Professional Documents
Culture Documents
-2-
Js; ukekoyh
laiknd % x>ydkj
izfrlknkdfjrk %
gazalkar@gmail.com”
-3-
laikndh;
x>yizseh fe=kauks dsoG dforslac/kh vkf.k R;krgh fo’ks”k dkO;izdkjklac/kh ,[kknk CykWx
pkyfo.ks fdrh ftdjhps vkgs] gs ejkBh CykWxfo’okyk ,Ogkuk pkaxys ifjfpr vkgs-
x>y ák fo’ks”k dkO;izdkjkyk okfgysyk gk CykWx fnukad „Š ekpZ 2008 yk ^HkhM
yksxks dh gVknks ds eS ftank gw vHkh* ák lqn’kZu Qkfdj ;kaP;k ojhy ys[kkus
^x>ydkj*ph lq:okr >kyh- vkf.k lgk efgU;kP;k vYiko/khr R;kph ikp gtkjkgwu
vf/kd i`"Bs txHkj okpyh xsyh- ;k izfrlknkus vkepk mRlkg vkf.k vkRefo'okl
vf/kd nkaMxk >kyk-
-4-
,[kknh Hkêh Nku tekoh rls vusd dykoar ,d= vkys- R;kr Nk;kfp=dkj v'kksd
oku[kMs ^izoh.k* ;kaps ;ksxnku Qkj eksykps vkgs- ,[kknh furkar lqanj dfork okprkuk
eukr vusd Hkkorjax meVrkr] vk'k;kps vusd inj vkiY;k laKsr myxMrkr vkf.k
R;k izfrek vkiY;k us.khosr dk;e jsaxkGrkr rls ^izoh.k* ;kaps Nk;kfp= vkgs-
lheksYya?kukP;k vFkkZps lkSan;kZRed lalwpu dj.kkjs Nk;kfp= R;kauh eq[ki`"BklkBh miyC/k
d:u fnys-
fgalsus dks.krsgh iz'u d/khgh lqVr ukgh gsp [kjs] ckdh loZ ^cdokl* vkgs-
vekoL;sP;k ?ku?kksj va/kkjkr ,[kknh boyh i.krh vkiY;kijhus izdk'knku djrs- r'kh gh
mesn vkgs- rh dk;e jkg.;klkBh ák i.krhr vkiY;k 'kqHksPNkapk Lusg ?kky.ks gsp
dks.kR;kgh fp=dkjkps] Nk;kfp=dkjkps] x>ydkjkps] dykoarkps bfrgklnÙk drZO; vkgs
vls vkEgh ekurks- vkf.k ák ^lheksYya?kukP;k* izdk'kokVsoj vkeP;k 'kqHksPNkapk ,d
fdj.k vaFkjrks&
^boY;k'kk i.krhus
nwj iGrks va/kkj]
y<.kkÚ;k ek.klkyk
nsrs 'kqHksPNk vk/kkj-*
&laiknd
-5-
x>ydkj
lheksYya?ku fo’ks"kkad 2008
----------------------------------
ys[k %
-6-
x>yk
nks?ks % Lo-m-jk-fxjh@25
ouokl % MkW-JhÑ".k jkÅr@26
gh uoh nq%[k % paæ'ks[kj lkusdj@27
J)k % [kyhy eksehu@28
oknGkyk vMfo.ks% Mh-,u-xkax.k@29
oSuxaxsP;k frjh % izYgkn lksusokus@30
vkHkkj % olar ds'ko ikVhy@31
mUeÙk 'okinkauks % lqjs'kdqekj oSjkGdj@32
laLÑrhps dk; tkrs % deykdj nslys@33
fe=k % vfouk'k lkaxksysdj@34
lTtukapk % Jhjke fxjh@35
dk d/kh laisy vkrk % oanuk ikVhy@36
ftOgkGk % lehj pOgk.k@37
gh izsekph tkr dks.krh % v'kksd Fkksjkr@38
izrh{kk % Lo-O;adVs'k ns'keq[k@39
izHkkjh % #is'k ns'keq[k@40
eh 'kCn cksyysyk % jfoizdk'k@41
rqdk % vfer ok?k@42
b'kkjs % vfHk"ksd mnkoar@43
x>y % veksy f’kjlkV@44
gk lwj ckljhpk % 'kjn xkoaMs @45
xkocanh % eukst lksuksus @46
-7-
ek>h ejkBh x>y&xk;dh % lq/kkdj dne
-8-
eyk egkjk”Vªkrp uOgs rj egkjk”Vªkckgsj gh jfldkadMwu izpaM nkn
feGr xsyh- ifgY;kp cSBdhr lknj dsysY;k x>ysyk o lqjkoVhyk
nkn feGo.ks ;kr lkjs dkgh vkys] vls eyk okVrs- ek>h Lor%ph
osxGh v’kh xk;u ‘kSyh r;kj Ogkoh Eg.kwu vkoMr vlqugh
ejkBhrhy yksdfiz; o izfl) xk;dkaph Hkkoxhrs] ukVîxhrs eh
vH;klyh ukgh- okjaokj ,sdyh lq)k ukgh- 1958 e/;s eh rcyk
f’kdk;yk lq:okr dsyh- oMhy vknj.kh; ikaMqjaxth dne gs okjdjh
laiznk;kps fonHkkZrhy izfl) xk;d o gkeksZfu;e oknd xk.;kps o
gkeksZfu;e oknukps izkjafHkd /kMs R;kauhp fxjOkwu ?ksrys- ;orekGykp
‘kkL=h; laxhrkps f’k{k.k lq: vlrkauk 1965 e/;s f’kojatu
vkWdsZLVªkae/;s laxhr la;kstu] vWdkWfMZ;u oknu o xk;u vls vusd
O;ki lkaHkkGrk lkaHkkGrk pkyh clfo.;kpk Nan tMyk- ygku
eqykalkBh ckyxhrs- fo|kF;kZalkBh leqgxhrs ukVdkalkBh ukVîxhrs
v’kk fofo/k izdkjP;k xk.;kauk vkWdsZLVªkP;k izR;sd dk;ZØekr eh
Lojc) djhr xsyks- vkWdsZLVªkP;k izR;sd dk;ZØekr eh Lojc)
dsysys ,drjh izse xhr fdaok HkfDr xhr lknj dsY;k tkr vls
vkWdsZLVªkP;k 10 o”kksZP;k dkyko/khr vWdkWfMZvu] gkeksZfu;e] rcyk]
esaMksfyu] vkWxZu] fxVkj o brj rkyok| gkrkGrk izkfo.; feGr
xsys- R;klkBh ;k ngk o”kkZrhy fnolkps jkst ngk rs ckjk rkl
