PANDUAN MENULIS CERITA

(PANDUAN ALTERNATIF UNTUK PENULIS PEMULA)

Oleh Mukhlis A. Hamid M.S.!i"a#sa$"#%ua&a.%'"
PEN(ANTAR
Sudah dua 'uluh !ahu$ )a$" lalu A&s*e$d+ A!m+*il+!+ ,ila$" -Me$"a&a$" i!u "am'a$".. Tak Pe&/a)a
,a/a sa%a ,uku$)a )a$" ,e&%udul Me$"a&a$" I!u (am'a$". Dalam ,uku )a$" di!e&,i!ka$ +leh PT
(&amedia 0aka&!a 1234 i!u A&s*e$d+ me$/+,a me)aki$ka$ 'a&a 'em,a/a ,ah*a se,e$a&$)a
ke"ia!a$ me$ulis a!au me$"a&a$" i!u !idak sesuka& )a$" di,a)a$"ka$ +&a$". Asalka$5 +&a$" )a$" mau
me$ulis a!au me$"a&a$" !e&se,u! ,e$a&#,e$a& 'u$)a kemaua$ da$ memaksa di&i se$di&i u$!uk
me$ulis me$ulis da$ !e&us me$ulis6 Se,alik$)a kalau kei$"i$a$ u$!uk me$ulis a!au me$"a&a$" i!u
ha$)a ada dalam /i!a#/i!a kei$"i$a$ da$ !ak 'e&$ah dilaksa$aka$ ke"ia!a$ me$ulis a!au me$"a&a$"
i!u me$%adi suka& da$ !ak 'e&$ah ,e&*u%ud. Ka&e$a$)a kalau ada kei$"i$a$ u$!uk me$ulis da$
me$%adi se+&a$" 'e$ulis usahaka$ u$!uk me*u%udka$ kei$"i$a$ !e&se,u! saa! i!u %u"a %a$"a$
di!u$da#!u$da. Ide da$ a!au m++d i!u se&i$" sekali da!a$"$)a !i,a#!i,a da$ %a&a$" ,e!ul ,e&kali#kali.
Ia ha$)a da!a$" sekali. Kalau !ak di!a$"ka' !ak dima$7aa!ka$ !ak di*u%udka$ ide a!au m++d
me$ulis i!u aka$ hila$" 'e&/uma. Sa)a$" ,uka$8
Tu%ua$ da$ Ra"am Tulisa$
Sese+&a$" )a$" me$ulis !e$!u 'u$)a !u%ua$ a!au ha&a'a$. Ia mu$"ki$ i$"i$ me$"u$"ka'ka$ hasil
'e$"ama!a$ hasil 'e&/+,aa$ hasil 'e$elaaha$ hasil *a*a$/a&a "a"asa$ 'e&s+$al da$ se,a"ai$)a
de$"a$ duku$"a$ da!a a!au 7ak!a )a$" da'a! diu%i ke,e$a&a$$)a. Se,alik$)a ada %u"a +&a$" )a$"
me$ulis sesua!u )a$" di&asa se/a&a 'e&s+$al a!au kel+m'+k di,a)a$"ka$ aka$ !e&%adi di sua!u !em'a!
