalk ederek
gerekletirilen evliliklerdir. Bununla birlikte bir ksm da grc usulyle gereklemitir. Evlilik
birliinin anlaarak kurulmas veya geleneksel ekilde yani grc usulyle olmas, birlikteliin
srdrlmesinde yeterli olmad grlmektedir. Dikkat eken bir dier unsur ise boanmayla
sonulanan bu evliliklerde kadnlardan bazlarnn aileleri kar km olmasdr. Bu yzden evlilik
tr boanmada bir engel deildir.
Aratrmann en nemli bulgularndan biri, boanma nedeni olarak kadnlarn en fazla aldatlma
cevabn vermi olmalardr. Aldatlma ya, eitim durumu, meslek, evlilik sresi vb. gibi
deikenlerle de farkllamayan bir neden olarak bulgulanmtr. Aldatlma sabit tutulduunda,
sorumsuzluk, geimsizlik, kskanlk, alkol, kumar ve iddete ynelmesi gibi nedenler, boanma iin
ncelik gstermektedir. Boanma davasn daha ok kadnlar amaktadr.
Evlilik dneminde kadnlarn byk ksm ekirdek aile yapsndadr. ocuk sahibi olmak, tm
kadnlarn boanmay ertelemesine neden olmaktadr. Yani ocuklarn olmas boanmay bir sre iin
engeller. Fakat ocuk saysnn boanmay nlemede hibir etkisi bulunmamaktadr. Boanan
kadnlarn ounluu tek veya iki ocua sahip olup, ikiden daha fazla ocua sahip olan kadnlarn
says azdr. Boanma sonras ocuklarn velayetini ve dolaysyla bakmn kadnlar stlenmektedir.
Kadnlarn birou ocuunun olmasn avantaj olarak grmektedir. Aratrma verilerine gre


617

ekonomik durumu iyi olan kadnlar eski elerinden nafaka alrken, ekonomik durumu kt kadnlarn
almamas dikkat ekicidir.
Aratrma bulgularna gre, grtmz kadnlarn ounluu boandktan sonra ailesinin
yanna gitmek yerine ocuklaryla birlikte ayr evde yaamay tercih etmitir. Kadnlardan bir blm
bir sre de olsa elerinin ailesiyle birlikte yaadn belirtmitir. Ein ailesi ile birlikte oturma, sosyal
ilikilerin ailenin merkezinde belirlenmesine yol aarken, sosyal evre ile etkileimi de
snrlandrmaktadr.
Eler ounlukla etnik ve sosyokltrel olarak ayn evreden gelmektedir, bundan dolay
aralarnda kltr farkll yoktur. Ayn zamanda ailesinde boanm kii bulunmasnn eler arasnda
boanmaya etkisinin olup olmad incelendiinde, bu durumun boanmaya etkisi olduu kanaatine
varlmtr. nk ou kadnn ailesinde boanan kiiler vardr. Kadnlarn birou ayn koullar
altnda bugn de boanacan belirtmitir. Yeniden evlenme ile ilgili olarak da kadnlarn yars
beklentilerine uygun biri olduu takdirde evlenmeye scak bakmaktadr.
Aratrma bulgularna gre kadnlarn hepsi boanmay engellemek iin eitli zm yollar
aramlar, gerek aile byklerinin gerekse ilgili kurumlarn evliliklerde arabuluculuk rolleri yetersiz
kalnca, son are olarak boanma gndeme gelmitir. Kadnlar boanma sonrasnda skntlardan
kurtulamam, aksine yeni sorunlar ortaya kmtr.
Aratrma bulgular sonucunda kadnlarn boanmadan hem olumlu hem de olumsuz etkilendikleri
grlmektedir. zellikle boanmann hemen ardndan boanmadan olumsuz etkilenirken, ilerleyen
dnemlerde boanmann olumlu etkisi grlmektedir. Boanmadan olumsuz etkilenenlerin banda
ocuklar gelmektedir.

KAYNAKA
Akgl Sarpkaya,O. (2012). Boanm Kadnlarn Yaam Deneyimlerine Sosyolojik Bak.
Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt 15, Say 2, s. 1-43.
Akta, . (2011). Boanma Nedenleri ve Boanma Sonrasnda Karlalan Glkler.
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits
Kabakl imen, L. (2008). Trk Tresinde Kadn ve Aile. stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
Kaya, T. (2009). stanbul da Yaayan Boanm Kadn ve Erkeklerin Boanma Deneyimleri.
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Yeditepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Sucu, . (2007). Boanm Kadnlarn Boanma Nedenleri ve Boanma Sonras Toplumsal Kabulleri
(Sakarya li rnei). Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits.


618











B8 OTURUMU
SALIK-I:
SALIK ALANI VE HAKKI



619

SALIK ALANINDA LETMECLK ANLAYIININ BR YANSIMASI
OLARAK KAMU HASTANE BRLKLER
Esin KAYA
1

Aye TEKN
2

ZET
Yeni kamu ynetimi anlay olarak da ifade edilen Yeni Kamu letmecilii (New Public
Management) 1980lerden sonra dnyada bir ok lkenin kamu ynetimlerinde yaanan bir paradigma
deiimi olarak grlmektedir. Yeni kamu iletmecilii, kamu sektrndeki rgtlerin nasl
tasarlanmas, organize edilmesi ve onlarn zel sektr tarznda nasl iletilmesi gerektii hakknda bir
deerler ve varsaymlar btn olarak ifade edilebilir. Bu yeni ynetim anlaynda, geleneksel kamu
ynetiminin brokratik rgtleri etkisiz, verimsiz, hantal, savurgan ve vatandalarn beklentilerini
karlayamad ynnde eletirilmektedir. Kamuda da zel sektr gibi iletmeci anlayn
benimsenmesi ve yaygnlamasnn, zel sektrdeki birok ynetim tekniinin kamuya aktarlmasnn
bu sorunlara zm olaca iddia edilmektedir. Bu almada, 663 sayl KHK ile Kamu Hastane
Birliklerinin kurulmasyla kamu salk hizmetlerinin rgtlenmesi ve sunumunun yeniden
yaplandrlmas, Yeni Kamu letmeciliinin temel zellikleri asndan deerlendirilmektedir.
Anahtar kelimeler: Yeni kamu iletmecilii, salkta dnm, kamu salk hizmetleri

ABSTRACT
The new public management approach, also called to as New Public Management (NPM) is seen
as a paradigm shift in public administration many countries in the world after the 1980s. NPM can be
expressed a set of assumptions and value statements about how public sector organizations should be
designed, organized and managed in a quasi-business manner. In this new management approach,
traditional public administration has been criticized for ineffective, inefficient, cumbersome, wasteful
of the organization and unable to meet the expectations of citizens. It is claimed that business
managament approach applied in private sector should be adopted and expanded in public
management and also many management technique in the private sector should be transfer to the
public for solution of current problems. In this study, re-organizing and reconstructing of delivery of
public health services is evaluated in terms of main features New Public Management after
establishment of the Public Hospitals Associations.
Keywords: New public management, health transformation, public health services.

GR
1970lerin sonlarnda yaanan ekonomik ve siyasi gelimeler, devletin ekonomik ve toplumsal
alana mdahalesinin azaltlmasn isteyen yeni liberal-yeni sa ideolojinin dnyada ykselie getii
yllar olmutur. 1980li yllarda dnyann birok lkesinde ynetime gelen yeni sa ve yeni liberal
iktidarlarla birlikte devletin kltlmesi iin zelletirme, rekabeti seenekler ve piyasa temelli
yntemlerle devletin toplumsal alana ynelik mdahalelerinin azaltlmasna ynelik uygulamalar
yaygnlk kazanmtr. Devletin rolnn yeniden tanmland bu yeniden yaplanma sreci ile birlikte
dnya genelinde kamu ynetimleri de reform ad altnda kkl deiimler yaamlardr.
Yeni liberal ve yeni sa ideoloji kamu ynetimindeki yeni araylara kuramsal ve pratik dzeyde
zemin hazrlam, yeni kamu iletmecilii (New Public Management) yaklam bata ngiltere,
Yeni Zelanda ve Avustralya olmak zere uygulama alan bulmu, daha sonra kresel dzeyde
yaygnlk kazanmtr. YKnin kresel dzeyde yaygnlamasnda ise OECD, IMF, Dnya Bankas
gibi uluslararas finans kurulular nemli rol oynamlardr. Bu kurulular, devletlerin ynetim

1
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Blm Doktora rencisi
2
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Blm Doktora rencisi


620

sistemlerini etkileyen balayc kararlar alarak, iletmeciliin kamu ynetimi alannda uygulanmasna
olanak salamlardr.
Geleneksel kamu ynetimi anlayna bir tepki olarak ortaya kt ifade edilen YK konusunda
farkl tanmlar ve grler ileri srlmektedir. YK ile ilgili farkl grlerin ortaya kmasnn temel
nedeni, yaklamn uygulamalardan hareketle deerlendirilmesi ve dinamik bir geliim izgisi
gstermesidir. Ayrca, YK temelli reformlarn gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki
uygulamalarnn farkl sonular da farkl deerlendirmelerin yaplmasnda etkili olmutur. Tartmal
bir kavram olmasna karn YKnin daha ok kamu sektrnde zel sektr ynetim tekniklerinin
kullanlabilmesini mmkn klan reformlarn zetle anlatmn amalayan pratik bir ifade olarak
kullanld sylenebilir. Ekonomiklik, etkinlik ve etkililik deerlerine dayal olan bu anlayta zel
sektr hizmet sunumunda etkin ve etkili bir ara olarak ele alnmakta, kamu sektrnde de bu
tekniklerin kullanlmas gerektii savunulmaktadr.
Kamuda deien ynetim anlaynn 1980lerden itibaren birok lkede gerekletirilen salk
sektr reformlarn etkiledii grlmektedir. Yeni liberaller, devlet tarafndan sunulan birok hizmet
gibi salk hizmetinin de etkin, verimli ve bireysel zgrlkleri artracak ekilde serbest piyasa
tarafndan ya da en azndan serbest piyasaya alarak verilmesi gerektiini ifade etmektedirler. Salk
reformlarnn gerekesi olarak mevcut salk sisteminin verimli ve etkili ilemeyii, salk
harcamalarnn art, kaliteli salk hizmeti retilememesi ve toplumun artan salk beklentilerinin
karlanamamas gsterilmitir. Mevcut sorunlarn varl konusunda eitli evrelerce bir kabul sz
konusu olmakla birlikte, zm olarak izlenen politikalar salk hizmetlerinin piyasaya almas ve
kamu salk hizmetlerinin de iletmecilik anlay iinde verilmesi gerektii ynnde olmutur. Bu
noktada hem zel salk sektr desteklenmi hem de mevcut kamu salk kurulularnn zel sektr
benzeri ilkelerle ynetilmesi ve hizmet sunmas hedeflenmitir. Bu kapsamda tedavi edici hizmetlerin
sunulduu kamu hastanelerinin hizmet retme ve sunma biimlerinde nemli deiimler yaanmtr.
Bu konuda lkemizde yaanan en son gelime Salk Bakanl merkez ve tara tekilatnn
rgtlenme ve ynetim yapsn deitiren 663 sayl KHK ile olmutur. Salkta Dnm
Programnn temel bileenlerinden biri olarak kamu hastanelerinin idari ve mali adan zerk birer
iletmeye dntrlmesi hedefi bu KHK gereklemi grnmektedir. Bu almada, yeni kamu
iletmecilii yaklamnn ortaya k ve zellikleri ele alndktan sonra salk hizmetlerinin
rgtlenmesi ve sunumunda iletmeci yaklamn bir rnei olarak Kamu Hastane Birliklerinin
kurulmas deerlendirilecektir.
1-YEN KAMU LETMECLNN ORTAYA IKII
1970lerin sonlarnda gelimi kapitalist lkelerde kar oranlarnn dmeye balamas ve petrol
krizinin hzlandrd ekonomik kriz, refah devletinin krizi olarak grlm dier yandan II. Dnya
Sava sonras oluan sosyal demokrat uzlay sorgulayan ve reddeden liberal muhafazakr siyasal
hareketin etkisiyle, devletin ekonomik ve sosyal hayattaki rol ciddi ekilde sorgulanmaya balamtr
(Tokatlolu, 2005; mrgnlen, 2003). Bu yllar devletin ekonomiye mdahalesinin azaltlmas ve
minimal devlet anlayn benimseyen yeni liberal ideolojinin tm dnyada ykselie getii yllar
olmutur (Sallan Gl, 2004; 197; Ataay, 2005: 68). Lister ve Labonte de yeni liberalizmin
egemenliini kreselleme asndan ele almakta uluslar aras irketlerin ve en varlkl OECD
lkelerinin ekonomik ve ideolojik olarak basknl olarak deerlendirmektedir (2011: 222).
Yeni liberalizme gre devletin ekonomik yaama mdahalesi etkin deildir. nk onlar,
ekonomik faaliyetlerin kurallarnn da ekonomik olduunu ve devlet mdahalesinin ou kez siyasi
kurallara gre yaplan ynlendirmeler olaca iin bunun ciddi bir kaynak israf ve verimsizlie yol
atna inanrlar (Aksoy, 1995: 161).
Devletin etkinliinin azaltlmasn isteyen ve kamu sektrnn genilemesine kar kan liberal-
muhafazakr siyasal partiler, 1970lerin sonlarndan itibaren Amerika ve ngilterede iktidara gelmi,
devletin kltlmesi erevesinde zelletirmeler, kamu hizmetlerinin piyasaya almas bu
partilerin siyasi programlarnn temel hedefi olmutur (mrgnlen, 2003: 3-4). Yeni Saa gre,
refah harcamalar ekonomik olarak verimsiz ve sosyal olarak tahrip edici (bir bamllk kltr
yaratma) olarak ele alnrken, serbest piyasa kaynaklar, mal ve hizmetlerin datmnda normatif bir
mekanizma olarak grlyordu. Devlet ise, piyasa srelerinin doal ileyiini bozan mdahaleci bir


621

unsurdu. Refah ve devlet kart politikalarn etkisi 1980 ve 1990larda Muhafazakr hkmetlerle
ilikili zelletirme reformu rneinde grlebilir. Yeni Sa refah hizmetlerinin sunumunu rekabete
amak iin gnll kurulular (kar amac gtmeyen) ve irketleri (kar amac gden) tevik etti. Ayn
zamanda, kamu sektr salayclar da kk ve orta lekli iletmelerin yapt gibi rekabeti iliki
biimleri ve szlemelere dhil edildi. zelletirme projesi zel sektr (piyasa ile e) ve kamu
sektr (devlet ile e) gibi ztlar bir araya getirerek ikisini ayran snrlar andrmaya balad
(Sharon vd., 2000: 2-3).
Gelimi batl lkeler devletin kltlmesi politikalar erevesinde kamu harcamalar ve
istihdamnn azaltlmas; kamu iktisadi teebbslerinin zelletirilmesi ve zel sektrle ilgili
dzenlemelerin azaltlmas veya tamamen kaldrlmas (dereglasyon) ve kamu hizmetlerinin
sunulmasnda israf nleyici ve etkinlii artrc almalarn yaplmas gibi yollara bavurmulardr
(mrgnlen, 2003: 4). Gelimekte olan ya da az gelimi lkelerde ise bu lkelerdeki benzer
politikalarn benimsenmesi ve uygulanmasnda daha ok d faktrler etkili olmutur. zellikle IMF
ve Dnya Bankas gibi uluslar aras finans kurulular bu lkelere verdikleri kredi borlarna karlk
bu lkelere dayattklar yapsal uyum programlar ile kamu sektrnde piyasa ve zel sektr ynelimli
birok reformun hayata geirilmesinde nemli rol oynamlardr (Larbi, 1999: 12).
1980lerdeki reformlarn nemi gemiteki giriimlerle kyaslandnda, bu reformlarn daha
kapsaml ve temel olarak devletin ekonomideki roln yeniden dzenleyen, kamu ve zel arasndaki
ilikileri deitirerek, ekonomik gelimede zel sektrn daha fazla desteklenmesi, bireyin zgrl,
tketici tercihi gibi liberal deerlerin tevik edilmesinin amalanmasdr. in z, dereglasyon,
ekonomik liberalleme ve zelletirmeler yoluyla devletin asli grevlerine geri dnmesi, Yeni San
dncesinde zel giriim ekonomisiyle tanmlanan merkezi deerlerin kamu sektrne dahil
edilmesidir. Aslnda, kamu refahn gelitirmeyi amalayan bir kamu hizmetinden, verimlilik ve
ekonomiye dayal bir giriimcilik kltrne doru radikal bir deiim yaanmtr (Mascarenhas,
1993: 319).
1980li yllarda devletin kltlmesi politikalar erevesinde devletin mdahale olanaklar
piyasa lehine snrlandrlrken 1990lara gelindiinde kamu ynetiminin de bu dnme uymas
gndeme gelmitir. Kltlm bir kamu ynetiminde azalan kaynaklarn etkin ve verimli
kullanlmas, kamu hizmetlerinin kaliteli ekilde sunulmas gibi konular ne karken, yeni
yaplanmaya uygun bir kamu sektr iin yeni deer ve dnceler, yap ve sreler, teknik ve
uygulama araylar balamtr. Bu dnemde dnyada birok lkenin kamu sektrlerini etkisi altna
alan kamu ynetimi reformlarnn geni lde yeni kamu iletmecilii anlaynn ilkeleri
dorultusunda biimlenmitir (mrgnlen, 2003: 4; Sezen, 2009: 25). Kamuda iletmecilik
anlaynn nem kazanmaya balamasnda, yeni sa ve yeni liberal ideolojinin, geleneksel kamu
ynetimi anlayna verimsiz, etkisiz, kaliteyi gelitirmek ve maliyetleri snrlamak konusunda
baarsz, kat ve hiyerarik brokratik yaps ve hizmet kullanclarnn beklentilerini karlayamad
ynnde getirdikleri eletiriler de etkili olmutur (Dawson ve Dargie, 2002: 34). Kamu sektr
rgtlerinin nasl tasarlanmas, organize edilmesi ve onlarn yar-zel sektr tarznda nasl iletilmesi
gerektii konusunda bir deerler ve varsaymlar btn olarak tanmlanabilen yeni kamu
iletmecilii yaklam bu dnemde merkezi bir tema haline gelmeye balamtr (Diefenbach, 2009:
893). Geleneksel kamu ynetimi anlay yerini esnek, piyasa temelli ve mteri odakl yeni kamu
iletmecilii anlayna brakmaya balamtr.
2-YEN KAMU LETMECL NEDR?
Yeni kamu iletmecilii (New Public Management, NPM), 1970lerin sonlarndan beri birok
OECD lkesinin kamu ynetimi reform gndemlerinde egemen olan benzer ynetsel doktrinler
btnn tanmlamak iin kullanlan pratik bir ksaltmadr (Hood, 1991; Pollitt, 1993). Bu lkelerin
kamu hizmetlerinde meydana gelen yapsal, rgtsel ve iletmeci deiimlerin ounda etkili
olmutur.
YK, geleneksel kamu ynetimi anlayndan kamu iletmeciliine geii vurgular (Lane, 1994;
Dunleavy ve Hood, 1994). Geleneksel modelde kamu hizmetlerinin organizasyonu ve sunumu
brokratik hiyerari, planlama, merkezi ynetim, dorudan kontrol ve kendi kendine yeterlilie
dayanrken artk bunun yerini piyasa temelli bir kamu hizmeti ynetimi ve iletmeci bir kltr n


622

ald aktr (Larbi, 1999: 12). Bir baka deyile, 1970lerden itibaren geleneksel ya da klasik-
brokratik kamu ynetimine kar duyulan memnuniyetsizlik YKye yneliin temel nedenlerinden
biri olarak gsterilmektedir (Ate: 2001;51).
Yeni kamu iletmecilii (New public management) anlay kendi iinde farkl varyasyonlara
sahiptir.letmecilik (Managerialism), Piyasa Temelli Kamu Ynetimi (Market-Based Public
Administration), Giriimci Ynetim (Entrepreneurial Government) bunlardan bazlardr (Lynn,
1998: 109). Pollitt (1994: 1) de benzer ekilde YKnin ok eitli ekillerde tanmlandn bir
vizyon, bir ideoloji ya da ou zel sektrden dn alnan belirli ynetim yaklamlar ve
tekniklerinin bir demeti olarak grlebileceini belirtmektedir. YK bu nedenle iletmeci dncenin
esas (Ferlie vd., 1996: 9) ya da zel sektrde retilmi fikirlerin kamu sektrne nakledilmesine
dayanan bir dnce sistemi olarak grlebilir (Hood, 1991; Hood, 1995). stner ise, tm bu farkl
almlarn yeni sa ve yeni liberalizmle byk lde uyumluluk ve tutarllk gsteren tek bir
yaklam ve uygulamalar btn olarak deerlendirilmesi gerektiini belirtmektedir. Bu uyum ve
tutarll salamak yeni san dntrme srecini aabilmek ve sistemin yeniden retimini
salayabilmesi iin kanlmaz bir gereksinimdir. Bu nedenle yeni san kk ama gl bir kamu
ynetimi kurma isteinin gerektirdii tm uygulamalar yeni kamu iletmecilii anlay ve dier
yaklamlarda yer almaktadr (stner, 2000: 25). Sezen de benzer bir yaklamla YKnin
snrlandrlm, hacim ve kulland kaynak asndan kltlm bir devletin nasl ynetilmesi
gerektiinin reetesini verdiini ve YKnin kamu ynetiminin siyasal doasn hesaba katmayarak
onu teknik sreler btn olarak grdn belirtmektedir (Sezen, 2009: 25-26).
Yeni kamu ynetimi anlaynn kavramsallatrlmas ve teoriletirilmesinde zellikle 1980
sonras birok lkenin kamu sektrndeki reformlar ve bunlarn sonular etkili olmutur (Al, 2008:
17). Literatrde Avustralya, Britanya ve Yeni Zelanda kamu sektr reformlarnda yeni kamu
iletmecilii yaklamn uygulayan ilk lkeler olarak sklkla anlmaktadrlar (Mascarenhas, 1993;
Hood, 1991; Hunter, 2008; Page, 2005). Bata bu lkeler ve dnyann birok lkesinde uygulamalar
arasnda farkllklar olmasna ramen genel olarak reformlar benzer bir ierie sahiptir. Kamuya ait
varlklarn sat yoluyla zelletirmeler; kamu harcamalarnn azaltlmas; kamu bteleme
sistemlerinin deitirilmesi; kamuda iletmeci anlayn gelitirilmesi; rekabeti tevik edici
dzenlemeler; performans lme sistemlerinin yaygnlamas ve personel sistemlerinde deiiklikler
gibi konular YK kapsamnda yrtlen reformlarn ortak konular olmutur.
YKnin tanm ve zelliklerine ilikin farkl aklamalar olmakla birlikte bu aklamalarn ou
birbirini kapsayc niteliktedir. Kamu hizmetlerinin sunumunda iletmeci anlayn benimsenmesi
ynnde belirgin bir farkllamay ifade eden YKnin genel zelliklerini aadaki balklar altnda
toplamak mmkndr (Pollitt, 2003: 28-29; Hood, 1991: 4-5; Dunleavy and Hood, 1994; Gzelsar:
2004; Larbi, 1999). Bu zellikler kamu hizmetlerinin eski brokratik ve idari koordinasyon
yntemleriyle tezatlklar gstermektedir.
Kamuda Profesyonel Ynetim: Kamudaki yneticilerin faaliyetlerindeki sorumluluklarn aka
belirlenmesi, yneticilerin yetkilerinin geniletilerek ynetmelerine izin verilmesidir. Ynetimde
serbestlik, kamu brokratlarnn performanslarnn gelitirilmesi iin yneticilerin serbest
braklmalar, siyasilerin yneticilere ynetme ans tanmalarna vurgu yapan bir anlaytr.
Kamu Sektrnde Byk, Hiyerarik Yaplarn Daha Kk Birimlere Ayrtrlmas: Byk ok
amal hiyerarik rgt yaplarndan ziyade daha dz, zerk rgt biimleri nerilmektedir. Hantal
yapdaki brokratik rgtlerin paralanmas ile daha ynetilebilir, daha verimli, daha hzl kararlar
alnabilen, koordinasyonun daha kolay salanabildii birimlerin oluturulmasn ifade eder.
Performansn llmesi: Kamuda kurallara uygun i yaplmas anlaynn terk edilerek sonularn
nemli olduu anlayna geilmesi, hedeflerin ve baar ltlerinin aka ortaya konulduktan sonra
performansn llmesini ifade eder. Performans standartlarnn ve ltlerinin belirlenmesi, nicel
lmlerle yaplan deerlendirmeler nem kazanmaktadr.
kt Denetimine Daha Fazla nem Vermek: Ynetim sistemleri ve giriimlerinin oda girdiler
ve srelerden ok sonulara ynelmitir. Sonu odakl bir ynetim anlay nem kazanmtr.


623

Kamu Sektrnde Rekabetin Tevik Edilmesi: Maliyetlerin azaltlmas, rn ya da hizmet
kalitesinin artrlmas iin kamunun kendi iinde zel sektrle rekabet etmesi nerilmektedir.
zel Sektr Benzeri Ynetim Tekniklerinin Kamuda Uygulanmas: Kamuda zel sektrde
geerlilii kantlanm ynetim tekniklerinin kamuda da uygulanmasn ifade eder. rnein, kamu
kurumlarnda toplam kalite uygulamalar, personel ynetiminde szlemeli alma, esnek istihdam,
tevik ve prim sistemleri gibi konularda zel sektrle yaknlama sz konusudur.
Kaynak Kullanmnda Disiplin ve Tasarruf: Verimlilii artrlmas iin girdi miktarnn kontrol,
maliyetlerin snrlandrlmas ve alanlar zerindeki disiplinin artrlmasn ifade eder.
Kamu Hizmetlerinin Sunulmasnda Piyasa Tipi Mekanizmalarn Kullanlmas: Hizmet sunumu ile
finansmann birbirinden ayrlmas piyasa ya da yar-piyasalarn oluturulmasnda anahtar zelliktir.
Hizmet sunucular arasnda (kamu-zel-gnll) rekabeti tevik edilir. Rekabetin maliyetleri azaltp,
kalite ve verimlilii artraca dnlmektedir.
Vatandalarn Kamu Hizmetlerinin Mterileri Haline Gelmesi: Hizmet kalitesi ve tketici
oryantasyonuna nem verilmesi, vatandalarn kamu hizmetlerinin tketicisi haline getirilmesi, TKY
gibi uygulamalarla desteklenmesi sz konusudur.
3. KAMU SALIK HZMETLERNDE LETMECLK ANLAYIINDA SON NOKTA:
KAMU HASTANE BRLKLER
Trkiyedeki salk sisteminin dnyadaki gelimelere paralel olarak yeni liberal anlay
erevesinde yeniden yaplandrlmasna ynelik almalar 1980lerin bandan beri uygulanmaktadr.
Salk hizmetlerinin iletmecilik anlay ile sunulmas ya da salk hizmetlerinin piyasaya
uyarlanmas ynndeki giriimler yeni deildir. Bu konudaki ilk adm 1987 ylnda kabul edilen 3359
Sayl Temel Salk Hizmetleri Kanunu dur. Sz konusu yasa ile kamu ve zel salk kurulular
ayn yaklamla ele alnm, devletin her iki salk kuruluuna ayn mesafede yaklamas anlay
egemen klnm, kamu salk kurulular stat olarak iletme haline getirilmi, gerek zel gerekse
kamu kurulularnn hizmetleri fiyatlandrlm, sosyal gvenceye sahip olan herkesin kamu ya da
zel, istedii salk kuruluundan yararlanabilmesi olanakl klnmtr (Soyer, 2003: 307; Pala, 2007:
17). 3359 Sayl Kanunun baz hkmlerinin Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmesi nedeniyle
ngrlen giriimler uygulamaya aktarlamam; hastanelerin salk iletmesine dntrlmesine ise
yasann karlmasndan ok sonra pilot uygulamayla balanabilmitir (Mazgit,1998: 177). 1987 tarihli
Salk Hizmetleri Temel Kanunu, DPT ve Salk Bakanl tarafndan Salk Sektr Master Plan
Etd adyla yaplan almalar salk reformu ile ilgili daha sonra atlan admlarn temelini
oluturmu, 1990l yllarda da piyasa ynelimli salk anlay deitirilmeden salk reformu
almalar devam etmitir. Bu dnemde, birinci basamak salk hizmetlerinin zelletirilmesinin bir
arac olarak aile hekimliinin gndeme getirilmesi, kamu hastanelerinin zerkletirilmesi, Genel
Salk Sigortasna gei, salk personelinin szlemeli hale getirilmesi, salk hizmetlerinde yerel
glerin etkisinin artrlmas gibi konular salk reformu tartmalarnda ne kan konular olmutur
(Soyer, 2003).
2002 ylnda iktidara gelen AKP hkmetiyle birlikte salk alanndaki reformlar hz kazanmtr.
2003 ylnda balatlan Salkta Dnm Program (SDP) ile birlikte salk hizmetlerinin
rgtlenmesi, finansman ve sunumunda nemli deiimler yaanmtr. Salk sisteminin yeniden
yaplandrlmas ve dntrlmesi konusunda bir ereve oluturan SDPnin, zellikle drt bileeni
salk hizmetlerinin piyasaya almas ve iletmeci anlayn yerletirilmesi asndan nemlidir.
Bunlardan ilki, Salk Bakanlnn salk hizmeti reten bir kurum olmaktan karlarak, salk
piyasasnn denetim ve dzenlenmesinden sorumlu bir yapya dntrlmesidir. kincisi, Emekli
Sand, Ba-Kur ve SSK gibi sosyal gvenlik kurumlarnn Genel Salk Sigortas (GSS) ats
altnda birletirilmesi ve GSS sisteminin salk hizmeti satn alnmas temelinde
kurumsallatrlmasdr. ncs, birinci basamak salk hizmetlerinin rgtlenme ve sunumunu
deitiren Aile Hekimlii uygulamasdr (Ataay, 2006: 87-88). Son gelime ise, ikinci ve nc
basamak kamu salk hizmetlerinin sunulmasnda iletmeci anlayn yerletirilmesi ve salk hizmeti
alannn piyasaya almasna olanak salayan Kamu Hastane Birliklerinin kurulmas olmutur. Kamu
hastanelerinin idari ve mali zerklie sahip salk iletmeleri haline dntrlmesi 2007 ylnda


624

gndeme gelen Kamu Hastane Birlikleri Kanunu Tasars ile dnlmekteyken 2011 ylnn Kasm
aynda yaymlanan 663 Sayl KHK ile Salk Bakanl ve bal kurulularnn tekilat, grev, yetki
ve sorumluluklar yeniden dzenlenmitir. Bakanln bal kuruluu olan Trkiye Kamu Hastaneleri
Kurumunun tara tekilat olarak her ilde en az bir tane olmak zere toplam 87 Kamu Hastaneleri
Birlii (KHB) kurulmutur.
Kararname, yaymlanmasnn hemen ardndan birok habere konu olmutur. Hastanelerin sadece
kar elde etmek iin alaca ve zel irketlerdeki gibi yksek cretli CEOlar tarafndan ynetilecei
(Akam: 2012); merkez ve tara tekilatnda st dzey szlemeli ynetici atamalarnda iktidar
partisine yakn olan kiilerin bu grevlere atand, Bakanlk tekilatndaki brokratlarn kat stnde
bahekimlik, hastane yneticilii gibi grevlere atanarak yksek maa almalarnn saland ve
kadrolama yoluyla bir saadet zinciri nin kurulduu gibi haberlere yer verilmitir (Szc: 2012).
Hastaneler maliyet snrlamalar, verimlilik, kalite ve etkinliin artrlmas, tketicilerin
ihtiyalarna cevap verebilme gibi birok konuda salk sektr reformlarnn odandadr. Birok
lkede hastane sektrndeki reformlar ksmi desantralizasyon ve devlete ait hizmet sunum
sistemlerinin yeniden yaplandrlmas eklindedir. Balangta reform tercihi hastanelere bir dereceye
kadar ynetim zerklii vermek eklinde iken, baz durumlardaki bu reformlarn snrl baars
politika yapclar bir adm daha ileri gtrerek devlete ait hastanelerin birer kamu iletmesine
dntrmelerine neden olmutur. Bu tip reformlarn at yol Birleik Devletlerde Hospital
Trustlarn, Yeni Zelandada Crown Health Enterpriseslerin oluturulmasna yol am ve Hong
Kong, Malezya, Endonezya, Tunus, ve Arjantin gibi birok gelimekte olan lkeler de benzer
reformlar uygulanmtr (Jakab vd., 2002: viii). zerkletirme (autonomization) ya da irketleme
(corporatization) olarak adlandrlan bu reformlarn en nemli zellii hizmet sunumunda sahipliin
kamuda kalmas ancak rekabeti piyasalar ve zel sektrn tevik edici zellik ve yaplarnn kamuya
ait kurumlara uygulanmasdr. Hastanelerin kendi performanslarndan sorumlu, zerk birer iletmeye
dntrlmesinin altnda piyasann kt performans cezalandraca iyi performans ise
dllendirecei ve bu ekilde hizmetlerde verimlilik ve kalitenin artaca inanc yatmaktadr (Jakab
vd., 2002: vii).
Genel ereve olarak Salkta Dnm Programnn, zelde ise Kamu Hastane Birliklerinin
kurulmasnn Trkiyede ikinci ve nc basamak salk hizmetlerinin sunumu, rgtlenmesi ve
ileyiinde iletmecilik anlayn yanstan bir uygulama olduu dnlmektedir. almann amac
erevesinde Kamu Hastane Birliklerinin rgtlenme, ynetim yaps, ileyii, personel yaps gibi
zellikleri yeni kamu iletmeciliinin temel zellikleri asndan ele alnacaktr.
3.1. Kamu Hastane Birliklerinin Kuruluu ve rgtlenmesi: Profesyonel Ynetim
Anlayna Gei
663 Sayl KHK ile Bakanlk tekilat ve bal kurulularnn yeniden yaplandrlmas sreci
balatlmtr. kinci ve nc basamak salk kurumlarnn, kaynaklarn etkili ve verimli
kullanlmas amacyla illerde Kamu Hastaneleri Birlikleri kurularak iletilecei ifade edilmektedir.
Politika belirleme, dzenleme, denetleme ve hizmet sunumunun merkezde topland dikey
yaplanmadan; Bakanln politika belirleme ve sistem ynetimi zerine younlat, kurumsal
uzmanlamaya dayanan, tara tekilatndaki yneticilerin karar verme imknlarn artrmay amalayan
yatay yaplanmaya geildii ifade edilmektedir (Kamu Hastaneleri Kurumu, 2012: ).
Birlik tekilat genel sekreterlik ve hastane yneticiliklerinden olumaktadr. Genel sekreterlik
birliin en st karar ve yrtme organdr. Genel sekreterlik bnyesinde tbbi, idari ve mali hizmetler
bakanlklar kurulmu, birlie bal hastanelerin ynetiminde ise hastane yneticisi, hastane
yneticisine bal olarak bahekimlik, idari ve mali iler ile salk bakm hizmetleri mdrlkleri yer
almaktadr (Madde 30). Yeni yaplanmayla birlikte bahekimlerin grev tanmlar deimi, eski
yapda hastanenin tm ynetiminden sorumlu olan bahekimlere sadece tbbi hizmetlerin ynetim
sorumluluu verilmitir. Gray ve Jenkins (1995), profesyonellerin ynetsel dildeki deiimler ve
geleneksel yaplar zerine getirilen kamu hizmetlerindeki ynetici snf nedeniyle YK
uygulamalarnda pozisyon ve yetki kaybna uradklarn belirtmektedirler. Profesyonel ynetim
anlaynda ynetim kendi bana uzmanlk gerektiren bir alan olarak grld iin dier
profesyonellerin, ynetimdeki etkilerinin azalmas sz konusu olabilmektedir.


625

Genel sekreter, idari ve mali hizmetler bakan, hastane yneticisi, mdr ve mdr yardmcs
olabilmek iin en az drt yllk eitim veren yksekretim kurumundan mezun olmak yeterlidir.
Buna ilave kamu veya zel sektrde genel sekreter iin 8 yl, idari ve mali hizmetler bakanlar,
hastane yneticisi ve mdrler iin en az 5 yl i tecrbesi aranmaktadr. Geleneksel brokratik
ynetim anlayndan farkl olarak zel sektrden de bu ynetici kadrolarna atama yaplabilmesinin
yolu almtr. Trkiye Kamu Hastaneleri Kurum Bakan aln ifadesiye (2012: 107);
Profesyonel ynetime gei zaman ierisinde inanyorum ki, iyi bir adm olacaktr nk bu
salk tesislerinin yneticileri ve il sekreterlerinin ok rahat bir ekilde kamu dndan da olabileceini
biliyoruz. Belirli bir tecrbeye sahip, belirli bir eitime sahip kiiler arasndan bu ynetime kiiler
alnabiliyor. Bu bugne kadar olandan ok daha farkl bir durum ve byk bir ans.
YK anlaynda yneticilerin ynetmesine izin verilmesinin znde brokrasinin ihtiyalar yerine
hizmet kullanclarnn istek ve beklentilerini karlamaya odaklanan mteri hizmetleri hareketi
vardr. Yneticiler mteri memnuniyetinin salanmas iin daha iyi i yapma ama bunu daha az
maliyetle yapma ikilemiyle kar karya braklmaktadr (Kettl, 1997: 447).
YK, yneticilerin gerek anlamda ynetebilmeleri iin dtan gelen, nceden belirlenmi kural,
bask ve snrlardan mmkn olduunca arndrlmalarn ve kurumun mali ve insan kaynaklar bata
olmak zere kaynaklarn kullanlmas ve ileyii zerinde karar alma ve uygulama yetkisine sahip
olmalar gerektiinin zerinde durur (Ylmaz, 2001: 29). Tara Tekilat alma Usul ve Esaslar
Hakkndaki Ynerge incelendiinde birlik ve hastane dzeyinde idari, mali ve tbbi alanlardaki tm
yneticilerin grev, yetki ve sorumluluklarnn ak ve ayrntl ekilde tanmland grlmektedir.
Eski yapda hastaneler dorudan Bakanla kar sorumluyken yeni yapda genel sekreterlie kar
sorumludur. Genel sekreterlik ise kendisine bal tm salk kurumlarnn performanslarndan Kurum
Bakanlna kar sorumludur. Bu adan bakldnda, yeni ynetim anlaynn brokrasi ve
hiyerarik basamaklar azaltma temennisine karlk brokratik ilem ve hiyerarik basamaklar
artrm grnmektedir. Dorudan hizmet sunan birimlerdeki yneticilere daha fazla yetki devri
ngrlmesine karn Bakanlk ve Kurum Bakanlnn taradaki yneticilerin yetkilerinin artrlmas
konusunda sylemde istekli ancak uygulamada ayn istein devam etmedii sylenebilir. rnein,
Salk Bakanl ve Bal Kurulularnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde
Kararnamede deiiklik yapan torba yasa tasars Kamu Hastane Birliklerinde szlemeli statde
istihdam edilenlerin szlemelerinin kimler tarafndan yaplacan yeniden belirlemektedir. Buna
gre, genel sekreter, bakan ve hastane yneticilerinin szlemeleri Kurum Bakannn teklifi zerine
Bakan tarafndan yaplacaktr. Bahekim, bahekim yardmcs, mdr, mdr yardmcs, uzman
personel ve bro grevlilerinin szlemeleri ise Kurum Bakan tarafndan yaplacaktr. Merkezin
balangta yereldeki yneticilere verdikleri yetkilerde daha sonra snrlamaya gitmesi merkeziyeti
brokratik ynetim anlaynn devam edeceinin bir gstergesi olarak yorumlanabilir. YK ile ilgili
yaplan tartmalarda birimlerin ilevsel olarak desentralize edilmesi giriimi ile strateji ve politikalar
zerindeki denetimin merkezilemesi giriimlerinin birbirine elik ettii (Hoggett, 1996: 9) ve
iletmeci stratejilerin merkezilemenin yeni biimlerini oluturduu ifade edilmektedir (Diefenbach,
2009).
3.2. Birlik Personelinin Nitelii ve Stats: Szlemeli Yneticilie Gei
YK zel sektrde kullanlan ve baars kantlanm ynetim uygulama ve tekniklerinin kamu
sektrnde de yaygnlatrlmasnn maliyetlerin azaltlmas, etkinlik ve verimliliin artrlmas iin
gerekli olduunu savunur. zellikle kamu personelinin istihdam konusunda yeni kamu
iletmeciliinin uygulamalarnn ilk olarak grld alanlardan biri salk sektr olmutur.
Performans deerlendirme ve ek deme sistemleri ilk kez Salk Bakanlnda uygulanmtr (zkal
Sayan ve Kk, 2012; 171). zel sektrn performans deerlendirme, szlemeli alma yoluyla
esnek istihdam, performansa bal cret demeleri, toplam kalite ynetimi gibi uygulamalarnn kamu
salk hizmetleri alanndaki yeri yeni deildir. Szlemeli salk personeli istihdam 2003 ylnda
kabul edilen 4924 sayl kanun
3
ile balam Bakanln asli ve srekli grevlerinin szlemeli salk

3
Eleman Temininde Glk ekilen Yerlerde Szlemeli Salk Personeli altrlmas ile Baz Kanun ve
Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, RG: 24.07.2003, 25178.


626

personeli eliyle grdrlmesinin yolu almtr. Yine 2005 ylnda yaymlanan 5413 sayl kanun
4
ile
salk personeli istihdamnda yeni bir stat oluturularak, cretlerinin dner sermayeden karlanmas
yoluyla salk hizmetleri ve yardmc salk hizmetleri snfndaki personelin 657 Sayl DMKnn 4/B
maddesine tabi olarak szlemeli altrlmas mmkn klnmtr.
st dzey yneticilerin ksmi zamanl hizmet szlemesiyle altrlmalar ve performanslarna
gre cretlendirilmeleri iletmeci anlayn en nemli zelliklerinden biridir (Eren ve Eken, 2007:
184). 663 Sayl KHKnn 32. Maddesi ve ekli (II) sayl cetvelde belirtilen toplam 10.300 personelin
szlemeli statde istihdam edilmesi ngrlmtr. Birlik ve hastane yneticileriyle yaplan hizmet
szlemelerinde kurumsal hedefler de gz nne alnarak bireysel performans kriterleri
belirlenmektedir. ki yldan drt yla kadar deiebilen srelerle yaplan szlemeler, szleme ekinde
yer alan performans hedeflerinin gerekleme durumlarna gre tekrarlanacak ya da daha erken
sonlandrlabilecektir. Baarszlk sebebiyle genel sekreterin deimesi halinde bakanlarn ve
baarszla neden olan hastane yneticilerinin szlemelerinin kendiliinden sona erecei
belirtilmektedir.
663 sayl KHK ile kamu hastanelerinin personel sisteminin iletmeci bir yaklamla
yaplandrld ve personel ynetiminin brokratik rgtlenme asndan da paral bir yapya
dnt grlmektedir. Eski yapda yer alan Personel Genel Mdrl kaldrlarak, Ynetim
Hizmetleri Genel Mdrl oluturulmu ve salk insan gcn planlama grevi Salk Hizmetleri
Genel Mdrlne verilmitir. Yeni yapyla oluturulan drt bal kurulu (Trkiye Kamu
Hastaneleri Kurumu, Trkiye Hudut ve Sahiller Genel Mdrl, Trkiye Halk Sal Kurumu)
kendi kurum personelinin atama, nakil, zlk, cret, emeklilik ilemlerini yrtmekle sorumlu
klnmtr. Bu yap gz nne alndnda, YK anlay ile uyumlu olarak byk, hiyerarik yaplarn
daha kk birimlere ayrlarak, Bakanlk dzeyinde merkezi bir personel ynetiminden vazgeildiini
sylemek mmkndr.
letmeci yaklam, gvenceli bir istihdam yapsnda verimlilik, kalite ve alma evkinin
olumsuz etkilendiini, alanlarn performans ya da baarlarn yksek tutmas iin bir nedenlerinin
olmadn ileri srer. Bu nedenle belli aralklarla yenilenen sreli bir istihdam yapsnda alanlarn
verimliliinin ve baarsnn artaca kabul edilir (Eren ve Eken, 2007: 182). Bu adan bakldnda,
Kamu Hastane Birliklerinin istihdam uygulamalar bakmndan zel sektr ile olduka benzetiini ve
szleme hukukuna dayanan, grevde kalma, i gvencesi ve cretlerin performans ltlerine
endekslendii iletmeci yaklam temel alan bir personel rejimini benimsedii grlmektedir.
3.3. Ynetsel Faaliyetleri Performans Merkezli kt Denetimine Dayandrmak
Performans kamu iletmeciliine doru yaanan dnmn anahtar kavramlarndan biridir.
Piyasa kavramn merkeze alan bu yeni anlayta kaynak kullanmnda verimlilik esas alnarak temel
meruiyet unsuru haline getirilmektedir. Bu nedenle performans lm ve deerlendirmeleri,
performans gstergeleri ve performansa bal demeler byk nem tamaktadr (Eren ve Eken,
2007: 180). Bu yeni anlay bir btn olarak kamu kurumunun performansna odakland kadar
yneticilerin/alanlarn bireysel performansn da dikkate almaktadr. Hesapverebilirlik kavram
yeniden tanmlanmakta, sorumluluk ve performans genellikle yeni anlayn deerlerini ve inanlarn
yanstan kalite, verimlilik, etkinlik gibi belirli kavramlarla aklanmaktadr (Gray ve Jenkins, 2006:
551). Geleneksel kamu ynetiminin mevzuat ve girdilere odaklanan ynetim anlay yerini kt ve
sonu odakl bir anlaya brakmaktadr.
Kamu hastane birliklerinin kaynak kullanm ve hizmet sunumunun etkinlik ve verimliliinin
deerlendirilmesi amacyla, 5/10/2012 tarih ve 847 sayl Kamu Hastaneleri Birlikleri Verimlilik
Deerlendirmesi Hakknda Ynerge yaymlanmtr. Birlikler ve salk tesislerinin Kurumca
belirlenen usul ve esaslara gre alt aylk ve yllk srelerle toplanan ve gzlem sonucu elde edilen
verilere gre performanslarnn deerlendirilmesi hedeflenmektedir. Deerlendirme sonucunda birlik,
salk tesisleri ve birlik yneticileri iin bir karne dzenlenecektir. Karne puanlarnn
belirlenmesinde: tbbi kriterler; idari kriterler; mali kriterler; kalite, hasta ve alan gvenlii ile

4
5413 sayl Eleman Temininde Glk ekilen Yerlerde Szlemeli Salk Personeli altrlmas ile Baz
Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik


627

memnuniyet kriterleri; eitim kriterleri; izlem ve veri dorulama, kanta dayal gzlemsel
deerlendirme ve genel deerlendirme kriterleri dikkate alnmaktadr. Karne puanlarna baklarak
birlik, salk tesisi ve birlik yneticileri iin (A), (B), (C), (D) ve (E) eklinde baar gruplar
belirlenmektedir. Kurum tarafndan yaplan deerlendirme sonularna gre baar gruplarnn
drlmesi ya da bir st gruba ykseltilemedii durumlarda ilgili yneticilerin szlemelerinin sona
erecei ifade edilmektedir. Bu deerlendirmeler Kurum tarafndan belirlenen komisyonlar ve birlik
gzlem ekiplerince yaplacaktr. Yerinde deerlendirmelerin kamu kurulular yannda zel
kurululara da yaptrlabilmesine olanak tannmas hastanelerin akreditasyon ve denetleme iini
stlenen uluslar aras kurulular iin yeni pazarlar ve kar alanlarnn olumas anlamna gelmektedir.
Performans deerlendirme sistemleri yalnzca nesnel olarak llebilir, snflandrlabilir ve
kyaslanabilir sonulara odakland iin kamudaki yneticiler ksa dnemli sonular reten
faaliyetlere daha fazla nem verebilirler. Ayrca, kamu kurulular ve alanlarnn farkl toplumsal
karlar dengeleme, tarafszlklarn koruma konusunda istek ve yeteneklerinin snrlanmas riski
vardr. Oysaki Kamu kurulular farkl ve birbiriyle elien karlar ve ncelikleri olan vatandalarn
tmnn taleplerini dikkate alarak hukukun stnl ve kamu yarar erevesinde karar almak
zorundadr (Akdoan, 2007: 461-62). Hoggett (1996: 27-28) ise, kamuda performans lme ve
deerlendirmenin szleme artnameleri, izlem ve kalite kontrol, denetim ve gzden geirme ile
ilgilenen yeni brokrasi katmanlar yaratarak profesyonel personelin enerjisini baka yne evrilerek
ar biimselleme ve rgtsel ilevsizlie yol atna dikkat ekmektedir. Hatta daha nceki
brokratik dnemde var olandan daha youn ekilde form doldurma, rapor yazma ve prosedr
takibinin yapldn belirtmektedir.
3.4. Kamu Hizmetlerinin Sunulmasnda Piyasa Tipi Mekanizmalarn Kullanlmas: Rekabet
ve Mteri Odakllk
Salk hizmetlerinin sunumunun piyasaya almas ya da salk alannda bir i piyasa
oluturulmasnn en nemli gstergesi salk hizmetlerinin sunumu ile finansman yapsnn birbirinden
ayrlmasdr. Bu amala, SDP kapsamnda uygulanan kilit reformlardan bir tanesi niversite ve Milli
Savunma Bakanlna ait olan salk kurulular dndaki tm kamu salk kurulularnn Salk
Bakanl ats altnda toplanmasdr. 2005 ylndaki bu uygulama ile SSK hastaneleri Salk
Bakanlna devredilerek SSKnn hizmet sunma ilevi sona erdirilmitir. Bu reformun amac tm
kamu hastaneleri arasndaki ynetim ve deme mekanizmalarnn uyumlu hale getirilmesi ve bu
hastanelerin zerklemesine giden yolun almas olarak belirtilmektedir (OECD-DB, 2008: 44). SDP
ile birlikte finansman ve sunumun tek elde topland entegre bir modelden, finansman ve sunumun
kesin olarak birbirinden ayrld, hizmet sunumunun kamu ve zel ayrm olmadan bir i piyasa
modeli oluturularak yapld bir yapya geilmitir (Ylmaz, 2012: 118). Sosyal Gvenlik Kurumu
hizmeti satn alan, hastanelerde hizmeti satan ve bedelini alan iletmeler olarak finansman ve hizmet
sunumunun ayrld modelin temel paralarn oluturmaktadr (Soyer, 2007: 434). Bu noktadan
bakldnda Salk Bakanl hastaneleri ile zel hastaneler arasnda hibir farkllk kalmam, zel ile
kamu arasndaki snrlar paralanmtr. Salk Bakanl hastanelerinin bteden ald kaynaklarn
byk bir ksm personel giderlerine harcanmaktadr. Bu durumda hastaneler bte d kaynaklara
ynelmekte, giderlerinin ounu dner sermaye gelirlerinden karlamaktadrlar. Dner sermaye
gelirlerinin temel kaynan ise hastaneler tarafndan verilen hizmetler karlnda Sosyal Gvenlik
Kurumu (SGK) tarafndan aktarlan kaynaklar oluturmaktadr. Hastanelere kendi kaynaklarn
kullanma serbestlii verilmesi ile birlikte bata grntleme hizmetleri olmak zere birok tbbi
hizmet ve temizlik, yemek, gvenlik gibi dier hizmetlerin zel sektrden alnmakta ve bu hizmetlerin
bedelleri kurumun kendi kazanc ile karlanmaktadr (Akda, 2011:150).
letmecilik yaklam, rekabetin kamu brokrasilerinin performansn gelitirmek, maliyetleri
azaltmak ve verimlilii artrmak iin (Hood, 1995) uygun bir strateji olduunu ve kamu yneticilerinin
piyasa basks ile karlarsa performans dzeylerinin artacana inanr. Daha nce belirtildii gibi
kamu hastane birlikleri ile birlie bal salk tesisleri ve yneticilerinin performans karne puanlarna
gre (A), (B), (C), (D) ve (E) eklinde baar gruplarna ayrlmas ve kamu hastanelerinin bu ekilde
snflamaya tabi tutulmas ile kamu hastanelerinin kendi aralarnda ve zel sektrle rekabet etmesi
amalanmaktadr. Tketici egemenliine vurgu yapan YK anlaynda, kamu kurumlarnn
hizmetlerini tketicilerin talep ve tercihlerini esas alarak sunmalar ve kurumlarn baarsnn da


628

mteri memnuniyetine gre llmesi gerektii savunulmaktadr. Vatandalkta mal ve hizmetler bir
hak olarak devlet tarafndan datlrken, mterilikte bunlara piyasadan satn alma eklinde
eriilmektedir. Buna gre mteri vatanda piyasa sinyalleriyle isteklerini belirtir ve eer bir
hizmetten memnun kalmazsa piyasadaki baka bir hizmet sunucusuna ynelir (Kartal, 2009: 30).
Kamu hizmetlerinden yararlananlar memnun edilmeye allan bir mteri, kamuda alanlar da
kamu yararn dnen bir brokrat deil giriimci olarak grlmektedir (Sallan Gl, 1999: 78).
KHB ile birlikte birer giriimci olarak tanmlanan birlik ve hastane yneticilerinin maliyetleri
azaltma, kar elde etme ve ayn zamanda kaliteli hizmet sunarak mteri memnuniyetini salama
ikileminde kalmalar ve bunun yneticiler ve dolaysyla dier alanlar zerindeki basklar artrmas
muhtemeldir.
SONU
1980 sonras kamu ynetimi reformlarnda kamunun hizmet sunma roln daraltan, etkinlik,
etkililik ve verimlilik sylemlerinin ne kt yeni kamu iletmecilii yaklam dorultusunda
piyasa ynelimli bir eilimin olduu grlmektedir. Bu eilimin en bariz ekilde izlenebilecei
alanlardan biri de salk hizmetleridir. Mevcut salk sisteminin etkili ve verimli ilemeyii, salk
hizmetlerinin kalitesinin dk olmas, toplumun artan salk beklentilerinin karlanamamas, salk
alanndaki harcamalarn art ve maliyetlerin ykselmesi gibi nedenler 1980li yllarla balayp
gnmzde de devam eden salk reformlarnn temel gerekeleri olarak gsterilmektedir. Bu
sorunlarn varl belirli dzeyde kabul edilmekle beraber zm olarak retilen politikalar, salk
hizmetlerinin piyasaya almas ve kamu tarafndan salanan salk hizmetlerinin iletmecilik
anlayyla sunulmaya balamas ynnde olmutur. Bu balamda Salkta Dnm Programnn tm
bileenleri ile yeni liberal politikalar erevesinde yeni kamu iletmecilii anlaynn hayata
geirildii bir program olduunu sylemek mmkndr. Yeni liberal anlay rekabete alan bir
sektrn verimlilik ve kalitesinin artaca tezini kabul eder. Kamu hastane birliklerinin kurulmasyla
SDPnin ikinci ve nc basamak salk hizmetlerinde oluturmak istedii verimli salk
iletmeleri tezini gerekletirdiini sylemek mmkndr. Salk Bakanl yetkililerinin sylemleri
ve Bakanlk dokmanlarnda byle bir gelimenin ngrlmedii iddia edilse de, ilerleyen dnemlerde
salk iletmesi statsndeki hastanelerin zelletirilebileceine dikkat ekilmektedir. Bunun
yannda, kamu kurumlarnn amalarnn gelirleri maksimize etmek, giderleri ise en aza indirmek ve
bir hizmeti en az maliyetle sunmak olarak tanmlanmas, vatandan bir mteri, brokratn ise bir
giriimci olarak grlmeye balamas, kamu ynetiminin tm topluma hizmet sunan, kamu yararn
gzeten kamusal bir kurum olma zelliini nemli lde andrmaktadr.

KAYNAKA
Akda, R.(2011). Trkiye Salkta Dnm program Deerlendirme Raporu (2003-2010). Salk
Bakanl, Ankara.
Akdoan, A. A.(2007). letmeden Devirerek Deitirmek: Trk Kamu Ynetiminde Stratejik
Planlama ve Performans Ynetimi, i. Kamu Ynetimi, Yntem ve Sorunlar, (Ed. inasi
Aksoy ve Ylmaz stner), Ankara: Nobel Yayn Datm,s.448-468.
Aksoy, .(1995). Yeni Sa ve Kamu Ynetimi,i. Kamu Ynetimi Sempozyum Bildirileri, Cilt II,
Ankara: TODAE, s. 159-173.
AL, H.(2008). Yeni kamu Ynetimi. stanbul: Deiim Yaynlar.
Ataay, F.(2005). Kamu Salk Hizmetlerinin Metalatrlmas ve Salktaki Yansmalar, Toplum ve
Hekim, Cilt: 20, No:1, s.65-72.
Ataay, F.(2006). Neoliberalizm ve Devletin Yeniden Yaplandrlmas, Trkiyede Kamu Reformu
zerine ncelemeler. Ankara: De Ki Basm Yaym.
Ate, H. (2001). letmeci, Giriimci ve Verimli Yeni Bir Kamu Ynetimi ve Devlet Anlayna
Deiim, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 25 (Ekim), s. 45-59.


629

al, H.(2012). Kamu Hastaneleri Asndan Salkta Dnm Program, Deien Dnyada
Biyoetik, (Der. Yeim Il lman, Fatih Artvinli), stanbul: Trkiye Biyoetik Dernei Yayn,
No: XVIII, S. 106- 110.
Dunleavy, P.,Hood,C.(1994). From Old Public Administration To New Public Management, Public
Money&Management, Cilt: 14, No: 3, s. 9-16.
Eren, V., Eken,M. (2007). Kamu Personel Rejiminde Reform Araylar, (Ed.inasi Aksoy, Ylmaz
stner), Kamu Ynetimi Yntem ve Sorunlar, , Ankara: Nobel Yaynlar, s.173-193.
Ferlie, E., Pettigrew, A., Ashburner, L. Fitzgerald, L. (1996). The new public management in action.
Oxford, UK: Oxford University Press.
Gewirtz, S., John,C.,Mclaughlin, E.(2000). Reinventing The Welfare State i. New Managerialism
New Welfare?, (ed. John Clarke, Sharon Gewirtz, Eugene Mclaughlin), Sage: London, s.1-27.
Gray, A., Jenkins,B.(2006). From Public Administration to Public Management: Reassessing a
Revolution?, i. Comparative Public Administration: The Essetial Readings, (ed. Eric E.
Otenyo, Nancy S. Lind, Elseiver), s.543-572.
Gzelsar, S. (2004). Kamu Ynetimi Disiplininde Yeni Kamu letmecilii ve Ynetiim
Yaklamlar, A..S.B.F-GETA Tartma Metinleri, No:66.
Hoggett, P.(1996). New Modes of Control in the Public Service, Public Administration, Cilt:74,
Say: 1, s. 932.
Hood, C.(1991). A public Management for All Seasons, Public Administration, Cilt: 69, Say:1, s.
3-19.
Hood, C.(1995). The New Public Management n The 1980s: Variations On A Theme,
Accounting, Orgazanizations And Society, Cilt: 20, No: 2/3, s. 93-109.
Hunter, J. D.(2008). The Health Debate. Britain: The Policy Pres.
Jakab, M., Preker, A.A.,Hawking, L.(2002). The Introduction of market forces in the public hospital
sector, HNP Discussion paper, Worldbank.
Kartal, F.(2009). zelletirilen Yurttalk: Trkiyede Salk Politikalarndaki Dnm, Amme
daresi Dergisi, Cilt 42, Say 2, s.2343.
Kettl, F. D. (1997). The Global Revolution in Public Management: Driving Themes, Missing Links.
Journal Of Policy Analysis And Management, Cilt: 16, Say: 3, s. 446-462.
Lane J. E.(1994). Will Public Management Drive Out Public Administration? Asian Journal of
Public Administration, Cilt: 16, Say: 2, s.139-151.
Larbi, A. G.(1999). The New Public Management Approach and Crisis States, UNRISD, Discussion
Paper No:112.
Lister, J., Labonte, R.(2011). Kreselleme ve Salk Sistemleri Deiimi,i. Kreselleme ve
Salk, (ed. Ronald Labonte, Ted Schrecker, Corinne Packer, Vivien Runnels), stanbul: nsev
Yaynlar.
Lynn, E. L.(1998). A Critical Analysis Of The New Public Management, International Public
Management Journal, Cilt: 1, No:1, s.107-123.
Mascarenhas, R.C.(1993). Building on Enterprise Culture in the Public Sector: Reform of The Public
Sector in Australia, Britain and New Zealand, Public Administration Review, Vol: 53, No: 4,
s.319-328.
Mazgit, .(1998). Ekonomik Kalknma Srecinde Trkiyede Salk Sektrnn Yeniden
Yaplanmas, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora
Tezi, zmir.


630

mrgnlen, U.(2003). Kamu Ynetiminin Ynetimi Sorununa Yeni Bir Yaklam: Yeni Kamu
Ynetimi letmecilii, (Ed. Muhittin Acar, Hseyin zgr), ada Kamu Ynetimi I,
Ankara: Nobel Yaynlar, s.3-44.
zkal Sayan, ., Kk,A. (2012). Trkiyede Kamu Personeli stihdamnda Dnm: Salk
Bakanl rnei, Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt: 67, No:1, s.171-203.
Page, S.(2005). Whats New About The New Public Management? Administrative Change in the
Human Services, Public Administration Review, Cilt: 65, No: 6, s. 725-727.
Pala, K.(2007). Trkiye in Nasl Bir Salk Reformu?
(http://www.saglik.nilufer.bel.tr/pdf_doc/saglik_reformu.pdf), e.t. 06.11.2007.
Pollitt, C.(1993). Managerialism And Public Services: The Anglo-American Experience, Oxford:
Blackwell, 2. Bask.
Pollitt, C.(2003). The New Public Management-Revolution or Fad?, The Essential Public
Manager, Open Univesty Pres, s. 26-51.
Sallan Gl, S.(1999). Kamu Ynetiminde Kalite, Piyasa ve Mteri Araylarnn deolojik
Temelleri, Kamu Ynetiminde Kalite, 2. Ulusal Kongresi, 21-22 Ekim, TODAE, Yayn
No:296,Ankara.
Sallan Gl, S.(2004). Sosyal Devlet Bitti Yaasn Piyasa! Yeni Liberalizm ve Muhafazakrlk
Kskacnda Refah Devleti. stanbul: Etik Yaynlar.
Sezen, S.(2009). Kamu Ynetimi Reformlar: Kresel Bir Dzenleme mi?, Amme daresi Dergisi,
Cilt: 42, No: 1, s. 23-41.
Soyer, A.(2003). 1980den Gnmze Salk Politikalar, Praksis, Say: 9, s. 301-320.
Soyer, A.(2007). 2007 Sonu tibariyle Salk Harcamalar Balamnda, AKPnin Salktaki Pembe
Tablosunun Akbeti, Toplum ve Hekim, Cilt: 22, Say: 6, s.432-435.
Soyer, A.(2009). Salkta Dnmn Gelecei, Kamu Hastane Birlikleri ve Hastane alanlar,
Kamu Hastane Birlikleri Yasa Tasars Ne Getiriyor, Ne Gtryor? Sempozyumu, Bursa
Tabip Odas, Haziran 2010.
http://www.bto.org.tr/yayinlar/raporlar/kitapkamuhastanebirlikleri.pdf (E. T. 15.07.2013).
Tokatlolu Yldz, M.(2005). Kreselleme ve Kamu Hizmetleri. stanbul: Alfa Aktel.
stner, Y.(2000). Kamu Ynetimi Kuram ve Kamu letmecilii Okulu, Amme daresi Dergisi,
Cilt: 33, Say: 3, s. 15-31.
Ylmaz, O.(2001). Kamu Ynetimi Reformu, Ankara: DPT Yaynlar.
Ylmaz, V.(2012). Yurttalk Perspektifinden Salkta Dnm Program, Deien Dnyada
Biyoetik, (Der. Yeim Il lman, Fatih Artvinli), stanbul: Trkiye Biyoetik Dernei Yayn,
No: XVIII.
OECD-WB, 2008 OECD Reviews of Health Systems: Turkey. OECD Publishing: Paris.
Eleman Temininde Glk ekilen Yerlerde Szlemeli Salk Personeli altrlmas ile Baz
Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, RG:
24.07.2003, 25178.
Salk Bakanl ve Bal Kurulularnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde
Kararname, RG: 02.11.2011, 28103.
Trkiye Kamu Hastaneleri Kurumu 2012, Birlik Deerlendirme El kitab, Ankara: Salk Bakanl.
5413 sayl Eleman Temininde Glk ekilen Yerlerde Szlemeli Salk Personeli altrlmas ile
Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik
http://www.medihaber.net/2012/11/25/paraniza-gore-kamu-hastaneleri-devri-basladi/ (e.t. 25.11.
2012).
www.sozcu.com.tr/saglikta-saadet-zinciri.html (e.t.24.11.2012).


631

SALIK ALANINDA TRBLANS: rtifa Kaybeden Hekimler
Aye TEKN
1

Esin KAYA
2

ZET
Kamusal salk kurulular gnmzde artan bir biimde hizmetlerin karlatrld, lld,
deerlendirildii ve tketildii mekanlar olarak yeniden yaplandrlmaktadr. lkemizde son on yldr
uygulamaya konulan piyasa ynelimli salk reformlar, bir yandan hastalar tketicilere
dntrrken dier yandan hastalar iin salk hizmeti reten konumundaki salk emek gcn
smr ve tahakkmn nesnesi haline getirmektedir. Grev ynelimli salk emek sreci performans,
kalite ve verimlilik adna mekansal ve zamansal ynelim temelinde yeniden rgtlenmektedir. Bu
srete dnm rzgarlarnn oluturduu trblans nedeniyle mekansal ve zamansal skma
yaayan hekimler irtifa kaybetmektedir. Bu almada, hekim emeindeki dnm Barbara Adam'n
(1990) zaman zmlemesi kullanlarak, zamann metalamas, sktrlmas, kontrol ve
kolonizasyonu sreleri erevesinde deerlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Salk Hizmetleri, Dnm, Hekimler, Proleterleme, Zaman

ABSTRACT
At the present time, public health organizations are reconstructed progressively as places where
service is compared, measured, evaluated and consumed. In our country, market-oriented health
reforms have been implemented in the last decade. As a consequence of the reforms, patients turned
into consumers, while health labor force producing health services for patients was turned into object
of the exploitation and domination. Labor process of task-oriented health has re-organized on the basis
of spatial and temporal orientation for performance, quality and productivity. In this process,
physicians are experiencing time and space compression and are losing altitude as a consequence of
the turbulence generated by the transformation process. In the study, transformation in physician labor
is evaluated within the framework of the commodification, compression, control and colonization of
time processes via Barbara Adam's (1990) analysis of the time.
Keywords: Health Services, Transformation, Physicians, Proletarianization, Time

GR
1980 sonrasnda, kamusal salk hizmetlerinin verimsiz ve hasta beklentilerini karlamaktan uzak
olduu ynndeki eletiriler yaygnlamtr. Bu soruna zm olarak, kamu sektrnn zel sektr
gibi iletilebilecei gr ne srlm ve byk oranda kabul grmtr. Gnmzde kamusal
salk hizmetleri, zel sektr ynetim ilkelerinin benimsendii ve kalite, verimlilik, rekabet, mteri
memnuniyeti gibi kavramlarn ne karld bir alan olmutur. Salk harcamalarnn artan mali
ykne vurgu yaplarak, genel ynetim alannda deiiklikler, etkililii artrmak ve maliyeti azaltmak
zere yeni teknikler ve kontrol yntemleri devreye sokulmaktadr.
lkemizde kamusal salk kurulular, zellikle 2000'li yllardan bu yana, artan bir biimde,
hizmetlerin karlatrld, lld, deerlendirildii ve tketildii mekanlar olarak yeniden
yaplandrlmaktadr. Piyasa ynelimli salk reformlar, bir yandan hastalar tketicilere
dntrrken dier yandan hastalar iin salk hizmeti reten konumundaki salk emek gcn
smr ve tahakkmn nesnesi haline getirmektedir. Grev ynelimli salk emek sreci performans,
kalite ve verimlilik adna mekansal ve zamansal ynelim temelinde yeniden rgtlenmektedir. Bu
srete dnm rzgarlarnn oluturduu trblans nedeniyle mekansal ve zamansal skma
yaayan hekimler irtifa kaybetmektedir. Hekimler ve dier salk ve alanlar yeni dzenleme,

1
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Blm Doktora rencisi
2
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Blm Doktora rencisi


632

denetim ve izleme yntemlerine maruz braklrken, bu yntemlerin uygulanmas onlarn kurulu g
ilikilerini ve kurumsal dzenlemelerini tehdit etmektedir. Hekimler proleterleme srecini
deneyimlemeye balamlardr.
Bu almada, ilk olarak hekimlerin ykseliine olanak salayan koullara ve bu koullarn giderek
ktlemesine neden olan srelere deinilecektir. kinci olarak, lkemizde 2003 ylnda "Salkta
Dnm Program" ile balayan, kamusal salk hizmetlerinde sre giden piyasalama sreci
deerlendirilecektir. Son olarak, bu srecin hekim emek srecini nasl dntrd Barbara Adam'n
zaman zmlemesi kullanlarak analiz edilmeye allacaktr.
1. YKSEL VE RTFA KAYBI
Star (1982) 19. yzyl ortalarnda hekimlerin nemli bir mesleki organizasyon ve statden yoksun
olduunu ileri srerek, meslein toplumsal olarak zayf bir konumdan tbbi egemenlik konumuna
getii toplumsal balama dikkat eker. Tp, bilimsel bir neme sahip deildi, hastaneler gelimemiti
ve ou hasta evinde bakm grmekteydi (Aktaran Turner, 2011: 215). 1930'lardan itibaren hastalk
nedenleri ve tedavileri konusunda devrim niteliinde gelimeler yaanm ve tp ykselie gemitir.
Tarihsel neme sahip bir akma olarak tedavi devriminin sosyal refah devletinin ortaya kt
dneme gelmesiyle birlikte emek hareketlerinin de etkisiyle, salk sosyal bir hak olarak benimsenmi
ve meta olmaktan kmtr. 1945 sonras ou lkede devlet bu hizmeti sunma ykmlln
stlenmitir (Leys, 2011: 16-17). kinci dnya sava sonrasnda ulus devletler modern tbbi
tedavilerin yapld byk hastanelerin almasna nem vermilerdir. Toplum salnn korunmas
ve saln eit bir hak olarak herkese sunulmas iin topluma sunulan kamusal salk programlar
genilerken, toplumsal uyum ilevini stlenmesi karlnda hekimlerin ayrcalkl ekonomik ve
sosyal konumlar desteklenmitir (Soyer, 2009: 142).
Salk sistemlerinde, kuruluundan gnmze yetkinin byk blm idareciler yerine hekimlerde
toplanm, salk hizmetleri kar amac gtmeyen yaplar ve kendi muayenehanelerinde serbest alan
hekimler tarafndan sunulmutur. Saln kamu hizmeti kapsamna alnmas ve devletin salk
hizmetlerine yapt yatrmlar, hizmete eriim olanaklarn yaygnlatrp sonuta talebi ykselterek,
hekimlerin elindeki gc azaltmak bir yana daha da bytmtr. Bilim ve teknoloji bu gc
pekitirecek ynde etki ederken, zellikle hekimlerin ileri rgtlenme seviyesi yoluyla oluturduklar
meslek birlikleriyle birlikte, tp alan devletin desteini arkasna alarak meslee giri, tp renimi ve
meslei bamsz icra etme hakk zerinde denetim kurmutur (Amstrong and Amstrong, 2011: 165-
168).
1950 ve 1960'l yllar tbbn altn yllar olarak ifade edilir (Hafferty ve Light, 1995: 133). Freidson
(1970) bu dnemde tp mesleinin zerk bir gruplama olarak bir dereceye kadar siyasal iktidardan
bamsz toplumsal bir g oluturduunu belirtir. Tp meslei, 'i'in kendisi ve dier salk meslek
yelerinin yaptklar i zerinde kontrol salamtr. Tp alannda kltrel inanlar yaratlm ve g
kurumsallamtr. Freidson'a gre, tp kendini d etkilerden koruyabildii srece zerkliini devam
ettirebileceinden, bu amaca ynelik olarak toplumun kendilerinden bekledikleri standartlar
oluturmu, bir yn etik kural koymu ve meslei d etkilere kapatmtr. Hekimler, sosyal kapanma
olarak da ifade edilen kapal dzen formuyla, tp eitimini dolaysyla tp bilgisini tekel altnda tutarak
ve meslek ii ilikileri dzenleyerek tp alannda zel kontrol mekanizmalar oluturmulardr
(Aktaran Cirhinliolu, 2000:12-13; Turner, 2011: 156). Light ve Levine, tbbn kapitalist toplumun
ortasnda kendi yelerinin karlkl yararlarn gzetmek, korumak ve meslein prestijini srdrmek
iin kapitalizm ncesi bir lonca oluturduunu belirtir (1988: 21).
Hekimler 1970'li yllardan itibaren egemen konumlarn kaybetmeye balamlardr. Hekimlerin
stats, zerklii, gelirleri ve gcndeki dmeye yaplan vurgu literatrde sk sk ilenmeye
balanm, tartmalar proleterleme (Oppenheimer, 1973; Larson, 1980; Derber, 1982; McKinlay ve
Arches, 1985) ve profesyonellikten k (deprofessionalism) (Haug, 1973) tezleri dorultusunda
ilerlemitir.
Hekimlerin gcnn azalmasyla ilgili tartmalar, ounlukla salk sistemlerinde rgtsel
deiimlerle e zamanl olarak ilerleyen, zerkliin ve basknln d zerinedir. Elston, tbbi g
tartmalarnda zerklik ve basknlk kavramlarnn sklkla birbirinin yerine kullanldn belirtir ve


633

analitik bir ayrm yapar. Tbbi basknlk tbbn dierleri zerindeki otoritesine gndermede bulunur.
Bu otorite, dierlerinin eylemleri zerinde kontrole dayanr. Freidson, basknl iblmnde mesleki
konuma gndermede bulunarak aklar (Aktaran Elston, 2003: 61-62). Turner, basknln
kurulmasnda tabi klma, snrlama ve dlama stratejilerinin kullanldn belirtir. Hemirelik ve
ebelik gibi meslekler uzun yllar tbba tabi klnm ve bu tr meslekler kendini dzenleme,
bamszlk ve zerklik bakmndan ok az yetke alanna sahip olmulardr. kinci strateji olarak tp,
mesleki snrlama yoluyla diilik, gzlklk ve eczaclk gibi mesleklerin serbest faaliyetlerini
engelleyerek bu meslekler zerinde egemenlik kurmutur. nc olarak, alternatif ya da rakip tedavi
pratiklerini dlamlardr (2011: 165). Coburn (1992), tbbn dier mesleklere stnlk kurmasyla
birlikte, onlarn dzenlemesi ve deerlendirmesinden zerk oluuna ve dier meslekler zerinde
'kontroln sreklilii'nin nemine vurgu yapar (Aktaran Elston, 2003: 61-62). Tbbn tabi klma,
snrlama ve dlama stratejilerini gerekletirebilmesinde nemli bir gce sahip olmas ve bu gc
srdrmesi gerekmektedir. Bu gc profesyonel rgtler iinde yer alarak, tbbi eitimde yetke alann
koruyarak ve gl meslek birlikleriyle hareket ederek kullanma frsatna sahip olmulardr.
Gnmzde ise, bir zamanlar tabi klnan, engellenen baz mesleklerin artan biimde profesyonelleme
sreci yaadklar, bu nedenle hekimlerin dier salk meslekleriyle bir dzleme mekanizmasna tabi
klndklar ileri srlmektedir (Kelleher, Gabe ve Williams, 2005: xiii).
Haug'un 'profesyonellikten k' tezi basknlktaki dle ilgilidir ve iin kendisinden ziyade
tketici odakl aklamalara dayanmaktadr. Haug'un, profesyonellerin profesyonellemenin tersi bir
profesyonellikten k sreci yaadklar iddias, profesyonellerin sahip olduklar prestiji ve
kendilerine duyulan gveni yitirmeleriyle ilgilidir. Haug, profesyonellerin tbbi bilgiyi tekelinde
bulundurmalarnn, kendi karlarndan ok kamu karlarn gzettiklerini varsayan imajn ve ileriyle
ilgili kurallar kendileri koyabilecek kadar g sahibi olmalarnn deimeye baladn iddia eder.
Keyfini kardklar zel prestij ve otoritenin ortadan kalkmaya baladn belirtir. Bunun en nemli
nedeni hekimlerin karlarna kan hastalarn, eitim dzeyinin ykselmesi ve tketici olma
konumlar dolayml olarak daha bilgili hale gelmeleriyle hekimlerin tbbi bilgi zerinde kontrol kayb
yaamalardr. Profesyonellikten k tezinde kltrel otoritede anma zerinde durulur ve anahtar
deiim eitim dzeyinde ykselme ve tbbi teknolojideki gelimedir (Aktaran Cirhinliolu, 2000:14).
Bu iddia, mesleki statdeki dmeyle ilikilidir ve genel olarak toplumsal tabakalama tezine
referansla aklanmaktadr.
zerklikle ilgili tartmalar, hekimlerin kendi almalarnn farkl ynleri zerinde kontrol
derecesi ve profesyonel zerkliin farkl boyutlar iin bunun nasl deitii zerinedir. Profesyonel
zerklikle ilgili l bir snflandrma yaplmaktadr: ekonomik zerklik, cretlerini saptayabilmeyi;
siyasi zerklik, meru uzman olarak salk konularyla ilgili siyasi kararlarn alnmasnda etkili
olabilmeyi; klinik ya da teknik zerklik, kendi standartlarn belirleyebilmeyi, tbbi eitim, teknik bilgi
ve beceriler, mesleki disiplin ve etik konular zerinde kontrol sahibi olabilmeyi kapsar (Elston, 2003:
61-62). zerklikte d ile ve alma koullarnda deiimle yakndan ilikilidir ve bu balamda
proleterleme teziyle aklanmaktadr.
Proleterleme tezinde, alanla ilgili olarak zerklik kaybna vurgu yaplmaktadr. Larson
(1980:162-170), klasik proletaryaya benzer ekilde profesyonellerin yabanclamann formuna
maruz kaldklarn belirtir. Ekonomik olarak, zaman ve kapasitesini satarak formal olarak iverene tabi
olur ve i disiplininin sradan bir anlayn paras olmasyla becerinin nitel bileeni, hz ya da
kapasitesi zaman basks altnda yerine getirilir. rgtsel olarak, becerideki art koullar kontrol
edilerek ve alma artlarna itaat etmeleri salanarak, iinin beceri ve nitelikleri bireysellikten
uzaklar. Teknik olarak, iin yrtlmesi zerinde kontrol kaybedilir.
Braverman, proleterleme olgusunu igcnn vasfszlamas ve emein yabanclamasna yol
aan bir sre olarak inceler. Emek sreci, emek gcnn ii tarafndan satld ve iveren tarafndan
satn alnd koullar yneten bir szleme ile balar. i, alma anlamasna toplumsal koullarn
kendisine, hayatn kazanaca baka hibir yol brakmamas nedeniyle girer. Bylece kullanm deeri
reten bir sre iken zel olarak sermayenin geniletilmesi, karn yaratlmas sreci haline gelmi olan
emek srecini harekete geirir. Emek sreci artk bir sermaye birikim sreci haline dnmtr
(Braverman, 2008: 77-78). kinci aama, Taylorist prensiplere dayal bilimsel ynetim ilkelerinin
uygulanmasyla birlikte gerekleen vasfszlamadr. Vasfszlama, insan emeinde kavrama ve


634

uygulamann ayrlmas ve iiden yneticiye geiiyle gerekleir. alann i sreci zerindeki
kontrol elinden alnr. Bilgi zerinde tekel kuran ynetim bu tekeli emek srecinin her admn ve
uygulama tarzn denetlemek zere kullanr. Braverman, alt paralara blnmesi en zor gibi grnen
srelerin bile yeterli bir hacme ulatktan sonra blnme muamelesine hazr olduunu syler.
Bylece zihin/kol emei ya da retken/retken olmayan emek ayrm nemini yitirmektedir (2008:
126-132, 290).
McKinlay ve Arches (1985: 161-162), Braverman'dan yola karak, hekimlerin 19. yzyldaki
zanaatkarlarn fabrika sistemine girile birlikte kitlesel retim mantna ve kaba disiplinine tabi hale
gelmesine benzer bir sreci deneyimlediklerini ve proleterletiklerini ileri srerler. Hekimlerin kendi
hesabna alan konumundan brokratik rgt yaplar iine girileriyle birlikte i zerindeki
denetimi, emek nesnesi, retim aralar ve cretler zerinde ayrcalkl konumlarn kaybettiklerini
belirtirler. zellikle Amerika'da modern hastane yneticilerinin yer ald kompleks organizasyonlarda
karar verme zerindeki denetimi teslim etmelerinden yola karlar.
Derber (1983) profesyonellerin proleterlemesi tezini savunurken Braverman' izler,
proleterlemeyi teknik ve ideolojik olarak ayrr. Derbere gre, artk deerin gereklemesine hizmet
eden denetim olgusu kullanlma amac bakmndan nemlidir. ki tr denetimden bahseder ve bu iki
tr denetimin kurulma srecini teknik proleterleme olarak tanmlar: birincisi, sermayenin alanlar
zerindeki denetimi, ikincisi sermayenin alann i sreci zerindeki denetimi. Yabanclama
olgusunu ieren ideolojik proleterleme, almann hedefleri ve sosyal gayeleri zerindeki denetimin
ynetim tarafndan stlenilmesine gnderme yapmaktadr. deolojik proleterlemenin eleri kiinin
iinin nihai rnn, piyasadaki tasarrufunu ve toplumdaki kullanmn, kiinin igcn satn alan
rgtlenmenin deerlerini ve sosyal politikasn seme ya da belirlemedeki yetkisizlii ierir (Derber,
2010: 7-10).
nltrk Uluta (2011), lkemizde salk emek srecindeki dnm aklarken Braverman'dan
yola kar. zellikle salk alannda yeni kamu iletmecilii anlay dorultusunda yaplan
dzenlemelerin etkisiyle gerekleen hekimlerin alma biimlerindeki dnm proleterleme
balamnda zmler.
lkemizde hekimler devletin kendileri zerindeki etkisinden tamamen bamsz olmamlardr.
Snfn belirlenmesinde smr ilikilerinin, yani retim aralar sahipliinin temel olduu ortaya
konduunda, hekimler kamusal salk rgtlerinde retim aralarnn sahibi konumunda
olmamlardr. Ancak profesyonel rgt yaplar iinde tahakkm gcn ellerinde bulundurmulardr.
Hekimler ounlukla ksmi zamanl almay benimseyerek, hem kamuda hem de kendi adna alan
konumunda olmulardr. Hastanelerde tepedeki ynetici hep hekim olmu, hekimler onu daha ok
kendilerinin bir temsilcisi gibi grmtr. Eski ynetim anlaynda ynetenler doktorlarn tm,
ynetilenler hekim d salk personeli olmutur. Bu nedenle tahakkmle ilikili analizlerde sklkla
hekim-hekim d salk personeli ilikilerine odaklanlmtr. Salk hizmetlerinde hasta-hekim
ya da hekim-hekim d salk personeli ilikileri, yanl biimde, birbiriyle antagonistik iliki olarak
ele alnmtr. Salk alannda devleti temsilen hekimler grnr olduundan mcadele iinde
toplumsal bir gereklik kazanamam olarak grnmlerdir.
Smr tahakkmn temel amac deil, bizzat onu aklayan eydir. Tahakkm ancak smr
dolaymndan geerek aklanabilir. Smrde ierilen art-deere el koyma ise tahakkm
uygulanmasn zorunlu klar (Callinicos, 2009: 70). lkemizde hekimlerin irtifa kayb yaamalarnda
temel neden smr mekanizmalarna maruz kalmalardr. Smr tahakkm dolayl
gerekleebildiinden, salk alanndaki dzenlemelerin hedefi ncelikli olarak hekimlerin tahakkm
altna alnabilmeleridir. Bunun yolu ise hekimlerin gcn andrmaktan geer. Bunun iin hastalarn
yaad salk sistemi kaynakl sorunlarn nedeni olarak hekimler gsterilmekte ve halkn gznde
meslek itibarszlatrlmaktadr. Bylece salk sisteminde yaplan dzenlemeler iin meruiyet zemini
oluturulmakta ve hekimleri tahakkm altna almann n almaktadr. tibarszlatrmann en nemli
gstergesi ise son zamanlarda medyada sklkla karlatmz, hastalar tarafndan hekimlere
uygulanan iddettir.



635

2. TRBLANSIN ORTASINDA
Proleterleme, maddi yabanclama koullarndaki ktlemenin ok tesinde, byle bir
ktlemeye neden olan srelerin kavranmasn ieren bir olgudur (ngen, 1996: 178-179). Salk
hizmetleri tarihi, pek ok bakmdan bu hizmetleri ortaya kartan emein zerindeki egemenlik ve
denetim mcadelesinin tarihi olmutur. Egemenlik mcadelelerinin yaps ve sonular zamana ve
mekana gre deiime uram, dnya genelinde veya yerel lekte kendisini hissettiren etkilere gre
ekil almtr (Amstrong ve Amstrong, 2011: 163).
kinci Dnya Savandan sonra uygulamaya konulan Keynesci refah devleti anlaynn hakim
olduu dnemde devletin kalknmada nc rol oynamas, gerekli altyap yatrmlarn
gerekletirmesi, tam istihdam salayc ve alma ilikilerini dzenleyici nlemleri almas, eitim-
konut ve salk gibi temel hizmetleri sunmas yaygn kabul grmtr. Ancak 1970lerden sonra
dnya genelinde yaanan krizle birlikte sosyal refah devleti sorgulanmaya balanm ve devletin
klmesi gerektiini savunan, serbest piyasa sistemine dayal yeni liberal politikalar gndeme
gelmitir (Sallan Gl, 2004: 301-302). IMF ve Dnya Bankas gibi finans kurulularnn verdikleri
kredi borlarna karlk, yapsal uyum programlar ile kamu sektrnde piyasa ve zel sektr
ynelimli birok reformun hayata geirilmesi, kamusal hizmetlerin giderek zelletirilmesi, pazarlarn
zel tedarikilere almas ve salk, eitim gibi alanlara devlet harcamalar zerinde kstlama
yaplmas istenmitir. 1980'lerden itibaren refah devletlerinin sorumluluunda olan salk sistemleri
piyasalatrlarak eitilikten uzak bir yapya brndrlmesi dorultusunda almalara giriilmitir
(ztek, 2009: 7-8; Leys, 2011: 16-17).
1980lerden bu yana lkemiz kreselleme aktrlerinin belirledii dorultuda kresel sistemle
btnlemeye almakta, devletin ve kamusal hizmetlerin yeniden yaplandrlmas istemi
dorultusunda gereken dzenlemeler yaplmaktadr. 1987 "Salk Hizmetleri Temel Kanunu" ile
salk hizmetlerinde piyasa ynelimli salk reformlarna giriin ilk adm atlmtr. Ancak tabip
odalar ve salk alanlar rgtleri ile baz siyasi partilerin tepkileriyle, Kanunun baz hkmlerinin
Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmesi nedeniyle ngrlen giriimler uygulamaya
aktarlamamtr. 1990l yllarda reform almalar yn deitirmeden devam ederken, sala
bteden ayrlan paylar olduka dk dzeyde seyretmi, kamu yatrmlarnn erimesine paralel
olarak kamu salk yatrmlar da byk lde gerilemitir. Bteden sala ayrlan paylarn
azaltlmas, devlet ve niversite hastanelerini dner sermaye benzeri aralarla ayakta durabilme
noktasna getirmitir (Soyer, 2003: 307-308, 314). 2003 ylnda balatlan Salkta Dnm Program
ile birlikte reform sreci hzlanm, salk hizmetlerinin rgtlenmesi, finansman ve sunumunda
nemli deiimler yaanmtr. Salk sisteminin yeniden yaplandrlmas dorultusunda, Salk
Bakanlnn salk hizmeti reten bir kurum olmaktan karlarak, salk piyasasnn denetim ve
dzenlenmesinden sorumlu bir yapya dntrlmesi ynnde admlar atlmtr. Salk finansman
tek elde toplanarak, zel sektr de dahil olmak zere salk hizmeti sunucularnn Sosyal Gvenlik
Kurumu'ndan hizmet almalar modeli oluturulmutur. Birinci basamakta topluma ynelik salk
hizmeti sunumu yerine bavurana hizmet verme anlaynn egemen olduu Aile Hekimlii
uygulamas balamtr. kinci ve nc basamak kamu salk hizmetlerinin sunulmasnda iletmeci
anlayn yerletirilmesi iin kamu hastanelerinin idari ve mali olarak zerk bir yapya kavuturma
ynnde almalar balatlm (Ataay, 2006: 87-88; Ataay, 2007: 15-21), kamu hastane birliklerinin
oluturulmas ile bu srece son nokta konmutur. Dner sermaye ve performansa dayal deme sistemi
ile salk alanlar kamu kurumlar iinde rekabete dayal bir cretlendirme mekanizmas iine
ekilmilerdir .
Kamu hastanelerinin iletmeler gibi yrtlebilecei varsaymyla yrtlen klme ve
desantralizasyon, hizmet kalitesi ve mteri kltrnn yerletirilmesi, salayclar arasnda rekabet ve
srekli gelime, daha sk ve etkili kaynak kullanm, performans lm ve kt kontrolne vurgu
gibi uygulamaya konan dzenlemelere baklarak, gnmzde Fordist dneme zg salk hizmeti
anlayndan farkl bir rota izlendii ileri srlmektedir. Kamu ynetimi anlayndaki bu paradigma
deiimini aklamak zere, post-modernizm, post-fordizm gibi kavramlar ska kullanlmaya
balamtr (Dent, 1995). zellikle hiyerarik ve merkeziyeti kontrol yaplarnn egemen olduu
modern dnem rgt yaplarndan post-fordist retim modeli olan esnek uzmanlama ve yaln retimin
etkin olduu rgt yaplarna doru dnm zerinde durulmaktadr (Dent, 1995: 878). Gabe, Burry


636

ve Elston (2004), salk hizmetlerinde brokratik yaplarn eriyerek, yeni esnek yaplanmalar ortaya
ktn ileri srerler. Sears (1999: 91), devlet dzeyinde dramatik deiimleri ekonomide ve zelde
yaln retimin gelimesiyle ilikilendirir. Sosyal programlar kesilmekte ve yaln devlet temelinde
yeniden biimlendirilmektedir ve yaln retim teknikleri tm toplum boyunca genilemektedir. Waring
ve Bishop (2010: 1333), salk sistemlerinde gzlenen deiimleri 'yaln salk sistemi' kavramyla
aklarlar. Toplam kalite ynetimi, tam zamannda retim, kalite emberleri gibi uygulamalar, yaln
salk sisteminde izlenen temel prensipler olmutur.
Fordist dnem Fordun fabrikalarnda Taylorist ilkelerin uygulanmasyla balar ve bu deiimi
baka dzenlemeler izler. Ancak Fordist dnemin geliim seyri her lkede ve her sektrde farkllklar
sergilemitir. Gnmzde Post-fordist bir dneme girdiimizi belirten yazarlarn gzlemledii
deiimler de her lkede ve her sektrde e zamanl ve e deer bir geliim izlememektedir. Bu
nedenle 1970'lerden itibaren post-fordist bir dneme girdiimizi reddeden, daha ok bu dnemi neo-
Taylorist olarak niteleyen yazarlar da vardr. Pollitt (1993: 53), kamu ynetimi iletmeciliinin artan
oranda benimsenmesi ve uygulamaya sokulmasn Neo-Taylorizmin ykselii olarak adlandrlr.
Harrison (2002: 475, 477), iletmecilik anlaynn bir paras olan klinik ynetiimi, hekimlerin tm
eylemlerinin gzlendii veya gzlenemiyorsa da ilkesel olarak gzetlenebilir olduklarn bildikleri bir
panoptikonik rejim tasars olarak tanmlar. Harrison, bu klinik ynetiim mekanizmasn
standardizasyon ve denetimin merkezilemesi gibi zellikleri nedeniyle Fordist emek srecine benzetir
ve klinik kararlarn hekimlerde olduu dnemden bir kopu olarak nitelendirir. zellikle brokratik
denetim zerinde durur. Benzer ekilde Walby, Greenwell, Mackay ve Soothill (1994), hem kamu
sektrnn genelinde hem de kamusal salk hizmetlerinde Taylorizmin nemine deinir. Dent,
ngiltere'de ulusal salk hizmetlerinde 1989 ve 1991 arasnda ynetici saysnn yaklak kat
arttn, hkmetin artan bir ekilde sorumluluu yneticilere devrettiini belirtir. Ynetici artyla
birlikte denetimin younlamasnn ise hekimler iin daha ok fordist alma koullar anlamna
geldiini ifade eder (1995: 888).
lkemizde, kamusal salk alannda fordizme ve post-fordizme zg dzenlemelerin yan yana yer
ald gzlenmektedir. ok amal, hiyerarik rgt yaplarndan ziyade daha kolay ynetilebilir,
kk, verimli, yerinde daha hzl kararlarn alnd, koordinasyonun kolaylatrld birimler halinde
rgtlenme modeli benimsenerek kamu hastane birlikleri oluturulmutur. Sonulara nem verilen,
llebilir sonulara odaklanarak srekli performans lmyle denetlenen, talebe gre esneyebilen
bir yap ngrlmektedir. Esneklik her trl plan, program ve stratejide yer almaktadr.
Hastanelerde ynetim, organizasyon, hizmet anlay ve sunumu deimekte; kaliteyi, verimlilii,
etkinlii, esneklii, katlmcl temel alan yeni yaklam ve teknikler devreye sokulmaktadr.
Hastanelerde bu gei aamal bir ekilde devam ettiinden bu uygulamalar hastanelerde ksmen
hayata geirilmitir. Bu gei srecinde, lkemiz salk hizmetlerinin grnm, kamusal salk
hizmetleri zel sektr taklit eder bir yapya benzemeye balad iin ne tam anlamyla kamudur,
sre tamamlanmad iin ne de tam anlamyla zeldir. Hastalarn da tam anlamyla mteri olduklar
sylenemez. Ancak bu srete hastanelerin iletme, hastalarn mteri olmalar iin gerekli zemin
oluturulmutur.
lkemiz salk hizmetleri alannda genel gidiat aklamada post-fordizm yararl bir ereve
sunsa da, dzenlemelerin detaylar incelendiinde, yerele yetki devrini ngren yeni ynetim
anlaynn, brokrasi ve hiyerarik basamaklar azaltma niyetine karlk daha da artrd
sylenebilir. Dorudan hizmet sunan birimlerdeki yneticilere daha fazla yetki devri ngrlmesine
karn sonradan snrlamalara gidilmesi merkeziyeti brokratik ynetim anlaynn devam etmesi
olarak yorumlanabilir. Salk emek srecine bakldnda gvencesiz almay temel alan esnek
alma prensiplerinin benimsendii gzleniyorsa da, uygulamada yaygnlatrlmamtr. Uygulamada
emek sreci asndan daha ok Taylorist ilkelerin uyguland bir sre sz konusudur. Taylorizmin
temel felsefesi kaynak israfn nlemek, sistematik almak, az zaman ve ok gayretle ok i yapmak,
verimli almak ve maliyeti drmektir. Verimlilik, birim zamanda ayn miktar girdi ile daha fazla
kt elde etmektir. Bu ilke, iletmelerde faaliyetlerin temelidir (Taylor, 2007). lkemizde kamu
hastanelerindeki dzenlemeler yakndan incelendiinde Taylorizmin temel ilkeleri olan zaman ve
hareket etdlerine ulalmaktadr. Kamusal salk hizmetleri alannda klasik ynetim anlayndan


637

yeni ynetim anlayna geilmesiyle gndeme gelen uygulamalarn, birbirinin yerini alan deil
birbirini ikame eden uygulamalar olduu sylenebilir.
Yeni ynetim anlayyla hayata geirilen uygulamalarn asl hedefi salk emekileridir. Salk
hizmetlerinin temel zellii emek youn olmasdr. Genel salk hizmetlerinin metalatrlmasnda
kullanlan sylem asl olarak iki temaya dayanmaktadr: maliyetlerin azaltlmas ve verimlilik. Halkn
beklentilerinde art, nfustaki yalanma ve her geen gn pahal yeni tedavilerin ortaya kmas
nedeniyle salk harcamalarnda muazzam art olduu ve kamusal kaynak ayrma konusunda sorunlar
yaand ne srlerek, giderlerin kslmas nemli bir gereklilik olarak ortaya konmakta, bu
gereklilik verimlilie hayat kazandrmaktadr (Leys, 2011; 33). Tedavinin maliyetine ve uzun
vadedeki ekonomik sonularna bakmadan giriimde bulunduklar iin, salk hizmetlerinin
maliyetinin ykselmesinde dorudan sorumlu olarak hekimler grlmektedir (Turner, 2011: 226).
Hekimlerin bireysel olarak sahip olduklar klinik zgrlklerin toplamnn verimsizlie neden olduu
belirtilmektedir (Ludbrook ve Mooney, 1984: 420). Bu nedenle maliyetlerin azaltlmas ve verimlilik
salanmas isteniyorsa nce hekimlerden ie balamak gereklilii ve verimlilie ancak klinik
zgrln sonunun gelmesi ile ulalabilecei aikardr. lkemizde yeni kamu ynetimi anlay
erevesinde yaplan dzenlemeler, zellikle ynetici olarak hekimlerin yetersizliine yaplan vurgu
ile birlikte, hastaneleri profesyonel yneticilerin ynetmesine dair dzenlemeleri iermektedir. Bu
nedenle tbbi kararlar gn getike d etmenlerin kuatmas altnda kalmakta ve tedavinin tbbi
adan gerekli olduuna karar verme yetkisi hekim d aktrlere kaymaktadr.
3. HEKMLER VE ZAMAN BASKISI
Zaman szc farkl kavramlara iaret etmesine karlk, pek ok sosyolojik tanm, zamann bir
anlamda toplumsal olduunu varsayar. Zaman kategorisinin doal deil toplumsal olduunu,
toplumsal olarak retilmi olan ve bu nedenle toplumlar arasnda deiiklik gsteren, nesnel olarak
verili bir toplumsal dnce kategorisi olduu ileri srlr. Modern ncesi toplumlarda zamana dair
ifadeler, dngsel ekolojik deiimlere dayal toplumsal etkinliklere gnderme yaparken, nemli
toplumsal etkinliklerden yoksun dnemlerde zaman belirtilmez ve gz ard edilir. Modern yaamda ise
saat-zamana gvenilir hale gelinmi ve zaman ounlukla toplumsal etkinlikler asndan
yaplandrlmaktan uzaklamtr. Saat-zaman modern toplumlarn ve onlarn kurucu toplumsal
etkinliklerin rgtlenmesinde merkezi hale gelmitir. Zaman soyut, blnebilir, evrensel olarak
llebilir bir ekilde hesaplanmaya balamtr. Saat araclyla rgtlenmi zamansal dzenlilik,
kapitalist toplumun can alc zellii olmutur (Urry, 1999: 14-15).
Saat-zaman insan tasarm olarak oluturulmutur, bununla birlikte temel olarak doann geici
srelerinden farkl olan bir dizi zellie sahiptir. Doann ritmik dngs deikendir, saatin bir
saatlik dngs deimez ve kesindir. Doada her bir ritmik dn ayn anda balam baml bir
yenilemedir, saat zamann ayn saatin dn balamdan ve ierikten bamszdr. Hayvanlar ve
bitkiler varolularnda zamana kodlanmlardr, saat olarak ifade edilen zaman bu llr srelere
dsaldr. Bu saatte kodlanm zaman trnn dayand kozmik ve dnyevi zamanlarn temelde farkl
olduu anlamna gelir. Doann deiken ritimlerinin aksine, zamann deimez ve kesin lm bir
insan icaddr ve toplumumuzda bu zaman insan tasarm olarak oluturulmutur, sanki baka zamanlar
yokmuasna kendi bana zamanla ilikili olduu lde baskn hale gelmitir. Saat-zaman
doallatrlmtr. Zamann insan tasarm yeniden inas endstriyel kltrn gelimesinin nemli bir
n kouludur (Adam, 2003: 62).
Weber, kapitalizmin Protestan etikle uyumluluuna ilikin zmlemesinde, "zamann boa
harcanmasnn en lmcl ilk gnah olduu, dostlukla, aylak konumayla, lks hayatla ve hatta
gereinden fazla uykuyla zaman yitiminin ahlaksal knamay hak ettii" dncesinin nemine
deinir. Benjamin Franklin, "vakit nakittir" deyiinde olduu gibi, zaman boa harcamak paray boa
harcamaktr. Bu nedenle insanlar zaman tutumlu kullanma, zaman boa harcamama, kendi ve
bakalarnn zamann titizlikle ynetmenin grevleri olduu retisini benimsemilerdir. Sadece
alma deil, bo zamanlarn da benzer tarzda rgtlenerek, planlanp hesaplanarak kullanlmas
gerektii yaygn kabul grmtr. Modern toplumlardaki eitli sreler insanlar hem zamana doru
bir ynelim gsteren hem de zaman tarafndan disipline edilen zamansal znelere dntrmtr
(Urry, 1999: 16).


638

Harvey, kresellemeyle balantl zmlemesinde zaman-mekan skmasn merkeze alr.
Zaman-mekan skmasn fordizmden post-fordist esnek birikime geii aklamada kullanr.
Kapitalizm bunalm dnemlerini zaman ve mekann yeniden rgtlenmesiyle yenebilmektedir. Zaman
ve mekan her kapitalist dnemde retimin bymesi, emek gcnn yeniden retimi ve karn azamiye
karlmasn kolaylatracak biimde yeniden rgtlenmektedir. letiim teknolojilerinin hzl
geliimi, ksa mrl moda akmlar, rnlerin, ilikilerin, szlemelerin geicilii gibi gelimelerle
mekan klerek kresel kye dnrken, zaman imdinin her ey olduu noktaya dek ksalmakta ve
insanlar zaman ve mekan skmasnn yaratt bunaltc duyguyla baetmek zorunda brakmaktadr
(Harvey, 2006: 317).
Barbara Adam, almalarnda zaman sosyal ve organizasyonel yaamn nemli bir zellii olarak
ele alr. Planlar, performans, retkenlik ve demeler tmyle zamanla ilikilidir ve sklkla zamanla
llr. Endstriyel yaamda zaman kt bir kaynak olarak alglanr, hz verimlilikle ilikilidir. Mola,
durma, bekleme, dinlenme gibi durumlarda zaman retken olmayan, ziyan ve kayp frsat olarak
deerlendirilir. Zaman-para denklemi ada batdaki i yaam ve emek ilikilerine nfuz etmitir.
irketler emek maliyetlerini zamana gre hesaplarlar. Emek creti saat, hafta ya da aya gre denir.
Artk deer ve kar zamana referans olmakszn kurulamaz (Adam, 2001: 6-7).
Barbara Adam, gemi ve imdiki alma ve retim pratiklerini karlatrrken zaman nosyonunu
kullanr. Zaman, verimlilik ve normalletirme zerine ekonomik bir deer koyan modernizasyon
srecinde alma zamannn rasyonalizasyonunu aklamak iin bir ereve nerir. Bu erevenin
gnmzde kresellemeyle ilikili kesintisiz alma biimlerini deerlendirmede de yararl
olabileceini belirtir. Onun zaman zmlemesi, zamann metalatrlmas, zamann skmas,
zamann denetimi, zamann kolonizasyonu kategorilerini iermektedir (Adam, 2001; Adam, 2003).
Bu almada, Adam'n zamanla ilgili kategorileri kullanlarak, salk alannda ne kan yeni ynetim
anlay ile kamu hastanelerinde alan hekimlerin zamanlarnn nasl metalatrld, sktrld,
kontrol altna alnd ve kolonize edildii gsterilmeye allacaktr.
3.1. Zamann Metalamas
Zamann metalatrlmas "vakit nakittir" iddiasnda yanstlmaktadr. Zamann metalamas, alnp
satlabilen bir ey gibi meta formu araclyla nesneletirilmesi anlamna gelir. Zamann
metalatrlmas zamann nesneletirilmesinden farkldr. Zamann nesneletirilmesi saat-zaman gibi
form alrken, zamann metalatrlmas zamann ieriinin para deeri formunu almasdr (Adam,
2001: 6-7; Adam, 2003: 65).
"Vakit nakittir" inanc ynetimin merkezi ekonomik bir gerei olarak iselletirilmitir. Bunun
iin alann emek zamannn baml klnmas ve kullanm deerinin soyut deiim deerine
dnmesi gerekir (Adam, 2001: 6; Adam, Whip and Sabelis, 2002: 15-17).
lkemizde hekimlerin zamannn metalatrlmasna dair ilk gelime, kamu hastanelerinde alan
hekimlere tam gn almann dayatlarak, hekimlerin hastane ats altnda toplanmasdr. lkemizde
hekimler uzun yllar ksmi alma modelini benimseyerek hem kamuda alan hem de kendi adna
alan konumunda olmulardr. Bu alma sistemi tbbi hegemonyaya katkda bulunmutur. 1961
ylnda "Salk Hizmetlerinin Sosyalletirilmesine Dair Kanun" ile kamuda alan hekimlerin zel
hekimlik yapamayacaklar (Fiek, 1991) karar alnm ancak uygulamaya geilememitir. 1978'de tam
gn alma esas yeniden getirildiyse de uygulanmas ksa sre devam etmi ve 1982'de kaldrlmtr
(Trk Tabipleri Birlii (TTB), 2012: 250). Hekimler uzun yllar tam gn almaya direnmiler, gl
bir meslek olmalar nedeniyle tam gn alma uzun yllar tasar olmaktan teye gidememitir.
Kamuda alan hekimlerin ounun ksmi zamanl almalar nedeniyle hastanelerde hekimler
zerinde denetim kurulamayaca aktr. Bu nedenle, hekimlerin tam gn almaya balamasyla
tamamen alacaklar crete tabi konuma gelmeleri ve emek zamannn karlnn parayla llebilir
hale dnmesi ncelikli ama olmutur. 2002 ylnda kamuda alan hekimlerin %89u ksm
zamanl alyorken yalnzca %11i tam gn almaktayd. Ancak gerek performansa dayal ek
deme siteminin getirilmesi gerekse tam gn alan hekimlere ynelik tavan ek deme orannn
ykseltilirken yar zamanl alanlardan kesinti yaplmas, kamuda tam gn istihdam edilen
hekimlerin orannn ykselmesine neden olmutur. 2003ten 2007ye gelindiinde kamuda tam gn


639

alan hekimlerin oran %62ye ykselmi, yar zamanl alanlar ise %38e dmtr ("Kamuda
alan 23 bin doktorun zor seimi, 2007). 30 Ocak 2010'da Tam Gn Yasas'nn yrrle
girmesiyle birlikte, 2011 ylndan itibaren hekimler kamu hastanelerinde tam gn almaya
balamlardr. Ama, darda almalarnn engellenmesi ve bylece kamusal salk bakmnn
iyiletirilmesi olarak ne srlmtr. Ama byle olunca kar klar da anlamsz klnmtr. zel
sektrn nerdii cretler yasayla birlikte hekimlere tercih yapma zorunluluu dayatmtr.
Hekimlerin %5'i tam gn almaya raz olmam, kamu hastanelerindeki baz doktorlar istifa ederek
zel sektre geerken, emeklilik vakti gelenler de emekli olup zel sektre gemitir (Hogr, 2010).
Hekimlerin zamannn metalamasyla ilgili ikinci gelime para-ba deme sistemine geitir.
Salk hizmetleri alannda 2006 ylnda hayata geirilen, salk personelinin dzenli maann yannda
dner sermayeden her ay ald bir ek demeyi ieren Performansa Dayal Ek deme uygulamasyla,
hizmet ba deme ile hekimin hastaya sunduu her bir hizmetin cretlendirilmesi salanmtr (TTB,
2012: 165). Hekimlerin performans deerlendirmelerinin yaplabilmesi iin becerileri ve giriimsel
ilemler snflandrlm, beceriler puan ve crete karlk gelen soyut etkinliklere dnmtr. Hasta
muayenesi puana, puan paraya dnmtr. Salk hizmetleri hekimlerin rndr. Ancak, baklan
hasta says hastanenin performans gstergesi olarak gsterilirken, muayene ve tedavi de artk hekimin
bir becerisi, baars deil hastanenin baars durumuna gelir. rnlerinin bir sonucu olmaktan ziyade
hekim kendini, bu organizasyonlarn var olmasnn ve srmesinin bir sonucu olarak grmeye balar.
3.2. Zamann Sktrlmas
Zaman para olduunda, hzl olmak daha iyi olmak anlamndadr. Zaman metalatnda, zamann
sktrlmas verimlilik ve kar iin belirleyici olur ve hz sorgulanmayan bir ey olarak yceltilir
(Adam, 2003: 67). Zaman para olduunda, her eyin daha hzl hareket etmesi yoluyla ileyen sistem
iletme asndan iyidir, bo zaman ya da kullanlmayan zaman boa giden paradr (Adam, 2001: 8).
Zaman ekonomik maliyetle ilikili olduunda, hz ve etkililik tevik edilir. Zamann sktrlmas,
alanlardan ayn zaman periyodunda daha fazlasn baarmasn gerektiren sreleri kapsar.
Grevlerin daha kk birimlere doru blnmesi ve bylece arka arkaya ve hzla yaplmas ya da
yava ve retken olmayan dnemleri kaldrmak yoluyla almann yeniden rgtlenmesi biiminde
dzenlenir. Etkililik, bir eyi ya da bir grevi yerine getirmeyi olas en ksa zamanda yapmaktr.
Karllk, emek zaman olas en az maliyetle hzlandrmakla salanr. Bunu yapmann en iyi yolu ise
rekabettir (Adam, 2001: 9).
Hekimlerin tam gn yasasyla hastane ats altnda toplanmas ve alacaklar crete baml hale
gelmeleri sreci, hekimlere kendi alma temposunun tersine dzenli alma saatleri iinde arzulanan
alma temposunu dayatabilmenin de nn amtr. Salk hizmetlerinde performansa dayal
cretlendirme sistemi zaman sktrmann en nemli arac olmutur. Taylorizmin, temel ilkelerinden
biri olan gayret-mkafat ilkesi hastanelerde uygulanmaya balamtr. Hastanelerde para bana
cretle e deer hasta bana cret, giriim bana cret uygulamasna geilmitir.
2007 ylnda yrrle giren "Salk Bakanlna Bal Salk Kurum ve Kurulularnda Kaliteyi
Gelitirme ve Performans Deerlendirme Ynergesi" erevesinde, hastanelerin performans
gstergeleri arasnda hasta kal sresinin ksalmas, youn bakm ve servislerde yatak saysnn
artrlmas ve doluluk orannn ykseltilmesi nemli hedefler olarak belirlenmitir (Salk Bakanl
(SB), 2010a: 100). Bu performans gstergelerine ulama abalarna bal olarak hasta muayene, yat,
ilem ve taburculuk dngsnde dayatlan hzl tempo ile emek zaman sktrlmakta ve
younlatrlmaktadr. zellikle cerrahi servislerinde, srekli operasyonlarla ameliyathaneler bo
braklmamakta, cerrahi youn bakmdan servise karlan hastalar bazen ortalama kalmas gereken
sreden bile daha ksa zamanda taburcu edilmektedir. nk yeni vakalarn durmakszn cerrahi
birime kabul, youn bakmn ve servislerin hzla boaltlmasn gerektirmektedir.
Salk alannda hastalara salanan kolaylklarn, eriebilirliin artmasnn yan sra performans
gstergelerinin nem kazanmas ve performansa dayal ek demelerin yaplmaya balamasyla birlikte,
hasta bavuru saylar 2002'den 2011'e kadar SB hastanelerinde 2.3 kat, niversite hastanelerinde 2,8
kat, zel hastanelerde 10.3 kat artmtr. Ameliyat saylar SB hastanelerinde 2 kat, niversite
hastanelerinde 2 kat, zel hastanelerde 7 kat artmtr (amurdan, 2003). Bu artlar nedeniyle


640

hekimler gn ierisinde ok sayda hasta muayene etmek ve ilem yapmak zorunda kalmlardr. Hasta
says arttka muayene sreleri ksalmtr (TTB Etik Kurulu, 2009: 36). Performansa gre cret
nedeniyle hekimler bu durumdan ikayet etmemitir. Darda bekleyen ok sayda hasta, yanp-snen
numaratrler, bekleyen gergin hastalar karsnda hizmet vermek zorunda kalmalar, muayenelerin
rutin hale gelmesine yol amtr. Ata Soyer'den yaplan aadaki alnt durumu iyi bir ekilde
aklamaktadr:
allan yer fabrika olunca, i temposu da ona gre ayarlanyor. Hasta bana ayrlan sreler
hesaplanyor, verimlilik bahanesi ile tempo hzlandrlmaya allyor. Artk, hekimlerin yle
dnmeye, hastal anlamaya ayracak ok zamanlar yok. imdi klinik klavuzlarmz var...
Getiimiz yzyln balangcnda fabrikalarda uygulanmaya balayan bilimsel ynetim, yani
Taylorizm, artk salk sektrne de girmeye balad (Soyer, 9 Aralk 2009).
Taylorizmde zamann sktrlmas grev fragmantasyonundan, zihin ve kol emeinin
ayrlmasndan kken alr. Tm retken olmayan zamanlarn karlmasyla birlikte, grev
zamanlamas ve biilen standart zaman retim srecinin ve gnlk almann isel bir paras
durumuna getirilir. Taylorizmde "kronometre bir krba ile edeerdir" (O'Malley, 1992'den Aktaran
Adam, 2001: 13). Salk hizmetleri alannda bunu salamann yolu kanta dayal tp uygulamalarn
desteklemek olmutur. Kanta dayal tp uygulamalarnn ortaya konmas, nceleri salk hizmetlerinin
iyiletirilmesi ynnde amalar tasa da sonradan maliyet ksma ve egemenlik stratejileri balamnda
uygulamaya konur hale gelmitir. Kanta dayal tp dorultusunda gelitirilen uygulama klavuzlar ve
tedavi protokolleri, performans gstergelerinin oluturulmas esasna dayandrlmaktadr. Hangi ilem,
neden, nasl, ne kadar srede yaplacak gibi ilemlerin detayl olarak almn iererek, bu ilemler
zerinde denetimi kolaylatrmaktadr. Bunu dorudan uygulamak kolay deildi, bu nedenle ncelikle
performans gstergelerine zemin oluturacak raporlar hazrlanmtr. Bir sonraki admda performans
gstergeleri ile cretler arasnda balant kurmak mmkn olmutur. Hastane yat kararlarnda
standart protokoller erevesinde gerekelendirmeler her geen gn daha fazla istenir olmutur
(Amstrong and Amstrong, 2011: 173-174). lkemizde de kanta dayal tp uygulamalar
desteklenmekte, bu amala standart tedavi ve ilem prosedrleri oluturulmaktadr. 2014'te klinik
rehberlerin yaynlanmas hedeflenmektedir (SB, 2010a: 100). Performans kriterleri oluturmak
amal olarak balatlan bu srete, tbbi bilgiyi snflandrma, tabloya dkme, ak emalar haline
getirme, formllere indirgeme yoluyla tbbi bilginin kullanm hakk hekimlerden yneticilere
aktarlmakta ve grevler standartlatrlarak zaman hzlandrmann n almaktadr.
3.3. Zamann Kontrol
Zaman metalatnda kt bir kaynak olur ve zamann kontrol ynetimin merkezi bir grevi haline
gelir. Bu grev, rakiplerden daha hzl olabilmeyi, her bir ilem zamannn ksaltlmasn ve
kaynaklarn devir hzn artrmay gerektirir. Ancak zamann kontrol yalnzca zamann sktrlmas
yoluyla yaplamaz. Ek olarak, gemi-imdi ve gelecein yeniden dzenlenmesini, hareket dizilerinin
yeniden sralanmasn, ritmikliin rasyonelletirilmi bir tempoya dnmesini, zamann zirvede daha
etkin kullanmn ve retken olmayan zamanlarn elimine edilmesini ierir. Zamann kontrol hem
sktrma hem ynlendirme araclyla ilerletilir (Adam, Whip and Sabelis, 2002: 18-19).
lkemizde, Salk Bakanl salk hizmeti reten bir kurum olmaktan uzaklaarak daha ok
salk piyasasnn denetim ve dzenlenmesinden sorumlu bir yapya dntrlmektedir.
Sorumluluklarn paylalmas ve yerinden ynetim, serbestletirme, ticariletirme ve zelletirmeye
ynelik reformlar dorultusundaki gelimelerle birlikte izleme ve deerlendirme ihtiyacnn artt
belirtilmektedir (Kusek and Rist, 2010: 10). zleme ve deerlendirme yeni bir olgu deildir. Salk
sisteminde geleneksel ynetim anlay erevesinde izleme ve deerlendirme daha ok brokratik
kontrol araclyla yrtlmtr. Brokratik kontrolde, daha ok sre odakl, aralkl teftilerin
yapld, gelitirmeden ziyade korumay hedefleyen bir kontrol sz konusu olmutur. Bu srete
hekimler dorudan izlenmemi, ynetimsel hiyeraride st konumlarda yer almlar, tbbi normlarn
belirleyici olduu bir sorumlu zerklikle zamanlarn ve klinik becerilerini kendileri denetlemilerdir.
Yeni kamu ynetimi anlay dorultusunda salk hizmetleri alannda, tefti yerine rehberlie, aralkl
hesapverebilirlik yerine srekli hesap vermeye ve effafla, korumadan ziyade gelitirmeye ve hzla
deien piyasaya uyum yapmaya vurgu yapan, hedef ynelimli ve daha ok sonulara odaklanan bir


641

izleme ve deerlendirme nem kazanmtr. zlenecek ve deerlendirilecek sonular nceden
belirlenerek, hedefler eklinde sunulmaktadr. Salkta Dnm Programnn bileenlerinin tm
lkede etkin biimde uygulanmas amacyla stratejik planlar oluturulmakta ve bu planlarda gelecee
ynelik hedefler ve baar ltleri aka ortaya konmaktadr. 2008'de %63 olan yatak doluluk
orannn 2014'te %75'e karlmas, 2008'de 4.2 olan ortalama kal sresinin 2014'de 4'n altna
ekilmesi gibi hedefler bunlardan bazlardr (SB, 2010a: 100). Bu hedeflere ne kadar ulalp
ulalmadn deerlendirmek zere, belirli srelerle izleme ve deerlendirme yapacak birimler,
komisyonlar, inceleme heyetleri oluturulmaktadr. Salk hizmetlerinde kalite iyiletirmeden
bahsedebilmek iin ncelikle mevcut durumumuzun ne olduunu ortaya koymann nemine dikkat
ekilerek, belli periyotlarda lme ve deerlendirme almalar yaplmasnn nemli olduu
belirtilmektedir. Bylece kurumlarda sistematik bir ekilde lme kltrnn yerlemesiyle,
belirlenen parametrelere ynelik abalarn ne kadar etkili, etkin ve verimli olup olmad belirlenmek
istenmektedir (SB, 2012).
Hekimlerin zamannn sktrlmas amacyla uygulamaya geirilen performans deerlendirme
sistemi ayn zamanda onlarn zamanlarn kontrol etmek ve onlar ynlendirmek iin de
kullanlmaktadr. Marx, 'terletme sistemi' olarak adlandrlan para ba cretin, zamana gre cretin
deiiklie uram hali olduunu belirtir. Bu cretlendirme eklinde, emein fiyatnn cret ve zaman
oranyla deil de reticinin i yapma yetisiyle belirleniyormu gibi grndn syler (1975: 583,
586). Hekimler zamannn deil becerisinin karlnn dendiini dnr. Bylece rzaya dayal
olarak yksek performans gstermek iin abalarlar.
Performans deerlendirebilmenin yolu yaplan ilerin kaydnn tutulmasdr. Hastanelerde
hekimlerin koyduklar tany, yaptklar her giriimi ve ilem basamaklarn, reete ettikleri ilalar,
kullandklar malzemeleri Medula Sistemine girmeleri zorunlu hale getirilmitir. Bylece hekimler
enformasyon teknolojisinin gzetimine girmilerdir. Artk, performansn izlenmesi ve
deerlendirilmesi sonucunda, nceki performansyla imdiki performansnn karlatrlarak, gelecee
ynelik gerekli planlamalarn yaplabilmesi mmkn klnm olur. Veriler hedefler ve sonular
asndan ne konumda olduu bilgisini verir, izleme sreci hedeften saptnda bu sapmann nedenleri
deerlendirme sreciyle bulunur. kt ktyse performans ktdr ve hesap sorulur. Bylece
gnlsz alma, kaytarma ve motivasyon dklnn daha sk denetlenmesinin gerekesi
sunulmu olur. Hesap veren hesap sorana sorumluluklarn tam anlamyla yerine getirip getirmediinin
gerekelerini sunmak zorunda kalr. Devlet yneticiye hesap soracak, hesap veren ynetici ayn
zamanda hesap soran konumunda olup hekimlere hesap soracaktr. Yneticiler daha st yneticilere
kar hesap verecekler. Dolaysyla hesapverebilirlik hiyerarik basamaklar ve yaptrm gcn
gerekli klmakta, hekimler bu hiyerarik basamakta alt konumlarda yer almaktadr. Hekimlerin zaman
rzaya dayal denetimin yan sra baskya dayal olarak da kontrol edilmeye balamtr.
Yukardan denetimin yan sra rekabet yoluyla hekimin hekimi gzetmesi salanmaktadr.
Performans deerlendirmesine gre alnan cretlerde farkllklar olmasndan dolay klinikler arasnda
ve ayn klinikteki hekimler arasnda alma bar olumsuz etkilenmektedir. Hekimler birbirlerinin
ald cretleri takip eder hale gelmilerdir. Dier yandan hekimlerin zamanlarn denetlemede hastalar
da devreye girmektedir. Bir yandan hekimden verimlilik adna ok sayda hasta bakmas istenirken,
dier yandan kalite adna bir hastaya ortalama ayrmas gereken zaman belirlenmektedir. Bu zamann
ayrlp ayrlmad, hastann memnun kalp kalmad hastalara sorularak, hastalar araclyla da
zamann kontrolne yol almaktadr (Akarsu elik, 2012).
Salk hizmetlerinde kalite kontrolne vurgu artm, verimlilik ve etkililik kaliteyi gsteren
hedefler olmutur. Kamu hastane birliklerinde etkinlik ve verimliliinin deerlendirilmesi iin veri
toplanmas ve verilere gre deerlendirme sonucunda oran, hedef ve verimlilik parametreleri dikkate
alnarak baar ya da baarszln llmesi ve harf notuyla dllendirilmesi dnlmektedir
(Trkiye Kamu Hastaneleri Kurumu, 2012: iii). Kalite kontrol, retimin standartlatrlmas, daha
sonra da bu standartlarn gerekletirilip gerekletirilmediinin llmesi ile ilgilidir. Standart bir
retim ve retim sreci yoksa kalite kontrolnn yaplabilecei bir ortam da yok demektir (Kayran
Dikmen ve Dikmen, 2004: 191-192). Baar ya da baarszlk nicel verilere dayanarak
belirlenmektedir. Bir kurumda tetkik, lokal anestezi, yatrlan hasta, youn bakma yatrlan hasta ve
konsltasyon isteme saylarnn art gstermesi olumlu bir gelime ve hatta nemli bir baar olarak


642

deerlendirilebilir. Ancak ayn tabloda endikasyonsuz mdahaleler, etik olmayan uygulamalar ve
uygulama hatalarnn (malpraktis) artm ve hasta bana den muayene sresinin azalm olmas,
grnrdeki bu baarya daha dikkatli yaklamay gerektirir. Performans gstergeleri topluma verilen
hizmetin niteliinin byk lde dtn gstermemektedir (TTB Etik Kurulu, 2009: 36)
3.4. Zamann Kolonizasyonu
Zamann kolonizasyonu iki ekilde gelimitir: zamanla kolonizasyon ve zamann kolonizasyonu.
Zamanla kolonizasyon, Bat saat-zamannn ve metalaan zamann dnya geneline yaylmas,
sorgulanmaz ekilde empoze edilmesi ve tartlmaz bir standart haline gelmesidir. Zamann
kolonizasyonu ise saat-zamann organizasyonlarda, sosyo-ekonomik yaamn dzenleniinde nemli
bir g olarak ortaya kmasdr. Endstriyel zaman globallemi, sorgulanmayan bir norm olarak
ekonomik deerle ilikilendirilmitir (Adam, 2003: 71).
Zamann kolonizasyonu, ilk olarak gazn ve sonrasnda elektriin kullanlmaya balamasyla
gecenin kolonize edilmesini ve yararlanlan gn periyodunun 24 saate karlmasn ierir.
Karanlk, makine temelli retim iin nemli bir engeldi. Gece almas, vardiya alma ile 24 saat
durmakszn alma ile organizasyonlarda sosyal zamann dzenlenii deimitir. kinci olarak,
endstriyel ekonomi gelecee odaklanmtr. Gelecee odaklanmak, imdi elde olanlarn
deerlendirilmesini ve kar, kayp, risk analizi yaplmasn gerekli klar. Ekonomi bu amala gemi ve
gelecek arasnda, gelecei imdiden gvence altna almak iin abalar. Bu grevi baarmak iin ok
sayda ekonomik strateji izler (Adam, Whip and Sabelis, 2002: 20-21).
Kapitalist toplumlarda insan yaam zamansal olarak, meslee hazrlk iin eitim grme, meslek
sahibi olduktan sonra uzun bir sre alma, emeklilik dnemi olarak kabaca dneme ayrlmtr.
Refah devleti dneminde gnlk alma sresi, tatiller, dinlenme molalar, emeklilik sresi alma
yasalarnca belirlenmi ve standartlar getirilmitir. Bylece gnlk yaam, i yaam ve bo zaman
olarak iki ksma ayrlmtr. Tam gn alan bir cretli, bo zamann ie hazrlanmakla geirmi,
cretsizler de tam gn alann almasn devam ettirebilmesi ve ocuklarn sisteme hazrlanmas
iin almlardr. Dolaysyla kapitalizm, toplum iinde herkesi kapsayan ve tm toplumsal yaam
kolonize eden bir sistem yaratmtr (Cleaver and Angelis, 2005: 85). Bununla birlikte refah devleti,
alanlar ve alamayanlar sosyal gvenlik emsiyesi altna alarak toplumsal risklere kar
korunmu ve onlara temel bir yaam seviyesi sunmutur (Sallan Gl, 2004: 147). nsanlar bo
zamanlarnn ve emeklilik sonrasn ksmen kendi insiyatifleri dorultusunda geirebilme zgrlne
sahip olmulardr.
Gnmzde alma zaman bo zaman ayrmas nemini yitirmekte, ynetimin balamn
temelden deitiren kresel elektronik a iletiimi ile zaman ve mekan nemsizleerek,
organizasyonun deil insanlarn durmakszn 24 saat almas ile yaamlar kolonize edilmektedir
(Adam, Whip and Sabelis, 2002: 20-21). Dzenli istihdam ve i gvencesi yerini gvencesizlik,
isizlik, belirsizlik ve gelecek kaygsna brakmaktadr. Gvencesiz alma biimlerinin
yaygnlamasyla birlikte emeklilik sonras diye bir dnem de kalmamaktadr.
Salk hizmetleri emek youn bir sektrdr. Salkta igc maliyeti yksektir. Bu nedenle ana
politikalardan biri igc maliyetlerinin drlmesi olagelmitir (Amstrong and Amstrong, 2011:
170). Mesai saatleri dzenlenmesi, daha dk maliyetli alanlar istihdam etme, igc ihtiyacn
azaltacak teknolojilerin devreye sokulmas, yabanc hekim ithal etme, hekimlerin tekelinde olan ilerin
nemli bir ksmn onlarn denetiminden kararak daha ucuza alan ara mesleklere devretme gibi
pek ok strateji devreye sokulmaktadr. Salkta Dnm Program ile balayan srete Aile
Hekimlii ve Kamu Hastane Birlikleri modellerinin benimsenmesiyle birlikte salk personelinin
istihdamnda szlemeli alma, taeron personel altrma ve yabanc hekim ve hemire altrma
gibi esnek istihdam biimleri hayata geirilmeye balamtr. 2002 ylndan itibaren salk
hizmetlerinde kadrolu istihdamdaki art engellenmi, farkl statlerde szlemeli personel alm
hzlanmtr. nce yemek, temizlik, amar, gvenlik gibi destek hizmetleri kamusal hizmet
kapsamndan karlarak taeron irketlere devredilmitir. Daha ok yardmc salk personeli iin
geerli olan szlemeli stat ve taeron almann nmzdeki srete hekimler arasnda da
yaygnlaaca beklenmektedir. Aile hekimliinde szlemeli statde alma balatlm, kamu


643

hastane birliklerine szlemeli personel alm ile hastanelerde bu sre hzlandrlmtr (zkal Sayan
ve Kk, 2012: 173, 200).
Hekimler meslek yaamna girebilmek iin uzun ve zorlu bir eitim srecinden gemektedirler.
Daha eitim devam ederken alma yaamna katlmaktadrlar. Asistan hekimler haftada 80 saate
varan alma sreleri ile almak zorunda kalabilmektedir (Asistanlarn alma saatleri, 2010).
Hastanelerde tam zamanl istihdam edilen hekimlerin reel cretleri dk, para ba cretleri yksek
tutulmaktadr. Performansa dayal deme sistemi ile hekimlerin cretlerinde bir iyilemeden
bahsedilse bile, hekimlerin reel cretleri dk seyrettii iin emekliye ayrldklarnda maa ynnden
kayba urayacaklardr.
Tam gn almaya geile birlikte 'tam gn'n snrlar da esnetilmeye balanmtr. Esneme
snrlar yneticiler tarafndan belirlenecektir. 2010 ylnda yatakl tedavi kurulularnda "Mesai D
Poliklinik Uygulamas"na dair yaynlanan genelge ile ihtiya ve talep olmas durumunda mesai
dnda, hafta ileri gece yarsna kadar, hafta sonlar 08-24 aras, hasta younluu ve hekim says
gzetilerek hizmet vermeleri iin dzenleme yaplmtr. Lzum grld takdirde salk
hizmetlerinin sreklilii ve kesintiye uramamas ve younluun azaltlmas amacyla vardiya ve
nbet gibi hizmetler iin farkl alma saatleri uygulamasna gidilebilecei belirtilmi (SB, 2010b) ve
birok hastanede uygulanmaya balanmtr. Zaman esnekliinin yan sra mekan esneklii de
gndemdedir. Dner sermayenin dnebilmesi iin hekimlerin kendi uzmanlk alanlarnda kurum
dna hizmet verebilme artlar kolaylatrlm, salk hizmetlerine katk salamalar istendiinde
kamuya ait dier salk kurulularnda geici olarak hizmet verebilmelerinin n almtr (SB,
2013).
24 saat emee el koymann yolu vardiya sistemidir. retim srecinin 24 saat srmesi normal
ignnn snrlarnn almas iin uygun olanaklar salar (Marx, 1975: 281). Salk hizmetleri dier
hizmetlerden farkl olup, hastanelerin 24 saat ak olmas ve kesintisiz hizmet sunmas gereklidir.
Vardiya sistemiyle almak zaruridir. Ancak burada asl sorun hekimin gnlk alma saatini amas,
nbet sonras izin verilmemesi gibi nedenlerle insani bir gereksinim olan kiisel dinlenme zamann
gasp edilmesidir.
2009'da hekimlerle yaplan almada, % 73,4' izin ve dinlenme srelerinin azaldn ifade
etmilerdir (TTB Etik Kurulu, 2009: 42). Hekimlerin her an hizmet sunmaya hazr halde bekletilmeleri
dinlenme hakkn ihlal etmektedir (Ekici ve zelik, 2011: 21-22). Yatakl Salk Tesislerinde Acil
Servis Hizmetlerin Uygulanma Usul ve Esaslar Hakknda Tebli dayanak gsterilerek, alannda tek
olan hekimlere icap nbeti tutturulmaktadr. Kararda brannda tek olan hekimlerin yln btn gnleri
mesai saatlerinin dnda, arldnda gidebilecek bir biimde, geceleri icap nbetisi olmalar, 52
haftann hafta sonu tatillerinde, btn ulusal ve dini bayram tatillerinde de ayn ekilde bulunduklar
yeri salk kuruluuna bildirmekle, arldklarnda gidebilecekleri bir yerde bulunmakla ve her an
salk hizmeti sunabilir halde olmakla ykml tutulmaktadr ("cap Nbetleri", 2012).
"An'lar karn unsurlardr". Marx, sermayenin iinin yemek ve dinlenme zamanndan yapt
kk hrszlklar, fabrika denetilerinin 'kk hrszlklar' ve 'birka dakikann trtklanmas' olarak
adlandrrken, iilerin 'yemek zamanlarnn kemirilmesi' olarak adlandrdklarn belirtir (1975: 266).
Durma, dinlenme, tatil gibi retken olmayan zamanlar fiziksel gerekliliklerden dolay yok edilemezse
de en azndan mmkn olduunca azaltlmaya allmaktadr. Salk Personeli alma Saatleri
konulu 2010 ylnda yaynlanan bir genelge ile salk personeline 1 saatlik le tatili verilecei, salk
alanlarnn bu 1 saatlik arada kurumdan ayrlamayacaklar, ihtiya duyulmas halinde grevlerini
srdrecekleri dzenlenmitir. Trk Tabipleri Birlii tarafndan, bu uygulama ile yatakl tedavi
kurumlarnda hekimlerin gnlk mesai saatinin 9 saate karld, dolaysyla haftalk 40 saat olarak
belirlenen haftalk alma sresinin de 45 saate karld gerekesiyle Genelgenin iptali istemiyle
dava alm ve sonrasnda "kurumdan ayrlmama" ibaresi kaldrlmtr. Hekimlerin retken olmayan
anlar kemirilmeye balanmtr.





644

SONU
Dnyada salk hizmetleri piyasalatrlrken, saln meta haline gelmesiyle birlikte salk emek
sreci sermaye birikim sreci haline gelmektedir. Bu srete hekimlerin zamanlar gn getike artan
oranda metalatrlmakta, sktrlmakta ve kontrol edilmektedir. lkemizde bu sre dorusal bir
izgi izlememekte, daha ok salk alannda bir yap-boz dnemi yaanmaktadr. Kamusal salk
hizmetlerinde zel sektrden devirilen ynetim tekniklerini hayata geirerek, maliyetleri drmeyi,
kaliteyi ve verimlilii artrmay amalayan dzenlemeler yaplmaktadr. Bir dzenleme yaplmakta,
hayata geirilmekte, ancak sonra geri adm atlmaktadr. Geri adm atlmadnda salk bakan
deimektedir. Salk alannda yaplan dzenlemelerin bu kadar sk deimesi nedeniyle deiiklikleri
takip etmek olduka zorlamtr. Salk alanna yn verenler, bu srete oyundaki kltrel engelleri
kolaylkla geebileceklerini dnmlerdir. Ancak lkemizde yksek hekim ihtiyac dolayml olarak
tbbn hala nemli oranda gl olmas nedeniyle istenilen her dzenleme kolaylkla hayata
geirilememektedir. "Tam gn Yasas"nn nmzdeki aylarda yeniden tartlmas gndemdedir.
nsanlar hayatlarnn ie indirgenmesine direnirler. Hekimler hem onlar glendiren hem de
snrlandran bir sistem iinde konumlanmlardr. Bu bakmdan, yap zneye ncel olmakla birlikte,
bir zne olarak hekimlerin, kendileri ve emekleri zerindeki kontrol ve denetim stratejileri karsnda
gelitirdikleri sessiz direni biimlerinin deerlendirilmesi nem tamaktadr. Hastalara hi
dokunmadan muayene etmeleri, tetkik yazarak balarndan savuturmalar ii red biimleri olarak
okunabilir. Kapitalist iin dayatlma biimi deitike iin reddinin ynnn de deiecei
ngrlebilir.
Tm bu gelimeler deerlendirildiinde, vatanda asndan btnsel etki hi de olumlu
grnmemektedir. lkemizde, neo-liberal ideoloji gdmnde 1980lerden itibaren uygulamaya
konulan programlarla yaplan dzenlemeler isizliin, gelirlerde azalmann ve yoksulluun gittike
artmasna yol amakta, bunun sonucu olarak bireylerin kt koullarda alma, yetersiz beslenme,
yetersiz barnma gibi nedenlerle salklar giderek ktlemektedir. Dier yandan sosyal devlet
anlaynn deiimiyle birlikte salk hizmetleri piyasaya braklrken, salk sosyal bir hak olmaktan
karlmakta, hastalar mterilere dnmekte ve sala eriimde eitsizlikler artmaktadr. Bu srete,
hastalar arasnda ayrm yapmakszn koruma ve tedavi konusunda and ien hekimlerin, smr ve
tahakkmn nesnesi haline gelmelerine paralel hastalar adna hareket etmelerinin engellenmesi,
hastalarn ayrmcla daha fazla maruz kalacaklar anlamna gelmektedir.

KAYNAKA
Adam, B. (1990). Time and social theory. Cambridge: Polity Press.
Adam, B. (1995). Timewatch: the social analysis of time. Cambridge: Polity Press.
Adam, B. (2001). When time is money: contested rationalities of time and challenges to the theory and
practice of work. (Cardiff University School of Social Sciences, Working Paper Series Paper
16). 10.06.2013 tarihinde http://www.labwales.org.uk siteden alnmtr.
Adam, B., Whipp, R. and Sabelis, I. (2002). Choreographing time and management: traditions,
developments, and opportunities. R. Whipp, B. Adam and I. Sabelis (Eds), Making time. Time
and management in modern organizations (pp.1-28). Oxford: Oxford University Press.
Adam, B. (2003). Reflexive modernization temporalized, Theory Culture Society, 20, 2, 59-78.
Akarsu elik, .(17 Ocak 2012). Hekimin performans hastadan sorulacak. Akam. 15.07.2013
tarihinde http://www.medimagazin.com.tr/hekim sitesinden alnmtr.
Amstrong, P. ve Amstrong, H. (2011). yerindeki kavga: Kanada salk hizmetlerinde egemenlik
mcadelesi L. Panitch ve C. Leys (Eds), Kapitalizmde salk / salkszlk semptomlar iinde
(s. 163-187). (ev. U. Haskan) stanbul: Yordam Kitap.
Ataay F. (2006). Neoliberalizm ve devletin yeniden yaplandrlmas: Trkiyede kamu reformu
zerine incelemeler, Ankara: De Ki Basm Yaym.


645

Ataay, F. (2007). Kamu Hastane Birlikleri Tasars zerine Deerlendirme. Ankara: TTB Yay.
Braverman, H. (2008). Emek ve tekelci sermaye. (ev. G. Akaln) stanbul: Kalkedon Yay.
Callinicos, A. (2009). Tarih yapmak & Toplum kuramnda etkinlik yap ve deiim. (ev. N.
Saatiolu). stanbul: Doruk Yay.
Cleaver, H. and Angelis, M. (2005). Otonomist marksizm ve snf mcadelesi. talya'da radikal
dnce ve kurucu politika iinde (s. 79-112). (Der.-ev. S. Gbelez ve S. zer) stanbul:
Otonom Yay.
amurdan, O. (ubat 2013). niversite Hastanelerinin Finansal Sorunlar. Bu alma 14. niversite
Hastaneleri Birlii toplantsnda sunulmutur. Gaziantep. 15.07.2013 tarihinde
http://www.uhbd.org/etkinlikler/2013-yili-toplantilari-h135.htm sitesinden alnmtr.
Dent, M. (1995). The new national health service: a case of postmodernism? Organization Studies, 16,
5, 875-899.
Derber, C. (2010). Profesyonelleri ynetmek ideolojik proleterleme ve post-endstriyel igc. (ev.
A. Gelmez), Krlmalar: yakalar ve renkleri (Makale 1). naat Mhendisleri Odas Ankara
ubesi Yayn. 15.07.2013 tarihinde www.imo.org.tr siteden alnmtr. (Orjinal makale 1983
ylnda yaynlanmtr)
Ekici, T. ve zelik, Z. (2011). Hekimlerin alma sresi, nbet fazla alma creti dinlenme ve izin
haklar. Ankara: TTB Yay. 15.07.2013 tarihinde
http://www.ttb.org.tr/kutuphane/nobet_2011.pdf siteden alnmtr.
Elston, M.A. (2003) The politics of professional power: medicine in a changing health service (pp. 58-
89). J. Gabe, M. Calnan and M. Bury (Eds), The sociology of the health service iinde. Taylor
& Francis e-Library.
Fiek, N. (1991). TC Hkmetlerinde salk politikalar. Toplum ve Hekim, Say: 48. 15.07.2013
tarihinde http://www.ttb.org.tr/n_fisek/kitap_1/13.html sitesinden alnmtr.
Gabe, J., Burry, M. and Elston, M.A. (2004). Key concept in medical sociology. London: Sage.
Hafferty F. and Light, D. (1995). : 133). Professional dynamics and the changing nature of medical
work. Journal of Health and Social Behavior, 35, 132-153.
Harrison, S. (2002). New labour, modernisation and the medical labour process. Journal of Social
Policy, 31, 3, 465-485.
Harvey, D. (2006). Postmodernliin durumu. (ev. S. Savran). stanbul: Metis Yay.
Haug, M.R. (2000). Profesyonellememe: Gelecek in Alternatif Bir Hipotez, (Der.-ev. Z.
Cirhinliolu), Meslekler ve sosyoloji iinde. Ankara: Gndoan Yay. (Orjinal makale 1973'te
yaynlanmtr)
Hogr, . (11 Ekim 2010). 2200 doktor istifa etti. Vatan. 15.07.2013 tarihinde
http://haber.gazetevatan.com/2200-doktor-istifa-etti sitesinden alnmtr.
Kayran Dikmen, M. ve Dikmen, A.A. (2004). Her derde deva iksir: toplam kalite ynetimi, Toplum
ve Hekim. 19, 3, 190-196.
Kelleher, D., Gabe, J. and Williams, G. (2005). Understanding medical dominance in the modern
world. In J. Gabe, D. Kelleher and G. Williams (Eds), Challenging medicine (pp.x-xxviii).
Taylor & Francis e-Library.
Kusek, J.Z. and Rist, R.C. (2010). On Admda Sonu Odakl zleme ve Deerlendirme Sistemi. (ev.
C. imek), Ankara: Dnya Bankas Yayn. 15.07.2013 tarihinde
http://www2.dpt.gov.tr/kamuyat/ 10adim_ID_kitap.pdf sitesinden alnmtr.
Larson, M.S. (1980). Proletarianization and educated labor. Theory and Society, 9, 1, 131-175.


646

Leys, C. (2011). Salk ve kapitalizm. L. Panitch ve C. Leys (Eds), Kapitalizmde salk / salkszlk
semptomlar iinde (s. 15-42). (ev. U. Haskan) stanbul: Yordam Kitap.
Light, D. and Levine, S. (1988). The changing character of the medical profession: a theoretical
overview, The Milbank Quarterly, 66, 10-32.
Ludbrook, A.M. and Mooney, G.H. (1984). Clinical freedom, Efficiency, and the Griffths Report.
British Medical Journal, 288, 420-421.
Marx, K. (1975). Kapital. Birinci Bask. (ev. A. Bilgi), Ankara: Sol Yay.
McKinlay, J.B. and Arches, J. (1985). Toward a proletarianization of physicians. International Journal
of Health Services, 15, 2, 161-195.
Oppenheimer, M. (1973). The proletarianization of the professional. In P. Halmos (Ed.)
Professionalization and social change. Staffordshire : J.H. Books.
ngen, T. (1996). Prometheus'un snmeyen atei/ Gnmzde ii snf. stanbul: Alan Yay.
zkal Sayan, . ve Kk, A. (2012). Trkiye'de kamu istihdamnda dnm: salk bakanl rnei.
Ankara niversitesi SBF Dergisi, 67, 1, 171-203.
ztek, Z. (2009). Trkiyede salkta dnm program ve aile hekimlii. Hacettepe Tp Dergisi, 40,
6-12.
Pollitt, C. (1993). Managerialism and public services. Oxford: Blackwell.
Sallan Gl, S. (2004). Sosyal devlet bitti, yaasn piyasa! Yeni liberalizm ve muhafazakarlk
kskacnda refah devleti. stanbul: Etik Yay.
Sears, A. (1999). The "lean" state and capitalist restructuring: towards a theoretical account. Studies in
Political Economy, 59, 91-114.
Soyer, A. (2003). 1980'den gnmze salk politikalar. Praksis, 9, 301-319.
Soyer, A. (2009). Profesyonelden proletere, hekimler; deien ne? Toplum ve Hekim, 24, 2, 130-150.
Soyer, A. (9 Aralk 2009). Salk Btesi ve Salk alanlar. Bamsz letiim A (Bianet).
15.07.2013 tarihinde http://bianet.org/bianet/bianet/118748-saglik-butcesi-ve-saglik-
calisanlari sitesinden alnmtr.
Taylor, F.W. (2007). Bilimsel Ynetimin lkeleri. (ev. H.B.Akn), Konya: izgi Kitabevi.
Turner, B. (2011). Tbbi g ve toplumsal bilgi. (ev. . Tatlcan), stanbul: Sentez Yay.
Urry, J. (1999). Mekanlar tketmek. (ev. R.G. dl), stanbul: Ayrnt Yay.
nltrk Uluta, . (2011). Trkiye'de salk emek srecinin dnm. Ankara: Notabene Yay.
Walby, S. Greenwell, J., Mackay, L. and Soothill, K. (1994). Medicine and nursing: professions in a
changing health service. London: Sage
Waring, J.J. and Bishop, S. (2010). Lean healthcare: rhetoric, ritual and resistance. Social Science &
Medicine, 71, 1332-1340.
Kamuda alan 23 bin doktorun zor seimi. (13 Eyll 2007). Radikal. 15.07.2013 tarihinde
http://www.radikal. com.tr/haber. sitesinden alnmtr.
Asistanlarn alma saatleri ruh ve beden saln bozuyor. (28 Kasm 2010). Medimagazin.
15.07.2013 tarihinde http://www.medimagazin.com tr./ana-sayfa/guncel sitesinden alnmtr.
Salk Bakanl. (14 ubat 2013). Trkiye Kamu Hastaneleri Kurumuna Bal Salk Tesislerinde
Grevli Personele Ek deme Yaplmasna Dair Ynetmelik. Resmi Gazete. 15.07.2013
tarihinde www.tkhk.gov.tr sitesinden alnmtr.
Salk Bakanl. (2010a). TC Salk Bakanl Stratejik Plan 2010-2014. Yay. No. 788. 15.07.2013
tarihinde www.sgb.saglik.gov.tr sitesinden alnmtr.


647

Salk Bakanl. (2010b). Mesai D Poliklinik Uygulamas'na Dair Genelge. 15.07.2013 tarihinde
www.saglik.gov.tr sitesinden alnmtr.
Salk Bakanl. ( ). Salk Bakanlna Bal Salk Kurum ve Kurulularnda Kaliteyi Gelitirme ve
Performans Deerlendirme Ynergesi. 15.07.2013 tarihinde www.saglik.gov.tr sitesinden
alnmtr.
Salk Bakanl. (2012). Salkta Kalite Standartlar Inda Salkta Kalite. 15.07.2013 tarihinde
http://www.kalite.saglik.gov.tr sitesinden alnmtr.
Trk Tabipleri Birlii. (2012). Trkiye'de sosyalletirmenin 50 yl. Ankara: TTB Yay. 15.07.2013
tarihinde www.ttb.org.tr/kutuphane/fsrpr2011.pdf sitesinden alnmtr.
Trk Tabipleri Birlii Etik Kurulu. (2009). Hekimlerin deerlendirmesi ile performansa dayal deme.
Ankara: TTB Yay. 15.07.2013 tarihinde
http://www.ttb.org.tr/kutuphane/performansadayaliodeme.pdf sitesinden alnmtr.
Trkiye Kamu Hastaneleri Kurumu. (2012). Birlik deerlendirme el kitab, Ankara.
cap Nbetleri. (30 Mart, 2012). 15.07.2013 tarihinde http://www.ttb.org.tr/index.phb/
Haberler/hukuk-3125.html sitesinden alnmtr.


648













C8 OTURUMU
KURAMSAL TARTIMALAR




649

LK DNEM SOSYOLOJK DNCESNDEK MODERN KAVRAMLAR:
PLATO VE ARSTO RNENDE ESK YUNAN STE DEVLETNDE
TOPLUMSAL DZEN, KTDAR VE ADALET SORUNU
brahim MAZMAN
1

ZET
M.. 600l yllardan itibaren Eski Yunan medeniyeti olarak da bilinen yon ve Dor
uygarlklarnn kurmu olduklar ehir devletleri felsefeden siyasete insanlk tarihi iin verimli bir
dnemi iaret ediyordu. Bu dnemde zellikle Eski Yunan felsefesinin nemli simas; Sokrates ve
onun ardllar Platon ve Aristonun felsefi abalar dikkate deerdir. Sokrates, Plato ve Aristo
yaadklar dnem ierisinde (genel olarak M.. 4. Yzyl) ahlak, erdem, bilgi kavramlarnn yan sra,
devlet, adalet, dzen gibi sosyolojiyi dorudan ilgilendiren kavramlar zerinde dndler ve
tarttlar. Bu tr kavramlarn kullanl biimlerinin ilk durumunu dnmek, gnmz sosyoloji ve
sosyal bilimleri iin ufuk ac olabilir. zellikle son dnemde sosyal dzen ve adalet gibi sorunlar
zerine dnen sosyal bilimcilerin tartmalar, Sokrates-Plato-Aristo tartmasnn altnda
yeniden dnlebilir. Ayn sorun Bilgi Sosyolojisinin temel kavramlarndan olan toplumsal
dzenin inas sorunu balamnda da ele alnabilir.
Anahtar Kelimeler: Sokrates, Plato, Aristo, toplumsal dzen, adalet
ABSTRACT
Starting from 600s BC, , the Ionian and Dorian city-states established a civilization that also
known as the ancient Greek civilization pointed to a productive period for the history of humankind
from philosophy to politics. In this period, the three major figures of the ancient Greek philosophy,
Socrates and his successors; Plato and Aristotle's philosophical efforts are remarkable. During the
period they lived (4th century BC in general) Socrates, Plato and Aristotle discussed and contemplated
on the concepts of morality, virtue and knowledge as well as the concepts of state, justice and order
that sociology is directly related to. The thinking about the original forms of such concepts and their
early usage may open new horizons for modern sociology and social sciences. Essentially the recent
discussions of social scientists on social order and justice can be re-evaluated in the light of the
Socrates-Plato-Aristotle debate. The same problem can be dealt with in the context of the
construction of social order" which is one of the basic concepts of "Sociology of Knowledge."
Keywords: Socrates, Plato, Aristotle, social order, justice.
GR
Uzun bir sre iin Dor saldrlarnn ardndan yklan Miken uygarlnn yerinde M.. 600l
yllarda Atina bata olmak zere ehir devletleri kurulmu, yeni bir uygarlk ekillenmeye balamt.
Siyaset, toplum ve felsefe konularnda uygarlk tarihinde iz brakan bu dnem genel olarak Eski
Yunan veya Antik Yunan olarak isimlendirilebilir (Levi, 1987).
5. yzyln ortalarna doru kazanlan Pers savalar sonunda Atina ve Sparta ehirlerini de
kapsayan Delos Deniz Birlii Atinay gl ve zengin bir ehir haline getirmiti. Ynetimi ele geiren
Perikles Atinann yeniden imar edilmesinin yan sra, bata Anaksagoras olmak zere Bat Ege
kylarndan felsefe ve dnce insanlarn Atinaya getirtmiti (Anl, 2006: 4041). Milet, Ephesos gibi
ehirlerden gelen bu insanlar Atinada entelektel bir atmosfer oluturmular, bata Sokrates olmak
zere birok Eski Yunan dnrne esin kayna olmulard. Bu dnrler, nclleri olan Bat Ege
kaynakl dnrler gibi doa ve metafizik zerine dndkleri gibi Eski Yunan toplumunda o
zaman temel sorunlardan olan, meru iktidar, devlet, adalet gibi sorunlar felsefi dzeyde tartmaya
balamlard.
Eski Yunan Uygarl monari ve tiranlk olarak devlet ve siyaset biimleri gelitirmekle birlikte,
iktidarn belirli kimselerde topland ynetim biimi yerine ilk demokrasiyi gelitirmilerdi (Anl,

1
Yrd. Do. Dr.,Krkkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, e-mail:
ibrahimmazman5@yahoo.com


650

2006: 46). Bu anlamda Eski Yunan dnrleri, devlet ynetiminin farkl biimleri ve farkl yasalar
olabileceinin farkndaydlar. Aristoteles bu farkndal u ekilde belirtmektedir:
Bir devletin yasas (politeia) btn makamlar ve bilhassa hepsinin stnde bulunan makam
bakmndan devletin (polis) dzenlenmesidir, nk hakimiyet her yerde devletin hkim snfnda
(politeuma) dr, hakim snf ise yasann ta kendisidir. Mesela demokrasilerde hkim snf halktr;
hlbuki oligarilerde azlk bir ksmdr. Buna gre bu iki hkmet ekli birbirinden farkldr. Dier
hkmet ekillerini de ayn bakmndan ayrabiliriz. (Aristoteles, 2007a: 456).
Eski Yunan medeniyeti bu anlamda ehir toplumunu erken zamanlarda gelitirmesi, demokrasi ve
tiranlk gibi farkl politik deneyimleri yaamas ve gereklik, doruluk, ahlak, estetik gibi felsefi
konularda gelitirdii entelektel tartmalarla Bat toplumlarnn ncln yapmtr denilebilir.
Eski Yunanllar, Perslerle yaptklar savalarnda da (M.. 490 ve M.. 480) kendilerinin Pers
toplumlarndan farkl bir siyasi rgtlenme biimi olan demokrasiye sahip olduklarnn
bilincindeydiler (Anl, 2007; 34-36). Ayn zamanda, Atinallar demokrasinin, onun arkasnda bulunan
halk iradesinin ve dolays ile ounluun iktidarnn siyasi ve entelektel olas olumsuz sonularn
daerken dnemlerde yaamlar, zellikle Eski Yunan felsefi dncesinin ncl saylan Sokratesin
bu konudaki eletirileri ile yzlemilerdi.
ATNA TOPLUMU VE SOKRATESN SAVUNMASI
Platonun yazlarndan rendiimiz kadaryla Sokratesn dnceleri, Atina demokrasisi iinde
sradan insann veya Demosun sradanlna olduu kadar, gereklii, hakikati sradanlatrp, dil
oyunlaryla doruluu greceletiren Sofistlere kar bir eletiri mahiyetindeydi. Demosun
sradanlna kar Sofiann stnln savunan Sokrates sorular ile Atinada kurulu dzeni
sorgulamt.
Evrende mutlak ve her yerde geerli bir doru olmadn ve olsa bile insanlarn bunlar
renmesinin mmkn bulunmadn ileri sren sofistler; sonuta herkesin kendisine gre bir gerei
bulunduunu ve insanlarn ancak bu kiisel gerein herkese kabul ettirilmesiyle ynetilebileceini
telkin ediyorlard. Sonuta insanlar ar bir bireycilie srkleyen bu kabul ve propagandalarla;
Athenaida maddi ve manevi inanlar deimi, atalarn kalt olan geleneklere, din kurallarna uyanlar
azalm ve hatta yasalara ve adalete sayg kalmamt. (Anl, 2006: 59)
Bu trden bir gereklik hakkndaki rlativizm; metafizik, bilgi hatta iktidar ve adalet konusunda
bir grecelilii beraberinde getirmektedir. Eski Yunan Atinasnda evrensel bir lnn
reddedilmesiyle gl olann kvrak bir zek ile birlikte kalabalklar ynlendirerek iktidar ele
geirebilme hakk olduu dncesinin itibar kazanm olmas muhtemeldir. rencisi Platon
(Eflatun) aracl ile Atinada kurulan mahkemeye kar vermi olduu savunmasndan haberdar
olduumuz Sokrates Bu halk srs dorunun ve gerein hakknda ok az ey bilir Euthyphro
demektedir. Sokrates burada insanlarn evrensel bir gereklii elde etmesi bir aba iinde bulunmas
gerektii ve bununda halkn sradan zevklerinin arac haline gelmi Sofistlerin dil oyunlar ile
mmkn olamayacan belirtmektedir. Platonun Sokratesten aktard kadaryla; Bir adam byle
bir harekete girimeden nce, hikmet yolunda byk mesafeler kaydetmi ve mstesna birisi olmas
lazmdr (Platon, 2006: 19).
Bu yzden Sokrates, evrensel bir gerekliin peinde olan Sofizm ile gereklii yanstmas
beklenen kavramlar dil oyunu haline getiren sylevcileribirbirinden ayrmaktadr. Sokratese gre
hakikat ve doruluk sradan insann zevklerine ve felsefe yani erdem sevgisini kiisel karlar iin
kullanan sofistlerin kiisel hazlarna braklamaz.
Beden, ruhun klavuzluu altnda olmasayd da kendi kendini ynetseydi, beden bana buyruk
olsayd, sadece kendisine haz veren eylerin ardnda kosayd, Anaxagorasn, senin de ok iyi bildiin
sz ile bir Kaos balard gene; alk, salk, hekimlik, birbirlerinden ayrt edilemeyecek gibi
karverirdi. (Platon, 2009: 66-67)
Sokrates burada Kaosa yol aabilecek grecelilie kar, evrensel bir doruluk kayna olarak
erdemin peinde gitmesinin, halkn sradan zevklerini ve bu zevkleri doruluun kayna haline
getiren Atinal sofistleri ve politikaclar rahatsz edecei kesindi. Sonu olarak Sokrates kiinin


651

Polisin inand tanrlara inanmamak, yeni tanrlar uydurmak ve genleri batan karmak
iddialaryla sulanarak mahkemeye verildi (Anl, 2006: 137). Sokrates o zamanlarHeliaia ad verilen
halk mahkemesinde yarglanarak sulu bulunur ve M.. 399 ylnda idamla cezalandrlr.
Platonun Devlet Kuram
rencisi olduu Sokratesin baldran zehiri ile lmnden sonra kurduu Akademisinde felsefe
reten Plato (M.. 427 M.. 347)yazd Diyaloglarnda Devletin kaynan ve Adalet
kavramn sorgulamaktadr. Platona gre devlet, toplumsal dzeni kuran ve devam ettiren siyasi bir
rgtlenmedir:
Bence toplum, insan tek bana kendine yetmedii, bakalarna gereksinim duyduu zaman
oluuru ya da bu ihtiyacnn karlanmas iin insanlar birbirini yardma arrlar; ok sayda
ihtiyalar olduu iin, sorunlar paylaan ve birbirine yardmc olan insanlar ortak bir yerde bir araya
gelirler. te bu ekilde birlikte yaamaya toplum dzeni (devlet) adn veririz (Platon, 2004: 10)
Dikkat edilirse, Platon devleti ve toplumsal dzeni bir tutmaktadr. Platon kendiDevlet anlayn
ortaya koyarken, kiisel hrslar iin devletin gcn kullanan toplumun belirli bir kesimi yerine,
devletin btn toplumu temsil etmesi gerektiini belirtmektedir. Platonun sorduu biimiylePeki
kurduumuz devlette yurttalarn bir blmnde bulunan ve devletin yalnz bir kesimiyle ilgili u ya
da bu ii deil de btn toplumu dnen ve devletin baka devletlerle ilikilerini dzenleyen bir bilgi
var mdr?(Platon, 2004: 30). Platonun bu soruya cevab koruyuculuk bilgisidir ve yerinde
kararlar veren gerekten bilge bir devletdir. Byle bir Devlet en iyi koruyucu dediimiz devlet
adamlar tarafndan ynetilir (Platon, 2004: 30).
Platon burada toplum ve devlet anlayn ortaya koyarken adalet kavramndan, adaletin nasl
mmkn olabilecei sorusundan yola kmaktadr. Platon Adalet ilkesinin toplumun btnn
temsil eden ve denetiminde tutan bir Devlet ile mmkn olduunu ileri srmektedir. Ancak,
toplumsal birlii kuran bir Devlet adalet ilkesini gerekletirebilmektedir. Kaos karsnda toplumsal
bir dzen iin adalet ve adalet iin ise btn toplumun zerinde olan bir devlet gerekmektedir.
Bana ltfen yant ver; acaba bir devlet, bir ordu, bir ekyalar ve hrszlar grubu ya da herhangi bir
topluluk, eer kendi aralarnda birbirlerine adaletsizlik ederlerse, baarya ulaabilirler mi? Elbette
hayr. Bunun sebebi, hakszlk ve adaletsizlik onlar arasnda kin ve kavgay krklerken, adaletin her
zaman birlik yaratmas deil midir? (Platon, 2004: 8)
Platon burada eitlik ilkesinin mutlak anlamyla uygulanamayacan, doal adalet iinde daha
bye daha ok, daha ke daha az veren, onlardan her birine verileceklerle onlarn yaradllar
arasnda uygun bir l gzetildiini belirtmektedir (Platon, 2004: 109). Mutlak adalet ilkesi
gereince eitlik prensibiyerine,her insanakendi laynca datan Devlet ancak her eyi kontrol
edebilen, toplum zerinde mutlak iktidar sahibi bir devlettir. Platonun Politeia (Devlet) isimli
eserinde Atinal Yabancya sylettirdii biimiyle doaya gre Pindaros, kendi syleiyle, En
byk gcn her eyi ynetmesini doru gryor. (Platon, 2004: 107).
KarlPopper da, Platonun Politeia (Devlet) isimli eserinde gelitirmeye alt ortaklaac adalet
teorisine gre, adaletin ancak toplumu btnyle kontrol eden bir devlet ile mmkn olacan ifade
etmektedir. Doruluun, gerekliin doasnn bireye gre deimesine kar evrensel bir doruluk
peinde olan hocas Sokratesin grn bireycilik kartl olarak yorumlayan Platon, toplumda
adalet ilkesinin gereklemesini, toplumcu bir devlet ile mmkn olabileceini iddia etmektedir.
Platon adaleti bireyler arasndaki bir bant olarak deil, btn devletin snflar arasndaki bantya
dayanan bir nitelii olarak dnmektedir. Devlet salkl, kuvvetli, birlikli-istikrarl ise, adildir.
(Popper, 2000: 96). Bu anlamda, adalet ortaklaac bir toplumla ve bu trden bir toplumda toplumu
kavrayan, kontrol eden totaliter bir devlet ile mmkndr. Poppern ifadesiyle Platona gre, ya
ortaklaac olunur ya da bencil; bu dnte, her trl zgecilik
2
ortaklaaclkla ve her trl
bireycilik de bencillikle zdeletirilmitir(Popper, 2000: 105).


2
Altruism, bakalarnn iyiliini dnme,dierkmlk.


652

ARSTOTELESN EUKOS-NOMOSU
Aristoteles (M.. 384- M.. 322) de hocas Platon gibi, insanlarn doal olarak bir arada yaamak
istediklerini ve bu yzden insanlarn doutan itibaren sosyal olduunu belirtmektedir. Aristotelese
gre, ev idaresi sanat ile efendilik sanatn tarif ederken insann tabiattan siyasi bir hayvan
olduunu sylemitik. Bundan dolay insanlar, birbirlerinin yardmna muhta olmadklar zaman bile,
daima beraber yaamak isterler (Aristoteles, 2007a, 456). Yukarda sz edildii gibi Platon
toplumdaki dzen ve adalet sorununa totaliter-her eye hkmeden bir devlet ile zm bulmaktadr.
Buna karlk Aristoteles, hocas Platonun tersine ideal bir toplum anlay yerine gereki, toplumu
oluturan elerden yola karak oluturduu kendi toplum anlayn Politika isimli eserinde ileri
srmektedir (Aristoteles, 2007a, 435).Aristoteles e gre aileden balamak zere, toplumun btn
eitli topluluklarn bir araya gelmesiyle oluur:
Aile, insanlarn gnlk ihtiyalarn karlamak iin tabiat tarafndan kurulmutur Gnlk
ihtiyalarn tesinde mterek bir gaye iin birok aileler birleince ky meydana gelir Birok
kyler aa yukar veya tamamyla kendi kendilerine yetecek kadar mkemmel ve byk bir cemaat
halinde birleince devlet (polis) meydana gelir (Aristoteles, 2007a, 437)
Bu anlamda, Aristoteles iin toplumsal dzen, toplumda bulunan mlkiyet olgusu ve kurumlar
aracl ile zaten kurulmaktadr ve toplumsal dzen ve adalet iin Platonun tersine totaliter bir
devlete ihtiya duymamaktadr. Burada Platon ideal bir adalet anlayndan yola karak bir toplum
anlay ve toplumu kontrol altnda tutarken adalet datan bir devlet anlayndan yola karken,
Aristoteles gerekte var olan toplumsal ilikilerden yola karak toplumu anlamaya almaktadr. Bu
anlamda, Aristoteles, devleti toplumun doal bir paras olarak grmektedir.Bununla birlikte,
Aristoteles iin devletin doal bir olgu olmasnn yan sra devletin beraberinde getirdii otorite
ilikileri de doaldr:
Byle olmakla beraber idare edenlerin idare edilenlerden stn olmas gerektii de inkr edilemez.
Bunu nasl gerekletirilecei, idare edenlerle edilenlerin hkmette nasl yer alaca kanun
koyucularn dnecei bir eydir Yal ile gen arasnda (bunlar gerekte ayn neviden olmakla
beraber) bir fark yapmakla tabiatn kendisi seme prensibini vermitir. Yani tabiat bunlarn birini idare
edecek, dierini idare edilecek ekilde yapmtr. (Aristoteles, 2007a, 476)
Kendi ncl ve hocas Platon gibi, Aristoteles devleti toplumun bir paras saymasna ramen
Aristoteles, devlete, aile ve fertten daha nemli bir nitelik atfetmektedir, Devletin tabiatn bir
yaratmas ve fertten nce olmasnn ispat udur ki fert tek bana kald zaman kendi kendine
yetmez (Aristoteles, 2007a, 438). Oysaki bu nem atfetme onun Platonun devleti gibi totaliter bir
devlet olmasn gerektirmez.
Aristoteles burada toplumu ideal bir btn olarak deil, mlkiyet olgusu zerinde ekillenen ve en
kk toplumsal bir birim olan ailenin temel olduu gerek bir btnlk olarak ele almaktadr. Mlk
ailenin bir paras olduuna gre, mlk elde etmek sanat da aile idaresi sanatnn bir parasdr
Mesela bir geminin kaptanna elinde dmen cansz bir alet olduuna gre, canl bir alettir. te bunun
gibi, mlk de hayat iin esasl bir alettir. (Aristoteles, 2007a: 440). O yzden Platonun tersine
toplumsal bir dzen ve adaletin kurulmas iin dardan bir mdahale arac olan devlet yerine,
toplumsal dzen; toplumun kendi ierisinde, zellikle ailenin ierisinde bulunduu haneler
tarafndan kurulmaktadr. Toplumda bulunan insanlarn bir arada yaamas, toplumsall ve ynetimi
aileyi iinde bulunduran hane-eukos ierisinde balar ve toplumsallk bir dzen-nomos haline
gelir. Aileyi kuatan ve koruyan haneden balamak zere devlete kadar toplum kendi ierisinde bir
dzen ierisine girmektedir. Mademki devlet hanelerden meydana geliyor, devleti yapan paralar
bilmek iin ilk nce aile idaresinden bahsetmek gerektir. Ailenin paralar onun iindeki ahslardr.
Tam bir aile ise klelerle hr kiilerden mrekkeptir.(Aristoteles, 2007a: 439).
Bu yzden Aristoteles, toplumsal dzen iindeki g ilikilerinin toplumun doas gerei
olduunu ifade etmektedir: Baz insanlarn hkmetmesi, bazlarnn itaat etmesi yalnz zaruri deil,
ayn zamanda faydaldr da. nk doduklar andan itibaren baz kimseler tabi olmak iin, baz
kimseler ise hkmetmek iin yaratlmlardr.(Aristoteles, 2007a, 441). Aristotelese gre, mevcut
g ilikileri toplumun doas gerei ise o halde toplumda adalet ve adaletsizlii nasl


653

anlamlandracaz. Aristoteles devleti idare eden hkmetlerin aznln deil ounluun karlarn
gzetmesi gerektiini, btn toplumun iyiliini prensip edinmesi gerektiini ileri srer (Aristoteles,
1964: 160-163). Adalet ancak, toplumun genelinin fayda ve iyiliini gzeten bir devlet ile ortaya
kmaktadr.
u halde, ancak umumun iyiliini gden hkmet ekillerinin salam ve sk adalet esaslarna
dayanan hkmetler olduunu ve bu yzden bunlarn gerek hkmet ekilleri olduunu aka
gryoruz. Yalnz hkim snfn menfaatine hizmet eden hkmetler ise eksik ve bozulmu
hkmetlerdir, bu ekil idare efendinin klesini idaresi gibidir, hlbuki devlet hr insanlardan
mrekkep bir cemiyettir (Aristoteles, 2007a, 456-57).
Aristoteles burada devletin yalnzca mlkiyet kanunlarna gre almadn, ayn zamanda hr
insanlarn rzasna dayanan meruiyet prensibine gre toplumu idare etmesizorunluluundan sz
etmektedir. Toplumda her ne kadar kleler bulunsa da hr insanlar ounluktadr ve devlet bu
insanlar tarafndan kabul grmelidir. O halde devlet baz kimseler tarafndan ynetilmesine ramen
toplumun btnn temsil edebilmeli ve ounluun meruiyet asndan rzasn alabilmelidir.
Aristotelesin belirttii biimiyle:
bir kiinin, ya birka kiinin ya bir veya birok kiinin elinde olabileceine gre bir kii, bir
kii, birka kii veya birok kii hkmeti umun menfaatine gre kullandklar zaman o hkmet
gerek hkmet ekillerinden olur. Bir kiinin, birka kiinin veya birok kiinin hususi menfaatleri
bakmndan hkmeden hkmetler bozulmu hkmet ekilleridir. nk eer gerekten vatanda
iseler, btn vatandalarn devletin salad faydalardan faydalanmas lazmdr.(Aristoteles, 2007a,
457)
Toplumu idare eden devlet ounluun iktidarna dayanmasa bile ounluun rzasn alabilir. O
halde bu meruiyet prensibinin dayand; toplumu oluturan kimselerin rzas devleti yneten
kimseler tarafndan nasl kazanlabilir? Aristotelesin burada srd kavram adalet kavramdr.
Eitlik birbirine benzer kimselerin ayn muameleyi grmeleridir; adalete dayanmayan hibir
hkmet duramaz. Adalet bulunmazsa memlekette herkes elbirlii ederek ayaklanr. Hlbuki bir
hkmeti elinde tutanlarn btn dmanlarnn topundan fazla sayda olmas imknsz bir eydir.
(Aristoteles, 2007a, 476)
O halde eer bir toplumda eer adalet gereklemezse toplumsal dzen tehlikeye girer ve yerini
kaosa, toplumsal karmaaya brakr. Adalet bir devletin ynetilenler arasndaki meruiyetini
glendirir. Adalet kavram burada toplumun iyiliini gzeten bir devletin amalarndan birisi haline
gelmektedir. Bu anlamda Aristoteles, devletin mlkiyet ve meruiyet prensiplerinden sonra bir dier
prensip olarak devletin iyi amacn vurgulamaktadr. Nikomakhosa Etik(Aristoteles, 2007b)
kitabnda nasl bir birey iin ahlaki prensipler zerinde durduysa, Aristoteles politika zerine yazd
eserinde devletin ahlak yani amalar zerine dncelerini belirtir (2007a: 435-483). Aristotelese
gre bir devletin amac; o devlete tabi vatandalarn mutluluunun salanmasdr. Kendi ifadesi ile
yi bir kanun koyucunun devletlerin, kavimlerin ve topluluklarn nasl mesut olacan, bunlarn
eriebilecei saadetin ne olduunu aratrmas lazmdr(Aristoteles, 2007a, 471). Bu anlamda devlet
politikas yani amall ynnden Aristoteles, ustas Platondan ayrlmakta, devletin btn toplumu
kontrol eden totaliter politikalar yerine vatandalarn iyiliini hedef alan bir politika ile iyi devlet
olabileceini ileri srmektedir. Aristoteles e gre hkmetin vatandalarn iyilii iin almasna
dikkat etmesi, halk despota idare etmek maksadn gtmemesi lazmdr. (Aristoteles, 2007a, 479).
SONU
M.. 600l ve 300l yllar arasnda Eski veya Antik Yunan olarak isimlendirilen medeniyet
ierisinde demokrasi ve tiranlk gibi siyasi otorite biimleri ortaya kmtr. Ayn dnem ierisinde
yaayan Eski Yunanl dnrlerin entelektel anlamda bu siyasi gelimeleri toplumsal dzen, adalet
gibi kavramlar balamnda anlamlandrma abalar gnmz sosyolojik tartmalar iin halen
nemini korumaktadr. Bu alma Eski veya Antik Yunan dneminde yaam olan nemli filozof;
Sokrates, Platon ve Aristotelesin gnmze kadar gelebilmi eser veya dncelerinden yola karak
toplumsal dzen, iktidar ve adalet temas ierisinde bu dnrleri yeniden tartmaktadr.


654

Eski Yunan Atinasnda M.. 5. Yzyln ikinci yarsnda demokratik bir sistem olmasna ramen
ounluun iktidar sorunu ortaya km, birer demagog (lafebesi) haline gelen siyaset adamlarnn,
halk ikna edebildikleri srece her trl siyaseti uygulayabilecekleri dncesi hakim olmutu. Siyaset
hatta hukuk, hakll greceli hale getirdii iin salt gcn, gl olann iktidarn merular bir
durumdayd. Zamann entelektelleri olan Sofistler felsefi anlamda hakikati ve doruluu greceli bir
hale getirmilerdi. Felsefeyi halkn sradan zevklerinin hizmetine sunarak para ile demagoji ve hitabet
eitimi vererek zamann siyasi ortamna paralel bir ura iinde bulunuyorlard.
Sokrates bu trden bir sosyal ve entelektel ortamda hakikatin ve doruluun evrensel bir kayna
olmas gerektiini, aksi halde insanlarn toplumsal ve ahlaki anlamda kaotik bir ortamda kalacaklarn
ileri srerek evrensel bir doruluk kayna olarak erdem arayn kendi felsefesinin amac haline
getirir. Zamannn siyasi ve entelektel hkimlerinin idealletirdikleri ounluun ve halkn
iktidarn sorgulayan Sokrates kendisine yneltilen bir sulama zerine bir halk mahkemesinde
yarglanr ve lme mahkm edilir.
Platon hocas Sokratesin lmnden sonra sorgulad toplumsal dzen ve adalet ilikisinde,
Sokrates gibi ounluun iktidar anlamna gelen Eski Yunanda uygulanm biimiyle bir ynetim
biimi olarak demokrasiyi sorgulamtr. Platon, devletin eitlik ilkesi aracl ile insanlarn doutan
getirdikleri farkllklar sebebi ile adaleti hibir zaman gerekletiremeyeceini ileri srer. Platona
gre, halkn iradesi yerine, erdemli insanlarn ynetecei bir devletin toplumu mutlak kontrol ve
idaresi ile toplumda dzen ve adalet salanabilir.
Aristoteles, hocas Platonun totaliter bir devlet aracl ile toplumsal dzen ve adaletin
salanabilecei tezini gereki bulmamaktadr. Aristotelese gre toplumsal dzen, totaliter bir
devlet aracl ile deil, toplumun kendi var oluunda bulunan ve aileden balamak zere devlete
kadar uzanan toplumsal kurumlar iinde salanmaktadr. Bu toplumsal dzenin birinci kaynana
mlkiyet prensibi prensibi denilebilir. Mlkiyet prensibi aracl ile toplum aileyi kuatan
haneden devlete kadar bir dzen kurmaktadr.
Fakat bu toplumsal dzenin korunmas iin fertlerin veya vatandalarn topluma ve toplumu
yneten devlete rza gstermeleri gerekmektedir. Meruiyet prensibi burada halkn, ounluun
topluma ve devlete olan onayn gstermekte, toplumsal dzeni glendirmektedir. Toplumu yneten,
idare eden devlet Platonun nerisinin tersine her eyi kontrol etmekten ziyade, ounluun rzasn
alarak yani meruiyet prensibine dayanarak toplumu ynetmektedir.
Aristotelesin toplumsal dzenin dayand bir nc prensibi ise amallk veya iyi amallk
prensibidir. Ferdi, bireysel anlamda insanlar kaotik, karmaa halindeki bir yaantdan kurtulmalar iin
ahlaki olarak iyi bir ama iin yaamalar gerekiyorsa, devletlerin de bir insann ahlaki prensipleri gibi
iyi bir amac olmaldr ve bu da vatandalarnn iyiliidir.

KAYNAKA
Anl, Y. .(2006). Sokrates. stanbul: Karta Yaynevi.
Aristoteles (ARISTOTLE).(1964). Politics, Classics of Western Thought ierisinde, editr: Stebelton
H. Nulle, Harcourt, Brace& World, Inc. New York and Burlingame.
Aristoteles (2007a). Politika. Aristoteles.stanbul:Say.
Aristoteles (2007b). Nikomakhosa Etik, Yunancadan eviren: Saffet Babr. Ankara:BilgeSu.
Levi,P.(1987). Yunan Uygarl. Uygarlklar Ansiklopedisi. stanbul: letiim.
Platon(2004). Semeler. stanbul: Morpa Kltr.
Platon(2006). Sokratesin Savunmas. stanbul: Metropol.
Platon(2009). Diyaloglar. stanbul: Remzi Kitabevi.
Popper,K. (2000). Ak Toplum ve Dmanlar. Platon, Cilt I, Remzi Kitabevi, stanbul.


655

DEVLETN TARHSEL SOSYOLOJS N: P. BOURDEU, M. MANN VE C.
TLLYDE DEVLETN ANALZNE DNK META-KURAMSAL NERLERE
TOPLU BAKI
Gney EN
1

ZET
Bu bildiride devlet fenomeni tarihsel-sosyolojik bir dzlemde tartlacaktr. Srasyla (a) devlet
olgusunun bir arena/alan [field] olarak tasavvur edilmesi gerektii, (b) ou teorik yaklamda mevcut
olan devlet-toplum zdeletirmelerinin yaratt sorunlar ve (c) devletin hem nesnellik iinde hem de
znellik alannda somutlaan, farkl sermaye trlerinin younlama srecinin nihai noktas olduu
gerei ileri srlecektir.
Anahtar Kelimeler: Devlet, Alan, Sermaye, iddet, Zor

ABSTRACT
In this article, the phenomena of state will be discussed in a historical-sociological level.
Respectively, (a) the phenomenon ofstateshould beconceived as an arena/ field[field], (b) the problems
caused by the identification of the recent state-society in many theoretical approaches, (c) and the fact
that the state,instantiated both in objectivity and subjectivity, is the end point of the process of
concentrationof differenttypes of capitalwill be put forward.
Keywords: State, Field, Capital, Violence, Coercion

Trkiyede sosyal bilim yazn iinde devlet olgusunun karakterine/neliine ilikin almalar
Batdaki sosyal bilim literatr ile kyaslandnda greli olarak zayftr. Devlet alannn yaps
hakknda retilmesi gerektiini dndmz topyekncu baklarn aksine, elimizde arlkl olarak
devlet ile ilikili baz g ve deikenlerin (ordu, sermaye vb.) analizine hasredilmi bir literatr
bulunmaktadr. Yani modern devleti hem oluumu ile hem de ina srecindeki sosyo-politik g
ilikileriyle ilikilendirerek zmleyen tarihsel-sosyolojik almalar neredeyse yok denecek kadar
azdr. Hlihazrdaki siyaset sosyolojisi ve siyaset bilim literatr devlet-burjuvazi, devlet-asker,
devlet-gvenlik sektr ve devlet gelenei gibisinden pek ok konu balamnda devlet alann
taliletirip, devlet fenomenini nesneletirmemektedir. Bu kuramsal zafiyet kanaatimizce meselenin
kavrann ekseriyetle politik kavraylarn cenderesine sktrmtr. Bylesi bir ahvalde ne devletin
kurumsal mimarisi ne de devlet aktrlerinin pratikleri incelenir, ki; elinizdeki bildiri bu tarz bir
noksanln yaratt ksa-devre analizlerden nasl kanacamzla alakaldr. Bu balamda aada
sosyal teorisyenin devlete dair yazdklar kuramsal yazlardan devirdiimiz ve devleti analiz edecek
olanlar asndan bir meta-kuramsal ilkeler katalogu karmaya alacaz. Bourdieunn devleti
sembolik sermaye bankas olarak kodlayan yapsal inac kuram, Mannin devleti sosyal iktidar
kuram erevesinde zmleyen neo-Weberci kuramsal hatt ve Tillynin devlet-zor-sermaye
ilikiselliinde ina ettii tarihsel-sosyolojik terkibinden yola karak devleti incelemede kullanlacak
bir alet kutusu nermeye alacaz.
1980lerdeki, devlet fenomenini yeniden sosyal bilimlerin gndemine tayan o mehur
operasyonun [Bringing the State Back] ierimleri bugn halen pek ok aratrmac iin kilometre
ta tekil etmektedir. Devletlerin kurulduklar momentin ve akabinde meru iddet tekellerini belli bir
toprakta idari, finansal, hukuk ve askeri aralar tesis ederek kuvvetlendirdikleri srelerin ok-ynl
analizleriyle balayan tartmalarn, zamanla dnyann farkl yerlerinden sosyal bilimcilerin kendi
devlet ina srelerine ynelmelerini salamas da bunun en ak kantdr. Geen yzyln ikinci
yarsnda Marx, Weber ve Hintze gibi eski ustalar ile balayan, Bendix, Tilly, Rokkan, Anderson,
Mann vb. pek ok isimle devam eden ve devlet ad verilen tuhaf gvdenin tarihsel anatomisine

1
Yrd. Do. Dr., Pamukkale niversitesi, Fen-Edb. Fakltesi, Sosyoloji Blm. Email: guneycegin@gmail.com


656

odaklanan devasa bir literatr araclyla, modern devletin, kendisini nceleyen yaplardan pek ok
bakmdan farkllatrdn bugn daha net olarak grebiliyoruz:
(a) teki sosyal alanlardan ayrm bir kurumlar btn olmas,
(b) bu kurumlar ileten bir idari personele sahip olmas,
(c) snrlar belirli bir alan zerinde merkezi bir g eklinde rgtlenmesi,
(d) ve zerinde otorite uygulad, bir eit rgtl fiziksel g tarafndan desteklenen balayc
karar alabilme kapasitesi (Weber, 2004; Mann, 1993; Tilly, 1990; Giddens, 1985; Jessop, 2008).
Bu nitelikler zerinden deerlendirildiinde modern devlet, Mannin iddia ettii gibi sivil
topluma gerek anlamda nfuz etme ve yetki alan iinde siyasi kararlar lojistik olarak uygulama
yetisi anlamnda, altyapsal iktidarn (1992: 9) olduka gl bir ekilde gelitirmi bir devlettir.
Rehabilite edilmi bir Webercilik ile rehabilite edilmi bir Marksizmin ortaklat bu gelikin
literatr, siyasetin atmal dinamiini vurgulayarak, devletin ilevselcilerin karikatrize ettii gibi
rgt veya sistem deil, bir hasm gler alan olduu fikrini de kuvvetlendirmitir. Devleti
mutlaklatrarak devlet fikrini tarihsizletiren tahlil aralarnn ounun tedavlden kalkmasn
salayan bu operasyon, devletin doasna ilikin sz konusu analizlerde kabaca u drt tartma hattn
sorunsallatrr:
(1) Devlet snf-temellidir ve btn niyet ve hedefleri ynetici snfn bir uzants olarak
gerekletirir.
(2) Devlet snf-temelli fakat zerktir; yani ynetici snfn karlarn bir btn olarak temsil
ederken, ynetici snf iindeki alt gruplarn karlar toplumun yarar iin gzden karlabilir ve bu
konuda hibir alternatif tannmaz.
(3) Devlet ynetici snfn bir parasdr, ancak bizzat kendi yararna yerel veya blgesel elitlerle
ittifaka giriir.
(4) Devlet zerktir ve herhangi bir snf temeline oturmaz; aksine, devlet hizmetindeki memur-
brokratlar kendilerini, ynettikleri blgelerdeki snf ayrmlarnn stnde grrler.
Biz burada herhangi bir hat zerinden yola kp, mevcut argmanlardan herhangi birini
mutlaklatrmayacaz. Amacmz, devlet fenomeninin nasl ilemsel klnabileceine ilikin ksa bir
argmantasyon ortaya koymak. Aada tespit ettiimiz meta-teorik ilkeler, Trkiyede devlet alannn
inasna dair devreye sokulabilecek argmanlardr.
[1] Her eyden nce devletin yekpare bir organ olarak deil, bir alan olarak tasavvur edilmesi
gerektiini dnyoruz. Burada alan kavramndan kastmz, N. Eliasn gerilim alan (Elias, 1978)
kavramna bir hayli yakn. nk devleti pek ok failin etkileim iinde eyledii bir mekn olarak
tasavvur etmenin saysz faydas var. Bir alan olarak devlet her eyden nce iktidar ilikilerinin
oulluunu vurgulayarak, analizciyi tzc dnme eiliminden uzaklatrabilir. Dolaysyla alan
iindeki tekil olaylarn ynelimlerine ve morfolojilerine zel bir etkide bulunan dourgan yaplar
aa karma peindeki sosyal bilimci bu sayede her zaman ilikilerle balamak ve buradan ilikili
olana gemek (Elias, 1978: 127) gerektiini bilebilir.
[2] Analizci bununla da kalmaz, Michael Mannin Batl devletleri inceleyen aratrmaclara
nerdii kapitalist, temsili, ulusal ve militarist devlet belirginlemelerinin [crystallizations] birbirine
geen, sistemik olmayan geliimine (Mann, 1993: 88) odaklanarak, devlet olgusunu daha da okunakl
klabilir.
2
Zira devletin btnsel karakterini belirleyebilecei tek bir hiyerari ilkesinden bahsetmek
mmkn deildir. Devletin alansallna dnk bu tarz bir metodolojik tedbir, bizi analiz nesnesini
kavramsal bir karmaa iinde yok etmeye de srklememelidir (Bozarslan, 2012: 85). Dolaysyla bir

2
Mannin argman ileride detaylandracamz zere Trkiye rnei zerinden de teyit edilebilir:
mparatorluun tasfiyesi ile kurulan modern devletin kurucu kadrosu, alann dinamiklerini kapitalist gelime
dorultusunda tasarmlam; parlamenter sistemini, toplumsal snflarn ulus-devletin gzerghnda kafeslenmesi
erevesinde tesis etmi ve oluum evresinde ynetimsel aygtn militarist bir zerklikle donatmtr.


657

ilk tanm: devlet, kendisini dier btn iktidar trlerinden tefrik eden, greli bir zerklik sahibi ve hem
cebri kapasitesini hem de failleri mobilize etme becerisini srekli retebilen bir dinamiktir.
[3] Ancak devleti salt bir alan olarak tasavvur etmek hataldr, devlet ayn zamanda bir aktrdr
de. Yrtc bir otorite tarafndan ynlendirilen, bir lde koordine edilen idari, kolluk kuvvetleri ve
askeri rgtlenmeler btn olarak, kendi mant ve kar olan zerk bir yapdr (Skocpol, 1979: 29
30). Devletin varl iin yaamsal nemde olan bu zerklik, salt fiziksel iddetin tekellemesi
araclyla deil, nerede ve ne zaman mdahale edeceini belirleme yetisi sayesinde iler (Bozarslan,
2012: 87).
[4] Gelgelelim mdahil olma kapasitesi tek bana devletin idamesi iin yeterli deildir; devlet
zellikle kriz evrelerinde cebri pratikleri devreye sokan bir yap arz eder. Cebrin kullanm anayasa,
kamu hukuku ve medeni hukuk biimindeki hukuksal formu erevesinde ele alnr. Bylelikle zel
mlkiyeti teminat altna almaya ynelik snrlamalarla da bir ittifak oluturur. Bu yzden hukuksal
form ak bir biimde ifte bir eliki ierir: hem devlet cebrinin eriim sahasn snrlamakta, hem de
bizzat kendisi iddet zerinde temellenmektedir. Dolaysyla devlet pratiklerinin hukuksall, kendi
zdd olan yasa-d iddet uygulamasn hep yannda tamaktadr. Bu balamda, devletin iddet
tekeli tezini, toplumsal smr ve bask koullarnn zel bir tarihsel biimi olarak da okunmas
gerektiini dnyoruz (Hirsch, 2005).
[5] Yurttalara uygulanan iddet pratiklerini mobilize eden ise bizatihi devlet personelidir. Devlet
personelinin uygulad iddet ise baka organizasyonlarn uygulad iddetten daha geni lekli ve
daha etkin ve etkilidir ve bunun yan sra tebaas olan nfusun daha geni rzasna sahiptir (Tilly,
1985: 173). Ancak rzann sosyal bilimsel adan her zaman bir kr nokta olduunu tam da bu
noktada dile getirmemiz gerekiyor. Bourdieunn mconnaissance mefhumundan mlhem meruiyetin
keyfiliin yanl tannmas olduunu iddia ediyoruz: meru devlet iddetinin mevcudiyetine olan
artsz koulsuz inan, bu inancn devletl konumlardan yurttalara dayatlarak topluluk iinde
yeniden-retilmesi ve bu makro dzeydeki menfaati tesis eden kurum ve srelerle
yzle(e)memekten doan bir yanl tanma.
[6] Merkezilemi devlet cebrinin tekdzeletirme ve dlama stratejilerinin asli rn ise
milliyet mefhumudur. Etnikletirme stratejisi araclyla, kltrel-biyolojik hayali bir kken birlii
dayatlm olur.
[7] Tarihsellii iinde her devlet ayn zamanda bir devletler sistemi iinde yani jeopolitik konumu
erevesinde incelenmelidir. Zira kapitalizmin dnya leindeki yapsal geliimi bandan itibaren
eitli ulus devletlerce belirlenmitir. Devletleraras ya da devlet bloklar aras ekime,
uluslararaslama eilimlerine ramen uluslar aras politikann karakteristik zelliidir. Yani devletler
sistemi iindeki bitimsiz rekabet, kapitalizmin dnya lsnde geliimini temelden etkilemitir.
Dolaysyla devletler sistemi, kapitalist snf ve rekabet dengelerinin yapsal bir tezahrdr, baka bir
ifadeyle dnya piyasalarndaki rekabet basks devlet zerinden i politik srelere yansr.

KAYNAKA
Elias, N. (1978). What is Sociology? London: Hutchinson
Bozarslan, H. (2012). Ortadounun Siyasal Sosyolojisi, stanbul: letiim
Mann, M. (1993). The Sources of Social Power, The Rises of Classes and Nation-States, 1760-1914,
Cambridge, Cambridge University Press
Mann, M. (1992). The Autonomous Power of the State: its Origins, Mechanisms and Results, States,
War and Capitalism Studies in Political Sociology, Cambridge MA, Oxford UK, Blackwell
Tilly, C. (1990). Coercion, Capital and European States AD 990-1990, Cambridge MA, Oxford UK,
Blackwell
Weber, M. (2004). Economy and Society, Stanford: Stanford
Giddens, A. (1985). The Nation-State and Violence, Berkeley: University of California


658

Skocpol, T. (1979). States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France, Russia and
China, Cambridge, Cambridge University Press
Buck-Morss, S. (2002). Dreamworld and Catastrophe. The Passing of Mass Utopia in East and West,
Cambridge, MA: MIT Press
Hirsch, J. (2005). Materialistische Staatstheorie: Transformationsprozesse des kapitalistischen
Staatensystems, Vsa Verlag














D8 OTURUMU
EKONOM-II:
KAPTALZM VE SERMAYE





















661

BLGESEL KALKINMA AJANSLARININ SOSYAL POLTKALAR
ALANINDA YAPTIKLARI ALIMALARIN DEERLENDRLMES
Kasm KARAMAN
1

ZET
Bu bildiride Trkiyede Blgesel Kalknma Ajanslarnn sosyal yap aratrmalar erevesinde
belirledikleri dezavantajl gruplar ile bu gruplara ynelik gerekletirilen projelerin deerlendirilmesi
amalanmaktadr.
Aratrma, 26 Blgesel Kalknma Ajansnn 2011 ylnda destekledii sosyal projeleri
kapsamaktadr. Aratrmada Blgesel Kalknma Ajanslarndan destek alan projelere ilikin veriler esas
alnm ve deerlendirilmitir.
Aratrma sonucunda desteklenen sosyal projelerin; dezavantajl gruplar olarak tanmlanan
gmen gruplara, kadnlara, engellilere, ocuklara ve genlere ynelik yeni istihdam alanlar
oluturma, meslek edindirme, eitim imknlarn iyiletirme, kltrel etkinlikleri yaygnlatrma ve
yeni spor alanlar oluturma konularn ierdii tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler:Blgesel Kalknma, Sosyal Politikalar, Dezavantajl Gruplar

ABSTRACT
Throughout this paper, it has been intended to make an assessment of the disadvantageous groups
determined at the framework of the researches for social structure by Agencies of Regional
Development and projects conducted towards these groups.
The research covers the social projects supported in 2011 by the 26 agencies of regional
development. The data related with the projects which took support from the agencies of regional
development has been considered in this research.
As the result of the research, it has been determined that the supported social projects contain such
themes as creating new fields for employment, gaining jobs enhancing the facilities of education,
making cultural activities more widespread and creating new areas for sport towards the immigrant
groups, women, the crippled, the children and the youth, all of which to be defined disadvantageous
groups.
Keywords:Regional Development, Social Politics, Disadvantageous Groups

GR
Yerel potansiyeli bir btn olarak harekete geirerek yerel ve blgesel kalknma hedefine ynelik
kalknma politikalar, genellikle, ekonomik kalknmaya odaklanmaktadr. Bu yaklam sosyal politika
uygulamalarna ya hi yer vermemekte ya da ekonomiyle ilikilendirilebildii lde dikkate alnma
eilimindedir.
Sosyal boyutu eksik ekonomik kalknma politikalarnn, ksa vadede bir takm olumlu sonular
olsa da orta ve uzun vadede baar anslar olduka dktr. Bu nedenle kalknma politikalarnn
merkezinde yer alan ekonomik kalknmann baarya ulamas her eyden nce sosyal politika
uygulamalaryla bir arada ve egdm ierisinde uygulanabilirliine baldr.
Sosyal politika kavramyla kastedilen nedir? En genel anlamyla sosyal politika bir lkede
devletin lke insannn mutluluu ve refah hedefine ynelik olarak lke insannn sal, eitimi,
gvenlii, beslenmesi, korunmas, barnmas ve istihdamnn salanmas ynnde ald kararlar ve
srdrd uygulamalarn btn (Bedir vd., 2012:3) olarak tanmlanabilir. Bu balamda sosyal
politikalar, ncelikle bakma ve korunmaya ihtiyac olan gruplar olmak zere tm bireyleri kapsayan

1
Do. Dr. Erciyes niversitesi, Eitim Fakltesi, kasimkaram@hotmail.com


662

koruyucu, glendirici, sosyal adalet ve eitlik salayc tm uygulamalar kapsamaktadr
(Kuruluundan Bugne Kalknma Ajanslarnn Sosyal Politikalar, 2012:8).
lkeler arasnda sosyal politika yaklamlar ve uygulamalar arasnda farkllklar olsa da
ncelikler balamnda benzerlikler bulunmaktadr. Avrupada sosyal ierme politikalarnn
uygulanmasnda en nemli finans kayna konumunda olan Avrupa Sosyal Fonu, isizler, yoksullar,
ocuklar, gmenler, evsizler ve engellileri dezavantajl ve ncelikli gruplar olarak
deerlendirmektedir. Avrupa Sosyal Fonu igc piyasasna katlmn artrlmas, sosyal korumann
desteklenmesi, evsizlerin barnma ihtiyalarnn giderilmesi, salk hizmetlerine eriimin
kolaylatrlmas, eitim alanndaki eitsizliklerle mcadeleyi de ncelikli faaliyet alan olarak kabul
etmektedir (Sapancal, 2007:84-85).
Kreselleme tartmalar erevesinde deerlendirildiinde sosyal politika anlaynda yeni bir
dnemin balad ne srlmektedir. Ulus devlet zerine yaplan tartmalar, ulus devletle zdeleen
sosyal politikalar alanna da yansmaktadr. Uluslararas ve ulus tesi oluumlarn yeni g odaklar
haline gelmesiyle ekillenen kresel politikalar, sosyal politikalar alannda sivil toplum rgtlerini
yeni sosyal politika aralar olarak glendirmektedir (zaydn, 2008:175-176). Dolaysyla STKlar
yenidnya dzeninin sosyal politika aktrleri olarak daha ilevsel kurumsal yaplar olarak faaliyet
gstermeye balamlardr. Bu balamda kamu-zel ve STK ortaklklaryla oluturulan blgesel
kalknma ajanslarnn sosyal politika uygulamalar nem kazanmaktadr.
Bu bildiride TrkiyedeNUTS II istatistik blge snflamasna gre kurulan 26blgesel kalknma
ajansnn 2011 yl sosyal politika kapsamnda destekledikleri faaliyetlerin deerlendirilmesi
amalanmaktadr. alma kalknma ajanslarnn 2011 yl faaliyet raporlarndan elde edilen veriler ve
ilgili literatrn taranmasyla gerekletirilmitir.
BLGESEL KALKINMA AJANSLARI VE SOSYAL POLTKA UYGULAMALARI
Kalknma ajanslarnn gemii 1930lara kadar uzanmaktadr. 1933te ABDde kurulan
Tennessee ValleyAuthorityilk kalknma ajans olarak kabul edilmektedir. Ancak blgesel kalknma
ajanslarnn geliimi, esasen, II. Dnya Sava sonras gelimelerin ortaya kard problemlerin
zmnde uygulanan blgesel politikalardan baarl sonular alnmas neticesinde, yaygn ve etkili
birer kurum olarak Avrupada olmutur (Hasanolu-Aliyey, 2006:87-88).BKAlarnn kuruluu
Fransa, Belika, rlanda, Avusturyada 1950lerde, ngiltere Almanya, talya, Hollandada 1960larda,
spanya, Yunanistan, Danimarka ve Finlandiyada da 1980lerde gereklemitir (zen, 2005:4).
BKAlar yapsal zellikler ve faaliyet alanlar bakmndan farkllklar gstermektedir: yapsal
olarak merkezi otoriteler tarafndan kurulan ajanslar, yerel ve blgesel otoritelerin birlikte dahil
olduklar ajanslar, yerel ve blgesel otoriteler tarafndan kurulan ajanslar ve kamu-zel ortaklklar
tarafndan kurulan bamsz ajanslar; faaliyet alanlar bakmndan da stratejik ajanslar, Genel amal
ajanslar, sektrel ileve sahip ajanslar vei ekicilii artrmay amalayan ajanslar eklinde
snflandrlmaktadr (EURADA, 1999:18).
Bugn Avrupada, Avrupa Birlii ye lkeleri blgesel kalknma ajanslar,Avrupa Blgesel
Kalknma Ajanslar Birlii (EURADA) altnda toplanmlardr. Yap ve faaliyet alanlar bakmndan
eitlilikler gsterse de BKAlarsektrel yada genel kalknma problemlerini belirleyen, bu
problemlerin zm iin yntem veya frsatlar sunan, ilgili projeleri destekleyen ilevsel bir yap
olarak tanmlanmakta ve zerk yaps ile belirli bir corafi blgede yerel ve/veya blgesel kamu ve
zel kurum ve kurulularn birlikteliini ngrmektedir (EURADA, 1999:16).
Trkiyede Cumhuriyet ncesi daha ok vakflar ve ahilik tekilat gibi meslek rgtlerince
ekillenen sosyal politikalar Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde resmi bir hviyete kavumaya
balam ve eitli yasal dzenlemelere konu olmutur. Cumhuriyet dneminde ise kalknma
politikalarn dnemde deerlendirmek mmkndr: kuruluundan 1960lara kadar olan plansz
merkezi kalknma politikalar, 1960lardan 2000 yllara kadar olan planl ksmen blgesel
kalknmapolitikalar ve 2000lerde ABye uyum sreciyle balayan blgesel kalknma politikalar.
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde zel sektr eliyle sanayileme ve kalknma abalarna ramen
sermaye yetersizlii gibi eitli faktrler nedeniyle baarsz olunmas, devleti bir kalknma modelini


663

zorunlu klmtr. Dolaysyla ekonomik hayatta olduu gibi devlet sosyal politikalar alannda da
mutlak belirleyici konumunda olmutur. zellikle ok partili dneme geile birlikte, ve i Bulma
Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumu gibi, modern sosyal politika kurumlar ortaya kmaya balam ve
1961 Anayasasnda yer alan sosyal devlet anlay ile sosyal politika uygulamalar anayasal bir
gvenceye kavumutur (Bedir vd., 2012:43-51).
1960l yllarda balayan planl kalknma dnemiyle birlikte blgesel kalknma konusunda da
nemli admlar atlmaya balanmtr. Blgeler aras farkllklar gidermek amacyla kalknmada
ncelikli yreler ve tevik uygulamalarn ieren be yllk kalknma planlar hazrlanmtr. Sekiz be
yllk kalknma planlamasndan sonra 2006 ylnda yedi yllk kalknma plan uygulamaya
konulmutur (Keskin; Sungur, 2010:282).
Blgesel kalknma anlay erevesinde ilk uygulamalar 1990larda balamtr. Ege Ekonomisini
Gelitirme Vakf (EGEV), Mersin Kalknma Ajans, Dou Anadolu Kalknma Program (DAKAP),
Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma daresi (GAP BK) ve Giriimci Destekleme ve
Ynlendirme Merkezleri (GDEM) blgesel kalknmann Trkiyedeki ilk rnekleridir (zen,
2005:20-21).
ABye uyum srecinde, AB Trkiye lerleme Raporlarnda Trkiyenin ncelikle AB ile uyumlu
blgesel istatistiklere kaynak oluturan ve blgesel politikalarn uygulanmasnda esas alnan NUTS II
(NomenclaturaUnitsforTerritorialStatistics) snflamas yapma zorunluluu zerine, 28.08.2002 tarih
ve 2002/4720 sayl Bakanlar Kurulu karar ile Trkiye NUTS II kriterlerine uygun 26 blgeye
ayrlmtr (Erylmaz ve Tuncer, 2013:174).
Trkiyede 25.01.2006 tarihinde kabul edilen ve resmi gazetede yaynlanan 5449 sayl kanun
gereince NUTS II snflamasna gre DPT Mstearl koordinatrlnde blgeselkalknma
ajanslarnn kurulmasna karar verilmitir. Bu erevede Adana ve Mersin illerini kapsayan ukurova
Kalknma Ajans ve zmir ilini kapsayan zmir kalknma Ajans kurulmutur. Ancak Anayasa
Mahkemesinin ald karar zerine ajanslar 2008 ylna kadar faaliyetlerini durdurmulardr.Yasal
engellerin almasndan sonra 2008 ylnda ukurova ve zmir kalknma ajanslarna ilave olarak sekiz
blgesel kalknma ajans, 2009da da 16 blgesel kalknma ajans kurularak toplam ajans says 26ya
ykselmitir (zer, 2012:53).

Harita 1: Blgesel Kalknma Ajanslar Trkiye Dalm

(Kaynak: Kuruluundan Bugne Kalknma Ajanslarnn Sosyal Politikalar, 2012:11)



664

BKAlarnn grev ve yetkileri ile ilgili 4. Maddede ajanslarn grevlerinden birisinin de
Blgenin kaynak ve olanaklarn tespit etmeye, ekonomik ve sosyal gelimeyi hzlandrmaya ve
rekabet gcn artrmaya ynelik aratrmalar yapmak, yaptrmak, baka kii, kurum ve kurulularn
yapt aratrmalar desteklemek (www.resmigazete.gov.tr) olduu belirtilmektedir. Buna gre
sosyal gelime ile ilgili faaliyetler BKAlarn temel grevleri arasnda yer almaktadr.
Literatrde BKAlarn ekonomi temelli kurumlar olduu zerinde gr birlii olumutur
(Akaln, 2010:288). Nitekim BKAlarn blge planlarnda yer alan sosyal yap analizleri ve sosyal
politika stratejileri ekonomiyle ilikilendirilerek ele alnmaktadr (Kuruluundan Bugne Kalknma
Ajanslarnn Sosyal Politikalar, 2012:14). Bylece sosyal politikalar ekonomiyle ilikilendirilebildii
lde blge planlarnda yer alabilmektedir.
Kalknma Ajanslar sosyal ierme, sosyal sermaye, beeri sermaye, toplumsal cinsiyet, sosyal
gvenlik, dezavantajl gruplar ve srdrlebilirlik (Kuruluundan Bugne Kalknma Ajanslarnn
Sosyal Politikalar, 2012:10) gibi sosyal politikalara vurgu yapan kavramlar sklkla kullanmalarna
karn uygulamalarnda ayn kararll gsterememektedirler. Nitekim ajanslarn kalknma
planlarnda vizyon, stratejik ama ve hedefleri esas alnarak gerekletirilen bir ierik
zmlemesinde, ajanslarn vizyonlarn tanmlarken drdnc, gelime ekseni olarak ta en ok
kullanlan (23 kalknma ajans) ve ilk srada yer alan beeri sermaye kavramnn blge planlarnda
ve alma programlarnda en az kullanlan kavramlardan biri olduu tespit edilmitir (Okcu vd.,
2012:240).
TRKYEDEK BLGESEL KALKINMA AJANSLARI TARAFINDAN
DESTEKLENEN SOSYAL POLTKA UYGULAMALARI
BKAlarn 2011 Yl faaliyet raporlarincelendiinde Ajanslarn sosyal politikalar alannda
destekledii projelerindier ekonomik amal projelerle karlatrldnda, kalknma ajanslarna gre
farkllklar gsterse de, yetersiz olduu grlmektedir.
Blgesel sosyal politika uygulamalar ve sosyal destek projeleri, BKAlarn stratejik planlarnda
yer alan ve ncelikli alan olarak belirledikleri konular ve proje ar duyurularyla belirlenmektedir.
Dolaysylablgesel sosyal politikalarn oluturulmas ve projelerin desteklenmesi noktasnda BKAlar
en nemli belirleyicikonumundadr. BKAlar sosyal politikalar alanndaki faaliyetlerini projelere
dorudan finansman ya da dorudan faaliyet destekleriyle mali destek salayarak, danmanlk hizmeti
sunarak ve dier kurumlar tarafndan yrtlen projeleri destekleyerek yrtmektedirler.

ekil 1:BKAlarnSosyal Projelere Yaklamlar
Dier
Kurumlarca
Uygulanan
Projeler
Mali Destek
Danmanlk


665


Sosyal politikalarn oluturulmas ve bu alanda yaplan projelerin desteklenmesinde Kalknma
Bakanl bnyesinde kurulan SODES (Sosyal Destek Program) nemli bir yere sahiptir. SODES
kapsamndaki illeri kapsayan BKAlar, SODES tarafndan srdrlen sosyal politika uygulamalaryla
ilgilenmekte ve bu projeleri desteklemektedirler.
SODES, Gney Anadolu Projesi (GAP) iinde yer alan Adyaman, Batman, Diyarbakr,
Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa, rnak illeri ile Dou Anadolu Projesi iinde yer alan Ar,
Ardahan, Bayburt, Bingl, Bitlis, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gmhane, Idr, Hakkari, Kars,
Malatya, Mu, Tunceli ve Van illerini kapsamaktadr. Ayrca 2011 ylnda Adana, Mersin, Osmaniye,
Kahramanmara ve Hatay illeri de SODES kapsamna dhil edilmitir (www.sodes.gov.tr).
SODESin hedef kitlesini yoksullar, engelliler, ocuklar, genler, yallar, kadnlar, isizler,
gmenler, gecekondu blgelerinde yaayanlar oluturmaktadr. SODES kapsam alanndaki
dezavantajl gruplarn toplumsal hayata etkin ekilde katlmalar ve onlara yeni frsatlar sunarak
toplumsal hayatn daha salkl biimde ilemesine yardmc olmayamalamaktadr. Bu balamda
SODES istihdam, sosyal ierme ve sanat ve spor olmak zere temel bileenden olumakta ve bu
alanlarda yaplan projeleri ve faaliyetleri desteklemektedir (www.sodes.gov.tr).

ekil 2: SODES Bileenleri

SODESin faaliyetleri de dikkate alnarak BKAlar tarafndan desteklenen sosyal politika
uygulamalarnda ne kan proje konular ve ajanslarca proje destek arlarnda ne kan
dezavantajl gruplarTablo 1deyle sralanmaktadr:
Tablo 1: Blgesel Kalknma Ajanslar 2011 Yl Faaliyet Raporlarna Gre Ajanslar ve Sosyal
Politika Uygulamalar Dalm.
2


KALKINMA AJANSININ
ADI
FAALYET RAPORLARINDA YER ALAN SOSYAL PROJELER
1-AHLER KALKINMA
AJANSI (AH-KA)
Engelliler
2-ANKARA KALKINMA
AJANSI
Yoksulluk, Salk, klim Deiiklii, sizlik, Sosyo-Kltrel Doku
Aratrmas, Sosyal Risk Haritasnn karlmas
3-BATI AKDENZ
KALKINMA AJANSI
Engelliler

2
Kalknma Ajanslar 2011 Yl Faaliyet Raporlarna internet zerinden ulalabilecek web adresleri Kaynaka
da Kalknma Ajanslar 2011 Yl Faaliyet Raporlar blmnde verilmitir.Ayrca Kalknma Ajanslar 2011
Yl Faaliyet Raporlar bkz. Yerel Desenler, 2011: 113-192.
S
O
D
E
S
stihdam
Sosyal erme
Sanat ve Spor


666

(BAKA)
4-BATI KARADENZ
KALKINMA AJANSI
(BAKKA)
-
5-BURSA ESKEHR
BLECK KALKINMA
AJANSI (BEBKA)
Engelliler, kadn eitimi ve istihdam, Toplumsal Cinsiyet ve Cinsiyet
Eitsizliiyle Mcadele, Salk Eitimi
6-UKUROVA
KALKINMA AJANSI
(KA)
G ve gmen problemleri, Yallar, Genlik, Spor, Kadn, Mesleki
Eitim

7-DCLE KALKINMA
AJANSI (DKA)
Park, Kltr Sanat, Engelli
8-DOU AKDENZ
KALKINMA AJANSI
(DOAKA)
Engelli, kadn istihdam, mesleki Eitim, Mzecilik, Sosyal Gvenlik,
Genlik, Spor, Salk Eitimi
9-DOU ANADOLU
KALKINMA AJANSI
(DAKA)

10-DOU KARADENZ
KALKINMA AJANSI
(DOKA)
Kltr/sanat, Mzecilik,
11-DOU MARMARA
KALKINMA AJANSI
(MARKA)
Engelli, Afet Ynetimi, zel Eitim
12-FIRAT KALKINMA
AJANSI (FKA)
Kltr/Sanat
13-GNEY EGE
KALKINMA AJANSI
(GEKA)
Kadn, genlik, Kltr/Sanat
14-GNEY MARMARA
KALKINMA AJANSI
(GMKA)
Salk Eitimi, Engelliler, Yallar, Kadn stihdam, Eitim, Yallar,
Doal Afetler
15-PEKYOLU
KALKINMA AJANSI
(KA)
Park, Spor, Mzecilik, Salk
16-STANBUL
KALKINMA AJANSI
(STKA)
Engelliler, Mesleki Eitim, Kltr/sanat, zel Eitim, Bilgi Toplumu,
Mzecilik, Zararl Alkanlklarla Mcadele, Gvenlii, Salk
Eitimi, Kadn, Romanlarn Sosyal Hayata Entegrasyonu, stihdam
17-ZMR KALKINMA
AJANSI (ZKA)
evre Bilinci, Kltr/Sanat, Mzecilik
18-KARACADA
KALKINMA AJANSI
Kltr/Sanat, Mzecilik
19-KUZEY ANADOLU
KALKINMA AJANSI
(KUZKA)
Kltr/Sanat, Park
20-KUZEYDOU
ANADOLU KALKINMA
AJANSI (KUDAKA)
Kadn, Mesleki Eitim, Spor, Genlik
21-MEVLANA
KALKINMA AJANSI
(MEVKA)
Genlik, Spor, Kltr/Sanat, Eitim, evre Kirlilii, Engelliler, Kadn,
stihdam
22-ORTA ANADOLU
KALKINMA AJANSI
(ORAN)
-


667

23-ORTA KARADENZ
KALKINMA AJANSI
(OKA)
Kadn, stihdam, Mzecilik, Engelliler, Kltr/Sanat, Mesleki Eitim
24-SERHAT KALKINMA
AJANSI (SERKA)
-
25-TRAKYA
KALKINMA AJANSI
(TRAKYAKA)
Spor, Eitim, Engelliler, Kltr/Sanat, Geri Dnm, ocuk, Mesleki
Eitim, Su ve Su kaynaklar

26-ZAFER KALKINMA
AJANSI
-

Blgesel Kalknma Ajanslarnn 2011 yl faaliyet dnemlerinde desteklenen sosyal destek
projelerinin dalmna bakldnda BAKKA, DAKA, ORAN, SERKA ve ZAFER Kalknma
Ajanslarnndezavantajl gruplar, sosyal ierme, sosyal sermaye, kltr-sanat, spor vb. sosyal politika
alanlarnda projelere destek salamadklar bu ynyle kalknma programlarnn sosyal boyutunun
eksik olduu grlmektedir.

Blgesel Kalknma Ajanslar Tarafndan DesteklenenSosyal politika Kapsamndaki
ProjelerinYrtcleri
BKAlar tarafndan desteklenen toplumsal tabanl projelerin ilgi alanlaryla ilikili olarak
ounlukla;
Valilikler,
Kylere Hizmet Gtrme Birlikleri,
l zel dareleri,
Genlik Hizmetleri ve Spor l Mdrlkleri,
Salk Mdrlkleri,
Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar,
Belediyeler,
Sivil Toplum Kurulular,
Milli Eitim Bakanlna bal (lkokullar, ortaokullar, Liseler, Meslek Liseleri, Halk Eitim
Merkezleri)kurum ve kurulular
Kaymakamlklar
niversiteler tarafndan yrtld grlmektedir.
BKAlarnn destekledii sosyal projelerin byk ounluunun kamu kurum ve kurulular
tarafndan gerekletirildii, STKlar ve niversiteler tarafndan yrtlen proje saysnn ise snrl
sayda olduu grlmektedir.


668


ekil 3: Sosyal Politika Proje Uygulayclar

BKAlarn destek salad proje yrtc kurum ve kurulularn kendi ilgi alanyla ilgili
konularda projeler yrttkleri grlmektedir. Kurum ve kurulular grev alanlaryla ilgili
faaliyetlerini, ounluklaky, mahalle, ile, il gibi belli bir meknda ve odak bir grup zerinde
gerekletirmektedirler.

BLGESEL KALKINMA AJANSLARI TARAFINDAN DESTEKLENEN SOSYAL
PROJELERDE NE IKAN KONULAR
Meslek edindirme ve istihdamn desteklenmesine ynelik projeler kar amac gtmeyen kurum ve
kurulularca yrtlen sosyal projeler arasnda ilk sray almaktadr. Bu kapsamda engelliler, kadnlar,
genler, gmenler ve isizlere ynelik mesleki eitim destekleri, teknik destekler, meslek edindirme
kurslar, sertifika programlar almakta, giriimcilik seminerleri dzenlenmektedir.
Eitim alannda desteklenen projeler, sosyal proje destek alanlar iinde ikinci sray almaktadr.
Bu kapsamda zel eitim, okul ncesi eitim, kz ocuklarnn eitimi, mesleki ve teknik eitim,
tamal eitim, yetikin eitimi ile okullarn fiziki artlarn iyiletirilmesi ve ders materyali gelitirme
vb. etkinlikleri desteklenmektedir.
Kltr/sanat faaliyetlerikapsamnda deerlendirebileceimiz projeler kltr evlerinin almas,
kltr ve sanat cadde ve sokaklarnn yapm, kltr-sanat eitim merkezlerinin inas, kltrel etkinlik
alanlarnn oluturulmas ve dzenlenmesi, kltrel bilgi sistemlerinin kurulmas, ktphane ve
kitaplk yapm, kltrel tantm organizasyonlar, tarihi meknlarn restorasyonu, tarihi ve kltrel
alanlarn evre dzenlemeleri, kent hafza merkezlerinin kurulmas, fotoraf sergileri ve mzik
etkinlikleri gibi faaliyetleri kapsayan projelerden olumaktadr.
Mzecilik alannda arkeoloji ve etnografya mzeleri yannda kent mzeleri, kent kurtulu
mzeleri, bitki mzeleri, aa mzeleri, mutfak mzeleri, oyuncak mzelerigibi temal mzelerin
yapm ve oluturulmas faaliyetlerinin desteklendii grlmektedir.

Sosyal Proje
Yrtcleri
Valilikler ve
Bal Kurum ve
Kurulular
Belediyeler
Kaymakamlklar STK'lar
niversiteler


669


ekil 4: Sosyal Politika Projelerinde ne kan Konular

Spor sahalar yapm ve spor organizasyonlar ile eitli spor dallarnda eitimi amalayan
projelerin ounlukla yerel ynetimler tarafndan yrtld grlmektedir. Dier taraftan
engellilere ynelik spor tesisleri inas ve turizm amal spor yatrmlar projeleri de bu kapsamda
deerlendirilebilir.
Salk alannda desteklenen projelerde toplum sal ve salk eitimini esas alan projelerin
ounlukta olduu grlmektir. Bu kapsamda ocuk ve kadn sal ile nlenebilir hastalklara
ynelik bilgilendirme ve bilinlendirme faaliyetleri, engelli ve hasta bakm eitimi, evde salk
hizmetlerinin gelitirilmesi ve desteklenmesi amalanmaktadr.
Sosyal yaam alanlar olarak deerlendirebileceimiz projeler ise kent parklar, ocuk parklar,
doa parklar ile gezi parkurlarnn yapm ve dzenlenmesini iermektedir.
G ve g sonras yaanan olumsuzluklar belirlemeyi amalayan aratrma projeleri, gmen
gruplara dnk mesleki eitim ve istihdam faaliyetleri ile eitim ve sosyal hayata uyum konulu
projeler, youn g alan blgelerde ncelikli destek kapsamndadr.
Genel olarak deerlendirildiinde BKAlar tarafndan desteklenen sosyal projeler iinde saysal
olarak az olmakla birlikte, dierlerinden farkl ierie sahip olmalar dolaysyla dikkat eken projeler
ise yledir: evre bilincinin gelitirilmesi, iklim deiiklii, blgesel sosyal yap aratrmalar, doal
afetler ve afet ynetimi, i ve ii gvenlii ve sosyal gvenlik.

BLGESEL KALKINMA AJANSLARI TARAFINDAN DESTEKLENEN SOSYAL
PROJELERDE NE IKAN DEZAVANTAJLI GRUPLAR
BKAlarn sosyal politikalar alannda destekledii faaliyetler genellikle dezavantajl gruplar olarak
belirlenen gruplarn istihdamnn salanmas ve hayat standartlarnn iyiletirilmesi amacna ynelik
Meslek
Edindirme ve
stihdam Eitim
Kltr-
Sanat
Mze/Sergi
Salonu
Spor
Parklar
Salk
G
evre ve
klim
Deiimi
Sosyal Yap
Aratrmalar

Doal
Afetler ve
Sosyal
Gvenlik


670

faaliyetleri iermektedir.Bu kapsamda engelliler,kadnlar, ocuklar, genler, yallar, gmenler,
yoksullar dezavantajl gruplar olarak tanmlanmaktadr.

ekil 5: Sosyal Politika Uygulamalarnda Dezavantajl Gruplar

BKAlar tarafndan 2011 ylnda desteklenen projelerde dezavantajl gruplariinde engelliler ilk
sray almaktadr. Engellilerle ilgili projelerin bilgilendirme ve bilinlendirme, fiziki dzenlemeler
(park, cadde, sokak vb), eitim faaliyetleri, meslek edindirme ve toplumsal hayata uyum amacna
ynelik olduu grlmektedir.
Sosyal politika alanndadesteklenen projelerin diernemli bir blm dekadnlara ynelik
projelerden olumaktadr. Kadnlar nceleyen projeler ounlukla istihdam, meslek edindirme ve
eitim konuludur. Toplumsal cinsiyet, kadna ynelik iddet ve kadn haklar konusunda yaplan
faaliyetler de bu erevede deerlendirilebilir.
ocuklar merkeze alan projelerocuk parklar, ocuk oyun alanlar, spor merkezleri ve okuma
salonlarnn yapm ve eitim destekleri ile g, yoksulluk, ailesel nedenlere bal olumsuzluklarn
ocuklar zerindeki etkilerini nlemeye ya da azaltmaya yneliktir.
Genlerle ilgili projeler istihdamn artrlmas, isizlikle mcadele, meslek edindirme, eitim,
kltrel faaliyetler, spor alanlar yapm, eitli spor etkinlikleri dzenlenmesi ve zararl alkanlklarla
mcadele konularn iermektedir.
Yallara ynelik projeler salk, huzurevi yapm ve huzurevlerinin iyiletirilmesi, yal bakm
merkezleri inas, yallara bakm hizmeti eitimi ile yallarn ekonomik, sosyal ve kltrel
ihtiyalarn belirlemeyi amalayan aratrmalar kapsamaktadr.
G ve gmenlerle ilgili projeler gmenlerin istihdam,gmenlere meslek edindirme kurslar,
gmenlerin sosyal hayata uyumlarnn salanmas ve gmen kadnlarn ve gmen ocuklarn
eitimi konularn iermektedir.
Yoksullukla mcadeleyi esas alan projelerin says olduka azdr.Bu kapsamda desteklenen
projeler kent yoksulluk haritalarnnkarlmas almalar, yoksul ocuklarn eitimi ve spor
etkinliklerine katlmlarn amalamaktadr.


Dezavantajl
Gruplar
Kadnlar
ocuklar
Genler
Yallar
Gmenler
Yoksullar
Engelliler


671

SONU ve NERLER
BKAlarn stratejik planlamalarna esas olan ve blgesel sosyal yap analizlerinde kullanlan nitel
ve nicel veri tabanlar yeterli deildir. Planlamalarda genellikle bata TK olmak zere, bakanlklar,
bakanlklar, mdrlkler gibi kurumlara ait veriler ile yerel ynetimlere ait kaytlar kullanlmakta,
saha aratrmalar ya hi yaplmamakta ya da dar kapsaml yaplmaktadr. Dolaysyla sosyal
politikalar alannda yetersizlikler daha planlama aamasnda balamaktadr.
BKAlarnda sosyal politikalar alannda aratrma, gelitirme, planlama ve uygulama konularnda
uzman personel saysnn yetersiz olduu grlmektedir. Ajanslarn ekonomik konularda olduu kadar
sosyal alanlarda da yeterli sayda ve nitelikte uzman istihdam etmeleri, sosyal politikalar alanndaki
baar dzeylerini artracaktr.
BKAlar tarafndan desteklenen sosyal politika uygulamalar bir btn olarak
deerlendirilmemektedir. ok boyutlu sosyal problemlere, tek ynl zm araylaryla
yaklalmakta ve uygulamalar olduka dar bir evrede ve snrl bir gruba ynelmektedir.
Kalknma ajanslarnn sosyal politikalar alannda danmanlk hizmeti sunduu ya da mali destek
salad sosyal projelerounlukla meslek edindirme ve istihdama dnk projelerdir. Oysa sosyal
politikalar yalnzca ekonomi temelli politikalar iermemektedir. alma koullarnn dzenlenmesi,
i ve ii gvenlii, ii sal, sosyal gvenlik ve sigorta, cret konular gibi konular gz ard
edilmektedir.
BKAlarn sivil toplum kurulular aya zayf kalmaktadr. Blgesel politikalarn oluturulmas ve
uygulanmasnda BKA kurullarnda yer alan kamu kurum ve kurulularnda grev yapan yneticilerin
blgesel sosyal politika konularnn tespitinde daha belirleyici olduklar anlalmaktadr. Vakflar,
dernekler, sendikalar gibi STKlarn blgesel politikalarn belirlenmesi ve uygulanmasnda daha aktif
olmalar BKAlar yapsal ve ilevsel adan glendirecektir.
BKAlar tarafndan desteklenen projelerin srdrlebilirlik dzeyleri dktr. Desteklenen
projeler yerel ve kapsam alan snrl,ksa sreli veya geici iyiletirmeler salayacak nitelik ve
niceliktedir. Bu bakmdan genel politikalarla da uyumlu ve srdrlebilir sosyal projelere ihtiya
vardr.
Ajanslarn temel hedefi olarak ortaya kan ekonomik kalknma, sosyal politikalarla da
desteklendii lde gerekleecektir. Sosyal boyutu ihmal edilmi sadece ekonomik kalknmaya
odaklanm kalknma yaklamlarnn beklenen dzeylerde baarl olma anslar olduka zayftr.

KAYNAKA
Akaln, O. (2010). Blgesel Kalknmada Sosyal Boyut: Yaznda Varolan Durum ve neriler,
Mlkiye, XXXIV, Say: 269, ss. 283-302.
Bedir, E., Alper,Y., Tokol, A., zaydn, M. M., Metin, B.(2012). Sosyal Politika, Akretim
Fakltesi Yaynlar, No: 1596. Eskiehir.
Erylmaz, B., Tuncer, A. (2013). Avrupa Birlii Uyum Srecinde Blgesel Kalknma Politikalar:
Blgesel Kalknma Ajanslar ve Trkiye Uygulamas, Akademik ncelemeler Dergisi, Cilt: 8,
Say: 1, ss. 165-189.
Hasanolu, M.,Aliyev,Z. (2006).Avrupa Birlii ile Btnleme Srecinde Trkiyede Blgesel
Kalknma Ajanslar, Saytay Dergisi, S.60, ss.81-103.
EURADA. 1999. http://www.eurada.org/files/RDA/Creation%
20development%20and%20management%20of%20RDA.pdf, (Eriim: 27.08.2013).
http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/02/20060208-1.htm (Eriim:21.07.2013).
Keskin, H., Sungur, O.(2010). Blgesel politika Ekseninde Yaanan Dnm: Trkiyede Kalknma
Planlarnda Blgesel Politikalarn Deiimi, SD fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Say:21, ss. 271-293.


672

Kuruluundan Bugne kalknma Ajanslarnn Sosyal Politikalar. 2012. Kalknma Bakanl.
Okcu, M., Acar, O. K., Akaman, E. (2012). Trkiyede Blgesel kalknma Planlar Vizyon, Stratejik
Ama ve Hedefleri zerine Analitik Bir nceleme, SDU fen Edebiyat Fakltesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Say: 27, ss. 231-246.
zaydn, M. M.(2008). Kresel Etkilerle ekillenen Sosyal Politika Ekseninde Sosyal Politikalarn
Geleceini Tartmak, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler fakltesi Dergisi, Say:
10/1, ss. 163-180.
zen, P.(2005). Blge Kalknma Ajanslar, TEPAV.
zer, M. A.(2012). Trkiyede Blgesel kalknma Ajanslarnn Sosyal Ekonomik levleri, Kamu-
, Cilt: 12, say: 2. ss. 37-74.
Sapancal, F. (2007). Avrupa Birliinde Sosyal erme Politikalar, Tisk Akademi, Say: II, ss. 57-
108.
www.sodes.gov.tr/SODES.portal(Eriim: 01.09.2013).
Yerel Desenler, Kalknma Ajanslar 2011 Yl Genel Faaliyet Raporu,Blgesel Gelime ve Yapsal
Uyum Genel Mdrl.

KALKINMA AJANSLARI 2011 YILI FAALYET RAPORLARI
Ahiler Kalknma Ajans Ajans Faaliyet Raporu 2011 Yl,
http://www.ahi-ka.org.tr/upload/pdf/faaliyet%20raporlari/faliyet_raporu_2011.pdf
Ankara Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet Raporu,
http://www.ankaraka.org.tr/tr/files/yayinlar/2011-faaliyet-raporu.pdf
Bat Akdeniz Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet Raporu, http://www.baka.org.tr/uploads/199baka-
2011-faaliyet-raporu30mayis.pdf
Bat Karadeniz Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet Raporu,
http://bakka.gov.tr/assets/raporlar/ilgilidosyalar/BAKKA%202011_FAALiYET_RAPORU.pd
f,
Bursa Eskiehir Bilecik Kalknma Ajans 2011 Faaliyet
Raporu,http://bebka.org.tr/admin/datas/sayfas/files/2011%20Faaliyet%20Raporu.pdf
ukurova Kalknma Ajans 2011 Yl Ajans Faaliyet Raporu.
2012.http://www.cka.org.tr/dosyalar/%C3%87.K.A.%20Y%C4%B1ll%C4%B1k%20Faaliyet.
pdf,
Dicle Kalknma Ajans Faaliyet Raporu 2011,http://www.dika.org.tr/photos/files/2011_faaliyet.pdf
Dou Akdeniz Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet Raporu,
http://www.dogaka.org.tr/images/2012/kkb/yayinlar/2011_yillik_faaliyet_raporu.pdf
Dou Anadolu Kalknma Ajans Faaliyet Raporu 2011,
http://www.daka.org.tr/panel/files/files/belgeler/kurumsal/2011_Faaliyet_Raporu.pdf
Dou Karadeniz Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet
Raporu,http://www.doka.org.tr/files/2011faaliyetraporu.pdf,
Dou Marmara kalknma Ajans Faaliyet Raporu
2011,http://www.marka.org.tr/Uploads/Files/2011%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Faaliyet%20
Raporu.pdf
Frat Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet
Raporu,http://www.fka.org.tr/ContentDownload/2011%20Ajans%20Faaliyet%20Raporu.pdf


673

Gney Ege Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet Raporu,
http://www.geka.org.tr/yukleme/planlama/GEKA_2011_Yili_Faaliyet_Raporu.pdf
Gney Marmara kalknma Ajans 2011 Yl Ajans Faaliyet Raporu,
http://www.gmka.org.tr/uploads/downloads/dosya/faaliyet_raporu/2011/index.html#/0
pekyolu Kalknma Ajans (KA) 2011 Yl Faaliyet Raporu,
http://www.ika.org.tr/SayfaDownload/2011%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Faaliyet%20Rapor
u.pdf
stanbul Kalknma Ajans 2011 Yl Ajans Faaliyet
Raporu,http://www.istka.org.tr/content/pdf/2011_Faaliyet_Raporu.pdf,
zmir Kalknma Ajans Faaliyet Raporu 2011,
http://izka.org.tr/files/planlama/7_faaliyet_raporlari/2011/faaliyetraporu2011.pdf,
Karacada Kalknma Ajans Faaliyet Raporu 2011,
http://www.karacadag.org.tr/ContentDownload/2011%20FAAL%C4%B0YET%20RAPORU.
pdf
Kuzey Anadolu Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet
Raporu,http://www.kuzka.org.tr/ContentDownload/NY3P12011_Ajans_Yillik_Faaliyet_Rapo
ru.pdf
Mevlana Kalknma Ajans 2011 Yl Ajans Faaliyet Raporu,
http://www.mevka.org.tr/Content/ViewArticle/2011_ajans_faaliyet_raporu?articleID=Asf9%2
FG79Bb1NRtg4ETpIYg%3D%3D
Oran kalknma Ajans, 2011 Yatrm Destek Ofisi Birimi Faaliyetleri,
http://oran.org.tr/materyaller/Editor/document/Faaliyet_Raporlari/2011%20Yat%C4%B1r%C
4%B1m%20Destek%20Ofisleri%20Birimi%20Faaliyet%20Raporu.pdf
Orta Karadeniz Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet
Raporu,http://www.oka.org.tr/ContentDownload/OKA2011YILI%20FAALIYETRAPORU.pd
f
Serhat Kalknma Ajans 2011 Yl Faaliyet Raporu,
http://www.serka.gov.tr/store/file/common/9598b70f39bec86f9043d8d7b293219e.pdf
Trakya Kalknma Ajans 2011 Yl Ara Faaliyet Raporu,
http://www.trakyaka.org.tr/uploads/docs/15082012DHJQ-q.pdf
Zafer Kalknma Ajans Faaliyet Raporu 2011,
http://www.zafer.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarAe/zeka_f
aaliyet_raporu_2011.pdf.


674




675

GRMCLK KLTR (NDE KOYUNLU RNE)
Mustafa TALAS
1

Elvan YALINKAYA
2

ZET
Bir milletin yaama tarz olarak ifade edilebilecek olan kltr, insann insan tarafndan tesis
edilmi olan evresini ifade etmektedir. Sosyal hayat alannn btn ynlerinde etkili olan kltr,
sosyo-kltrel yapnn bir alt sistemi olan ekonomik yapnn da belirli bir kltre sahip olduunu bize
anlatmaktadr.
ktisadi kltrn nemli gstergelerinden birini de giriimcilik kltr oluturmaktadr. nsanlarn
iktisadi hayatta giriimci olmay tercih etmeleri ya da giriimcilikte baarl olmalar bir kltr ifade
eder. Yani insanlarn ekonomik yapya uyum salamalar, bu yapy gelitirmeye almalar, yeni
yatrm yapmaya yatkn, istekli ve hevesli olmalar hep kltrn insanlara kazandrd iktisad
marifetlerdir.
Bu almann amac, ortak teebbs rnei olan Nide li Merkez Koyunlu Kasabas Hal
Fabrikas ve Entegre Tesislerinin hikyesini ve tecrbelerini giriimcilik kltr ekseninde analiz
etmektir. Bu aratrmada etnografik alan tekniklerinden rnek olay incelemesi kullanlmtr.
Anahtar Szckler: Kltr, giriim, giriimcilik, giriimcilik kltr, giriimcilik eitimi

ABSTRACT
The culture, which can be expressed as a nations life-style, means humans environment
established by human. The culture, which is efective in all aspects of the area of social life, tells us
economic structure, a subsystem of socio-cultural construction, has a particular culture.
One of the important indicators of economic culture is entrepreneurial culture. Peoples preference
to be an entrepreneur in the economic life or to be successful in entrepreneurship expresses a culture.
That is, peoples adjustment to the economic structure, their efforts to develop this structure, their
capability, eager and willing to make new investments are all economic skills which are all given by
culture.
The purpose of this research is to analyze the history and experiences of Nide City-Koyunlu
Province, Carpet Factory and Integrated Facilities within the scope of entrepreneurial culture. In this
research, case study method, one of ethnographic research techniques, has been used.
Keywords: Culture, enterprise, entrepreneurship, entrepreneurial culture, entrepreneurial
education

GR: AMA, KAPSAM, SINIRLILIKLAR, MATERYAL VE METOT
En genel anlamda, bir milletin yaama tarz olarak tarif edilen kltr, (Doan, 2007:396),
sosyolojinin, antropolojinin, psikoloji, sosyal psikoloji ve sosyal antropolojinin en nemli
konularndan birini oluturmaktadr. Geni bir kullanm alanna sahip olan kltr, medeniyet ile
bilimsel alanda, gzel sanatlarda estetikle, beeri alanda eitim sreciyle, teknolojik alanda retim ile
kendini gstermekte olan ok karmak bir aratrma alandr. Btn bunlarn tesinde, gnlk dilde
elit insanlarn sahip olduu bir zellii ifade etmek iin kullanlmaktadr (li, 2002:80).

1
Do. Dr., Nide niversitesi Eitim Fakltesi ilkretim Blm E-Posta: mtalas44@gmail.com
2
Yrd.Do. Dr., Nide niversitesi Eitim Fakltesi ilkretim Blm E-Posta: eyalcinkaya@nigde.edu.tr




676

Kltr bir milletin yaama tarz eklindeki anlamnda kullanldnda, yaamn ok farkl alanlar
vurgulanm olur. Dini, iktisad, ahlk, estetiksel, edeb, mimar vs. btn sosyal hayat sahalar
kltrn eitli tezahrleri olarak kendini gsterir. Kltrn iktisad kltr eklindeki yaam alannn
konularndan biri olan giriimcilik kltr, herhangi bir sosyal ortamda, sosyal yapnn sosyo-
ekonomik adan kalknm olmasnda nemli yeri olan hususlardandr. nsanlarn ekonomik
kaynaklar retme biimi, tasarruf edip birikim oluturma ekli, bu birikimlerini kullanma ekli hep
giriimcilik kltr ile izah edilecek mevzular olarak dikkat ekmektedir.
Bu bildiride, giriimcilik kltrnn Trkiyedeki baarl rneklerinden olan Nide Koyunlu
rneinde ele almak tasarlanm ve allmtr. Nidenin Koyunlu Kasabas Orta Anadoluda
meskun olan mtevazi bir yerleim yeri olarak z kaynaklarndan oluturmu olduklar birikimleri ile
bir dnya markas yaratm olmalar giriimcilik kltrne rnek bir deer olarak dikkatlerimizi
zerine ekmitir.
alma birbirinden bamsz be blmde ele alnmtr. Birinci blmde, kltrn kavramsal
analizi yaplm, ikinci blmde giriimcilik kavramsal analize tabi tutulmu, nc blmde bir
kltr alan olarak giriimcilik konusu sosyolojik analize tabi tutulmu, drdnc blmde giriimcilik
kltr ve eitim ilikisi tartlm ve son blmde ise Koyunlu rneinde Koyunlu Kasabas rnek
olay olarak analize tabi tutulmutur. Bu anlamda alma Koyunlu Kasabas ile snrldr. Materyal
olarak Nide niversitesi Ktphanesi, ahsi ktphaneler ve web ortamndaki baz veriler
kullanlmtr.
Bu noktada almamzn ilk blm olan kltr alt balna bakmak gerekir.
Kltr
Kltr, tanm konusunda enflasyon olan kavramlardan birisidir. Kltrn yz altm aan tanm
yaplmtr. Bundan dolaydr ki, kltr zerinde ittifak olan kavramlardan deildir.
Kltr tanmlanamaz kavramlardandr ifadesini kullanmak pek abart olmayacaktr. Bu sebeple,
Radcliffe-Brown da bu tanmlanamazlndan yola karak kltrn zorluuna atfta bulunarak, kltr
kavramnn kullanlmamas gerektiini ne srmtr. Ancak buna ramen kltr yaygn bir ekilde
kullanlmaya devam edilen kavramlardandr (i, 1995:17-18).
Bozkurt Gvene gre, kltr, bugn, aada belirtilen kavramlar yerine kullanlmaktadr
(Gven, 1992:95):
-Kltr, bir toplumun ya da toplumlarn medeniyetidir.
-Kltr, bir insan ya da toplum teorisidir.
-Kltr, srekli deiimlerin bilekesidir.
-Kltr, beeri alanda eitimdir.
-Maddi ve biyolojik alanda, retim, tarm, biim verme anlamndadr.
Latince tarm anlamna gelen cultura kelimesinden gelen kltr (een, 1996:11), etimolojik
kkenindeki anlamnda, topraa bir eyler ekip rn almak, retmek anlamnda kullanlmaktadr.
Latinceden gemi olan cultura, (kltr) szcnn ancak 19. Yzyln nc eyreinde
bilimsel bir ierik elde etmektedir (Turan, 1995:463). Sonraki dnemlerde Bat dillerinde culture
olarak kullanlan kltr kelimesinin Osmanl Trkesindeki karl hars kelimesidir.
Gnlk dildeki kullanmnda kltr, bilgili, birikimli ve elit insanlar iin sfat olacak ekildedir.
nsanlarn sofistike bilgilerle donanm olmas onlarn kltrl olduunu bize anlatmaktadr. Ancak bu
sosyolojik ve sosyal antropolojik olarak doru deildir. Sosyoloji ve sosyal antropolojiye gre her
insan kltrldr.
ster yamur ormanlarndaki ilkel kabile mensubu bir insan olsun ister New York caddelerinde
dolaan bir Amerikal isterse de Tokyodaki bir Japon olsun dnyada yaayan btn insanlar
sosyolojik olarak kltrldr. Ayn zamanda sahip olduklar kltrler de kendilerine gre zel ve
kendilerine gre gzeldir (Talas, 2003:74).


677

nsanolunun doa ile etkileimi sonucunda ya da doa ile mcadelesi soncu olarak kendi eseri
eklinde ortaya koymu olduu unsurlar kltr ifade etmektedir.
Sosyal psikologlar kltr bir topluluun sosyal alkanlklar veya ortak anlamlar sistemi eklinde
tanmlamaktadrlar. Sosyal psikologlarn yaklamlarna gre, bir toplumun kltr ya da sosyal miras
daima kendine zgdr. nsanlarn ayrt edici olan yaam biimidir (Hogg ve Vaughan, 2007:654).
Kltr toplumlarda yllarn birikimi olarak doal ve sonradan kazanlm zelliklerle geliimini
tamamlar. Bunu Yzbaolu vd. ifadeleri ile aadaki gibi zetleyebilmek mmkndr (Yzbaolu
vd., 2009:302):
Kltr olgusunu daha iyi kavrayabilmek iin bir lkenin bulunduu corafi blge ile lke
tarihinin nemli olaylarnn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Tketici davranlarn
belirleyen toplumsal yaam biimleri, milletlerin komularyla yzyllar boyu sren komuluk
ilikileri ve kresel egemen glerle ilikilerin biim ve younluu nemli bir rol oynar. Corafya ve
tarihin kltr oluumu zerindeki nemini vurgulamak iin bir rnek vermek gerekirse, 1948 ylnda
Filistin topraklar zerinde kurulan srail devletinin bugne kadar komularyla genel olarak atma
ve sava halinde olmas, srail kltrnn ekillenmesinde ok nemli bir etken olmutur.
Yani zet olarak kltr corafi faktrler, insanlarn biyolojik kapasiteleri ve zihinsel
kapasitelerinin yan sra yaadklar toplumda ortaya karm olduklar teknolojik seviyeleri tayin
etmektedir. Bu durum giriimcilikte biraz daha doal kaynaklarn tesine kayan bir kltrel yapy
gerektirmektedir.
Sonuta insan kltr, insana zg olarak insann insan tarafndan meydana getirmi olduu her
eyini ifade eder. nsann dnyaya, olaylara bak alar gibi soyut zelliklerinin yannda, kpr,
baraj, teknik alet ve edavatlar ile birlikte bunlar ortaya koymak iin sahip olunan bilgiyi kapsayan
karmak bir btne kltr diyebiliriz.
almann bu aamasnda giriimcilii kavramsal analize tabi tutabilmek mmkndr.
Giriimcilik
nsanlarn hayatta kalabilmek iin eitli problemlerini zmek mecburiyetleri bulunmaktadr. Bu
problemleri zmek iin yerine getirdikleri retim faaliyetlerinin btnne ekonomi denilmektedir.
Ekonominin temelini retim faktrleri oluturmaktadr. Bu retim faktrleri toprak, emek, sermaye
ve teebbsten ibarettir.
ktisatlara gre, doal kaynaklar ifade eden toprak, insan abasnn rn olan emek ve yaratlan
kaynaklarn birikimi olan sermaye klasik retim faktrleridir. Yeni ve gelimi dnem ekonomilerinin
retim faktr ise nceki dnemin faktrn uyumlu bir ekilde bir araya getiren giriim (ya da
teebbs) faktr vardr. Giriim faktrn devreye sokacak insanlara ise giriimci ad verilmektedir
(Arzova, Yozgat ve Uydac, 2007:143).
Giriimcilik, teknik bir iktisadi terim olarak yeni saylabilir ama insanlk tarihinin ok eski
dnemlerinden beri insanlarn giriimcilii toplumsal yapda, gnlk hayatta pek ok problemi zp
yenilik getirmitir. letmecilik tarihinde de giriimciliin nemli yeri bulunmaktadr. Kelime
bakmndan Franszca girimek, ele almak fiilinden tremi olan giriimcilik, iki yz yl akn bir
sredir iletme literatrnde olmasna ramen, tanm konusunda nemli tartmalarn devam ettiini
sylemek mmkndr. Genel eilim, giriimcilii kk iletme kurmak ve ynetmek olarak
tanmlayabiliriz(Arzova, Yozgat ve Uydac, 2007:143).
Giriimcilik, Fransz iktisats J.B. Sayn gelitirdii ekonomik sistem ile birlikte drdnc
retim faktr olmutur. Bylece klasik retim faktr olan toprak, emek ve sermayeye giriimcilik de
eklenmitir (Mftolu, 2001:2)
Konu asl nemini J. Schumpeterin dinamik giriimcilik yaklamyla elde etmeyi baarmtr.
Bilindii gibi yeni tedarik kaynaklar, yeni sat piyasalar, yeni rnler, yeni prosesler ve yeni
organizasyon biimlerini uygulayarak eskiyi yeni ile ikame eden dinamik giriimci ekonomik
bymenin en enmli aktr olarak ortaya konmaktadr (Mftolu, 2001:29).


678

Sanayi toplumunun alp bilgi toplumuna geiin sz konusu olmasyla, insann fiziksel emei
nem kaybederken fikirsel emein nemi hzla art kaydetmitir (Mftolu, 2001:2).
Bilgi toplumun yaand an ad olan kreselleme, dnyay hzla etkisi altna almaya balam,
insanlarn eriimlerini engelleyen btn duvarlar ykp iletiim alaryla donatmtr. Bu durum, ayn
zamanda, ok zel bir etkileim yaratm ve dnya apnda her alanda rekabeti yaygnlatrmtr. Bu
etkileim, sper donanml bireyler, irketler meydana getirmi ve bu unsurlar aracsz olarak dnya
sahnesine girebilmekte olan insan tipini yaratmtr. Rekabetin yan sra, yenilikler ve yeni frsatlarn
ortaya kmas, giriimciler iin de yeni frsat ve imknlar yaratmtr. Bunun yan sra, kreselleme,
giriimciliin yapsn ve biimlerini tamamen deitirmeyi baarmtr (z ve Erdemir, 2007:873).
Bu dnemin nemli dayanak noktalarndan biri de beyin gcne dayanmasdr. Yani kreselleme
a beyin gcne dayanan bir adr. Giriimcilik de, byk oranda, beyin gcne yani fikir emeine
bal olmaktadr. Btn bu gelimelerin ortaya k da aratrma gelitirme (ar-ge) faaliyetlerine
bal olarak ortaya kmaktadr.
Yenilik ve gelime, dnyann bu yeni dneminde, ounlukla, giriimciliin rn olarak kendini
gstermektedir.
Giriimcilik Kltr
Kltr, eer, yaam biimi eklinde alglanacak olursa, giriimcilik kltr de giriimciliin yaam
biimi olarak ifade ediliidir denilebilir.
Giriimciliin bir yaam biimi olarak benimsenii toplumsal gelimeyi salamak iin ok
nemlidir. Toplumsal hayatta yenilikler gelitirmek, toplumsal sosyo-ekonomik bakmdan gelitirip
ileriye doru atlm yapacak ekilde dizayn etmek hususlar, ounlukla, giriimcilik kltrnn iznine
tabidir. Azl ya da okluu, yeterlilii ya da yetersizlii, genellikle, giriimcilik konusundaki yaam
biimi ile ifadesini bulmaktadr.
Ekonomik faaliyetler, doal artlarn yan sra, insanlarn toplumsal hayatta kendini nasl ifade
ettii ile balantl olmaktadr.
retmek, tketmek, almak, satmak, ihracat yapmak, ithalat yapmak, finansman oluturmak,
yatrm yapmak, tasarruf yapmak gibi ekonomik faaliyetlerin tamam doal artlarn yannda insan
unsurunun kavramasnn, alglamasnn, renmesinin, istek, arzu ve heveslerini dizginleyebilmesinin
ya da ynlendirmesinin de rndr.
Hangi mal kimin, ne ekilde, kim iin, hangi artlarda retip tketip datp yatrma ynlendirip
pazarlamas iktisadi kltrn gereklerine baldr. ktisad kltrn gereklerine baldr. ktisad
kltrn bir alt sistemi olarak ileyen giriimcilik kltr, gnmz sosyal yaamnn alt sistemi olan
ekonomik yaamnn vazgeilmez deerleri arasnda kendine yer bulmay baarmtr.
Baz insanlarn dierlerine gre ok daha fazla giriimci zellikler tamasnda aile, evre ve
devletin deer yarglar gibi eitli faktrlerin etkili olduu grlmektedir. Giriimcilii etkileyen bu
faktrler ocukluktan balayarak yetikinlik dneminin sonuna kadar kiinin geliimi zerinde etkili
olmaktadr (Mftolu, 2001:22). Bu sebeple, giriimcilik kltr asndan eitimin nemini izah
etmek ve giriimcilik kltr ile eitim arasndaki ilikiyi tartmak gerekmektedir.
Giriimcilik Kltr ve Eitim
Giriimcilik, kltrel deerlerle yakndan ilikilidir (Demirel ve Tikici, 2004; Ayta, 2006:139;
Ersoy, 2010). Giriimciler, yesi olduklar topluma ait kltrden aldklar parametrelerle oluan bir alt
kltr erevesinde hareket ederken, kiilik yaplar da bundan etkilenmektedir. Kiilik yaplarnda
aktif ya da pasif olan unsurlarn varl nemli lde kltrel etkilerle olumaktadr (Demirel ve
Tikici, 2004). Ayta (2006:139)a gre baz toplumlar giriimcilik konusunda yksek performans
gsterirken dierlerinde ayn performans grlmemektedir. Toplumun yapsal koullar, deer ve
norm sistemleri, her hangi bir davrann ve hareketin olumasn dorudan etkileyebilmektedir
(Ayta, 2006:139).


679

Giriimcilerin alma azmi, yatrm yapma tutkular, baarma arzular ve cesaretli olmalar, bir
lkede ekonomik istikrarn srdrlebilir olmas asndan byk neme sahiptir (Ercan ve Gkdeniz,
2009:77). ark ve Koyuncu (2010:7) ise giriimciliin temelinde yenilik getirme, risk alma ve pro-
aktif olma olmak zere anahtar e bulunduunu belirmektedirler. Bireyde bahsedilen bu
zelliklerin oluabilmesinde ise yaad evrenin ve ald eitimin nemi inkr edilemez.
Giriimcilik kltrnn olumasnda ve ekillenmesinde ilk olarak bireyin iinde yaad ailesi ve
yakn evresi, bunun yannda okul yaants olduka nemlidir. Giriimcilik kltrnn yerlemesi
asndan, zellikle yaratc ve eletirel dnme becerisi gelimi, kendine gvenen bireylerin
yetitirilmesinde bireyin yaad evrenin rol mutlaka dikkate alnmaldr. Eitim giriimciliin
ortaya kmasndaki ve gelimesindeki en byk yardmc faktrlerden biridir (etinkaya Bozkurt ve
Alparslan, 2013: 11). Giriimciliin, genetik bir zellik olmann yannda eitim ve renme
sonucunda edinilen bir davran deiiklii olduu bilinmektedir (Taraf ve Halis, 2008:91).
Giriimcilik eitiminin giriimci kiilik zelliini artrma ynnde olumlu katks olduu
bilinmektedir. Giriimcilik eitimi rencilerin giriimci olma ve olmama kararlarn etkilemekte ve
rencilerin giriimcilii bir kariyer frsat olarak grmelerini salamaktadr. Ayrca giriimcilik
eitimi sayesinde giriimci kiilik zellii (baar ihtiyac, kontrol oda, risk alma eilimi, belirsizlie
kar tolerans, kendine gven ve yenilikilik) rencilere retilmektedir (Korkmaz, 2012:223).
Giriimcilik eitiminden ama bir kiide giriimcilik potansiyeline ynelik olarak gizli kalm bir
takm zelliklerin ortaya kmasn ve farknda olmasn salamaktr (etinkaya Bozkurt ve
Alparslan, 2013:12).
Giriimci asndan yeni bir iletme kurma dncesi kiinin ait olduu toplumun kltr,
etkilendii alt kltrler, ailesi, arkadalar, retmenleri ve meslektalarndan gelen destee baldr
(ark ve Koyuncu, 2010:7). Ersoy (2010:72)a gre kii ya da birey ierisinde yaad toplumun
sosyal yapsndan, teknolojik altyapdan, ekonomik faaliyetlerden ve eitim durumundan byk
oranda etkilenmekte ve dnce yapsna bu ortam ekil vermektedir. rnein Ersoy (2010) tarafndan
sosyal alan niversite son snf rencileri ile kltrel evrenin giriimcilik tercihine etkisini ortaya
koymak amacyla yaplan almada, taradaki sosyal yapnn ehir merkezlerine oranla daha gl
olmas nedeni ile sosyal yapnn ve dini inanlarn giriimcilik tercihlerinde daha etkin olduu
sonucuna ulalmtr. Ayrca ankete katlanlarn byk ounluunun, eitimin kiilerin ufkunu
aacan ve giriimcilik tercihlerini daha farkl boyutlara tayarak daha yeniliki, daha rekabeti ve
daha bilgiye dayal alanlara doru yneltecei grnde olduklar tespit edilmitir. Sz konusu
aratrmada kiilerin tercihlerinde iinde yaadklar sosyo-kltrel ve corafi yapnn etkili olduu ve
eitimin bunu deitirdii sonucuna ulalmtr (Ersoy, 2010:75).
ark ve Koyuncu (2010) tarafndan yaplan bir almada, bireylerin kltrel zellikleri ile
giriimcilik eilimleri arasndaki ilikinin kltrn bireycilik ve toplumculuk boyutu asndan
irdelenmesi amalanm ve aralarndaki ilikinin anlaml olduu sonucuna ulalmtr.
Karabulut (2009) tarafndan niversite rencilerinin giriimcilik eilimlerini belirlemek amacyla
yaplan aratrmada ise, rencilerin giriimcilik eitimleri almalarna ramen yeni kurulmu bir ite
almad, kendi iini kurmad, mezun olunca kendi iini kurup, giriimci olmak istemedii ortaya
konmutur. Olduka dikkate deer sonular ulaan Karabulut (2009), niversitelerde giriimcilik
kltrnn oluturulabilmesi iin rencilerin yaratclk, strese tahamml ve giriimcilik motivasyonu
zelliklerinin dikkate alnmas gerekliliini vurgulamaktadr.
Yukarda bahsi geen aratrmalardan da anlalaca zere giriimcilik kltr ile eitim arasnda
dorudan bir ilikinin varl dikkat ekmektedir. Dolaysyla iktisadi gelime assndan kiilerin
kk yatan alm olduklar eitimin payn da gz ard etmemek gerekmektedir.
KOYUNLU RNENDE GRMCLK KLTR
Koyunlu, Nide li Merkez ileye bal bir beldedir. nsanlarnn tipik zellikleri ticarete yatkn
giriimci yapdadr Trkiyenin birok yerine dalm ve buralarda nemli konumlar elde etmi
insanlar giriimcilii kltr olarak yaamak gibi bir ayrcal bnyelerinde tamaktadrlar.


680

Koyunlu ismini asl nlendiren Koyunlu Hal fabrikas ve entegre tesislerinin kasaba insannn
ortak teebbsnn rn olarak faaliyetlere balam olup bugn, kendi sektrnde bir dnya devi
olma yolunda hzl admlarla ilerleyen bir markaya sahip olmasdr.
Tannan, bilinen ve lkede ve uluslar aras pazarda tercih edilen rn markasna sahip olmak,
aslnda, Koyunlu insannn giriimci kltrne baldr.
Bu almada, Koyunlu Hal Fabrikas ve Entegre tesislerini ortaya karan Koyunlu
Kasabasndaki insan gcnn giriimci ruhunun bir rnek olay olarak analiz edilmesi amalanmtr.
Bu alma, Koyunlu Giriimcilii konusunda bir balang niteliindedir. Bu almada elde edilecek
temelden sonra ilve almalarla bu nemli ve zellikle Anadoluda grlmesi olduka g olan
iktisadi kltr rneini btn sosyal bilim camiasna tantmak bir akademik grev olarak tarafmzdan
yaplacaktr.
Koyunlu Fabrikas Ynetim Kurulu Bakan Erdoan Mumcu, Koyunlu Kasabasnda drt mevsim
oturanlar ve yayla mevsiminde Koyunluya gelenler, cami imam, yllardr kasabada yaayan
ilkretim retmeni vs. ile yaplan eitli grmeler ve gzlemlerden elde edilen veriler nda
Koyunlu rnekli Giriimci Kltr ile ilgili aadaki tespitler yaplmtr:
-Koyunlu halknn kendi kasabalarnn dnda stanbul, Bursa, Ankara, neglde Kk ve Orta
Boy letmeler (KOB) sahibi olduu,
-Bu KOBlerde arlkl sektr olarak mobilya ve ev tekstilinde faaliyet gsterdikleri,
-Koyunlu isminin Trkiyede ve ihracat yaplan lkelerde nl bir marka olmasn temin eden
Koyunlu insannn giriimci kltr olduu,
-Bir kasabann irili ufakl birikimleriyle ilk etapta kendi kyllerine i imkn temin edilmek zere
bu giriim rneini ortaya koyduklarn ancak burada zamanla doal olarak Koyunlu dndakilere de
i imkn temin eder hale geldiini,
-400den fazla alan ile dorudan, allan nakliyat irketleri ve yardmc kurulularla birlikte
binlerce insana i olana salayan fabrikalarnda u anda da alma nceliinin Koyunlulularda
olduu,
-Doalgaz ile kendi elektriini retmek, kendi boyasn retmek gibi yeniliklerle giriimciliin
yenilie yatkn rneklerini sunmas,
-Nide ii ve Nide dndaki Koyunlular ile markann retimini gerekletiren irketin
nclnde Nide niversitesi Merkez Yerlekesine cami yapm ve ibadete al ile giriimciliin
hayrseverlik boyutunu da ortaya koyduu,
-Koyunlu Kasabasnda retim geleneinin devam ettirilmesinin yaygn eitim eklinde
gerekletii,
-Ankara-Siteler, negl, stanbul ve Bursa merkezli Koyunlu Kasabasndan olan giriimcilerin
artk ikinci nesli ap nc nesle baladklar, Birko Ynetim Kurulunu oluturan Koyunlulular iin
de bunun geerli olduu grlmektedir.
SONU
Kltr, bir yaam biimi olarak deerlendirilecek olursa, giriimcilik kltr de giriimciliin
yaam biimi olarak ifade edilebilir. Giriimciliin bir yaam biimi olarak benimsenii toplumsal
gelimeyi salamak iin ok nemlidir. Giriimcilik ve giriimcilik kltrnn oluturulmas,
kalknmann nemli unsurlar arasnda saylmaktadr. Giriimcilik kltr, insanlarn toplumda etkin
rol almalar biiminde, toplumlarn ekonomik dzeylerini dorudan etkilemektedir. Hi kukusuz ki,
toplumsal gelimeyi salamak iin toplumda yaratc dnen, yeniliki, problem zme becerisine
sahip, motivasyon dzeyi yksek bireylere ihtiya vardr.
Ortak teebbs rnei olan Nide li Merkez Koyunlu Kasabas Hal Fabrikas ve Entegre
Tesislerinin hikyesini ve tecrbelerini giriimcilik kltr ekseninde analiz etmeyi amalayan bu
almada, Koyunlu halknn ticarete yatkn giriimci yapda olduklar grlmektedir. Bunun yannda,
Koyunlu insan Trkiyenin birok yerine dalm ve buralarda nemli konumlar elde etmilerdir.


681

Dolaysyla giriimcilii bir kltr olarak yaattklar ortaya kmaktadr. retim geleneinin devam
ettirilmesinde ise kk yatan itibaren ailelerinden aldklar eitimlerin byk rolnn olduu
grlmektedir.
KAYNAKA
Arzova, S., Yozgat, B. Ve Uydac, U. M. (2007). Trkiyede giriimcilik-1999 Marmara depremi ile
2000 ve 2001 finansal krizlerinin etkileri. Globallama Prosesinde Kafkas ve Merkezi Asiya
II. Beynelhalq Kongresi Kitab, Bak.
Ayta, . (2006). Giriimcilik: sosyo-kltrel bir perspektif. Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 15, 139-160. http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr (Eriim Tarihi:17.09.2013).
ark, . H. ve Koyuncu, O. (2010). Bireyci-toplumcu kltr ve giriimcilik eilimi arasndaki
ilikiyi belirlemeye ynelik bir aratrma. Mehmet Akif Ersoy niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, (3), 1-18.
http://edergi.mehmetakif.edu.tr/index.php/sobed/article/view/221/131 (Eriim
Tarihi:16.09.2013).
een, A. (1996). Kltr ve politika, Gndoan Yay., Ankara
etinkaya Bozkurt, . ve Alparslan, A. M. (2013). Giriimcilerde bulunmas gereken zellikler ile
giriimcilik eitimi: giriimci ve renci grleri. anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Giriimcilik ve Kalknma Dergisi, 8(1):7-28.
http://gkd.comu.edu.tr/images/form/dosya/dosya_582955.pdf (Eriim Tarihi:16.09.2013).
Demirel, E. T. ve Tikici, M. (2004). Kltrn giriimcilie etkileri. Dou Anadolu Blgesi
Aratrmalar, 2(3), 49-58.
Ercan, S. ve Gkdeniz, . (2009). Giriimciliin geliim sreci ve giriimcilik asndan
Kazakistan. Bilig, 49, 59-82. http://yayinlar.yesevi.edu.tr/files/article/228.pdf (Eriim
Tarihi:19.09.2013).
Doan, . (2007). Sosyoloji kavramlar ve sreler. Pegem A Yaynlar, Ankara.
Ersoy, H. (2010). Kltrel evrenin giriimcilik tercihine etkisi. Organizasyon ve Ynetim Bilimleri
Dergisi, 2(1), 71-77.
http://www.sobiad.org/ejournals/dergi_ybd/arsiv/2010_1/09huseyin_ersoy.pdf (Eriim
Tarihi:18.09.2013).
Gven, B. (1992). nsan ve kltr, Remzi Kitabevi, stanbul.
Hogg, M. A. and Vaughan, G. M. (2007). Sosyal psikoloji, evirenler: brahim Yldz-Aydn Gelmez,
topya Yaynlar, Ankara.
li, G. (2002). Sosyolojiye giri. An Yaynlar, Ankara.
i, M. (1995). Kltr smrgecilii ve eitim. Turan Yay., stanbul.
Karabulut, A. T. (2009). niversite rencilerinin giriimcilik zelliklerini ve eilimlerini belirlemeye
ynelik bir aratrma. Marmara niversitesi BF Dergisi, 26(1),331-356.
http://dosya.marmara.edu.tr/ikf/iib-dergi/2009-1/17_331-356-uni-ogr.pdf (Eriim
Tarihi:18.09.2013).
Korkmaz, O. (2012). niversite rencilerinin giriimcilik eilimlerini belirlemeye ynelik bir
aratrma: Blent Ecevit niversitesi rnei, Afyon Kocatepe niversitesi, BF Dergisi, 14
(2), 209-226.
Mftolu, T. (2001.) Giriimcilik. Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir.
z, M. ve Erdemir, N. K. (2007). Nasl Kresel Giriimci Olunur. Beinci Uluslar Aras Trk Dnyas
Sosyal Bilimler Kongresi Kitab, Celalabat-Krgzistan.
Taraf, H. ve Halis, M. (2008). niversitelerdeki Giriimcilik Eitiminin Giriimsel z Yetkinlik
Algs zerindeki Etkisi: Bir Aratrma. Giriimcilik ve Kalknma Dergisi, 3(2), 91111.


682

Talas, M. (2003). Kreselleme ve Trkiyede kltr politikalar, Malatya.
Turan, . (1995). Trk aydn ve kltr, Trk aydn ve kimlik sorunu, Balam Yay., stanbul
Yzbaolu, N. ve Dadelen, O. (2009). Giriimcilik faaliyetlerinde kltrleraras etkileimin
uluslararas pazarlama asndan deerlendirilmesi, 6. Uluslararas Trk Dnyas Sosyal
Bilimler Kongresi Kitab, Celalabat-Krgzistan.


683

KAYSERDE KRESEL KAPTALZME UYUM MEKANZMALARI


Aylin Yonca GENOLU
1


ZET
Kapitalizm, Kayseri Ekonomisi ve adamlar balkl doktora tezinden karlan tebliin
konusu; kapitalist ekonomik sistem ve Kayserinin sosyoekonomik yaps ierisinde iadamlarnn
rettii kresel kapitalizme uyum mekanizmalardr.
Kayserili iadamlarnn ve Kayseri ekonomisinin kapitalizme uyum sreci i adamlarnn araylar
ile gereklemitir. Kapitalizmin temel niteliklerine ilikin alglar Kayserili iadamlarnn araylarn
ynlendirmi ve biimlendirmitir. Bu nitelikler; sermaye algs, pazar aray, uluslar aras rekabet,
lkeler hiyerarisi, kapitalist ekonomik sistemde devletin rol ile kaygan ve belirsiz ekonomik
zemindir. Arayn iinde gerekletii Kayseriye zg sosyoekonomik sreler ile bu sreler
erevesinde oluan uyum mekanizmalar ise; ticari birikim, devlet yatrmlar, retim meknlar,
kreselleme algs ve oturmalardr. Uyum mekanizmalar sonucunda ortaya kan sonular u ekilde
sralanabilir: Temkinli giriimci, sektrel akkanlk ve sektrel srama, hkim firmalarn sunduu
imknlar ve yol atklar snrlamalar, lkeler arasnda eitlenme eilimi ve kurumsallama abas.
Anahtar Kelimeler: Kapitalizm, Giriimci, Kayseri Ekonomisi, Temellendirilmi Kuram.

ABSTRACT
This notification is based on the doctoral thesis entitled Captalism, Kayseris Economy and
Businessmen. The subject of this dissertation is the adaptation mechanisms to global capitalism
which have been created by the businessmen and have provided to the main characteristics of
Kayseris economy in the capitalist system.
The economy and the businessmen in Kayseri have been incorporated into the Capitalist System
due to those businessmens own attempts. These businessmens perceptions to the Capitalisms
characteristics have formulated and directed those attempts. Those characteristics are the perception of
capital, the searching market, international economic competition, the hierarchy of countries, state
intervention to the market and vague nature of capitalist market economy. Kayseris own socio-
economic processes and their adaption mechanisms are the commercial accumulations, the state
investments, the production fields, the perception of Capitalism and sittings (meetings). The results
coming from these adaption mechanisms are like following: the prudent entrepreneurs, the sectoral
liquidity, the sectoral gallop, the oligopolistic markets favors and barriers, the equalization tendency
among the states and the corporatizing attempts.
Keywords: Capitalism, Entrepreneur, Kayseris Economy, the Grounded Theory

GR
1970lerin sonunda olduka snrl bir retim kapasitesi ve sermaye birikimine sahip olan Kayseri
ekonomisi, 1980lerde uygulanmaya balanan ekonomide da alma politikalar ile birlikte
tehlikelerle dolu ama bir o kadar geni bir hareket alan salayan ve yeni frsatlar sunan kapitalizmle
yz yze gelmitir. Bu karlama bir gle benzetilebilecek Kayseri ekonomisi iinde kk balk
teknelerinin sahipleri olan iadamlarn, byk bir okyanusta byk avlara kmak zere gl gemiler
ina etmeye zorlam ve onlar ellerindeki tm kaynaklar sonuna kadar en verimli ekilde
kullanmann yollarn aramaya itmitir. Bylece Kayseri ekonomisinin kapitalist ekonomiye dahil
olma sreci esas olarak bir aray hikayesi olarak ortaya kmtr. Bu tebliin konusu Kayserili

Genolu, A. Y. 2012)Kapitalizm, Kayseri Ekonomisi ve adamlar, nn niversitesi Sosyal Bilimler


Enstits, Malatya, Yaynlanmam Doktora Tezinden kartlmtr.
1
Yrd.Do.Dr.,Erciyes niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, agencoglu@erciyes.edu.tr.


684

iadamlarnn aray hikayesinin kavramsal bir aklamasn ortaya koymaya alan kresel
ekonomiye uyum mekanizmalardr.
Bilindii zere tarihsel olarak nemli bir giriimcilik potansiyeline sahip olan Kayseri, zellikle
1980lerden sonra sergiledii hzl gelime ve sanayileme performans ile Anadolu Kaplanlar
arasnda yerini almtr. Bu baar, Velzen(1978:184)in, 1974-75 yllar arasnda Kayseride yapt
bir saha aratrmasndaki Kayseriyi sanayi kapitalizmi ynnde ilerlemeye yneltecek herhangi bir
gelimenin bulunmad tespitine ramen gereklemitir.
u bir gerektir, 1980 sonrasnda Kayseri ekonomisinin sergiledii performans onun kapitalist
nitelikte bir gelime iinde bulunduunu gstermektedir. Bu durum akla u sorular getirmektedir
LeoVelzenin 1970lerin sonunda ortaya koyduu tespitler yanl mdr yoksa doru mudur? Yanlsa,
Velzen nasl bir yanllk yapmtr ve bu yanllk neden kaynaklanmaktadr? Doruysa, bu
tespitlerin aksine sonular douracak ne gibi faktr ya da faktrler ie karmtr? Bu durumu ortaya
karan sosyoekonomik srelerin aklanmasnda mevcut teorik aklamalar dnda bir aklama
erevesi oluturulabilir mi?
Tebliin dayand ve Haziran 2012de kabul edilen Kapitalizm, Kayseri Ekonomisi ve
adamlar balkl doktora tezi sz konusu sorulara bir cevap bulmak zere gerekletirilmitir.
almann nihai hedefi ise kapitalist sre ile balantl olarak Anadolunun ekonomik gelimesinde
nc bir rol stlenen Kayseri ekonomisinin ve Kayserili sanayicilerin baarlarnda/baarszlklarnda
sosyokltrel zelliklerin oynad rol, mevcut kuramsal aklamalarn dnda kendi balamnda
aklayabilme potansiyeline sahip bir kavramsal ereve oluturmaktr.
Dolaysyla aratrmada, aratrma konusuna ilikin mevcut teorilerin kavramlarnn karlklarn
alandan elde edilen verilerde aramak yerine bu sreci bizzat yaayan iadamlarndan elde edilen
verilerden hareketle bir kavramsal aklama erevesi oluturulmaya allmtr. Bu erevede sosyal
hayat kendi ak iinde ve derinlemesine anlamaya ve aklamaya ynelik olan nitel aratrma
yntemi tercih edilmitir. Yine aratrmann amacna uygun olarak nitel aratrma tekniklerinden
alandan elde edilen verilerden hareketle kuram retme amac tayan bir aratrma stratejisi olan
temellendirilmi kuram kullanlmtr.
Trkeye temellendirilmi ya da alansal kuram olarak evrilen, ilk olarak 1967de Strauss ve
Glasern TheDiscovery of GroundedTheory isimli almalarnda sosyolojik bir bak asyla
gelitirdikleri groundedtheory, sosyal gerekliin mevcut teorilerle anlalmas ve aklanmasnda
glk ekilen alanlar iin yeni bak alar oluturmak zere yaplacak almalar iin kullanl,
sistematik bir analiz teknii olma potansiyeli tamaktadr.
Herhangi bir aratrma konusuna ilikin bir teoriyi test etmeyi deil de yeni bir teori retme
hedefine ulamak zere temellendirilmi kuram, alandan elde edilen verilerin soyutlanmasna ilikin
olduka sistematik ve ayrntl olmakla beraber esnek bir aratrma sreci ortaya koyar.
Temellendirilmi kuram zmlemesi, verilerin karlatrlmas ve verilerde temellenen kavramsal
adan soyut kategorilerin oluturulmas zerinde durur. e baz balang aratrma sorular ile elde
edilmi snrl miktarda veri ile balanr. Hemen bu noktada veriler zmlenir ve zmlemede ortaya
kan ynelimlere gre ikinci dizi veri toplamaya geilir. Zira verilerin toplanmas ileminin, daha
nceki verilerin zmlenmesi ileminde ortaya kan kuramsal gelimeler tarafndan ynlendirilmesi
gerekir (Punch,2005:155-160).
Temellendirilmi kuram stratejisi ile retilmi bir teorinin iki temel esi vardr. Bunlardan ilki
kavramsal kategoriler ve bunlarn zellikleri, ikincisi ise kategoriler ve kategorilerin zellikleri
arasnda kurulan ilikilerdir (Strauss ve Corbin,1990:35). Srekli daha st seviyede bir soyutlamaya
ulamak zere yinelenen aratrma boyunca kullanlan temel analiz birimi ise anlamlardr. Aratrmac
ham verilerle deil, bu verilerin iaret ettii anlamlarn kavramsallatrlmas zerine alr. Ayn olgu
ile ilikili anlamlar grubu ise kategorileri ekillendirir. Kategoriler, anlamlarn birbirleri ile
karlatrlarak snflandrlmasdr, temsil ettikleri anlamlardan daha st seviyede yer alr ve daha
soyuttur (Strauss ve Corbin, 1990: 7).
Temellendirilmi kuram stratejisine zg bir rneklem belirleme yntemi olan teorik rnekleme,
teorinin gelitirilme sreci ile dorudan balantl ekilde ve dngsel olarak gerekletirilir. Teorik


685

rnekleme, teorinin geliimi ve genel erevesi asndan anlaml ve nemli olduu kabul edilen
kavramlar temel alarak yaplan bir rneklem alma ilemidir. Teorik rneklemede aratrmac bir
taraftan veri toplar, onlar kodlar ve analiz ederken bir taraftan da bir sonraki aamada hangi verilerin
nereden toplanacana karar verir. Bu kararn verilmesi ise analiz srasnda ortaya kan ve/veya
gelitirilmeye allan kavramlara dayal olarak gelitirilir.
Aratrmann ilk aamasnda rnekleme dahil edilecek iadamlar belirlenirken mmkn
olduunca eitli verilere ve fazla sayda kategoriye ulamak zere sistematik ve tesadfi rneklem
alma teknikleri bir arada kullanlmtr. Aratrma boyunca rneklem alma, veri toplama, verilerin
analizi ve yeniden rneklem alma, veri toplama ve verilerin analizi dngs iin toplam yirmi kii ile
derinlemesine grmeler gerekletirilmitir. Balangta mmkn olduunca ok eitlilikte veriye
ulama ile kategori oluturma amac dorultusunda rneklem alma yoluna gidilmi, ardndan mevcut
kategorileri gelitirme ve yeni bilgilere ulama hedefi dorultusunda hareket edilmitir.
almada iadamlarnn kresel kapitalizme uyum mekanizmalarnn kavramsallatrlmas
kapitalizmin temel nitelikleri zerinden gerekletirilmeye allmtr. 16. yzyldan itibaren
Avrupada ortaya kan ve giderek tm dnyay etkisi altna alan kapitalizmin, o tarihlerden bugne
kadar srekli bir dnm halinde olduu ve srekli olarak kendisini yeniledii hususu hemen herkes
tarafndan kabul edilmektedir. Ancak kapitalizmin ortaya kt gnden bu yana deimeden kalan
belli nitelikleri bulunduu da inkr edilemez. Sz konusu nitelikler; youn bir sermaye birikimi ile
bunun sonucunda ortaya kan srekli byme ve kr arttrma zorunluluu, kr arttrma ve byme
zorunluluunun getirdii pazar aray, pazar aray nedeniyle uluslar aras ekonomik ilikilere girme
mecburiyeti ile buna destek verecek gl bir devletin varl, srekli krizlerin yaand belirsiz ve
kaygan ekonomik zeminde ayakta kalma abas, bu abann getirdii retim, teknoloji ve ekonomik
rgtlenmede srekli bir yenilik yaratma gerei ve bu gereklilii yerine getirebilecek niteliklere sahip
insan kayna olarak sralanabilir.
Kapitalizmin temel nitelikleri Kayseri ekonomisinin kresel ekonomiye uyum mekanizmalarnn
ortaya knn nedensel koullarn oluturmaktadr. Bu nedenle Kayserili iadamlarnn kapitalizmin
temel niteliklerini alglama biimleri kresel kapitalizme uyum mekanizmalarn belirleyen en nemli
faktrlerden biri olarak karmza kmaktadr.
Kayserili iadamlarna gre, sermaye ontolojik olarak kendisini retmek yani oaltmak
zorundadr. Kapitalist bir giriim iin zorunlu kouldur. Fakat ayn zamanda kapitalist giriim de bir
ekonomik kaynaa sermaye niteliini verir.
Belirsiz ve kaygan ekonomik zeminde hareket etme zorunluluunun getirdii hzl deime
karsnda sermayenin kendini ekonomik giriim kanal ile oaltmas, sektrel akkanlk ve sektrel
srama yolu ile gereklemektedir. Sektrel akkanlk bir firmann geleceini tehdit etme potansiyeli
tayan artlar ortaya ktnda firmann ekonomik imknlarnn kr potansiyeli daha yksek farkl ve
yeni alanlara kaydrlmas olarak tanmlanabilir. Sektrel srama ise sektrel akkanln Kayseri
ekonomisinin genel yapsna etkileri balamnda ald biimdir. Sektrel srama, ekonomideki
belirsizlikler ve kr oranlarnn azalma eilimi karsnda gelitirilen stratejiler sonucunda bir sektrde
yeniden byme ivmesinin yakaland sre ve bu srete kullanlan stratejiler olarak tanmlanabilir.
adamlarna gre mevcut ekonomik sistem uluslar aras rekabetle karakterize olmaktadr. Belli
bir sermaye birikiminin ardndan ortaya kan srekli kr arttrma ve byme zorunluluu ekonomik
faaliyetlerin srekli geniletilerek srdrlmesi anlamna geldiinden ie kapal bir ekonominin bu
sistemin iledii dnyada ayakta kalmas mmkn deildir. Uluslar aras rekabete karakteristiini
veren rn nitelii, insan kayna ve ekonomik ilikiler kurma becerisi alanlarnda sahip olunan
avantajlardr.
Bu balamda kapitalizm uluslar aras dzeyde bir rekabete, bu rekabet iinde ne kan lkelerle
geride kalan lkeler arasnda hiyerarik bir konumlanmaya yol amaktadr. Dier taraftan zellikle
gnmzde bu hiyerarik sralanmada bir eitlenme eilimin ortaya kmaya balad eklindeki
gr de Kayserili iadamlar arasnda yaygnlamaktadr.
lkeler hiyerarisi kapitalist ekonomik sisteme sahip olmak ile kapitalist sisteme konu olmak
bakmndan iki u noktada lkelerin bir skala iinde konumlanmas dahilinde ortaya kmaktadr.


686

Kapitalist sisteme sahip olmak retim bilgisi, sermaye, teknoloji ve insan kaynandan oluan retim
imknlarna sahip olarak ekonomik kaynaklar sermaye birikimini arttrmak zere verimli bir ekilde
kullanlmas eklinde tanmlanabilir. Bu erevede kapitalizmin temel nitelikleri erevesinde ileyen
bir ekonomiye iaret eder. Kapitalist sisteme konu olmak ise retim bilgisi, sermaye, teknoloji ve
insan kaynandan oluan retim imknlarna sahip olunmadndan ekonomik kaynaklar ihtiyalar
karlamak zere tketime seferber etmek olarak tanmlanabilir.
adamlarn bir aray sreci iine sokan yapsal artlardan bir dieri devletin kapitalist sistemde
oynad roldr. Kayserili iadamlarnn devletin kapitalist ekonomik sistemdeki rolne ilikin
grleri devlet destei ile zenginleme ad altnda aklanabilir. Devlet destei ile zenginleme
devletin destei ancak zel sektr eliyle zenginlemeyi ifade etmektedir. Bu balamda devlet temel
olarak retim faaliyetleri ve uluslar aras rekabet olmak zere iki alanda rol oynamaktadr. Devletin
kapitalist ekonomide oynad rol Kayserili iadamlarn devlete kar duyduklar gvensizlie ramen
devletle ibirlii iinde hareket etmenin yollarn aramaya itmitir.
Kr arttrma ve byme zorunluluunun getirdii abalarn yol at hzl deiimin bir sonucu
olarak kapitalist ekonomi kaygan ve belirsiz bir zemin zerinde ilemektedir. Bu sistemde bymeyi
baaramayan firmalar yok olmaya mahkmdur. Kayserili iadamlarna gre durmak para
kaybetmektir. Kaygan ve belirsiz zemin, bir taraftan srekli byme zorunluluu ile bu yndeki
faaliyetlerin yol at kr oranlarnda azalma; hkim firmalarn sunduu frsatlar ve neden olduu
snrlamalar; ekonomik krizlerin ekonomik bymenin nne kurduu engellerin etkileimi
erevesinde ekillenen bir durumdur.
Kapitalizmin kurallar ile ileyen bir ekonomiyi oluturabilmek ve onu srdrlebilir klmak iin
kapitalizmin koullarna uyum yeteneine sahip insan kaynana sahip olmak gereklidir. Nasl ki
kapitalizm belli bir sermaye birikimine ihtiya duyuyorsa, benzer ekilde, bir ekonomik kaynak olarak
kapitalizmin kr ve byme hedefini gerekletirecek verimlilik potansiyeline sahip insan gc
eklinde tanmlanabilecek beeri sermayeye de bir o kadar ihtiya duymaktadr. Kayseri ekonomisinin
kr, pazar, gvenlik, devletle ilikiler, uluslar aras faaliyetler arayna girmelerine imkn veren temel
faktr Kayserinin bu araya girmesini salayacak insan kaynana sahip olmas olmutur.
KAYSERDE SERMAYE BRKMNN MEKANZMALARI
Kapitalizmi kapitalizm yapan temel olgunun sermaye birikiminin ve ekonomik bymenin
sreklilii olduu gereinden hareketle, Kayseride de kapitalist nitelikte bir ekonomik ileyiin
ortaya kmas iin belli bir sermaye birikiminin varlnn zorunlu koul olduunu sylemek
mmkndr. Kayserili iadamlarna gre, kadim bir ticaret ehri olan Kayseride her zaman bir
sermaye birikimi var olagelmitir. Bu gemi, ayn zamanda Kayseriye kr hedefi gden bir zihniyet
yapsn da hediye etmitir. 1980lerde ekonomide da alma politikalarnn uygulamaya konulmas
ile birlikte ticaretten elde edilen karlarda ortaya kan azalma Kayserilileri sermayelerini kaybetme
riski ile kar karya brakmtr. Bu risk karsnda Kayserililer sermayelerini korumann yollarn
aramlar ve bunda da baarl olmulardr.
Kayseride sermaye birikiminin srekliliinin salanmasnda etkili olan en nemli mekanizma
ticari sermayenin retime aktarlmas olmutur. Bu srete Kayserili iadamlarnn retim olgusuna
ykledikleri anlamn ve atfettikleri byk nemin olduka etkili olduunu sylemek mmkndr.
Ticaret nedir? Sadece tketen topluma hitap etmektir. Oysaki reten insanlar
tketebilir...lkelerin veya ehirlerin kalknmas iin retmesi artKayseri bu eksikliini grm.
Yani sadece ticaret deil, sadece alp satan deil reten de olmalym (K, Tekstil Sektr)
Kayserili iadamlar, ekonomik kaynaklarn sermayeye dntrlmesinin ticaretle ancak bir
lye kadar mmkn olabileceini, retime geilmedii takdirde ekonomik kaynaklarn tketmek
zere kullanlacan baka bir deyile kapitalist sisteme konu olma olarak daha nce tanmlanan
duruma yol aacan dnmektedirler. Derinlemesine grmelerin tmnde retim olmad
takdirde kapitalizmin temel koullarndan biri olan ekonomik byme yani sermaye birikiminin de
mmkn olmad grnn zellikle vurguland grlmtr. Bu durum retim yapmann
Kayserili iadamlarnn giriimci kimliklerinin de nemli bir unsuru olduunu gstermektedir.


687



Bir iadam, oturmalarn Kayserinin ekonomik gelimesinde nasl bir rol olduu sorusuna cevap
verirken u yle demektedir: Herhangi bir mal retmek, retimle ilgili bir hikye dinlemek falan
derken insanlarda bir heves oluuyor. Baka bir deyile Kayserili iadamlarnn dzenli olarak
gerekletirdii bir sosyal faaliyet olan oturmalar retim yaparak zenginleme hedefine ynelik bir
sosyal ortam oluturmaktadr. Tm bunlardan da anlalaca zere Kayserili iadamlarnda sosyal
etkileim rnts ile de beslenen bir retim hevesi bulunmaktadr.
Grece erken bir tarihte kurulan Erciyes niversitesi, Smerbank, Ana Tamir ve Hava kmal gibi
devlet yatrmlar retim alannda yetimi insan kaynann ortaya kmasn da beraberinde
getirmitir. Ticaretten gelen ve kr hedefi dorultusunda hareket eden giriimcilerin ve birikmi
sermayenin varl bu beeri sermaye ile birletiinde sermayenin retime aktarlmas mmkn
olmutur. Ticari sermayenin retime aktarld ilk dnemlerde retim yapabilme imknna sahip
firmalarn pazar sorunu yaamadan yksek kr oranlar ile rnlerini satmalar Kayseride retim
hevesinin ortaya kmasnda olduka etkili olmutur. 1980lerle birlikte -ki bu tarihe hemen hemen
tm iadamlar bir ekilde deinmitir- ekonominin rekabete almasnn retim yapma imknna sahip
firmalar iin yeni frsatlar dourduu, dier taraftan yeni retim imknlarnn ortaya kmasn
salayarak sermayenin retime aktarlmas srecini hzlandrd gr iadamlar tarafndan dile
getirilmektedir.
Kayserinin kapitalist nitelikte bir ekonomik sisteme geiinde elindeki sermaye birikimini kentte
tutmay baarmas ve evresindeki blgelerden Kayseriye sermaye aktarlmasnn koullarn
oluturma baarsn gstermi olmas da ektilidir. Yaplan derinlemesine grmelerde, sermayenin
Kayseri iinde kalmasn salayan en nemli hususlardan birinin Kayserili iadamlarnn hemen
hepsinin kentlerine kar duyduklar sorumluluk duygusu olduu dile getirilmitir. Bu durum bir
taraftan ehirde mevcut olan sermayenin darya gitmesini engellemi dier taraftan farkl ehirlerde
faaliyet gsteren Kayserili iadamlarnn krlarnn belli bir blmn kentlerine aktarmalarn
salamtr. Dier taraftan Kayserinin 1980lerde balayan ekonomide da alma politikalar ile
birlikte elindeki sermayeyi retime aktararak evresindeki illere gre erken bir dnemde kapitalist bir
ekonomik ileyie sahip olmas evre illerdeki sermayenin de ehre aktarlmasn beraberinde
getirmitir.



688

DEVLET DESTE LE ZENGNLEME
Kayserili i adamlar devletin kapitalist ekonomide oynad hayati roln farknda olmakla ve
bunu desteklemekle beraber zenginlemenin devlet eliyle deil, zel sektr eliyle fakat devlet destei
ile mmkn olduunu dnmektedirler. Bu balamda devletin ekonomik yatrmlarnn, zellikle
kapitalist ekonomiye sahip olma aamasna gelmi bir yapda dolayl yollarla yaplmas gerei
zerinde durmaktadrlar. Kayseri ekonomisinin devlet destei ile zenginleme srecinde ise zellikle
husus n plana kmaktadr. Bunlardan ilki Kayserili iadamlarnn devlet eliyle zenginleme ile
ekonomik kaynaklarn verimsiz ekilde kullanld grnde birlemeleri, ikincisi ekonomik
faaliyetlerinde bireysel karla genel kar uyumlatrmalar ncs ise organize sanayi blgelerini
devlet destei ile zenginleme hedefinin gerekletii birer retim mekn olarak iletmeleridir.

Kayserideki devlet iletmeleri, ehrin ekonomik faaliyetlerinin ana taycs olacak ve ehir
nfusunun nemli bir ksmna istihdam salayacak younlua ve bykle hibir zaman sahip
olmadndan Kayseri ekonomisi devlet yatrmna baml bir ekonomi haline gelmemitir. Bu
nedenle Kayserililerde geimlerini devletin salamas gerektii ynnde bir beklenti olumamtr. Bu
durum, giriimcilik bahsinde de zerinde durulaca zere Kayserinin ticari gemiinden gelen kr
hedefine dayal ekonomik zihniyetiyle birleerek devlet yatrmlarnn Kayserideki kapitalist
ekonominin ihtiya duyduu zihniyette bir beeri sermayenin olumasna nemli lde katkda
bulunmutur.
Devlet yatrmlarnn yetimi eleman etkisi bu zihniyet dorultusunda ortaya kmtr. Devlet
yatrm destekli bir ekonomik yapda devlet iletmeleri eleman yetitiren birer okul ilevi grmtr.
Mevcut devlet iletmesinde alan kiilerin bir ksm sz konusu sektrde edindikleri bilgi ve
deneyim ile dier imknlarn birletirerek kendi firmalarn kurmulardr. Geriye kalanlar ise bu
firmalarn ihtiya duyduu yetimi insan gcn oluturmulardr.
Bylece Kayseri ekonomisi kapitalist ekonomiye sahip olmann temel koulu olan retim
kapasitesini ortaya karacak iki temel faktre; retim bilgisine ve bu bilgiyi retime koacak giriimci
ile giriimcinin ihtiya duyduu insan kaynandan oluan beeri sermayeye sahip olmutur.
retmenin zor satmann ise kolay olduu 1980 ncesindeki kapal bir ekonomide retim kapasitesine
ulama imkn elde eden ve bunu ticaretten gelen sermaye ile birletirerek ehri yeni yatrmlar iin
daha cazip hale getirme baarsn gsteren Kayseri ekonomisinde, devlet yatrmlarnn zihniyet ve
beeri sermaye etkisi sektrel gelime etkisini de beraberinde getirmitir.


689

Kayseride devlet yatrmlarnn bulunduu metal ve tekstil sektrlerinde nemli bir gelime
kaydedilmi, bu sektrlerle balantl olan ve bugn Kayseri ekonomisinin en gelimi sektr haline
gelen mobilya sektr de devlet yatrmlarnn sektrel gelime etkisi dhilinde ortaya kmtr.
Bylece sz konusu sektrler ve bu sektrle ilikili dier sektrlerde ciddi bir gelime kaydedilmi, bu
yolla elde edilen birikim kapitalist nitelikte bir ekonomik sistemin gelitirilmesinde itici bir g olma
ilevi grmtr. Kayseride zellikle tekstil, metal ve mobilya sektrnn gelimesi Ana Tamir,
Hava kmal ile Smerbank Bez Fabrikasnda yetien insan kaynann zel sektre aktarlmas ile
mmkn olmutur.
Yaplan derinlemesine grmelerde elde edilen bulgular, Kayserili iadamlarnn devletin
ekonomik politikalarnn bir lkenin kaynaklarnn kapitalist ekonomiye sahip olmak ya da ona konu
olmak asndan belirleyici bir rol oynad grnde birletiini gstermitir. Buna gre, devletin
belli kiilere kaynak aktarma yoluyla sermayenin belli ellerde toplanmasna ynelik politikalar
lkenin kaynaklarnn tketime koulmasna yol am ve bu nedenle kapitalist ekonomiye gei iin
gerekli sermaye birikiminin oluumu da salanamamtr. Kayserili iadamlarna gre lkenin
ekonomik kaynaklarnn eitsiz ekilde datlmas nedeniyle, Anadolu bu kaynaklardan kendisine
den pay alamam ve lke ekonomisinde hak ettii konuma gelememitir. zal dneminde balayan
neo-liberal politikalarla beraber, tedrici ve yava olsa da, devletin ekonomideki dzenleme ilevinin
kiisellikten karak daha kurumsal bir nitelik tamaya balamas ile her ne kadar kiisel dzeyde
ilikilerin mevcudiyeti devam etse de sermayenin kapitalist ekonominin nitelikleri erevesinde
ilemesi ve birikimi de mmkn hale gelmi ve bu durum Anadolu sermayesinin kendisini gstermeye
balamasn da beraberinde getirmitir.
Kayserili iadamlar merkezdeki iadamlarnn devletle ibirliinin getirdii az gelimilik
durumunun onlarn gelecei iin bir tehdit oluturduu inancn tamaktadrlar. Buradan hareketle,
lkenin ekonomik ve siyasi adan glenmesi ile kendi zenginlemeleri ve gvenlikleri arasnda bir
kader birlii olduu sonucuna varmaktadrlar. Yaplan derinlemesine grmelerde, Kayserili
iadamlarnn, Kayserinin ekonomik karlar ile lkenin uluslar aras alanda glenmesi arasnda sk
bir ba kurduklar iin kendi baarlar ile lkenin dolaysyla genelin refahnn paralelliini srekli
olarak vurguladklar grlmtr.
Bu nedenle, Kayserili iadamlar devletle ilikilerini zellikle bireysel karlara ynelik olarak
deil de genel kara ynelik faaliyetler gerekletirerek kurma ve bu ilikileri kendi ekonomik
karlar ile genel karlar uyumlatrma dorultusunda kullanmay tercih etmektedirler. Sz konusu
zihniyet, Kayserili iadamlarnn yerel ynetimler ve merkezi devlet kurumlar ile kurduklar etkileim
rntlerine de rengini vermektedir.
Kayserili iadamlar devletle ortak hareket ederek yeni retim meknlar gelitirmek, ihtiya
duyulan insan kaynan yetitirecek eitim kurumlar kurmak gibi stratejiler oluturmaktadrlar. Bu
nedenle firmalar organize sanayi blgesinde faaliyet gstermeyi, kendilerine ait niversiteler kurmak
yerine pek ok firmann ortak olduu zel niversiteler kurmay ya da devlet niversitelerini
destekleme yoluna gitmeyi tercih etmektedirler. Baka bir deyile kendi zel karlar ile genel karlar
arasnda bir uyum salayarak ekonomik faaliyetlerini yrtme yoluna gitmektedirler.
Devletin kapitalist ekonomideki konumu ve Kayserinin zel karlarla genel karlar arasnda
kurduklar paralelliin ekonomik faaliyetler asndan en somut biimini organize sanayi blgelerinde
grmek mmkndr. Organize sanayi blgelerinin mantnn temel zellikleri ise u ekilde
sralanabilir: Firmalarn kr hedefi dorultusundaki faaliyetlerini kolaylatrmak zere alan hizmet
amal kurulular olarak genel karla zel karn birbirini destekledii meknlardr; her trl
kurumsal alt yapya sahip kendi belediyesi ve ynetimi olan retim kentleri olarak dnlebilir;
iadamlarna saladklar avantajlarla giriimcilik potansiyelini arttran meknlardr; i zihniyetinin
almak, retmek ve zaman doru kullanmak zerine kurulduu meknlardr; bu zihniyete sahip
giriimci ve personelin iliki alar kurduu sosyalleme meknlar olma nitelii tamaktadr.
KAYSERDE GRMCLK
Kayseri her ada temel ekonomik faaliyetin ticaret olduu bir ehir olagelmitir. adamlar bu
durumu ounlukla ehrin doal ekonomik kaynaklarnn ktlnn dourduu bir sonu olarak kabul


690

etmektedir. Kayseri tarm alanlarnn darl nedeniyle Trkiye ekonomisinin bir tarm ekonomisi
nitelii tad dnemlerde de bir ticaret ehri olarak varln srdrmtr. Onlara gre, Kayseride
giriimciliin kkeninde de gemiten gelen bu ticari birikim yatmaktadr.
Kayserili i adamlarna gre giriimci temel hedefi ve abas kr olan kiidir. Ticaret temel olarak
hedefi kr olan bir ekonomik faaliyet olduundan Kayseride geimlik bir ekonomik zihniyetin yan
sra kr hedefine dayal bir ekonomik zihniyet her zaman var olmutur. Kayserili i adamlar
giriimciliin Kayserilinin ruhunda doal olarak var olduunu dnmektedirler. Dolaysyla
giriimcilii Kayserilinin bir kimlik zellii olarak grmektedirler. Bu alglama tarz sadece iadamlar
iin deil Kayserililerin genelinde de bulunmaktadr. Bylece Kayseri potansiyel giriimcilerden
oluan bir nfusa sahiptir ayn zamanda.
adamlarnn giriimci tariflerine baktmzda birbiri ile balantl hususun n plana kt
grlmektedir. Giriimcinin temel hedefi kr etmek ve iletmesini bytmektir. Giriimci bu hedef
dorultusunda yatrm yapmal, ekonomik kaynaklar harekete geirmeli ve deien artlara uyum
salayacak ekilde hareket etmelidir. Bu ise piyasada kr potansiyeli tayan alanlar grebilme
becerisini, bu alanlara yatrm yapma cesaretini gerektirmektedir. Dolaysyla giriimci srekli olarak
piyasay kollayan, deien artlarn farknda olan, bu artlara gre kendisini uyarlama becerisine sahip
olan kiidir. Giriimci ruhun aray, yenilik retme ve baary taklit etme olmak zere iki ekilde
gereklemektedir. Bu iki aray tipi iki farkl tipte giriimciyi ortaya karmaktadr. lki bakalarnn
yapmad ya da yapamadn yapmak zere hareket eden giriimci tipini temsil eden yeniliki
giriimci iken dieri bakalarnn baarl olduu alanlara, hibir alt yaplar bulunmasa da srf
alandaki baarl rneklerin varlndan hareketle cesaretle giren takliti giriimci tipidir.
Giriimciliin Kayseriye zg biimi ise temkinli giriimci ismi ile ifade edilebilir. Temkinlilik
mmkn olan en az riskle ekonomik faaliyetleri yrtmek ve gerektiinde daha byk kazanlardan
feragat etmeyi ifade etmektir. Temkinli i adamnn zihniyet dnyasndaki anlam kodunu ise ayan
yorganna gre uzatmak deyimi ile zetlemek mmkndr. Evet, kapitalist giriimciliin temelinde
kr ve byme vardr. Kayserideki giriimcilie zg olan durumun ise bu hedefe ulamaya
alrken maksimum byme ve zenginleme hedefinin karsna salam fakat emin admlarla
zenginleme ve bymeyi koymak olduunu sylemek mmkndr.

Temkinli giriimcilik olarak ifade edebileceimiz bu olgu, Kayserili giriimcinin kapitalist
ekonominin belirsiz ve kaygan zeminine verdii tepkinin gven aray olmas ile ilikili olarak ortaya
kmaktadr. Gemiten bu yana Kayserili iadamlar, ne lkenin ekonomik byme ve istikrarna, ne
bankalara ne de siyasi iktidara kar bir gven duygusu gelitirememilerdir. Bu durum Kayserili
giriimcileri her zaman en ktsne hazrlkl olmaya zorlam, bir taraftan kendisini gvence altna
almadan baka bir alanda riske girmekten de alkoymutur.
Kayserili iadamnn devlete kar duyduu gvensizliin kayna olarak iki unsur n plana
kmaktadr. Bunlardan ilki Kayserili iadamlarnn devletin kendilerine gvenmedii eklinde bir


691

algya sahip olmalardr. Dieri ise stanbul sermayesinin devletle yakn ibirliinin ekonomik
kaynaklarn verimsiz ve eitsiz bir ekilde datlmasn yol at dncesinde olmalardr.
Dolaysyla, Kayserili iadamlarnn gznde devlet, gerek iadamlarna bak as gerekse kurumsal
ileyii bakmndan giriimcinin karlarn koruyacak bir yaplanmaya sahip olmad gibi
giriimcilii engelleyici bir tutum sergilemektedir ve iadam/giriimci iin devletin varl, bir
gvence olma nitelii tamamaktadr.
Kayserili iadamlar benzer bir gvensizlii bankalara kar da hissetmektedirler. Bankalara kar
duyulan gvensizliin kaynanda ise gerek dini faktrlerin gerekse bankalarla yaadklar kt
tecrbelerin etkisini grmek mmkndr. Genellikle muhafazakr bir yap arz eden Kayserili
iadamlarnn faizden kandklar bir gerektir, ancak dier taraftan bankalardan kredi alarak
bymeye alan firmalarn yaad kt tecrbelerin banka ve bankacla kar duyulan
gvensizlikte olduka etkin olduunu sylemek mmkndr.
Kayserili giriimci kapitalizmin belirsiz ve kaygan ekonomik zemini zerinde byme
zorunluluunun ykn ve basksn youn bir ekilde hissetmektedir. Buna iadamlarnn devlet ve
bankalara kar duyduu gvensizlik de eklendiinde ortaya kan sonu, giriimcinin firmasn ayakta
tutmak zere srekli olarak gvenli limanlar arama ihtiyac iinde olmas olmutur. Kayserili
giriimci, byk risk ve frsatlarn olduu bir dnyada frsatlar deerlendirmek zere byk riskleri
gze alabilen bir anlamda gz kara giriimciler deildirler. Onlar Bir ayan yere salam basmadan
dierini yerinden kaldrma(z)yan temkinli giriimcilerdir. Bu durum, Kayserinin ekonomik yapsn
belirleyen temel faktrlerden biri olarak karmza kmaktadr.
Temkinli giriimci olarak tanmlanabilecek olan Kayserili iadamlarnn gvenlik aray, onlar
kreselleen dnyada ortaya kan belirsizliklerle baa kmak iin yeni kanallar bulmaya itmi ve
Kayserinin bir sanayi oda olarak gelimesinde nemli bir faktr olmutur. Bu gvenlik aray
Kayserilinin kendi kaynaklarn mmkn olan en ekonomik ve krl biimde kullanmasna yol am,
onlar kendi kaynaklar ile kresel ekonomi ile eklemlenmeyi salayacak yollar aramaya itmitir.
Belirsizliin kol gezdii, birka ylda bir ekonomik krizlerin yaand Trkiye ekonomisi ierisinde
byk kr yerine optimumkr tutkusuyla hareket eden ve risk almaktan ekinen Kayserili i adam iin
kresel pazarlara eklemlenme yollarn aramak bir zorunluluk halini almtr.
Ancak temkinli giriimcilik, Kayserinin ekonomik potansiyelini tam olarak kullanmasn
engelleyen bir faktr olarak karmza kmaktadr ayn zamanda. Derinlemesine grmelerde,
temkinli giriimciliin ehrin ekonomik potansiyelini hayata geirmesi hususunda olumsuz etkilerinin
de bulunduu eklindeki grlerin iadamlarnn byk ounluu tarafndan paylald
grlmtr. Kayseride kr ve byme hedefi dorultusunda yatrm yapma hedefi gden giriimci
olduka fazla olmasna ramen giriimcilerin zellikle bankalara ve devlete kar duyduklar
gvensizlik onlarn daha byk sermayeye ulama kanallarn verimli bir ekilde kullanmalarnn
nnde bir engel tekil etmitir. Bu durum yksek kr potansiyeline sahip byk sermaye gerektiren
alanlardaki yatrmlarla daha hzl bir byme ivmesinin yakalanmas konusunda Kayserinin yeterli
baary gsterememesi ile sonulanmtr.
Temkinli giriimcilik yukarda sz edilen takliti ve yeniliki giriimcilik potansiyelini ierisinde
barndrmaktadr. Baka bir deyile temkinli giriimcilik yerine gre takliti yerine gre yeniliki
giriimci tipini retmektedir. Ekonomik faaliyetlerini yrtrken gvence arayn n planda tutan
temkinli giriimcilik, gvenceyi daha nce baar gsterilmi olan sektrlere girerek arayan
giriimciler asndan taklitilie, gvenceyi yenilik ve teknoloji retmede arayan giriimci asndan
ise yenilikilie ynelii beraberinde getirmektedir. Dier taraftan taklitiliin belli sektrlerde
rekabeti yksek dzeylere ekerek giriimcileri yenilikilie zorladn sylemek de mmkndr.
KRESEL EKONOMK SSTEMDE VAR OLMAK
Kayseri ekonomisinin kresel kapitalist ekonomik sisteme eklenme srecinde rettii dier zgn
uyum mekanizmalar arasnda iadamlarnn kreselleme algs, kurumsallama abalar, zenginlie
ilikin zihniyet dnyalar ve Kayseriye zg bir sosyalleme alan olan oturmalar saylabilir.


692


Kapitalizmin temel niteliklerinden birinin uluslar aras ekonomik ilikiler iine girme olduu,
uluslar aras ekonomik ilikilerin gnmzdeki biimini de kresellemenin oluturduu gz nnde
bulundurulduunda iadamlarnn kresellemeyi alglama biimlerinin ve buna ynelik uyguladklar
stratejilerin nemi daha iyi anlalacaktr. Yaplan derinlemesine grmelerde iadamlarnn
kreselleme olgusunu zellikle ulam ve iletiim imknlarnn artmas sonucunda klen bir
dnyada yaamak olarak algladklar ve ona olumlu anlamlar ykledikleri grlmektedir.
Kreselleme yeni rn ve retim teknolojilerine ulama ve yeni pazarlar bulma kapasitesini
arttran, uluslar aras ekonomiye eklemlenmede engel olarak kabul edilebilecek snrllklar ortadan
kaldran bir olgu olarak kabul edilmektedir. Yaplan derinlemesine grmelerin hi birinde i
adamlar kresellemeye kar genel anlamda olumsuz bir tavr sergilememilerdir. Kreselleme,
alternatifleri oaltan, uluslar aras ticareti kolaylatran ve hatta uluslar aras ekonomik faaliyetlerin
daha adil bir ekilde gereklemesini salayan bir sre olarak dnlmektedir. Dolaysyla,
kstlamalar kaldran ve yeni frsatlar sunan kresel dnya ile kurulacak ilikiler ve bu erevede
edinilecek konuma iadamlarnn byk nem verdii grlmektedir.
Kresellemeye bu derece olumlu bir anlam yklenmesinin Kayserinin dnya ekonomisine
eklemlenme srecini kolaylatrd sylenebilir. Gvenli limanlar arayan temkinli giriimciler olarak
Kayserili iadamlarnn kreselleme karsnda takndklar bu olumlayc tavr onlarn kresellemeyi
gvenli liman araylar asndan bir imkn olarak deerlendirdiklerini gstermektedir.
Kresellemenin sunduu frsatlar asndan kendilerine de merkezi bir konum atfeden iadamlar iin
bu durum nemli bir motivasyon kayna tekil etmektedir. adamlar, kresellemenin onlara
dnyadaki gelimeleri grmenin ve bu gelimeleri uygulama kapasitesine sahip olmann kaplarn
atn dnmektedirler.
Kapitalist bir ekonomide baar ancak kr orannn ve sermaye birikiminin srekliliinin baka bir
deyile bymenin devam ettirebilmesi ile mmkndr. Firmasnn bymesini garanti altna
alamayan bir giriimcinin baarsndan bahsedilemez nk bymeyen bir firma kapitalist ekonomik
artlarda her zaman yok olma tehdidi ile kar karyadr. Bir firmann rasyonel olarak belirlenmi
kriterlere dayal bir yap erevesinde ilemesini ifade eden kurumsallama ise firma sermayesini
gvence altna almann ve firmann krllnn kiilere baml olmaktan kp kuaklar boyu devam
edebilmesinin n kouludur Kayserili iadamlarna gre.
Bu nedenle kurumsallama onlarn nlerine koyduklar temel hedeflerden birini tekil etmektedir.
Onlara gre belli bir bykle eritikten sonra kurumsallama srecini baaramayan bir firma
dalmaya mahkmdur. Kayserili iadamlarnn hemen hepsi, genelde Trkiyede, zelde Kayseride
irketlerin ve ortaklklarn uzun mrl olamaynn ve belli bir bykle ulatktan sonra
paralanmasnn kaynanda bu durumun yattn dnmektedir. Firmalarn bir geleceinin
olabilmesi ve elde ettii imkn ve tecrbeleri gelecee aktarabilmesi iin ise kurumsallamay bir
zorunluluk olarak grmektedirler.
Kurumsallama, Kayseri ekonomisi asndan iktisadi rasyonalitenin somutlat durum olarak
karmza kmaktadr. Kayserili iadamlar kurumsallamay, kr ve byme hedefine ulamak zere
yrtlen ekonomik faaliyetlerin gelenek ve alkanlklarn dnda aklc olarak gerekletirildii


693

kesin ltlere dayal bir dzenleme olarak grmektedirler. Bu balamda kurumsallama retim
rgtlenmesinde departmanlarn ve grevlerin ak bir biimde tanmland, her faaliyetin belli ve
kesin kurallara balanarak yrtld bylece firmann geleceinin kiilere baml olmaktan
karld bir yaplanma olarak tanmlanabilir. Byle bir yaplanma dhilinde mlkiyet yapsnn,
firma kaynaklarnn kullanmnn, alma koullarnn, i blmne dayal firma ii rgtlenmenin ve
ynetim hiyerarisinin sz konusu kurallar erevesinde dzenlenmesi elbette i adamlar ve firmalar
iin zorlu bir sreci de beraberinde getirmektedir.
nk kurumsallama, Kayseride geleneksel alkanlklar ve ilikilere dayal olarak kurulup
gelitirilmi aile irketlerinin bir anlamda bambaka bir anlay ve mantk erevesinde yeniden
kurulmasn ifade etmektedir. Dolaysyla Kayserideki firmalarn bu sreci balatabilmeleri o kadar
da kolay grnmemektedir. Her eyden nce firmann belli bir bykle ulamas ve
kurumsallamann bir ihtiya olarak ortaya kmas gereklidir.
Bu artlar yerine geldiinde dahi firmalarn kurumsallama srecini balatmalar ve bu konuda
baarl olmalarnn nnde byk bir engel bulunmaktadr. Kurumsallama mevcut geleneksel
hiyerarinin ortadan kaldrlarak rasyonel esaslara dayal bir hiyerarinin kurulmasn talep etmektedir.
Bu ise aile irketi eklinde rgtlenmi Kayseri firmalar asndan mevcut iliki kalplarnn ve
alkanlklarn tamamen dna kmak anlamna gelmektedir. Artk byn otoritesi yerini uzmann
otoritesine brakmaldr. Yani kkl bir zihniyet dnm gereklidir. Ancak geleneksel iliki
alarnn destei ile kurulan ve byyen firmalarn bekalarn srdrme karlnda bu ilikilerden
vazgemeye raz olmalar hi de kolay deildir.
Kayserinin ekonomisinin ileyiine rengini veren, ona zgnlk kazandran oturma ad verilen
faaliyetler, saylar on ile otuz kii arasnda deien iadam gruplarnn dzenli aralklarla
gerekletirdikleri toplantlardr. Oturmalar aylk ya da haftalk olarak gerekletirilebilmekte, baz
oturmalarda ise dzenli olarak para toplanmaktadr. ounlukla bir hoca eliinde dua ile balayan
oturmalar ilerleyen saatlerde i hayat ve ekonomi zerine yaplan sohbetlerle devam etmektedir.
Zaman iinde bu gruplara yeni katlanlar ya da guruptan ayrlanlar olmakla birlikte belli bir oturmaya
katlan kiiler genel olarak deimemekte ve grup varln yllar boyunca srdrmektedir. Bu nedenle
bir iadam iin oturma arkadal ok byk bir deer ve nem tamaktadr.


Oturmalar her eyden nce karlkllk ilkesine dayal bir sosyal sorumluluk messesesi olma
nitelii tamaktadr. Baka bir deyile oturmalar, iadamlar arasnda kurulan enformel bir dayanma
a olarak tanmlanabilir.
Kayserili i adamlar bankalardan kredi almaktansa bu iliki a ierisinde sermaye sorunlarn
zmekte bundan da krl kmaktadrlar. Bir anlamda kendi aralarnda bir tevik sistemi kurmu


694

grnmektedirler. Kayserili i adamlar faiz almaktan da demekten de holanmadklar iin
bankalarla almaktansa finansal sorunlarn aralarndaki dayanma yoluyla faizsiz zmektedirler.
Oturmalar yeni fikir ve giriimlerin hayata geirilmesi iin gerekli sermayenin bir araya getirildii ya
da elinde kaynak olan bir kiinin bu kayna gelecekte kendisine dnmek zere daha verimli
kullanlabilecei kii ve alanlara aktarma imkn elde ettii, sermaye sorunu nedeniyle fikirlerini
hayata geiremeyenlere yeni imknlarn tannd meknlar olarak karmza kmaktadrlar.
Oturmalar ayn zamanda bir etkileim rntsdr. Mevcut ekonomik kaynaklarn sermayeye
dntrlerek krl alanlara doru akt bir kanal yani sermaye akkanln salayan sosyal bir
mekanizmadr.
Bu mekanizmann salkl bir ekilde ilemesini salayan temel faktrn karllk olduunu
sylemek yanl olmayacaktr. Oturmalarda ortak olarak alnan kararlara dayal olarak mevcut
ekonomik kaynaklar bir araya getirilirken ya da bir kiiye aktarlrken iadamlar bu kaynaklarn
gelecekte kendilerine bir ekilde dnmesini de garanti altna almaktadrlar. Zira alnan kararlar ve
verilen szler tm iadamlarnn ahitlii altnda gerekletirilmektedir. Bu ahitlik iadamlarnn
verdikleri szden dnmesini neredeyse imknszlatrmakta ve kararn alnmasna ortak olan ve
ahitlik eden her iadamna da bir sorumluluk yklemektedir. Sorumluluu stlenmeyenin iadamlar
arasndaki itibar da ortadan kalkacandan Kayseri ekonomisinde var olmak isteyen her iadamnn
kendisine verilen ya da bir ekilde stlenmi olduu sorumluluu yerine getirmesi bir zorunluluk
halini almaktadr.
Karlkllk ilkesi ve oturmalarda kurulan balar kriz dnemlerinde zor durumda kalan Kayserili
iadamlar iin nemli bir gvence tekil etmektedir. zellikle kriz dnemlerinde yok olma tehdidi ile
kar karya kalan iadamlar bal olduklar oturmalar vesilesi ile yaadklar sorunlarn stesinden
gerek sermaye gerekse farkl yollarla dierleri tarafndan desteklenerek gelebilmektedirler. Bu destek
sadece para aktarma yolu ile deil bazen zor durumda olan kiiden mal alarak ya da baka firmalar
zerinde sahip olunan hatr ve g kullanlarak bu firmalar zor durumdaki iadamna ynlendirilerek
ya da yeni ortaklklara gidilerek de gerekletirilebilmektedir.
Ancak bu destek elbette belli artlara bal olarak verilmektedir. Her eyden destek verilen
firmann bu frsat avantaja dntrme ve doru kullanma potansiyelinin bulunduu ynnde
iadamlar arasnda genel bir kannn varl gereklidir. Destek verilecek kiinin oturmalara o gne
kadar verdii nem, alnan kararlardaki sorumluluunu yerine getirme dzeyi yani karlkllk
ilkesine gsterdii ballk dikkate alnmaktadr. Ayrca, sz konusu iadamnn dindarl, drstl,
alkanl, iini ciddiye alarak yapmas ve ticari ahlak da verilecek destek asndan gz nnde
bulundurulan kriterler arasnda saylabilir.
Bu tr bir enformel sigorta mekanizmas dahilinde ekonomik faaliyet yrtmenin temkinli
giriimci olarak tanmladmz Kayserili i adamlarnn tutumu ile ne kadar uyumlu olduu da ortaya
kmaktadr. Kayserili i adamlarnn bir doal afet olarak grdkleri ekonomik krizler karsnda
firmalarn daha dayankl hale getiren oturmalar vastasyla temkinli giriimciler hem kendilerini hem
de kent ekonomisini belirsizlik ve krizlere kar daha dayankl hale getirerek gven araylarnda
kendileri iin salam bir liman oluturmaktadrlar ayn zamanda.
Oturmalarda paylalan bilgiler ve aktarlan tecrbeler i adamlarna piyasay ok daha rahat bir
biimde tanma imkn vermektedir. Nereden daha salam ve ucuz mal tedarikinin yaplabilecei, bir
maln fiyatnn ne olmas gerektii gibi. Bylece mevcut piyasann artlarnn bilgisine hkim olan
iadamlarnn i hayatnda yaptklar alverilerde hata yapma olaslklar en aza indirilerek nemli bir
rekabet avantaj oluturulmaktadr. Oturmalarn sreklilii paylalan bilgilerin doruluunu garanti
altna almaktadr. nk bir sonraki oturmada bir nceki oturmada edindii bilgiler dorultusunda
hareket etmi i adamlarnn elde ettii sonular da masaya yatrlacaktr.
Karlkl olarak bilgilerin bu ekilde paylalmas ile riskin azaltlmas tam temkinli giriimcinin
uygulama yoluna gidecei bir yntemdir. Oturmalarda kurulan yz yze, samimi ve uzun sreli
ilikiler temkinli giriimciler iin i hayatndaki riskleri azaltmann bir yolu haline gelmektedir.
Temkinli giriimcilerden oluan bir grupta paylalan tecrbeler sadece daha nce yaplm olan
hatalarn tekrarlanmasn nlemekle kalmamakta yaplabilecek potansiyel hatalarn neler olabilecei
zerine yaplan gr alverileri erevesinde risk daha da azaltlmaktadr.


695

Giriimcilerden oluan bir sosyal ortama babalar vastas ile giren ve bu ekilde yetien yeni nesil
iin de oturmalar ok byk nem tamaktadr. Bylece oturmalar giriimcilik asndan beeri
sermayenin oluturulmasnda da etkin bir rol oynamaktadr. ktisadi rasyonalite ile geleneksel
zihniyetin uzlatran bir sosyalleme arac olarak ilev grmekte, birer giriimci okulu gibi
almaktadr. Yeni frsatlar, krl alanlar bu oturmalarda tartlmakta ve yeni stratejiler
gelitirilmektedir. Piyasa ile ilgili bilgi alverii yine burada nemli bir yer tutmaktadr. Dolaysyla
geleneksel bir faaliyet olarak oturmalar, mevcut iktisadi zihniyetin bir taraftan korunmasn salarken
bir taraftan da bu zihniyet iinde var olan ve gnn koullar ile ters den zihniyet kalplarnn terk
edilmesini salayan bir sosyalleme alann oluturmaktadr.
Zenginin malnda fakirin hakk vardr dncesi her ne kadar Batl anlamda kapitalist bir
giriimcinin karlarna uygun dmese de Kayseride bu dstur iadamlar tarafndan byk lde
kabul grmektedir. Mlkiyete ilikin bu anlam kodunun iadamlar tarafndan iselletirilmesinde dini
referanslar olduka etkilidir. Bu anlam kodu bat zihniyetindeki zel/bireysel karla genel kar
arasnda var olan elikiyi de ortadan kaldrmaktadr. Bu durum Kayserili iadamlarnn gznde
genel kara ynelik faaliyetlerin zel karlar dorultusunda kullanlmasnn meruiyeti iin de bir
temel oluturmaktadr. Bylece liberal anlamda herkesin kendi karlarnn peinde komasnn
kendiliinden genel kar iin en doru olan ortaya kard grnmez elin yerini genel kara
ynelik bilinli faaliyetlerin zel karla da uyumlu olduu, genel karn gzetildii faaliyetlerin yine
bilinli olarak zel karlara ynelik olarak kullanlmasnda bir sakncann bulunmad bambaka bir
dnya algsna brakmaktadr.
Allah rzas iin yaplan bu faaliyetlerin kendiliinden dourduu bir sonutur bu. Kr peinde
koup zenginlemeye alrken kazandklarnzn bir ksmn paylatnzda Allah bunun karln
hem bu dnyada hem de br dnyada verecektir baka bir deyile zenginliiniz de artacaktr.
Dolaysyla zenginleme genel kara ynelik gerekletirilen bilinli faaliyetlerin bir sonucu iken ayn
zamanda zel kara da hizmet eden bir durumu da ortaya karmaktadr. Zira zenginletiiniz kadar
genel kara hizmet etme olanaklarnz da artacaktr. Bu iki ekilde gerekleecektir, zenginleme ile
orantl olarak daha fazla insan istihdam etme imkn ortaya kacak ve yine zenginlikle doru orantl
olarak daha fazla miktarda bir kayna hayr ilerinde kullanmak da mmkn olacaktr. Genel kara
ynelik bilinli faaliyetler zel kar, zel kara ynelik bilinli faaliyetler ise genel kar
destekleyecektir.
Bu tr bir alglama tarz ile zenginliin de fakirliin de bir imtihan olduu bu dnyada sz konusu
imtihann farknda olarak hareket ettiiniz mddete kr peinde komak, bu ynde kabilecek
frsatlar mmkn olduunca iyi deerlendirmek konusunda bir meruiyet sorunu ile karlamak sz
konusu olmaktan kmaktadr. mtihann farknda olmann somut gstergesi olan hayr ilerini zel
karlara hizmet etmesi de doal bir durum haline gelmektedir. Bylece gelenek ile iktisadi rasyonalite
arasnda bir uyum domakta ve hayr ilerinin iktisadi hayatta ilevsel olarak kullanlmasnn yolu da
alm olmaktadr.
Zenginlii paylaarak sosyal sorumluluunu yerine getirme davran Kayserili i adamlarnn
snfsal konumlarnn bir nianesi, bir itibar ls haline gelmektedir. oka hayr ileri yapan bir
iadamnn stats ykselmekte ve gvenilirlii artmaktadr. Avrupa ve stanbul burjuvazisinin aksine
Kayseri burjuvazisi, belli bir yaam tarz zerinden kendisini konumlandrmaktan ziyade bir lde
zenginliini yerel dzeyde paylamakta, okul yaptrarak, kent projeleri gelitirerek ya da gelitirilmi
projelere destek vererek snfsal konumunu pekitirmektedir.
Sonu olarak, 1980 ncesinde snrl bir sermaye birikimi ve retim kapasitesi ile yola kan ve bu
yolda kapitalist nitelikler erevesinde ileyen bir ekonomi haline gelen Kayseri ekonomisinin
kapitalizmin engin ve dalgal okyanusundaki seyri iadamlarnn gemilerini ayakta tutma araylar ile
mmkn olmutur. Kayserinin ticari gemii ve sosyoekonomik koullar erevesinde biimlenen bu
araylara kapitalizmin temel nitelikleri ve iadamlarn kapitalizmi alglama biimleri yn vermitir.
21. yzyln ilk on ylnn sonuna gelindiinde Kayseri ekonomisi artk kresel kapitalist pazarlara
eklemlenmi bir ekonomi olarak karmza kmaktadr. Ancak bu okyanusta seyredebilmek iin
Kayserili iadamlarnn daha byk ve dayankl gemiler ina etme aray devam edecek gibi
grnmektedir.


696

KAYNAKA
Genolu, A. Y.(2012). Kapitalizm, Kayseri Ekonomisi ve adamlar, nn niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Malatya, Yaynlanmam Doktora Tezi
Glaser,B., Strauss, A. (1967). The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research,
Newyork: Adline Pub. Co.
Punch, K. F. (2005). Sosyal Aratrmalara Giri: Nicel ve Nitel Yaklamlar (ev.). Dursun Bayrak, H.
Bader Arslan, Zeynep Akyz. Ankara: Siyasal Kitabevi.
Strauss, A.,Corbin, J.(1990). Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and
Techniques. London: Sage Publications.
Velzen, L.(1978). Kayseride evresel retim ve Trkiye. Ankara: Ajans Trk Matbaaclk Sanayi.


697

VERGDE YEN BR PARADGMA HTYACIVE VERG SOSYOLOJS
Alper MUMYAKMAZ
1

ZET
Vergi sadece teknik ve mevzuata dayal bir alan deil, sosyolojik boyutu da bulunan bir konudur.
Verginin teknik ve mevzuata dayal erevesi, devletin vergiye ve mkellefe olan bak asna ve
aralarnda dokunmu olan tarihsel bir gemie dayanmaktadr. Ancak bu ereve deien toplumsal
yapya uymamaktadr. Toplumsal yapda ortaya kan deiim karsnda verginin yeni bir
paradigmaya ihtiyac vardr. Yzyllara dayanarak gelien hakim vergi paradigmasnn sosyolojik
analizi zerine odaklanan bu alma, yaanan toplumsal gelimeye uyumlu bir vergi sosyolojisine
iaret etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Vergi, Paradigma, Toplumsal Deime, Vergi Sosyolojisi.

ABSTRACT
Thet ax is not only based on the technical and legislation, but it is also an issue that has a
sociological dimensions. The technical and legislation framework of tax, based on the perspective of
the state to the tax and tax payer, and also based on the historical past between state and tax payer.
However this framework doesnt fit the changing social structure. The tax needs a new paradigm in the
face of change in the social structure. This study focusing on the sociological analysis of dominated
tax which is evolving based on centuries.
Keywords: Tax, Paradigm, SocialChange, TaxSociology.

GR
Modern dnyada sosyal bir anlama olarak kabul edilen vergi
2
(Martin, Mehrotra ve Prasad;
2009:1) bireyin ve toplumun devletle kurduu ve gelitirdii ilikilerin nemli kaynaklarndan birisidir
ve tarihsel bir gemie sahiptir. Modern devletin vazgeilmez unsurlarndan birisi olan ve devlet-
toplum ilikisinde nemli bir yeri bulunan vergi, daha ok maliye disiplini ierisinde ele alnan bir
konudur. Maliye ierisinde de daha ok teorik ve teknik bir konu olarak grlen vergi, sosyal
bilimlerin, zellikle de sosyolojinin uzun sre ilgisi dnda kalmtr.
Her ne kadar 20. yzyln balarnda Rudolf Godscheid
3
Joseph A. Schumpeter
4
vb. sosyologlar
tarafndan maliye sosyolojisi alannda bir temel atlsa da, o gnden 1980lere kadar ciddi bir gelime
kaydedilememitir. Maliye sosyolojisi alanndaki bu durgunluk sadece Trkiyede deil, dnyada da

1
Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Blm Doktora rencisi,
alpermumyakmaz@gmail.com.
2
Vergi ile ilgili birok farkl tanm ve yaklam bulunmaktadr. Bunlardan Abdurrahman Akdoan vergiyi;
devletin ve yetkili dier kamu kurulularnn, yklendikleri fiskal ve ekstrafiskal grevleri gerekletirmek
zere, gerek veya tzel kiilerden; cebren, karlksz olarak ve egemenlik gcne dayanarak ald para
eklindeki iktisadi deerlerlerdir eklinde tanmlamaktadr (Kamu Maliyesi; 2011:122). smail Trk ise vergiyi;
devletin (gerek ve tzel) kiilerden kamu harcamalarn karlamak veya devletin ekonomik ve sosyal hayata
mdahalesini salamak zere, cebri, nihai ve karlksz olarak dorudan doruya alnan parasal ykmllkler
(Kamu Maliyesi; 2002:111) olarak tanmlamaktadr.
3
RudolfGoldscheid 1870-1931 yllar arasnda yaam Avusturyal sosyologdur.
4
Joseph A. Schumpeter 1883 ylnda Trestde domu bir iktisat ve sosyologdur. 1919 ylnda Avusturya
Maliye Bakan olarak grev yapmtr. Crisis of theTaxState ve Trkeye de evrilen Capitalism,
SocialismandDemocracy en nemli ve bilinen eserleridir. Daha sonra Harvard niversitesine geen
Schumpeteryapt almalarla politik iktisat alannda nemli eserler vermitir. 1950 ylnda lmtr (Kisch;
1991:188-200).


698

ayn ekilde sregelmitir. 1980lerden sonra ngiltere ve Amerikada ortaya kan neo-liberalizm
5

akm ile birlikte kapitalizmin elde etmeye balad ivmeyle ortaya kan gelimeler, paray,
dolaysyla vergiyi modern devlet ve kresel dnya iin nemli bir yere tamtr. 1980lerin
balarndan itibaren dnyada ve Trkiyede yaanan bu ekonomik ve toplumsal gelimeler verginin
nemini kapitalist devletler iin giderek artrm toplumsal ilikilerin ve dolaysyla sosyal bir varlk
olarak insann doasnda bir deiim srecine yol amtr. Toplumun temelini oluturan insann,
sosyal ve ekonomik ynyle yaad bu dnm sreci, devlet ve toplum ilikilerini de farkl bir
boyuta ekmitir. Bu iliki srecinin kaynaklarndan birisi olan vergi, yaanan bu sre ierisinde artk
klasik paradigmal yaklam ierisinde kavranamayacak bir hale gelmitir. Bu paradigmal yaklam
ekseninde kavranan vergi, teknik ve mevzuata dayal kanunsal
6
boyutunun dnda disiplinler aras
bir alma ve alan olarak sosyolojik ynyle ne kmtr. Yaanan bu krlma sreci, vergiyi tek
ynyle ele alnan ve srdrlen yaklamn zora sokmu, dolaysyla paradigmal bir dnm
gndeme getirmitir. Son otuz ylda maliye sosyolojisi alannda yaanan gelimeler, verginin
sosyolojik boyutunu daha da netletirmitir. Verginin hem zamansal olarak kendi yapsnda yaad
dnm, hem de sosyolojinin metodolojik olarak geirdii paradigmal deiim, durulan maliye
sosyolojisini, maliye disiplininin ve sosyolojinin gndemine tamtr.
MALYE SOSYOLOJSNN GELM VE ZELLKLER
bn Haldunun
7
14. yzyldaki nclnden sonra 20. yzyln balarna kadar maliye
sosyolojisinin ihmal edildii grlmektedir (elebi; 2012:7). Vergilemenin sosyal bilimlerdeki
geliimi ile ilgili olarak son yllarda nemle dikkati eken bir alan olan maliye sosyolojisinin
kkenleri, Goldscheid ve Schumpetere kadar gidilerek izi srlebilir (James; 2010:7). Maliye
sosyolojisi biri Avusturyada dieri talyada gelien iki gelenekle Avrupada bir alma alan olarak
ortaya kmtr. Avusturya geleneindeki katklar RudolphGoldscheid ve Joseph Schumpeter
sayesinde, talyan geleneindeki katklar ise VilfredoPareto ve onun rencileri GinoBorgatta ve
GuidoSensini sayesinde gelimitir (talian Foundation:1).
Maliye sosyolojisi Avusturyal iktisat Rudolf Goldscheid tarafndan gelitirilen ve I. Dnya
Sava sonrasnda Avusturyann kamu borlarnn iyiletirilmesi zerine Joseph Schumpeter ile
yaptklar tartmalarn bir rn olarak ortaya km olan bir terimdir (Sakn ve Cura; 2012: 33).
Birinci dnya savann bitmesine yakn 1917 ylnda Avusturyal sosyolog Rudolf Goldscheid kamu

5
1980lerde olduka etkinleen ve klasik liberalizmin yeniden deerlendirildii bir fikirler btndr. Neo-
liberalizmin nde gelen isimleri FriedrichHayek, MiltonFriedman ve Robert Nozicktir. Neo-liberalizm iktisatta,
siyaset biliminde ve sosyolojide byk bir etkide bulunmutur (Marshall; 1999:529).
6
Burada ifade edilen verginin kanunsal ifadesi, kanun yoluyla yaplan ancak toplumsal karl olmayan bu
nedenle hukuki olmayan uygulamalara iaret etmek amacyla kullanlmtr. Verginin sadece kanun karmayla
uygulanamayacak bir alan olmadna ynelik eitli rnekler bulunmaktadr. rnein; baz mallarda uygulanan
zel Tketim Vergisi oran ve tutarlarn deitiren 12.10.2011 tarih ve 2011/2304 sayl kararname ksa bir sre
sonra karlan 21.10.2011 tarih ve 2011/2343 sayl Bakanlar Kurulu kararyla deitirilmitir. Bu deiiklik,
zel Tketim Vergisi Kanununa ekli (III) sayl listenin (B) Cetvelindeki baz mallar (Ttn ve ttn
mamlleri) iin daha nce % 69 olarak belirlenen vergi orann % 65 olarak yeniden belirlenmesini
iermektedir.Bu deiiklik artan vergi oranna kar kamuoyunda ortaya kan tepki nedeniyle gereklemitir.
7
bn-i Haldun modern tarihin, sosyolojinin veiktisatn nclerinden kabul edilen 14. yzyl dnr, devlet
adam ve tarihisidir. Kkl bir aileden geldii iin iyi bir eitim alm, Tunusve Fas'ta devlet grevlerinde
bulunduktan sonra Grnata ve Msr'da almtr.Kuzey Afrika'nn o dnem istikrarsz ve entrikalarla dolu siyasal
yaam 2 yl hapiste yatmasna neden olmutur. Bedevi kabilelerini ok iyi tanmasndan dolay aranan bir devlet
adam ve danman olan bn-i Haldun Msr'da 6 defa Maliki kadl yapt. am' igal
eden Mool mparatoru Timur ile grmesi bir fatih ile bir bilginin ilgin bulumas olarak tarihe gemitir.
Siyasal yaamdan ekildii dnemlerde adn tarihe geiren 7 ciltlik dnya tarihi Kitbul-ber ve onun giri
kitab olarak dndMukaddime'yi yazd. Eseri, Arap dnyasnda etki yaratmasa da Osmanl tarih anlayn
derinden etkiledi. Bata Katip elebi, Naima veAhmet Cevdet Paa olmak zere Osmanl tarihileri Osmanl
Devleti'nin ykseli ve kn pek ok defa onun teorileriyle analiz etti. Arap dnyasnda yeniden kefedilmesi
ancak Arap milliyetiliinin gelimeye balamas ile oldu. 19. yzyldan itibaren ise Avrupal tarihiler
tarafndan kefedildi ve eserleri byk takdir grd. yle ki Arnold Toynbee, aradan geen yzyllardan sonra
onun iin yle demitir: "Herhangi bir zamanda, herhangi bir lkede, herhangi bir zihin tarafndan
yaratlm en byk tarih felsefesinin sahibi"http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0bn-i_Haldun.


699

btesini incelemede yeni bir yaklam olarak maliye sosyolojisini nerdi. Maliye sosyolojisi
kavramn ilk kullanan bilim adam olarak kabul edilen Goldscheid, bteyi devletin iskeleti olarak
analiz etmeye alt (elebi, 2012: 7). Bu dnemde Goldscheid Marxtan ve mali sonularla ilgili
olarak Marxn snf analizlerinden etkilenmitir (McLure; 2008:3).
Dier bir Avusturyal iktisat Schumpeter, Goldscheidin maliye sosyolojisine yapm olduu
katklar destekleyerek maliye sosyolojisinin tarihsel bir temel olmas gerektiini belirtmitir.
Schumpeter 1918 ylnda Viyanada Sosyoloji Derneinde verdii Vergi Devletinin Krizi konulu
konferansta, bir toplumun ruhunun, kltrel seviyesinin, sosyal yapsnn, politik hareketlerinin
hepsinin ve hatta daha fazlasnn onun mali tarihinde yazl olduunu ifade etmitir (Schumpeter,
1954:7). Bu nedenle Schumpeterin vergi devleti ile ilgili tasviri, onun iktisadi yaklamnn deil,
sosyolojik yaklamnn bir sonucudur (elebi; 2012:8).
Schumpeter ekonomik rgtlenme, sosyal yap, insan ruhu, kltr ve uluslarn kaderi zerinde
ciddi bir etkiye sahip olan devletin vergi gelirlerini topladn gzlemlemi (Campbell; 1993: 163),
bununla birlikte kamu maliyesinin arkasndaki sosyal sreleri aklamaya alarak, maliye
sosyolojisinin toplumsal bir aratrma ve zellikle de siyasal hayat anlamak iin iyi bir balang
noktas olduunu gstermeye almtr (Pitt; 2009:119). Schumpeterin iddias o zamanda olduu
gibi bugnde geerlidir. Bu nedenle vergi rejimlerinde ortaya kan deiiklikler sayesinde kresel
kapitalizmin dinamikleri hakknda ok ey renme imkan elde edilebilir (Campbell; 2005:412).
Schumpeter iin verginin toplumsal yapy anlamada salad bu imkanlar verginin sosyolojik bir
olgu olduunu gstermektedir. Dolaysyla verginin teknik ve hukuki bir ereveye sdrlm
yapsnn sosyolojik imkanlarla genilemesi, verginin ok boyutlu etkilerinin anlalmasna yardmc
olmaktadr.
Schumpeter bireysel ve kollektif ihtiyalar arasndaki karmak ilikilerde ortaya kan bir terim
olarak vergi devletinin doasn analiz etmitir. Bununla birlikte bir kamusal amacn artlar altnda
kollektiflik adna devam eden ve bireysel amalara bir kar k argman olarak devlet terimini
kullanmak istemitir (McLure; 2008:3). Mali olaylar Schumpeter kadar Goldscheid iinde devletin
gelimesi ve sosyal deime iinde merkezi bir neme sahipti. Weberin oulcu yaklamn takip
eden Schumpeter mali sisteme uygun bir sosyal yap oluturmak iin sosyal, ekonomik, siyasal ve
kltrel somut olaylara bir cevap olarak mali olaylarn gelimesini grd (Musgrave; 1992:99).
Schumpeterin makalelerini bir araya getiren Richard Swedberg kapitalist devletle Schumpeterin
vergi devletini bir tutmutur (Backhaus; 1994:77). Bu nedenle vergiyi anlamak iin kapitalizmi
anlamak ve aralarndaki ilikiyi grmek gerekir.
Sosyoloji, mali olaylarn toplum zerindeki etkileri dolaysyla maliye ile ilgilenir. Maliye ise;
zellikle kamu gelirlerinin salanmas ile ilgili kararlar alrken ve uygularken,
mkelleflerin
8
gsterecekleri anlay ve tepkileri tahmin etmek, ona gre kendisini ynlendirmek
gereini duyar. Vergi; dolayl m yoksa dolaysz yapda m olmaldr? Gelirden mi, harcamalardan m,
yoksa servetten mi verginin alnmas mkelleflerce daha anlayla karlanr, toplumun vergiler
karsndaki dayanma gc
9
nedir ve hangi aamaya kadar rasyonel bir vergi uygulamas yaplabilir?
Vergi kaybna yol aan etkenlerle toplumsal yap arasnda iliki kurulabilir mi? eklindeki sorularn
yantlar, gnmzde maliye sosyolojisinin domasn salamtr. Vergilerin konmas veya artrlmas
vatanda (mkellefleri) dorudan etkilemekte, topluma gtrlen hizmetler, bu hizmetlerin ortaya
koyaca yarar, birey ve kitle psikolojisini oluturmaktadr. Kamu hizmetleri ve kamu harcamalar ile
kamu gelirlerinin planlanmasnda ve bunlarn uygulamaya dntrlmesinde, toplumsal davran
zelliklerinin dikkate alnmas gerekir. Aksi takdirde toplum tavr ve davranlarn gz nnde

8
Mkellef; vergi kanunlar gereince zerine vergi borcu den gerek veya tzel kiilerdir (Akdoan;
2011:153).
9
Vergiye dayanma gc yada vergi kapasitesi (vergilenebilir kapasite); toplumun kamu giderlerinin
karlanabilmesi bakmndan vergiye dayanma gcnn snrlarn ifade eder. Vergiye dayanma gc, teorik
olarak mkelleflerin kendileri ve ailelerinin yaamlarn srdrmeye yetecek finansal gcn zerindeki ksm
yanstmaktadr. Bu gcn ne bireysel baz da ne de zellikle toplumsal baz da belirlenmesine frsat verecek ortak
llerin olmamas nedeniyle baz yaklam ve tahminlerde bulunma dnda vergi kapasitesinin tam olarak
belirlenmesi gtr (Akdoan; 2011:185).


700

tutmayan uygulamalar mali amalara ulalmas bakmndan nemli sorunlara yol aar (Akdoan;
2011:16). Bu adan, toplumsal olaylar arasndaki sosyal hareketlilik, sosyal tabakalama ve snf gibi
sosyolojik yaplanmalar ile kamu harcamalar, vergiler ve emisyon gibi mali olaylar arasnda ciddi bir
iliki bulunmaktadr (Trk; 2002:16).
Maliye sosyolojisi iinde vergi ile birey arasndaki ilikinin boyutlarn tanmlayan mali
sosyalleme kavram; sosyalleme kavramndan hareketle insanlarn iinde bulunduklar toplumdaki
mali kltrn unsur ve gereklerine uygun biimde hareket eden bir varlk haline gelmesi, bu mali
kltr benimsemesi, renmesi ve gelecek nesillere aktarmas sreci olarak tanmlanmaktadr
(Sakn ve Cura; 2012: 36). Bireyin toplumsal bir aktr olarak tad kltrel kodlar topluma ve
arasndaki ilikileri gstermekte, bu mana da mali sosyalleme kavram da verginin birey ve toplum
hayatndaki yerini tanmlayan bir kavram olarak maliye sosyolojisinde yer etmektedir.
Maliye sosyolojisi alannda ve tanmlamalarda, maliye sosyolojisi ve vergi sosyolojisi zaman
zaman birbirinin yerine kullanlmaktadr. Maliye sosyolojisi vergi sosyolojisine gre daha kapsayc
bir tanm olmakla birlikte verginin maliye ierisindeki etkin konumu, maliye sosyolojisinin vergi
sosyolojisi olarak alglanmasna neden olmaktadr. Kamu maliyesi ierisinde maliyenin kamu
harcamalar dolaysyla bte uygulamalar yoluyla toplumsal yapy etkileme imkan elde etmesine ve
maliye sosyolojisi kapsamna girmesine ramen bte uygulamalarnn etkinlik ve toplumsal karl
bakmndan vergiye nispeten daha az bir role sahip olmas ve verginin maliye terimi ile anlmasna
hatta birbiri yerine kullanlmasna neden olmaktadr.
Vergiyi sosyolojik olarak anlayabilmek iin verginin kendi terminolojisine, teorik yapsna ve
uygulamasna hakim olmak gerekir. Ancak bu erevede vergi genel olarak kavranabilir ve hakknda
daha gereki bir sosyoloji yaplabilir. Bununla birlikte verginin sosyolojik zmlemesini zorlatran
baz noktalar vardr ki, bunlar vergi ile ilgili mevzuatn srekli deimesi, vergi sisteminin karmak
yaps ve vergi idaresinin klasik brokratik-devlet anlayna sahip yaplanmas vb. eklinde ifade
edilebilir. Verginin uygulanmas ve uygulama srecinde yaanan geribildirimlerin ve yanklanmalarn
boyutlarnn kavranmas ve bunlarn gelir ynetimince nasl ynetildiinin gzlemlenmesi sayesinde
vergiyle ilgili salkl bir sosyoloji yapmak mmkn gzkmektedir. Belki de bu yzden vergi
sosyolojisi hem Trkiyede hem de dnyada yeni yeni geliim srecini yaamaktadr.
Verginin bu ok boyutlu yaps ierisinde verginin amalarn mali ve mali olmayan eklinde
snflandrmak mmkndr. Verginin sadece mali amalar olmad, bu amac ile birlikte ekonomik
ve sosyal amalarda tamas gerektiinin esas olarak ortaya konmas, 1930 ylndan sonra balar. Bu
konu da John M. Keynes, verginin mali amac ile birlikte retim ve istihdamn istikrarnn
salanmasnda da bir ara olarak kullanlmasnn gerektiini belirtmitir. kinci Dnya Savandan
sonra da, vergi politikalarnn sadece retim ve istihdamdaki geici dalgalar nleme de deil, bununla
birlikte uzun dnemli ekonomik bymeyi salamay da kendisine ama edinmesi gerektii dncesi
ortaya kmtr. Bu gre sahip olanlardan biri de, Trkiyede ada vergicilii getiren
FritzNeumark
10
olmutur (Mutluer, ner ve Kesik; 2007:228-229).
Verginin mali olmayan amalar ise lkedeki gelirin dengeli bir biimde dalmn
gerekletirmek, kalknmay salamak, ekonomik istikrar srdrmek, evre sorunlarna zm
aramak ve nfus politikalarnn amacna ulamasn salamaya yardmc olmak vb. eklinde ifade
edilebilir (Mutluer, ner ve Kesik; 2007:230). Bunun dnda rnek vermek gerekirse, kinci Dnya
Sava yllarnda konulan varlk vergisi ve akabinde yrrle giren Gelir ve Kurumlar Vergileri
sosyal ve ekonomik ynleriyle dolayl ve dolaysz etkilerde bulunmu, mali ve sosyal hayat
etkilemitir.

10
FritzNeumark; Trkiye'de iktisat reniminin gelimesinde ve gelir vergisi yasalarnn hazrlanmasnda nemli katklar
olan Yahudi asll bir Alman iktisatdr. 1900'da doan Neumark, 1936'da Hitler AlmanyasndanTrkiye'ye g
ederek, stanbul niversitesi'ne retim yesi olarak katlm ve 1952ye kadarmaliye ve iktisat dersleri vermitir.
Trk niversitelerinde halen grevli bulunan ok sayda iktisat ve maliye blm retim yelerinin hocasdr. Trkiye'den
ayrldktan sonra Frankfurt niversitesinde uzun yllar grev yapan ve rektrlnde bulunan Neumark, kamu maliyesi
alannda milletleraras kurulularda grev yapm ve vergi alanndaki incelemeleri ynetmitir.Ayrca Boazii'ne
Snanlar isimli Nazi Almanyas'ndan Trkiye'ye gelmi bilimadamlarn anlatan bir kitap yazmtr.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Fritz_Neumark)


701

Verginin sosyolojik ynyle deerlendirilmesi kapsamnda; verginin snf farkllklarn, ortak
davranlar, iktisadi faaliyetleri, aile yapsn, evlilikleri ve boanma oranlarn, dourganl ve g
gibi durumlar etkilemesi sz konusudur (Campbell; 1993:180). Vergiyi teknolojik gelimelerin ve
karlan kanunlar erevesine hapseden hakim yaklam ada bir vergi sistemine aykrdr. Verginin
teknik ve hukuki ynlerinin dnda sosyolojik ynyle geliim seyrettii son yllarda vergi
sosyolojisi, vergide yeni bir paradigmal bakn geliimine kap aralamtr. Ancak bu geliim henz
balang aamasndadr. Bu erevede vergi, toplumsal olaylar etkiyen ve etkilenen bir olgu olarak
sosyolojinin konusudur.
ada bir vergi sisteminin varl, sadece teknik birtakm dzenlemelerin yaplmasyla mmkn
deildir. Bu konuda vergi sistemi ve bu sistemin uygulanmasyla ilikili ve baml kurumlarn
(resmi/resmi olmayan, somut/soyut) btnnn dikkate alnmas gerekir (Nerre; 2008:153). Sosyal
srecin dolaysyla toplumsal hayatn gerekten tam olarak blnemez bir btn olduunu ifade eden
Schumpetere gre toplum kurumsal olarak onu oluturan unsurlarla bir btndr (Schumpeter;
1961:3). Bu nedenle vergi sadece teknik ve hukuksal deil, toplumsal hayatn iinde bir konudur ve
toplumsal yapda meydana gelen deiime uygun bir paradigmal deiim vergide de zorunludur.
Zamann ruhuna uygun olmayan ancak toplumun ekonomik ve sosyal yapsna tesir eden vergi
uygulamalar deiim karsnda ontolojik ve epistemolojik bir deiim problemiyle yz yzedir.
Vergilerin mevzuata dayal yaps ile hkmetlerin yalnzca denetim ve cezalandrma zerine
kurulu vergi uyumunu salamaya ynelik politikalar, vergi ile ilgili sorunlarn zmne ynelik
etkin bir yntem deildir (pek ve Kaynar; 2009:174). Buna karn 1990lardan bu yana vergi
reformlarnda nemle dikkati eken husus, vergi uyumu ve ynetimi konularnda vergilerin
denebilmesidir. Devletler vergi uyumunu gelitirme de belli bir ilgiye sahiplerdir. Ancak bu vergi
ynetimi reformlarnn ounun odanda, para toplama mekanizmalarn daha etkin kullanmay
amalayan verimli teknolojiler ve vergi ile ilgili krmz izgileri ve uyum maliyetlerini azaltmaya
ynelik amalar vardr (Stewart; 2006:6). Vergi alanndaki kronik problemler, klasik vergi
paradigmas ierisinde anlaml olan bu vergi reformlaryla deil, vergiye ynelik ekillenecek yeni bir
paradigmal yaklamla retilecek dzenlemelerle zmlenebilir. Dolaysyla sorun reform deil,
metodolojiktir.
Vergilerin denetimi ve uyumu konusunda salanan teknolojik ve hukuksal destek ve yardmlar
belli bir paradigmal yaklamn sonucudur. nsann ve toplumun ihtiya ve zelliklerinin dikkate
alnmad ya da nemsenmedii, aksine daha ok vergi toplamak ve bu konuda etkin bir devlet
portresi oluturmak verginin odanda yer alan insan ve toplumu skalamaya neden olmaktadr. Bu
nedenle toplumda maliye politikalarn etkileyen birok etken vardr ve bununla ilgili olarak da maliye
sosyolojisi karmak sosyal ilikilerin zerine younlamaldr (James; 2010:8). Bu erevede vergi
sosyolojisi; vergi zerinden devlet ve toplum arasndaki temel ilikileri aratran (Leroy; 2008:1) bir
alan olarak ortaya kmtr. Vergi sosyolojisi sosyo-politik kesim zerinde ve kendi deneysel
verilerini ya da dier sosyal bilimlerin verilerini kullanarak genel toplumsal bilimler erevesinde
vergi deyen vatandalarla mdahaleci vergi devleti arasndaki ilikiyi almay amalar (Leroy;
2008:3). Bununla birlikte vergi sosyolojisi hkmetlerin faaliyetlerinin ters etkilerini azaltmaya ve
bylece uluslarn refah ve zenginliine katkda bulunmaya gerekten yardmc olabilecek talimatlar
ve aratrmalar iin ayrca frsatlar sunmaya alr (Backhaus; 2001:30).
MODERN DEVLET ANLAYII VE VERG
Avrupada modern devleti aklamaya alan klasik sosyal bilimcilerden Weber modern devletin
oluumunu rasyonel-yasal brokrasiye, Marx kapitalizme, Durkeim ise emein iblmne bal
karmak ilikilerine dayandrr (Leroy, 2008:2). Bunlardan Marx her ne kadar komnist manifestoyu
yazm ve komnist toplum topyasn sistematize ederek ideal bir toplum projesi sunmu olsa da,
modern devlet yapsn belirleyen kapitalizmi ve dinamiklerini zmlemitir. Bu konuda Campbell,
Marxn vergilerin bir devletin hayat kayna olduunu ifade ettiini zikrederek (Campbell;
1993:164), modern kapitalist toplumda verginin nemine iaret etmitir.
Modern devletin giderek dnyevilemesiyle birlikte devlet egemenliini snrlayan doal hukuk,
18. yzyl sonlarna doru olduka biimsel bir hale dnm ve bylece ulus devlet artk kendi
pozitif hukuk sisteminin yegane sahibi haline gelmitir (Koak; 2006:87). Pozitivist paradigmann


702

hakim olduu ve modern devlet anlaynn ortaya kt bu srete modern devletin ressam Webere
gre, modern devlete en uygun meruluk modeli, rasyonel-yasal meruiyettir. nk modern devlet
ncesinde iktidar, meruluk kayna olarak cismani olmayana dayanyordu. Baka bir ifadeyle
iktidarn kayna dnyevi olmayand, yani imdinin terimleriyle sylenirse gayri akli bir kaynakt.
Mutlak monarilerin zmlemesi ve modern devletin filizlenmesiyle, meruiyetin kayna da
deimek zorunda kald. Artk meruiyetin kayna aklilemiti. Bu aklileme hukukta da kendini
gsterdi. Bylece hukukun kayna Tanrya deil, akla dayal hale gelmitir. Modern ncesinin din ve
gelenek kaynakl meruluu yerine insanlarn sorgulayabildii, gerektiinde ykp yeniden yaptklar
bir meruluk tr gelimeye balad (Saygl; 2010:89).
Meruiyetin tanrnn ve dinin egemenliinden kopmasyla hukuk da doal hukuktan gbek ban
koparm ve snrlar belli, ngrlebilir, yazl ve devletin kendi koyduu kurallarn toplam olan
pozitif hukuk ortaya kmtr (Poggi; 2012:123). Modern devletin meruiyet anlaynda ve hukuk
sisteminde meydana gelen deiim, devletin ve dolaysyla verginin bugne kadar sregelen pozitivist
paradigma eksenindeki ekilleniini gstermektedir. Ancak toplumsal yapda meydana gelen deiim
sreci pozitivist paradigmann direttii kanun ve teknik boyuta indirgenen vergi sisteminin deiim
zorunluluunu gndeme getirmektedir. Vergi sosyolojisinin ortaya k ve son yllarda giderek
gndeme gelmesi vergi sisteminin bir krlma ierisinde olduunu gstermektedir.
Vergi zerine entelektel bir hamle olarak disiplinler aras bilimsel yeni bir yol ortaya kmaya
balamtr. Son yllarda, iktisatta, sosyolojide, siyaset biliminde, tarihte ve hukuk alanndaki
uzmanlar, modernizmin vergilemede merkezi bir neme sahip olduunu fark etmeye ve kaynaklar ile
vergilemenin sonular zerine yenilikler retmeye balamlardr. Bu aba dnyadaki geleneksel
anlaya ynelik meydan okuma potansiyeline sahip bulunmaktadr. Deien vergi bilimi rksal
eitsizlii, cinsiyet ve aileyi, bat demokrasisinin kkenini ve refah devleti anlay vb. birok eyi
deitirmektedir. Vergide ortaya kan bu geni apl deiim bize vergi sosyolojisi alannda ortaya
kan gelimelere iaret etmektedir (Martin, Mehrotra ve Prasad; 2009:1-2).
YEN BR PARADGMA HTYACI VE VERG
Paradigma terimi toplum veya doann nasl ilediine dair bir dnceler setini, teorik bir ereve
veya modeli anlatr. Hemen her akademik veya bilimsel disiplin zel bir paradigmayla alr veya
rakip paradigmalar arasnda toplumun doasyla ilgili veya fiziki dnyada ya da doa dnyasndaki
temel glerle ilgili tartmalarda bulunur. Thomas Kuhnun paradigmalar kavram, gerekte modern
bilimin tarihin kademeli ve birikimli bir sreci olmayp, daha ziyade yeni teorilerin eskileri ykt ve
yeni akademik dnce alanlarnn ortaya kt, kabul gren dnce biiminin ve onunla alan
profesrlerin etkisini yitirdii dnce devrimlerinden biri olduunu ne sren radikal ve olduka
devrimci bir tez ne srer. Kuhn paradigmalar belirli bir dnemde bir uzmanlar topluluuna model
problemler ve zmler salayan ve genel kabul gren bilimsel baarlar olarak tanmlar. Bir
paradigma birleik ve kendi iinde tutarl bir ereve ve zel bir bilim alannn (evrenle ve evrenin
ileyi biimiyle ilgili) dnce biimi sunar (Slattery; 2007:326-327). Paradigmalarn dayand
sayltlar (postulat/aksiyom), bilime konu olmayan, yani snanmas mmkn olmayan ve bilim
insanlar tarafndan doru ve kesin bilgi olarak kabul edilen nermelerdir ve ontolojik, epistemolojik
ve metodolojik sayltlarla i ie balantl zihni bir atmosfer olutururlar (Dikeligil; 2000:7).
Vergi almalarna ve vergi politikalarna katk salayan davransal iktisat, kamu maliyesini
anlamaya ynelik baka disiplinlerden katklar salamasna ramen, 20. yzylda gelien akademik
iblm, mali srelere farkl metodolojik yaklamlarla eilerek hakim teki paradigmal yaklamn
krlmasn salamtr (James; 2010:12-13). zellikle vergiye ynelik klasik pozitivist paradigmann
hakim olduu getiimiz yzyln sonlarnda yaanan yeni paradigmal yaklamlar maliye
sosyolojisinin hem maliye ve sosyoloji disiplini ierisinde hem de verginin uygulama srelerinde
yeni boyutlar kazanmasna katkda bulunmutur.
Sosyoloji anlayn byk lde biimlendiren paradigma olarak pozitivizmin (Dikeligil;
2000:11) ontolojik kabulleri 20. yzyln hakim bilim anlayn ve yaklamn etkilemitir. Bu
erevede pozitivist sosyal bilim anlay, bilginin insanlara evrelerindeki dnyaya hakim olma ya da
onu denetleme olana veren arasal bir imkan sunmutur (Neuman; 2010:127). Pozitivist bilim
anlaynn ontolojik kabulleri ekseninde ekillenen pozitivist paradigma, 20. yzylda bilimden


703

siyasete, ideolojiden dine kadar birok alan etkilemitir. Vergide bu pozitivist paradigmann tesiri
altnda kalarak ekillenmi, vergi sistemi ve uygulamalar da bu bak asyla dokunmutur.
Paradigmal rekabet ierisinde pozitivist bilim anlaynn aksine yorumlayc sosyal bilim anlay
insan deneyiminin birden ok yorumunun ya da birden ok gerekliin mmkn olduunu varsayar.
Toplumsal gerekliin gnlk toplumsal etkileimleri araclyla anlam ina eden ve yorumlar
oluturan insanlardan olutuunu kabul eden yorumlayc sosyal bilim yaklam (Neuman; 2010:134)
iradecilii benimser ve insanlarn iradesi olduunu ve bilinli seimler yapabileceklerini kabul eder.
Buna karn pozitivist bilim anlay insanlarn rutin toplumsal etkileimlerde bulunurken kulland
anlamlar ieren saduyuyu bilimden aa grr (Neuman,; 2010:135).
Sosyal bilimlerde paradigmalarn stnlk mcadelesinin hakknda 1960larda Bilimsel
Devrimlerin Yaps adl eseri ile ismini duyuran Thomas Kuhnun, sosyal bilimlerde yalnzca bir
paradigmann hakim olamayaca, birbirleri ile yaran paradigmalarn bulunabileceini ifade etmesi
(Dikeligil, 2000:11) pozitivizmin tekelci yaklamnn daha fazla devam ettirilemeyeceini
gstermitir. Bir dnce sistemi btn olarak paradigma tek bana mutlak bir gce sahip deildir.
Bu yzden sosyoloji, ok paradigmal bir bilim olarak adlandrlr ve bir ok paradigma birbiriyle
rekabet eder (Neuman; 2010:120). Bu rekabet nedeniyle farkl paradigmalarn kaps aralanarak
toplumsal yapya uygun tercih edilebilir paradigmalar yoluyla deiim sreci daha anlaml takip
edilebilir. Bu kapsamda paradigma konusunda izilen bu ereve, vergi alannda yaanan metodolojik
problemlerin alarak anlalabilir ve toplumsal gereklikle rtebilir bir vergi sosyolojisinin
olumasna katk salamaldr.
SONU
Vergi alannda yaanan tartmalara son yllarda farkl bir yerden bakmaya allmakta, gemiten
bugne sregelen hakim teknik ve mevzuata dayal yap, vergi sosyolojisi ile sarslmaya
balamaktadr. 20. yzyln balarnda temeli atlan ve daha ok modern devlet anlayyla gelien
maliye sosyolojisi, devlet ve toplum arasndaki nemli bir iliki kayna olarak vergilerin ve btenin
toplum zerindeki etkilerini anlamaya almakta ve daha spesifik olarak verginin dar bir ereveye
hapsedilmi yapsnn krlmasna yardm etmektedir. Verginin teknik ve mevzuata dayal ve pozitivist
bir mantkla ileyen geleneksel format, 20. yzyln hakim paradigmas pozitivizmden izler
tamaktadr. Pozitivizmin madde temelli ve insan dlayan yaps, devletlerin ve bilimsel almalarn
temel paradigmal anlay olarak uzunca bir sre etkili bir rol stlenmitir. Ancak metodolojik olarak
sosyal bilimlerde yaanan paradigmal deiim ve bu sayede pozitivizmde salanan dnm,
pozitivist paradigmann dnda yeni metodolojik almlarnda gelimesini salamtr. Sosyal bilimler
alannda yaanan ve vergi anlayna tesir eden bu yaklam 1980 sonrasnda yaanan gelimeleri
etkilemitir. Verginin insan ve toplumu etkileyen ynnn giderek daha da ne kmaya balad bu
srete, Goldscheid ve Schumpeterin 1920li yllarda ortaya koyduklar maliye sosyolojisine ynelik
yaklamlar zerine giderek genileyen bir aba dikkati ekmektedir. JrgenBackhaus, Michael
McLure, MarcLeroy gibi isimlerle daha da ok gelime kaydeden maliye sosyolojisi, esas itibariyle
toplumun ve insann temel alnd ve sosyolojik olarak toplumsal yapya uyumlu bir bilimsel
yaklama dayanmaktadr. Maliye sosyolojisi alannda yaanan bu gelimeler esasen verginin tarihsel
formatna ynelik bir deiim srecine iaret etmektedir. Verginin dorudan ve dolayl etkilerinin ok
boyutlu deerlendirilmesi ve buna gre uygulamalarn ekillendirilmesi gelimekte olan yeni vergi
anlaynn ipularn vermektedir.
Yukarda kavramsal olarak ifade ettiimiz ve Trkiyede de daha ok uzunca yllar gzlemlemi
olduumuz teknolojik gelimelerin, vergisel ykmllklere uygulanmas ile kanun, tebli vb.
dzenlemelerin vergi politikalarnn uygulanmas srecindeki fonksiyonlar, pozitivist anlay
ierisinde ekillenen ve yrtlen bir vergi mantna iaret etmektedir. Daha ok reform eklindeki
abalarn ortaya konulduu, ancak verginin ontolojik yapsna dokunmayan klasik vergi anlay,
ihtiya duyulan vergi uygulamalar karsnda yetersiz kalmaktadr. Uygulamaya geirilen teknolojik
imkanlar ve yasal dzenlemeler daha ok mkellefi zaptu-rapt altna almakta, buna karn vergide
adalet ve eitlik ilkesinden uzaklalmakta, mkellefle devlet arasndaki zmni sosyal szleme
ypranmaktadr. Toplumsal hayatn kapitalist deerlerle ekillendii gnmzde temel toplumsal
deerlerin madde temelli bir anlaya evrilmektedir. Byle bir durumda devlet otoritesinin temel


704

fonksiyonlarndan birisi olan verginin, devlet toplum ilikisinin hem inasnda hem de devam
ettirilmesinde oynad rol ve vergi zerinden ekillenen yeni toplumsal ilikilerin boyutlar, deien
toplumsal yapya uyumlu yeni bir paradigmal yaklam zorunlu klmaktadr. Giderek nem kazanan
ve toplumsal hayatn ve ilikilerin dokunmasnda hayati bir rol oynayan vergilerin, toplumsal deer ve
yapya uygun ynetilmemesi durumunda, alnan vergilerden daha maliyetli toplumsal problemlerle
karlama riskini artracaktr. Bu nedenle vergi ile ilgili dzenlemelerde topluma ynelik yeni bir
bak asna ve anlaya ihtiya vardr.
KAYNAKA
Akdoan, A.(2011). Kamu Maliyesi. Ankara: Gazi Kitabevi, 14. Bask.
Backhaus, J. G. (2001). Fiscal Sociology: What For?, in TheAmerican Journal of Economics and
Sociology,.
Bachaus, J.G.(1994). The Concept of theTax State in Modern Puplic Finance Analysis, Schumpeter
in the History of deas, Edited: Yuichi Shionoya and Mark Perlman, Michigan: TheUniversity
of Michigan Press, ,
Campbell, J. L.(1993). TheStateandFiscalSociology, in AnnualReviewSociology, 19:163-185.
Campbell, J. L.(2005). Fiscal Sociology in an Age of Globalization: Comparing Tax Regimes in
Advanced Capitalist Countries, in The Economic Sociology of Capitalism, (Editedby Victor
Nee and Richard Swedberg), Princeton: Princeton UniversityPress, pp: 391-418,
elebi, A. K.(2012). Mali Olaylara Sosyolojik Yaklamn nemi, Mali Sosyoloji zerine
Denemeler, (Editr: A. Kemal elebi), Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl,
Ankara.
Dikeligil, B.(2000). Sosyolojide Metotlararas Farkllama ve birlii, Sosyolojide Btnleme ve
Farkllama, III. Ulusal Sosyoloji Kongresi Eskiehir, Ankara.
James, S.A. (2010). Combining Th eContributions Of Behavioral Economics And Other Social
Sciences n Understanding Taxation And Tax Reform, San Diego StateUniversity
Conference of theSocietyfortheAdvancement of Behavioral Economics.
pek, S., Kaynar,.(2009). Vergiye Gnll Uyum Konusunda anakkale line Ynelik Ampirik Bir
alma, Ynetim ve Ekonomi, Celal Bayar niversitesi BF Manisa, Cilt:16, Say:1.
Koak, M.(2006). Batda ve Trkiyede Egemenlik Anlaynn Deiimi, Devlet ve Egemenlik
(Eski Kavramlar-Yeni Kavramlar), Ankara: Sekin Yaynevi.
Marshall, G.(1999). Sosyoloji Szl. ev: Osman Aknhay-Derya Kmrc, Ankara: Bilim ve
Sanat Yaynlar.
Martin, . W., Mehrotra, A. K., Prasad, M.(2009). The Thunder of History: The Origins and
Development of the New Fiscal Sociology, ndiana University, Research Paper Number:147.
Mclure, M.(2008). FiscalSociology, in International Encyclopedia of PublicPolicy,
EconomicPolicy, Perth: GEPRE, Volume 2, pp:239 47,
http://pohara.homestead.com/encyclopedia/volume-2.pdf
Musgrave, R. A. (1996). The Role of theState in FiscalTheory, International Tax and Public
Finance, Kluwer Academic Publishers, 3:247-258.
Musgrave, R. A. (1992). SchumpetersCrisis of theTaxState: An Essay in FiscalSociology, Journal
of EvolutionaryEconomics, 2:89-113.
Mutluer, M. K., ner, E., Kesik, A.(2007). Teoride ve Uygulamada Kamu Maliyesi. stanbul: stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar., USA
Nerre, B.(2008). Tax Culture: A Basic Concept for Tax Politics, Economic
Analysis & Policy, Vol.38, No:1, 153-167,.


705

Neuman, W. L.( 2010). Toplumsal Aratrma Yntemleri (Nitel ve Nicel Yaklamlar). 1-2. Cilt, ev:
Sedef zge, stanbul: Yayn Odas.
Pitt, B.(2009). Review of Richard E. WagnersFiscalSociologyandtheTheory of Public Finance: An
ExploratoryEssay, ReviewAustrianEconomics, Massachusetts, 22:119122.
Poggi, G.(2012). Modern Devletin Geliimi. ev: Binnaz Toprak-ule Kut, stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar.
Sakn, S., Cura, S.(2012). Mali Sosyalleme ve Kltr likisi, Mali Sosyoloji zerine Denemeler,
Editr: A. Kemal elebi, Ankara: Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl.
Saygl, A.(2010). Modern Devletin plak Sureti, AUHFD, Say:59(1), sf:61-97.
Schumpeter, J. A. (1961). TheTheory of Economic Development. Cambridge, Massachusetts: Harvard
UniversityPress.
Slattery, M.(2007). Sosyolojide Temel Fikirler. Yayna Hazrlayanlar: mit Tatlcan-Glhan
Demiriz, stanbul: Sentez Yaynclk.
Stewart, M.(2006). Introduction: New Research on Tax Law and Political Institutions.
Trk, .(2002). Kamu Maliyesi. Ankara:Turhan Kitabevi, 4. Bask.
An Italian Foundation For New Fiscal Sociology, July 2003 A Reflection on thePareto-
GriziottiandPareto-Sensiniletters on RicardianEquivalenceandFiscalTheory, The 16th
HETSA Conference AustralianCatholicUniversity, StPatricksCampus, Fitzroy, 15-18.


706











AMF 8 OTURUMU
KENT-III:
MEKN VE KLTR



707

SANAT LE HAYATIN KEST YER: AIK KAMUSAL ALANLAR
Ltfiye BOZDA
1

ZET
Yaanan savalar, emek smrs, insanln iine dt buhran, 20.yzyln banda Dada
tarafndan yaplan sert bir Modernizm eletirisi ile sorgulanmtr. kinci Dnya Sava sonras kati
olarak znen Modernizm ile birlikte anti-modernist dncenin nn am Avangard eylemler,
hayat ile sanat birlikteliini zorunlu klmtr. Bu anlay, merkezli bir sanat retiminden, eylemsel bir
performansa gemitir. Dada, sanatn biricikliine kar, seri retilmi bir nesneyi (pisuar) sanat eseri
ilan ederek, aslnda mzeyi, sanatn kurumsallamasn, resmi ideolojiyi, btn normlar reddeden
marjinal, radikal bir tepkiyi gndeme getirmitir.
Ancak tepkisel olarak retilen her eyin ne kadar marjinal olursa olsun kltr endstrisinin
tuzana derek gstergeye dnmesi sanatlar arasnda hayal krkl yaratr. Dadann kaybettii
ivmeyi Avangard sanat, 1960larda balayan bugn 1968 hareketi olarak bilinen devrimci ve
zgrlk hareketle yeniden kazanr. Fakat gerek popler kltrn genileyen etkisi gerek 1980lerde
balayan zelletirme furyas ve piyasalama bu ivmeyi azaltarak vasati bir dzleme ekmitir.
Bugn ise geni kapsaml toplumsal ve uluslararas atmalar, alkantlar, savalar ve i savalarla
karakterize olan, zaman zaman da ekonomik krizlerin eklendii bir dnem. Kreselleme politikalar
erevesinde yeni toplumsal yaplanmalar: geiler, kesimeler, sapmalar birbirine karm durumda.
Snr tanmayan sermaye tm alanlar hegemonyas altna alrken, parann srekli el deitiren
merkeziyetsizlii karsnda, g dengeleri arasndaki orantszlk, sosyal dengeleri bozarak snfsal
atmalar trmandrmaktadr.
Sosyal dengelerin oluturduu huzursuzluk, 1997de Arnavutlukta, 1998de Endonezyada, 2000-
2001de Ekvatorda, Arjantinde, Cenovada ve en son 2011 ve 2012de Yunanistanda, ve spanyada
ortaya kan halk ayaklanmalar yenidnya dzenine kar direnme eylemlerini gndeme getirmitir.
Amerikada Wall Streeti igal et eylemlerinin mzeleri igal et eylemlerine yol amas ile
sanatlarn iinde bulunduklar kapitalist smr dzenini sorgulayan, protesto eden, kar koyan,
direnme eylemlerini de gndeme getirmitir.
Kltr ve sanatn sermaye tarafndan endstriletirilerek, metaya dntrlmesine tepki gsteren
sanatlar, mze ve galeri gibi allm sanat kurumlarn reddederek, gelenein dna karak,
kamusal alanlar, protest sanatn sunulduu ve paylald meknlar olarak ilan etmilerdir.
Bugn ada sanatn politikayla dorudan ilikisi, sanat ve gndelik hayat yan yana getiren
sanat ile hayat arasndaki ayrm ortadan kaldrmtr. Ak kamusal alanda yaplan protest sanat
pratikleri ou zaman kamusal alan maniple ederek varlk gstermektedirler nk sanat ile hayatn
kesitii yer, bugn ak kamusal alanlardr. Bu bildiri, sanat ile hayatn kesitii yer olan ak
kamusal alanlarn sanatlar iin nemini ve eletirellik asndan ne ifade ettiini ve sanat iin nasl
bir direnme alan oluturduunu rnekler zerinden tartmaya amay hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler: sanat-hayat, ak kamusal alan, muhalif sanat, sanatn piyasalamas

ABSTRACT
In early 20th century, wars, labor exploiting and depresssion of humanity were inquired by Dada
through a hard Modernist critisim. Dada declared a ready made object as an artwork against the
uniqeness of art presenting an ultimate marginal reaction by refusing the museum, institution of art,
official ideology and all the norms.
Later, no matter how marginal it was everything produced as a reaction snared by cultural industry
and turned into indicator disspointed artists. Beginning in 1960s the lost acceleration of Dada was

1
Yrd.Do.Dr., stanbul Kemerburgaz niversitesi, Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, Moda ve Tekstil
Blm, lutfiyebozdag@kemerburgaz.edu.tr.


708

attained by the Avant-Garde art with the revolutionary, liberal movement today known as the 1968
movement. However, the expanding influence of popular culture, beginning in 1980s the privitization
wave decreased this acceleration and carried onto a mean plane.
Today we are in a period characterised by social and inernational conflicts, wars and civil wars and
added with economical crisis. Framed by globalization politics, new social structures, transitions,
intersections, deviations are all mixed up. The borderless capital has hegomonized all the areas.
Against the decentralized finance continuously changing hands the power balance can not reflect the
actual ratios and this unproportionality breaking the social balances raises the conflicts among classes.
Discomfort created by social balances brought up resistance actions against the new worlds
regime initiated civil commotions in 1997 in Albania, in 1998 in Indonesia, in 2000-2001 in Equador,
in Argentina, in Genova and lately in 2011 and 2012 in Greece and Spain. In United States Occupy
Wall Street actions initiating the occupy museums actions caused artists to question their positions
in capitalist exploit regime and actions for protesting, opposing and resisting against it.
Artists reacting against the capital industrializing and converting of culture and art to goods have
rejected the customary institutions like museums and galleries. By exceeding the traditions they have
declared the public areas as places for the protest art presented and shared.
Today the direct relation of contemporary art with politics has taken art and daily life side by
side and eliminated the distinction between art and life. Protest art practices conducted in open public
areas usually show existence manipulating the public area. Because open public areas where art and
life intersect usually is not open to artists.
This article; objects to open a discussion over the examples about; for the artists the importance of
open public areas; the place where art and life intersect and what it means to them in terms of criticism
and creating a resistance area for art.
Keywords: art-life, open public area, opposing art, marketing of art

SANAT LE HAYATIN BULUMASI
Sanat retimlerinde sanat ile hayat arasndaki snrlarn kalkmas ve dorudan ilikinin
kurulmas Dada, Srrealizm ve Rus Avangard akmlar ile 20. yzyln balarnda ortaya kar. Bu
akmlarn amac; sanat, hayat praksisine dhil etmektir. Dadann kendisinden nce eletirdii tm
sanat biimleri, biimcidir ve dnsel bir sonu karmaktan, analiz yapmaktan uzak, yaltlm elit
bir ortamda izleyicisiyle buluan, toplumdan izole ve kendinden menkul bir sanattr.
Mzede ya da galeride duran bir sanat retimi, kapal bir mekna hapsedilmi bir nesne
konumuyla snrl bir sreye tabi olarak varlk gstermektedir. Oysa Avangard akmlar, sanatn bu
geleneksel ritelden kopup, politikaya almasn, demokratik ve kolektif iletiim imknn
retimlerine tamlardr. Her trl snrlamay ortadan kaldran, an her trl tekniini kullanarak
sanat-hayat ikiliinin alabileceini, sanat ile hayatn i ie getiini bazen de yer deitirdiini
gstermilerdir.
Ftrizm, Dadaizm, Srrealizm Fluxusun dnsel nclnde tm Avangard hareketler,
hayatn iindeki anlatmlar ve oulcul yapy dikkate alan yaklamlar sergilemilerdir. Marcel
Duchamp, Piero Manzoni, Yves Klein, Joseph Beuys, Nam June Paik gibi sanatlar yeni anlatm
biimleri gelitirmilerdir. 1957 ylnda Guy Debord gibi anarist felsefecilerin yer ald, 1968
olaylarnn arka plannda da nemli rol oynayan ve Dadaizmden etkilenen Sitasyonist
Enternasyonalin varl da sanatn hayat iindeki etkisini ortaya koymaktadr. Situasyonistler, sanatn
ancak kendisini evreleyen toplumsal dzen ile ilikili olduu srece anlaml ve deerli olduuna
inanmlardr.
Dadizmden etkilenen Fluxus, Avangard hareketlerin iinde nemli bir yer tutan dier akmdr.
Fluxus sanatlar birok yeni sanatsal ifade ynteminin kefedilmesinde ve gelimesinde nemli rol
oynamlardr. Fluxus ile birlikte sanat ortam, sanat retiminde biimsel olanaklarn sonsuz lde
geniledii olanaklara kavumutur. Maciunas, Fluxusun manifestosunda bu durumu yle ifade


709

etmektedir. Burjuva skcln tasfiye edin, entelektel, profesyonel & ticarilemi kltr tasfiye
edin, l sanat, imitasyonu, yapay sanat, soyut sanat, illzyonistik sanat, matematiksel sanat tasfiye
edin, Avrupanizm dnyasn tasfiye edin. Sanatta devrimci bir tufan ve aknty ykseltin, yaayan
sanatn ve kar sanatn ilerlemesini salayn ki; sanatsal olmayan gereklik sadece eletirmenler, sanat
merakllar ve profesyonellerce deil, herkes tarafndan kavranabilsin. Kltrel, toplumsal ve politik
devrimci kadrolar birleik cephe ve eylemde kaynatrn. (Maciunas, 1968, Fluxus manifestosu)
1960l yllarn sonlarnda Dadadan beri devam eden yeni anlay iinde Kavramsal Sanat ortaya
kar. Biimsel yetkinlii dlayan, allagelmi sanatn yerine yeni bir yaam biimi nerisi sunan bu
sanat anlay, sanatn demokratiklemesini talep eden eletirel bir yaklam sergilemektedir. 1960l
yllarn ortalarnda Avangart hareketler iinde yer alan birok sanat, salon sergilerine tepki
gstererek, sanatn kurumsallamasn eletirmiler, mze ve galerilerin kamusal alan tam olarak
temsil etmediini ve sanatn artk beyaz kpn dna kp kamusal alanlara tanmas gerektiini
savunmulardr. Yaam srekli sorgulayan bu sanatlar, yaptn gerekletirilmesi srecinden ziyade
sanatn kendisini, anlamn ve toplumla ilikisini sorgulamlar, bu nedenle de ak kamusal alanlar
alternatif sanat meknlar olarak ilan etmilerdir. Sanat eserinin almlanma srecinde, izleyicinin
edilgen olmasnn aksine, etken bir almlayc olmasn savunmulardr. Bu sanatta daha nce var
olmayan bir olguyu ilikisel-etkileimsel bir yapy iaret etmektedir. Avangard hareketler sanatn
etkileimsel ve ilikisel olmasnn nndeki tm engelleri ykmlardr. Onlar sanat, var olan kavray
ve alg kskacndan ekip kartarak, algy ters yz etmiler, kurgulanm sylemleri ve onun alglama
biimlerini ykarak deitirmilerdir. Avangard hareketlerin bu eylemi, sadece modern sanat
formlarn ve temsili ykma eylemi deil, sanatsal yapy kullanarak sanat tarihini deitirme, sanatn
hayat pratiine dntrlmesi iin topyekn bir bakaldr eylemidir. rnein; dinamik niteliklere
sahip yeni sanat formlar araylar iinde performans sanat hayatn dinamizmini gereklik
dzleminden vazgemeden sanat/yaam ayrmn ortadan kaldran bir anlaya dayandrmaktadr.
..Kavramsal Sanat ile birlikte, Land Art, Postminimalizm, Antiform, Performans Sanat, daha
ok kavramlar ve analizler nerip, seyirciyi bunlar anlamaya, zmeye ve kendi dnceleriyle
tamamlamaya davet ederler. (Germaner,1996).
Kamusal alanda yaplan sanat pratikleri, yapt da izleyiciyi de biimsel olarak tanmlamad gibi
sanatn retildii kolektifliin alan olarak da kavray maddi niteliklerden arndrarak maddi
olmayann kapsaml mecrasna yayar.
AIK KAMUSAL ALANDA SANAT
Kamusal alan, ierisinde eitli kamularn ve bireylerin iletiimi ve etkileimi ile ilikiye
getikleri, youn bir uyarm alandr. Kamular ve bireyler aras farkllklardan kaynaklanan
deneyimlerin rgtlenmesi kamusal alan kavramnn dinamik ekirdeidir. Ak kamusal alanlar,
sokaklar, meydanlar sadece tketim yaplan ve geip gidilen yerler deil ayn zamanda toplumsalln
gerekletii yerlerdir.
Ak kamusal alanlar sanatn; mze, galeri gibi kapal meknlar yerine, herkesin ulaabilecei
meknlarda, izleyiciyi katlmcya dntrerek, deneyimlemesine olanak vereni izleyiciyi de aktif
klan bir alan yaratr. zleyici istedii takdirde sanat retimine katkda bulunabilir, dokunabilir, hatta
onu bozabilir.
Ak kamusal alanda sanatn kamusall sadece belirli bir kamusal alan iindeki
konumlanmasndan deil ayn zamanda konumlandrld yerle olan ilikisinden kaynaklanmaktadr.
likisel estetik dediimiz bu durumu Jale Erzen yle ifade etmektedir: evre estetiinin en nemli
unsurunun yaamn deikenliine, her anna, dinamiine gre varlk gstermesidir. ..Bu anlamda
estetik biimsel bir beeni olmaktan ok yaamn devinim ve enerjisini salayan alg, tepki, uyar ve
ben ile btn arasndaki iletiim kaynadr. (Erzen, 2006)
Kamusal alan ve sanat ilikisini Z. Boynudelik yle ifade ediyor. Sanat; bir kere yapt
sergilemekle tanmlanm kapal alann dna knca, d mekan sanata zemin oluturan bir yer halini
alyor. Bu noktada ehir bazen sanatn gsterildii mekan halini alrken bazen de kendisi sanat yapt
roln oynuyor. (Boynudelik, 2006)


710

Bu tartmalar, kamusal alanlarda kamuya yaknlama politikalarna (niyetlere) ramen
izleyicinin darda brakld ve hemen her zaman arada byk boluklarn kald anlamna
gelmektedir. Kamusal alanlarda kamu iin/kamu ile retmek ise, zellikle sanat-sanat nesnesi (eer
olacak ise) ve izleyici arasndaki boluu ortadan kaldrabilecek, bir anlamda sanatn
demokratiklemesini salayabilecek tek yol gibi grnmektedir. (Boynudelik, 2005)
Gncel sanat normatif kamusal alann iinde alternatif bir alan retmeye alr. Yani, sanat
kamusal alann farkl imknlara da ak olduunu ima eder sanat tarihinde, rnein grup materyal ve
Marta Rosler gibi sanatlar galeriyi politik tartmalara, ezilen gruplarn kendi temsiline, farkl aznlk
gruplarn katlmna ve eitli sosyal atlyelere aarak, beyaz kutunun bir sosyal makineye dnp
yeni kart kamusallklar oluturabildiini gstermilerdir. Evsizlik aids, sava sefalet, toplumsal
cinsiyet ve demokrasi gibi konular nceden belirlenmi ideolojik biimlerden farkl bir ekilde
tartmaya alyor, daha dorusu kart kamusallklar bu platformlarla retiliyordu. (Tan, Boynik
2007)
31 Austos 2007 tarihinde, stanbul Bilgi niversitesi Santral stanbul Kampusunda Kamusal
Alanda Sanat Ve Mzakere balkl panel konumalarnda konuya ilikin baz grler yledir.
Jean-Robert Franco; Topluma, yaam kalitesine katkda bulunacak bir ey sunmak istedik; nk
yaam kalitesi sadece rahat bir yaam demek deildir. Bize ayn zamanda hayal gcmz gelitirecek
nesneler ve durumlar sunar. Bazen provokatif olabilir ve bir eylerin haddini aabilir.
Hou Hanru; Kamusal alanda var olan gncel sanat, mdahale, hareket, performatif ilikiler ve ayn
zamanda farkl topluluklarn mobilize olmasndan ibarettir.
Bik Van Der Pol; Hep farkndaym; ne yaparsak yapalm, her zaman projenin ardndan bir eyler
olmasn isteriz. Yaptnz her eyin kamusal alanda yaratt bir takm etkiler vardr.
AIK KAMUSAL ALANLARIN DRENME ALANLARINA DNTRLMES
Habermas, kamusal alan aklarken, toplumsal yaam iinde fikirlerin belirtildii, retildii
modern kamu hukukuyla tanmlanm meknlar olduunu syler ve yle devam eder: "Kamusal alan,
modern toplum kuramlarnda, toplumun ortak yararn belirlemeye ve gerekletirmeye ynelik
dnce, sylem ve eylemlerin retildii ve gelitirildii ortak toplumsal etkinlik alanna iaret etmek
iin kullanlan kavramdr. (Habermas,2003: 96).
Habermas, yurttalarn eit bir biimde kamusal alanda kendilerini ilgilendiren konularda eletirel
ve rasyonel bir biimde tartabilmesini demokrasinin temeli olarak kabul etmektedir. Ancak
gnmzde kamusal alanlarn ynetimine ve kullanm ilikin sorunlar vardr.
Demokratik tartma ve uzlama mekan olan kamusal alann koullarnn, iktidar ve iktidarn
teknoloji sistemleri tarafndan ynetilmekte ve kullanlmakta olduunu grmekteyiz. Kamusal alan
demokratik bir ekilde iletilmemektedir. Artk kamusal alann gnmz kresel medyalar, yeni
denetim teknolojileri ve kentsel mekan dzenlemeleri ile hzla ve temelden smrgeletirildii
dnlmektedir. Sz konusu olan, ideal kamusal alandan byk bir sapmadr. (Tan, Boynik, 2007).
Kamusal alan, yalnzca zerinde bir eylerin gerekletii edilgen ve soyut bir meydan olarak
dnlemez. orantsz iktidar ilikilerinin (gizli) ortam ve (maskelenmi) davurumu olmasndan
dolay uzamsallklarn tm politiktir. (Pile ve Keith, 1993: 2, 217, aktaran H. Altun)
Modernizm ncesi kamusal alan, kamunun bilgilendirilmesine dayanan bir iletim modeli iken
Modernizm sonras sosyal ve siyasi iktidarn, kitle iletiim aralarn kulland, piyasa ileyiinin
egemen olduu bir modele dnmtr. Sosyal ve siyasi iktidarn, kamusal alan kendi karlar
dorultusunda kullanmas, kamuoyu haklarnn gasp edilmesi anlamna gelmektedir.
ktidar, sadece kamusal mekan belirlemekle kalmaz gelecekteki toplumsal sreleri etkileerek
gelecee de ipotek koyar. Spain bunu yle ifade ediyor: Mekan ve iktidar karlkl olarak
birbirlerini kurarlar. Bir yapnn formu, ayrmlar, ilevleri vb. mekana konumlanan iktidarn g
hatlar tarafndan ekillenirken; yap da iktidar yeniden retir. Bir kez uzamsal formlar yaratlnca
kurumlama eilimi gsterirler ve eitli yollarla gelecekteki toplumsal sreleri etkilerler.(Spain,
1992: 6, aktaran Altun, 2012)


711

Btn bunlar gz nnde tutulduunda gnmzde sendikalarn, burjuva liberal kamusal alann
dnda kart bir kamusal alan oluturduunu sylemek pek de olanakl deildir. Ne var ki bir
mcadele srecine girdikleri dnemlerde, rnein grev, direni, fabrika igalleri eylemlilikleri
srasnda sendikalarn ksmi de olsa mzakereye ve eit katlma dayal bir proleter kamusal alan
gelitirebildikleri sylenebilir7 Bu nedenle her ne kadar imdilerde gerilemi olsa bile bu trden bir
kamusal alan yaratma potansiyeli sendikalarn yapsnda ikin olarak vardr. (Cokun, 2006)
ktidarn kamusal alanlar kendi tasarrufunda biimlendirmesi Sennetin szn ettii mekan-
beden ilikisini akla getirmektedir. Sennet, mekan-beden ilikisi balamnda siyasi beden tabiri
ile, iktidarn mekan dolaymyla rettii baat beden imgelerinden mamul toplumsal dzeni
kastetmektedir. (Sennet, 2011: 18)
Kamusal alanlarn topluma etkisini Spain ise yle ifade etmektedir: Alan ve toplumsal ilikiler
ylesine girift bir ekilde balantldr ki bu iki kavram birbirinin tamlaycs olarak
deerlendirilmelidir. (Spain,1992: 6 aktaran H. Altun)
Mimari form, zerine yazlan toplumsal cinsiyet ve snf gibi statye dayal ayrmlar
belirginletirir. deoloji, iktidar mimari olarak ina eder. Mekann grameri ise egemen ideoloji
dolaymyla ekillenen toplumsal ilikilerin dzenlenmesiyle kurulur. Bu gramerin temel kodlarysa:
eriimi belirleyen meknn aklar ya da kapallklar, tutsakl belirleyen snrlamalar,
hakimiyeti/merkezi belirleyen koordinatlar ve iine kabul ettiklerini tabakalara ayran blgeler olarak
dnlebilir. Farkl snflara ve statlere ait kesimler uzamsal olarak birbirlerinden ayrlmlardr. Bu
kez mimari form ideolojik ilikileri retmeye balar. Egemenin yeri merkez/hkim konumken,
snflar/statler uzamsal olarak farkllarlar. Dier yandan, farkl statdeki zneler ayn mekn farkl
deneyimlerler. Egemenler etki alann arttrmaya, ezilenler de zerk alanlar oluturmaya abalarlar.
Son kertede mekn, tahakkm ve direni mekanlar olarak yarlr. Meknn toplumsal inasn anlamak
kendimizi kurma biimlerimizi anlamak demektir. (Schick, 2001: 14, aktaran Altun, 2012)
AIK KAMUSAL ALANLARIN DRENME ALANLARINA DNTRLMESNEDE
YAANAN PROBLEMLER
Kamusal alan ntr bir mevcudiyet alan deildir; snf, toplumsal cinsiyet gibi tahakkmn ve
direniin izlerini tayan kltrel/ideolojik bir ina alandr. Orantsz iktidar ilikilerinin gizli bazen de
alenen sergilendii bir ortamdr. Ayn erevede sanat ile hayatn kesitii yer olan ak kamusal
alanlarn ynetilmesi ve kullanlmas ile ilgili yaanan sorunlar u sorular gndeme getirmektedir.
Kamusal alan nedir?
Kamusal alan kimindir?
Kamusal alanda egemen olan kimdir?
Kamusal alan, kimler tarafndan, nasl paylalmal, katlm sreleri ne olmaldr?
Her dnemin egemenleri, kendi politik kamusal alan tahayyllerine uygun olarak kamusal
meknlar biimlendirmilerdir. Bugn mekn dzenlemeleri belediyeler tarafndan yapld iin
mekann kamusal alan olabilme zelliini belirleyen de belediyelerdir. Belediyeler, siyasi iktidarn ve
sermayenin medyasna meknlarn kiralamakta ve bylece kamusal alanlarda kamuya ait olan yerler;
meydanlar, park ve baheler, sokaklar, duvarlar, gkyz bile erk tarafndan biimlendirilmektedir.
Bylece iinde kamularn ve bireylerin iletiime ve etkileime geebilmelerini salayan mekn, bu
iletiimi tek ynl ve dayatma ile yrtmektedir. Kamuya ak bir alanda yrrken ya da metro
duranda beklerken bir billboard gznz ve kulanz igal edebilir. Ya da gkyznde bir zeplin
bir irketin reklamn ieren bir grselle zorunlu iletiim kurmanza neden olabilir.
Etkileim ve iletiim mecras olmasndan dolay kamusal alan; meknsal ierimleri olan bir yerdir.
Kamusal alan, ii tecrbeyle doldurabildii oranda kamusal alan olabilmektedir. Negt ve Klugein
iaret ettii gibi Kamusal alan, yalnzca toplumsal deneyimin paylald yerler deil, kendisini,
onun ierisinde rgtledii zaman bir kullanm deerine sahiptir (Negt ve Kluge, 1993: 3) Bu ise
insann tecrbe alanlar arasnda kurulacak ilikiselliin baarsyla mmkndr. (zbek: 2004)


712

Bugn Trkiye'deki sendikal hareketin kendisini, devletten ve burjuva kamusal alandan farkl
bir alana yerletirmesi, proleter bir kamusal alan gelenei yaratmas zorunlu grnmektedir. Bylece
kamusal alan ii snfnn katlmyla yeniden dzenlemek olanakl olabilecektir. Ancak bunun, tek
bana sendikalarn mcadelesiyle gerekletirilmesi zor grnmektedir. Yukarda deinildii gibi,
Burjuva kamusal alana karlk olarak ezilenlerin, yoksunlarn, yoksullarn, smrlenlerin btn
tarafndan gelitirilecek ortak, kapsayc bir proleter kamusal alanla mmkn olabilir. Nasl ki bugn
egemen snflar rgtl bir g olarak hareket etmektedir, ii snf da bir siyasal birlik olarak hareket
etme yeteneini olabildiince gelitirmek zorundadr. Bu, ezilenlerin mcadelesinde snf pratiklerinin
hala nemini koruduunu gsterir. (Cokun, 2006)
Belediyeler tarafndan yaplan mekn dzenlemelerinde, siyasi iktidar nasl bir kamusal alan
tahayyl ediyorsa kamusal mekanlar o ekilde dzenlenmektedir. Modernizm ile birlikte kamusal
alanlar dzenleme, daha dorusu dizginleme ii ehir planlamacl uzmanlk alan olarak
belirlenmitir. ehir planlamaclar, siyasal ve ekonomik dzenlemelere gre ehri kamu yararna deil
iktidar yararna planlamaktadrlar. Elbette buna kar oluturulan sivil toplum dernekleri ve meslek
odalar vardr. 1954 ylnda kurulan Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) gibi. Ancak
2013 Temmuz aynda siyasi iktidar TMMOBun vize ve onay yetkilerini kard bir yasa ile
kstlamtr.
Direni mekanlar ise yapnn atlaklarna, yarklarna yerleerek oray yeniden tanmlamaya
alr. Beden, mekan zerinde srgit yryen iktidar ilikileriyle kurulurken; toplumsal olan,
mekansal iliki mekansal ilikiler yumanda ekillenir. Bu karmak mekansal ilikiler yumanda
direnme odaklar oluturabilmek ve bu direnme odaklarnda kavramlarn ve modellerin
sorunsallatrlma yntemini belirlemek birok soruyu gndeme getirmektedir. Bu sorular yle
sralanabilir.
Farkl kamular arasndaki siyasi karlatrmay nasl yapabiliriz?
Farkl kamular arasndaki eitlikleri hatta ittifaklar nasl kurabiliriz?
Farkl kamusal alanlarda karlatrlabilir olan nedir?
Farkl kamusal alanlar nasl birbirine eklenebilir, birlikte kurgulanma ans var mdr?
Hangi farkllklar ve ztlklar bir eitlikler zinciri oluturma iin biraya gelebilir?
Politika-sanat eylemliliini poplist yaklamlara meyletmeden ina etmenin yollar nelerdir?
Bu sorularn cevaplar henz kesin olarak verilmemekle birlikte sorgulama ve analitik yaklamlar
evresinde 20. yzyln bandan beri sanatn da konusu olmutur. 20. yzyl sonunda galeri ve
mzelerin dna kan gnmz sanat, iliki, iletiim, mzakere gibi edimleri dikkate alan
eylemlilikleriyle ok katmanl bir toplumsal pratie dnmtr. 1950lerde kent taktikleri ile
dikkat eken Situasyonistlerin, mekanlarn yeniden retiminde saptrc taktikler (tactics&drive),
farkl kurumsal pratiklere yer veren taktik ve geici stratejilere dikkat ektiler. Mekan ve yer
kavramlarn sosyal bir pratik iinde ele almak; mekanlar yeniden aktif klmak ya da eletirel bir
yaklam ile kolektif ekilde var olan sistemlere kar tekrar retmeye almak 70 ve 90 lara tanan
ve grsel kltr etkileyen sylemler oldu. (Tan, 2005).
Kreselleme politikalar altnda kentleri yeniden dizayn etme kentsel dnm ile ortaya kan
kamusal alanlarn talan edilmesi ve siyasi iktidarn tasarrufunda biimlendirilmesi birok aydn ve
sanaty rahatsz etmi, bu durum beraberinde baz sorgulamalar gndeme getirmitir. Taksim Gezi
Park Direnii siyasi iktidarn yapt kentsel ve toplumsal mhendislie bir bakaldr olarak ortaya
kmtr. Elbette mesele be aatr. Aalarn ve doal evrenin tahrip edilmesiyle salkl yaam
alanlarnn yok edilmesine, beraberinde gelecee konan ipotein kaldrlmas iin bir direnmedir.
SONU YERNE
Bireylerin kamusal alanda siyasal hayatla ilikileri sadece seim dnemlerinde siyasal partilerin
halkla ilikiler pratiine indirgenmi ve kitleler, siyasal hayattan koparlmtr. Burjuva kamusal alan,
proleter yaamn kstlanmasn destekleyen toplumsal tecrbe ufkudur. inde proleterin tecrbe
edinimini ve edinebildii tecrbesini anlamlandrmasnn engellendii bir alandr. Burjuva kamusal


713

alan iinde gerek bir tecrbe mmkn deildir. Burjuva kamusal alannn deneyim ufku
paralanmtr. Yaplmas gereken, olas tecrbe alanlar arasnda balantlar kurmaktr. (Hansen,
2004; 169)
Hansen, kamu ve zel alan arasnda kurulan bu ilikiselliin politika ve gndelik hayat arasnda,
gereklik ve fantezi arasnda, retim ve arzu arasnda, deiik ve ekien ksmi kamular arasnda da
kurulabileceini syler.
Makale iinde yer alan sorular ve cevaplar zellikle kentsel dnm projeleriyle birlikte yeniden
tartlmaya ve sorgulanmaya balanmtr. Zira, gnmzde kamusal alanlar, egemen ve madun
arasndaki ilikileri ve snfsal eilimleri gsteren bir anlam haritas ortaya koymaktadrlar.
Egemenlerin kamusal alanlarda uygulad tahakkm, ezilenlerin bu duruma gsterdii tepki ve
direnme stratejilerinin ortaya kmasna sebep olmaktadr. Ezilenler adna sanatlarn gsterdii
estetik biimleniin toplumsal bellekte edindii yer ve dntrc etkisi nemlidir. O nedenle sanat
artk ak kamusal alanlarda yaplmaktadr. Gerek mekan, gerek sanat-izleyici ilikisi, gerekse sanat
yaptnn oluum sreci asndan Yeni Tip Kamusal Sanat, farkl almlar sunan bir yol gibi
grnyor. Grsel sanatn mze, galeri gibi kapal ortamlar yerine gnlk hayatn iinde, herkesin
ulaabilecei meknlarda, izleyiciyi katlmcya dntrerek deneyimlemesine olanak veriyor. Ama,
evremizde olup biten politik ya da apolitik olaylar, insan ilikilerini ve eitli dinamikleri izleyiciye
gstermekten ok, ortak bir retim sreci ierisinde bunlar grmek iin gereken farkndal
oluturmak. Sanatnn rol de sre ierisinde itekleyici gc oluturmak ve bir tr araclk yapmak.
Yeni Tip Kamusal Sanat, hem Kamu dediimiz alana hem de Kamu dediimiz kitlenin katlmna
tamamen ak bir yaklamdr. (Boynudelik, 2006).
Gnmzde sanatn deeri, toplumsal eletirinin srekli bir iletimin balatma potansiyelinde
sakldr. Durumcularn bak asna gre, mimarlk ve tasarm, dnyann sterilizasyonunu nermiti
ve bu her trl kendiliinden oluu (spontaneity) ya da oyunculuk (playfulness)u tehdit ediyordu.
Bu eletirel yaklam gz nnde bulundurarak, marjinal sokak sanatlarnn da sterilize edilmi
ehri reddettiklerini ve ehri iletiim iin bir araca dntrdklerini sylemek mmkn. Kentsel
peyzaj onlarn kolektif deneyimleri iin tuvale dnyor. Marjinal sokak sanatlar/ eylemcileri ile
Durumcular arasndaki ortak zellikler bunlarla snrl deildir. Onlar ayn zamanda kentin gcn
kendine kar silah olarak kullanmaktadrlar. Kirk Semple, NY Timesta yaynlanan makalesinde
sokak sanatlaryla yapt rportajlara yer vermitir. Rportajna yer verilen New Yorklu
sanatlardan biri, ehir tabelalarn heykellere dntrdklerini, panolar mesajlar iin
kullandklarn sylyor ve giriimlerini ehri kendine kar kullanmak olarak tanmlyor.
Durumcular, popler kltr imajlarn kullanarak, onlar araclyla tketimin toplum yaam zerinde
etkilerini hicvetmilerdi. (Tanglay, 2005)
Ak kamusal alanda yaplan sanat retimleri, kentin var olan sosyal gerilimlerini sorgulayarak
yzeye karr ve grnr klarlar, ehrin sosyal ve mekansal dzeninin anlalmasn salarlar. Onlar
Dada, Fluxus, Durumcular gibi, sokaklarn, ehirdeki gerek yaam alanlar olduuna inanmaktadrlar.
Ankarada 2000 ylnda kurulmu Blockfactory grubu gibi.
Blockfactory, bir grup gen insandan oluuyor. Onlar ounlukla yaptrma (stickers) ya da
ablon (stencils) gibi; evde hazrlanan ve hzla uygulanan aralarla alyorlar. Sanatlar kendi
ilerini retmekte zgrler. Bir anlamda her yenin ii kendi adna konuuyor. Grubun ortak
kurumsallndan sz etmek zor. Baz kolektif projeleri de oluyor ama herkes kendi slubunu
yaratmakta zgr. Web sitelerinde duyurduklar ortak manifestolar da bunun gstergesi: Biz
Blockfactoryiz. Kim olduumuz ve ka kii olduumuz hi nemli deil ama bildiimiz ve
inandmz bir ey var ki, sanat galerilerinde erevelendirilmi dnceler yerine sokakta bizimle
yaayan ve len eyler yapyoruz. Bunlar sokaa yapyoruz; nk yaadmz zamann bir paras
olup, dnyaya admz kazmak gibi bir niyetimiz yok. Kamusal alanlarda, iznimiz olmadan, bir sr
reklam, tabela, billboardla karlayoruz... Sokaklarmz geri alyoruz.( Tanglay, 2005)
Gerald Raunige gre alternatif kreselleme hareketleri balamnda ortaya kan sanatsal-politik
pratikler, sanat ve aktivizm arasndaki ikilii aarak ne sanat alannn, ne de dar anlamyla politik
alann paras olan yeni bir apraz hareketler blgesi yaratrlar. Bu durum, ada sanatn rettii


714

estetik deneyimi olduu kadar, toplumsal muhalefetin direni estetiini de etkiler. (Raunig,
2012,aktaran, Frat-Bakay,2013)
Estetik-politik eylem kendiliinden zgrletirici deildir fakat hem sanat alann hem de
siyaset alann aprazlayarak zgrletirme potansiyeli tar. Bunun en ak kant her iki alann da
ada tartmalarnn benzer pratikler zerine younlamasnda grlebilir. Estetik-politik eylemler
tam da bu zeminde, bedenlerin eylem srasnda birlikte rettikleri duygulanmsal bilgide hayat bulur,
tanmlar, kimlikleri, snrlar aar. Yeni beden-zaman-mekn mtereklikleri kurarak hayal gcn
serbest brakr. Hayal gcnn herkese ait bir politik meleke olduunu ortaya koyabilmek iin bu
tartma srdrlmeye deer. Bu tartma, her eyden nce ada sanat pratiklerinin gelecei
belirleyecek sorulara, zgn cevaplar verebilme umudunu barndryor. (Frat-Bakay,2013)
"Aslnda btn toplumsal ayaklanmalarn ve onlarn edebiyatn oluturan manifestolarn umudu
sanattr. nk, insanlar ancak hayal dnyasnn, duyularn ve duygularn efendisi sanatn devrimlere
inandrabilecei dnlr. (Artun, 2010)
Kamusal alanlar, her zaman eitlilii bir arada barndran, birlikte yaama anlayn oluturan ve
bireyleri sosyo-kltrel paylam ve atmalara ulatran bir gce sahiptir. Gezi Park rneinde
olduu gibi kamusal alanda yaplan geni kitlesel direnme eylemleri nemlidir ve yaptrm gc
vardr.
KAYNAKA
Altun, H.(2005). Spatal Struggle: Resstng In Empty Space Aganst The Places Of Domnance And
The Constructon Of Off-Space As A Collectve/Cultural Memory, Tiyatro Aratrmalar
Dergisi, 33: 2012/1, ISSN: 1300-1523BOYNUDELK, Z. ., Sokaklarda Sanat, SANART 5.
Uluslar aras Sempozyum Ve Sanat Etkinlikleri, Bildiri nerisi
Artun, A. (Der.)(2010). "Sanat Manifestolar-Avangard Sanat ve Direni".18-19, stanbul: letiim.
Boynudelik, Z. , (2006). Yeni Tip Kamusal Sanat zerine Bir Sylei. Sanat Dnyamz, S: K 97
Cokun, M. K.(2006). Toplumsal Hareketler ve Proleter Kamusal Alan, Ekonomik Yaklam
Dergisi, Cilt: 17, Say: 60-61, sa. 143-155.
Erzen, J. evre Estetii .ODT Gelitirme Vakf Yaynclk ve letiim A..
Frat, B. .,Bakay, E. http://www.e-skop.com/skopbulten/cagdas-sanattan-radikal-siyasete-estetik-
politik-eylem/138
Germaner, S.(2006). 1960 Sonras Sanat. stanbul: Kabalc Yaynevi, 1996
Yaynlar, ISBN: 975-7064-96-3.Ankara: ODT Yaynclk.
Habermas, J.(2003). Kamusalln Yapsal Dnm, ev. Tanl Bora, Mithat Sancar. stanbul:
letiim.
Hansen, M.(2004). Yirmi Yln Ardndan Negt ve Klugenin Kamusal Alan ve Tecrbesi: Deiken
Karmlar ve Genilemi Alanlar, Kamusal Alan iinde, ev. Ve Ed. Meral zbek, stanbul:
Hil Yayn, 141177.
zbek, M.,(ed.), (2004). Kamusal Alan, Kltr ve Tecrbe, Kamusal Alan iinde, stanbul: Hil
Yayn, 443-499.
Sennet, R.(2011). Ten ve Ta, Bat Uygarlnda Beden ve ehir, ev: Tuncay Birkan, stanbul:
Metis Yaynlar.
Tanglay, .(2005). "Kentsel Davurumun Snr Tanmaz Halleri: Sokaklarn Sesleri, TTMOB
ehir Planclar Odas, Sreli Yaynlar. say: 3,Ankara
Tan, P(2005). Soylulatrma srecinde sanatnn rol, Kayseri Mimarlk Dergisi-TOL Mart Says.
Tan, P, Boynik, S. (2007). Olaslklar, Durular, Mzakere Gncel Sanatta Kamusal Alan Tartmalar.
stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.


715

MSAFRLK OLGUSUNUN MEKNSAL ALGIDAK YER: TOK RNE
Pelin BUDAK
1
Fatma SOLMAZ
2

Aysel TEKGZ
3


ZET
Toplumsal anlamda zellikle ilikilerimiz asndan nemli bir yere sahip olan misafirlik
olgusunun, konut alanlar balamndaki mekansal alglar ve bu alglarn toplumsal ilikileri nasl
etkiledii nemlidir. Konutlarn gerek ina edildii yerler ve gerekse de yapsal zelliklerinin
misafirlik/misafirperverlik ilikilerini etkileyip etkilemedii dikkate deerdir.
Genel anlamda TOK evleri ehir merkezinden uzak olarak ina edilmektedir. Ayn zamanda bu
mekanlar tercih edenlere maddi durumlarna gre eitli boyutlarda ev sahibi olma imkan da
sunmaktadr. Bu sebeple TOK evlerinin hem merkezden uzak olmasnn hem de yapsal niteliklerinin,
sosyal ilikiler balamnda misafirlik olgusu zerinde nasl bir etkisi olabileceini dndrmektedir.
Meknn ve mekn algsnn toplumsal olduu varsaymyla, TOK'lerde ikamet eden kiilerin
mekansal balamda misafirlik olgusunu nasl deerlendirdikleri aratrmamzn amacn
oluturmaktadr.
Aratrma konusu sadece misafirlik konusu asndan deil ayn zamanda mekn sosyolojisine
kadar birok yn ierisinde tayan bir konudur. Bu nedenle konuyla ilgili literatr taramas yaplp,
''anket'' teknii kullanlarak Elaz ilinin TOK evlerinde ikamet eden 80 kiiyle aratrma
gerekletirilecektir.
Anahtar Kavramlar: Misafirlik, mekansal alg, konut, TOK

ABSTRACT
Residencies phenomenon, having an importance place in terms of our relations, especially in the
social sense, is important for residential perception and how it affects the relationships among the
people. It is notable whether the structural properties of the houses and the places where the
residencies are built affect the relations between the residecy and hospitality.
In general, TOK homes are built far from the city center. At the same time, the people who prefer
these houses are provided with having a house in different sizes in accordance with their monetary
conditions. Thus, TOK homes, the impact of being both decentralized and structural quality of the
residencies on residential phenomenon carries importance. Assuming that the residence and residential
perception are social, how the people living in TOK homes residency evaluate the residencies
phenomenon is the main aim of our stu
The research subject is not only about residency but it also includes lots of things, one of them is
spatial sociology. Therefore; after the literature review, the research will be done with an eighty people
living in TOK homes residency in Elaz province using the "poll" technique.
Keywords: Residencies, spatial percept, housing, TOK

1. MSAFR KELMES VE ANLAMI
Osmanlca bir kelime olan ve Trkede de kullandmz misafir szc, seferde olan (bak:
msafir-mukm) kiiyi/ kiileri anlatmaktadr. Bununla beraber e anlamls ise konuk tur. Bir

1
Aratrma Grevlisi, Frat niversitesi, Sosyoloji Blm, pelinbudak-23@hotmail.com
2
Yksek Lisans rencisi, Frat niversitesi, Sosyoloji Blm, fatma2389@hotmail.com
3
Yksek Lisans rencisi, Frat niversitesi, Sosyoloji Blm, sociologist_aysel1453@hotmail.com


716

yerden bir yere giden, seferde ve muharebede olan, yola km olan, yolcu, yoldan gelen, bakasnn
evine gelmi olan anlamlar iermektedir. Szlklerde misafir; grme, ziyaret, davet vb. amalarla
birinin evine veya bir yere gelen geici veya bir sreliine kalan kimse, konuk gibi anlamlara
gelmektedir.
yle ki misafir konumundaki kimseler mutlaka bulunduklar mekndan gidecekleri yere doru bir
hareket iindedirler. Bir hazrlk ve telalar olmaktadr. Sadece misafirlik konusu asndan deil de
meknlarn sosyolojisine kadar birok yn ierisinde tayan bir konudur. inde toplumdan izler
tamaktadr. O toplumun kltrnden, gelenek ve greneklerinden meydana gelmekte ve bu adan
kendine zg kurallar olmaktadr. Bunun iindir ki her toplumda misafir ayn ekilde arlanmaz, ilgi
ve alka gsterilir/gsterilmez, karlanmas ve uurlanmas ve ikramda bulunulmas ayn olmaz.
Toplumumuz asndan bakacak ve deerlendirecek olursak misafire en ok deer veren milletlerden
biriyiz. Gerek slamn misafire vermi olduu nem ve gerekse gelenek, grenek ve adetlerimizin bu
konudaki incelii ve duyarll misafir kavramn nem verilmesi gereken bir konuma oturtmutur.
Misafir geldii andan gidecei ana kadar mutlak olarak bir iletiim balamtr demektir. Ama bu
iletiim insanlar arasndaki ilikiyi, sosyallii, yaknlamay, sevgiyi ve saygy arttran bir iletiim
olma zelliini tamaktadr. Bu, tankln bir baka adresidir. Akrabalar, komular, i arkadalar,
dostlar arasnda gerekleen bu olay rastgele olmamaktadr. Belli kurallara sahiptir, kendine zg
yanlar vardr. Bu nedenle incelenme nemi tamaktadr.
Misafir kelime olarak anlamn korumaktadr. nk bir yerden baka bir yere gidi vardr.
Eskiden yaplan misafirlikler, ya yaya, ya da ar vastalar ile yaplmaktayken, gnmzde gelien
teknoloji misafir olacak kiileri gidecekleri yerlere daha kolay ulatrmaktadr. Ulamn byle bir
avantaj olmasnn yan sra iin iine maddiyat girince geim sknts olanlar iin bu kolaylk aslnda
pek de bir anlam ifade etmemektedir. ekli, sresi deise de misafir her yerde iyi bir ekilde
arlanmay ve ilgi grmeyi bekleyen kiidir.
2. MSAFRLK KAVRAMI
Bir yerden baka bir yere geici veya bir sreliine herhangi bir sebeple giden kiiye misafir, bu
olaya da misafirlik denir. Misafirlik, misafir ile ev sahibinin arasnda misafirin kalma durumuna,
sresine gre farkllk arz eden bir olgudur. Kavramsal adan bakacak olursak misafirlik, kiiler
arasnda geen bir ilikiler yumadr. nsanlar arasndaki ilikinin korunmasna, ban devamnn
salanmasna katk salayan bir olgudur. zellikle geli gidilerin skl, yine farkl kiilere, yerlere
misafir olma durumu, insanlar arasnda bir sosyal ilikiler a oluturur. Var olan ilikilerin
salamlamasna ve yeni ilikilerin gelitirilmesine katk salar.
3. KOMULUK LKLER
Komuluk genel olarak ayn semtte, yakn meknlarda oturan aileler arasndaki ilikiye verilen
addr. Komu, komuluk evresinde tanlp konuulan kii olmakla beraber konut deitirme
durumunda da, fiziki olarak komu nitelii deise bile iliki devam etmektedir. Eski balantlar, yeni
semtte ve komulara ramen srdrlyor. Bu da bize komuluk erevesinde kurulan ilikilerin son
derece kkl olduunu gstermektedir (Fallers ve Fallers 1976). Komuluk bir fiziki yaknlk kadar bu
fiziki yaknlktan kaynaklanan ve yakn oturulmasa bile srebilen bir sosyal iliki tr ve olduka
kkl ve srekli soysal bir olgu olarak tarif edilmektedir (Ayata ve Ayata, 1996). Komuluk sadece
belli bir mekna bal deildir. Yukarda da deinildii gibi insanlar bir semtten baka bir semte
tansalar bile komuluk ilikilerini devam ettirmektedir.
alan kadnlarn almayanlara, kiraclarn ev sahiplerine ve apartmanda oturanlarn
gecekonduda oturanlara nazaran daha az komuluk ilikisi gelitirdiini gryoruz (Ayata ve Ayata,
1996). Bu nedenle komuluk ilikilerindeki kopmalarn da belli bal nedenlerini grebilmekteyiz.
Toplumsal deime komular arasndaki misafirlii de etkilemektedir. Birbirlerine birka adm
uzaklkta olan insanlarn ilikilerinde dalar kadar mesafeler olumaktadr. Komuluk nitelik
deitirmektedir fakat yok olmutur diyemeyiz. nsanlar arasndaki muhabbet ban kuvvetlendiren
bu ilikilerde eskiye nazaran zayflama vardr diyebiliriz.


717

Apartman sakinlerinin ou tanp selamlarlar. Apartman sorunlarn da konuurlar. Fakat
komuluk, dostluk iin yeterli art olarak grlmez. Zaten yeteri kadar dost, arkada, akraba vardr.
Bylece komulua harcayacak vakit yoktur. yi komu mesafeli, saygl olan komu olmaktadr.
Komu her ne kadar grlmez, hissedilmez ise o kadar iyidir. Bu ilikiler yeni orta snf iinde ok
hakimdir ve eitim ve gelir arttka daha da fazlalama eilimindedir. Komular arasnda dayanma
olduu gibi atma ve anlamazlkta bulunmaktadr (Ayata ve Ayata, 1996).
Yeni oluumlar analiz etmek, yeni kavramlatrma ihtiyalar getirmitir. Bu kavramlardan en
nemlisi veya kent ilikilerini en iyi tanmlayan, belki de ainalk grubu dur. Kentte, ayn sokakta,
apartmanda, hatta mahallede oturanlar, otobs duraklarndan, al-veri meknlarndan, ocuklarn
oyun bahelerinden, asansrden birbirine bir ainalk gelitirirler. Bu ainalk grubu ayn semtte
oturma ve ayn karlar paylama temelinde oluur. likilerin gelime temelini de bu ainalk
oluturur (Ayata ve Ayata, 1996).
4. KONUT OLGUSU AISINDAN MSAFRLK
zellikle de deiimin yeni boyutu olan son yllarda kent merkezinden uzak konut alanlarnn
yaygnlamas ve bu durumun yol at yeni konut evresi ilikileri dikkat ekicidir. Bir alttaki
grubun bir sttekini rnek almasnn gl bir eilim olduu gz nnde tutularak konut trnn nce
yoksullarn apartmanlara kaymas ve sonra orta alt snflarn yeni uydu kentlere ynelmesi ve kltr ve
yaam biimi alanlarnda buna paralel deiimler olacan tahmin edebiliriz (Ayata ve Ayata, 1996).
Gecekondulamay yok edip buralarda ikamet eden dar ve orta gelirli aileleri ev sahibi yapmaya
alan TOK burada nemli bir pozisyona sahiptir. Ancak ekonomik gc biraz daha byk bir evi
satn almaya yetmeyen aileler/kiiler 2+1 eklindeki evleri mecburen tercih etmektedir. Bu da
ounlukla misafir odas olmayan evler olmaktadr. Bu adan bakacak olursak gecekonduya gre
daha dizaynl ve yaanabilir olan TOK evlerinin zellikle bu yaplarnda (2+1) mekan ayrmas pek
yoktur. nk misafir odas yoktur ve oturma odas olarak kullanlan salon ile mutfak birliktedir.
zellikle bu yapda mekan algsnda karklk vardr diyebiliriz.
4.1. Misafir Kabul Yeri-Salon Kullanm
Daha ok misafir odas olarak ifade ettiimiz bu yerin ev iindeki kullanm ekline baktmzda,
ev iinde zellikle oturma ve gndelik kullanm meknlarnn gerek eya gerekse fonksiyon olarak
nemli deiimler gsterdiini syleyebiliriz.
Misafir odalar, ev sahiplerinin yaknlarnn yan sra daha ok yabanclar kabul ettii ve kalabalk
misafirleri arladklar bir yer olarak ifade edilmektedir. Misafir odalar evin en geni mekndr.
Acaba misafir odalar ile ilgili bir deiimden bahsedilebilinir mi? Evin en geni mekn eskisi gibi
dolup tamyor mu yoksa? Artk insanlar kimi inaat sektrnde yeni yaplan baz binalarda misafir
odalarnn olmayndan da ikyet etmektedirler. 2+1 eklinde yaplan binalar gibi bir oda yatak
odas, bir oda ocuk odas, dieri gndelik olarak kullanlan oda olunca misafirler iin ayr bir mekn
kalmamaktadr. En bariz rneini TOK'lerde grdmz bu yap misafir arlamak iin sknt
oluturmaktadr. Bu durum zellikle maddiyat el vermeyen halkn edindii konutlardan olumu olsa
da binalarn mimarnn yaplrken belki bu hususun da gz nne alnmas gerekmektedir. Ayn
zamanda misafir odalar geni ve gsterili olmu olsalar da, insanlar artk gemiteki gibi misafir
arlayamamaktadrlar. Misafir arlanan meknlar hem konforlu hem gz alc olmu olsalar da
ilikiler zayflaynca btn bunlarnda bir anlam kalmamaktadr. Bu farkllklar gemiteki misafirlik
ilikileriyle gnmz kyaslaynca ortaya kmaktadr. Yoksa misafirlik olgusu birtakm deiimlerle
beraber insani iliki dzeyi baznda devam etmektedir.
Oturma odalarnn fonksiyona ynelik olmasna karlk salon eyalarnn kullanm ok dktr.
Salon yani misafir odas, samimi dnya ile kamu alan arasnda yer almaktadr. O nedenle her ne kadar
eve aitse de, mahrem dnyaya, scak ve samimi dnyaya ait bir alan deildir. Salon evin d dnyaya
alan penceresidir. Salonda yaanan ilikilerin bir blm resmi iliki olarak alglanmaktadr. Yeni
yaplarda da dikkat edilirse artk salonlar misafire hizmet ve ikram kolayl gibi endielerle mutfaa
yaknlk haline gelmektedir (Ayata ve Ayata, 1996). Yukarda da deinildii gibi misafir odalarn
ayrmayan yaplarda ina edilmektedir (2+1ler gibi). TOK'lerin zellikle dar ve orta gelirli aileler
iin yapt evlere baktmzda misafir odas ya yoktur ya da olsa dahi evlerin kk olmas


718

kullanlln olumsuz etkilediinden misafir odas gnlk oturma odas olarak kullanlmaktadr.
Aslnda salonla ilgili yukarda bahsedilen durumlar misafir odas olmayan TOK evleri iin hem
geerli deil hem de misafirlerini ayr ve zel bir yerde arlayamayan ev sahipleri iin olumsuz bir
durumdur.
zetle, geni bir misafir odasna sahip olma ve buray eya ile doldurma aile iin temel bir prestij
unsuru olmaktadr. Salon bu zelliini koruduu lde, ne kadar az kullanlrsa kullanlsnlar insanlar
geni salon istemeye de devam etmektedirler. nemli olan geni salonlar ve buralar gsteri
unsurlaryla doldurmak deildir, nemli olan misafirlerin gnllerini geni tutmaktr. Ancak ne yazk
ki TOK'ler iin salonun geni olmasn istemek lks bir durum olarak kaabilmektedir. Bunu bir de
misafir odas olmayan evler iin dnecek olursak misafir arlama skln dahi azaltma gibi
olumsuz durumlara yol aabilmektedir.
5. ARATIRMA LE LGL GENEL BLGLER
5.1. Aratrmann Amac
TOK evlerinin hem merkezden uzak olmas hem de yapsal nitelikleri, sosyal ilikiler balamnda
misafirlik olgusu zerinde nasl bir etkisi olabileceini dndrmektedir. Meknn ve mekn algsnn
toplumsal olduu varsaymyla, TOK'lerde ikamet eden kiilerin mekansal balamda misafirlik
olgusunu nasl deerlendirdikleri aratrmamzn amacn oluturmaktadr.
5.2. Aratrmann Yntem ve Teknii
Aratrmada konunun genel ak itibariyle nce kavramsal erevesi zerinde durulmutur ve
daha sonra konu btn ynleriyle ve birbirleriyle ilikileri belli bir sra dzeni iinde incelenmeye
allmtr. Aratrmada bilgi ve veri toplamak iin ise aratrma teknii olarak anket formlar
uygulanmtr. Daha sonra elde edilen veriler SPSS 16,0 istatistik analiz program kullanlarak bu
ekilde elde edilen bilgilerin tablolatrlmas ve yorumlanmas salanmtr.
5.3. Aratrmann Evren ve rneklemi
Aratrmann evrenini Elaz ili oluturmaktadr. rneklemini ise, Elaz ilinin Abdullahpaa ve
Bahelievler mahallelerindeki TOK konut alanlarnda ikamet eden 80 kii oluturmaktadr.

6. BULGULARIN DEERLENDRLMES

Tablo 1: Misafirlie Gitme Skl ve Misafir Kabul Etme Skl
Misafirlie Gitme Skl Misafir Kabul Etme Skl
Say Yzde Say Yzde
Her gn 1 1,3 Her gn 6 7,5
Haftada 1-2
kez
35 43,7 Haftada 1-2 kez 24 30
Ayda birka
kez
33 41,2 Ayda birka kez 38 47,5
Ylda birka
kez
11 13,8 Ylda birka kez 12 15
Toplam 80 100 Toplam 80 100

Tablo 1'de grld gibi misafirlie gitme skl sorusuna %43,7 ile 35 kii haftada 1-2 kez,
%41,2 ile 33 kii ayda bir ka kez, %13,8 ile 11 kii ylda bir ka kez ve %1,3 ile 1 kii de her gn
eklinde cevap vermitir.
rneklem grubundan aldmz cevaplar dhilinde misafirlie gitme sklnn birbirine yakn
oranlara sahip olan haftada 1-2 kez ya da ayda birka kez olma eklindeki cevaplarn oluturduunu


719

syleyebiliriz. Ayrca her gn giden oranna baknca misafirlie gitme sklnn ne kadar az olduunu
grebilmekteyiz. Bir kyaslama yaplacak olunursa eer insanlar artk eskisi kadar birbirlerini sk sk
ziyaret edememektedirler. alma hayatnn getirdii yorgunluk ve younluk, deien misafirlik
anlay, -bu da daha ok gnmzde insanlarn misafirliin gzel bir muhabbet ortamndan biraz daha
uzak, kara dayal birtakm ilikilerin gelimesinden doan rahatszlk vs. gibi etkenlerin misafirlik
olgusunu etkilemesi- kadnlar iin zellikle gnn ounluunu evde ev ileri, ocuklarn bakmlar ve
ihtiyalaryla geirmeleri, insanlarn artk git gide birbirleriyle mesafeli ve seviyeli olmaya balamalar
ki bu da gidi-gelilerini de azaltmakta, ekonomik sknt ve hayat mcadelesi, ulam sorunu vs. bu ve
bunun gibi nedenlerle misafirlie daha az zaman ayrmalarna neden olmaktadr.
Yine grld gibi misafir kabul etme skl sorusuna %47,5 ile 38 kii ayda birka kez, %30 ile
24 kii haftada 1-2 kez, %15 ile 12 kii ylda birka kez ve %7,5 ile 6 kii de her gn eklinde cevap
vermitir.
zellikle bir nceki tabloda misafirlie gitme skl en ok haftada 1-2 kez olmasna ramen bu
tabloda misafir kabul etme sklklar en ok ayda birka kez olmaktadr. Bunun sebebi TOK'ler de
ikamet eden kiilerin evlerinin kalabalk gelecek olan misafiri kaldramamas, evlerin kk
olmasndan dolay ve zellikle dar gelirliler iin yaplan konutlarda mutfan salonla bir olmasnn
yaratt skntl durum misafir kabul edilme skln azaltmaktadr. Kimilerine gre merkezden uzak
olmas da ayrca etkili olan bir dier etkendir. Ayrca bu tabloda her gn misafir kabul edenlerde
zellikle komularyla olan geli-gidilerini dikkate almlardr. TOK'ler de ikamet eden kiilerden
kimileri ulam ve uzaklk probleminin zellikle misafirlie geli-gidileri etkilediini belirtmilerdir.
Ulam aralar ve salad kolaylklar gz nne alndnda insanlarn neden bunu problem olarak
deerlendirdii eklinde bir soru akla gelebilir. Ancak burada problem ulam salayacak olan
maddiyat ile ilgilidir. nsanlar geim skntsndayken sk sk misafirlie git-gel yapamyor diyebiliriz.

Tablo 2: Yatl Misafir Gelme Skl
Yatl Misafir Gelme Skl Say Yzde
Haftada 1-2 kez 12 15
Ayda birka kez 23 28,7
Ylda birka kez 45 56,3
Toplam 80 100
Tablo 2de grld gibi yatl misafir gelme skl sorusuna %56,3 ile 45 kii ylda birka kez,
%28,7 ile 23 kii ayda birka kez ve %15 ile 12 kii de haftada 1-2 kez eklinde cevap vermitir.
Haftada 1-2 ve ayda birka kez yatl misafir arlayan kiiler zellikle kendi yakn akrabalarnn
yatl misafir olarak kaldn belirtmektedirler. Tabloya baktmzda yatl misafirin en ok ylda
birka kez geldiini grmekteyiz. TOK'lerin ounlukla kk olmasndan dolay insanlar pek yatl
misafir arlayamamaktadr. Arladklar yatl misafirlerde daha ok en yakn akrabalar olmaktadr.
Yabanc kiileri yatl misafir etmekte zorlandklarn belirtmilerdir. nk evlerin kk olmasndan
dolay mahremiyeti salamakta zorlanyorlar.

Tablo 3: Yatl Gelen Misafirleri Arlamak in Evlerin Uygunluu Hakknda Ne Dnld
Yatl Gelen Misafirleri Arlamak in Evlerin Uygunluu Hakknda Ne
Dnld
Say Yzde
Yatl misafirleri arlamak iin oda sknts var 23 28,8
Evlerimiz yeterince uygun arlayabiliriz 15 18,7
Kk olduu iin yatl misafir kabul etmiyorum 10 12,5
Ev kk olsa bile bir ekilde arlamaya alyorum 28 35
Dier 4 5
Toplam 80 100


720

Tablo 3te grld gibi yatl gelen misafirleri arlamak iin evlerin uygunluu hakknda ne
dnld sorusuna %35 ile 28 kii evleri kk olsa bile bir ekilde misafir arlamaya altn,
%28,8 ile 23 kii yatl misafirleri arlamak iin oda skntsnn var olduunu, %18,7 ile 15 kii
evlerinin yeterince uygun olduunu ve misafir arlayabileceini, % 12,5 ile 10 kii evleri kk
olduu iin misafir kabul etmediini ve %5 ile 4 kii dier eklinde cevaplamtr. Dier cevabn
verenlerden gelen misafirin zaten kk olduunu bildii iin yatl kalmadn veya mahremiyetten
yana skntnn olduunu belirtenlerdir.
Tabloya baktmzda insanlarn evlerinin kk olsa bile misafirlerini bir ekilde arlamaya
altklarn grebilmekteyiz. nsanlar kirac olmaktan kurtulmak, daha iyi koullarda yaamak ve
kiracln getirdii maddi klfeti azaltmak iin ekonomik durumlarna gre bir ev sahibi
olmaktadrlar. Ancak zellikle 2+1 eklindeki evler daha ok sknt oluturabilmektedir. Kalabalk ve
yatl misafir arlamakta oda sknts yaandn belirtmektedirler. Ayn zamanda bu skntdan
dolay yatl misafir kabul etmeyen bile bulunmaktadr. Genel anlamda bakacak olursak yatl misafir
arlamada evlerin uygunluu ile ilgili eitli skntlar dile getirilmitir.
zellikle evlerin kalabalk gelen misafirleri arlamak iin yeteri kadar byk olup-olmad
eklinde de ayrca bir soru daha sorulmu ve soruya %77,25 ile 62 kii uygun olmad ve %22,5 ile
18 kii uygun olduu eklinde cevap vermitir. Kiilere gre evler kalabalk misafirleri arlamak iin
yeteri kadar byk deil ve bunun da sknt olabileceini belirtmilerdir. nsanlar ounluk oluturup
bir araya gelememekte bylece sosyal iletiimleri ve etkileimleri daha dar kitleyle olabilmektedir.

Tablo 4: Evlerde Misafir Odasnn Olup-Olmamas
Evlerde Misafir Odasnn Olup-Olmamas Say Yzde
Var 55 68,7
Yok 25 31,3
Toplam 80 100
Tablo 4te grld gibi evlerde misafir odasnn olup-olmad sorusuna %68,7 ile 55 kii var ve
%31,3 ile 25 kii yok eklinde cevap vermitir. zellikle TOK'lerin dar gelirli aileler iin yapm
olduu 2+1 eklindeki evlerin misafir odas bulunmamaktadr. Bu nedenle misafirler oturma odas
olarak gnlk kullanlan salon olarak nitelendirdikleri yerde arlanmaktadr. Bu durumda hem ev
sahibi hem de gelen misafirler asndan bir takm rahatszlklara yol amaktadr. Yine kimi
TOK'lerin misafir odalar bulunmasna ramen aile kalabalk ise bu ksm gnlk mekan olarak
kullanabilmektedir.

Tablo 5: Misafir Odalarnn Haftada Ka Kere Kullanld ve Misafir Odalarnn Kullanl
Bulunup Bulunmamas
Misafir Odalarnn Haftada Ka Kere Kullanld
Misafir Odalarnn Kullanl Bulunup
Bulunmamas
Say Yzde Say Yzde
1 defa 15 18,7 Evet, kullanl 22 27,5
1-2 defa 18 22,4 Hayr, kullanl deil 7 8,6
2-3 defa 8 11,3
Kk olduu iin kalabalk
misafir arlayamyorum
3 3,8
4 ve yukars 13 16,3
ok kullanl olmasa da idare
ediyor
20 25
Daha byk olabilirdi 3 3,8
Toplam 55 68,7 Toplam 55 68,7
Tablo 5de grld gibi misafir odalarn haftada ka kez kullanld sorusuna %22,4 ile 18 kii
1-2 defa, %18,7 ile 15 kii 1 defa, %16,3 ile 13 kii 4 ve yukars ve %11,3 ile 8 kii de 2-3 defa


721

eklinde cevaplamtr. Misafir odasnn var olduunu belirtenler, evlerin kk ve oda saysnn az
olmas nedeniyle misafir odalarn sadece misafirler iin deil gnlk olarak da (ibadet, ders alma
vs. gibi sebeplerle de) kullanmaktadrlar.
Yine bir dier tabloda grld gibi misafir odasnn kullanl bulunup-bulunmamas sorusuna
%27,5 ile 22 kii kullanl olduunu, %25 ile 20 kii ok kullanl olmasa da idare ettiini, %8,6 ile 7
kii kullanl olmadn, %3,8 ile 3 kii kk olduu iin misafir arlayamadn ve yine %3,8 ile
3 kii odann daha byk olabilecei eklinde cevaplamaktadr.
Tabloya bakldnda kiilerin yarsndan fazlas TOK'lerdeki misafir odalarn genel olarak
kullanl bulmamaktadr. nk evlerin kk olmas odalarnn da kk olmasna yol atndan
kalabalk gelen misafirler arlanmakta yetersiz kalnmaktadr. nsanlarn misafir odalarnn
kullanll ile ilgili bu olumsuz bak as onlarn misafir kabul etme durumunu etkilemektedir.

Tablo 6: Misafir Odalarnn Kullanm le lgili Ne Dnld
Misafir Odalarnn Kullanm le lgili Ne Dnld Say Yzde
Evin gsterilecek en gzel ksm 14 17,5
Sadece misafire alan bir blm 30 37,5
Misafir odasna pek nem vermem 4 5
En pahal eyalarn olutuu yerden baka bir yer deil 7 8,7
Toplam 55 68,7
Tablo 6'da grld gibi misafir odalarnn kullanm ile ilgili ne dnld sorusuna %37,5
ile 30 kii misafir odalarnn sadece misafire ayrlan bir blm olduunu, %17,5 ile 14 kii evin
gsterilecek en gzel ksm olduunu, %8,7 ile 7 kii en pahal eyalarn olutuu yerden baka yer
olmadn ve %5 ile 4 kiinin de misafir odasna pek nem vermedii eklinde cevaplamaktadrlar.
Misafir odalarnn genel olarak sadece misafire alan blm olarak kullanldn tablodan da
grebilmekteyiz. nsanlar misafir odalarn daha ok gelen misafirlerini arlamak iin kullanmakta ve
bu odalar baka herhangi bir ama iin kullanmamaktadrlar. Misafir odalar yabanc misafirleri ya da
kalabalk gelen misafirleri arlamak iin kullanlan ayr bir mekn olarak kullanlr. Bu nedenle de
kimilerine gre ise misafir odalar bu farkll verebilmesi iin en gsterili ve pahal eyalarla
donatlmaktadr. Bu da kiilerin kendi bireysel ve ailesel sosyal stat kazanmlarnn gstergesi
olmaktadr. Kreselleen dnyada modernizm hayatmzn her alanna etki edebilmektedir. Bizler
misafir odalarmz bile modernizmin ltlerine bal olarak gsteri unsuru olarak kullanmaktayz.
Daha pahal ve atafatl eyalardan oluan misafir odalar kimi zaman ev sahibinin de statsn
gsteren unsurlardan biri olmaktadr. Kimileri de misafir odalarn bir gsteri unsuru ve sosyal stat
arac olarak grmediklerinden misafir odalarna pek nem vermemektedirler.

Tablo 7: nceki kamet Ettiiniz Yerdeki Misafirlik/Komuluk likileriniz le TOK'dekiler
Arasnda Bir Farkn Olup Olmad
nceki kamet Ettiiniz Yerdeki Misafirlik/Komuluk likileriniz le
TOK'dekiler Arasnda Bir Farkn Olup Olmad
Say Yzde
Evet 52 65
Hayr 28 35
Toplam 80 100
Tablo 7de grld gibi nceki ikamet edilen yerdeki misafirlik/komuluk ilikileri ile TOK'
dekiler arasnda bir farkn olup olmad sorusuna %65 ile 52 kii buna evet ve %35 ile 28 kii buna
hayr cevabn vermektedir. Ak ulu olarak sorulan bu soruda evet diyenler nceki oturduklar
yerdeki komuluk ilikilerinin daha samimi ve scak olduunu ayn zamanda nceki oturulan yerin
ulam asndan rahat olmas kiiler arasndaki geli-gidileri de kolaylatrmaktadr. Yine nceki
oturduklar yerde kiiler akraba ve kylleriyle birbirine yakn mekanlarda oturduklarn bu nedenle


722

misafirlik ilikilerinin daha sk olduunu belirtmektedirler. Bu soruya hayr diyenlerin de daha ok
insani ilikilere kiisel bak alar ile cevap vermektedirler.

Tablo 8: TOK Evlerinin ehir Merkezinden Uzak Olmas Buralarda kamet Edenlerin Akraba/
E-Dost Ziyaretleri in Geli-Gidilerini Etkileyip Etkilemedii
TOK Evlerinin ehir Merkezinden Uzak Olmas Buralarda kamet Edenlerin
Akraba/ E-Dost Ziyaretleri in Geli-Gidilerini Etkileyip Etkilemedii
Say Yzde
Bence etkilememektedir 25 31,3
Ulam sknts yaanmaktadr 19 23,7
Uzak olmas geli-gidi sklmz azaltmaktadr 33 41,3
Dier 3 3,7
Toplam 80 100
Tablo 8de grld gibi TOK evlerinin ehir merkezinden uzak olmas buralarda ikamet
edenlerin akraba/e-dost ziyaretleri iin geli-gidilerini etkileyip etkilemedii sorusuna %41,3 ile 33
kii buralarn uzak oluunun gidi-geli skln azalttn, %31,3 ile 25 kii herhangi bir etkilenme
olmadn, %23,7 ile 19 kii ulam sknts yaanmadn ve %3,7 ile 3 kii de dier cevabn
vermektedir.
Kiiler TOK evlerinin merkezden uzak olmasn ounlukla misafirlik ilikilerini etkilediini
belirtmektedirler. Buna sebep olan faktrlerin banda ulam skntsnn yaanmas ile TOK
evlerinin uzakl etki etmektedir. Dier cevabn verenler her ikisinin de ve bunlara ilaveten
maddiyatnda etkilediini belirtmektedirler. Bu geli-gidilerde merkezden uzak olmann etkili bir
faktr olmadn belirten kiilerde ulamn kolaylk salad ynnde pozitif bir etki yaptn
belirtmilerdir. Misafirlikte gelmek isteyen kii iin bir engelin olmadn bunun istee bal bir
durum olduunu belirtenlerde vardr. Geim sknts yaayan aileler iin yol masrafna bir problemdir.
Bu da merkezden uzak olmann bir tek misafirlik gibi insani ilikileri deil gnlk yaamlarn da az
ok olumsuz etkileyebildiini syleyebiliriz.

Tablo 9: Apartmandaki Komularn Ne Kadar Tannd ve Apartmandaki Komularla Grme
Skl
Apartmandaki Komularn Ne Kadar Tannd Apartmandaki Komularla Grme Skl
Say Yzde Say Yzde
Hepsini de ok iyi tanyorum 21 26,3
Her gn ayakst de olsa
mutlaka urarm
28 35
Sadece ismen biliyor ya da
apartmanda grdm iin
tanyorum
9 11,2
Haftada 1-2 defa ancak
grrz
43 52,6
Ksmen tanyorum 48 60 Hi grmem 9 11,4
Hi birini tanmyorum 2 2,5
Toplam 80 100 Toplam 80 100

Tablo 9'da grld gibi apartmandaki komularn ne kadar tandklar sorusuna %60 ile 48 kii
komularn ksmen tandn, %26,3 ile 21 kii hepsini ok iyi tandn, %11,2 ile 9 kii onlar
sadece ismen bildiini ya da apartmanda grdkleri iin tandn ve %2,5 ile 2 kii de hi birini
tanmadn belirterek cevap vermektedir.
Apartmanda komularnn hepsini iyi tanyan kiilerin apartmanda kalma sreleri genellikle 5
yldan daha fazla olduu rneklem grubu tarafndan ifade edilmitir. Uzun sreli ayn meknda birlikte
yaamak komular arasndaki ilikilerin gelimesini salamtr. Bu da birbirlerine daha ok gidi-
gelilere imkn tanmaktadr. Bunun yannda her ne kadar ayn apartmanda uzun sre beraber


723

yaasalar dahi birbirlerini ok iyi tanmayan ve ziyaretlerde bulunmayanlar da vardr. Bunlarda daha
ok komularn ya ksmen tanmakta ya da sadece ismen biliyor veya apartmanda grd iin
tanmaktadrlar. Tabloya baklacak olursak eer rneklem grubundan %50den fazlas apartmandaki
komularn ok iyi tanmamaktadr. Bu da bize apartman hayatnda misafirlik olgusunun yannda
birebir ilikileri de zayflattn gstermektedir. alan kesim iin gnlk zaman daha ok i
yerlerinde gemektedir ve bu da onlarn geri kalan zamanlarn ya kendilerine ya da akrabalarna
ayrp komuluk ilikilerini geri plana atmalarna neden olmaktadr. Dardan bakldnda apartman
farkl farkl aileleri bir araya getiren bir btn olarak grlse de aslnda birbirinden kopuk birok hayat
ve ilikiler an iinde barndrmaktadr. Bu durum dorultusunda da apartmanda yaayanlarn ou
birbirini tanmamaktadr.
Bir dier tablo olan apartmandaki komularla grme skl sorusuna %52,6 ile 43 kii haftada
1-2 defa ancak grebildiini, %35 ile 28 kii her gn ayakst de olsa mutlaka urarm, %11,4 ile 9
kii de hi grmem eklinde cevap vermilerdir.
Komularn tanma derecesine gre grme sklnn da doru orantda olduunu varsayarsak
eer komularn ne kadar iyi tanyorlarsa o kadar sk grmektedirler. Bu da daha ok ya her gn
ayakst urayarak ya da haftada bir iki defa grme eklinde olmaktadr. Bunun yannda kiilerin
komularna her gn urama oran dktr. Daha ok haftada bir iki defa grlmektedir. Ayrca
komularyla hi grmeyenler de vardr. Bunlarda daha ok ya alan kiiler olduu iin vakit hi
bulamamakta ya da komuluk kurmak istemeyenlerden kaynaklanmaktadr.

Tablo 10: Komular le Sosyal Etkileimin Daha ok Nerelerde Gerekletii
Komular le Sosyal Etkileimin Daha ok Nerelerde Gerekletii Say Yzde
Kendi evimde 15 18,7
Evlerimizin ortak bahe veya park yerlerinde 38 47,5
Herhangi bir sosyal etkileimim yok 2 2,5
Dier 25 31,3
Toplam 80 100
Tablo 10da grld gibi kiilerin komularyla sosyal etkileimlerinin daha ok nerelerde
gerekletii sorusuna %47,5 ile 38 kii evlerinin ortak bahe veya park yerlerinde, %31,3 ile 25 kii
dier, %18,7 ile 15 kii kendi evinde ve %2,5 ile 2 kii de herhangi bir sosyal etkileiminin olmadn
belirtmitir. Dier eklinde cevap verenler, hem evlerinde hem de ortak bahe yerlerinde, apartman ya
da kap nlerinde (balkonu olmayanlar ya da ayakst muhabbet edenler) veya balkondan balkona
olarak belirtmilerdir.
Apartmanlarda yaayanlar iin eer birbirleriyle iyi bir sosyal etkileim ve iletiim salanm ise
grme skl anlaml bir dzeydedir. nsanlar bu etkileim yerlerini de evlerinde veya bahe/park
yerlerinde kurmakta ve srdrmektedir. Bu etki ve iletiim sadece komusunun kapsn almakla
deil ayn zamanda balkon veya apartman nlerinde de devam etmektedir. TOKnin ina edildii
kimi yerlerin merkezden uzak olmas buralarda ikamet eden insanlar birbirine biraz daha bal ve
samimi komuluk ilikileri kurmalarn salyor diyebiliriz. Konut alanlar iinde ina edilen dinlenme
yerleri ve ardaklarn insanlarn bir araya gelip sosyal bir etkileim iine girmelerine ve bu etkileimin
sadece apartmanda deil dnda da gereklemesine katk salamaktadr. Ayrca evlerin merkezden
uzak olmas kimileri iin akrabalardan da uzak olma gibi bir sonucu yarattndan dolay insanlar daha
ok komularyla iyi ilikiler gelitirirler diyebiliriz. Akrabalarn yerini artk komular doldurmaktadr.







724

Tablo 11: Misafir Kabul Etmek stenmemesinin Nedenleri
Misafir Kabul Etmek stenmemesinin Nedenleri Say Yzde
Ev kk olduundan dolay kalabalk misafir kabul edemem 37 46,3
Hazrlm yoksa misafir kabul etmek istemem 13 16,2
Misafir arlamak ekonomik bir klfet yarattndan dolay misafir kabul
etmek istemem
3 3,7
ocuklarmn srekli ders almas gerektiinden dolay misafir kabul
etmek istemem
8 10
Dir 19 23,8
Toplam 80 100
Tablo 11de grld gibi kiilerin misafir kabul etmeme sebepleri ile ilgili %46,3 ile 37 kii
evinin kk olmasndan dolay kalabalk misafir kabul etmek istemedii, %23,8 ile 19 kii dier,
%16,2 ile 13 kii hazrl yok ise, %10 ile 8 kii ocuklarnn srekli ders almas gerektiinden
dolay ve %3,7 ile 3 kii de misafir arlamadaki ekonomik klfetin etkili olduunu belirtmilerdir.
Dier cevabn verenlerin iinde evlerin kk olduundan dolay yatl ve yabanc misafirlerin
kabul edilmek istenmemesi, kiisel sebepler (hastalk, ocuklarn bakm, o anki artlar vs.), ekonomik
sebepler, hibir sebebin misafir arlamaya engel olmayaca, zaman zaman yukarda sralanan
sebeplerin etkili olabildii eklinde cevaplar verilmitir. TOKler asndan bakacak olursak evlerin
kk olmasnn kalabalk ve yabanc misafirler iin problem olduu ortaya kmaktadr.

Tablo 12: Gemiten Gnmze Misafir Arlamada Farkllklarn Olup-Olmad
Gemiten Gnmze Misafir Arlamada Farkllklarn Olup-Olmad Say Yzde
Evet 70 87,5
Hayr 10 12,5
Toplam 80 100
Tablo 12de grld gibi gemiten gnmze misafir arlamada farkllklarn olup olmad
sorusuna %87,5 ile 70 kii evet, %12,5 ile 10 kii de hayr cevabn vermitir. Ak ulu olarak
sorulan bu soruda evet eklinde cevap verenlere gre bu deiimin nedenleri; youn i hayat ve
alan kadnlarn pek zaman bulamamas, gvensizlik ve korku, samimiyetsizlik, birbirinden uzak
olma ve mesafe, bencillik, menfaat ilikisi, tahammlszlk, gn kurtarma tela ve hayat
mcadelesi, kitle iletiim aralar ile geirilen zaman, hayat sakin yaama istei, iletiimsizlik, kiisel
ve ailevi artan sorunlar, ulamn ve maddiyatn etkisi, ekirdek aile yaps, zel gnler ve arlatrlan
misafirlik usul, ocuklarn eitimi, at kap gitme usulnn artk azalmas gibi nedenleri
sralamlardr. Hayr diyenlere gre bir deiiklik yoktur ve bunun nedenleri ise; misafirlerin haberli
gelmesi, yeni neslin daha bilinli, neeli ve heyecanl olmas, bu kltrn hala devam ettii ve
deimedii eklinde cevaplar vermilerdir.
Gemiten gnmze misafirlik anlaynn deimesinde ki en byk etken ekonomik etkenler ile
samimiyet eksikliidir. Ekonomik etkenler bal altnda rneklem grubunun deindii noktalar
alma hayat, ikramlarn masraf oluu, misafirin bulduunu deil artk umduunu yemek istemesi,
klk-kyafete gre yarglamalar olduu iin klk-kyafete de yaplan ekonomik harcamalar
gsterilmektedir. Bunun yannda samimiyet eksikliinden doan misafirlik anlaynda
memnuniyetsizlikler artmtr. Kiiler eski misafirliklerin daha ok samimi olduunu sylemilerdir.
Gnmz misafirlikleri samimiyetten uzaklaarak eskiye gre daha resmi ve standart bir hale
gelmitir. Hatta misafir sklkla gittii zaman kiiler arasnda da samimiyet azald iin rahatszlk
duyulmaktadr. Bazlar ise misafirin eskiden haber vermeden srf sohbet iin geldiine deinerek
imdiki misafirlerin haber vererek ounlukla ikram iin geldiklerinden yaknmlardr. Teknolojinin
misafirlik olgusunda etkili olduunu belirtenler ise insanlarn televizyon ya da internet banda
vakitlerini geirerek skntlarn giderdii ve baka kimselere ihtiya duymadklarn belirtmilerdir.
rneklem grubundan sadece bir kii misafirlik anlaynn deiimini artan dedikoduya balamtr.


725

Bu da doal olarak insanlar arasndaki ilikiyi ypratmaktadr. Yine rneklem grubundan bir kii ise
gemiten gnmze hibir deiikliin olmadndan bahsetmitir.

SONU VE NERLER
Anket uygulanan kiilere genel olarak baktmzda bu kiilerin 1ay ile 5 yl TOK'lerde ikamet
ettii grlmtr. Bu ikamet sresiyle kiilerin komuluk ilikileri arasnda doru bir orantnn
olduunu syleyebiliriz. Misafirlie gitme skl genel olarak haftada 1-2 kez iken misafir kabul etme
skl ise ayda birka kez eklindedir. nk nedenine bakldnda TOK evlerinin yerleim olarak
ehir merkezinden uzak olmas ve ulam skntsndan dolay misafirin gelme skln azaltmaktadr.
Ayrca TOK evlerinin bulunduu yerleim alanlarndaki market vb. al-veri yerlerinin olmamas,
kiilerin birtakm ihtiyalarn kolay bir ekilde giderememesiyle birlikte gelen misafirinde
arlanmasn olumsuz etkileyebilmektedir. Ayn zamanda tezat gibi grnen misafirlie gitme
sklna baktmzda haftada 1-2 kez de olsa misafirlie gidebilmektedirler. Burada yle bir soru
akla gelebilir. Ulam ve uzaklk problemken nasl bu kadar sklkla misafirlie gidebildikleridir.
Ancak burada kiiler bir yerden bir yere gitmekten ziyade komularyla grmelerini de misafirlik
olarak deerlendirmektedirler.
Eve gelen yatl misafir skl daha ok ylda birka kez eklinde olmaktadr. nk evlerin kk
olmas ve zellikle ailenin de kalabalk ise bu durum yatl misafir arlamay olumsuz etkilemektedir.
Kiiler yine bu durumla ilgili genel olarak oda skntsnn olduundan veya bu sebepten dolay yatl
misafir kabul edemediklerinden bahsetmilerdir. Yine yatl misafirlerin farkl cinsten olmas da
mahremiyeti korumay da gletirmektedir ve burum hem ev sahibi hem de misafir iin sknt
oluturmaktadr. Ayn zamanda kiiler evlerin kk olsa bile bir ekilde arlamaya da
almaktadrlar. nk "misafir bereketiyle gelir" eklindeki kltrel alglama bu durumu
etkilemektedir. Sonulardan elde edilen bir baka bulgu ise, kiilerin eskisi kadar misafir
arlayamadklardr. nk kiilere gre evler uzak ve kalabalk misafir arlamak iin yeteri kadar
byk deildir. almamzdan elde edilen bir baka sonu ise zellikle TOK'lerdeki 2+1 eklinde
ina edilen evlerde misafir odas bulunmamaktadr. Gelen misafirlerde evin genel olarak gnlk
kullandklar yer olan salonda arlanmaktadr. Yine misafir odas bulunsa dahi kiiler zellikle eer
kalabalk bir aileyse buray gnlk kullandklar mekan olarak deerlendirmektedirler. Bu nedenle
misafir odalar haftada bir ok defa kullanlmaktadr. Kiilere gre bu sebeplerden dolay misafir
odalar pek kullanl olamamaktadr. Misafir odalarnn genelde sadece misafire alan bir blm
olarak kullanldn syleyebiliriz. nsanlar misafir odalarn daha ok gelen misafirlerini arlamak
iin kullanmakta ve bu odalar baka herhangi bir ama iin kullanmamaktadrlar. Ancak TOK'lerde
misafir odalar hem misafir hem de gnlk olarak kullanlabilmektedir. Kimileri de misafir odalarn
bir gsteri unsuru ve sosyal stat arac olarak grmediklerinden misafir odalarna pek nem
vermediklerini, bir de bunun tersine evin gsterilecek en gzel ksm ve pahal eyalardan oluan
blm olduunu da syleyenlerde bulunmaktadr.
Bir dier bulgu ise, kiiler genel olarak ikamet edilen yer asndan nceki ikamet ettikleri
yerlerden memnun olma nedenleri olarak ehir merkezine yakn olup ihtiyalarn kolay bir ekilde
giderebildikleri eklinde belirtmektedirler. TOK asndan ise memnuniyet, daha ok kiraclktan
kurtularak daha dk bir maddiyatla ev sahibi olma ve daha iyi koullarda yaama ayrca mekan
olarak havadar ve ferah olmasn belirtmektedirler. Kiilere gre nceki oturduklar yerdeki komuluk
ilikilerinin daha samimi ve scak olduunu ayn zamanda nceki oturulan yerin ulam asndan
rahat olmasnn kiiler arasndaki geli-gidileri de kolaylatrdn syleyebiliriz. Yine nceki
oturduklar yerde kiiler akraba ve kylleriyle birbirine yakn mekanlarda oturduklarn bu nedenle
misafirlik ilikilerinin daha sk olduunu belirtmektedirler. Bundan dolay TOK'lerle nceki ikamet
ettikleri yerdeki misafirlik ilikileri arasnda farkn olduunu belirmilerdir.
TOK evlerinin ehir merkezinden uzak olmas ve kimi zaman da ulam skntsnn yaanmas
akraba/e-dost ziyaretleri iin geli-gidilerini azaltmaktadr. Kiilerin komuluk ilikilerinde
genellikle ksmen tandklar sonucu ortaya kmaktadr. nk TOK'lerde genel de 20-26 daire
bulunmakta bu da insanlarn hepsinin birbirini tanma orann drmektedir. Bu durum apartmandaki
komularn birbirleriyle grme skln da etkilemektedir. Ancak birka kiiden oluan samimi


726

komu gruplar oluturmaktadrlar. TOKnin ina edildii kimi yerlerin merkezden uzak olmas
buralarda ikamet eden insanlarn birbirine biraz daha bal ve samimi komuluk ilikileri kurmalarn
salyor diyebiliriz. Konut alanlar iinde ina edilen dinlenme yerleri ve ardaklarn insanlarn bir
araya gelip sosyal bir etkileim iine girmelerine ve bu etkileimin sadece apartmanda deil dnda da
gereklemesine katk salamaktadr. Kiiler genelde komuluk ilikilerinin normal bir seviyede
olduunu belirtmenin yan sra genellikle resmi ve seviyeli bir komuluk ilikisinin de olduunu da
belirtmilerdir. Btn bu etkenler TOK'lerdeki insani iliki ve sosyal yardmlamay da
etkileyebilmektedir.
nsanlarn youn alma hayat, ekonomik skntlar, geim derdi, kltrel yozlama, inanlarn
zayflamas misafirlii deitirmitir. hayat ve bunun getirdii zorluk alanlarn evlerinde elerine
ve ocuklarna dahi daha az zaman ayrmalarna neden oluyorken bu zorluk misafirlii de etkilemitir.
nsanlar ilerinden evlerine yorgun argn dndkten sonra ounlukla dinlenmeyi tercih etmektedirler.
Zaten geriye kalan bo zamanlarn da aileleriyle geirmeyi istemektedirler. Bu da eskisine kyasla
misafirlie gidi ya da misafir arlama skln azaltmaktadr. Gnmzdeki misafirlik alglay
ise genellikle ekonomik etkenler, samimiyetsizlikten doan ilikiler ve modernitenin getirmi olduu
yapaylk nedeniyle deimitir. Bu sebeplerden dolay misafirlik olgusu nemini yitirmeye balam
eski hassasiyet kalmamtr. Bunu da daha ok kiilerin srekli olarak eskiyi vurgulamalarndan ve bu
olgunun deitiinden hareketle anlayabilmekteyiz. Yaknlk ilikilerinin nemini kaybetmesinde
insanlarn birbirlerine gidi-gelilerinin azalmas bunda etkilidir. Gnmz insannn misafirlie bak
asna bakacak olursak eer hala misafirleri bereket ve kltrel bir miras olarak grmeye devam
etmektedirler. Bununla birlikte insanlar her ne kadar misafirlik olgusunun deiiminden yaknsa da
onlar iin misafir zel anlamn hala korumaktadr.
Elde ettiimiz btn veriler nda sonu olarak diyebiliriz ki insanlar toplumsal deimeyle
beraber misafirlik olgusunda gemiten gnmze deiimlerin olduunu, bu deiimle beraber
misafirlik anlaynn da deitii grlmtr. alma hayat, ekonomik etkenler, ikramlarn masraf
oluu misafir kabul etme ve misafirlie gitme skln azaltmaktadr. Korku ve gvensizlik a
ierisinde Tanr misafiri kavram nemini yitirmitir. Ksacas misafirlik olgusu eskisi gibi olmaktan
uzaklaarak yeniaa gre farkl ekiller almtr. Ancak ou bu yeni ekillerden memnun deildir ve
eskiye zlem duymaktadrlar. Buna bir de TOK'lerin merkezden uzakl ve ulam problemi de
eklenince ayrca bir etkili faktr olmaktadr. Sonuta TOK evlerinin bulunduu muhitin evresinde
market, al-veri yerleri, salk oca vs. gibi ihtiya alanlarnn olmamas buralardaki koullar
zorlatrmaktadr. Bu da sosyo-kltrel adan da birtakm problemlere de yol amaktadr. rnein at
kap gelen misafire ikramda bulunmak iin market vs. olmadndan istedii ekilde bir ikramda da
bulunamyor. Bazen en temel ihtiyalar iin bile ehir merkezine gelmektedirler. Bundan dolay
buralarn biraz daha hzl bir ekilde gelimesi ve insanlarn yararlanabilecekleri hizmetlerin bir an
nce verilmesi gerekmektedir. Yine evlerin kk olmas bir sorun iken buna bir de batl tarzda ina
edilen mutfaklarn ve tuvaletlerin (klozet olmas) eklenmesi birer sorun olmaktadr. nk bu yaam
alanlarnn batl tarzda olmas sosyo-kltrel motiflerimizle uyumamakta ve bu da hem ev sahibi
hem de misafirler iin olumsuz durumlar oluturmaktadr. zellikle de yatl misafirler arlama
skln da etkilemektedir. nsanlar evlerin kkln bir ekilde idare etseler de uygunsuz
olduunu dndkleri bu ina onlar iin daha skntl olabilmektedir.

KAYNAKA
"Misafir arlamada israfsz l ve rneklerimiz", Anahtar kavram: Misafirlik,
http://www.bilgecebakis.com/yeni/haber_detay.asp?haberID=1289, Eriim Tarihi: 08.06.2013
Ayan, E. (2011)."Konut Finansman Sistemi ve Trkiyedeki Toki Uygulamalarnn Analizi",
Muhasebe ve Finansman Dergisi
Ayata, S., Ayata, A. G. (1996). "Konut, Komuluk ve Kent Kltr", TOK: Konut Aratrmalar
Dizisi 10, 1996
Bayram, N. (2008). Osmanl Misafirperverlii ve Avrupa'daki Yanklar. TO Yaynlar, stanbul 2.
Bask


727

Dere, M. (2010). "Kltrmzde Misafirlik, T.C Babakanlk Diyanet leri Bakanl/Resmi Sitesi",
Diyanet Avrupa Dergisi
Erdikici, .(2007). Misafirlik ve misafir odas kavram deiti, Zaman Gazetesi, Yayn
Tarihi:24.12.2007.
Gr, M. (2012), Kimlik Sorunu:TOK Konutlar, VI. Ulusal at ve Cephe Sempozyumu 12-13
Nisan 2012
naat Mhendisleri Odas Bursa ubesi Dergisi (2008), Say 48, Ekim-Kasm
Karada, B. (2008). Snnette Misafirlik ve Misafir Arlama. (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Anabilim Dal, stanbul
Ko, .(yayn yl bilinmiyor) Trkiyede Yatl Misafirlik ve Yatl Misafiri Belirleyen Sosyo-
Demografik Faktrler, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits
Softa, S.(yayn yl bilinmiyor). Misafirlik, ankr Aratrma Sitesi [Cansaati.Org]
Ulu, A., Karakoi, . (2004). "Kentsel Deiimin Kent Kimliine Etkisi", Planlama Dergisi, TMMOB
ehir Planclar Odas Yay. Say:29
Yaar, M. A.(2010). Misafir Arlama ve Misafirlik, Anahtar kavram: Misafirlik,
http://ml.md/lc48107, Eriim Tarihi: 4 Mart 2010

You might also like