vkWdsZLVªkP;k [kksyhrp lrr fj;kt djkok ykxyk- ;kpk Qk;nk
Eg.kts eh vkdk’kok.kh ukxiwjph Lojijh{kk mŸkh.kZ gksowu
vkdk’kok.khpk ekU;rkizkIr xk;d o esaMksfyu oknd >kyks-
R;k dkGkr vkdk’kok.kh dykoar Eg.kwu fejo.;kr etk ;k;ph-
1972 e/;s ;orekG ftYákrhy vk.khZ ;k ohl gtkj
yksdoLrhP;k xkokr bPNk ulrkaukgh vkfFkZd rMtksMhlkBh laxhr
f’k{kd Eg.kwu #tw >kyks- rsFks ljksn o larwj ok|s vk.kwu eulksDr
fj;kt dsyk- dkgh ljksnoknukp rj dkgh larwj oknukps tkghj
dk;ZØegh dsys- ;k osGh xk;u dh oknu v’kk f}/kk eufLFkrhr
vlrkauk Lo- NksVk xa/koZ o Lo- ftrasnz vfHk”ksdh ;kauh eyk eksykps
ekxZn’kZu d:u xk.ks dk;e Bsoys- ftrsanz vfHk”ksdh ;kapk Lor%pk
vlkckt gksrk rj NksVk xa/koZ ;kaps Lora= O;fDreŸo gksrs-
-9-
xk;ukrhy eqPNZrk i)rhcíy ‘kkL=h; Kku fo’kkjnP;k ijh{ksP;k osGh
ekfgr >kys gksrs- izkR;f{kdkps /kMs ek= Lor% NksVk xa/kokZauh eyk
fnys-;kpk mi;ksx eyk x>y xkrkauk usgehp gksr xsyk- R;keqGs ;k
nksu egku O;fDrapk mYys[k dj.ks eyk vko’;d okVrs- ;orekGps
doh fe=’kadj cMs ;kauh fyghysyh&
vkEgh vls fnok.ks vkEgkl uko ukgh
vkEgh ?kjks?kjh vu~ vkEgkl xko ukgh
gh 1975 e/;s Lojc) dsysyh ek>h ifgyh x>y gks;- ukxiwjP;k
fonHkZ lkfgR; laxhr foHkkxkP;k mn~?kkVuk izlaxh ek>k dk;ZØe
xMdjh lHkkx`gkr >kyk- ;k dk;ZØekps v/;{kLFkkuh doho;Z lqj’s k
HkV gksrs- ;k dk;ZØekr ojhy x>y ,sdwu R;kauh R;kaP;k dkgh x>y
eyk Lojc) djk;yk fnY;k- vk.khZ eqDdkeh R;k Lojc) d:u
nqlÚ;k ukxiwj okjhr R;kauk ,sdfoY;k- R;kauk vkoMY;k o vkeph
daqMyh TkqGyh- nks?ksgh euLoh LoHkkokps vlY;keqGs eukus gh ,d=
vkyks 1980 iklwu vkEgh nks?kkauh ,d= dk;ZØe djk;yk lq:okr
dsyh- lq:okrhyk rs dkgh x>yk R;kaP;k i)rhus ,dok;ps Lojc)
x>y ,sdok;pks 1080 rs 1982 ák nksu o”kkZr x>y o x>y
xk;dh yksdki;Zar iksgpfo.;kdjhrk vkEgh nks?ks izlaxh injkyk [kkj
ykowu egkjk”VªHkj ^o.ko.kyks* gGqgGw ek>k iw.kZi.ks rhu rklkapk
QDr ejkBh x>y xk;ukpk dk;ZØe r;kj >kyk- ;k dk;ZØekyk
^v’kh xkoh ejkBh x>y* gs ’kh”kZd lqjs’k HkVkauhp fnys- fonHkZ]
ejkBokMk] nf{k.k egkjk”Vª vlk izokl djr djr 15 tqYkS 1982
yk iq.;kP;k egkjk”Vª lkfgR; ifj”knsP;k ek/ko T;qfy;u lHkkx`gkrhy
dk;ZØekus ^v’kh xkoh* pk >asMk iq.;kr jksoyk- ;k osGsi;Zar QDr
ejkBh x>y xk.;kpk rhu rklkapk dk;ZØe dj.kkjk ,dgh xk;d
egkjk”Vªkr uOgrk] ^v’kh xkoh ejkBh x>y* gk ejkBh x>y
xk;ukpk egkjk”Vªkrhy ifgyk dk;ZØe gksrk ;kpk iqjkok Eg.kts
R;kosGP;k orZekui=krhy ckrE;k- e- lk- i- P;k dk;ZØekps
/ofueqnz.k o vkdk’kok.kh iq.ks ojhy fueaf=rkalkeksjhy dk;ZØekps ,d
rklkps /ofueqnz.k gk gks;- ;k dk;ZØekaps fuosnu Lor% lqjs’k HkVkauh
dsys gksrs-
- 10 -
;k dk;ZØekyk je.k j.kfnos] iznhi fuQkMdj] vfuy dkacGs] laxhrk
tks’kh] oxSjs R;kosGps uoksfnr o vkrkps izLFkkfir x>ydkjkalkscrp
^lkscrdkj x- ok- csgjslkj[;k vusd ekU;oj O;fDr mifLFkr
gksR;k- iq.;krhy je.k j.kfnos] izfni fuQkMdj] o vfuy
dkacGs ;kaP;k x>yk dk;ZØeke/kwu loZizFke eh xk;hyks vkgs- x>y
xk;ukP;k dk;ZØekr x>ykaph fuoM vfr’k; egŸokph vlrs-
x>ykapk eryk tj JksR;kaP;k ân;kr ?kql.kkjk vlyk rj iq<hy ‘ksj
rs eukiklwu ,sdrkr- rlsp x>yph cafn’k r;kj djrkaukgh vusd
vo/kkus Bsokoh ykxrkrk- x>yps ‘kCn o Hkko Li”V i.ks JksR;kai;Zr
iksgksprhy v’kh cafn’k o xk;dhph i)r vlk;yk goh-
rlsp ,[kk|k ‘ksjkrhy fof’k”V ‘kCn [kqyok;pk vlsy rj R;kyk
Lojkaph osxGh fVªVesaV |koh ykxrs- uqlR;k cafn’khus gs dke Hkkxr
ukgh- [kjs rj cafn’k r;kj dj.ks gk ‘kCniz;ksxp ekÖ;k n`”Vhus
pqdhpk vkgs- x>y okprk okprk vkRkY;k vkr [kG[kG lq:
gksowu ,[kknh lqjkoV mQkGwu ckgsj ;srs rh [kjh cafn’k gks;- rh
vkiyh ulrs i.k vki.k QDr ek/;e vlrks- vkysY;k pkyh vkf.k
cka/kysY;k pkyh ;krhy rQkor vkReijh{k.k dsY;kl y{kkr ;srs-