'ada sua!u masa diima%i$asika$9dikha)alka$ a!au'u$ sesua!u )a$" 'e&$ah !e&%adi se/a&a 7ak!ual
!e!a'i sudah di!am,ah#!am,ah diku&a$"i di"a$!i di7ik!i7ka$ sehi$""a !ak da'a! la"i di,uk!ika$
ke,e$a&a$$)a se/a&a ilmiah. Tulisa$#!ulisa$ )a$" me$"u$"ka'ka$ sesua!u )a$" da'a! di,uk!ika$
ke,e$a&a$$)a la:im$)a dise,u! !ulisa$ a!au ka&a$"a$ ilmiah a!au ka&a$"a$ 7ak!ual ka&a$"a$
$+$7iksi+$al. Se,alik$)a !ulisa$ )a$" !ak da'a! di,uk!ika$ ke,e$a&a$$)a dise,u! !ulisa$ a!au
ka&a$"a$ 7iksi+$al. Kali i$i sesuai de$"a$ 'esa$ s'+$s+& ki!a ha$)a aka$ mem,ahas &a"am !ulisa$
)a$" kedua !ulisa$ a!au ka&a$"a$ 7iksi+$al. Ra"am !ulisa$ ilmiah aka$ ki!a ,ahas 'ada kesem'a!a$
lai$. Oke8
Tulisa$ a!au Ka&a$"a$ Fiksi+$al
Se,a"aima$a !elah diu&aika$ di a!as !ulisa$ a!au ka&a$"a$ 7iksi+$al i!u me&u'aka$ !ulisa$ )a$"
me$"u$"ka'ka$ me&ekam sesua!u )a$" di&asa se/a&a 'e&s+$al a!au kel+m'+k di,a)a$"ka$ aka$
!e&%adi di sua!u !em'a! 'ada sua!u masa diima%i$asika$9dikha)alka$ a!au'u$ sesua!u )a$" 'e&$ah
!e&%adi se/a&a 7ak!ual !e!a'i sudah di!am,ah#!am,ah diku&a$"i di"a$!i di7ik!i7ka$. Tulisa$ !e&se,u!
se/a&a umum /e$de&u$" ,e&si7a! su,%ek!i7 di!a7si&ka$ ,e&ma/am#ma/am. I!ulah salah sa!u se,a,
me$"a'a !ulisa$ !e&se,u! suka& sekali di,uk!ika$ ke,e$a&a$$)a se/a&a ilmiah. Pa&a ahli memasukka$
!ulisa$ )a$" dise,u! -'uisi. -/e&i!a. da$ -$askah d&ama. ke dalam kel+m'+k !ulisa$ a!au ka&a$"a$
7iksi+$al. Hal i$i (mu$"ki$) !e&%adi ka&e$a -'uisi. -/e&i!a. da$ -$askah d&ama. sam'ai de$"a$ saa!
i$i /e$de&u$" ,e&isi u$"ka'a$ sesua!u )a$" !ak 7ak!ual di&a"uka$ ke,e$a&a$$)a. Ka&e$a$)a kalau
mau 'em,a/a a"ak ke&e'+!a$ memiki&ka$ ke,e$a&a$ a'a )a$" A$da !ulis !ulis sa%alah -'uisi.
-/e&i!a. da$ -$askah d&ama.. Ta'i sekali la"i sesuai de$"a$ 'e&mi$!aa$ s'+$s+& kali i$i ki!a +m+$"#
+m+$" sa%a 'e&ihal ,a"aima$a me$ulis /e&i!a sa%a )a8 Na$!i ka'a$#ka'a$ ki!a +m+$"#+m+$" s+al
'e$ulisa$ $askah d&ama. Ka!a +&a$" kalau !e&lalu ,a$)ak sekali"us &e'+! $a$!i. Ka&e$a$)a 'a$dua$
u$!uk me$ulis 'uisi da$ /e&i!a 'u$ aka$ ki!a ,ahas sa!u 'e& sa!u ,ia& A$da !ak ke&e'+!a$ !ak
ke,i$"u$"a$ da$ ,e&,a"ai !ak lai$$)a.
MENULIS CERITA
Ce&i!a me&u'aka$ ,e$!uk lai$ !ulisa$9ka&a$"a$ 7iksi+$al )a$" memiliki s!&uk!u& )a$" ,e&,eda de$"a$
'uisi. Hal i$i !e&%adi ka&e$a /e&i!a se/a&a k+$;e$si+$al le,ih dimaksudka$ u$!uk mema'a&ka$
'e&is!i*a !e&!e$!u )a$" dialami +leh !+k+h !e&!e$!u di !em'a! !e&!e$!u dalam &e$!a$" *ak!u !e&!e$!u
de$"a$ '+la !ulis )a$" khas ,e&,eda de$"a$ '+la !ulis 'uisi a!au'u$ $askah d&ama. Ka&e$a$)a
ke"ia!a$ da$ !aha'a$ me$ulis se,uah /e&i!a me$%adi le,ih k+m'leks. Se%ak di SD se,e$a&$!a ki!a
sudah mulai ,ela%a& me$ulis /e&i!a melalui ke"ia!a$ ,ela%a& me$ulis si$+'sis /e&i!a#/e&i!a )a$" !elah
di,a/a. Dalam ke"ia!a$ !e&se,u! A$da se/a&a !idak la$"su$" meliha! ,a"aima$a 'e$"a&a$" /e&i!a )a$"
A$da ,a/a !e&se,u! me$"u&u! 'e&is!i*a dalam /e&i!a$)a me$"hidu'ka$ !+k+h me$""am,a&ka$ la!a&
/e&i!a me$""u$aka$ ka!a da$ kalima! da$ se,a"ai$)a. <ila A$da i$"i$ ,e&eks'e&ime$ le,ih la$%u!
