You are on page 1of 46

AA x>ydkj AA

AAlheksYya?ku fo’ks"kkad 2008AA


viZ.k

ák lwj ^f=os.kh* P;k laxekyk izseiwoZd

-2-
Js; ukekoyh

laiknd % x>ydkj

eq[ki`"B % Nk;kfp= % v'kksd oku[kMs^izoh.k*

v{kj tqG.kh % vfHk”ksd mnkoar

js[kkfp=s % Jh/kj vaHkksjs@ mes'kk@ vfHk@ izktäk

rkaf=d lkgk¸; % ladsr jkÅr@ g”kZn jkÅr

izfrlknkdfjrk %
gazalkar@gmail.com”
-3-
laikndh;

x>yizseh fe=kauks dsoG dforslac/kh vkf.k R;krgh fo’ks”k dkO;izdkjklac/kh ,[kknk CykWx
pkyfo.ks fdrh ftdjhps vkgs] gs ejkBh CykWxfo’okyk ,Ogkuk pkaxys ifjfpr vkgs-
x>y ák fo’ks”k dkO;izdkjkyk okfgysyk gk CykWx fnukad „Š ekpZ 2008 yk ^HkhM
yksxks dh gVknks ds eS ftank gw vHkh* ák lqn’kZu Qkfdj ;kaP;k ojhy ys[kkus
^x>ydkj*ph lq:okr >kyh- vkf.k lgk efgU;kP;k vYiko/khr R;kph ikp gtkjkgwu
vf/kd i`"Bs txHkj okpyh xsyh- ;k izfrlknkus vkepk mRlkg vkf.k vkRefo'okl
vf/kd nkaMxk >kyk-

vusd x>ydkj fe=kaP;k lgdk;kZus ák CykWxpk fo'ks"kkad dk<.;kph dYiuk vkt


ewrZ:i ?ksr vkgs- ;kpk vkuan gk ltZukpk vkuan vkgs-

-4-
,[kknh Hkêh Nku tekoh rls vusd dykoar ,d= vkys- R;kr Nk;kfp=dkj v'kksd
oku[kMs ^izoh.k* ;kaps ;ksxnku Qkj eksykps vkgs- ,[kknh furkar lqanj dfork okprkuk
eukr vusd Hkkorjax meVrkr] vk'k;kps vusd inj vkiY;k laKsr myxMrkr vkf.k
R;k izfrek vkiY;k us.khosr dk;e jsaxkGrkr rls ^izoh.k* ;kaps Nk;kfp= vkgs-
lheksYya?kukP;k vFkkZps lkSan;kZRed lalwpu dj.kkjs Nk;kfp= R;kauh eq[ki`"BklkBh miyC/k
d:u fnys-

mes'kk vkf.k vfHk ;k js[kkfp=dkjkaP;k ;ksxnkukyk ltkoV Eg.k.ka gk R;kaP;k dykfu"Bspk


mienZ gksbZy- x>yk vkf.k ys[kkae/khy vk'k; vf/kd l?ku dj.;klkBh R;kapk ykHkysyk
lgHkkx lkFkZ vkgs- ;k loZ nksLr & fe=kaps vkSipkfjd vkHkkj eku.ka R;kaukgh vkoM.kkj
ukgh vkf.k vkEgkykgh rs ekuo.kkj ukgh-
egkxkbZ] ckWEcLQksV] Hkz"Vkpkj v'kk frgsjh ng'krhus lkekU; ek.kwl gksjiGwu fu?kr vkgs
R;kph thoufu"Bk MGeGhr >kyh vkgs- vkj- ds- y{e.k ;kaP;k O;axfp=kryk gk ^dkWeu
eWu*vkeP;k dYiukfp=kr ukmesn >kysyk fnlrks vkgs] grk'k okVrks vkgs-
^lR;k&vlR;kph* Xokgh ns.kkjs R;kps eu fody >kys vkgs- Eg.kwup eukst
lksuksus ;kaP;k x>ysr gs tuekul vfHkO;ä gksrs&

^xka/kh rqEghp lkaxk feGrkr 'kL= dksBs\


fgalkp lR; vkgs] cdrkr yksd lkjs-*

fgalsus dks.krsgh iz'u d/khgh lqVr ukgh gsp [kjs] ckdh loZ ^cdokl* vkgs-
vekoL;sP;k ?ku?kksj va/kkjkr ,[kknh boyh i.krh vkiY;kijhus izdk'knku djrs- r'kh gh
mesn vkgs- rh dk;e jkg.;klkBh ák i.krhr vkiY;k 'kqHksPNkapk Lusg ?kky.ks gsp
dks.kR;kgh fp=dkjkps] Nk;kfp=dkjkps] x>ydkjkps] dykoarkps bfrgklnÙk drZO; vkgs
vls vkEgh ekurks- vkf.k ák ^lheksYya?kukP;k* izdk'kokVsoj vkeP;k 'kqHksPNkapk ,d
fdj.k vaFkjrks&

^boY;k'kk i.krhus
nwj iGrks va/kkj]
y<.kkÚ;k ek.klkyk
nsrs 'kqHksPNk vk/kkj-*

&laiknd

-5-
x>ydkj
lheksYya?ku fo’ks"kkad 2008
----------------------------------
ys[k %

ek>h ejkBh x>y&xk;dh@8


& lq/kkdj dne
ejkBh x>ysph oknLFkGs@14
& MkW-JhÑ".k jkÅr

ejkBh x>ykae/kwu O;ä >kysY;k nfyr


tkf.kok@20
& MkW- vfouk’k lkaxksysdj

-6-
x>yk

nks?ks % Lo-m-jk-fxjh@25
ouokl % MkW-JhÑ".k jkÅr@26
gh uoh nq%[k % paæ'ks[kj lkusdj@27
J)k % [kyhy eksehu@28
oknGkyk vMfo.ks% Mh-,u-xkax.k@29
oSuxaxsP;k frjh % izYgkn lksusokus@30
vkHkkj % olar ds'ko ikVhy@31
mUeÙk 'okinkauks % lqjs'kdqekj oSjkGdj@32
laLÑrhps dk; tkrs % deykdj nslys@33
fe=k % vfouk'k lkaxksysdj@34
lTtukapk % Jhjke fxjh@35
dk d/kh laisy vkrk % oanuk ikVhy@36
ftOgkGk % lehj pOgk.k@37
gh izsekph tkr dks.krh % v'kksd Fkksjkr@38
izrh{kk % Lo-O;adVs'k ns'keq[k@39
izHkkjh % #is'k ns'keq[k@40
eh 'kCn cksyysyk % jfoizdk'k@41
rqdk % vfer ok?k@42
b'kkjs % vfHk"ksd mnkoar@43
x>y % veksy f’kjlkV@44
gk lwj ckljhpk % 'kjn xkoaMs @45
xkocanh % eukst lksuksus @46

-7-
ek>h ejkBh x>y&xk;dh % lq/kkdj dne

ejkBh x>y xk;dhyk r’kh dks.krhgh ijaijk ukgh- ekÖ;k vxksnj


ejkBh x>y] x>ylkj[kh xk.;kpk Qkjlk iz;Ru dks.khp dsyk
ulY;keqGs ejkBh x>y xk.ks gs ekÖ;klkBh vkOgku gksrs- ejkBhe/;s
x>y t’kh mnwZdMwu vkyh- r’khp ejkBh x>y xk;dhgh mnwZ x>y
xk;dkadMwu mpykoh ykxyh- ek>h xk;dh fdaok <ax gk ikfdLrkups
esganh glu] Qjhnk [kkue] xqykevyh o vkiys txftrflax ákaP;k
xk;dho:u r;kj >kyk vkgs- R;k dkGkr ;orekGlkj[;k
vkMoG.kh xkokr ojhy xk;dkaP;k /ofueqfnzdk o dWlsV l)k feGr
UkOgR;k- ikfdLrku jsfMvkso:u tso<s dkgh ,sdk;yk feGk;ps
R;ko:u eyk tso<s f’kdrk ;sbZy rso<s f’kdr xsyks- iq<s Lo- lqjs’k
HkVkauh eyk esganh glu o Qjhnk [kkueP;k dWlsV fnY;k- gGqgGw
xqykevyh] txftrflax] csxe v[rj ;kaP;k dWlsV tek d:u ek>k
x>y&xk;dhpk vH;kl lq: >kyk-
ejkBh x>y xk;ph Eg.kts ojhy eaMGhps uqlrs va/kkuqdj.k
d:u Hkkx.kkj uOgrs] rj izR;sdkph x>y xk.;kph i)r] cafn’khph
cka/k.kh] ‘kCnkuq:i osxosxGîk LojxqPNkaph i[kj.k] ‘kCnQsd] ‘ksj
lknj dj.;kph i)r JksR;kauk vkiysls dj.;kph gkrksVh]
lknjhdj.kkrhy tksjdli.kk o gGqokji.kkrhy ckjdkos] ;k
lxGîkyk lktsls O;fDreŸo vkf.k ;ksX; lkFkhnkjkaph ;ksX; laxr
Eg.ktsp x>yxk;dhph jaxr gks;- ák lxGîk ckch dBksj lk/kuk o
vkReijh{k.k d:u eh vkRelkr dj.;kpk iz;Ru dsyk- rsOgk dksBs

