SATUAN ACARA PENYULUHAN (SAP)

PENYAKIT ASAM URAT

Oleh :
Muhammad Rafie, S. Kep
NPM : 09291 AS1
SEKOLAH TINGGI ILMU KESEHATAN MUHAMMADIYAH BANJARMASIN
PROGRAM STUDI S1 KEPERAWATAN TAHAP PROFESI NERS A
BANJARMASIN, !1"
PERSETUJUAN PEMBIMBING
Nama : Muhammad Rafie, S. Kep
Judul : Satuan Acara Penuluhan !Sap" Pena#it A$am urat
%empat : &i$ma Kam'()a PS%& *udi Se)ahtera Martapura
Martapura, A+u$tu$ 201,
Pem'im'in+ A#ademi#
A#$%&', S(Ke)(,N*
Pem'im'in+ Klini#
SATUAN ACARA PENYULUHAN (SAP)
PENYAKIT ASAM URAT
1. L%+%& ,el%-%#.
A$am urat merupa#an $alah $atu ma$alah #e$ehatan an+ 'erhu'un+an den+an
per$endian dan per+era#an. -leh #arenana apa'ila per$endian ter#ena a$am urat
ma#a per+era#an men)adi ter'ata$ dan lama.#elamaan 'ila di'iar#an a#an
men)adi t(fi dimana ter)adi penumpu#an Kri$tal.#ri$tal di$e#itar )arin+an
$ehin++a #alau dilihat dari luar $eperti ada da+in+ an+ men(n)(l terutama pada
daerah per$endian. hal ini 'ia$ana ter)adi pada (ran+ de/a$a atau lan)ut u$ia.
Kele'ihan a$am urat 'i$a di$e'a'#an #arena pr($e$ pema$u#an ma#anan an+
'ana# men+andun+ purin atau #arena pr($e$ pen+eluaran purin le/at urin an+
#uran+. *erda$ar#an ha$il pen+#a)ian pada %n. % didapat#an #eteran+an 'ah/a
#lien menderita #ele'ihan a$am urat dan #adan+.#adan+ men+eluh $a#it dan
mera$a#an linu.linu pada pin++an+ $ampai 'a/ah #a#i 'ila mau tidur atau
i$tirahat pada malam hari.
2. T/0/%#
0. %u)uan umum
Setelah penuluhan a$am urat, diharap#an #lien dapat men+enal dan
memahami tentan+ pena#it a$am urat dan dapat mela#u#an pera/atan
$ecara tepat $ehin++a dapat mence+ah le'ih parah pena#it a$am urat.
,. %u)uan #hu$u$
a. Klien dapat men)ela$#an pen+ertian a$am urat den+an 'aha$a
$endiri
'. Klien dapat mene'ut#an tanda dan +e)ala a$am urat $erta
#(mpli#a$i apa an+ dapat tim'ul $etelah itu
c. Klien mau memeri#$a#an diri #epu$#e$ma$ dan $elalu
men+(ntr(l p(la ma#anna
d. Klien dapat men+etahui ma#anan an+ dian)ur#an untu#
penderita a$am urat
e. Klien dapat men+etahui ma#anan an+ haru$ dihindari untu#
penderita a$am urat
f. Klien dapat mene'ut#an ('at tradi$i(nal untu# penderita
a$am urat
B( W%-+/
1ari2%an++al : Sa'tu, 9 A+u$tu$ 201,
&a#tu : Pu#ul 10.00 . 10.,3 &4%A
%empat : &i$ma Sedap Malam PS%& *udi Se)ahtera Martapura
C( S%*%&%#
%n. S pen+huni /i$ma Sedap Malam PS%& *udi Se)ahtera Martapura
D( S+&%+e.'
Men++una#an 'aha$a $endiri an+ mudah dipahami aitu 'aha$a 4nd(ne$ia dan
'aha$a *an)ar
E( Me+12e
1. 5eranah
2. 6i$#u$i
0. %ana )a/a'
F( Me2'%
1. 7eaflet
2. 8la$h chart
G( K&'+e&'% e3%l/%*'
1. 9:alua$i Stru#tur
Acara 'er)alan $e$uai den+an rencana
2. 9:alua$i 1a$il
Setelah penuluahan
a. Klien dapat men)ela$#an pen+ertian a$am urat den+an 'aha$a
$endiri
'. Klien dapat mene'ut#an tanda dan +e)ala a$am urat
c. Klien dapat mene'ut#an pene'a' a$am urat
d. Klien dapat mene'ut#an a#i'at lan)ut dari a$am urat
e. Klien dapat mene'ut#an cara pence+ahan a$am urat
H( M%+e&' )e#4/l/h%#
A( PENGERTIAN
Menurut Mutia Sari !2010 : 3" a$am urat adalah a#i'at tin++ina #adar a$am
urat di tu'uh. Sil:ia S. !2009 : 10" 'erpendapat 'ah/a a$am urat adalah a$am
an+ 'er'entu# #ri$tal an+ merupa#an ha$il a#hir dari meta'(li$me purin
!'entu# turunan nu#el(pr(tein" aitu $alah $atu #(mp(nen a$am nu#leat an+
terdapat pada inti $el.$el tu'uh.
Kh(m$an A. S. 1arlina/ati ;. !200< : ," men+ata#an a$am urat ialah ter)adina
penumpu#an #ri$tal a$am urat pada daerah per$endian.
6ari pendapat di ata$ dapat di$impul#an a$am urat merupa#an 'a+ian
meta'(li$me purin. 6alam #eadaan n(rmal dan )i#a tida# 'erlan+$un+ n(rmal
a$am urat a#an menumpu# dalam )arin+an tu'uh. A#i'atna, ter)adi
penumpu#an #ri$tal a$am urat pada daerah per$endian $ehin++a menim'ul#an
ra$a $a#it an+ luar 'ia$a.
B( PENYEBAB
Kelainan meta'(li$me dalam tu'uh aitu rea#$i peradan+an )arin+an terhadap
pem'entu#an #ri$tal m(n($(dium urat m(n(hidrat an+ 'erhu'un+an den+an
hiperuri$emia !pen+eluaran a$am urat melalui urin an+ 'erle'ihan".
*e'erapa fa#t(r an+ mene'a'#an #adar a$am urat tin++i adalah:
1. 8a#t(r #eturunan
2. Pena#it 6ia'ete$ Melitu$
0. Adana +an++uan +in)al dan hiperten$i
,. %in++ina a$upan ma#anan an+ men+andun+ purin
3. *erat 'adan an+ 'erle'ih !('e$ita$"
=. Jumlah al#(h(l an+ di#(n$um$i
>. Pen++unaan ('at.('atan #imia an+ 'er$ifat diureti#2anal+eti# dalam /a#tu
lama.
C( TANDA DAN GEJALA
Menurut Mutia Sari !2010 : 00" 'ia$ana a$am urat men+enai $endi i'u )ari,
tetapi 'i$a )u+a pada tumit, per+elan+an #a#i dan tan+an atau $i#ut. Ke'ana#an
a$am

urat muncul $e'a+ai $eran+an #am'uhan. Pena#it ini tim'ul dari #(ndi$i
hiperurikemi, aitu #eadaan di mana #adar a$am urat dalam darah di ata$
n(rmal.
Kadar a$am urat n(rmal pada pria 'er#i$ar 3,5 - 7 mg/dL, $edan+#an pada
/anita 2,6 - 6 mg/dL. Seran+an a$am urat 'ia$ana tim'ul $ecara
mendada#2a#ut, #e'ana#an meneran+ pada malam hari. Ji#a a$am urat
meneran+, $endi.$endi an+ ter$eran+ tampa# merah, men+#ilat, 'en+#a#, #ulit
diata$na tera$a pana$ di$ertai ra$a neri an+ $an+at he'at, dan per$endian $ulit
di+era#an. Seran+an pertama a$am urat pada umumna 'erupa $eran+an a#ut
an+ ter)adi pada pan+#al i'u )ari #a#i, dan $erin+#ali hana $atu $endi an+
di$eran+. Namun, +e)ala.+e)ala ter$e'ut dapat )u+a ter)adi pada $endi lain $eperti
pada tumit, lutut, $i#u dan lain.lain.
A$am urat an+ 'erle'ih #emudian a#an ter#umpul pada per$endian $ehin++a
mene'a'#an ra$a neri atau 'en+#a#. Kadan+.#adan+, #ita pun $erin+ mera$a
neri atau pe+al.pe+al dan $e)eni$na. Anda 'i$a mema$ti#an apa#ah Anda
ter#ena a$am urat atau tida# den+an cara men+etahui +e)ala.+e)ala a$am urat.
Adapun +e)ala.+e)alana, aitu:
1. Ke$emutan dan linu
2. Neri terutama malam hari atau pa+i hari $aat 'an+un tidur
0. Sendi an+ ter#ena a$am urat a#an terlihat 'en+#a#, #emerahan,
pana$, dan neri luar 'ia$a pada malam dan pa+i
,. %era$a neri pada $endi ter)adi 'erulan+.ulan+ #ali
3. ;an+ di$eran+ 'ia$ana $endi )ari #a#i, )ari tan+an, den+#ul, tumit,
per+elan+an tan+an $erta $i#u
=. Pada #e)adian #a$u$ an+ parah, per$endian tera$a $an+at $a#it $aat
a#an 'er+era#.
Se+eralah peri#$a#an diri anda )i#a terdapat tanda dan +e)ala $eperti diata$ an+
anda ra$a#an ????????
D( PENATALAKSANAAN
%u)uan : untu# men+a#hiri $eran+an a#ut $ecepat mun+#in, mence+ah $eran+an
'erulan+, dan pence+ahan #(mpli#a$i.
1. Pen+('atan $eran+an a#ut den+an 5(lchicine 0,= m+ !pem'erian (ral",
5(lchicine 1,0.0,0 m+ !dalam Na5l intra:ena", phenil'uta@(ne, 4nd(methacin
2. Sendi dii$tirahat#an !im('ili$a$i pa$ien"
0. K(mpre$ din+in
,. 6iet rendah purin
3. %erapi farma#(l(+i !Anal+e$ic dan antipireti#"
=. 5(lchicine$ !(ral24A" tiap < )am $e#ali untu# mence+ah fa+($it($i$
dari Kri$tal a$am urat (leh netr(fil $ampai neri 'er#uran+
>. N(n$ter(id, ('at.('atan anti inflama$i !NSA46" untu# neri dan
inflama$i
<. All(purin(l untu# mene#an atau men+(ntr(l tin+#at a$am urat dan
untu# mence+ah $eran+an.
9. Bric($uric !Pr('enecid dan Sulfinpra@(ne" untu# menin+#at#an
e#$#re$i a$am urat dan men+ham'at a#umula$i a$am urat !)umlahna di'ata$i
pada pa$ien den+an +a+al +in)al".
E( PENCEGAHAN
1. Pem'ata$an purin : 1indari ma#anan an+ men+andun+ purin aitu : Jer(an
!)antun+, hati, lidah +in)al, u$u$", Sarden, Keran+, 4#an herrin+, Kacan+.
#acan+an, *aam, Bdan+, 6aun melin)(. Kal(ri $e$uai #e'utuhan : Jumlah
a$upan #al(ri haru$ 'enar di$e$uai#an den+an #e'utuhan tu'uh 'erda$ar#an
pada tin++i dan 'erat 'adan.
2. Penderita +an++uan a$am urat an+ #ele'ihan 'erat 'adan, 'erat 'adanna
haru$ diturun#an den+an tetap memperhati#an )umlah #(n$um$i #al(ri.
A$upan #al(ri an+ terlalu $edi#it )u+a 'i$a menin+#at#an #adar a$am urat
#arena adana 'adan #et(n an+ a#an men+uran+i pen+eluaran a$am urat
melalui urine.
0. %in++i #ar'(hidrat : Kar'(hidrat #(mple#$ $eperti na$i, $in+#(n+, r(ti dan u'i
$an+at 'ai# di#(n$um$i (leh penderita +an++uan a$am urat #arena a#an
menin+#at#an pen+eluaran a$am urat melalui urine.
,. Rendah pr(tein : Pr(tein terutama an+ 'era$al dari he/an dapat
menin+#at#an #adar a$am urat dalam darah. Sum'er ma#anan an+
men+andun+ pr(tein he/ani dalam )umlah an+ tin++i, mi$alna hati, +in)al,
(ta#, paru dan limpa.
3. Rendah lema# : 7ema# dapat men+ham'at e#$#re$i a$am urat melalui urin.
Ma#anan an+ di+(ren+, 'er$antan, $erta mar+arine dan mente+a $e'ai#na
dihindari. K(n$um$i lema# $e'ai#na $e'ana# 13 per$en dari t(tal #al(ri.
=. %in++i cairan : Selain dari minuman, cairan 'i$a diper(leh melalui 'uah.
'uahan $e+ar an+ men+andun+ 'ana# air. *uah.'uahan an+ di$aran#an
adalah $eman+#a, mel(n, 'le/ah, nana$, 'elim'in+ mani$, dan )am'u air.
Selain 'uah.'uahan ter$e'ut, 'uah.'uahan an+ lain )u+a '(leh di#(n$um$i
#arena 'uah.'uahan $an+at $edi#it men+andun+ purin. *uah.'uahan an+
$e'ai#na dihindari adalah alpu#at dan durian, #arena #eduana mempunai
#andun+an lema# an+ tin++i.
>. %anpa al#(h(l : *erda$ar#an penelitian di#etahui 'ah/a #adar a$am urat
mere#a an+ men+(n$um$i al#(h(l le'ih tin++i di'andin+#an mere#a an+
tida# men+(n$um$i al#(h(l. 1al ini adalah #arena al#(h(l a#an menin+#at#an
a$am la#tat pla$ma. A$am la#tat ini a#an men+ham'at pen+eluaran a$am urat
dari tu'uh.
<. -lahra+a rin+an
-lahra+a an+ teratur memper'ai#i #(ndi$i #e#uatan dan #elenturan $endi
$erta memper#ecil ri$i#( ter)adina #eru$a#an $endi a#i'at radan+ $endi.
Selain itu, (lahra+a mem'eri efe# men+han+at#an tu'uh $ehin++a
men+uran+i ra$a $a#it dan mence+ah pen+endapan a$am urat pada u)un+.
u)un+ tu'uh an+ din+in #arena #uran+ pa$(#an darah. Jalan #a#i,
'er$epeda, dan )(+in+ 'i$a di)adi#an alternatif (lahra+a untu# men+ata$i
remati# dan a$am urat. Selain itu, (lahra+a an+ cu#up dan teratur
memper#uat $ir#ula$i darah dalam tu'uh.
F( CARA PERAWATAN ASAM URAT SECARA MANDIRI
Pera/atan an+ dapat dila#u#an 'erupa tinda#an $e/a#tu ter)adi $eran+an,
pen+('atan d(#ter dan pera/atan $endiri $etelah memper(leh dia+n($a.
*ila anda men+alami $eran+an +(ut $ecara ti'a.ti'a, la#u#an tinda#an darurat,
'eri#ut:
1. 4$tirahat#an $endi a+ar cepat $em'uh. *eri #(mpre$ din+in !pla$ti# 'eri$i e$"
'e'erapa )am $e#ali $elama 13 $amapai 20 menit pada $endi an+ neri untu#
men+uran+i neri a#i'at radan+. Kalau perlu ma$u##an #a#i an+ 'en+#a# #e
dalam em'er 'eri$i air e$. Selimut atau #ain lain am+ menempel pada $endi
an+ neri, #arena l(#a$i ter$e'ut $edan+ dalam #eadaan an+ $en$itif.
2. Minum ('at pereda $a#it !anal+e$i# 'ia$a" untu# men+hilan+#an ra$a neri
0. Minum 'ana# air !le'ih dari 0,3 liter atau <.10 +ela$ $ehari" untu# mem'antu
men+eluar#an a$am urat dari tu'uh melalui urin.
G( MAKANAN YANG DIANJURKAN PADA PENDERITA ASAM URAT
1. K(n$um$i ma#anan an+ men+andun+ p(ta$ium tin++i $eperti
#entan+, (+urt, dan pi$an+
2. K(n$um$i 'uah an+ 'ana# men+andun+ :itamin 5, $eperti )eru#,
pepaa dan $tra/'err
0. 5(nt(h 'uah dan $auran untu# men+('ati pena#it a$am urat: 'uah
na+a, 'elim'in+ /uluh, )ahe, la'u #unin+, $a/i hi)au, $a/i putih, $erai dan
t(mat
,. Per'ana# #(n$um$i #ar'(hidrat #(mple#$ $eperti na$i, $in+#(n+, r(ti
dan u'i
H(MAKANAN YANG HARUS DIHINDARI PADA PENDERITA ASAM URAT
1. Jer(an: +in)al, limpa, 'a'at, u$u$, hati, paru dan (ta#.
2. Seaf((d: udan+, cumi.cumi, $(t(n+, #eran+, remi$, tiram, #epitin+, i#an teri,
i#an $arden
0. 9#$tra# da+in+ $eperti a'(n dan denden+.
,. Ma#anan an+ $udah di#alen+#an !c(nt(h: #(rnet $api, $arden".
3. 6a+in+ #am'in+, da+in+ $api, da+in+ #uda.
=. *e'e#, an+$a dan #al#un.
>. Kacan+.#acan+an: #acan+ #edelai !terma$u# tempe, tauc(, (nc(m, $u$u
#edelai", #acan+ tanah, #acan+ hi)au, tau+e, melin)(, empin+.
<. Sauran: #em'an+ #(l, 'aam, a$para+u$, 'unci$, )amur #upin+, daun $in+#(n+,
daun pepaa, #an+#un+.
9. Ke)u, telur, #rim, e$ #rim, #aldu atau #uah da+in+ an+ #ental.
10. *uah.'uahan tertentu $eperti durian, nana$ dan air #elapa.
11. Ma#anan an+ di+(ren+ atau 'er$antan atau dima$a# den+an men++una#an
mar+arin2mente+a.
12. Ma#anan #aa pr(tein dan lema#.
I( OBAT TRADISIONAL UNTUK PENDERITA ASAM URAT
-'at tradi$i(nal untu# a$am urat, antara lain :
1. Ju$ t(mat dan /(rtel
Alat dan 'ahanna adalah 1 'uah /(rtel, 1 'uah t(mat, )eru# nipi$ 120 $end(#
ma#an, dan air putih 120 +ela$ 'elim'in+, pi$au dan 'lender.
Cara membuatnya : aitu cuci 'er$ih $emua 'ahan, iri$ /(rtel dan t(mat,
ma$u###an #edalam 'lender, #emudian tam'ah#an 122 $end(# ma#an )eru#
nipi$ dan 120 air +ela$ putih dan #emudian di'lender hin++a halu$.
Cara penggunaannya : adalah minum )u$ ini pa+i hari $e'elum ma#an atau 2C
perhari )u#a diperlu#an
2. Kumi$ Kucin+
Re'u$ 00.=0 +r #umi$ #ucin+ #erin+ atau 90.120 +r #umi$ #ucin+ $e+ar, lalu
minum air re'u$anna. Kumi$ #ucin+ $e+ar atau #erin+ )u+a dapat di$eduh lalu
diminum $eperti teh.
0. K(mpre$ Jahe
K(mpre$ Jahe, #arena )ahe men+andun+ mina# a$iri, +in+er(l dan (le(re$in
an+ 'er$ifat men+han+at#an. K(mpre$ )ahe 'ai# di+una#an 'a+i penderita
a$am urat an+ telah men+alami pem'en+#a#an an+ 'erfun+$i untu#
memperle'ar pem'uluh darah dan memperlancar aliran darah, $ehin++a
'en+#a# dan neri dapat 'er#uran+ atau hilan+. Alat dan 'ahan : )ahe 0.3 rua$,
parutan, man+#(# dan #ain per'an. 5ara mem'uatna aitu cuci 'er$ih )ahe,
#emudian parut )ahe dan tempat#an dalam man+#(#, adu# $ampai $eperti
'u'ur.
10. Ke.'%+%# Pe#4/l/h%#
N1 Ke.'%+%# Pe#4/l/h%# W%-+/ Ke.'%+%# Pe*e&+%
1
2
0
Pendahuluan
a. Mem'eri $alam
'. Mem'eri pertanaan
c. Men+#(muni#a$i#an p(#(#
'aha$an
d. Men+#(muni#a$i#an
Ke+iatan inti
a. Mem'eri#an pen)ela$an
tentan+ pena#it a$am urat
'. Mem'eri#an #e$empatan
'ertana
c. Mem'eri#an pertanaan
Penutup
a. Menimpul#an materi
penuluhan 'er$ama #lien
'. Mem'eri#an e:alua$i $ecara
li$an
10 menit
00 menit
3 menit
Men)a/a' $alam
Men)a/a' pertanaan
Menima#
Menima#
Menima#
*ertana
Klien men)a/a'
Memperhati#an
Menima# dan men)a/a'
DAFTAR PUSTAKA
*runne D $uddar)h, 2001. Kepera/atan Medi#al E 'edah. 9F5. Ja#arta
*runner and Suddarth. !2002". *u#u A)ar Kepera/atan Medi#al *edah A(lume 2.
Ja#arta: 9F5
5(mpiement, %im, 2002. Kumpulan Ma#alah Kepera/aan Medi#al *edah. BFM.
;(+a#arta
Man$)(er, A, d##. !2000". Kapita Selekta kedokteran, 9di$i 0. Jilid 1. Ja#arta: Media
Aeu$culapiu$
http:22///.$cri'd.c(m2rania)e2d2=11<0,02.$ap.+(ut