A$da da'a! me$/+,a mela$%u!ka$ /e&i!a )a$" ,elum selesai a!au ,a"ia$ a*al da$ !e$"ah )a$" se$"a%a
di,ua$"9dihila$"ka$. <ila !elah selesai lalu A$da /+/+kka$ kem,ali de$"a$ ,a"ia$#,a"ia$ !e&se,u!.
Hasil eks'e&ime$ i$i ,isa sa%a sama a!au'u$ ,e&,eda de$"a$ /e&i!a asli. Ta'i i!u !ak %adi s+al. =a$"
'e$!i$" A$da sudah me$/+,a kelua& da&i :+$a ama$. A$da sudah mulai k&ea!i7. Sela$%u!$)a A$da
da'a! %u"a me$/+,a me$/i'!aka$ 'e&is!i*a lai$ sesuai de$"a$ ima%i$asi A$da se!elah mem,a/a
se,uah /e&i!a. A$da mu$"ki$ !idak se!u%u kalau !+k+h dalam /e&i!a )a$" A$da ,a/a !e&se,u! ha&us
,u$uh di&i 'ada akhi& /e&i!a. Ka&e$a i!u /i'!aka$ sa%a 'e&is!i*a lai$ )a$" le,ih /+/+k me$u&u! A$da
hi$""a akhi& /e&i!a !e&se,u! me$%adi ,e&,eda da&i sad e$di$" ke ha'') e$di$". Ca&a lai$ ()a$" le,ih
ilmiah) u$!uk me$ulis /e&i!a ialah melalui '&+ses a!au !aha'a$ se,a"aima$a A$da me$ulis ka&a$"a$
ilmiah. La$"kah#la$"kah )a$" 'e&lu A$da !em'uh dalam m+del i$i se,a"ai ,e&iku!.
La$"kah Pe&!ama5
Se,a"ai 'e$ulis 'emula A$da se,aik$)a mem,ua! /+&a!#/+&e! kasa& se,a"ai 'e"a$"a$ a*al u$!uk
'e$"em,a$"a$ /e&i!a A$da. Reka$#&eka$ A$da )a$" sudah me$ulis /e&i!a la:im$)a me$)e,u! hal i!u
se,a"ai ke&a$"ka /e&i!a a!au %em,a!a$ keledai(8). Dalam ke&a$"ka i!u !e&mua!5
1) P+k+k 'e&s+ala$ )a$" aka$ di/e&i!aka$>
?) T+k+h )a$" me$"alami 'e&s+ala$ !e&se,u!>
@) Tem'a! da$ *ak!u !e&%adi$)a 'e&is!i*a>
4) K+$7lik )a$" dialami +leh !+k+h>
A) Ca&a !+k+h me$)elesaika$ k+$7lik>
B) Nasi, !+k+h 'ada akhi& /e&i!a>
C) Da$ '+sisi A$da se,a"ai 'e$/e&i!a.