-8-
eyk egkjk”Vªkrp uOgs rj egkjk”Vªkckgsj gh jfldkadMwu izpaM nkn
feGr xsyh- ifgY;kp cSBdhr lknj dsysY;k x>ysyk o lqjkoVhyk
nkn feGo.ks ;kr lkjs dkgh vkys] vls eyk okVrs- ek>h Lor%ph
osxGh v’kh xk;u ‘kSyh r;kj Ogkoh Eg.kwu vkoMr vlqugh
ejkBhrhy yksdfiz; o izfl) xk;dkaph Hkkoxhrs] ukVîxhrs eh
vH;klyh ukgh- okjaokj ,sdyh lq)k ukgh- 1958 e/;s eh rcyk
f’kdk;yk lq:okr dsyh- oMhy vknj.kh; ikaMqjaxth dne gs okjdjh
laiznk;kps fonHkkZrhy izfl) xk;d o gkeksZfu;e oknd xk.;kps o
gkeksZfu;e oknukps izkjafHkd /kMs R;kauhp fxjOkwu ?ksrys- ;orekGykp
‘kkL=h; laxhrkps f’k{k.k lq: vlrkauk 1965 e/;s f’kojatu
vkWdsZLVªkae/;s laxhr la;kstu] vWdkWfMZ;u oknu o xk;u vls vusd
O;ki lkaHkkGrk lkaHkkGrk pkyh clfo.;kpk Nan tMyk- ygku
eqykalkBh ckyxhrs- fo|kF;kZalkBh leqgxhrs ukVdkalkBh ukVîxhrs
v’kk fofo/k izdkjP;k xk.;kauk vkWdsZLVªkP;k izR;sd dk;ZØekr eh
Lojc) djhr xsyks- vkWdsZLVªkP;k izR;sd dk;ZØekr eh Lojc)
dsysys ,drjh izse xhr fdaok HkfDr xhr lknj dsY;k tkr vls
vkWdsZLVªkP;k 10 o”kksZP;k dkyko/khr vWdkWfMZvu] gkeksZfu;e] rcyk]
esaMksfyu] vkWxZu] fxVkj o brj rkyok| gkrkGrk izkfo.; feGr
xsys- R;klkBh ;k ngk o”kkZrhy fnolkps jkst ngk rs ckjk rkl
vkWdsZLVªkP;k [kksyhrp lrr fj;kt djkok ykxyk- ;kpk Qk;nk
Eg.kts eh vkdk’kok.kh ukxiwjph Lojijh{kk mŸkh.kZ gksowu
vkdk’kok.khpk ekU;rkizkIr xk;d o esaMksfyu oknd >kyks-
R;k dkGkr vkdk’kok.kh dykoar Eg.kwu fejo.;kr etk ;k;ph-
1972 e/;s ;orekG ftYákrhy vk.khZ ;k ohl gtkj
yksdoLrhP;k xkokr bPNk ulrkaukgh vkfFkZd rMtksMhlkBh laxhr
f’k{kd Eg.kwu #tw >kyks- rsFks ljksn o larwj ok|s vk.kwu eulksDr
fj;kt dsyk- dkgh ljksnoknukp rj dkgh larwj oknukps tkghj
dk;ZØegh dsys- ;k osGh xk;u dh oknu v’kk f}/kk eufLFkrhr
vlrkauk Lo- NksVk xa/koZ o Lo- ftrasnz vfHk”ksdh ;kauh eyk eksykps
ekxZn’kZu d:u xk.ks dk;e Bsoys- ftrsanz vfHk”ksdh ;kapk Lor%pk
vlkckt gksrk rj NksVk xa/koZ ;kaps Lora= O;fDreŸo gksrs-

-9-
xk;ukrhy eqPNZrk i)rhcíy ‘kkL=h; Kku fo’kkjnP;k ijh{ksP;k osGh
ekfgr >kys gksrs- izkR;f{kdkps /kMs ek= Lor% NksVk xa/kokZauh eyk
fnys-;kpk mi;ksx eyk x>y xkrkauk usgehp gksr xsyk- R;keqGs ;k
nksu egku O;fDrapk mYys[k dj.ks eyk vko’;d okVrs- ;orekGps
doh fe=’kadj cMs ;kauh fyghysyh&
vkEgh vls fnok.ks vkEgkl uko ukgh
vkEgh ?kjks?kjh vu~ vkEgkl xko ukgh
gh 1975 e/;s Lojc) dsysyh ek>h ifgyh x>y gks;- ukxiwjP;k
fonHkZ lkfgR; laxhr foHkkxkP;k mn~?kkVuk izlaxh ek>k dk;ZØe
xMdjh lHkkx`gkr >kyk- ;k dk;ZØekps v/;{kLFkkuh doho;Z lqj’s k
HkV gksrs- ;k dk;ZØekr ojhy x>y ,sdwu R;kauh R;kaP;k dkgh x>y
eyk Lojc) djk;yk fnY;k- vk.khZ eqDdkeh R;k Lojc) d:u
nqlÚ;k ukxiwj okjhr R;kauk ,sdfoY;k- R;kauk vkoMY;k o vkeph
daqMyh TkqGyh- nks?ksgh euLoh LoHkkokps vlY;keqGs eukus gh ,d=
vkyks 1980 iklwu vkEgh nks?kkauh ,d= dk;ZØe djk;yk lq:okr
dsyh- lq:okrhyk rs dkgh x>yk R;kaP;k i)rhus ,dok;ps Lojc)
x>y ,sdok;pks 1080 rs 1982 ák nksu o”kkZr x>y o x>y
xk;dh yksdki;Zar iksgpfo.;kdjhrk vkEgh nks?ks izlaxh injkyk [kkj
ykowu egkjk”VªHkj ^o.ko.kyks* gGqgGw ek>k iw.kZi.ks rhu rklkapk
QDr ejkBh x>y xk;ukpk dk;ZØe r;kj >kyk- ;k dk;ZØekyk
^v’kh xkoh ejkBh x>y* gs ’kh”kZd lqjs’k HkVkauhp fnys- fonHkZ]
ejkBokMk] nf{k.k egkjk”Vª vlk izokl djr djr 15 tqYkS 1982
yk iq.;kP;k egkjk”Vª lkfgR; ifj”knsP;k ek/ko T;qfy;u lHkkx`gkrhy
dk;ZØekus ^v’kh xkoh* pk >asMk iq.;kr jksoyk- ;k osGsi;Zar QDr
ejkBh x>y xk.;kpk rhu rklkapk dk;ZØe dj.kkjk ,dgh xk;d
egkjk”Vªkr uOgrk] ^v’kh xkoh ejkBh x>y* gk ejkBh x>y
xk;ukpk egkjk”Vªkrhy ifgyk dk;ZØe gksrk ;kpk iqjkok Eg.kts
R;kosGP;k orZekui=krhy ckrE;k- e- lk- i- P;k dk;ZØekps
/ofueqnz.k o vkdk’kok.kh iq.ks ojhy fueaf=rkalkeksjhy dk;ZØekps ,d
rklkps /ofueqnz.k gk gks;- ;k dk;ZØekaps fuosnu Lor% lqjs’k HkVkauh
dsys gksrs-

- 10 -
;k dk;ZØekyk je.k j.kfnos] iznhi fuQkMdj] vfuy dkacGs] laxhrk
tks’kh] oxSjs R;kosGps uoksfnr o vkrkps izLFkkfir x>ydkjkalkscrp
^lkscrdkj x- ok- csgjslkj[;k vusd ekU;oj O;fDr mifLFkr
gksR;k- iq.;krhy je.k j.kfnos] izfni fuQkMdj] o vfuy
dkacGs ;kaP;k x>yk dk;ZØeke/kwu loZizFke eh xk;hyks vkgs- x>y
xk;ukP;k dk;ZØekr x>ykaph fuoM vfr’k; egŸokph vlrs-
x>ykapk eryk tj JksR;kaP;k ân;kr ?kql.kkjk vlyk rj iq<hy ‘ksj
rs eukiklwu ,sdrkr- rlsp x>yph cafn’k r;kj djrkaukgh vusd
vo/kkus Bsokoh ykxrkrk- x>yps ‘kCn o Hkko Li”V i.ks JksR;kai;Zr
iksgksprhy v’kh cafn’k o xk;dhph i)r vlk;yk goh-
rlsp ,[kk|k ‘ksjkrhy fof’k”V ‘kCn [kqyok;pk vlsy rj R;kyk
Lojkaph osxGh fVªVesaV |koh ykxrs- uqlR;k cafn’khus gs dke Hkkxr
ukgh- [kjs rj cafn’k r;kj dj.ks gk ‘kCniz;ksxp ekÖ;k n`”Vhus
pqdhpk vkgs- x>y okprk okprk vkRkY;k vkr [kG[kG lq:
gksowu ,[kknh lqjkoV mQkGwu ckgsj ;srs rh [kjh cafn’k gks;- rh
vkiyh ulrs i.k vki.k QDr ek/;e vlrks- vkysY;k pkyh vkf.k
cka/kysY;k pkyh ;krhy rQkor vkReijh{k.k dsY;kl y{kkr ;srs-
rlsp tk.kdkj Jksrsgh dkgh izek.kkr vksG[kw ‘kdrkr- ‘ksjkph
ltkoV ek= vfoHkkZo] frjksHkko vkf.k eqPNZuk i)rhus vfr’k;
pkaxY;k izdkjs djrk ;srs- i.k R;klkBh ‘kkL=h; laxhrkpk l[kksy
vH;kl dj.ks vko’;d Bjrs- cafn’k cka/krkaukgh ;kpk mi;ksx gksrks-
‘kCn vkf.k Loj nksUghgh nenkj vlrhy rj nkn ge[kkl feGrsp-
mnkgj.ksp |k;ps >kyh rj vusd nsrk ;srhy i.k tkxsvHkkoh dkgh
mnkgj.ks nsr vkgs- vk.khZ ft- ;orekG eqDdkeh ek>s ?kjh lqjs’k
HkVkauk gh dgk.kh rqÖ;kp Ugk.;kph] rkiysY;k v/khj ik.;kph gh
x>y lqpyh yxsp eyk nsÅu pky clok;yk lkafxrys eh

