1

u u



T : CHUYN XA CHUYN NAY.
(Cu chuyn Trit hc hay Trit trong i sng thng ngy)
Tc gi: BI VN NAM SN.
Ngun: Bo IN T SI GN TIP TH MEDIA.
Nm ut bn: 26-05 n 29-12-2010.
Giy php s: 631/GP-BTTTT cp ngy 07-05-2010.
Thc hin ebook: tducchau (ETV)
Ngy hon thnh: 04-09-2011 (07-08-Tn Mo, PL 2555)
http://www.e-thuvien.com/forums/



MC LC

T tg i thay s phn
Trit hc trong cuc sng ngy nay
Gp g gia trit hc v cc hnh thc t chc cuc sng
Ch bn ph mi l qun ph?
Socrates v ngh thut i thoi
Ba trong mt: tr thc, nh nhn quyn, trit gia
Ngi tinh thn
Gai nhn hay hoa hng?
Ci d con trng rng
L tt c v khng l g c
Cn bit v c g
Tha bn c qu mn,
Tha bn thn mn,
Platon v vic thc hi tng
D ngn hang ng
nim mnh hn c thc ti
Khung ca hp o g vg gi?
Lm th no?
Ti sao?
Ai?
Protagoras v khai minh Hy Lp
Nhng bc thy c mu i
2

Phng chm Gnothi Sauton
T trn nh Acropolis
Ci cht ca Socrates
Cc thy ca mun i, ca mun thy
Hy dm bit! ( t du nguyn tc)
T duy b ngang v t duy b dc
B dc cng c hai chiu!
Aristoteles v s qun tr tri thc
Thanh xut lam
c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch
K i o g n mt trt t
Trit hc v t duy h thng
Mt h thng tuyt i?
Thy cy v thy rng
C th g m u king mt ma?
Nm loi hnh tri thc
C th qun tr c tri thc?
T du v t do: qu trng v con g?
T gii thot khi ci g?
T gii thot bng ci g?
T gii thot i v u?
C n v t do
Sg t m iu sg
Bin dch: s tht hay o gic?
Bin dch v bt bin: mt hay hai th gii?
Tnh cch l s phn
u t thit g mi ngi c!
Nhn h thng t chc nng
T l thuyt h thng n iu khin hc
L thuyt h thng: tham vng v vn
H thng: coi chg t tay!
C khoai thay th rng thng
Nhng m hnh iu khin
Li h thng: ch nhn ho nn nhn
3

Sng mai xo tc th thuy t i!
Gian nan hai ch t do
T t lp n t tr
Gnh nng ca s t do
Bt hoi g v so
T t do ni tm n t do chnh tr
Nhng k hi sao
T o a t do
T kinh t t do n kinh t th trng x hi
m u tt hn l... cht u!
Quyn ca thiu s: thc o ca t do
Cn c anh hng?
Khng mun lm anh hng
Universitas
Wilhelm Von Humboldt v l tng i hc
Universitas v x hi tri thc
X i nguy : sng trong s hi
Logic ca s sn xut nguy c
Mt cch nhn khc v t nhin
Tri thc trong x hi nguy c
Ch c th hy vng khi bit s!
Mt th gii trt ng ry
Nguyn tc trch nhim
Nguyn tc hy vng?
Ngi ph n thch thc bo quyn
S tm thng ca ci c
Lao ng, to tc v hnh ng
Vita activa
ng tin vo ngu tng!
Bn ngu tng bt t binh
Ngu tng B lc
Tnh v l
o trog g
T trong hang ti
4

Con cc ngi
T duy phn bin
Trng lc ca tinh th
Chung quanh nh lut con c
T Francis Bacon
T ting t g
Chia tay thn thoi
Khoa hc nh mt vn sinh tn
Chic knh vn hoa
Cc khoa hc v khoa hc




LTS. Sng , trit l sau l cu ni lun lun ng, v cng l l do v sao khng c
thn ng trong lnh vc trit hc. Trong xu hng ton cu ho, cuc sng cng mun mu
mun v, nhng khng th hi nhp y v an ton nu khng c kin thc nn v ci
ngun t tng th gii. l l do Si Gn Tip Th m chuyn mc Chuyn xa, chuyn
nay vo s th t hng tun, do nh nghin cu trit hc, dch gi Bi Vn Nam Sn m
trch. C l v bit rng chuyn ti nhng vn trit l nhn sinh hc ba n vi c gi
ph thng l iu khng d, ng phi ro n bng mt li dn di... nguyn trang!



T tg i thay s phn


T tng ca chng ta l s phn ca chng ta (Arthur Schopenhauer, 1788 1860)


C l bn ngn trit hc v n kh khan, kh hiu? Bn ngi trit hc v n thng t ra
p t, gio iu? Bn xem thng trit hc v n mng lung, v b? Xin bn hy bnh
tm mt cht! Hp nhn vin li, liu kin thc chuyn mn n thun c gip
bn ng vin c h? Bn vn thng phi dng n nhng li c cnh thi!
Gii quyt vic lng bng hay n b gii to, chng l ngi ta khng mt pht
thong ngh n khi nim cng bng? Dy bo con ci u c th ch dng n hai
th duy nht: cho roi cho vt hoc cho ngt cho bi? Nhn chung, ta vn c trit l
hng ngy ging nh ng Jourdain lun ming lm vn xui m khng t bit y
thi!

5

Trit gia Hegel bo rng ta vn c th h hp
v tiu ho m khng cn bit n mn sinh
l hc. Cng th, ta vn trit l m khng
cn n trit hc. Nhng ri dn dn, t cng
vic trong i thng, con ngi t cu hi
v nhng g tng nh hin nhin. T xa xa,
phng ng cng nh phng Ty, bt
u c s phn bit gia nhng iu ai ai
cng ni vi nhng iu mt s t ngi suy
ngm lu di trc khi i n ch xc tn. T
, trit hc cng nh mi khoa hc khc
khng th khng bc vo nhng thp ng,
nu mun c s yn tnh suy ngh, s
khch quan nhn nh.

Nhng, tht ra, nhn k li, nhng thp ng y
t nhiu u c xy dng nn t nhng bi
bm trn gian. Khng, Lo, Pht, Jesus,
Socrate nhng nh t tng ln u tin
ca nhn loi u l nhng k l hnh, chia
s v ln ln trong s phc tp khn cng ca
chng sinh. Ri cng dn dn, trit hc li ri
khi thp ng, i vo cuc i thc hin
cc s mnh ca mnh C khi thnh cng, c khi tht bi. C khi to phc, c khi gy ho.
V, cng v th, n lun phi nhn li chnh mnh, t ph phn, tm con ng khc, phng
thc mi


Trit hc trong cuc sng ngy nay

i sng si ng v cuc cnh tranh ton cu u th k 21 cho thy: hn bao gi ht, thnh
bi, mt cn ngy nay ph thuc vo sng kin, tng v cc chin lc t duy. Khi th
gii ngy cng phng, khi thng tin, s o to v k nng ngy cng n c vi mi
ngi, kin thc thng thng khng cn l li th cnh tranh na. Phng php, k c
phng php mi, cng khng gip to nn li th. Mng li truyn thng ton cu
nhanh chng bin n thnh ti sn chung ca mi ngi!

Vy, chnh tim lc tr tu, vn ho t duy, thi tinh thn c tch lu v tinh luyn ca
mt c nhn, mt dn tc, mt nn vn ho mi to nn c s khc bit trong nhng gi
pht quyt nh. Chng gip mang li s sng to trn nn tng o l v tnh thc.

Cho n nay, s ganh ua v tng thng ch yu din ra trong lnh vc kinh t. Nhng,
s khc bit li ngy cng din ra nhng lnh vc khng ng ti. Kinh t, d quan trng n
my, ch l mt phng din ca cuc sng; cht lng sng ch thc khng th quy gin
vo phng din kinh t. Do , trit hc c th gip ta c c nhng nhn thc ci thin
cht lng cuc sng, ng thi, cuc i v phong cch t duy ca nhng i trit gia cng
l nhng gng mu cho ta hc hi trn nhiu lnh vc. Hnh thc cao nht ca thnh tu
bao gi cng l mt ngh thut, ch khng phi l khoa hc ngi ni c cu y l
Theodore Lewitt, mt tn tui ln trong ngnh tip th!

Minh ho: Hong Tng.
6



Gp g gia trit hc v cc hnh thc t chc cuc sng

iu trc ht cn ni v ngh thut ny:
khng th lnh o cng vic hay t chc
cuc sng bng trit hc. Trit hc khng
phi l cng c, khng phi l phng php
ch o, qun l. Lm nh th l yu m
nn ti, lm nh th tng l tn vinh n m
tht ra l lm hi n v v tnh lm hi chnh mnh. L cng c, n s gii hn chn tri
hot ng v bt con ngi ph thuc vo cng c. L phng php, n s bt ngi theo
phng php y lm t binh! Tri li, ch c th t trit hc, tc t thi c nui dng
bng t duy trit hc: trit hc ging nh nh t vn gip ta c ci nhn su vo hu trng,
vo tt c mi hu trng. Do , ta khng n vi trit hc tm ra nhng gii php nhanh
chng, nht thi m pht hin nhng con ng xa nay cha bit i n gii php. N
l cng vic ca mi ngi, ca ring mi ngi. Chnh trong tinh thn y, trit hc thng
c hiu ba trong mt: trit hc nh l khoa hc khai minh, gip xo b nhng o
tng, nh kin; trit hc nh l khoa hc iu ho, gip cn i mi li nhn; trit hc nh
l khoa hc hnh ng, gip nh hng cho mi la chn, quyt nh.

Vy, ni c th, trit gia lm nhng cng vic g? Tha bn, h lm ging ht nh chng ta
ang lm trong mi lnh vc, ch c iu, vi nhng phng tin khc m thi. Nu vin
chc nh nc lm vic vi nhng quy nh ca php lut, nh doanh nghip vi ca ci, tin
bc, i tc, ngi ch gia nh phi ng u vi nhng lo toan thng nht, tm nhng
phng cch v phng tin gii quyt chng, th nh trit hc lm vic vi nhng khi
nim v s chim nghim. Nhng bt k ai cng u xoay quanh my cng vic quen thuc
m h trng sau y: hiu hu cnh; quyt nh c c s; hnh ng c trch nhim; hot
ng c hiu qu; truyn thng r rng, sng thanh thn, hnh phc.

Si Gn Tip Th dnh cho chng ta mt khng gian thn mt hng tun trao i v cc
vic lm y, gic trit hc. i khng kh, mi tun chng ta s lm quen vi mt
khi nim trit hc hoc vi mt trit gia ni ting. Cu chuyn nghim chnh no cng cn
tr nn vui v, v cu chuyn vui v c khi cng cn tr nn nghim chnh. Bn ng th
khng? Xin hn gp li tun sau.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Ch bn ph mi l qun ph?


Hai cha con ng ch mt qun ph gia truyn ni ting khng ng vi nhau: ngi
cha mun ch tip tc bn ph thi; ngi con, c c nng ng, mun b sung thm
Ta khng n vi trit hc tm ra nhng
gii php nhanh chng, nht thi m pht
hin nhng con ng xa nay cha bit
i n gii php.
7

my mn im tm na. Nhng, b sung ti mc no th qun ph vn cn l
qun ph?

Hai cha con v hnh trung ng n mt
trong nhng cu hi quan trng nht v cng
nhc u nht ca trit hc: ci g kh bin,
ci g bt bin? Ci g lm nn bn cht ca
mt s vt? Trit hc, t thi c i, cng
xut pht t kinh nghim i thng: ci cy
vn l ci cy d ma thu lm rng l. Cht
ci cy ti mc no th n vn c th hi
sinh? Ca tn gc th tuy vn cn b r nhng
khng cn l ci cy na. Ci cy b ph
hu tn bn th ca n.

Con ngi cng vy. Xem li tm nh lc
tui th, ta nhn ra l tui th ca mnh
ch khng phi ca mt a tr khc. Chng no mnh cn xng ti l cn mun ni n
ci g khng thay i, khng th ln ln, d tc phai mu! Lp tc, ta vp ngay mt kh
khn: ci thc s to nn s vt th khng th dng mt nhn m phi dng u suy
ngh. Nhng, suy ngh t ci g? Cng phi t nhng g mt thy tai nghe! Nhng g mt thy
tai nghe u l kh bin, v thng, vy c th xem nhng g kh bin, v thng l bn cht
ca s vt? Ni th cng c ngha l s vt khng h c bn cht! Song, thc t ci li: khi
mua mt mn hng, ta mun mua mt mn hng tht, d ci tht y n su trong mn hng,
kh nhn thy. Gia nh, x hi cng th. Sng trong mt gia nh, mt t chc, mt x hi,
u phi ai lo phn ny m cn c mt mc tiu chung. Khi mc tiu ny mt i, gia nh, t
chc, x hi khng cn l chnh n na. Vy, ta phi c thc v mt ci bn th thng tn
th mi c th nhn ra lc no n b e do ch? Hai cch t vn tng phn nh th lm
cc trit gia in u trong hn hai ngn nm nay!

phng Ty, Aristoteles l ngi n lc gii quyt vn ny. ng khng nh: bn cht
ca s vt l bn th ca n. Vy bn th l g? L ci g nm bn di s vt, l ci g bn
vng m nu khng c n, khng cn s vt na. Hy th c hai cp lc bt sau y trong
Truyn Kiu theo kiu trit hc:

(1) Thu iu sc so, khn ngoan
V duyn l phn hng nhan nh

(2) Tht da ai cng l ngi
L no hng rng thm ri chng au!

Cu (1) cho bit c Kiu l nh th no. Nhng, cc c im y khng n nh (c Kiu c
khi cng di dt!) v nht l, khng th tn ti c lp m khng gn vi c Kiu. Chng
c th thay i, ngha l, khng nht thit c nh th mi (hu vn c Kiu u c v
duyn!). V th, Aristoteles bo: Thu Kiu (nh l ci g c bit) l bn th, cn sc so,
khn ngoan, v duyn l nhng tu th (accidents, t ngha gc l ngu nhin, tnh c).
Nhng cu (2) th khc, con ngi khng th lc th c tht da, lc th khng. Vy n ni
ln con ngi l g. Ci khng th thay i y c gi l nhng thuc tnh. Thuc tnh th tt
nhin khng tn ti c lp, nhng nhng thuc tnh no thuc v bn cht ca s vt th
cng l bn th, thm ch cn l bn th theo ngha cao hn c nhng s vt c bit. Vy, theo

inh ho: Hong Tng
8

Aristoteles, ta c hai loi bn th: ci c bit (Thu Kiu) v ci ph bin (tht da, ngi
) ng gi ci trc l bn th s mt, ci sau l bn th s hai. Tng xong, nhng ri li
thy khng n! Vic phn bit y chng r rng cht no. Khi Thu Kiu khen T Hi:
Rng: T l ng anh hng!, th nu rt b thuc tnh anh hng i, c cn l T Hi hay
ch l mt ngi trng tn?

Platon, thy ca Aristoteles, lm ngc li; ng ch quan tm n mt phng din thi. Ch
c ci ph bin (ngi, tht da, sc so, khn ngoan) mi l nhng ci duy nht c
tht. ng l t s ca thuyt duy tm khch quan, v theo ng, nhng ci ph bin y l thun
tu, hon ho, mu mc ch khng nhch nhc khi tr thnh nhng thuc tnh trn gian, v
th, chng mt th gii khc, trong khi nhng s vt c bit trn th gian ny ch l nhng
bn sao ti tn, m nht ca chng.

Thomas Aquino, i trit gia Kit gio thi Trung c, ng vi Aristoteles l phi xut pht
t nhng s vt v bn th trn trn gian ny, nhng cn tm cho chng mt nn tng su
hn. Theo ng, khng phi ngu nhin khi s vt c mt bn cht, tc c bn th bn vng.
l nh c thng . Nu khng c thng v ch bn vng ca Ngi sng to v
duy tr th gii ny, tt c u tan r ht.

Ren Descartes, cha ca trit hc cn i, cng dnh cho thng mt ch ng c
bit, nhng c ch khc vi Aquino. Theo ng, ch duy nht thng mi c bn th vnh
hng theo ngha tuyt i, cn ton b thc ti chia lm hai loi bn th: bn th c qung
tnh (vt cht) v bn th c t duy (tinh thn). Ni con ngi cng th: ngy nay, ta i n
bc s khm bnh v i n trng hc, ch khng n cng mt ni l nh c
Descartes!

Descartes gp mt i th c hng: Gottfried
Wilhelm Leibniz. Leibniz bo rng chnh
nhng n t (monad) mi to nn bn cht
ca s vt. N khng c ca s, ngha l
khng th nhn vo bn trong n, n t tn v
khng c g bn ngoi lm thay i n c.
Quan trng hn, n t c lc! Lc khng l
na l khc. Khng cn phi l nh vt l nguyn t, ta cng tin vo sc mnh ca nng
lng nm bn trong lng s vt. Ch cn nhn mt i bng ang vng ln l nhn ra ci
g thc y n, ng thi cng l ngun nng lng ca n.

Immanuel Kant thy cc khng nh ca Descartes, Leibniz nghe th hay nhng khng th
kim chng c, nn cho rng bn th l ci g ch hin hu trong u c con ngi nh
mt phm tr suy ngh v s vt thi, cn bn cht ca s vt l iu khng th nhn bit
c.

G. W. F. Hegel ngh n quan h bin chng gia bn cht v hin tng: hin tng l g
nu n thiu i ci bn cht; bn cht l g nu n khng trnh hin ra?

Edmund Husserl cho rng, i vi con ngi, khng c ci bn cht no n giu ng sau s
vt c, tt c u l nhng g trnh hin cho ta, nn trit hc ca ng c gi l hin tng
hc. T , Jean Paul Sartre, mt trong nhng ng t ca ch ngha hin sinh, cho rng hin
hu ca con ngi c trc bn cht. Xc nh trc mt bn cht, l hn ch s t do chn
la ca con ngi! i vi cc trit gia Anh, nht l David Hume, John Locke, ch c nhng
Sng trong mt gia nh, mt t chc, mt
x hi, u phi ai lo phn ny m cn c
mt mc tiu chung. Khi mc tiu chung ny
mt i, gia nh, t chc, x hi khng cn l
chnh n na
9

g tri gic c, o m c mi c thc. Mt t tng c thi i by gi hoan nghnh,
v n hon ton tng hp vi phng php ca khoa hc t nhin thi cn i.

th k 20, trit hc v khoa hc lun tm cch thay th khi nim bn th/bn cht qu tru
tng bng khi nim chc nng. L thuyt h thng cng vy: s vt c xc nh khng
phi t bn cht ca n, m t chc nng ca n trong mt h thng nht nh.

Nhng, nhiu ngi vn cha trn tin vo l thuyt y. H vn c thnh tm hng n mt
ci g siu vit hn i thng, v cha con ng ch qun ph vn c tip tc tranh lun.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Socrates v ngh thut i thoi


ng l ngi thy ca phng php lm trit hc v khoa hc. Hn th, ng l tng
i lm lit ca nhn cch: nhn cch ca ngi tr thc ch thc. Vy l, ngay t bui
bnh minh ca trit hc, phng Ty c tha hng hai bo vt v gi: cch lm
trit hc v cch sng trit hc.

Ba trong mt: tr thc, nh nhn
quyn, trit gia

Socrates (khong 470 399 trc Cng
nguyn) con nh ngho: cha lm gm, m
l b m. Ngh ca m (v chc cng ca cha
na) thng c v vi phong cch sng ca
ng: lm ngi v hun c cho vic
i tm chn l. Hc vn uyn bc v tng
l mt chin binh dng cm, nhng rt cc
ng thy cng vic h sinh tinh thn mi
thc l s mnh ng cho ng dng hin trn
i. Socrates khng trit l trong thp ng. ng lang thang gia ch Athens (Hy Lp) bn
tho, tranh lun vi thanh nin, vi nhng ngi hc tht v hc gi.

Ti 50 tui mi ci v: b Xanthippe, ni danh (v ng ngha) vi hnh nh mt b v
hung d, kh tnh. Khng phi khng c li ca ng: chng mang c ng xu no v nh!
Khc vi nhng bin s ng thi bn tr khn kim tin, ng dt khot dy min ph.
Khng r b hay ci c c phi v ng cng quyt khng chu thng mi ho gio dc
hay khng, nhng chn l sng gi c ng khm ph l: Nn ly v! Gp v hin, bn
c hnh phc; gp v d, bn thnh trit gia; ng no cng c li!


10

Th thch thc s n vi Socrates vo nm 399 trc Cng nguyn. ng b t co ti d
d thanh nin v bng b thnh thn, b kt n t hnh bng cch ung thuc c. Ngi
nh ng m khng b chp m, t co, ln n mi l chuyn l, nhng tht ra, thi , n t
hnh cng him v ng c th d dng thot cht bng hai cch: xin cha hoc b trn. Khng
th c! Xin cha l phn bi s mnh bo v chn l. B trn l phn bi trch nhim cng
dn. Vy, ch c con ng cht: ung dung ung thuc c trc mt bn hu v mn , sau
khi cng h m lun trit hc!

Platon, cao ca Socrates, tng thut quang cnh bi trng ny mt cch tht cm ng
v nht l ghi li li t bin h bt h ca Socrates trc to m hu th xem l bn tuyn
ngn u tin ca tri thc (Socrates t bin, Nguyn Vn Khoa dch, NXB Tri Thc, 2006).
Hy nghe tm tt vi li gii thiu ca dch gi:

Socrate l trit gia u tin, v sng ng
ngha vi trit l: Tha qu ng
hng, khi no cn cht hi sc, ti s
khng ngng sng i trit gia, khuyn nh
v khuyn co qu v rng phi t xt mnh
v xt ngi, bi v sng m khng suy xt
khng ng gi l sng.

Socrates l nh nhn quyn u tin, v ng xc lp t do t duy, t do pht biu, t do
sng cuc i mnh chn la, nh mt th quyn con ngi, cao hn bt k b lut ca mt
cng ng ngi c th no: Trc s th ny, ti ch cn tha vi qu v: c tr t do cho
ti hay khng, khng thnh vn ; Socrates ny s chng bao gi lm chuyn g khc, d
phi b mng ngn ln.

Socrates l ngi tr thc u tin theo ngha hin i, v dm tin vo mt th chc nng
thin ph: ph phn khng nhn nhng x hi ng ang sng: Tht l sai lm nu qu v
ngh rng ch cn git ngi l trn thot li ch trch sng khng suy xt. Cch loi b s
kim tra y va bt chnh va bt kh thi, cn cch va chnh ng va d dng l: thay v
tm cch bt ming k khc, hy t tu thn sa tnh (sd, tr. 35-36).


Ngi tinh thn

Ta thng bit n cu ni ni ting ca Socrates: Ti bit rng ti khng bit g c v cu
chm ngn ng theo ui sut i Hy bit chnh mnh! Nhng, cng hin ln nht ca
ng l mang trit hc t tri xung t. Thay v bn chuyn v tr cao xa nh cc bc tin
bi, ng quan tm n nhng vn ca cuc sng con ngi. V ng tin rng mi ngi ai
ai cng bit l phi, sn sng lm theo l phi nu c thc tnh.

Do , nhim v ca ng khng phi l rao ging, thuyt phc, tri li, bng phng php v
k thut t cu hi, gip mi ngi t tm thy l phi, chn l vn cn b che ph bi s
m mui. Da theo phng php h sinh ca b m, Socrates tin hnh ngh thut i thoi
bng bn bc:

Gi v khng bit nh ngi i thoi ging cho. Ri bng nhng cu hi trng ch (c
khi chm bim, ma mai) chng minh rng ngi i thoi tht ra chng bit g!
Ti sao li bt u vi Socrates, ngi cha
tng t tay vit mt ch no li hu th?
V tuy khng vit ch no, nhng nh c
Pht, c Khng phng ng, Socrates l
trit gia gy nh hng su m nht ln lch
s t tng Ty phng.
11


Khn ngoan l k bit iu mnh khng bit!
Khng bit khng ng trch, ng trch l khng chu hc

Tip theo l dng phng php quy np
xy dng tng bc ci bit vng chc. l
phn tch chnh xc nhng v d c th trong
i thng, t rt ra nhng kt lun v
nh ngha tm thi.

Bng phng php nh ngha, lm cho nhng khng nh tm thi y ngy cng tinh vi v
chnh xc hn.

Sau cng, c c nhng nh ngha r rng, ph qut v vn ang bn.

Phng php i thoi y tr thnh c s cho s pht trin trit hc v khoa hc ca bao th
h v sau.

Ta hc c g t Socrates? Bn cnh tm gng chnh trc v dng cm m mi khi nn
lng, ta hy nh n cn vng tin vo gi tr ca con ngi, cn c th rt ra my kinh
nghim hay:

Bit nghe v bit hi l yu t c bn thnh cng. Nhng, hi khng phi truy bc,
bt b m ngi c hi c dp suy ngh v t tr li: cu tr li v gii php l do chnh
h tm ra.

Kim tra c ph phn s hiu bit ca chnh mnh.

Nn mng ca i thoi l s trung thc v minh bch, l s tin cy ln nhau: Quan to
phi c bn c tnh: lng nghe mt cch l , tr li mt cch r rng, cn nhc mt cch
hp l, v quyt nh mt cch v t.

Trnh mi s cc oan: S cc oan bao gi cng to ra s cc oan ngc li. Thi tit
cng th, thn th ta cng th, nh nc, quc gia u th c.

Khng cn sng kh hnh (n v ung mi lm cho xc v hn gp nhau!), nhng nn
bt dc vng v ng th than qu mc: Dn ht mi ni bt hnh trn i ny li ri chia
u cho mi ngi, chc ai cng xin rt phn ca mnh li v vui v b i.

Socrates t bit chng ta nh nhng: Thi, by gi n lc chia tay. Ti cht y, cn cc
bn c sng. Nhng ai sng, ai kh, cha bit u y! Socrates yu qu hng, sn sng
cht ch khng n b i, nhng lun gi ci nhn ton cu: Ti khng phi l ngi
Athens hay ngi Hy Lp, ti l cng dn th gii!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)


ng quan tm n nhng vn ca cuc
sng con ngi. V ng tin rng mi ngi ai
ai cng bit l phi, sn sng lm theo l
phi nu c thc tnh.
12

* Tc gi nhn c nhiu cu hi v kin trao i t bn c, ng nh ta son nhn
rng xin cho ng c tr li chung trong mt bi vit s gi ti SGTT trong thi gian sm
nht.



Gai nhn hay hoa hng?


Ta th lm quen vi mt trong nhiu khi nim c bn ca trit hc: bn cht v bn
th (SGTT, 2.6.2010), nhng cha chi thy ri m! Mi ngi tr li mt phch,
m ton l nhng u c thng ng c! Ta kinh ngc t hi: trit hc bn nhng
chuyn g th v ti sao bn mi khng xong? Trit hc khng th b qua thc mc ny
c c ung dung tip tc xc ti.


Ci d con trng rng
Cu hi li chnh l c hi n tr li
vi chnh bn cht ca mnh: t-phn
t. C nhiu chuyn t-phn t, t
soi li chnh mnh lm: Trit hc bn
chuyn g? Bn nh th no? Ti sao li
bn? Ai bn? Cc c im ca t duy
trit hc l g?... Ta khng th i tip nu
trc ht khng t vn nhng iu y
. Hm nay, xin th bn iu th nht:
trit hc bn nhng chuyn g (v ti sao
bn mi khng xong?)

Ta c th bn v chuyn ny, chuyn kia,
t hay nhiu cn k. T hnh thnh
nhng ngnh khoa hc ring l, mi
ngnh c i tng ca ring mnh. Ranh
gii khng hon ton rch ri nhng t
nhiu cng c th phn bit c. Tuy c
cc mn lin ngnh nh ho-l hay sinh-
ho, ta vn mng tng c i khi
vt l, ho hc, sinh hc c phm vi
ring bit no.

Th phm vi v i tng ca trit hc l
g? Phi chng n bn v gii t nhin
(hay v tr), v khng gian, thi gian, v
i sng con ngi vi nhng nng lc
ca n, v v ci g thn linh, siu vit?
Nhng cng c v s nhng chuyn ngnh v cc i tng y ri, no l: v tr hc,
khoa hc t nhin, nhn hc, tm l hc v tn gio

13


i vo cc lnh vc y, trit hc ch c th da ct m nghe. Bertrand Russell thng v trit
hc nh mt b m c ci d con rt ln, bao cha ht mi ngnh khoa hc, nui ln chng,
ri cho chng ra ring vi mn hi mn hu hnh. Cn b m vn mi mi ch cn l b m
vi chic d con ngy cng trng rng! Cng trng rng, n cng c th tip tc bao cha
nhiu hn! Vy, chc c l n khng bn v nhng i tng y theo ngha hp m ch bn
v nhng nguyn l thi: nguyn l ca tn ti, nhn thc v hnh ng, v mi nguyn l,
thm ch v nguyn l ti cao! Nhng, c phi l ch trung tm ca n khng?

C nhiu ch tht c bn, nhng khng th gii hn trit hc vo nhng ch vnh cu
no c nu khng mun cng bc n hay y n vo ch mu thun. Th th ch cn mt
cch nh ngha khc: trit hc khng ch bn v thc ti ni chung, v trt t v nhng
nguyn l chi phi trt t y, tc khng ch bn v ci ang tn ti m cn bn v vic c ci
ang tn ti, hay, ni tru tng hn, v ci tn ti xt nh ci tn ti, cng nh v s tn ti
ca ci ang tn ti.

Thm vo , c l n cng bn v ngha ca tn ti na. t cu hi ngc li c th d
tr li hn: trit hc khng bn nhng chuyn g? Tt nhin, khng bn (v khng cn cn
bn hay thy mnh tha) v nhng cng vic ca cc khoa hc ring l. Th nhng, bao lu
cha chng minh c rng cc khoa hc ring l thc s c th gii quyt c mi vn ,
th vn cn cn n mt t duy khc vi t duy khoa hc ring l. T duy ny khng cn l
tin-khoa hc (nh giai on s khai) m l hu-khoa hc hay siu-khoa hc, trm t v c
s, s phn bit v mi quan h ca mi lnh vc tn ti v nhn thc. Khng mt tri thc
no khng cn c ti-phn t, v l l do hnh thnh trit hc v khoa hc, trit hc v
nhn thc. Vy, tm thi c th kt lun: trit hc c th bn v mi ci v mi ci, v thc
ti ln v nhn thc thc ti.


L tt c v khng l g c

Nhng, trit hc u ch bn v ci ang tn ti, n cng c quyn bn v ci tn ti ln
ci cha, thm ch, ci khng v ci khng th tn ti na ch! Ni cch khc, xc nh lnh
vc ca trit hc l iu cc kh, v bn thn vic xc nh y l mt vn trit hc. Nu
khng k n nhng l do ngoi ti, hu nh khng c g c th hn ch hay ngn cm t duy
trit hc c, ngoi tr chnh bn thn n!

Tht th, trit hc c th suy tng v mi iu, nhng khng ai c th ngh mt lc v mi
iu. Trit hc, trong thc t, lun bit t gii hn chnh mnh. Mt phn do l do khch
quan: con ngi, d mun hay khng, suy tng v chn la ch suy tng trong khun
kh chn tri kh hu ca mnh. Trit hc ch thc bao gi cng mang tnh lch s v v th,
khc bit nhau trong nhng cu tr li vn cng c tnh lch s. Khng xt n nhng l do
cng ch n t bn ngoi, chng hn tn gio, chnh tr th bn thn vic t gii hn
cng l mt hnh vi trit hc.

Ta c quyn t hi vic t gii hn y c chnh ng khng, nhng khng ai c th qun s
hu hn hin nhin ca bn thn con ngi v nng lc nhn thc ca con ngi. Ri n
lt phng php t duy cng l mt cch t gii hn, hay, ng hn, t t mnh vo k
lut. Phng php l mt s gii hn, nhng n cng cn thit t duy c hiu qu, c trt
t. Ch c iu, nu trit hc nh mt quan h vi ci ton th, th c nguy c tr thnh nn
14

nhn ca mt phng php nht nh no . Mt ngi sut i ch quen dng chic ba,
mt ngy no t s thy mi vic u ch l nhng ci inh. V chng, trit gia cn mong
mun tr thnh ci g nhiu hn mt chuyn vin g ri t lng!

Nu trit hc c th bn v mi vic th n cng bn v bn thn trit hc. Khi nh vt l
ri phng th nghim bn v vt l hc, ng khng cn l nh vt l na m tr thnh nh
trit hc v vt l hc. V ch c trit gia l mi mi trong nh ca chnh mnh. Ai t cu
hi v trit hc ngoi bn thn nh trit hc? V th, bn thn trit hc bao gi cng l trit
hc v trit hc, khi trit gia suy t v chnh vic lm ca mnh. Trit gia l nh kin to ng
thi l nh kim sot c ngi ca mnh. Ngi ta gi l t duy phn t, t duy t-quy
nh, t duy t quyt. Th y bn , trit hc khng c i tng ring nh cc khoa hc
ring l, v i tng ca n l tt c hay c th l tt c. L tt c v khng l g c, nn
trit hc mi c I. Kant ban cho danh hiu cao qu: chic vng min ca Tinh thn con
ngi. Nhng, chic vng min y c kt bng gai nhn ch khng hn bng hoa hng,
nh ta s thy.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Cn bit v c g


Mn g cng cn gii lao hung h trit hc! Xin bn c tham d gi ra chi ca
ngi k chuyn Bi Vn Nam Sn, nhn tin ng s c i li trao i cng ngi
hm m v nhng kin nhn c.

Tha bn c qu mn,

Mc Chuyn xa chuyn nay mi chp chng
c kh nhiu bn c quan tm, khuyn
khch, gp , trao i. Mt s an i cho ngi
vit, nhng cng buc ngi vit c trch
nhim tha r hn na mc ch khng
lm dng th gi v s rng lng ca bn
c.

Tht thch th v bit n bn Nguyn Vn H
lm h cho iu y: Ti ngh y l mt
mc hay mt mn nhu mi () Cng
chng by gi u ch cn bit m h cn ngh na. Vng, bit th khng cng, v
khng r ta phi sng bao nhiu kip na hc ht ch ngha trong thin h? Bit l ba
cm hng ngy. Nhng, nhu lm i vui hn! Ta khng sng trit l m trit l
sng, hay t ra, sng vui hn, c hng v hn. Ba cm v mn nhu, i sng v trit

Minh ho: Hong Tng
15

hc u l nhng phn tt yu ca cuc sng: lm sao trit hc vui sng vi cuc i,
v cuc i cng ngm ngh, u t cng vi trit hc?

Ngh nhn ra rng mi vic khng n gin nh mi thot nhn. V ngh s buc ta
tm ra con ng mi, cch t vn khc, hy vng n gn ci bit hn chng.
phng Ty, bi hc v lng trit hc l my i thoi ca Platon, c vit theo phong
cch ca Socrates m ta mi lm quen. Ton nhng cu hi tng nh gin d: Dng cm l
g? Tnh bn l g? v.v.. Nhng cu hi l g ny cng ngh, cng ri!

Laches, mt tng qun (v th, i thoi mang tn ng), tr li: dng cm l xng ln trong
chin trn. Hp qu! Rt lui c khi cng dng cm ch? Th nh n cuc hi binh Tam
ip ca Ng Th Nhm v ko pho ra trn in Bin Ph! V li, u phi ch trong
chin trn mi c s dng cm?

Vy, vn khng phi l k ra nhng hnh thc biu hin ca n m phi nh ngha bn
thn s dng cm! Th xem no: dng cm l s kin nh trong tinh thn chng? Cha chc,
v hay ho g s kin nh trong m mui v bo th! L kin nh trong s sng sut chng? t
ai gi mt thy thuc tun theo phc iu tr l dng cm c! L s sng sut khi lng
trc c nguy c chng? Nguy c l chuyn nht thi, trong khi ci bit ch thc phi
vt thi gian ch? Vy n l s tng minh v iu thin v iu c?

Nu th, ly g phn bit n vi nhng c tnh khc? Cuc i thoi lm vo b tc. Ho
chng, phi tm cho c mt cch t vn kiu khc: khng th hiu c s dng cm
nu xt n nh mt c tnh c lp, v trc khi t c cu hi mi, rc ri hn na: c
hnh l g?

i thoi Lysis cng th v khng km. Trong mt giai thoi, c Khng tng phi than hu
sinh kh u! khi b cu b Hng Thc bt b. y, Socrates li chu kh i thoi rt di
v rt sng phng vi hai bn tr mi mi hai tui: Menesenos v Lysis. Ba ng chu xoay
quanh cu hi: Lm sao gi ai l mt ngi bn?.

Theo nh ngha, Socrates ch thy c ba kh nng: th nht, bn l k yu thch mt ai hay
mt iu g (v d: yu bng th gi l bn ca bng ). Th hai, bn l ngi yu
v c yu, ta gi l tnh bn hay tnh yu gia hai con ngi. Th ba, bn l k c
yu. Nhng ri Socrates tm mi cch chng minh rng c ba trng hp u khng n.

Rt cc, Menesenos nh ng vi kt lun ca Socrates: khng th c ci g c gi l
ngi bn hay tnh bn c! By gi Lysis mi can thip vo cuc i thoi. Cu phn
i: Lm sao c th v l th c khi bo rng khng c tnh bn? R rng c sai lm g y
trong lp lun. Socrates khen ngi Lysis c nng khiu trit hc v biu ng tnh vi
Lysis.

Nhng, i thoi kt thc , v ng ln Lysis khng cho ta bit sai lm nm u. Vui
nht l khi ng bo: Thi, ti mnh bn chuyn khc chi i, lm vic y mt qu! ng n
cng vic y li cho ngi c chng ta: phn tch lp lun v pht hin sai lm khng phi
d, nhng ai m nhn vic y l t mnh thc s lm trit hc!

Chnh s b tc v nan khiu khch v thch thc ngi c t h i tm gii php. Bn
TT Nha (H Ni) bc mnh trc s lng nhng ca cha con ng ch qun ph (SGTT,
2.6.2010) v li thy ngi tng thut c b lng, khng a ra mt kt lun rt ro v r
16

ngha no c, bn t t li vn th tm ly mt cch gii quyt cho mnh. Tha
bn, bn trit l ng theo tinh thn v s ch i ca Socrates!

Mt kt lun rt ro v r ngha l l do tn ti ca trit hc. Nhng, n cng l mt chn
tri, cng n gn, cng li xa. Thn thnh th khng th. H khng lm ngh thut, v h u
bit ci xu l g thy cn thit to nn ci p? H cng khng cn n trit hc, v bn
thn h khng thy c vn g c! Ch c chng ta, con ngi hu hn v bt ton, mi
lm trit hc, ng theo ngha yu s minh trit (philo-sophia). Yu, v ta khng c sn n
ni mnh.


Tha bn thn mn,

Lot bi ny s ln lt xoay quanh my vn thit thc nu ln trc: hiu hu cnh,
quyt nh c c s, hnh ng c trch nhim, truyn thng r rng, sng thanh thn, hnh
phc. Trong kh nng v khun kh cho php, chng ta cng s ch c tip cn chng nh
mt ngi yu, hn l mt k bit. Ti sao yu? Yu th no? Xin dnh cho my bi k
tip, vo tun sau.

Cn v khuyt im trong cch trnh by, i khi c phn cng nhc v nhi nht nh bn
L Thanh Ton lu , th qu l mt c tt kh sa, bi quen mt nt i ri. Ch xin bt
chc c Kiu v ha:

Li vng vng lnh cao
Ho dn dn bt cht no c khng!

Xin cm t cc bn.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Platon v vic thc hi tng


Vi Platon, nim mnh hn thc ti, v n nh hnh thc ti. Phm cht ch thc v
vin kin c cn c l bo bi cho mi s ng x. l thng ip then cht nht m
ng dnh cho hu th.


D ngn hang ng

Cc t nhn b tri cht trong hang ng, mt ch c php nhn thng. Do khng th ca
quy, tm nhn ca h b gii hn vo vch hang trc mt. Sau lng h l mt ng la,
17

gia ng la v nhm t nhn l nhng vt th c ging cao qua li ht bng ln
vch ng. Cc t nhn khng th thy ng la v nhng s vt y, v, theo thi quen lu
ngy, xem cc hnh bng trn vch hang l thc ti. Gi s ta gii thot cho mt t nhn,
ngi y khng hn vui mng, tri li, thy au n v b lo mt trc nh sng mt tri.
Phi lu lm ngi y mi lm quen vi s tht, nhn ra rng mt tri mi l ngun sng v
ngun sinh lc cho vn vt. Thm tha thn phn ca nhng ngi bn t, ngi y tr li
hang ng k li s tht. Thay v hoan nghnh, nhng ngi bn t do thi quen dn
bin thnh s xc tn, thm ch cung tn phn i kch lit, thm ch cn mun git cht
ngi bn tt bng y na. chnh l s phn bi thng dnh cho Socrates, nh ta
bit.

Cu chuyn y ni ting vi tn gi d
ngn hang ng c Platon k li trong
tc phm Cng ho cng ni ting khng
km. Cu chuyn mun ni: bit c s tht
kh, chu ng c s tht cn kh hn!
V th, theo ng, nhim v ca trit gia l
phi nhn r thn phn ca con ngi
(conditio humana), v ng s cht ni
ln s tht. Ny bn Glaucon thn mn,
nhng kh khn ca nh nc, vng, ca ton
b nhn loi s khng bao gi kt thc, cho
ti khi trit gia ln lm vua hoc nhng k t
xng l vua hin nay hy tr thnh nhng
trit gia ch thc v trung thc. c vng
y ca Platon kh tr thnh hin thc, nhng iu ng mun ni khng v th m mt i gi
tr ng suy ngm.

Platon (427 347 trc Cng nguyn) hc tr ca Socrates, thy ca Aristoteles l khun
mt trung tm ca trit hc v t tng Ty phng. Alfred Whitehead, trit gia v nh ton
hc ni ting ngi Anh thm ch cn bo: ton b lch s trit hc Ty phng khng g
khc hn l nhng cc ch cho trit hc Platon. Xut thn qu tc, nhng ng khng chu
ni thi c hi ca bn cm quyn Athens. Chng phm ti c ln th nht i vi trit
hc khi x t Socrates. Ci cht bi trng y ca ngi thy m nh ng sut i, thi thc
ng i tm nhng phng cch nng cao cht lng lnh o. ng lp vin Hn lm, c
s gio dc t do u tin phng Ty, o to c nhng ngi hc tr tm c nh
Aristoteles. Aristoteles thy ca Alexandre i c lc nh ri b Athens sau cn
bin lon, v khng mun qu hng mnh phm ti c ln th hai i vi trit hc! Mi
ngi chn mt cch hnh x cho ring mnh, nhng u thng nht nhim v hng u: i
tm chn l. Trn con ng y, tr khng nht thit phi phc tng thy. Aristoteles l bng
chng. Hy nghe ng ni: Platon l bn ti, nhng ti phi lm bn vi chn l trc !.
Bn vi chn l chnh l t nguyn ca ch trit hc trong ngn ng Ty phng: philo-
sophia.


nim mnh hn c thc ti

Theo Platon, th gii ch thc gm nhng
nim, tc nhng bn cht c gi tr vnh hng

Minh ho: Hong Tng
Khi quyt nh vic g, phi ngh n li ch
ca ton cc. V c quan lnh o phi tr
thnh ch hin thn cho l tng mi
ngi c th tin c.
18

v bt bin, l c s cho th gii kh gic ca chng ta. Chng hn, nhng con vt trn th
gian chia s cng mt nim ng vt. D khc nhau v loi, con voi v con kin u l
ng vt. nim l tng y ch c hin thc ho mt phn trong th gii kh gic ca
chng ta nh nhng bn sao m nht. Khng mt s vt c bit no c th l hin thn trn
vn ca nim v n. D tn thnh hay khng, ta cng phi ng rng: cho d c t ti
nh cao no i na, vn khng c l do g t mn, ng qun trn thnh tch v khng n
lc ci thin n!

Hc thuyt ca Platon v nim, thot nhn c v xa vi v kh tin ngi ta gi ng l ng
t ca thuyt duy tm khch quan nhng qu mang li nhiu gi hng th v cho suy
ngh:

Ngy nay, khng ai cn c th xem nh nhng yu t hay nhng sc mnh mm!
Chnh chng mang li nhng l tng, nhng gi tr hu nh vnh cu con ngi vn ti.
Tt la lng trc nhng l tng v gi tr, con ngi ch cn l nhng ng vt thm hi.
Socrates sn sng tr gi bng chnh cuc i mnh cho nhng l tng v gi tr y.

Vi Platon, cc nim cng khng phi l nhng sng kin ch quan n t mt ci
tm hay mt ci tm v cn c no . Tri li, chng phi l kt qu ca lao ng tr
tu, v khng th tm thy chng mt cch d dng trong i thng. Khng mt c quan, t
chc hay x hi no c th trng tn m khng tm ra v bo v nhng gi tr ct li.

Khng phi ngu nhin khi Platon cng thy ca mnh l Socrates s dng phng php
i thoi v quy np, bi trn bnh din vt cht, s vt thng khng phi ging nh n biu
hin. Con ngi phi tm cch cng nhau a chn l ra nh sng, bng con ng thu thp
thng tin chnh xc v x l chng bng s kim tra ton din. X hi thng tin ngy nay
cng xc nhn yu cu y.

Platon, hn ai ht, tin vo sc mnh kin to ca nhng nim v vo s thng nht gia
th gii quan, t duy v hnh ng. V th, ng c bit quan tm n cht lng v phong
cch lnh o. Khng c bi bn no c sn iu tit cng vic y c, ngoi vic dy cng
xy dng mt vn ho t chc v vn ho c nhn, va bm r trong thc ti, va chp cnh
cho tng lai. Ai xem thng nguyn tc ny, s t mnh nh mt lng tin cy ni ngi
khc: S bt cng gh gm nht l s cng bng gi to, o c gi.

Platon cng rt tin b trong cch nhn v gii tnh: Ny bn, khng c ngh no ph hp
cho ph n ch v h l ph n, cng khng c ngh no l ph hp cho n ng ch v h l
n ng. Nng khiu c chia u cho c hai phi.

Con ngi cn l sinh vt c thc trch nhim: Con ngi khng phi c to ra cho
ring mnh m cn cho t quc v ng bo ca mnh na, khi phn u v hnh phc ca
ngi khc, ta vun bi hnh phc cho chnh mnh.

L tng ca ng trong vic t chc x hi l phi phn tch thc trng chnh xc, ng
thi c vin kin cho mt tng lai tt p hn. Khi quyt nh vic g, phi ngh n li ch
ca ton cc. V c quan lnh o phi tr thnh ch hin thn cho l tng mi ngi c
th tin c. V th, ng vng tin vo sc mnh ca gng mu: Liu ngi ta c th i m
m khng noi gng?

19

Tm li, vi Platon, nim mnh hn thc ti, v n nh hnh thc ti. Phm cht ch thc
v vin kin c cn c l bo bi cho mi s ng x. l thng ip then cht nht m ng
dnh cho hu th.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Khung ca hp o g vg gi?


Trit hc c th l mt s mo him, nhng c mo him khng thi cha phi l ng
lc ch yu. Ngi xa bo rng trit hc bt u vi s kinh ngc. Trit hc hin i
li cho rng n bt u vi nhng kinh nghim kh au, nghi ng, tuyt vng, s hi.


Lm th no?

Vng min c kt bng gai nhn l do lnh La M t ln u Cha Gisu ch nho
Ngi trc khi hnh hnh. Hnh nh ny cng cn c ngha: s vinh quang no cng phi tr
gi bng ni thng kh!

Trit hc cng lun b ch nho: nu i
tng ca n l tt c v khng l g c
(Gai nhn hay hoa hng, SGTT 16.6.2010)
th phng php ca n s l g? Ch l mt
phng php chung chung, tr bch bnh theo
kiu: Hy suy ngh r rng v mch lc! Hy
suy ngh hp lgc!? Cuc tho lun v
phng php trong trit hc ko di bt tn,
v n khng ch l cuc tho lun v phng
php ng m trc ht l cuc tho lun
chung quanh mt khi nim ng v phng
php! Ngha l, trc ht phi hi: lm sao
tin hnh c phng php tm ra mt
phng php (nu c!). Qu l mt vng trn
lun qun. Phng php ng nu khng phi t tri ri xung lm sao tm thy c,
mt khi n cha c! Do , bn thn vic i tm mt phng php trit hc l mt vn
trit hc. Khi trit hc gn b vi mt phng php nht nh no , t n s t ng
xem cc nn trit hc cn li (theo phng php khc hoc ang i tm phng php) l cha
phi trit hc, khng phi trit hc hay thm ch phn-trit hc. Ri n cng xem c con
ng dn n n vi phng php y cha phi l con ng ng n. Lm nh th
t khi c c phng php, n mi thc s l trit hc, trong khi qun rng chnh con
ng cha c nh hnh trc y mi l ngi m ch thc ca phng php hin
nay.

Minh ho: Hong Tng
20


Thm mt kh khn na: bn thn phng php khng th t bin minh cho chnh mnh mt
cch c phng php c! Cng nh khng th dng chnh phng php gy ra vn
gii quyt vn : con dao sc khng gt c chnh n! Do , cu hi l: i tm mt
phng php cho trit hc phi chng cng ging nh mong mun c kin thc trc khi c
kin thc, mun hc bi trn cn m khng chu nhy xung nc? Ni khc i, trit hc
ch thc c nn mnh b ct cht vo mt phng php nht nh hay phi dm suy t v
i din vi nhng g cha chc chn, cha n nh, cha r rng? Nu trit hc khng mun
ch l ni sn sinh nhng con vt, n khng nn i con ng Nh Lai i (hu hng
Nh Lai hnh x hnh) m phi khai ph, tm ng. Gi cho t tng c trt t, c k
lut khng c ngha l ri vo ch ngha hnh thc, tri li, khai ph, tm ng vi thc
trch nhim, ngha l, theo s hiu bit v lng tm chn tht ca mnh. Descartes khuyn
rng: c kin quyt i theo ng thng s c lc thot khi rng rm. Montaigne th e rng:
rng rm bit u qu rng v qu di so vi mt i ngi, do , ta nn i ng vng
tho sc ngm nhn bao k hoa d tho v va i va hut so t trn an!


Ti sao?

Ti sao li lm trit hc mt khi n khng phi v cng khng th tr thnh mt khoa hc
theo ngha cht ch? N khng phi l mt khoa hc ring l nh, m cng khng phi l
mt khoa hc nn tng hay ph qut, khng phi khoa hc ca khoa hc, cng khng phi l
s tng hp nhng kin thc khoa hc. Khi trit hc bn v nhng vn nh ngha cuc
i, bn cht con ngi hay v ci g siu vit, phi chng ch v t m? Vng, c th, nhng
c l y l mt th t m c bit, mt s t m vt ra khi s t m thng nht hay c
s t m khoa hc.

Trit hc c th l mt s mo him, nhng c mo him khng thi cha phi l ng lc
ch yu. Ngi xa bo rng trit hc bt u vi s kinh ngc. Trit hc hin i li cho
rng n bt u vi nhng kinh nghim kh au, nghi ng, tuyt vng, s hi. Ci no cng
c l c, nhng phi chng ng lc khin ta lm trit hc cn nm su hn, trong bn
tnh ca con ngi? Con ngi l mt sinh vt c bit, lun tra hi, lun i tm ngha,
mong mun soi sng cho chnh mnh. Nh th, c ngha: ta suy t trit hc, v ta khng th
lm khc c! Tht th, lch s trit hc l lch s ca nhng cu hi, ca nhng cch t
cu hi v rt nhiu khi, nhng cch t cu hi m rng bn ng v chn tri ca ta hn c
nhng cu tr li. Cu tr li ch thc cho cu hi ch l bc i sau cng ca mt chui
di nhng bc t cu hi. Cu tr li ch c gi tr, bao lu n bt r trong vic hi
(Martin Heidegger).


Ai?

Trit hc c th l mt s mo him, nhng
c mo him khng thi cha phi l ng
lc ch yu. Ngi xa bo rng trit hc
bt u vi s kinh ngc. Trit hc hin i
li cho rng n bt u vi nhng kinh
21

Ai cng c th trit l. Ai cng c th khng
cn n trit l g c. Nhng ch mt s t
ngi tr thnh nhng trit hc gia
(Philosophologen). Mt s t hn na mi
xng danh l trit gia. Nhng, khng ai c th trit l m khng thy bn khon, thc mc,
au u. Tt nhin, au u, au bng, c au i hay tnh tnh ru r khng lm trit
hc! Ngay c khi ang cc k hnh phc hoc v cng bt hnh! Trit hc cn l ci g nhiu
hn tri nghim v s kh au hay hnh phc. N trc ht phi l mt hot ng tinh thn,
d ban u ch n thun l phn ng. Trit hc khng ch cn s nhy cm m cn cn sc
mnh v nng lc ca ch t khng nh, ng u vi nghch cnh: khng phi
dn nn, hay thi v ho m thu hiu v n. S kinh ngc hay au kh l s bt u nhng
cng c th l s kt thc ca trit hc. Trit hc cn phi b gy tri nghim c nhn v
thc ti bng tr tu, bin hin thc thnh kh th bng sc mnh vt thot ca tinh thn.

Ni khc i, t duy trit hc i hi ta phi bit gi khong cch vi chnh mnh, xem xt cc
vn c nhn, c bit mt cch ph qut, thot ly khi ci c th bng mt s tru tng
ho no . Xin hn ln sau s cp ba c im ca t duy trit hc: t duy v nguyn tc
(vt ln khi kinh nghim thng ngy), t duy c h thng v nht l, t duy t do.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Protagoras v khai minh Hy Lp


Protagoras (490 420 trc Cng nguyn) sinh trc Socrates 20 nm k hp
ng thng mi ho gio dc vi cu hc tr Euathlus: tr trc mt na hc ph,
na cn li sau khi cu ci thnh cng trc to. Euathlus rt cc tht bi, nn khng
chu thanh l hp ng.

Nhng ng thy Protagoras vn c kin i
cu phi tr, vi lp lun: nu to x cu
thua, ng nhin cu phi tr, nu to x
cu thng, tc hp ng c thc hin!
Cu hc tr cng khng va: Nu to x
thy thua, ng nhin ti khng phi tr,
nu to x thy thng, th ti li thua, tc
hp ng khng c thc hin!

C cu chuyn na n ta: mt ngi vt
c mt t thi. Nh t vn khuyn: Anh
c nu gi tht cao, thn nhn ca ngi cht
khng mua ca anh th mua ca ai? Ri li
khuyn thn nhn: Anh ng di mua gi
cao, hn khng bn cho anh th bn cho ai!
nghim kh au, nghi ng, tuyt vng, s
hi.

nh: Hong Tng
22


Giai thoi c th l ba t ny lm cho Protagoras (v nhng tn tui lng danh khc nh
Gorgias, Prodicus) b mang ting l nhng nh ngu bin. Nhng, lun im trit hc: bt
k vic g cng c th c hai cch nhn tri ngc nhau th li khng th xem thng! Tht
ra, ch Sophist nguyn ngha l ngi thng tho mt lnh vc kin thc no y, dch l
bin s hay bin gi th sng phng hn. Tri thc l c th dy v hc c. Socrates
cng ng nh th, nhng khc nhau c bn ch: Socrates v nht l mn ca ng,
Platon, xem vic dy hc ly tin l b i, v chnh cch nh gi ny lm danh cc bin
s trong lch s. S ph phn ca Platon cn c tnh thuyt phc hay khng, nu nhn t
quan im ngy nay? Platon i lp cch lm n ca phi bin s vi l tng gio ho
v v li ca trit hc v khoa hc. Nhng, liu nh khoa hc ch bit sng v khoa hc hay
cn phi sng nh khoa hc? Mt cu hi hc ba v dn vt!

C th ni, trong thc t, phi bin s khai mo cho mt phong cch hon ton mi m ca
vic truyn b tri thc. Thay ch cho nhng bc trit nhn an bn lc o l nhng nh gio
v din gi chuyn nghip. Thay v tp hp quanh mnh mt s t mn tm truyn, cc
bin s chiu sinh t! Mt tch cc ai cng d thy: n ph v li dy v hc mang tnh
qu tc, c tuyn. Cng c ho trit hc v khoa hc i lin vi vic dn ch ho tri thc,
song hnh vi tin trnh dn ch ho cc quan h x hi. Nu mun ngy cng ng ngi
tham gia rng ri v mnh m vo i sng chnh tr, x hi, cng c l thuyt phi n c
vi qung i qun chng. Bc ngot y xng ng c gi l khai minh Hy Lp, phong
tro khai minh u tin phng Ty v phi ht sc vt v mi bng sng tr li trong
th k 18, ni danh vi tn gi th k nh sng, a n s ra i ca tng lp tr thc c
lp v chuyn nghip.

Nh ni trn, ci g cng c hai mt: ta khng th ph nhn rng vic bin trit hc v
khoa hc t mt thin chc (Berufung/calling) thnh mt ngh nghip (Beruf/profession)
theo cch dng ch ca nh x hi hc Max Weber n cha khng t nguy c: vic kinh
doanh tri thc c th lm phai nho tinh thn trit hc ch thc v km hm sc sng to
ca t tng. iu ny qu xy ra th h ca cc bin s hu k, h khng oan khi b
mang ting l cc nh ngu bin. Nhng, trong s h, c khng t cc i biu nghim
chnh mang tinh thn khai minh sng gi m lch s cn ghi nhn.

u tin phi k n Xenophanes, sinh trc Protagoras 80 nm. Trong x hi c i cn y
ry thn linh, m ng dm dt khot t b li t duy thn thoi: Nu con nga, con b bit
v, chng s v thn linh ca chng c hnh nga, hnh b! ng va nghi ng nhng kin
thc khng xut pht t kinh nghim, va ku i nhn thc l tnh. Khng thua g Karl
Popper th k 20, ng cho rng mi tri thc u ch c tnh phng nh v mi l thuyt
u cn v c th c ci thin dn dn.
Tinh thn hoi nghi khoa hc thc s hnh
thnh Protagoras. Cu khu hiu ni ting
ca ng: Con ngi l thc o ca vn vt
c nhiu ngha. Cch thc m s vt xut
hin ra cho ta khng ch ph thuc vo bn
thn s vt m cn vo phn ng ca ta trc
nhng kch thch ca s vt. ng thc s
t c s ban u cho vn nhn thc, mt bc tin quan trng trong t duy trit hc. Th
th, con kh, con b cng c th tuyn b chng l thc o ca vn vt chng? Ta khng
bit Protagoras c ch trng ch quan ch ngha v tng i lun cc oan nh s ln
n gay gt ca Platon khng. Nhng, t ra, ng cho thy rng: khoa hc, k thut ln chnh tr,
Khoa hc l bit thm mt iu g , da
vo s nghin cu khch quan, c phng
php.
Cn khai minh l bt i mt o tng,
da vo c phn on t ch ca mi ngi.
23

lut php, lun l u pht trin theo thi gian, v th cn lm chng thch nghi vi cc iu
kin x hi ang khng ngng thay i. Ta khng th no bit c chn l ti hu, v khng
nn tin vo ci g t xng l chn l ti hu, bt bin, vy ch c th n lc khng ngng
t ti s ng thun, v cng cn khng ngng xt li s ng thun y.

Protagoras v phong tro khai minh Hy Lp khng phi t trn tri ri xung! l kt qu
tt nhin ca nhng bin chuyn x hi: s ra i nhng ngnh khoa hc mi m (thi ch
yu l s hc vi Herodot, Thukydides, y hc vi Hippocrates, khoa hc t nhin v ngh
thut vi Polyklet, Euripides, Perikles) v nht l s tip xc vi cc nn vn ho khc,
ngoi Hy Lp. u c s m ca, c s giao lu, c xu hng ton cu ho,
khng cn ch ng cho nhng phn truyn c tnh cch tin tri cho d c l thin ti i
na (theo kiu cc trit gia trc Socrates t Thales cho n Empedokles) m phi nhng
ch cho c phn tch v l tnh ph phn.

Platon v Aristoteles l cc phn ng lnh mnh trc xu hng ny. H lo ngi trc tinh
thn hoi nghi cc oan, nn c gng i tm cn c vng chc cho l tnh khoa hc. Khoa hc
l bit thm mt iu g , da vo s nghin cu khch quan, c phng php. Cn khai
minh l bt i mt o tng, da vo c phn on t ch ca mi ngi. K t , khoa
hc v khai minh i lin vi nhau nh hnh vi bng. C hai ging co v tc thnh cho
nhau. Khng c khoa hc, khai minh s sa o thnh ngu bin. Khng c khai minh, khoa
hc s ri vo ch m qung, gio iu. L ch th ca nhau, nhng nu khng c
Xenophanes, Protagoras th cng khng c Socrates, Platon!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Nhng bc thy c mu i


to iu kin cho ngi cm trch Chuyn xa chuyn nay c ngh gii lao, k ny
GS.BS Nguyn Chn Hng tnh nguyn bn chuyn trit hc vi bn c SGTT theo
ng phong cch quen thuc ca ng: dng tri nghim c nhn, din t ti gin
ho gii nhng iu phc tp.

24


Tranh Ci cht ca Socrates, 1787 (Jacques Louis David), bo tng Ngh thut New York.

B nh cm quyn thnh ph Athens kt ti chi b cc v thn, dy d lm h hng lp tr,
Socrates phi chn la hoc t b nhng nim tin ca mnh hoc b x lu y hay l cht.
ng chn ci cht bng thuc c.


Phng chm Gnothi Sauton

Thnh a Delphi. T th Athens, xe but i khong ba gi th n ngn ni Hy Lp thn
thoi Parnassus. Thnh a Delphi nm lng chng ni, im sng u tin ca lch s
phng Ty v loi ngi. y l ni th Apollo, thn nh sng, thn vn minh o l, tng
trng cho s hi ho v l tr. Trong n Apollo xa kia c b th ca tin tri, thing nht Hy
Lp c. Thn truyn t thng qua thnh n Pythia.

Ngi minh trit nht Hy Lp. Chairephon hi thnh n Pythia: C ai ng thi minh trit
hn Socrates? Cu tr li gn l Khng. Socrates ni ng ta hn ngi khc ch ng
bit s dt nt ca mnh. ng cho bit l hc c phng chm Gnothi Sauton Hy t
bit mnh khc trn tng n Apollo. Vt tch n ch cn vi cy ct Doric. Phng php
ca Socrates th truyn n mun i. Lc Socrates ch vo khong ba mi, cha thnh
danh. Theo ui mc tiu xem ai c th minh trit hn mnh, Socrates t cu hi vi nhng
ngi c coi l hin minh ca thnh ph Athens: Ti thy nhng ngi c ting tm th
gn nh l nhng ngi thiu st, cn nhng ngi c coi l thp km th li hiu bit
hn.


T trn nh Acropolis

25

u y bng dng ngi xa. Ln ti nh Acropolis, ti do quanh n Parthenon ri bng
khung ng xung thnh ph Athens. Xa xa trin dc pha nam l vt tch nh ht
Dionysus, xy dng tn vinh thn Dionysus, thn ru, thn khoi lc. Cc kch tc gia
u tin ca nhn loi ln lt thi ti ti y: Aeschylus ot gii nht 13 ln, Sophocles 24
ln. Euripides nm ln, t hn hai tin bi nhng c mt di sn bi kch qu gi, nghe u
Socrates c gip bin son: cc v Thnh Troy, Nng Iphigenia minh ho sng ng s thi
ca Homer. Socrates khng b st bui din no ca ngi bn thn Euripides. Nhiu dy
gh xp hnh vng cung da vo trin ni thoai thoi ca lng i, t cao xung thp.
Phng pht bng dng ngi minh trit nht u y.

Hng ng bc c ngi n Hephaestus vi cc ct Doric gn nh nguyn vn. Nhn gn
li, nh v c qung trng Agora ca Athens c, ti nh thy bng dng Socrates chn
trn, o h ngc u hi mp mp xui ngc, t cu hi cng nhng ai hng th, cc chng
trai tr vy quanh lng nghe. Gn Agora c to n. Hi i nh t nm pha sau.


Ci cht ca Socrates

Mt bc tranh. Thm bo tng Ngh thut New York ti tm cho c bc ho Ci cht ca
Socrates do Jacques-Louis David ngi Php v nm 1787 (nh). Ho s lt t khonh khc
cui i ca Socrates. Qua phn phi cc sng ti, David lt t s tri bit gia nt im
tnh ca Socrates trc s tht sc ca cc t. By mi tui, mnh trn dng kho mnh,
ngi t hin nhn ca Hy Lp truyn t li ku gi lng cao thng v s t ch lc i
mt vi ci cht. Trit gia tip tc ni lc gi tay cm chn c cn, nt bnh thn v trung
thc vi l tng. Gc tri, ng xa l Xanthippe ngi v ra du gi t. Ngi gn u
ging, Plato v bnh tnh bun ru. Plato l chng trai tui hai mi chn. Chc ho s mun
th hin hnh nh gi dn hn ca mt trit gia. Ngi thi hnh n, m ng quay mt i,
tay phi a chn thuc c cho ngi t c bit. Socrates nh ang ni v s bt t ca
linh hn, tay tri gi cao, ngn tr ch ln trn, ni tr ng ca nhng linh hn chn thin.
Crito ngi cnh ging thn i vut chn ngi bn gi. Nhiu ngi so snh tranh Ci
cht ca Socrates vi Nh nguyn Sistine ca Michelangelo. Bc tranh khng v c c
khi hi v tnh sng phng. Cu ni cui cng: Crito, ti thiu Asclepius mt con g trng,
nh tr gim mn n ny Mn n s c tr, cn chi na khng?. Im lng. Crito vut
mt ngi bn thn thit.

Plato k chuyn. Crito, ngi bn thn thit giu sang n bo l sp xp cuc o thot.
Socrates hi v sao phi trn i. Li p l yu mn bn, khng bn cht, phi sng nui
con khn ln. Socrates khng chu. ng ch ra l lut php khng sai m hi ng xt x sai.
Chnh lut php nh ngi cha nui Socrates khn ln, chn la li l tun theo lut
php. o thot ha ra l c ti ng cht. Chnh con ngi ch khng phi lut php lm
sai. Lc no v u cng theo chn l hng dn iu tt v o c.


Cc thy ca mun i, ca mun thy

Nu ng ri nh t th chc khng c trit gia Plato. Plato dng ngn t ca Socrates, di
dng hi p, hi p, hi p. Chng ta hc Socrates t Plato. S pht trin khoa hc
26

v cc tng ci cch chnh tr u xut pht t Plato. Khng c Plato th mi vic s khc
i. Ci cht ca Socrates thay i lch s ton th gii.

n th H Ni, ti thng thm ving Vn miu Quc t gim. Ti chim bi thy gio
h Khng cng t phi. Khng T dy Tri chi vi tri chi, bt tri vi bt tri, th tri gi (Bit th
ni l bit, khng bit th ni l khng bit, y l ngi bit). Thy Tng gii li ca c
Khng thnh sch i hc: i hc chi o, ti minh minh c, ti thn dn, ti ch ch
thin (Ci hc ca bc i hc l ch lm cho sng ci c, lng thng yu dn, s
phn u cho n khi thun thc mi dng).

T xa nhng bc thy ca mun i, ca mun thy nh Khng T v Socrates cng
truyn t s minh trit cho con ngi.


GS. BS Nguyn Chn Hng
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)


Ngi v ca thin ti

Bnh tt v thin ti. Socrates b kt ti ni n cc thn mi v khng knh tn cc thn
ca Athens. ng cho bit l nhn c s mc khi v cch hnh x ca mnh. Ngy nay cc
nh khoa hc xc nh s mc khi cng ging ni ngn Socrates lm mt s vic c th
l triu chng bnh ng kinh nh thu thi dng. Chn on hi cu 2.400 nm sau.

V trit gia cc lm. Tr hn chng nhiu, ch khong bn mi, thuc gia nh sang hn
nh chng, mm ming sc bn, nghe k l ngi duy nht ci c Socrates. Mt hm
chng ngoi ng tr chuyn vi nhiu ngi th Xanthippe xut hin, trch chng v tch
s, b b gia nh, con ci i rch... Socrates chng m xa. Xanthippe in ln gii thng
nc vo chng. Socrates chu trn, v Sau sm st th n cn ma. Chng chng lm g,
khng em xu no v nh. Tui su mi vn lm v mang bu. ng ngc nhin nu ngi
v khng trch c. Nng khng xng tm vi ngi chng. Nhng lm v Socrates khng
d.



Hy dm bit! ( t du gu tc)


Khu hiu ca s khai minh l g? Immanuel Kant (1724 1804) h ln bng ting
Latinh: Sapere aude!, Hy dm bit! Phi c gan nh th mi thot ra c vng
t hm ca i thng. Phi dm nh th mi thot ra khi s khng trng thnh
v li v nht. Li v ngi nhc u v nht v e s quyn uy ca ngi khc, ca
ngi i trc. Tr con ng nhin l cha trng thnh, nhng chnh tr con l k
dm bit hn ai ht!

27

Tr con khng ngn ngi hi l g? v ti
sao? lun ming. Chng mun i ra ng
sau s vt, mun bit cn nguyn ca mi s.
Ngi ln thng nht hn tr con, nhng,
tt nhin, tinh vi hn.

Khoa hc i tm nguyn nhn v nh lut.
Nh khoa hc c l ch nu li nhng cu hi
ca tr con mt cch chi tit hn, rc ri hn!
Trit hn na, trit hc t ra nhng cu
hi c bn v i hi nhng cu tr li c
bn, ngha l, c tnh nguyn tc. Theo ngha
rng, t duy nguyn tc l t duy tru tng
ni chung. Cn theo ngha hp, n l t duy chuyn tra hi v nhng nguyn tc, gm bn
cp : xc nh khi nim, tm bn cht, tm nguyn nhn, v sau cng, tm nguyn tc, k
c nguyn tc hay cn nguyn ti hu.


T duy b ngang v t duy b dc

Mun xc nh khi nim, cn ti thiu mt nng lc tru tng ho no t nhng ci
c bit rt ra ci chung, ci ph bin. Ci ph bin buc lng phi gt b nhiu nt phong ph
trong s vt; n lun l s gin lc, v l ch yu ca n. Khi nim ch bao hm mi
con ch, mi loi ch, nhng khng th cho bit nhng c im ring c ca ch ch cng
ca ti. Nhng, b li, n gip ngi ta i su hn vo s vt, v s vt c th cn l ci g
nhiu hn v b ngoi, hay cn l ci g khc hn iu n bc l ra. Nu khng c s hoi
nghi c bn y phn bit gia hin tng v bn cht, gia tn ti v v ngoi v.v, t s
khng c trit hc v c khoa hc na. Nhng, c ch khc nhau. Trit hc pht trin mt t
duy nguyn tc khng ch theo b ngang, theo ng thng tuyn tnh i t hin tng hay
kinh nghim n ch phn loi v ra quy lut nh trong cc ngnh khoa hc, cng khng
ch hng n mt t duy tru tng v hnh thc nh trong ton hc. N lm cch khc:
tru tng ho theo b dc hay cn gi l t duy siu hnh hc. l mt cch tip cn
khc vi thc ti. Bn chm ch m tin v hc c v s cch qun tr v lm sinh
si ng tin. Trit gia khng my quan tm n vic y m li hi cc c: Tin l g? Con
s l g? Ta say m bao v p v to ra v s ci p, trit gia ng nhn v hi: p l g?
Th no mi l p ch thc? Tt nhin, trit gia khng lm cm n chn mt ngi
ang vi v trn ng li thay v hi: Xin li, my gi ri? li hi: Thi gian l g?!
Nhng, nh bn thy , hai cch hi khc nhau hon ton. Theo thut ng trit hc, cu hi
trc thuc v phm vi p dng ca mt khi nim, gi l ngoi din (extension), cu hi sau
mi thuc v ni dung thc cht ca khi nim, gi l ni hm (intension). Hu ht cc i
thoi ni ting ca Platon u vt v ch lm cho ngi i thoi bit phn bit hai iu
y.



Gi mt khong cch vi thc ti trc tip
vi chnh mnh, trc sau vn l i hi ti
thiu trong t duy trit hc. Tuy nhin, nu
khng quay li vi khi im, nu b ri
28

B dc cng c hai chiu!

Bn cnh vic xc nh khi nim v tm bn
cht, vic tra hi nguyn nhn cng l c
trng ca t duy tru tng. Nhng, y cng c b ngang v b dc. Nh khoa hc hi
v ci c trc hay ci u tin, ci khi ng mt chui nhng yu t. T c s phn bit
nguyn nhn v kt qu. Nhng, tuy nguyn nhn sinh ra kt qu (chng c th l trc sau
hay ng thi!) nhng, v thc cht v v nguyn tc, c hai ng trn cng mt bnh din,
l bnh din hin tng ca kinh nghim, tc, vn thuc b ngang, nh con vi trng l
nguyn nhn gy bnh tuy kh tm nhng vn nm ngay trong c th ta.

Trit hc y cu hi y n ch trit , m rng chui nhn qu n tn cng hi v
nguyn nhn u tin hay ti hu, vt ra khi kinh nghim v hin tng. N c th lm
vic y bng hai cch: i tm mt nguyn nhn thuc loi hon ton khc, tc nguyn nhn
phi thi gian, lm nn mng cho tt c nhng g trong thi gian. N cng c th i tm ci
khng c nguyn nhn, ci nm bn ngoi lut nhn qu, thm ch tra hi v bn thn nguyn
tc nhn qu. Trong trng hp , n khng cn l mt nhn thc v nguyn tc na,
nhng, nh i tm cu hi trit c tnh nguyn tc vn cn . Trit hc c th m
cu hi ny, xem nh l mt th nghim, mt gi nh ca t duy. Trit hc cng c th
gc li cu hi ny, thm ch gt b n i v cho rng khng th gii p c. Nhng, d
di hnh thc no, cu hi trit v cn nguyn ti hu, v ci ontos on (thc ti ch
thc) theo cch ni ca ngi Hy Lp c i vn mi mi l mt cu hi eo ng, nhc
nhi. l chiu i ln ca cu hi vt khi kinh nghim, hin tng. Trit hc gi li t
duy b dc theo hng i ln ny l t duy siu vit (transcendent).

Cng vt ra khi th gii kinh nghim, hin tng, nhng cn c chiu i xung na, hay
ng hn, i li li, gi mt khong cch. T duy nguyn tc c tnh trit v mt khch
quan nh trn y cn i lin vi mt t duy cng trit v mt ch quan na. l cu hi
theo tinh thn khai minh (Protagoras v khai minh Hy Lp, SGTT, 14.7.2010): yu sch trit
v mt khch quan nh th c c s khng? u l nhng iu kin ch quan nhng
nhn thc nh th c th c c hoc khng th c c? l cu hi ca s ph phn v
t ph phn v nng lc nhn thc ca con ngi. Khng ngc nhin khi Immanuel Kant,
ngi ra khu hiu Hy dm bit! cng chnh l ngi dm t ra cu hi tht li y!
V ng t cho li t duy t-ph phn y mt tn gi, c nh hng quyt nh n ton b
trit hc hin i: t duy siu nghim (transcendental). Siu nghim cng l vt ra khi
kinh nghim, nhng khng phi bay bng theo chiu i ln nh siu vit, m l i xung,
i li li, t vn. C hai u bt ngun cng mt t cn Latinh: transcendere: vt ra khi.

Qu tht, ta khng th trit trong cu hi khch quan nu khng ng thi trit trong
cu hi ch quan. Gi mt khong cch vi thc ti trc tip v vi chnh mnh, trc sau
vn l i hi ti thiu trong t duy trit hc. Tuy nhin, nu khng quay li vi khi im,
nu b ri kinh nghim v thc ti, mi m vi nguyn tc, trit hc s ch cn l s vin
m, mt ht sc sng nh chng dng s Achilles b tch khi lng t m. Gi khong
cch khng ng ngha vi sng trn tri.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)


kinh nghim thc ti, mi m vi nguyn
tc, trit hc ch cn l s vin m, mt ht
sc sng.
29


Aristoteles v s qun tr tri thc


Trong lch s c kim, khng c ai tch lu nhiu tri thc trong thi i mnh bng
Aristoteles (384-322 tr. CN). Khng ch tch lu, ng cn gp phn quyt nh trong vic
khai sinh ra chng. Tri thc nhiu qu dn ti vic lm sao qun tr n. Ngy nay, vic
qun tr tri thc cng quan trng v khng ch t ra cho cc cng ty, x nghip m cho
tng c nhn v c x hi.


Minh ho: Hong Tng

Vn ln nht ca s qun tr tri thc l: nhng thng tin v s kin ch thc s hu ch khi
c t trong ton cnh ca mt nhn thc tng hp, ca nhng nhim v, mc tiu ca
ngi s dng. u phi l thi thng khi trong hu ht cc nc, nhng think-tank lin
tc ra i, khi ngy cng nhiu nhng t chc, x nghip thnh lp b phn chuyn mn vi
cc chc danh mi m v qun tr tri thc. Qun tr tri thc tr thnh mt phng php
qun l h trng. Mt c nhn, mt x hi cng nht nh s tt hu nu khng bit n n.
V n cng ch c t ra mt khi s lng tri thc tr nn qu ln v phc tp. Aristoteles
c l l ngi u tin phi gii quyt vn ny, bi hn ai ht, chnh ng to ra n!


Thanh xut lam

Mu xanh t mu chm m ra nhng xanh hn chm, bng t nc m ra nhng lnh hn
nc Thanh xut lam nhi thng lam, bng xut thu nhi hn thu ngi xa
thng dng cch v von y khen tr hn thy. ng l trng hp ca tr Aristoteles
vi thy Platon. Aristoteles l mt vn th s biu ca phng Ty v mt tri thc. Sut
hng nghn nm, v nhiu lnh vc, chng hn, sinh vt hc, cho n tn th k 19, phng
30

Ty xem trng nhng li Aristoteles dy rng khng khc g T vit ta, k c
nhng sai lm hin nhin!

Hu nh khng c lnh vc khoa hc v ngh thut quan trng no khng c ng quan tm
hay gp phn xy dng nn: vt l, ho hc, sinh vt hc, ng vt hc, thc vt hc, tm l
hc, chnh tr hc, s hc, o c hc, l lun vn hc, tu t hc v nht l logic hc. Nhng
nghin cu bao qut, vt ra khi cc chuyn ngnh th c gi l siu hnh hc, mt mn
hc nn tng ca t duy Ty phng. T ng cng tr thnh ting ni thm quyn trong
c tn gio v thn hc.


c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch

Tri thc l kinh nghim c t chc. Do , n va xut pht t kinh nghim, va vt ln
trn kinh nghim: Ta tin rng vic bit v hiu thuc v ngh thut hn l thuc v kinh
nghim, v ta xem ngi nm vng ngh thut l thng thi hn ngi dy kinh nghim,
bi chnh s thng thi mi mang li cho con ngi thc o ca tri thc. S d nh vy, l
v ngi thng thi bit r nguyn nhn, cn ngi ch c kinh nghim th khng. Ngi c
kinh nghim ch bit ci nh th no, trong khi ngi thng thi th bit c ci ti sao na.

V th, ci ti sao hay hc thuyt v nguyn
nhn l trung tm ca hc thuyt Aristoteles.
Theo ng, mi s bin i v pht trin k
cng u c bn nguyn nhn. Th nht l
nguyn nhn tc ng, lm pht sinh mt tin
trnh. Tin trnh y din tin nh th no, li
ph thuc vo hai nguyn nhn khc: c tnh
cu to ca n hay nguyn nhn vt cht, v hnh thc bin i ca n hay nguyn nhn hnh
thc. Sau cng l nguyn nhn th t: nguyn nhn mc ch, xc nh mc tiu ca tin
trnh (theo ngha nguyn nhn v kt qu hay phng tin v mc ch). Mi tin trnh u
xu chui vi nhau. Mc ch ca tin trnh ny li l phng tin cho mt tin trnh khc
phc v cho mt mc ch khc na. Quan nim c gi l mc ch lun y tt yu phi
i n ch gi nh mt nguyn nhn u tin khi ng tt c v mt mc ch ti hu m
mi tin trnh u hng v. Nguyn nhn u tin v mc ch ti hu ng nht nh mt
vng trn khp kn. Khng ch c con ngi mi bit t ra mc ch, m mi s vt u c
mc ch t thn. Mt t tng c o v s nh hng su m n t duy v lch s v tr
cng nh lch s con ngi! Hegel rt tn thng t tng ny, trong khi trit hc hin i
nghi ng v ph phn n!

Nu ton b gii t nhin l mt s pht trin t ch cha hon thin n ch ngy cng hon
thin, th quy lut c bn c rt ra l: t nhin cng nh con ngi lun trong mt din
trnh hon thin dn thc hin trn vn ch n hay s mnh ca mnh. Nhng, v con
ngi l sinh vt hng n x hi, nn ch c th t ti cp hon thin v hnh phc cao
hn trong cng ng vi nhng con ngi khc. Ti nng c nhn ch c th tn ti, pht
trin v hon thin trong mt cng ng. Tuy nhin, khc vi th vt, con ngi c nhiu kh
nng la chn thi th ti nng ca mnh. Nu th vt thng ch b ngoi cnh chi phi v
cn tr, th con ngi cn c th b chnh bn thn km hm v gy hi.

Ta c hai c hnh: c hnh ca l tr v
c hnh ca tnh cch. Sng sut l kt hp
c c hai trong nhng quyt nh ca
mnh.
Aristoteles
31

V th, theo Aristoteles, sng tt v hnh phc, cn phi trnh nhng thi cc. Tin bc,
quyn lc va c th hu ch v c gi tr, va c th gy ho cho cng ng, gieo rc s th
ch v hu hoi. Xc nh mc ch sng mt cch ng mc trung o l quy tc
vng ca o c hc Aristoteles. Khoa hc l thuyt lm vic vi nhng chn l khng th
khc c, chng hn, ton hc, vt l hc, logic hc, siu hnh hc. Trong khi , khoa hc
thc hnh li lm vic vi th gii nhn sinh, vi nhng g c th thay i v lm khc
c. o c hc v chnh tr hc thuc lnh vc ny, v v th, l nim t ho cho s
t do v quyn t quyt ca con ngi.

Nh th, theo Aristoteles, ta c hai c hnh: c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch.
Sng sut l kt hp c c hai trong nhng quyt nh ca mnh. Nhng quyt nh lm
lnh, v li ch nht thi khng t ng l nhng quyt nh tt. Quyt nh tt l khi n mang
li li ch cho cng ng v lu di. Mun th, quy trnh ly quyt nh phi tho ng hai tnh
cht: khoa hc v nhn bn. Aristoteles khim tn v thit thc hn Platon: hy tp quyt
nh sng sut t nhng vic nh! Ta hc c g t Aristoteles cho s qun tr tri thc ngy
nay? Xin hn ln sau!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



K i o g n mt trt t


Mt nm ct, mt o hoa v mt ni nc khc nhau ch no? Nm ct vn ch l
nm ct ri, d ta xo trn hay thm bt. Tri li, o hoa l mt h thng, v n gm
nhiu b phn. Vy, bt cm cng l mt h thng? Tha khng, v n thiu c im
th hai ca o hoa: cc b phn phi c kt ni thnh mt mng li, theo mt cu
trc nht nh no .

H thng l mt ci ton b mi m, hon
ton khc v nhiu hn cc b phn hay cc
tiuh thng ca n. Trong khi , ni nc
l mt h thng m: n trao i nng lng
(nhit) ln cht liu (hi nc) vi mi
trng chung quanh. Khng c nhit, n
khng bao gi si. Khng thot hi, n s
n tung, nh s phn thng gp ca nhng
h thng ng, khp kn. S sng, x hi, t
duy u l nhng h thng, v th, cn c t
duy h thng!


Trit hc v t duy h thng


Minh ho: Hong Tng
32

Trit hc thng c xem l ngh thut ca t duy h thng, thm ch, khng him khi c
hiu l vic ngh ra nhng h thng. Tht ra, t duy no t nhiu cng mang tnh h thng,
bi n l s ni kt nhng t tng. Trit hc, c chng, ch lm vic y mt cch trit
hn, v cht hay v lng. mun y thng th hin hai phng din: ph phn nhng
trt t hay nhng h thng hin tn v t cu hi v trt t hay h thng mi ca ci ton b.
Trit gia him khi va lng vi nhng trt t hay nhng h thng sn c. Vi h, chng ch l
nhng ci v trt t cha c nhn ra m thi. L t duy v ci ton th, trit hc t quan
tm n nhng trt t c th, b phn m lun i tm ci trt t bao qut, ph qut, v nhiu
khi tng rng mnh tm c!

N lc tm ra hay to ra mt trt t tinh thn khng ch tho mn nhu cu tr tu m cn l
mt nhu cu hin sinh. Bt k ai, d l mt k i no, cng cn mt trt t no
trong cuc sng. Do , nu t duy l sp t trt t, v trit hc l sp t trt t c bn,
ngha l trt t vt ra khi hin tng v c tnh nguyn tc (Si Gn Tip Th, T duy
nguyn tc, 28.7), th n lun c xu hng l mt t duy c h thng. bnh din l thuyt,
trit hc chng li s hn lon ca nhn thc, tc, t nhiu phi c tnh h thng trong thao
tc khng nh, xy dng ln ph nh, ph phn. Trit hc c tnh h thng v nguyn tc,
ng thi c tnh nguyn tc mt cch h thng!

Trt t hay h thng c suy tng bng nhiu cch khc nhau v c to ra bng nhiu
bc. Phn bit nhng ci khc nhau, tp hp li nhng ci thuc v nhau (theo nhng tiu
chun hay nguyn tc nht nh), ri sp xp chng li theo trt t tip din hoc theo trt t
ph thuc. T , ta c c nhng trt t hng ngang v hng dc, theo chui hay theo th
bc, c tnh phc hp t hay nhiu, v ta gi nhng trt t bn trn v bn di y l nhng
h thng. Nhng h thng y (ca t duy hoc ca s vt) c th rt khc nhau, nhng u l
nhng ci ton b c sp xp da theo nhng nguyn tc hay nhng yu t ch o no
.


Mt h thng tuyt i?

Vn gay go ny sinh khi mt h thng nh th c suy ra bng con ng din dch, tc
t mt s hay thm ch t mt nguyn tc duy nht. Nu ton hc vn thng din dch mt
cch v hi t nhng tin , th phi chng trit hc nh l vic ngh ra nhng h thng
c din dch c th hn nhin suy ra ton b thc ti t mt nguyn tc duy nht? Trit
hc c i tm mt cng thc duy nht cho v tr? Mt trt t tuyt i nu c t phi
c suy ra t bn thn mt ci tuyt i. Nu lm c iu y, trit hc tr thnh ci bit
tuyt i. Th nhng (li nhng!), mt nguyn tc tuyt i nh th liu c th cha ng
sn mi ni dung c th c, d cha c gii thch? Thm na, mt nguyn tc tuyt i th
khng ch tuyt i v ni dung m cn phi tuyt i sng t ai cng nhn thc c.
Trong thc t, mt s hin nhin tuyt i khng c mi ngi thy l hin nhin th ch l
mt khng quyt gio iu, v cng nguy hi hn khi dng n ch trch ngi khc l dt
nt, v tri. Trong chng mc , mi h thng tuyt i u tim tng tnh khng b! Nh
con mt khng th nhn thy chnh mnh, mi h thng t xng l tuyt i u kh c kh
nng t ph phn. Hn th, chng d dn n s m qung v b qun thc ti hoc cng
bc n vo trong khun kh ca h thng. Nu ta ch c th nhn ci ton b t nhn quan
ca ci ti hu hn th mi h thng tuyt i ch c th c duy tr bng s cung tn v
s thiu t t.

33


Thy cy v thy rng

Khng th ph nhn rng mt h thng tuyt
i l c th suy tng c, thm ch, l mt
s tt yu ca t duy. Nhng, khng phi v
th m n tr nn kh thi nh c th xy nn mt to nh tin ch, cha kho trao tay. Vy
phi chng ta nh rt ra kt lun thc dng rng cn tm gc li tham vng v mt trt t
ti hu? Khng ai trong chng ta c thi gian ch i mt h thng hon chnh c, d
t duy trit hc bao gi cng mong mun l mt t duy lgc, c phng php, c h
thng. Nu c nhng ngi thy cy khng thy rng th vic thy rng m khng thy cy
cng khng hn l tri thc m c khi ch lm cho mnh thm m mt. Trit hc, xt v
tng v mc ch, l n lc h thng ho, tc l mt s sp xp trt t ton din. Nhng,
trong thc hnh, n bao gi cng l mt thnh tu tm thi, khng hon chnh v khng kt
thc. Chn tht v dung ho hn khi ta c i su vo nhng nhn thc b phn, ng thi thu
lm v gi vng mt ci nhn ton b. Mt trt t tt yu no t n s mang li cho ta.
T duy c h thng (nhng khng t tri mnh trong h thng) m ra khng gian cho tnh
cht th ba ca t duy trit hc: t duy t do.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



C th g m u king mt ma?


Cng ch t mt ht mm nh b thi nhng ri s c mt cy c th nghn nm hoc
ch l mt chu cc gi l vn th m khng qua ni mt ma. Chng khc nhau
tim lc c tp hp v trin khai: cc iu kin ban u gi vai tr quyt nh. Tch
lu tri thc v s qun tr tri thc cng na n nh th.

Tr li vi Aristoteles (Si Gn Tip Th, 4.8.2010). S qun tr tri thc, theo ng, cn c hai
iu kin: kin thc c bn ln thng tin cp nht. Tri thc l thuyt l u vo, l c s cho
vic tip thu, pht trin nhng tri thc mi v vn dng chng vo vic gii quyt nhng vn
ca cuc sng. Khng c tri thc c bn th mi n lc v sau s rt vt v, thm ch v
b, khng khc g hoi cng chm bn cho mt ht mm o ut.


Nm loi hnh tri thc

Nu c nhng ngi thy cy khng thy
rng th vic thy rng m khng thy cy
cng khng hn l tri thc m c khi ch lm
cho mnh thm m mt.
34



Trong tc phm o c hc
Nichomachus, Aristoteles nu nm c
hnh ca t duy, tht ra l nm loi hnh
tri thc. Chng b sung cho nhau hn l
theo th t cp bc:

1. Episteme: tri thc khoa hc c bn v
thun tu, chng hn v ton hc, lgc
hc, v cc khoa hc chnh xc khc.

2. Techne: tri thc k nng, hng n
hnh ng. Techne lm vic vi nhng s
vt lun thay i hn l vi nhng quan
h tng i n nh v bt bin nh
trong episteme. Techne phn nh bn tnh
nng ng ca tri thc, chng hn, cc
khoa hc t nhin v x hi.

3. Phronesis: tri thc thc hnh da trn
kinh nghim to nn s vt hay hnh
ng. Nu Techne c th dy v hc, th
phronesis ch c th chia s bng kinh
nghim thc hnh c th.

4. Nous: tri thc trc cm. y l loi tri
thc c bit, ch ny sinh t s quen
thuc, nhun nhuyn vi hai loi tri thc techne v phronesis. Nng lc trc cm cng cao,
con ngi cng d i n nhng t ph, sng to trn c s nhng tri thc vng chc. Nous
s chuyn ho thnh episteme khi bin nhng trc cm t trng thi mc nhin thnh tri
thc minh nhin.

5. Sophia: sau cng l tri thc l thuyt v nhng chn l ph qut hay nhng nht
nguyn l ca trit hc. Mc d Aristoteles cng dnh cho trit hc mt chc nng thc
hnh, nhng ng cho rng n ch lm c iu y, bao lu n l l thuyt trc : hnh
ng ng, phi bit ci g l ng. ng bc b vic gii hn l tnh v trit hc vo chc
nng phng tin. V th, ng nh gi cao thi v cuc sng trong l thuyt (bios
theoretikos) nh l li sng hng thng, v v li v xng ng thc s vi phm gi ca
con ngi. Tt nhin, ng sau quan nim ny l lng tin vo chn l khch quan vn khng
phi do con ngi lm ra m ch c th pht hin v chim ngng. T l thuyt (theoria)
nguyn ngha l ngm nhn! Cc th h v sau c th khng hon ton ng vi ng: tri
thc ch yu l phc v nhng mc ch thc t, v, hn th, mi tri thc u mang m
yu t ch quan. iu ny th hin m hnh mi v t duy khoa hc t thi cn i vi
Galileo Galilei (1564 1642) v Immanuel Kant (1724 1804): thay v ngm nhn, tc
quan st, m t gii t nhin mt cch y tn knh, con ngi hin i dng th nghim
buc t nhin phi tr li bng nhng nh lut ca n. Nhng l cu chuyn khc!



nh minh ho: Hng Nguyn
35

C th qun tr c tri thc?

Peter Drucker l ngi u tin nhn ra vai
tr ni bt ngy nay ca ngi lao ng tri
thc t nm 1959 v du nhp khi nim x
hi tri thc vo nm 1969. Karl Wiig v
gn nh ng thi vi ng l Karl-Erik
Sveiby, ngi Thu in ra khi nim
qun tr tri thc vo nm 1986. Nhng nm 2001, Sveiby vit th cho Wiig: Khi ngh n
s sng to, hc tp, chia s (chuyn giao) v s dng tri thc, chng ta hiu n nh mt
chui nhng tin trnh x hi v nng ng cn phi c qun tr (). V chng ta
khng bit dng t no hay hn l qun tr tri thc. Nhng hm nay, ti rt tic l ti sao
chng ta li khng tm c mt cch din t tt hn! Ti sao c s hi tic ? L ra
phi ngc li mi phi ch, khi cng ngh thng tin ngy cng pht trin, to thm nhiu
thun li cho vic qun tr? L do ch yu c l l v thut ng qun tr (management)
qu thi thng n ch so mn. Ngi ta d c cm tng rng qun tr l mt vn
n thun mang tnh k thut hay phng php, trong khi k thut hay phng php (techne
v phronesis) cng ch l cc b phn ca tri thc! Tht th, qun tr tri thc theo ngha hp
gm ba b phn, v mi b phn gm bn chc nng: tip thu tri thc (pht hin, thu thp,
nh gi, sng to); t chc v tng tr tri thc (m hnh ho, phn loi, nh v, tch hp);
phn phi tri thc (chia s, ti s dng, bo tr, ph bin). So vi s y, t ra c hai loi
hnh tri thc rt kh hoc thm ch khng th qun tr: trc cm sng to (nous) v tri thc
trit hc vn mang bn tnh t do, vt ra khi mi ro cn (sophia)! l cha ni n mt
kch thc khc ca tri thc: kch thc o l. Khng mt k thut qun tr no c th thay
th con ngi sng to. V khng mt s thng minh ti tr no c th nh hng con ngi
v mt o c c. Con ngi cng hin i cng nh n hai li dn d v cnh bo sau y
ca Aristoteles: Ai mun nhn thc ng n th trc phi bit nghi ng ng cch, v
iu m ngay c thn linh cng phi b tay: l lm ri th n hn cng mun!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



T du v t do: qu trng v con g?


Mt n sinh m nhn ti thuyt trnh T duy t do l g? ln mng cu cu:
ai bit, lm n cho mt nh ngha ngn gn gim! Mt hi m: t duy t do l c tm
hiu th gii m khng cn theo quy tc no ht!

C hi li: Sao k vy? Tr li: K g u? Phi tm hiu ri mi c quy tc ch!

Khng mt k thut qun tr no c th thay
th con ngi sng to. V khng mt s
thng minh ti tr no c th nh hng con
ngi v mt o c c.
36

T duy v t do, li mt cu chuyn ca qu
trng v con g? T n, mi t duy u t do,
ch c iu: trong thc t, n thng b cn
tr bi th th lc: thn quyn, th quyn
v c thi quen ca bn thn ngi t duy. T
duy no cng b mt hon cnh nht nh gii
hn n, nhng t duy trit hc t ra v bn
tnh v hng bao gi cng l mt t duy
t do, tc vt khi nhng ngc t tinh thn.
Mc d tng i v hu hn, nhng t duy
trit hc l v gii hn, vt b ro cn,
ngha l, t do trit . Sc mnh ca ch v
sc mnh ca t duy thot khi mi cng
ch t tng l linh hn v l sng ca trit hc. Ni ngn: khng th c trit hc nu khng
c s t gii phng tm hn. iu y i hi s dng cm, k c s dng cm dn mnh vo
ch bp bnh, nghi ng, tht vng.


T gii thot khi ci g?

Ngi ta thng xt s t do hai gic : t do khi ci g v t do c lm g. Trc ht,
l t gii thot khi tt c nhng g rng buc t duy, m hng u l khi nhng thi quen
v t tng ca nhp sng thng ngy. Qua , c thc mun thot ra khi nhng ni
dung v hnh thc t duy quen thuc. Trit hc, v th, trc ht bao gi cng l s ph phn.
S ph phn cn c nng ln thnh s ph phn h (Ideologiekritik) nhm bc trn
nhng li gii thch th gii m li tr thnh xa l vi th gii v to nn nhng huyn thoi
la m. Mc ch l phn bit gia tri thc v ngu tri thc, gia o nh v thc ti, gia
c mun v hin thc. Th nhng, bn thn trit gia cng d ri vo th gii o nh, v tnh
hay c to ra nhng huyn thoi mi. Do , khi m ra nhng chn tri mi ca t duy,
trit hc lun phi phn tnh v t ph phn: t duy ca mnh ch c tnh gi nh, th
nghim, v mi vic c th khc so vi iu mnh ngh. T duy t do cn l bit t chnh
mnh thnh vn , l lun nh rng mnh phi bit t gii thot khi chnh mnh.


T gii thot bng ci g?

Nu khng xt n nhng tr lc t bn ngoi th trit hc ch c th t gii thot trong t
duy v bng t duy. Trit hc da vo sc mnh l chnh, nhng, khng thoi ho thnh
nhng khng quyt v bng, n phi bit v nhng gii hn ca chnh mnh, ngha l thn
trng v cn nhc. L mt l tnh n vi thc ti mt cch t do, trit hc khng phi l gic
tnh c tnh cng c, c gii hay k thut, do , cng ch c th t gii thot hay t thanh lc
bng l tnh. Tt nhin, t duy con ngi bao lu cn l t duy ca con ngi khng bao
gi l tuyt i t do: ta lun suy tng trong mt chn tri nht nh. Thm na, t duy t
do khng phi l t duy tu tin m bao gi cng gn lin vi mt ni dung v phc v cho
ni dung y. Nhng, khc vi t duy c gii, cng c hay k thut, t duy trit hc khng i
tm nhng phng tin p ng nhng mc tiu v mc ch c th, tri li, i tm chnh
nhng mc tiu v mc ch mi m, do n tra hi th, g ca mi ni, k c nhng ch
tng nh v vng.

37



T gii thot i v u?

L t tng t gii thot, trit hc thng xut
hin trong hnh thc ca s ph nh, thm ch,
ca s ph hu. N ph phn, kch khng
thng tic nhng nim tin ngy th v gio
iu, nhng tri thc tr ngu, nhng hnh thc t
tng sai lm. C th ni, bn tnh ca trit hc
l khng ngng xt li mi chuyn: khi i tm mt ch da v ch ng vng chc, n o
bi v qut ng ngay c ch da v ch ng ca mnh: n lun khng hong nim tin!
Nhng, khng ch ph nh, trit hc cn lm cng vic khng nh. Do b iu kin lch s
quy nh, trit hc thng phi chp nhn nhng im xut pht tng i. Cu hi no cng
bao hm iu khng th hi. S ph phn no cng da trn nhng tiu chun khng th
ng thi b ph phn. Trong chng mc , trit hc bao gi cng l nim tin, thm ch l s
xc tn n mc gio iu. D ch c tham vng tm hiu thc ti, nhng trong thc t, trit
hc khng ch ti to m cn sng to, khng ch m t m cn mang tnh quy phm. Nhiu
trit gia khng xy c g nhiu v h ph cha , trong khi nhiu trit gia khc ch
thch ph hn l xy! Trit hc cho ta mt hnh nh rt hm h: n lun dao ng gia
ph v xy, gia gii huyn thoi v ti lp huyn thoi. Nhiu trit gia bo th li b nghi
ng l cch mng, nhiu trit gia tng l cch mng li bo th gio iu! cng l ci gi
ca s t do: trit hc l mnh t si hn l mt x s thn tin y sa v mt!


C n v t do

Ni nh Wilhelm von Humboldt (1767 1835), ngi khai sinh nn i hc hin i, c
n v t do l con ng ca c nhn i n thnh tu nh cao trong khoa hc. V iu
ny cng ng vi t duy trit hc. C n v khng ai lm thay cho h c c. T do v h
t la chn v khai quang con ng i ca chnh mnh. Nhng c n khng phi l c c,
v t do khng tr thnh tu tin, nu chung quanh h l mt cng ng hc thut ng
ngha v sau lng h l mt mi trng x hi v vn ho lnh mnh. l l do ti sao trit
hc, khoa hc ch c th m chi ny lc ni no c hai iu kin y.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Sg t m iu sg


Bin xanh bin thnh rung du trong th gii bn ngoi. V ni con ngi: Trng
sng lu cao bun soi mi tc. Sng nh t m chiu nh sng (L Bch). Ai ai
Khng th c trit hc nu khng c s
t gii phng tm hn. iu y i hi
s dng cm, k c s dng cm dn
mnh vo ch bp bnh, nghi ng, tht
vng.
38

cng d chia s v ng vi nhau trong cm thc v s v thng, bin dch ca vn
vt. Nhng li khng d nht tr vi nhau: lm sao l gii s bin i v pht trin
khng ngng y?


Bin dch: s tht hay o gic?

Vo bui bnh minh ca t tng Ty
phng c s xung t trit gia hai
cch nhn. Vi Heraklit (520 450 trc
Cng nguyn), ton b thc ti u khng
ngng bin i: khng c g vng bn,
khng c khi u, khng c mc tiu,
khng c s ngng ngh. Ngi ta khng
th tm hai ln trong mt dng sng l
cu ni ni ting ca ng, v gia hai ln
tm, c dng sng ln ta u bin
i. i th ca ng l Parmenides, cng
sng ng thi vo th k th 5 trc
Cng nguyn. Tt nhin, Parmenides cng
thy dng sng tri, cng thy bn ma
thay i, v thy chnh mnh ngy mt gi
i (v c l khn ngoan hn!) Ch c iu:
ng xem tt c nhng vic y chng c
ngha g. Vi ng, s bin i v pht
trin ch n thun l o gic ca con ngi, v ng sau n, thc ti l bt bin, vnh hng.
Khng cn trit l cao xa g, mi ngi trong chng ta lun t nhiu ng v mt pha, tu
theo v tr v c li ch ca mnh. Nhn nhim v ci cch, ai cng mun nhn s vic theo
chiu hng nng ng v c th bin i c. v tr ngc li, ngi ta lo s trc s
bin i, h s mt ch ng v quyn li, mun mi vic cng t thay i cng tt!

Thi i vi s bin dch cng s nh hng n cch nhn v tng lai. Vi ngi ny,
ton cu ho l mt c hi ln. Nu cc nn kinh t ngy cng chuyn mn ho, s phn
cng quc t cng pht trin th hiu qu tng trng cng nng ng, mang li s thnh
vng cho tt c. Ngi khc c ci nhn bi quan: h hnh dung chic bnh th trng th
gii l bt bin v con si gi cha vn qut l a!


Bin dch v bt bin: mt hay hai th gii?

Platon l ngi u tin tm cch gii quyt vn do Heraklit v Parmenides li. Tuy
ng v pha Parmenides, nhng ng phn bit gia th gii bin dch ca nhng s vt c
bit vi th gii bt bin, ch thc ca nhng nim. Chng hn, mt ci cy th thay i,
nhng nim v ci cy th vnh cu, bt bin.

Hc tr ng, Aristoteles, v cc trit gia theo phi Aristoteles trong thi trung c, nhn ra s
kh khn: nu th gii bao gm v hn nhng thc th bt bin (nhng nguyn t theo phi
Demokrit) th s kt hp ca chng thnh nhng s vt c bit l hon ton ngu nhin,

39

khng gii thch c, cn nu th gii bt bin v th gii bin dch tch ri nhau
(Parmenides, Platon) th lm sao gii thch c mi quan h gia hai th gii, ngha l, lm
sao gii thch qu trnh hnh thnh, pht trin ca s vt m ai cng phi tha nhn? V th,
theo Aristoteles, khng th c hai th gii mu thun nhau, tri li, ch c th khm ph bn
cht ca s vt thng qua s bin dch: khng c ci kh bin, cng khng th c ci bn
cht. Tht d hiu: nu bn cht ca s vt l bn th ca n (Ch bn ph mi l qun ph? ,
2.6.2010), tc l ci gi vng v nng ci kh bin, th khng th khng c ci kh bin
n gi vng v nng ! C hai phi kt hp vi nhau nh l gia kh th v hin thc. Mi
vt khng tri chy v nh nh ni Heraklit, cng khng tnh ti nh ni Parmenides, tri
li, chng t bin i v pht trin theo ng bn tnh ca chng, vi v vn kh th. Nhng,
khng phi kh th no cng c. Cm hoa trong mt ci cc, thm ch trng hoa trong mt
chic giy vn c, nhng khng phi l mc ch ni ti thuc bn tnh ca ci cc,
chic giy.

Khng nh c mt mc ch ni ti trong nhng s vt khng do con ngi lm ra l mt
iu gy tranh ci, trong khi ta d ng rng con ngi t t ra mc ch cho chnh mnh.
Th nhng, iu ny li tingi nh phi c tnh c nhn v s t do. Nu ci cy khng tt
yu s m hoa kt tri v cn phi ph thuc vo nhiu yu t bn ngoi, th nhng mc ch
ca con ngi cng khng d dng thnh tu. S t do ca con ngi cng ng thi l s
t do n nhn tht bi.

C l chnh yu t bt an trc s bin dch
v pht trin t do v khng th lng trc
c ny ca th gii v con ngi lun
thi thc nhiu trit gia i n quan nim v
s tin nh v tt yu. n u thi cn i,
Spinoza (1633 1677), i trit gia H Lan,
cho rng khng c g l ngu nhin trong th gii c. Tt c u l s tt yu t nhin. Lp
lun ca ng: thng c mt trong tt c, v bi thng l hon ho, nn tt c u tin
ln theo mt con ng duy nht.

T tng ny c nh hng su m n ton b trit hc c in c. Ton b thc ti l
mt ci i thng nht, v s bin dch l mt tin trnh v i, c lp vi ch ca nhng
con ngi c bit.


Tnh cch l s phn

Heraklit v tin trnh bin dch ca v tr nh mt ngn la bt dit, nhng khng phi l hn
n, v trt t. C mt tnh quy lut no gia cc mt i lp chi phi tin trnh pht trin.
Nhn ra l o t nhin (Logos) ny l mc tiu ti cao ca con ngi khng bin mnh
thnh bt lc v v ngha. S bin dch l thch thc hng ngy hng gi i vi con ngi,
v, v lu di, n tr thnh mt nhim v vn ho. Mt vn ho t chc th ch vi s bin
dch nht nh s tht bi, v n i ngc li nguyn tc t nhin c bn: Khng c g bn
vng ngoi s bin dch. Con ngi khng th hon ton chi phi tin trnh bin dch, nhng
t ra, vn c th t quyt nh v phn ng ca mnh, trong tinh thn nhn nh thng thin.
Heraklit: Bit nhiu cha c ngha l hiu. Hiu l bit ch i iu ta khng h ch i. V
th, tnh cch ca ta l s phn ca ta.

Con ngi khng th hon ton chi phi tin
trnh bin dch, nhng t ra, vn c th t
quyt nh v phn ng ca mnh, trong tinh
thn nhn nh thng thin.
40


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



u t thit g mi ngi c!


c bi t duy h thng (K i no cng cn mt trt t, SGTT 11.8), bn c L
Trn Ngang gi n ngi vit cu hi rt hay: Ngi ta thng dng t li h
thng ch nhng trc trc trong qun l d liu hay qun tr mng. i vi nhng
vn x hi bc xc, cc vn thuc v qun tr th, qun tr t nc hay qun
tr cng ty, ngi ta hay quy kt nguyn nhn: l do li h thng!

C quan h no khng gia phng php t duy h thng v li h thng? V phng php
t duy h thng trong trit hc c gip ch g cho vic khc phc tnh trng li h thng nu
trn?

Tha bn, khng ch c quan h m cn c
quan h rt mt thit gia phng php t
duy h thng v li h thng, bi theo ngha
rng, li h thng khng g khc hn l
nhng sai lm tiu biu khi ta khng hiu v
i ngc li t duy h thng! Li trong h
thng l li cc b, c th khc phc c.
Cn li h thng th i ta phi thay i t
duy. Xin dnh hai k ta cng tm hiu vn
ny. Trc ht, cn bn r hn v h thng
v t duy h thng, trc khi chn bnh v tr
bnh cho n.


Nhn h thng t chc nng

Ci gh ngi, bng n chiu sng, x nghip sn xut v bn hng. t c cc
mc ch y, ta c th tm cc gii php c chc nng tng t, v u nht thit c gh
mi ngi c! Vy, h thng khng phi l thc th cht cng m l s tp hp (ch khng
ch l s cng dn) nhng b phn mt cch c t chc v c m t theo chc nng.
Do c im t chc ca n, h thng tng phn vi mi trng: n va ht vo trong
lng n mt s yu t ca mi trng, va y mt s yu t khc ra khi n. Quan h h
thng mi trng l tng h. Khng th c h thng m khng c mi trng. Ngc li,
mi trng khng tn ti c lp, m ch c trong quan h quy chiu vi mt h thng. V v
mi trng l phc tp, v t chc, nn ngi ta thng quan nim rng h thng l mt t
chc nhm gim thiu s phc tp. y chnh l iu ng lu : v mi trng ch c khi
c quy chiu vi mt h thng, nn chnh h thng s xc nh mi trng l g. Chng
hn, h thng lm nng hay lm lnh quy gin mi trng vo ba tr s duy nht: nng qu,

41

lnh qu, va phi. N khng quan tm n nhng tr s khc: cn phng t gin my iu
ho y l ln hay b, p hay xu, thnh th hay nng thn, hng ty hay hng ng,
sch hay bn, n o hay yn tnh Cc yu t y khng quan trng, v m cu to ca h
thng ny tuyt nhin khng nhn ra chng. Do , mt h thng cng phc tp th cng bao
hm c nhiu kh nng, v cng c th phn ng nhiu cch. iu y ph thuc vo t
chc bn trong ca h thng. Tuy nhin, phc tp n my, trong mt h thng vn l
trong mt ci lng. Mt h thng khng th hnh dung mi trng nm bn ngoi t chc c
th ca n c mt mi ra sao i vi nhng h thng khc. Ch ng ngoi h thng, ta mi
thy c rng mi trng cng c cu trc ho. Nh th, mt trong nhng ngun gc gy
ra li h thng nm ngay trong bn tnh ca h thng!


T l thuyt h thng n iu khin hc

Vo nhng nm 40 th k 20, Ludwig von Bertalanffy (1901 1972) l ngi u tin xy
dng l thuyt h thng th p dng khi nim h thng vo cho lnh vc sinh hc. Du
nhp s h thng mi trng, ng xem sinh th hu c vi s trao i thng xuyn
v cht liu, nng lng v thng tin vi mi trng xung quanh l nhng h thng m,
khc v cht vi nhng h thng khp kn ca vn ng c gii.

R. Maturana v F. J. Varela tip thu v m rng s h thng mi trng ny bng
hng lot khi nim mi: t t chc, t quy chiu, t gii hn, t nhn thc v t pht trin.

C Bertalanffy v Maturana u phn bit cc
h thng sinh hc, m, vi cc h thng c
gii, khp kn, vn l lnh vc chuyn bit c
tnh k thut ca mn iu khin hc
(cybernetics), bt ngun t l thuyt t ng
ho c gii t thi Descartes. Nhng, nu
Descartes cng th gii thch nhng tin
trnh sinh hc ni con ngi (h thng tun
hon, h hp) mt cch c gii th mn iu khin hc hin i c nhng bc tin
vt bc. Thnh cng vang di ca n l tr tu nhn to (ta nh n Deep Thought, my tnh
nh c vua ni ting!), m phng nhng nng lc c th ca con ngi nh nng lc nhn
thc. iu khin hc hin i (vi Norbert Wiener, 1894 1964) khng ch hon thin l
thuyt t ng ho c in m cn vt tri pht kin mi m v nguyn tc: cc tin trnh
c xc nh v iu khin t mc tiu ch khng cn t con ng dn n mc tiu (
cng l ngun gc ca ch iu khin trong iu khin hc). Nu k thut t ng ho c
in ch c th m phng nhng h thng khp kn, khng c quan h tng tc vi mi
trng, th k thut iu khin hc hin i m phng c nhng h thng m, c tng tc v
thch nghi vi nhng nh hng v hon cnh bn ngoi, ngha l, gia mc tiu v tin
trnh c mt mt h thng phn hi v iu chnh. S m phng tnh hng ch ca h thng
hu c th hin tin trnh lin tc th v sai, ch khng i thng mt mch ti mc tiu
nh trc mt cch my mc.


L thuyt h thng: tham vng v vn

Theo ngha rng, li h thng khng g khc
hn l nhng sai lm tiu biu khi ta khng
hiu v i ngc li t duy h thng! Li
trong h thng l li cc b, c th khc
phc c. Cn li h thng th i ta phi
thay i t duy.
42

Tham vng ca l thuyt h thng l mun gii thch mi loi h thng, t h thng t nhin
n h thng nhn to (nh chnh tr, x hi, php lut, kinh t) k c nhng h thng tm
l, xc cm, ngha c th ca con ngi ( thc, t thc, tri thc, ngn ng, truyn
thng) bng con ng thun tu c gii, do , l thuyt h thng c khi c ng nht
ho vi iu khin hc. Liu tham vng y c chnh ng khng, v phi chng vn c mt
s d bit khng th vt qua gia nng lc t gic v cc m hnh c gii l iu khng th
bn y. iu khng th ph nhn l nh hng mnh m ca n ang lan trn hu nh trn
mi lnh vc: y hc, tm l hc, x hi hc, tri thc lun, kinh t hc v qun tr x nghip
Li h thng, do , l thch thc cn phi gii quyt i vi bn thn l thuyt h thng,
ng thi l nguy c i vi chng ta, nhng ngi hng ngy hng gi ang sng bn trong
v vn nhng h thng, ng thi phi tip cn, thu hiu v x l chng. Xin hn tun sau
vi nhng loi hnh h thng v nhng li h thng tiu biu. (cn tip)


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



H thng: coi chg t tay!


Khng ai c th sng bn ngoi nhng h thng. Chng dy c, bao ph v chi phi
cuc sng ca ta, t h thng sinh hc, h thng t nhin n h thng x hi T duy
h thng gip ta bit tun th nhng quy tc h thng, ci thin nhng h thng sn c,
pht trin cc h thng mi v phng trnh nhng li h thng tiu biu. Ta d mc li
h thng, v bn thn h thng l mt con dao hai li.


C khoai thay th rng thng

T v vn nhng h thng, ngi ta thng
phn thnh ba loi: h thng tnh, h thng
ng v mng li.

H thng tnh c nhn nh ci g dn tri
trong khng gian vi nguyn tc t chc
ring bit. Ni sn phm nhn to (v d: mt
x nghip), nguyn tc t chc nm bn
ngoi: nh doanh nghip hoch nh v thnh
lp n. Nhng khi c thnh lp, n li
ging mt sn phm hu c, c nguyn tc t
chc bn trong t vn hnh.

Mt nguyn tc phn loi khc l phng php sp xp cc b phn ca h thng. Trc ht
l nguyn tc thng nht nh trong nhiu h thng quen thuc. l trt t th bc, c hnh
chp nhiu tng nh mt cy thng. Da theo , ta phn bit gia loi, ging, nhnh, phn

Minh ho: Hong Tng
43

nhnh nhm sp xp th gii t nhin. Phng php thng nht y cng c th mang tnh
bin chng: khng cho hai yu t i lp trit tiu nhau, cn c mt yu t th ba gi vai
tr trung gian, tng hp, nhng u nhm mc ch bo tn v nng cao tnh thng nht y
ln.

Khc vi nguyn tc t chc thng nht theo th bc ni trn, t duy hu hin i ngh
n nhng nguyn tc t chc tng tc, chp nhn s c mt ca nhiu nguyn tc, xem
trng nhng hnh thc t chc mang nhiu tnh dn ch hn. Khi Gilles Deleuze v Guattari
hai trit gia Php ng i c t tn cho tc phm ni ting ca mnh l Mille
Plateaux (Nghn cao nguyn), hai ng khng cn mun ni n mt cao nguyn hay mt
nh cao duy nht na m n hng nghn cao nguyn cao bng nhau. Hnh chp nhiu
tng ca cy thng c thay th bng hnh nh c khoai m r ra mi pha! N chng li
trt t th bc, khng chp nhn mt trung tm duy nht, tri li ch trng a trung tm, hay
ng hn, phi trung tm thc s mang tnh cht ca mng li kt ni ngy cng lan to.
T duy ni mng dn thay th t duy h thng hay c hai b sung cho nhau nh th no l
cu chuyn ang nng bng tnh thi s v cu tr li s n t thc t cuc sng.

Nhng h thng tnh ni trn s tr thnh nhng h thng ng khi ta xt thm yu t thi
gian. By gi chng tr thnh nhng h thng lin tc hoc bt lin tc. C h thng lin tc
v hn v lng nh nhng dy s; c h thng lin tc v hn v cht nh cc tin trnh
ngy cng phc tp (v d: cc nn vn minh) hoc ngy cng n gin (v d: n gin ho
th tc hnh chnh, d trong thc t bao gi kt qu cng ngc li!) Trong khi , nhng h
thng lin tc hu hn l nhng h thng hng ch v nhng h thng tun hon. im
chung ca h thng hng ch v h thng tun hon l khp kn, hu hn. Trong h thng
trc, ci khi u bao hm ci kt thc, v ci kt thc vn cn chu tc ng ca ci
khi u. Trong h thng sau, ci kt thc li l ci khi u mi, nh con rn cn ui.
Trong khi , nhng h thng bt lin tc l nhng h thng tin ho, mang tnh t bin, c
nh hng (tin b) hoc khng c nh hng (khng c s tin b, ch c s thay i).
Bit h thng no thuc v loi hnh v nguyn tc t chc no v chng kt hp vi nhau ra
sao l iu kh khn, phc tp hn thot nhn!


Nhng m hnh iu khin

Bn cnh s phn loi kh tru tng y, ta
cng c th nhn din cc h thng thng qua
cc m hnh iu khin hc: m hnh vng
hi tip (v d: ci t lnh; c ch t iu
chnh thn nhit; tng hay gim sn xut v lao ng tu thuc u ra ca sn phm); m
hnh chng trnh ho (v d: ci my git; qu trnh trng thnh ca sinh vt); m hnh
bit hc hi ci mi thng qua phng php th v sai hay phng php phn x c iu
kin. V sau cng, l m hnh t t chc, c nng lc t bo tn, ti sinh sn v tin ho.


Li h thng: ch nhn ho nn nhn

Ta d mc li h thng, v bn thn h thng
l mt con dao hai li.
44

Nh ni, li h thng bt u t ch ta khng xc nh c hoc xc nh khng chnh
xc loi hnh, nguyn tc t chc v m hnh iu khin ca h thng m ta mun tm hiu
hay xy dng. Nhn chung, ngi ta thng k ra cc li h thng ch yu sau y:

i mt chn: thit k h thng theo kiu c canh, khng d liu kh nng thay th, chng
khc g mt chic xe khng c bnh x cua. Ton b h thng s sp khi gp khng
hong.

c b v lm: t i mt chn n ch c tn, c quyn ch l mt bc nh: mt mi
quan h lin thng vi nhng h thng khc v lm ch tc ton b i h thng.

Nu ti khng cn, th chc mi ngi khc cng khng cn!: nh gi thp cc gi tr, v ch
bit vn dng nhng thc o hay nhng tiu chun ch quan ca ring mnh. Mt sai lm
tiu biu ca c duy ch.

S c ai dn dp ng rc!: mt h thng khi vn hnh tt yu s to ra cht thi. C
nhng cht thi t nhin (v d: cc ph phm trong qu trnh sn xut, nhng th sinh thi
hng), nhng cng c nhng cht thi phn t nhin (v d: sn phm gi mo, bng gi,
bng tht hc gi) Chng gy nhng tc hi gh gm cho h thng, mt khi khng d
phng v m bo c cng on thu gom v ti x l chng.

hng lu phn hi: nhng tin trnh phn hi din ra lin tc v ngy cng gia tng cng
s ph hu h thng v cc b phn c phn hi nu chng khng c lu v x l
kp thi, bi mi b phn u c sc chu ng nht nh, s t cng sut ti a mt lc
no .

hng lu n nhng tr s ti hn: ci g cng c ranh gii. Khng lu s dn n tn
tht, thm ch v do tc nc v b.
Ta cn khi!: ch quan trong vic t nh gi v tim lc, dn n vic lng ph ngun lc
lun c hn.

Hnh ng da trn nhng d kin sai lm: s dng ngun thng tin khng ng tin cy v
thiu c s khoa hc, do bn thn b my v phng php thu thp thng tin khng ph hp
hoc thiu hiu qu.

hng nhy cm v vin kin: p dng t duy ni mng v cc t duy tin tin khc,
bn cnh t duy h thng c in.


Tm li, c nhng h thng t nhin m con ngi ch c th tm cch thch nghi, ng thi
cng c v s h thng m con ngi l ch nhn v s l nn nhn ca chng, nu khng
kp thi nhn thc v khc phc cc li h thng.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



45

Sng mai xo tc th thuy t i!


Khng hn m gp, trong cc cu hi bn c gi n cho ti nhiu bn cp ba kha
cnh khc nhau ca cng mt vn : bn cht ca t do, t do trong i sng chnh
tr, t do trong hot ng khoa hc, hay rng hn, trong i sng vn ho, tinh thn.

Bn c Trn Thanh Tm mun c l
gii thm nhng quan nim v t do: phi
chng mi quc gia c mt kiu t do ca
ring mnh theo ngha n thun v chnh
tr? Nu, nh GS Ng Bo Chu ni, t
do tuyt i l mi trng cn thit nht
cho mt nh nghin cu khoa hc th nh
khoa hc c c n khng? Bn cht ca
t do l g vy? Bn L Nguyn Minh
n th hi: Ngy nay, trn khp th gii,
ngi ta ang i hi rt quyt lit v
quyn cng dn, quyn lm ngi t do
trn quc gia c lp ca mnh. Phi
chng y l tng hin i hay l
chuyn xa c trong lch s? Cc nh trit
hc, cc nh t tng ln ca chng ta ni
g v vai tr cng dn, quyn li v ngha
v thc s ca h? Tuy tt c m mt,
nhng cng xin tm tch ra d bn.


Gian nan hai ch t do

Dng nh ai trong chng ta cng bit t do l g. Nhng, xt k mt cht, ta khng khi
kinh ngc khi bit rng t do thc ra l mt khi nim c nhp khu vo cc nc
ng , trong c Vit Nam ta, mi hn mt th k nay. Cng u thuc v cc nh truyn
gio Nht Bn khi ch jiy (t do) c ghi ln u tin vo t in La B Nht t
nm 1595 dch ch latinh libertas. C l khng bit n vic y, nn nm 1654, khi b
Tng lun thn hc ca Thomas Aquino c dch sang ting Trung Quc, ch libertas li
c dch l t ch, t lp. Cc cch dch tin phong y, d sao, cng ch lu hnh trong
phm vi truyn gio nn t ph bin. Phi i n thi Canh Tn Minh Tr, t t do (jiy) mi
c Fukuzawa Yukichi (Phc Trch D Ct) du nhp chnh thc vo nm 1866, v c
nh hnh dt khot t nm 1872 khi Nakamora Masanao dch quyn Bn v t do (On
liberty) (1859) ni ting ca John Stuart Mill sang ting Nht thnh T do chi l (bn ting
Vit u tin ca Nguyn Vn Trng, NXB Tri Thc, 2005 v c ti bn nhiu ln).
T do (jiy trong ting Nht) tht ra khng phi l mt sng to hon ton mi v ngn
ng. N bt ngun t kho thut ng Pht gio v Nho gio, nhng vi ngha hon ton
khc. Trong Pht gio, n gn ng ngha vi t Nit bn, ch mt cnh gii an lc tuyt i,
cn trong Nho gio, n li c ngha xu ca s t tung t tc, v php v thin! V th,
Fukuzawa Yukichi, ngn c u trong phong tro Canh Tn Nht Bn, phi ht sc vt v
bin minh rng ch t do ca phng Ty khng dnh dng g n cch hiu quen thuc

46

ca Nho gio v t ny c! Trong mt trt t x hi vn xem trng s tun phc b trn v
khng c truyn thng v php quyn t nhin, mt s d ng nh th qu khng c g l!


T t lp n t tr

Tr li vi khi nim t do, ngi ta ngh
ngay n cch phn bit ca Immanuel Kant
(1724 1804) hay gn hn, ca Isaiah Berlin
(1958) trong lun vn ni ting Hai quan
nim v s t do ca ng. Theo , con
ngi, mt mt, l t do khi thot khi mt
iu g, v, mt khc, l t do lm mt iu g. T do khi iu g l phng din tiu
cc ca khi nim. l s vng mt ca nhng cng ch, rng buc, quy c, gii hn,
ngi ngng n t bn ngoi. Theo ngha y, con ngi l t do khi khng b cn tr trong
hnh ng: khng b b t, khng b nh p, khng b bt ming, khng b dc vng lm
cho m qung

T do khi iu g lun gn lin vi cm xc: chng hn, ta c th cm thy thnh thang,
d th khi sng th, d th cht hp, t tng hn nng thn, ch bi v ta cm
nhn c s nng ng ca cuc sng, s ci m ca giao tip. Tin su xa ca cm xc
ny l mt v th c bit no ca con ngi trong t nhin. T do ch c th c, khi con
ngi d c thc hay khng thy mnh khng hon ton b l thuc vo nhng nh lut
t nhin, nhng dc vng bn nng, nhng quy iu sn c ca x hi. Thi c i, phng
Ty gi l s t lp (autarchy) ca con ngi: s hu chnh mnh, trong nh ca
mnh nh cu ni ca Aristoteles: T do l t sn sinh ra hnh ng v thy chnh mnh
nh l nguyn nhn ti hu. Nhng, s vng mt ca nhng rng buc, tic thay, cng ng
thi l nhng ranh gii cho s t do ca con ngi!

i lm chuyn lo phin
Sng mai xo tc th thuyn ta chi
(L Bch)

L hc s c th nht thi thy mnh thot khi nhng phin mun ca li danh, th s,
nhng nu thuyn chm, chng khng th tung cnh bay ln nh chim; ng thi vn phi
nhn hng gi, phi n ung v mt lc no , quay vo b! Cm gic t do cha ni c
g nhiu v phm vi thc s ca t do.

Thi s h L vn cha thc s t do, nu khng bit li thuyn i u, v u. S dng s
t do tiu cc ny nh th no tr thnh s t do tch cc (tc s t do lm g v
v ci g, theo cch ni ca I. Berlin) tu thuc phng hng ca nhng quyt nh ca
con ngi. chnh l s t do xc nh mc tiu c nhn thc r v thit k n theo
ch ca mnh. Con ngi c s chn la phng hng v pht trin s chn la y. Ngi
c i gi l s t tr (autonomy) ca con ngi.


Gnh nng ca s t do

Ta khng khi kinh ngc khi bit rng t
do thc ra l mt khi nim c nhp
khu vo cc nc ng hn mt th k
nay m thi.
47

T tr kh hn t lp. Vi s t tr, cm gic thoi mi ca s t do nhanh chng tiu tan.
Tri li, n tr thnh mt gnh nng. Khi ngi t t v khng bit lm g na vi
cuc i mnh! Con ngi c th t do thit k cuc i mnh cng c ngha l phi thng
xuyn chu p lc ca s t quyt nh. Mt hnh thc mi ca s cng ch, khc chng, l
t cng ch. Con ngi b kt n phi t do, ni c o nh Jean Paul Sartre! Ngay c
s th ng cng gy hu qu v nhiu khi phi tr gi, nh nhiu nc, lut php trng
pht c nhng ai khng lm, chng hn, khng chu cu gip ngi gp nn.

Nh th, s tip cn u tin ca chng ta vi ch t do l phn bit gia s vng mt
ca cng ch (t do tiu cc) v s t quyt v mc ch mun vn ti (t do tch cc).
Ni cch khc, l s phn bit gia t do hnh ng v t do ch. C hai cn lm
iu hay v khng km phn rc ri, xin hn tip tun sau.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Bt hoi g v so


Thn thoi Hy Lp k chuyn Prometheus xng ln tri cao, cp la v cho loi ngi.
La khng ch gii phng con ngi khi s lnh lo, sng st, to ra mt bc ngot
vn minh. La cn ng l nh sng, xua tan bng ti ang bao ph tm hn v ngoi
cnh, khng nh s t do ca con ngi. V th, s t do tiu cc (Sng mai xo tc th
thuyn ta chi, SGTT 29.9.2010) hiu nh s gii phng khi nhng cng ch, tr
lc cho hnh ng tuyt nhin khng c ngha l th ng, tri li, l cuc u tranh
lu di, quyt lit ca loi ngi sut bao thin nin k.

Cuc u tranh y khng ch phi chng li nhng cng ch ca t nhin m cn ca chnh
con ngi p t ln con ngi. Hy c my vn th chy bng ca thi ho Friedrich
Schiller (1759 1805), ngi cng vi thi ho Goethe nh mt cp bi trng:

Khng! Bo quyn chuyn ch c mt gii hn
Khi k b n p khng bit tm cng l u
Khi gnh nng tr nn khng chu ng ni
K b p bc dng cm ln tn tri cao
ly xung nhng quyn hn vnh cu ca mnh
nhng quyn hn bt kh xut nhng
c treo ln tri cao
v bt hoi nh nhng v sao

48

Nhng quyn bt hoi y c gi l
nhng quyn t nhin. V hc thuyt v php
quyn t nhin l ngun mch ca t tng
chnh tr Ty phng. Chng l nhng l
phi khng ai chi ci c, v tr thnh
linh hn cho cc bn tuyn ngn c lp v
tuyn ngn nhn quyn ni ting trn th
gii. Nhng, t ch cng nhau ginh ly
nhng quyn t do n ch dnh cho mi
ngi l mt chng ng xa thm y chng
gai. Ngi ta d st cnh vi nhau cng
vic trc, nhng khng d ng thun vi
nhau cng vic sau. Chng hn, tha nhn
quyn t do ngn lun, khng b kim duyt (t do tiu cc) l mt chuyn, dnh cho n
nhng phng tin truyn thng thc thi quyn y (t do tch cc) l mt chuyn khc!
Mt v d na: tinh thn t do phng khong (liberal) th ai cng thch, nhng ch ngha
t do (liberalism) li l mt cng lnh chnh tr bn cnh nhng cng lnh chnh tr khc,
v chng khng d ho hp vi nhau.


T t do ni tm n t do chnh tr

T do ni tm l nng lc t nm ly vn mnh ca chnh mnh. l hnh tng ca
Socrates c Platon khc ho, khi ng chn ci cht ch khng trn chy, v trn chy l
phn bi c trung thc v th nhn s hn km trc k th. N cng ng thi ni ln s
gii thot khi ni s hi v vic hnh ng theo l tr. T do ni tm cn c ngha l bit tn
dng v pht huy mi nng lc bn thn, v th, ni Aristoteles, mc tiu ti thng l t
phi to cho c mt khun kh nh nc phc v cho vic y.

Ni phi Khc k, t do ni tm c y i xa hn, bin s t lp (autarchy) thnh s bt
ng tm (apathie) trc mi tc ng v cm d ca bn nng. S t do y tuy cao thng
nhng qu kh khan! N ch c tip thm sc sng khi tip thu Kit gio. Thomas Aquino
xem mc tiu ti hu ca con ngi l ngy cng tr nn ging thng . Nu thng l
s t do hon ton th con ng i n thng cng l con ng ca con ngi i n
s t do. y, t do c ngha l lm con ngi ch thc nh l mt ch th.

Immanuel Kant chuyn ci l tng v t do c tnh cht tn gio ny vo trong l tnh ca
con ngi. Theo Kant, tuy ta khng th chng minh s tn ti ca t do bng mt thng,
nhng ta phi tha nhn n l c tht nh mt phm cch c sc ca con ngi. Chng hn,
trong vic cu ngi cht ui, ta ch thy nhng hnh vi (nhy xung nc, a ngi b
nn ln b, cp cu), nhng khng thy c quyt nh ca ngi cu nn. Chnh ch t
do y (quyt nh cu ngi) mi ni ln gi tr lun l (v c vic t chu trch nhim) ca
ngi hnh ng. Kant dng mt hnh nh rt p: con ngi ng thi l cng dn ca hai
th gii: th gii kh gic (c th nhn thy c) v th gii kh nim (c th dng u c
suy tng c). C hai khng mu thun nhau m thng nht trong con ngi.

Hegel m rng kch thc hin thc ca s t do. T do l nhn ra chnh mnh trong ci
thot u vn khc bit v xa l vi mnh. V d d hiu: ngoi ng l xa l, nhng khi
thng tho, ta li thy n thn thuc v tha h t do vy vng trong n! M rng ra, ta s c

49

t do trong t nhin, x hi, nh nc khi chng khng cn l ci g xa l, thm ch th
ch vi ta na. H lun: ch c mt trt t x hi hp l mi c th bin t do ca con ngi
thnh hin thc. Mt nhp cu ni lin gia t do ch quan v t do khch quan, gia t
do ni tm v t do chnh tr.


Nhng k hi sao

Chnh s ra i ca cc nh nc dn tc vi
ch qun ch chuyn ch cc quyn
chu u th k 17, 18 mi lm bng n yu
sch v cc quyn t do chnh tr. T s
khng chng li ch p bc tr nn khng
chu ng ni (Schiller) hnh thnh phong
tro Khai minh vi th k nh sng lng
danh trong lch s. T tng trit hc v
chnh tr ca cc nh khai minh c (Kant, Hegel) v Php (Diderot, Voltaire, Rousseau,
Montesquieu) l nhng mi la cho cuc i cch mng Php (1789), nhng thng thuc
n c chun b trc nc Anh vi Thomas Hobbes (1588 1679) v nht l John
Locke (1632 1704).

John Locke l ngi u tin khng nh rng quyn sng, quyn t do v quyn mu cu
hnh phc l nhng quyn bt kh xut nhng ca ngi cng dn. Trong tc phm ni
ting Hai kho lun v chnh quyn (1690) (bn ting Vit Kho lun th hai v chnh quyn
ca L Tun Huy, NXB Tri Thc, 2007), ng vit: Trng thi t nhin l trng thi ca s t
do hon ton () con ngi lm ch hnh ng, s hu v nhn thn ca mnh m khng
cn xin php ai c v khng l thuc vo ch ca ngi khc. John Locke qu ln tn
tri cao, ly xung nhng quyn hn vnh cu ca mnh. T Locke v phong tro Khai
minh, s t quyt v lun l, s tin b x hi v vic ngn chn cng quyn tr thnh cc
ch trung tm ca s bn lun v t do. T do khi ci g bt u thc s song hnh vi
t do lm g. Ta cn c dp ti ng nhng nh hi sao v i ny vo tun sau.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



T o a t do


ng ch l bnh m c lm bnh m tht ngon bn c nhiu v gi chn khch
hng. Khng ai ch i hay i hi lng v tha y c. Nhng, hng triu ngi v
k nh th li to nn s phn vinh chung cho x hi. l nguyn tc vn hnh ca
nn kinh t th trng t do. Nhiu ngi cng ng vi nguyn tc y, nhng vn e
ngi rng s t do c th b lm dng, gy tn hi n ngi khc.

K b p bc dng cm ln tn tri cao ly
xung nhng quyn hn vnh cu ca mnh
nhng quyn hn bt kh xut nhng c
treo ln tri cao v bt hoi nh nhng v
sao...
(Friedrich Schiller)
50


T kinh t t do n kinh t th trng x hi

Cch nhn trc (ph bin khu vc Anh
M) xem s t do s khuyn khch hnh
vi tt lnh, c lp vi thin ch quan.
V lu di, cch hnh x tch cc y s
ngy cng c cng c v nn o c
x hi nh cng s vng mnh.

Cch nhn sau (cc nh t tng lc a
u chu) tn ng quyn t do c nhn,
vi lng tin rng con ngi v cn bn l
tt v s s dng nhng quyn t do cho
iu tt. Nhng, khc vi cch nhn trc,
y, nh nc c nhim v canh chng,
gim thiu hay dp b kp thi nhng hu
qu ngoi mun ca vic lm dng
quyn t do.

Ch mnh ca cch nhn Anh M l
khng v vic c th b lm dng m i n ch ph nh hay cn tr nguyn tc t do. Ch
mnh ca cch nhn u chu lc a l ch khng trn tin vo nng lc t iu chnh ca
c ch th trng, vi tn gi l bn tay v hnh. Do , h thng an sinh x hi, khun kh
lut php chng c quyn v cnh tranh bt chnh l nhng gii php b sung. T sau Th
chin th hai, nhiu m hnh kinh t khc nhau ra i cc lc a nhm iu ho hai yu
cu y. C ci tng i thnh cng, c ci tht bi, c ci ang c th thch. Ty u,
m hnh ng ch l nn kinh t th trng x hi.

Kinh t th trng x hi (soziale Marktwirtschaft) vn l mt khu hiu t nm 1949 ca
b trng Kinh t v sau l th tng CHLB c Ludwig Erhard, thot u i lp vi
khu hiu ca ng cnh t: ch ngha x hi dn ch. Nhng n nm 1959, cnh t (ng
X hi dn ch c) cng tip thu nhiu yu t ca ch trng ny vo trong cng lnh
Godesberg ni ting ca ng ny, v t nm 1990, kinh t th trng x hi tr thnh
ng li kinh t chung ca CHLB c v nhiu nc Ty, Bc u. Kinh t cng t do
cng mang tnh x hi, l tham vng ca m hnh ny: kt hp nhng quyn c hu ca
nn kinh t th trng (quyn t hu, t do k kt hp ng, t do kinh doanh, t do tiu th,
t do la chn ngh nghip, t do tham gia th trng v t do cnh tranh) vi nh nc php
quyn v ch phc li x hi hin l m hnh ang b cuc khng hong kinh t th thch
quyt lit, nhng dng nh cha thy c kh nng thay th.

n li lch s ca cng cuc hin i ho, bi hc cho thy: cc quyn t do kinh t cng nh
cc quyn t do dn s khc, trc ht, u phi ly vic gii phng v khng nh c nhn
lm iu kin tin quyt.


m u tt hn l... cht u!


51

H thng n gin v r rng v s t do t
nhin (Adam Smith) trong i sng kinh t
i lin vi phng din chnh tr nhm gii
phng con ngi ra khi cu trc x hi tin
hin i. l tin trnh xy dng nh nc
th tc (tch khi thn quyn), gii hn quyn lc nh nc bng h thng cc quyn cn bn
ca cng dn, kim sot quyn lc nh nc bng c ch phn quyn. Nhng, trn ht v
trc ht l thay th s bin minh cho quyn lc nh nc bng thin mnh hay n sng
ca Thin Cha bi li ch thc t ca nhng c nhn ring l. n v hnh thnh nn x hi,
nh nc by gi l tng con ngi c nhn, do , vic tn trng kin, li ch ca tng c
nhn rt cc dn n ch dn ch.

Nn dn ch hin i khc vi nn dn ch c i v cc ch phong kin c quyn thi
trung i c v lng, cht ln c ch thc hin:

V lng, n m rng cho ton dn, v t c s trn nguyn tc bnh ng ca mi nhn
thn trong x hi.

V cht, n xc lp nhng quyn t do c bn ca nhn thn m nh nc khng nhng
khng can thip m cn tn trng s tho thun t nguyn ca nhng c nhn. Ri ngay
phm vi ct li ny cng ngy cng c m rng: bn cnh nhng quyn t do kinh t, cn
c quyn t do t tng, t do lng tm, t do bo ch, t do lp hi, b mt th tn, t do
hot ng khoa hc, ngh thut v.v.. Cc quyn ny c khng nh v mt cng php quc
t trong hng lot cng c m hu ht cc nc thnh vin Lin Hip Quc k kt (cng
c quc t v cc quyn dn s v chnh tr; cng c v cc quyn kinh t v vn ho, cng
c v cc quyn ca tr em). Vi s tham gia cc cng c ny, hu ht cc quc gia trn
th gii (trong c nc ta) minh nhin tha nhn tnh cht ph qut v gi tr hiu lc
ph qut ca nhng quyn t do c bn y, c lp vi hon cnh v trnh pht trin ca
mi nc.

C ch thc hin ch dn ch hin i ch c th l nn dn ch i din. Vn l lm
sao nn dn ch y thc s mang tnh i din v khng lm dng quyn i din. Hn hai
trm nm y nhng thng trm v th nghim cn ng li hai cng thc: ph thng u
phiu v kim ch v cn bng. Ngay t nm 1748, Montesquieu (1689 1755) tng lp
lun rt gin d v anh thp trong Tinh thn ca php lut: Cng mt ngi hay mt c
quan nm c quyn lp php ln hnh php th s khng c t do, v h s va ban b va
thc thi nhng o lut c ti. T do cng khng th c, nu khng tch quyn t php ra
khi quyn lp php v hnh php. Quyn quyt nh sinh mnh v s t do ca cng dn t
s v hn, nu quyn y li gn lin vi quyn lp php, bi by gi quan to s thnh k ban
b php lut. V quan to cng t s thnh k p bc nu cho ng ta nm c quyn hnh
php!


Quyn ca thiu s: thc o ca t do

Nn dn ch vi nguyn tc a s l mt bc tin lch s. Nhng, bn thn nguyn tc a s
khng t ng bo v c s t do, v n d dng tr thnh ming mi ngon cho nhng k
m dn. Bit bao ch c ti, pht xt ln cm quyn hp php bng con ng a s! John
Stuart Mill (1806 1873) (Bn v t do v Chnh th i din, NXB Tri Thc) v Alexis de
Ti khng ng vi bn, nhng ti u
tranh bn c ni
Voltaire
52

Tocqueville (1805 1859) (Nn dn tr M, NXB Tri Thc) l hai ngi ln ting cnh bo
sm nht v nguy c c ti ca a s. Ngy nay, vic bo v s t do v nhng quyn hn
chnh ng ca thiu s ngy cng tr thnh thc o ch thc cho cht lng ca mt nn
dn ch.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Cn c anh hng?


i vi ngi hot ng tinh thn, lng say m chn l l lng say m mnh m nht
() Th nhng, hy th hnh dung cnh tng mt v lo trng ng knh, lng danh
v sut i hin mnh cho vic duy nht l nghin cu t nhin, phi qu gi th b
nhng bng chng ca chnh lng tm mnh v chn l m mnh chng minh mt
cch thuyt phc .

l my cu ca nh thin vn hc Laplace trong tng thut ca ng (1796) v thm kch
ca Galileo Galilei (1564 1642): s xung t trng k gia cng quyn v t do hc
thut.


Khng mun lm anh hng

l nm 1634, khi Galilei buc phi
qu gi tuyn b t b thuyt nht tm
(tri t quay quanh mt tri) trnh s
phn ca Giordano Bruno (1548 1600)
b a ln gin ho trc khng lu.
Bertolt Brecht, trong v kch ni ting
Cuc i Galilei, dng nn mu i thoi
bt h: Andrea, mn , au n v tht
vng trc thy mnh, phn ut ku
ln: Bt hnh thay t nc khng c
anh hng! Galilei mt mi tr li: Bt
hnh thay t nc cn c anh hng!
Nh khoa hc trong tay khng tc st chc
chng mun tr thnh anh hng lm g
m ch mun ngi ta yn cho mnh
vi cy bt v chic knh vin vng.
Nhng, t thm cnh t sch, chn
nho thi Tn Thu Hong, s bc t
Socrates n bi kch Bruno, Galilei v cn
nhiu na, lch s vn ho y nhng trang huyt l.

Minh ho: Hng Nguyn
53


Lch s khoa hc ni chung, nn khoa hc v i hc hin i ni ring, l mt thin trng ca,
va ng hnh, va phi vt ln hon cnh v tm thc ca mi thi i.


Universitas

Phng Ty bt u chuyn t nn vn ho phong kin sang vn ho th t th k 13, 14.
Nhng i hc u tin c thnh lp: tng v s tn ti ca chng l mt b phn then
cht ca nn vn ho ny. Ch i hc (universitas) (theo hin chng thnh lp i hc
Vienna nm 1365) bao gm hai b phn: nghin cu v ging dy tri thc trong tnh ph qut
ca n; v hnh thnh mt cng ng khoa hc gia thy v tr, v tri thc ch c th c thng
qua trao i, i thoi. Vic xc lp hai tng nguyn thu ny v i hc l mt thnh tu
lch s, nhng n gp phi hai tr lc: mt tr lc khng bt ng, l cc th lc thn
quyn v th quyn (m Galilei l trng hp tiu biu); v mt tr lc bt ng, l s ra
i ca x hi cng nghip ho.

T thi khai minh (th k 17 18), con ngi hin i c hiu nh con ngi lao ng v
ch s hu (homo faber). Lao ng v s hu tr thnh ct li ca con ngi, ng thi s
bo v s t do ca con ngi. Trong bi cnh y, mc ch hng u ca khoa hc l phi
phc v cho sn xut bng nhng pht minh k thut. Cc ngnh khoa hc t nhin, trong
chng mc gp phn vo s giu c ca cc quc gia v lm c s cho k thut v s
thnh vng kinh t, ch khng phi do tnh ph qut ca chng gi v tr thng tr tuyt
i. Cch tip cn thc dng ny dn n mt s khng hong trm trng cho h thng i
hc vo cui th k 18, u th k 19. Trong thi gian t 1790 n 1820, nhiu i hc trong
khu vc ni ting c b ng ca, nhng ch cho cc trng k thut, trc tip phc v
cho qu trnh sn xut v lao ng.

Nhng, bt u c nhng ting ni chng li xu hng cng c ho khoa hc ny. Chnh
Adam Smith, cha kinh t hc hin i, sm nhn ra rng s phn cng lao ng n iu
v phin din trong x hi cng nghip s dn n s tha ho v phi nhn ho ngi lao
ng, bin h tr thnh nhng ngi cng ngu xun, cng dt nt cng tt, lm cho tnh cm
ca h b qu qut v khng cn nng lc phn on phi tri na (S giu c ca cc quc
gia).


Wilhelm Von Humboldt v l tng i hc

W.v. Humboldt (1767 1835) lnh s mng
canh tn i hc, mang li thnh cng vang
di cho nn khoa hc c sut th k 19 n
na u th k 20. i hc Berlin tr thnh
m hnh i hc chun mc cho cc nc u
M v cc nc pht trin khc. ng kt
hp tng Universitas nguyn thu vi t
tng tin b ca thi khai minh v yu cu
ca x hi hin i. L tng i hc ca Humboldt xoay quanh hai t tng ch o v
hai iu kin cn:
Mi tn gio, ngh thut v khoa hc u l
cnh nhnh ca mt thn cy. Tt c nhng
kht vng y u nhm hng con ngi n
cuc sng cao qu v t do, vt ln khi s
tn ti vt cht.
Albert Einstein
54


Hai t tng ch o: c nhn t tr v tinh thn cng dn th gii. i hc phi l ni o
to nhng c nhn t tr v con ngi cng dn th gii, hay, ni ng hn, l ni con ngi
y t hnh thnh. C nhn t tr l ngi bit t quyt v bit s dng l tr ca mnh mt
cch trng thnh trn c s tri thc ph qut v ton din m linh hn ca n l t tng
trit hc nhn bn. Cng dn th gii l mi dy lin kt mi c nhn t tr, c lp vi
ngun gc v trnh vn ho, x hi. Tr thnh cng dn th gii l bit quan tm n
nhng vn ton nhn loi: n lc cho ho bnh, cng l, s i thoi vn ho, s bnh ng
gii v bo v thin nhin. Gio dc i hc, v th, cn l dy lm ngi, c lp vi nhng
li ch kinh t trc mt.

Hai iu kin cn: s t do hc thut (c lp kinh t, c lp qun tr, t do chn la v t
chc vic hc, vic nghin cu); kt hp nghin cu v ging dy, hng n s thng
nht ca tri thc.

T do tuyt i trong hc thut c hiu theo ngha y, mc d mi vic trn i u
tng i!

Tt c pht xut t tin : khoa hc t n c nhng phng tin ring ln mnh; mi
nghin cu mi dn n tri thc mi v n ci cha bit. T do khoa hc l s pht trin t
thn; n loi tr mi s can thip t bn ngoi. Quyt nh chn l khoa hc bng nhng g
bn ngoi n (tn gio, o c, chnh tr, chng tc) s dn n ci cht ca khoa hc. L
do: tt c cc th lc y u ch tin vo mt khng quyt duy nht, trong khi khoa hc sn
sng lm vic vi nhiu gi thuyt khc nhau v khng bao gi t mn.


Universitas v x hi tri thc

Th gii ang chia tay vi x hi cng nghip c in bc vo x hi tri thc. Ngay
c vic cung ng ngun nhn lc cho nn kinh t cng khc trc: nn i hc hin i
khng ch nhm trang b mt khi lng thng tin (Einstein: thng tin khng phi l tri
thc) m ch yu l gip ngi hc ti cu trc thng tin c th s dng v giao lu vi
ngi khc mt cch sng to v khc bit. Bt chp mi sc p, l tng i hc
Humboldt (tnh ph qut v tnh t do i thoi ca tri thc) khng phi li thi! N t ra
cn cn thit hn so vi thi k cng nghip ho.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



X i gu : sng trong s hi


Si Gn ang ln, Mekong s cht, thm ho bn , l t thn, thc phm
nhim c, o c xung cp Chng ta ang b bao vy bi nhng nguy c rnh
55

rp. Mt x hi nguy c c mt mt t nc cha hon thnh cng cuc cng
nghip ho, sm hn d kin v phn tch ca nhiu nh khoa hc, tiu biu l Ulrich
Beck (X hi nguy c. Trn ng n mt hin i khc, 1986).




Logic ca s sn xut nguy c

Lun im chnh yu ca Ulrich Beck l: chng ta ang chng kin bc ngot ca x hi
hin i, i t x hi cng nghip c in chuyn sang hnh thi mi: x hi (cng nghip)
nguy c, ging nh x hi cng nghip th ch x hi nng nghip trc y hnh
thnh nn hin i th nht. Nu nn hin i th nht tun theo logic ca vic sn xut s
giu c, th nn hin i th hai tun theo logic ca s sn xut nguy c. V, i lin vi n l
s thay i t logic ca s phn phi s giu c sang logic ca s phn phi nguy c.

Con ngi trc y l nn nhn ca nn kinh t khan him v cc nguy c ch yu n t
cc thm ho t nhin. Con ngi hin nay thng tr thnh nn nhn ca nhng nguy c do
chnh con ngi gy ra. X hi nguy c do nhn tai dn th ch cho x hi bt trc do thin
tai, v, ngay c thin tai cng c phn ng gp khng nh ca con ngi.

X hi nguy c, theo cch gi ca nh x hi hc Ulrich Beck, mang nhiu c im cha
tng c trc y:

Cc bt trc ca x hi tin hin i v nhng khuyt tt ca x hi cng nghip c in
d c nhn din v x l. Tri li, cc nguy c ngy nay khng d dng nhn din, khng
lng trc c v nh hng lu di n cc th h tng lai: phng x, nhim ngun
nc, ph hu mi trng sng, bin i gen

56

Nhng i nguy c do chnh con ngi to ra, nhng th phm li rt d trn trnh trch
nhim v x hi khng bit phi x l lm sao v chng khng th b p c bng tin bc
v cng khng th bo him. Ni khc i, l mt s v trch nhim c t chc!

Trong x hi cng nghip c in, tc ng ca nn kinh t khan him (bc lt, ngho i,
bt cng) c cm nhn khc nhau tu theo v tr x hi. Trong x hi nguy c ngy nay,
khng cn ranh gii giai cp: ngi giu, k mnh cng khng thot nn. S tng qun th
c tnh ng cp, cn s nhim th dn ch!

Cc nguy c vt ra khi ranh gii quc gia. X hi nguy c tr thnh x hi nguy c ton
cu (thm ho bn bxt Hungary l v d).

Ni khc i, s mt an ton s thay ch cho s khan him. Cng ng nhu cu tr thnh
cng ng lo u. c m ca x hi phn chia giai cp l ai ai cng mun v cn ginh c
mt phn ca chic bnh. Cn trong x hi nguy c, c m l lm sao cho mnh trnh khi
tai nn v s u c.

C l cn phi b sung thm rng hiu ng boomerang (loi v kh khi nm i s quay
ngc tr li ngi nm theo kiu gy ng p lng ng) s cn trm trng hn cc quc
gia ang pht trin, khi c ch phng v cn yu km, cc chnh sch d dng b bin dng v
v hiu ho bi nn tham nhng v s lng on ca cc nhm li ch, cng nh vic v tnh
hay c bin mnh thnh bi rc ca cc nc pht trin.


Mt cch nhn khc v t nhin

Trong hng phn ca qu trnh cng
nghip ho v trc cc thnh tu rc r ca
khoa hc k thut, Auguste Comte (1798
1857), ng t ca x hi hc, lc quan tin
rng mt thi i mi n: cc nh khoa
hc thay ch cc gio s, nh cng nghip
thay cho cc chin binh. Hot ng chnh yu
ca con ngi khng cn l gy chin vi nhau m l chin u vi t nhin khai thc
cc ngun ti nguyn t nhin mt cch c h thng. Comte khng thy c vn g c
trong vic con ngi ci bin t nhin, tri li, cn than th rng sc mnh tc ng trc
tip ca con ngi ln t nhin cn cc k yu t v hon ton khng tng xng vi nhng
nhu cu ca chng ta. Herbert Spencer (1820 1903) v Ernst Haeckel (1834 1919, nh
tin ho lun duy vt v l tc gi ca t sinh thi hc) nhn t nhin v x hi nh nhng
h thng t iu chnh mt cch c gii. T tng sinh thi hc t iu chnh rt mi m
nhng li mang tnh c gii ny nh hng ln n l thuyt h thng trong th k 20, khi
Niklas Luhmann (1927 1998) mun tc b ht mi th o c hc, v o c hc c
ngha l con ngi hng theo nhng thc o nm bn ngoi h thng v ch dn n s
bt qun bnh. trnh nguy c y cho h thng sinh thi v x hi, ta ch cn cch hnh
thnh nhng tiu h thng nh hn, nhng cng c tnh cch t iu chnh.

Tuy nhin, x hi nguy c hin nay ang i hi phi iu chnh li cch nhn kh my mc
y ca l thuyt h thng. Khng phi ngu nhin khi ngy cng nhiu ngi nhn ra rng
thin nhin hiu nh mi trng sng ca con ngi l hon ton khc vi t nhin hiu
c m ca x hi phn chia giai cp l ai ai
cng mun v cn ginh c mt phn ca
chic bnh. Cn trong x hi nguy c, c
m l lm sao cho mnh trnh khi tai nn v
s u c.
57

nh l i tng ca cc ngnh khoa hc t nhin. Tip thu nhng tri nghim v nhn nh
ca cc nh dn tc hc ni ting nh Mauss v Malinowski, ta nh rng con ngi nguyn
thu ng x vi t nhin theo nguyn tc n p: ly v tr mt cch sng phng v n cn.
Theo cch hiu y, gii t nhin l mt phn ca x hi, hay ni nh Marx, l c th v c
ca con ngi. Khi nguyn tc n p b thay th bng nguyn tc nhn qu v php tnh
chi ph li ch lnh lng, khi nh lut t nhin b tch ri khi quy phm x hi, th t
nhin v x hi tr thnh hai h thng bit lp. S phn ly ny s dn n thm ho.


Tri thc trong x hi nguy c

Khi ngun nc b nhim, ngi giu c th d dng khc phc bng cch ung nc
ng chai! Nhng, theo Beck, vn ca x hi nguy c l tri thc ch khng phi l s giu
c. nh rng ngi giu, khi lm nguy, c phng tin tm trnh c nguy c, nhng
kh nng la chn y cng khng th c khi khng thc rng nguy c ang hin din! Do
, tri thc, s phn tnh v sc mnh khng ca cng lun da trn thng tin minh bch l
liu php cn thit v hiu qu nht i ph vi x hi nguy c ang e do sinh mnh ca
mi ngi v mi ngi.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Ch c th hy vng khi bit s!


Nhn loi c c php t st tp th hay khng? y khng phi l mt cu hi
v vn hay gy sc cho vui. N ang tr thnh mt tra vn ht sc nghim chnh
v nghim trng cp o c hc v trit hc.

Nu v mt k thut, t my thp k trc, con ngi hon ton c th t st, th cho n
nay, trit hc vn cha thc s tm c cu tr li thch ng cho cu hi trn v cc cu hi
c lin quan trong k nguyn khoa hc cng ngh.


Mt th gii trt ng ry

58

Con tu thng trt ng ry v chy qu
nhanh trn mt ng ry khng vng
chc. Tng t nh th, nn kinh t th gii
bt k theo m hnh no pht trin nhanh
chng da ch yu vo vic khai thc cn kit
ti nguyn thin nhin. Trong khi , bn
cht ca hnh ng con ngi khng theo kp
tnh hnh y. Bn cht ca hnh ng ni
y l thi quen tr thnh nguyn tc o
c hng dn hnh ng. Nguyn tc o
c trc nay tp trung vo phm vi trch
nhim gn gi ca con ngi, vi bn thn,
gia nh, lng mc, a phng, quc gia, dn
tc ( phng Ty, th hin chm ngn Yu thng ngi st bn cnh mnh). Trong x
hi c truyn, khng phi ngi ta khng ngh n nhng phm vi rng ln hn: nhn loi,
chng sinh, hu th, v tr nht th v.v... nhng trong nn cng nghip tin hin i v lc
hu, tm hot ng ca con ngi cha thc s c m rng. Trch nhim c th i vi
cc th h qua v cc th h tng lai, trch nhim i vi mi trng khu vc v ton
cu, trch nhim i vi s a dng ca cc ging loi cng nh i vi cc nn vn ho xa
l v xa xi cha tr thnh nhng vn thi s thit thn. Vi s tin b vt bc ca khoa
hccng ngh v nn truyn thng ton cu, nn o c da trn trch nhim hu hn y
nht thit phi c thay i. Nn o c theo chm ngn yu ngi st bn cnh mnh
cn tr thnh nn o c yu ngi ni xa nht! l tng rt nghim chnh v tht
ng suy ngh ca Hans Jonas (1903 1993) trong tc phm Nguyn tc trch nhim. Phc
tho mt o c hc cho nn vn minh cng ngh (1979).


Nguyn tc trch nhim

Hans Jonas xut pht t s kin hin nhin: ngha v ca con ngi i vi s tn ti ca bn
thn v vn vt. L do tht gin d: con ngi l sinh vt duy nht chu trch nhim v hnh
ng ca mnh, do cng phi c trch nhim gi cho loi sinh vt c nng lc c bit
y c trng tn. Mt s t st tp th ca nhn loi l mt nghch l, phi b bc b v
mt o c. ng ngh ci bin mnh lnh o c ni ting ca Immanuel Kant: Hy
hnh ng sao cho chm ngn hnh ng ca bn lc no cng c th tr thnh mt quy lut
ph bin thnh Hy hnh ng sao cho nhng hu qu ca hnh ng ca bn ph hp vi
s trng tn ca s sng ch thc ca con ngi trn mt t. Ta cn lu ch ch
thc. Jonas mun ni n ci bit hin thc v ci bit l tng ca bt k mt nn o c
no trong tng lai:

- Kant mun t c s cho o c hc trn s tho thun gia nhng c nhn t tr. Jonas
ngh m rng c s y: c rt nhiu nhng thc th khng c nng lc t tr ln l tnh trn
th gian ny, l th gii mnh mng ca ng vt v thc vt. Chng vn phi c dnh
cho v th ca nhng ch th c nhiu quyn hn; l quyn c nui dng, chm sc,
bo v m m hnh quen thuc y l quyn v trch nhim gia cha m v con ci.

- Bn cnh th gii hu sinh, cn vt b quan nim dng dng i vi th gii v c.
Khng th c mt trit l hay mt chnh sch bo v thin nhin v bo v mi trng ng
n, nu c thng tay bc lt thin nhin v , nhn danh li ch kinh t thin cn v tham

59

lam. N lc t c s bn th hc cho mt gi tr ni ti ca th gii hu c ln v c ca
Jonas khng khi gy nhiu tranh ci, nhng tc phm ca Jonas qu tht c tc dng cnh
tnh v buc mi ngi phi xt li np ngh v cch lm y bo lc ca mnh.


Nguyn tc hy vng?

Nguyn tc trch nhim ca Hans Jonas
thc ra l p li Nguyn tc hy vng
ni ting khng km trong tc phm cng tn
ca trit gia tn Mcxt Ernst Bloch (1885
1977). Bloch cng lo u v nguy c ca nn
cng ngh hin i, ca li t duy hng ho, ch mun nhn mi vic bng con mt nh
lng n thun. Bloch hiu con ngi l k sng to nn gi tr, v cng hiu t nhin l ci
g c nng lc sng to. ng tin vo mt s lin minh trong tng lai gia hai bn; nh
ci khng tng ca cng ngh cng tr thnh ci khng tng c th, v s l c s vt
cht hin thc ci khng tng x hi cng s tr thnh c th. V th, khu hiu ca
Bloch l: Hy bit hy vng!

Hans Jonas t vn kiu khc. V l rt kh t c s an ton trong vic nh gi nhng
hu qu phc tp ca khoa hc cng ngh, nn cn u tin xem trng v xut pht t nhng
kch bn, nhng tnh hung xu nht, nhng d bo khn lng v tc hi (thm ch c th
dn n s tiu hu mt b phn ln con ngi v c loi ngi). Lng tin m h v nhng
con ngi ngy cng tt lnh hn, nim hy vng v mt lin minh hi ho gia con ngi
v t nhin khng kho ch tip tc to nn tc ng la m v s dn con ngi xung h.
Do , khu hiu ca Hans Jonas l: Hy bit s! trc nhng vin cnh en ti v nguy
him, v ch c nh th ta mi thm tha gnh nng trch nhim ang t trn vai bit phi
bo v nhng g v phi t b nhng g.

Ta c th dung ho hai ng chng: ch c th hy vng khi bit s!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Ngi ph n thch thc bo quyn


Nhc n nguyn tc trch nhim ca Hans Jonas (Ch c th hy vng khi bit s!
SGTT 3.11.2010), ta khng th khng nh n mt nhn vt cng thi: Hannah Arendt
(1906 1975), khun mt n kh him hoi trong hng ng nhng nh t tng hng
u th k 20, chung quanh mi quan h gia quyn lc v trch nhim.


V con ngi c quyn sinh st i vi vn
vt, nn cng phi c trch nhim o c
trong vic bo v chng.
60

S tm thng ca ci c

Gc Do Thi, b phi hai ln chy trnh
ho phtxt: nm 1933, sang Php sau khi
Hitler ln cm quyn, ri nm 1941 sang
M khi nc Php b Hitler chim ng.
T tri nghim bn thn, b i su nghin
cu cc c ch quyn lc, suy ngm v
nhng hu qu ca chng v t li vn
trch nhim ca x hi trc nhng hu
qu y. Theo di phin to xt x
Eichmann, tay trm phtxt thn tn ca
Hitler, b a ra nhn xt ni ting:
Eichmann l mt tay quan liu y tham
vng, hin thn cho s tm thng ca
ci c. Tm thng, v hn ta ch hnh
ng n thun theo mnh lnh, v lnh
lng xem vic git ngi hng lot ch t
gic ca s hiu qu v qun tnh ca
b my t chc.

T , H. Arendt nhn mnh n mi quan h bn cht gia quyn lc v ci khng gian
trong n th hin ra. B khi qut ho, v khng gii hn mi quan h ny ch trong cc t
chc chnh tr. Bt k t chc no cng tr thnh chnh tr c, khi cc cu trc quyn lc
c xy dng ln thng qua mt tin trnh t chc: Mi t chc, cho d gm nhng nh
chnh tr hoc nhng nh khoa hc vn khng can thip vo cc cuc tranh chp chnh tr
cng u l mt nh ch chnh tr, khi con ngi t chc li, s dng t chc hnh ng
v chim hu quyn lc.

Ni cch khc, khi con ngi tp hp li a ra nhng quyt nh th tp hp y tr thnh
khng gian th hin quyn lc. Nhng quyt nh s v ngha, nu khng c nhng k tun
lnh v thc hin chng. Cu hi nghim trng t ra qua bi hc in hnh ca ti c phtxt:
nhng k ch tun lnh thi th c phi chu trch nhim hay khng? Arendt dt khot tr
li: Trong th gii chnh tr ca ngi ln, t tun lnh ch l mt cch ni khc ca s
tn ng v ng h. Mi hnh thc bo quyn u da trn s tn ng cng khai hoc thm
lng ca s ng, v khng thnh vin no trong s ng y c th r b trch nhim.
Arendt cng thc v nh hng ngy cng gia tng ca kinh t ln chnh tr. V th, khi
kinh t tc ng n chnh sch, n phi c ph phn nghim chnh v sm mun s b
vch trn trch nhim, nht l trong thi i thng tin ngy nay. Trong lnh vc kinh t,
khng him trng hp ngi ta nhn mnh n vic tun lnh v hon thnh nhim v
m him khi t t mnh trc trch nhim o c. Eichmann cng lp lun nh th,
nhng khng th thot khi s trng pht. Arendt rt ra kt lun t nhng phn tch ca
mnh: S tht ng bun l phn ln nhng thm ho u do nhng k khng h bit cn
nhc n thin c gy ra. iu d thy: khi kt qu r rng l ti t, ngi ta li vin l do
rng quyt nh ban u u c mi ngi nht tr c, v v th: Khi ai cng c li, th
khng ai c li ht.



61

Lao ng, to tc v hnh ng

Cc hnh thc bo lc khng khip trong th
k 20, theo Arendt, u nhm chng t con
ngi hon ton c th khng ch c!
Mun th, chng phi tiu dit bn ng, tnh
a dng v tnh t khi ca con ngi.
Chng hn, tri tp trung ca ch phtxt
nm bn ngoi mi h thng trng pht hay
thi hnh n bnh thng. N khng ch
nhm tiu dit con ngi v th xc m cn
tiu dit con ngi php l: tc b quyn
hn l iu kin tin quyt khng ch
ton din con ngi. Tip theo , l tiu
dit con ngi lun l: ci cht tr thnh v
danh v mi hnh vi lun l, mi quyt nh
lng tm u khng th thc hin c. V
th, theo Arendt, ngn cn vic bin con
ngi thnh nhng ci xc bit i, ch cn
cch phi hp lc bo v bn ng v s
khc bit ca con ngi. Thay v xut pht
t thc v ci cht nh l b phng hng n tng lai nh Heidegger, Arendt xut pht
t s sinh ra ca con ngi. T khi cho i, con ngi bt u nng lc kin to ca mnh.
C nhn c trch nhim xy dng th gii cng vi nhng con ngi khc. Ba iu kin c
bn ca cuc sng l lao ng, tc to v hnh ng:

Lao ng duy tr sinh mnh ca c nhn v ging loi, im chung ca mi sinh vt. Lao
ng t n khng gn lin vi s t do m l mt s tt yu i cng con ngi n ht cuc
i.

Qua lao ng, con ngi bt u nhn ra s hu hn ca kip ngi. i tm s trng
tn, con ngi dng mi vt liu xy nn mt th gii nhn to bn cnh th gii t nhin.
Chnh th gii y mi mang li cho con ngi cm gic c tr v nh.

Sau cng, khi con ngi thnh lp v duy tr nhng cng ng chnh tr, chnh hnh ng
mi to ra nhng iu kin cho vic tip ni cc th h, cho k c v lch s. Hnh ng l
si dy ni kt nhng c nhn, ng thi biu l tnh duy nht, tnh khc bit v tnh a dng
ca con ngi. Hnh ng chnh l s tng tc v chnh tr theo ngha rng nht. S tng
tc y r rng ch c th din ra trong khng gian cng cng. Khng phi ngu nhin khi nn
dn ch c i Hy Lp quan nim rng lao ng l cng vic nng nhc mang tnh cng
bch trong khun kh gia nh, cn hnh ng mi din ra trong khng gian cng cng ca
ngh hi. Khng gian cng cng y chnh l ni giao lu chnh tr, ni kin to cng ng
v ni th hin s t do ca nhng con ngi bnh ng.


Vita activa

Hannah Arendt gi l vita activa (i sng hot ng) mt cch cng khai v tch cc
ca con ngi t do ng theo tinh thn ca Kant: con ngi l k ban b quy lut v ng

Trong ngn ng ca th k 18, cc nguyn
tc ca tinh thn cch mng l: t do cng
cng, hnh phc cng cng v tinh thn cng
cng.
Hannah Arendt
62

thi l thm phn ca chnh mnh: Ch c bo lc mi cm nn, v chnh v th, bo lc trn
tri khng bao gi c v ngc t xng l v i!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



ng tin vo ngu tng!


Tri thc l sc mnh!: cu khu hiu dt khot nh ting kn xung trn ca nam
tc Francis Bacon (1561 1626) nh du bc ngot t thi Trung c chu u sang
thi hin i. Tri thc l hoa tri. Nhng, mun thu hoch v ma, trc ht phi vun
xi mnh t trng trt, gt ht si , c gai.

Gn 20 nm trc Lun vn v phng
php (1637) ca Ren Descartes, 70 nm
trc Lun vn v s hiu bit ca con
ngi (1689) ca John Locke, mt th k
ri trc Ph phn l tnh thun tu
(1781) ca Immanuel Kant, Bacon t
vin u tin cho t duy khoa hc hin
i vi tc phm Cng c mi (Novum
Organum 1620).


Bn ngu tng bt t binh

Ti sao t tn l Cng c mi? R rng
Francis Bacon mun bin son mt cng
trnh i trng vi b Cng c lng
danh sut gn hai ngn nm ca
Aristoteles. Bacon hoi nghi c quyn uy
tng nh bt kh xm phm ca
Aristoteles, khng cn tin vo logic hc
v trit hc Aristoteles na, v mun t
mt c s mi m cho vic thu hoch tri
thc thc s vng chc. Nh n bc tin
bi, Immanuel Kant trn trng trch
dn mt cu ni ca Francis Bacon lm
t cho n bn ln th hai quyn Ph phn l tnh thun tu (1787) bt h ca mnh.
Bacon dnh phn th nht ca Cng c mi lm cng vic dn sch mt bng: vch trn
nhng nguyn nhn tm l gy ra lm ln ca con ngi. Nhng thi sai lm t ny
sinh nhng li t duy b ng gi l nhng ngu tng (idole). Ngu tng l mt hnh nh
bm r rt su, chim lnh tinh thn con ngi, c tn th nhng li khng c thc cht

Tng Bacon trong nguyn ng Trinity
College, Cambridge (Anh).
63

no c v l nhng ro cn cho nhn thc. Ngu tng l thn tng gi mo. Vi cch t
vn nh th, Bacon khng ch l ngi m u cho thuyt duy nghim m cn khai sinh
mn tm l hc hin i.

Trong Cch ngn th 39 thuc phn u ca quyn sch, F. Bacon vit: C bn loi ngu
tng bt u c ta lm t binh...: loi th nht l ngu tng B lc, loi th hai l ngu
tng ci Hang, loi th ba l ngu tng ci Ch v loi th t l ngu tng Sn khu.
Ngu tng B lc thuc v bn tnh chung ca loi ngi. Ngu tng ci Hang ny sinh
trong u c c nhn mi ngi. Loi th ba (ci Ch) l nhng sai lm lin quan n ngn
ng, v loi th t (Sn khu) l do s ngu bin v khim khuyt v hc vn. ng dng hnh
nh sn khu vi tm mn nhung ca n nh l mt biu trng cho bao tn tr i. Khng
phi ngu nhin khi cui th k 19, ngi ta c ngh ng mi l tc gi ch thc ca nhng
v kch mang tn Shakespeare!


Ngu tng B lc

Bacon xem y l ngun gc ch yu ca nhng sai lm bt ngun t phn cng ca con
ngi, tc nhng g nm trong bn tnh t nhin v cu trc sinh hc ca loi ngi. Trc
ht, nhng n tng ca gic quan cng nh nhng chin lc t duy ca ta x l nhng
n tng y thng khng phn nh ng thc ti, m ch phn nh nhng thc o ch quan
ca chng ta. Ging nh mt tm gng km cht lng phn nh mo m thc ti, u c ta
trn ln nhng iu bt cp ca bn thn vi nhng g ta nhn bit c v bn ngoi. Hu
qu th nht: ta thng c thi quen gin lc ho mi vic, a chung nhng s phn loi
hi ht. L do l v ta mun nhn ra trt t v quy lut khp ni, ngay c khi chng khng
thc s tn ti. o tng ny v trt t v tnh bn vng ngn khng cho ta nhn ra rng
nhiu s vt v tnh hung thc ra l duy nht v c o. Do , phn ng ca ta cng hi
ht v bt tc. Khoa hc phi tr gi nhiu cho cn bnh ny: chng hn, ta c mun i
tm mt cch gii thch n gin cho hu ht mi hin tng vt l. Thuyt tng i, c hc
lng t, thuyt hn n mi lm thay i
li nhn ny trong thi gian gn y m thi.
Hu qu th hai: mt khi chp nhn quan
im no l ng do s hc hu hn hay
do quan nim ph bin ca mt thi i, ta
ch mun i tm nhng bng chng bo v
quan im y, v sn sng nhm mt trc
nhng bng chng hay kinh nghim ngc li. Rt nhiu nhng iu xc tn v c m tn
trong nhn thc thng ngy ca ta s bng cch tinh vi hn thm nhp nhn thc khoa
hc v th gii quan ca ta na. Ni khc i, u c con ngi a thch iu tch cc, ght
iu tiu cc, hn l dm nhn thng vo s tht, bi lun qun rng ci tiu cc, ph nh
cng ht sc cn thit trong vic i tm s tht.

Hu qu na l khi qut ho v tru tng ho mt cch vi vng. Nhng n tng mnh
hay nhng kinh nghim bn thn d dng tr thnh nhng kt lun chung v tiu biu: b mt
ai la gt hay xm phm, ta c cm mt cch v thc vi tt c nhng ai thuc gii y!
Qu tin vo nhng g mt thy tai nghe, ta sn sng ph nhn s tn ti ca nhng g nm
ngoi phm vi y: chnh iu ny lm chm li rt nhiu nhng pht kin ca khoa hc
nh v vi trng, cc hin tng in t, ht nhn v.v. R rng, vic thiu d liu thng
nghim lc ban u cha ni ln c iu g v s tn ti hay khng tn ti ca s vt.
Bt u vi s xc tn, s kt thc s hoi
nghi. Bt u vi s hoi nghi, s kt thc
s xc tn.
Francis Bacon
64



Tnh v l

Tnh ni y l xc cm ch quan. c mt quyn sch hay hc mt ngi thy c c
cm hoc thin cm vi mt vn g, n tng y c th eo bm ta sut i. N cng l s
yu ui ca bn thn trc nhng s vic hay tnh hung gay go, bi vic ng u vi
chng i hi qu nhiu n lc v th thch. Vic lm y c th e do lm sp o tng
ca ta, buc ta phi thch thc v xung t vi nhng quyn uy c xc lp. Trong khi
, thi hin i i din vi nhiu vn cha tng c, i hi phi c nhng cch nhn
nhn v nhng gii php tnh to, phi quy c.

Bacon s bn tip v ngu tng th hai: ng tip tc o hang cho chnh mnh!


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



o trog g


Mn hnh nh con cc v ci hang, ta ch mun nh li thn phn t tng v tm nhn
thin cn ca mi ngi chng ta nh nhng t nhn b tri cht, mt ch c nhn v
mt hng trong d ngn Hang ng ni ting ca Platon (Platon v vic thc hin
tng SGTT 30.6.2010). Francis Bacon da vo n d ny bn tip v ngun gc
th hai gy nn nhng sai lm ca ta: ngu tng Ci hang.


T trong hang ti

Bn cnh vic qu tin vo gic quan nh thi
quen thuc bn tnh chung ca loi ngi
(ngu tng B lc), ngu tng Ci hang ni
ln cc c im v cc chin lc t duy
tiu biu ca mi c nhn. Chng s dn dt
ta n ch phm sai lm do nhng nguyn
nhn ch quan. Mi ngi chng ta u c
mt ci hang hay mt so huyt ca ring
mnh v tt nhin, ch c th nhn s vt t
tm nhn ca con ch ngi y ging.
Chnh cu trc th xc v tinh thn ca ta
chu nh hng ca ngun gc xut thn, ca
nn vn ho, gio dc v kinh nghim bn
thn s khc x v xuyn tc nh sng t nhin. Tm nhn hn hp y l b lc cho tt c

65

nhng g ta thy, nghe, c hay trao i vi ngi khc Bacon nu ra my biu hin chnh
yu:

Ta thch nhn mnh v cao qu mc nhng cch nhn hay cch ngh no trng hp vi
tri kin thin cn ca mnh. Ta nh gi nhng tri thc ca c nhn mnh cao hn tri thc ca
ngi khc, t , bm cht vo nhng l thuyt v h t tng do chnh mnh to ra hay
c mnh xc tn. Tu theo cu to tinh thn ca mi ngi, hoc ta a tm ti v nhn
mnh nhng im d bit trong s vt hoc ch thch tp trung vo nhng ch ging nhau. C
hai thi thng dn n s cc oan trong mi vic phn on v nh gi.

Mt mt, ta d nh mt mnh trong nhng chi tit, thy cy khng thy rng. Thi cc
ngc li l thy rng khng thy cy. C ngi cc k yu chung v sng bi nhng g c
xa, truyn thng; c ngi li ch ham thch ci mi, ci thi thng. t c ai thc s t
c mt s cn bng gia hai cch tip cn khc nhau y. Hu qu l nhng g c c s
vng chc s d b t khc ch v chng c v khng mi: ta x i pht minh ci bnh
xe!. Ngc li, ci mi thng b nghi k v phn bc ch v n mi v khng tng thch
vi li nhn c truyn v nh kin bm r qu su. Tht kh i tm cho c nhng g c
gi tr lu bn, thay v bm vo nhng quan nim nht thi!

Chng ta gn b vi mt ngnh ngh, mt hc thuyt, mt tn ngng v ta qu say m v t
s, nh sng lp v nhng thnh tu trong qu kh ca n, cng nh v ta dnh gn trn
i theo ui, chu bao gian kh v qu quen thuc vi n. Mang tm trng ny i vo
cc lnh vc c tnh khi qut cao nh trit hc hay khoa hc, ngi ta d bp mo s tht, g
p thc ti cho ph hp vi s t duy ca mnh. Bacon nhn thy iu y xy ra ngay
c vi nhng nh i t tng nh Aristoteles: trit hc t nhin ca ng ch l con sen
cho logic hc ca ng. Ta nh n nhn nh kht ting ca Hegel, mt i trit gia khc: nu
s kin khng ng vi l thuyt, th l li ca s kin!

Nu s tht hay nh sng ch c th c bn ngoi ci hang nh cch nhn ca Platon th
khng l g khi cn trong hang, ta t s xem chng l nhng g v ngha, hoc nu c bn
v chng, ta ch bn v nhng g v ngha. T my th k trc, cch t vn ca Bacon
v hnh trung d on c cao tro ph phn siu hnh hc c gi l t duy hu
siu hnh hc t cui th k 19 v trong th k 20!


Con cc ngi

Mt tr lc khc trn con ng i tm chn
l t ci hang b nh ca mnh l quen nhm
tng c m ca mnh l thc ti. Con ti,
mn hng ca ti, thnh ph ca ti, t nc
ti, nn vn ho ca ti l nht! Xu hng t mn y huyn hoc v n gin ho ny
khng hn do li bing. Ngay nhng ngi chm ch, cn c nht cng rt s nhn vo s
tht, khi n e do lm sp o tng ca mnh. Yu o tng nhng lun qun, bt lc l
c tt ca con cc trong hang: con cc nhy ra, con cc ngi , con cc nhy i
Nguy him hn c, theo Bacon, l qu xem trng kinh nghim bn thn. Mt mt, kinh
nghim bn thn l quan trng, v khng c g thay th c n c. Nhng mt khc, n tr
nn nguy hi khi ta dng n t bt mt mnh v ph phn tt c nhng g bn thn mnh
cha nm tri. Kinh nghim bn thn l con dao hai li. N va gip ta khng ngy th tr
S tht l c du khng trang im!
Francis Bacon
66

thnh nn nhn ca nhng huyn thoi, nhng cng cn tr khng cho ta kp thi nhn ra
nhng chn tri mi, nhng gii php mi. Bit bao nhng tr lp d thi thng vn b
ch nho hay khinh mit lc ban u rt cc tr thnh nhng i hi by dm mang li
nhng tin b vt bc trong nhiu lnh vc khc nhau.

i km vi li quyn, kinh nghim bn thn hp hi cng nguy him v l lc cn ngoan c
nht i vi s tin b. Bi v, trong trng hp , d mang chic knh mu hng hay mu
en, kt qu vn l mt: ly thin kin ch quan thay cho s nh gi khch quan, th tiu
mi s ph phn, i thoi.


T duy phn bin

Cc nhn xt thng thn ca Bacon l mt b phn trong di sn qu bu gp phn hnh thnh
mn hc ang rt ph bin u th k 21: mn t duy phn bin (critical thinking). Nguyn
tc v mc ch ca mn hc ny c Bacon nu r: Ta khng c php thu hp v tr
cho va vn vi ranh gii ca nng lc hnh dung ca ta, nh cch lm quen thuc trc nay.
Tri li, ta phi m rng bin cng ca tri thc sc nm bt c chn tng ca v
tr.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Trng lc ca tinh th


Arthur Eddington, trong Trit hc ca vt l hc, 1939 (dn theo Hans Poser, Khoa hc
lun, 2001), k mt v d th v: mt ngi nh c bng tm li c mt rng nm
phn. Ln no tr v, chng cng o chiu di ca nhng con c nh c: khng con
no nh hn nm phn c. Chng bn nu ra mt nh lut t nhin: Khng c c
nh hn nm phn. Cu chuyn lin quan n nhiu vn trit hc ca khoa hc!


Chung quanh nh lut con c

67

Trc nh lut y, ta c th c my
thi ? t nht l c ba. Thi th nht:
Chuyn y u c h trng g! V li, ti
khng thch n c!. Thi th hai: ,
thin nhin k diu tht! Cho ta ton l
loi c t tiu chun xut khu (qun
rng nu th cng s mt i mn mm!).
Thi th ba mang hnh thc mt cu
hi: Ngi nh c lm cch no bt
c?, hay ni khc i: Lm sao c th
nu c mt nh lut nh th?

Ba thi y cng chnh l ba quan im
quen thuc ca trit hc i vi cc ngnh
khoa hc ring l. Quan im th nht:
cc ngnh khoa hc ring l gii quyt cc
vn ring l, khng phi l nhng
vn tht s h trng m trit hc cn
quan tm. Tiu biu cho quan im ny l
Martin Heidegger, i trit gia ca th k
20. Theo Heidegger, trit hc c mt khi
nim khoa hc khc hn cc ngnh khoa
hc khc: Cu hi v bn cht ca chn
l khng bn tm n vic l mt chn
l ca kinh nghim sng thc tin hay l
mt chn l no ca nghin cu khoa
hc (ring l) (V bn cht ca chn l).
Trong Siu hnh hc l g?, ng cn vit: Siu hnh hc l s bin c bn Khng c s
cht ch no ca khoa hc t c s nghim chnh ca siu hnh hc. Khng bao gi c th
dng nim ca khoa hc lm thc o cho trit hc c.

Quan im th hai th ph bin hn: ngi ta v vp nhng kt qu ca cc ngnh khoa hc,
p dng chng (nhiu khi ngang xng) vo trong lnh vc trit hc. C v s cc v d nh
th, vi nhiu l l khc nhau: c kt v nng cao thnh tu ca khoa hc k thut, gp g
gia trit hc, tn gio v khoa hc, bin minh trit hc bng nhng c s khoa hc v.v. Tiu
biu l n lc ca nh vt l nguyn t ng thi l trit gia Pascual Jordan mun chng
minh s t do ca con ngi da trn thuyt bt nh ca vt l lng t. Lc u, ng da
vo nguyn tc b tc ca Niels Bohr v sng v ht, cho rng n cho php kt hp nhn
thc su sc ca khoa hc t nhin vi lng tin rng c im ca sinh th l nng lc thot
ra khi nhng quy nh cng nhc ca cc trng thi bn trong. V sau, ng cn da vo
khi nim nn trong phn tm hc ca Sigmund Freud cho rng l v d tiu biu
ca tnh b tc, cho thy t do ch l mt s kin c th chng minh v c chng
minh (Vt l hc trong th k 20, 1943; Nh khoa hc t nhin trc vn tn gio, 1972).
Thi ny xut pht t mt quan im trit hc c sn, ri dng cc kt qu khoa hc
bin minh, ch khng tra vn tiu chun so snh cng nh nhng tin ca cc kt qu y.
Nu thi th nht hon ton tch bit vi cc khoa hc ring l, thi th hai hon ton
l thuc vo chng, th thi th ba li l mt cch tip cn khc na. y, c th ni,
trit hc gi mt khong cch, i li li tip cn cc ngnh khoa hc t bn di, bng
cch t cu hi: u l cc c s v tin ca nhng kt qu khoa hc? Trong v d ca
chng ta, nh lut khng c c nh hn nm phn c th c c khng, nu khng c

68

tm li c mt rng nm phn? Ni theo thut ng chuyn mn ca Immanuel Kant, l
cu hi siu nghim (transzendental), ngha l vt ln trn ch khng thot ly kinh nghim
hi v cc iu kin m mt kinh nghim no c th c. Hi v iu kin kh th ca
khoa hc v nh lut khoa hc chnh l cch tip cn v l nhim v ca mt mn trit hc
c th: khoa hc lun.

Nh ta bit, trit hc bn v tt c v khng v g c (Gai nhn hay hoa hng?, SGTT,
16.6.2010). Bn v tt c, nn khoa hc cng l mt i tng nghin cu ca trit hc.
Suy ngh v khoa hc cng c xa nh bn thn cc ngnh khoa hc. Bi l: nu khng suy
ngh v nhng mc ch v phng php, v c im ca vic hi v gii thch nhng hin
tng, nu khng tm hiu gi tr v kh nng thm tra ca nhng cu tr li th khng khc
g nh mt ci ct li ca khoa hc. Nhng, cng khng v g c theo tinh thn ca
Socrates: ng khng hi v nhng biu hin c th ca s dng cm hay s cng bng m hi
v bn thn s dng cm v s cng bng. Cng th, trit hc - y l khoa hc lun -
khng hi v ci g to nn tng khoa hc ring l m hi v bn thn khoa hc ni chung.


T Francis Bacon

T Francis Bacon (1561 1626) m ta va
lm quen vi bn ngu tng (SGTT, 18.11
8.12.2010), cc ngnh khoa hc c xem
nh l ci m bo cho s sng sut, tin b
v hnh phc ca loi ngi. Nhng ngy
nay, bn cnh nhng mt tch cc, ta li gp
phi rt nhiu ng nhn v c s hoi nghi, ph phn v tnh thiu c s, tnh quy c, tnh v
on v nht l nhng tc hi c th c ca khoa hc. Mi quan h phc tp v cng thng y
gia khoa hc v i sng i hi ta phi tr li vi cu hi cn bn khoa hc l g? trong
cch t vn ca khoa hc lun. Cu hi y thm ch c th dn ta ra khi khun kh ca
khoa hc lun theo ngha hp bc vo lnh vc ca trit hc khoa hc, mt nhn thc
mi c hnh thnh trong thi gian gn y.

Nu th k 17 ly hnh hc v ton hc lm mu mc, ri nhiu cu tr li ca khoa hc lun
li hng theo m hnh ca vt l hc cho ti tn cc thp k va qua, th ngy nay cu hi
c t ra bao qut hn, bi khoa hc theo ngha rng (khoa hc t nhin, khoa hc nhn
vn, khoa hc x hi) v ang tr thnh nhng iu kin kh th cho ton b hnh
ng v li sng hin i ca chng ta. Chuyn du hnh kh di ny s bt u vi vic
phc ho cc phng din ca khoa hc v th i tm mt nh ngha cho n.


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



T tig t g

L tnh l mt ngn la thing. Nn dng
n soi sng th gii ch khng phi
gy ra ho hon.
Giacomo Leopardi (1798 1837), thi s
69


Odysseus trong trng ca Odyssee ca Homer l ngi u tin bit cch phng
ting ht m hn m cht chc ca cc m nhn ng. Chng ra lnh cho thu th bt tai
bng sp ong, cn mnh th t tri vo ct bum ch nghe m khng b hi. Ting ht
quyn r b v hiu ho, tr thnh i tng n thun ca s thng ngon. Ngh
thut v khoa hc ra i t cu chuyn y tnh n d y.


Chia tay thn thoi

Trong th gii quan thn thoi, thn linh cn
ng nht vi quyn nng, c th trc tip
ban phc ging ho. Odysseus l biu tng
ca con ngi u tin c khai minh, v
chng bit kim ch mnh mt cch khn
ngoan. Ch th t gii phng khi bit gi mt
khong cch: ting ht nhn ng tr thnh i
tng v hi nh mt bui biu din m nhc
trn sn khu! Odysseus ch c th bin ting
ht thnh i tng, khi bn thn chng cng
i x vi mnh nh mt i tng: t tri
vo ct bum nh mt s t kim ch dc
vng. Chnh vic gi khong cch vi thc ti v s nn dc vng l khi u ca lch s
vn minh, ni nh Sigmund Freud! ng thi, khi Odysseus t kim ch mnh, chng tr
thnh ch th v nhng m nhn ng tr thnh i tng. S phn bit gia khai minh v
thn thoi t n l sn phm ca s khai minh, v l kt qu ca s du nhp mt s
phn bit. Thay v ch bit sng bi v cu khn thn linh nh hin thn cho uy lc ca thin
nhin, con ngi bt u bit dng sc mnh ca ngn ng (thn ch) v c ch (nghi l)
buc thn linh phi p ng nhng nguyn ca con ngi. Hnh thc tn ngng s khai
nhng vi s chnh xc v kin nhn cao y ni ln bc ngot ca mt thc khoa hc
cng ngh. Bn cnh , vic th cng bng vt hin t thi c i cng l mt trong
nhng bc u tin trong s pht trin ny, bi con vt hin sinh m nhn vai tr ca vt
thay th: con ngi bit gii phng mnh khi nhng cng ch ca t nhin, xc lp mnh
thnh ch th mt cch thng minh v bin th gii khch quan thnh i tng c th nh
la c: Vic thay th bng vt hin sinh l mt bc tin n t duy lgc suy l
(Adorno/Horkheimer). T khi ch th c khai minh v bit s dng k hiu (thn ch, nghi
l, vt hin sinh), th th gii bt u tch bit vi con ngi, v l tnh khoa hc xut hin
vi mi h qu tch cc ln tiu cc ca n.


Khoa hc nh mt vn sinh tn

Khoa hc ra i khi ngi ta khng cn va lng vi nhng cu chuyn k, cho d c u c
ui nh trong nhng thn thoi na. Li t duy t s y c thay th dn bng cu hi ti
sao? v c tip tc c tra hi nh th mt cch c h thng v phng php. Nn vn ho
thun l hnh thnh t nhng cu tr li c c s v c quan h cht ch vi nhau. Hnh hc,
s hc, thin vn hc v trit hc t nhin, lgc hc v y hc ln lt ra i nh nhng

Odysseus v m nhn ng - tranh Herbert
James Draper
70

ngnh khoa hc u tin ca nhn loi, v nghim nhin c xem nh l nhng tri thc
vng chc nht ca thi i by gi.

Khi tri thc y khng ch nhm tho mn s t m v v li v l thuyt m cn tm c ch
ng dng, th th gii cuc sng ca chng ta ngy cng b chi phi mnh m bi s tin b
ca khoa hc cng ngh. Khoa hc ngy nay thm nhp ton din vo cc lnh vc i
sng:

Khoa hc to nn nhng iu kin kh th cho hnh ng ca chng ta. Bn cnh vic
m rng tm nhn v o su s quan st, khoa hc mang li phng tin cng ngh gii
quyt v s vn ca cuc sng. Ngy nay, khoa hc khng ch l loi l tnh cng c
chuyn i tm phng tin thc hin nhng mc ch nht nh, m cn ra nhng mc
tiu cn vn ti, i khi vt khi sc tng tng ca cc gic m khoa hc gi tng.

Trong rt nhiu trng hp, khoa hc
dng nh chim gi chc nng v quyn
uy trc y c dnh cho tn gio. Thm
quyn phn x v vic ng sai ngy cng
c phn bit r rt: quan h hin thc gia
ngi vi ngi c gii quyt bng nhng
nh ch php l; quan h gia con ngi vi
lng tm thuc thm quyn ca lun l v
tn ngng, trong khi quan h gia con ngi
v t nhin ch c th thng qua cc nh ch khoa hc ca nhng hi ng khoa hc, hi
ng chuyn gia. cng l mt trong nhng tiu chun phn bit x hi hin i vi x
hi tin-hin i.

Khoa hc ci bin trit ci nhn ca ta v th gii. Th gii quan thn b v ma thut
trc y vn tn ti, v, trong chng mc no , vn c quyn tip tc tn ti trong tinh
thn tn trng tnh a nguyn v th gii quan, nhng chc hn ngy nay khng ai cn c th
kh kh cho rng tri t hnh vung!

Khoa hc thp sng bao nim hy vng, nhng cng ng thi gi ln nhiu ni lo u v s
hi trc nhng him nguy c tht hay tng tng do n mang li, k c s hu dit iu
kin sinh tn ca con ngi. Vn ny cha c t ra vo th k 18 v 19, v by gi s
tin b ca khoa hc c hiu nh l ng nht vi s tin b ca nhn loi. T tng ch
o trc y l: cng c tri thc su sc v nhng hu qu ca hnh ng s gip ta trnh
c nhng hnh ng mang li nhng hu qu m ta khng mong mun. Th nhng, hai
cuc th chin v nguy c chin tranh thng trc hin nay trn th gii ph hu o tng
y. Thay v nhm tng rng tin b khoa hc s gn lin vi s tin b v lun l nh trong
phn ln cc h t tng th k 19, ngy nay ngi ta thc s lo s trc nhng hu qu
khn lng ca vic lm dng khoa hc mt cch m qung. Cu hi v vn mnh ca khoa
hc khng pht xut t mt s phn tch lnh lng nhng d kin khch quan hoc t mt
thi ym th, tri li, ny sinh tt yu t nhu cu sinh tn ch thc ca con ngi thi i.

Cu hi v cng v v tnh chnh ng ca khoa hc ang c t ra mt cch khc hn so
vi th k trc, do , khoa hc lun nht thit s tr thnh trit hc v khoa hc.


Bi Vn Nam Sn
Con g bng suy lun quy np khoa hc
hn h ch i nm thc nh mi ln.
Nhng ri chnh k vn thng cho n n s
vn c n mt ngy no . Kt lun: nhn
th gii mt cch a dng s c li hn cho
con g!
Bertrand Russell (1872-1970), trit gia Anh
71

(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)



Chic knh vn hoa


Nu khng th nht Paris vo mt ci chai th cng khng th hiu khoa hc trong mt
hnh thi v mt cch nhn duy nht. Khoa hc l mt hin tng phc hp cha tng
c! Mi mt s vt, hin tng i vo khoa hc u c soi sng t nhiu gic . Ri
bn thn khoa hc cng cn c chia nh thnh nhiu kha cnh kho st. Ta c
trc mt hnh nh mun mu ca chic knh vn hoa lng vo trong mt chic knh
vn hoa!


Cc khoa hc v khoa hc

bit v din trnh pht trin ca mt
khoa hc, ta phi dng phng php ca nh
s hc. Mn lch s khoa hc c nhim v
kho cu s bin i ca nhng l thuyt
khoa hc. Nhng l thuyt y ng hay sai,
hu dng hay v ngha t ci nhn thi
im hin ti khng phi l iu quan trng.
Cng khng quan trng vic xt xem cc
phng php c s dng trong cc l
thuyt y c cn ph hp vi phng php
ang thng dng hay khng. Mn lch s
khoa hc ch quan tm n s pht trin ca
lch s t tng, bi, trong din trnh y, lch
s ca nhng cu hi v cch t cu hi l th v v b ch hn c lch s ca nhng cu tr
li.

Mn x hi hc khoa hc hi v nhng iu kin x hi no khin ngi ta xem mt
nhn thc no l khoa hc, bt k c phi l mt nhn thc ch thc hay khng. Hiu
khoa hc nh mt hin tng x hi, ngi ta kho st mi quan h tng tc gia cng ng
nhng nh nghin cu vi s pht trin khoa hc nh mt tin trnh x hi. Khoa hc qua
thi v hnh x ca c cng ng khoa hc c hiu nh hnh ng x hi.

Nu cu hi khng nhm n c cng ng khoa hc m n tng c nhn ngi lm khoa
hc, ta cn xt xem nhng ng c no khin tng nh khoa hc li chn la gi thuyt ny
ch khng phi gi thuyt khc, nhng l do khin nh khoa hc ham thch hay e ngi lnh
vc nghin cu ny thay v lnh vc nghin cu khc. Mn tm l hc khoa hc gin tip cho
ta bit nhiu iu v s hnh thnh ca tinh thn khoa hc trong lch s, nh trong n lc tin
phong ng ghi nhn v c nhiu nh hng ca Gaston Bachelard (1884 1962) (xem:
Bachelard S hnh thnh tinh thn khoa hc, bn dch ca H Dng Tun, NXB Tri Thc,
2010).

72


Hiu khoa hc nh l nh ch c nh hng su m n i sng x hi, mn chnh tr
hc khoa hc xc nh nhng quy phm hnh ng trong lnh vc chnh tr hng khoa
hc vo nhng mc ch nht nh cng nh quy hoch s pht trin ca khoa hc. S
km hiu qu trong n lc ny v kh nng khoa hc d b quyn lc chnh tr lm dng
khng hn l l do phn bc mt cch t vn nh th.

Bn mn hc va k ch yu m t vic thc hnh khoa hc hn l bn v trng tm ca
khoa hc nh l vic mu cu tri thc. Tuy mn chnh tr hc khoa hc c cp nhng
chun mc hnh ng, nhng chng u n t bn ngoi, p t ln cho khoa hc. Ni cch
khc, bn cch nhn y u thuc mt bnh din khc so vi i tng nghin cu thuc v
bn thn khoa hc, l o c hc khoa hc v khoa hc lun.

o c hc khoa hc ngy nay khng ch dng li vic ku gi lng tm v thc
trch nhim ca tng nh khoa hc hay tng ngnh khoa hc ring l. o c hc khoa hc
ngy cng tr thnh mt b mn c lp v nghim chnh. Mn hc ny mang tnh quy
phm, da vo nhng nguyn l c tnh rng buc ph qut t phong cch lm khoa hc, vic
bin minh v lun l trong khi th nghim khoa hc v to dng l thuyt cho n vic p
dng v s dng nhng thnh tu khoa hc cng ngh.

Khoa hc lun mi l mn thc s xem xt khoa hc vi t cch l s nhn thc. Nu
nhn thc c hiu nh l mt pht biu c chng minh l ng tht th khoa hc lun
xt xem vic chng minh hay vic t c s cho s ng tht y l nh th no. Khoa hc
lun khng i su vo cc phng php c th ca mt ngnh khoa hc no cho bng t
cu hi c bn v khi qut: u l nhng iu kin kh th ca nhn thc khoa hc? Trong
chng mc , khoa hc lun cn c gi l siu l thuyt v mi ngnh khoa hc. Nh
th, khoa hc lun l mt b phn ca nhn thc lun, vi tin gi nh rng nhn thc l c
th v p dng c. Khi phn tch cc iu kin ca nhn thc, ta s thy rng tt c nhng
cch nhn trn y (lch s khoa hc, x hi hc khoa hc, chnh tr hc khoa hc v tm l
hc khoa hc) u c ch ng trong khoa hc lun ni chung.

T khoa hc lun n trit hc khoa hc
khu vc Anh M, trit hc khoa hc
hu nh ng ngha vi khoa hc lun.
lc a chu u, cn c mt truyn thng
khc, xa xa hn, vt ra khi ranh gii ca
khoa hc lun. Vo th k 19, nhiu trit gia
(Fichte, Bolzano, Hegel) cn c tham vng
xy dng mt trit hc khoa hc theo ngha
mt hc thuyt bao trm ton b tri thc c
h thng. Ngy nay, tuy tham vng y tr
nn khim tn hn, nhng cu hi vn cn
: khoa hc quan h nh th no vi th gii
quan ca tng c nhn hay mi nn vn ho
mang hnh thi l thuyt ca mt nn siu
hnh hc? Nu siu hnh hc khng cn c hiu nh l mt th trit hc vnh cu v
nhng chn l vnh cu na, th n vn cn c hiu nh l mt kin gii v mi quan h
bao qut gia con ngi, x hi v t nhin, trong v tr, phm gi v trch nhim ca con
ngi gi vai tr then cht. Ch c iu, trit hc khoa hc nh th tt yu phi l mt th
siu hnh hc c ph phn v c th c ph phn, khng nhng khng tch ri vi
Cn phi xem khoa hc l mt hnh cu,
trong cc bn knh c di bng nhau
() Vic y mt phn nh ca tri thc ln
mc tht cao nhng li coi thng cc phn
khc th s khng xc lp c hnh cu v
khin nhn loi nh mt ngay c bn thn
nim v ci c th v cn c gi l khoa
hc.
Lev Tolstoi (1828 1910) (ng sng
Phm Vnh C ch bin, NXB Tri Thc,
2010)
73

cc ngnh khoa hc, nht l vi khoa hc lun, m cn tip thu, x l v pht trin nhng kt
qu ca chng. Ni ngn, trit hc khoa hc ngy nay nht thit phi ly khoa hc lun lm
tin .


Bi Vn Nam Sn
(Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)