P+k+k 'e&s+ala$ !+k+h da$ 'e&is!i*a )a$" dia$"ka! dalam /e&i!a mu$"ki$ sa%a ,e&u'a ke%adia$ $)a!a
)a$" A$da alami A$da de$"a& A$da <a/a a!au'u$ A$da liha! dalam kehidu'a$ seha&i#ha&i )a$" sudah
A$da sama&ka$ A$da !am,ah A$da 'e&ka)a de$"a$ ima%i$asi sedemikia$ &u'a sehi$""a suka&
di,uk!ika$ ke,e$a&a$$)a +leh 'em,a/a. Te$!u sa%a !idak semua '+k+k 'e&s+ala$ a!au'u$ 'e&is!i*a
la)ak dia$"ka! me$%adi se,uah /e&i!a ka&e$a /e&i!a )a$" kua! la:im$)a me$)a%ika$ '+k+k 'e&s+ala$
)a$" u$ik )a$" me$a&ik u$!uk di/e&i!aka$ da$ mem,e&ika$ sua!u 'e$/e&aha$ 'ada 'em,a/a.
La$"kah Kedua5
Te$!uka$ ,a"aima$a se,aik$)a A$da memulai a!au mem,uka /e&i!a. A$da mu$"ki$ da'a! memilih
salah sa!u di a$!a&a sekia$ ,a$)ak /a&a )a$" sudah 'e&$ah di"u$aka$ +leh /e&'e$is a!au $+;elis se$i+&
dalam mem,uka /e&i!a. Misal$)a5
1) Pe&ke$alka$ !+k+h )a$" aka$ me$"alami 'e&is!i*a dalam /e&i!a A$da. Pe&ke$ala$ i$i la:im$)a
di,ua! dalam ,e$!uk desk&i'si 7isik a!au'u$ me$!al sa$" !+k+h ,aik dalam ,e$!uk u&aia$ la$"su$"
mau'u$ dalam ,e$!uk m+$+l+" a!au'u$ dial+" sa$" !+k+h de$"a$ !+k+h lai$.
?) (am,a&ka$ li$"ku$"a$ alam !em'a! !+k+h ,e&ada. A$da da'a! sa%a memulai /a&a i$i de$"a$
desk&i'si /ua/a ke"ia!a$ ma$usia9he*a$ da$ se,a"ai$)a.
@) Pe$em'a!a$ sa!u 'e&is!i*a !e&!e$!u )a$" A$da a$""a' kua! a!au 'e$!i$" dalam /e&i!a !e&se,u!.
La$"kah Ke!i"a
Ca&a A$da memulai /e&i!a aka$ mem,e&i e7ek 'ada 'e$"u&u!a$ 'e&is!i*a dalam /e&i!a. Pa&a a$alis
se&i$" me$""u$aka$ is!ilah alu& a!au 'l+! u$!uk me&u%uk 'ada /a&a se+&a$" 'e$ulis me$"u&u!ka$
'e&is!i*a dalam /e&i!a !e&!e$!u. <ila A$da memulai /e&i!a de$"a$ 'e$"e$ala$ !+k+h a!au li$"ku$"a$
alam !em'a! !+k+h ,e&ada lalu dila$%u!ka$ de$"a$ 'e&is!i*a lai$ se/a&a k&+$+l+"is (u&u! *ak!u
ke%adia$) A$da me$""u$aka$ alu& ma%u. Se,alik$)a ,ila A$da memulai /e&i!a de$"a$ 'e&is!i*a
!e&!e$!u )a$" me$%adi klimaks a!au 'e&is!i*a lai$ )a$" A$da a$""a' kua! lalu A$da la$%u!ka$ de$"a$
'e$%elasa$ se,a,#musa,a, !e&%adi$)a hal i!u melalui sis!em s+&+! ,alik 7lash,a/k A$da !elah
me$""u$aka$ alu& mu$du&. Ta'i A$da !ak 'e&lu memiki&ka$ a'a k+me$!a& 'a&a a$alis. =a$" 'e$!i$"
am,il ke&!as am,il 'e$a ,ua! se,uah a!au ,e,e&a'a ,uah 'a&a"&a7 'em,uka /e&i!a A$da.