- 11 -
gkeksZfu;e ?ksÅu clyks- x>y okprk okprk HkqikGhps Loj
eukr :ath ?kkyk;yk ykxys- x>y okprk okprk HkqikGhps
Loj :ath ?kkyk;yk ykxys- cafn’k r;kj >kyh- i.k R;krhy
^v/khj* ;k ‘kCnkyk fnysyh lqjkoV eukr Blr uOgrh v[[kh jk=
tkxwu >kY;kuarj HkqikGhr ulysyk ‘kq) fu”kkn lgk¸;kyk vkyk o
v/khjyk vk/kkj nsrk >kyk rsOgk dqBs lek/kku >kys- jk=Hkjkph ek>h
rxex lqjs’k HkV c?kr gksrs- i.k cksyys dkghp ukgh- ldkGh ek=
eukiklwu nkn nsÅu jk=Hkjpk ‘kh.k ?kkyfoyk iq<s izR;sd
dk;ZØekr ;k x>ysus nkn ?ksryh- ^gs rq>s v’kk osGh ykt.ks cjs
ukgh*] ^;k Qqykauh NsMyh jku xk.kh*] eh vlk R;kckljhpk lwj gksrks*]
fn’kk xkrkr xhrs Jko.kkph* v’kk vusd mŸkeksŸke jpuk
vkEgh ,d= vlrkauk r;kj >kY;k- dk;ZØekr x>y
xkrkauk ,[kk|k ‘kCnkyk LOkjkauh dqjokG.;kph fdaok ‘kCnkFkZ useds
i.kkus JksR;kauk dGkok Eg.kwu dkgh rjh osxGs dj.;kph mEkhZ ,suosGh
nkVwu ;srs- v’kk osGh tj ;ksX; izdkjps LOkj ykoY;k xsys rj rks
‘kCn ifj.kke dkjd Bjrks- ^dkypk rq>k ek>k panz osxGk gksrk*-
;krhy ^osxGk* ;k ‘kCnkpk osxGsi.kk nk[kfo.;klkBh ewG cafn’k
dY;k.k FkkVkrhy vlwu eh dksey fj”kHkkpk iz;ksx d:u osxGsi.k fl)
d:u jfldkaph nkn ?;k;pks- rlsp m-jk-fxjhP;k ^;k ,dys i.kkpk
NsMhr eh fi;kuks* ;k x>ye/khy ^freh ehjkr
eh gjoysyh funzk vukFk
ek>h* ;k vksGhrhy gjoysyh ;k ‘kCnkyk Lojka}kjs gjfoY;kpk
vkHkkl fuekZ.k dj.;kpk ek>k iz;Ru usgeh nkn ?;k;pk- ;k x>ysph
ewG cafn’k ekydal jkxkr vkgs- nqljh vksG vkgs ^vksBkl HkSjohrp
usÅu iqUgk ekydalkr ;s.ks Eg.kts r;kjhps dke i.k ;kpk tks dkgh
ifj.kke ,sd.kkÚ;koj gksrks rks dk;e y{kkr jkg.kkjk vlrks- 1975
iklwu egkjk”Vª o egkjk”Vªkckgsj toG toG gtkj dk;ZØe eh dsys-
HkVkaP;k 60 VDds x>yk Lojc) d:u xkf;yks- lkscrp fonHkkZrhy
Jhd`”.k jkÅr] m- jk- fxjh] yfyr lksuksus] ‘kadj cMs] xaxk/kj]
iqlrdj] vfuy ikVhy] if’pe egkjk”Vªkrhy laxhrk tks’kh] iznhi
fuQkMdj] bykgh teknkj] vfuy dkacGs] e- Hkk- pOgk.k] je.k
j.kfnos] lrh’k Mqacjs] eaxs’k ikMxkaodj] lnkuan Mchj] euksgj

- 12 -
j.kfils] ,- ds- ‘ks[k] ?ku’kke /ksaMs] fnyhi ika<jiÍs] f’kokth tojs]
izeksn [kjkMs rs lehj pOgk.ki;ZarP;k tqU;k UkO;k x>ydkjkaP;k jpuk
eh Lojc) dsY;k vkgs- ek>k x>y xk;dhpk okjlk ekÖ;k dU;k
dq- HkSjoh o dq- js.kw leFkZi.ks pkyfor vkgs- izfl) ek/;es o
dWlsV daiU;k eyk vk.khZlkj[;k ygku’kk xkokr okLrO; vlY;keqGs
gkrkGrk vkY;k ukgh- rlsp LokfHkekuh LoHkkokeqGs ykG?kksVsi.kk o
ik;pkVwi.kkgh teyk ukgh- R;keqGs [kÚ;k vFkkZus ejkBh x>y
xk;dhph lq:okr d:u vkf.k ‘ksdMks dk;ZØe d:ugh vktP;k
fi<hyk eh vifjfpr vkgs- i.k ekÖ;k toGpk ejkBh x>ykaP;k
cafn’khpk [kftuk iq<P;k fi<hyk ekxZn’kZd Bj.kkj vkgs- ;kr okn
ukgh- l/;k eh iq.;kr LFkk;hd >kyks vlwu ekÖ;k ijhus ejkBh
x>y xk;dh djhrk ts dkgh djrk ;sbZy rs dj.;kpk iz;Rukr vkgs-
ekÖ;k cafn’khoj vk/kkfjr ^ljxe rqÖ;kplkBh* gk ejkBh x>ykapk
dk;ZØe ekÖ;k eqyh egkjk”VªHkj djhr vkgs- x>y xk;dh f’kd.kkÚ;k
uohu fo|kF;kZauk ekxZn’kZu d:u] cafn’khaoj lrr uohu iz;ksx djhr
vkgs- ejkBh x>y ek>k izk.k vkgs-

xsyk tjh Qqykapk gaxke nwj nsns’kh


vk;q”; jkfgysys tkGwu eksg: ;k

vls Eg.kwu ek>h ejkBh x>y xk;dhph lk/kuk lq:p Bso.kkj vkgs-
cl!
---------------------------------------------------------------------
& lq/kkdj dne@lh 1 lh@ 13] fxjh/kj uxj@okjts ekGokMh]
iq.ks 52 eks- 9822400509

- 13 -
ejkBh x>ysph oknLFkGs % MkW-JhÑ".k jkÅr

x>y ^rks* dh ^rh*


^rh*\

x>y gk ‘kCn L=hfyaxh vkgs dh iqfYyaxh\ foank djanhdjkalkj[ks T;s”B vkf.k Js”B doh
^lkBhpk x>y* vls iqfYyaxh lacks/krkr- rj [kkoj lkj[ks mnZqps ekrCcj doh ^ekf>;k
x>yk ejkBh vls* laxzgkyk ’kh”kZd nsrkr- ,dw.k dk; rj x>y rh vkgs dh rks bFk
iklwup ák dkO;izdkjfo”k;h lq: vlysyk okn mŸkjksŸkj p<R;k Øekusp izokl djrkuk
fnlrks- eaxs’k ikMxkodj vkf.k foank djanhdjkaP;k jpuk ák x>yp UkOgsr bFki;Zar ;k
oknkph ety xsyh- uoksfnr x>ydkj rj Lor% vki.k ts fyfgrks rhp QDr x>y
vls ,desdkauk Li”V lkaxwu Lo;a?kksf”kr ^xkfyc* >kysys vkgsr- lxGîkauk xkfycp
Ogk;yk ikfgts vkgs- dq.kkykgh tkSd] bdcky] lkghj] nq”;ardqekj vla gks.ks dehi.kkpa
okVrs- bFks ejkBhfp;s uxjh ladqfpr o`Ÿkh nqlja dk;!
lw{e vkf.k lqanj fuo`Ÿkh
ŸkŸkh
o`Ÿkho:u cja vkBoya x>y gs dsoG o`Ÿk ulwu rh ,d o`Ÿkh vkgs gs okpwu pksFkk
>kysya ,dp okD; vkEgh p?kGr vlrks vkf.k iq- y- P;k ák okD;kpk mŸkjk/kZ
lks;hLdj foljrks- x>y gs dsoG o`Ÿk ulwu rh ,d o`Ÿkh vkgs- ,o<sp uOgs rj

- 14 -
frP;kr ,d lw{e vkf.k lqanj fuo`Ÿkhgh vkgs- iq- y- P;k ;k okD;krhy lw{e vkf.k
lqanj fuo`Rrh vaxh ck.kfo.ks Eg.kts yks[kaMkps p.ks [kk.;kpa dke lksMwu vkEgh vkeP;k
x>ysyk x>y u eku.kkÚ;kaoj nkrvksB [kkr vlrks- vkeP;k ledkfyukaiSdh ,[kk|kpa
eksBsi.k dcwy dj.;kbrdgh vkepa ân; eksBa ukgh- rj lw{e vkf.k laqnj fuo`Ÿkh rj
Qkj nqjP;k xks”Vh- Kkus’ojkp uko fnolkrwu ‘kaHkjosGk ?ksÅ i.k R;kaph ,d rjh vksoh
vuqHko.ka vkEgkyk lks;hpa ukgh- ijok dkO;ppZsP;k osGh iq:”kksŸke ikVhyka’kh xIIkk
ekjrkauk rs Qkj ekfeZd cksyys- Eg.kkys vktdkyP;k dohaph izfla)h tkLr i.k fla)h
deh-

x>y n’kd

1980 rs 1990 gs n’kd ejkBh dforsr [kÚ;k vFkkZus x>y n’kd gksrs- vla
Eg.kko;kyk gjdr ukgh- esudk] yksder] yksdlŸkk b- fu;rdkfydkr x>yph
pkyfoysyh lnjs] lqjs’k HkVkaps ^jax ek>k osxGk*] ^,Yxkj* gs dk;ZØe vejkorhP;k lkfgR;
laesyukr R;kaphp izxV eqyk[kr] Bk.;kP;k lkfgR; laesyukr ^x>yps ejkBh dforsoj
vkØe.k* vlk ifjlaokn] yksderph 1985 ph x>yLi/kkZ] Hkhejko iakpkGs] lq/kkdj
dne ;kaP;k x>y xk;ukP;k eSfQyh] lqjs’k HkV] eaxs’k ikMxkodj] [kkoj] Jhd`”.k
jkÅr bR;knh dohaps x>ylaxzg vls HkjxPPk miØe ;k n’kdkr v{kj’k% ikj iMysr-
vkrk cksyk! 1980 rs 1990 gs x>yps n’kd gksrs dh ukgh\