rlsp tk.kdkj Jksrsgh dkgh izek.kkr vksG[kw ‘kdrkr- ‘ksjkph
ltkoV ek= vfoHkkZo] frjksHkko vkf.k eqPNZuk i)rhus vfr’k;
pkaxY;k izdkjs djrk ;srs- i.k R;klkBh ‘kkL=h; laxhrkpk l[kksy
vH;kl dj.ks vko’;d Bjrs- cafn’k cka/krkaukgh ;kpk mi;ksx gksrks-
‘kCn vkf.k Loj nksUghgh nenkj vlrhy rj nkn ge[kkl feGrsp-
mnkgj.ksp |k;ps >kyh rj vusd nsrk ;srhy i.k tkxsvHkkoh dkgh
mnkgj.ks nsr vkgs- vk.khZ ft- ;orekG eqDdkeh ek>s ?kjh lqjs’k
HkVkauk gh dgk.kh rqÖ;kp Ugk.;kph] rkiysY;k v/khj ik.;kph gh
x>y lqpyh yxsp eyk nsÅu pky clok;yk lkafxrys eh
- 11 -
gkeksZfu;e ?ksÅu clyks- x>y okprk okprk HkqikGhps Loj
eukr :ath ?kkyk;yk ykxys- x>y okprk okprk HkqikGhps
Loj :ath ?kkyk;yk ykxys- cafn’k r;kj >kyh- i.k R;krhy
^v/khj* ;k ‘kCnkyk fnysyh lqjkoV eukr Blr uOgrh v[[kh jk=
tkxwu >kY;kuarj HkqikGhr ulysyk ‘kq) fu”kkn lgk¸;kyk vkyk o
v/khjyk vk/kkj nsrk >kyk rsOgk dqBs lek/kku >kys- jk=Hkjkph ek>h
rxex lqjs’k HkV c?kr gksrs- i.k cksyys dkghp ukgh- ldkGh ek=
eukiklwu nkn nsÅu jk=Hkjpk ‘kh.k ?kkyfoyk iq<s izR;sd
dk;ZØekr ;k x>ysus nkn ?ksryh- ^gs rq>s v’kk osGh ykt.ks cjs
ukgh*] ^;k Qqykauh NsMyh jku xk.kh*] eh vlk R;kckljhpk lwj gksrks*]
fn’kk xkrkr xhrs Jko.kkph* v’kk vusd mŸkeksŸke jpuk
vkEgh ,d= vlrkauk r;kj >kY;k- dk;ZØekr x>y
xkrkauk ,[kk|k ‘kCnkyk LOkjkauh dqjokG.;kph fdaok ‘kCnkFkZ useds
i.kkus JksR;kauk dGkok Eg.kwu dkgh rjh osxGs dj.;kph mEkhZ ,suosGh
nkVwu ;srs- v’kk osGh tj ;ksX; izdkjps LOkj ykoY;k xsys rj rks
‘kCn ifj.kke dkjd Bjrks- ^dkypk rq>k ek>k panz osxGk gksrk*-
;krhy ^osxGk* ;k ‘kCnkpk osxGsi.kk nk[kfo.;klkBh ewG cafn’k
dY;k.k FkkVkrhy vlwu eh dksey fj”kHkkpk iz;ksx d:u osxGsi.k fl)
d:u jfldkaph nkn ?;k;pks- rlsp m-jk-fxjhP;k ^;k ,dys i.kkpk
NsMhr eh fi;kuks* ;k x>ye/khy ^freh ehjkr
eh gjoysyh funzk vukFk
ek>h* ;k vksGhrhy gjoysyh ;k ‘kCnkyk Lojka}kjs gjfoY;kpk
vkHkkl fuekZ.k dj.;kpk ek>k iz;Ru usgeh nkn ?;k;pk- ;k x>ysph
ewG cafn’k ekydal jkxkr vkgs- nqljh vksG vkgs ^vksBkl HkSjohrp
usÅu iqUgk ekydalkr ;s.ks Eg.kts r;kjhps dke i.k ;kpk tks dkgh
ifj.kke ,sd.kkÚ;koj gksrks rks dk;e y{kkr jkg.kkjk vlrks- 1975
iklwu egkjk”Vª o egkjk”Vªkckgsj toG toG gtkj dk;ZØe eh dsys-
HkVkaP;k 60 VDds x>yk Lojc) d:u xkf;yks- lkscrp fonHkkZrhy
Jhd`”.k jkÅr] m- jk- fxjh] yfyr lksuksus] ‘kadj cMs] xaxk/kj]
iqlrdj] vfuy ikVhy] if’pe egkjk”Vªkrhy laxhrk tks’kh] iznhi
fuQkMdj] bykgh teknkj] vfuy dkacGs] e- Hkk- pOgk.k] je.k
j.kfnos] lrh’k Mqacjs] eaxs’k ikMxkaodj] lnkuan Mchj] euksgj
- 12 -
j.kfils] ,- ds- ‘ks[k] ?ku’kke /ksaMs] fnyhi ika<jiÍs] f’kokth tojs]
izeksn [kjkMs rs lehj pOgk.ki;ZarP;k tqU;k UkO;k x>ydkjkaP;k jpuk
eh Lojc) dsY;k vkgs- ek>k x>y xk;dhpk okjlk ekÖ;k dU;k
dq- HkSjoh o dq- js.kw leFkZi.ks pkyfor vkgs- izfl) ek/;es o
dWlsV daiU;k eyk vk.khZlkj[;k ygku’kk xkokr okLrO; vlY;keqGs
gkrkGrk vkY;k ukgh- rlsp LokfHkekuh LoHkkokeqGs ykG?kksVsi.kk o
ik;pkVwi.kkgh teyk ukgh- R;keqGs [kÚ;k vFkkZus ejkBh x>y
xk;dhph lq:okr d:u vkf.k ‘ksdMks dk;ZØe d:ugh vktP;k
fi<hyk eh vifjfpr vkgs- i.k ekÖ;k toGpk ejkBh x>ykaP;k
cafn’khpk [kftuk iq<P;k fi<hyk ekxZn’kZd Bj.kkj vkgs- ;kr okn
ukgh- l/;k eh iq.;kr LFkk;hd >kyks vlwu ekÖ;k ijhus ejkBh
x>y xk;dh djhrk ts dkgh djrk ;sbZy rs dj.;kpk iz;Rukr vkgs-
ekÖ;k cafn’khoj vk/kkfjr ^ljxe rqÖ;kplkBh* gk ejkBh x>ykapk
dk;ZØe ekÖ;k eqyh egkjk”VªHkj djhr vkgs- x>y xk;dh f’kd.kkÚ;k
uohu fo|kF;kZauk ekxZn’kZu d:u] cafn’khaoj lrr uohu iz;ksx djhr
vkgs- ejkBh x>y ek>k izk.k vkgs-
vls Eg.kwu ek>h ejkBh x>y xk;dhph lk/kuk lq:p Bso.kkj vkgs-
cl!