La$"kah Keem'a!5
Saa! mem,uka /e&i!a A$da sudah ha&us me$e$!uka$ di ma$a '+sisi A$da se,a"ai 'e$ulis a!au
'e$/e&i!a. A&!i$)a A$da ha&us memilih5 ,e&mai$ dalam /e&i!a A$da a!au %adi 'e$+$!+$ sa%a. <ila A$da
iku! ,e&mai$ di dalam$)a A$da se,aik$)a me$""u$aka$ sudu! 'a$da$" aku. Semua hal dalam /e&i!a
me$"ali& da&i !+k+h aku. Sudu! 'a$da$" i$i memudahka$ A$da dalam mema'a&ka$ ,e&,a"ai hal
!e$!a$" !+k+h aku !e&masuk 'emiki&a$$)a 'e&asaa$$)a da$ se,a"ai$)a. Se,alik$)a ,ila A$da
,e&!i$dak se,a"ai 'e$+$!+$ A$da me$/+,a me$/e&i!aka$ a'a )a$" da'a! A$da ama!i A$da de$"a&
A$da ,a/a !e$!a$" !+k+h !e&!e$!u dalam /e&i!a. A$da ,e&ada di lua& /e&i!a da$ ,e&!i$dak se,a"ai
'ela'+& a!au k+me$!a!+&. Kada$"#kada$" dalam /e&i!a#/e&i!a )a$" !elah !e&'u,likasika$ 'ela'+& a!au
k+me$!a!+& me$%adi +&a$" )a$" maha!ahu. Ia !ahu %u"a a'a )a$" di&asaka$ di'iki&ka$ da$ )a$"
!e&,e&si! dalam ha!i !+k+h. Te&se&ah A$da sa%alah. T+h )a$" 'u$)a /e&i!a %u"a A$da.
La$"kah Kelima5
Usahaka$ a"a& !+k+h /e&i!a A$da hidu' se'e&!i la)ak$)a !+k+h dalam du$ia keseha&ia$. Kalau
!+k+h$)a ,i$a!a$" a!au '+h+$ ,i$a!a$" da$ '+h+$ i!u mi&i' de$"a$ ,i$a!a$" da$ '+h+$ )a$" A$da
!emuka$ dalam kehidu'a$ A$da. Ia memiliki si7a!#si7a! ke,i$a!a$"a$ da$ ke'+h+$a$ meski'u$
mu$"ki$ ,i$a!a$" a!au '+h+$ )a$" A$da "am,a&ka$ i!u u$ik mu$"ki$ ha$)a ada di !em'a! A$da a!au
dalam kha)ala$ A$da. Se,alik$)a kalau !+k+h /e&i!a A$da adalam ma$usia !+k+h !e&se,u! ideal$)a
memiliki si7a!9*a!ak se'e&!i ma$usia 'ada umum$)a. Ia memiliki si7a! kema$usiaa$ meski kada$"
A$da mu$"ki$ me$""am,a&ka$ !+k+h )a$" u$ik ha$)a ada dalam li$"ku$"a$ A$da. Ka&e$a$)a !+k+h
se,aik$)a !e&"am,a& se/a&a de!ail ,aik 7isik mau'u$ me$!al9%i*a9'e&asaa$$)a. A$da ,+leh sa%a
me$)e,u! a!au me$"u&aika$ se/a&a la$"su$" /i&i#/i&i 7isik a!au'u$ 'e&asaa$ !+k+h A$da. Ca&a i$i
dise,u! /a&a a!au !ek$ik a$ali!ik. Namu$ A$da %u"a da'a! me$"hadi&ka$ k+$disi 7isik !a,ia! da$
'e&asaa$ !+k+h A$da melalui dial+" !+k+h de$"a$ di&i$)a se$di&i dial+" a$!a&!+k+h !a$""a'a$ !+k+h
lai$ a!au'u$ 'e$""am,a&a$ li$"ku$"a$ !+k+h. Ca&a i$i dise,u! !ek$ik d&ama!ik. Kada$"#kada$"
'e$""am,a&a$ la!a& /e&i!a da$ 'e$""u$aa$ diksi a!au ka!a#ka!a dalam dial+" !+k+h se'e&!i u$"ka'a$#
u$"ka'a$ dae&ah9l+kal da'a! mem,a$!u mem'e&%elas ide$!i!as da$ *a!ak !+k+h A$da.