xksaMl Hkze

i.k ,o<a lxGa gksÅugh feGoys dk; rj Lor%ph vk;MsaVhVh xeko.kkaj vka/kG
vuqdj.k- mnkgj.kkFkZ & x>yph O;k[;k ^x>ysrhy ,dk ‘ksjpk nqlÚ;k ‘ksj’kh laca/k
ulrksp* v’kh udkjkRed ?ksryh- vlk lac/k vlsy rj rh x>y uOgs rj x>yP;k
QkWeZe/kyh dfork Bjrs- x>yph Øs> vlY;kua vki.k ^x>y* fygwu ^x>ydkj*Pk Ogkos-
vls izR;sd dohyk okVs- lgti.ks vusd ‘ksj ,dkp fo”k;koj lqpys rj rh x>yP;k
QkWeZe/khy dfork gksbZy- vkf.k v’kh ^deh* ntkZph dfork fygh.kkjs doh vkiY;kyk
Ogk;ps ukgh rj vkiY;kyk QDr x>ykdkjp Ogko;kps vlY;kus ,dk’ksjkph nqlÚ;k
‘ksj’kh cGscGsp Qkjdr fnyh ikfgts-
KkuihB iqjLdkj fotsrs fQjkd xksj[kiqjh Eg.krkr- ^iqjkus tekus esa xty dk ,d
vkSj :i izpyhr Fkk] ftls ^xtys&eqlyly~* dgrs gS- bl esa ‘ksj vyx&vyx Lora=
fo”k;ksa ij ugh gksrs cYdh ,dgh fo”k; ij dgs gq, gksrs gS cYdh muesa ijLij laCka/k
Hkh gksrk gS- orZeku le; esa uTeksa dfork ds dkj.k ml izdkj dh xty dh t:jr gh
ugh jgha* iwohZP;k dkGh ,dkp fo”k;kojph ^eqlyly~ x>y* vfLrRokr gksrh- ;k
x>ysr ,dp fo”k; loZ ‘ksjkae/;s vlk;pk- vkrk ^uTe* e/;s ,dp fo”k; ekaMrk ;sr
vlY;kua ^eqlyly~* Eg.kts ,dkp fo”k;kojP;k x>yph vko’;drk jkfgyh ukgh- vlk
R;kpk vFkZ- fQjkd xksj[kiqjhacíy eyk vfr’k; vknj vlwugh R;kaP;k ;k erk’kh eyk
lger gksrk ;sr ukgh- dkj.k x>y vkf.k uTe gs nksu dforsps izdkj ,desdkaps i;kZ;
Bjfo.ks dls ‘kD; vkgs\ vkf.k dkO;izdkj gs R;k dkO;kr o.kZu dsysY;k fo”k;kuqlkj

- 15 -
Bjrkr dh vkÑrhca/kkrhy ?kVdkauqlkj gs vk/kh Li”V Ogk;yk ikfgts- mnkgj.kkFkZ
vkiY;kdMs HkfDrxhrkr HkDrh gk fo”k; ;sr vlY;kus vkrk vksoh] vHkax] xkSG.k]
Hkk:M b- HkDrh fo”k;kP;k dkO;izdkjkph vkrk vkiY;kyk dkgh vko’;drk jkfgyh ukgh
vla dq.kh EgVya rj vkiY;kyk pkysy dk\ vkf.k R;kghiq<s tkÅu vls Eg.krk ;sbZy-
larkauh R;kaP;k HkDrhjpuk vksoh vkf.k vHkax dsoG HkDrh jpukaphp eDrsnkjh vlysys
dkO;izdkj vkgsr- vlk vki.k vkxzg /kjyk rj e<sZdjkaP;k vksO;k ;k vksO;kP;k
QkWeZe/khy dfork vkf.k Q- eq- f’kans vHkax gs vHkaxkP;k QkWeZe/khy dfork vls vki.k
Eg.k.kkj vkgksr dk;\ rj dks.krkgh dkO;izdkj Eg.ktsp dforspk vkÑrhca/k
gk ,desdkapk i;kZ; gksÅ ‘kdr ukgh- vkÑrhca/k gk R;krhy pj.k la[;k] pj.kkrhy
v{kjla[;k] ;ed] ekaM.kh bR;knh ?kVdkao:u Bjr vlrks-

‘ksksoVh dfork egŸ


egŸokph

MkW- bdcky ;kaph ^lkjs tgkWa ls vPNk fganksLrk gekjk* gh izfl) jpuk fdaok gljr
eksgkuh ;kaph ^pqids pqids jkr fnu vklw cgkuk ;kn gS* gh iz[;kr jpuk] ák nksUgh
jpukr x>yP;k vkÑrhca/kkps loZ ?kVd iw.kZ vlwugh dsoG ,dkp fo”k;kojP;k R;k
vlY;kus vki.k R;kauk x>y u Eg.krk ^uTe* dfork EgVys dk;! dk; Qjd iM.kkj\
jfldkaP;k ân;kr ;k jpukauh dsysys ?kj IkkM.ks vkiY;kyk ‘kD; vkgs dk;\ vkf.k
vki.k vÍkgklkus vkiyk vuqHko ulrkaukgh cGscGsp fofo/k fo”k;kojps ‘ksj fygwu
^rFkkdfFkr* x>y fyfgyh rjh jfldkaP;k ân;kr vkiY;kyk HkkMîkua rjh ?kj feGsy
dk;\ vFkkZrp ukgh- dkj.k jfldkauk iqu% izR;;kpk vkuan nsbZy rh jpuk R;kP;k
ân;kr dk;e ?kj djsy ex rks vHkax vlks dh yko.kh] vksoh vlks dh Hkk:M] xhr
vlks dh lquhr] x>y vlks dh] eqDr Nan] iksokMk vlks dh gk;dw ;kP;k’kh jfldkyk
dkgh ns.ka ?ks.ka ukgh- jfld lkSan;kZpk pkgrk vkgs] ex rs uÅokjhr vlks dh ikpokjhr]
iatkchr vlks dh feMhr] R;kP;k dkGtkpk Bksdk frFks rks mRLQwrZ nkn nsbZy- ok! D;k
ckr gS! ,joh esdviph iqVkaoj iqV p<oysys QW’kuscy psgjs R;kyk nk[kowu R;kP;kdMwu
nkn fgldkowu ?ks.ks Eg.kts dohus jfldrsoj dsysyk cykRdkjp gks;-

‘ksksjkapk ,desdka’kh lac/k dk ulrks\

x>y gk ;ediz/kku dkO;izdkj vkgs- R;kryk dkfQ;kus Eg.kts ;edkus loZ


‘ksj ,desdka’kh Lojkuqdkjh vaxkus cka/kysys vlrkr- dkgh ;edkaph izÑrh] vFkZNVk v’kk
vlrkr dh R;k vxksnjP;k ‘ksje/;s o.kZu dsysY;k fo”k;k’kh lqrjke laca/k Bsor ukghr-
mnk- ^xksÚ;k rqÖ;k :ikus Hkyrh deky dsyh c?k.;kl vkj’kkyk n`”Vh cgky dsyh* vlk
^fiz;s* laca/khpk eryk eh fyfgyk- vkrk deky] cgky ;k ;edkaP;k LOkjkuqdkjh ;knhrhy
e’kky gk dkfQ;k ?ksmu eyk ‘ksj fygko;kpk vkgs- i.k e’kky ;k ‘kCnkph izÑrhp
v’kh vkgs dh] rh izs;lh lkj[;k ^uktwd* fo”k;kP;k nwjp jkghy- izs;lhP;k dks.kR;k
foHkzekpa o.kZu eh e’kky ;k ‘kCnkua d:\ ‘kD;p ukgh- Økarhn’khZ] va/kkj nwj dj.kkjh
e’kky ;k ‘kCnkph vFkZNVk vkgs- ^thoukP;k va/kkj okVsoj rwp ,d e’kkyh lkj[kh
HksVyhl* v’kk vk’k;kpk ‘ksj izs;lhyk ^p<owu* ns.;klkBh fygw ‘kdrks- i.k R;klkBh

- 16 -
izs;lhyk e’kkyhP;k :ikr tkGkoa ykxsy- Lor%lkBh vkiY;k izs;lhyk tGk;yk
yko.;kpk fgald fopkj eh rjh d: ‘kdr ukgh- izs;lhyk ^’kek* oxSjs Eg.k.;ki;Zar
Bhd i.k ^’kek* yk ,dne lsOgaVh ,e- ,e- e/;s ,uyktZ d:Uk e’kky dj.ka Eg.kts
R;k fBdk.kh cknjk;.k laca/kgh vuSfrdp okVsy- eh osxGî i)rhua R;k x>ye/;s
^e’kky* ;k dkfQ;kpk ‘ksj [kkyhyizek.ks fyghyk& ^va/kkj thoukpk rsOgk izlUu >kyk*
^tkGwu tho ek>k tsOgk e’kky dsyh* vlk ‘ksj fygwu >kY;koj R;kyk xq.koŸksP;k
n`”Vhus x>yP;k ckgsj dk<or UkOgrs vkf.k Bsoyk rj rks ^izs;lh* ;k fo”k;k’kh iVdwu
okxr gksrk- eh R;kyk x>ye/;s Bsoyk- vkf.k R;k ‘ksjpk dks.kR;kp ‘ksj’kh lac/a k jkfgyk
ukgh- useds vlsp mnZq x>yke/;s ns[khy >kysys vkgs o v’kk vusd x>yk fyfgY;k
xsY;kuarj* izR;sd ‘ksjpk nqlÚ;k ‘ksj’kh lac/a k vlykp ikfgts vls ukgh- v’kh O;k[;k
dkykarjkus dj.ks Hkkx iMys vlkos] vls okVrs- rsOgk ,dkp fo”k;kojph ns[khy x>yp
vkf.k fofo/k fo”k; gkrkG.kkjhgh x>y v’kh loZlekos’kd O;k[;k Lohdkjyh ukgh rj
lgtrspk cGh rj tkbZyp vkf.k cGscGsp ,dk ‘ksjpk nqlÚ;k ‘ksj’kh laca/k rksMyk rj
vkiY;k x>yk vf/kd Ñf=e >kY;kf’kok; jkg.kkj ukghr-