---------------------------------------------------------------------
& lq/kkdj dne@lh 1 lh@ 13] fxjh/kj uxj@okjts ekGokMh]
iq.ks 52 eks- 9822400509
- 13 -
ejkBh x>ysph oknLFkGs % MkW-JhÑ".k jkÅr
x>y gk ‘kCn L=hfyaxh vkgs dh iqfYyaxh\ foank djanhdjkalkj[ks T;s”B vkf.k Js”B doh
^lkBhpk x>y* vls iqfYyaxh lacks/krkr- rj [kkoj lkj[ks mnZqps ekrCcj doh ^ekf>;k
x>yk ejkBh vls* laxzgkyk ’kh”kZd nsrkr- ,dw.k dk; rj x>y rh vkgs dh rks bFk
iklwup ák dkO;izdkjfo”k;h lq: vlysyk okn mŸkjksŸkj p<R;k Øekusp izokl djrkuk
fnlrks- eaxs’k ikMxkodj vkf.k foank djanhdjkaP;k jpuk ák x>yp UkOgsr bFki;Zar ;k
oknkph ety xsyh- uoksfnr x>ydkj rj Lor% vki.k ts fyfgrks rhp QDr x>y
vls ,desdkauk Li”V lkaxwu Lo;a?kksf”kr ^xkfyc* >kysys vkgsr- lxGîkauk xkfycp
Ogk;yk ikfgts vkgs- dq.kkykgh tkSd] bdcky] lkghj] nq”;ardqekj vla gks.ks dehi.kkpa
okVrs- bFks ejkBhfp;s uxjh ladqfpr o`Ÿkh nqlja dk;!
lw{e vkf.k lqanj fuo`Ÿkh
ŸkŸkh
o`Ÿkho:u cja vkBoya x>y gs dsoG o`Ÿk ulwu rh ,d o`Ÿkh vkgs gs okpwu pksFkk
>kysya ,dp okD; vkEgh p?kGr vlrks vkf.k iq- y- P;k ák okD;kpk mŸkjk/kZ
lks;hLdj foljrks- x>y gs dsoG o`Ÿk ulwu rh ,d o`Ÿkh vkgs- ,o<sp uOgs rj
- 14 -
frP;kr ,d lw{e vkf.k lqanj fuo`Ÿkhgh vkgs- iq- y- P;k ;k okD;krhy lw{e vkf.k
lqanj fuo`Rrh vaxh ck.kfo.ks Eg.kts yks[kaMkps p.ks [kk.;kpa dke lksMwu vkEgh vkeP;k
x>ysyk x>y u eku.kkÚ;kaoj nkrvksB [kkr vlrks- vkeP;k ledkfyukaiSdh ,[kk|kpa
eksBsi.k dcwy dj.;kbrdgh vkepa ân; eksBa ukgh- rj lw{e vkf.k laqnj fuo`Ÿkh rj
Qkj nqjP;k xks”Vh- Kkus’ojkp uko fnolkrwu ‘kaHkjosGk ?ksÅ i.k R;kaph ,d rjh vksoh
vuqHko.ka vkEgkyk lks;hpa ukgh- ijok dkO;ppZsP;k osGh iq:”kksŸke ikVhyka’kh xIIkk
ekjrkauk rs Qkj ekfeZd cksyys- Eg.kkys vktdkyP;k dohaph izfla)h tkLr i.k fla)h
deh-
x>y n’kd
1980 rs 1990 gs n’kd ejkBh dforsr [kÚ;k vFkkZus x>y n’kd gksrs- vla
Eg.kko;kyk gjdr ukgh- esudk] yksder] yksdlŸkk b- fu;rdkfydkr x>yph
pkyfoysyh lnjs] lqjs’k HkVkaps ^jax ek>k osxGk*] ^,Yxkj* gs dk;ZØe vejkorhP;k lkfgR;
laesyukr R;kaphp izxV eqyk[kr] Bk.;kP;k lkfgR; laesyukr ^x>yps ejkBh dforsoj
vkØe.k* vlk ifjlaokn] yksderph 1985 ph x>yLi/kkZ] Hkhejko iakpkGs] lq/kkdj
dne ;kaP;k x>y xk;ukP;k eSfQyh] lqjs’k HkV] eaxs’k ikMxkodj] [kkoj] Jhd`”.k
jkÅr bR;knh dohaps x>ylaxzg vls HkjxPPk miØe ;k n’kdkr v{kj’k% ikj iMysr-
vkrk cksyk! 1980 rs 1990 gs x>yps n’kd gksrs dh ukgh\
xksaMl Hkze
i.k ,o<a lxGa gksÅugh feGoys dk; rj Lor%ph vk;MsaVhVh xeko.kkaj vka/kG
vuqdj.k- mnkgj.kkFkZ & x>yph O;k[;k ^x>ysrhy ,dk ‘ksjpk nqlÚ;k ‘ksj’kh laca/k
ulrksp* v’kh udkjkRed ?ksryh- vlk lac/k vlsy rj rh x>y uOgs rj x>yP;k
QkWeZe/kyh dfork Bjrs- x>yph Øs> vlY;kua vki.k ^x>y* fygwu ^x>ydkj*Pk Ogkos-
vls izR;sd dohyk okVs- lgti.ks vusd ‘ksj ,dkp fo”k;koj lqpys rj rh x>yP;k
QkWeZe/khy dfork gksbZy- vkf.k v’kh ^deh* ntkZph dfork fygh.kkjs doh vkiY;kyk
Ogk;ps ukgh rj vkiY;kyk QDr x>ykdkjp Ogko;kps vlY;kus ,dk’ksjkph nqlÚ;k
‘ksj’kh cGscGsp Qkjdr fnyh ikfgts-
KkuihB iqjLdkj fotsrs fQjkd xksj[kiqjh Eg.krkr- ^iqjkus tekus esa xty dk ,d
vkSj :i izpyhr Fkk] ftls ^xtys&eqlyly~* dgrs gS- bl esa ‘ksj vyx&vyx Lora=
fo”k;ksa ij ugh gksrs cYdh ,dgh fo”k; ij dgs gq, gksrs gS cYdh muesa ijLij laCka/k
Hkh gksrk gS- orZeku le; esa uTeksa dfork ds dkj.k ml izdkj dh xty dh t:jr gh
ugh jgha* iwohZP;k dkGh ,dkp fo”k;kojph ^eqlyly~ x>y* vfLrRokr gksrh- ;k
x>ysr ,dp fo”k; loZ ‘ksjkae/;s vlk;pk- vkrk ^uTe* e/;s ,dp fo”k; ekaMrk ;sr
vlY;kua ^eqlyly~* Eg.kts ,dkp fo”k;kojP;k x>yph vko’;drk jkfgyh ukgh- vlk