La$"kah Kee$am
Kalau A$da keha,isa$ ka!a ,e&is!i&aha!lah. Kalau masih sa$""u' la$%u!ka$ /e&i!a A$da de$"a$
'ema&a"&a7a$ 'e&is!i*a#'e&is!i*a )a$" sudah A$da &a$/a$" dalam !aha' 'e&!ama. I$"a! se,a"ai
se,uah &e7leksi &eali!as keseha&ia$ usahaka$ 'e&is!i*a#'e&is!i*a )a$" dialami +leh !+k+h ,e&la$"su$"
dalam sua!u u&u! *ak!u a!au'u$ se,a, aki,a!. (u$aka$ %u"a dial+" a!au'u$ m+$+l+" dalam 'a&a"&a7#
'a&a"&a7 A$da u$!uk mem,a$!u me$%elaska$ me$"a'a 'e&is!i*a a!au hal !e&!e$!u !e&%adi da$
,a"aima$a &eaksi !+k+h u!ama a!au !+k+h lai$ !e&hada' 'e&is!i*a !e&se,u!. I$"a! dial+" a!au'u$
m+$+l+" aka$ sa$"a! mem,a$!u A$da dalam mem'e&ke$alka$ da$ me$"em,a$"ka$ *a!ak !+k+h
dalam /e&i!a sehi$""a mi&i' de$"a$ &eali!as keseha&ia$. Usahaka$ a"a& A$da !idak me$"u&u! 'e&is!i*a
a!au mem'e&ke$alka$ !+k+h A$da dalam ,e$!uk si$"ka! ka!a a!au si$"ka! /e&i!a.
La$"kah Ke!u%uh5
Usahaka$ me$%ali$ 'e&is!i*a )a$" aka$ di/e&i!aka$ sedemia$ &u'a sehi$""a me$"hasilka$ k+$7lik
/e&i!a. K+$7lik dalam /e&i!a da'a! ,e&u'a k+$7lik a$!a&a !+k+h de$"a$ !+k+h lai$ k+$7lik a$!a&a !+k+h
de$"a$ di&i$)a se$di&i da$ k+$7lik a$!a&a !+k+h de$"a$ alam a!au li$"ku$"a$. Hal i$i 'e&lu ka&e$a
kekua!a$ se,uah /e&i!a sa$"a! ,e&"a$!u$" 'ada k+$7lik )a$" dialami +leh !+k+h dalam /e&i!a.
K+$7liklah )a$" mem,ua! 'em,a/a me$%adi ha$)u! la&u! i$"i$ !ahu kela$%u!a$ da$ me$"hem,us
$a'as le"a a!au'u$ me$a$"is 'ada akhi& /e&i!a.
La$"kah Kedela'a$5
Tu!u' a!au akhi&i /e&i!a A$da ,ila 'e&is!i*a )a$" di&a$/a$" dalam /+&a!#/+&e! a*al sudah ha,is.
0a$"a$ !e&,u&u $a7su u$!uk me$am,ah 'e&is!i*a#'e&is!i*a lai$ )a$" aka$ mem,ua! /e&i!a A$da
me$%adi ke'a$%a$"a$ ,e&!ele#!ele. Na$!i kalau sudah ,+sa$ %adi /e&'e$is ,ua! /e&i!a lai$ )a$" le,ih
'a$%a$" ($+;ele!) a!au sekalia$ sa%a dalam ,e$!uk )a$" maha'a$%a$" ($+;el). Sudahlah i!u 'e&ka&a
$a$!i. Seka&a$" ,ua! sa%a 'a&a"&a7 'e$u!u' u$!uk /e&i!a A$da. 0umlah$)a ,+leh sa!u dua a!au'u$
!i"a 'a&a"&a7. Dalam 'a&a"&a7 !e&se,u! A$da da'a! sa%a me$""am,a&aka$ ke,e&hasila$ !+k+h
me$)elesaika$ k+$7lik )a$" dihada'i$)a (ha'') e$di$"). A!au se,alik$)a A$da mem,ia&ka$ !+k+h
'as&ah ma!i 'ada akhi& /e&i!a. Kalau A$da !ak da'a! memilih kasiha$ 'ada !+k+h A$da ,ia&ka$ sa%a
/e&i!a A$da me$""a$!u$" !a$'a 'e$)elesaia$ ,ia&ka$ sa%a 'em,a/a me$%adi 'e$asa&a$ da$