‘ksksj dguk

lqjs’k HkV Eg.krkr ^x>yps ‘ksj* vxnh lgt cksy.;klkj[ks vkys ikfgtsr- ^jax ek>k
osxGk* P;k izLrkousr iq- y- gh Eg.krkr] ^x>ye/;s ukÍîkpk va’k vlrks- rls ák
xhr izdkjps ukdkrY;k Loxrk’kh Qkj toGps ukrs vkgs- gh nksUgh fo/kkus x>yP;k
lanHkkZr Qkj egRokph vkgsr- ijarq rh uhV letwu ?ksryh ikfgtsr- lqjs’k HkV tsOgk]
^’ksj vki.k usgeh tls cksyrk rls vkys ikfgtsr vla Eg.krkr] rsOgk x>yph
vfHkO;Drh gh brdh lgt vlkoh tla vki.k ,desdka’kh cksyrks vkgksr- ák
fBdk.kh ,d xks”V y{kkr Bsoyh ikfgts dh x>yph vfHkO;Drh jkstP;k nSuafnu
cksy.;klkj[kh vlkoh- ;kr ^lkj[kh* gk ‘kCn Qkj egŸokpk vkgs- vfHkO;Drh
^cksy.;klkj[kh* vlkoh- i.k vki.k jkstP;k nSuafnu cksy.;kykp tj x>ye/;s ekaMw
ykxyks rj R;krhy dkO; gjowu tkbZy vkf.k rs o`Ÿkkr fyfgysys dsoG laokn Eg.kwup
f’kYyd jkgrhy- R;klkBh ákpa ewGp letwu ?ksrya ikfgts- mnwZe/;s ^’ksj fy[kuk* vla
Eg.kr ukghr ^’ksj dguk* vla Eg.krkr- gs ts ^’ksj dguk* vla Eg.krkr- gs ts ^’ksj
dguk* vkgs- ;kr rh vfHkO;DrhPkh lgtrk o frph laokn’kSyh nMysyh vkgs- mnwZ ‘kk;j
vkiY;k ejkBh dohlkja[ka vH;kfldsr clwu dohrk fyfgr dh ikMhr\ clr ukgh- rks
nSuafnu dkea djrkauk dqBsgh vlks frFks R;kph vfHkO;Drh vRdVrsua] mRLQwrZi.ks
‘ksjkapa :i ?ksÅu R;kaP;k rksaMkrwu ckgsj iMrs vkf.k R;kyk rs ^’ksj dguk* Eg.krkr-
R;klkBh o`Ÿkkaoj foy{k.k izHkqŸo vlkoa ykxra- ukghrj vkiY;k ejkBh x>ydkjkaP;k
ys[kuiziapkr y?kq&xq: Øe lkaHkkGrk lkaHkkGrk R;kP;k dkxnkoj u>wypa rhl o”kkZpa
[kkMk[kksMkpa jsdkWMZ r;kj gksÅu tkrs- vkf.k ;k pdedhr R;kP;k vfHkO;Drhph lgtrk
dsOgk /kkjkfrFkhZ iMyh ;kph R;kykgh dYiuk ;sr ukgh- lkax.;kpa rkRi;Z dk; dh
vH;kfldsr clwu y?kq&xq: Øe lkaHkkGr lkaHkkGr ^lgt cksy.;klkj[kh* vfHkO;Drh ;s.ka
‘kD; ukgh- R;klkBh o`Ÿkkaoj foy{k.k izHkqRo ykxsy- vkf.k rqEgkyk mRdVrsua dkgh
lkaxkola okVya ikfgts- rs eukr [kn[knr vlya ikfgts- lyr vlya ikfgts- >ksacr

- 17 -
vlya ikfgts- lkafxrY;kf’kok; vkiY;kyk gyda okV.kkj ukgh- gh vifjgk;Zrk R;kr
vlyh ikfgts vkf.k ;k lkax.;krhy dkO; vkiY;k Eg.kh lkj[ka] okDizpkjklkj[ka]
yksdxhrkalkj[ka lk/klq/ka i.k eeZHksnh vlya ikfgts- R;klkBh thou letwu ?;koa ykxsy-
ek.klkek.klkaps cny.kkjs ukrslac/k y{kkr ?;kos ykxrhy- ‘k`axkjkiklwu rj
v/;kReki;Zarps fofo/k vuqHko ipokos ykxrhy- Hkk”ksps ltx Hkku vkiY;kyk ykxsy
vkf.k lxGîkr egŸokpa Eg.kts >ViV izfl)hpk gO;kl u ckGxrk x>ylk/kuk
dj.;klkBh la;ekus Fkkac.;kph r;kjh ykxsy-

vankts c;kW vkf.k x>ysrhy ukohU;

mnwZrhy uOOkn VDds x>yk ák rsp rsp fo”k; R;kp R;kp dYiuk] rhp rhp ;eds ?ksÅu
vkysY;k vlY;kus R;kr ukohU; vk<Gr ukgh- izR;sd ‘kk;jpk ^c;ku* dj.;kpk
^vankt* rso<k y{kkr ?;k vla EgVya tkra- ^dgrs gS ds xkfyc dk gS vankts c;kaW vkSj*
vls ^xkfyc* ns[khy vkiY;k vfHkO;Drh ‘kSyhcíy Eg.krks- ejkBh x>ykrgh vkrk rksp
rksi.kk ;sr vkgs- x>ydkj Lor%ykp iqujko`Ÿk djhr vkgsr- d/kh brj x>ydkjkauh
ekaMysY;k dYiuk pks:u vkiY;k ukokoj FkksMklk cny d:u Bksdr vkgsr-
uohu ;ed ‘kks/kUkgh mesnokjh dj.kkÚ;k x>ydkjkaP;k thokoj ;sÅ ykxya vkgs-
vk<Gya lqjs’k HkVkapa iqLrd dh dk<yh R;kryh ;ed vkf.k ;edkauk vksGhaph ‘ksiVa
QqVoyh dh >kyh x>y r;kj- ejkBh Hkk”ksrhy ;eda dkgh dks.kkP;k ckikph ukghr] gs
tjh [kjs vlys rjh ,d xks”V y{kkr ?;k;yk ikfgts dh] x>ysr vk/kh ;ed fuf’pr
gksrkr vkf.k R;k ;edkapk /kkxk idMwu ‘ksjkpk rktegy mHkk: ‘kdrs- rj
R;kp ;edkpk /kkxk idMwu uO;kus fyfg.kkjk x>ydkj rso<îk maphyk iksgksp.ks ‘kD;
ulrs- vkf.k ex R;kP;k ‘ksjph panzekSGh >ksiMh r;kj gksrs- gs VkG.;klkBh uoh ;eds
‘kks/kyh ikfgtsr- ejkBh Hkk”kk dkgh oka> ukgh- i.k R;klkBh esgur ikfgts- Hkk”kspk
vH;kl ikfgts- ‘kCnkaP;k vFkZNVscíy tkx:drk ikfgts vkf.k gs tksi;Zar gksr ukgh]
rksi;Zar ejkBh x>ysrhy ‘ksjP;k panzekSGh >ksiMîkaph >ksiMiÍhp ejkBh dforsP;k cktqus
ok<r vlysyh vkiY;kyk fnlsy-

o`Ÿkka
ŸkŸkkaph fofo/krk

uO;kus fyfg.kkÚ;k x>ydkjkus ,dkposGh vusd izdkjP;k o`Ÿkkr fyfg.;kP;k HkkuxMhr


iMw u;s- lq:okrhyk dks.kR;kgh ,dkp o`Ÿkkr fyfg.;kpk ljko djkok- rsp o`Ÿk iw.kZi.ks
‘kCnoG.kh iMY;kf’kok; nqlÚ;k o`ŸkkP;k okVsyk tkÅ u;s- ^vkuandan* gs R;klkBh Qkj
lksbZps o x>ydkjkaps vkoMrs o`Ÿk vkgs- dkj.k rs yodj ‘kCnoG.kh iMrs- ,Yxkje/khy
17 x>yk ^vkuandan* rj 19 x>yk ^rqaxHknzk* ;k o`Ÿkkr vk<Grkr- ,dkp o`Ÿkkr
fyfgysY;k x>yk okprkauk dkukyk ,dlqjhi.kk tk.korks- i.k rks nks”k iRd:ugh
lgtrk ;s.;klkBh ek= rs vko’;d vkgs- vkf.k lokZr egŸokps Eg.kts vki.k osxosxGh
o`Ÿks okij.;klkBh x>y fyfgr ulrks- rj vkiY;k vfHkO;DrhlkBh fofo/k o`Ÿkss okijhr
vlrks- laxhrklkBh tlk jkst fj;kt vko’;d vlrks- rlsp o`ŸkkalkBh fj;kt vko’;d

- 18 -
vkgs- jkst ák o`Ÿkkae/;s nksu vksGh rjh fygwu ikgk;yk ikfgtsr- vkf.k fj;kt djrkukps
Loj tls vkdk’kkP;k iksdGhr fo:u tkrkr r’kkp R;k vksGhaps vorkjdk;Z laiY;kus
vuklDri.ks R;k Qsdwu |k;yk ikfgtsr- tkGwu Vkdk;yk ikfgtsr vkf.k vls djrk&
djrk tsOgk ,dsdk o`Rrkaoj izHkqŸo ;sr tkbZy rsOgk ;k o`Ÿkkr lgt vkf.k
^cksyY;klkj[kh* vfHkO;Drh ;sbZy- vkf.k rsOgkp ^’ksj dguk* gh xks”V ejkBh
x>ydkjkalkBhgh lgt lk/; gksbZy- eqDrNankr vf/kd eksdGhpkdGh vkf.k ,sliSl
>kysY;k ejkBh dforsP;k ik’oZHkwehoj ex vH;kliw.kZ] ljkbZr] xksGhcan x>ysph
vfHkO;Drh mBwu fnlY;kf’kok; jkg.kkj ukgh ,o<s ek= uDdh- rksi;Zr ejkBh x>yph
vksljr pkyysyh ykV iw.kZi.ks vksljyh rj ejkBh jfld ejkBh x>yP;k dkO;kuankyk
ikj[kk >kysyk vlsy dh Ñf=e ejkBh x>ykrwu eqDr >kY;kP;k vkuankr vlsy gs
dkGp lkaxw ‘kdsy- rksoj &

rqdk Eg.ks mxs jgk


ts ts gksbZy rs rs igk

- 19 -
ejkBh x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k
nfyr tkf.kok %
MkW- vfouk’k lkaxksysdj

1-IkzIkzkLrkfod %

izLrqr ‘kks/kfuca/kkr ejkBh x>ykae/kwu nfyr tk.khok O;Dr >kY;k dk] R;kaps Lo:i dk;
vknh iz’ukaph ppkZ djko;kph vkgs- R;klkBh laxzgc) ejkBh x>ykapk /kkaMksGk ?ks.;koj
eh Hkj ns.kkj vlwu vlaxzghr ejkBh x>ykapk lanHkZ ek= lqV.kkj ukgh ákph n{krk
eh ?ks.kkj vkgs-

