028 Main Kehta Hoon Aankhin Dekhi - by Sahibbandgi - Org (In Hindi Language)

üÊË ‚Œ˜˜ªÈ⁄U fl Ÿ◊—
◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U

•Ê°ÁπŸ ŒπË
Á’Ÿ Œπ ©U‚ Œ‡Ê ∑§Ë, ’ÊÃ ∑§⁄U ‚Ù ∑Í§⁄U–
•Ê¬ ÃÙ πÊ⁄U „UË πÊÃ „ÒU, ’øÃ Á»§⁄U ∑§¬Í⁄UH
ó‚Œ˜ªÈL§ ◊œÈ ¬⁄U◊„¢U‚ ¡Ë

◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ŒπË
ó‚Œ˜ªÈL§ ◊œÈ ¬⁄U◊„¢U‚ ¡Ë
¬˝øÊ⁄U •Áœ∑§Ê⁄UË
ó⁄UÊ◊ ⁄UÃŸ ¡ê◊Í
© SANT ASHRAM RANJARI (JAMMU)

ALL RIGHTS RESERVED
¬˝Õ◊ ‚¢S∑§⁄UáÊ ó wÆÆ|

¬˝ÁÃÿÊ° ó zÆÆÆ
Website Address.
www.sahib-bandgi.org
E-Mail Address.
*santashram@sahib-bandgi.org
*sadgurusahib@sahib-bandgi.org
¬˝∑§Ê‡Ê∑§
‚ÊÁ„U’ ’ãŒªË ‚ãÃ •ÊüÊ◊ ⁄UÊ°¡«∏UË
¬ÙS≈U ⁄UÊÿÊ, Ã„‚Ë‹ ‚Êê’Ê
Á Ê‹Êó¡ê◊Í
Ph. (01923) 242695, 242602

◊Èº˝∑§ — ‚⁄UÃÊ¡ Á¬˝Á≈¢Uª ¬˝Ò‚, ¡Ê‹ãœ⁄U ‡Ê„U⁄U–
Áfl·ÿ ‚ÍÁø
‚àÿ ‚ÊÁ„U’ ∑§’Ë⁄U Õ, ∑§„U ªÿ ‚¢Ã ‚÷Ë z
ÿÙª ◊Ã •ı⁄U ‚ãÃ ◊Ã ◊¥ •ãÃ⁄U |
v. ‚ÊÁ„U’ ’¢ŒªË ∑§Ù ‚◊¤Ê¥ ~
w. ‚’ Á◊Á‹ ‹Êª ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚flÊ yÆ
x. ÷ÁQ§ ÷Œ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹Ê ¡ÊŸÊ yy
y. ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UÊ |x
z. »°§Œ ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§ ‚’ }w
|. ‚àÿ ÷ÁQ§ ∑§Ê ◊Êª¸ ‚„U¡ „ÒU ~v
~. Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ ŸÊß¢‚Ê$»§Ë ◊Ã ∑§⁄UÙ ~y
vÆ. Ÿ‡ÊÊ •„¢U∑§Ê⁄U ∑§Ê vÆv
vv. √ÿÁQ§àfl ◊¥ πÙ≈U „Ò¥U vÆx
vw. flÙ ŸÊ◊ ‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U ¬⁄U...... vÆ|
vx. ß¢‚ÊŸ ∑§Ù ©U‹¤ÊÊÿÊ ªÿÊ vvÆ
vy. ‚ÊœÈ Ã◊Ê‡ÊÊ Ÿ„UË¥ ÁŒπÊÃ vvx
vz. ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ŒπË ....... vv{
v{. ‚àÿ ◊Êª¸ vwv
v|. ‚ÊÁ„U’ ∑§ ∑§ıÃÈ∑§ vwy
’„ÈUÃ ‚ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê •ŸÈ÷fl „ÒU Á∑§ ¡’ ÷Ë fl ∑§÷Ë-
∑§÷Ê⁄U ÷Í‹ ‚ ÷Ë Á∑§‚Ë ª‹Ã ∑§Ê◊ ◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÙŸ ‹ªÃ
„Ò¥U ÿÊ ∑§Ùß¸ „UÊŒ‚Ê „UÙŸ ∑§Ù „UÙÃÊ „ÒU, ÃÙ ∑§Ùß¸ •ôÊÊÃ ‡ÊÁÄÃ
©Uã„¥U ⁄UÙ∑§ ‹ÃË „ÒU– ÿ„UË fl„U ŸÊ◊ M§¬Ë ‡ÊÁÄÃ „ÒU Á¡‚∑§
‚ê’ãœ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ ¡Ë Ÿ ’Ê⁄U-w ‚øÃ Á∑§ÿÊ „ÒU Á∑§ ◊Ò¥
’…∏UÊß¸ fl‡Ê Ÿ„UË¥ ∑§„UÃÊó
ªÈM§ ‚¡Ëfl ŸÊ◊ ’ÃÊÿ–
¡Ê∑§ ’‹ „¢U‚Ê ÉÊ⁄U ¡ÊÿH
““¡Ù flSÃÈ
◊⁄U ¬Ê‚ „ÒU
fl„U ’˝rÊÔÊá«U ◊¥
∑§„UË¥ Ÿ„UË¥
„ÒU–””
‚Œ˜ªÈM§ ⁄UÊ¢¡«∏UË flÊ‹
∑§Êª ¬‹≈U „¢U‚Ê ∑§⁄U ŒËŸÊ–

∞‚Ê ¬ÈL§· ŸÊ◊ ◊Ò¥ ŒËŸÊH
4
‚àÿ ‚ÊÁ„U’ ∑§’Ë⁄U Õ, ∑§„U ªÿ ‚¢Ã ‚÷Ë
flÊ„U flÊ„ ∑§’Ë⁄U ∑§ ªÈM§ ¬Í⁄UÊ „ÒU, flÊ„U-flÊ„U ∑§’Ë⁄U ªÍM§ ¬Í⁄UÊ „ÒU–
¬Í⁄U ªÈM§ ∑§ ◊Ò¥ ’Á‹ ¡ı„UÙ¥, ¡Ê∑§Ê ‚∑§‹ ¡„ÍU⁄UÊ „ÒUH
-ŸÊŸ∑§ Œfl ¡ËU
•√fl‹ ‚ãÃ ∑§’Ë⁄U „ÒU, ŒÍ¡Ò ⁄UÊ◊ÊŸãŒ–
ÃÊ‚ ÷ÁÄÃ ¬˝ª≈U „ÈUß¸, ‚ÊÃ ŒË¬ Ÿfl πá«UH -ŸÊŸ∑§ Œfl ¡ËU
ÿ∑§ •¡¸ ªÈ»§Ã◊ ¬‡Ê, ÃÍ Œ⁄U ªÙ‡Ê ∑È§Ÿ ∑§⁄UÃÊ⁄U–
„UÄ∑§Ê ∑§’Ë⁄U ∑§⁄UË◊ ÃÍ, ’∞’ ¬⁄Ufl⁄U ÁŒªÊ⁄UH-ŸÊŸ∑§ Œfl ¡ËU
’„ÈUÃ ¡Ëfl •≈U∑§ ⁄U„U, Á’Ÿ ‚ÃªÈM§ ÷fl ◊ÊÁ„¢U–
ŒÊŒÍ ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U Á’Ÿ, ¿ÍU≈U ∞∑§ı ŸÊÁ„¢UH -ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë
ŒÊŒÍ ’ÒÁ∆U ¡„UÊ Ê ¬⁄U, ªÿ ‚◊Èg⁄UÃË⁄U–
¡‹◊¥ ◊ë¿UË ¡Ù ⁄U„Ò¥U, ∑§„U ∑§’Ë⁄U ∑§’Ë⁄UH -ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë
∑§Ùß¸ ‚ªÈŸ ◊¥ ⁄UË¤Ê ⁄U„UÊ, ∑§Ùß¸ ÁŸªÈ¸áÊ ∆U„U⁄UÊÿ–
•≈U¬≈U øÊ‹ ∑§’Ë⁄U ∑§Ë, ◊Ù‚ ∑§„UË Ÿ ¡ÊÿH-ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë
ªªŸ◊á«U‹ ‚ ™§Ã⁄U, ‚ÊÁ„U’ ¬ÈM§· ∑§’Ë⁄U–
øÙ‹Ê œ⁄UÊ πflÊ‚ ∑§Ê, ÃÙ«∏U ÿ◊ ¡¢¡Ë⁄UH -ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë
ŒÊ‚ ª⁄UË’ ∑§’Ë⁄U ∑§Ù ø⁄UÊ– ‚àÿ ‹Ù∑§ •◊⁄¬È⁄U «U⁄UÊ–
•◊ÎÃ ¬ÊŸ •Á◊ÿ ⁄U‚ øÙπÊ– ¬Ëfl „¢U‚Ê ŸÊ„UË¥ ŒÙπÊH
-ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë
œÁŸ ∑§’Ë⁄U, œÁŸ flı ‚ÃªÈM§ Á¡Ÿ ¬⁄U◊ÃÃ ‹πÊÿÊ–
∑§„Ò¥U ⁄ÒUŒÊ‚ ‚ÈáÊ „UÙ SflÊ◊Ë, ¬ÈáÊÒ¥ ÃÈê„UÊ⁄UË •ÊÿÊH -⁄UÁflŒÊ‚ ¡Ë
5
6 ‚ÊÁ„U’ ’ãŒªË
SflÊ◊Ë! ¡ı ÃÈ◊ ªflı ‚Ù „Uı¥ ªÊ™°§, ÃÈê„UÊ⁄UÊ ôÊÊŸ ÁfløÊM°§–
∑§„Ò¥U ⁄ÒUŒÊ‚ ‚ÈáÊ¥ „UÙ SflÊ◊Ë, ÷◊¸ ∑§◊¸ ‚’ ¿UÊ«Í°UH
-⁄UÁflŒÊ‚ ¡Ë
•Ÿ¥Ã ∑§ÙÁ≈U ’˝rÊÔÊá«U ◊¥, ’¢ŒË ¿UÙ«∏U ∑§„UÊÿ–
‚Ù ÃÙ ¬ÈM§· ∑§’Ë⁄U „ÒU, ¡ŸŸË ¡ŸÊ Ÿ ◊Êÿ– -ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë
‚ÊÁ„U’ ¬ÈM§· ∑§’Ë⁄U Ÿ, Œ„U œ⁄Ë Ÿ ∑§Ùÿ–
‡ÊéŒ SflM§¬Ë M§¬ „ÒU, ÉÊ≈U-ÉÊ≈U ’Ù‹Ò ‚ÙÿH -ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë
¬ÊŸË Ã ¬ÒŒÊ Ÿ„UË¥, ‡flÊ‚Ê Ÿ„UË¥ ‡Ê⁄UË⁄U–
•ãŸ •„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ Ÿ„UË¥, ÃÊ∑§Ù ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄UH óŸÊ÷Ê ŒÊ‚ ¡Ë
◊⁄U ∑§ãÃ ∑§’Ë⁄U „ÒU, fl⁄U •ı⁄U ŸÁ„U¢ flÁ⁄U„UÙ¥–
ŒÊŒÍ ÃËŸ ÁÃ‹Ê∑§ „ÒU, ÁøÃ •ı⁄U Ÿ œÁ⁄U„Uı¥H -ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë
∑§Ä∑§Ê ∑§fl‹ ŸÊ◊ „ÒU ’é’Ê fl⁄UáÊ ‡Ê⁄UË⁄U–
⁄U⁄UÊ¸ ‚’◊¥ ⁄UÁ◊ ⁄U„UÊ Á¡‚∑§Ê ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄UH
‚Ùß¸ ôÊÊŸË ¬ÈL§· „ÒU ‚ÃªÈL§ ‚àÿ ∑§’Ë⁄U–
⁄U¡ flË¡¸ ¬ÒŒÊ Ÿ„UË¥ ‚È•Ê‚Ê Ÿ„UË¥ ‡Ê⁄UË⁄UH
◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ºπË 7
ÿÙª◊Ã •ı⁄U ‚¢Ã◊Ã ◊¥ •ãÃ⁄U

ÿÙª◊Ã ‚¢Ã◊Ã
v. ÿÙª◊Ã ◊¥ ∑§ÊÿÊ ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU– v. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ÁflŒ„U ŸÊ◊ „Ò¥U–
w. ÿÙª ◊Ã øÊø⁄UË, ÷Íø⁄UË, w. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ¬Ê¢ø ◊ÈºÊ˝ •Ù¥ ‚ •Êª
•ªÙø⁄UË, ©UŸ◊ÈÁŸ, πø⁄UË ßŸ ‡ÊË‡Ê ‚ ‚flÊ „UÊÕ ™§¬⁄U äÿÊŸ
¬Ê¢ø ◊ÈºÊ˝ •Ù¥ ∑§ ßŒ¸ ÁªŒ¸ ÉÊÍ◊ÃÊ ⁄UπŸ ∑§Ù ∑§„UÊ „ÒU–
„ÒU– ¡Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „Ò¥U–
x. ÿ„U ŸÊ◊ Á‹πŸ ¬…∏UŸ ◊¥ •ÊÃÊ x. ÿ„U •∑§„U ŸÊ◊ „ÒU ¡Ù Á‹πŸ
„Ò– ßŸ‚ ∑§Ê‹ ¬ÈL§· Ÿ ¬Ê¢ø ¬…∏UŸ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ¬Ê¢ø
Ãàfl ¬ÒŒÊ Á∑§ÿ •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥ ∑§Ë ÃàflÙ¥ ‚ ’Ê„U⁄U „ÒU–
⁄UøŸÊ ∑§Ë–
y. ÿÙª◊Ã ◊¥ •Ÿ„UŒ œÈŸÙ¥ ∑§Ù y. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ •Êà◊Ê Á∑§‚Ë ‡ÊéŒ
„UË ¬˝◊Êà◊Ê ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∑§Ë ◊Ù„UÃÊ¡ Ÿ„UË, ÄÿÙ¥Á∑§
•Êà◊Ê •¬Ÿ •Ê¬◊¥ ¬Á⁄U¬áÍ Ê¸ „Ò–
z. ÿÙª◊Ã ∑§⁄UŸË •ÕflÊ ∑§◊Êß¸ z. ÿ„U ‚„U¡ ◊Êª¸ „ÒU, ªÈM§ ∑Î§¬Ê
∑§Ê ◊Êª¸ „Ò– ∑§Ê ◊Êª¸ „ÒU •ı⁄U ÷Î¢ª ◊ÃÊ „Ò–
{. ÿÙª◊Ã ◊¥ ‚È⁄UÁÃ ‡ÊéŒ ∑§Ê {. ‚¢Ã◊Ã ‚È⁄UÁÃ ∑§Ù øÃŸ ∑§⁄UŸ
•èÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∑§Ê ◊Êª¸ „Ò–
|. ÿÙª◊Ã ◊¥ ∑§Ê‹ ∑§Ê ŸÊ◊ Á∑§ÿÊ |. ‚¢Ã◊Ã Á¡ãŒÊ ŸÊ◊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃÊ
¡ÊÃÊ „Ò– ¡Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „ÒU– „ÒU ¡ÙÁ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ¿UÙ«∏U •Êà◊Ê
∑§Ù ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò–
}. ÿÙª◊Ã ◊¥ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÈÁ◊∑§Ê Ÿ }. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ÷ÁÄÃ ∑§Ê ‚Ê⁄U „UË
∑§ ’⁄UÊ’⁄U „UÙÃË „Ò– ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈM§ „Ò–
~. ÿÙª◊Ã ‚Ë◊Ê ’œ „ÒU– Á¡‚◊¥ ~. ‚¢Ã◊Ã •‚Ë◊ „ÒU ¡Ù Á∑§
‚Êœ∑§ Œ‚fl¥ mÊ⁄U Ã∑§ „UË ¡ÊÃÊ ÇÿÊ⁄Ufl¥ mÊ⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄UÃÊ „ÒU
„Ò– ¡Ù ‚È⁄UÁÃ ◊¥ „Ò–
7
ÿÙª◊Ã ‚ãÃ◊Ã
vÆ. ÿÙª◊Ã ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë vÆ. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ûÊÊ ‚
„UË ‚ûÊÊ ∑§Ù „UË ‚fl¸ üÊc∆U •Êª øıÕ ‹Ù∑§ •ÕÊ¸Ã˜ •◊⁄U
◊ÊŸÃÊ „Ò– ‹Ù∑§ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–
vv. ÿÙª◊Ã ◊¥ ∑§◊Êß¸ ∑§Ê »§‹ vv. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ¡Ëfl ‚ŒÊ ∑§ Á‹∞
πà◊ „UÙŸ ¬⁄U flÊÁ¬‚ ◊ÊÃÊ ∑§ •ÊflÊª◊Ÿ ‚ ◊ÈÄÃ „UÙ ¡ÊÃÊ
¬≈U ◊¥ •ÊŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU– „ÒU •ı⁄U •¬Ÿ ÁŸ¡œÊ◊ ‚àÿ
‹Ù∑§ ∑§Ù ø‹Ê ¡ÊÃÊ „ÒU–
vw. ÿÙª◊Ã ’Ò‡ÊÊπËÿÙ¥ ∑§ ‚„UÊ⁄U ø‹ÃÊ vw. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ‚ãÃ ‚Œ˜ªMÈ § •¬Ÿ
„ÒU ¡Ù Á∑§ ‡ÊÊSòÊÙ¥ ∑§Ë ‚ÊˇÊË Œ∑§⁄ •ŸÈ÷fl ‚ ’Ù‹ÃÊ „ÒU ¡Ù Á∑§‚Ë
•¬Ÿ •Ê¬ ∑§Ù SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄UÃÊ „Ò– ∑§Ê ◊Ù„UÃÊ¡ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU–
vx. ß‚◊¥ Á⁄UÁh Á‚Áh •ı⁄U ÁŒ√ÿ vx. ‚¢Ã◊Ã ◊¥ ¡Ëfl ∑§Ù •Êà◊ ôÊÊŸ
‡ÊÁÄÃÿÊ¢ ¬˝ÊåÃ „UÙÃË „ÒU ◊ª⁄U „UÙŸ ‚ •äÿÊÁà◊∑§ ‡ÊÁÄÃÿÊ¢
•Êà◊Ê ∑§Ê ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „Ò– Á◊‹ÃË „ÒU–
vy. ÿÙª◊Ã ◊ËŸ •ı⁄U ¬¬Ë‹ ◊Êª¸ „Ò– vy. ¡’Á∑§ ‚¢Ã◊Ã Áfl„¢Uª◊ ◊Êª¸ „Ò–
W ¬Ê¢ø ‡ÊéŒ •ıU ¬ÊøÙ¥ „ÒU ◊Èº˝Ê, ‚Ùß¸ ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U ◊ÊŸÊ–
•Êª ¬Í⁄UáÊ ¬ÈL§· ¬È⁄UÊÃŸ, ÁÃŸ∑§Ë $π’⁄U Ÿ ¡ÊŸÊH
W Ÿı¥ ŸÊÕ øı⁄UÊ‚Ë Á‚Áh ‹Ù¥, ¬Ê¢ø ‡ÊéŒ ◊¥ •≈U∑§–
◊Èº˝Ê ‚Êœ ⁄U„Ò¥U ÉÊ≈U ÷ËÃ⁄U, Á»§⁄U •Ùœ ◊Èπ ‹≈U∑§H
W ¬Ê¢ø ‡ÊéŒ •ı⁄U ¬Ê¢øÙ¥ ◊Èº˝Ê, ‹Ù∑§ mË¬ ÿ◊¡Ê‹Ê–
∑§„¥U ∑§’Ë⁄U •ˇÊ⁄U ∑§ •Êª, ÁŸ—•ˇÊ⁄U Ÿ„UË¥ ¬Á„UøÊŸÊH
W ∑§ÊÿÊ ŸÊ◊ ‚’Á„¢U ªÈáÊ ªÊflÒ, ÁflŒ„U ŸÊ◊ ∑§Ùß¸ Áfl⁄U‹Ê ¬ÊflÒ–
ÁflŒ„U ŸÊ◊ ¬ÊflªÊ ‚Ùß¸, Á¡‚∑§Ê ‚Œ˜ªÈM§ ‚Ê°øÊ „UÙß¸H
W ¡’ Ã∑§ ªÈM§ Á◊‹Ò Ÿ„UË¥ ‚Ê°øÊ, Ã’ Ã∑§ ∑§⁄UÙ ªÈM§ Œ‚ ¬Ê°øÊH
‚ÊÁ„U’ ’¢ŒªË ∑§Ù ‚◊¤Ê¥