R;kpk vFkZ- fQjkd xksj[kiqjhacíy eyk vfr’k; vknj vlwugh R;kaP;k ;k erk’kh eyk
lger gksrk ;sr ukgh- dkj.k x>y vkf.k uTe gs nksu dforsps izdkj ,desdkaps i;kZ;
Bjfo.ks dls ‘kD; vkgs\ vkf.k dkO;izdkj gs R;k dkO;kr o.kZu dsysY;k fo”k;kuqlkj
- 15 -
Bjrkr dh vkÑrhca/kkrhy ?kVdkauqlkj gs vk/kh Li”V Ogk;yk ikfgts- mnkgj.kkFkZ
vkiY;kdMs HkfDrxhrkr HkDrh gk fo”k; ;sr vlY;kus vkrk vksoh] vHkax] xkSG.k]
Hkk:M b- HkDrh fo”k;kP;k dkO;izdkjkph vkrk vkiY;kyk dkgh vko’;drk jkfgyh ukgh
vla dq.kh EgVya rj vkiY;kyk pkysy dk\ vkf.k R;kghiq<s tkÅu vls Eg.krk ;sbZy-
larkauh R;kaP;k HkDrhjpuk vksoh vkf.k vHkax dsoG HkDrh jpukaphp eDrsnkjh vlysys
dkO;izdkj vkgsr- vlk vki.k vkxzg /kjyk rj e<sZdjkaP;k vksO;k ;k vksO;kP;k
QkWeZe/khy dfork vkf.k Q- eq- f’kans vHkax gs vHkaxkP;k QkWeZe/khy dfork vls vki.k
Eg.k.kkj vkgksr dk;\ rj dks.krkgh dkO;izdkj Eg.ktsp dforspk vkÑrhca/k
gk ,desdkapk i;kZ; gksÅ ‘kdr ukgh- vkÑrhca/k gk R;krhy pj.k la[;k] pj.kkrhy
v{kjla[;k] ;ed] ekaM.kh bR;knh ?kVdkao:u Bjr vlrks-
MkW- bdcky ;kaph ^lkjs tgkWa ls vPNk fganksLrk gekjk* gh izfl) jpuk fdaok gljr
eksgkuh ;kaph ^pqids pqids jkr fnu vklw cgkuk ;kn gS* gh iz[;kr jpuk] ák nksUgh
jpukr x>yP;k vkÑrhca/kkps loZ ?kVd iw.kZ vlwugh dsoG ,dkp fo”k;kojP;k R;k
vlY;kus vki.k R;kauk x>y u Eg.krk ^uTe* dfork EgVys dk;! dk; Qjd iM.kkj\
jfldkaP;k ân;kr ;k jpukauh dsysys ?kj IkkM.ks vkiY;kyk ‘kD; vkgs dk;\ vkf.k
vki.k vÍkgklkus vkiyk vuqHko ulrkaukgh cGscGsp fofo/k fo”k;kojps ‘ksj fygwu
^rFkkdfFkr* x>y fyfgyh rjh jfldkaP;k ân;kr vkiY;kyk HkkMîkua rjh ?kj feGsy
dk;\ vFkkZrp ukgh- dkj.k jfldkauk iqu% izR;;kpk vkuan nsbZy rh jpuk R;kP;k
ân;kr dk;e ?kj djsy ex rks vHkax vlks dh yko.kh] vksoh vlks dh Hkk:M] xhr
vlks dh lquhr] x>y vlks dh] eqDr Nan] iksokMk vlks dh gk;dw ;kP;k’kh jfldkyk
dkgh ns.ka ?ks.ka ukgh- jfld lkSan;kZpk pkgrk vkgs] ex rs uÅokjhr vlks dh ikpokjhr]
iatkchr vlks dh feMhr] R;kP;k dkGtkpk Bksdk frFks rks mRLQwrZ nkn nsbZy- ok! D;k
ckr gS! ,joh esdviph iqVkaoj iqV p<oysys QW’kuscy psgjs R;kyk nk[kowu R;kP;kdMwu
nkn fgldkowu ?ks.ks Eg.kts dohus jfldrsoj dsysyk cykRdkjp gks;-
- 16 -
izs;lhyk e’kkyhP;k :ikr tkGkoa ykxsy- Lor%lkBh vkiY;k izs;lhyk tGk;yk
yko.;kpk fgald fopkj eh rjh d: ‘kdr ukgh- izs;lhyk ^’kek* oxSjs Eg.k.;ki;Zar
Bhd i.k ^’kek* yk ,dne lsOgaVh ,e- ,e- e/;s ,uyktZ d:Uk e’kky dj.ka Eg.kts
R;k fBdk.kh cknjk;.k laca/kgh vuSfrdp okVsy- eh osxGî i)rhua R;k x>ye/;s
^e’kky* ;k dkfQ;kpk ‘ksj [kkyhyizek.ks fyghyk& ^va/kkj thoukpk rsOgk izlUu >kyk*
^tkGwu tho ek>k tsOgk e’kky dsyh* vlk ‘ksj fygwu >kY;koj R;kyk xq.koŸksP;k
n`”Vhus x>yP;k ckgsj dk<or UkOgrs vkf.k Bsoyk rj rks ^izs;lh* ;k fo”k;k’kh iVdwu
okxr gksrk- eh R;kyk x>ye/;s Bsoyk- vkf.k R;k ‘ksjpk dks.kR;kp ‘ksj’kh lac/a k jkfgyk
ukgh- useds vlsp mnZq x>yke/;s ns[khy >kysys vkgs o v’kk vusd x>yk fyfgY;k
xsY;kuarj* izR;sd ‘ksjpk nqlÚ;k ‘ksj’kh lac/a k vlykp ikfgts vls ukgh- v’kh O;k[;k
dkykarjkus dj.ks Hkkx iMys vlkos] vls okVrs- rsOgk ,dkp fo”k;kojph ns[khy x>yp
vkf.k fofo/k fo”k; gkrkG.kkjhgh x>y v’kh loZlekos’kd O;k[;k Lohdkjyh ukgh rj
lgtrspk cGh rj tkbZyp vkf.k cGscGsp ,dk ‘ksjpk nqlÚ;k ‘ksj’kh laca/k rksMyk rj
vkiY;k x>yk vf/kd Ñf=e >kY;kf’kok; jkg.kkj ukghr-
‘ksksj dguk
lqjs’k HkV Eg.krkr ^x>yps ‘ksj* vxnh lgt cksy.;klkj[ks vkys ikfgtsr- ^jax ek>k
osxGk* P;k izLrkousr iq- y- gh Eg.krkr] ^x>ye/;s ukÍîkpk va’k vlrks- rls ák
xhr izdkjps ukdkrY;k Loxrk’kh Qkj toGps ukrs vkgs- gh nksUgh fo/kkus x>yP;k
lanHkkZr Qkj egRokph vkgsr- ijarq rh uhV letwu ?ksryh ikfgtsr- lqjs’k HkV tsOgk]
^’ksj vki.k usgeh tls cksyrk rls vkys ikfgtsr vla Eg.krkr] rsOgk x>yph
vfHkO;Drh gh brdh lgt vlkoh tla vki.k ,desdka’kh cksyrks vkgksr- ák
fBdk.kh ,d xks”V y{kkr Bsoyh ikfgts dh x>yph vfHkO;Drh jkstP;k nSuafnu
cksy.;klkj[kh vlkoh- ;kr ^lkj[kh* gk ‘kCn Qkj egŸokpk vkgs- vfHkO;Drh
^cksy.;klkj[kh* vlkoh- i.k vki.k jkstP;k nSuafnu cksy.;kykp tj x>ye/;s ekaMw
ykxyks rj R;krhy dkO; gjowu tkbZy vkf.k rs o`Ÿkkr fyfgysys dsoG laokn Eg.kwup
f’kYyd jkgrhy- R;klkBh ákpa ewGp letwu ?ksrya ikfgts- mnwZe/;s ^’ksj fy[kuk* vla
Eg.kr ukghr ^’ksj dguk* vla Eg.krkr- gs ts ^’ksj dguk* vla Eg.krkr- gs ts ^’ksj
dguk* vkgs- ;kr rh vfHkO;DrhPkh lgtrk o frph laokn’kSyh nMysyh vkgs- mnwZ ‘kk;j
vkiY;k ejkBh dohlkja[ka vH;kfldsr clwu dohrk fyfgr dh ikMhr\ clr ukgh- rks
nSuafnu dkea djrkauk dqBsgh vlks frFks R;kph vfHkO;Drh vRdVrsua] mRLQwrZi.ks
‘ksjkapa :i ?ksÅu R;kaP;k rksaMkrwu ckgsj iMrs vkf.k R;kyk rs ^’ksj dguk* Eg.krkr-
R;klkBh o`Ÿkkaoj foy{k.k izHkqŸo vlkoa ykxra- ukghrj vkiY;k ejkBh x>ydkjkaP;k
ys[kuiziapkr y?kq&xq: Øe lkaHkkGrk lkaHkkGrk R;kP;k dkxnkoj u>wypa rhl o”kkZpa
[kkMk[kksMkpa jsdkWMZ r;kj gksÅu tkrs- vkf.k ;k pdedhr R;kP;k vfHkO;Drhph lgtrk
dsOgk /kkjkfrFkhZ iMyh ;kph R;kykgh dYiuk ;sr ukgh- lkax.;kpa rkRi;Z dk; dh
vH;kfldsr clwu y?kq&xq: Øe lkaHkkGr lkaHkkGr ^lgt cksy.;klkj[kh* vfHkO;Drh ;s.ka
‘kD; ukgh- R;klkBh o`Ÿkkaoj foy{k.k izHkqRo ykxsy- vkf.k rqEgkyk mRdVrsua dkgh
lkaxkola okVya ikfgts- rs eukr [kn[knr vlya ikfgts- lyr vlya ikfgts- >ksacr
- 17 -
vlya ikfgts- lkafxrY;kf’kok; vkiY;kyk gyda okV.kkj ukgh- gh vifjgk;Zrk R;kr
vlyh ikfgts vkf.k ;k lkax.;krhy dkO; vkiY;k Eg.kh lkj[ka] okDizpkjklkj[ka]
yksdxhrkalkj[ka lk/klq/ka i.k eeZHksnh vlya ikfgts- R;klkBh thou letwu ?;koa ykxsy-
ek.klkek.klkaps cny.kkjs ukrslac/k y{kkr ?;kos ykxrhy- ‘k`axkjkiklwu rj
v/;kReki;Zarps fofo/k vuqHko ipokos ykxrhy- Hkk”ksps ltx Hkku vkiY;kyk ykxsy
vkf.k lxGîkr egŸokpa Eg.kts >ViV izfl)hpk gO;kl u ckGxrk x>ylk/kuk
dj.;klkBh la;ekus Fkkac.;kph r;kjh ykxsy-
mnwZrhy uOOkn VDds x>yk ák rsp rsp fo”k; R;kp R;kp dYiuk] rhp rhp ;eds ?ksÅu
vkysY;k vlY;kus R;kr ukohU; vk<Gr ukgh- izR;sd ‘kk;jpk ^c;ku* dj.;kpk
^vankt* rso<k y{kkr ?;k vla EgVya tkra- ^dgrs gS ds xkfyc dk gS vankts c;kaW vkSj*
vls ^xkfyc* ns[khy vkiY;k vfHkO;Drh ‘kSyhcíy Eg.krks- ejkBh x>ykrgh vkrk rksp
rksi.kk ;sr vkgs- x>ydkj Lor%ykp iqujko`Ÿk djhr vkgsr- d/kh brj x>ydkjkauh
ekaMysY;k dYiuk pks:u vkiY;k ukokoj FkksMklk cny d:u Bksdr vkgsr-
uohu ;ed ‘kks/kUkgh mesnokjh dj.kkÚ;k x>ydkjkaP;k thokoj ;sÅ ykxya vkgs-
vk<Gya lqjs’k HkVkapa iqLrd dh dk<yh R;kryh ;ed vkf.k ;edkauk vksGhaph ‘ksiVa
QqVoyh dh >kyh x>y r;kj- ejkBh Hkk”ksrhy ;eda dkgh dks.kkP;k ckikph ukghr] gs
tjh [kjs vlys rjh ,d xks”V y{kkr ?;k;yk ikfgts dh] x>ysr vk/kh ;ed fuf’pr
gksrkr vkf.k R;k ;edkapk /kkxk idMwu ‘ksjkpk rktegy mHkk: ‘kdrs- rj
R;kp ;edkpk /kkxk idMwu uO;kus fyfg.kkjk x>ydkj rso<îk maphyk iksgksp.ks ‘kD;
ulrs- vkf.k ex R;kP;k ‘ksjph panzekSGh >ksiMh r;kj gksrs- gs VkG.;klkBh uoh ;eds
‘kks/kyh ikfgtsr- ejkBh Hkk”kk dkgh oka> ukgh- i.k R;klkBh esgur ikfgts- Hkk”kspk
vH;kl ikfgts- ‘kCnkaP;k vFkZNVscíy tkx:drk ikfgts vkf.k gs tksi;Zar gksr ukgh]
rksi;Zar ejkBh x>ysrhy ‘ksjP;k panzekSGh >ksiMîkaph >ksiMiÍhp ejkBh dforsP;k cktqus
ok<r vlysyh vkiY;kyk fnlsy-
o`Ÿkka
ŸkŸkkaph fofo/krk
- 18 -
vkgs- jkst ák o`Ÿkkae/;s nksu vksGh rjh fygwu ikgk;yk ikfgtsr- vkf.k fj;kt djrkukps
Loj tls vkdk’kkP;k iksdGhr fo:u tkrkr r’kkp R;k vksGhaps vorkjdk;Z laiY;kus
vuklDri.ks R;k Qsdwu |k;yk ikfgtsr- tkGwu Vkdk;yk ikfgtsr vkf.k vls djrk&
djrk tsOgk ,dsdk o`Rrkaoj izHkqŸo ;sr tkbZy rsOgk ;k o`Ÿkkr lgt vkf.k
^cksyY;klkj[kh* vfHkO;Drh ;sbZy- vkf.k rsOgkp ^’ksj dguk* gh xks”V ejkBh
x>ydkjkalkBhgh lgt lk/; gksbZy- eqDrNankr vf/kd eksdGhpkdGh vkf.k ,sliSl
>kysY;k ejkBh dforsP;k ik’oZHkwehoj ex vH;kliw.kZ] ljkbZr] xksGhcan x>ysph
vfHkO;Drh mBwu fnlY;kf’kok; jkg.kkj ukgh ,o<s ek= uDdh- rksi;Zr ejkBh x>yph
vksljr pkyysyh ykV iw.kZi.ks vksljyh rj ejkBh jfld ejkBh x>yP;k dkO;kuankyk
ikj[kk >kysyk vlsy dh Ñf=e ejkBh x>ykrwu eqDr >kY;kP;k vkuankr vlsy gs
dkGp lkaxw ‘kdsy- rksoj &
- 19 -
ejkBh x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k
nfyr tkf.kok %
MkW- vfouk’k lkaxksysdj
1-IkzIkzkLrkfod %
izLrqr ‘kks/kfuca/kkr ejkBh x>ykae/kwu nfyr tk.khok O;Dr >kY;k dk] R;kaps Lo:i dk;
vknh iz’ukaph ppkZ djko;kph vkgs- R;klkBh laxzgc) ejkBh x>ykapk /kkaMksGk ?ks.;koj
eh Hkj ns.kkj vlwu vlaxzghr ejkBh x>ykapk lanHkZ ek= lqV.kkj ukgh ákph n{krk
eh ?ks.kkj vkgs-
^x>y* gk dfork izdkj eqGpk Qkjlh Hkk”ksrhy vkgs rks mnwZ Hkk”ksr lokZf/kd yksdfiz;
vkgs- ejkBhr gk dfork izdkj vBjkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZiklwu gkrkGyk tkr vlwu
R;kps izeq[k pkj VIis iq<hy izek.ks lkaxrk ;srkr-
1- ve`rjk; o eksjksiar ;kaph x>y] 2- ek/ko T;qfy;u ;kaph x>y] 3- lqjs’k HkVkaph
x>y] 4- lqjs’k HkVkaP;k uarjph vktph x>y-
ve`rjk;] eksjksiar] ek/ko T;qfy;u] lqjs’k HkV gs nfyrsrj x>ydkj gksr- usedsi.kkus
lkaxko;kps rj czkºe.k tkrhrhy xtydkj gksr- ek= R;kauh vkiY;k x>ykae/kwu nfyr
tk.khok O;Dr dsysY;k ukghr vls ukgh- ds’kolqr tkrhus czkºe.k vlrkaukgh ^vaR;tkP;k
eqykpk ifgyk iz’u* ;klkj[;k dforsrwu rs leFkZi.ks nfyr tkf.kok O;Dr djrkauk
- 20 -
fnlrkr- lqjs’k HkV gs tkrhus czkºe.k gksrs rjhgh R;kauh vkiY;k dkgh x>ykae/kwu
O;Dr dsysY;k nfyr tkf.kok ák lgkuqHkqrhe/kwu] fujh{k.kke/kwu lgân;rse/kwu]
ekuorse/kwu O;Dr dsysY;k vkgsr gs m?kMp vkgs- izR;{k nfyrp tsOgka ák tkf.kok O;Dr
djrks rsaOgk R;k tkf.kokauk Lo%uqHkokps] vkRefu”Bsps] okLrorsps eksBs ikBcG ykHkr vlrs
ákr ‘kadk ukgh- ejkBh x>ykae/;s gs fp= vfydMs fnlw ykxys vkgs- Hkkxor culksMs-
eaqcbZ-] y- l- jksdMs- ukxiwj- ] fM- ch- jRukdj -dksYgkiwj-] jekdkar tk/ko - eqacbZ-
?ku’kke /ksaMs- iq.ks-] ân; mQZ caMw pØ/kj- ukxiwj-] euksgj j.kfils- eqcbZ-] yfyr
lksuksus- xaqth]ft- vejkorh-] n’kjFk nksjds- iq.ks-] xkSjodqekj vkBoys- ukfld jksM-]
iksiV vkck dkacGs- xMeqMf’kaxh]ft- dksYgkiwj- ;k nfyr dohauh x>y gk dfork izdkj
eksBîk izek.kkr gkrkGysyk vk<Grks- ;krhy cgqrsdkaP;k x>yk R;kaP;k R;kaP;k dfork
laxzgke/kwu] x>y laxzgke/kwu jfldkaleksj i;kZ;kus lektkleksj vkysY;k vkgsr- ;krhy
dkgh x>ydkjkaP;k x>yk ^dkQyk*&1990] ^dkjok*&2000] ^fonHkkZph ejkBh x>y*&
2004- ;k rhu izkfrfuf/kd ejkBh x>y laxzgke/kwugh R;k R;kosGh lektkleksj vkysY;k
vkgsr-
xkSre cq)] MkW- vkacsMdj ;k Fkksj O;Drh nfyr dforsP;k izsj.kkLFkkuh gksr- gs nfyr
x>ydkjkaP;k x>ykae/kwugh eukoj Blrs- iq.;krhy ,d T;s”B x>ydkj ?ku’kke /ksaMs
MkW- vkacsMdjkauk mís’kwu Eg.krkr-
ukfldjksM ;sFkhy uO;k fi<hrhy x>ydkj xkSjodqekj vkBoys MkW- vkacsMdjkauk vkokgu
djrkuk Eg.krkr-
;q)kP;k ik’oZHkwehoj vkBoys ;kauk izse] ‘kkarh] vfgalk] ;kaph f’kdo.k ns.kkjs Hkxoku
xkSre cq) vf/kd egŸokps okVrkr Eg.kwu rs cq)kaukp iz’u fopkjrkr-
- 21 -
ßdq=h ;sFks tjh Hkqadrh
iaWaFkj veqps iGw ykxys**
?ku’kke /ksaMs gs eksBîk [ksnkus MkW- vkacsMdjkauk mís’kwu dVw lR; lkaxrkr rs vls%&
nfyr lektkph uhV ,dtwV >kyh ulY;kph [kar xkSjodqekj vkBoys gs MkW-
vkacsMdjkauk mís’kwu d’kh lkaxrkr igk%&
nfyrkauk izLFkkfir lekt gk vtwugh fuVi.kkus okxor ukgh ;kph [kar dkgh x>y
dkjkauh O;Dr dsyh vkgs- rj dkghauh phM O;Dr dsyh vkgs igk%&
2- y- l- jksdMs] ukxiwj%
- 22 -
ßBso rw ryokj gkrh] Bso rw vaxkj gkrh
dki.kkÚ;kauk dki nksLrk] tkG.kkÚ;k tkG nksLrk**
v’kk izdkjs ejkBh x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k nfyr tkf.kokaps vki.k /kkors
n’kZu ?ksrys- vU;gh nfyr x>ydkj vkgsr- ijarq R;kaP;k x>yk miyC/k u >kY;kua
R;kapk ;sFks fopkj djrk vkysyk ukgh- nfyr tkf.kok O;Dr dj.kkÚ;k g;k o vU;
ejkBh x>yk ;k O;kid vFkkZus nfyr dforspkp ,d osxGk vfo”dkj gksr- f’kok;
nfyr dforse/;s lkekftd fo”kers’kh lacf/kr v’kk Hkko&Hkkouk O;Dr >kysY;k vlY;kus
nfyr dfork gh ejkBhrhy lkekftd dforspkgh ,d egŸoiw.kZ Hkkx vkgs rlk ^x>y*gk
- 23 -
ewGpk izsefo”k;d dfork izdkj vkgs ijarq lwQh larkauh R;kyk bZ’oj izsekus uos ifjek.k
fnys] Lokra= izkIrhP;k pGoGhosGh mnwZ x>ydkjkauh R;kyk Lokra= izsekps] ns’kizsekps
vtwu ,d uos ifjek.k cgky dsys- R;k ik’oZHkwehoj vkrk ejkBh x>ykae/kwu nfyr izse]
lekt izse] ekuork okn ;k xks”Vh foiqy izek.kkr o fofo/k izdkjkauh O;Dr gksÅ ykxys
vkgsr- ejkBh x>ykae/kwu O;Dr >kysY;k nfyr tkf.kok vki.k tk.kwu ?ksrY;k uarj gs
izd”kkZus vkiY;k y{kkr vkY;kokpwu jkgr ukgh gs [kjs!
lanHkZ o fVik%
1- /ksaMs ?ku’kke % ^ckljh* ekulUeku izdk’ku] iq.ks] izFke vko`Ÿkh 14 tkusokjh 1999]
i`”B 36
2- vkBoys xkSjdqekj % ^loky* Jh leFkZ lkbZ forj.k] iq.ks] izFke vko`Rrh ekpZ 2000]
i`”B 46
3- r=So] i`”B 18, 34,60,73,70,75,81
4- jksdMs y- l- % ^vksY;k t[kek* vfHkftr izdk’ku] ukxiwj]
izFke vko`Rrh 10 uksOgs- 1989
5- /ksaMs ?ku’kke % mfu] i`”B 19
6- vkBoys xkSjodqekj % mfu] i`”B 41
7- culksMs Hkkxor % ^nGk dkaMk* jkueu izdk’ku] eqacbZ] izFke vko`Ÿkh ]
26 fMlas- 1982, i`”B 42
8- jksdMs y-l- % mfu] i`”B 17
9. /ksaMs ?ku%’;ke % mfu] i`”B 47
10- vkBoys xkSjodqekj % mfu] i`”B 13
11- jksdMs y- l- % mfu] i`”B 68
12- r=So i`”B 70]75, 81
13- tk/ko jekdkar % ^xhr x>y* fgjk izdk’ku] Mksafcoyh] izFke vko`Ÿkh] uksOgsa
1998, i`”B 41
14- vkBoys xkSjo dqekj % mfu] i`”B 51
15- fo’ks”kr% lksykiwj ;sFkhy uO;k fi<hrhy ,d egŸokps doh MkW- /kEeiky jRukdj
ákaP;k ^yDrjkaph x>y* uhgkjk izdk’ku iq.ks] izFke vko`Ÿkh 6 fMlsa 1994 i`”B 36
fdaer : 15@& gk dfork laxzg miyC/k gksÅ ‘kdyk ukgh- R;kauh ,dsdkGh pkaxY;k
x>yk fyfgY;k gksR;k] gs R;kaP;k ák ifgY;k dfork laxzgko:u y{kkr ;srs-
16- lnj ‘kks/k fuca/kklkBh ek>k x>ydkj fe= iznhi fuQkMdj- iq.ks- ákph eyk enr
--usgeh izek.ks-- >kysyh vkgs- gs ;sFks ÑrKrkiwoZd uksanorks-
- 24 -
x>yk
nks?ks % Lo-m-jk-fxjh
- 25 -
ouokl % MkW-JhÑ".k jkÅr
- 26 -
gh uoh nq%[ks % paæ'ks[kj lkusdj
- 27 -
J)k % [kyhy eksehu
- 28 -
oknGkyk vMfo.ksgh 'kD; vkgs % Mh-,u-xkax.k
- 29 -
oSuxaxsP;k frjh % izYgkn lksusokus
- 30 -
vkHkkj % olar ds'ko ikVhy
- 31 -
mUeÙk 'okinkauks % lqj's kdqekj oSjkGdj
- 32 -
laLÑrhps dk; tkrs % deykdj nslys
- 33 -
fe=k % vfouk'k lkaxksysdj
va/kkj ektysyk(
rw nhi rso fe=k-
^vfouk'k*xks"V lkaxs
dh lR;eso fe=k-
- 34 -
lTtukapk % Jhjke fxjh
- 35 -
dk d/kh laisy vkrk % oanuk ikVhy
- 36 -
ftOgkGk % lehj pOgk.k
- 37 -
gh izsekph tkr dks.krh % v'kksd Fkksjkr
- 38 -
izrh{kk % Lo- O;adVs'k ns'keq[k
- 39 -
izHkkjh % #is'k ns'keq[k
- 40 -
eh 'kCn cksyysyk % jfoizdk'k
- 41 -
rqdk % vfer ok?k
- 42 -
b'kkjs % vfHk"ksd mnkoar
eh cksyrks rq>;k’kh(
tGrkr fe= lkjs-
cktkj gk Bxkapk(
fodrkr panz rkjs-
- 43 -
x>y % veksy f’kjlkV
- 44 -
gk lwj ckljhpk % 'kjn xkoaMs
- 45 -
xkocanh % eukst lksuksus
-------------------------
- 46 -