1- ejkBh x>y fygh.kkjs nfyr x>ydkj


x>ydkj %

^x>y* gk dfork izdkj eqGpk Qkjlh Hkk”ksrhy vkgs rks mnwZ Hkk”ksr lokZf/kd yksdfiz;
vkgs- ejkBhr gk dfork izdkj vBjkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZiklwu gkrkGyk tkr vlwu
R;kps izeq[k pkj VIis iq<hy izek.ks lkaxrk ;srkr-
1- ve`rjk; o eksjksiar ;kaph x>y] 2- ek/ko T;qfy;u ;kaph x>y] 3- lqjs’k HkVkaph
x>y] 4- lqjs’k HkVkaP;k uarjph vktph x>y-
ve`rjk;] eksjksiar] ek/ko T;qfy;u] lqjs’k HkV gs nfyrsrj x>ydkj gksr- usedsi.kkus
lkaxko;kps rj czkºe.k tkrhrhy xtydkj gksr- ek= R;kauh vkiY;k x>ykae/kwu nfyr
tk.khok O;Dr dsysY;k ukghr vls ukgh- ds’kolqr tkrhus czkºe.k vlrkaukgh ^vaR;tkP;k
eqykpk ifgyk iz’u* ;klkj[;k dforsrwu rs leFkZi.ks nfyr tkf.kok O;Dr djrkauk

- 20 -
fnlrkr- lqjs’k HkV gs tkrhus czkºe.k gksrs rjhgh R;kauh vkiY;k dkgh x>ykae/kwu
O;Dr dsysY;k nfyr tkf.kok ák lgkuqHkqrhe/kwu] fujh{k.kke/kwu lgân;rse/kwu]
ekuorse/kwu O;Dr dsysY;k vkgsr gs m?kMp vkgs- izR;{k nfyrp tsOgka ák tkf.kok O;Dr
djrks rsaOgk R;k tkf.kokauk Lo%uqHkokps] vkRefu”Bsps] okLrorsps eksBs ikBcG ykHkr vlrs
ákr ‘kadk ukgh- ejkBh x>ykae/;s gs fp= vfydMs fnlw ykxys vkgs- Hkkxor culksMs-
eaqcbZ-] y- l- jksdMs- ukxiwj- ] fM- ch- jRukdj -dksYgkiwj-] jekdkar tk/ko - eqacbZ-
?ku’kke /ksaMs- iq.ks-] ân; mQZ caMw pØ/kj- ukxiwj-] euksgj j.kfils- eqcbZ-] yfyr
lksuksus- xaqth]ft- vejkorh-] n’kjFk nksjds- iq.ks-] xkSjodqekj vkBoys- ukfld jksM-]
iksiV vkck dkacGs- xMeqMf’kaxh]ft- dksYgkiwj- ;k nfyr dohauh x>y gk dfork izdkj
eksBîk izek.kkr gkrkGysyk vk<Grks- ;krhy cgqrsdkaP;k x>yk R;kaP;k R;kaP;k dfork
laxzgke/kwu] x>y laxzgke/kwu jfldkaleksj i;kZ;kus lektkleksj vkysY;k vkgsr- ;krhy
dkgh x>ydkjkaP;k x>yk ^dkQyk*&1990] ^dkjok*&2000] ^fonHkkZph ejkBh x>y*&
2004- ;k rhu izkfrfuf/kd ejkBh x>y laxzgke/kwugh R;k R;kosGh lektkleksj vkysY;k
vkgsr-

2- nfyr x>ydkjkaP;k x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k nfyr tkf.kok %

xkSre cq)] MkW- vkacsMdj ;k Fkksj O;Drh nfyr dforsP;k izsj.kkLFkkuh gksr- gs nfyr
x>ydkjkaP;k x>ykae/kwugh eukoj Blrs- iq.;krhy ,d T;s”B x>ydkj ?ku’kke /ksaMs
MkW- vkacsMdjkauk mís’kwu Eg.krkr-

ßnsg uk’koar gk tjh txh u jkfgyk


ukanrksl vktgh tukeukr rw Hkhek!**

ukfldjksM ;sFkhy uO;k fi<hrhy x>ydkj xkSjodqekj vkBoys MkW- vkacsMdjkauk vkokgu
djrkuk Eg.krkr-

ßgksowu lw;&Z panz];sÅ udksp vkrk-------


Tokykeq[kh m|kpk] gksÅu ;s Hkhek rw----- **

;q)kP;k ik’oZHkwehoj vkBoys ;kauk izse] ‘kkarh] vfgalk] ;kaph f’kdo.k ns.kkjs Hkxoku
xkSre cq) vf/kd egŸokps okVrkr Eg.kwu rs cq)kaukp iz’u fopkjrkr-

ß;q)kr fo’o lkjs xqarwu vkt vkgs


rw izse] ‘kkarh vkEgk ns.kkj dk tjklk\**

MkW- vkacsMdjkaP;k fu/kukuarj R;kaps vuq;k;h Eg.kfo.kkÚ;kadMwu nfyr lektkpk vis{kk


Hkax >kY;kph O;Fkk dkgh x>ydkjkauh cksywu nk[kfoyh vkgs- ukxiwjps T;s”B x>ydkj
y-l- jksdMs LIk”V Eg.krkr

- 21 -
ßdq=h ;sFks tjh Hkqadrh
iaWaFkj veqps iGw ykxys**

vkiY;k nqlÚ;k ,dk x>ysr jksdMs Eg.krkr---

ßtsOgk iq<s fu?kkyks vkEgh y<ko;kyk


gkrkryh fu’kk.ks Qsdwu dks.k xsys\**

?ku’kke /ksaMs gs eksBîk [ksnkus MkW- vkacsMdjkauk mís’kwu dVw lR; lkaxrkr rs vls%&

ßrs rq>s ikbZd dkgh uke/kkjh


ekaMyk R;kauh rq>k cktkj Hkhek!**

nfyr lektkph uhV ,dtwV >kyh ulY;kph [kar xkSjodqekj vkBoys gs MkW-
vkacsMdjkauk mís’kwu d’kh lkaxrkr igk%&

ßvkeph >kyhp ukgh ,drk ckck vtwugh


nksu ikVîkZ] rhu >saMs] ,dVîk xkokr vkgs!**

nfyrkauk izLFkkfir lekt gk vtwugh fuVi.kkus okxor ukgh ;kph [kar dkgh x>y
dkjkauh O;Dr dsyh vkgs- rj dkghauh phM O;Dr dsyh vkgs igk%&

1- Hkkxor culksMs] eqacbZ%

ßeh dlk dksBwu vkyks]dk; ek>s uko vkgs\


fgaMrks miÚ;kijh eh] dks.k ek>s xko vkgs\**

2- y- l- jksdMs] ukxiwj%

ßtx.ks tsOgka dGw ykxys


okMs veqps tGw ykxys**

ßek.klkaukp nwj Bsok;k


osn v|ki lkaxrh ;sFks**

ßtjh ;k ek;Hkwehph] bFks gh ysdjs lkjh


dq.kkyk jksdMs ijdk] dq.kkyk toGpk dk.ks!**

ß;q) gs vkeps tkjhp Bsow


dky gh vkeph ek?kkj uOgrh!**

- 22 -
ßBso rw ryokj gkrh] Bso rw vaxkj gkrh
dki.kkÚ;kauk dki nksLrk] tkG.kkÚ;k tkG nksLrk**

ßgs Hkhecka/kok js! ;s HkhelSfudk js!


nkowu Hkhe’kDrh rksMwu Vkd Qkls**

ßnyhr gksrk >ksise/;s


vkt rksgh mByk vkgs**

3- ?ku’kke /ksaMs] iq.ks%


ßVkdys ikmy tsaOgk nsoGkP;k vkr eh
nso xkHkk&;kr rsaOgk dk nMk;k ykxyk\**

4- xkSjodqekj vkBoys] ukfld jksM%

ßtk.kwu dk; ?ksrks rw uko xko dk; ek>s\


tkrhl ek.klkP;k iqlrkr yksd ;sFks----**

ßtkr vkf.k iksVtkrh cktwyk Bsowu |k js----


ek.klkauks! QDr Bsok ek.klkph tk.k vkrk!*

v’kh izfrdqy ifjfLFkrh vlrkauk ex R;koj ekr djk;ph] rj MkW-


vkacsMdjkauh lkafxrY;kizek.ks f’kdk] la?kVhr Ogk] la?k”kZ djk ;k lans’kkps vkpj.k dsys
ikfgts ;koj ;k x>ydkjkaph J)k vkgs Eg.kwu rs Eg.krkr-

ß’ks”kkP;k ekFkh viqyh /kjrh d/khp uOgrh


R;k jkcR;k gkrkauh rksyrk ikfgyh eh**
& jekdkar tk/ko
5-lekjksi%

v’kk izdkjs ejkBh x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k nfyr tkf.kokaps vki.k /kkors
n’kZu ?ksrys- vU;gh nfyr x>ydkj vkgsr- ijarq R;kaP;k x>yk miyC/k u >kY;kua
R;kapk ;sFks fopkj djrk vkysyk ukgh- nfyr tkf.kok O;Dr dj.kkÚ;k g;k o vU;
ejkBh x>yk ;k O;kid vFkkZus nfyr dforspkp ,d osxGk vfo”dkj gksr- f’kok;
nfyr dforse/;s lkekftd fo”kers’kh lacf/kr v’kk Hkko&Hkkouk O;Dr >kysY;k vlY;kus
nfyr dfork gh ejkBhrhy lkekftd dforspkgh ,d egŸoiw.kZ Hkkx vkgs rlk ^x>y*gk

- 23 -
ewGpk izsefo”k;d dfork izdkj vkgs ijarq lwQh larkauh R;kyk bZ’oj izsekus uos ifjek.k
fnys] Lokra= izkIrhP;k pGoGhosGh mnwZ x>ydkjkauh R;kyk Lokra= izsekps] ns’kizsekps
vtwu ,d uos ifjek.k cgky dsys- R;k ik’oZHkwehoj vkrk ejkBh x>ykae/kwu nfyr izse]
lekt izse] ekuork okn ;k xks”Vh foiqy izek.kkr o fofo/k izdkjkauh O;Dr gksÅ ykxys
vkgsr- ejkBh x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k nfyr tkf.kok vki.k tk.kwu ?ksrY;k uarj gs
izd”kkZus vkiY;k y{kkr vkY;kokpwu jkgr ukgh gs [kjs!