©U‚ ¬⁄U◊-¬ÈL§· (¬⁄U◊Êà◊Ê) ∑§Ù ‚’ ‚¢ÃÙ¥ Ÿ åÿÊ⁄U ‚ “‚ÊÁ„U’” ∑§„UÊ
„ÒU •ı⁄U ’¢ŒªË “¬˝áÊÊ◊” ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ù ¬˝áÊÊ◊
∑§⁄UŸÊ •ı⁄U “‚ÊÁ„U’-’ãŒªË” ’Ù‹ŸÊ ∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU–
ªÈL§ ∑§Ù ‚ÊˇÊÊÃ ¬⁄U◊Êà◊Ê (¬⁄U◊-¬ÈL§·) „UË ◊ÊŸŸÊ øÊÁ„U∞, ∞‚Ê flŒ
‡ÊÊSòÊ ‚◊¤ÊÊ ⁄U„U „Ò¥U–
ªÈL¸§’˝rÊÔÊ— ªÈL¸§ÁflcáÊÈ—, ªÈL¸§ŒflÙ ◊„UE⁄UÊ—–
ªÈL¸§‚ÊˇÊÊÃ ¬⁄U’˝rÊÔ—, ÃS◊üÊËªÈL§flŸ◊—H
ß‚Á‹∞ ÿ„UÊ° ªÈL§ ∑§Ù ¬⁄U◊-¬ÈL§· ◊ÊŸ ∑§⁄U ©UŸ∑§Ë ’¢ŒªË ∑§Ë ¡ÊÃË
„ÒU– •’ ‚¢ªÃ ◊¥ ÷Ë •Ê¬‚ ◊¥ ‚’∑§Ù “‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË” „UË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU– ∞‚Ê ß‚Á‹∞ Á∑§ ªÈL§ Ÿ ŸÊ◊ŒÊŸ ∑§ ‚◊ÿ ©U‚ “¬⁄U◊-¬ÈL§·” ∑§Ù ‚ÊÕ
◊¥ Œ ÁŒÿÊ– ŸÊ◊ ∑§ M§¬ ◊¥ ‚Œ˜ªÈL§ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ê „UË π«∏UÊ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU–
Ã÷Ë ÃÙ ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ flÙ ŸÊ◊ •Ê¬∑§Ù ‚ÈœÊ⁄U∑§⁄U ¿UÙ«∏UªÊ– ÿÊŸË flÙ
¬⁄U◊-¬ÈL§· •Ê¬∑§Ù •¢Œ⁄U ‚ ‚◊¤ÊÊÃÊ ø‹ªÊ, •Ê¬∑§ πÙ≈U ÁŸ∑§Ê‹ÃÊ
ø‹ªÊ– ß‚Á‹∞ flÙ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ‚’∑§ ‚ÊÕ ◊¥ „UÙ ªÿÊ– ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ
‚¢ªÃ •Ê¬‚ ◊¢ ‚÷Ë ∑§Ù “‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË” ∑§„UÃË „ÒU– ÿ„UÊ° Ã∑§ Á∑§ ◊Ò¥ ÷Ë
‚à‚¢ª ‡ÊÈM§ ∑§⁄UŸ ‚ ¬„U‹ ‚¢ªÃ ∑§Ù ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ∑§„UÃÊ „UÍ°– ‚¢ªÃ ÃÙ
◊È¤Ê ’ÊŒ ◊¥ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ∑§„UÃË „ÒU, ◊Ò¥ ¬„U‹ ∑§„UÃÊ „Í°U– flÊSÃfl ◊¥ ◊Ò¥Ÿ
¡Ù flSÃÈ ÃÈê„¥U ŒË, ©U‚ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ‚ÊÁ„U’ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ŸÊ◊ ¬Êÿ ‚àÿ ¡Ù ’Ë⁄UÊ– ‚¢ª ⁄U„Í°U ◊Ò¢ ŒÊ‚ ∑§’Ë⁄UÊH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ Á¡‚ ŸÊ◊ Œ ŒÃÊ „Í°U, ©U‚∑§ ‚ÊÕ „UÙ ¡ÊÃÊ „Í°U–
∑§ß¸ ‹Ùª ß‚ ÷ÁQ§ ◊¢ •ÊŸ ‚ ∑§Ã⁄UÊÃ „Ò¥U– ß‚∑§ ∑§ß¸ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U–
‚’∑§Ë •‹ª •‹ª ◊ÊãÿÃÊ∞° „Ò¥U– ¡’ •Ê¬ ª„U⁄UÊß¸ ‚ ß‚ ¬¢Õ ∑§Ù, ß‚
÷ÁQ§ ∑§Ù ‚◊¤Ê¥ª ÃÙ Á»§⁄U •Ê¬ ∑§„UË¥ ÷≈U∑§Ÿ Ÿ„UË¥ ¡Ê•Ùª, ◊⁄U ¬Ê‚ „UË
•Ê•Ùª–
9
∑È§¿U ‹Ùª ∞‚ „Ò¥ Á∑§ ß‚ ¬¢Õ ∑§Ù, ß‚ ÷ÁQ§ ∑§Ù ‚◊¤ÊŸÊ „UË
Ÿ„UË¥ øÊ„UÃ „Ò¥U– ∞‚ ‹ÙªÙ¢ ∑§Ë ‚◊SÿÊ ∑§Ë Ã⁄U»§ ÷Ë ø‹Ã „Ò¥U– ∞∑§
◊ÊS≈U⁄U fl◊Ê¸ ¡Ë „Ò¥U– flÙ •¬Ÿ ¡Ë¡ ∑§ ¬Ê‚ ÁøÛÊı⁄U ªÿ– fl„UÊ° ©UŸ∑§Ê
ŒÙSÃ ÷Ë ÕÊ– ¡’ fl◊Ê¸ ¡Ë Ÿ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ∑È§¿U ’ÃÊŸÊ
øÊ„UÊ, ÃÙ fl ‚ÈŸŸ ∑§Ù „UË ÃÒÿÊ⁄U Ÿ „ÈU∞– fl◊Ê¸ ¡Ë ∑È§¿U ÷Ë ∑§„UŸ ‹ªÃ, flÙ
≈UÙ∑§ ŒÃ– fl ∑È§¿U ÷Ë ‚ÈŸŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„U ⁄U„U Õ– ’ÊŒ ◊¥ •ÊÁ$π⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ¬„U‹ ∞∑§ ’ÊÃ ’ÃÊ•Ù Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹ ◊⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ
ªÊ«∏UÃ ÄÿÊ¢ „Ò¥U? fl◊Ê¸ ¡Ë Ÿ ©Uã„¥U åÿÊ⁄U ‚ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„Ë¥
ªÊ«∏UÊ •÷Ë Ã∑ –§ ÿ ‚’ •$»§flÊ„¥U „Ò¥U– „U◊ Ÿ„UË¥ ªÊ«∏UÃ „Ò¥–
ÿÊŸË ¬ÊπÁá«UÿÙ¥ Ÿ Ã⁄U„U-Ã⁄U„U ∑§Ë •$»§flÊ„¥U ©U«∏UÊß¸ „ÈUß¸ „Ò¥U, ÷Ù‹-
÷Ê‹ ‹ÙªÙ¥ ∑§ ÁŒ‹ ◊¢ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ∑§ ¬˝ÁÃ ßÃŸÊ Ê„U⁄U ÷⁄U ÁŒÿÊ „ÒU Á∑§
fl ß‚ ¬¢Õ ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ ∑È§¿U ‚ÈŸŸÊ, ‚◊¤ÊŸÊ „UË Ÿ„UË¥ øÊ„UÃ „Ò¥U–
∑È§¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ’¢ŒªË flÊ‹ ‚’ ∑È§¿U ¿ÈU«∏UÊ ŒÃ „Ò¥U, ŒflË-
ŒflÃ ¿ÈU«∏UÊ ŒÃ „Ò¥U, ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ë ÷ÁQ§ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄UÙ, ∑§fl‹ ªÈL§ ∑§Ù
◊ÊŸÙ– ÷ÊßÿÙ, ß‚ ’ÊÃ ∑§Ù ÷Ë ‚◊¤Ê¥– „U◊ Á∑§‚Ë ŒflË-ŒflÃ ∑§ Á$π‹Ê$»
Ÿ„UË¥ „Ò¥U, Á∑§‚Ë ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U– „U◊ ÃÙ ’‚ ÿÍ° ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •Ê¬
∞∑§ ∑§Ë ÷ÁÄÃ ∑§⁄UÙ– ÿÁŒ •Ê¬ ∞∑§ ‚È¬⁄U ¬ÊÚfl⁄U ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„U
„UÙ, ÃÙ •Ê¬∑§Ù •ãÿ ¡ª„UÙ¥ ¬⁄U ©U‹¤ÊŸ ∑§Ë ÄÿÊ ÊM§⁄UÃ „ÒU!
ŸÊŸ∑§ ∞∑§Ù ‚È◊Á⁄Uÿ, ¡‹ Õ‹ ⁄U„UÊ ‚◊Êÿ–
ŒÍ¡Ê ∑§Ê„ ‚È◊Á⁄ÿ, ¡Ù ¡ã◊¥ •ı⁄U ◊⁄U ¡ÊÿH
•Ê¬ Œπ¥, ¡Ù ‚’∑§Ù ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ¬„U‹ ÃÙ ‚◊¤ÊÙ Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ù
Ÿ„UË¥ ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ Á∑§‚∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UÃ „Ù? ∑§„UÊ Á∑§
‚’∑§Ù ◊ÊŸÃÊ „Í°U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊ ÃÙ ’„ÈUÃ ’«∏U ŸÊÁSÃ∑§ „UÙ, ÃÈ◊
Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃ „UÙ– ‚’∑§Ù ◊ÊŸŸ ∑§Ê ◊Ã‹’ „ÒU Á∑§ ©U‚∑§Ë
•ÊSÕÊ ∞∑§ ◊¥ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– ©U‚ ‚¢‡Êÿ „ÒU Á∑§ ∑§Ùß¸ ’«U∏Ê „ÒU, ∑§Ùß¸ ¿UÙ≈UÊ–
©U‚ Ÿ„UË¥ ¬ÃÊ „ÒU Á∑§ Á∑§‚∑§Ë ÷ÁQ§ ‚ ©U‚∑§Ë •Êà◊Ê ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ „UÙªÊ–
¡’ •Ê¬ „U◊ ∑§„U ÷Ë ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ß¸E⁄U ∞∑§ „ÒU ÃÙ ÿ„U ∑Ò§‚Ë ’ÊÃ „ÈUß¸!
÷ÊßÿÙ, xx ∑§⁄UÙ«∏U ŒflË-ŒflÃÊ „Ò¥U, •ı⁄U ß¢‚ÊŸ ∑§Ë ©U◊˝ vÆÆ ‚Ê‹
÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„U ªÿË „ÒU– Á∑§‚ Á∑§‚ ∑§Ù ◊ŸÊ•Ùª, Á∑§‚-w ∑§Ë ÷ÁQ§
∑§⁄UÙª– ÿ„U ¡ËflŸ ∞‚ „UË ø‹Ê ¡ÊÿªÊ– ß‚Á‹∞ ‚◊¤ÊŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚
∑§⁄UÙ, ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÙ Á∑§ •Ê¬ ∑§⁄U ÄÿÊ ⁄U„U „Ò¥U!
◊Ò¥ ¬Í¿UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§ flÊ‚ÈŒfl ∑Î§cáÊ Ÿ •¡È¸Ÿ ∑§Ù ÄÿÙ¢ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ
ŒflË-ŒflÃÊ•Ù¥ ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊Ã ∑§⁄U, ÷ÍÃ-¬˝ÃÙ¥ ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊Ã ∑§⁄U, Á¬Ã⁄UÙ¥
∑§Ë ÷ÁQ§ ◊Ã ∑§⁄U, ∑§fl‹ ◊È¤Ê◊¥ ‚◊Ê, ◊⁄UË „UË ÷ÁQ§ ∑§⁄U! ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ
•¡È¸Ÿ ∑§ ªÈL§ Õ– ß‚Á‹∞ ªÈÈL§ ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„UÊ– •’ ¡Ù ‹Êª ∑§„U
⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚’∑§Ù ¿ÈU«∏UÊ ŒÃÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê ∑Î§cáÊ ¡Ë ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ∑Ò§‚Ê $ÅÿÊ‹
„ÒU ? ÿÁŒ flÙ ‚’∑§Ù ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ©UŸ∑§Ù ÷Ë ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „UÙªÊ Ÿ– Á»§⁄U flÙ
ÃÙ ©UŸ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ ∑§Ù ÷Ë Ÿ„UË¥ ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ŸÊÁSÃ∑§ „ÈU•Ê Á∑§ Ÿ„UË¥?
•’ ‚’‚ ’«∏UÊ •ı⁄U ‚’‚ ¬È⁄UÊŸÊ ª˝¢Õ flŒ „ÒU– ‚’ ©U‚∑§Ë ßîÊÃ
∑§⁄UÃ „Ò¥U– „U◊ ÷Ë flŒ ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ’‚, „U◊ ÃÙ ∑È§¿U •Êª ∑§Ë
’ÊÃ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ¬„U‹ ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ß‚ ’Ê⁄ ◊¥ flŒ ÄÿÊ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU– flŒ
∑§„ ⁄U„UÊ „ÒU–
ªÈL¸§’˝rÊÔÊ— ªÈL¸§ÁflcáÊÈ—, ªÈL¸§ŒflÙ ◊„UE⁄UÊ—–
ªÈL¸§‚ÊˇÊÊÃ ¬⁄U’˝rÊÔ—, ÃS◊üÊËªÈL§flŸ◊—H
•’ ¡Ù ‹Ùª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ªÈÈL§ ∑§Ù „UË ‚’∑È§¿U ◊ÊŸ ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ
©UŸ∑§Ê flŒ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ÄÿÊ $ÅÿÊ‹ „ÒU– flÙ ÃÙ flŒ ∑§Ù ÷Ë ¤ÊÍ∆UÊ ∆U„U⁄UÊ ⁄U„U „Ò¥U
Ÿ– ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ‚ìÊË ÷ÁQ§ ∑§Ë ’ÊÃ ÃÙ ¿UÙ«U∏Ù, ‚ªÈáÊ-ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ ÷Ë
∆UË∑§ ‚ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ’‚, •¬ŸË ßë¿UÊ ‚ ‹ª „Ò¥U, ¡Ù •ë¿UÊ ‹ª ⁄U„UÊ
„ÒU, flÙ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– flÊSÃfl ◊¥ ß‚◊¥ ©UŸ∑§Ë ª‹ÃË Ÿ„UË¥ „ÒU, ©Uã„¥U ©U‹¤ÊÊÿÊ
„ÒU ¬Êπá«UË ªÈL§•Ù¥ Ÿ, œ◊¸ ∑§ •ªÈ•Ê•Ù¥ Ÿ–
‡ÊÊSòÊÙ¥ ∑§Ù ÄÿÊ ¬…∏UÊ ÕÊ ÿ„U ∑§„UŸ ∑§Êó
äÿÊŸ ◊Í‹◊˜ ªÈL§ M§¬◊˜, ¬Í¡Ê ◊Í‹◊˜ ªÈL§ ¬ÊŒ∑§◊˜–
◊¢òÊ ◊Í‹◊˜ ªÈL§ flÊÄÿ◊˜, ◊ÙˇÊ ◊Í‹◊˜ ªÈL§ ∑Î§¬ÊH
¬Í¡Ê ◊Í‹◊ ◊¥ Á∑§‚Ë ŒflË-ŒflÃÊ ∑§Ê ŸÊ◊ Ÿ„UË¥ ‹ ⁄U„U „Ò¥U ‡ÊÊSòÊ– ‚Ê$»§
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊ÙˇÊ ªÈL§ ∑§Ë ∑Î§¬Ê ‚ „UË Á◊‹ªÊ– ©Uã„UË¥ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UÙ–
•’ ¡Ù ‹Ùª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹ Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃ
„Ò¥, ©UŸ∑§Ê ÄÿÊ $ÅÿÊ‹ „ÒU– ÄÿÊ ©Uã„¥U •’ ÷Ë ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ •ÊÃË „ÒU Á∑§ „U◊
‚„UË ÁŒ‡ÊÊ ◊¥ ‹∑§⁄U ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U, •Êà◊Ê ∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§Ë Ã⁄U»§ ‹∑§⁄U ¡Ê ⁄U„U
„Ò¥U, ¡’Á∑§ ’Ê∑§Ë •Ê¬∑§Ù ß‚Ë ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ©U‹¤ÊÊŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U,
•Ê¬∑§Ù ÷≈U∑§Ê ⁄U„U „Ò¥U– ∑§fl‹ „U◊ „UË •Ê¬∑§Ù ‚ÊflœÊŸ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
‚¢Ã-◊Ã ◊¥ ÃÙ ÷ÊßÿÙ, ªÈÈL§ ∑§Ë ∑Î§¬Ê ∑§Ê „UË ◊„Uàfl „ÒU– •’ ÿ„U ÄÿÙ¥
∑§„UÊ? Á∑§‚Ë ‚ ŒÈ‡◊ŸË ÕÙ«U∏Ê „ÒU– „U◊ ÿ„U ÕÙ«∏UÊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ªáÊ‡Ê ¡Ë
Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ÿÊ ‚Íÿ¸ ŒflÃÊ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– „Ò¥! ÿ ‚’ øË Ê¥ „Ò¥U– ¬⁄U flŒ-‡ÊÊSòÊÙ¥ ◊¥ ÷Ë
Œπ¥ ÃÙ ‚’ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
flÒ‚ ÷Ë •Ê¬ Œπ¥ Á∑§ •¬Ÿ ¿UÙ≈U ‚ ¡ËflŸ ◊¥ ‚’∑§Ù Ÿ„UË¥ ◊ŸÊ
‚∑§Ã „UÙ •Ê¬– ‚◊ÿ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚Á‹∞ ªÈL§ ∑§Ù øÈŸÊ, ©U‚ ¬˝ÁÃÁŸÁœ
’ŸÊÿÊ ªÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ªÈÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ‚ ‚’∑§Ë ÷ÁQ§ ∞∑§ ‚ÊÕ „UÙ
¡ÊÿªË, ÄÿÙ¥Á∑§ ªÈL§ ◊¥ ÷Ë ÃÙ ‚’∑§Ê ÁŸflÊ‚ „ÒU– ÿÁŒ •Ê¬ ◊ÊŸ ⁄„U „Ò¥U
Á∑§ ‚’ ŒflË-ŒflÃÊ•Ù¥ ∑§Ê ÁŸflÊ‚ ÷Ë ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „ÒU ÃÙ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§
∑§⁄UŸ ‚ ‚’∑§Ë ÷ÁQ§ „ÈUß¸ Á∑§ Ÿ„UË¥! •‹ª ‚ •Ê¬ Á∑§‚Ë ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊Ã
∑§⁄¥U; •Ê¬∑§Ù ÊM§⁄UÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–
Á»§⁄U •Ê¬ Œπ¥ Á∑§ ÷ÁQ§ ÄÿÊ „ÒU? ÷ÁQ§ „ÒUó¬˝◊, ÷ÁQ§ „ÒUóÁfl‡flÊ‚–
ÿÁŒ •Ê¬∑§Ê ∞∑§ ◊¥ Áfl‡flÊ‚ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ flÙ ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿÁŒ •Ê¬
‚’‚ ¬˝◊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ ‚◊¤ÊÙ Á∑§ ∞∑§ ‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ¬%Ë
Ÿ„UË¥ øÊ„UÃË „ÒU Á∑§ ©U‚∑§Ê ¬ÁÃ Á∑§‚Ë ŒÍ‚⁄UË SòÊË ‚ ¬˝◊ ∑§⁄U, ¬ÁÃ ÷Ë
Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ Á∑§ ©U‚∑§Ë ¬%Ë ŒÍ‚⁄U ‚ ¬˝◊ ∑§⁄U, ÄÿÙ¥Á∑§ ¡ÊŸÃ „Ò¥U Á∑§ ÿ„U
¬˝◊ ∞∑§ „ÒU, ∞∑§ „UË ¡ª„U ‹ªªÊ, ŒÍ‚⁄UË ¡ª„U ‹ªÊ ÃÙ ◊È¤Ê‚ ∑§◊ „UÙ
¡Ê∞ªÊ– ÷ÊßÿÙ, ÿÁŒ •Ê¬Ÿ ‚’∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ë, ‚’∑§Ê äÿÊŸ Á∑§ÿÊ ÃÙ
Á∑§‚Ë ∑§Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê•Ùª– Á»§⁄U ∑§„UË¥ ∑§ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡Ê•Ùª, ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ù
Á¡‚∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •¢Ã ◊¥ ©U‚Ë ◊¥ ‚◊ÊÃÊ „ÒU– ÿ„UË ’ÊÃ ÃÙ ªËÃÊ ◊¥
•¡È¸Ÿ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊÿË ªÿË ÕË– ‚’∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UÙª ÃÙ •≈U∑§ ¡Ê•Ùª,
∑§„UË¥ ∑§ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡Ê•Ùª– flÊ‚ÈŒfl ∑Î§cáÊ •¡È¸Ÿ ∑§ ŒÈ‡◊Ÿ Ÿ„UË¥ Õ, ¡Ù
∑§fl‹ •¬ŸË ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„UÊ, ’Ê∑§Ë ÷ÁQ§ ◊ŸÊ ∑§⁄U ŒË–
ÿÁŒ flŸ ◊¥ ¬Êá«UflÙ¥ ∑§Ù ŒÈflÊ¸‚Ê ´§Á· ∑§Ê ©UŸ∑§ Á‡ÊcÿÙ¥ ‚Á„UÃ πÊŸÊ
Ÿ Áπ‹Ê ¬ÊÃ ÃÙ ‡ÊÊ¬ Á◊‹ ¡ÊÃÊ– º˝Ù¬ŒË ¡ÊŸÃË ÕË, ß‚Á‹∞ ©U‚Ÿ
∑Î§cáÊ ∑§Ù ÿÊŒ Á∑§ÿÊ– ÄÿÙ¥Á∑§ ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „UË ÃÙ ¬Í⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U „ÒU Ÿ–
∞∑§ „UË ŒÊŸÊ πÊÿÊ ÃÙ ‚’∑§Ù ¬„È°Uø ªÿÊ, ‚’∑§Ë ÷Íπ Á◊≈U ªÿË–
÷ÊßÿÙ, ∞‚ „UË ÿÁŒ ªÈL§ øÃŸ „ÒU ÃÙ ©U‚∑§Ë ÷ÁQ§ ‚ ‚’∑§Ë ÷ÁQ§ „UÙ
¡ÊÿªË, ¬⁄U ÿ„U ∑§Ê◊ •¬ÍáÊ¸ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ‚ Ÿ„UË¥ „UÙªÊ– ÿÁŒ ªÈL§ ‚ìÊÊ
„ÒU ÃÙ ‚’ ∑È§¿U ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ‚ Á◊‹ ¡ÊÿªÊ– ªÈM§ ŸÊŸ∑§ ºfl ¡Ë Ÿ
∑§„UÊó
ŒflË Œfl‹ ¡ªÃ ◊¥, ∑§ÙÁ≈U∑§ ¬Í¡ ∑§Ùÿ–
‚ÃªÈL§ ∑§Ë ¬Í¡Ê Á∑§ÿ, ‚’∑§Ë ¬Í¡Ê „UÙÿH
•’ ∑È§¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ •Ê¬ ◊ÍÁÃ¸ ¬Í¡Ê ∑§ Á$π‹Ê$»§ „Ò¥U ¬⁄U •Ê¬∑§
‹Ùª ÷Ë ÃÙ •¬Ÿ ÉÊ⁄U ◊¥ ªÈL§ ∑§Ë »§Ù≈UÙ ‹ªÊÃ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ „U◊
◊ÍÁÃ¸ ¬Í¡Ê ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ‚ÈŸÙ, Á¡ÃŸË ÷Ë ÷ªflÊŸÙ¥ ∑§Ë ◊ÍÁÃ¸ÿÊ°
„Ò¥U, •Ê¬ ŒπŸÊ Á∑§ ©UŸ◊¥ ‚„UË M§¬ Ÿ„UË¢ „UÙÃÊ „ÒU– flÙ ÃÙ ‚’Ÿ •¬ŸË
•¬ŸË ∑§À¬ŸÊ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’ŸÊÿÊ „UÙÃÊ „ÒU– ∑§„UË¥ Á‡Êfl¡Ë ∑§Ê M§¬
∑Ò§‚Ê „ÒU, ∑§„UË¥ ∑Ò§‚Ê „ÒU– ÿÁŒ ©U‚◊¥ ‚„UË M§¬ Ÿ„UË¥ „UÒ ÃÙ flÙ ©UŸ∑§Ê
‚„UË äÿÊŸ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê– ¬⁄U ¡Ù ªÈL§ ∑§Ë »§Ù≈UÙ „ÒU, flÙ ÃÙ ‚„UË „ÒU– ©U‚◊¥
∑È§¿U ÷Œ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ß‚Á‹∞ Á∑§ ÿÁŒ •Ê¬ ∑§„UË¥ ªÈL§¡ŸÙ¥ ‚ ∑È§¿U
Œ⁄U Ã∑§ Ÿ Á◊‹ ¬Ê∞° ©UŸ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ Ÿ ∑§⁄U ¬Ê∞°, ÿÊ Á»§⁄U •Ê¬∑§Ù
äÿÊŸ ∑§ ‚◊ÿ ©UŸ∑§Ê M§¬ Ÿ ’ŸÊ ¬Ê∞° ÃÙ »§Ù≈UÙ Œπ∑§⁄U •Ê¬∑§
äÿÊŸ ◊¥ flÒ‚Ê M§¬ •Ê¡ÊÿªÊ– ÷ÁQ§ äÿÊŸ „UË ÃÙ „ÒU– ¬⁄U ÿÁŒ ∑§ÊÀ¬ÁŸ∑§
◊ÍÁÃ¸ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄„U „Ò¥U ÃÙ ÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU, ¡ËflŸ ∑§Ù ’∑§Ê⁄U ◊¥
ª°flÊŸÊ „ÒU– Ã÷Ë ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
◊Í⁄UÁÃ ¬Í¡Ò ◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙß¸– ŸÊ„U∑§ ¡ã◊ •∑§Ê⁄UÕ πÙß¸H
ÿ„U ¡ª ∑§⁄ÒU ◊ÍÁÃ¸ ∑§Ë ¬Í¡Ê– ∑§⁄ÒU ªfl¸ „U◊‚ ŸÁ„¢U ŒÍ¡ÊH
¬Áá«UÃ ÷Q§ ÷ÿ ¡ª ◊Ê„UË¥– ¬ÊÕ⁄U ¬Í¡Ã ¡ã◊ ª◊Ê„UËH
∞‚ ÷Q§ ÷ÿ •Áœ∑§Êß¸– ¬ËÃ⁄U ∑§Ë ÁŸ¡ ◊ÍÁÃ¸ ’ŸÊß¸H
ßŸ‚Ò ÷Q§ •ı⁄U ŸÁ„¢U ∑§Ùß¸– Á¡Ÿ •¬ŸË ŒÈ⁄U◊ÁÃ ŸÁ„¢U πÙß¸H
•ÊÁŒ ’˝rÊÔ ∑§Ù ÷Œ Ÿ ¬Êÿ– ¬…U∏ ¬…∏U ¬¢Á«UÃ ¡ª ÷⁄U◊ÊÿH
•ãÃ∑§Ê‹ ÿ◊ ÉÊ⁄U •Êß¸– Ã’ ÁfllÊ ∑§¿ÈU ∑§Ê◊ Ÿ •Êß¸H
•Ê¬ ß‚ ÷ÁQ§ ∑§Ù ’Ê⁄UË∑§Ë ‚ ‚◊¤Ê¥ ÷ÊßÿÙ– ß‚◊¥ ∑§„UË¥ ÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ë
ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– „U◊ ∑§„UË¥ ßŸ‚ •Êª ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄„U „ÒU¥, ß‚Á‹∞ ßŸ ‚’∑§Ë
¬„ÈU°ø ’ÃÊ∑§⁄U •¬ŸË ’ÊÃ ∑§Ù ⁄Uπ ⁄U„U „ÒU¥– ¡’ Ã∑§ ‚’∑§Ë ¬„ÈU°ø Ÿ„UË¥ ’ÃÊÿª¥ 
Ã’ Ã∑§ •¬ŸË ’ÊÃ Ÿ„UË¥ ∑§„U ¬Êÿª¥ – „U◊ ß‚ ÃËŸ ‹Ù∑§ ‚ ¬⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò–¥ ß‚ ‚’ Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê ⁄U„U „ÒU¥– ∑È§¿U ‚◊¤Ê ⁄„U „ÒU¥, •ë¿UË ’ÊÃ „ÒU–
œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë ∞∑§ ¡ª„U ‚ÊÁ„U’ ‚ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
œ◊¸ŒÊ‚ ÁflŸÃË •ŸÈ‚Ê⁄UË– ‚ÊÁ„U’ ÁflŸÃË ‚ÈŸÙ „U◊Ê⁄UËH
‚∑§‹ ÷Œ ∑§„Uı ’È¤ÊÊÿË– ¡ÊÃ ‚¢‡Êÿ ‚’ Á◊Á≈U ¡ÊÿËH
•ÊÁŒ •¢Ã ◊Áœ ªÁÃ ‚Ùß¸– ‚’Ò ∑§„ı ⁄UÊπÙ ◊ÁÃ ªÙß¸H
¬„U‹ •ÊÁŒ ‚◊⁄UÕ Á∑§Á◊ „UÙß¸– ©Uà¬ÁûÊ ¬˝‹ÿ ÷Ê·Ù ÃÈ◊ ‚Ùß¸H
∑§„UÊ Á∑§ ◊È¤Ê •ÊÁŒ •¢Ã ∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ÷Œ ‚◊¤ÊÊ•Ù–
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó
Ã’ ‚ÊÁ„U’ •‚ fløŸ ©UøÊ⁄UÊ– ‚ÈŸÈ œ◊¸ÁŸ ¬˝ÊáÊ •œÊ⁄UÊH
•ÊÁŒ •¢Ã ŸÁ„¢U ∑§Ùß¸ flÊ‚Ê– •Ê¬Á„U •Ê¬ ∑§Ëã„U ¬˝∑§Ê‚ÊH
‚ÊÁ„U’ „UÃ •ı⁄U ŸÁ„¢U ∑§Ùß¸– Á‡Êcÿ ªÈL§ „UÃ ŸÁ„¢U „UÙß¸H
ŸÁ„¢U Ã’ ’˝rÊÔÊ flŒ ÁŸ‡ÊÊŸË– Ÿ„UË¥ Ã’ Á‡Êfl∑§Ë ©Uà¬ÊŸËH
ŸÁ„¢U Ã’ ÁflcáÊÈ Ÿ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ⁄UÊÿÊ– ŸÁ„¢U Ã’ •ë¿U⁄U ‚ÎÁCÔU ’ŸÊÿÊH
ŸÁ„¢U Ã’ •ÃËÃ ¬ÈLÈ §· ∑§⁄U ÃÊŸÊ– ŸÁ„¢U Ã’ ⁄Uø ‹Ù∑§ •L œÊ◊ÊH
ŸÁ„¢ ‚ÎÁCÔU Ÿ Á‚⁄U¡Ÿ„UÊ⁄UÊ– ŸÁ„¢U ∑§¿ÈU •‚Ê⁄U ŸÁ„¢U ∑È§¿U ‚Ê⁄UÊH
ŸÁ„¢U Ÿ⁄UÁ‚¢Uª Ÿ ∑§‹∑§Ë ŸÊ„UË–¥ ªÈL§ •ı⁄U Á‡Êcÿ ’ÃÊ™§ ∑§Ê„UËH
ŒπÙ Ÿ, ‚ÊÁ„U’ ÄÿÊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§„U ⁄„U „ÒU Á∑§ Ã’ ÃÙ ’˝rÊÔÊ ¡Ë ÷Ë
Ÿ„UË¥ Õ, flŒ ∑§Ê ÁŸ‡ÊÊŸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕÊ– ÿÊŸË ÿ ’ÊŒ ◊¥ ’Ÿ– ¡Ù ’ŸÊ flÙ
‚àÿ ∑Ò§‚! ß‚Á‹∞ „U◊ ßŸ‚ ¬⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– „U◊Ê⁄UË ’ÊÃ ∑§Ù
‚◊¤ÊÙ– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ Ã’ ÁflcáÊÈ ¡Ë, ÁŸ⁄¢U¡Ÿ •ÊÁŒ ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕÊ–
ÿ„U ‚ÎÁCÔU ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕË– Á»§⁄U ªÈL§ Á‡Êcÿ ∑§Ë ’ÊÃ ÄÿÊ ’ÃÊ™°§!
‚ÊÁ„U’ •Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
Á¬á«U ’˝rÊÔÊá«U Ã’ ŸÊ „UÃÊ, Ÿ„UË¥ ‹Ù∑§ ÁflSÃÊ⁄U–
¬ÈL§· ∞∑§ ÁŸp‹ „UÃÊ, Á¡Ÿ∑§Ë ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¡’ Á¬á«U-’˝rÊÔÊá«U ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕÊ, Ã’ ∞∑§ ¬⁄U◊-
¬ÈL§· ÕÊ–
ÿ„U ‚ÈŸ œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ¬Í¿UÊó
‚ÈŸÈ ‚º˜ªMÈ § ÁflŸÃË ÁøÃ ‹ÊÿË– ÃÈ◊ ªÈL§ M§¬ ‚ŒÊ ‚ÈπŒÊÿËH
’˝rÊÔÊ ŒflÃÊ flŒ ÁfløÊ⁄UÊ– ‚Ù „U◊ ’Í¤Ê NUŒÿ ◊°¤ÊÊ⁄UÊH
øÊÁ⁄U flŒ ÷ Ã„Ò¥U øÊ⁄UË– øÊÁ⁄U œÊ◊ ªÈL§ ∑§„Uı ÁfløÊ⁄ËH
‚fl¸ ôÊÊŸ ªÁÃ ÃÈ◊ ÷ÊπÊ– ˇÊ⁄U •ˇÊ⁄U ÕÊÁ¬ ¡Ù ⁄UÊπÊH
©UûÊ⁄U ¬ÈL§· ‚’ ∑§¿ÈU ∑§ËŸÊ– ‚Ù Ãı „U◊ ¡ËflŸ ‚’ øËã„UÊH
ÿ„UË ÷Œ Áfl⁄U¢Áø ÁfløÊ⁄UÊ– ‚Ùß¸ •Ê∆UÙ¥ ÿÙª ¬È∑§Ê⁄UÊH
‚Ùß¸ ‚∑§‹ ◊ÈÁŸŸ ∆U„U⁄UÊß¸– ‚Ùß¸ ‡ÊÈ∑§Œfl ‚¢‚Ê⁄U ø‹Êß¸H
œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’˝rÊÔÊ ¡Ë Ÿ ¡Ù flŒ ◊¥ ÁfløÊ⁄U ÁŒÿ flÙ ◊Ò¥Ÿ
NUŒÿ ‚ ‚◊¤Ê– •Ê¬ ∑È§¿U •ı⁄U „UË ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– •ãÿ ¡Ù ◊„UÊ¬ÈL§· •Ê∞,
‚’ fl„UË ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U, ’˝rÊÔÊ ¡Ë Ÿ flŒ ◊¥ ¡Ù ÁfløÊ⁄U ÁŒÿ „Ò¥U, ‚÷Ë
©Uã„UË¥ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ©Uã„UÙ¥Ÿ ÿÙª ∑§Ë ’ÊÃ¥ ’ÃÊß¸ „Ò¥U, ‚÷Ë ◊ÈÁŸÿÙ¥ Ÿ
÷Ë ©Uã„UË¥ ∑§Ù ◊ÊŸÊ „ÒU– ‡ÊÈ∑§Œfl ¡Ë Ÿ ‚Ê⁄U ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ù ÿÙª ∑§ ⁄U„USÿ „UË
‚◊¤ÊÊ∞ „Ò¥U– ¬⁄U •Ê¬ ßŸ ‚’‚ •‹ª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U–
Ã’ ‚ÃªÈL§ ’Ù‹ Áfl„°U‚Êß¸– œ◊¸ŒÊ‚ ’Ù‹ ‹«∏U∑§Êß¸H
¡Ù ∑È§¿U •ı⁄U Áfl⁄¢UÁø ÁfløÊ⁄UÊ– ‚’∑§Ë ªÁÃ ◊ÁÃ ∑§sÔÙ ÁŸ⁄UœÊ⁄UÊH
ÃÁ„UÃ •ı⁄U ∑§„Ê° „ÒU ÷Êß¸– ÿ„UË ÷Œ ‚’ ¡ËflŸ ¬Êß¸H
ÁòÊflÊÁø∑§ ÃÈ◊ ¬Í¿UÙ ◊ÙÁ„U– ÁŸÃ¬˝ÁÃ •ª◊ ∑§„Uı¥ ◊Ò¥ ÃÙ„UËH
∑§„UÊ ∑§„Uı¥ ◊Ò¥ ∑§„UÃ «U⁄UÊ™°§– ÃÊÃ ©Uà¬ÁÃ ∑§„UÃ ‹¡Ê™°§H
Ã’ ŸÁ„¢ „UÙÃ Á¬á«U ’˝rÊÔá«UÊ– Ã’ ŸÊ „UÃË ¬ÎâflË Ÿı πá«UÊH
Ã’ ŸÁ„¢U ‹Ù∑§ mË¬ ∑§Ë flÊŸË– Ã’ ŸÁ„¢U ¡Ëfl ¡¢ÃÈ ©à¬ÊŸËH
Ã’ ŸÁ„¢U ¬ÈL§· •ı⁄U ¬˝∑Î§ÁÃ– Ã’ ŸÁ„¢U •ˇÊ⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ¡ÙÃËH
Ã’ ŸÁ„¢U ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ ◊„U‡ÊÊ– Ã’ ŸÁ„¢U ªı⁄UË ªáÊ‡Ê •ı ‡Ê·ÊH
Ã’ ŸÁ„¢U ôÊÊŸ äÿÊŸ •ı ôÊÊŸË– Ã’ ŸÁ„¢U flŒ Á∑§Ã’ ÁŸ‡ÊÊŸËH
Ã’ ŸÁ„¢U ªÈL§ ‚ÃªÈL§ ∑§Ë ’ÊŸË– Ã’ ŸÁ„¢U ‚ÊÃ Á‚¢œÈ ©Uà¬ÊŸËH
Ã’ ŸÁ„¢U ‚È⁄UÁÃ ‡ÊéŒ ÁŸ◊Ê¸flÊ– Ã’ ŸÁ„¢U ∞∑§ ŒÙÿ ¬⁄U÷ÊflÊH
‚ÊÁ„U’ œ◊¸ŒÊ‚ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊Ò¥ ¡„UÊ° ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„Ê „Í°U,
flÙ ∑§„UÃ „ÈU∞ ◊Ò¥ «U⁄U ⁄U„UÊ „Í°U, ◊È¤Ê ‹îÊÊ •Ê ⁄U„UË „ÒU, ∑§„U Ÿ„UË¥ ¬Ê ⁄U„UÊ „Í°U–
◊Ò¥ ¡’ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U Ã’ ’˝rÊÔÊ, ÁflcáÊÈ, ◊„U‡Ê Ÿ„UË¥ Õ, Ã’ ªı⁄UË
•ı⁄U ªáÊ‡Ê ÷Ë Ÿ„UË¥ Õ, Ã’ ôÊÊŸ •ı⁄U äÿÊŸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕÊ •ı⁄U Ÿ „UË ôÊÊŸË
¬ÈL§· Õ– Ã’ flŒ ∑§Ê ÁŸ‡ÊÊŸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕÊ– Ã’ ªÈL§ •ı⁄U ‚ÃªÈÈL§ ∑§Ë flÊáÊË
÷Ë Ÿ„UË¥ ÕË, Ã’ ‚ÊÃ ‚◊Èº˝ ÷Ë Ÿ„UË¥ Õ– Ã’ ‚È⁄UÁÃ ÷Ë Ÿ„UË¥ ÕË, ‡ÊéŒ ÷Ë
Ÿ„UË¥ ÕÊ– Ã’ ÿ„U ‚’ Ÿ„UË¥ ÕÊ–
..... ÃÙ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ∑§Ê ¬¢Õ ÷Ë ©U‚Ë ‚àÿ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU–
ß‚Á‹∞ •ãÿ ‚ ’„ÈUÃ •‹ª „ÒU– ß‚∑§Ê ôÊÊŸ ´§Á·, ◊ÈÁŸÿÙ¥, ÿÙÁªÿÙ¥ ∑§Ù
Ÿ„UË¥ „ÒU– ‹ÙªÙ¥ Ÿ ÃÙ •¬Ÿ ŸÊ◊ ∑§ •Êª ∞‚ „UË ‚¢Ã ‹ªÊ ⁄UπÊ „ÒU, ¬⁄U
‚àÿ ∑§Ê ∑È§¿U ÷Ë ÷Œ ©Uã„¥U ◊Ê‹Í◊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
¡Ù •ãÿ •ãÿ ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ù¥ ∑§Ù ÷Ë ◊Ò¥ ‚àÿ ÷ÁQ§ ∑§Ë •Ù⁄U ‹
ø‹ÃÊ „Í°U– ¬⁄U ß‚ ÷ÁQ§ ∑§Ù ‚◊¤ÊŸ flÊ‹ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹ „UË „UÙÃ „Ò¥U, ¡Ù
‚„UË ◊¥ ß‚ ÷ÁQ§ ∑§Ù ‚◊¤Ê ¬ÊÃ „Ò¥U– ∑§ß¸ ÃÙ ¤Êª«∏UÊ „UË ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U–
‹Ùª ∑§ß¸ Ã⁄U„U ‚ ‚flÊ‹ ¬Í¿UÃ „Ò¥U– ∑È§¿U ÃÙ Á¡ôÊÊ‚Êfl‡Ê „UÙÃ „Ò¥U, ¬⁄U
•Áœ∑§Ã⁄U •„¢U∑§Ê⁄U ‚ ¬Í¿UÃ „Ò¥U, fl ‚◊¤Ê∑§⁄U ÷Ë ‚◊¤ÊŸ ∑§Ù ÃÒÿÊ⁄U Ÿ„UË¥
„UÙÃ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ÷Ë œ◊¸ŒÊ‚ ∑§Ù ∑§„ ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ÈŸÈ œ◊¸ŒÊ‚ ÿ„U •∑§Õ ∑§„UÊŸË– ‚È⁄U Ÿ⁄U ◊ÈÁŸ ∑§Ê„ÍU ŸÁ„¢U ◊ÊŸËH
ÃŸ ◊Ÿ œŸ‚Ù ÁøûÊ ‹ªÊfl– ªÈL§ ∑§Ê •¢Ã ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹ ¬ÊflH
ÿÈªŸ ÿÈªŸ ◊ÙÁ„U •ÊflÃ ÷ÿ™§– ‚àÿ ‡ÊéŒ ◊Ò¥ ∑§„UÃ ⁄U„U™§H
∑§„UÊ ∑§„Uı¢ ∑§Ùß¸ ŸÁ„¢U ◊ÊŸÒ– ¡ ‚◊¤ÊÒ Ã ¤Êª⁄UÊ ∆UÊŸÒH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U „U œ◊¸ŒÊ‚ ‚ÈŸ, ‚È⁄U, Ÿ⁄U, ◊ÈÁŸ ∑§Ùß¸ ÷Ë ◊⁄UË ’ÊÃ ∑§Ù Ÿ„UË¥
◊ÊŸÃÊ „ÒU, ‚÷Ë ∑§Ù •¬Ÿ ÃŸ, ◊Ÿ •ı⁄U œŸ ‚ „UË ¬˝◊ „ÒU, ‚ëø ªÈL§ ∑§Ê
÷Œ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ÃÙ ÿÈª-ÿÈª ‚ ‚àÿ ‡ÊéŒ ‚’‚ ∑§„UÃÊ
•ÊÿÊ „Í°U, ¬⁄U ÄÿÊ ∑§M°§, ∑§Ùß¸ ◊ÊŸÃÊ „UË Ÿ„Ë¥ „ÒU– ¡Ù ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU, flÙ ÃÙ
¤Êª«∏UÊ „UË ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ œ◊¸ŒÊ‚ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ◊Ò¥ „U⁄U ÿÈª ◊¥ •Ê∑§⁄U „U¥‚Ù¥ ∑§Ù •¬Ÿ
œÊ◊ ‹ ¡ÊÃÊ „Í°U– ‚ÃÿÈª ∑§Ê fláÊ¸Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ÃÿÈª øÊ⁄U „¢U‚ ‚◊¤ÊÊÿ– ¬˝Õ◊ ⁄UÊÿ Á◊òÊ ‚ ŸÁ„¢U •ÊÿH
ÁøòÊ⁄UπÊ ⁄UÊŸË ∑§⁄U ŸÊ™§– ÁÃŸ ‚ÈÁŸ ‡ÊéŒ üÊfláÊ ÁøÃ‹Ê™§H
⁄UÊ¡Ê ⁄UÊŸË ¬Í¿UÃ ◊Ù„UË– ‚Ù „U∑§Ë∑§Ã ∑§„Uı¥ ◊Ò¥ ÃÙ„UËH
•CÔUøı∑§Ê ∑§Ù ‡ÊéŒ ‚ÈŸÊflÊ– ⁄UÊ¡Ê ⁄UÊŸË ‹Ù∑§ ¬∆UÊflÊH
ŒÈ‚⁄U ⁄UÊÿ fl≈UˇÊòÊ ∑§ •ÊflÊ– ‚Ã‚È∑Î§ÁÃ Ã„°U ŸÊ÷ œ⁄UÊflÊH
ÁÃŸ ⁄UÊ¡Ê ¬Í¿UÊ ÁøÃ ‹ÊÿË– Ã’ ÃÁ„U ÷Œ ∑§sÔÙ ‚◊¤ÊÊÿËH
¬ÊŸ ¬⁄UflÊŸÊ ⁄UÊ¡Á„¢U ŒËã„UÊ– ⁄UÊ¡Ê flÊ‚ ‹Ù∑§ ◊¥ ∑§Ëã„UÊH
ÁÃ‚⁄U ⁄UÊÿ „U⁄UøãŒ ∑§„°U •Êÿ– ’ãœ ∑§ÊÁ≈U ∑§ ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿH
øıÕ ¬È⁄UË ◊ÕÈ⁄UÊ ◊¥ •ÊÿË– Áfl∑§‚Ë ÇflÊÁ‹Ÿ ∑§ ‚◊¤ÊÊÿËH
øÊÁ⁄U „¢U‚ ‚ÃÿÈª ‚◊¤ÊÊÿ– Ã øÊ⁄UÙ¥ ªÈL§fl¢‡Ê ∑§„UÊÿH
øÊÁ⁄U„¢U‚ Ÿı ‹Êπ ’øÊÿ– ‡ÊéŒ ÷⁄UÙ‚ ÉÊ⁄UÁ„¢U ¬∆UÊÿH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ß‚ Ã⁄U„U ‚ÃÿÈª ◊¥ •Ê∑§⁄U ◊Ò¥Ÿ øÊ⁄U „¢U‚Ù¥ ∑§Ù
ÃÊ⁄UÊ •ı⁄U •Êª ©UŸ øÊ⁄UÙ¢ Ÿ Ÿı ‹Êπ ¡ËflÙ¥ ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ Á∑§ÿÊ– •Êª ∑§„U
⁄U„U „Ò¥Uó
¬ÈÁŸ òÊÃÊ ÿÈª ∑§„Uı¥ ÁfløÊ⁄UË– ‚ÊÃ „¢U‚ òÊÃÊÿÈª ÃÊ⁄UËH
¬˝Õ◊ ´§Á· oÎ¢ªË ‚◊¤ÊÊÿ– ŒÈ‚⁄U •ÿÙäÿÊ ◊œÈ∑§⁄ •ÊÿH
ÃË‚⁄U ‡ÊéŒ ∑§sÔÙ ≈U∑§‚Ê⁄UÊ– øıÕ ’Ùœ ‹¿UŸ ∑È§◊Ê⁄UÊH
¬øfl¥ øÁ‹ ⁄UÊfláÊ ‹Áª ªÿ™§– Ã„UÊ° ÷¥≈U ◊¢ŒÙŒÁ⁄U ‚ ÷ÿ™§H
ªflË¥ ⁄UÊfláÊ ‡ÊéŒ Ÿ ◊ÊŸÊ– ◊¢ŒÙŒ⁄UË ‡ÊéŒ ¬„øÊŸÊH
¿U∆Ò¥U øÁ‹ flÁ‚DÔU ‹Áª •Êÿ– ’˝rÊÔ ÁŸM§¬Ÿ ©UŸÁ„¢U ‚ÈŸÊÿH
‚Ãÿ ¡¢ª‹ ◊¥ Á∑§ÿÙ flÊ‚Ê– ¡„UÊ° Á◊‹ ´§Á· ŒÈflÊ¸‚ÊH
‚ÊÃ „¢U‚ ‚ÊÃı ªÈÈL§ ∑§Ëã„UÊ– ¬⁄U◊ Ãàfl ©UŸ„UË ÷‹ øËã„UÊH
‚ÊÃı ªÈL§ òÊÃÊ ◊¥ ÷ÿ™§– Œß ©U¬Œ‡Ê ‚Ù „¢U‚ ¬∆Uÿ™§H
ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ òÊÃÊ ◊¥ ◊Ò¥Ÿ ‚ÊÃ „¢U‚Ù¥ ∑§Ù ÃÊ⁄UÊ,
Á¡Ÿ◊¥ flÁ‡ÊDÔU ◊ÈÁŸ, oÎ¢ªË ´§Á· •ÊÁŒ ÷Ë Õ– •’ mÊ¬⁄U ÿÈª ∑§Ê fláÊ¸Ÿ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
òÊÃÊ ªÃ mÊ¬⁄U ÿÈª •ÊÿÊ– ‚òÊ„U ¡Ëfl ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÊÿÊH
¬˝Õ◊¥ ⁄UÊÿ ø¢Œ Áfl¡ÿ ∑§„°U ªÿ™§– ÃÊ∑§Ë ⁄UÊŸË ßãŒÈ◊ÁÃ ⁄U„U ™§H
ŒÈ‚⁄U ⁄UÊÿ ÿÈÁœÁDÔU⁄U ∑§„°U •Êÿ– º˝ı¬ŒË ‚Á„UÃ ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÊÿH
ÁÃ‚⁄U ¬Ê⁄UÊ‡Ê⁄U ¬„°U •Êÿ– ÁŸáÊ¸ÿ ôÊÊŸ ÃÊÁ„U ‚◊¤ÊÊÿH
øıÕ ⁄UÊÿ œÈœÈ‹ ‹Á„U ÷ŒÊ– ’„ÈUÃ ôÊÊŸ ∑§Ù ∑§Ëã„U ÁŸπŒÊH
¬øÿ¥ ¬Ê⁄U‚ŒÊ‚ ‚◊¤ÊÊflÊ– SòÊË ‚Á„UÃ ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÊflÊH
¿U∆Uÿ ªL§«∏U’Ùœ „U◊ ∑§Ëã„UÊ– Áfl„¢ª ‡ÊéŒ ªL§«∏U ∑§Ù ŒËã„UÊH
‚ÊÃ¥ „UÁ⁄UŒÊ‚ ‚È¬ø ‚◊¤ÊÊflÊ– ŸË◊·Ê⁄U ◊„°U ©U‚∑§Ù ¬ÊflÊH
•∆Uÿ¥ ‡ÊÈ∑§Œfl ¬„°U ôÊÊŸ ¬‚Ê⁄UÊ– ‚∑§‹ ‚⁄U’ ÷Œ ÁŸ⁄UflÊ⁄UÊH
Ÿfl◊¥ ⁄UÊ¡Ê ÁflŒÈ⁄U ‚◊¤ÊÊÿÊ– ÷ÁQ§M§¬ ©UŸ Œ‡Ê¸Ÿ ¬ÊÿÊH
Œ‡Ê◊¥ ⁄UÊ¡Ê ÷Ù¡ ’È¤ÊÊÿÊ– ‚àÿ ‡ÊéŒ ¬ÈÁŸ ©U‚ ÁøqÔUÊÿÊH
ÇÿÊ⁄U„¥U ⁄UÊ¡Ê ◊Èø∑È§ãŒÁ„U ÃÊ⁄U– ’Ê⁄U„¥U ⁄UÊ¡Ê øãº˝„UÊ‚ ©U’Ê⁄UH
Ã⁄U„U øÁ‹ flÎãŒÊflŸ •Êÿ– øÊÁ⁄U ÇflÊ‹ ªÙ¬Ë ‚◊¤ÊÊÿH
ªÈL§ M§¬ ¬ÈÁŸ ¬ãÕ ø‹Êÿ– ÷ı‚ „¢U‚Ê •ÊÁŸ ¿ÈU«∏UÊÿH
’ÊflŸ ‹Êπ ¡Ù ¡Ëfl ©U’Ê⁄UÊ– ∑§Á‹ÿÈª øıÕ ÿ„UÊ° ¬⁄U œÊ⁄UÊH
ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ v| ¡Ëfl ◊Ò¥Ÿ mÊ¬⁄U ◊¥ ÃÊ⁄U– •’
∑§‹ÿªÈ ∑§Ê fláÊ¸áÊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬˝Õ◊¥ ªÙ⁄UπŒûÊ ‚◊¤ÊÊÿ– ÃÊ⁄U∑§ ÷Œ „U◊ ÃÈ◊Á„U¢ ’ÃÊÿH
ŒÈ‚⁄U ‡ÊÊ„U ’‹π ∑§Ù ’ÙœÊ– ¬…∏ÒU •Ê⁄U’Ë ’„ÈUÁflÁœ ‚ÙœÊH
ÁÃ‚⁄U ⁄UÊ◊ÊŸãŒ ¬„°U •Êÿ– ªÈ# ÷Œ „U◊ ©Uã„¥U ‚ÈŸÊÿH
øıÕ ¬Ë⁄Uv ∑§Ù ¬⁄Uø ŒËã„UÊ– ¬øÿ ‡Ê⁄UáÊ Á‚∑§ãŒ⁄U ‹Ëã„UÊH
¿U∆ÒU ’Ë⁄UÁ¢U‚¢„U ⁄UÊ¡Ê ÷ÿ™§– ÃÊ∑§Ù „U◊ ‡ÊéŒ ‚ÈŸÿ™§H
‚Ãÿ¥ ∑§Ÿ∑§Á‚¢ÉÊ ‚◊¤ÊÊÿ– ‚Ù‹„U ⁄UÊŸË ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿH
•∆U∞° ⁄UÊfl ÷Í¬Ê‹ •Êÿ– ÇÿÊ⁄U„U ⁄UÊŸË ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿH
Ÿı◊¥ ⁄UÃŸÊ ’ÁŸŸ ‚◊¤ÊÊß¸– ¡ÊÁÃ •ª˝flÊÁ‹Ÿ ∑§⁄UÃ Á◊∆UÊß¸H
Œ‡Ê∞° •Á‹ŒÊ‚ œÙ’Ë ªÿ™§– ‚ÊÃ ¡Ëfl ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÿ™§H
ÇÿÊ⁄U„¥U ⁄UÊ¡Ê ÷Ù¡ ‚◊¤ÊÊÿË– ÁÃŸ ’„ÈU ÷ÁQ§ ∑§⁄UË ÁøÃ‹ÊÿËH
’Ê⁄U„¥U ◊È„Uê◊Œ ∑§sÔÙ ∑È§⁄UÊŸÊ– „Ug „ÈU∑È§◊ ¡Ëfl ∑§⁄U ◊ÊŸÊH
Ã⁄U„¥U ŸÊŸ∑§ ‚ ∑§sÔÙ ©U¬Œ‡ÊÊ– ªÈ# ÷Œ ∑§Ê ∑§„UÊ ‚¢Œ‡ÊÊH
øıŒ„¥U ‚Ê„ÈU Œ◊ÙŒ⁄U ‚◊¤ÊÊflÊ– ∑§⁄UÊ◊ÊÃ ŒÒ ¡Ëfl ◊ÈQ§ÊflÊH
øıŒ„U „¢U‚ ∑§‹ÿÈª ◊¥ ∑§Ëã„UÊ– ªÈL§ SflM§¬ ¬⁄UflÊŸÊ ŒËã„UÊH
¬Ê°ø ‹Êπ „U◊ ¬Á„U‹ ÃÊ⁄U– ¬Ë¿U œ◊¸ÁŸ ÃÈ◊ ¬ªÈœÊ⁄UH
fl¢‡ÊŸ ÕÊåÿÙ¥ Á∑§ÿÙ ∑§Á«U„UÊ⁄UÊ– ‹Êπ éÿÊÁ‹‚ ¡Ëfl ©U’Ê⁄UÊH
ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ∑§‹ÿÈª ◊¥ ªÙ⁄UπŒûÊ, ◊È„Uê◊Œ
‚ÊÁ„U’, ŸÊŸ∑§ Œfl, ⁄UÊ◊ÊŸãŒ, ⁄UÊ¡Ê ÷Ù¡ ‚Á„UÃ øıŒ„U „¢U‚Ù¥ ∑§Ù ÃÊ⁄UÊ–
∑§„UÊ Á∑§ ¬Ê°ø ‹Êπ U◊Ò¥Ÿ ¬„U‹ ÃÊ⁄U, Á»§⁄U ÃÈ◊ •Ê∞– Ã’ ◊Ò¥Ÿ yw ‹Êπ
•ı⁄U ¡ËflÙ¥ ∑§Ù ©U’Ê⁄UÊ–
‚ÊÁ„U’ Ÿ œ◊¸ŒÊ‚ ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ „U⁄U ÿÈª ◊¥ •ÊÃÊ „Í°U •ı⁄U ¡ËflÙ¥ ∑§Ù
v. ¬Ë⁄U- ⁄UÊ¡ ªÈM§ ‡Êπ Ã∑§Ë ¡Ë–
ÁøÃÊ∑§⁄U •◊⁄U ‹Ù∑§ ‹ ¡ÊÃÊ „Í°U– ß‚ ÃËŸ ‹Ù∑§ ◊¥ ∑§Ê‹ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù ‚ÃÊ
⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U Œπ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ◊È¤Ê ÷¡Ê–
ÃËŸ ‹Ù∑§ Á¡fl ∑§Ê‹ ‚ÃÊflÒ– ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ ¬Ê⁄U Ÿ ¬ÊflÒH
‚ûÊ ¬ÈL§· Ã’ ◊ÙÁ„¢U ¬∆UÊflÊ– ¡Ëfl ©U’Ê⁄UŸ ◊Ò¥ ¡ª •ÊÿÊH
ÿÁ„U ∑§Ê⁄UáÊ •ÊÿÙ ‚¢‚Ê⁄UÊ– ¡ª ∑§ ¡Ëfl ◊Ò¥ ∑§⁄Uı¢ ©U’Ê⁄UÊH
¡ª ¡ËflŸ ∑§Ù ŸÊ◊ ‹πÊflÒ¥– ¬∑§«∏U „¢U‚ ‚Ã‹Ù∑§ ¬∆UÊflÒ¥H
„U◊ „Ò¥U ‚ûÊ‹Ù∑§ ∑§ ’Ê‚Ë– ŒÊ‚ ∑§„UÊÿ ¬˝ª≈U ÷ÿ ∑§Ê‚ËH
ŸÊ ∑§Ùß¸ fláÊ¸ ŸÁ„¢U ∑§Ùß¸ ÷·Ê– ‚ûÊ ¬ÈÈL§· ∑§ Õ „U◊ Œ‡ÊÊH
Ã„°U∑§Ë ⁄UøŸÊ •jÈÃ ÷Êß¸– ‚Ù ◊Ò¥Ÿ ÃÙÁ„U ¬Á„U‹ ‚ÈŸÊß¸H
•ı⁄U ÃÙÁ„U ◊Ò¥ ∑§„È° ‚◊¤ÊÊß¸– œ◊¸ŒÊ‚ ‚ÈŸ ÁøûÊ ‹ªÊß¸H
œ⁄UË Œ„U ÷Êfl‚Êª⁄U •Êÿ– œ◊¸ŒÊ‚ ÃÙÁ„U ŸÊ◊ ‚ÈŸÊÿH
∑§Á‹ÿÈª ◊¥ ∑§Ê‡ÊË øÁ‹ •Êÿ– ¡’ „U◊⁄U ÃÈ◊ Œ⁄U‡ÊŸ ¬ÊÿH
Ã’ „U◊ ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U œ⁄UÊÿ– ∑§Ê‹ Œπ Ã’ ⁄U„U ◊È⁄U¤ÊÊÿH
¡Ù ∑§Ùß¸ „U◊∑§Ù øËã„UÊ ÷Êß¸– ÁÃŸ∑§Ê ∑§Ê‹ ¡Ê‹ Á◊≈U ¡Êß¸H
Œ„U Ÿ„UË¥ •L§ Œ⁄U‚Ò Œ„UË– ¡ª ŸÊ øËã„U ¬ÈÈL§· ÁflŒ„ËH
Ÿ„UË¥ ’Ê¬ ŸÊ ◊ÊÃÊ ¡Êÿ– •’ªÁÃ ‚ „U◊ ø‹ •ÊÿH
„UÃ ÁflŒ„U Œ„U œ⁄U •Êÿ– ¡ª ¡ËflÙ¥ ∑§ ’ãŒ ¿ÈU«∏UÊÿH
ŸÊ◊ ª„U ÃÁ„U ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿ– Á’ŸÊ ŸÊ◊ Á¡fl ∑§Ê‹Á„U πÊÿH
ªÈ# ⁄U„U ŸÊ„UË¥ ‹π ¬ÊflÊ– ‚Ù ◊Ò¢ ¡ª◊¥ •ÊŸ ÁøÃÊflÊH
øÊ⁄UÙ¥ ÿÈª ÷fl‚Êª⁄U •Êÿ– •ÊÁŒ ŸÊ◊ ¡ª ≈U⁄U ‚ÈŸÊÿH
ŸÊ◊ ‚ÈŸ ‡Ê⁄UáÊÊªÃ •Êfl¥– ÁÃŸ„UË ∑§ „U◊ ’¢Œ ¿ÈU«∏UÊfl¥H
flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊⁄UÊ ∑§Ùß¸ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ◊Ò¥ •ÁflªÃ ‚ ø‹Ê
•ÊÿÊ „Í°U– ¡Ù ◊⁄U ŸÊ◊ ∑§Ù ¬∑§«∏U ‹ÃÊ „ÒU,U flÙ ∑§Ê‹ ‚ ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ πÈŒ ‚ÊÁ„U’ Õ– „U◊ ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ∑§Ù ‹∑§⁄U ø‹ ⁄U„U
„Ò¥U– •ãÿ ∑§Ùß¸ ÷Ë ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ∑§Ù ¬ÍáÊ¸ M§¬ ‚ ‹Ÿ ‚ Á„Uø∑§ªÊ– ß‚∑§
∑§ß¸ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U– „UÊ‹Ê¢Á∑§ „U◊Ê⁄UÊ ¬¢Õ ∑§’Ë⁄U-¬¢Õ Ÿ„Ë¥ „UÒ, ÄÿÙ¥Á∑§ ‚ÊÁ„U’
Ÿ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ Á∑§ ◊È¤Ê ◊ÊŸŸÊ, ©Uã„Ù¥ŸU ‚ÃªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ ∑§Ù
∑§„UÊ, ‚ÃªÈL§ ∑§Ê ™°§øÊ SÕÊŸ ÁŒÿÊ– ¬⁄U ◊Ò¥ ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ∑§Ù ∞∑§ ‚„UÊ⁄U
∑§ M§¬ ◊¥ ‹ ⁄U„UÊ „Í°U– flÙ ÷Ë ‹Ÿ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ Ÿ„UË¥ „ÒU, ¬⁄U ß‚‚ ◊⁄UË ’ÊÃ
∑§Ù ªflÊ„UË Á◊‹ ¡ÊÃË „ÒU– ’Ê∑§Ë ◊„UÊà◊Ê flÊáÊË ∑§Ù ¬ÍáÊ¸ M§¬ ◊¥ ‹Ÿ ‚
ß‚Á‹∞ Á„Uø∑§ ⁄U„U „Ò¥U, ÄÿÙ¥Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ¡Ë ¬Êπá«U ∑§ Á$π‹Ê$»§ Õ •ı⁄U
¬Êπá«U ∑§ „U⁄U∑§ M§¬ ¬⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ øÙ≈U ∑§Ë „ÒU– ∞‚ ◊¥ ’Ê∑§Ë•Ù¢ ∑§Ù •¬ŸË
¬Ù‹ πÈ‹Ÿ ∑§Ê ÷ÿ „ÒU– fl ÃÙ ’‚ ©UÃŸÊ „UË ‹ ⁄U„U „Ò¥U, Á¡ÃŸ ‚ ©UŸ∑§Ê
SflÊÕ¸ Á‚h „UÙ ‚∑§– ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ∑§Ù ‹∑§⁄U ∑§„UË¥ flÙ ÃËŸ ‹Ù∑§ ∑§Ù
SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ∑§„UË¥ ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ∑§Ù ‹∑§⁄U ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ∑§Ù
SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ’‚ ßŸ∑§Ê „UÊ‹ ÃÙ ©U‚ Á÷πÊ⁄UË ∑§Ë Ã⁄U„U „ÒU ¡Ù ŒÊŸ
◊Ê°ªŸ ∑§ Á‹∞ ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ‹∑§⁄U •Ä‚⁄U ªÊÃÊ Á»§⁄UÃÊ „ÒUó
ŒÊŸ ÁŒÿ œŸ Ÿ ÉÊ≈U, ŸŒË Ÿ ÉÊ≈U ŸË⁄U–
•¬ŸË •Ê°πÙ¥ Œπ ‹, ÿÙ¥ ∑§ÁÕ ∑§„UÁ„¢U ∑§’Ë⁄UH
¬⁄U flÙ ∑§÷Ë ÷Ë ÿ„U ŒÙ„UÊ ÄÿÙ¢ ’Ù‹ªÊó
◊Ê°ªáÊ ◊⁄UáÊ ‚◊ÊŸ „ÒU, ◊Ã ◊Ê°ªÙ ∑§Ùß¸ ÷Ëπ–
◊Ê°ªáÊ Ã ◊⁄UŸÊ ÷‹Ê, ÿ„U ‚ÃªÈL§ ∑§Ë ‚ËπH
flÙ ÃÙ ’‚ ‚ÊÁ„U’ ∑§ ŸÊ◊ ∑§Ë ◊Ù„U⁄U ‹ªÊ∑§⁄U •¬ŸÊ ◊Ã‹’ ÁŸ∑§Ê‹
⁄U„UÊ „ÒU, ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ’ÈhÍ ’ŸÊ ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ŒÍ‚⁄U •Õ¸ ‚ ∑§„UÊ
„ÒU ÿÊŸË ŒÊŸ ŒŸ flÊ‹ ∑§Ë ßë¿UÊ ¬⁄U „ÒU, ◊Ê°ªŸ ∑§ Á‹∞ ÃÙ ∑§„UÊ „UË Ÿ„UË¥–
∞‚ „UË ‚ªÈáÊ ÷ÁQ§ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ‚◊¤ÊÊÿÊ, ¬⁄U ÿ„U ÃÙ ∑§„UÊ „UË Ÿ„UË¥ Á∑§
‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ‚ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙªÊ– ©Uã„UÙ¥Ÿ ÃÙ •Êà◊Ê ∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§ Á‹∞
‚ªÈáÊ •ı⁄U ÁŸªÈ¸áÊ ŒÙŸÙ¥ ‚ ¬⁄U ¬⁄UÊ-÷ÁQ§ ∑§Ê ⁄U„USÿ ÁŒÿÊ–
ŒÍ‚⁄UÊ ¬ÊπÁá«UÿÙ¥ Ÿ ©Uã„¥U ∑§„UË¥ ŸËø ¡ÊÁÃ ∑§Ê ’ÃÊÿÊ, ∑§„UË¥ ŸÊ¡ÊÿïÊ
‚¢ÃÊŸ ’ÃÊÿÊ, ÃÙ ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë πÈ‹ M§¬ ‚ ©UŸ∑§Ê •ŸÈÿÊÿË Ÿ„UË¥ ∑§„ÊU
⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U øÈ¬∑§ ‚ ©UŸ∑§Ë flÊáÊË øÈ⁄UÊ ⁄U„U „Ò¥U–
...ÃÙ „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U ‚Œ˜ªÈL§ ’«∏UÊ „ÒU– ∑È§¿U ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’
’¢ŒªË ◊¥ ªÈL§ ∑§Ù „UË ‚’‚ ’«∏UÊ ∑§„UÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ù Ÿ„UË¥– „U◊
∑§„ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UÙ, ¬⁄U ÿ„U ÕÙ«U∏Ê ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê
∑§Ë ∑§Ùß¸ ∑§Ë◊Ã Ÿ„UË¥ „ÒU– flÙ •¬ŸË ¡ª„U „ÒU, ¬⁄U ªÈL§ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚ ’«∏UÊ „ÒU,
ÿ„U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U–
ŒπÙ, ¡’ ŸÊ⁄UŒ ∑§Ù ªÈL§ ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄UŸ ¬⁄U ÁflcáÊÈ ¡Ë Ÿ }y ‹Êπ
ÿÙÁŸÿÙ¥ ◊¥ ¡ÊŸ ∑§Ê ‡ÊÊ¬ ÁŒÿÊ ÃÙ fl ©U‚‚ ’øŸ ∑§ Á‹∞ ªÈL§ ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ
◊¥ „UË ªÿ– ’ÊŒ ◊¥ ¡’ ªÈL§ Ÿ ©Uã„¥U ’øÊÿÊ ÃÙ ÁflcáÊÈ ¡Ë Ÿ ∑§„UÊ, „U ŸÊ⁄UŒ,
ªÈL§ „UË ÃÈê„¥U ’øÊ ‚∑§Ã Õ– Œπ, ªÈL§ M§¬ ◊¥ ◊Ò¥Ÿ ÃÈê„¥U ©U’Ê⁄UÊ– ÿÊŸË ¡Ù
∑§Ê◊ ªÈL§ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU, flÙ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã– ÿÁŒ ¬⁄U◊Êà◊Ê
Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ‚ ŸÊ⁄UÊ Ê „UÙ ¡Ê∞° ÃÙ ªÈL§ ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ ¡ÊŸ ‚ ⁄UˇÊÊ „UÙ ¡ÊÃË
„ÒU, ¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ‚ ªÈL§ ŸÊ⁄UÊ Ê „UÙ ¡Ê∞° ÃÙ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÷Ë ⁄ˇÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
‚∑§Ã „Ò¥U– ÃÙ ªÈÈL§ ’«∏U „ÈU∞ Á∑§ Ÿ„UË¥–
ªÈL§ ∑§Ë ◊Á„U◊Ê ‡ÊÈ∑§Œfl ¡Ë ¬Êß¸– øÁ…∏U Áfl◊ÊŸ flÒ∑È§á∆U ¡Êß¸H
ªÈL§ Á’Ÿ ¬…∏U ¡Ù flŒ ¬È⁄UÊŸÊ– ÃÊ∑§Ù ŸÊÁ„U¢ Á◊‹ ÷ªflÊŸÊH
‡ÊÈ∑§Œfl ¡Ë ¬„‹ ¡’ Á’ŸÊ ªÈL§ ∑§ ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„U Õ ÃÙ flÒ∑È§á∆U ◊¥
ªÿ– ÁflcáÊÈ ¡Ë Ÿ flÊÁ¬‚ Á∑§ÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄U Á‹∞ ÿ„UÊ° ∑§Ùß¸ ¡ª„U
Ÿ„UË¥ „ÒU, ÃÈ◊Ÿ ªÈÈL§ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU–
ª÷¸ ÿÙªE⁄U ªÈL§ Á’ŸÊ, ‹ÊªÊ „UÁ⁄U ∑§Ë ‚fl–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U flÒ∑È§á∆U ‚, »§⁄U ÁŒÿÊ ‡ÊÈ∑§ŒflH
flÙ ÃÙ ª÷¸ ÿÙªE⁄U ÕÊ ÿÊŸË flÙ ª÷¸ ‚ ÷Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ– ßÃŸ
’«∏U ÷Q§ ∑§Ù ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ Sflª¸ ◊¥ ÷Ë SÕÊŸ Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê– Ã’ ‡ÊÈ∑§Œfl Ÿ
•Ê∑§⁄U ⁄UÊ¡Ê ¡Ÿ∑§ ∑§Ù •¬ŸÊ ªÈL§ ’ŸÊÿÊ– Á»§⁄U ©U‚ flÒ∑È§á∆U ◊¥ SÕÊŸ
Á◊‹Ê–
Ÿı ŸÊÕ øı⁄UÊ‚Ë Á‚hÊ– ªÈL§ ∑§ ø⁄UáÊ ‚fl ªÙÁfl¢ŒÊH
Ÿı ŸÊÕ •ı⁄U øı⁄UÊ‚Ë Á‚hÙ¥ Ÿ ÷Ë ªÈL§ Á∑§ÿ– ÁflcáÊÈ ¡Ë Ÿ ÷Ë •flÃÊ⁄U
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ªÈL§ ∑§Ë ‚flÊ ∑§Ë– Á»§⁄U •Ê◊ •ÊŒ◊Ë Á∑§‚ ª$»§‹Ã ◊¢ „Ò–
‚ÊÁ„U’ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ªÈL§ Á’Ÿ ŒÊŸ ¬Èáÿ ¡Ù ∑§⁄U„UË¥– Á◊âÿÊ „UÙÿ ∑§’„È°U Ÿ »§‹„UË¥H
∑§„U ⁄„U „Ò¥U Á∑§ ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ Á∑§ÿ ªÿ ‚’ ŒÊŸ ¬Èáÿ ÷Ë √ÿÕ¸ „Ò¥U, flÙ
Á∑§‚Ë πÊÃ ◊¥ Ÿ„UË¥ •Êÿ¢ª–
∑È§¿U ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ „U◊ ’«∏UÊ ŒÊŸ-¬Èáÿ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ÷Ë ‚◊¤Ê¥ ß‚
’ÊÃ ∑§Ù– ‚’ ’∑§Ê⁄U „ÒU ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ–
ªı⁄UË ‡Ê¢∑§⁄U •ı⁄U ªáÊ‡ÊÊ– ©UŸ ÷Ë ‹Ëã„UÊ ªÈL§ ©U¬Œ‡ÊÊH
Á‡Êfl Áfl⁄¢UÁø ªÈL§ ‚flÊ ∑§Ëã„UÊ– ŸÊ⁄UŒ ŒËˇÊÊ œÈ̋fl ∑§Ù ŒËã„UH
‚’Ÿ ÃÙ ªÈL§ Á∑§ÿÊ– ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ŒflÃÊ „Ò¥U– Á»§⁄U „U◊ •¬Ÿ ÁŒ‹ ◊¥
’∑§Ê⁄U ∑§Ê •„¢U∑§Ê⁄U ÄÿÙ¢ ¬Ê‹ „ÈU∞ „Ò¥U Á∑§ ∑§Ùß¸ ÊM§⁄UÃ Ÿ„UË¥ „ÒU ªÈL§ ∑§Ë–
’„ÈUÃ ÊM§⁄UÃ „ÒU ÷ÊßÿÙ–
÷fl¡‹ ŒÁ⁄UÿÊ •ª◊ •¬Ê⁄UÊ– ªÈL§ Á’Ÿ ∑Ò§‚ ©UÃ⁄U ¬Ê⁄UÊH
ªÈÈL§ Á’Ÿ •ÊÃ◊ ∑Ò§‚ ¡ÊŸ– ‚Èπ ‚Êª⁄U ∑Ò§‚ ¬Á„UøÊŸH
ªÈÈL§ ∑§ Á’ŸÊ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ •Êà◊ ôÊÊŸ
Ÿ„UË¥ Á◊‹ ‚∑§ÃÊ „ÒU– •÷Ë „U◊ Á¡‚ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ⁄U„U ⁄U„U „Ò¥U, ©U‚ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥
„U◊¥ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ¬ª ¬ª ¬⁄U ∞∑§ ªÊß«U ∑§Ë, ∞∑§ ªÈL§ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ
¬«∏U ¡ÊÃË „ÒU, Á»§⁄U Á¡‚ ŒÈÁŸÿÊ ‚ „U◊ Á’‹∑È§‹ ÷Ë ’$π’⁄U „ÒU¢, fl„UÊ°
•∑§‹ ∑Ò§‚ ¡Êÿ¢ª? ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ øı⁄UÊ‚Ë ◊¥ „UË ¡ÊŸÊ ¬«∏UªÊ–
ªÈL§ Á’Ÿ ‹π ÷⁄U◊ øı⁄UÊ‚Ë– ¡ã◊ •Ÿ∑§ Ÿ∑¸§ ∑§ ’Ê‚ËH
ªÈL§ Á’ŸÊ ¬‡ÊÈ ¡ã◊ ‚Ù ¬ÊflÒ– Á»§⁄U Á»§⁄U ª÷¸flÊ‚ ◊¥ •ÊflÒH
ß‚Á‹∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ÃªÈL§ ŒËŸ ŒÿÊ‹ „Ò¥U, Á¡Ÿ ÁŒÿÊ ◊ÈÁQ§ ∑§Ù œÊ◊–
◊Ÿ‚Ê flÊøÊ ∑§◊¸ŸÊ, ‚ÈÁ◊⁄UÙ ‚ÃªÈL§ ŸÊ◊H
ªÈÈL§ ÃÙ ∑§⁄UŸÊ „UË „UÙªÊ– ªÈL§ ∑§Ë ’«∏UË ◊Á„U◊Ê „ÒU– ‚’Ÿ ÃÙ ªÈL§
Á∑§ÿÊ– ªÈL§ ÷ÁQ§ ∑§Ë ’«∏∏UË ◊Á„U◊Ê „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ªÈL§ ¬Œ ¡¬ •◊ÎÃ „ÒU ’ÊŸË– ªÈL§ Á’Ÿ ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¥ ⁄U ¬˝ÊáÊËH
ªÈL§ „Ò¥U •ÊÁŒ •ãÃ ∑§ ŒÊÃÊ– ªÈL§ „Ò¥U ◊ÈÁQ§ ¬ŒÊ⁄UÕ ÷˝ÊÃÊH
ªÈÈL§ ª¢ªÊ ∑§Ê‡ÊË SÕÊŸÊ– øÊ⁄U Œfl ªÈL§ ª◊ ‚ ¡ÊŸÊH
•«∏U‚∆U ÃË⁄UÕ ÷˝Á◊-÷˝Á◊ •Êfl– ‚Ù »§‹ ªÈL§ ∑§ ø⁄UáÊÙ¥ ¬ÊflH
ªÈL§ ∑§Ù Ã¡ ÷¡ ‚Ù •ÊŸÊ– ÃÊ ¬‡ÊflÊ ∑§Ù »§Ù∑§≈U ôÊÊŸÊH
ªÈL§ ¬Ê⁄U‚ ¬Á⁄U‚ ¡Ù ∑§Ùß¸– ‹Ù„UÊ ‚ ¡Ëfl ∑¢§øŸ „UÙß¸H
‡ÊÈ∑§Œfl ªÈL§ Á∑§ÿ ¡Ÿ∑§ ÁflŒ„UË– fl ÷Ë ªÈL§ ∑§ ¬⁄U◊ ‚Ÿ„UËH
ŸÊ⁄UŒ ªÈL§ ¬˝tÔUÊŒ ¬…∏UÊÿ– ÷ÁQ§ „UÃÈ ÁŸ¡ Œ‡Ê¸Ÿ ¬ÊÿH
∑§Ê∑§ ÷È‚Èá«U ‡Ê¢÷È ªÈL§ ∑§Ëã„UÊ– „UÙÿ ÿôÊ ÁŸ¡ •ÊôÊÊ ŒËã„UÊH
flÁ‡ÊDÔU ◊ÈÁŸ ªÈL§ Á∑§ÿ ⁄UÉÊÈŸÊÕÊ– ¬Êÿ Œ‡Ê¸Ÿ ÷ÿ ‚ŸÊÕÊH
∑Î§cáÊ ªÿ ŒÈflÊ¸‚Ê ‚⁄UŸÊ– ¬Êÿ ÷ÁQ§ ¡’ ÃÊ⁄UáÊ Ã⁄UŸÊH
ŸÊ⁄UŒ ©U¬Œ‡Ê œË◊⁄U ‚ ¬Êÿ– øı⁄UÊ‚Ë ‚ ÃÈ⁄UÃ ’øÊÿH
ªÈL§ ∑§„ÒU ‚Ùß¸ „ÒU ‚Ê°øÊ– Á’ŸÈ ¬⁄UøÒ ‚fl∑§ „ÒU ∑§Ê°øÊH
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ªÈL§ •Ê¬ •∑§‹Ê– Œ‡Ê •flÃÊ⁄U ªÈL§ ∑§Ê ø‹ÊH
Á»§⁄U ∑È§¿U ‹Ùª ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ ŸÊ◊ „UË ‹ŸÊ „ÒU ÃÙ Á∑§‚Ë ‚ ÷Ë ‹
‹Ù– Ÿ„UË¥, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ–
∑§ÙÁ≈U ŸÊ◊ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥, ÁÃŸÃ ◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙÿ–
◊Í‹ ŸÊ◊ ¡Ù ªÈ# „ÒU, ¡ÊŸ Á’⁄U‹Ê ∑§ÙÿH
•’ „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ŸÊ◊ „Ò¥U, ¬⁄U ‚ìÊÊ ŸÊ◊
©UŸ‚ ¬⁄U „ÒU– •Ã— •Ê¡ ∑§ ◊„UÊà◊Ê ¡Ù ŸÊ◊ Œ ⁄U„U „Ò¥U, fl zw •ˇÊ⁄U ∑§Ë
‚Ë◊Ê ◊¥ „Ò–
•ÊÁŒŸÊ◊ ∑§„°U πÙ¡„ÈU ¬˝ÊáÊË– ¡ÊÃ „UÙÿ ◊ÈÁQ§ ‚„UŒÊŸËH
•ÊÁŒ ŸÊ◊ ÁŸ—•ˇÊ⁄U ‚Ê°øÊ– ¡ÊÃ ¡Ëfl ∑§Ê‹ ‚Ù¥ ’ÊøÊH
ÁŸ—•ˇÊ⁄U œÈŸ ¡„UflÊ° „UÙß¸– ÃÊÁ„U ¡¬ Ÿ⁄U Á’⁄U‹Ê ∑§Ùß¸H
¡Ê∑§ ’‹ •Êfl ‚¢‚Ê⁄UÊ– ÃÊÁ„U ¡¬ Ÿ⁄U „UÙ ÷fl ¬Ê⁄UÊH
ªÈ# ŸÊ◊ ªÈL§ Á’Ÿ ŸÁ„¢U ¬Êfl– ªÈL§ ¬Í⁄UÊ ªÈL§ „UÙ ‚Ùß ‹πÊflH
‚Ê⁄U ◊¢òÊ ‹π ¡Ù ∑§Ùß¸– Áfl·œ⁄U ◊¢«UflÊ ÁŸ◊¸‹ „UÙß¸H
•ÊÁŒ ŸÊ◊ ◊ÈQ§Ê◊ÁáÊ ‚Ê°øÊ– ¡Ù ‚È◊⁄U Á¡fl ‚’‚Ê¥ ’ÊøÊH
•ÊÁŒ ŸÊ◊ ÁŸ¡ ‚Ê⁄U „ÒU ÷Êß¸– ¡◊⁄UÊ¡Ê ÃÁ„U ÁŸ∑§≈U Ÿ •Êß¸H
¡’ ‹ª ªÈ# ¡Ê¬ ŸÁ„¢U ¡ÊŸ– Ã’ ‹ª ∑§Ê‹U „U≈UÊ ŸÁ„U¢ ◊ÊŸH
ªÈ# ¡Ê¬ ‹Ò ¬ÈL§·Á„¢U øËã„UÊ– ¡’Ã ªÈL§ ◊ÙÁ¢U„¢U ŒËˇÊÊ ŒËã„UÊH
Á‹πÙ Ÿ ¡Êÿ ∑§„ÒU ∑§Ù ¬Ê⁄UÊ– „Ò¥U •ˇÊ⁄U ◊¥ ¡Ù ¬ÊflÒ ÁŸ⁄U’Ê⁄UÊH
Á‹πÙ Ÿ ¡Êÿ Á‹πÊ ◊¥ ŸÊ„UË¥– ªÈL§ Á’Ÿ ÷¥≈U Ÿ „UÙfl ÃÊ„UË¥H
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¢ Á∑§ ÿ„U ŸÊ◊ ªÈåÃ flSÃÈ „ÒU, zw •ˇÊ⁄U ‚ ¬⁄U „ÒU,
Á‹πŸ-¬…∏UŸ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ– ÿ„U ŸÊ◊ Á’ŸÊ ªÈLÈ § ∑§ Ÿ„UË¥ ¬ÊÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
Á»§⁄U ÿ„U ªÈ# flSÃÈ ÄÿÊ øË Ê „ÒU, ¡Ù „U◊¥ ∑§Ê‹ ∑§ ¡Ê‹ ‚ ¿È«∏Ê ‹ªË,
ßÃŸ ÷ÿ¢∑§⁄U ∑§Ê‹ ‚ ¿ÈU«∏UÊ ‹ªË, Á¡‚∑§ »°§Œ ◊¥ ’«∏U ’«∏U ´§Á· ◊ÈÁŸ,
ŒflÊÁŒ ÷Ë ¬«∏U „Ò¥U! ‚ÊÁ„U’ S¬CÔU ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚àÿ ‡ÊéŒ ‚Ã¬ÈL§·Á„U ¡ÊŸı– ŸÊ◊ Á’ŸÊ ‚’ ¤ÊÍ∆U ’πÊŸıH
ŸÊ◊ ¿UÙ«∏U ŸÁ„¢U •ı⁄UÁ„U ¡ÊŸı– ÁŸªÈ¸áÊ ‚ªÈ¸áÊ ∞∑§Á„U ◊ÊŸıH
ÁŸªÈ¸áÊ ‚ªÈáÊ Ã ŸÊ◊ ÁŸÿÊ⁄UÊ– ¡Ù øËã„¥U ‚Ù „¢U‚ „U◊Ê⁄UÊH
¡„°U Œπ Ã„°U ‡ÊéŒ SflM§¬Ê– ’Ù‹Ÿ„UÊ⁄U ∑§Ù •ø⁄U¡ M§¬ÊH
•ø⁄U¡ ’ÊÃ ∑§„UŸ ∑§Ë ŸÊ„UË¥– Á’Ÿ ‚ÃªÈL§ ŸÁ„¢U ¬ÊflÒ ÕÊ„UË¥H
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ flÙ ªÈ# flSÃÈ Sflÿ¢ ‚ÊÁ„U’ „ÒU–
ÃÙ ¡Ù •Ê¡ ∑§ ◊„UÊà◊Ê ◊¢òÊ Œ ⁄U„U „Ò¥U, flÙ ÄÿÊ „Ò! flÙ ÃÙ ÁŸ¡Ë¸fl ŸÊ◊
„ÒU, Á∑§‚Ë ’ìÊ ∑§Ù ÷Ë ¬ÃÊ „UÙÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ’ìÊ ‚ „UË ŸÊ◊ ‹ ‹Ù– ¬⁄U
Ÿ„UË¥, ÿ„U flÙ ŸÊ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ŸÊ◊ flŒÙ¥ ◊¥ ÁŒÿ ªÿ „ïÊÊ⁄UÙ¥ ŸÊ◊Ù¥ ◊¥ ÷Ë
Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ‚’‚ ÁŸ⁄UÊ‹Ê ŸÊ◊ „ÒU, ÿ„U ªÈ# ŸÊ◊ „ÒU, ÿ„U •◊Ù‹∑§ flSÃÈ
„ÒU– ÿ„U flSÃÈ ªÈL§ •¬ŸË ‚È⁄UÁÃ ‚ •Ê¬◊¥ ¬˝Áflc≈U ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
Á¡‚ ÁŒŸ ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã Œ ŒÃÊ „ÍU°, ©U‚ ÁŒŸ ‚ fl„UË •Ê¬∑§Ù
ø‹Ê∞ªË– ¬„U‹ ◊Ÿ ø‹Ê ⁄U„UÊ ÕÊ, Á»§⁄U ∑§◊Êá«U ‚Ë≈ ‚ flÙ „U≈U ¡ÊÿªÊ–
ß‚Á‹∞ •Ê¬ ∑§Ù∞ ‚ „¢U‚ ’Ÿ ¡Êÿª¥ – Á»§⁄U ÷Ë ÁŸ¢ŒÊ ÄÿÙ¥ „ÒU?
Á¡ÃŸË ◊⁄UË ÁŸ¢ŒÊ „ÈUß¸, •Ê‚Ê◊Ê Á’Ÿ ‹ÊŒŸ ∑§Ë ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÈUß¸, ◊ÈÑÊ
©U◊⁄U ∑§Ë ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÈUß¸– „U◊ ÁŸ‡ÊÊŸ ¬⁄U „ÒU, „U◊Ê⁄U ‹Ùª ÷Ë ÁŸ‡ÊÊŸ ¬⁄U „Ò¥U–
„U◊‹Êfl⁄U ÃËŸ Ã⁄U„U ‚ „U◊‹Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ¬„U‹Êó‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§, ŒÍ‚⁄UÊ •ÊÁÕ¸∑§
•ı⁄U ÃË‚⁄UÊ ◊ŸÙflÒôÊÊÁŸ∑ – •ÊÁÕ¸∑§ „U◊‹Ê ÿ„U „ÒU Á∑§ •Ê¬∑§Ê ŸÈ$∑§‚ÊŸ
∑§⁄U Œ¥ª– ‚Ù‚¸ •ÊÚ»§ ß¢∑§◊ ∑§◊ ∑§⁄U Œ¥ª, Ê◊ËŸ „U«∏U¬ ‹¥ª– ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄UŸ
flÊ‹Ê •Ê¬∑§Ù ‹ÙªÙ¥ ∑§Ë Ÿ Ê⁄U ◊¥ Áª⁄UÊ∞ªÊ– ∑§÷Ë ∑§Ùß¸ ÊÙ⁄U ‚ ‚ÊÁ„U’-
’¢ŒªË ∑§„UÃÊ „ÒU– ÿ„U ◊ŸÙflÒôÊÊÁŸ∑§ „U◊‹Ê „ÒU– •Ê¬ ŒÈπË Ÿ „UÙŸÊ– ∞∑§
’Ê⁄U •»§flÊ„U ©U«∏UË Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ’¢ŒªË flÊ‹Ê ¡‹ ◊¥ ¬„UÈ°ø ªÿÊ „ÒU– ÿ„U „ÒU
◊ŸÙflÒôÊÊÁŸ∑§ „U◊‹Ê– ∞∑§ ’Ê⁄U •$»§flÊ„U ©«∏UË Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹Ê
ŒÙ ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¢ ∑§Ù ‹∑§⁄U ÷Êª ªÿÊ „ÒU– •Ê¬ Áø¢ÃÊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ–
∞∑§ Ÿ ◊È¤Ê Ê◊ËŸ ŒÊŸ ŒË, ∑§„UÊ Á∑§ ¡’ ◊⁄U ¡Ê™°§ ÃÙ ◊⁄UÊ ‚¢S∑§Ê⁄U
ªÈL§ ◊ÿÊ¸ŒÊ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ– ◊⁄UË Á∑§«UÁŸUÿÊ° $π⁄UÊ’ „Ò¥U, ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
¬Ê ⁄U„UÊ „Í°U, ¡ÊŸÃÊ „Í°U Á∑§ ¡ÊŸÊ „ÒU–
¬„U‹ ÃÙ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ◊Ê‹Í◊ Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ Á¬á«U-ŒÊŸ ÄÿÙ¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
ÿ„U ß‚Á‹∞ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •Êà◊Ê ÷≈U∑§ ⁄U„UË „ÒU ÃÙ Á¬á«U ◊¥ flÊÁ¬‚ •Ê
¡Ê∞– „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •◊⁄U ‹Ù∑§ ªÿË •Êà◊Ê, •ÊÿªË „UË Ÿ„UË¥
flÊÁ¬‚ ÃÙ ÄÿÙ¢ ∑§⁄¥U Á¬á«U-ŒÊŸ? ‚ÊÃ »§⁄U ÄÿÙ¥ ‹Ã „Ò¥ ‡ÊÊŒË ◊¥, ÿ„U ÷Ë
‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÊÁ∑§ ‚ÊÃ ¡ã◊ Ã∑§ ‚ÊÕ ⁄U„¥U– „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U
Á∑§ •ª‹Ê ¡ã◊ „UË Ÿ„UË¥ „UÙŸÊ „ÒU, ß‚Ë ¡ã◊ ∑§Ê ◊Ê◊‹Ê „ÒU ÃÙ ‚ÊÃ »§⁄U
ÄÿÙ¥ ∑§⁄¥U? „U◊ Á¬á«U Ÿ„UË¥ Œ ⁄U„U „Ò¥U– Á¬á«UÊ ÃÙ Ã’, ¡’ ÷ÍÃ ’Ÿ ⁄U„UÊ „Ù
ÃÙ ©U‚ $πÃ⁄U ‚ ’øÊŸ ∑§ Á‹∞ ŒÃ „Ò¥U– ¬⁄U „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ „U◊Ê⁄UÊ
•ÊŒ◊Ë ‚Ã‹Ù∑§ ¡ÊÿªÊ–
„U◊ „UÁ⁄UmÊ⁄U ◊¥ Áfl‚Á¡¸Ã ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U? ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ∑§◊¸∑§Êá«U ÷Ë
∆UË∑§ ‚ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ∆UË∑§-∆UË∑§ ¡ÊŸÃÊ „Í°U– ◊ÊãÿÃÊ „ÒU Á∑§ ª¢ªÊ ¡Ë
◊¥ ¬˝ÃÊà◊Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊÃË „ÒU– „U◊ ª¢ªÊ ¡Ë ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U– ∑§ß¸ ‹Ùª
„Ò¥U ¡Ù ∑§ß¸-∑§ß¸ «ÈU’Á∑§ÿÊ° ‹ªÊ∑§⁄U •ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§ ÷ÍÃ-¬˝Ã Ÿ„UË¥ ¡ÊÃ „Ò¥U–
ŒÍ‚⁄UË •Ù⁄U „U◊ ŒÊfl ∑§ ‚ÊÕ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ŸÊ◊ ∑§ •Êª ÷ÍÃ-¬˝Ã Ÿ„UË¥
Á≈U∑¥§ª– ÃÙ Á»§⁄U „U◊ ∞‚Ê ÄÿÙ¥ ∑§⁄¥U! ŸÁŒÿÊ° ÃÙ ‚÷Ë ªÈáÊ∑§Ê⁄UË „Ò¥U, ª¢ªÊ ¡Ë
∑§Ê •¬ŸÊ „UË ◊„Uàfl „ÒU– ÿ„U ¬„UÊ«∏UÙ¥ ‚ πÊŒ flÊ‹Ë Á◊^ÔUË ‹ÊÃË „Ò¥U, ¡Ù
’«∏UË ‹Ê÷ŒÊÿ∑§ „ÒU– „U◊ ŸÁŒÿÙ¥ ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
¡’ ÷Ë •ÊŒ◊Ë ◊⁄UÃÊ „ÒU ÃÙ ÄÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– •ÕË¸ ∑§Ù ‡◊‡ÊÊŸ ◊¥ ‹
¡ÊÃ „Ò¥U, SŸÊŸ ∑§⁄UflÊÃ „Ò¥U, Á∑˝§ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ¬ÈòÊ ª¢ªÊ ¡‹ ‹ÃÊ „ÒU •ı⁄U
ªÊÿòÊË ◊¢òÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÁøÃÊ ∑§ øÊ⁄UÙ¥ •Ù⁄U Á¿U«∏U∑§ÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– flÙ ‚ÊÃ
¬Á⁄U∑˝§◊Ê∞° ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÿ„U ß‚Á‹∞ Á∑§ ’ÊŒ ◊¥ ÷Ë ¬˝ÃÊà◊Ê∞° Ÿ„UË¥ •Ê∞
•Êà◊Ê ∑§Ù ‹Ÿ– Ÿ„UË¥ ÃÙ ’ÊŒ ◊¥ flÙ •Ê ¡ÊÃË „Ò¥U– „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
ªÈL§◊¢òÊ ∑§⁄UÃ ø‹ŸÊ, Ÿ„UË¥ •Êÿ¥ªË ¬˝ÃÊà◊Ê∞°– ∑§„UÊ° ª‹Ã „Ò¥U „U◊! „U◊
•ÁªA ∑§ ‚¬Íº¸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
ÃÙ ©U‚∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U ¿ÍU≈UÊ ÃÙ ¬Êπá«UË Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹
„U◊¥ ‡ÊÊÁŒÿÙ¥ ◊¥ ’È‹ÊÃ „UË Ÿ„Ë¥ „Ò¥U– ©U‚Ÿ ªÊ°fl ∑§ ∞∑§ ªÈá«U ‚ ∑§„UÊ– flÙ
∞∑§ ∑§◊¸∑§Êá«UË ∑§Ù ‹ •ÊÿÊ •ı⁄U ¡’⁄UŸ ©U‚∑§Ê Á¬á«U-ŒÊŸ ∑§⁄UflÊÿÊ,
‚’ ∑§◊¸∑§Êá«U ∑§⁄UflÊÿÊ– ‚÷Ë ¬¢Õ flÊ‹ •¬Ÿ Ã⁄UË∑§ ‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÙ
‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹Ù¢ ¬⁄U ∑§Ùß¸ ’ÒŸ „ÒU ÄÿÊ! Á¡ã„UÙ¢Ÿ ∑§ß¸ ‚Ê‹ ¬„U‹ ’ÒŸ
‹ªÊÿÊ ÕÊ, ©Uã„¥U ŸÊŸË ÿÊŒ •Ê ªÿË ÕË– sÔÍ◊Ÿ ⁄UÊß≈U ∑§◊Ë‡ÊŸ ◊¥ ∑§‚
Á∑§ÿÊ ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑§ Á$π‹Ê$»§– Á»§⁄U ’ÊŒ ◊¥ ©Uã„UÙ¥Ÿ Á‹ÁπÃ ◊¥ ◊Ê$»§Ë ◊Ê°ªË
ÕË Á∑§ ÿ„U ‚’ •øÊŸ∑§ „UÙ ªÿÊ, „U◊¥ ¬ÃÊ Ÿ ø‹Ê– •Êª ∑È§¿U ∞‚Ê
„UÙªÊ ÃÙ „U◊ Á¡ê◊flÊ⁄U „UÙ¥ª– Ã’ fl∑§Ë‹ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •’ ÃÙ ©Uã„UÙ¥Ÿ
Á‹ÁπÃ ◊¥ ◊ÊÚ»§Ë ◊Ê°ª ‹Ë „ÒU, •’ ÃÙ ¿UÙ«∏U ŒÙ– Ã’ ¿UÊ«∏UÊ ÕÊ– ◊Ò¥ ÃÙ
Œı«∏UÊŸÊ øÊ„UÃÊ ÕÊ–
∞∑§ ÁŒŸ ◊⁄UÊ «U˛Êßfl⁄U •Ê ⁄U„UÊ ÕÊ, ŒÙ •ÊŒ◊Ë ŒÊM§ Á¬ÿ Õ, ◊⁄U
«˛UÊßfl⁄U Ÿ ∑˝§Ê‚ Á‹ÿÊ– flÙ ŒÙŸÙ¥ Ÿ ªÊ«∏UË •Êª ∑§⁄U∑§ ©U‚ ⁄UÙ∑§Ê, ∑§„UÊ Á∑§
ÃÍŸ ∑˝§Ê‚ ÄÿÙ¥ Á‹ÿÊ? ©U‚ ◊Ê⁄UÊ– ¡Ù ŒÊM§ ¬ËÃÊ „ÒU, flÙ ‚ÙøÃÊ „ÒU Á∑§
‚’‚ ÃÊ$∑§Ãfl⁄U „UË ◊Ò¥ „Í°U– ¬„U‹ ÃÙ •„¢U∑§Ê⁄U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÃÊ$∑§Ã „ÒU
„U◊◊¥– ŒÍ‚⁄UÊ ‚ÙøÃÊ „ÒU Á∑§ •Ä‹◊¢Œ ÷Ë ◊Ò¥ „Í°U– ŒÙ-ÃËŸ ÁŒŸ „UÙ ªÿ–
’ÊŒ ◊¥ ◊È¤Ê ¬ÃÊ ø‹Ê– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á⁄U¬Ù≈¸U ∑§⁄UÙ–
•ª⁄U Á‚h „UÙ ¡Ê∞ Á∑§ Á∑§‚Ë Ÿ ªÊ‹Ë ŒË „ÒU ÃÙ { ◊„UËŸ ‚ ÊÊ „ÒU,
•ª⁄U ∑§Ùß¸ ªflÊ„UË Œ Œ Á∑§ ª‹Ê ¬∑§«∏UÊ „ÒU ÃÙ ŒÙ ‚Ê‹ ∑§Ë ‚ ÊÊ „UÙ
¡ÊÿªË– ◊ÈÅÿ◊¢òÊË ¬⁄U ÷Ë •Ê¬ ‚ËœÊ ∑§‚ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– ÿÁŒ ¬ÈÁ‹‚
∑È§¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË „ÒU ÃÙ ¡ŸÁ„UÃ ÿÊÁø∑§Ê ŒÊÿ⁄U ∑§⁄U∑§ ∑§Ù≈¸U ◊¢ Œ ‚∑§Ã „Ò¥U–
ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ∑§Ê⁄¸UflÊ„UË ∑§⁄UÙ– ’ÊŒ ◊¥ ŒÙŸÙ¥ ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê∞, Á∑§‚Ë
Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹Ê ◊Ê◊‹Ê „ÒU, flÙ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏¥Uª– flÙ ¬¢Á«UÃ
∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ ◊Ê$»§ ∑§⁄U ŒÙ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á»§⁄U ÃÙ ‚÷Ë ∞‚ ∑§⁄UÃ ⁄U„¥Uª,
∞‚Ê ‚’∑§ Á‚πÊŸÊ „ÒU Á∑§ ’Ê∑§Ë ÷Ë ‚Ùø¥ª– flÙ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿı∑§⁄UË ø‹Ë
¡ÊÿªË, ◊Ê$»§ ∑§⁄UÙ, ◊Ò¥ •Ê¬∑§ ¬Ê°fl ¬«∏UÃÊ „Í°U, «U˛Êßfl⁄U ∑§ ÷Ë ¬Ê°fl ¬«∏UÃÊ
„Í°U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË „UË Ÿ„UË¥, Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ ÷Ë ∞‚Ê Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ– ¡¢ª‹ ⁄UÊ¡ $πà◊ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ „UË ÃÙ ‹Ù∑§Ã¢òÊ ’ŸÊÿÊ– •Ê¬
Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷Ë ¬⁄U‡ÊÊŸ Ÿ ∑§⁄¥U–
ÃÙ „U◊ ŒÈÁŸÿÊ ‚ ∑§„UÊ° •‹ª „UÙ ⁄U„U „Ò¥U! •Ê¬∑§Ù ∑È§¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU–
¬Í⁄UÊ Á‚S≈U◊ •¢Œ⁄U ‚ ’Œ‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ ‚◊Ê# ∑§⁄U
ÁŒÿÊ– ÿ„U „ÒU ◊ÙˇÊ ∑§Ê mÊ⁄U– ÿ„U Ÿ„UË¥ Á∑§ øÊ°Œ, ‚Íÿ¸ ŒπÊ ÃÙ ’ÊÃ „ÒU– flÙ
ÃÙ „ÒU „UË •¢Œ⁄U ◊¥– ...ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ◊Êß¸ ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ Áø¢ÃÊ ◊Ã ∑§⁄U, Á¡‚ ÁŒŸ
ŸÊ◊ ÁŒÿÊ, ©U‚Ë ÁŒŸ ÷⁄U¬Í⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU– „Ê°, Á‚◊ «UÊ‹Ë „ÒU ÃÙ ©U‚
π⁄UÊ’ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ◊Ò¥Ÿ ÁŸÿ◊ ’ÃÊ∞, flÙ ∞‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ „Ò¥U Á∑§ ¬Ê‹Ÿ Ÿ ∑§⁄U
¬Ê∞°– •Ê‚ÊŸ „Ò¥U– •Ê¬∑§Ù ∑§Ùß¸ ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸË „ÒU–
Ã⁄UË ∑Î§¬Ê ‚ÊÁ„U’, ‚’ ∑§Ê◊ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
∑§⁄UÃ „UÙ ÃÈ◊ „UË ‚ÊÁ„U’Ê, ◊⁄UÊ ŸÊ◊ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒUH
ŸÊ◊ ∑§ ‚◊ÿ ÄÿÊ øË Ê •Ê¬∑§Ë ‹Ë? „U⁄U∑§ ∑§ ¬Ê‚ ◊Í‹ ‚È⁄UÁÃ „ÒU,
flÙ ◊Ò¥Ÿ ¬∑§«∏U ‹Ë „ÒU– ©U‚ œÈŸ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥– ÿ„U ‹ªÊŸÊ „UË ÷ÁQ§ „ÒU– ¡≈UÊ
’…∏UÊŸÊ ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬ ŒÈÁŸÿÊ ‚ •¬Ÿ ∑§Ù •‹ª ◊„U‚Í‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
•Ê¬∑§Ê •’ ◊⁄U •‹ÊflÊ ∑§„UË¥ ◊Ÿ Ÿ„UË¥ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
¡Ù •Ê¬ ‚Èœ⁄U ªÿ, •Ê¬∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ‚’ ∑Î§¬Ê ‚ Á◊‹Ê
„ÒU, ŒÿÊ ‚ Á◊‹Ê „ÒU– •Ê¬ Á¬ÃÊ ∑§Ê •Œ’ ¬Í⁄UË Á¡¢ŒªË ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ÄÿÙ¥Á∑§
•Ê¬ ´§ÁáÊ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¡’ Ã∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ SflÊ°‚ „ÒU, ªÈL§ ∑§Ê
‡ÊéŒ ◊ÊŸŸÊ „ÒU– ©U‚ ÃÊ$∑§Ã Ÿ ‚ÈœÊ⁄UÊ „ÒU, •ª⁄U •Ê¬ ‚Èœ⁄U „Ò¥U– ’Ê∑§Ë ¬¢ÕÙ¥
∑§ ‹Ùª ª¢Œ ∑§Ê◊ ÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
∞∑§ ªÊ°fl ◊¥ ∞∑§ ’Í…∏U Ÿ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ ÃÙ ∑§ß¸ •ı⁄U ’Í…∏UÙ¥ Ÿ ÷Ë ŸÊ◊ ‹
Á‹ÿÊ– ∞∑§ ‹«∏U∑§ Ÿ „U◊Ê⁄‘U •ÊüÊ◊ ◊¥ •Ê∑§⁄U ŸÊ◊ ‹ Á‹ÿÊ– ©U‚∑§ ŒÊŒ
Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ∑§„UÊ° ¿U¬«∏UË ◊¥ ø‹Ê ªÿÊ „ÒU? flÙ ŒÍ‚⁄U ¬¢Õ ‚ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ
ÕÊ– ‹«∏U∑§ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊ê◊Ë Ÿ yÆ ‚Ê‹ ‚ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ „ÒU, ¬Ê¬Ê Ÿ ÷Ë yÆ
‚Ê‹ ‚ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ „ÒU, •Ê¬Ÿ {Æ ‚Ê‹ ‚ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ „ÒU– ¬⁄U •Ê¬ ¤ÊÍ∆U ÷Ë
’Ù‹ ‹Ã „Ò¥U, ◊Ò¥ •’ Á∑§‚Ë ‹«∏U∑§Ë ∑§Ë Ã⁄U»§ ŒπÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „Í°U, ¤ÊÍ∆U ÷Ë
¿UÙ«∏U ÁŒÿÊ „ÒU, x ◊„UËŸ „ÈU∞, ◊Ò¥ ßÃŸÊ ’Œ‹ ªÿÊ „Í°U– ◊È¤Ê •Ê¬ ¿U¬«∏UË ◊¥
‹ªÃ „Ò¥U, ŒÁ⁄UÿÊ ∑§Ë Ã⁄U»§ ø‹Ù ÿ„UÊ¢ ◊Ò¥ ªÿÊ „Í°U–
„U◊ ÿ„UÊ° ŒÈÁŸÿÊ ‚ ÁŸ⁄UÊ‹ „Ò¥U– ŸÊ◊ ∑§ ’ÊŒ ßÃŸÊ ’Œ‹ ¡Ê•Ùª Á∑§
ÿÁŒ ªÒ⁄UŸÊ◊Ë ’Ê¬ ÷Ë „UÙªÊ ÃÙ ’ªÊŸÊ ‹ªªÊ, •¬ŸÊ Ÿ„UË¥ ‹ªªÊ– ß‚
ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§ Á’ŸÊ ∑§Ùß¸ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ŸË⁄U‚ ‹ªªË
ŒÈÁŸÿÊ–
„U◊ ¡Ù ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥, flÙ ÿÙª ‚ ¬⁄U „Ò– ÿÙª ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „ÍU°, ¬⁄U
ÿÙª ‚ •Êà◊Ê Ÿ„UË¥ ¡ª ‚∑§ÃË, ÿ„U ∑§„U ⁄U„UÊ „ÍU°– ‚¢ÃÙ¥ ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ÁŸ⁄UÊ‹Ë „U,Ò
Á¡‚ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹Ê „UË ‚◊¤Ê ‚∑§Ê „ÒU– ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
Ÿ„UË¥ ÿ„U ÿÙª ôÊÊŸ ÃÈ⁄UËÿÊÃËÃ, ÿ„U ªÁÃ •∑§Õ ∑§„UÊŸË–
ÿÊŸË ÿ„U ÿÙª ‚ ¬⁄U ∑§Ë ’ÊÃ „ÒU– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§„UÊ ∑§„Uı¥ ∑§Á„U’ ∑§Ù ŸÊ„UË¥, ¡ÊŸÃ ‚¢Ã ‚È¡ÊŸË–
flŒ Ÿ ÷Œ ÷· ŸÁ„¢U ¡ÊŸÃ, ∑§Ù™§ ŒÃ Ÿ „UÊ◊ËH
ÿÊŸË ∑§„UŸ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊŸ flÊ‹Ë „ÒU, ß‚ ∑§fl‹ ‚¢Ã-¡Ÿ „UË ¡ÊŸÃ „Ò¥U,
flŒ ÷Ë ©U‚∑§Ë „UÊ◊Ë Ÿ„UË¥ ŒÃ „Ò¥U– ÿÊŸË flŒ ◊¥ ÷Ë ©U‚ ‚àÿ ∑§Ê ⁄U„USÿ
Ÿ„UË¥ „ÒU–
ø‹ŸÊ „ÒU ÃÈ¤Ê ŒÍ⁄U ◊È‚ÊÁ»§⁄U, ∑§Ê„U ‚Ùfl ⁄U.......
Á»§⁄U ÷Ë ‹Ùª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU– flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
„U◊Ê⁄UÊ ªÈÈL§ ¡Ë ÷Ë ÃÙ •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ¡ÊŸ ∑§ Á‹∞ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU–
÷ÊßÿÙ, ‚’ ŒÍœ ∞∑§ „UË ÃÙ Ÿ„UË¥ „ÒU Ÿ– ÷Ò¥‚ ∑§ ŒÍœ ∑§Ë •‹ª ÃÊ‚Ë⁄U
„ÒU, ªÊÿ ∑§ ŒÍœ ∑§Ë •‹ª ÃÊ‚Ë⁄U „ÒU, ’∑§⁄UË ∑§ ŒÍœ ∑§Ë •‹ª ÃÊ‚Ë⁄U „ÒU–
’∑§⁄UË ∑§ ŒÍœ ∑§Ê ÃÙ Œ„UË ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡◊ÃÊ– ÷Ò¥‚ ∑§Ê ŒÍœ ¬„U‹flÊŸ ‹Ùª
¬ËÃ „Ò¥U, ¬⁄U ¬…∏UŸ flÊ‹ ’ìÊÙ¥ ∑§Ù ªÊÿ ∑§Ê ŒÍœ Á¬‹ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¢Á∑§
÷Ò¥‚ ∑§ ŒÍœ ‚ ÁŒ◊Ê$ª ◊Ù≈UÊ „UÙÃÊ „ÒU– ¬⁄U flÙ ‚„UÃ ’ŸÊŸ ∑§ Á‹∞ ∆UË∑§
„ÒU– ÷Ò¥‚ ∑§Ê ’ìÊÊ ŒÍœ ¬Ë∑§⁄U ‚ÈSÃ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ¬⁄U ªÊÿ ∑§Ê ’¿U«∏UÊ ŒÍœ
¬Ë∑§⁄U ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU, »È§ÃË¸‹Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU– ªÊÿ ∑§ ŒÍœ ◊¥ ’«∏UÊ ªÈáÊ „ÒU– ∞∑§ „UË
’ÊÃ ÃÙ Ÿ„UË¥ „ÒU Ÿ– ß‚ Ã⁄U„U •ÊŒ◊Ë •ãŒ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ¡ÊŸ ∑§ Á‹∞
÷Ë ÷˝Á◊Ã „ÒU– ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ’Ê„U⁄UË ¬ÈSÃ∑§Ù¥ ‚ ôÊÊŸ •Á¡¸Ã ∑§⁄U
◊„UÊà◊Ê ‹Ùª ôÊÊŸ Œ ⁄U„U „Ò¥U–
ÿÁŒ Á∑§‚Ë ‚ ¬Í¿UÙ Á∑§ v| X | Á∑§ÃŸ „UÙÃ „Ò¥U ÃÙ flÙ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§
L§∑§Ù, •¬ŸÊ ∑§‹∑È§‹≈U⁄U …Í°U…∏UŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ß¢‚ÊŸ ’Ê„U⁄UË ©U¬∑§⁄UáÊÙ¥
¬⁄U Á«U¬¢«U „Ù ªÿÊ, •¬Ÿ •¢Œ⁄U ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§Ê ßSÃ◊Ê‹ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU,
•¬Ÿ •¢Œ⁄U ∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU–
ÿÁŒ „U◊ ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ë Ã⁄U»§ Œπ¥ ÃÙ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ Á¡‚Ÿ ¡Ù ÷Ë
¬∑§«∏U ⁄UπÊ „ÒU, ©U‚ ¬∑§«∏U ⁄UπŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU, ¿UÙ«U∏ŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ– Á∑§‚Ë
∑§Ë◊Ã ¬⁄U Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU–
„U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ ÄÿÊ „ÒU, ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ÷ÁQ§ ÄÿÊ „ÒU? „U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ ÿÙª-◊Êª¸
Ÿ„UË¥ „ÒU, „U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ Ã¬-◊Êª¸ Ÿ„Ë¥ „ÒU, „U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ ∑§◊¸-ÿÙª ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU,
„U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ ‚È⁄UÁÃ-ÿÙª •èÿÊ‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚’∑§Ê ◊Êª¸ ∞∑§ ŒÍ‚⁄U ‚
∑§„UË¥-∑§„UË¥ ¬⁄U Á◊‹ÃÊ „ÒU, ‚’∑§ ŒflË-ŒflÃÊ ∑§„UË¥ ∞∑§ ŒÍ‚⁄U ‚ Á◊‹Ã
„Ò¥U, ¬⁄U „U◊Ê⁄UÊ Á∑§‚Ë ‚ ∑È§¿U Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ– „U◊Ê⁄UË ÷ÁÄÃ ‚’‚ ¬⁄U „ÒU–
„U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ „ÒUó‚„U¡-◊Êª¸– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚¢ÃÙ¥ ‚„U¡ ‚◊ÊÁœ ÷‹Ë–
ªÈÈL§ ¬⁄UÃÊ¬ ¡Ê ÁŒŸ ‚ ¡ÊªË, ÁŒŸ ÁŒŸ •Áœ∑§ ø‹ËH
¡„°U ¡„°U «UÙ‹Í°U ‚Ù ¬Á⁄U∑˝§◊Ê, ¡Ù ∑§¿UÈ ∑§⁄ı¥ ‚Ù ‚flÊ–
¡’ ‚Ùflı¥ Ã’ ∑§⁄Uı Œá«UflÃ, ¬Í¡ı¢ •ı⁄U Ÿ ŒflÊH
∑§„ı¥ ‚Ù ŸÊ◊ ‚ÈŸı¥ ‚Ù ‚ÈÁ◊⁄UŸ, πÊ°fl Á¬ÿı¥ ‚Ù ¬Í¡Ê–
Áª⁄U„U ©U¡Ê«∏U ∞∑§ ‚◊ ‹πı¥, ÷Êfl Á◊≈UÊflı¥ ŒÍ¡ÊH
•Ê°π Ÿ ◊ÍŒı¥ ∑§ÊŸ Ÿ M§œı¥, ÃÁŸ∑§ ∑§CÔU ŸÁ„¢U œÊ⁄Uı–
πÈ‹ ŸÒŸ ¬Á„UøÊŸı¥ „°UÁ‚ „°UÁ‚, ‚ÈãŒ⁄U M§¬ ÁŸ„UÊ⁄UıH
‚’Œ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‚ ◊Ÿ ‹ÊªÊ, ◊Á‹Ÿ flÊ‚ŸÊ àÿÊªË–
™§∆UÃ ’Ò∆UÃ ∑§’„È°U Ÿ ¿ÍU≈ÒU, ∞‚Ë ÃÊ⁄UË ‹ÊªËH
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ÿ„U ©UŸ◊ÈÁŸ ⁄U„UŸË, ‚Ù ¬⁄Uª≈U ∑§⁄U ªÊß¸–
ŒÈπ ‚Èπ ‚ ¡Ùß ¬⁄U ¬⁄U◊¬Œ, ÃÁ„U ¬Œ ⁄U„UÊ ‚◊Êß¸H
•ÊÁ$π⁄U ÿ„U ‚„U¡-◊Êª¸ ÄÿÊ „ÒU? ‚„U¡ ∑§„UÃ „Ò¥U •Ê‚ÊŸ ∑§Ù– ◊Êª¸
∑§„UÃ „Ò¥Uó⁄UÊSÃ ∑§Ù– ÿÙª-◊Êª¸ ÄÿÊ „ÒU? ∑§Á∆UŸ „ÒU– ÿÙª ◊¥ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§
Œ‚Ù¥ ¬flŸÙ¥ ∑§Ù ß∑§_ÔUÊ ∑§⁄U∑§ ’˝rÊÔÊá«U ◊¥ ø…U∏Ê•Ù– Á»§⁄U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§
’Ê‹-’˝rÊÔøÊ⁄UË ⁄U„U∑§⁄U ¡¢ª‹ ∑§Ê ⁄UÊSÃÊ ¬∑§«∏UÙ, Ÿ¢ª „UÙ∑§⁄U ÉÊÍ◊Ù– „U◊
©Uã„¥U ∑§Ãß¸ ’È⁄U Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄„U „Ò¥U– ∑§◊ ‚ ∑§◊ fl ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ù ¬ÊŸ ∑§
Á‹∞ ßÃŸË ∑§Á∆UŸ ◊„UŸÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ÿÙª Á∑§ÿ ªÃ ◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙÿH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿÙª ‚ ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÙŸ flÊ‹Ë– •ª⁄U ÿÙª ∑§Ù ◊ÙˇÊ
∑§Ê ‚ÍòÊ ◊ÊŸ¥ ÃÙ ŒûÊÊòÊÿ, ‡ÊÈ∑§Œfl •ÊÁŒ ÿÙÁªÿÙ¢ ∑§ ÷Ë ÿÙªË Õ, ◊„UÊŸ
ÿÙªE⁄U Õ– ’ÊŒ ◊¥ ©Uã„¥U Á»§⁄U-w ªÈL§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÊ–
‡ÊÈ∑§Œfl ¡Ë ∑§Ê ◊„UÊÿÙªE⁄UÙ¥ ◊¥ SÕÊŸ „ÒU, ¬⁄U •ãÃÙÃªÃflÊ ©Uã„¥U ⁄UÊ¡Ê
¡Ÿ∑§ ∑§ ¬Ê‚ ¡ÊŸÊ ¬«∏UÊ– •ãÿ •ãÿ ´§Á·-◊ÈÁŸÿÙ¥ ∑§Ù ŒπÃ „Ò¥U ÃÙ
◊„UÊŸ ÿÙª ∑§⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ë ©Uã„¥U ◊Ÿ Ÿ ¬≈U∑§Ë Œ ŒË–
„UÊ°, ∞∑§ ’ÊÃ „ÒU Á∑§ ÿÙÁªÿÙ¥ ◊¢ •„¢U∑§Ê⁄U •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– flÙ •¬ŸË
‡ÊÁQ§ ‚ ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ù «U⁄UÊŸ ‹ªÃÊ „ÒU, ÉÊ◊á«U ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ¬⁄U ’«∏U ’«∏U
ÿÙÁªÿÙ¥ ∑§Ù ÷Ë ◊ÊÿÊ Ÿ ◊Á≈UÿÊ◊≈U ∑§⁄U ÁŒÿÊ– “ÿÙª Á∑§ÿ ªÃ ◊ÈÁQ§ Ÿ
„UÙÿ–” ¬⁄U ‹Ùª „Ò¥U Á∑§ Á»§⁄U ÷Ë ‹ª „Ò¥U– Á»§⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÃËÕÙZ
◊¥ Ÿ„UÊŸ ‚ ÷Ë ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÙªË– „U◊ Á∑§‚Ë ∑§Ê Áfl⁄UÙœ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U–
∞∑§ „UÁ⁄UmÊ⁄U ◊¥ ¬á«UÊ „ÒU– flÙ ‚’∑§Ù ª¢ªÊ ¡Ë ◊¥ Ÿ„UÊŸ ∑§Ù ∑§„UÃÊ „ÒU–
◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ’Ê⁄U ©U‚‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ ‚ø ’ÃÊŸÊ Á∑§ •Ê¬ ∑§„UÊ° Ÿ„UÊÃ „Ò¥U? flÙ
’Ù‹Ê Á∑§ ÉÊ⁄U ◊¥– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊóÄÿÙ¥? ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„UÊ° ¬⁄U ∑§ß¸ ≈UŸ •ÁSÕÿÊ°
⁄UÙ Ê ¬«∏UÃË „Ò¥U– flÙ πÈŒ Ÿ„UË¥ Ÿ„UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„UÊ „Ò Á∑§
Ÿ„UÊ•Ù, ¬Ê¬ ∑§≈¥Uª– ÁfløÊ⁄U ÃÙ ∑§⁄UÙ Ÿ–
•ÊœË •ÁSÕÿÊ° ÃÙ ’„U ¡ÊÃË „Ò¥U •ı⁄U •ÊœË »Ò§Ä≈UÁ⁄UÿÙ¥ ◊¥ ¡ÊÃË „Ò¥U–
•Ê¬ ŒπÃ „UÙ¥ª Á∑§ ¬„U‹ ¡ÊŸfl⁄UÙ¥ ∑§Ë •ÁSÕÿÊ° ¬«∏UË „UÙÃË ÕË¥, ¬⁄U •’
Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË „Ò¥U– ÄÿÙ¥? ÄÿÙ¥Á∑§ }Æ L§¬ÿ Á∑§‹Ù Á’∑§ ⁄U„UË „Ò¥U flÙ– •ÁSÕÿÙ¥
‚ πÊŒ ’ŸÃË „ÒU–
◊Ò¥ •¬Ÿ •ÊüÊ◊ ◊¥ ∑§„UË¥ ÷Ë ÿÍÁ⁄UÿÊ ’ªÒ⁄U„U ßSÃ◊Ê‹ Ÿ„UË¥ „UÙŸ Œ ⁄U„UÊ
„Í°U– „U◊ ∑§^ÔU⁄UflÊŒË Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ÁfløÊ⁄U∑§ „Ò¥U– ¡Ù „U◊Ê⁄U ‹Ùª ‚÷Ë ∑§ ÉÊ⁄U ◊¥
÷Ù¡Ÿ Ÿ„UË¥ πÊ ⁄U„U „Ò¥U, flÙ ∞∑§ ÁfløÊ⁄U „ÒU– ÿÁŒ ªÒ⁄UŸÊ◊Ë ÷Êß¸ ÷Ë „ÒU ÃÙ
„U◊Ê⁄UÊ ŸÊ◊Ë ©U‚∑§ ÉÊ⁄U ÷Ë ÷Ù¡Ÿ Ÿ„UË¥ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ‡ÊÈhûÊÊ Ÿ„UË¥
„ÒU– ∞∑§ ◊⁄UÊ ŸÊ◊Ë •¬Ÿ ÷Êß¸ ∑§ ÉÊ⁄U ªÿÊ ÃÙ ©U‚Ÿ πÊŸ ∑§Ù ∑§„UÊ– ©U‚Ÿ
∑È§¿U Ÿ„UË¥ πÊÿÊ– flÙ ∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ ÃÍ ÃÍŸ œ◊¸ ’Œ‹ Á‹ÿÊ „ÒU– ©U‚Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ∑§Ùß¸ œ◊¸ Ÿ„UË¥ ’Œ‹Ê– ’ÊÃ ÿ„U „ÒU Á∑§ Œπ, Ã⁄UË ’Ë’Ë ¡ÍÃË
¬„UŸ∑§⁄U ⁄U‚Ùß¸ ◊¢ ¡Ê ⁄U„UË „ÒU, Ã⁄UÊ ‹«∏U∑§Ê Œπ ª¢Œ „UÊÕ ¬ÊŸË ◊¥ «UÊ‹ ⁄U„UÊ
„ÒU– Ã⁄U ÉÊ⁄U ◊¥ ‡ÊÈhûÊÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
∞∑§ ◊Èá«ÍU øÊÿ y-z Áª‹Ê‚ ß∑§_ÔU ¬ÊŸË ∑§Ë ’ÊÀ≈UË ◊¥ «UÊ‹ ⁄U„UÊ ÕÊ
•ı⁄U ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U øÊÿ «UÊ‹ÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ©U‚◊¥ Á∑§ÃŸÊ ª¢ŒÊ ¬ÊŸË ÕÊ–
∑§ßÿÙ¥ ∑§Ê ¡Í∆UÊ ÕÊ ©U‚◊¢– •Ê¬ „U◊Ê⁄UË ‚$»§Êß¸ ÃÙ ŒπÙ Ÿ– ÷Ù¡Ÿ ’ŸÊŸ
flÊ‹Ù¥ ∑§Ù ‚Í≈U •¬Ÿ ‚ Œ ⁄U„UÊ „Í°U– ∞∑§ „U¡∏Ê⁄U ‚Í≈U Œ ⁄U„UÊ „Í°U, ∑§Ùß¸ ¬Êª‹
ÃÙ Ÿ„UË¥ „UÙ ªÿÊ „Í°U– •Ê¬ „U◊Ê⁄UË ‡ÊÈhûÊÊ ÃÙ Œπ¥–
¡Ò‚Ê πÊßÿ •ÛÊ, flÒ‚Ê „UÙÿ ◊Ÿ–
¡Ò‚Ê ¬ËÁ¡ÿ ¬ÊŸË, ÃÒ‚Ë „UÙÿ flÊáÊËH
ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó
ÃËÕ¸ Ÿ„UÊÿ ªÃ ◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙÿ–
∞∑§ ◊Êß¸ „UÁ⁄UmÊ⁄U ‚ ∞∑§ •Ê⁄UÃË ‹∑§⁄U •Êß¸– ’«∏UË ◊°„UªË– ¬ËÃ‹ ∑§Ë
Á¡ÃŸË øË Ê¥ „Ò¥U, ◊È⁄UÊŒÊ’ÊŒ ◊¥ ’ŸÃË „Ò¥U– fl„UÊ° ‚ ∑§ß¸ øË Ê¥ ◊Ò¥Ÿ ◊°ªÊßZ–
¡Ù wÆ M§¬ÿ ∑§Ë •Ê⁄UÃË ÕË, fl„UË ◊Êß¸ „Á⁄mÊ⁄U ‚ vwÆ L§¬ÿ ∑§Ë ‹∑§⁄U
•Êß¸– ÿÊŸË ª¢ªÊ ¡Ë ◊¥ «ÍU’∑§Ë ‹ªÊŸ flÊ‹Ê { ªÈáÊÊ ◊ÈŸÊ$»§Ê ∑§◊Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
¡’Á∑§ ÿ„U ÁŸÿ◊ ∑§ Á$π‹Ê$»§ „ÒU– •Ê¬ ª˝Ê„U∑§ ‚ vw ¬˝ÁÃ‡ÊÃ ‚ ÿÊŒÊ
◊ÈŸÊ$»§Ê Ÿ„UË¥ ∑§◊Ê ‚∑§Ã– ÿ„U „ÒU œÙπÊ, ÿ„U „ÒU ∆UªË– ÿ„U ÷ÁQ§ ∑§Ê
‹ˇÊáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•Ê¬ „U◊Ê⁄UË øË Ê¢ ÷Ë ÃÙ ŒπÙ Ÿ, Á∑§ÃŸË ‚SÃË „Ò¥U– Á∑§ÃÊ’¥ vÆ L§¬ÿ
◊¥ Œ ⁄U„U „Ò¥U– ¡’Á∑§ flÙ ¡Ê‹¢œ⁄U flÊ‹Ê ‚⁄UŒÊ⁄U ¡Ë ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ªÈL§ ¡Ë
vz L§¬ÿ ◊¥ ŒÙ, ÿ„U ◊°„UªË ¬«∏UÃË „Ò¥U– „U◊¥ Á∑§‚Ë ÷Ë •Ù⁄U ‚ ¬⁄Uπ ‹ŸÊ–
◊Ò¥Ÿ ‡Ê„UŒ ‹Ë– flÙ ◊°„UªË Œ ⁄U„UÊ ÕÊ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ vÆÆ L§¬ÿ¥ ◊¥ „U◊
‚¢ªÃ ∑§Ù Œ ⁄„U „Ò¥U– z L§¬ÿ ’ÙÃ‹ ∑§ „Ò¥U, ~z L§¬ÿ ∑§Ë ‡Ê„UŒ ¬«∏UË– ◊Ò¥
ÃÈ¤Ê‚ vÆÆ L§¬ÿ ◊¥ ‹∑§⁄U ~z L§¬ÿ ◊¥ ∑Ò§‚ ŒÍ°! flÙ ∑§„UÊ Á∑§ vzÆ L§¬ÿ
∑§Ë ŒÙ, „U◊ ÃÙ v{Æ L§¬ÿ ∑§Ë Œ ⁄„U „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥, ◊Ò¥ ‚¢ªÃ ∑§Ù
ßÃŸË ◊°„UªË ‡Ê„UŒ Ÿ„UË¥ Œ ‚∑§ÃÊ „Í°U– ’ÊŒ ◊¥ ©U‚Ÿ ÕÙ«∏UÊ ∑§◊ Á∑§ÿÊ– flÙ
∑§„UÊ Á∑§ ’Ê∑§Ë ÷Ë ◊„¢UªË Œ ⁄U„U „ÒU¥– ÃÙ „U◊ ∑§„Ë¥ ÷Ë ¡ÈÀ◊ Ÿ„UË¥ ◊øÊ ⁄U„U „ÒU¥–
..ÃÙ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U Á∑§ ÷ªflÊŸ ∑§ ’«∏U ÷Q§ ÃÙ flÙ ŒπÙ Ÿ, ¡Ù wÆ
L§¬ÿ ∑§Ë øË Ê vwÆ L§¬ÿ ◊¥ Œ ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ∆Uª Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ©UŸ∑§Ê ¬ÑÍ
¬∑§«∏U∑§⁄U •Ê¬ ∑§„UÊ° ¬„È°UøÙª! Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷Ë Œπ ‹ŸÊ, ◊„UÊà◊Ê•Ù¥ ∑§Ù
÷Ë Œπ ‹ŸÊ, ’«∏UË ∆UªË ø‹ ⁄U„UË „ÒU– ÿÁŒ flÙ ◊°„UªË øËïÊ Œ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ
‚◊¤ÊŸÊ Á∑§ ∆UªË ∑§⁄U ⁄U„UÊ „UÒ–
∞∑§ ŸÊ◊Ë ‹«∏U∑§Ê •ÊÿÊ, ©U‚∑§Ê ‡ÊÙM§◊ ÕÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ z M§¬ÿ
∞∑§ ≈UË‡Ê≈U ¬⁄U ‹ÃÊ „Í°U– •Ê¬∑§Ë ŒÿÊ ‚ ⁄UÙ Ê ∑§Ë yÆÆ-zÆÆ ≈UË‡Ê≈U Á’∑§
¡ÊÃË „Ò¥U– ŒÙ-…UÊß¸ „U ÊÊ⁄U ⁄UÙ Ê ∑§Ê „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ’Ê∑§Ë ÷Ë „Ò¥U, ¬⁄U flÙ ◊°„UªË
ŒÃ „ÒU¥– ©UŸ∑§Ë Ÿ„UË¥ Á’∑§ÃË „ÒU ßÃŸË– ÃÙ „U◊ ÷Ë flÒ‚Ê „UË ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU–¢
¡„UÊ° wÆ L§¬ÿ ∑§Ë øË Ê vwÆ ◊¥ Á’∑§ ⁄U„UË „ÒU ÃÙ ‚⁄UÊ‚⁄U ∆UªË „ÒU–
•ª⁄U ∑§Ùß¸ ‚Ùø Á∑§ •Êà◊Ê ∑§Ê ©U‚‚ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ ÃÙ Ÿ„UË¥ „UÙªÊ–
∑È§¿U ‹Ùª „U◊Ê⁄U ¬˝Êª˝Ê◊ ◊¥ Á’ÉÊA «UÊ‹Ã „Ò¥U– ÷Ù¥¬Í ‹ªÊ ŒÃ „Ò¥U– ¡’ „U◊Ê⁄UÊ
¬˝Êª˝Ê◊ ‡ÊÈM§ „UÙÃÊ „ÒU ÃÙ flÙ •¬ŸÊ ∑§„UË¥ ªËÃ, ∑§„UË¥ ◊¢ÁŒ⁄U •ÊÁŒ ◊¥ ÷¡Ÿ
‹ªÊ ŒÃ „Ò¥U– ÿ ÷Q§Ù¢ ∑§ ‹ˇÊáÊ „Ò¥U ÄÿÊ?
..ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ßŸ øË ÊÙ¥ ‚ ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¥ Á◊‹Ÿ flÊ‹Ë „ÒU–
•Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ÿôÊ Á∑§ÿ ªÃ ◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙÿH
¬Êá«UflÙ¥ Ÿ •E◊ÉÊ ÿôÊ Á∑§ÿÊ– Á»§⁄U ÷Ë Ÿ⁄U∑§ ◊¥ ªÿ– ÷Êß¸, ‡ÊÊSòÊÙ¥
∑§Ù ©U∆UÊ∑§⁄U ¬…∏U ‹Ù Ÿ– Á»§⁄U Á„U◊Ê‹ÿ ◊¥ ª‹Ÿ ∑§Ù ªÿ, ¬⁄U Á»§⁄U ÷Ë
Ÿ⁄U∑§ ◊¥ ªÿ– ¬⁄U •Ê¬ ŒπŸÊ Á∑§ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ L§¬ÿ ÿôÊ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ß∑§_ÔU
Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U–
∞∑§ ŸÊ◊Ë ÕÊ, flÙ ’Ò¥∑§ •ÊÚ»§ ’«∏UıŒÊ ◊¥ ¡⁄UŸ‹ ◊ÒŸ¡⁄U ÕÊ– ©U‚∑§
÷Êß¸ ∑§Ù ∑§„UË¥ ¬ÊπÁá«UÿÙ¥ Ÿ «U⁄UÊÿÊ Á∑§ ÃÍ zÆ ‚Ê‹ ∑§ ’ÊŒ ◊⁄U ¡ÊÿªÊ–
flÙ «U⁄U ªÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ •’ ÄÿÊ ∑§M°§? ∑§„UÊ Á∑§ ◊„UÊ◊ÎàÿÈ¢¡ÿ ÿôÊ ∑§⁄UÊ–
Á»§⁄U ∑§„UÊ Á∑§ »§‹ÊŸÊ •ÊŒ◊Ë ’«U∏Ê •ë¿UÊ ÿôÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ß‚‚ ◊ıÃ ∑§Ù
¡ËÃ ‹ªÊ– flÙ ∑§„UÊ Á∑§ ∆UË∑§ „ÒU– •’ flÙ ŸÊ◊Ë ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ ©U‚
¬⁄U‡ÊÊŸ ∑§⁄U ÁŒÿÊ, ©U‚‚ z-{ ‹Êπ L§¬ÿ ∆Uª Á‹ÿÊ ¬ÊπÁá«UÿÙ¥ Ÿ– «UÊÚ0
‹Ùª ÷Ë ÃÙ ∞‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U– Á»§⁄U ∞¡ã≈U „UÙÃ „Ò¥U– ’ÊŒ ◊¥ Áªç≈U •ÊÃÊ „ÒU,
©U‚ ¬⁄U ÿ„U Ÿ„UË¥ Á‹πÊ „UÙÃÊ Á∑§ ÉÊÍ‚ „ÒU– fl„UÊ° Á‹πÊ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ Áªç≈U
„ÒU–
ÃÙ flÙ ’Ù‹Ê Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ø‹Ù ‚ÊÁ„U’ ∑§ ¬Ê‚– ¬⁄U
¬ÊπÁá«UÿÙ¥ Ÿ ¬^ÔUË ¬…∏UÊ ⁄UπË „ÒU– flÙ ≈UË◊ ‡ÊÊÁÃ⁄U „ÒU– ¬„U‹ «U⁄UÊÃ „Ò¥U, Á»§⁄U
œŸ ‹Í≈UÃ „Ò¥U– «UÊÚ0 ÷Ë ¬„U‹ «U⁄UÊÃÊ „ÒU– fl∑§Ë‹ ÷Ë «U⁄UÊ ŒÃÊ „ÒU–
∞∑§ ◊ÊS≈U⁄U ¡Ë Ÿ xÆ ∑§ŸÊ‹ ïÊ◊ËŸ ŒË– flÙ ’„ÈUÃ åÿÊ⁄UË ïÊ◊ËŸ „ÒU–
flÙ { ◊„UËŸ ‚ ’Ù‹ ⁄U„UÊ ÕÊ– ‚Ê°’Ê ∑§ •Êª ¬„UÊ«∏UÙ¥ ◊¥ „ÒU– flÙ ’Ù‹Ê Á∑§
∞∑§ ’Ê’ Ÿ fl„UÊ° ◊¢ÁŒ⁄U ’ŸÊ ⁄UπÊ „ÒU, ©U‚Ÿ x ∑§ŸÊ‹ ÉÊ⁄U ‹Ë „ÒU– ∑§„UË¥
•ı⁄U Ÿ ÉÊ⁄U ‹, •Ê¬ fl„UÊ° •¬ŸÊ •ÊüÊ◊ ’ŸÊ ‹Ù– flÙ ’Ê’Ê œ◊∑§Ë ÷Ë Œ
⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ◊ÊS≈U⁄U ∑§Ù ◊⁄UflÊ ŒÍ°ªÊ– ¬⁄U flÙ «U⁄U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§
ÁflflÊÁŒÃ ÃÙ Ÿ„UË¥ „ÒU Ÿ– ∑§„UÊóŸ„UË¥– ¡’ ◊Ò¥ fl„UÊ° ªÿÊ ÃÙ ’„ÈUÃ ŸÊ◊Ë
Á◊‹– ÃÙ ◊Ò¥ ∑§„UŸÊ øÊ„U ⁄U„UÊ „Í°U Á∑§ •Ê¬ ŒπŸÊ Á∑§ Á¡ÃŸ ÷Ë SÕÊŸ „UÙ¥ª
‚’ ÁflflÊÁŒÃ Á◊‹¥ª– Á∑§‚Ë ∑§Ë Á⁄UÁ ÊS≈U˛Ë Ÿ„UË¥ „UÙªË– ◊⁄UÊ ∞∑§ ©U‚Í‹
„ÒU– ÷Ù¬Ê‹ ◊¥ •ÊüÊ◊ ’ŸÊÿÊ ÃÙ ¬„U‹ ¬⁄UÁ◊‡ÊŸ ‹Ë– flÙ ’Ù‹ Á∑§ •Ê¬
•¬ŸË ïÊ◊ËŸ ¬⁄U ’ŸÊ ⁄U„U „Ò¥U, ÄÿÊ ¬⁄UÁ◊‡ÊŸ ‹ŸË– ÿ„UÊ° ∑§ß¸ ∞‚ „UË
’ŸÊÃ „Ò¥U– •Ê¬ ¬„U‹ ◊„UÊà◊Ê „Ò¥U, ¡Ù Á’ÁÀ«¢Uª ’ŸÊŸ ∑§Ë ¬⁄UÁ◊‡ÊŸ ‹ ⁄U„U
„Ò¥U– „U◊ ‚àÿ ¬⁄U ø‹ ⁄U„U „Ò¥U ÷Êß¸–
¡„UÊ° ¿U‹ „ÒU, ∑§¬≈U „ÒU, fl„UÊ° ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃË „ÒU– ∞∑§ ’Ê‹Ê∑Î§cáÊÊ
◊⁄UÊ ŸÊß¸ „ÒU– flÙ ◊⁄U ’Ê‹ ∑§Ê≈UÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ¿UÙ≈U ∑§⁄U, ¬⁄U flÙ
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ‚¢ªÃ «UÊ°≈UÃË „ÒU Á∑§ ßÃŸ ¿UÙ≈U ÄÿÙ¥ ∑§Ê≈U! ◊Ò¥
∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ’Ê‹ ◊⁄U „Ò¥U, ÃÍ ∑§Ê≈U– ÃÈ¤Ê ‚¢ªÃ ∑§Ê «U⁄U „ÒU, ◊⁄Ê «U⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU–
flÙ ¬…∏∏UÊ-Á‹πÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ¬⁄U ’ÊÃ ’«∏UË åÿÊ⁄UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ∞∑§ ø¬⁄UÊ‚Ë „Ò–
¡’ flÙ •¬Ÿ ∞‚. ∞ø. •Ù. ∑§Ù •¬ŸË ÷ÁQ§ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ∑§„UÃÊ ÃÙ flÙ
∑§„UÃÊ Á∑§ ÃÍ ◊È¤Ê ◊Ã Á‚πÊ, ◊È¤Ê ¬ÃÊ „ÒU, xÆ ‚Ê‹ ‚ ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U–
∞∑§ ÁŒŸ ©U‚Ÿ ŒπÊ Á∑§ flÙ ÉÊÍ‚ ‹ ⁄U„UÊ ÕÊ– ©U‚Ÿ ∑§„UÊóflÊ„U! •Ê¬Ÿ
xÆ ‚Ê‹ ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ ÿ„U ‚ËπÊ „ÒU– Á»§⁄U •Ê¬ yÆ ‚Ê‹ ∑§Ë „U«U Ä‹∑¸§
∑§ •Êª ¬Ë¿ øP§⁄U ∑§Ê≈UÃ ⁄U„UÃ „UÙ– ÿ„UË „ÒU •Ê¬∑§Ë ÷ÁQ§! flÙ Á»§⁄U
◊ÊŸÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ‚ìÊÊ ÷Q§ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ Ÿ flÊáÊË ◊¥ ∑§„UÊó
•¢Œ⁄U ‚$»§Ê ’Ê„U⁄U ‚$»§Ê, Á»§⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê„U π$»§Ê–
◊⁄UÊ ‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ ¡„UÊ° ¿U‹ „ÒU, ∑§¬≈U „ÒU, øÊ⁄U‚ı’Ë‚Ë „ÒU, fl„UÊ° ÷ÁQ§
∑Ò§‚Ë „UÙªË! ÷Q§ ∑§Ê ÃÙ ÿ„U ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
...ÃÙ „U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ „ÒUó‚„U¡– ‚„U¡ ÄÿÊ? ‚„U¡ ÿÊŸË •Ê¬∑§Ù ∑È§¿U
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó
ªÈL§ ‚¡ËflŸ ŸÊ◊ ’ÃÊ∞, ¡Ê∑§ ’‹ „¢U‚Ê ÉÊ⁄U ¡Ê∞H
“‚” ‚∑§Ê⁄UÊà◊∑§ ‡ÊéŒ „ÒU, “Ÿ” Ÿ∑§Ê⁄UÊà◊∑§ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U “•”
÷Ë Ÿ∑§Ê⁄UÊà◊∑§ ‡ÊéŒ „ÒU– ‚àÿ ∑§ •Êª “•” ‹ªÊ ÃÙ “•‚àÿ” „UÙ ªÿÊ–
‚¡ËflŸ– “‚” ÿÊŸË Á¡‚◊¥ ¡Ëfl „ÒU, ¡Ù ¡Ëfl ∑§ ‚Á„UÃ „ÒU– “•” ‹ªªÊ
ÃÙ ÿÊŸË Á¡‚◊¥ ¡ÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚¡Ëfl ÿÊŸË ¡ËÁflÃ– flÙ •Ê¬‚ ’ÊÃ
∑§⁄UÃÊ ø‹ªÊ, •Ê¬∑§Ù ‚◊¤ÊÊÃÊ ø‹ªÊ, •Ê¬∑§Ù ªÊß«U ∑§⁄UÃÊ ø‹ªÊ–
¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ÷Ë Á$π‹Ê$»§ „UÙ ¡Ê∞ ÃÙ ÷Ë •Ê¬ ¬⁄U‡ÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§Ã „Ò¥U,
flÙ ÃÊ$∑§Ã ’ÃÊÿªË Á∑§ ‚ÊÕ ◊¥ „Í°U, Áø¢ÃÊ ◊Ã ∑§⁄U– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
ÃÈê„¥U ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU, πÈŒ ôÊÊŸ „UÙ ¡ÊÿªÊ, πÈŒ „UË ‡ÊÁQ§ÿÊ° •Ê
¡Êÿ¥ªË– ◊Ò¥ •¬Ÿ „U⁄U ŸÊ◊Ë ∑§Ù ¬⁄U◊ ôÊÊŸË ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „Í°U– •Ê¬ ÷Í‹ Ÿ„UË¥
∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– ÿÁŒ ∑§⁄¥Uª ÃÙ ’ÊŒ ◊¥ ¬¿UøÊÃÊ¬ ∑§⁄UÊÿªË flÙ ÃÊ∑§Ã– flÙ
•Ê¬∑§Ù ÁŸ◊¸‹ ∑§⁄UÃË ¡ÊÿªË– •Ê¬∑§ ∑§◊¸ ’Œ‹ ¡Êÿ¥ª– ŸÊŸ∑§ Œfl ¡Ë
∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó¡Ò‚ •Ê∞ π‚◊ ∑§Ë flÊáÊË, ÃÒ‚ ’¡Ê™°§ ‚ÈŸÙ •Ù ‹Ê‹ÙH
∞∑§ ÁŒŸ ∞∑§ •flÃÊ⁄U Á‚¢„U Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¬„U‹ ◊È¤Ê ‹ªÃÊ ÕÊ Á∑§
◊È¤Ê‚ ’È⁄UÊ ß¢‚ÊŸ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ „ÒU, „U⁄U Ã⁄U»§ ‚ ◊Ò¥ ª¢ŒÊ ß¢‚ÊŸ ÕÊ, ¬⁄U •’
◊È¤Ê ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ◊È¤Ê‚ •ë¿UÊ ß¢‚ÊŸ ∑§Ùß¸ Ÿ„Ë¥ „ÒU– ∞∑§ ÁŒŸ ◊Ò¥ ªÊ«∏UË
ø‹Ê ⁄U„UÊ ÕÊ ÃÙ ŒÙ ‹«∏U∑§ ªÊÁ‹ÿÊ° ’∑§Ÿ ‹ª– ◊Ò¥ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ∑Ò§‚ ’ŒÊ¸‡Ã
∑§⁄U Á‹ÿÊ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ÷ÁQ§ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU– flÙ ∑§„UÊ Á∑§ ÷ÁQ§
∑§÷Ë Á∑§ÿÊ Ÿ„UË¥– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ‚à‚¢ª ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU– flÙ ∑§„UÊ Á∑§
‚à‚¢ª ÷Ë ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ‚ÈŸÃÊ „Í°U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U Œ‡Ê¸Ÿ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU, ¡Ù
◊Ò¥ ¬„U‹ Ÿ„UË¥ ’Ù‹ŸÊ øÊ„U ⁄U„UÊ ÕÊ– flÙ ∑§„UÊ Á∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄U ‹ÃÊ „Í°U– ÿ„U
Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃÊ „Í°U– ÿ„U „ÒUó‚„U¡ ‚„U¡ ¬Êßÿ–
ÃÙ ÿ„U ÃÊ$∑§Ã ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃË ø‹ªË– •Ê¬ ’Œ‹ ÃÙ ß‚◊¥ •Ê¬∑§Ê
•¬ŸÊ ∑§Ùß¸ ÿÙª Ÿ„UË¥ ÕÊ, •¬ŸË ∑§Ùß¸ ÃÊ$∑§Ã Ÿ„UË¥ ÕË– ß‚Á‹∞ ÿ„U
‚„U¡-◊Êª¸ „ÒU– •’ •Ê¬∑§Ù ’ÃÊŸÊ Ÿ„UË¥ „UÒ Á∑§ ¬Ê¬ ÄÿÊ „ÒU •ı⁄U ¬Èáÿ
ÄÿÊ „ÒU– ¡Ù ÷Ë •Ê¬∑§Ë ‚¢ªÃ ◊¥ •ÊÿªÊ flÙ ÷Ë Ã⁄U ¡ÊÿªÊ– •Ê¬∑§ ’ìÊ
◊¥ ÷Ë •Ê¬∑§Ë L§„UÊÁŸÿÃ ∑§Ë ◊„U∑§ •Ê ¡ÊÿªË– ÿ„U „UÒ „U◊Ê⁄UÊ ‚„U¡-
◊Êª¸ó
∑§Êª ¬‹≈U „¢U‚Ê ∑§⁄U ŒËŸÊ, ∑§⁄UÃ Ÿ ‹ÊªË ’Ê⁄U–
÷ÊßÿÙ! •Ê¬ ‚◊¤Ê¥ ÃÙ ‚„UË– ∑§÷Ë ∑È§¿U ‹Ùª ÕÙ«∏UÊ-w ‚◊¤ÊŸ ∑§
’ÊŒ ÷Ë ŸÊ◊ ‹Ÿ ‚ Á„Uø∑§Ã „Ò¥U– ©UŸ∑§Ë ‚◊SÿÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ ©Uã„UÙ¥Ÿ ∑§Ùß¸
•ı⁄U ªÈL§ Á∑§ÿÊ „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U fl ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ •’ ŒÍ‚⁄UÊ ªÈL§ ∑§⁄UŸ ¬⁄U
©Uã„¥U ¬Ê¬ ‹ªªÊ– Ÿ„UË¥, ∞‚Ê ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬ øÊ„¥U ÃÙ „U ÊÊ⁄U ªÈL§
∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– ¡’ Ã∑§ •Ê¬∑§Ù ‚ìÊÊ ªÈL§ Ÿ Á◊‹, ∞‚Ê ªÈL§ Ÿ Á◊‹ ¡Ù
•Ê¬∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ ∑§Ù ‚ŒÊ ∑§ Á‹∞ Á◊≈UÊ ‚∑§, Ã’ Ã∑§ •Ê¬ Ã‹Ê‡Ê
∑§⁄UŸÊ– ‹Á∑§Ÿ ¡’ ‚ìÊÊ ªÈÈL§ Á◊‹ ¡Ê∞ ÃÙ Á»§⁄U ’Ê∑§Ë ‚’ ÷Í‹∑§⁄U ©U‚Ë
∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ ‹ª ¡ÊŸÊ–
∞∑§ ŸÊ◊ ∑§Ù ¡ÊŸ ∑§⁄U, ŒÍ¡Ê Œÿ ’„UÊÿH
Á»§⁄U ∑§„UË¥ •ı⁄U ¡ÊŸ ∑§Ë ÊL§⁄UÃ Ÿ„UË¥ „ÒU, ‚’ fl„UË¥ ¬⁄U Á◊‹ ¡ÊÿªÊ–
¬⁄U ÿ„U Ÿ„UË¥ Á∑§ ¬„U‹ flÊ‹ ªÈL§ ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄¥U– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ÿ„U
ŒÙ· „ÒU–
„U◊ ∑§Ùß¸ ÷Ë ª‹Ã ’ÊÃ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ⁄U„U „Ò¥U– •Ê¬ „U◊Ê⁄UË ’ÊÃ ∑§Ù
‚◊¤Ê¥– •Ê¬ ÿ„U ◊Ã ‚Ùø¥ Á∑§ ∞∑§ ªÈL§ „U◊Ÿ Á∑§ÿÊ „ÒU, ÃÙ ŒÍ‚⁄Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
‚∑§Ã „Ò¥U– ÿÁŒ •Ê¬∑§Ù ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ Á¡‚ S∑Í§‹ ◊¥ •Ê¬∑§ ’ìÊ
¬…∏U ⁄U„U „Ò¥U, fl„UÊ° ¬…∏UÊß¸ •ë¿UË Ÿ„UË¥ „Ò¥U, fl„UÊ° ≈UËø⁄U •ë¿U Ÿ„UË¥ „Ò¥U ÃÙ •Ê¬
•¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ∑§Ù fl„UÊ° ‚ ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ◊¥ «UÊ‹Ã „Ò¥U, ¡„UÊ° •ë¿U ≈UËø⁄U
„UÙ¥– •Ê¬ ÄÿÙ¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U ∞‚Ê! Á’‹∑È§‹ ∆UË∑§ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U •Ê¬– •Ê¬
©UŸ∑§Ê ¡ËflŸ ’⁄U’ÊŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– ÷ÊßÿÙ, „U◊ ÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U
Á∑§ •¬ŸÊ ÿ„U ◊ÊŸfl øÙ‹Ê ’∑§Ê⁄U ◊Ã ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U ◊Ã ‚ÙøŸÊ Á∑§ ¡„UÊ°
•≈U∑§ „ÈU∞ „Ò¥U, fl„UË¢ ∆UË∑§ „Ò¥U– •Êª ’…∏UŸ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UŸÊ– øÊ„U ¬„U‹
÷Ë ∑§Ùß¸ ªÈL§ Á∑§ÿÊ „ÒU, ¬⁄U ÿÁŒ •Ê¬∑§Ù ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ flÙ ªÈL§ •Ê¬∑§Ù
‚àÿ ∑§Ë Ã⁄U»§ Ÿ„UË¥ ‹ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU, flÙ ªÈL§ ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ •Ê¬
‚ìÊ ªÈL§ ∑§Ë Ã‹Ê‡Ê ∑§⁄UŸÊ, ’Ò∆U Ÿ„Ë¥ ⁄U„UŸÊ– ÿ„U ◊ÊŸfl øÙ‹Ê ’∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ–
ŒûÊÊòÊÿ Ÿ wy ªÈL§ Á∑§ÿ Õ, ©Uã„¥U ¬Ê¬ Ÿ„Ë¥ ‹ªÊ– flÙ ◊„UÊŸ ÿÙªE⁄U
„ÈU∞– ‡ÊÈ∑§Œfl ◊„UÊŸ ÿÙªE⁄U Õ– ©Uã„UÙ¥Ÿ ’ÊŒ ◊¥ ⁄UÊ¡Ê ¡Ÿ∑§ ‚ ŒËˇÊÊ ‹Ë
ÕË, ÄÿÙ¢Á∑§ flÙ ÕÙ«∏UÊ •Êª Õ ©UŸ‚– ÿÙªË ÃÙ ’„ÈUÃ Á◊‹ ¡ÊÃ „Ò¥U, ¬⁄U
ÿÙªE⁄U ∑§Ê‹Ê¢Ã⁄U ◊¥ ∑§fl‹ ¿U— „UË „ÈU∞– ¡’ flÙ ∞‚Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ÃÙ ∑È§¿U
’ÊÃ „UÙªË Ÿ– ÿÊŸË flÙ ©U‚Ë ¡ã◊ ◊¥ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§Ë Ã‹Ê‡Ê ◊¥ Õ– ¡’
‡ÊÈ∑§Œfl ∑§Ù ‹ªÊ Á∑§ ⁄UÊ¡Ê ¡Ÿ∑§ ◊È¤Ê‚ •Êª ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ •Êª ’…∏UŸ ∑§
Á‹∞ •¬ŸÊ •„¢U∑§Ê⁄U ¿UÙ«∏U∑§⁄U ¤ÊÈ∑§ ªÿ ©UŸ∑§ •Êª– ÷ÊßÿÙ, ‚ÙøÙ ÃÙ
‚„UË! •Êª ’…∏UŸ ∑§Ë ÃÙ ‚ÙøÊ– „UÊ°, ¡’ •Ê¬∑§Ù ‹ª Á∑§ •’ „U◊¥ ¬Í⁄U
ªÈL§ Á◊‹ ªÿ „Ò¥U Ã’ •Ê¬∑§Ù Á»§⁄U ∑§„UË¥ ÷≈U∑§Ÿ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ Ÿ„UË¥ „ÒU– Á»§⁄U
ÃÙ ∞‚Ê „UË „ÒU Á∑§ ‚◊Èº˝ ◊¥ ªÙÃÊ ◊Ê⁄UÃ-w •øÊŸ∑§ „UË⁄UÊ Á◊‹ ¡Ê∞ •ı⁄U
•Ê¬ ©U‚ ¬ÈŸ— »¥§∑§∑§⁄U ∑§Ùß¸ ¬àÕ⁄U …Í°U…∏UŸ ‹ª ¡Ê∞°– ∞‚Ê ÷Ë Ÿ „UÙ–
ß‚∑§ Á‹∞ ªÈL§ ∑§Ë ¬⁄Uπ ’„ÈUÃ ÊM§⁄UË „ÒU– •Ê¬ ŒπŸÊ Á∑§ ªÈL§ ¬Í⁄UÊ „ÒU Á∑§
Ÿ„UË¥–
ÄÿÊ flÙ •Ê¬∑§Ù ‚¢‚Ê⁄-‚Êª⁄U ‚ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ¬Ê⁄U ‹ ¡Ê ‚∑§ÃÊ
„ÒU ÿÊ Ÿ„UË¥– ∑§„UË¥ flÙ •Ê¬∑§Ù ∑§◊Êß¸ ◊¥ ÃÙ Ÿ„UË¥ ‹ªÊ ⁄U„UÊ– ÿÁŒ ∞‚Ê „ÒU
ÃÙ Á∑§ŸÊ⁄UÊ ∑§⁄U ‹ŸÊ– ÄÿÙ¥Á∑§ •¬ŸË ∑§◊Êß¸ ‚ „UË ¿ÍU≈UŸÊ „UÙÃÊ ÃÙ •Ê¬
∑§’ ∑§ ¿ÍU≈U ªÿ „UÙÃ– •¬ŸË ∑§◊Êß¸ ‚ ∑§÷Ë ÷Ë ∑§Ùß¸ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ
‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚∑§Ê ◊Ã‹’ ‚◊¤ÊŸÊ Á∑§ ªÈL§ ¡Ë πÈŒ ÷Ë ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê „ÒU–
ÿÁŒ „ÈU•Ê „UÙÃÊ ÃÙ ©U‚◊¥ ÃÊ$∑§Ã „UÙÃË Á∑§ •Ê¬∑§Ù •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ¬Ê⁄U
∑§⁄U ŒÃÊ, ∑§◊Êß¸ ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ ∑§„UÃÊ– ÿÁŒ flÙ fl„UÊ° Ã∑§ ¬„È°UøÊ „UÙÃÊ ÃÙ
∑§Ãß¸ •Ê¬∑§Ù ÿ„U Ÿ„UË¥ ∑§„UÃÊ Á∑§ ÃÍ ∑È§¿U ∑§⁄U–
ÿÁŒ •Ê¬∑§Ù ◊Èê’ß¸ ◊¥ ∑§„UË¥ ¡ÊŸÊ „ÒU ÃÙ •Ê¬∑§Ù ∑§Ùß¸ ∞‚Ê Á◊‹
¡ÊÃÊ „ÒU ¡Ù ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ flÙ fl„UÊ° „UÙ∑§⁄U •ÊÿÊ „ÒU, ¡ÊŸÃÊ „ÒU fl„UÊ° ∑§ ’Ê⁄U
◊¥– ÿÁŒ flÙ ∑§fl‹ ⁄UÊSÃÊ ’ÃÊ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ∑È§¿U ‚¢‡Êÿ •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¬ÃÊ
Ÿ„UË¥, πÈŒ ªÿÊ „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥– ÿÁŒ flÙ ‚ÊÕ ‹∑§⁄U Ÿ„UË¥ ø‹Ê ¡ÊÃÊ, ÃÙ ∞‚
„UË ÷≈U∑§ŸÊ ¬«∏UªÊ....•Ÿ¡ÊŸ ⁄UÊ„UÙ¥ ◊¥– ÷ÊßÿÙ, fl„UÊ° ÃÙ •Ê¬ Á»§⁄U ÷Ë
Á∑§‚Ë ∑§Ù ¬Í¿U∑§⁄U ÷Ë ¬„È°Uø ‚∑§Ã „Ò¥U, ¬⁄U •¢Œ⁄U ◊¥ ∑Ò§‚ ¡Ê•Ùª! fl„UÊ° ÃÙ
÷≈U∑§Êfl „UË ÷≈U∑§Êfl „ÒU, ⁄UÊ„U ’ÃÊŸ flÊ‹Ê ÃÙ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ Á◊‹ªÊ, ©U‹≈UÊ
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ‚ŸÊ ÷Ë ÷≈U∑§ÊÿªË– ß‚Á‹∞ ß‚ ’ÊÃ ∑§Ù ªÊ°∆U ◊Ê⁄U∑§⁄U ⁄Uπ
‹ŸÊ Á∑§ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UŸ ¬⁄U ÷Ë •∑§‹ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø
¬Ê•Ùª– ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ ∑§Ê ‚ÊÕ øÊÁ„U∞– flÙ ÿ„U ÕÙ«∏UÊ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ∞‚-w
⁄UÊSÃÊ „ÒU ø‹ ¡Ê∞¢– ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ fl„UÊ° ‹∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U‚◊¥ ÃÊ$∑§Ã „ÒU, ¬⁄U
•Ê¬ •÷Ë ’ìÊ „Ò¥U– flÙ •Ê¬∑§Ù ÷≈U∑§Ÿ ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃÊ–
•’ flÙ ¬„È°UøÊ „ÈU•Ê „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ ÷Ë •Ê¬∑§ Á‹∞ ∞∑§
‚◊SÿÊ „UÙ ‚∑§ÃË „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ‚÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ „U◊ ¬„È°Uø „ÈU∞ „Ò¥U–
¬„U‹ ŒπŸÊ „UÙªÊ Á∑§ ÄÿÊ flÙ ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ ∑§ ‹ˇÊáÊÙ¥ ∑§Ù ¬Í⁄UÊ ∑§⁄U ⁄U„Ê „Ò¥U Á∑§
Ÿ„UË¥– ŒπŸÊ „UÙªÊ Á∑§ flÙ ’Ê‹’˝rÊÔøÊ⁄UË „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥, ÿÊ ºπŸÊ ÉÊ⁄U mÊ⁄U
¿UÙ«∏U∑§⁄U ÉÊ⁄U ‚ ‚ãÿÊ‚ Á‹ÿÊ ÿÊ Ÿ„UË¥, ŒπŸÊ „UÙªÊ Á∑§ flÙ •¬ŸË ∑§◊Êß¸
‚ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥– ŒπŸÊ „UÙªÊ Á∑§ ∑§„UË¥ flÙ ◊Ê°ª ÃÙ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ „ÒU–
ÿÁŒ flÙ •Ê¬∑§ ¬Ò‚ ‚ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ Á∑§ŸÊ⁄UÊ ∑§⁄U ‹ŸÊ–
‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ¬¢Õ •Ê¬∑§Ù ‚àÿ ∑§Ë ⁄UÊ„U ¬⁄U ‹ ¡ÊŸ ∑§ Á‹∞ „UË
¬ÊπÁá«UÿÙ¥ ‚ ‚ÊflœÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •Ê¬ ß‚ ’ÊÃ ∑§Ù ‚◊¤Ê¥– „◊ Á∑§‚Ë
∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U, ÿ„U „U◊Ê⁄UÊ ‹ˇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– „U◊ ÃÙ ∑§fl‹ „U⁄U∑§ ∑§Ê
ÿÕÊÕ¸ ◊ÍÀÿÊ¢∑§Ÿ ’ÃÊ ⁄U„U „Ò¥U– ÄÿÊ vÆ ∑§Ù vz ‚ ¿UÙ≈UÊ ∑§„UŸÊ vÆ ∑§Ë
ÁŸ¢ŒÊ „ÒU– Ÿ„UË¥, ÿ„U ÃÙ vÆ ∑§Ê ÿÕÊÕ¸ ◊ÍÀÿÊ¢∑§Ÿ „ÒU– „U◊ •Ê¬∑§Ù „U⁄U∑§ ∑§Ë
¬„È°Uø ’ÃÊ ⁄U„U „Ò¥U– „U◊ ÿ„U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¡Ù •¬ÍáÊ¸ ªÈL§ „Ò¥U, flÙ •Ê¬∑§Ë
•Êà◊Ê ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– „Ê°, •Ê¬ ∑È§¿U Á⁄UÁhÿÊ°, Á‚ÁhÿÊ°
¬˝Ê# ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– ¬⁄U ÿ „UË ÃÙ ∑§Ê‹ Ÿ •Ê¬∑§Ù ©U‹¤ÊÊŸ ∑§ Á‹∞ ⁄UπË¥
„Ò¥U ÃÊÁ∑§ •Ê¬ ‚àÿ ∑§Ë Ã⁄U»§ Ÿ ¡Ê∞°– Á»§⁄U ¡Ù •Ê¬∑§Ù ßŸ◊¥ ©U‹¤ÊÊ ⁄U„UÊ
„ÒU, flÙ ∑§Ê‹ ∑§Ê „UË ÃÙ ’¢ŒÊ „ÈU•Ê Ÿ– ß‚Á‹∞ •Ê¬∑§Ù ’øŸ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„UÊ
„Í°U Á∑§ ‚àÿ ªÈL§ ∑§Ë πÙ¡ ∑§⁄UÙ, ß‚ ¡ËflŸ ∑§Ù ¤ÊÍ∆U ªÈL§•Ù¥ ∑§Ë ÷¥≈U Ÿ
ø…∏UÊ•Ù–
‚’ Á◊Á‹ ‹Êª ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚flÊ

•Êª ÷Q§ ÷ÿ ’„ÈU ÷Ê⁄UË– ∑§⁄UË ÷ÁQ§ ¬⁄U ÿÈÁQ§ Ÿ œÊ⁄UËH
∑§Ê‹Ê¢Ã⁄U ◊¥ ’„ÈUÃ ÷Q§ „ÈU∞– ÿ„U ÷ÁQ§ ÄÿÊ „ÒU? ÷ÁQ§ ¬⁄U •Ê¡
ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ’«∏U ‡ÊÙœ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U– ŸÊŸÊ ◊Ã-◊ÃÊ¢Ã⁄U „Ò¥U, •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ¬˝‹ÙÁ÷Ã
Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ß‚ ÷ÁQ§ ‚ •Ê¬ ◊ÈQ§ „UÙ ¡Êÿ¥ª– •ÊŒ◊Ë ∑§Ù »Ò§‚‹Ê
∑§⁄UŸÊ ◊ÈÁ‡∑§‹ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§ Á‹∞ Á∑§‚ ÷ÁQ§ ◊¥ •Ê∞°– ¡„UÊ°
÷Ë ◊ÈÁQ§ ∑§Ë ’ÊÃ •ÊÃË „ÒU ÃÙ ◊ÙˇÊ ∑§Ë ¡ŸŸË ÷ÁQ§ „ÒU– $»§‚‹ ’ÙŸ ∑§Ë
’ÊÃ •ÊÃË „ÒU ÃÙ ©U‚∑§Ë ¡ŸŸË „ÒUó’Ë¡– ß‚ Ã⁄U„Uó
÷ÁQ§ Ÿ‚ŸË ◊ÈÁQ§ ∑§Ë, ‚¢Ã ø…∏U ‚’ œÊÿ–
Á¡Ÿ Á¡Ÿ ◊Ÿ •Ê‹‚ Á∑§ÿÊ, ¡ã◊ ¡ã◊ ¬¿UÃÊÿH
÷ÁQ§ ◊ÙˇÊ ∑§Ë ‚Ë…∏UË „ÒU– ß‚Á‹∞ ÷ÁQ§ ∑§Ù ∆UË∑§ ‚ ‚◊¤Ê¥– ÊM§⁄U
‚¢‚Ê⁄U ∑§ ‹Ùª ÁflÁflœ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ÷ÍÃÙ¥ ∑§Ë ÷ÁQ§
∑§⁄U ⁄U„UÊ „UÒ, ∑§Ùß¸ ¬¢ø ÷ıÁÃ∑§ ÃàflÙ¥ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§Ùß¸ ¿U¬«∏UË
∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– „U⁄U ∑§Ùß¸ ‚¬ˇÊ ∑§Ê ◊á«UŸ •ı⁄U Áfl¬ˇÊ ∑§Ê πá«UŸ
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ‚÷Ë •¬ŸË ÷ÁQ§ ∑§Ê ◊„UÊà◊ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U– ‚÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U
Á∑§ ¡Ù ÷ÁQ§ „U◊ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„UË ‚„UË „ÒU– ∞‚ ◊¥ •Ê◊ •ÊŒ◊Ë ©U‹¤ÊŸ
◊¥ „ÒU– •’ ◊⁄UË Ÿ$∑§‹ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ „U⁄U ◊Êª¸ ∑§Ê •ÊŒ◊Ë ÷⁄Ù‚ ‚ ∞∑§ ’ÊÃ
’Ù‹ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ¡Ù øË Ê „U◊Ê⁄U ¬Ê‚ „ÒU, ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄U flÙ •÷Ë ÕÙ«∏UÊ
ÉÊÈ◊Ê-Á»§⁄UÊ∑§⁄U ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U–
ÃÙ ÷ÊßÿÙ, ÷ÁQ§ ∑§Ù ∆UË∑§ ‚ ‚◊¤ÊŸÊ „UÙªÊ– ‚’ Á◊‹Ê∑§⁄U ∞∑§
øË Ê •ı⁄U Œπ¥ª– Á¡ÃŸË ÷Ë ÷ÁQ§ÿÊ° „Ò¥U, •Áœ∑§Ã⁄U ¬Ê°øU ŸÊ◊Ù¥ ∑§Ë
Ã⁄U»§§ ÉÊÍ◊ ⁄U„UË „Ò¥U– ∑§Ê$»§Ë ¬¢ÕU „Ò¥U, •Ù¥∑§Ê⁄U ∑§Ë ÷ÁQ§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, ∑§Ê$»§Ë
‚Ù„¢U ∑§Ë ÷ÁQ§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U– •Êÿ¸ ‚◊Ê¡, flŒÊ¢ÃË •ÊÁŒ •Ù¥∑§Ê⁄U ∑§Ë ÷ÁQ§
∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥ó “•Ù¥∑§Ê⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ¡ÊŸÙ–”
∑§Ê»§Ë ◊¢ ‚Ù„¢U ∑§Ê ¬˝ø‹Ÿ „ÒU– flÙ ÿ„U ŸÊ◊ ŒÃ „Ò¥U, ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÿ„UË
ŸÊ◊ „ÒU– ∑§Ê$»§Ë ¬¢Õ ‚Ù„¢U ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U ∑§Ê$»§Ë ÖÿÊÁÃ
40
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– Á¡ÃŸ ÷Ë ¬¢Õ „Ò¥U, ¬Ê°ø ‡ÊéŒÙ¥ ∑§ ßŒ¸-
ÁªŒ¸ „UË ÉÊÍ◊ ⁄U„U „Ò¥U–
’Ê⁄UË∑§Ë ◊¥ ©UÃ⁄U¢ ÃÙ flŒ ◊¥ ‚„UdÙ¥ ŸÊ◊ „Ò¥U– Á‡Êfl¡Ë ∑§ ÷Ë ∞∑§ „U ÊÊ⁄U
ŸÊ◊ „Ò¥U, ÁflcáÊÈ ¡Ë ∑§ ÷Ë ∞∑§ „U ÊÊ⁄U ŸÊ◊ „Ò¥U, ’˝rÊÔÊ ¡Ë ∑§ ÷Ë ∞∑§ „U ÊÊ⁄U
ŸÊ◊ „Ò¥U– •Êl-‡ÊÁQ§ ∑§ ÷Ë ∞∑§ „U ÊÊ⁄U ŸÊ◊ „Ò¥U– ∑È§¿U ÁòÊŒfl ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U
⁄U„ „Ò¥U– ÿ ‚ªÈáÊ ©U¬Ê‚∑§ ∑§„U‹ÊÃ „Ò¥U– ∑È§¿U ÁŸªÈ¸áÊ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U– ÁŸªÈ¸áÊ ◊¥ ¬Ê°ø ‡ÊéŒ ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§Ê ◊„Uàfl „ÒU– ∑È§¿U ¬¢ø ÷ıÁÃ∑§ ÃàflÙ¥
∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
flÊSÃfl ◊¥ •ÁªA Ãàfl ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ
∑§⁄UŸÊ „ÒU– ÿ„U ∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU– •ÁÇŸ Ãàfl ÁŸ⁄¢U¡Ÿ „UË „ÒU– ∞‚ „UË ‚Ù„¢U
∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¬flŸŒfl ∑§Ë ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ‚Ù„¢U ¬flŸ
Œfl „ÒU– •Ê∑§Ê‡Ê Ãàfl ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ⁄U⁄¢U∑§Ê⁄U ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ
∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU– •Ù¥∑§Ê⁄U ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¡‹ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ
∑§⁄UŸÊ ∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU– ‚Ã˜ ‡ÊéŒ •ı⁄U ¬ÎâflË ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ∞∑§
„UË ’ÊÃ „ÒU–
ß‚ Ã⁄U„Uó
∑§Ùß¸ ‚ªÈáÊ ◊¥ ⁄UË¤Ê ⁄U„UÊ, ∑§Ùß¸ ÁŸªÈ¸áÊ ∆U„U⁄UÊÿ–
•≈U¬≈U øÊ‹ ∑§’Ë⁄U ∑§Ë, ◊ı‚ ∑§„UË Ÿ ¡ÊÿH
ÃÙ ŒÈÁŸÿÊ ∑§ Á¡ÃŸ ÷Ë œ◊¸ „Ò¥U, flÙ ‚’ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U Ã∑§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U– flÊ„U! ‚ÊÁ„U’ ∑§ ‡ÊéŒ ◊¥ ÄÿÊ fl ÊŸ „ÒU!
ªáÊ ª¢œfl¸ ´§Á· ◊ÈÁŸ •L§ ŒflÊ– ‚’ Á◊Á‹ ‹Êª ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚flÊH
ªáÊ flË. •Êß¸. ¬Ë. ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U, ª¢œfl¸ ∑§‹Ê∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U,
ªÈÁáÊÿÙ¥ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U, ´§Á· ÉÊÙ⁄U Ã¬SÿÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ù¥ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U, ◊ÈÁŸ
Áø¢ÃŸ-◊ŸŸ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ù¢ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U •ı⁄U ŒflÃÊ xx ∑§⁄UÙ«∏U ∑§Ù ∑§„UÊ–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó “ÿ ‚’ ‹ÊÁª ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚flÊH”
flÊ„U! ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ ‚÷Ë ∞∑§ „UË ¡ª„U ¬⁄U „Ò¥U– ¬⁄U „U◊
•‹ª „Ò¥U– ’Ê∑§Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU– ÿ„U ∞∑§ fl„U◊ ¬Ê‹Ê „ÒU
‚’Ÿ ÁŒ‹ ◊¥–
∞∑§ ŸÊÁ◊Ÿ ‹«∏U∑§Ë ∑§Ë ªÒ⁄UŸÊ◊Ë ‹«∏U∑§ ‚ ∑§«∏U◊Êß¸ „UÙŸË ÕË ÃÙ ŒÙŸÙ¥
¬ˇÊ ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê∞– ‹«∏U∑§ flÊ‹ ŒÍ‚⁄U ¬¢Õ ‚ Õ– xÆ-xz •ÊŒ◊Ë Õ– ◊Ò¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ∑È§¿U ‹Ùª „U◊Ê⁄UË ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥ ∑§Ù ¡’⁄UŸ ŒÍ‚⁄U ¬¢Õ ◊¥ ‹ ¡ÊÃ „Ò¥U,
ÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‹«∏U∑§ ∑§Ê ’Ê¬ ’Ù‹Ê, ◊„UÊ⁄UÊ¡! Á∑§‚Ë ∑§Ë ÷Ë ÷ÁQ§
∑§⁄UÙ, ∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU–
ÿ„U ’ÊÃ ‚’∑§ ¡„UŸ ◊¥ ‚◊Êß¸ „ÒU– ‚÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ∞∑§ „UË ’ÊÃ
„ÒU, „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ∞∑§ „UË ’ÊÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–
¡Ù ⁄UˇÊ∑§ Ã„°U øËã„UÃ ŸÊ„UË¥– ¡Ù ÷ˇÊ∑§ Ã„°U äÿÊŸ ‹ªÊ„UË¥––
∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù ‚¢ÃÙ¢ Ÿ ∑§Ê‹ ¬ÈL§· ∑§„UÊ, ‚ƒÿÊŒ ∑§„UÊ– ÿ„UÊ° „U◊
‚’‚ •‹ª „Ò¥U–
’Ê∑§Ë ∑§„U ⁄U„U „ÒU¢ Á∑§ ÿÙª ∑§⁄UÙ, ÃËÕ¸ ∑§⁄UÙ, ¬Í¡Ê ∑§⁄UÙ– ÿ„U ‚’
Á∑˝§ÿÊ∞° ß¢Áº˝ÿÙ¥ •ı⁄U øÊ⁄U •¢Ã—∑§⁄UáÊ ‚ „UÙÃË „Ò¥U– •ª⁄U ◊⁄U ‚à‚¢ª ∑§Ù ‚ÈŸ¥
ÃÙ ◊Ò¥ ∑§÷Ë ÷Ë ‚ÊœŸ ¬⁄U ∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U–
∑È§¿U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ äÿÊŸ ‹ªÊŸÊ ÊM§⁄UË „ÒU, w ÉÊá≈U ⁄UÙ Ê äÿÊŸ
‹ªÊŸÊ øÊÁ„U∞ •Êà◊Ê ∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§ Á‹∞– „U◊Ÿ ÿ„U Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ– „U◊Ÿ
Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ Á∑§ ŒÊŸ-¬Èáÿ ∑§⁄UÙ ÃÙ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙªÊ, „U◊Ÿ Á∑§‚Ë
∑§Ù Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ Á∑§ äÿÊŸ ∑§⁄UÙª ÃÙ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙªÊ– „U◊ ŒÊŸ-¬Èáÿ ¬⁄U
∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U– ‚Ê∑§Ê⁄U-÷ÁQ§ ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ŒÊŸ-¬Èáÿ ∑§⁄UÙ,
◊ÈÁQ§ „UÙªË– „U◊ ∑§„U ⁄„U „ÒU¢ Á∑§ ÿ„U flÙ •¬ŸÊ ÉÊ⁄U ø‹ÊŸ ∑§ Á‹∞
•Ê¬∑§Ù ŒÊŸ ∑§ Á‹∞ ¬˝Á⁄UÃ ∑§⁄U ⁄„U „Ò¥U– Á»§⁄U πÍ’ ‚ÈÁ◊⁄UŸ ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U ÷Ë
◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„Ê „Í°U– ÃÙ ÄÿÊ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U? ÷⁄UÙ‚Ê ⁄UπŸÊ, ÿ„U ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U–
∞∑§ ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸÊ– ◊Ò¥ ∑§„U ⁄U„Ê „Í°U Á∑§ •Ê¬∑§Ê Á∑§ÿÊ ∑È§¿U Ÿ„UË¥ „UÙªÊ–
∞∑§ ◊Êß¸ ∑§„UŸ ‹ªËóªÈL§ ¡Ë! „U◊¥ ¡ËÃ ¡Ë ÷⁄¬Í⁄U ∑§⁄UŸÊ, ∑§„UË¥
πÊ‹Ë Ÿ ⁄U„U ¡Ê™°§– ‹ÙªÙ¥ Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§ •¢Œ⁄U ∑§ Ÿ ÊÊ⁄U Œπ ‹Í°, ÃÙ
∑§ÀÿÊáÊ „ÒU– Ÿ„UË¥, flÙ ÷Ë ∑§Ê‹ ∑§Ê π‹ „ÒU–
∞∑§-∞∑§ ’¢œŸ πÈ‹Ã ¡Êÿ¥ª ∑§Ê‹ ∑§– ‚ÈŸŸÊ, ∞∑§ ’«∏UË πÊ‚
øË Ê „ÒU, •Ê¬∑§Ê ÷¡Ÿ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– øÊ„U •Ê¬ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U „UÙ, •Ê¬∑§Ê
÷¡Ÿ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U „ÒU ‚„U¡ ◊Êª¸ •ı⁄U •¡¬Ê– ß‚∑§Ê ◊Ã‹’ „ÒU Á∑§
¡¬ŸÊ Ÿ„UË¥, ÃÙ ÷Ë „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
ÃÙ ◊Ò¥ ÿÙª ∑§Ë Ã⁄U»§ ÷Ë ∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥ „Í°U, ŒÊŸ-¬Èáÿ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ÷Ë Ÿ„UË¥
∑§„U ⁄U„UÊ– ◊Ò¥ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U Á∑§ Á‚S≈U◊ Á»§≈U ∑§⁄U Œ¥ª– •’ •Ê¬ ’Ê∑§Ë ‚
•‹ª „UÙ ⁄U„U „Ò¥U– ’Ê∑§Ë ÃÙ ∑È§¿U-Ÿ-∑È§¿U ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– „U◊ ∑§„U
⁄„U „Ò¥Uó “Ã⁄UÊ ∑§ËÃÊ ∑§¿ÈU Ÿ „UÙß¸H” ¬⁄U ‹Ùª „ÒU¢ Á∑§ ‚◊¤ÊÃ „UË Ÿ„UË¥ „Ò¥U
•ı⁄U ’„U‚ ∑§⁄UŸ ‹ªÃ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
Á‡Êfl ªÙ⁄Uπ ‚Ùß ¬Ê⁄U Ÿ ¬Êfl¥– •ı⁄U ¡Ëfl ∑§Ë ∑§ıŸ ø‹Êfl¥H
ŸflÁ„¢U ŸÊÕ øı⁄UÊ‚Ë Á‚hÊ– ‚◊¤Ê Á’ŸÊ ¡ª ◊¥ ⁄U„U •¢œÊH
´§Á· ◊ÈÁŸ •ı⁄U •‚¢πŸ ÷·Ê– ‚àÿ ∆Uı⁄U ‚¬Ÿ ŸÁ„¢U ŒπÊH
¡Ù⁄U ∑§„UË¥ ¬ÃÿÊflÃ ŸÊ„UË¥– ’„ÈUÃ ∑§„Uı¥ ‚◊¤ÊÊ ◊Ÿ◊Ê„UË¥H
∑§Ùß¸ ÿÙª ∑§Ùß¸ ◊Œ ∑§ ◊ÊÃÊ– ∑§Ùß¸ ∑§„ÒU „U◊ ‹π ÁflœÊÃÊH
∑§Ùß¸ ◊ÊŸ ÁŒ‡ÊÊ ◊Ÿ ‹Êfl– ◊ıŸ „UÙÿ∑§⁄U ◊Í‹ ªflÊflH
∑§Ùß¸ ∑§„ÒU „U◊ „Ò¥U ÷¡ ŸË∑§Ê– ∑§Êÿ •∑§Ê¡ ‹πÒ ŸÁ„¢U ¡Ë∑§ÊH
∑§Ùß¸ ∑§„ÒU „U◊ ¬…∏U ¬È⁄UÊŸÊ– Ãàfl •Ãàfl ‚’Ò ∑§¿ÈU ¡ÊŸÊH
∑§Ùß¸ ∑§„ÒU ÁfllÊ •ÊœËŸÊ– ‚’ ÁfløÊ⁄U ∑§ÊÿÊ ◊¥ øËã„UÊH
∑§Ùß¸ ∑§„ÒU Ã¬ fl‡Ê ∑§Á⁄U ⁄UÊπÊ– Ã¬ „ÒU ◊Í‹ •ı⁄U ‚’ ‡ÊÊπÊH
∑§Ùß¸ ∑§„ÒU ∑§◊¸ •Áœ∑§Ê⁄UÊ– ∑§◊¸Á„¢U ‚Ù ©UÃ⁄U ÷fl¬Ê⁄UÊH
∑§Ùß¸ ∑§„U ÷ÊÇÿ Á‹πÊ ‚Ù „UÙß¸– ÷ÊÇÿ Á‹πÊ ◊≈ÒU ŸÁ„¢U ∑§Ùß¸H
∑§„°U ‹ª ∑§„Uı¥ ÿ„UË ‚’ ∑§„Uß¸– ÷Œ „U◊Ê⁄U Ÿ ∑§Ùß¸ ‹„Uß¸H
‚’ ‚Ù¥ „UÊ⁄U ◊ÊŸ ◊Ò¥ ’Ò∆UÊ– ÿ ‚’ ¡Ëfl ∑§Ê‹ ÉÊ⁄U ¬Ò∆UÊH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •ÊÁ$π⁄U ◊¥ ◊Ò¥ ‚’‚ „UÊ⁄U ◊ÊŸ∑§⁄U ’Ò∆U ªÿÊ–
∑§Ùß¸ ‚◊¤ÊÃÊ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚’ •¬ŸË „UË ßë¿UÊ ‚ ‹ª „Ò¥U, ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë
•‹ª-•‹ª ÷ÁQ§ÿÙ¥ ◊¥ ©U‹¤Ê „ÈU∞ „Ò¥U–
÷ÁQ§ ÷Œ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹Ê ¡ÊŸÊ

•Ê¡ „U◊ ‚’ flÒôÊÊÁŸ∑§ ÿÈª ◊¥ ¡Ë ⁄U„U „Ò¥U– ∑È§¿U •‚¢÷fl Ÿ„UË¥ ‹ª
⁄U„UÊ „ÒU– ◊ÊŸfl Ÿ Áfl∑§Ê‚ Á∑§ÿÊ „ÒU– ÿ„U ‚’ Ÿ Ê⁄U •Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ÿ„U ‚◊¤Ê
◊¥ ÷Ë •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ◊ŸÈcÿ Ÿ ’„ÈUÃ Ã⁄UP§Ë ∑§Ë– ¡Ù •‚¢÷fl ÁŒπŸ flÊ‹Ê
ÕÊ, ©U‚ ‚¢÷fl ∑§⁄U ÁŒπÊÿÊ ◊ÊŸfl Ÿ– ¡Ù ¬„È°Uø ‚ ’Ê„U⁄U ÕÊ, ©U‚ ∞∑§
‚Ë◊Ê ◊¥ ’Ê°œ ÁŒÿÊ– πªÙ‹ ÁflôÊÊŸ Ÿ ’«∏UË Ã⁄UP§Ë ∑§Ë, •Êª Ã⁄UP§Ë Á∑§ÿ
¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U ¡’ •ÊãÃÁ⁄U∑§ ◊á«U‹Ù¥ ∑§Ë ’ÊÃ •ÊÃË „ÒU ÃÙ •¡Ë’
‹ªÃÊ „ÒU–
∞∑§ ©U¬ãÿÊ‚∑§Ê⁄U Ÿ Á⁄U◊Ù≈¸U Á‚S≈U◊ ∑§ Á‹∞ ∑§À¬ŸÊ ∑§Ë ÕË– ’ÊŒ ◊¥
flÒôÊÊÁŸ∑§Ù¥ Ÿ ¬˝◊ÊÁáÊÃ Á∑§ÿÊ– •Ê¢ÃÁ⁄UˇÊ ∑§Ë ÷Ë ¬„U‹ ∑§À¬ŸÊ ∑§Ë „U◊Ê⁄U
¬Ífl¸¡Ù¥ Ÿ, ’ÊŒ ◊¥ ©U‚ ‚Ê∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ ªÿÊ– ß‚ Ã⁄U„U ÿ ’ÊÃ¥ ∑§fl‹
∑§À¬ŸÊ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ßŸ◊¥ flÊSÃÁfl∑§ÃÊ „ÒU, ß‚◊¥ fl ÊŸ „ÒU– ÄÿÊ ÿÕÊÕ¸ ◊¥
„U◊Ê⁄U ¬Ífl¸¡ ÿÊòÊÊ ∑§⁄UÃ Õ? •Ê¡ ‚ÈŸËÃÊ ÁflÁ‹ÿ◊‚ ∑§Ê»§Ë ‹¢’Ê ‚◊ÿ
•¢ÃÁ⁄UˇÊ ◊¥ ‹ªÊ •Êß¸– ¬⁄U ◊Ë⁄UÊ’Êß¸ ÃÙ ∑§„U ⁄U„UË „ÒUó
◊Ë⁄UÊ ◊Ÿ ◊ÊŸË, ‚È⁄UÁÃ ‚Ò‹ •‚◊ÊŸËH
∑§ß¸ ‡ÊÃÊÁéŒÿÙ¥ ¬„U‹ ◊Ë⁄UÊ’Êß¸ Ÿ •Ê¢ÃÁ⁄UˇÊ ◊¥ ÿÊòÊÊ∞° ∑§Ë ÕË¥– ÿ ◊ÊòÊ
∑§À¬ŸÊ∞° Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ßŸ◊¥ flÊSÃÁfl∑§ÃÊ „ÒU– ©Uã„UÙ¥Ÿ ÿÕÊÕ¸ ◊¥ ’˝rÊÔÊá«U ∑§Ë
ÿÊòÊÊ ∑§Ë– •Ê¡ ÷ıÁÃ∑§ ÁflôÊÊŸ Ÿ ’«∏UË Ã⁄UP§Ë ∑§Ë, ¬⁄U •äÿÊà◊ ÁflôÊÊŸ
◊¥ „U◊ Á¬¿U«∏UÃ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– •äÿÊà◊ ◊¥ ◊ŸÈcÿ ÷≈U∑§ÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
Á∑§ÃŸÊ ’«∏UÊ ÁflôÊÊŸ ÕÊ „U ÊÊ⁄UÙ¥ ‚Ê‹ ¬„U‹– „UÁSÃŸÊ¬È⁄U ◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U
‚¢¡ÿ Ÿ œÎÃ⁄UÊC˛U ∑§Ù ∑È§L§ˇÊòÊ ∑§Ê ‚Ê⁄UÊ „UÊ‹ ’ÃÊÿÊ– ◊ÊŸfl ÃŸ ’«∏UË ÁŒ√ÿ
‡ÊÁQ§ÿÊ¥ ‚ ‚È‚ÁîÊÃ „ÒU– ß‚ ŸÊ⁄UÊÿáÊË øÙ‹Ê ∞‚ „UË Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ– ∑§ß¸ ’Ê⁄U
◊Ò¥Ÿ ¿U— ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§Ë „ÒU– •Ê¡ ÿ ÁfllÊ∞° ‹Ù¬ „UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U–
∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ ¬„U‹ ‚ªÈáÊ-ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ ∑§Ë œÊ⁄UÊ∞° •ë¿UË ÕË¥– ¬⁄U
’ÊŒ ◊¥ ©UŸ◊¥ ŒÍ·áÊ •Ê ªÿÊ–
44
¡Ò‚ ’ìÊ ∑§Ù ¬„U‹ ÁfllÊ‹ÿ Ÿ„UË¥, Ÿ‚¸⁄UË ◊¥ ÷¡Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– Á»§⁄U
•Êª ∑§Ë Ä‹Ê‚Ù¥ ◊¥ ÷¡Ê ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÊÁ∑§ ¬„U‹ ¬…∏UÊß¸ ∑§ Á‹∞ ¬Á⁄U¬`§ „Ù–
ß‚ Ã⁄U„U ‚ªÈáÊ ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ÿÊ° Ÿ‚¸⁄UË ∑§Ê ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U, Á∑§á«U⁄UªÊ«¸UŸ
∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ‚¢ÃÙ¥ Ÿ ß‚∑§Ê Áfl⁄UÙœ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU, ¬⁄U •Ê¡ ß‚∑§Ê
◊„Uàfl ∑§◊ „UÙÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ‹Ùª ß‚∑§Ê ŒÈL§¬ÿÙª ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ª˝„UÙ¥
∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U, ∑§Ùß¸ ¬Ê¬ ∑§Ê≈UŸ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U, ∑§Ùß¸ ¡ÊŒÍ-≈UÙŸ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ¬Ò‚
∆UªŸ ‹ªÊ „ÒU– ∑§ß¸ ’È⁄UÊßÿÊ° ß‚◊¥ ‡ÊÊÁ◊‹ „UÙ ªÿË¥– ÷ÁQ§ ∑§Ë œÊ⁄UÊ ŒÍÁ·Ã
„UÙ ªÿË– ¬„U‹ „U◊¥ ß‚ ‚ø ∑§Ù ÃÙ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ „UÙªÊ– ’ÈÑ‡ÊÊ„U •ÊÁŒ
‚¥ÃÙ¥ Ÿ ∑§«∏U ‡ÊéŒÙ¥ ◊¥ ∑§„UÊ Á∑§ó∆UÊ∑È§⁄U mÊ⁄U ∆Uª „Ò¥U ’‚Œ....–
ßŸ ’ÊÃÙ¥ ∑§Ù ÷ÁQ§ ˇÊòÊ ◊¢ ŒπÊ ÃÙ ∑§„UÊ– flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
“•ÊÁ‡Ê∑§ ⁄U„UŸ •‹ª–” ÄÿÙ¥Á∑§ ©UŸ◊¥ ŒÙ· •ÊÃ ªÿ–
◊Í‹ M§¬ ‚ ‹ˇÿ ◊ŸÈcÿ ∑§Ù •ÊÃ¢Á⁄U∑§ ¡ªÃ ◊¢ ¡ÊŸ ∑§ Á‹∞ ¬Á⁄U¬`§
∑§⁄UŸÊ ÕÊ, ÃÒÿÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ ÕÊ– ¬⁄U ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ ÷Ë ∞∑§ ŒÊÿ⁄U ◊¥ ‚ËÁ◊Ã „UÙ
ªÿË–
÷ÁQ§ ÷ÁQ§ ‚’ ¡ªÃ ’πÊŸÊ– ÷ÁQ§ ÷Œ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹Ê ¡ÊŸÊH
ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ „ÒU •¢Œ⁄U ◊¥ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ù πÙ¡ŸÊ– ß‚∑§Ê •ÊœÊ⁄U „ÒU
’˝rÊÔøÿ¸ •ı⁄U ‚ãÿÊ‚– •ª⁄U ŒπÃ „Ò¥U ÃÙ ÁŸªÈ¸áÊ ◊¥ ¬„U‹ •Áœ∑§Ã⁄U
ªÁgÿÊ° ‚ãÿÊÁ‚ÿÙ¥ ∑§ ¬Ê‚ ÕË¥– ß‚∑§Ê ‹ˇÿ „ÒU Á∑§ ◊ÊŸfl •¬Ÿ •¢Œ⁄U ∑§Ë
ÁŒ√ÿ ‡ÊÁQ§ÿÊ¥ ∑§Ù ¡ªÊ∞– ¬⁄U •Ê¡ ªÎ„UÁSÕÿÙ¥ Ÿ ßŸ¬⁄U ∑§é¡Ê ∑§⁄U Á‹ÿÊ
„ÒU– ÿ„U ’ÃÊ ⁄U„U „Ò¥U, „U ◊ŸÈcÿ! •¬Ÿ •¢Œ⁄U ß¸E⁄UËÿ ÃÊ$∑§Ã ∑§Ù Œπ–
ß‚Á‹∞ ß‚◊¥ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ∑§Ê Áfl‡Ê· ◊„Uàfl „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑È§¿U ◊Ã-
◊ÃÊ¢Ã⁄U πø⁄UË ∑§Ê ◊„Uàfl ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, ∑È§¿U ÷Íø⁄UË ∑§Ê ◊„Uàfl ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U–
ßŸ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¢ ∑§ Áfl‡Ê·ôÊ ‹Ùª ÷Ë „ÈU∞, Á¡Ÿ∑§Ê Áfl‡‹·áÊ ‚ÊÁ„U’ Ÿ
’«∏UÊ åÿÊ⁄UÊ Á∑§ÿÊ „ÒUó
‚¢ÃÙ¥ ‚’ ‡ÊéŒÒ ‡ÊéŒ ’πÊŸÊ–
‡ÊéŒ »§Ê°‚ »°§‚ ‚’ ∑§Ùß¸, ‡ÊéŒ Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸÊ–
ß‚ ‡ÊéŒ ∑§ mÊ⁄UÊ „UË ‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚ªÈáÊ-ÁŸªÈ¸áÊ ‚ ¬⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ŒË–
ÁŸªÈ¸áÊ-÷ÁQ§ ∑§Ù •ë¿UË Ã⁄U„U ‚◊¤ÊÊÃ „ÈU∞ ‚àÿ-÷ÁQ§ ∑§Ê ÷Œ Œ ⁄U„U „Ò¥U–
•Êß∞, Œπ¥ Á∑§ •ÊÁ$π⁄U äÿÊŸ ‚ÍòÊ ◊¥ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ∑§Ê ÄÿÊ ◊„Uàfl „ÒU
•ı⁄U ‚¢ÃÙ¥ Ÿ Á∑§‚ Ã⁄U„U ∑§Ê äÿÊŸ ∑§„UÊ „ÒU–
äÿÊŸ „UË ÿÙª ‡ÊÊSòÊ ∑§„UÃ „Ò¥U, äÿÊŸ „UË ‚¢Ã ’πÊŸÊH
’«∏U ‡ÊÊSòÊ „Ò¥U– ‚Ê¢Åÿ-‡ÊÊSòÊ ÷Ë äÿÊŸ ∑§ ‚ÍòÊ ’Ù‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ‹Ùª
Á∑§‚ Ã⁄U„U ‚ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U äÿÊŸ–
flŒ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ø‹¥ ÃÙ ¬¢Êø Ã⁄U„U ∑§Ë ◊Èº˝Ê∞° „Ò¥U– ‹Ùª ¬Ê°ø Ã⁄U„U ‚
äÿÊŸ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ’Ê⁄UË∑§Ë ‚ ßã„¥U ŒπÃ „Ò¥U, ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U ßŸ¬⁄U– ÿ „Ò¥Uó
øÊø⁄UË, ÷Íø⁄UË, •ªÙø⁄UË, ©UŸ◊ÈÁŸ •ı⁄U πø⁄UË–
ßŸ∑§Ê äÿÊŸ ◊¥ ◊„Uàfl „ÒU– ÿ„U ÄÿÊ „ÒU øÊø⁄UË ◊Èº˝Ê– ¡Ò‚ »˝§Ë S≈UÊß‹
∑È§‡ÃË „ÒU, ⁄UÙ◊Ÿ „ÒU, ÷Ê⁄UÃËÿ „ÒU– ‚’∑§ •‹ª-w ŒÊ°fl ¬ø „Ò¥U– ∞‚ „UË
¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ∑§Ê •‹ª-w ◊„Uàfl „ÒU– ŸÊŸÊ ◊Ã-◊ÃÊãÃ⁄U ßŸ∑§ ßŒ¸-ÁªŒ¸
„Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ Ÿ flÊáÊË ◊¥ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ¬⁄U ’„ÈUÃ •ë¿UÊ ∑§„UÊ–
‚¢ÃÙ ‚’ ‡ÊéŒÒ ‡ÊéŒ ’πÊŸÊ–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚÷Ë ‡ÊéŒ-w ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ πÙ¡ ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU, •¢ÁÃ◊ ‹ˇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÙ
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬˝Õ◊ ¬Í⁄UáÊ ¬ÈL§· ¬È⁄UÊÃŸ, ¬Ê°ø ‡ÊéŒ ©UìÊÊ⁄UÊ–
‚Ù„¢U ‚Ã˜ ÖÿÊÁÃ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Á„U∞, ⁄⁄¢U∑§Ê⁄U, •Ù¥∑§Ê⁄ÊUH
flÙ ÷ÁQ§ ∑§ ⁄U„USÿ ∑§Ù ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬„U‹ ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ
Ÿ ¬Ê°ø ‡ÊéŒ ’Ù‹– ßã„UË¥ ¬Ê°ø ‡ÊéŒÙ¥ ‚ ¬Í⁄UË ‚ÎÁCÔU „ÈUß¸– ‚Ù„¢U ‚ ¬flŸ, ‚Ã˜
‚ ¬ÎâflË, ÖÿÙÁÃ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚ •ÁªA, ⁄U⁄¢U∑§Ê⁄U ‚ •Ê∑§Ê‡Ê •ı⁄U •Ù¢∑§Ê⁄U ‚
¡‹ ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „ÈUß¸– ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ªÈáÊ ÁŸªÈ¸áÊ ∞∑§Ù ¡ÊŸÊ–
ÃÙ •Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ÖÿÙÁÃ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ øÊø⁄UË ◊Èº˝Ê, ‚Ù „ÒU ŸÒŸŸ ◊Ê„UË¥–
ÃÁ„U ∑§Ù ¡ÊŸÊ ªÙ⁄Uπ ÿÙªË, ◊„UÊ Ã¡ „ÒU ÃÊ„UËH
ªÙ⁄Uπ ¡Ë ÖÿÙÁÃ-ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ê ¡Ê¬ ∑§⁄U ⁄U„U Õ •ı⁄U ÃË‚⁄U ÁÃ‹ ◊¥
ÿÊŸË ŒÙŸÙ¥ •Ê°πÙ¥ ∑§ ◊äÿ •¬ŸÊ äÿÊŸ ⁄UÙ∑§ ⁄U„U Õ– •Ê◊Ãı⁄U ¬⁄U ÿÙÁªÿÙ¥
∑§ ◊ÁSÃc∑§ ◊¥ ∞∑§ Ã Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ •ÁÇŸ-Ãàfl ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U– ß‚‚ flÙ fl„UÊ° ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° ¡ÊªM§∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
•Ê¡ flÒôÊÊÁŸ∑§ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ „U◊Ê⁄UÊ ◊ÁSÃc∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê ¬Í⁄UÊ ‚¢øÊ‹Ÿ
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§Œ◊ •Êª ’…∏U ⁄U„U „ÒU¥ ÃÙ ◊ÁSÃc∑§ „UË ÁŒ‡ÊÊ Œ ⁄U„UÊ „ÒU, „UÊÕ ∑§Ê◊
∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥ ÃÙ ÷Ë ◊ÁSÃc∑§ „UË ÁŒ‡ÊÊ Œ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊L§Œá«U ◊¥ ∞∑§ ŸÊ«∏UË „ÒU,
©U‚‚ ¬Í⁄UÊ ‚¢’œ¢ „ÒU– ¬Ê°øÙ¥ ◊ÈºÊ˝ ∞° ÁŒ◊Êª ‚ ‚¢’œ¢ ⁄UπÃË „ÒU¥–
◊ÁSÃc∑§ ∑§Ë ‚Íˇ◊ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ù¥ ∑§Ù äÿÊŸ ‚ ¡ªÊŸ ∑§Ë ’ÊÃ „UË „UÙ
⁄U„UË „ÒU– ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ªÙ⁄Uπ ¡Ë ÃË‚⁄U ÁÃ‹ ◊¢ äÿÊŸ ∑§Ù ∞∑§Êª˝ ∑§⁄U ⁄U„U Õ–
fl ¬˝ôÊÊflSÕÊ ◊¥ ¡ÊÃ Õ– ¡Ò‚ ŸË¥Œ ◊¥ ¡ÊŸ ∑§ Á‹∞ ‹≈UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU, ‚ÙŸÊ
¬«∏UÃÊ „ÒU– ¡’ ŸË¥Œ •Ê ¡ÊÃË „ÒU ÃÙ Sfl¬AÊflSÕÊ ’Ÿ ¡ÊÃË „ÒU– Ã÷Ë Sfl¬A
∑§ ŒÎ‡ÿÙ¥ ∑§Ê •fl‹Ù∑§Ÿ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ÃË‚⁄U ÁÃ‹ ¬⁄U äÿÊŸ ∞∑§Êª˝
„UÙŸ ‚ ∞∑§ ŒÍ‚⁄UË •flSÕÊ ’ŸÃË „ÒU– ÃÙ ÄÿÊ ÿ„U Sfl¬A „ÒU– Ÿ„UË¥, ÿ„U ∞∑§
ª„UŸ, ª¢÷Ë⁄U •flSÕÊ „ÒU– „U◊Ê⁄UÊ ∑§ã‚¢≈˛U‡ÊŸ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ù¥ ∑§Ù ¡ªÊ ŒÃÊ „ÒU–
◊Ÿ ∑§Ë øCÔUÊ ⁄U„UÃË „ÒU Á∑§ •Ê¬ ’Ê„U⁄U ÷≈U∑§ ⁄U„¥U– ◊Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù ’Ê„U⁄U
÷˝Á◊Ã ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU–
•Ê¬ Œπ¥ª Á∑§ ◊⁄U ¬˝fløŸ ◊¥ ◊Ÿ •ı⁄U •Êà◊Ê ∑§Ê Á Ê∑§⁄U ÿÊŒÊ
•ÊÃÊ „ÒU– ŸÊŸÊ ◊Ã-◊ÃÊãÃ⁄UÙ¥ ∑§ ∑§Ê»§Ë ªÈL§ •’ ◊⁄UË flÊáÊË ∑§Ë Ÿ$∑§‹
∑§⁄UŸ ‹ª ªÿ „Ò¥U– ©Uã„UÙ¥Ÿ Á∑§‚Ë Ã⁄U»§ ‚ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU Á∑§ ßŸ∑§ ¬Ê‚
Á$»§‹Ê‚$»§Ë •ë¿UË „ÒU– ¬„U‹ ‹Ùª ◊Ÿ ¬⁄U ’ÊÃ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U Õ, ¬⁄U •’
∑§⁄UŸ ‹ª ªÿ „Ò¥U– ¬„U‹ ‚’∑§ ¬Ê‚ ∞∑§ „UË S≈UÊß‹ ÕÊ, ¡Ù ÁŸœÊ¸Á⁄UÃ
ÕÊ– ∞∑§-•Êœ ÷¡Ÿ ªÊŸÊ, ∞∑§ •Êœ øÈ≈U∑È§‹Ê ‚ÈŸÊŸÊ, ÕÙ«∏UË Œ⁄U ÃÊÁ‹ÿÊ°
’¡ÊŸÊ, Á»§⁄U π«∏U „UÙ∑§⁄U ŸÊøŸÊ– ¬⁄U •’ ◊È¤Ê Œπ, ‚ÈŸ∑§⁄U ‚’∑§Ë ‹ÿ
’Œ‹Ÿ ‹ªË „ÒU–
ÃÙ ªÙ⁄Uπ ¡Ë øÊø⁄UË ◊Èº˝Ê ∑§⁄U ⁄U„U Õ– ◊Ÿ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄UŸ ŒŸÊ øÊ„U ⁄U„UÊ
„ÒU– ◊Ÿ ∑§Ù •ŸÈ÷fl ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U •Ê¬– ¡Ò‚ flÊÿÈ ∑§Ù Œπ Ÿ„UË¥ ¬ÊÃ „Ò¥U,
¬⁄U S¬ãŒŸ ‚ •ŸÈ÷fl „UÙÃË „ÒU Á∑§ ø‹ ⁄U„UË „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§ øÊ⁄U M§¬Ù¥
‚ ß‚ ¡ÊŸÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
¡Ù ßë¿UÊ „ÈUß¸, øÈ¬∑§ ‚ ŒπŸÊ Á∑§ ÿ„U ◊Ÿ „ÒU– ¡’ ÷Ë ∑È§¿U ÿÊŒ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U, ‚◊¤ÊŸÊ Á∑§ ◊Ÿ „ÒU– ß‚Á‹∞ ◊Ÿ ∑§Ê ∑§Ê◊ „ÒU Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ë◊Ã ¬⁄U
÷Ë •Êà◊Ê ∑§Ù •ãŒ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ŒŸÊ– ∑§Ê‹ ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ ÷Ë
Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ŒŸÊ øÊ„UÃÊ–
¡Ëfl ∑§ ‚¢ª ◊Ÿ ∑§Ê‹ ⁄U„UÊß¸– •ôÊÊŸË Ÿ⁄U ¡ÊŸÃ ŸÊ„UË¥H
◊Ÿ øÊ„UÃÊ „UÒ Á∑§ ∑§Ùß¸ ¬˝ôÊÊflSÕÊ ◊¥ ÷Ë Ÿ ¡Ê∞– ◊Ÿ øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§
•Ê¬ ‡Ê⁄UË⁄U ’Ÿ∑§⁄U ⁄U„¥U– •Êà◊Ê •¬Ÿ M§¬ ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ ªÿË ÃÙ Á»§⁄U
ßÁãº˝ÿÊ° ß‚∑§ •œËŸ „UÙ ¡Êÿ¥ªË–
◊Ÿ „UË ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚’Ò ŸøÊflÒH
◊Ÿ ’«U∏Ê ÃÊ$∑§Ãfl⁄U „ÒU– ÿ„U •ÊãÃÁ⁄U∑§ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ¬⁄U ÷Ë ∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥
„UÙŸ ŒÃÊ– ß‚Á‹∞ •ª⁄U øÊø⁄UË ◊Èº˝Ê ◊¥ ¡ÊŸÊ „ÒU ÃÙ fl„UÊ° ÷Ë ß‚∑§Ê
ÁŸª˝„U ¡M§⁄UË „ÒU–
‚È⁄UÁÃ ‚¢÷Ê‹ ∑§Ê¡ „ÒU, ÃÍ ◊Ÿ ÷⁄U◊ ÷È‹ÊÿH
‹Ùª •¬Ÿ-•¬Ÿ Ã⁄UË∑§ ‚ äÿÊŸ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ •Ê¬ˇÊ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •ª⁄U äÿÊŸ øÊø⁄UË ◊Èº˝Ê ◊¥ ªÿ ÃÙ •Êà◊Ê ÃÙ ¡ªË Ÿ„UË¥– fl„UÊ°
∑§Ë ŸÊ«∏UË „UË ¡ª¥ªË– ÿ„U ◊Ÿ ∑§Ê π‹ „UË ÕÊ– •Êà◊Ê ∑§Ãß¸ Ÿ„UË¥ ¡ÊªË–
ÿ„U ’„ÈUÃ ’«∏UÊ ÁflôÊÊŸ ÷Ë „ÒU– ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U ’«∏UÊ Áfl‡ÊÊ‹ „ÒU– •÷Ë Ã∑§
ÁøÁ∑§à‚Ê ÁflôÊÊŸ ∑§fl‹ ∞∑§ •Ê°π ∑§Ê ÁflôÊÊŸ Ÿ„UË¥ ‹ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚∑§
Á’¢ŒÍ ¬⁄U Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ‚Ê⁄U ÄÿÊ „ÒU– •Ê¡ ’«∏U ‚ÊœŸ ©U¬‹éœ
„Ò¥U– ¬⁄U ß‚ ◊ÊŸfl ÃŸ ∑§ ⁄U„USÿ Ÿ„UË¥ ‹ ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ¡’ ªÙ⁄Uπ
‚ ªÙDÔUË „ÈUß¸ ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó
ß«∏UÊ ÁflŸ‡Ê Á¬¢ª‹Ê ÁflŸ‡Ê, ÁflŸ‡Ê ‚È·È◊Ÿ ŸÊ«∏UË–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ „UÙ ªÙ⁄Uπ, ∑§„UÊ° ‹ªÊflÙ ÃÊ«∏UËH
ß‚∑§Ê ◊Ã‹’ „ÒU Á∑§ „U ªÙ⁄Uπ, ß«∏UÊ-Á¬¢ª‹Ê ŒÙŸÙ¥ ∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÙ ¡ÊÃÊ
„ÒU ◊ıÃ ∑§ ‚◊ÿ– ¡Ù Á¡‚∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ fl„UË¥ ‚◊ÊÃÊ „ÒU– ÃÙ
∑§„UÊ Á∑§ ◊ıÃ ∑§ ‚◊ÿ Á»§⁄U ∑§„UÊ° äÿÊŸ ⁄UÙ∑§Ùª, ÃÈê„UÊ⁄U L§∑§Ÿ ∑§Ê •ÊœÊ⁄U
∑§„UÊ° „UÙªÊ? ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊ıÃ ∑§ ‚◊ÿ ¡’ ß«∏UÊ Á¬¢ª‹Ê ŸCÔU „UÙ
¡Êÿ¥ªË ÃÙ •Êà◊Ê ∑§Ê ÄÿÊ „UÙªÊ? •ª⁄U ß‚Ë ∑§Ù •ÊœÊ⁄U ◊ÊŸ∑§⁄U ø‹ ⁄U„U
„UÙ ÃÙ ÃÈê„UÊ⁄UË ÷Í‹ „ÒU–
„UÊÚÁ‹∑§ÊÚå≈U⁄U „UflÊ ◊¥ ©U«∏UÃÊ „ÒU, ¬⁄U ¬ÎâflË ∑§Ë ∑§ˇÊÊ ‚ ¬⁄U ¡ÊŸ ∑§Ê
‚Ê◊âÿ¸ ©U‚◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ÷ÁQ§ ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U ∑§⁄UŸË „UÙªË–
ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ŒÍ‚⁄UË ◊Èº˝Ê ∑§ Á‹∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‡ÊéŒ •Ù¥∑§Ê⁄U ÷Íø⁄UË ◊Èº˝Ê, ÁòÊ∑È§≈UË „ÒU •SÕÊŸÊ–
√ÿÊ‚Œfl ÃÊ∑§Ù ¬Á„UøÊŸÊ, øÊ°Œ ‚Íÿ¸ ‚Ù ¡ÊŸÊH
√ÿÊ‚ ¡Ë •Ù◊ ‡ÊéŒ ∑§Ê ¡Ê¬ ∑§⁄U ⁄U„U Õ– fl •¬ŸÊ äÿÊŸ ÁòÊ∑È§≈UË ◊¥
⁄UÙ∑§Ã Õ– ¡’ ÷Ë ◊ŸÈcÿ Á∑§‚Ë ‚◊SÿÊ ◊¥ ©U‹¤Ê ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ß‚Ë Á’¢ŒÍ
¬⁄U ÊÙ⁄U «UÊ‹ÃÊ „ÒU– ÿÊŸË „U◊ ¡ÊŸ •Ÿ¡ÊŸ ◊ÊŸ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ∑§„UË¥ „U◊Ê⁄UË
‚◊SÿÊ ∑§Ê „U‹ ÿ„UÊ° ¬⁄U „ÒU– ß‚∑§Ê ◊Ã‹’ „ÒU Á∑§ ‚Ê⁄UË ‚Ùø, •Ä‹ ∑§Ê
¬¥ø ª˝¢ÁÕ ‚ ª„U⁄UÊ ‚¢’¢œ „ÒU– ß‚ ¬¢ø ª˝¥ÁÕ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– ÿ„UÊ° äÿÊŸ ∑§⁄UŸ
‚ ÿ„UÊ° ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° ¡ª ¡ÊÃË „Ò¥U– ŸË¥Œ ◊¥ ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ ∑È§¿U ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞°
¡ª ¡ÊÃË „Ò¥U– flÙ Sfl¬A ∑§Ê ‚¢‚Ê⁄U ÁŒπÊÃË „Ò¥U– ¡Êª˝Ã ◊¥ ¡Ù ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° „Ò¥U
flÙ SÕÍ‹ ¡ªÃ ÁŒπÊ ⁄U„UË „Ò¥U– ßŸ‚ „U◊¥ ß‚ ¡ªÃ ∑§Ê •Ê÷Ê‚ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
¡Ù •Ê¬ ÷Êß¸-’ãœÈ•Ù¥ ∑§Ù ¬„UøÊŸ ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„U ÷Ë ŸÊÁ«∏UÿÙ¥ ∑§Ê π‹ „ÒU–
¡Ù •Ê¬ ÿÊŒ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, flÙ ÷Ë ŸÊÁ«∏UÿÙ¥ ∑§Ê π‹ „ÒU– ¡Ù •Ê¬ ’Ù‹ ⁄U„U
„Ò¥U, flÙ ÷Ë ÃÙ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ê¥ ∑§Ê π‹ „ÒU– ÁòÊ∑È§≈UË SÕÊŸ ◊¥ ’«∏UË ÁŸ⁄UÊ‹Ë
∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° „Ò¥U– ÁòÊ∑È§≈UË ◊¥ äÿÊŸ ‚ •ÊôÊÊø∑˝§ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° ¡ªÃË „Ò¥U–
ß‚ Ã⁄U„U √ÿÊ‚ ¡Ë flÙ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° ¡ªÊ ⁄U„U Õ– ßÃŸË ‚Íˇ◊ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° „ÒU¢
Á∑§ ÁŸÃÊãÃ ∞∑§ÊãÃ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ ¬«∏UÃË „ÒU– Á»§⁄U ß‚∑§ Á‹∞ ÿÙªË ¡¢ª‹
◊¥ ø‹Ê ¡ÊÃÊ „ÒU–
‡Ê⁄UË⁄U ◊¢ ∑§„UË¥ ÷Ë øÙ≈U ‹ª ¡Ê∞, ∆UË∑§ „ÒU, ¬⁄U Á‚⁄U ∑§Ë øÙ≈U $πÃ⁄UŸÊ∑§
„ÒU– ¡Ò‚ ∞Ä‚ø¥¡ ∑§Ê ‚÷Ë ¬⁄U ∑§á≈U˛Ù‹ „ÒU, ∞‚ „UË ¬Í⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã
ÁŒ◊Ê$ª ‹ •ÊÃË „ÒU– ¬«∏U ÃÙ •h¸¬ÊŒ∑§ „Ò¥U, ¡«∏UÙ¥ ‚ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‹ ⁄U„U
„Ò¥U– ¬⁄U ◊ŸÈcÿ ©Uh¸¬ÊŒ∑§ „ÒU, ‚Ê⁄UË ÃÊ$∑§Ã Á‚⁄U ‚ ‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚∑§Ë ÃÊ$∑§Ã
Á‚⁄U ‚ ø‹ ⁄U„UË „ÒU– ÿÁŒ „UÊÕ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ flÙ ÃÙ ∑§fl‹ ◊Êäÿ◊
„UË „ÈU∞ Ÿ– ©UŸ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§Ê ‚¢øÊ‹Ÿ ÃÙ ∑§¬Ê≈U ‚ ‚¢ª˝Ë„UËÃ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
ÃÙ „U◊Ê⁄U ¬Ífl¸¡ ’«∏UË πÙ¡ ∑§⁄U ⁄U„U Õ– •Ê¡ ÁflôÊÊŸ ßÃŸË Ã⁄UP§Ë
∑§⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU fl„UÊ° Ã∑ – ¡’ ÿ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞°
¡Êª˝Ã „UÙÃË „Ò¥U ÃÙ „U◊¥ ’«∏U ‹Ù∑§ ÁŒπÊÃË „Ò¥U–
∞∑§ ’Ê⁄U ∞∑§ ‚à‚¢ªË Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊È¤Ê πÈ‡Ê’Í-’Œ’Í ∑§Ê •Ê÷Ê‚ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ∞∑§ ’Ë◊Ê⁄UË „ÒU, ÃÈê„UÊ⁄UË πÈ‡Ê’Í-’Œ’Í ∑§Ê
•Ê÷Ê‚ ‹Ÿ flÊ‹Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° $π⁄UÊ’ „UÙ ªÿË „Ò¥U– Á∑§‚Ë ∑§Ù ‚ÈŸÊß¸ Ÿ„UË¥
ŒÃÊ „ÒU– Ô©U‚∑§Ë flÙ ‡ÊéŒ ‚ÈŸŸ ◊¥ ◊ŒŒ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° $π⁄UÊ’
„UÙÃË „Ò¥U– πÊ ⁄U„U „Ò¥U, ø‹ ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„U ‚’ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ù¥ ∑§Ê π‹ „ÒU–
Á‡Êfl ªÙ⁄Uπ ‚Ù ¬ø ¬ø „UÊ⁄U– ß‚ ∑§ÊÿÊ ∑§Ê ÷Œ Ÿ ¬Ê∞H
ÿ„U ’„ÈUÃ ’«∏UË „ÒU ∑§ÊÿÊ– ß‚Á‹∞ ÃÙ ÁøÁ∑§à‚Ê ÁflôÊÊŸ Ÿ •÷Ë Ã∑§
ŸÊ∑§ ∑§Ê ¬Í⁄UÊ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ Á‹ÿÊ „ÒU– •÷Ë Ã∑§ flÙ ‚÷Ë ⁄UÙªÙ¥ ∑§Ê ÁŸŒÊŸ Ÿ„UË¥
¡ÊŸ ¬Ê∞ „Ò¥U–
ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •ÊôÊÊø∑˝§ ◊¥ äÿÊŸ Á∑§ÿÊ ÃÙ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ù¥
∑§Ù ¡ªÊ ÁŒÿÊ– ÿ„U ÃÙ ∆UË∑§ „ÒU, ¬⁄U ß‚‚ ◊ÙˇÊ ÃÙ Ÿ„UË¥ Á◊‹ªÊ– ÄÿÊ
‹Ê÷! •Êª ø‹Ã „Ò¥Uó
‚Ù„U¢ ‡ÊéŒ •ªÙø⁄U ◊Èº˝Ê, ÷°fl⁄U ªÈ»§Ê •SÕÊŸÊ–
‡ÊÈ∑§Œfl ÃÊ∑§Ù ¬Á„UøÊŸÊ, ‚ÈŸ •Ÿ„UŒ ∑§Ë ÃÊŸÊH
‡ÊÈ∑§Œfl ¡Ë √ÿÊ‚ ¡Ë ‚ ÕÙ«∏∏UÊ •Êª ø‹ ⁄U„U „Ò¥U– ¡Ò‚ Á◊«U‹ S∑Í§‹
„ÒU, Á»§⁄U „UÊß¸ S∑Í§‹ „ÒU, Á»§⁄U ∑§ÊÚ‹¡ „ÒU, Á»§⁄U ÿÍÁŸflÁ‚¸≈UË– •¢Ã⁄U „ÒU Ÿ–
∑§Ê$»§Ë ◊Ã •Ê¡ ÷Ë ßŸ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¢ ¬⁄U ø‹ ⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U flÃ¸◊ÊŸ ◊¥
ßŸ∑§Ë ’Ê⁄UË∑§Ë ∑§Ê ¬ÃÊ Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ „ÒU– ⁄U≈UË-⁄U≈UÊß¸ ’ÊÃ¥ „UË ’Ù‹ ⁄U„U
„Ò¥U– ∑§Ê$»§Ë ‹Ùª ◊È¤Ê‚ ªÙDÔUË ∑§⁄UŸ •ÊÃ „Ò¥U– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ÃÈê„¥U ÿÕÊÕ¸
◊¥ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§fl‹ ∞∑§ •„¢U∑§Ê⁄U ∑§Ë Á¬≈UÊ⁄UË ‹∑§⁄U flÙ ÉÊÍ◊Ã „Ò¥U–
’∑§Ê⁄U ◊¥ •¬ŸË πÙ¬«∏UË ¬⁄U •„¢U∑§Ê⁄U ‹∑§⁄U ÉÊÍ◊Ã „Ò¥U–
’¢∑§ŸÊ‹ ∑§ •¢Œ⁄U ∞∑§ Á‚S≈U◊ „ÒU, ¡’ flÙ ¡ª ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ’„ÈUÃ œÈŸ¥
‚ÈŸÊÿË ŒÃË „Ò¥U– flÙ ßÃŸË ◊œÈ⁄U◊ „Ò¥U Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ∞‚ flÊl-ÿ¢òÊ ∑§Ùß¸
’¡Ê „UË Ÿ„UË¥ ¬ÊÿªÊ– ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ’«∏U flÊl-ÿ¥òÊ „Ò¥U, …∏U Ù‹ ’¡ÊŸ flÊ‹ „Ò¥U,
•ãÿ •ãÿ ‚¢ªËÃ ∑§ •ÊÿÊ◊Ù¥ ∑§Ù ’¡ÊŸ flÊ‹ „Ò¥U– |Æ Á∑§S◊ ∑§ ¡Ù flÊl
ÿ¢òÊ „Ò¥U, flÙ ‚÷Ë •¢Œ⁄U ◊¢ ’¡ ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ßÃŸË ◊œÈ⁄U◊, ÁŒ√ÿ „Ò¥U Á∑§
•ÊŒ◊Ë ©UŸ◊¥ πÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ßÃŸÊ ◊œÈ⁄U◊ ‚¢ªËÃ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ ’¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU,
Á¡ÃŸÊ •¢Œ⁄U ◊¥ „ÒU– ’˝rÊÔÊŸãŒ ¡Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
•Ÿ„UŒ ∑§Ë œÈŸ åÿÊ⁄UË ‚¢ÃÙ,•Ÿ„UŒ ∑§Ë œÈŸ åÿÊ⁄UË ⁄UH
•Ê‚Ÿ ¬Œ˜◊ ‹ªÊ ∑§⁄U, ∑§⁄U ‚ ◊Í°Œ ∑§ÊŸ ∑§Ë ’Ê⁄UË ⁄UH
¤ÊËŸË œÈŸ ◊¥ ‚È⁄UÁÃ ‹ªÊ•Ù, „UÙÃ ŸÊŒ ¤ÊŸ∑§Ê⁄UË ⁄UH
¬„U‹ ¬„U‹ Á⁄U‹Á◊‹ ’Ê¡, ¬Ë¿U ãÿÊ⁄UË ãÿÊ⁄UË ⁄UH
ÁŒŸ ÁŒŸ ‚ÈŸÃ ŸÊŒ ¡’ ÁŸ∑§‚, ∑§ÊÿÊ ∑¢§¬Ã ‡Ê⁄UË⁄UH
•◊ÎÃ ’ÍãŒ ¤Ê⁄U ◊Èπ ◊Ê„Ë¥, ÿÙªË ¡Ÿ ‚Èπ∑§Ê⁄UË ⁄UH
ÃŸ ∑§Ë ‚Èœ ‚’ ÷Í‹ ¡ÊÃ „ÒU, ÉÊ≈U ◊¥ „UÙÿ ©U¡Ê⁄UË ⁄UH
’˝rÊÔÊŸãŒ ‹ËŸ ◊Ÿ „UÙfl, ‚◊¤ÊÙ ’ÊÃ „U◊Ê⁄UË ⁄UH
flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ’«∏UË åÿÊ⁄UË œÈŸ „ÒU– ß‚ ‚ÈŸŸ ‚ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ∑¢§¬∑¢§¬Ë
„UÙŸ ‹ªÃË „ÒU– ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ‚Èœ „UË ÷Í‹ ¡ÊÃË „ÒU–
‚Í⁄UŒÊ‚ ¡Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
◊È⁄U‹Ë œÈŸ ’Ê¡Ê, ‚Í⁄U ‚È⁄UÁÃ ‚⁄U ‚Ê¡ÊH
ÁŸ⁄UπÃ ∑°§fl‹ ŸÿŸ Ÿ÷ ™§¬⁄U, ‡ÊéŒ •Ÿ„UŒ ’Ê¡ÊH
œÈÁŸ ‚ÈÁŸ ◊Ò¥ ◊È∑È§⁄U ◊Ÿ ◊Ê°¡Ê, ¬ÊÿÊ •◊Ë⁄U‚ ¤ÊÊ° ¤ÊÊ°H
‚È⁄UÁÃ ‚¢ÉÊ ‚Ùœ ◊Ã ∑§Ê¡Ê, ‹Áπ ‹Áπ ‡ÊéŒ ‚◊Ê¡ÊH
ÉÊ≈U ÉÊ≈U ∑È¢§¡ ¬È¢¡ ¡„°U ¿UÊ¡Ê, Á¬á«U ’˝rÊÔÊá«U Áfl⁄UÊ¡ÊH
»§ÙÁ«∏U •∑§Ê‡Ê •‹‹ ¬¿U ÷Ê¡Ê, ©U‹Á≈U ∑§ •Ê¬È ‚◊Ê¡ÊH
∞‚ ‚È⁄UÁÃ ÁŸ⁄UÁÃ ÁŸ—•ˇÊ⁄U, ∑§ÙÁ≈U ∑Î§cáÊ Ã„°U ‹Ê¡ÊH
‚Í⁄UŒÊ‚ ‚Ê⁄U ‹Áπ ¬ÊÿÊ, ‹Áπ ‹Áπ •‹π •∑§ÊÿÊH
‚Œ˜ªÈL§ ªªŸ ª‹Ë ÉÊ⁄U ¬ÊÿÊ, Á‚¢œÈ ◊¥ Á’¢Œ ‚◊ÊÿÊH
ÿ„U ’¢∑§ŸÊ‹ ß«∏UÊ-Á¬¢ª‹Ê ∑§ ◊äÿ ∑§Ë ŸÊ«∏UË „ÒU– SflÊ°‚Ê ∑§ ◊äÿ
¬˝fl‡Ê ‹ŸÊ ’«U∏Ë ’ÊÃ Ÿ„UË¥ „ÒU– ⁄U„U≈U ∑§ ŸÈ◊Ê ¡’ ø‹Ã „Ò¥U ÃÙ SflÊ°‚Ê ∑§Ë
◊Ê‹Ê ’ŸÊ∑§⁄U ÃÙ ◊äÿ ∑§Ë ŸÊ«∏UË πÈ‹ÃË „ÒU– SflÊ°‚Ê ©Uh¸◊ÈπË „UÙ ¡ÊÃË „ÒU,
∞∑§ ÃÊ⁄UË ’Ÿ ¡ÊÃË „ÒU, Á¡‚ •¡¬Ê ‚ÈÁ◊⁄UŸ ∑§„UÃ „Ò¥U–
‚È⁄UÁÃ ∑§ Œá«U ‚, ÉÊ⁄U ◊Ÿ ¬flŸ ∑§Ù...
ß‚ Ã⁄U„U ‚ flÙ ©UŸ œÈŸÙ¥ ∑§Ù „UË ¬⁄U◊Êà◊Ê ◊ÊŸ ⁄U„U „Ò¥U– fl„UÊ° ‚ •ÊŸãŒ
Á◊‹ÃÊ „ÒU– ◊ŸÈcÿ •ÊŸãŒ ∑§Ë •Ù⁄U „UË •Ê∑§Á·¸Ã „ÈU•Ê „ÒU– ÿ„UÊ° ÷Ë
•ÊŸãŒ Á◊‹Ê, ©U‚ „UË ¬⁄U◊Êà◊Ê ◊ÊŸÊ– ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ◊ŸÈcÿ •ÊŸãŒ ∑§Ë
Ã‹Ê‡Ê ◊¥ „ÒU, ¬⁄U ÿ„UÊ° ÃÙ ¬¢ø ßÁãº˝ÿÙ¥ ∑§Ê •ÊŸãŒ „ÒU– ß‚◊¥ ÷ÙQ§Ê •ı⁄U
÷ÊÇÿ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ ¬«∏UÃË „ÒU– ∑È§¿U Á¡„U˜flÊ ∑§Ê •ÊŸãŒ ‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, ¬⁄U
ß‚ ·≈˜U ⁄U‚ øÊÁ„U∞– ß‚∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° ¿U— ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ SflÊŒÙ¥ ∑§Ù ‹ÃË „ÒU–
∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ù¥ ◊¥ Á‚S≈U◊ „ÒU– ∑È§¿U ∑§Ù ∑§Ùß¸ øË Ê ¬‚ãŒ Ÿ„UË¥ •ÊÃË „ÒU–
©U‚∑§Ë flÙ ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê $π⁄UÊ’ „UÙÃË „ÒU– ∑È§¿U ∑§Ù ÃËπÊ ¬‚ãŒ Ÿ„UË¥ „ÙÃÊ ÃÙ
Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ◊∑§ËŸ ¬‚¢Œ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– Á¡„U˜flÊ ◊¥ πÈŒ •ÊŸãŒ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚
÷ÙÇÿ ¬ŒÊÕ¸ øÊÁ„U∞– ◊ŸÈcÿ ŒÈÁŸÿÊ ∑§ •ÊŸãŒ ∑§ Á‹∞ „UË Á¡∞ ¡Ê ⁄U„UÊ
„ÒU– ¬⁄U ŒÈÁŸÿÊ ∑§ •ÊŸãŒ •Êà◊Ê ∑§Ù ‚¢ÃÈCÔU Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– flÙ ÁŸ⁄¢UÃ⁄U
Ã‹Ê‡Ê ◊¢ „ÒU–
ÃÙ ¡’ ‚Êœ∑§ •¢Œ⁄U ∑§Ë œÈŸ¥ ‚ÈŸÃÊ „Ò ÃÙ •ÊŸãŒ ÃÙ „ÒU– œË⁄U œË⁄U
©U‚ •èÿÊ‚ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊Ê° ’ìÊ ∑§Ù ø‹ŸÊ Á‚πÊÃË „ÒU– ’ìÊÊ Ÿ„UË¥
ø‹ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ¡◊ËŸ ∑§Ù flÙ ¬∑§«∏U Ÿ„UË¥ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U ’ÊÃ ◊Ê° Ÿ„UË¥
Á‚πÊÃË „ÒU– ÿ„U ’ìÊÊ πÈŒ ‚ËπÃÊ „ÒU– flÙ ¡’ Áª⁄UÃÊ „ÒU ÃÙ ¡ÊŸ ¡ÊÃÊ
„ÒU Á∑§ ÄÿÊ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– Áª⁄UÃ Áª⁄UÃ •èÿÊ‚ Á∑§ÿÊ– ªÈL§¡Ÿ ∑È§¿U øË¡¥ Ÿ„UË¥
Á‚πÊ ¬ÊÃ „Ò¥U, flÙ πÈŒ Áª⁄UÃ-Áª⁄UÃ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU– flÙ ‡ÊéŒ ∑§Ê Áfl·ÿ
Ÿ„UË¥ „UÙÃË¥–
ÃÙ ‚Êœ∑§ ¡Ò‚-¡Ò‚ äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, œÈŸÙ¥ ◊¥ ⁄U◊ÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
Á¡‚ œÈŸ ¬⁄U äÿÊŸ ¬Í⁄UÊ ⁄U◊ ªÿÊ ÃÙ ©U‚Ë ◊¥ ‚◊Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡„UÊ° ‚ flÙ œÈŸ
•Ê ⁄U„UË „ÒU, fl„UË¥ ¡ÊÿªÊ– Á»§⁄U ’ÊŒ ◊¥ ¡’ äÿÊŸ ◊¥ ’Ò∆UÃÊ „ÒU ÃÙ ©U‚Ë œÈŸ
∑§Ë Ã‹Ê‡Ê ◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ¬„U‹ ¬Í⁄UË œÈŸ¥ ‚ÈŸÃÊ „ÒU, ⁄U◊ÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ©U‚
œÈŸ ◊¥ ¬Í⁄UÊ ∞∑§Êª˝ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U „ÈU•Ê ‡ÊéŒ ‚ÊœŸÊ ∑§⁄UŸÊ– ŸÊŸÊ ‹Ù∑§
‹Ù∑§ÊãÃ⁄UÙ¥ ∑§Ë ‡ÊéŒ ‚ ÿÊòÊÊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „ÒU–
◊Ù’Êß‹ ∑§Ê ∞Ä‚ø¥¡ ‚ ‚¢’¢œ „ÒU, ©U‚∑§Ê ©U‚ ‡ÊéŒ ‚ ‚¢’¢œ „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU– ¡’ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ¡ªÃ ŒπÃÊ „ÒU ÃÙ •ÊŸãŒ Á◊‹Ÿ ‹ªÃÊ „ÒU– flÙ
∞∑§Ê¢∑§Ë „UÙŸ ‹ªÃÊ „UÒ, ©U‚Ë ◊¥ ◊SÃ ⁄U„UŸ ‹ªÃÊ „ÒU– Ã’ó
πÊflÃÊ ¬ËflÃÊ ‚ÙflÃÊ ¡ÊªÃÊ, ∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ‚Ù ⁄U„U ◊ÊÁ„¢UH
©U‚∑§Ê Á»§⁄U ø‹Ã-Á»§⁄UÃ ÷Ë fl„UË¥ ¬⁄U äÿÊŸ ⁄U„UŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ∑È§¿U
ÿ„UÊ° ¡Ê∑§⁄U L§∑§ ¡ÊÃ „Ò¥U, ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„UË
¬⁄U◊Êà◊Ê „ÒU– flÙ ßã„¥U „UË ŸÊ◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ÷ÊßÿÙ, ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§÷Ë ÷Ë ßŸ
œÈŸÙ¥ ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ– flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¡Ê¬ ◊⁄U •¡¬Ê ◊⁄U, •Ÿ„UŒ ÷Ë ◊⁄U ¡Êÿ–
‚È⁄UÁÃ ‚◊ÊŸË ‡ÊéŒ ◊¥, flÊ∑§Ù ∑§Ê‹ Ÿ πÊÿH
∑§ıŸ ‚Ê ‡ÊéŒ ∑§„UÊ, ÿ„U ‚◊¤Ê ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÿÊ ÃÙ œÈŸÙ¥ ∑§Ù „UË ◊ÊŸ
Á‹ÿÊ– ¬⁄U “‚Ù ÃÙ ‡ÊéŒ ÁflŒ„UH” ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‡ÊéŒ ∑§„Uı ÃÙ ‡ÊéŒÒ ŸÊ„UË¥, ‡ÊéŒ „ÈU•Ê ◊ÊÿÊ ∑§ ◊Ê„UË¥H
ŒÙ Á’Ÿ „UÙÿ Ÿ •œ⁄U •flÊ¡Ê, ∑§„Uı ∑§„UÊ ÿ„U ∑§Ê¡ •∑§Ê¡ÊH
ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ ßŸ œÈŸÙ¥ ‚ ÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ Ÿ„UË¥ „UÙŸ flÊ‹Ê „ÒU–
ŸÊ◊ ∑§„UÙ ÃÙ ŸÊ◊ Ÿ ¡Ê∑§Ê– ŸÊ◊ œ⁄UÊ ¡Ù ∑§Ê‹ ÁÃÁ„U ÃÊ∑§ÊH
„ÒU •ŸÊ◊ •ˇÊ⁄U ∑§ ◊Ê„UË¥– ÁŸ„U •ˇÊ⁄U ∑§Ùß¸ ¡ÊŸÃ ŸÊ„UË¥H
œ◊¸ŒÊ‚ Ã„°U ’Ê‚ „U◊Ê⁄UÊ– ∑§Ê‹ •∑§Ê‹ Ÿ ¬Êfl ¬Ê⁄UÊH
ÃÊ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄ÒU ¡Ù ∑§Ùß¸– ÷fl Ã ¿ÍU≈ÒU ¡ã◊ Ÿ „UÙß¸H
flÒôÊÊÁŸ∑§ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÁŒ◊Ê$ª ◊¥ ∞‚Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° „Ò¥U ¡Ù ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥
‚ÍÿÙZ ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê ÁŒπÊ ‚∑§ÃË „Ò¥U–
∑§ÙÁ≈UŸ ÷ÊŸ ©UŒÿ ¡Ù „UÙß¸, ∞‚ „UË ¬ÈÁŸ øãº˝ ‚◊Ùß¸–
¬ÈÈL§· ⁄UÙ◊ ‚◊ ∞∑§ Ÿ •Ê„UË¥, ∞‚Ê ¬ÈL§· ãÿÊ⁄UÊ „ÒUH
∑§Ùß¸ ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê ◊ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU, ∑§Ùß¸ œÈŸÙ¥ ∑§Ù– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U
⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ‚’ ∑§Ê‹ ∑§Ê π‹ „ÒU, ß‚‚ ∑§ÀÿÊáÊ Ÿ„UË¥ „ÙªÊ–
◊Ÿ⁄U ÃÍ ◊Ÿ„UË ©U‹≈U ‚◊ÊŸÊ–
ªÈL§ ¬⁄UÃÊ¬ •À∑§ ÷ß ÃÙ∑§Ù ŸÊÃÙ ÕÊ •ôÊÊŸÊH
ÁŸÿ⁄UÃ ŒÍ⁄U ŒÍ⁄UÃ ÁŸÿ⁄U ¡Ù ¡Ò‚ •ŸÈ◊ÊŸÊ–
•Ê‹ÍÃ ∑§Ùø…UÙ Á◊‹fl«∏UÊ Á¡Ÿ ⁄U„U Á¬ÿÊÃŸ ¡ÊŸÊH
©U‹Á≈U ∑§◊‹ ·≈Uø∑˝§Á„U flœÒ ‚„U¡ ‡ÊÍãÿ •ŸÈ⁄UÊªË–
•Êfl Ÿ ¡Êÿ ◊⁄U ŸÁ„¢U ¡Ÿ◊ ÃÊ„UË ∑§Ù ∑§„UÙ ¡Ù flÒ⁄UÊªËH
’¢∑§ŸÊ‹ ∑§Ë ‚ÈÁœ∑§⁄U ’ı⁄U ◊L§Œá«U ∑§⁄U ¿UÊ¡Ê–
ª⁄U¡ ªªŸ ◊Ÿ ‡ÊÍãÿ ‚◊ÊŸÊ ’Ê¡ •Ÿ„UŒ ’Ê¡ÊH
ÿÊ ◊Ÿ‹ ∑§Ã •L§¤ÊÊŸ Á‡Êfl ‚Ÿ∑§ÊÁŒ∑§ ’˝rÊÔÊ–
πÙ¡Ã πÙ¡Ã ¬Ê⁄U Ÿ ¬ÊÿÙ •ª◊ •¬Ê⁄U ÿÊ ∑§Ë ◊Á„U◊ÊH
ÿ„U ◊Ÿ ◊SÃ ’‚ ’Ÿ ∑È¢§¡⁄U ‡ÊÍãÿ ‚∑§‹ ’Ÿ πÊÿÊ–
¡’ fl‡Ê ¬⁄ÿÙ ◊„UÊflÃ ∑§⁄U •¢∑È§‡Ê Œ ◊È⁄U∑§ÊÿÊH
¡Ù ◊Ÿ ∑§„UÙ ¡Ù ÃÍ ∑§Ê„U ∑§Ù ‚¢‡Êÿ Á¡Ÿ πÙ¡Ê ÁÃŸ ¬ÊÿÊ–
⁄U„U ‚◊Êÿ •÷ÿ ‚Êª⁄U ◊¥ ’„ÈUÁ⁄U Ÿ ÷fl¡‹ •ÊÿÊH
•ŸÈ÷fl ∑§ÕÊ ∑§ıŸ ‚ ∑§Á„Uÿ „ÒU ∑§Ùß¸ ‚ãÃ Áflfl∑§Ë–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ªÈL§ŒÿÊ „ÒU ¬‹ËÃÊ ‚Í¤Ê‹ Á’⁄U‹ ŒπËH
ŒπÙ, ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ß‚ ◊Ÿ Ÿ ’«∏U ’«∏UÙ ∑§Ù ©U‹¤ÊÊ ÁŒÿÊ, ’«∏U ’«∏U
•Ÿ„UŒ œÈŸÙ¥ ◊¥ „UË ©U‹¤Ê ªÿ– ¬⁄U ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ∑Î§¬Ê ‚ ∑§Ùß¸ ∑§Ùß¸ Áflfl∑§Ë
‚¢Ã „UË ⁄U„USÿ ∑§Ù ‚◊¤Ê ‚∑§–
ŒπÙ, ‚Íÿ¸ ¬˝∑§Ê‡Ê Œ ⁄U„Ê „ÒU, ¬⁄U øÊ°Œ ◊¥ Sflÿ¥ ¬˝∑§Ê‡Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§÷Ë
∑È§¿U ‡ÊÒÃÊŸ ’ìÊ ‡ÊË‡Ê ‚ •Ê¬∑§ ÉÊ⁄U ◊¥ ¬˝∑§Ê‡Ê »¥§∑§Ã „Ò¥U– ß‚ Ã⁄U„U
’¢∑§ŸÊ‹ ◊¥ ∑§„UË¥ ‚ ¬˝∑§Ê‡Ê •Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê Sflÿ¢ ∑§Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– fl„UÊ°
∑§„UË¥ ‚ œÈŸ¥ „UÙ ⁄U„UË „Ò¥U, ∑§„UË¥ ‚ •Ê ⁄U„UË „Ò¥U– ß‚Á‹∞ flÙ ÿÕÊÕ¸ •ÊŸãŒ
∑§Ê dÙÃ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚Ùß¸ ‚Œ˜ªÈL§U ◊ÙÁ„U ÷Êfl, ¡Ù •ÊflÊª◊áÊ ¿ÈU«∏UÊfl–
«UÙ‹Ã Á«Uª Ÿ ’Ù‹Ã Á’‚⁄U, ¡’ ©U¬Œ‡Ê ŒÎ…∏UÊfl–
¬˝ÊáÊ ¬ÍÖÿ Á∑§Á⁄UÿÊ ‚ ãÿÊ⁄UÊ, ‚„U¡ ‚◊ÊÁœ Á‚πÊfl–
mÊ⁄U Ÿ M°§œ ¬flŸ Ÿ ⁄UÙ∑§, Ÿ„UË¥ •Ÿ„UŒ •L§¤ÊÊfl–
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •Ÿ„UŒ ◊¥ ©U‹¤ÊÊŸ flÊ‹Ê Ÿ „UÙ– ÿ œÈŸ¥ ÃÙ $πà◊ „UÙ
¡Êÿ¥ªË– ÿ„U ¬⁄U◊Êà◊Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ÃÍ •Êª ø‹–
øıÕË ◊Èº˝Ê ∑§Ù ŒπÃ „Ò¥Uó
‚Ã˜ ‡ÊéŒ ‚Ù ©UŸ◊ÈÁŸ ◊Èº˝Ê, ‚Ùß¸ •Ê∑§Ê‡Ê ‚Ÿ„UË–
ÃÊ◊¥ Á¤Ê‹Á◊‹ ¡ÙÃ ÁŒπÊfl, ¡ÊŸÊ ¡Ÿ∑§ ÁflŒ„UËH
⁄UÊ¡Ê ¡Ÿ∑§ ‚„Ud‚Ê⁄U ◊¥ äÿÊŸ ⁄UÙ∑§ ⁄U„U Õ–
•Ê¬∑§Ê „UÊÕ ÷Ë Á„U‹ ⁄U„UÊ „ÒU, øÃŸ „ÒU, ¬⁄U dÙÃ πÙ¬«∏UË ◊¥ „ÒU– „UÊÕ
‚ ¬¢Á≈Uª ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U ÿ„U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÄÿÊ! ÿ„U ÃÙ ◊Êäÿ◊ „ÒU, ÁŒ◊Ê$ª
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ‚’ ∑§Ê◊–
©°UªÁ‹ÿÙ¥ ∑§Ë øÃŸÊ ∑§Ê dÙÃ ÁŒ◊Ê$ª ◊¥ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U
„Ò¥U Á∑§ øÃŸÊ ∑§Ê dÙÃ •◊⁄U ‹Ù∑§ „ÒU, ¬⁄U◊ ¬ÈL§· „ÒU– ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ∑§ •Êª
ø‹Ù–
¬Ê°ø ‡ÊéŒ •ı ¬Ê°øÙ¢ ◊Èº˝Ê, fl„U ÁŸpÿ ∑§⁄U ◊ÊŸÊ–
©U‚∑§ •Êª ¬ÈÈL§· ¬È⁄UÊÃŸ, ©U‚∑§Ë π’⁄U Ÿ ¡ÊŸÊH
ÁòÊŒfl vÆfl¥ mÊ⁄U ∑§Ë Ã⁄U»§ ¡ÊÃ „Ò¥U– flÙ Áfl⁄UÊ≈U ◊„UÊ‡ÊÍãÿ ∑§Ù Œπ ‹Ã
„Ò¥U– ¬⁄U vÆfl¥ mÊ⁄U ∑§ πÈ‹Ÿ ‚ •◊⁄U ‹Ù∑§ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– „U◊ •Ê°πÙ¥
‚ zÆ ◊Ë‹ Ã∑§ „UË Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ¬⁄U •Êª Ÿ„UË¥, Á»§⁄U •Êª ‚Ê$»§-‚Ê$»§
Ÿ„Ë¥ ÁŒπªÊ– ∑§Ùß¸ •ÊŒ◊Ë „ÒU ÃÙ ©U‚∑§Ë •Ê°°π¥ Ÿ Ê⁄U Ÿ„UË¥ •Êÿ¥ªË– ∞∑§
‚Ë◊Ê Ã∑§ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ¬⁄U ŒÍ⁄U’ËŸ ‚ ’«∏UË ŒÍ⁄U Ã∑§ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ß‚
Ã⁄U„U vÆflÊ° mÊ⁄U πÈ‹ ¡ÊŸ ‚ •◊⁄U-‹Ù∑§ Ÿ„UË¥ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ Ÿ
vÆfl¥ mÊ⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ∑§Ë „ÒU, ¬⁄U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ fl„UÊ° ¡Ù ‚ûÊÊ Œπ ⁄U„U „Ò¥U, flÙ
÷Ë ¬˝ÁÃÁ’¢Á’Ã ¬˝∑§Ê‡Ê „ÒU, dÙÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–
¡Ò‚ øÊ°Œ ◊¥ ¡Ù ¬˝∑§Ê‡Ê „ÒU, flÙ ‚˝ÙÃ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ◊¥
dÙÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–
Ÿı mÊ⁄U ‚¢‚Ê⁄U ‚’, Œ‚fl¥ ÿÙªË ‚Êœ–
∞∑§ÊŒ‡Ê Áπ«∏U∑§Ë ’ŸË, ¡ÊŸÃ ‚¢Ã ‚È¡ÊŸH
◊Ò¥ Á∑§‚Ë ¬⁄U •Ê¬ˇÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÍU°– ◊⁄UË flÊáÊË ∑§Ë •’ Ÿ$∑§‹ ‡ÊÈM§ „UÙ
ªÿË „ÒU– ¡Ù ◊„UÊà◊Ê ¬„‹ ◊Ÿ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„U Õ, fl ∑§„UŸÊ
‡ÊÈM§ „UÙ ªÿ „ÒU¥– ◊⁄UË flÊáÊË ∑§Ù ÃÙ«∏U-◊⁄UÙ«∏U ∑§⁄U ‹ ⁄U„U „ÒU¥– ¡Ò‚ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë
flÊáÊË ∑§Ù ¬ÊπÁá«UÿÙ¥ Ÿ ÃÙ«∏U ◊⁄UÙ«∏U ∑§⁄U Á◊‹Ê ÁŒÿÊ, ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù ©U‹¤ÊÊ
ÁŒÿÊ– ∞‚ „UË •÷Ë •Ê¬ ŒπŸÊ ∑È§¿U vvfl¢ mÊ⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ÷Ë ’Ù‹Ÿ ‹ª ªÿ
„ÒU¥– ¬⁄U ¡Ù Ÿ$∑§‹ ‚ ’Ù‹ÃÊ „ÒU ÃÙ ∑È§¿U Á÷ÛÊÃÊ •Ê ¡ÊÃË „ÒU– ◊Ò¥ ‚ÙøÃÊ „ÍU°
Á∑§ ø‹Ù •ë¿UÊ „ÒU, ∑§◊ ‚ ∑§◊ ÁŒ‹ ‚ ÿ„U ’ÊÃ ÃÙ ◊ÊŸ ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ ßŸ∑§Ê
ôÊÊŸ ‚È¬⁄U „ÒU– Ÿ$∑§‹ ©U‚Ë ∑§Ë ∑§⁄UÃ „ÒU¥, ¡Ù •ë¿UÊ „ÒU–
„U◊ •Ÿ¿ÈU∞ ¬„U‹È•Ù¥ ¬⁄U ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– •Ê¬ ŒπŸÊ œË⁄U-œË⁄U ‚’
•¬ŸË •¬ŸË Á∑§ÃÊ’Ù¥ ◊¥ ÿ„U ‡ÊÊÁ◊‹ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ‚ÊœÊ⁄UáÊ ôÊÊŸ •ë¿UË
’ÊÃ „ÒU, ¬⁄U •äÿÊà◊ •‹ª ’ÊÃ „ÒU– ‚ÊœÊ⁄UáÊ ôÊÊŸ ‚, ¬…∏U∑§⁄U •Á¡¸Ã
Á∑§ÿ „ÈU∞ ôÊÊŸ ‚ ∑§ÀÿÊáÊ Ÿ„UË¥ „UÙŸ flÊ‹Ê „ÒU– fl„UÊ° ÃÙ ß‚ ôÊÊŸ ∑§Ù ÷Ë
÷È‹Ê∑§⁄U ¡ÊŸÊ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ »§‹ÊŸÊ „Í°U– fl„UÊ° •Ä‹ ∑§Ù ÷È‹Ê∑§⁄U ¡ÊŸÊ
¬«∏UÃÊ „ÒU– ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ◊¥ •Êª ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥Uó
⁄U⁄¢U∑§Ê⁄U πø⁄UË ◊Èº˝Ê, Œ‚flÊ¢ mÊ⁄U Á∆U∑§ÊŸÊ–
’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ ◊„U‡fl⁄U ŒflÊ, ⁄U⁄¢U∑§Ê⁄U ∑§Ù ¡ÊŸÊH
ŒπÙ, ‚ÊÁ„U’ •Ê¬ˇÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– Á¡ÃŸ ÷Ë πÙ¡Ë ¬„U‹ „ÈU∞ ¬¢ø
◊ÈŒ˝Ê•Ù¥ Ã∑§ „UË ªÿ, •Êª Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§– ∑È§¿U ¡Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ „Ò¥U, flÙ
∑§„UÃ „ÒU¢ Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ÁŸªÈ¸áÊ ©U¬Ê‚∑§ Õ– Ÿ„UË¥– ∑§Ãß¸ Ÿ„UË¥ Õ fl ÁŸªÈ¸áÊ
©U¬Ê‚∑ – ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë ©UŸ∑§ Á‹∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§Ùß¸ ‚ªÈáÊ ◊¥ ⁄UË¤Ê ⁄U„UÊ, ∑§Ùß¸ ÁŸªÈ¸áÊ ∆U„U⁄UÊÿ–
•≈U¬≈U øÊ‹ ∑§’Ë⁄U ∑§Ë, ◊Ù‚ ∑§„UË Ÿ ¡ÊÿH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚Ê∑§Ê⁄U ∑§„Í°U ÃÙ ◊ÊÿÊ ◊ÊÁ„U¢, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ∑§„Í° •ÊÿÊ ŸÊÁ„¢U–
„ÒU ¡Ò‚Ê ÃÒ‚Ê ⁄U„U, ∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ÁfløÊ⁄UH
ß‚Á‹∞ ‚ªÈáÊ ÁŸªÈ¸áÊ ŒÙŸÙ¥ ∞∑§Ù ¡ÊŸÙ– ‚ÊÁ„U’ ÿ„U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U–
Ã÷Ë ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬¢ø ‡ÊéŒ •ı⁄U ¬Ê°øÙ¥ ◊Èº˝Ê, ‚Ùß¸ ÁŸ‡øÿ ◊ÊŸÊ–
•Êª ¬Í⁄UŸ ¬ÈL§· ¬È⁄UÊÃŸ, ©U‚∑§Ë π’⁄U Ÿ ¡ÊŸÊH
Á‚h ‚Êœ ÁòÊŒflÊÁŒ ‹Ò, ¬Ê°ø ‡ÊéŒ ◊¥ •≈U∑§–
◊Èº˝Ê ‚Êœ ⁄„U ÉÊ≈U ÷ËÃ⁄U, Á»§⁄U •ÊÒ¥œ ◊È°„U ‹≈U∑§H
∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ ‚’Ÿ ¬¢ø ‡ÊéŒ •ı⁄U ¬Ê°ø ◊ÈŒÊ˝ •Ù¥ ∑§Ù „UË ◊ÊŸÊ– ¬⁄U ßŸ
◊ÈŒÊ˝ •Ù¥ ‚ flÙ ÃËŸ-‹Ù∑§ Ã∑§ „UË ¡Ê ‚∑§, ß‚ËÁ‹∞ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ ©U‚∑§
•Êª ¡Ù ¬È⁄UÊÃŸ ¬ÈL§· „ÒU, ‚ìÊÊ ‚ÊÁ„U’ „ÒU, ©U‚∑§Ë π $ ’⁄U ∑§Ùß¸ Ÿ ¡ÊŸ ‚∑§Ê–
∑§„U ⁄U„U „ÒU¢ Á∑§ Á‚h, ‚ÊœÈ ÁòÊŒflÊÁŒ ‚’ ¬Ê°ø ‡ÊéŒ ◊¥ „UË •≈U∑§ ∑§⁄U ⁄U„ ªÿ
•ı⁄U ’Ê⁄U-’Ê⁄U ¡ã◊ ‹∑§⁄U •ı¥œ ◊È„° U ‹≈U∑§ŸÊ ¬«∏UÊ– ∑§⁄UÙ«∏Ù¥ ‚Ê‹ ∑§ Á‹∞
’˝rÊÔ ◊¥ ‹ËŸ ÃÙ „Ù ¡ÊÃ „ÒU¥, ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ◊¥ ‚◊Ê ¡ÊÃ „ÒU¥, ¬⁄U Á»§⁄U flÙ ◊ÊÿÊ ◊¥
¬≈U∑§ ŒÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ¡ã◊-◊⁄UáÊ ◊¥ «UÊ‹ ŒÃÊ „ÒU– Á‡Ê∑§Ê⁄UË ‚ ’øŸ ∑§ Á‹∞
∑§Ùß¸ ¬ˇÊË Á‡Ê∑§Ê⁄UË ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ ¡Ê∞ ÃÙ ∑Ò§‚Ê „ÒU! ’‚, ÿ„UË „UÊ‹ ßŸ ‚’∑§Ê
÷Ë „ÈU•Ê– ∑§Ùß¸ ÷Ë ‚ìÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ‚∑§Ê– ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹ ∑§Ê
÷Œ Ÿ ¡ÊŸ ‚∑§Ê, ‚’Ÿ ∑§Ê‹-¬ÈL§· ∑§Ë „UË ‡Ê⁄UáÊ ‹Ë–
ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊¢Á¡‹ •Êª „ÒU– ‚ÊÁ„U’ Ÿ πÁá«UÃ
Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ, ¬⁄U ∑§„UÊ Á∑§ ß‚‚ ¬ÈŸ¡¸ã◊ Á◊‹ªÊ–
ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê‹ ∑§Ù Œ‡ÊÊ– Á’ŸÊ ŸÊ◊ Ÿ ∑§≈U Ä‹‡ÊÊH
‚ÊÁ„U’ Ÿ ¡Ù ∑§„UÊ, Á’‹∑È§‹ ‚≈UË∑§ ∑§„UÊ, ∑È§¿U ÷Ë ’∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥
∑§„UÊ– fl ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚⁄UªÈáÊ ◊ÊÁ„¢U ‚Ê⁄U ŸÁ„¢U ∑§Ùß¸– ÁŸ⁄UªÈáÊ ŸÊ◊ ÁŸÿÊ⁄UÊ „UÙß¸H
ÁŸªÈ¸áÊ ‚ ‚⁄UªÈáÊ „ÒU ÷Êß¸– ‚⁄UªÈáÊ ◊¥ ÿ„U ¡ª ‹¬≈UÊß¸H
⁄U¡ªÈáÊ ‚ÃªÈáÊ Ã◊ªÈáÊ ∑§Á„Uÿ– ‚’ Á◊≈U ¡Êÿ ôÊÊŸ ¡Ù ‹Á„UÿH 
ÃËŸÙ¥ ªÈáÊ ‚ ‚⁄UªÈáÊ „UÙß¸– øıÕÊ ¬Œ ÁŸ⁄UªÈáÊ „ÒU ‚Ùß¸H
ÁŸªÈ¸áÊ ŸÊÕ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ⁄UÊß¸– ÁŸ¡ ©Uà¬ÁûÊ ’ŸÊ ∑§ πÊß¸H
ÃÊ∑Ò§ ¬⁄U ß∑§ ŸÊ◊ ÁŸÿÊ⁄UÊ– ‚Ù ‚Ê„U’ „ÒU ◊Í‹ •¬Ê⁄UÊH
©Uã„¥U ¡ªÃ ŸÁ„¢U ¡ÊŸ ÷Êß¸– ∑§Ê‹ •¢‡Ê ⁄UÊπ ÷⁄U◊Êß¸H
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚ªÈáÊ ◊¥ ∑§Ùß¸ ‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU– ÁŸªÈ¸áÊ ß‚‚ ™§¬⁄U
„ÒU– flÊSÃfl ◊¥ ÁŸªÈ¸áÊ ‚ „UË ‚ªÈáÊ ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „ÒU •ı⁄U ‚ªÈáÊ ◊¥ ÿ„U ‚Ê⁄UÊ
‚¢‚Ê⁄U ©U‹¤ÊÊ „ÒU– ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥ó‚ÃªÈáÊ, ⁄U¡ªÈáÊ •ı⁄U Ã◊ªÈáÊ ‚ ÿ„U ‚ªÈáÊ
„ÒU, ¬⁄U øıÕÊ ¬Œ ÃÙ ÁŸªÈ¸áÊ „ÒU– fl„UË ÁŸ⁄¢U¡Ÿ „ÒU– flÙ ‚Ê⁄UË ⁄UøŸÊ ∑§⁄U∑§
πÈŒ πÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U‚ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚ ¬⁄U ∞∑§ ŸÊ◊ „ÒU, flÙ ‚ÊÁ„U’ ‚’∑§Ê ◊Í‹
„ÒU– ©UŸ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ∑§Ê‹ ∑§ •¢‡Ê
¡ËflÙ¥ ∑§Ù ÷⁄U◊Ê∞ „ÈU∞ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ •Êª ‚¢ˇÊ¬ ◊¥ ©Uà¬ÁûÊ ∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ⁄U„USÿ
‚◊¤ÊÊÃ „ÈU∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬Á„U‹ ∑§Ëã„U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ⁄UÊß¸– ¬Ë¿U ‚ ◊ÊÿÊ ©U¬¡Êß¸H
◊ÊÿÊ M§¬ Œπ •ÁÃ ‡ÊÙ÷Ê– Œfl ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ÃŸ ◊Ÿ ‹Ù÷ÊH
∑§Ê◊Œfl œ◊¸⁄UÊÿ ‚ÃÊÿ– ŒflË ∑§Ù ÃÈ⁄UÃß œ⁄U πÊÿH
¬≈U ‚ ŒflË ∑§⁄UË ¬È∑§Ê⁄UÊ– ‚Ê„U’ ◊Ù„U ∑§⁄UÙ ©U’Ê⁄UËH
≈U⁄U ‚ÈŸÙ ‚ÃªÈL§ Ã„°U •Êÿ– •CÔ¢UªË ∑§Ù ’¢Œ ¿ÈU«∏UÊÿH
œ◊¸⁄UÊÿ ∑§Ù Á„U∑§◊Ã ŒËã„UÊ– Ÿπ ⁄UπÊ ‚ ÷ª∑§⁄U ‹Ëã„UÊH
œ◊¸⁄UÊÿ ∑§⁄¥U ÷Ùª Áfl‹Ê‚Ê– ◊ÊÿÊ ∑§Ù ‚È ⁄U„UË Ã’ •Ê‚ÊH
œ◊¸⁄UÊÿ •L§ ◊ÊÿÊ ¡Êÿ– ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ Á‡Êfl ŸÊ◊ œ⁄UÊÿH
ÃËŸ Œfl ÁflSÃÊ⁄U ø‹Êÿ– ßŸ◊¥ ÿ„U ¡ª œÙπÊ πÊÿH
¬ÈL§· ªêÿ ∑Ò§‚ ∑§ ¬ÊflÒ– ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ¡ª ÷⁄U◊ÊflÒH
ÃËŸ ‹Ù∑§ •¬Ÿ ‚ÈÃ ŒËã„UÊ– ‚ÈÛÊ ÁŸ⁄U¢¡Ÿ ’Ê‚Ê ‹Ëã„UÊH
•‹π ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚ÈÛÊ Á∆U∑§ÊŸÊ– ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ Á‡Êfl ÷Œ Ÿ ¡ÊŸÊH
ÃËŸ Œfl ‚Ù ©UŸ∑§Ù œÊfl¥– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ fl ¬Ê⁄U Ÿ ¬Êfl¥H
•‹π ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ’≈U¬Ê⁄UÊ– ÃËŸ ‹Ù∑§ Á¡fl ∑§Ëã„U •„UÊ⁄UÊH
’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ Á‡Êfl Ÿ„UË¥ ’øÊÿ– ‚∑§‹ πÊÿ ¬ÈŸ œÍ⁄U ©U«∏UÊÿH
ÁÃŸ∑§ ‚ÈÃ „Ò¥U ÃËŸÒ ŒflÊ– •Ê°œ⁄U ¡Ëfl ∑§⁄UÃ „Ò ‚flÊH
⁄UÊ◊Á„U¢ M§¬ œ⁄UË „ÒU ◊ÊÿÊ– Á¡Ÿ ‹¥∑§Ê ∑§Ù ⁄UÊÿ ‚ÃÊÿÊH
Œ‡Ê •ıÃÊ⁄U ◊ÊÿÊ Ÿ œÁ⁄UÿÊ– ∑§Ê‹ •¬’¸‹ ‚’∑§Ù ¿UÁ‹ÿÊH
∑§Ê‹ ¬ÈL§· ∑§Ê„ÍU ŸÁ„¢U øËã„UÊ– ∑§Ê‹ ¬Êÿ ‚’„UË ª„U ‹Ëã„UÊH
∞‚Ê ⁄UÊ◊ ‚∑§‹ ¡ª ¡ÊŸ– •ÊÁŒ ’˝rÊÔ ∑§Ù ŸÊ ¬Á„UøÊŸH
ÃËŸÙ¥ Œfl •‚È⁄U •ıÃÊ⁄UÊ– ÃÊ∑§Ù ÷¡ ‚∑§‹ ‚¢‚Ê⁄UÊH
ÃËŸÙ¥ ªÈáÊ ∑§Ê ÿ„U ÁflSÃÊ⁄UÊ– œ◊¸ŒÊ‚ ◊Ò¥ ∑§„Uı¥ ¬È∑§Ê⁄UÊH
¬„U‹ ¬⁄U◊-¬ÈL§· Ÿ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù ©Uà¬ÛÊ Á∑§ÿÊ, Á»§⁄U ¬Ë¿U ◊ÊÿÊ ∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ „ÈUß¸– ◊ÊÿÊ ∑§ M§¬ ∑§Ù Œπ∑§⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ©U‚¬⁄U ◊ÙÁ„UÃ „UÙ ªÿÊ
•ı⁄U ©U‚ ÁŸª‹ ªÿÊ– ◊ÊÿÊ Ÿ Ã’ ¬⁄U◊-¬ÈÈL§· ∑§Ù ¬È∑§Ê⁄U ∑§Ë– Ã’ ∑§’Ë⁄U
‚ÊÁ„U’ ◊ÊÿÊ ∑§Ù ¿ÈU«∏UÊŸ ∑§ Á‹∞ •Ê∞ •ı⁄U ÁŸ⁄U¢¡Ÿ ∑§Ù •◊⁄U-‹Ù∑§ ‚
’Ê„U⁄U »¥§∑§ ÁŒÿÊ– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ’ÊŒ ◊¥ Ÿπ ‚ Á¿Uº˝ ∑§⁄U ◊ÊÿÊ ∑§Ù ª÷¸ mÊ⁄U
Á∑§ÿÊ– Á»§⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ •ı⁄U ◊ÊÿÊ Ÿ ÷Ùª Áfl‹Ê‚ Á∑§ÿÊ •ı⁄U ÃËŸ ŒflÙ¢ ∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ „ÈUß¸– ÃËŸ ŒflÙ¥ Ÿ •Êª ∑§Êÿ¸ ÷Ê⁄U ‚¢÷Ê‹Ê •ı⁄U ‚¢‚Ê⁄U œÙπ ◊¥ ¬«∏U
ªÿÊ– ‚’∑§Ù ∑§Ê‹ Ÿ ÷≈U∑§Ê ÁŒÿÊ– ÃËŸ ‹Ù∑§ •¬Ÿ ’≈UÙ¥ ∑§Ù Œ∑§⁄U πÈŒ
‡ÊÍãÿ ◊¥ ‚◊Ê ªÿÊ– ÃËŸ ŒflÙ¥ Ÿ ÷Ë ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ê ÷Œ Ÿ ¡ÊŸÊ– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ
‚’∑§Ù πÊŸ ‹ªÊ– ‚◊ÿ-‚◊ÿ ¬⁄U ◊„UÊ¬˝‹ÿ ∑§⁄U∑§ ÿ„U ‚’∑§Ù πÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, ÃËŸ ŒflÙ¥ ∑§Ù ÷Ë Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃÊ– ¬⁄U ÿ„U •°œÊ ¡Ëfl ∑È§¿U ‚◊¤Ê
Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ „ÒU– Œ‡Ê •flÃÊ⁄U ÷Ë ◊ÊÿÊ Ÿ „UË œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ– ∑§Ê‹-¬ÈL§· Ÿ
‚’∑§Ù ¿U‹ Á‹ÿÊ, ∑§Ùß¸ ÷Ë ß‚ ¡ÊŸ Ÿ„Ë¥ ¬ÊÿÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
‚’ ÃËŸ ŒflÙ¥ ∑§Ë „UË ÷ÁQ§ ◊¥ ©U‹¤Ê ªÿ „Ò¥U–
‚Œ˜ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ ∑§Ùß¸ ‚àÿ ∑§Ë ⁄UÊ„U ¬⁄U Ÿ„UË¥ ø‹ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
Á’Ÿ ‚ÃªÈL§ ∑§Ùß¸ ◊⁄U◊ Ÿ ¬Êfl– ¤ÊÍ∆U ⁄UÊ„U ‚’„UË ‹¬≈UÊflH
‚Ã¬ÈL§· ∑§Ù ◊⁄U◊ Ÿ ¡ÊŸ– ¤ÊÍ∆UÁ„U œÊÿ ‚Ê°ø ∑§⁄U ◊ÊŸH
¤ÊÍ∆UÁ„U ¤ÊÍ∆U ⁄U„UÊ Á‹¬≈UÊß¸– ‚ûÊ¬ÈL§· ∑§Ù ‹πÊ Ÿ ¡Êß¸H
•∆UÊ⁄UÊ ¬È⁄UÊáÊ ª˝ãÕ ’„ÈU ÷ÊπÊ– ÁÃŸ◊Á„U Á‚⁄U ÷ÊªflÃ ⁄UÊπÊH
’˝rÊÔ ◊„UÊÃ◊ ∑§Á„U ‚◊È¤ÊÊfl¥– üÊË÷ÊªflÃ ÷Q§ ŒÎ…∏UÊfl¥H
∑Î§cáÊ øÁ⁄UòÊ ‚’ ∑§⁄UÁ„U ’πÊŸÊ– ∑Î§cáÊ ◊⁄U◊ ∑§Ê„ÍU ŸÁ„¢U ¡ÊŸÊH
ÁŸªȨ̀Ÿ ÷ÁQ§ ŸÁ„¢U ÁøÃ ŒËã„UÊ– ‚ªȨ̀áÊ ÷ÁQ§ ‚’Á„U ªÁ„U ‹Ëã„UÊH
ÁŸªÈ¸áÊ ’˝rÊÔ ◊⁄U◊ ŸÁ„¢U ¡ÊŸÊ– Á‡Êfl ‚◊ÊÁœ ‹ªÊflÁ„¢U äÿÊŸÊH
ÁflcáÊÈ äÿÊŸ ∑§Ëã„UÊ ◊Ÿ ◊Ê„UË¥– •‹π ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ŒπÒ¥ ¿UÊ„UË¥H
ŒπÃ ¿UÊ¢Á„U ◊ªA ◊Ÿ ÷ÿ™§– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ M§¬ ÁflcáÊÈ uÔÒU ª∞™§H
ŒÒàÿ Œfl ∑§Ëã„¥U ©UÃ¬ÊŸË– ∑§Ëã„¥U ŒÒàÿ ŒflŸ ∑§Ë „UÊŸËH
ŒÒàÿ ◊ÊÁ⁄U ∑§ Œfl ¿ÈU«∏UÊflÊ– ÃÊÃ ÁflcáÊÈ ‚’Ÿ ◊Ÿ ÷ÊflÊH
ªÙÁ¬Ÿ Á◊‹∑§⁄U ⁄UÊ‚ ¬‚Ê⁄UÊ– ‹Ë‹Ê ∞Á„U ÷Q§ ÁøÃ œÊ⁄UÊH
ÃÊ ‹Ë‹Ê ◊Á„U ‚ÎÁCÔU ÷È‹ÊŸË– ’˝rÊÔÊÁŒ∑§ ‚’ ◊ÈÁŸ •L§ ôÊÊŸËH
ôÊÊŸ ∑§ÕÒ¥ •L§ ¡ÙÁÃ ŒÎ…∏UÊflÒ¥– ¡ÙÁÃ SflM§¬ ◊◊¸ ŸÁ„¢U ¬ÊflÒ¥H
¡ÙÁÃ SflM§¬ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ⁄UÊß¸– Á¡Ÿ ÿ„U ‚∑§‹ ‚ÎÁCÔU ÷◊Ê¸ß¸H
‚ûÊ ¬ÈL§· ∑§Ê ◊◊¸ Ÿ ¡ÊŸÊ– ¤ÊÍ∆U ôÊÊŸ ‚’„UË Á‹¬≈UÊŸÊH
‚àÿ ¬ÈL§· ‚ÃªÈL§ ‚Ù¥ ¬Êfl– ‚àÿ ŸÊ◊ ◊„°U ¡Êÿ ‚◊ÊflH
Á∑§ÃŸË ªÍ…∏U ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ‚◊¤ÊÙ ß‚– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚’ ¤ÊÍ∆U ◊¥
„UË ©U‹¤Ê „ÈU∞ „Ò¥U–
„UÊÚÁ‹∑§Êå≈U⁄U ◊¥ ¬ÎâflË ∑§Ë ∑§ˇÊÊ ‚ ’Ê„U⁄U ¡ÊŸ ∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
◊ë¿U⁄U ∑È§¿U ™§¬⁄U Ã∑§ „UË ©U«∏U ¬ÊÃÊ „ÒU– ÃË‚⁄UË ◊¢Á¡‹ ‚ •Êª ¡ÊŸÊ
©U‚∑§ Á‹∞ ◊ÈÁ‡∑§‹ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ‚ ¬⁄U „ÒU flÙ Œ‡Ê– ‚ÊÁ„U’
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¥ ◊¢ flÙ ˇÊ◊ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ •Ê¬ •◊⁄U-‹Ù∑§
¬„È°Uø ‚∑¥§– ÿ„U ∑§Ê◊ ‚Œ˜ªÈL§ „UË ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÁòÊ∑§Ê‹ ◊¥ Á¡ÃŸ ÷Ë
´§Á·, ◊ÈÁŸ •Ê∞, flÙ ÿ„UË¥ Ã∑§ ªÿ, •Êª Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§– ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U
⁄U„U „ÒU¢ó
ß‚∑§ •Êª ÷Œ „U◊Ê⁄UÊ– ¡ÊŸªÊ ∑§Ùß¸ ¡ÊŸŸ„UÊ⁄UÊH
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ¡ÊŸªÊ flÙ„UË– ¡Ê¬⁄U ∑Î§¬Ê ‚ÃªÈL§ ∑§Ë „UÙß¸H
•Êª ∑§Ê ÷Œ ∑È§¿U •ı⁄U „ÒU– flÙ ∑§fl‹ fl„UË ¡ÊŸ ‚∑§ÃÊ „ÒU, Á¡‚¬⁄U
‚ÃªÈÈ⁄U ∑§Ë ∑Î§¬Ê „UÙ ¡Ê∞– •’ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ∑È§¿U Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ,
•¬ŸË ∑§◊Êß¸ flÊ‹Ë ’ÊÃ ÃËŸ ‹Ù∑§ Ã∑§ „UË ⁄U„U ªÿË– •Êª ∑§Ë ’ÊÃ ∑È§¿U
•ı⁄U „ÒU– ÿ„U ÷Œ ªÈÈL§ Ÿ„UË¥ Œ ¬ÊÿªÊ– ∑§fl‹ ‚ÃªÈL§ ÿÊŸË ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ „UË ß‚
◊È$∑§Ê◊ Ã∑§ ¬„È°UøÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
Á’Ÿ ‚ÃªÈÈL§ ¬Êfl Ÿ„UË¥, ∑§Ùß¸ ∑§ÙÁ≈UŸ ∑§⁄U ©U¬ÊÿH
ÿ„UÊ° ‚ÃªÈL§ •ÁÃ •Êfl‡ÿ∑§ „UÙ ªÿÊ– ÿÙª ◊¥ ÷Ë ªÈÈL§ ∑§Ê ◊„Uàfl „ÒU,
¬⁄U Á∑˝§ÿÊ ÁflÁ‡ÊCÔU „ÒU– ªÈL§ ’ÃÊÿªÊ Á∑§ ÿ„U ‚ÊœŸÊ ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U äÿÊŸ
∑§⁄UŸÊ– ∑§⁄UŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ ÿ„U •Ê¬¬⁄U „ÒU– flÙ ⁄¢Uø∑§ ◊ÊòÊ ÷Ë •Ê¬∑§Ë ◊ŒŒ
Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– „UÊ°, •Ê¬∑§Ù ’Ê⁄U ’Ê⁄U ’ÃÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU Á∑§ ∞‚Ê ∑§⁄UŸÊ–
¬⁄U flÙ •Ê¬◊¥ •äÿÊà◊ ‡ÊÁQ§ÿÊ° Ÿ„UË¥ ©UÃÊ⁄U ‚∑§ÃÊ– ÿ„U ∑§Ê◊ ∑§fl‹
‚ÃªÈL§ „UË ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– flÙ •Ê¬◊¢ ‚Ê⁄UË ÃÊ$∑§Ã ¬˝ÁflCÔU ∑§⁄U ŒªÊ– •ÕÊ¸Ã
‚¢Ãàfl ∑§Ë œÊ⁄UÊ ‚fl¸‚flÊ¸ ªÈL§ ∑§Ê ◊„àfl ’Ù‹ ⁄U„UË „ÒU– ‚¢Ãàfl ∑§Ë œÊ⁄UÊ
ÿÙª ‚ •Êª ∑§„U ⁄U„UË „ÒU–
•’ ÷ÁQ§ ◊¥ ¡Ù ŒÍ·áÊ •ÊÿÊ, flÙ ‚ÈŸŸÊ– ¬„U‹ ’ÊÃ ÃÙ ÿ„U Á∑§ó
‚ªÈáÊ ÷ÁQ§ ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄UÊ– ÁŸªÈ¸áÊ ÿÙªE⁄U •ŸÈ‚Ê⁄UÊH
ÃÈ◊ ŒÙŸÙ¥ ∑§ ¬Ê⁄U ’ÃÊÿÊ– ◊⁄Ù ÁøûÊ ∞∑§Ù Ÿ„UË¥ •ÊÿÊH
‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ∑§Ê πá«UŸ ∑§⁄UŸÊ ÃÙ ’fl∑Í§$»§Ë „ÒU– ¬⁄U ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ‚
•Êà◊ ∑§ÀÿÊáÊ ◊ÊŸŸÊ ÷Ë ’fl∑Í§$»§Ë „ÒU– flÙ ÃÙ •ÊÿÊ◊ „ÒU, ¬⁄U ‹ˇÿ Ÿ„UË¥
„ÒU–
¡’ Ã∑§ ’ìÊ ∑§Ù •ˇÊ⁄UÙ¥ ∑§Ê ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚ •Ê°ªŸ’Ê«U∏Ë
◊¥ ÷¡Ã „Ò¥U ÃÊÁ∑§ Sfl⁄U √ÿ¢¡Ÿ ∑§Ê ôÊÊŸ ‹ ‚∑§– ß‚ Ã⁄U„U ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ „ÒU,
¬⁄U ’ÊŒ ◊¥ •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ¡ÊŸ ∑§ Á‹∞ ªÈL§ ∑§Ë πÙ¡ Ÿ„UË¥ ∑§Ë ÃÙ
Á»§⁄U •Ê°ªŸ’Ê«∏UË ◊¥ „UË ⁄U„UŸ flÊ‹Ë ’ÊÃ „ÒU–
◊‹Í∑§ŒÊ‚ ¡Ë ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§ Á‡Êcÿ Õ, fl ŒπÙ, ÄÿÊ πÍ’ ∑§„U ⁄„U
„Ò¥Uó
◊Ò¥ Ã⁄UÊ ŒËŒÊ⁄U ŒËflÊŸÊ–
ÉÊ«∏UË ÉÊ«∏UË ÃÈ¤Ê ŒπÊ øÊ„Í°U, ‚ÈŸ ‚Ê„U’ ⁄U„U◊ÊŸÊH
„ÈU•Ê •‚◊SÃ π∏’⁄U ŸÁ„¢U ÃŸ ∑§Ë, ¬ËÿÊ ¬˝◊ Á¬ÿÊ‹ÊH
∆UÊ…∏U „UÙ™°§ ÃÙ Áª⁄UÁª⁄U ¬⁄UÃÊ, Ã⁄U ⁄°Uª ◊ÃflÊ‹ÊH
π«∏UÊ ⁄U„Í°U Œ⁄U’Ê⁄U ÃÈê„UÊ⁄U, ÖÿÙ¥ ÉÊ⁄U ∑§Ê ’¢ŒÊ¡ÊŒÊH
Ÿ∑§Ë ∑§Ë ∑È§‹Ê„U Á‚⁄U ÁŒÿ, ª‹ ¬Ò⁄U„UŸ ‚Ê¡ÊH
Ãı¡Ë •ı⁄U ÁŸ◊Ê¡ Ÿ ¡ÊŸÍ°, ŸÊ ¡ÊŸÍ° œÁ⁄U ⁄UÙ¡ÊH
’Ê°ª Á¡∑§⁄U Ã’„UË ‚ Á’‚⁄UË, ¡’‚ ÿ„U ÁŒ‹ πÙ¡ÊH
∑§’ ◊‹Í∑§ •’ ∑§¡Ê Ÿ ∑§Á⁄U„Uı,¥ ÁŒ‹ „UË ‚Ù¥ ÁŒ‹ ‹ÊÿÊH
◊P§Ê „UîÊ Á„Uÿ ◊¥ ŒπÊ, ¬Í⁄UÊ ◊È⁄UÁ‚Œ ¬ÊÿÊH
ŒπÙ, ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ Á◊‹ ªÿÊ ÃÙ ¬Í⁄UÊ π‹ $πà◊ „UÙ ªÿÊ–
Á»§⁄U ’Ê„U⁄U ÷≈U∑§Ÿ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ Ÿ„UË¥ ⁄U„UË– ‚’ ÷Í‹ ªÿÊ •ı⁄U ªÈL§ ∑§ ¬˝◊
◊¥ πÙ ªÿÊ–
‚ÊÁ„U’ ’Ê⁄U ’Ê⁄U ‚◊¤ÊÊ ⁄U„U „Ò¥Uó
ôÊÊŸ„UËŸ ‚ ‚ÈŸ ·≈U ∑§◊Ê¸– œ◊¸ŒÊ‚ ©UŸ∑§ ÿ œ⁄U◊ÊH
¬ËÃ⁄U ¬ÊÕ⁄U ¬Í¡Ÿ ‹Êª– •ÊÁŒ ŸÊ◊ ÉÊ≈U„UË ‚ àÿÊªH
ÃË⁄UÕ flÃ¸ ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄UÊ– Ÿ◊ œ⁄U◊ •‚ŸÊŸ ‚∑§Ê⁄UH
÷· ’ŸÊÿ Áfl÷ÍÁÃ ⁄U◊Êÿ– ÉÊ⁄U ÉÊ⁄U Á÷ˇÊÊ ◊Ê°ªŸ •ÊÿH
¡ª ¡ËflŸ ∑§Ù ŒËˇÊÊ Œ„UË– ‚ûÊŸÊ◊ Á’Ÿ ¬ÈL§·Á„U º˝Ê„UËH
ôÊÊŸ„UËŸ ¡Ù ªÈL§ ∑§„UÊfl– •Ê¬Ÿ ÷Í‹Ê ¡ªÃ ÷È‹ÊflÒH
∑§Ê◊ ∑˝§Ùœ ◊Œ ‹Ù÷ Áfl∑§Ê⁄UÊ– ßã„Ò¥U Ÿ àÿÊªÒ ‚Êœ ÁfløÊ⁄UÊH
∞‚Ê ôÊÊŸ ø‹ÊÿÊ ÷Êß¸– ‚Ã ‚Ê„U’ ∑§Ë ‚Èœ Á’‚⁄UÊß¸H
ÿ„U ŒÈÁŸÿÊ ŒÙ ⁄¢UªË ÷Êß¸– Á¡fl ª„U ‡Ê⁄UáÊ •‚È⁄U ∑§Ë ¡Êß¸H
ÃË⁄UÕ fl˝Ã Ã¬ ¬Èãÿ ∑§◊Êß¸– ÿ„U ¡◊ ¡Ê‹ Ã„UÊ° ∆U„U⁄UÊß¸H
ÿ„ÒU ¡ªÃ ∞‚Ê •L§¤ÊÊß¸– ŸÊ◊ Á’ŸÊ ’Í«∏UË ŒÈÁŸÿÊß¸H
¡Ù ∑§Ùß¸ ÷Q§ „U◊Ê⁄UÊ „UÙß¸– ¡ÊÃ fl⁄UáÊ ∑§Ù àÿÊªÒ ‚Êß¸H
ÃË⁄UÕ fl˝Ã ‚’ Œÿ ’„UÊß¸– ‚ÃªÈL§ ø⁄UáÊ ‚ äÿÊŸ ‹ªÊß¸H
∑§Ê◊ ∑˝§Ùœ ◊Œ ‹Ù÷ Ÿ Ã„UË– ‚Ùß¸ ¬ÊflÒ ¬⁄U◊ ‚Ÿ„UËH
◊Ÿ„UË¢ ’Ê°œ ÁSÕ⁄U ¡Ù ∑§⁄U„UË– ‚Ù „¢U‚Ê ÷fl‚Êª⁄U Ã⁄U„UËH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „U¥Ò Á∑§ ôÊÊŸ„UËŸ ‹Ùª ÃË⁄UÕ, fl˝Ã •ÊÁŒ ·≈˜U∑§◊ÙZ ◊¥
©U‹¤Ê ªÿ– flÙ ÷· ’ŸÊ∑§⁄U ÉÊ⁄U ÉÊ⁄U Á÷ˇÊÊ ◊Ê°ªŸ ‹ª– ÿ ÃÙ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§
º˝Ù„UË „ÒU¥, ¡Ù ©UŸ∑§ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù ÷≈U∑§Ê ⁄U„U „ÒU¥– ÿ πÈŒ ÷Ë ÷Í‹ „ÈU∞ „ÒU¥ •ı⁄U
‚¢‚Ê⁄U ∑§Ù ÷Ë ÷Í‹ ÷È‹ßÿÙ¥ ◊¥ «UÊ‹ ⁄„U „ÒU¥– ßã„UÙŸ¥  ∞‚Ê ôÊÊŸ ø‹ÊÿÊ „ÒU Á∑§
‚ìÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ‚Èœ „UË ÷È‹Ê ŒË „ÒU, ‚’∑§Ù ’Ê„U⁄U ©U‹¤ÊÊ ÁŒÿÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ŒÈÁŸÿÊ ŒÙ ⁄¢UªË „ÒU, ¡Ù •¬Ÿ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§
Á‹∞ •‚È⁄U ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ ¡Ê ⁄U„UË „Ò •ı⁄U ÃË⁄UÕ, fl˝Ã •ÊÁŒ ∑§ mÊ⁄UÊ ¬Ê⁄U
„UÙŸÊ øÊ„UÃË „ÒU– ¬⁄U fl„UÊ° •◊⁄U-‹Ù∑§ ◊¥ ÃÙ ÿ ‚’ ∑§Ê‹ ∑§ ¡Ê‹ ∑§„U
¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U ∞‚ „UË ©U‹¤ÊÊ „ÈU•Ê „ÒU •ı⁄U ŸÊ◊ ∑§ Á’ŸÊ ‚¢‚Ê⁄-
‚Êª⁄U ◊¥ „UË «ÍU’ ⁄U„UÊ „ÒU– ¡Ù „U◊Ê⁄UÊ ÷Q§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, flÙ ßŸ ÃË⁄UÕ, fl˝Ã
•ÊÁŒ øË ÊÙ¥ ‚ ¬⁄U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ ø⁄UáÊÙ¢ ◊¥ äÿÊŸ ‹ªÊÃÊ „ÒU–
flÙ ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ÊÁŒ ‚ ¬⁄U „UÙ∑§⁄U ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ù ¬ÊÃÊ „ÒU– flÙ •¬Ÿ ◊Ÿ
∑§Ù ÁSÕ⁄U ∑§⁄U∑§ ‚¢‚Ê⁄U-‚Êª⁄U ‚ Ã⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU–
...ÃÙU flÃ¸◊ÊŸ ◊¥ ÷ÁQ§ ◊¥ ŒÍ·áÊ •Ê ªÿÊ– ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ÿÊŒÊ ÄÿÙ¢
„ÒU? ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„UÊ° ¬Ò‚Ê ’„ÈUÃ „ÒU– ‹ÙªÙ¥ Ÿ ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ∑§Ù ∑§◊Êß¸ ∑§Ê
‚ÊœŸ ’ŸÊÿÊ– •Ê¬ ß‚ ‚ìÊÊß¸ ∑§Ù SflË∑§Ê⁄U ÃÙ ∑§⁄¥U– ¡’ ßŸ ÷ÁQ§ÿÙ¥
∑§Ù ∑§⁄UŸ flÊ‹Ù¥ ∑§Ù Œπ¥ ÃÙ ©UŸ◊¥ ¿U‹-∑§¬≈U ÷Ë Á◊‹ªÊ– ÿ ÷ÁQ§ ∑§
‹ˇÊáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU¢–
•ÊŒ◊Ë ∑§Ù ÷ÿ÷ËÃ ∑§⁄U œŸ ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ∑§Ê‹ ßÀ◊ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U
«U⁄UÊ ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§Ùß¸ ¡ÊŒÍ-≈UÙŸ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U «U⁄UÊ ⁄U„UÊ „Ò, ∑§Ùß¸ ª˝„UÙ¥ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U
«U⁄UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚’ ß¢‚ÊŸ ∑§Ù «U⁄UÊ∑§⁄U œŸ ‹Í≈U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÿÁŒ ÿ„U
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ ÃÙ ÿ„U „UÙ ¡ÊÿªÊ– ß‚Á‹∞ ◊È¤Ê œŸ Œ– ÿ„U ∑§⁄U, flÙ ∑§⁄U–
ß¢‚ÊŸ ∑§Ù ßã„UË¥ øË ÊÙ¥ ◊¥ ©U‹¤ÊÊ ÁŒÿÊ– ÷ÁQ§ ÄÿÊ $πÊ∑§ ∑§⁄UŸË „ÒU ©U‚Ÿ!
÷ÿ ‚ ÷ÁQ§ ∑§⁄U ‚’Ò, ÁŸ÷¸ÿ „UÙÿ Ÿ ∑§ÙÿH
‚¢ÃÙ¥ Ÿ •÷ÿÃÊ ŒË– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ÃªÈL§ ‡ÊéŒ ‚„UÊß¸–
∑§„U ⁄U„U „ÒU¢ Á∑§ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ê ‡ÊéŒ ‚„UÊÿÃÊ ∑§⁄UªÊ– •Ê¬ Ã∑§ŸË∑§ ‚
÷Ë Œπ¥ ÃÙ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§ ‚ÈÁ◊⁄UŸ ‚ ‚Èπ Á◊‹ªÊ– √ÿfl„UÊÁ⁄U∑§ ŒÎÁCÔU ‚ Œπ¥
ÃÙ ‚ÈÁ◊⁄UŸ ‚ ‡ÊÁQ§ÿÊ° ¬˝Ê# „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U •ı⁄U ‚Èπ Á◊‹ÃÊ „ÒU– “‚fl¸ ⁄UÙª
∑§Ë •ı·œ ŸÊ◊–”
‚ÈÁ◊⁄UŸ ‚ ‚Èπ „UÙÃ „ÒU, ‚ÈÁ◊⁄UŸ ‚ ŒÈπ ¡Êÿ–
∑§„UÒ¥ ∑§’Ë⁄U ‚ÈÁ◊⁄UŸ Á∑§ÿ, ‚ÊßZ ◊ÊÁ„¢U ‚◊ÊÿH
ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ∑Ò§‚ Á◊‹ÃÊ „ÒU ‚Èπ! •Áœ∑§Ã⁄U ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÊ° ≈Ò¥U‡ÊŸ ‚
„UÙÃË „Ò¥U– ÁŒ◊Êª ¬⁄U, „UÊ≈¸U ¬⁄U, ªÈŒ¸ ¬⁄U ÷Ë ≈Ò¥U‡ÊŸ ∑§Ê •‚⁄U ¬«∏UÃÊ „ÒU– ¡’
•Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ≈Ò¥U‡ÊŸ »˝§Ë „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑§„UÊó
‚ÈÁ◊⁄UŸ ‚ ‚Èπ „UÙÃ „ÒU, ‚ÈÈÁ◊⁄UŸ ‚ ŒÈπ ¡Êÿ...
ÿ„U Ã∑§ŸË∑§ „ÒU–
ÕÙ«U∏Ê ‚ÈÁ◊⁄UŸ ’„ÈUÃ ‚Èπ...
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó
‚Ê⁄U ‡ÊéŒ ‚ÈÁ◊⁄UŸ ∑§Á⁄U „ÒU– ‚„U¡ •◊⁄U ‹Ù∑§ ÁŸSÃÁ⁄U „ÒUH
‚ÈÁ◊⁄UŸ ∑§Ê ’‹ ∞‚Ê „UÙß¸– ∑§◊¸ ∑§Ê≈U ‚’ ¬‹ ◊¥ πÙß¸H
¡Ê∑§ ∑§◊¸ ∑§Ê≈U ‚’ «UÊ⁄UÊ– ÁŒ√ÿ ôÊÊŸ ‚„U¡Ò ©UÁ¡ÿÊ⁄UÊH
¡Ê ∑§„°U ÁŒ√ÿ ôÊÊŸ ¬⁄U∑§Ê‡ÊÊ– •Ê¬Á„U ◊¥ ‚’ ‹Ùª ÁŸflÊ‚ÊH
‹Ù∑§ •‹Ù∑§ ‡ÊéŒ „ÒU ÷Êß¸– Á¡Ÿ ¡ÊŸÊ ÁÃŸ ‚¢‡Êÿ ¡Êß¸H
Ãàfl ‚Ê⁄U ‚ÈÁ◊⁄UŸ „ÒU ÷Êß¸– ¡ÊÃÒ ∑§Ê‹ ∑§Ë Ã¬Ÿ ’È¤ÊÊß¸H
‚È◊⁄UŸ Ã ‚’ ∑§◊¸ ÁflŸÊ‡ÊÊ– ‚È◊⁄UŸ ‚Ù¥ ÁŒ√ÿ ôÊÊŸ ¬˝∑§Ê‡ÊÊH
œ◊¸Ÿ ‚È◊⁄UŸ ŒÿÙ ‹πÊß¸– ¡Ê‚Ù¥ „¢U‚ ‚’Ò ◊ÈQ§Êß¸H
‚ÈÁ◊⁄UŸ ◊¥ ’«∏UË ÃÊ$∑§Ã „ÒU– ...ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Á»§⁄U •Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ÁŸ∑§≈U ªÿ ÃŸ ⁄UÙª Ÿ √ÿÊ¬, ¬Ê¬ ÃÊ¬ Á◊≈U ¡Êß¸–
•Ê¬∑§Ù ⁄UÙª ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÙ¥ª– ‚’ ¬Ê¬ ŸCÔU „UÙ¥ª–
•∆UflŸ ¬∆UflŸ ŒÎÁCÔU Ÿ ‹Êª, ©U‹≈U ÁÃÁ„U œ⁄U πÊß¸–
Á»§⁄U •Ê¬∑§Ù ’È⁄UË Ÿ Ê⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ ‹ªªË– ¬⁄U •Ê¬∑§Ù ÿ„U ‚’ ◊ÊŸŸ
∑§ Á‹∞ ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ¡Ê∞ªÊ, ¬⁄U •Ê¬ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸÊ– ‚¢ÃÙ¥ ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ
ß‚Á‹∞ „UÙÃË „ÒU Á∑§ fl ÷˝Ê¢ÁÃÿÊ° ÃÙ«∏UÃ „Ò¥U– ÃÙ ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó
◊Ê⁄UŸ ◊Ù„UŸ fl‡ÊË∑§⁄UáÊ ∑§⁄U, ◊Ÿ „UË ◊Ÿ ¬¿UÃÊß¸H
∑§Ê‹Ê ßÀ◊ •Ê¬ ¬⁄U Ÿ„UË¥ ø‹ªÊ– Ã¢òÊ, ◊¢òÊ •ÊÁŒ ÷Ë •Ê¬∑§Ê ∑È§¿U
Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Êÿ¥ª–
¡ÊŒÍ ¡¢òÊ ÿÈÁQ§ Ÿ ‹Êª, ¡„U⁄U ¡Í«∏U „UÙ ¡Êß¸H
∑§Ùß¸ ÷Ë ¡ÊŒÍ Ÿ„UË¥ ‹ªªÊ– Ê„U⁄U ÷Ë ∆¢«UÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ– •’ ‚Œ˜ªÈL§
¬Ê⁄U ∑Ò§‚ ∑§⁄UªÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄„U „ÒU¢ Á∑§ ‚Œ˜ªÈL§ ¬Ê⁄U ∑§⁄U ŒªÊ– ∑§„U ⁄U„U
„Ò¥Uó
‚Ùß¸ ‚ÃªÈL§ ◊ÙÁ„U ÷Êfl, ¡Ù ÷Ùª ◊¥ ÿÙª ÁŒπÊflH
ÿÊŸË ªÎ„USÕ ◊¥ ⁄U„UÃ „ÈU∞ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚ Á◊‹Ê Œ– ÿ„U ∑Ò§‚ ∑§⁄UªÊ?
ªÈL§ ‚¡ËflŸ ŸÊ◊ ’ÃÊ∞, ¡Ê∑§ ’‹ „¢U‚Ê ÉÊ⁄U ¡Ê∞H
ªÈL§ •Ê¬◊¥ ∞∑§ ‚¡Ëfl ŸÊ◊ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UªÊ, Á¡‚∑§ ’‹ ¬⁄U ÿ„U
•Êà◊Ê •¬Ÿ ÉÊ⁄U ¡ÊÿªË– flÙ ŸÊ◊ ‚¡Ëfl „ÒU– flÙ •Ê¬∑§ •¢Œ⁄U ’Ò∆U∑§⁄U
•Ê¬∑§Ë ’È⁄UÊßÿÊ° ¿UÊ°≈UÃÊ ¡ÊÿªÊ, ©UŸ∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄UÃÊ ¡ÊÿªÊ– •Ê¬ ÁŸ◊¸‹
„UÙÃ ¡Ê•Ùª– ªÈL§ ∑§Ë ÃÊ∑§Ã ‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§ÃÙ¥ ∑§Ë $π’⁄U ‹ŸÊ ‡ÊÈM§ ∑§⁄U
ŒªË– ¡Ò‚ •Ê¬ •ı·œ πÊÃ „Ò¥U ÃÙ fl„UÊ° •Ê¬∑§Ê ∑§Ê◊ $πà◊ „UÙ ªÿÊ,
•Êª ∑§Ê ∑§Ê◊ •ı·œ ∑§Ê „ÒU– flÙ ⁄UQ§ Ã∑§ ¬„ÈU°ø∑§⁄U ’Ë◊Ê⁄UË flÊ‹ ∑§Ë≈UÊáÊÈ•Ù¥
∑§Ù ‚◊Ê# ∑§⁄ÃË „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ŸÊ◊ •Ê¬∑§ •¢Œ⁄U ∑§ ⁄UÙªÙ¥ ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, •Ê¬∑§Ê ÁŸ⁄UÙª ∑§⁄UÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Ê¬ ÁŸ◊¸‹ „UÙÃ ¡Êÿ¥ª–
∑§Êª ¬‹≈U „¢U‚Ê ∑§⁄U ŒËŸÊ– ∑§⁄UÃ Ÿ ‹ÊªË ’Ê⁄U––
flÙ •Ê¬∑§Ë •Êà◊Ê ◊¥ ∑§Ùß¸ ÃÊ$∑§Ã Ÿ„UË¥ ŒªÊ– •Êà◊Ê ∑§Ù ∑§Ùß¸ ÃÊ∑§Ã
Ÿ„UË¥ ŒŸË „ÒU– ∑§Ùß¸ $π⁄UÊ’Ë Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§Ê‹ŸË „ÒU– ÿ„U $π⁄UÊ’ Ÿ„UË¥ „UÙÃË– ¡Ò‚
∑§Ê°ø ∑§ ◊„U‹ ◊¥ ⁄U„UŸ flÊ‹Ê ∑È§ûÊÊ ‡ÊË‡Ê ◊¥ •¬ŸË „UË ¬⁄U¿UÊß¸ Œπ∑§⁄U
÷ı¥∑§ÃÊ „ÒU •ı⁄U ¡ÊŸ ª°flÊ ŒÃÊ „ÒU, ∞‚ „UË ß‚ •Êà◊Ê ∑§Ê „UÊ‹ „UÙ ªÿÊ „ÒU–
∑È§ûÊ ∑§Ù ‡ÊË‡Ê ‚ ÷˝◊ •ÊÿÊ, •Êà◊Ê ∑§Ù ◊Ÿ •ı⁄U ◊ÊÿÊ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷˝◊
„ÈU•Ê– ÿ„U •¬Ÿ ∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊ÊŸŸ ‹ª ªÿË, ÿ„U √ÿÁQ§àfl ∑§Ù •¬ŸÊ M§¬
◊ÊŸŸ ‹ª ªÿË– ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã •ÊÃË „ÒU ÃÙ ’ÃÊÃË „ÒU Á∑§ ÃÍ ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥
„ÒU– ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ë ‹Ù‹È¬ÃÊ ‚◊Ê# „UÙŸ ‹ªÃË „ÒU–
÷fl‚Êª⁄U ∑§Ê ¬Ê⁄U, ŸÊ◊ Á’ŸÊ ¬Êfl Ÿ„UË¥H
ß‚Á‹∞ ‚¡Ëfl ŸÊ◊ Á∑§‚Ë ¬ÈSÃ∑§ ◊¢ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ¬ÍáÊ¸ ªÈLÈ § ∑§ ¬Ê‚ „ÒU–
•∑§„ ŸÊ◊ ‚Ù ∑§„UÊ Ÿ ¡Êß¸– ¬Í⁄UÊ ªÈL§ „UÙ ‚Ùß¸ ‹πÊß¸H
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚Ê⁄U ‡ÊéŒ ¡Ù ¡ÊŸ„UË, ‚Ù ¡Ò„ÒU ÷fl ¡ËÃ–
ŸÊÃÙ ¡◊¬È⁄U ¡Êÿ°ª, ∑§Á∆UŸ ∑§Ê‹ Áfl¬⁄UËÃH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥ Á∑§ ¡Ù ‚Ê⁄U ‡ÊéŒ ∑§Ù ¡ÊŸ¥ª, flÙ ÷fl‚Êª⁄U ∑§Ù ¡ËÃ ∑§⁄U
•¬Ÿ Œ‡Ê ø‹¥ª, •ãÿÕÊ ‚’∑§Ù ÿ◊ ∑§ mÊ⁄U „UË ¡ÊŸÊ ¬«∏UªÊ– ‚ÊÁ„U’
∑§„ ⁄U„U „Ò¥Uó
œ◊¸ŒÊ‚ ◊Ò¥ ∑§„Uı¥ ÁfløÊ⁄UË– ÿ„U ÁflÁœ ÁŸ’„ÒU ÿ„U ‚¢‚Ê⁄UËH
∑§Ê‹ ∑§Á∆UŸ „ÒU ’„ÈUÃ •¬Ê⁄UÊ– Á¡Ÿ ÿ„U ‚ÎÁCÔU ∑§Ëã„UÊ ‚¢‚Ê⁄UÊH
ÃÊ ∑§„°U ∑§Ùß¸ Ÿ ¡ÊŸ ÷Êß¸– ∑§Ê‹Á„U ‚È◊⁄UáÊ ∑§⁄UÁ„¢U ’ŸÊß¸H
∑§Ê‹ ŒÈπ Œ ‚’Á„U L§flÊfl– ‡ÊéŒ „UÙÿ Ã„°U ◊ÊÕ ŸflÊ’H
ŸÊ◊ ∞∑§ ªÈ# „ÒU •◊Ù‹Ê– ‚Ù œ◊¸ÁŸ ◊Ò¥ ÃÈ◊‚ πÙ‹ÊH
¡Ù ÿ„U ŸÊ◊ ∑§Ù ∑§⁄ÒU ‚ê„UÊ⁄UÊ– ‚Ù ÷fl‚Êª⁄U ©UÃ⁄ÒU ¬Ê⁄UÊH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ∑§Ê‹ ’«∏UÊ „UË ∑§Á∆UŸ „ÒU, Á¡‚Ÿ ÿ„U ‚ÎÁCÔU
’ŸÊÿË „ÒU– ©U‚ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ „ÒU– flÙ ‚’∑§Ù ŒÈπ Œ∑§⁄U L§‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
¬⁄U Á¡‚∑§ ¬Ê‚ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ê ‡ÊéŒ „ÒU, ‚Ê⁄U ŸÊ◊ „ÒU, ©U‚ ÿ„U ◊ÊÕ ŸflÊÃÊ
„ÒU– ◊Ò¥ ÃÈ◊‚ Á¡‚ ŸÊ◊ ∑§Ê ÷Œ ∑§„UÊ, ¡Ù ©U‚ ¬Ê ‹ÃÊ „ÒU, flÙ ÷fl‚Êª⁄U
‚ ¬Ê⁄U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
œ◊¸ŒÊ‚ ∑§ ¬Í¿UŸ ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ •Êª ß‚ ŸÊ◊ ∑§Ê ÷Œ Œ ⁄U„U „Ò¥U •ı⁄U
Ÿ$∑§‹Ë ŸÊ◊Ù¥ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ’ÃÊ ⁄U„U „UÒ¥-
¡„°U ‹ª ∑§Á„U Á¡èÿÊ ∑§⁄U ªÊÿÊ– Ã„°U ‹ª ¡ÊŸı¢ ‚Ù ‚’ ◊ÊÿÊH
•∑§„U ŸÊ◊ ∑§„UÊ ŸÁ„¢U ¡Êß¸– ÉÊ≈U-w √ÿÊ# ÁŸ⁄¢UÃ⁄U •Êß¸H
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¡’ Ã∑§ Á¡„U˜flÊ ‚ ªÊÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, Ã’ Ã∑§ flÙ ◊ÊÿÊ
∑§Ê π‹ ‚◊¤ÊÙ– flÙ •∑§„U ŸÊ◊ ÃÙ ∑§„UŸ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ ?
ß‚ ‚Ê⁄U ŸÊ◊ ∑§Ê ÷Œ ’«∏U ’«∏U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ‚∑§– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ªÙ⁄Uπ ¬flŸ ‚Êœ ◊⁄U ªÿ™§– ŸÊ◊ ¬˝øÿ •¡„Í°U ŸÁ„¢U ÷ÿ™§H
√ÿÊ‚ Œfl ÖÿÙÁÃ·Á„U ÁfløÊ⁄UÊ– ‹ªŸ ‚Ùœ∑§⁄U ÉÊ⁄UË ‚ê„UÊ⁄UÊH
ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê∞–
¬⁄U •’ ‚÷Ë ŸÊ◊ ŒŸ ‹ª ªÿ– ‚ÊÁ„U’ ‚Ã∑¸§ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§ÙÁ≈U ŸÊ◊ ‚¢‚Ê⁄U ◊, ÁÃŸÃ ◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙÿ–
◊Í‹ ŸÊ◊ ¡Ù ªÈ# „Ò¥U, ¡ÊŸ Á’⁄U‹Ê ∑§ÙÿH
‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ◊¥ ‚÷Ë ≈ÍU≈U ¬«∏U– ‚ªÈáÊ flÊ‹Ù¥ Ÿ ŒπÊ Á∑§ ‹Ùª •’
ÁŸªÈ¸áÊ ∑§Ë Ã⁄U»§ ¡Ê ⁄U„U „ÒU¢ ÃÙ ÁŸªÈ¸áÊ ’ÊÃÙ¢ ∑§Ù ÷Ë •¬ŸË ’ÊÃ ◊¥ Á◊‹Ê
Á‹ÿÊ– ÁŸªÈ¸áÊ flÊ‹Ù¥ Ÿ ŒπÊ Á∑§ ‹Ùª ‚ªÈáÊ ∑§Ë Ã⁄U»§ ÿÊŒÊ „Ò¥U ÃÙ
©Uã„UÙ¥Ÿ •¬ŸË ÷ÁQ§ ◊¥ ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ÷Ë «UÊ‹ ŒË, ‚ÙøÊ Á∑§ ∑§Ùß¸ ª˝Ê„U∑§
flÊÁ¬‚ Ÿ ¡Ê∞– ¡Ù ÁŸªÈ¸áÊ „ÒU flÙ ‚ãÿÊ‚Ë „UÙŸÊ øÊÁ„U∞, ¬⁄U ‚ªÈáÊ ªÎ„USÕ
„UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U ∑§‹ÿÈª ◊¥ ÁŸªÈ¸áÊ flÊ‹ ÷Ë ªÎ„USÕ „Ò¥U–
¡Ò‚ ∑§ÊÚ‹¡ ◊¥ ¬…∏UÊŸ flÊ‹Ê vÆflË¥ ¬Ê‚ „UÙ ÃÙ ∑Ò§‚Ê „ÒU– Á»§⁄U ÃÙ ∑§Ê◊
Ÿ„UË¥ ø‹ªÊ Ÿ– ¬˝Êß◊˝Ë S∑Í§‹Ù¥ ◊¢ zflË¥ Ã∑§ „UË Á‡ÊˇÊÊ ŒË ¡ÊÃË „ÒU, •Êª
Ÿ„UË¥– ∑§Ê‹¡ ◊¥ “∑§” ‚ ∑§◊‹ Ÿ„UË¥ Á‚πÊÿÊ ¡ÊÃÊ– ©U‚∑§Ë •¬ŸË
◊ÿÊ¸ŒÊ „ÒU– $πÒ⁄U, ∑§‹ÿÈª ◊¥ ‚’∑È§¿U „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
Á◊‹Êfl≈U „UÙ ªÿË– ◊È¤Ê ∞∑§ ∑§‚Êß¸ Ÿ ß‚∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË ŒË– ∞∑§ ÁŒŸ
flÙ ◊È¤Ê‚ ŒËˇÊÊ ‹Ÿ •ÊÿÊ– ◊È¤Ê Œπ∑§⁄U „UË ‹ªÊ Á∑§ ÿ„U ∑§‚Êß¸ ‹ªÃÊ
„ÒU– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÊ ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ „UÙ ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ „U◊ ‚ŒŸÊ ÷ªÃ ∑§Ë
Á’⁄UÊŒ⁄UË ∑§ „Ò¥U– ◊Ò¥ ‚◊¤Ê ªÿÊ Á∑§ ∑§‚Êß¸ ∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ
‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ÿÁŒ ÷ÁQ§ ‹ŸË „ÒU ÃÙ ÿ„U ∑§Ê◊ ¿UÙ«∏UŸÊ ¬«∏UªÊ– ∑§„UÊ Á∑§
Á»§⁄U ◊Ò¥ πÊ™°§ªÊ ÄÿÊ? ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ »§‹ ’øÊ– ∑§„UÊ Á∑§ ©U‚‚ ÄÿÊ
„UÙªÊ! ◊⁄U v{ ’ìÊ „Ò¥U, ‚÷Ë •ë¿U S∑Í§‹Ù¥ ◊¥ ¬…∏U ⁄U„U „Ò¥U– ©U‚ ∑§‚Êß¸ ∑§
v{ ’ìÊ Õ– flÙ ◊„UËŸ ◊¥ zÆ-{Æ „U ÊÊ⁄U L§¬ÿ ∑§◊Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ
Á∑§ ◊Èª¸, ’∑§⁄U ∑§ ◊Ê°‚ ◊¥ ∑§◊Êß¸ ÿÊŒÊ „ÒU ÄÿÊ? ∑§„UÊ Á∑§ ∑§ıŸ ‚Ê
’∑§⁄UÊ! ∞∑§ ’∑§⁄UÊ ∑§Ê≈U∑§⁄U ’Ê„U⁄U ‹≈U∑§Ê ŒÃ „Ò¥U, ’Ê∑§Ë ∑§^ÔÂU „UÙÃÊ „ÒU– flÙ
‚SÃÊ Á◊‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– xÆÆ-yÆÆ ◊¥ Á◊‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Ê¡ ∑§‹ ÃÙ ‹Ùª
⁄UπÃ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ÃÙ „U◊ ‡ÊÊ◊ ∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U ©U‚∑§Ê Á‚⁄U ŒÍ⁄U ∑§„UË¥ »¥§∑§ •ÊÃ
„Ò¥U– •¢Œ⁄U fl„UË „UÙÃÊ „ÒU, ∑§fl‹ ’Ê„U⁄U ÁŒπÊŸ ∑§ Á‹∞ ∞∑§ ’∑§⁄UÊ ‹≈U∑§Ê
ŒÃ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ÃÙ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ∑§^ÔÂU Áπ‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§„UÊ Á∑§ ‚’
¡ª„U ÃÙ Á◊‹Êfl≈U „ÒU– „UÀŒË ◊¥ Á◊‹Êfl≈U „ÒU, ŒÍœ ◊¥ Á◊‹Êfl≈U „ÒU–
ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ÷ÁQ§ ◊¥ ÷Ë Á◊‹Êfl≈U „UÙ ªÿË– ÿ„U •àÿãÃ ŒÍÁ·Ã „UÙ
ªÿË „ÒU–
•ÊŒ◊Ë ÷≈U∑§Ÿ ‹ª ªÿÊ „ÒU– ÷ÍÃ-¬̋Ã ÉÊ⁄U-w ÷≈U∑§Ÿ ‹ª, ÄÿÙ¢Á∑§
•ÊŒ◊Ë ª‹Ã ÷ÁQ§ ◊¥ ©U‹¤Ê ªÿÊ– ÷ÁQ§ ◊¥ ‚Ê$»§-‚Ê$»§ ŒÍ·áÊ ‚◊¤Ê ◊¥ •Ê
⁄U„UÊ „ÒU– ªÈL§•Ê•Ù¥ ∑§Ê ‹ˇÿ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
¬≈U ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§⁄U ªÈL§•Êß¸– ¬Ë…∏UË ‚Á„UÃ Ÿ⁄U∑§ ◊¥ ¡Êß¸H
„U◊ ‡ÊÈh ¬⁄UÊ-÷ÁQ§ Œ ⁄U„U „Ò¥U– „U◊ ßŸ ŒÙŸÙ¢ ‚ ¬⁄U ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U– „U◊ Á¡‚ ŸÊ◊ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U flÙ flÊáÊË ∑§Ê Áfl·ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU–
∑§„UÊ Ÿ ¡Êÿ Á‹πÊ Ÿ ¡Êÿ, Á’Ÿ ‚ÃªÈL§ ∑§Ùß¸ ŸÊÁ„U¢ ¬Êÿ––
¡’ ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã •ÊÃË „ÒU ÃÙ ¬Í⁄UË ◊Ÿ ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ‚◊¤Ê ◊¥ •ÊŸ
‹ªÃË „ÒU–
¡’ •Ê¬ ‚àÿ-÷ÁQ§ ∑§Ë Ã⁄U»§ ø‹¥ª ÃÙ •Ê¬∑§Ê ÉÊÙ⁄U Áfl⁄UÙœ „UÙªÊ,
¬⁄U •Ê¬ Áø¢ÃÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ, ŒÎ…∏UÃÊ ‚ ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸÊ– •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ©U‹¤ÊÊÿÊ
„ÈU•Ê „ÒU, ¡’ ÷Ë •Ê¬ ¬Êπá«U ∑§Ù ¿UÙ«∏UŸÊ øÊ„¥Uª ÃÙ •Ê¬∑§Ê ÉÊÙ⁄U Áfl⁄UÙœ
„UÙªÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
Á◊≈UÊ Œ •¬ŸË „USÃË ∑§Ù, •ª⁄U ∑È§¿U ◊⁄UÃflÊ øÊ„U–
Á∑§ ŒÊŸÊ πÊ∑§ ◊¥ Á◊‹∑§⁄U, ªÈ‹ªÈ‹¡Ê⁄U „UÙÃÊ „ÒUH
‚ÊÁ„U’ ‚◊¤ÊÊ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸË „UÒ ÃÙ •¬ŸË ”◊Ò¥” ∑§Ù ¿UÙ«∏U–
‡ÊË‡Ê ©UÃÊ⁄U ÷ÈßZ œ⁄U, ÃÊ¬⁄U ⁄UÊπ ¬Ê°fl–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U œ◊¸ŒÊ‚ ‚, ∞‚Ê „UÙÿ ÃÙ •ÊflH
‚’‚ ’«∏UË ŒËflÊ⁄U „UË •„¢U∑§Ê⁄U ∑§Ë „ÒU– •¬ŸË •Ä‹ ∑§Ù ¿UÙ«∏UŸÊ
„UÙªÊ– ß‚Ë Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù ©U‹¤ÊÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU, ‚ÈÁ⁄UÃ ß‚Ë ◊¥ ©U‹¤ÊË „ÈUß¸ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥, Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ◊Ÿ–
ÿ„U ◊Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù ‹ˇÿ ∑§Ë Ã⁄U»§ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ŒÃÊ „ÒU– ß‚∑§ øÊ⁄U M§¬
„Ò¥U– øÊ⁄UÙ¥ „UË ’«∏U $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU– ß‚∑§Ê ’ÈÁh M§¬ ’«∏UÊ $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU– ÿ„U
’ÈÁh •ŸÊà◊-‚Ë øË Ê „ÒU– ß‚Ë ∑§ mÊ⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U ∑§ ¬ŒÊÕÙZ ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁÃ
∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU– ’ÈÁh ŸÊÁSÃ∑§ ¬ŒÊÕÙZ ∑§Ë Ã⁄U»§ ‚ÙøÃË „ÒU– ¡Ò‚ •Ê°π¥ ‚Í°ÉÊŸ
∑§Ê ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË¥, ß‚ Ã⁄U„U ’ÈÁh ∑§÷Ë ÷Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ Ÿ„UË¥
‚ÙøÃË, ÿ„U ©U‚ •Ù⁄U Ÿ„UË¥ ‹ ¡ÊÃË–
ÿ„U ’«∏UË $πÃ⁄UŸÊ∑§ øË Ê „ÒU– ÿ„U •Êà◊Ê ∑§Ù ÷˝Á◊Ã ∑§⁄ ⁄U„UË „ÒU– •Ê¬
∑§„¥Uª Á∑§ flÊ„U ◊„UÊ⁄UÊ¡! ÄÿÊ ∑§„U ⁄U„U „Ù! ’ÈÁh ÃÙ ∆UË∑§ „ÒU– Ÿ„Ë¥, ÿ„U
◊Ÿ ∑§Ë ªÈ‹Ê◊ „ÒU– ßŸ∑§Ë ‚Ê°∆U ªÊ°∆U „ÒU– ◊Ÿ ∑§Ë ßë¿UÊ•Ù¥ ∑§ Á‹∞ „UË ÿ„U
∑§Ê◊ ∑§⁄UÃË „ÒU– ÿ„U •Êà◊Ê ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë •Ù⁄U ø‹Ÿ ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ Ÿ„UË¥
ŒÃË– Á¡ÃŸÊ ÷Ë ‚Ê¡Ù ‚Ê◊ÊŸ ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „ÒU, ‚’ ’¢œŸ ◊¥ «UÊ‹Ÿ ∑§
Á‹∞ „UË „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§Ê ÁøàÃ M§¬ ÷Ë $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU– ÿ„U ÷Ë ∑§÷Ë
¬˝÷È ∑§Ù ÿÊŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– ∑§÷Ë •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
•Ê¬ ÷¡Ÿ ◊¥ ’Ò∆UÃ „Ò¥U ÃÙ ÿ„U L§∑§Êfl≈U «UÊ‹ÃÊ „ÒU– ÿ„U •Ê¬∑§Ù ÿÊŒ
ÁŒ‹ÊÃÊ „ÒU Á∑§ »§‹ÊŸ Ÿ ≈Ò¥U≈U „UÙ©U‚ ◊¥ ªÊ‹Ë ’∑§Ë ÕË– ÿ„U ∞‚Ê ÄÿÙ¢ ∑§⁄U
⁄U„UÊ „ÒU? ß‚∑§Ê ÿ„UË ∑§Ê◊ „ÒU Á∑§ •Êà◊Ê ∑§Ù ÷≈U∑§ÊŸÊ– •Ê¬∑§Ë ∞∑§Êª˝ÃÊ
∑§Ù ÷¢ª ∑§⁄UŸÊ „UË ß‚∑§Ê ∑§Ê◊ „ÒU– ÿ„U ‚’ ßÃŸË •Ê‚ÊŸË ‚ ∑§Ê’Í Ÿ„UË¥
•ÊŸ flÊ‹– •Ê¬ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ßã„U¥ ∑§Ê’Í Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Êÿ¢ª– ªÈL§ ∑§Ë
∑Î§¬Ê ‚ „UÙªÊ–
¡’ „U◊ ŒËˇÊÊ ŒÃ „Ò¥U ÃÙ •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ‚ÊÃ ÁŸÿ◊ ’ÃÊÃ¢ „Ò¥Uó‚àÿ
’Ù‹ŸÊ, ◊Ê°‚ Ÿ„UË¥ πÊŸÊ, øÙ⁄UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ, „U∑§ ∑§Ë ∑§◊Êß¸ πÊŸÊ, ¡È•Ê
Ÿ„UË¥ π‹ŸÊ, øÁ⁄UòÊflÊŸ ⁄U„UŸÊ, ‡Ê⁄UÊ’ Ÿ„UË¥ ¬ËŸÊ– ¡’ ◊Ò¥ ŸÊ◊ ŒÃ ‚◊ÿ
∞∑§ ’Ê⁄U ÿ ‚◊¤ÊÊ ⁄U„UÊ ÕÊ ÃÙ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë π«∏UÊ „UÙ ªÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ÿÁŒ
ßŸ ÁŸÿ◊Ù¥ ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „U◊◊¥ „UÙÃË ÃÙ •Ê¬∑§ ¬Ê‚ ÄÿÙ¥
•ÊÃ, Á»§⁄U ÃÙ „U◊ ÷Ë ◊„UÊà◊Ê „UÙÃ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊó‡ÊÊ’Ê‡Ê– ß‚∑§Ë ÃÊ$∑§Ã
÷Ë ŒË ¡ÊÿªË–
ªÈÈL§ •Ê¬◊¥ •¬ŸË ¬Í⁄UË ÃÊ$∑§Ã ©«∏U‹ ŒÃÊ „ÒU–
‚ÃªÈL§ ◊Ù⁄U ⁄¢Uª⁄¡, øÈŸÁ⁄U ◊Ù⁄UË ⁄¢Uª «UÊ⁄UË–
‚ÿÊ„UË ⁄¢Uª ¿ÈU«∏UÊßÿÊ, ÁŒÿÊ ◊¡Ë∆UÊ ⁄¢UªH
flÙ ÃÊ$∑§Ã¢ πÈŒ •ÊÃË ¡Êÿ¥ªË– “◊⁄UÊ „UÁ⁄U ◊ı∑§Ù ÷¡” flÊ‹Ë ’ÊÃ „UÙ
¡ÊÿªË–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ◊ŸÈcÿ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ÷fl‚Êª⁄U ‚ ¬Ê⁄U
Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ÿÙª ‚ ∑§Ê◊ „UÙ ‚∑§ÃÊ ÃÙ ◊ŸÈcÿ ¬„U‹ •¬Ÿ
•¢Œ⁄U ∑§ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§Ù ÃÙ ¡ËÃ ‹ÃÊ– ¬⁄U ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê– •Ê¬ ßÁÃ„UÊ‚
∑§Ù ©U∆UÊ∑§⁄U Œπ¥ ÃÙ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU–
¬⁄UÊ‡Ê⁄U Ÿ ’«U∏Ê Ã¬ Á∑§ÿÊ, Á»§⁄U ’ÊŒ ◊¥ ◊¢¿UÙŒ⁄UË ‚ Áfl·ÿ ∑§⁄U Á‹ÿÊ–
∑§Ê◊ ∑˝§Ùœ ◊Œ ‹Ù÷ ∑§Ë, ¡’ ‹ª ÉÊ≈U ◊¥ πÊÁŸ–
ÄÿÊ ¬¢Á«UÃ ÄÿÊ ◊ÍπÊ¸, ŒÙŸÙ¥ ∞∑§ ‚◊ÊŸH
¬„U‹ ¬È‹¥ Ÿ„UË¥ ÕË¥– ’⁄U‚ÊÃ ÷Ë ’„ÈUÃ „UÙÃË ÕË– ŸÁŒÿÙ¥ ∑§Ê ¡‹ •¬Ÿ
©U»§ÊŸ ¬⁄U „UÙÃÊ ÕÊ •ı⁄U ŸÁŒÿÊ¢ ’„ÈUÃ øı«∏UË „UÙÃË ÕË– ŸÊfl¢ ø‹ÃË ÕË¥– ∞∑§
ŸÊÁfl∑§ ŸÊfl ø‹Ê∑§⁄U •¬ŸË ¡ËÁfl∑§Ê ø‹ÊÃÊ ÕÊ– ∞∑§ ÁŒŸ ©U‚∑§Ë ‹«∏U∑§Ë
©U‚∑§ Á‹∞ πÊŸÊ ‹Êß¸– flÙ πÊŸ ‹ªÊ ÃÙ ŒπÊ Á∑§ ŒÍ⁄U ‚ ¬⁄UÊ‡Ê⁄U ´§Á· •Ê
⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚Ÿ •¬ŸË ‹«∏U∑§Ë ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ πÊŸÊ πÊ ⁄U„UÊ „ÍU°– ¬⁄UÊ‡Ê⁄U ´§Á·
Ã¬ ∑§⁄U∑§ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ÿÁŒ ß‚ ÕÙ«∏UË Œ⁄U ∑§ Á‹∞ ÷Ë ⁄UÙ∑§Ê ÃÙ ÿ„U ‡ÊÊ¬ Œ
ŒªÊ, ß‚Á‹∞ ∞‚Ê ∑§⁄U Á∑§ ÃÍ ß‚ ŸŒË ¬Ê⁄U ∑§⁄UÊ Œ–
‹«∏U∑§Ë Ÿ ¬⁄UÊ‡Ê⁄U ´§Á· ∑§Ù ¬˝áÊÊ◊ Á∑§ÿÊ •ı⁄U ŸÊfl ¬⁄U ’Ò∆UŸ ∑§Ù
∑§„UÊ– ¡’ ∑È§¿U ŒÍ⁄U ¬„È°Uø ÃÙ ¬⁄UÊ‡Ê⁄U ◊¥ ∑§Ê◊ •ÊÿÊ, ©U‚Ÿ ‹«∏U∑§Ë ∑§
•Êª ª¢ŒÊ ÁfløÊ⁄U ⁄UπÊ– ‹«∏U∑§Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬ ÃÙ ◊⁄ ’Ê¬ ‚◊ÊŸ „Ò¥U–
¬⁄U ∑§Ê◊Ë ∑§Ù ‹îÊÊ ÄÿÊ! ‹«∏U∑§Ë •¬Ÿ ∑§Ù ’øÊŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄UŸ
‹ªË– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÁŒŸ ◊¥ ‚¢÷Ùª ‡ÊÊSòÊÙ¥ ∑§ Á$π‹Ê$»§ „ÒU– ŒπÙ,
‚Íÿ¸Œfl Œπ ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄UÊ‡Ê⁄U Ÿ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ‚Íÿ¸Œfl ∑§Ù …U∑§ ÁŒÿÊ–
‹«∏U∑§Ë •¬Ÿ ∑§Ù ’øÊŸ ∑§ Á‹∞ ’Ù‹Ë Á∑§ ¡‹-ŒflÃÊ Œπ ⁄U„UÊ „ÒU–
¬⁄UÊ‡Ê⁄U Ÿ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ¡‹ ∑§Ù ’Ê‹Í ‚ …U∑§ ÁŒÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ •’ ÃÙ
∆UË∑§ „ÒU– ‹«∏U∑§Ë Ÿ Á»§⁄U •¬Ÿ ∑§Ù ’øÊÃ „ÈU∞ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ ◊¢¿UÙŒ⁄UË „Í°U,
◊⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ‚ ◊¿U‹Ë ∑§Ë ª¢œ •ÊÃË „ÒU– ¬⁄UÊ‡Ê⁄U Ÿ ’⁄UŒÊŸ ÁŒÿÊ, ∑§„UÊó
¡Ê•Ù, ÿÙ¡Ÿ ª¢œÊ „UÙ– ∞∑§ ÿÙ¡Ÿ Ã∑§ ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ‚ πÈ‡Ê’Í ÁŸ∑§‹Ÿ
‹ªË– Ã’ ¬⁄UÊ‡Ê⁄U Ÿ ©U‚‚ ‚¢÷Ùª Á∑§ÿÊ–
ŒπÊ Ÿ, Á∑§ÃŸË ÃÊ$∑§Ã •Ê ªÿË– ÄÿÊ ÄÿÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ •Ê ªÿË
ÕË, ¬⁄U •¬Ÿ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§Ù ¡ËÃ Ÿ„UË¥ ¬ÊÿÊ– ÿÊŸË ∑§„UË¥ ∑§ìÊÊ ⁄U„U ªÿÊ ÕÊ
Á∑§ Ÿ„UË¥– ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„ „Ò¥U Á∑§ ÿ„U •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚, •¬ŸË
∑§◊Êß¸ ‚ „UÙŸ flÊ‹Ë ’ÊÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–
Á’Ÿ ‚ÃªÈL§ ’Êø Ÿ„UË¥, ∑§Ùß¸ ∑§ÙÁ≈UŸ ∑§⁄U ©U¬ÊÿH
¡’ Ã∑§ ‚Œ˜ªÈL§ ‚ ‚ìÊÊ ŸÊ◊ ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÙªÊ, Ã’ Ã∑§ ‚¢‚Ê⁄U-‚Êª⁄U
‚ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÙªÊ–
¡’ •Ê¬ ‚ìÊË ÷ÁQ§ ∑§Ë Ã⁄U»§ ¡Êÿ¥ª ÃÙ •Ê¬∑§Ê ÉÊÙ⁄U Áfl⁄UÙœ
„UÙªÊ– ß‚ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ– ’„ÈUÃ ’«∏UÊ Ã¬∑§Ê •Ê¬‚ ŸÊπÈ‡Ê „UÙªÊ–
‚ÿÊŸ •Ê¬∑§Ù ◊¡Í’⁄U ∑§⁄¥Uª Á∑§ •Ê¬ ÿ„U ◊ÊŸ¥, •Ê¬ flÙ ◊ÊŸ¥– ¡’ •Ê¬
ÖÿÙÁÃ· Ÿ„UË¥ ◊ÊŸ¥ª ÃÙ ∑§ß¸ ‹Ùª •Ê¬‚ ŸÊ⁄UÊ Ê „UÙ ¡Êÿ¥ª– flÙ øÊ„UÃ „Ò¥U
Á∑§ •Ê¬ ßŸ øË ÊÙ¥ ◊¥ ©U‹¤Ê ⁄U„¥U– ¡’ •Ê¬ ÷ÍÃ -¬˝Ã Ÿ„UË¥ ◊ÊŸ¥ª ÃÙ
‚ÿÊŸÙ¥ ∑§Ù ¬⁄U‡ÊÊŸË „UÙªË– flÙ •Ê¬∑§Ù ◊¡’Í⁄U ∑§⁄¥Uª Á∑§ ÷ÍÃÙ¥ ∑§Ù ◊ÊŸÙ–
¡’ •Ê¬ ø¢ŒÊ Ÿ„UË¥ Œ¥ª ÃÙ ∑§ß¸ ‡ÊÊÁSòÊÿÙ¥, •Ê’-’Ê’Ù¥ ∑§Ù Ã∑§‹Ë$»§
„UÙªË– ß‚ Ã⁄U„U ‚ìÊË ÷ÁQ§ ∑§Ê ÉÊÙ⁄U Áfl⁄UÙœ „UÙªÊ– •Ê¬ Áø¢ÃÊ Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ– ¡Ù ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄U ÃÙ ∆¢U«UÙ ÁŒ◊Ê$ª ‚ ‚ÙøŸÊ–
◊Ò¥ ÃÙ ¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù ¬Êª‹ ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „Í°U– ¬Êª‹Ù¥ ∑§Ë ’ÊÃ ¬⁄U ÄÿÊ
äÿÊŸ ŒŸÊ– •Ê¬ ÃÙ ’‚ ŸÊ◊ ◊¥ ◊ªA ⁄U„UŸÊ–
Áø¢ÃÊ ÃÙ ‚ÃŸÊ◊ ∑§Ë, •ı⁄U Ÿ ÁøÃfl ŒÊ‚–
¡Ù ∑§¿ÈU ÁøÃfl ŸÊ◊ Á’ŸÈ, ‚Ùß¸ ∑§Ê‹ ∑§Ë »§Ê°‚H
Ã¢òÊ ◊¢òÊ ‚’ ¤ÊÍ∆U „ÒU, ◊Ã ÷⁄◊Ù ∑§Ùÿ–

‚àÿ ŸÊ◊ ¡ÊŸ Á’ŸÊ, ∑§ÊªÊ „¢U‚ Ÿ „UÙÿH
‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UÊ

ÿÍ° ÃÙ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ¡ªÃ ∑§Ë ’ÊÃ ‡ÊÊSòÊÙ¥ ◊¥ Œπª¥ – ÿÙªÊflÁ‡ÊDÔU ◊„UÊ⁄UÊ◊ÊÿáÊ
◊¥ •ı⁄U ‚Ê¢Åÿ ÿÙª ◊¥ ÷Ë ß‚∑§Ê Á Ê∑§⁄U Á◊‹ÃÊ „ÒU– flÙ ß¢ÁªÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U
Á∑§ ¬Í⁄UÊ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ¡ªÃ •¢Œ⁄U ◊¥ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ ‚¢Ã∑§Ê‹ ◊¥ •äÿÊà◊ ¡ªÃ
∑§Ê ©UÑπ ’„ÈUÃ ÿÊŒÊ •Ê ªÿÊ– ‚ÊÁ„U’ Ÿ Áfl‡Ê· Ãı⁄U ¬⁄U ÁflÁ÷ÛÊÃÊ
Œ‡ÊÊ¸ß¸– ‚¢ÃÙ¥ ∑§Ë flÊÁáÊÿÙ¥ ∑§Ê •äÿÿŸ ∑§⁄¥U ÃÙ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ flÒôÊÊÁŸ∑§
Ãâÿ ÷⁄U „Ò¥U ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ◊¥– flÙ ’ÃÊŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿÕÊÕ¸
◊¥ ’˝rÊÔÊá«U ∑§Ë ÿÊòÊÊ∞° ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò¥U– ¡’ ‡ÊÊSòÊÙ¥ ◊¥ •ÊÃÊ „ÒU Á∑§
flÁ‡ÊDÔU ¡Ë Sflª¸ ªÿ ÃÙ ‹Ùª ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ ‡ÊÊÿŒ ÿ„U ∑§Ù⁄UË ∑§À¬ŸÊ „ÒU–
Á¬Ã⁄U-‹Ù∑§, Sflª¸ •ÊÁŒ ∑§Ë ÿÊòÊÊ∞° „UÙÃË „Ò¥U– ◊⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ ¡Ëfl ∑§„UÊ°
¡ÊÃÊ „ÒU, ßŸ Áfl·ÿÙ¥ ¬⁄U ÷˝Ê¢ÁÃÿÊ° „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U–
◊Ò¥Ÿ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ Áfl·ÿÙ¥ ¬⁄U ’ÊÃ ∑§Ë „ÒU– ∑È§¿U ◊È¤Ê‚ ¬Í¿UÃ „Ò¥U Á∑§ ¡Ù
•Ê¬ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ¡ªÃ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U, •Ê¬∑§Ù ©U‚∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË „ÒU
ÄÿÊ? ÄÿÊ ÿÕÊÕ¸ ◊¥ •äÿÊà◊ ÿÊòÊÊ∞° ‚¢÷fl „Ò¥U?
∑§÷Ë-w ‡ÊÊSòÊÙ¥ ◊¥ ’ÊÃ¥ Á◊‹ÃË „Ò¥U, ¬⁄U ‚Ê$»§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ‚◊¤Ê Ÿ„Ë¥ ¬ÊŸ
‚ •ÊŒ◊Ë ¬Ë¿U „U≈U ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÕÊÕ¸ ◊¥ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬ÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ ©U¬ãÿÊ‚∑§Ê⁄U
Ÿ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ÿÊòÊÊ ∑§Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§Ë ÕË– flÙ ∑§fl‹ ◊ÊŸfl-◊Ÿ ∑§Ë ∑§À¬ŸÊ
ÕË– ¡Ù ÷Ë ÁfløÊ⁄U ©U∆U ⁄U„U „Ò¥U, ∑È§¿U-Ÿ-∑È§¿U •ÊœÊ⁄U „ÒU, Á∑§‚Ë ∞∑§ ‚ÍòÊ
‚ ß‚∑§Ê ‚¢’¢œ ⁄U„UÃÊ „ÒU–
‚∑§‹ ‚È⁄UÁÃ ◊¥ ⁄UÁ◊ ⁄U„UÊ, ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ‚ „UÊ⁄UH
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ „Ò¥U– •Ê¬ ∑§„¥Uª Á∑§ ∞∑§ ‚È⁄UÁÃ ’ÃÊß¸
ÕË– Ÿ„UË¥, ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ „Ò¥U– „U⁄U∑§ ∑§ ¬Ê‚ ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ „Ò¥U–
∞∑§ •ÊŒ◊Ë ‚÷Ë ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ¬⁄U Á‚S≈U◊ ∑§Ê ¬ÃÊ Ÿ„UË¥
„ÒU Á∑§ ∑Ò§‚ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ∑§Ê◊– •’ ÿ„U ÄÿÊ „Ò¥U ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ, ß‚ ‚◊¤ÊŸÊ–
‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UÊ– ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ‚ ∑§Ùß¸ Ÿ ãÿÊ⁄UÊH
„U⁄U ∑§◊¸ ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ‚ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ¬˝Õ◊ „ÒUó “•◊Ëÿ ‚È⁄UÁÃ” ÿ„U
73
‚È⁄UÁÃ •ÊŸãŒ ŒÃË ⁄U„UÃË „ÒU– ß‚◊¥ •ÊŸãŒ „ÒU– ß‚◊¥ ◊Ÿ ÉÊÈ‚ ªÿÊ „ÒU– ◊Ÿ
ß‚ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ù ø‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ‚È⁄UÁÃ ◊Ÿ ◊¥ ⁄U◊ ªÿË „ÒU– flÙ ‚Ùø ⁄U„UË „ÒU Á∑§
»§‹ÊŸË ¡ª„U ÉÊÍ◊Ÿ ¡ÊŸÊ „ÒU– ÃÙ ß‚ ‚Ùø ◊¥ ÷Ë •ÊŸãŒ Á◊‹Ê– ÿ„U
‚ÙøÊ ◊Ÿ Ÿ– •ÊŸãŒ ‚È⁄UÁÃ ‚ Á◊‹Ê ÕÊ, ¬⁄U ◊Ÿ Ÿ ¡ÃÊÿÊ Á∑§ ÿ„U ßë¿UÊ
∑§⁄UŸ ‚ Á◊‹Ê „ÒU– ’«∏UË ’Ê⁄UË∑§ ’ÊÃ „ÒU, ’«∏UÊ ©U‹¤ÊÊfl „ÒU–
◊Ÿ ∞‚ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ¡Ò‚ ¬ÊŸË ◊¥ øËŸË Á◊‹Êß¸ ÃÙ ◊Ë∆UÊ „UÙ
ªÿÊ– ‚È⁄UÁÃ ◊¥ ∞‚ ◊Ÿ ⁄U◊ ªÿÊ „ÒU–
¡Ù •ÊŸãŒ ∑§Ê •ŸÈ÷fl •Ê¬ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„U ‚È⁄UÁÃ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU– ¡Ù
ŒÎcÿ Œπ ⁄U„U „Ò¥U, flÙ •Ê°π ∑§Ë ÃÊ∑§Ã „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U •ÊŸãŒ ‚È⁄UÁÃ ‚’◊¥
„ÒU– ◊Ÿ ’Ê„U⁄U ¡ªÃ ◊¥ •ÊŸãŒ ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁÃ ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚ø ÿ„U „ÒU Á∑§
flÙ ‚È⁄UÁÃ ◊¥ „ÒU •ÊŸãŒ– ß‚ •ÊŸãŒ◊ÿË ‚È⁄UÁÃ ∑§Ù ◊Ÿ •ı⁄U ◊ÊÿÊ ÷˝Á◊Ã
∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ß‚ •Ê÷Ê‚ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ •ÊŸãŒ ’Ê„U⁄U ‚ Á◊‹Ê–
¬‹≈U fl¡ÍŒ ◊¥ •¡’ ÁflüÊÊ◊ „ÒU, „UÙÿ ◊ı¡ÍŒ ÃÙ ‚◊¤Ê •ÊflH
Á¡ÃŸ ÷Ë ‚# äÿÊŸ „Ò¥U, ◊Ÿ ©UŸ∑§Ê ‚¢øÊ‹Ÿ ∑§⁄U ⁄„UÊ „ÒU– ’«∏UË
‡ÊÁQ§ÿÊ° „ÒU¢, ¬¢ø ÷ıÁÃ∑§ M§¬Ù¥ ◊¥ Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
ÃÙ ŒÍ‚⁄UË ‚È⁄UÁÃ „ÒUó◊Í‹ ‚È⁄UÁÃ– ¡Ò‚ ‚Íß¸ ◊¥ œÊªÊ «UÊ‹Ã „Ò¥U– „U⁄U ∑§Ê◊
∑§ Á‹∞ äÿÊŸ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ „ÒU– ß‚ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ù ◊Ÿ Œı«∏UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ÿ ∑§Ë
„È∑Í§◊Ã „UÙ ªÿË „ÒU– ◊Ÿ $πÊ◊$πÊ„U „ÈU∑Í§◊Ã ∑§⁄UŸ ‹ª ªÿÊ „ÒU– ß‚Ÿ
•¬ŸÊ ¬Í⁄UÊ ∑§é¡Ê ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU–
¡’ Á∑§‚Ë øË Ê ∑§Ù ª„U⁄UÊß¸ ‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ÃÙ ◊Í‹ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ
¬«∏UÃË „ÒU– Ã’ flÙ ÁŸ∑§‹ÃË „ÒU– •Ê¬ ø‹Ã ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ ‚ÙøÃ ÷Ë ¡Ê
⁄U„U „Ò¥U– ¬Ò⁄U ÷Ë ø‹ ⁄U„U „Ò¥U, ‚Ùø ÷Ë ⁄U„U „Ò¥U– ¡Ù •Ê¬ ø‹ ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„U
ø◊∑§ ‚È⁄UÁÃ „ÒU– ß‚∑§Ê ∑§Ê◊ „ÒUó‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ∞ÁÄ≈Ufl ⁄UπŸÊ– ‚Ùø ⁄U„U „Ò¥U,
∑§Œ◊ ÃÙ ÷Ë ©U∆U ⁄U„U „Ò¥U, SflÊ°‚ ÷Ë ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§ ¬Ë¿U ‡ÊÁQ§ÿÊ° ∑§Ê◊
∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU¢– ÿ„U ‚’ ∑§Ê◊ ∞‚ Ÿ„UË¢ „UÙ ⁄U„UÊ, ∞∑§ ¬ÊÚfl⁄U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ‡Ê⁄UË⁄U
◊¥ ’«∏U ⁄U„USÿ ÷⁄U ¬«∏U „Ò¥U–
øÃŸ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃË ø‹ÃË „ÒU, ß‚ ø◊∑§ ‚È⁄UÁÃ ÷Ë ∑§„Ã „Ò¥U–
ßŸ∑§ ∑¥§º˝ Á’¢ŒÍ „Ò¥U– ∑§Ùß¸ flÙ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ◊⁄UË ’ÊÃ •Ê¬∑§Ù
•≈U¬≈UË ‹ªÃË „UÙªË– ◊Ò¥ ¡Ù ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ∞∑§ ÷Ë •ÊŒ◊Ë •Ä‹◊¢Œ Ÿ„UË¥
Á◊‹Ê, ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU– •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ∑§Ê ôÊÊÃÊ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU– •ÊŒ◊Ë
∑§Ù ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ ∑§„UÊ° ◊ÊÿÊ ∑§Ù‡Ê „ÒU, ∑§„UÊ° ◊Ÿ ∑§Ù‡Ê „Ò? •ÊŒ◊Ë
’Ê„U⁄UË ôÊÊŸ ‚ ‚ÙøÃÊ „ÒU Á∑§ ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË „ÒU– ¬⁄U ‚’ Á◊‹Ê∑§⁄U ∑§ÊÿÊ ∑§
Áfl·ÿ ◊¥ •Ÿ¡ÊŸ „ÒU–
Á‡Êfl ªÙ⁄Uπ ‚Ù ¬ø ¬ø „UÊ⁄U, ß‚ ∑§ÊÿÊ ∑§Ê ÷Œ Ÿ ¬ÊÿH
ªÊ«∏UË ø‹ ⁄U„UË „ÒU ÃÙ ¬Á„Uÿ ¡È«∏U „Ò¥U, ©Uã„¥U ÷Ë ∑§Ùß¸ ¬ÊÚfl⁄U Œ ⁄U„UÊ „ÒU,
ø‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ¬Ë¿U ÃÊ∑§Ã „ÒU– •Ê¬ ¡Ù ÷Ë ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, •Ê¬∑§ •¢Œ⁄U
©UŸ∑§ ∑§Ù‡Ê „Ò¥U– flÒôÊÊÁŸ∑§ ’«∏UË Ã⁄UP§Ë ¬⁄U „Ò¥U, ’«∏UË ª„U⁄UÊß¸ ◊¥ ¬„È°Uø ¡ÊÃ
„Ò¥U– •ª⁄U •Ê¬ ∑§Ê⁄UáÊ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ©UÃ⁄U ¡Êÿ¥ª ÃÙ ’«∏UË ’ÈÁh◊ÊŸ „UÙ ¡Êÿ¢ª,
•Ê¬∑§Ë øÃŸÊ ’…∏U ¡ÊÿªË– ãÿÍ≈UŸ Ÿ ©U‚Ë ◊¥ ©UÃ⁄U ∑§⁄U ßÃŸÊ ôÊÊŸ ÁŒÿÊ–
’ìÊÊ ¿UÃ ¬⁄U ŸÊø ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ Áª⁄U ¬«∏UªÊ– ÿ„U ÷Ë
ÃÙ •Ê¬Ÿ ŒπÊ, ÁŒ◊Ê$ª ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ‚ ŒπÊ– ¡Ò‚ •Ê¬ •Ê°πÙ¥ ‚ ÷Ë Œπ
‹Ã „Ò¥U, ¬⁄U ŒÍ⁄U’ËŸ ‹ªË „UÙ ÃÙ ’ÊÃ ∑È§¿U •ı⁄U „UÙ ¡ÊÃË „ÒU, ’„ÈUÃ ŒÍ⁄U Ã∑§
Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ....ÃÙ ãÿÍ≈UŸ ∑§Ê⁄UáÊ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ’«∏UË ª„U⁄UÊß¸ ◊¥ ø‹Ê ªÿÊ
ÕÊ– ∞∑§ SòÊË ©U‚ øÊÿ ŒŸ •ÊÃË ÕË •ı⁄U Œ∑§⁄U ø‹Ë ¡ÊÃË ÕË– flÙ
•¬Ÿ ∑§Ê◊ ◊¥ ◊ªA ⁄U„UÃÊ ÕÊ– ∞∑§ ÁŒŸ ©U‚ SòÊË Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’ÊÃ ‚ÈŸÙ–
©U‚Ÿ ∑§„UÊó∑§„UÙ, ÄÿÊ ’ÊÃ „ÒU? SòÊË Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ë ¬àŸË „Í°U,
∑§÷Ë ◊È¤Ê‚ ÷Ë ’ÊÃ ∑§⁄U Á‹ÿÊ ∑§⁄UÙ– ãÿÍ≈UŸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UË ‡ÊÊŒË „UÙ
ªÿË „ÒU ÄÿÊ? ∑§„UÊó•÷Ë ◊Ò¥ √ÿSÃ „Í°U, ¡Ê•Ù– flÙ •¬Ÿ ∑§Ê◊ ◊¥ ∞∑§Êª˝
„UÙ ªÿÊ ÕÊ ßÃŸÊ– ◊„UÊ¬ÈL§· ÷Ë ∑§„U ⁄„U „Ò¥U Á∑§ •¬Ÿ äÿÊŸ ∑§Ù ∞∑§Êª˝
∑§⁄U ‹Ù– Á»§⁄Uó “¡„°U ¡ÊŸÊ Ã„°U ÁŸ∑§≈U „ÒU...H” Á¡‚∑§ ¬Ê‚ „UÊÕ-¬Ê°fl
„Ò¥U, flÙ ÃÒ⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U «ÍU’Ÿ flÊ‹Ê ÷Ë „UÊÕ-¬Ê°fl ø‹ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ÃÒ⁄UŸ
flÊ‹Ê ÷Ë– „UÊÕ-¬Ê°fl ø‹ÊŸ ∑§Ë ÷Ë ∑§‹Ê „ÒU– •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ¡ÊŸ
∑§Ë ÷Ë ∑§‹Ê „ÒU– ÃÒ⁄UŸÊ ÃÙ ¬ÊŸË ∑§Ù ∑§Ê≈UŸÊ „ÒU– ¬⁄U «ÍU’Ÿ flÊ‹Ê •ª⁄U
©U‹≈UÊ ∑§Ê≈U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ flÙ «ÍU’ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ ’ìÊÊ „UÒ, flÙ ‹∑§Ë⁄¥U πË¥øÃÊ
„ÒU, ∑§„UË¥ ŒËflÊ⁄U ¬⁄U ÃÙ ∑§„UË¥ ¡◊ËŸ ¬⁄U– •Ê¬ ¡Ù Á‹π ⁄U„U „Ò¥U, flÙ ÷Ë ÃÙ
‹∑§Ë⁄¥U „UË „Ò¥U– “∑§” ÷Ë ‹∑§Ë⁄U „UË ÃÙ „ÒU, “π” ÷Ë ∞∑§ ‹∑§Ë⁄U „UË „ÒU– ¬⁄U
©U‚‚ flÙ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ πË¥¤Ê ∑§⁄U flÙ ‹∑§Ë⁄¥U «UÊ‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ∞‚ „UË
¡’ Ã∑§ ªÈL§ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU Ã’ Ã∑§ •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ Ÿ„UË¥ ¡Ê ¬Ê•Ùª–
÷≈U∑§ ¡Ê•Ùª–
ÿ„U ÉÊ≈U ◊¢ÁŒ⁄U ¬˝◊ ∑§Ê, ◊Ã ∑§Ùß¸ ’Ò∆UÙ œÊÿ–
¡Ù ∑§Ùß¸ ’Ò∆U œÊÿ ‚, flÙ Á’Ÿ Á‚⁄U ‚ÃË ¡ÊÿH
¡’ Ã∑§ ¬Í⁄UË ∑§‹Ê Ÿ •Ê∞, «ÍU’Ÿ flÊ‹Ë ’ÊÃ „ÒU–
...ÃÙ ãÿÍ≈UŸ ÷Í‹ ªÿÊ ÕÊ Á∑§ ‡ÊÊŒË „ÈUß¸ „ÒU ©U‚∑§Ë– ∑§÷Ë •Ê¬ ÷Ë
÷Í‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– ∑§÷Ë ∑§Ùß¸ ÁfløÊ⁄UÙ¥ ◊¥ πÙÿÊ „UÙ ÃÙ ¬Í¿UÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§„UÊ° „UÙ?
flÙ ∑§„UÊ° ÕÊ? flÙ ª„U⁄UÊß¸ ◊¥ ø‹Ê ªÿÊ ÕÊ– ÿ„UÊ° ‚ ‚¢’¢œ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ ÕÊ–
’ÊŒ ◊¥ „UÙ‡Ê •ÊÿÊ ÃÙ ß‚ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù ŒπŸ ‹ªÊ– flÙ äÿÊŸ ∑§ mÊ⁄UÊ ŒÍ⁄U
ø‹Ê ªÿÊ ÕÊ– ∆UË∑§ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¬Í⁄UÊ π‹ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê „ÒU– Á¡‚ •ÊŒ◊Ë ∑§
Á‹∞ •Ê¬ ‚Ùø ⁄U„U „Ò¥U, ©U‚Ë ∑§ ¬Ê‚ „Ò¥U– ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸ ¡Ë Ÿ ⁄UÊ¡Ê •◊M§
∑§Ë Œ„UË ◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U SòÊË •ÊŸãŒ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊ ÕÊ– ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸ ¡Ë ÁŸ∑§‹ŸÊ
Ÿ„UË¥ øÊ„UÃ Õ– ’ÊŒ ◊¥ •¬ŸË SòÊË ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ¡Ë÷ ©U‚∑§Ê fláÊ¸Ÿ Ÿ„UË¥
∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU– Á¡‚∑§Ê Á∑§ÿÊ, fl„UË ¡ÊŸ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
...ÃÙ ¬Í⁄UÊ ’˝rÊÔÊá«U •Ê¬∑§ •¢Œ⁄U „ÒU– ∑È§¿U Ÿ$∑§‹ ÷Ë ∑§⁄UŸ ‹ª– Á¡‚
‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ •Ê¬ wy ÉÊá≈U ⁄U„U ⁄U„U „Ò¥U, ©U‚∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ÷Ë •Ê¬∑§Ù ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•Ê¬ Á¡∞ ¡Ê ⁄„U „Ò¥U, •Ê¬ πÊ∞ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬∑§Ê ‚„UÿÊª
÷Ë „ÒU– •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË ¬Í⁄UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ∞∑§
«UÊÚ0 Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¬Í⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ¿UÙÁ«∏∞, •÷Ë Ã∑§ ÁøÁ∑§à‚Ê ÁflôÊÊŸ
◊‚À‚ ∑§Ê ÷Ë ÁflôÊÊŸ Ÿ„UË¥ ‹ ¬ÊÿÊ „ÒU– ‡ÊÙœ ø‹Ã ¡Ê ⁄„U „Ò¥U– ÃÙ ∑§Ê⁄UáÊ,
ÁflôÊÊŸ ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÁŒ ’«∏U ’Ê⁄UË∑§ „Ò¥U–
•Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ¡ªÃ ∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ Á¡ÃŸÊ ÷Ë ’Ù‹Ê ¡Ê∞, ∑§◊ „ÒU,
¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ê¥ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ Á¡ÃŸÊ ÷Ë ∑§„UÊ ¡Ê∞, ∑§◊ „ÒU, •Êà◊Ê ∑§ Áfl·ÿ ◊¥
Á¡ÃŸÊ ∑§„UÊ ¡Ê∞, ∑§◊ „ÒU, ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ Á¡ÃŸÊ ∑§„UÊ ¡Ê∞, ∑§◊
„ÒU– ÃÙ flÊÁáÊÿÊ° ¬ÿÊ¸# Ÿ„UË¥ „Ò¥U– •ª⁄U Á∑§ÃŸË ÷Ë ’Ê⁄UË∑§Ë ‚ ’Ù‹Ê ¡Ê∞,
¬⁄U Ê’ÊŸ Ÿ„UË¥ fláÊ¸Ÿ ∑§⁄U ¬ÊÿªË– Á∑§‚Ë Ÿ •Êª Ÿ„UË¥ ŒπË „ÒU ÃÙ Á∑§ÃŸÊ
÷Ë ‚◊¤ÊÊÿÊ ¡Ê∞, ∑§÷Ë ôÊÊŸ Ÿ „UÙªÊ– •Êª ¡‹Ê∑§⁄U ÁŒπÊ ŒÙ ÃÙ ‚◊¤Ê
•Ê ¡ÊÿªË– ∞‚ „UË •Êà◊Ê ¬⁄U Á∑§ÃŸÊ ÷Ë ∑§„¥U, ¬⁄U ∞∑§ ’Ê⁄U ŒπŸ ‚ „UË
¬ÃÊ ø‹ªÊ–
∑§’Ë⁄U ∞∑§Ù ¡ÊÁŸÿÊ, ÃÙ ¡ÊŸÊ ‚’ ¡ÊŸ–
∑§’Ë⁄U ∞∑§ Ÿ ¡ÊÁŸÿÊ, ÃÙ ‚’ ¡ÊŸÊ ¡ÊŸ •¡ÊŸH
...ÃÙ ¡Ù ø◊∑§-‚È⁄UÁÃ „ÒU, flÙ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù øÃŸ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU– ŸÊ∑§ ∑§Ë
¡Ù ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° „UÒ¥, flÙ SflÊŒ ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ‚∑§ÃË „Ò¥U, àfløÊ ∑§Ë
∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° πÈ‡Ê’Í ∑§ Áfl·ÿ ◊¢ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ‚∑§ÃË „Ò¥U–
•Ê◊ $π⁄UËŒŸ ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ ‡Ê¬ ŒπÃ „Ò¥U– ¬P§Ê-∑§ìÊÊ ŒπŸ ∑§ Á‹∞
„UÊÕ ‚ Œ’ÊŸ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÿ„U àfløÊ ’ÃÊÿªË– •Ê¬ •Ê◊
©U∆UÊÃ „Ò¥U ÃÙ ŒÈ∑§ÊŸŒÊ⁄U ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ „UÊÕ ◊Ã ‹ªÊŸÊ– flÙ ¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§
„UÊÕ ‹ªÊÿÊ ÃÙ Œ’Êÿ¥ª– •’ ◊Ë∆UÊ-π^ÔUÊ „UÊÕ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ¬Êÿ¢ª– •’
»§ı⁄UŸ ŸÊ∑§ ∑§ ¬Ê‚ ‹∑§⁄U •ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U Á‚S≈U◊ ©U‚◊¥ ÕÊ– Á»§⁄U Á∑§ÃŸÊ
◊Ë∆UÊ „ÒU, ÿ„U ŒπŸ ∑§ Á‹∞ •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÕÙ«∏UÊ ∑§Ê≈U∑§⁄U ŒÙ– ¡Ë÷
©U‚∑§Ê ‚„UË SflÊŒ ’ÃÊ ¬ÊÿªË– ÿU Á‚S≈U◊ ‚’∑§ •¢Œ⁄U „Ò¥U– flÒôÊÊÁŸ∑§ ß‚
≈Uø ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U– ∞∑§ ¬ıœ ∑§ Á‹∞ ¬ÊŸË ¡Ù ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU,
flÙ ∑§Ê◊ ø◊∑§ ‚È⁄UÁÃ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ Á‹∞ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU– ÿ„U Áfl·ÿ ª¢÷Ë⁄U „ÒU–
Á»§⁄U ∞∑§ ‡ÊÍãÿ ‚È⁄UÁÃ „ÒU– ¡Ù •Ê¬ •ŸÈ÷fl ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ „U◊ „Ò¥U, ÿ„U „ÒU
‡ÊÍãÿ-‚È⁄UÁÃ– ß‚∑§ Á’ŸÊ •¬Ÿ ∑§Ù •ŸÈ÷fl Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê•Ùª– ‚÷Ë
‚È⁄UÁÃÿÙ¥ ∑§Ù ◊Ÿ Ÿ •¬Ÿ ∑§é¡ ◊¥ ∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU– ÿ„U ¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù
ŸøÊ∞ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ∑§fl‹ ßë¿UÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ Á»§À◊ ŒπŸ ¡ÊŸÊ „ÒU,
¬Í⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U ÃÒÿÊ⁄U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊Ÿ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê◊ πÊŸÊ „ÒU, ¬Í⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U
ÁŸ∑§‹ ¬«∏UÃÊ „ÒU •Ê◊ ∑§Ù ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ–
ÿ„U ◊Ÿ •ôÊÊŸ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚∑§ Á’ŸÊ
‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê •ÁSÃàfl $πà◊ „UÙ ¡ÊÿªÊ– ÿ„U •¢œ∑§Ê⁄U ◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU, •Êà◊Ê
∑§Ù ÷Ë •¢œ∑§Ê⁄U ◊¥ ⁄Uπ ⁄U„UÊ „ÒU–
‚È·È◊AÊ ◊¥ ◊Ÿ ’Ò∆UÊ „ÒU, fl„Ê° ‚ ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ¬ÊŸË ∑§Ë ßë¿UÊ
∑§Ë ÃÙ ’«∏UË Ã ÊË ‚ •Ê¬ ¬ÊŸË ∑§Ë Ã⁄U»§ ’…∏U ¡ÊÃ „Ò¥U– ø‹ ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ
∆UÙ∑§⁄U Ÿ„UË¥ ‹ªË– ÿ„U ÁŒ◊Ê$ª •ı⁄U ¬Ò⁄U ∑§Ê ◊‹ „ÒU– •Ê¬Ÿ Á∑§‚Ë ‚ ¬ÊŸË
◊Ê°ªÊ– ¬„U‹ ∑§ÊŸÙ¥ Ÿ ©U‚ ‚ÈŸÊ, Á»§⁄U ÁŒ◊Ê$ª ◊¥ ÿ„U ’ÊÃ ¬„È°UøÊß¸– ÁŒ◊Ê$ª
Ÿ ¬Ò⁄UÙ¥ ∑§Ù •ÊŒ‡Ê ÁŒÿÊ– Á»§⁄U ÁøûÊ Ÿ ’ÃÊÿÊ Á∑§ fl„UÊ° ÉÊ«∏UÊ „ÒU ¬ÊŸË ∑§Ê–
ÿ„U ∑§Ê◊ ßÃŸÊ »§ÊS≈U „ÈU•Ê Á∑§ ÄÿÊ ∑§„UÊ ¡Ê∞! ÿ„U ‚È¬⁄U ‚È¬⁄U ‚È¬⁄U
∑§êåÿÍ≈U⁄UÊß Ê ◊Ê◊‹Ê „ÒU– •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ’«∏UÊ ’ÈÁh◊ÊŸ ’ŸÊÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ‚È·È◊AÊ ◊¥ ¬„È°Uø∑§⁄U ’«∏UÊ ’ÈÁh◊ÊŸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ Á‡ÊˇÊÊ ∑§ Á$π‹Ê$»§§
Ÿ„UË¥ „Í°U– •Ê¬ ŒπŸÊ, Á¡ÃŸ ÷Ë ◊„UÊ¬ÈL§· „ÈU∞, ÖÿÊŒÊ ¬…∏U-Á‹π Ÿ„UË¥ Õ–
•Ê¡ ©UŸ ¬⁄U ¬Ë. ∞ø. «UË. „UÙ ⁄U„UË „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ “◊Á‚
∑§Êª Ê ¿ÈU•Ù Ÿ„UË¥, ∑§‹◊ ªsÔÙ Ÿ „UÊÕH” ª Ê’ ∑§Ë ’ÊÃ ÕË– flÙ ¬⁄U◊
‚ûÊÊ ◊¥ ‹ËŸ Õ–
‹Ê‹Ë ◊⁄U ‹Ê‹ ∑§Ë, Á¡Ã ŒπÍ° ÁÃÃ ‹Ê‹–
‹Ê‹Ë ŒπŸ ◊Ò¥ ªÿÊ, ◊Ò¥ ÷Ë „UÙ ªÿÊ ‹Ê‹H
‚fl¸òÊ ¬˝÷È √ÿÊ# „ÒU– ‚Íÿ¸ •¬Ÿ Á’¢ŒÍ ¬⁄U ¬Í⁄U ¡‹fl ∑§ ‚ÊÕ „ÒU, ¬⁄U
œ⁄UÃË ¬⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿÁŒ œ⁄UÃË ¬⁄U ¬Í⁄U ¡‹fl ∑§ ‚ÊÕ „UÙªÊ ÃÙ œ⁄UÃË Ÿ„UË¥
ø‹ ¬ÊÿªË– ∑˝§Ùœ Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ ◊ŸÈcÿ ¡ËÃÊ ÄÿÊ! ◊Ù„U Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ ∑§Ùß¸
’ìÊÙ¢ ∑§Ù ¬Ê‹ÃÊ ÄÿÊ! ÿÁŒ Á∑§‚Ë øË Ê ∑§Ê •Áœ∑§ ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄UÃ „Ò¥U
ÃÙ $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU– ∑§÷Ë •Ê¬ •ÊŸãŒ‚È⁄UÁÃ ∑§Ù ª‹Ã ¡ª„U ‹ªÊ ŒÃ „Ò¥U,
Áfl·ÿÙ¥ ◊¥ ◊ ÊÊ …Í°U…∏UÃ „Ò¥, ∑§÷Ë ∆UªË ∑§Ë Ã⁄U»§ ø‹ ¬…∏UÃ „Ò¥U– ◊Ÿ ÁŸªÁ≈Ufl
øË Ê ∑§Ë Ã⁄U»§ ‹ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ÿ ‚ ©Uê◊ËŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ Á∑§ ‚Èœ⁄U
¡ÊÿªÊ– ÿ„U ’ŸÊ „UË ∞‚Ë œÊÃÈ ‚ „UÒ Á∑§ ∑§÷Ë ‚Èœ⁄U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– ‚Î¡Ÿ
∑§ Á‹∞ ◊Ÿ ∑§Ê ∞‚Ê „UÙŸÊ ÊM§⁄UË ÕÊ– ÿ„U Á∑§‚Ë ∑§Ë◊Ã ¬⁄U ‚»§Ê Ÿ„UË¥
„UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚ ∑§Ê’Í ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§„UŸÊ Á∑§ »§‹ÊŸÊ ∑È§ûÊÊ
Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ ∑§Ê≈UªÊ– flÙ ∑§Ê≈U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡ÊŸfl⁄U ÃÙ „ÒU–
∞∑§ ’„UŸ¡Ë ÕË– flÙ ªÊÿ ∑§Ë ’«∏UË ‚flÊ ∑§⁄UÃË ÕË– ∞∑§ ÁŒŸ ªÊÿ
Ÿ ‚Ë¥ª ¬⁄U ©U∆UÊ Á‹ÿÊ– •Ê¬ ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§÷Ë „UÊÕË •¬Ÿ ◊„UÊflÃ ∑§Ù
„UË ◊Ê⁄U ŒÃÊ „ÒU, ∑§÷Ë ‚Ê°¬ ‚¬⁄U ∑§Ù «U‚ ‹ÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§Ë ªÊ⁄¢U≈UË
Ÿ„UË¥ ‹ŸÊ– ÿ„U ∑§÷Ë ‚Èœ⁄UŸ flÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ∑§Ê’Í ∑§⁄U∑§ ⁄UπŸÊ,
‹ªÊ◊ ‹ªÊ∑§⁄U ⁄UπŸÊ, …UË‹Ê Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UŸÊ– •Ê¬ ŒπÙ Ÿ Á∑§ ß‚∑§Ê
¡‹flÊ ∞‚Ê „ÒU Á∑§ ’«∏U ’«∏U Ã¬ÁSflÿÙ¥ ∑§Ê ¬≈U∑§Ë Œ ŒË–
...ÃÙ ¡Ù ‡ÊÍãÿ-‚È⁄UÁÃ „ÒU, ß‚ ÷Ë ◊Ÿ ⁄Uª‹ È ≈ U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚‚ •¬Ÿ
∑§Ù •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃ „ÒU¥– ‚’‚ ¬„U‹ äÿÊŸ ◊¥ ÄÿÊ ∑§⁄UŸÊ „ÒU? ∑È§¿U ‚ÙøÃ „ÒU¥
Á∑§ øÊ°Œ Œπ,°Í ©U«UÂ∏ °– ÿ ∑§À¬ŸÊ∞° „UÙ ⁄U„UË „ÒU¥– ÿ„U äÿÊŸ ‚ÍòÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÷˝ÊÁ¢ ÃÿÊ°
„ÒU¥– ¡’ ÷Ë äÿÊŸ ◊¥ ’Ò∆UŸÊ, øÈ¬∑§ ‚ ◊Ÿ ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ•Ù¥ ∑§Ù ŒπŸÊ, ◊Ÿ ÄÿÊ
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ÿ„U äÿÊŸ ⁄UπŸÊ– ‚÷Ë øË Ê¥ ‚Ê◊Ÿ •ÊÃË ¡Êÿª¥ Ë–
∑§„UË¥ ¡‹-¬˝ÊåÃ „UÙ ⁄U„UÊ ÕÊ– ’«∏UË S¬Ë«U ◊¥ ¬ÊŸË fl„UÊ° ‚ ÁŸ∑§‹ ⁄U„UÊ
ÕÊ– ∑È§¿U ‹Ùª ¡¢¡Ë⁄U¥ ’Ê°œ ∑§⁄U ¬ÊŸË ∑§Ê ◊ ÊÊ ‹ ⁄U„U Õ– ¬ÊŸË ’„ÈUÃ Ã Ê
ÕÊ, ¬⁄U ©Uã„U¥ Ÿ„UË¥ ’„UÊ ¬Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ß‚ Ã⁄U„U ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU– ◊Ÿ-◊ÊÿÊ
Ÿ„UË¥ ’„UÊ ¬Êÿª¥ , «ÈU’Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÿªÊ– ªÈL§ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ¬⁄U ôÊÊŸ πÈŒ-’-πÈŒ
•ÊÃÊ ¡ÊÿªÊ– ∑§Ùß¸ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U ‚∑§ÃÊ „ÒU– Á∑§‚Ë ÿÙª, ôÊÊŸ ∑§
mÊ⁄UÊ ÿ„U ∑§Ê’Í Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U ŸÊ◊ ∑§ ’ÊŒ ‚’ πÈŒ-’-πÈŒ „UÙÃÊ
¡ÊÿªÊ– •Ê¬ ◊ÙˇÊ ∑§Ë Ã⁄U»§ ø‹Ã ¡Êÿª¥ – Á¡Ÿ ¬ŒÙZ Ÿ •Êà◊Ê ∑§ ßŒ¸-
ÁªŒ¸ ¡Ê‹ »Ò§‹Ê ⁄UπÊ „ÒU, ªÈL§ Ÿ ∞‚Ê •Êß≈U◊ ¿UÙ«∏UÊ Á∑§ flÙ „U≈UÃ ¡Êÿª¥ –
◊Ù„U-◊ÊÿÊ ¿ÍU≈UÃË ¡ÊÿªË, ¡ªÃ ∑§ ¬ŒÊÕ¸ Á◊âÿÊ ‹ªŸ ‹ªª¥ – ¡Ù ‚È⁄UÁÃ
ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ »Ò§‹Ë „ÒU, flÙ •¬Ÿ ◊¥ ∞∑§Êª˝ „UÙÃË ¡ÊÿªË– •Ê¬ •¬Ÿ ∑§Ù ’Œ‹
„ÈU∞ ¬Êÿª¢ – Á»§⁄U ‚◊ÿ •ÊÿªÊ Á∑§ •Ê¬ ∑§„U¥ª Á∑§ „U◊ ÃÙ ’Œ‹ ªÿ–
„U◊Ÿ •Êà◊ôÊÊŸ ∑§ ‚ÍòÊÙ¥ ∑§Ù ª‹Ã Á‹ÿÊ „ÒU, ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ «ÈU’Á∑§ÿÊ°
‹ªÊŸ ‚ ¬Ê⁄U „UÙ ¡Êÿ¥ª– Ÿ„UË¥, ∑§Ãß¸ Ÿ„UË¥– ∞∑§ ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ •Êà◊Ê ∑§
Ÿ ÊŒË∑§ ¬„È°UøÊ ŒªÊ–
ÃÙ ∞∑§ ‚È⁄UÁÃ „ÒóÁŸ‡øÿ-‚È⁄UÁÃ– flÙ »Ò§‚‹Ê ∑§⁄UÃË „ÒU– ÄÿÊ ©UÁøÃ,
ÄÿÊ •ŸÈÁøÃ– ∑§÷Ë •Ê¬ ◊Ÿ ∑§ flª ◊¥ ¡ÀŒË ‚ ÁŸáÊ¸ÿ ‹Ã „Ò¥U– ¬⁄U
∑§Ùß¸ •¢Œ⁄U ‚ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§÷Ë ∑È§¿U ∑§⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ
¬¿UÃÊÃ „Ò¥U– ∑§⁄UŸ flÊ‹ ÷Ë •Ê¬ Õ, ¬¿UÃÊŸ flÊ‹ ÷Ë– ◊Ÿ Ÿ ©U‚Ë ‚◊ÿ
‚¢∑§Ã ÁŒÿÊ, •Ê¬Ÿ ©U‚∑§ flª ◊¥ flÙ ∑§Ê◊ ∑§⁄U Á‹ÿÊ– ¬⁄U •¢Œ⁄U ’Ò∆UË
ÁŸ‡øÿ ‚È⁄UÁÃ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ª‹Ã „ÈU•Ê– ÿÊŸË •Ê¬∑§Ê »Ò§‚‹Ê ÷Ë
•¬ŸÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬ ¬Í⁄U ¡∑§«∏U „ÈU∞ „Ò¥U– ’¢œŸ ◊¥ „UÙŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ë ¬ÃÊ
Ÿ„UË¥ ø‹ÃÊ „ÒU ’¢œŸ ∑§Ê– ¡Ò‚ ¡‹ ◊¥ ¡Ù ’ìÊÊ ¬ÒŒÊ „ÈU•Ê, ©U‚∑§ Á‹∞
fl„UË ŒÈÁŸÿÊ „ÒU– ◊ÊŸÁ‚∑§ Á¬¢¡«∏U ◊¥ ◊ÊÿÊflË ¡ËflŸ ¡Ë ⁄U„UË „ÒU •Êà◊Ê–
...ÃÙ ¿U∆UË ‚È⁄UÁÃ „ÒUóSflÊŒ-‚È⁄UÁÃ– ß‚‚ •Ê¬ SflÊŒ ∑§Ê •ŸÈ÷fl
∑§⁄UÃ „Ò¥U– ©U‚◊¥ ÷Ë ◊Ÿ ’Ò∆UÊ „ÒU–
‚ÊÃflË¥ NŒÿ ◊¥ „ÒU– ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ê ÁŒ‹ Ÿ ŒÈπÊŸÊ– ©U‚∑§Ê
fl„UÊ° flÊ‚ „ÒU–
‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UÊ– ‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ‚ ∑§Ùß¸ Ÿ ãÿÊ⁄UÊH
ßÃŸ ‚Íˇ◊ ‚ÍòÊ ◊ÊŸfl-ÃŸ ∑§ •¢Œ⁄U Á◊‹¥ª– ÿÙª ‚ ∑§Ùß¸ ◊Ÿ ∑§Ë
¬Á⁄UÁœ ‚ ’Ê„U⁄U Ÿ„UË¥ ¡Ê ¬ÊÿªÊ– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ã∑§ ∑§Ê ÷Œ ÷Ë ’„ÈUÃ ∑§◊ ‹Ùª
¡ÊŸÃ „Ò¥U– ¡’ ªÈL§ ŸÊ◊ ŒÃÊ „ÒU ÃÙ ’„ÈUÃ ’«∏UÊ ’Œ‹Êfl •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU,
ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ◊Ÿ •ı⁄U •Êà◊Ê ∑§Ù •‹ª ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ’Œ‹Êfl ‚ •Ê¬
‚◊¤Ê¥ª– „UflÊ ∑§Ê S¬ãŒŸ ‚ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU, ß‚ Ã⁄U„U ¬ÍáÊ¸ ªÈL§ ’Œ‹ ŒªÊ
•Ê¬∑§Ù– ÃÙ Á»§⁄U Á¡ÃŸË ÷Ë ◊Ÿ ∑§Ë „U⁄U∑§Ã¥ „Ò¥U, flÙ ‚◊¤Ê •ÊŸ ‹ª¥ªË–
‚ÈŸËÃÊ ÁflÁ‹ÿ◊‚ •¢ÃÁ⁄UˇÊ ◊¥ ªÿË ÃÙ ¬˝ÿÙª‡ÊÊ‹Ê ◊¥ Á‚S≈U◊ ÕÊ,
fl„UÊ° ‚ ÿÊŸ ∑§Ù ∑§á≈˛Ù‹ Á∑§ÿÊ ªÿÊ ÕÊ– •Ê¬ ªÈL§ ∑§ ∑§á≈˛UÙ‹ ◊¥ „Ò¥U–
ß‚Á‹∞ ◊Ÿ ∑§ œÙπ ∆UË∑§ ‚ ‚◊¤Ê •Êÿ¥ª– ªÈL§ ◊Ÿ ∑§Ë ¬„UøÊŸ ŒÃÊ
„ÒU– Á»§⁄U ◊Ÿ ∑§ ∑§„UŸ ¬⁄U •Ê¬ Ÿ„UË¥ ø‹¥ª– Á∑§‚Ë ÁfllÊ ‚ •Ê¬ •ë¿U
Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§Ã „Ò¥U– ÕÙ«∏UÊ ◊Ê◊‹Ê ©U‹≈UÊ „ÈU•Ê– ¬„U‹ •Êà◊Ê ◊Ÿ ∑§Ë •ÊôÊÊ
∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË, ¬⁄U •’ ◊Ÿ •Êà◊Ê ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄UªÊ–
“¡’ ◊Ò¥ ÕÊ ÃÙ ªÈÈL§ Ÿ„UË¥, •’ ªÈL§ „Ò¥U ◊Ò¥ ŸÊ„UË¥” flÊ‹Ë ’ÊÃ „Ù ¡ÊÿªË–
ß‚ Ã⁄„U „U◊ ŒÈÁŸÿÊ ‚ •‹ª ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– „U◊ ∞∑§ •◊⁄U-Œ‡Ê
∑§Ë ’ÊÃ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ fl„UË „ÒU •Êà◊Ê ∑§Ê ‚„UË Œ‡Ê–
‡Ê⁄UË⁄U ∑§ Á‹∞ œ⁄UÃË „UË ©U¬ÿÈQ§ SÕÊŸ „ÒU, ÃÊ¬◊ÊŸ ©¬ÿÈQ§ „ÒU, „UflÊ, ¡‹
•ÊÁŒ ‚’ ¬ÿÊ¸# „Ò¥U– ß‚ Ã⁄U„U •Êà◊Ê ∑§Ê ‚È⁄UÁˇÊÃ SÕÊŸ •◊⁄U ‹Ù∑§ „ÒU–
¬ˇÊË ◊¥ ©U«∏UŸ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU, ’‚ Á¬¢¡«∏U ‚ ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ ¡Ê∞–
•Êà◊Ê ◊¥ fl„UÊ° ¡ÊŸ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU, ªÈL§ ß‚ flÙ ‚ÈÁflœÊ Œ ŒÃÊ „ÒU–
‚È⁄UÁÃ ◊¥ SøÿÙ ‚¢‚Ê⁄ÊU–

‚È⁄UÁÃ ∑§Ê „ÒU π‹ ‚Ê⁄UÊH
»°§Œ ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§ ‚’

•Ê¡ „U◊ flÒôÊÊÁŸ∑§ ÿÈª ◊¥ ¡Ë ⁄U„U „Ò¥U, ‹Á∑§Ÿ √ÿÁQ§ »Ò§‚‹Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ •ÊÁ$π⁄U ÿ„U •Êà◊Ê ∑Ò§‚ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, ÿ„U ◊Ÿ ∑Ò§‚
∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ßÃŸÊ Áfl∑§Ê‚ „UÙŸ ∑§ ’Êfl¡ÍŒ ◊ŸÈcÿ •Êà◊ôÊÊŸ ‚
∑§Ê»§Ë ¬Ë¿U „ÒU, ∑§ÊÿÊ ∑§Ê ÷Œ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ÿ Ÿ ÷˝Á◊Ã
Á∑§ÿÊ „ÒU– “Á‡Êfl ªÙ⁄Uπ ‚Ù ÷Œ Ÿ ¬Ê∞– •ı⁄U ¡Ëfl ∑§Ë ∑§ıŸ ø‹Ê∞H”
‚◊SÿÊ ª¢÷Ë⁄U „ÒU Á∑§ •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ¡ªÃ ∑§Ê ôÊÊŸ ◊„UÊŸ ÿÙªE⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥
¬Ê∞–
Ÿı ŸÊÕ øı⁄UÊ‚Ë Á‚hÊ– ‚◊¤Ê Á’ŸÊ ‚’„UË¥ •°œÊH
´§Á· ◊ÈÁŸ •ı⁄U ◊ÈŸËE⁄U ŒflÊ– ‚àÿ ∆Uı⁄U ‚¬Ÿ Ÿ„UË¥ ŒπÊH
¡’ ◊Ò¥ Á∑§ÃÊ’¥ Á‹πŸ flÊ‹Ù¥ ∑§Ù ŒπÃÊ „Í°U ÃÙ ’«∏UÊ •ø⁄U¡ „UÙÃÊ „ÒU
Á∑§ Á‹πÃ ÃÙ ‚àÿ-‹Ù∑§ ∑§Ë ’ÊÃ¥ „Ò¥U, ¬⁄U •≈U∑§‹¬ìÊÍ ∑§Ë Ã⁄U„U ©Uã„¥U
∑È§¿U ÷Ë ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU, fl„UÊ° ªÿ Ÿ„UË¥ „ÙÃ „Ò¥U– ¡’ flÙ Á∑§ÃÊ’¢ ŒπÃÊ
„Í°U ÃÙ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ ©Uã„¥U ßÀ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ŸÊ ‚àÊ˜‹Ù∑§ ∑§Ê, ŸÊ •¢Œ⁄U ∑§Ë
ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê– ¬⁄U flÙ ∞∑§ ’Á«∏UÿÊß¸ ◊¥ ÉÊÍ◊ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ »§‹ÊŸÊ ‚Ê„U’ Ÿ
Á‹πÊ– ∞‚ ¬˝Ù»§‚⁄U ÃÙ Ã◊Ê◊ „Ò¥U ÷Ê⁄UÃ ◊¥– ©UŸ∑§Ë ‚¢ÅÿÊ ‹ÊπÙ¥ ◊¥ „Ò–
©UŸ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ, ¬⁄U ÄÿÊ ÁfllÊ •äÿÿŸ ∑§⁄U ‹Ÿ ‚ •¢Œ⁄U ∑§Ë
ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê ôÊÊŸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU! ∑§÷Ë Ÿ„UË¥– flÙ ÷Í‹¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§Ê
◊Ã‹’ „ÒU Á∑§ ©UŸ∑§ ¬Ê‚ ßÀ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•Ê¡ „U◊ flÒôÊÊÁŸ∑§ ÿÈª ◊¥ ¡Ë ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ù ◊Ê‹Í◊ Ÿ„UË¥ „ÒU
Á∑§ •Êà◊Ê ‚¢øÊÁ‹Ã ∑Ò§‚ „UÙ ⁄U„UË „UÒ, ◊Ÿ ∑Ò§‚ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ÃÙ •ÊŒ◊Ë ∑§Ù
ÿ„U ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ •ÊÁ$π⁄U Á∑§‚ Ã⁄U„U ‚ „U◊Ê⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê◊
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§ıŸ ‚Ë øË Ê •Êà◊Ê ∑§Ù ÷˝Á◊Ã ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, ß‚∑§Ê ßÀ◊
Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄U ’∑§Ê⁄U ◊¥ •„¢U∑§Ê⁄U ∑§Ë Á¬≈UÊ⁄UË ‹∑§⁄U ‹Ùª ÉÊÍ◊ ⁄U„U „Ò¥U–
œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ‚ÊÁ„U’ ‚ ‚flÊ‹ ¬Í¿UÊó
82
◊Ò¥ ¬Í¿Uı „UÙ¥ •Ê¬‚, ¡Ëfl ◊ÈÁQ§ ∑§Ù ∑§Ê¡ÊH
∑§„UÊó¡Ëfl ◊ÈÁQ§ ∑§ Á‹∞ ¬Í¿UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U, ’ÃÊ•Ù Á∑§ ÿ„U ¡Ëfl
∑Ò§‚ ¿ÍU≈U?
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ¡Ëfl •„¢U∑§Ê⁄U ◊¥ ÷Í‹Ê „ÈU•Ê „ÒU– ‚÷Ë Ÿ‡Ê ◊¥
„Ò¥U– “∑§Ùß¸ ∑§„U ◊Ò¥ ÿÙª ∑§Ê ôÊÊÃÊ– ∑§Ùß¸ ∑§„U ◊Ò¥ ‹π ÁflœÊÃÊH” ∑§Ùß¸
œÊ⁄UáÊÊ ’ŸÊ∞ „ÒU Á∑§ ÿÙª ‚ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙªÊ, ∑§Ùß¸ ‚Ùø ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ôÊÊŸ ‚
¬Ê⁄U „UÙ ¡ÊÿªÊ, ∑§Ùß¸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ÷¡Ÿ ‚ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ ∑§Ùß¸
∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ÿôÊ ‚ ∑§ÀÿÊáÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ– ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
“∑§Ùß¸ ∑§„U „U◊ ¬…∏U ¬È⁄UÊáÊÊ...–” ∑È§¿U Ÿ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU Á∑§ ¬È⁄UÊáÊÙ¥ ∑§Ù
¬…∏U∑§⁄U ∑§ÀÿÊáÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ– “∑§Ùß¸ ∑§„U ÁfllÊ •œËŸÊ, ∑§Ùß¸ ∑§„U ∑§◊¸
•Áœ∑§Ê⁄UÊH” ∑È§¿U ªÊÁ«∏UÿÙ¥ ¬⁄U Á‹π∑§⁄U ÷Ë ÉÊÍ◊ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ “∑§◊¸ „UË
¬Í¡Ê „ÒU–” ¬⁄U ◊Ò¥ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U Á∑§ ’fl∑Í§$»§Ë ∑§Ë ’ÊÃ „ÒU– ∑§◊¸ „UË ÃÙ
’¢œŸ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU– ‚Ã˜∑§◊¸ „UË ¬Í¡Ê „ÒU– ¡’ Ÿı∑§⁄UË ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ Á»§⁄U flÙ
∑§„UªÊ Á∑§ ◊Ò¥ ÷Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U, ¡Ù ⁄U„U«∏UË ø‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ÷Ë ∑§„UªÊ
Á∑§ ◊ÈQ§ „UÙ ¡Ê™°§ªÊ– ∑È§¿U-Ÿ-∑È§¿U ÃÙ ß¢‚ÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •ª⁄U ÿ„UË
¬Í¡Ê „ÒU ÃÙ ‚÷Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÃÙ “∑§Ùß¸ ∑§„U ÷ÊÇÿ Á‹πÊ ‚Ù
„UÙÿH” ∑§÷Ë ŒÈπ Á◊‹ÃÊ „ÒU ÃÙ ∑È§¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÄÿÊ ∑§⁄¥U, ÷ÊÇÿ ∑§Ê
‹πÊ „ÒU– •Ê¬Ÿ ◊⁄U ◊Èπ ‚ ÷ÊÇÿ ‡ÊéŒ Ÿ„UË¥ ‚ÈŸÊ „UÙªÊ–
ÿ„UÊ° Ã⁄U Œ⁄U’Ê⁄U ◊¥ ªÈŸÊ„UÙ¥ ∑§Ë ◊Ê$»§Ë ÁŒ‹ÊÿË ¡ÊÃË „ÒU–
‚’∑§Ë ÿ„UÊ° Á’ª«∏UË ’ŸÊÿË ¡ÊÃË „ÒUH
ÃÙ “‚Ùß¸ ∑§Ê‹ ‚Ùß¸ ∑§ûÊÊ¸–” ◊Ÿ Ÿ „UË ‚’∑§Ù ¬∑§«∏UÊ „ÒU– “»°§Œ
ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§ ‚’, ∑§Ùß¸ Ÿ »°§Œ ‚ ãÿÊ⁄U „UÙH” ◊Ÿ Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù ¡∑§«∏UÊ
„ÒU– Á∑§‚ Á‚S≈U◊ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, •ÊŒ◊Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÃËŸÙ¥-‹Ù∑§ ∑§Ù »°§‚Ê∞ „UÈ∞ „ÒU, ∑§Ùß¸ ÷Ë ¿ÍU≈UÊ „ÈU•Ê
Ÿ„UË¥ „ÒU– “ÿÙªË ÿÃË ‚ãÿÊ‚Ë ‚’Ò, ∑§Ùß¸ Ÿ ¬ÊflÃ •¢ÃH” ∑§Ùß¸ ÷Ë •¢Ã
Ÿ„UË¥ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ©UŒÊ„U⁄UáÊ ÁŒÿÊ ÕÊ, ∞‹Ç¡¥á«U⁄U ∑§Ê– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ ÕÊ Á∑§ ◊È¤Ê
ÿÍ° ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ „U◊ ‚’ œ⁄UÃË ¬⁄U ⁄U„UŸ flÊ‹ ‹Ùª Á∑§‚Ë ‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§Ã
∑§ „UÊÕ ◊¥ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ©U‚◊¥ ßÃŸË ÃÊ$∑§Ã „ÒU Á∑§ „U◊ ‚’∑§Ê ÁŒ◊Ê$ª
∞∑§ ‚ÊÕ Á∑§‚Ë ÷Ë ÁŒ‡ÊÊ ◊¥ ◊Ù«∏U ‚∑§ÃË „ÒU– ª¢÷Ë⁄UÃÊ ‚ ©UŸ∑§ Áø¢ÃŸ
∑§Ë Ã⁄U»§ äÿÊŸ ŒŸÊ– •ª⁄U flÙ ÃÊ$∑§Ã øÊ„U ÃÙ „U◊¥ Á„¢U‚∑§ ÷Ë ’ŸÊ
‚∑§ÃË „ÒU– ◊Ò¥ Œπ ⁄U„UÊ „Í¢U Á∑§ ¬„U‹ ‚÷Ë ß◊ÊