Su Tro Lai Cua Kinh Te Hoc Suy Thoai Chuong 1 2b Bia

1
2 Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi

3
SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA

KINH TEÁ HOÏC SUY THOAÙI
vaø cuoäc khuûng hoaûng naêm 2008
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi vaø cuoäc khuûng hoaûng naêm 2008 -
The return of Depression Economics and the crisis of 2008
Dòch töø nguyeân baûn tieáng Anh:

The return of Depression Economics and the crisis of 2008, Paul Krugman.
Copyright © 2009, 1999 by Paul Krugman
All rights reserved.
Baûn tieáng Vieät ñöôïc xuaát baûn theo nhöôïng quyeàn cuûa W. W Norton & Company, Inc.
Baûn quyeàn tieáng Vieät © DT BOOKS.
Coâng ty TNHH Saùch Daân Trí, 2009.
5
PAUL KRUGMAN
Nobel kinh teá naêm 2008
SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA

KINH TEÁ HOÏC SUY THOAÙI
vaø cuoäc khuûng hoaûng naêm 2008
The return of
Depression Economics
and the crisis of 2008
Ngöôøi dòch:
Nguyeãn Döông Hieáu
Nguyeãn Tröôøng Phuù
Ñaëng Nguyeãn Hieáu Trung
Nguyeãn Ngoïc Toaøn
NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ - DT BOOKS

7
Veà taùc giaû
P
aul Krugman nhaän giaûi Nobel Kinh teá naêm 2008.
OÂng phuï traùch chuyeân muïc op-ed xuaát hieän hai laàn
moät tuaàn treân tôø Thôøi baùo New York, ñoàng thôøi vieát
blog “Löông taâm cuûa moät ngöôøi töï do” (The conscience of
a Liberal – teân blog laáy töø teân moät taùc phaåm khaùc cuûa
oâng). Krugman töøng ñoaït giaûi “Phoùng vieân chuyeân muïc cuûa
Naêm” (The Columnist of the Year) do taïp chí Editor and
Publisher bình choïn. OÂng laø giaùo sö moân kinh teá vaø quan
heä quoác teá taïi Ñaïi hoïc Princeton, saùng taùc vaø bieân taäp hôn
20 cuoán saùch, hôn 200 baøi vieát treân caùc taïp chí chuyeân
ngaønh. Thoâng tin theâm veà Krugman coù theå xem ôû website
www.krugmanonline.com.
9
PAUL KRUGMAN
Nobel kinh teá naêm 2008 *
P
aul Krugman, 55 tuoåi, ngöôøi Myõ, giaùo sö ñaïi hoïc
Princeton, vöøa ñöôïc Haøn laâm vieän Khoa hoïc Thuïy
Ñieån cho bieát laø seõ ñöôïc giaûi Nobel Kinh teá naêm
2008 (leã trao seõ vaøo thaùng 12), qua nhöõng ñoùng goùp cuûa oâng
veà thuyeát thöông maïi vaø kinh teá ñòa lyù. Vieäc Krugman ñöôïc
giaûi naøy khoâng gaây nhieàu ngaïc nhieân. Ñoái vôùi ña soá ñoàng
nghieäp, oâng ñaõ naèm trong danh saùch “ñaùng ñöôïc Nobel” töø
laâu. Tuy vaäy, cuõng coù vaøi lôøi ñaøm tieáu. Coù ngöôøi nhaéc laø, töø
khoaûng möôøi naêm nay (töø khi oâng coäng taùc vôùi tôø New York
Times) haàu nhö Krugman khoâng coù ñoùng goùp gì môùi (coù keû
noùi moùc: UÛy ban Nobel ñaõ vi phaïm ñieàu leä laø chæ trao giaûi
cho ngöôøi coøn soáng, vì “nhaø kinh teá Krugman” ñaõ qua ñôøi
gaàn möôøi naêm roài!). Ngöôïc laïi, coù ngöôøi cho raèng, duø oâng coù
xöùng ñaùng, trao gæaûi cho oâng naêm nay laø khoâng ñuùng luùc,
ñaùng leõ neân ñôïi Bush heát nhieäm kyø, nhöõng coâng trình khoa
* Ñöôïc söï ñoàng yù cuûa Giaùo sö Traàn Höõu Duõng - Wright State University, DT Books ñaêng
nguyeân vaên baøi vieát cuûa oâng, ñaõ ñöôïc giôùi thieäu treân trang web www.viet-studies.info,
nhö moät lôøi giôùi thieäu chính thöùc veà Giaùo sö Paul Krugman.
hoïc cuûa Krugman (moät ngöôøi cöïc löïc choáng Bush) seõ ñöôïc
ñaùnh giaù khaùch quan hôn, vaø giaûi thöôûng seõ khoâng bò nghi
ngôø laø caùch caùc giaùm khaûo Nobel möôïn Krugman ñeå laøm beõ
maët Bush!
Duø sao thì Paul Krugman cuõng ñöôïc giaûi naêm nay, vaäy
cuõng neân bieát veà hai ñoùng goùp, quaû laø quan troïng, maø oâng
ñaõ ñöôïc tuyeân döông. Thöù nhaát laø caùi goïi laø “thuyeát thöông
maïi môùi” (“new trade theory”) vaø thöù hai laø “kinh teá ñòa lyù
môùi” (new economic geography).
1
Tröôùc heát, neân bieát “thuyeát thöông maïi cuõ” noùi gì. Ñaây laø lyù
thuyeát ñöôïc daïy trong caùc lôùp kinh teá nhaäp moân ôû haàu heát
caùc ñaïi hoïc: Quoác gia naøy khaùc quoác gia kia veà naêng suaát cuûa
töøng coâng nghieäp, vaø veà caùc nguoàn löïc (voán, lao ñoäng, v.v...)
maø quoác gia aáy sôû höõu. Nhöõng khaùc bieät ñoù laø ñoäng cô cuûa
thöông maïi. Chaúng haïn, quoác gia vuøng nhieät ñôùi thì troàng
troït vaø xuaát khaåu chuoái, quoác gia vuøng oân ñôùi thì troàng troït
vaø xuaát khaåu luùa mì; quoác gia coù lao ñoäng nhieàu hoïc vaán thì
xuaát khaåu haøng coâng ngheä cao, coøn quoác gia maø lao ñoäng hoïc
vaán keùm thì xuaát khaåu haøng coâng ngheä thaáp...
“Thuyeát thöông maïi môùi” phaùt sinh töø nhaän ñònh raèng,
duø “thuyeát thöông maïi cuõ” soi saùng raát nhieàu cô caáu thöông
maïi toaøn caàu, vaãn coøn moät soá hieän töôïng quan troïng maø noù
khoâng giaûi thích ñöôïc. Khoái löôïng thöông maïi giöõa Phaùp vaø
Ñöùc, chaúng haïn, laø raát cao, duø hai nöôùc khaù gioáng nhau veà
taøi nguyeân cuõng nhö khí haäu. Maäu dòch giöõa Myõ vaø Canada
cuõng theá. Hôn nöõa, haøng hoùa maø caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån
buoân baùn vôùi nhau thöôøng laø cuøng moät thöù (chaúng haïn nhö
Myõ xuaát khaåu oâtoâ maø cuõng nhaäp khaåu oâtoâ), chöù khoâng phaûi
PAUL KRUGMAN - NOBEL KINH TEÁ NAÊM 2008 11
luoân luoân xuaát khaåu thöù naøy, nhaäp khaåu thöù khaùc. (Neân ñeå yù
raèng söï kieän naøy ñaõ ñöôïc phaùt giaùc töø thaäp kyû 1950, Krugman
khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän thaáy.)
Tuy ñaõ coù moät soá lyù thuyeát giaûi thích hieän töôïng naøy
(thöôøng ñöôïc goïi laø “thöông maïi noäi ngaønh” – intra-industy
trade) nhöng haàu heát ñeàu vaù víu, tuøy tieän, chæ aùp duïng cho
vaøi tröôøng hôïp thaät caù bieät. Ñoùng goùp to lôùn cuûa Krugman
laø chöùng minh raèng “thöông maïi noäi ngaønh” hoaøn toaøn coù
theå laø haäu quaû cuûa (söï ña daïng) chuûng loaïi saûn phaåm vaø ñaëc
tính saûn xuaát. Cuï theå, coù khaù nhieàu saûn phaåm khoâng gioáng
luùa mì, hoaëc chuoái (maø raát nhieàu nôi treân theá giôùi saûn xuaát
ñöôïc), nhöng laïi gioáng loaïi maùy bay khoång loà (jumbo jet), maø
chæ vaøi nôi treân theá giôùi saûn xuaát. Taïi sao? Lyù do chính laø
moät soá coâng nghieäp coù ñaëc tính maø kinh teá hoïc goïi laø “tính
tieát kieäm do quy moâ” (economies of scale): soá löôïng saûn xuaát
caøng cao thì giaù phí bình quaân caøng thaáp. Ñoái vôùi loaïi haøng
hoùa coù tính naøy thì theá giôùi chæ caàn vaøi cô xöôûng saûn xuaát
laø ñuû. Nhöõng cô xöôûng naøy taát nhieân phaûi toïa laïc ôû nôi naøo
ñoù, vaø quoác gia naøo “may maén” coù chuùng thì seõ xuaát khaåu
nhöõng loaïi haøng aáy, coøn caùc quoác gia khaùc thì phaûi nhaäp
khaåu töø hoï.
Caùch giaûi thích cuûa Krugman taát nhieân daãn ñeán caâu hoûi:
Quoác gia naøo seõ laø nôi coù cô xöôûng saûn xuaát maùy bay, hoaëc
moät loaïi maùy chuyeân duïng, hoaëc moät kieåu oâtoâ ñaëc bieät maø
moät soá ngöôøi tieâu duøng khaép theá giôùi ñeàu muoán? “Thuyeát
thöông maïi môùi” cuûa Krugman ñöa caâu traû lôøi, khaù baát ngôø
vaø thuù vò: Ñieàu ñoù khoâng quan heä! Raát nhieàu loaïi haøng coù
tính “tieát kieäm do quy moâ”; quoác gia naøo cuõng coù moät soá
haøng nhö vaäy; moïi chi tieát khaùc (coù theå laø do tình côø cuûa lòch
söû) ñeàu khoâng laø quan troïng! Quan troïng laø caùi böùc tranh
toaøn caûnh cuûa thöông maïi theá giôùi: Böùc tranh aáy ñöôïc ñònh
ñoaït bôûi nhöõng yeáu toá nhö taøi nguyeân vaø khí haäu (nhö trong
thuyeát thöông maïi “cuõ”), nhöng theâm vaøo ñoù laø raát nhieàu
nhöõng chuyeân bieät hoùa caên cöù treân tính tieát kieäm do quy
moâ, nhö thuyeát thöông maïi “môùi” vöøa cho thaáy. Ñoù laø lyù do
taïi sao khoái löôïng thöông maïi toaøn caàu treân thöïc teá raát lôùn,
nhaát laø giöõa nhöõng nöôùc khaù gioáng nhau, hôn laø khoái löôïng
maø thuyeát thöông maïi “cuõ” (chæ caên cöù treân söï khaùc bieät taøi
nguyeân vaø khí haäu) tieân ñoaùn.
2
Khoaûng möôi naêm sau khi trình laøng “thuyeát thöông maïi
môùi”, Krugman ñaët caâu hoûi: Ñieàu gì seõ xaûy ra neáu nhö vaøi
(nhöng khoâng taát caû) nguoàn löïc kinh teá (cuï theå laø lao ñoäng
vaø voán) coù theå di chuyeån töø nôi naøy ñeán nôi khaùc? Trong theá
giôùi cuûa “thuyeát thöông maïi cuõ”, thöông maïi (hoaëc, noùi caùch
caàu kyø, “söï löu ñoäng cuûa haøng hoùa”) coù theå ñöôïc thay theá
baèng “söï löu ñoäng cuûa yeáu toá saûn xuaát”: neáu nhaø maùy vaø coâng
nhaân coù theå töï do di chuyeån töø vuøng naøy sang vuøng khaùc,
thì nhöõng nhaø maùy vaø coâng nhaân naøy seõ phaân taùn ñeán “gaàn”
noâng daân, ñeå “toái thieåu hoùa” phí vaän chuyeån noâng phaåm laãn
haøng coâng nghieäp. Song, trong theá giôùi “tieát kieäm do quy
moâ” maø Krugman hình dung thì “hieäu öùng ly taâm” naøy (ñaåy
caùc hoaït ñoäng kinh teá ra xa nhau) seõ gaëp söï ñoái khaùng cuûa
“hieäu öùng höôùng taâm” keùo nhöõng hoaït ñoäng aáy ñeán nhöõng
thò tröôøng lôùn. Hieäu öùng höôùng taâm naøy coù khuynh höôùng
taäp trung hoùa caùc hoaït ñoäng kinh teá. Laáy tröôøng hôïp vua
oâtoâ Henry Ford vaø kieåu xe “Model T” noåi tieáng, laøm thí duï.
Ford coù theå xaây nhieàu nhaø maùy raûi raùc khaép nöôùc Myõ ñeå gaàn
khaùch haøng. Tuy nhieân, oâng saùng suoát tieân ñoaùn raèng duø phí
chuyeân chôû ñeán khaùch haøng coù laø cao neáu taäp trung saûn xuaát
ôû chæ moät nhaø maùy ôû bang Michigan, taäp trung nhö theá seõ
cho pheùp oâng khai thaùc “tieát kieäm do quy moâ”, phí saûn xuaát
seõ raát thaáp, vaø roát cuoäc thì giaù baùn seõ reû hôn laø saûn xuaát ôû
nhieàu nhaø maùy nhoû, duø gaàn khaùch haøng.
Taát nhieân, seõ coù caâu hoûi: neáu taäp trung saûn xuaát vaøo moät soá
ít ñòa phöông ñeå taän duïng tieát kieäm do quy moâ thì neân choïn
nhöõng ñòa phöông naøo? Krugman traû lôøi: ñoù laø nhöõng ñòa
phöông coù saün moät thò tröôøng lôùn – töùc laø nhöõng ñòa phöông
maø caùc nhaø saûn xuaát khaùc cuõng ñaõ choïn ñeå saûn xuaát haøng cuûa
hoï! Qua thôøi gian, neáu löïc höôùng taâm naøy ñuû maïnh, chuùng
ta seõ coù moät hieäu öùng tích luõy: nhöõng vuøng, do moät tình côø
lòch söû naøo ñoù, laø nôi ñaàu tieân coù nhöõng trung taâm saûn xuaát
thì nhöõng vuøng aáy seõ thu huùt theâm caùc nhaø saûn xuaát, trôû
thaønh trung taâm kinh teá, trong luùc nhöõng vuøng khaùc trôû
thaønh “ngoaïi vi”. Chính vì theá maø, theo Krugman, cho ñeán
gaàn ñaây, haàu heát coâng nghieäp cuûa Myõ ñeàu naèm trong moät
“voøng ñai” ñòa lyù töông ñoái heïp, traûi töø mieàn Taân Anh Caùt
Lôïi (New England) ñeán vuøng Trung Taây (Midwest) cuûa quoác
gia naøy. Töông töï, Krugman noùi caùch aán töôïng: 60 trieäu
ngöôøi Myõ soáng doïc bôø bieån mieàn Ñoâng chaúng phaûi vì so vôùi
nôi khaùc thì phong caûnh ôû ñaây höõu tình hôn, hoaëc khí haäu
deã chòu hôn (traùi laïi laø khaùc!), song moãi ngöôøi soáng ôû ñaây vì
60 trieäu ngöôøi khaùc cuõng soáng ôû ñaây.
Vôùi cuøng moät loâgíc, Krugman giaûi thích taïi sao moät soá
coâng nghieäp naøo ñoù taäp trung ôû moät ñòa phöông nhaát ñònh, duø
raèng trong tröôøng hôïp naøy thì caùi loâgíc seõ dính líu ñeán nhöõng
yeáu toá nhö: ôû ñòa phöông aáy soá lao ñoäng chuyeân moân veà moät
ngaønh naøo ñoù thì ñaëc bieät huøng haäu, hoaëc laø ôû nôi aáy coù nhieàu
nguoàn cung caáp moät loaïi ñaàu vaøo maø nôi khaùc khoâng coù.
Coù theå hoûi theâm: Ñieàu gì quyeát ñònh moät coâng nghieäp ñònh
cö ôû nôi naøo? Traû lôøi: Thöôøng, laø moät ngaãu nhieân! Ví duï nhö
thung luõng Silicon (Silicon Valley, trung taâm coâng nghieäp
ñieän töû cuûa Myõ) sôû dó ñöôïc nhö ngaøy nay cuõng vì hai chaøng
William Hewlett vaø David Packard (saùng laäp vieân ñaïi coâng
ty Hewlett-Packard), taån maån rò moï trong gara cuûa hoï ôû moät
ngoâi nhaø vuøng ñoù... Moät ví duï khaùc: Thaønh phoá New York laø
thuû phuû ñoà may maëc cuûa nöôùc Myõ, phaàn lôùn laø vì soá löôïng
maäu dòch veà haøng vaûi ñaõ saün coù ôû ñaây, vaø vì ñoâng ñaûo khaùch
haøng ñang soáng ôû thaønh phoá (lôùn nhaát nöôùc Myõ) naøy.
3
Ngaøy nay, haàu nhö ai trong giôùi kinh teá cuõng chaáp nhaän caên
baûn cuûa thuyeát “thöông maïi môùi” vaø thuyeát “ñòa lyù kinh teá”
nhö laø hieån nhieân. Nhöng tröôùc Krugman thì nhöõng caùch
moâ taû naøy raát laø xa laï (moät ngoaïi leä: hình nhö Paul Samu-
elson, “tröôûng laõo” kinh teá gia Myõ, ngöôøi Myõ ñaàu tieân ñöôïc
Nobel kinh teá, cuõng ñaõ nghó ñeán vai troø cuûa tieát kieäm do
quy moâ trong thöông maïi, duø nhaø kinh teá naøy khoâng khai
trieån theâm). Thieân taøi cuûa Krugman laø nhaän ra, tröôùc moïi
ngöôøi, coát tính cuûa moät hieän töôïng kinh teá quan troïng, roài
duøng moät moâ hình cöïc kyø ñôn giaûn (nhöng khoâng quaù ñôn
giaûn!) ñeå phaân tích noù, trình baøy noù moät caùch thaät deã hieåu,
môû ñöôøng cho haøng traêm nhaø kinh teá khaùc (trong ñoù coù
ngöôøi vieát baøi naøy!) theo chaân oâng, khai trieån theâm moâ hình
aáy. Krugman cuõng ñaõ may maén vaøo ngheà ñuùng luùc kinh teá
hoïc coù nhieàu tieán boä khaùc maø oâng coù theå söû duïng trong moâ
hình cuûa oâng (ví duï nhö tieáp caän aùp duïng thuyeát troø chôi
trong caùc phaân tích veà caïnh tranh coâng nghieäp, hay “haøm
tieâu duøng” cöïc kyø giaûn dò, nhöng suùc tích, cuûa Avinash Dixit
vaø Joseph Stiglitz – töø moät lyù thuyeát noåi tieáng cuûa Kelvin
Lancaster – theo ñoù ngöôøi tieâu duøng khoâng chæ ham muoán soá
löôïng (nhieàu) vaø chaát löôïng (cao) cuûa moät loaïi haøng maø coøn
öa chuoäng söï ña loaïi cuûa haøng hoùa nöõa).
Nhöõng lyù thuyeát treân ñaây cuûa Krugman coù aùp duïng naøo
cho chính saùch kinh teá? Chính Krugman cuõng nhìn nhaän
raèng ñieàu naøy khoâng laø roõ raøng. Khi môùi xuaát hieän thì
“thuyeát thöông maïi môùi” thöôøng ñöôïc xem laø cho nhaø nöôùc
moät lyù do ñeå can thieäp vaøo thöông maïi (cuï theå laø baûo hoä
nhöõng coâng nghieäp coù tính tieát kieäm do quy moâ), thaäm chí
noù ñaõ ñöôïc nhieàu coâng ty vieän daãn ñeå bieän hoä cho yeâu caàu
nhaø nöôùc giuùp ñôõ. (Trong thôøi kyø naøy, Krugman raát “ñaét soâ”,
ñöôïc caùc coâng ty môøi ñi dieãn thuyeát moïi nôi, traû tieàn khaù
soäp!). Tuy nhieân, daàn daø Krugman vaø nhöõng ngöôøi coù ñoùng
goùp vaøo thuyeát naøy (nhö James Brander, Barbara Spencer,
Anthony Venables...) ñaâm “hoaûng” veà söï laïm duïng maø caùc
coâng ty duøng thuyeát cuûa hoï ñeå yeâu caàu chính phuû taøi trôï, baûo
hoä. Hoï phaûi quay ra vieát nhieàu baøi ñeå “thanh minh”. Chaúng
haïn, hoï caûnh baùo raèng nhaø nöôùc caàn xaùc ñònh aûnh höôûng
cuûa chính saùch baûo hoä moät coâng nghieäp ñeán nhöõng coâng
nghieäp khaùc (giuùp caùi naøy coù theå haïi caùi kia), hoaëc laø vaïch
roõ raèng coâng cuï baûo hoä (neáu quyeát ñònh laø seõ baûo hoä) tuøy
vaøo caùch maø caùc coâng ty caïnh tranh vôùi nhau (caïnh tranh
baèng giaù caû thì khaùc caïnh tranh baèng soá löôïng, chaúng haïn),
vaø nhieàu ñieàu khoù tieân lieäu khaùc. Ñaøng khaùc, thuyeát thöông
maïi môùi cuõng coù theå ñöôïc duøng ñeå chöùng minh lôïi ích cuûa
töï do maäu dòch, bôûi vì thöông maïi treân cô sôû naøy seõ ñem
ñeán cho ngöôøi tieâu duøng nhieàu chuûng loaïi haøng hoùa hôn.
Noùi chung, Krugman tin raèng tuy baûo hoä coù theå coù ích treân
lyù thuyeát nhöng treân thöïc teá thì caùi lôïi cuûa baûo hoä haàu nhö
luoân luoân baát caäp haïi. Theo Krugman, nhöõng coâng trình cuûa
oâng veà thöông maïi vaø ñòa lyù nhö toùm löôïc treân ñaây laø ñeå gia
taêng kieán thöùc cuûa chuùng ta veà theá giôùi thöïc teá, khoâng coù
moät duïng yù chính trò naøo.
Moät chi tieát khaù thuù vò laø ngöôøi uûng hoä Krugman maïnh meõ
nhaát (ñaõ vaän ñoäng ñeå New York Times môøi Krugman veà coäng
taùc) chính laø Thomas Friedman, noåi tieáng vôùi yù nieäm “theá
giôùi phaúng”. Oaùi oaêm laø, theo lyù thuyeát ñòa lyù cuûa Krugman
thì toaøn caàu hoùa seõ laøm theá giôùi ... keùm phaúng: chính tieán
trình naøy seõ cuûng coá vai troø cuûa nhöõng “thaønh phoá toaøn caàu”
nhö New York, Luaân Ñoân... vì leõ ngaøy caøng deã cho nhöõng
thaønh phoá naøy buoân baùn vôùi caû theá giôùi.
4
Tuy khoâng ñöôïc UÛy ban Nobel chính thöùc tuyeân döông, hai
laõnh vöïc nghieân cöùu khaùc cuûa Krugman cuõng coù nhieàu daáu
aán ñaùng keå, ñoù laø nhöõng phaân tích cuûa oâng veà khuûng hoaûng
tieàn teä vaø veà söï phaân boá thu nhaäp ôû Myõ. Veà khuûng hoaûng
tieàn teä thì oâng laø trong soá ít ngöôøi baøo chöõa quyeát ñònh
kieåm soaùt ngoaïi hoái cuûa thuû töôùng (luùc aáy) Mahathir cuûa
Malaysia, thay vì nghe lôøi IMF, trong cuoäc khuûng hoaûng
taøi chính Ñoâng AÙ naêm 1997. Coøn veà vaán ñeà phaân boá thu
nhaäp ôû Myõ thì phe baûo thuû luoân luoân phuû nhaän laø söï cheânh
leäch trong phaân boá naøy ngaøy caøng taêng, vaø hoï cho raèng
neáu coù taêng thì cuõng laø do nhöõng yeáu toá khaùch quan, cuï
theå laø tieán boä coâng ngheä. Krugman maïnh meõ phaûn baùc yù
kieán naøy. Döïa vaøo nhöõng con soá thoáng keâ khoù choái caõi, oâng
chöùng minh raèng hoá cheânh leäch thu nhaäp ôû Myõ phaàn lôùn
laø haäu quaû cuûa chính saùch cuûa ñaûng Coäng Hoøa, nhaát laø vaøo
thôøi toång thoáng Reagan.
5
Trong nhöõng nhaø kinh teá ñöôïc Nobel töø tröôùc ñeán nay, coù
leõ Paul Krugman laø ngöôøi ñöôïc bieát nhieàu nhaát ngoaøi giôùi
kinh teá, qua hai baøi bình luaän maø oâng vieát haøng tuaàn cho
tôø New York Times vaøo thöù hai vaø thöù saùu, vaø cuï theå laø söï
coâng kích kòch lieät chính saùch cuûa Bush noùi rieâng vaø ñaûng
Coäng Hoøa noùi chung. Coù theå noùi laø trong giôùi bình luaän gia,
oâng laø caùi gai khoù chòu nhaát trong maét cuûa Bush vaø ñaûng
Coäng Hoøa. Tuy nhieân, lieân heä giöõa Krugman vaø phe phoùng
khoaùng (choáng Bush) cuõng coù nhieàu “phöùc taïp”. Vaøo giöõa
thaäp nieân 1990, oâng vieát moät soá baøi baùo, cöïc löïc chæ trich
(ñoâi khi hôi cao ngaïo) nhöõng nhaø kinh teá maø oâng cho laø
“ñem kinh teá ñi baùn daïo”. Duø coù hoïc vò cao, daïy tröôøng danh
tieáng, song, theo Krugman, nhöõng ngöôøi naøy duøng nhöõng
laäp luaän loûng leûo, lyù thuyeát loãi thôøi, thaäm chí sai laàm, ñeå
bieän hoä cho nhöõng muïc tieâu chính trò, hoaëc chæ ñeå kieám
tieàn hay vì haùo danh. Khoâng may, trong soá nhöõng ngöôøi
maø oâng chæ trích laïi laø nhöõng nhaân vaät phoùng khoaùng coù
haïng (nhö Lester Thurow, Robert Kuttner, Robert Reich,
Laura Tyson) ñöôïc nhieàu ngöôøi meán moä. Song, cuõng phaûi
noùi, töø khi vieát thöôøng xuyeân cho New York Times thì
Krugman coù veû “ñieàm ñaïm” hôn ñoái vôùi ngöôøi cuøng phe
phoùng khoaùng (coù theå vì ñoâi khi chính Krugman cuõng bò
caùo buoäc laø “ñem kinh teá ñi baùn daïo”!). Nhöng roài gaàn ñaây,
trong giai ñoaïn baàu cöû sô boä cuûa ñaûng Daân Chuû, Krugman
laïi laøm nhieàu ngöôøi trong haøng nguõ phoùng khoaùng “nhöùc
ñaàu” vì oâng kòch lieät uûng hoä baø Hillary Clinton, ñeán ñoä laém
khi naëng lôøi vôùi phe uûng hoä Barack Obama, cho laø hoï quaù
meâ muoäi!
6
Paul Krugman sinh tröôûng ôû Long Island (keá caän thaønh
phoá New York). Thuôû nhoû, oâng meâ truyeän khoa hoïc giaû
töôûng cuûa Isaac Asimov (coù leõ ñaây laø lyù do oâng vieát moät
baøi ñuøa “lyù thuyeát thöông maïi giöõa caùc ngoâi sao” (theory of
interstellar trade) khi coøn laø sinh vieân). Sau khi laáy tieán
só ôû Vieän Coâng ngheä Massachusetts (MIT) naêm 1977, oâng
daïy ôû Yale, MIT, Stanford, trôû laïi MIT, vaø töø naêm 2000
veà truï trì ôû Princeton, do lôøi môøi cuûa Ben Bernanke (hieän
laø chuû tòch Heä thoáng Döï tröõ Lieân bang cuûa Myõ) luùc aáy laø
chuû nhieäm khoa kinh teá ôû tröôøng ñaïi hoïc naøy. OÂng cuõng coù
laøm vieäc vaøi naêm trong chính phuû (vaøo thôøi Reagan, cuøng
nhoùm vôùi Lawrence Summers, do Martin Felstein môøi veà
laøm trong Hoäi ñoàng Coá vaán Kinh teá). Naêm 1991 oâng ñöôïc
huy chöông John Bates Clark cuûa Hieäp hoäi Kinh teá Hoa
Kyø. Ñaây laø moät huy chöông raát coù uy tín, ñöôïc trao hai
naêm moät laàn cho moät kinh teá gia döôùi 40 tuoåi, vaø thöôøng
ñöôïc xem laø daáu hieäu cuûa “töông lai Nobel”. Krugman cuõng
coù vieát hai cuoán saùch giaùo khoa baùn raát chaïy, moät cuoán veà
kinh teá quoác teá maø ñoàng taùc giaû laø Maurice Obstfield, moät
cuoán veà kinh teá nhaäp moân vieát chung vôùi baø Robin Wells.
Baø naøy laø vôï keá cuûa Krugman.
Traàn Höõu Duõng

Dayton, 25/10/2008
19
Muïc luïc
1 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” 27
2 KHUÛNG HOAÛNG TAÏI CHAÂU MYÕ LATINH –
LÔØI CAÛNH BAÙO BÒ PHÔÙT LÔØ 53
3 CAÙI BAÃY KINH TEÁ CUÛA NHAÄT BAÛN 84
4 SÖÏ SUÏP ÑOÅ CUÛA CHAÂU AÙ 112
5 CHÍNH SAÙCH SAI LAÀM 143
6 NHÖÕNG OÂNG CHUÛ CUÛA VUÕ TRUÏ 165
7 GREENSPAN VAØ BONG BOÙNG TAØI SAÛN 191
8 HEÄ THOÁNG NGAÂN HAØNG SONG SONG 207
9 KHUÛNG HOAÛNG 222
10 SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA KINH TEÁ HOÏC SUY THOAÙI 241
21
Giôùi thieä u
Ñ
a soá caùc nhaø kinh teá, trong möùc ñoä maø hoï suy nghó
veà ñeà taøi naøy, ñeàu cho raèng cuoäc Ñaïi suy thoaùi cuûa
thaäp nieân 1930 chæ laø moät thaûm hoïa vu vô vaø voâ côù.
Phaûi chi Herbert Hoover (1) khoâng coá gaéng caân baèng ngaân
saùch trong boái caûnh kinh teá suy thoaùi; phaûi chi Cuïc Döï
tröõ Lieân bang khoâng baûo veä cheá ñoä baûn vò vaøng baát chaáp
caùi giaù phaûi traû laø neàn kinh teá quoác noäi; phaûi chi ngöôøi ta
cung caáp thanh khoaûn cho caùc ngaân haøng gaëp khoù khaên ñeå
laøm dòu söï sôï haõi trong heä thoáng ngaân haøng nhöõng naêm
1930-31… thì vuï suïp ñoå cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn naêm
1929 cuõng chæ daãn tôùi moät cuoäc suy thoaùi bình thöôøng,
khoâng ñaùng ñeå yù vaø chaéc chaén seõ rôi vaøo queân laõng. Do caùc
nhaø kinh teá vaø nhöõng nhaø laøm chính saùch ñaõ “thuoäc baøi”
1. Toång thoáng thöù 31 cuûa Myõ, nhieäm kyø 1929-1933; tröôùc ñoù laø Boä tröôûng Thöông
maïi (1921-1928)
– chaúng haïn seõ khoâng coù oâng boä tröôûng taøi chính naøo daùm
laëp laïi gioïng ñieäu cuûa Andrew Mellon (2) trong lôøi khuyeân
kheùt tieáng “loaïi boû vaø thanh lyù heát caùc lao ñoäng, caùc chöùng
khoaùn, nhöõng noâng traïi, baát ñoäng saûn … baát cöù thöù gì keùm
hieäu quaû vaø ñoäc haïi ra khoûi heä thoáng kinh teá” – döôøng nhö
moät cuoäc Ñaïi suy thoaùi töông töï seõ khoâng bao giôø coù cô may
xaûy ra nöõa.
Lieäu ñieàu naøy coù ñuùng hay khoâng? Cuoái thaäp nieân 1990
moät loaït neàn kinh teá chaâu AÙ – nhöõng neàn kinh teá chieám moät
phaàn tö saûn löôïng cuûa kinh teá toaøn caàu, vôùi daân soá côõ baûy
traêm trieäu ngöôøi – ñaõ traûi qua moät ñôït suy thoaùi coù nhöõng
neùt töông ñoàng moät caùch ñaùng sôï vôùi cuoäc Ñaïi suy thoaùi
naêm naøo. Vaø cuõng nhö cuoäc Ñaïi suy thoaùi, cuoäc khuûng hoaûng
laàn naøy cuõng ñoät ngoät xuaát hieän nhö tieáng seùt giöõa baàu trôøi
xanh; trong khi caùc chuyeân gia vaãn khaêng khaêng döï ñoaùn
kinh teá tieáp tuïc taêng tröôûng ngay khi suy thoaùi ñaõ manh
nha heù loä. Nhö thaäp nieân 1930, nhöõng “phöông thuoác” kinh
teá truyeàn thoáng toû ra khoâng hieäu quaû, ñoâi khi coøn phaûn taùc
duïng. Khi nghó ñeán vieäc lòch söû u aùm ñoù ñang laëp laïi, döôøng
nhö ai trong chuùng ta cuõng phaûi ruøng mình!
Ñoù chính laø caûm giaùc cuûa toâi luùc naøy. AÁn baûn ñaàu tieân cuûa
cuoán saùch treân tay caùc baïn ñaõ ñöôïc hình thaønh ñeå traû lôøi
cho cuoäc khuûng hoaûng kinh teá chaâu AÙ nhöõng naêm 1990. Hoài
ñoù, trong khi moät soá ngöôøi xem ñaây laø moät hieän töôïng thuaàn
tuùy chaâu AÙ, toâi ñaõ cho raèng ñaây laø moät ñieàm baùo chaúng laønh
cho taát caû chuùng ta, laø moät caûnh baùo cho thaáy caùc vaán ñeà
cuûa kinh teá hoïc suy thoaùi (depression economics) chöa heà
2 Boä tröôûng Taøi chính Myõ töø 1921 ñeán 1932, noåi tieáng vôùi quan ñieåm cöùng raén
trong thôøi suy thoaùi, chaúng haïn töø choái bôm thanh khoaûn cho caùc ngaân haøng yeáu,
töø choái bôm theâm tieàn maët vaøo neàn kinh teá v.v…
GIÔÙI THIEÄU 23
bieán maát trong thôøi hieän ñaïi. Ñaùng buoàn thay, nhöõng ñieàu
toâi ñaõ lo ngaïi hoùa ra laïi laø ñuùng. Khi aán baûn môùi cuûa cuoán
saùch naøy ra ñôøi, ña phaàn theá giôùi (trong ñoù coù caû nöôùc Myõ)
ñang phaûi vaät loän vôùi khuûng hoaûng kinh teá vaø taøi chính.
Cuoäc khuûng hoaûng naøy thaäm chí, so vôùi khuûng hoaûng kinh
teá chaâu AÙ thaäp nieân 1990, coøn töông ñoàng hôn nhieàu vôùi
thôøi Ñaïi suy thoaùi.
Nhöõng vaán ñeà kinh teá maø chaâu AÙ traûi qua moät thaäp kyû
tröôùc ñaây, cuõng nhö nhöõng gì maø chuùng ta ñang ñoái maët hieän
nay, hoùa ra laïi chính laø nhöõng gì ngöôøi ta töôûng raèng ñaõ hoïc
ñöôïc caùch phoøng ngöøa hieäu quaû. Trong thôøi kyø ñen toái tröôùc
ñaây, nhöõng neàn kinh teá lôùn vaø phaùt trieån vôùi nhöõng chính
phuû oån ñònh nhö nöôùc Anh hoài thaäp nieân 1920 coù theå khoâng
tìm ra lôøi giaûi ñaùp cho nhöõng thôøi kyø ñình ñoán vaø giaûm phaùt
keùo daøi; song trong giai ñoaïn giöõa John Maynard Keynes vaø
Milton Friedman, chuùng ta ñaõ töøng nghó raèng mình ñaõ hoïc
ñöôïc caùch ngaên ngöøa hieäu quaû nhöõng khuûng hoaûng töông
töï. Tröôùc kia nhöõng neàn kinh teá nhoû nhö nöôùc AÙo hoài naêm
1931 töøng phaûi chòu phoù maëc soá phaän cho nhöõng côn thuûy
trieàu taøi chính vaø khoâng theå töï quyeát ñònh vaän meänh kinh
teá cuûa mình; nhöng ngaøy nay nhöõng chuyeân gia ngaân haøng
vaø vieân chöùc chính phuû daøy daïn kinh nghieäm (ñoù laø chöa
keå ñeán Quyõ Tieàn teä quoác teá IMF) ñöôïc cho laø hoaøn toaøn coù
khaû naêng daøn xeáp nhöõng goùi giaûi cöùu höõu hieäu, coù theå khoáng
cheá deã daøng nhöõng cuoäc khuûng hoaûng tröôùc khi chuùng kòp
lan roäng. Chính phuû Myõ nhöõng naêm 1930-31 coù theå chæ bieát
khoanh tay ñöùng nhìn heä thoáng ngaân haøng trong nöôùc suïp
ñoå, nhöng trong thôøi hieän ñaïi, baûo hieåm tieàn göûi vaø vieäc Cuïc
Döï tröõ Lieân bang saün saøng bôm tieàn maët cho caùc ñònh cheá
taøi chính gaëp khoù khaên ñöôïc ngöôøi ta kyø voïng coù theå ngaên
chaën nhöõng caûnh töôïng töông töï. Taát nhieân chaúng ai nghó
raèng nhöõng quan ngaïi veà kinh teá ñaõ ñi qua, song chuùng ta
ñeàu chaéc chaén raèng duø coù gaëp phaûi baát kyø vaán ñeà gì trong
töông lai, thì chuùng cuõng chaúng theå coù neùt gì töông ñoàng vôùi
nhöõng khuûng hoaûng thôøi 1920 vaø 1930 caû.
Tuy nhieân, leõ ra moät thaäp nieân tröôùc ñaây chuùng ta ñaõ
phaûi nhaän ra raèng söï töï tin noùi treân ñaõ ñöôïc ñaët nhaàm choã.
Gaàn suoát thaäp nieân 1990, nöôùc Nhaät rôi vaøo moät caùi baãy
kinh teá, voán chaúng xa laï gì vôùi Keynes vaø nhöõng ngöôøi cuøng
thôøi vôùi oâng. Trong khi ñoù, moät soá neàn kinh teá nhoû hôn taïi
chaâu AÙ ñaõ rôi toõm töø ñænh cao taêng tröôûng xuoáng vöïc saâu
thaûm hoïa chæ sau moät ñeâm – vaø caâu chuyeän buoàn cuûa hoï raát
gioáng vôùi nhöõng gì ñaõ dieãn ra hoài thaäp nieân 1930.
Vaøo thôøi gian ñoù, toâi coù suy nghó nhö sau: nhöõng gì xaûy
ra gioáng nhö moät loaøi vi khuaån gaây beänh dòch cheát ngöôøi
ñaõ ñöôïc y hoïc khoáng cheá moät thôøi gian daøi, nay baát thaàn
xuaát hieän trôû laïi döôùi moät daïng thöùc môùi, maø khoâng moät
daïng khaùng sinh thoâng thöôøng naøo coù khaû naêng ngaên chaën.
Trong phaàn giôùi thieäu cho aán baûn ñaàu tieân cuûa cuoán saùch
naøy, toâi ñaõ vieát nhö sau: “Cho ñeán nay môùi chæ coù moät soá ít
ngöôøi laø naïn nhaân cuûa gioáng vi khuaån môùi naøy; song thaät
laø khôø khaïo neáu nhöõng ai chöa bò beänh khoâng chòu tìm ra
nhöõng phöông thuoác hay cô cheá phoøng beänh môùi baèng baát cöù
giaù naøo; ñieàu ñoù seõ bieán hoï thaønh nhöõng naïn nhaân keá tieáp
cuûa beänh dòch!”.
Vaâng, ñuùng laø chuùng ta ñaõ khôø khaïo, thaäm chí ngu ngoác.
Vaø hoâm nay beänh dòch ñang hoaønh haønh treân ñaàu chuùng ta.
Ña phaàn cuoán saùch naøy daønh ñeå vieát veà cuoäc khuûng hoaûng
kinh teá chaâu AÙ thaäp nieân 1990, caùi hoùa ra laø “ñôït toång dieãn
taäp” cho cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu ñang dieãn ra hieän nay.
GIÔÙI THIEÄU 25
Tuy nhieân, toâi cuõng boå sung khaù nhieàu taøi lieäu môùi, trong noã
löïc giaûi thích baèng caùch naøo maø nöôùc Myõ hoâm nay rôi vaøo
tình caûnh nhö nöôùc Nhaät möôøi naêm tröôùc ñaây; baèng caùch
naøo maø Iceland hoâm nay gioáng Thaùi Lan tröôùc kia; vaø baèng
caùch naøo maø nhöõng quoác gia töøng bò khuûng hoaûng möôøi naêm
tröôùc kinh haõi nhaän ra moät laàn nöõa hoï laïi ñang ñöùng beân
bôø vöïc thaúm…
Veà cuoán saùch naøy

Toâi xin noùi ngay töø ñaàu raèng veà baûn chaát maø noùi, ñaây laø moät
cuoán saùch phaân tích. Theo ñoù, toâi khoâng noùi quaù nhieàu veà
“caùi ñaõ xaûy ra” baèng vieäc noùi veà lyù do taïi sao moïi vieäc ñaõ xaûy
ra nhö vaäy. Toâi tin raèng ñieàu quan troïng laø hieåu ñöôïc baèng
caùch naøo thaûm hoïa ñaõ coù theå xaûy ra, laøm sao nhöõng naïn
nhaân cuûa noù coù theå “soáng soùt”, cuõng nhö caùch thöùc phoøng
ngöøa thaûm hoïa trong töông lai. Ñieàu naøy coù nghóa muïc tieâu
sau cuøng cuûa cuoán saùch laø, nhö ngöôøi ta hay noùi trong caùc
tröôøng kinh doanh, phaùt trieån lyù thuyeát töø tình huoáng thöïc
teá – hay noùi caùch khaùc, tìm ra caùch thöùc suy nghó vaø lyù giaûi
taát caû nhöõng hieän töôïng naøy.
Tuy nhieân, toâi cuõng coá gaéng traùnh laøm cho cuoán saùch
trôû thaønh moät söï trình baøy khoâ khan veà lyù thuyeát. Khoâng
coù nhöõng phöông trình, nhöõng bieåu ñoà bí hieåm, vaø (toâi hy
voïng) cuõng khoâng coù caû nhöõng thuaät ngöõ chuyeân ngaønh quaù
ö khoù hieåu. Laø moät nhaø kinh teá coù teân tuoåi, toâi hoaøn toaøn
coù khaû naêng vieát ra nhöõng ñieàu khoù hieåu tôùi möùc … khoâng ai
ñoïc noåi. Thöïc ra maø noùi, nhöõng taøi lieäu khoâng-ai-ñoïc-noåi ñoù
(nhöõng taøi lieäu chuyeân ngaønh kinh teá vôùi ñaày nhöõng thuaät
ngöõ – ND) cuûa chính toâi vaø nhieàu ngöôøi khaùc ñaõ ñoùng moät
vai troø quan troïng trong vieäc giuùp toâi ñi ñeán nhöõng keát luaän
trong cuoán saùch naøy. Tuy nhieân, ñieàu maø theá giôùi hieän ñang
caàn laø moät caùch haønh ñoäng khoân ngoan vaø coù hieåu bieát. Maø
ñeå coù ñöôïc caùch haønh ñoäng ñoù, caùc yù töôûng phaûi ñöôïc trình
baøy baèng ngoân ngöõ sao cho deã ñoïc deã hieåu vôùi nhöõng ai lieân
quan, chöù khoâng chæ giôùi haïn trong nhöõng oâng tieán só veà
Kinh teá hoïc. Nhöõng phöông trình vaø bieåu ñoà roái raém khoù
hieåu noùi treân chaúng qua chæ ñoùng vai troø laøm giaøn giaùo trong
vieäc xaây moät toøa laâu ñaøi tri thöùc. Moät khi toøa laâu ñaøi ñaõ ñöôïc
xaây tôùi moät möùc naøo ñoù, ngöôøi ta seõ dôõ boû giaøn giaùo kia ñi,
nhöõng gì coøn laïi chæ laø ngoân ngöõ giaûn dò vaø deã hieåu.
Ngoaøi ra, duø muïc tieâu sau cuøng cuûa cuoán saùch laø phaân tích
(analytical), ña phaàn noäi dung laïi bao goàm loái vaên keå chuyeän
(narrative). Moät phaàn laø vì thöù töï tröôùc sau cuûa caùc söï kieän
(ôû ñaây coù theå xem nhö coát truyeän) laø moät minh chöùng quan
troïng cho yù nghóa vaø tính chính xaùc cuûa lyù thuyeát ñeà ra
(chaúng haïn, quan ñieåm “chính thoáng” veà khuûng hoaûng kinh
teá xem khuûng hoaûng laø moät hình phaït ñích ñaùng daønh cho
moät soá neàn kinh teá, ñaõ khoâng theå ñöôïc bieän minh khi ñoái
maët vôùi thöïc teá: vaøi neàn kinh teá coù veû ngoaøi raát khaùc bieät
cuøng gaëp khuûng hoaûng trong vaøi thaùng gaàn nhau – moät söï
truøng hôïp ñaëc bieät thuù vò!). Ngoaøi ra, toâi cuõng nhaän ra raèng
caùc söï kieän noái tieáp nhau cuõng cung caáp boái caûnh caàn thieát
cho caùc noã löïc tìm hieåu vaø giaûi thích cuûa toâi, vaø raèng khoâng
phaûi ai cuõng coù ñieàu kieän theo doõi saâu saùt nhöõng söï kieän ñaëc
bieät kòch tính trong möôøi taùm thaùng vöøa qua. Cuõng nhö ít
ai nhôù chính xaùc nhöõng gì Thuû töôùng Mahathir phaùt bieåu
taïi Kuala Lumpur hoài thaùng 8 naêm 1997 vaø lieân heä chuùng
vôùi nhöõng gì Donald Tsang ñaõ laøm ôû Hongkong moät naêm
GIÔÙI THIEÄU 27
sau ñoù! Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy, nhöõng caâu chuyeän
ñöôïc keå trong cuoán saùch naøy seõ giuùp caùc baïn cuøng hoài töôûng
laïi vaø suy ngaãm.
Toâi cuõng xin noùi ñoâi lôøi veà phong caùch trình baøy cuûa mình.
Caùc taùc gia veà kinh teá hoïc khi vieát veà nhöõng ñeà taøi nghieâm
troïng vaø to lôùn thöôøng bò caùm doã söû duïng nhöõng ngoân töø vaø
caùch trình baøy quaù söùc trònh troïng, töï ñeà cao. Khoâng phaûi
yù toâi noùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ôû ñaây khoâng quan troïng,
ngöôïc laïi laø khaùc, ñoâi khi chuùng laø nhöõng vaán ñeà sinh töû. Duø
vaäy, caùc chuyeân gia kinh teá raát thöôøng nghó raèng do vaán ñeà
maø hoï trình baøy vaø xem xeùt laø nghieâm troïng, lôùn lao, caùch
tieáp caän noù cuõng phaûi heát söùc nghieâm trang, theo kieåu “vaán
ñeà lôùn – töø ngöõ lôùn”, tuyeät ñoái traùnh nhöõng töø ngöõ vaø caùch
dieãn ñaït boâng lôn, thoaûi maùi, khoâng trang troïng. Tuy nhieân,
chuùng ta ñeàu ñaõ töøng thaáy raèng ñeå coù theå naém baét vaø hieåu
ñöôïc caùc hieän töôïng môùi vaø laï, ngöôøi ta phaûi saün saøng ñeå
coù theå “chôi” vôùi caùc yù töôûng. Toâi duøng ñoäng töø “chôi” ôû ñaây
moät caùch raát coù suy nghó: nhöõng ngöôøi quaù ö trònh troïng,
nghieâm tuùc vaø thieáu oùc khoâi haøi, seõ chaúng bao giôø coù theå ñöa
ra nhöõng kieán giaûi môùi meû, veà kinh teá hoïc hay baát cöù lónh
vöïc naøo cuõng vaäy. Chaúng haïn haõy nghe toâi phaùt bieåu “Nhaät
Baûn ñang chòu thieät haïi töø söï khoâng theå thích nghi vaø ñieàu
chænh veà baûn chaát, do moâ hình taêng tröôûng laáy Nhaø nöôùc
laøm trung taâm cuûa hoï daãn tôùi söï cöùng nhaéc veà cô cheá”. Roõ
raøng toâi chaúng dieãn taû hay “noùi” ñöôïc ñieàu gì caû, coù chaêng
chæ taïo cho caùc baïn caûm giaùc raèng vaán ñeà toâi ñang noùi tôùi
laø moät vaán ñeà raát khoù khaên, khoâng coù caâu traû lôøi deã daøng –
moät caûm giaùc coù theå hoaøn toaøn sai laàm. Giaû söû toâi trình baøy
chính vaán ñeà treân ñaây cuûa nöôùc Nhaät baèng moät caâu chuyeän
nheï nhaøng veà nhöõng thaêng traàm cuûa moät hôïp taùc xaõ giöõ treû
(thöïc teá cuoán saùch naøy coù vaøi ví duï nhö vaäy) thì sao nhæ?
Thoaït nghe coù veû kyø dò, song chính söï khoâi haøi, boâng lôn
cuûa phong caùch naøy coù ñích nhaém rieâng cuûa noù: thöùc tænh
vaø ñöa tö duy cuûa chuùng ta sang haún moät keânh khaùc, chaúng
haïn trong ví duï treân laø vieäc nhaän ra raèng coù theå coù moät caùch
giaûi quyeát khaùc ñôn giaûn hôn, ít ra laø cho moät phaàn cuûa vaán
ñeà maø Nhaät Baûn ñang gaëp phaûi. Do ñoù xin ñoäc giaû ñöøng
kyø voïng nôi ñaây moät cuoán saùch vieát theo loái haøn laâm trang
troïng, ngöôïc laïi tuy muïc tieâu ñaët ra laø hoaøn toaøn nghieâm
tuùc, loái vieát cuûa toâi laïi mang veû giaûn dò vaø ñuøa bôõn, nhö ñeà
taøi naøy ñoøi hoûi noù phaûi theá!
Vaø baây giôø haõy baét ñaàu cuoäc haønh trình cuûa chuùng ta, baét
ñaàu vôùi moät theá giôùi vôùi veû ngoaøi cuûa noù, chæ vaøi naêm tröôùc
ñaây thoâi.
29
1
“VAÁ N ÑEÀ TROÏ N G TAÂ M
ÑAÕ ÑÖÔÏ C GIAÛ I QUYEÁ T ”
N
aêm 2003, oâng Robert Lucas, giaùo sö Ñaïi hoïc Chicago
vaø laø ngöôøi ñoaït giaûi Nobel Kinh teá naêm 1995, ñoïc
baøi phaùt bieåu vôùi tö caùch Chuû tòch taïi Hoäi nghò
thöôøng nieân cuûa Hieäp hoäi Kinh teá Myõ (American Economic
Association). Sau khi giaûi thích raèng kinh teá hoïc vó moâ
(macroeconomics) ñöôïc hình thaønh nhaèm ñaùp laïi nhöõng ñoøi
hoûi ñaët ra trong thôøi Ñaïi suy thoaùi, oâng naøy tuyeân boá raèng
nay ñaõ ñeán luùc lónh vöïc naøy phaûi phaùt trieån theâm nöõa, bôûi
“vaán ñeà troïng taâm – ngaên ngöøa suy thoaùi – treân thöïc teá ñaõ
ñöôïc giaûi quyeát xong”.
Lucas khoâng coù yù noùi raèng chu kyø kinh teá, bao goàm nhöõng
ñôït suy thoaùi vaø taêng tröôûng noái tieáp nhau baát thöôøng maø
chuùng ta ñaõ chöùng kieán ít nhaát laø moät theá kyû röôõi vöøa qua,
ñaõ ñi qua. Nhöng oâng ta cho raèng chu kyø naøy ñaõ ñöôïc cheá
ngöï ñeán möùc chaúng caàn phaûi laøm gì theâm nöõa, bôûi vieäc noã
löïc deïp boû hoaøn toaøn nhöõng “laéc lö” trong taêng tröôûng kinh
teá haàu nhö khoâng ñem laïi maáy lôïi ích cho caùi chung. Thay
vaøo ñoù, neân chuyeån söï taäp trung sang nhöõng vaán ñeà nhö
taêng tröôûng kinh teá daøi haïn.
Maø cuõng chaúng phaûi chæ coù mình Lucas tin raèng vaán ñeà
phoøng ngöøa suy thoaùi ñaõ ñöôïc giaûi quyeát troïn veïn. Moät naêm
sau Ben Bernanke (cöïu Giaùo sö tröôøng Princeton, sau naøy
tham gia Hoäi ñoàng thoáng ñoác vaø hieän laø Chuû tòch Cuïc Döï
tröõ Lieân bang) trong baøi phaùt bieåu cöïc kyø laïc quan mang
teân “Thôøi kyø oân hoøa vó ñaïi” (The great moderation) cuõng noùi
töông töï nhö Lucas, ñaïi yù raèng chính saùch kinh teá vó moâ
trong thôøi hieän ñaïi ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà chu kyø kinh teá, hay
noùi chính xaùc hôn laø giaûm thieåu ñoä aûnh höôûng cuûa noù xuoáng
chæ coøn laø moät söï phieàn phöùc vaët vaõnh, chöù khoâng phaûi laø
moät vaán ñeà böùc thieát nöõa.
Chæ vaøi naêm sau, khi caû theá giôùi ñang vaät loän vôùi cuoäc
khuûng hoaûng kinh teá vaø taøi chính raát gioáng nhöõng naêm
1930, khi nhìn laïi chuùng ta coù theå thaáy nhöõng tuyeân boá noùi
treân döôøng nhö ngaïo maïn ñeán möùc khoù tin. Ñieàu ñaùng kinh
ngaïc nhaát veà söï laïc quan thaùi quaù ñoù chính laø vieäc ngay töø
thaäp nieân 1990, nhöõng vaán ñeà kinh teá töông töï nhö hoài Ñaïi
suy thoaùi ñaõ xuaát hieän taïi moät soá quoác gia, trong ñoù coù caû
Nhaät – neàn kinh teá lôùn thöù nhì theá giôùi.
Ñeán nhöõng naêm ñaàu theá kyû XXI naøy, caùc vaán ñeà suy thoaùi
vaãn chöa aûnh höôûng tôùi nöôùc Myõ, trong khi laïm phaùt – noãi
kinh hoaøng cuûa nhöõng naêm 1970 – laïi coù veû ñaõ ñöôïc kieåm
soaùt toát. Trong khi ñoù, nhöõng tin töùc khaù eâm dòu veà kinh teá
laïi hoøa quyeän vôùi moät boái caûnh chính trò raát deã khieán ngöôøi
ta laïc quan: trong suoát 9 thaäp kyû gaàn ñaây, theá giôùi chöa bao
giôø laïi thuaän lôïi cho kinh teá thò tröôøng hôn theá!
“VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” 31
Söï thaønh coâng cuûa Chuû nghóa tö baûn

Ñaây laø cuoán saùch veà kinh teá hoïc, nhöng kinh teá hoïc taát
nhieân dieãn ra trong moät boái caûnh chính trò cuï theå. Do ñoù,
baïn seõ khoâng theå caét nghóa söï laïc quan veà kinh teá noùi treân
neáu khoâng xeùt tôùi moät söï kieän chính trò caên baûn cuûa thaäp
nieân 1990: ñoù laø söï suïp ñoå cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng chæ
nhö moät heä tö töôûng chuû ñaïo, maø coøn vôùi tö caùch moät yù
töôûng coù theå laøm thay ñoåi tö duy cuûa moïi ngöôøi.
Thaät kyø laï khi söï suïp ñoå naøy baét ñaàu töø Trung Quoác.
Ñeán nay, ngöôøi ta vaãn caûm thaáy kyø laï khi nhaän ra raèng
Ñaëng Tieåu Bình ñaõ daãn daét ñaát nöôùc cuûa oâng ñi theo con
ñöôøng kinh teá thò tröôøng töø naêm 1978, chæ ba naêm sau
khi nhöõng ngöôøi coäng saûn thaéng lôïi trong cuoäc chieán Vieät
Nam, hai naêm sau thaát baïi cuûa nhöõng ngöôøi Mao-ít caáp
tieán ñang muoán khoâi phuïc laïi Caùch maïng Vaên hoùa. Coù leõ
chính oâng Ñaëng cuõng khoâng nhaän ra con ñöôøng ñoù laïi daãn
ñaát nöôùc cuûa oâng ñi xa ñeán vaäy so vôùi nhöõng tö töôûng kinh
teá luùc ñaàu cuûa hoï; vaø phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi ñaõ maát moät
thôøi gian khaù daøi ñeå nhaän ra raèng hôn moät tyû ngöôøi Trung
Quoác ñaõ “laúng laëng” ñi theo kinh teá thò tröôøng! Thöïc söï maø
noùi, maõi cho ñeán ñaàu thaäp nieân 1990 coâng cuoäc caûi caùch cuûa
Trung Quoác vaãn chöa ñöôïc giôùi trung löu (1) vaø nhöõng ngöôøi
quan taâm ñeán chính trò – xaõ hoäi treân theá giôùi nhaän ra vaø
ñaùnh giaù ñuùng ñaén. Trong caùc saùch vôû baùn chaïy nhaát thôøi
kyø ñoù, kinh teá theá giôùi vaãn ñöôïc cho laø cuoäc ñoái ñaàu tröïc
dieän giöõa Myõ, chaâu AÂu vaø Nhaät Baûn. Coøn Trung Quoác neáu
1 Nguyeân baûn laø töø “chattering classes”: thuaät ngöõ thöôøng ñöôïc caùc nhaø bình luaän
chính trò baûo thuû söû duïng, duøng ñeå chæ moät boä phaän giai caáp trung löu thaønh thò
coù hoïc thöùc cao, quan taâm ñeán chính trò vaø xaõ hoäi, nhaát laø nhöõng ngöôøi trong giôùi
hoïc thuaät, chính trò hoaëc truyeàn thoâng.
coù ñöôïc nghó ñeán thì vaãn vôùi tö caùch moät ñoái thuû haïng hai,
cuøng laém chæ laø moät phaàn cuûa khoái “yeân Nhaät” (yen bloc)
ñang troãi daäy maø thoâi.
Tuy nhieân, luùc ñoù moïi ngöôøi ñeàu nhaän thaáy quaû laø coù moät
ñieàu gì ñoù ñang dieãn ra. “Ñieàu gì ñoù” chính laø söï suïp ñoå cuûa
Lieân bang Xoâ vieát.
Khoâng ai thöïc söï hieåu ñieàu gì ñaõ xaûy ra vôùi cheá ñoä Xoâ vieát.
Ngaøy nay, khi moïi vieäc ñaõ qua, chuùng ta coù theå thaáy caáu truùc
cuûa noù coù nhieàu vaán ñeà ñeán möùc chaéc chaén cuoái cuøng seõ suïp
ñoå. Theá maø cheá ñoä ñoù ñaõ töøng ñöùng vöõng qua noäi chieán vaø
naïn ñoùi, ñaõ töøng chieán thaéng chuû nghóa phaùt xít, ñaõ töøng
coù khaû naêng taäp trung vaø huy ñoäng nhöõng nguoàn löïc khoång
loà veà khoa hoïc vaø coâng nghieäp ñeå thaùch thöùc söùc maïnh haït
nhaân cuûa nöôùc Myõ. Vieäc sieâu cöôøng naøy tan raõ moät caùch ñaày
baát ngôø khoâng döôùi söùc eùp cuûa moät “cuù ñaùnh” naøo quaû laø moät
trong nhöõng caâu hoûi khoù traû lôøi nhaát cuûa kinh teá chính trò
hoïc. Coù leõ ñoù chæ ñôn thuaàn laø vaán ñeà thôøi gian; bôûi döôøng
nhö nhieät tình caùch maïng vaø söï saün saøng tieâu dieät moïi ñoái
thuû vì moät lôïi ích cao caû naøo ñoù khoâng theå keùo daøi quaù moät
vaøi theá heä. Hoaëc bôûi vì cheá ñoä ñoù daàn daàn bò xoùi moøn do phe
tö baûn chuû nghóa maõi khoâng chòu suy thoaùi vaø tan raõ. Caù
nhaân toâi thì coù moät quan ñieåm rieâng (hoaøn toaøn khoâng döïa
treân chöùng cöù naøo!) raèng chính söï troãi daäy cuûa caùc neàn kinh
teá tö baûn chaâu AÙ ñaõ, moät caùch tinh teá nhöng raát saâu saéc,
laøm naûn loøng cheá ñoä Xoâ vieát, baèng vieäc laøm cho tuyeân boá cuûa
hoï veà vieäc naém ñöôïc quy luaät lòch söû (trong phaùt trieån kinh
teá xaõ hoäi) trôû neân keùm tin caäy hôn bao giôø heát. Cuoäc chieán
gaây hao toån taøi löïc maø khoâng theå keát thuùc thaéng lôïi taïi
Afghanistan vaø vieäc thaát baïi roõ raøng cuûa neàn coâng nghieäp
trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang vôùi chính quyeàn Reagan cuõng
khieán quaù trình suïp ñoå cuûa hoï dieãn ra nhanh hôn. Duø lyù do
gì ñi nöõa, vaøo naêm 1989 khoái phuï thuoäc Lieân Xoâ taïi Ñoâng
AÂu thình lình tan raõ, vaø hai naêm sau ñoù thì chính Lieân bang
Xoâ vieát cuõng suïp ñoå luoân.
Caû theá giôùi, vôùi nhöõng möùc ñoä nhieàu ít, roõ raøng hay keùm
roõ raøng khaùc nhau, ñeàu caûm thaáy taùc ñoäng cuûa nhöõng söï
kieän noùi treân. Vaø taát caû nhöõng taùc ñoäng, aûnh höôûng cuûa
chuùng ñeàu coù lôïi cho söï öu thaéng veà chính trò vaø tö töôûng
cuûa chuû nghóa tö baûn.
Tröôùc heát, haøng traêm trieäu ngöôøi tröôùc ñaây soáng trong caùc
nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa nay trôû thaønh coâng daân cuûa nhöõng
nöôùc saün saøng ñoùn nhaän vaø thöû aùp duïng kinh teá thò tröôøng.
Tuy nhieân, ñaùng ngaïc nhieân laø ñieàu naøy hoùa ra laïi laø haäu
quaû ít quan troïng nhaát cuûa söï suïp ñoå (cuûa Lieân Xoâ) noùi treân.
Ngöôïc vôùi kyø voïng cuûa nhieàu ngöôøi, caùc neàn kinh teá chuyeån
ñoåi taïi Ñoâng AÂu khoâng heà nhanh choùng trôû thaønh moät löïc
löôïng quan troïng vaø coù tieáng noùi treân thò tröôøng toaøn caàu,
hay trôû thaønh moät ñích ñeán ñöôïc ñaùnh giaù cao cuûa ñaàu tö
nöôùc ngoaøi. Thôøi gian chuyeån ñoåi cuûa hoï nhìn chung raát khoù
khaên, chaúng haïn vôùi nöôùc Ñöùc thoáng nhaát thì Ñoâng Ñöùc trôû
thaønh moät vuøng töông töï nhö vuøng Mezzogiorno (2) cuûa nöôùc
YÙ – chaäm phaùt trieån vaø gaây ra nhöõng quan ngaïi veà xaõ hoäi vaø
taøi chính. Ñeán nay, töùc laø chæ sau hai thaäp kyû keå töø ngaøy khoái
Xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu suïp ñoå, moät soá nöôùc nhö Ba Lan,
Estonia vaø Coäng hoøa Sec môùi baét ñaàu coù veû thaønh coâng. Baûn
thaân nöôùc Nga thì trôû thaønh moät nguoàn baát oån veà chính trò
vaø taøi chính cho phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi. Nhöng thoâi, chuùng
ta haõy quay trôû laïi caâu chuyeän naøy trong Chöông 6.
2 Töùc vuøng mieàn Nam vaø vuøng ñaûo (Sicily vaø Sardegna) cuûa nöôùc YÙ, xöa nay voán
keùm phaùt trieån hôn mieàn Baéc YÙ.
Moät haäu quaû tröïc tieáp nöõa cuûa söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ laø vieäc
moät soá chính phuû voán quaù phuï thuoäc vaøo vieän trôï haøo phoùng
cuûa sieâu cöôøng naøy töø nay phaûi töï xoay xôû moät mình. Tröôùc
ñaây nhöõng quoác gia naøy vaãn ñöôïc nhöõng ñoái thuû cuûa chuû nghóa
tö baûn lyù töôûng hoùa, thaäm chí thaàn töôïng hoùa; coøn baây giôø söï
ngheøo khoù ñoät ngoät cuøng nhöõng heù loä veà söï phuï thuoäc cuûa hoï
vaøo Lieân Xoâ trong quaù khöù ñaõ khieán nhöõng phong traøo phaûn
ñoái chuû nghóa tö baûn trôû neân keùm giaù trò vaø bò xoùi moøn. Cuba
chaúng haïn, tröôùc kia laø bieåu töôïng haáp daãn cho phong traøo
caùch maïng taïi chaâu Myõ Latinh, khi nöôùc naøy hieân ngang vaø
ñôn ñoäc thaùch thöùc Myõ – moät bieåu töôïng ñeïp hôn nhieàu so
vôùi nhöõng quan chöùc quan lieâu taïi Moscow. Giôø ñaây, moät
nöôùc Cuba thôøi haäu Xoâ vieát gaëp raát nhieàu khoù khaên ñaõ chæ
roõ raèng hình aûnh vaø vò theá quaû caûm cuûa hoï tröôùc kia ñöôïc
hoã trôï raát raát nhieàu bôûi chính nhöõng quan chöùc quan lieâu
ñoù! Töông töï, cho ñeán taän nhöõng naêm 1990, Chính phuû Baéc
Trieàu Tieân vaãn coøn mang veû kyø bí vaø haáp daãn vôùi nhöõng
ngöôøi caáp tieán trong giôùi sinh vieân Haøn Quoác. Coøn giôø ñaây,
khi ngöôøi daân Baéc Trieàu Tieân ñang thaät söï khoù khaên vì
thieáu vieän trôï cuûa Lieân Xoâ, söùc haáp daãn ñoù cuõng ñaõ bay ñi!
Ngoaøi ra, moät aûnh höôûng nöõa laø söï “bieán maát” cuûa nhieàu
phong traøo caáp tieán, maø duø tuyeân boá theo ñuoåi muïc tieâu caùch
maïng cao ñeïp naøo ñoù, nhöng khoâng theå toàn taïi neáu thieáu taøi
trôï vaø cung caáp vuõ khí cuûa Moscow. Caùc nöôùc chaâu AÂu töøng
tuyeân boá raèng nhöõng nhoùm caáp tieán cuûa thaäp nieân 70 vaø 80
nhö Baader-Meinhof taïi Ñöùc hay Red Army Brigades taïi YÙ
hoaøn toaøn khoâng coù lieân heä gì vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa,
song ñeán nay chuùng ta ñeàu bieát raèng hoï raát phuï thuoäc vaøo
khoái Xoâ vieát, neân khi khoái naøy tan raõ, nhöõng toå chöùc kia
cuõng bieán maát luoân.
Treân moïi thöù, söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ cuõng laøm tan vôõ
luoân giaác mô chuû nghóa xaõ hoäi. Trong suoát moät theá kyû röôõi
tröôùc ñoù, yù töôûng “laøm theo naêng löïc, höôûng theo nhu caàu”
cuûa chuû nghóa xaõ hoäi laø yù töôûng coát loõi cho nhöõng ai choáng
laïi baøn tay cuûa thò tröôøng. Caùc nhaø laõnh ñaïo theo chuû nghóa
quoác gia vieän daãn nhöõng lyù töôûng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi khi
muoán ngaên caûn ñaàu tö töø nöôùc ngoaøi hay töø choái traû nhöõng
khoaûn nôï nöôùc ngoaøi; caùc coâng ñoaøn cuõng duøng chuùng khi
ñoøi taêng löông; ngay caû moät soá doanh nhaân cuõng noùi ñeán
nhöõng nguyeân taéc chuû nghóa xaõ hoäi mô hoà khi ñoøi baûo hoä
baèng thueá quan hay trôï caáp cho saûn phaåm cuûa hoï. Moät soá
Chính phuû ít nhieàu ñi theo kinh teá thò tröôøng cuõng e ngaïi
chính saùch trieät ñeå cam keát vôùi thò tröôøng hoaøn toaøn töï do
seõ bò xem laø quaù voâ nhaân ñaïo, phaûn xaõ hoäi (anti-social)…
Nhöng nay lieäu coøn ai coù theå ñöôøng hoaøng töï tin söû duïng
nhöõng laäp luaän treân cuûa chuû nghóa xaõ hoäi nöõa? Voán laø moät
ngöôøi thuoäc theá heä buøng noå daân soá sau Theá chieán II, toâi coù
theå nhôù ñöôïc khoaûng thôøi gian luùc caùc yù töôûng veà caùch maïng,
veà nhöõng con ngöôøi can ñaûm coù khaû naêng thuùc ñaåy lòch söû
ñi veà phía tröôùc töôi saùng hôn coù söùc haáp daãn lôùn lao vôùi
moïi ngöôøi. Ngaøy nay, sau taát caû nhöõng cuoäc thanh tröøng
vaø gulag, nöôùc Nga vaãn laïc haäu vaø tham nhuõng nhö ngaøy
tröôùc, sau Caùch maïng Vaên hoùa vaø Ñaïi nhaûy voït, ngöôøi Trung
Quoác nay ñaõ nhaän ra raèng laøm ra tieàn cuûa laø söù meänh toát
ñeïp nhaát. Taát nhieân vaãn coøn nhöõng ngöôøi caùnh taû caáp tieán
böôùng bænh tuyeân boá raèng moät chuû nghóa xaõ hoäi thöïc thuï vaãn
chöa ñöôïc xaây döïng, vaø nhöõng ngöôøi caùnh taû oân hoøa hôn khi
cho raèng (khoâng phaûi laø khoâng coù lyù) ngöôøi ta coù theå khoâng
ñi theo lyù töôûng Maùc – Leânin maø khoâng nhaát thieát phaûi trôû
thaønh moân ñeä cuûa Milton Friedman. Noùi gì thì noùi, söï nhieät
tình ñaõ bieán maát khoûi nhöõng phong traøo ñoái laäp vôùi chuû
nghóa tö baûn.
Laàn ñaàu tieân keå töø naêm 1917, chuùng ta nay soáng trong
moät theá giôùi maø quyeàn tö höõu veà taøi saûn vaø thò tröôøng töï do
ñöôïc xem nhö nhöõng nguyeân taéc cô baûn chöù khoâng phaûi laø
nhöõng phöông caùch mieãn cöôõng phaûi laøm; coøn nhöõng khía
caïnh tieâu cöïc cuûa thò tröôøng nhö thaát nghieäp, baát bình ñaúng
vaø baát coâng thì ñöôïc chaáp nhaän nhö nhöõng thöïc teá cuûa cuoäc
ñôøi naøy. Nhö trong thôøi Victoria, chuû nghóa tö baûn ñöôïc chaáp
nhaän khoâng chæ vì söï thaønh coâng cuûa noù (ñieàu hoaøn toaøn laø
söï thöïc, nhö chuùng ta seõ xeùt döôùi ñaây) maø coøn vì con ngöôøi
hieän chaúng coù giaûi phaùp thay theá naøo khaû dó toát hôn theá.
Tình hình naøy khoâng phaûi maõi maõi baát bieán. Sôùm muoän
cuõng seõ coù nhöõng tö töôûng, chuû thuyeát vaø nhöõng giaác mô
môùi xuaát hieän, nhaát laø neáu cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu hieän
taïi coøn keùo daøi vaø traàm troïng theâm. Nhöng hieän taïi thì chuû
nghóa tö baûn vaãn thaéng theá treân theá giôùi.
Vieäc thuaàn phuïc chu kyø kinh teá

Keû thuø lôùn nhaát ñoái vôùi söï oån ñònh cuûa chuû nghóa tö baûn laø
chieán tranh vaø suy thoaùi. Ñöông nhieân chieán tranh seõ coøn
tieáp tuïc xuaát hieän vôùi con ngöôøi. Nhöng nhöõng cuoäc chieán
giöõa caùc sieâu cöôøng suyùt laøm tan vôõ chuû nghóa tö baûn hoài
giöõa theá kyû XX thì coù leõ khoù coù khaû naêng taùi dieãn trong moät
töông lai gaàn ñaây.
Coøn suy thoaùi thì sao? Cuoäc Ñaïi suy thoaùi naêm naøo ñaõ
gaàn nhö huûy hoaïi caû chuû nghóa tö baûn vaø neàn daân chuû, vaø
ít nhieàu noù cuõng laø nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa chieán tranh.
Tuy nhieân, sau thôøi suy thoaùi laø moät giai ñoaïn taêng tröôûng
kinh teá beàn vöõng trong theá giôùi coâng nghieäp, trong ñoù nhöõng
ñôït suy thoaùi dieãn ra ngaén nguûi vaø khoâng maáy naëng neà, coøn
nhöõng ñôït phuïc hoài laïi maïnh meõ vaø beàn vöõng. Ñeán cuoái thaäp
nieân 1960, nöôùc Myõ ñaõ traûi qua moät giai ñoaïn khoâng suy
thoaùi keùo daøi ñeán möùc maø caùc nhaø kinh teá ñaõ coù theå toå chöùc
nhöõng cuoäc hoäi thaûo vôùi tieâu ñeà ñaïi loaïi nhö “Phaûi chaêng chu
kyø kinh teá ñaõ loãi thôøi?”.
Thöïc teá ñaõ cho thaáy vaán ñeà treân ñöôïc ñaët ra hôi sôùm.
Thaäp nieân 70 ñöôïc xem laø thaäp nieân cuûa ñình treä – moät keát
hôïp cuûa suy giaûm kinh teá vaø laïm phaùt. Tieáp theo hai cuoäc
khuûng hoaûng naêng löôïng nhöõng naêm 1973 vaø 1979 laø nhöõng
ñôït suy thoaùi toài teä nhaát keå töø nhöõng naêm 1930. Tuy nhieân
ñeán nhöõng naêm 1990 thì vaán ñeà thuaàn phuïc chu kyø kinh teá
laïi ñöôïc ñaët ra moät laàn nöõa, vaø nhö ñaõ trình baøy trong phaàn
treân, caû Robert Lucas vaø Ben Bernanke vaøi naêm tröôùc ñaây
ñaõ maïnh daïn tuyeân boá raèng tuy neàn kinh teá coù theå phaûi chòu
nhöõng suy giaûm luùc naøy hay luùc khaùc, nhöng caùc ñôït suy
thoaùi nghieâm troïng (chöù chöa noùi tôùi suy thoaùi toaøn caàu) ñaõ
ôû phía sau löng chuùng ta.
Baèng caùch naøo chuùng ta coù theå ñi tôùi nhöõng keát luaän vaø
tuyeân boá nhö treân, ngoaøi vieäc chæ nhaän thaáy raèng neàn kinh
teá gaàn ñaây ñaõ khoâng traûi qua moät ñôït suy thoaùi naëng neà
naøo? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy coù leõ chuùng ta phaûi ñi laïc ñeà moät
chuùt, baèng vieäc tìm hieåu laïi lyù thuyeát veà chu kyø kinh teá. Cuï
theå hôn, chuùng ta seõ tìm hieåu taïi sao caùc neàn kinh teá thò
tröôøng laïi traûi qua nhöõng ñôït suy thoaùi?
Duø laøm gì ñi nöõa, xin baïn ñöøng ñöa ra nhöõng caâu traû lôøi
roõ raøng vaø hieån nhieân, kieåu nhö suy thoaùi xaûy ra vì moät lyù
do X naøo ñoù, trong khi X ñoù chæ laø moät löïa choïn thieân kieán
cuûa baïn. Söï thaät laø neáu baïn suy nghó veà ñieàu ñoù – nhaát laø
khi baïn tin raèng thò tröôøng seõ caân baèng cung vaø caàu, thì
roõ raøng suy thoaùi laø moät hieän töôïng kyø laï vaø khoù hieåu. Bôûi
trong tröôøng hôïp suy thoaùi kinh teá nghieâm troïng, döôøng
nhö cung coù khaép moïi nôi coøn caàu thì hoaøn toaøn maát huùt!
Coâng nhaân muoán laøm vieäc nhöng khoâng ai thueâ, nhaø maùy
thì khoâng nhaän ñöôïc ñôn ñaët haøng, cöûa hieäu thì khoâng coù
khaùch… Taát nhieân coù theå lyù giaûi ñöôïc taïi sao caàu cho moät soá
maët haøng suùt giaûm: chaúng haïn neáu ngöôøi ta saûn xuaát quaù
nhieàu buùp beâ Barbie trong khi ngöôøi mua thích loaïi Bratz
hôn thì ñöông nhieân seõ coù moät soá löôïng Barbie baùn khoâng
ñöôïc. Nhöng seõ lyù giaûi sao ñaây khi haàu nhö khoâng coù löôïng
caàu cho nhieàu loaïi haøng hoùa noùi chung? Phaûi chaêng ngöôøi ta
khoâng phaûi xaøi tieàn vaøo moät thöù gì ñoù?
Moät phaàn cuûa vaán ñeà chuùng ta gaëp phaûi khi noùi veà suy
thoaùi laø vieäc khoù maø hình dung ñieàu gì seõ xaûy ra trong thôøi
gian naøy, ít ra laø vôùi taàm voùc con ngöôøi. Nhöng toâi thích
duøng caâu chuyeän sau ñaây vöøa ñeå giaûi thích veà suy thoaùi,
vöøa nhö laø moät caùi “bôm tröïc giaùc” cho nhöõng suy nghó cuûa
rieâng mình. Ñaây laø moät chuyeän coù thaät, song trong Chöông
3 toâi seõ duøng moät chuùt töôûng töôïng ñeå lieân töôûng ñeán söï khoù
khaên cuûa nöôùc Nhaät.
Caâu chuyeän naøy ñöôïc keå trong moät baøi baùo cuûa Joan
vaø Richard Sweeney hoài naêm 1978, vôùi tieâu ñeà “Lyù thuyeát
tieàn teä vaø cuoäc Ñaïi khuûng hoaûng cuûa hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài
Capitol (3)”. Xin ñöøng voäi cöôøi tieâu ñeà naøy, ñaây laø moät caâu
chuyeän hoaøn toaøn nghieâm tuùc.
Trong nhöõng naêm 1970, vôï choàng nhaø Sweeney tình côø
trôû thaønh thaønh vieân cuûa moät “hôïp taùc xaõ giöõ treû”, noùi ñuùng
ra laø moät hoäi caùc caëp vôï choàng treû (ña soá laø nhöõng ngöôøi
3 Nôi coù Ñieän Capitol, truï sôû Quoác hoäi Myõ taïi thuû ñoâ Washington.
laøm vieäc taïi Quoác hoäi), thoûa thuaän chaêm soùc vaø giöõ con caùi
cho nhau. Hôïp taùc xaõ naøy khaù ñoâng vôùi khoaûng 150 caëp vôï
choáng, ñieàu naøy khoâng chæ coù nghóa raèng coù khaù nhieàu ngöôøi
giöõ treû “tieàm naêng”, maø coøn cho thaáy vieäc quaûn lyù sao cho
moïi caëp vôï choàng ñeàu thöïc hieän nhöõng phaàn vieäc coâng baèng
khi hoã trôï nhau khoâng heà laø moät vieäc deã daøng chuùt naøo!
Laø moät toå chöùc theo kieåu trao ñoåi, hoã trôï qua laïi neân hôïp
taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol cuõng thöïc hieän vieäc phaùt haønh caùc
phieáu (coupon): ngöôøi caàm phieáu seõ nhaän ñöôïc moät giôø giöõ
treû (cho con caùi cuûa hoï). Khi giöõ treû cho ngöôøi khaùc, ngöôøi
giöõ treû seõ nhaän ñöôïc soá coupon töông öùng töø ngöôøi coù con
ñang nhôø hoï giöõ hoä. Nhö vaäy, heä thoáng naøy höôùng ñeán vieäc
taïo coâng baèng cho moïi caëp vôï choàng tham gia hôïp taùc xaõ:
theo thôøi gian, caëp naøo cuõng nhaän ñöôïc dòch vuï giöõ treû baèng
vôùi soá thôøi gian maø hoï ñaõ giöõ con cho ngöôøi khaùc.
Nhöng moïi chuyeän dieãn ra khoâng ñôn giaûn nhö vaäy. Ngöôøi
ta nhaän ra raèng caàn phaûi coù moät löôïng coupon khaù lôùn ñöôïc
“löu haønh”. Naøy nheù, chaúng haïn moät caëp vôï choàng coù maáy
buoåi toái lieân tuïc ñöôïc töï do, nhöng chöa coù keá hoaïch ñi ñaâu
chôi caû, seõ coá döï tröõ coupon ñeå duøng sau naøy (baèng caùch ñi
giöõ treû cho ngöôøi khaùc), ñieàu naøy seõ keùo theo vieäc döï tröõ
coupon cuûa moät soá gia ñình khaùc bò giaûm theo. Nhöng sau
moät thôøi gian thì gia ñình naøo cuõng coá döï tröõ moät soá coupon
nhaát ñònh ñeå daønh cho nhöõng chuyeán ñi chôi giöõa nhöõng
giai ñoaïn phaûi troâng con. Vieäc phaùt haønh coupon cuõng raéc
roái: caùc caëp vôï choàng nhaän coupon khi gia nhaäp vaø phaûi traû
laïi khi rôøi hôïp taùc xaõ, nhöng cuõng phaûi traû moät ít phí baèng
caùc coupon daønh cho caùc nhaân vieân haønh chính cuûa hôïp taùc
xaõ ñoù. Noùi chung chi tieát ôû ñaây coøn daøi vaø khoâng maáy quan
troïng, vaán ñeà laø ôû choã seõ ñeán moät luùc maø coù raát ít coupon löu
haønh trong coäng ñoàng naøy, quaù ít ñeå coù theå ñaùp öùng nhu caàu
cuûa caùc thaønh vieân.
Keát quaû xaûy ra luùc naøy laø raát ñaëc bieät. Nhöõng caëp vôï
choàng caûm thaáy döï tröõ coupon cuûa hoï khoâng ñuû seõ noùng loøng
muoán ñi giöõ treû hoä ngöôøi khaùc vaø khoâng muoán ñi chôi nöõa.
Nhöng quyeát ñònh ñi chôi cuûa moät caëp vôï choàng laïi chính laø
cô hoäi giöõ treû cuûa moät caëp khaùc, cho neân nhöõng cô hoäi naøy
trôû neân hieám hoi ñi, ñieàu naøy ñeán löôït noù laïi khieán ngöôøi
ta caøng mieãn cöôõng söû duïng coupon (tröø nhöõng khi baát ñaéc
dó). Keát quaû laø caùc cô hoäi ñöôïc giöõ treû tieáp tuïc giaûm ñi nhieàu
hôn nöõa…
Noùi ngaén goïn, hôïp taùc xaõ giöõ treû naøy ñaõ rôi vaøo suy thoaùi.
OK, caâu chuyeän ñaõ heát. Baïn caûm thaáy nhö theá naøo?
Neáu ai ñoù caûm thaáy boái roái – ñaây laø cuoán saùch veà khuûng
hoaûng kinh teá, chöù ñaâu phaûi veà chaêm soùc treû em? – thì ngöôøi
ñoù ñaõ khoâng hieåu ñöôïc vaán ñeà. Caùch duy nhaát ñeå hieåu moät heä
thoáng phöùc taïp nhö kinh teá toaøn caàu laø phaûi xem xeùt caùc hình
maãu ñôn giaûn cuûa noù. Nhöõng hình maãu (model) ñoù coù theå chæ
laø nhöõng heä thoáng phöông trình, hay chöông trình maùy tính
(nhö trong döï baùo thôøi tieát); nhöng cuõng coù khi chuùng gioáng
nhö nhöõng moâ hình maùy bay ñöôïc thöû nghieäm khí ñoäng hoïc
trong ñöôøng haàm gioù, giuùp caùc nhaø thieát keá kieåm tra vaø quan
saùt deã hôn. Theo ñoù, hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol chính laø
moät neàn kinh teá thu nhoû, hay ñuùng hôn laø neàn kinh teá nhoû
nhaát coù khaû naêng rôi vaøo suy thoaùi. Nhöng söï suy thoaùi maø
hôïp taùc xaõ naøy traûi qua hoaøn toaøn laø thaät, gioáng nhö söùc naâng
maø caùnh cuûa maùy bay moâ hình taïo ra laø thaät vaäy. Vaø cuõng
gioáng nhö hoaït ñoäng cuûa maùy bay moâ hình giuùp nhaø thieát keá
hieåu hôn veà hoaït ñoäng cuûa maùy bay thöïc, nhöõng thaêng traàm
cuûa hôïp taùc xaõ trong ví duï treân cuõng seõ giuùp chuùng ta coù ñöôïc
nhöõng caùi nhìn saâu saéc vaø thoâng hieåu hôn veà lyù do taïi sao
toaøn boä neàn kinh teá coù theå thaønh coâng hay thaát baïi.
Coøn neáu baïn khoâng boái roái maø caûm thaáy böïc mình, vì chæ
ñöôïc nghe moät caâu chuyeän mang tính chaát raên daïy veà nhöõng
caëp vôï choàng treû ôû thuû ñoâ Washington thay vì baøn luaän veà
nhöõng vaán ñeà nghieâm tuùc, thì baïn cuõng sai noát! Haõy nhôù laïi
ñieàu toâi noùi trong phaàn giôùi thieäu: oùc khoâi haøi, hay söï saün
saøng “chôi ñuøa” vôùi caùc yù töôûng khoâng nhöõng laøm cho moïi
vieäc trôû neân vui veû deã chòu maø coøn ñaëc bieät quan troïng trong
nhöõng thôøi ñieåm nhö hieän nay. Ñöøng bao giôø tin moät nhaø
thieát keá maùy bay naøo noùi “khoâng” vôùi caùc moâ hình maùy bay,
cuõng nhö ñöøng bao giôø tin vaøo moät chuyeân gia kinh teá naøo
töø choái nghieân cöùu nhöõng moâ hình kinh teá!
Khi xaûy ra, caâu chuyeän veà hôïp taùc xaõ giöõ treû noùi treân ñaõ
trôû thaønh moät coâng cuï höõu hieäu ñeå hieåu ñöôïc nhöõng vaán ñeà
khoâng heà khoâi haøi chuùt naøo cuûa neàn kinh teá thöïc. Caùc moâ
hình lyù thuyeát theo phöông phaùp toaùn hoïc maø caùc nhaø kinh
teá hay söû duïng thöôøng nghe coù veû phöùc taïp hôn nhieàu, song
keát quaû cuûa chuùng hoaøn toaøn coù theå dieãn ñaït moät caùch ñôn
giaûn thaønh nhöõng caâu chuyeän nhö veà hôïp taùc xaõ noùi treân
(coøn neáu khoâng theå dieãn ñaït ñôn giaûn nhö vaäy thì döôøng
nhö moâ hình lyù thuyeát …coù vaán ñeà!). Toâi seõ coøn quay trôû laïi
caâu chuyeän veà hôïp taùc xaõ giöõ treû naøy moät vaøi laàn nöõa, trong
nhöõng ngöõ caûnh khaùc nhau. Coøn baây giôø, haõy xem xeùt hai
haøm yù cuûa caâu chuyeän: baèng caùch naøo maø suy thoaùi coù theå
xaûy ra, vaø baèng caùch naøo ñeå ñoái phoù vôùi chuùng.
Ñaàu tieân, taïi sao hôïp taùc xaõ giöõ treû laïi rôi vaøo suy thoaùi?
Lyù do khoâng phaûi vì caùc thaønh vieân khoâng hoaøn thaønh toát
dòch vuï giöõ treû: hoï coù theå laøm toát hoaëc khoâng, nhöng ñoù laø
moät vaán ñeà hoaøn toaøn khaùc. Cuõng khoâng phaûi laø do hôïp taùc
xaõ gaëp raéc roái töø nhöõng “giaù trò Ñoài Capitol” hay “chuû nghóa
giöõ treû thaân höõu” (4), hoaëc khoâng theå ñieàu chænh coâng ngheä
giöõ treû theo kòp nhöõng ñoái thuû cuûa noù. Vaán ñeà khoâng phaûi laø
khaû naêng “saûn xuaát” cuûa hôïp taùc xaõ, maø ñôn giaûn chæ laø moät
söï thieáu huït veà “löôïng caàu thöïc söï” (effective demand): coù
quaù ít tieâu xaøi vaøo haøng hoùa thöïc (ôû ñaây laø thôøi gian giöõ treû)
bôûi moïi ngöôøi ñeàu ñua nhau tích tröõ tieàn maët (ôû ñaây chính
laø caùc coupon). Baøi hoïc cho neàn kinh teá thöïc laø: tính deã toån
thöông vaø chòu thieät haïi töø chu kyø kinh teá ít hoaëc chaúng lieân
quan gì ñeán caùc söùc maïnh vaø ñieåm yeáu cô baûn cuûa neàn kinh
teá caû; nhöõng ñieàu toài teä coù theå xaûy ra ngay vôùi caû nhöõng neàn
kinh teá “khoûe maïnh”.
Thöù hai, trong tröôøng hôïp naøy, ñaâu laø giaûi phaùp? Baøi baùo
cuûa Sweeney cho bieát thoaït tieân ban quaûn trò cuûa hôïp taùc xaõ
(bao goàm ña phaàn laø caùc luaät sö laøm vieäc taïi Quoác hoäi) khoâng
tin raèng ñaây chæ laø moät vaán ñeà mang tính kyõ thuaät vaø coù
theå giaûi quyeát moät caùch deã daøng. Thay vaøo ñoù, hoï xem ñaây
laø moät vaán ñeà mang tính “cô caáu” (structural problem, theo
caùch noùi cuûa caùc nhaø kinh teá), ñoøi hoûi moät haønh ñoäng tröïc
tieáp. Do ñoù, hoï ñöa ra moät quy taéc buoäc moãi caëp vôï choàng
phaûi ra ngoaøi ñi chôi ít nhaát 2 laàn moãi thaùng (qua ñoù taêng cô
hoäi giöõ treû cho nhöõng ngöôøi khaùc). Tuy nhieân, cuoái cuøng thì
nhöõng nhaø kinh teá vaø giaûi phaùp cuûa hoï ñaõ thaéng theá, ngöôøi
ta quyeát ñònh phaûi taêng soá löôïng coupon phaùt haønh. Keát quaû
raát aán töôïng: vôùi döï tröõ coupon taêng leân, caùc caëp vôï choàng
4 Nguyeân vaên “crony baby-sittingism”, moät loái chôi chöõ theo töø “crony capitalism”
– chuû nghóa tö baûn thaân höõu, aùm chæ tình traïng “boá laøm chính trò, con laøm kinh
teá” trong moät soá nöôùc, nôi thaønh coâng kinh doanh döïa vaøo caùc quan heä thaân
höõu vôùi chính quyeàn vaø caùc quan chöùc Nhaø nöôùc. Coù theå xem theâm baøi vieát sau
cuûa TS Nguyeãn Só Duõng treân baùo ñieän töû Vietnamnet (http://vietnamnet.vn/
nhandinh/2006/10/622194/).
saün loøng ñi chôi nhieàu hôn, taïo nhieàu “cô hoäi vieäc laøm” hôn,
töø ñoù laïi khieán ngöôøi ta ñi chôi nhieàu hôn nöõa v.v…Toång saûn
phaåm (5)cuûa hôïp taùc xaõ – ño löôøng baèng soá giôø giöõ treû – taêng
voït. Moät laàn nöõa, ñieàu naøy xaûy ra khoâng do chaát löôïng giöõ
treû toát hôn hay do moät quaù trình caûi caùch caên baûn naøo, maø
chæ laø do söï caêng thaúng veà coupon ñöôïc giaûi toûa. Noùi caùch
khaùc, suy thoaùi coù theå ñöôïc xöû lyù deã daøng ñeán möùc ñaùng
ngaïc nhieân qua vieäc… in theâm tieàn.
Baây giôø chuùng ta quay laïi vôùi chu kyø kinh teá vaø theá giôùi thöïc!
Neàn kinh teá cuûa moät quoác gia, duø laø moät quoác gia nhoû
beù, cuõng phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi hôïp taùc xaõ trong ví duï
ôû phaàn treân. Ngöôøi ta coù theå xaøi tieàn khoâng chæ cho nhöõng
nhu caàu hieän taïi maø coøn ñeå ñaàu tö cho töông lai (haõy töôûng
töôïng tình huoáng baïn thueâ caùc thaønh vieân hôïp taùc xaõ ñeå
ñoùng caùc xe ñaåy cho con mình, thay vì thueâ hoï giöõ treû).
Trong neàn kinh teá thöïc coøn toàn taïi thò tröôøng voán, nôi ngöôøi
dö tieàn cho ngöôøi caàn tieàn vay vôùi moät khoaûn tieàn laõi nhaát
ñònh. Nhöng caùc vaán ñeà cô baûn thì vaãn töông töï: suy thoaùi
xaûy ra khi toaøn theå coâng chuùng coá gaéng tích tröõ tieàn maët
hoaëc nhöõng thöù töông ñöông, tieát kieäm nhieàu hôn ñaàu tö; vaø
vaán ñeà suy thoaùi thoâng thöôøng coù theå ñöôïc giaûi quyeát ñôn
giaûn baèng vieäc in theâm tieàn/phaùt haønh theâm coupon!
Ngöôøi phaùt haønh coupon trong theá giôùi hieän ñaïi laø caùc
ngaân haøng trung öông: Cuïc Döï tröõ Lieân bang Myõ (Fed),
Ngaân haøng trung öông chaâu AÂu (ECB), Ngaân haøng trung
öông Nhaät (BOJ) v.v… Nhieäm vuï cuûa hoï laø giöõ cho neàn kinh
teá trong traïng thaùi caân baèng thoâng qua vieäc bôm vaøo hay ruùt
ra löôïng tieàn maët caàn thieát.
5 Nguyeân vaên laø GBP (Gross Baby-sitting Product), noùi nhaïi theo cuïm töø GDP –
Toång saûn phaåm quoác noäi.
Nhöng neáu moïi chuyeän deã daøng nhö vaäy, taïi sao chuùng ta
vaãn traûi qua nhöõng ñôït suy giaûm kinh teá? Taïi sao caùc ngaân
haøng trung öông khoâng luoân in ñuû tieàn ñeå taïo ñuû vieäc laøm
cho taát caû moïi ngöôøi?
Tröôùc Theá chieán II, noùi moät caùch ñôn giaûn thì nhöõng
nhaø laøm chính saùch chaúng coù khaùi nieäm gì veà nhöõng vieäc
hoï phaûi laøm. Coøn ngaøy nay toaøn boä caùc nhaø kinh teá töø
Milton Friedman cho ñeán nhöõng ngöôøi caùnh taû, ñeàu ñoàng
yù raèng Ñaïi suy thoaùi laø do söï suït giaûm cuûa löôïng caàu thöïc
söï, do ñoù Cuïc Döï tröõ Lieân bang leõ ra phaûi choáng suy thoaùi
baèng vieäc bôm tieàn vaøo neàn kinh teá. Nhöng vaøo thôøi gian
khuûng hoaûng 1929–1933 quan nieäm naøy coøn chöa heà ñöôïc
chaáp nhaän nhö moät “leõ thöôøng”. Nhieàu nhaø kinh teá saùng
giaù luùc ñoù theo thuyeát ñònh meänh, coi suy thoaùi nhö laø haäu
quaû taát yeáu cuûa söï phaùt trieån kinh teá quaù möùc tröôùc ñoù, vaø
xem ñaây laø moät quaù trình toát. Theo Joseph Schumpeter,
vieäc phuïc hoài cuûa neàn kinh teá “… chæ thöïc söï laønh maïnh neáu
phaùt sinh töø noäi taïi cuûa noù. Baát kyø phuïc hoài naøo do nhöõng
kích thích nhaân taïo seõ laøm cho giai ñoaïn suy thoaùi khoâng
hoaøn taát, vaø do ñoù seõ mang laïi theâm nhöõng vaán ñeà môùi do
(neàn kinh teá) khoâng ñieàu chænh kòp, töø ñoù ñaët neàn kinh teá
tröôùc nguy cô khuûng hoaûng tieáp theo”.
Thuyeát ñònh meänh naøy bieán maát sau chieán tranh, vaø
suoát moät theá heä sau ñoù caùc nöôùc ñaõ noã löïc thaønh coâng
trong vieäc kieåm soaùt chu kyø kinh teá: suy thoaùi hieám khi
xaûy ra, vieäc laøm trôû neân doài daøo trong neàn kinh teá. Ñeán
cuoái thaäp nieân 1960 nhieàu ngöôøi baét ñaàu tin raèng chu kyø
kinh teá khoâng coøn laø moät vaán ñeà nghieâm troïng; ngay caû
Toång thoáng Richard Nixon cuõng höùa heïn seõ “ñieàu chænh”
(fine-tune) neàn kinh teá.
Thaät laø moät söï ngaïo maïn, vaø khieám khuyeát cheát ngöôøi
cuûa chính saùch toaøn duïng nhaân coâng trôû neân roõ raøng vaøo
thaäp nieân 1970. Neáu Ngaân haøng trung öông quaù laïc quan
veà soá vieäc laøm ñöôïc taïo ra, neáu hoï bôm quaù nhieàu tieàn vaøo
löu thoâng, thì haäu quaû seõ laø laïm phaùt. Vaø khi laïm phaùt aên
saâu vaøo kyø voïng cuûa coâng chuùng, noù seõ chæ coù theå ñöôïc giaûi
quyeát thoâng qua moät thôøi kyø vôùi tyû leä thaát nghieäp cao keùo
daøi. Theâm vaøo moät soá cuù soác baát chôït veà giaù – chaúng haïn
vieäc giaù daàu taêng gaáp ñoâi – theá laø baïn ñaõ coù suy thoaùi kinh
teá quy moâ nhoû.
Nhöng ñeán giöõa thaäp nieân 80, laïm phaùt dòu bôùt xuoáng
nhöõng tyû leä chaáp nhaän ñöôïc, cung veà daàu khaù doài daøo, vaø caùc
Ngaân haøng trung öông döôøng nhö baét ñaàu hieåu ñöôïc caùch
quaûn lyù kinh teá. Thöïc söï maø noùi, cuù soác maø neàn kinh teá traûi
qua döôøng nhö cuûng coá nieàm tin raèng chuùng ta ñaõ hieåu ñöôïc
hoaøn toaøn roõ raøng veà suy thoaùi vaø khuûng hoaûng. Chaúng haïn
naêm 1987, thò tröôøng chöùng khoaùn Myõ suïp ñoå, vôùi möùc suït
giaûm coù ngaøy leân tôùi möùc suït giaûm trong ngaøy ñaàu tieân cuûa
cuoäc khuûng hoaûng naêm 1929. Nhöng Cuïc Döï tröõ Lieân bang
bôm tieàn vaøo heä thoáng, neàn kinh teá thöïc khoâng suy giaûm
vaø chæ soá Dow phuïc hoài moät caùch nhanh choùng sau ñoù. Ñeán
cuoái nhöõng naêm 1980 nhöõng quan chöùc ôû Ngaân haøng trung
öông quaù lo laéng tröôùc moät ñôït taêng nheï cuûa laïm phaùt ñaõ boû
qua nhöõng daáu hieäu cuûa suy thoaùi vaø chuyeån sang choáng laïm
phaùt. Tuy ñieàu naøy khieán Toång thoáng George H. W. Bush
phaûi traû giaù baèng vò trí cuûa mình, ñôït suy thoaùi laàn naøy tieáp
tuïc bò khoáng cheá thaønh coâng vôùi nhöõng “toa thuoác” thoâng
thöôøng, vaø nöôùc Myõ laïi böôùc vaøo moät giai ñoaïn taêng tröôûng
beàn vöõng môùi. Ñeán cuoái nhöõng naêm 1990 coù veû nhö ngöôøi
ta chaéc chaén raèng chu kyø kinh teá, neáu khoâng ñöôïc loaïi tröø
hoaøn toaøn, thì ít ra cuõng ñaõ ñöôïc “thuaàn phuïc” vaø khoáng cheá
moät caùch döùt khoaùt.
Coâng traïng lôùn nhaát trong thaønh tích kieåm soaùt ñöôïc chu
kyø kinh teá daønh cho nhöõng nhaø quaûn lyù tieàn teä: coù leõ trong
lòch söû chöa coù chuyeân gia Ngaân haøng trung öông naøo mang
veû thaàn bí nhö Alan Greenspan. Tuy nhieân cuõng coù yù kieán
cho raèng caáu truùc noäi taïi cuûa neàn kinh teá ñaõ coù nhöõng thay
ñoåi phuø hôïp, taïo ñieàu kieän cho söï phaùt trieån thònh vöôïng
lieân tuïc.
Coâng ngheä laø ngöôøi cöùu tinh

Xeùt treân phöông dieän thuaàn tuùy coâng ngheä chuùng ta coù theå
noùi thôøi ñaïi coâng ngheä thoâng tin hieän ñaïi baét ñaàu khi haõng
Intel giôùi thieäu boä vi xöû lyù (microprocessor) – töùc laø moät boä
maùy computer treân moät con chip – vaøo naêm 1971. Ñaàu thaäp
nieân 80 caùc saûn phaåm söû duïng coâng ngheä naøy nhö maùy fax,
troø chôi ñieän töû vaø maùy tính caù nhaân ñaõ trôû neân phoå bieán.
Nhöng vaøo thôøi ñoù taát caû nhöõng ñieàu naøy chöa coù veû gì gioáng
moät cuoäc caùch maïng caû. Moïi ngöôøi cho raèng caùc ngaønh coâng
nghieäp thoâng tin seõ tieáp tuïc bò thoáng trò bôûi nhöõng taäp ñoaøn
côõ böï vaø quan lieâu nhö IBM; hoaëc moïi coâng ngheä môùi ñeàu ñi
theo con ñöôøng chuùng ñaõ ñi vôùi caùc saûn phaåm nhö maùy fax,
VCR vaø troø chôi ñieän töû – töùc laø coâng ngheä do ngöôøi Myõ phaùt
minh ra nhöng chæ trôû thaønh caùc saûn phaåm baùn ñöôïc qua tay
nhöõng nhaø saûn xuaát Nhaät Baûn.
Tuy nhieân ñeán nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX thì moïi
ngöôøi ñeàu thaáy roõ raèng caùc ngaønh coâng nghieäp thoâng tin
laøm thay ñoåi taän goác veû ngoaøi vaø beân trong cuûa neàn kinh teá
cuûa chuùng ta.
Lôïi ích cuûa coâng ngheä thoâng tin roát cuoäc lôùn ñeán möùc naøo
ñeán nay vaãn coøn chöa roõ. Nhöng ñieàu khoâng theå choái caõi laø
nhöõng coâng ngheä môùi naøy ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng roõ reät leân
caùch thöùc chuùng ta laøm vieäc, nhieàu hôn baát kyø thay ñoåi gì
trong hai hay ba möôi naêm trôû laïi ñaây. Ngöôøi lao ñoäng Myõ
ñieån hình ngoài laøm vieäc ôû vaên phoøng, vaø suoát taùm thaäp kyû
ñaàu tieân cuûa theá kyû XX hình aûnh cô baûn cuûa moät vaên phoøng laø
maùy ñaùnh chöõ vaø ngaên chöùa hoà sô, caùc memo vaø caùc cuoäc hoïp
– nghóa laø ña soá laø “tónh” (vaâng, maùy photocopy Xerox cuõng
loaïi boû hoaøn toaøn giaáy than nöõa). Roài ñoù, chæ sau moät thôøi
gian ngaén, moïi thöù thay ñoåi hoaøn toaøn vôùi PC noái maïng treân
töøng baøn laøm vieäc, email vaø Internet, hoäi nghò truyeàn hình
(videoconference), laøm vieäc töø xa qua maïng (telecommuting).
Ñoù laø nhöõng thay ñoåi veà chaát moät caùch hieån nhieân, taïo ra
nhöõng tieán boä vöôït baäc theo moät caùch maø nhöõng tieán boä veà
löôïng khoâng theå naøo ñaït ñöôïc. Vaø chính yù thöùc veà tieán boä ñoù
ñaõ keùo theo moät yù thöùc laïc quan veà chuû nghóa tö baûn.
Hôn theá nöõa, caùc ngaønh môùi naøy mang trôû laïi moät hieän
töôïng maø chuùng ta töøng goïi teân laø “söï laõng maïn tö baûn chuû
nghóa”: nhöõng doanh nhaân khôûi nghieäp thaønh coâng vôùi moät
moâ hình kinh doanh hay moät phaùt minh môùi, trôû neân thaønh
ñaït vaø giaøu coù. Keå töø thôøi Henry Ford, hình aûnh anh huøng
aáy nay chæ coøn laø huyeàn thoaïi, khi neàn kinh teá caøng luùc caøng
do nhöõng taäp ñoaøn lôùn thoáng trò, vôùi nhaø laõnh ñaïo laø nhöõng
vieân chöùc quan lieâu chaúng khaùc gì nhöõng quan chöùc nhaø
nöôùc! Naêm 1968 John Kenneth Galbraith ñaõ vieát: “Vôùi söï
xuaát hieän cuûa caùc coâng ty hieän ñaïi, söï noåi leân cuûa caùc toå chöùc
do ñoøi hoûi cuûa coâng ngheä vaø vieäc laäp keá hoaïch, cuõng nhö
söï taùch rôøi quyeàn sôû höõu voán vaø quyeàn ñieàu haønh coâng ty;
doanh nhaân khôûi nghieäp (entrepreneur) vôùi tö caùch caù nhaân
nay khoâng coøn toàn taïi nöõa trong caùc ngaønh coâng nghieäp
tröôûng thaønh”. Vaø ai coøn coù theå nhieät tình vôùi chuû nghóa tö
baûn mang maøu saéc chuû nghóa xaõ hoäi nhö vaäy nöõa?
Tuy nhieân, chính nhöõng ngaønh coâng ngheä thoâng tin ñaõ
thay ñoåi hoaøn toaøn traät töï aáy. Nhö nhöõng caâu chuyeän hoài theá
kyû XIX, caâu chuyeän thaønh coâng hieän nay mang ñaäm tính caù
nhaân: nhöõng ngöôøi coù yù töôûng toát, phaùt trieån chuùng trong
nhöõng garage hay nhaø beáp, vaø laøm giaøu töø noù. Caùc taïp chí
kinh doanh trôû neân ñaëc bieät haáp daãn, thaønh coâng kinh doanh
ñöôïc ngöôõng moä theo caùch thöùc chöa töøng xaûy ra trong moät
theá kyû trôû laïi ñaây.
Vaø ñieàu naøy taïo ra moät maûnh ñaát maøu môõ cho caùc yù töôûng
thò tröôøng töï do. Boán möôi naêm tröôùc ñaây, nhöõng ngöôøi
baûo veä thò tröôøng töï do vaø vieäc taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho
kinh doanh khôûi nghieäp gaëp phaûi moät vaán ñeà veà hình aûnh:
khi hoï noùi “doanh nghieäp tö nhaân”, ngöôøi ta nghó ngay ñeán
General Motors; coøn khi noùi “doanh nhaân”, ña soá moïi ngöôøi
lieân töôûng ñeán moät ngöôøi lòch laõm trong boä ñoà vest. Ñeán
nhöõng naêm 90, yù töôûng cuõ veà vieäc giaøu coù laø keát quaû cuûa ñaïo
ñöùc, hay ít nhaát laø cuûa saùng taïo, ñaõ quay trôû laïi.
Tuy nhieân, lyù do lôùn nhaát cho söï laïc quan veà kinh teá
chính laø tình traïng phoàn vinh khoâng chæ ôû nhöõng nöôùc phaùt
trieån (ôû ñaây söï phoàn vinh thöïc ra khoâng tôùi möùc ngöôøi ta ñaõ
kyø voïng) maø coøn ôû nhieàu nöôùc khaùc, voán khoâng laâu tröôùc ñaây
vaãn bò coi laø tuyeät voïng veà kinh teá.
Traùi ngoït cuûa toaøn caàu hoùa

Cuïm töø “Theá giôùi thöù ba” nguyeân ñöôïc taïo ra nhö laø moät bieåu
töôïng cuûa loøng töï haøo: Jawaharlal Nehru saùng taïo ra cuïm
töø naøy ñeå noùi veà nhöõng quoác gia khoâng ngaû theo caû phöông
Taây laãn Lieân Xoâ ñeå giöõ gìn tính ñoäc laäp, khoâng lieân keát cuûa
mình. Tuy nhieân chaúng bao laâu sau yù ñònh chính trò ñaõ phaûi
nhöôøng choã cho thöïc teá kinh teá: “theá giôùi thöù ba” nay chæ
coøn mang nghóa ngheøo ñoùi, laïc haäu, keùm phaùt trieån. Haøm
yù cuûa cuïm töø naøy nay khoâng coøn laø moät ñoøi hoûi chính ñaùng
maø chæ laø söï voâ voïng.
Chính toaøn caàu hoùa ñaõ gaây ra nhöõng thay ñoåi ñoù: söï di
chuyeån cuûa voán vaø coâng ngheä töø caùc quoác gia coù löông cao sang
caùc quoác gia vôùi möùc löông thaáp hôn, keùo theo taêng tröôûng cuûa
xuaát khaåu taïi theá giôùi thöù ba, nôi thaâm duïng lao ñoäng.
Khoù maø hình dung ra theá giôùi tröôùc toaøn caàu hoùa, do ñoù
chuùng ta seõ cuøng quay trôû laïi khoaûng moät theá heä tröôùc ñaây
taïi theá giôùi thöù ba (thöïc ra hieän nay moät soá nöôùc vaãn coøn
giöõ nguyeân nhöõng hình aûnh naøy!). Vaøo nhöõng ngaøy ñoù, maëc
duø moät soá ít quoác gia Ñoâng AÙ ñaõ baét ñaàu taêng tröôûng nhanh
vaø gaây ra söï chuù yù, ña soá caùc nöôùc ñang phaùt trieån (nhö
Philippines, Indonesia hay Bangladesh) vaãn khoâng coù gì
thay ñoåi: xuaát khaåu nguyeân lieäu thoâ, nhaäp khaåu haøng cheá
taïo. Khu vöïc cheá taïo trong neàn kinh teá cuûa hoï coù quy moâ nhoû,
keùm hieäu quaû, ñöôïc baûo hoä bôûi haøng raøo haïn ngaïch nhöng
vaãn taïo ra ít coâng aên vieäc laøm. Trong khi ñoù söùc eùp veà daân
soá buoäc noâng daân phaûi canh taùc caû treân nhöõng khu ñaát xaáu
hoaëc tìm baát cöù caùch naøo khaû dó ñeå kieám soáng, chaúng haïn
soáng ngay trong nhöõng khu oå chuoät gaàn caùc thaønh phoá.
Trong tình hình ñoù, ngöôøi ta coù theå thueâ nhaân coâng ôû
Djakarta hay Manila vôùi möùc thuø lao reû maït. Nhöng vaøo
thôøi gian giöõa thaäp nieân 70 thì giaù nhaân coâng reû laø hoaøn
toaøn chöa ñuû ñeå caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù theå caïnh tranh
treân thò tröôøng theá giôùi veà haøng hoùa cheá taïo. Caùc nöôùc phaùt
trieån vôùi nhöõng lôïi theá coá höõu (cô sôû haï taàng vaø coâng ngheä,
quy moâ thò tröôøng, khaû naêng tieáp caän gaàn guõi vôùi caùc nhaø
cung caáp cuûa caùc boä phaän laép raùp chính, tính oån ñònh chính
trò, nhöõng ñieàu chænh xaõ hoäi tinh teá nhöng saâu saéc giuùp
neàn kinh teá vaän haønh toát) döôøng nhö vaãn chieám öu theá, duø
cheânh leäch veà chi phí lao ñoäng giöõa hoï vôùi nhöõng nöôùc ñang
phaùt trieån coù theå leân tôùi möôøi hay hai möôi laàn ñi chaêng
nöõa. Ngay caû nhöõng ngöôøi caáp tieán cuõng caûm thaáy tuyeät
voïng tröôùc khaû naêng laät ngöôïc tình theá naøy: vaøo thaäp nieân
70 nhöõng lôøi keâu goïi veà moät “traät töï kinh teá theá giôùi môùi”
chæ taäp trung vaøo vieäc naâng giaù nguyeân lieäu thoâ, hôn laø laøm
sao ñeå caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba gia nhaäp vaøo haøng nguõ
caùc nöôùc coâng nghieäp hieän ñaïi.
Roài moïi vieäc baét ñaàu thay ñoåi. Söï keát hôïp cuûa moät soá yeáu
toá maø chuùng ta chöa hieåu ñöôïc moät caùch thaáu ñaùo, nhö giaûm
haøng raøo thueá quan, phaùt trieån vieãn thoâng, söï xuaát hieän
cuûa vaän chuyeån haøng khoâng giaù reû… ñaõ laøm giaûm nhöõng baát
lôïi cuûa vieäc saûn xuaát taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån. Beân
caïnh ñoù, duø vieäc saûn xuaát taïi caùc nöôùc phaùt trieån vaãn coù lôïi
hôn (chuùng ta thöôøng nghe nhöõng caâu chuyeän veà caùc doanh
nghieäp chuyeån saûn xuaát sang Mexico hay Ñoâng AÙ, sau khi
vaáp phaûi nhöõng baát lôïi veà moâi tröôøng kinh doanh taïi ñaây ñaõ
quyeát ñònh boû ñi), nhöng ngaøy nay caøng luùc caøng coù nhieàu
ngaønh maø chi phí lao ñoäng reû taïo lôïi theá caïnh tranh cho caùc
nöôùc ñang phaùt trieån gia nhaäp thò tröôøng theá giôùi. Moät soá
nöôùc tröôùc kia chæ xuaát khaåu sôïi ñay vaø caø pheâ nay ñaõ coù theå
saûn xuaát quaàn aùo vaø giaøy deùp ñeå xuaát khaåu.
Nhöõng coâng nhaân saûn xuaát quaàn aùo vaø giaøy deùp naøy chaéc
chaén seõ ñöôïc traû löông raát thaáp vaø phaûi laøm vieäc trong
nhöõng ñieàu kieän toài teä. Toâi noùi “chaéc chaén” vì nhöõng oâng chuû
cuûa hoï chaúng heà kinh doanh hay saûn xuaát vì söùc khoûe cuûa
coâng nhaân, neân hoï seõ laøm sao ñeå chi phí löông cho ngöôøi lao
ñoäng laø thaáp nhaát, möùc thaáp nhaát naøy ñöôïc quyeát ñònh bôûi
soá löôïng caùc cô hoäi vieäc laøm maø ngöôøi lao ñoäng coù theå coù. Vaø
trong ña soá tröôøng hôïp ñaây vaãn laø nhöõng nöôùc raát ngheøo.
Tuy nhieân, chính trong nhöõng nöôùc baét ñaàu phaùt trieån
xuaát khaåu ñoù ñaõ coù nhöõng tieán boä khoâng theå choái caõi trong
möùc soáng cuûa ngöôøi daân noùi chung. Moät phaàn laø do nhöõng
ngaønh môùi noåi caàn ñöa ra moät möùc löông haáp daãn hôn ñeå
keùo coâng nhaân töø nhöõng ngaønh khaùc. Quan troïng hôn laø söï
phaùt trieån cuûa ngaønh cheá taïo cuøng nhöõng coâng vieäc môùi do
caùc ngaønh xuaát khaåu taïo ra ñaõ gaây ra moät hieäu öùng gôïn soùng
(6)
trong neàn kinh teá. Söùc eùp leân noâng nghieäp giaûm khieán
möùc löông taïi noâng thoân taêng. Soá ngöôøi thaát nghieäp taïi ñoâ
thò cuõng thu heïp, khieán caùc nhaø maùy phaûi giaønh giaät nhaân
coâng, daãn tôùi möùc löông taïi caùc thaønh phoá cuõng taêng leân.
Taïi nhöõng quoác gia maø quaù trình naøy dieãn ra trong moät
thôøi gian ñuû daøi, nhö Ñaøi Loan vaø Haøn Quoác, möùc löông ñaõ
taêng leân ngang baèng vôùi moät soá quoác gia phaùt trieån. (Naêm
1975 möùc löông trung bình tính theo giôø taïi Haøn Quoác chæ
baèng 5% so vôùi Myõ, nhöng ñeán naêm 2006 tyû leä naøy ñaõ voït
leân 62%).
Taïi nhöõng neàn kinh teá coâng nghieäp hoùa môùi noåi, lôïi ích
cuûa taêng tröôûng döïa vaøo xuaát khaåu ñoái vôùi coâng chuùng khoâng
chæ laø moät vaán ñeà mang tính chaát phoûng ñoaùn. Laáy ví duï
moät nöôùc ngheøo nhö Indonesia chaúng haïn, nôi maø söï phaùt
trieån phaûi ño baèng löôïng thöïc phaåm moät ngöôøi bình thöôøng
6 Nguyeân vaên “ripple effect”, trong kinh teá mang haøm yù nhöõng ñôït taêng tröôûng
hay taêng giaù lan nhanh töø hoaït ñoäng hay nhoùm daân cö naøy sang nhöõng hoaït ñoäng/
nhoùm daân cö khaùc nhö nhöõng gôïn soùng nöôùc. Alvin Toffler cuõng söû duïng moät khaùi
nieäm töông ñöông laø “nhöõng laøn soùng phaùt trieån” (waves of development).
ñöôïc nhaän: trong giai ñoaïn töø 1968 ñeán 1990 khaåu phaàn
bình quaân ñaõ taêng töø 2.000 leân 2.700 calorie/ngöôøi/ngaøy, vaø
tuoåi thoï trung bình taêng töø 46 leân 63 tuoåi. Ngöôøi ta cuõng
ghi nhaän nhöõng tieán boä töông töï khaép vuøng vaønh ñai Thaùi
Bình Döông, ngay caû nhöõng nôi nhö Bangladesh. Tieán boä vaø
phaùt trieån khoâng ñeán do nhöõng ngöôøi töø taâm ôû phöông Taây
– caùc khoaûn vieän trôï nöôùc ngoaøi, voán chöa bao giôø laø nhieàu,
ñaõ lieân tuïc thu heïp trong nhöõng naêm 1990 xuoáng ñeán möùc
gaàn nhö khoâng coøn gì. Maø ñaây cuõng khoâng heà laø keát quaû cuûa
nhöõng chính saùch toát ñeïp cuûa caùc chính phuû, voán vaãn tham
nhuõng vaø nhaãn taâm nhö tröôùc kia. Thöïc ra coù theå noùi ñaây
laø keát quaû giaùn tieáp cuûa caùc taäp ñoaøn ña quoác gia vaø caû caùc
doanh nghieäp ñòa phöông tham lam, nhöõng ngöôøi saün saøng
chuïp laáy nhöõng cô hoäi kieám lôøi nhôø nguoàn nhaân coâng giaù reû.
Roõ raøng ñaây chaúng phaûi laø moät hình aûnh hay caâu chuyeän
mang tính ñaïo ñöùc gì cho laém, nhöng duø ñoäng cô cuûa caùc beân
lieân quan coù toài teä tôùi ñaâu ñi nöõa thì keát quaû cuûa quaù trình
naøy vaãn laø haøng traêm trieäu ngöôøi thoaùt ngheøo vaø cuoäc soáng
trôû neân toát hôn (duø vaãn coøn khoù khaên nhaát ñònh).
Vaø moät laàn nöõa, chuû nghóa tö baûn laïi raát xöùng ñaùng ñöôïc
ngôïi khen vì thaønh tích naøy. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa xaõ
hoäi töø laâu ñaõ höùa heïn seõ phaùt trieån ñöôïc kinh teá; ñaõ coù thôøi
caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba coi caùc keá hoaïch 5 naêm kieåu
Stalin laø hình aûnh moät quoác gia laïc haäu coù theå töï chuyeån
mình böôùc vaøo theá kyû XX. Vaø ngay caû khi Lieân Xoâ ñaõ maát
ñi voøng haøo quang cuûa söï tieán boä, raát nhieàu trí thöùc vaãn tieáp
tuïc tin raèng chæ baèng vieäc töø boû caïnh tranh vôùi nhöõng neàn
kinh teá phaùt trieån hôn, caùc nöôùc ngheøo môùi coù cô thoaùt khoûi
caùi baãy cuûa hoï. Tuy nhieân ñeán thaäp nieân 1990, ñaõ coù nhöõng
hình maãu chöùng minh raèng phaùt trieån nhanh choùng laø hoaøn
toaøn coù theå; vaø ñieàu naøy ñöôïc thöïc hieän khoâng phaûi qua vieäc
töï caùch ly baûn thaân maø qua vieäc hoäi nhaäp caøng nhieàu caøng
toát vôùi chuû nghóa tö baûn toaøn caàu.
Nhöõng ngöôøi hoaøi nghi vaø pheâ phaùn

Khoâng phaûi ai cuõng vui veû vôùi traät töï kinh teá theá giôùi môùi
sau söï suïp ñoå cuûa heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa. Trong khi nöôùc
Myõ coù moät thôøi gian thònh vöôïng ñaùng keå, nhöõng quoác gia
phaùt trieån khaùc gaëp moät soá phieàn toaùi. Nöôùc Nhaät chöa theå
phuïc hoài sau bong boùng kinh teá ñaàu thaäp nieân 1990, trong
khi chaâu AÂu phaûi chòu tình traïng “Eurosclerosis” (7)– tyû leä
thaát nghieäp gia taêng, nhaát laø trong giôùi treû, baát chaáp nhöõng
phuïc hoài veà kinh teá.
Söï thònh vöôïng vaø nhöõng lôïi ích coù ñöôïc töø taêng tröôûng
cuõng khoâng ñöôïc phaân chia moät caùch coâng baèng ngay taïi
Myõ. Söï baát bình ñaúng veà thu nhaäp taêng cao ñeán möùc chöa
töøng coù keå töø thôøi “ñaïi gia Gatsby” (8), vaø theo nhöõng tính
toaùn chính thöùc, tieàn löông thöïc teá ñaõ giaûm ñoái vôùi nhieàu
ngöôøi lao ñoäng. Ngay caû khi ngöôøi ta coù theå nghi ngôø caùc con
soá thoáng keâ, thì roõ raøng söï phaùt trieån kinh teá Myõ ñaõ khieán
20-30 trieäu ngöôøi ôû nhöõng baäc thaáp nhaát trong thang phaân
phoái thöïc söï ñaõ tuït laïi phía sau!
7 Eurosclerosis laø thuaät ngöõ hình thaønh vaøo nhöõng naêm 1980 ñeå noùi veà hình maãu
kinh teá chaâu AÂu, trong ñoù thaát nghieäp taêng, khaû naêng taïo vieäc laøm thaáp duø kinh
teá nhìn chung vaãn taêng tröôûng. Tình traïng naøy ngöôïc vôùi tình traïng cuûa Myõ trong
cuøng giai ñoaïn, khi söï môû roäng vaø taêng tröôûng ñi keøm vôùi vieäc taïo ra nhieàu coâng
aên vieäc laøm. Sau naøy, eurosclerosis ñöôïc duøng ñeå chæ tình traïng ñình ñoán veà kinh
teá (economic stagnation).
8 Teân moät tieåu thuyeát noåi tieáng cuûa F. Scott Fitzgerald (xuaát baûn laàn ñaàu naêm
1925) vôùi boái caûnh “kyû nguyeân Jazz” – nöôùc Myõ nhöõng naêm 1920, moät thôøi kyø taêng
tröôûng kinh teá sau Ñaïi chieán theá giôùi I, nhöng ñi keøm theo laø söï baát bình ñaúng
trong thu nhaäp vaø suy thoaùi veà caùc giaù trò tinh thaàn.
Ngoaøi ra, moät soá ngöôøi cuõng caûm thaáy khoâng haøi loøng ôû
nhöõng ñieåm khaùc. Löông thaáp vaø ñieàu kieän laøm vieäc toài teä
taïi caùc nöôùc xuaát khaåu thuoäc theá giôùi thöù ba gaây ra nhöõng
chæ trích veà maët ñaïo ñöùc, vaø nhöõng ngöôøi pheâ phaùn khoâng
theå chaáp nhaän noåi caùch giaûi thích theo kieåu “coâng vieäc toài
teä, möùc löông toài teä coøn hôn laø … khoâng coù vieäc gì ñeå laøm!”.
Ngoaøi ra, caùc nhaø hoaït ñoäng nhaân quyeàn cuõng chæ ra nhieàu
khu vöïc lôùn cuûa theá giôùi chaúng heà ñöôïc höôûng lôïi gì töø toaøn
caàu hoùa: chaâu Phi chaúng haïn, ñeán nay vaãn laø luïc ñòa chìm
trong ngheøo khoù, beänh taät lan traøn vaø xung ñoät baát taän.
Vaø nhö thöôøng leä, luoân coù nhöõng ngöôøi döï baùo tin xaáu.
Nhöng keå töø nhöõng naêm 1930, baát cöù khi naøo coù ai döï ñoaùn
seõ coù suy thoaùi môùi saép xaûy ra, nhöõng ngöôøi quan saùt coù lyù
trí laïi hoïc ñöôïc caùch … phôùt lôø nhöõng caûnh baùo ñoù. Ñoù chính
laø lyù do taïi sao nhöõng söï phaùt trieån mang ñieàm baùo xaáu ôû
chaâu Myõ Latinh nöûa ñaàu thaäp nieân 1990 – nhöõng gì maø nay
chuùng ta ñaõ bieát laø baùo hieäu cho khaû naêng quay laïi cuûa kinh
teá hoïc suy thoaùi – nhìn chung ñaõ bò phôùt lôø.

Su Tro Lai Cua Kinh Te Hoc Suy Thoai Chuong 1 2b Bia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Su Tro Lai Cua Kinh Te Hoc Suy Thoai Chuong 1 2b Bia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

2 Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi

SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA

Dòch töø nguyeân baûn tieáng Anh:

SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA

NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ - DT BOOKS

Veà taùc giaû

Traàn Höõu Duõng

1 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” 27

2 KHUÛNG HOAÛNG TAÏI CHAÂU MYÕ LATINH –

LÔØI CAÛNH BAÙO BÒ PHÔÙT LÔØ 53

3 CAÙI BAÃY KINH TEÁ CUÛA NHAÄT BAÛN 84

4 SÖÏ SUÏP ÑOÅ CUÛA CHAÂU AÙ 112

5 CHÍNH SAÙCH SAI LAÀM 143

6 NHÖÕNG OÂNG CHUÛ CUÛA VUÕ TRUÏ 165

7 GREENSPAN VAØ BONG BOÙNG TAØI SAÛN 191

8 HEÄ THOÁNG NGAÂN HAØNG SONG SONG 207

9 KHUÛNG HOAÛNG 222

Veà cuoán saùch naøy

Söï thaønh coâng cuûa Chuû nghóa tö baûn

Vieäc thuaàn phuïc chu kyø kinh teá

Coâng ngheä laø ngöôøi cöùu tinh

Traùi ngoït cuûa toaøn caàu hoùa

Nhöõng ngöôøi hoaøi nghi vaø pheâ phaùn

You might also like