me$)elesaika$ se$di&i /e&i!a !e&se,u!. Kasia$ deh lu6
La$"kah Kesem,ila$5
Sim'a$ dulu /e&i!a )a$" sudah A$da !ulis. Kalau ada !ema$ )a$" mau mem,a/a ka&)a A$da
alhamdulillah. Mi$!a k+me$!a& sa$" !ema$ se!elah mem,a/a /e&i!a !e&se,u!. 0a$"a$ ma&ah kalau
k+me$!a&$)a !idak sesuai de$"a$ ha&a'a$ A$da. Semua k+me$!a& a!au !a$""a'a$ ha&us A$da !e&ima
de$"a$ ha!i )a$" la'a$". A$da !im,a$"#!im,a$" sa%a semua k+me$!a& !e&se,u!. Kalau A$da se!u%u
de$"a$ sa&a$ a!au k+me$!a& &eka$ A$da u,ah sa%a se'e&lu$)a. A$da da'a! %u"a melakuka$ e;aluasi
!e&hada' ka&)a A$da se/a&a ma$di&i. Saa! &eha! sia$" a!au me$%ela$" !idu& malam ,a/a ula$" a'a
)a$" sudah A$da !ulis. Ta$)aka$5
1) a'akah '+k+k 'e&s+ala$ )a$" mau kusam'aika$ !elah !e&sam'aika$ dalam /e&i!a i$i8
?) a'akah 'e&is!i*a#'e&is!i*a )a$" ku'ilih i$i mam'u me$)am'aika$ !ema !e&se,u!8
@) a'akah !+k+h )a$" ku'ilih /+/+k u$!uk me$)am'aika$ !ema !e&se,u!8
4) a'akah !+k+h da$ 'e&is!i*a dalam /e&i!a mi&i' de$"a$ &eali!as seha&i#ha&i8
A) a'akah ka!a a!au ,ahasa )a$" ku"u$aka$ dalam /e&i!a i$i memika! mudah di'ahami+leh 'em,a/a8
B) a'akah a'akah a'akah a'akah8
La$"kah Kese'uluh5
Hasil e;aluasi !e&se,u! aka$ me$"a&ahka$ A$da u$!uk me&e;isi a!au !idak me&i;isi $askah )a$" sudah
A$da hasilka$. <ila A$da &asa !ak ada la"i )a$" 'e&lu di&e;isi /+,a sa%a ki&imka$ ka&)a A$da ke su&a!
ka,a& l+kal a!au'u$ $asi+$al. 0a$"a$ lu'a ,e&d+a a"a& ka&)a A$da dimua!. Kalau !idak %u"a dimua!
se!elah A$da ki&im a$""a' sa%a -ke&usaka$ ,uka$ 'ada 'esa*a! A$da.. A$da ha&us !e&us ,e&ka&)a5
me$ulis me$ulis da$ me$ulis la"i. Sua!u saa! ka&)a A$da 'as!i !e&'u,likasika$. =aki$ sa%alah.
La$"kah Kese,elas5
<a$)ak#,a$)aklah mem,a/a. O&a$" ,ila$" -'e$ulis )a$" ,aik adalah %u"a 'em,a/a )a$" ,aik.. Kalau
i$"i$ %adi 'e$ulis )a$" he,a! A$da ha&us ,a$)ak mem,a/a ka&)a )a$" sudah di!ulis +leh 'e$ulis )a$"
he,a! se,elum A$da. Liha!lah ,a"aima$a 'e$ulis !e&se,u! me$"emas 'e&is!i*a !e&!e$!u dalam
/e&i!a$)a. Liha! %u"a diksi9ka!a#ka!a )a$" di"u$aka$ kalima!$)a da$ se,a"ai$)a. A$da ,+leh
me$/+$!+h hal )a$" A$da a$""a' kua!. Ta'i %a$"a$ me$%i'lak. I!u hukum$)a ha&am. La"i'ula
-se%elek#%elek 'e$ulis adalah 'e$ulis )a$" me$%i'lak ka&)a +&a$" lai$ !a$'a 'e&u,aha$ a'a 'u$.. I!u
ka!a Mukhlis l+6