lanHkZ o fVik%

1- /ksaMs ?ku’kke % ^ckljh* ekulUeku izdk’ku] iq.ks] izFke vko`Ÿkh 14 tkusokjh 1999]
i`”B 36
2- vkBoys xkSjdqekj % ^loky* Jh leFkZ lkbZ forj.k] iq.ks] izFke vko`Rrh ekpZ 2000]
i`”B 46
3- r=So] i`”B 18, 34,60,73,70,75,81
4- jksdMs y- l- % ^vksY;k t[kek* vfHkftr izdk’ku] ukxiwj]
izFke vko`Rrh 10 uksOgs- 1989
5- /ksaMs ?ku’kke % mfu] i`”B 19
6- vkBoys xkSjodqekj % mfu] i`”B 41
7- culksMs Hkkxor % ^nGk dkaMk* jkueu izdk’ku] eqacbZ] izFke vko`Ÿkh ]
26 fMlas- 1982, i`”B 42
8- jksdMs y-l- % mfu] i`”B 17
9. /ksaMs ?ku%’;ke % mfu] i`”B 47
10- vkBoys xkSjodqekj % mfu] i`”B 13
11- jksdMs y- l- % mfu] i`”B 68
12- r=So i`”B 70]75, 81
13- tk/ko jekdkar % ^xhr x>y* fgjk izdk’ku] Mksafcoyh] izFke vko`Ÿkh] uksOgsa
1998, i`”B 41
14- vkBoys xkSjo dqekj % mfu] i`”B 51
15- fo’ks”kr% lksykiwj ;sFkhy uO;k fi<hrhy ,d egŸokps doh MkW- /kEeiky jRukdj
ákaP;k ^yDrjkaph x>y* uhgkjk izdk’ku iq.ks] izFke vko`Ÿkh 6 fMlsa 1994 i`”B 36
fdaer : 15@& gk dfork laxzg miyC/k gksÅ ‘kdyk ukgh- R;kauh ,dsdkGh pkaxY;k
x>yk fyfgY;k gksR;k] gs R;kaP;k ák ifgY;k dfork laxzgko:u y{kkr ;srs-
16- lnj ‘kks/k fuca/kklkBh ek>k x>ydkj fe= iznhi fuQkMdj- iq.ks- ákph eyk enr
--usgeh izek.ks-- >kysyh vkgs- gs ;sFks ÑrKrkiwoZd uksanorks-

laidkZlkBh iRrk %& MkW- vfouk’k lkaxksysdj]


ejkBh foHkkx] iq.ks fo|kihB] iq.ks-
eks- 9850613602

- 24 -
x>yk

nks?ks % Lo-m-jk-fxjh

;s xMs ckxsr FkksMs Fkkacq;kuk(


;k Qqykaik'kh tjkls cksyq;kuk-

pkan.ks gs vkt ckxsJh izek.ks]


ykspukauh /kqan vkrk xkÅ;kuk-

pqacukpk yktjk NsMw rjk.kk(


lwj okÚ;kyk lqxa/kh nsÅ;kuk-

jk= vkgs vktph >adkjysyh(


xk=xk=h xksanquh rh ?ksÅ;kuk-

gh ?kMh osMs iqUgk ;s.kkj ukgh(


;s fuGs vkHkkG nks?ks gksÅ;kuk-

- 25 -
ouokl % MkW-JhÑ".k jkÅr

deh >kyk >esY;kapk ftokyk =kl FkksMklk(


?kMhHkj ykHkyk tsOgk rq>k lgokl FkksMklk-

fnolHkj jkst ejrkuk rqyk ;sbZy rks dkeh(


ldkGh Bso tx.;kpk euh mYgkl FkksMklk-

iqUgk >kyh pqdh ek>h] iqUgk eh QloY;k xsyks(


iqUgk >kyk ftOgkGÓkpk eyk vkHkkl FkksMklk-

dq.kkyk 'kks/krs fHkjfHkj utj vksyh vlks'khus(


dq.kkph okV ikgs gk v[ksjh 'okl FkksMklk-

udks okpw d/kh iksFkh]udks tkÅl rhFkkZyk(


mik'kh ysdjkuk rw rq>k ns ?kkl FkksMklk-

dq.kkyk os<ys ukgh bFks rw lkax yksP;kauh(


fufeRrs 'kks/kquh fe=k]tjk rw gkl FkksMklk-

ijh{kk laiyh dksBs vjs v|ki lhrsph(


eyk lkaxw udks jkek rq>k ouokl FkksMklk-

- 26 -
gh uoh nq%[ks % paæ'ks[kj lkusdj

gh uoh nq%[ks txkyk lkaxrh fnujkr vkrk(


ikfgts /kUoarjh nsokgquh fu".kkr vkrk-

eh dls fol:u xsyks ekxps lanHkZ dkgh\


cksy ek÷;k'kh tjk rw ;kp lanHkkZr vkrk-

ekjrs vkgs eyk vodk'k R;k cktwl gkdk(


eh eyk lksMwu |kos dks.kR;k foojkr vkrk\

dks.kR;k oLrhr gksrh lkn eh rqtyk fnysyh\


,sdrks vkgs rq>k izfrlkn eh fotukr vkrk-

vkiyk 'k=w [kjs rj vkiY;k iksVkr vkgs(


vkiys vkgsr ts ts rsp djrh ?kkr vkrk-

- 27 -
J)k % [kyhy eksehu

uezrk LoxkZl eksBk ekurs(


vk<îrk LoxkZl xksBk ekurs-

thoukps eeZ J)k]yhurk(


va/kJ)k /keZ [kksVk ekurs-

nSo ts nsrs r;kus rs lq[kh(


gko r`Irhykp rksVk ekurs!

pk[kys FkksMs fu ckdh Qsdys(


Hkwd T;kyk rhp iksVk ekurs-

uk'kfuæk ekxrs xknh]m'kh(


>ksi xksVîkaukp vksVk ekurs-

ladVkauk /khj ns.kkjs fdrh\


?kkcjs dkMhl lksVk ekurs-

vkMos /kkxs gos rk.;kl ;k(


izhr gh /kS;kZl /kksVk ekurs-

lwj dh gs ihB ok gs pkan.ks(


ek; vksohyk ?kjksVk ekurs-

QksMys ukgh dq.kh ok okpys(


i= gs lk/ks y[kksVk ekurs-

iqLrdkus jko >kyk dk dq.kh\


fo}Ùkk ikukal uksVk ekurs-

- 28 -
oknGkyk vMfo.ksgh 'kD; vkgs % Mh-,u-xkax.k

oknGkyk vMfo.ksgh 'kD; vkgs(


vu~ fotkauk >sy.ksgh 'kD; vkgs-

rw frFks vkgsl] rksoj I;kl ek>h&


e`xtGkus Hkkx.ksgh 'kD; vkgs-

rw udks fo'okl Bsow vkj'kkoj(


rks pgkMh yko.ksgh 'kD; vkgs-

tho?ks.kh jk= vkgs ikSf.kZesph(


pkan.;kus iksG.ksgh 'kD; vkgs-

rksdMîk gkrkar vkgs ftÌ eksBh(


paæ gkrh ykx.ksgh 'kD; vkgs-

laiyh ukrh v'kh dh dk; lkaxw&


lkoyh et VkG.ksgh 'kD; vkgs-

- 29 -
oSuxaxsP;k frjh % izYgkn lksusokus

fgaMyks osMîkijh ;k oSuxaxsP;k frjh(


tho >kyk ckljh ;k oSuxaxsP;k frjh-

>ksiMîkaps xko ek>s] ek.kls lk/khlq/kh(


ghp ek>h ia<jh ;k oSuxaxsP;k frjh-

jkcrh ekrhr dkGÓk ikaMqjaxkph :is(


|ko;kyk Hkkdjh ;k oSuxaxsP;k frjh-

;k fuGÓk ik.;kr jk=h paæ&rkjs Mqacrh(


LoxZ ;sbZ Hkwojh ;k oSuxaxsP;k frjh-

vksrrks xxukrquh dks.khrjh ekrhojh&


ve`rkP;k ?kkxjh ;k oSuxaxsP;k frjh-

ghp xaxk] paæHkkxk]ueZnk]baæk;.kh(


eks{k ;s nkjkojh ;k oSuxaxsP;k frjh-

vkejkbZrwu dks.kh tUetUekapk l[kk&


'khG ?kkyh varjh ;k oSuxaxPs ;k frjh-

eh d/kh gksÅu jk/kk gkd R;kyk ekjrks(


HksV nsbZ Jhgjh ;k oSuxaxsP;k frjh-

okVrks nsokl gsok]rks Eg.ks ?ksbZu js&


tUe eh dsaOgkrjh ;k oSuxaxsP;k frjh!*

- 30 -
vkHkkj % olar ds'ko ikVhy

R;kauk dls dGkys eh rkt cka/kY;kps(


eh cksyyksp ukgh eqerkt okjY;kps-

cksykfo'kh dq.kkyk ukgh dq.khp tkxs(


tkxsi.khp R;kaps gs lksax >ksiY;kps-

;sFks u lai.kk&;k okVsojh mHkk eh(


gksrkr Hkkl etyk rw gkr lksMY;kps-

ek÷;kp lkoyhyk rh lkaxrs d'kkyk(


ikBhojh mUgs eh cka/kwu pkyY;kps-

R;kaP;kp Qk;|kps eh cksy.kkj gksrks(


tkghj rksp >kys ^vkHkkj* ekuY;kps-

- 31 -
mUeÙk 'okinkauks % lqj's kdqekj oSjkGdj

mUeÙk 'okinkauks ukpk [kq'kky vkrk(


gk ns'k HkkeVîkauk dsyk cgky vkrk-

cktkj lTtukapk jk=h mBwu xsyk(


fu"iki ikejkauk dksBs fodky vkrk-

vkyk iqUgk uO;kus gaxke lkaRoukapk(


laHkkforkaizek.ks 'kks/kk #eky vkrk-

fuO;kZt R;k dGÓkauk vkrk dq.kh u okyh(


nkjh]?kjh dqBsgh fnlrh nyky vkrk-

ns vkljk]iqUgk eh ijrwu vkt vkyks(


lkjs tqus xqUgs rw iksVkr ?kky vkrk-

- 32 -
laLÑrhps dk; tkrs % deykdj nslys

laLÑrhps dk; tkrs] Hkksxrks R;kykp dGrs(


lH;rsP;k vkJ;kyk jkst ;sFks iki oGrs-

'kks"k.kkyk var ukgh]jkT; gs ;soks dq.kkps(


ihB [kkrs 'oku ;sFks]vka/kGs gs jkst nGrs-

LoPNrk vfHk;ku R;kaps]Hkk"k.ksgh LoPN R;kaph(


xkMxsckck igkgks] oL= gs rqepsp eGrs-

dk; gksrs naxyhus xks/kjk gks ok v;ks/;k(


ekjyk ek.kwl tkrks ek.klkaps xko tGrs!

/kqrZ lkjs ykVrkrh yksdlsospkp esok(


jkc.kkjs gkr [kkyh] nSo HkyR;kpsp QGrs-

- 33 -
fe=k % vfouk'k lkaxksysdj

y{kkr Bso fe=k(


ân;kr nso fe=k-

QqVys dls xq:aps


vkrkp iso fe=k-

/kekZl ekU; ukgh(


gh nso?kso fe=k-

va/kkj ektysyk(
rw nhi rso fe=k-

^vfouk'k*xks"V lkaxs
dh lR;eso fe=k-

- 34 -
lTtukapk % Jhjke fxjh

gk ,o<îkplkBh et /;kl lTtukapk(


rk:u U;ko;k gk lgokl lTtukapk-

o/kLraHk vktgh rs jäkr ek[kysys(


vkgs vtwu rktk bfrgkl lTtukapk-

gh 'okins fogjrh fol:u oSj tsFks(


cgqrsd rks vlkok vkokl lTtukapk-

pkyw ijaijk rhp Qqykl cksp.;kph(


uk lai.kkj ;sFks ouokl lTtukapk-

txrkr thotarw R;kaP;keqGsp ;sFks(


lk/kklq/kk u osMîk gk 'okl lTtukapk-

vkdk'k dai ikos]/kjrh nqHkaxyh gh(


ikgwu psgjk vkt mnkl lTtukapk-

T;kaph eus Qqykaph]vUk~ nsg panukpk(


gksrks dlk dGsuk rqt =kl lTtukapk-

- 35 -
dk d/kh laisy vkrk % oanuk ikVhy

dk d/kh laisy vkrk lkax dkjkokl ek>k(


dk eyk NGrks dGsuk tho?ks.kk Hkkl ek>k-

vkt dk osMh Qqys gh xq.kxq.kk;k ykxysyh(


rw bFks vkyh [kjs dh cksyrks vkHkkl ek>k-

gk; ,dkarh eyk rw HksV.ks VkGw udks uk(


vkoMw ykxsy osMs c?k rqyk lgokl ek>k-

vkBos uk et d/kh bFkY;k Qqyka’kh cksyyks eh(


xa/k dk ;sbZy vkrk ;sFkY;k dkV;kl ek>k-

rkjdk rstkse;h rw] g~;k uHkkfry nkfeuh rw(


rw udks iRrk fopk: fdjZjZ dkGks[kkl ek>k-

dk eyk tkxk ulkoh eSQyhe/;s r;kaP;k(


gk dqBs ek>k xqUgk dh ckt vkgs [kkl ek>k-

uk dq.kkpk gkr ikBh] uk ?kjk.ks xktysys(


ekf>;kiklwu >kyk gk lq: bfrgkl ek>k-

ekurks vkHkkj R;kaps ?ksmuh xsys Le’kkuh(


okpyk rsOgk xMs gks pky.;kpk =kl ek>k-

- 36 -
ftOgkGk % lehj pOgk.k

fnol tkrks dlkgh]jk= tkrk tkr ukgh(


dq.kkykgh folj.ks vkiY;k gkrkr ukgh-

dq.kkyk ân; ns.ks vkiY;k gkrkr ukgh(


dls lkaxw rqyk dh izse dsys tkr ukgh-

u ok&;kyk]u rk&;kyk]u iokZ pkan.;kyk(


?kuk rw lkax ek>k paæ dk xxukr ukgh-

tjh lqdyh Qqys]ljyk tjh e/kqekl rfjgh(


vls gks.kkj ukgh xa/k ;k fotukr ukgh-

u mjyh vks< rh]ukghp dksBs rks ftOgkGk(


rls rs izse gh vkrk l;s viqY;kr ukgh!

- 37 -
gh izsekph tkr dks.krh % v'kksd Fkksjkr

gh izsekph tkr dks.krh\


mtsM dksBs]dksBs i.krh!

vkuankyk rksVk ukgh(


nq%[kkphgh ukgh x.krh-

xsyh dksBs 'kkGk ek>h\


dsoG ?kaVk dk [k.k[k.krh\

vkØanu gs pgw fn'kkauh(


yksd rjhgh xk.ks Eg.krh!

?kko 'ksoVh ?kkop vlrks(


dkgh ejrh]dkgh d.grh-

- 38 -
izrh{kk % Lo- O;adVs'k ns'keq[k

rh iqLrds fudkeh] ukikl R;k ijh{kk(


>ksGhr pkd&;kaph T;k ekxrhy fHk{kk-

eh tUe ?ksrY;kpk vijk/k ekU; dsyk(


vk;q"; daB.;kph dsyh dcwy f’k{kk-

dlyhp vklokauk izLrkouk tesuk(


dlyhp osnusph djrk u ;s leh{kk-

Lokra=~; lw;Z vkyk ?ksmu nksu xks"Vh(


gLrkarjhr lÙkk Hkk"kkarjhr fn{kk-

vkrk ijLijkauk MksGs feVwu ikgw(


;s]laiow eqD;kus HksVhryh izrh{kk-

- 39 -
izHkkjh % #is'k ns'keq[k

ik;kr =k.k ukgh vkrk pqdsy okjh(


FkksMh rjh foBksck ckdh vlks m/kkjh-

vkdkar ekaMY;kus mi;ksx dk; >kyk(


pqipki lksl.;kph Bsok vrk r;kjh-

pSuhr jkg.;kpk ifj.kke gkp gksrks(


vkyh vrk uf’kch dk;e miklekjh-

brdh izpaM Hkhrh gh okVrs ftokyk(


ek>;k e/kwu vkrk gks.kkj eh Qjkjh-

Hkksxwu v/kZ&lRrk vkHkkj ekuys eh(


vktUe thoukus et Bsoys izHkkjh-

- 40 -
eh 'kCn cksyysyk % jfoizdk'k

eh 'kCn cksyysyk >kyk izek.k vkgs(


Eg.krkr ,sd.kkjs gs lafo/kku vkgs-

vkEgh dGÓkdGÓkaps dsysr ik; Hkkjh(


vkrk rq>s olark clys nqdku vkgs-

vkrk leqæ lq)k ykxsy FkjFkjk;k(


jLR;kojh mrjyh ek>h rgku vkgs-

[kksVs [kjs djk;k dsdkVyh odhyh(


vkÙkkp fHkar gksrh! vkÙkkp dku vkgs!

ik.;kojhp R;kauh ek>s lj.k jpkos(


esyks rjh eukph ckdh rgku vkgs-

- 41 -
rqdk % vfer ok?k

vkyk d/kh vpkud ijrwu tj rqdk(


ek:u Bkj R;kyk Hktrhy iknqdk-

ikgwu vkjlk rw dsyhl oj utj(


vu~ yktY;k v/kk'kh ckxsrY;k pqdk-

ukgh fryk tjkgh tj [kar dksByh(


ex dk vlk Lor%yk rw dkslrks Qqdk\

vksys d:u xsyh vktUe rh eyk(


<kGwu ,d vJw MksGÓkryk lqdk-

eh cksyyks tjk dh vkdk'k QkVrs(


;srks Hkqdai tsOgk eh jkgrks eqdk-

- 42 -
b'kkjs % vfHk"ksd mnkoar

gksrs rq>s b’kkjs(


xqarwu Bso.kkjs-

eh cksyrks rq>;k’kh(
tGrkr fe= lkjs-

cktkj gk Bxkapk(
fodrkr panz rkjs-

[kkmu ekal ?;k ex


xkseq= f’kaiMkjs-

ftadk;P;k fn’kk rj(


ik;kr cka/k okjs-

fcu/kkLr ek= dSnh(


/kkdkr gs igkjs-

- 43 -
x>y % veksy f’kjlkV

psg&;koj Hkko [kksVk(


ukVdkauk dk; rksVk \

ykxrks Bldk tjhgh(


?kkl ?;k rksaMkr eksBk-

?;k pohyk ehB FkksM(s


[kkr tk uqlR;kp uksVk-

Qä ^ek>s* ,sd FkksMs(


[kwi rw gks'khy eksBk!

jkst ?;k ckjk[kMh vu~


v{kjs frrdhp ?kksVk-

- 44 -
gk lwj ckljhpk % 'kjn xkoaMs

gk lwj ckljhpk okts dqBsrjh(


jk/kkp ,suosGh ykts dqBs rjh-

eh lkslY;k eqD;kus lk&;kp ;kruk(


Ik.k jä lkaMys gs rkts dqBsrjh-

ek÷;k rq÷;kr uOgrh dlyhp ca/kus(


i.k okn dso<k rks xkts dqBsrjh-

>kyk djkj tsOgk gk ns'k jk[k.;k(


gjysr ckn'kkgh jkts dqBsrjh-

injkr >kdquh;k gk nsg uouok(


rh ek; ysdjkyk ikts dqBsrjh-

- 45 -
xkocanh % eukst lksuksus

fpark d: udks rw Eg.krkr yksd lkjs(


fparsr rsp eksB~;k fnlrkr yksd lkjs-

rks&;kr dks.kR;k js txrksl ek.klk rw(


rks&;kr tUe tkrks Qlrkr yksd lkjs-

xka/kh rqEghp lkaxk feGrkr ’kL= dksBs\


fgalkp lR; vkgs] cdrkr yksd lkjs-

cka/kw uohu oLR;k ikMwu >ksiM~;kauk(


;k QDr ?kks”k.ksoj txrkr yksd lkjs-

vk/kkj ekx.;kyk ;srk Qdhj dks.kh(


R;kykp xko canh djrkr yksd lkjs-

-------------------------
- 46 -

You might also like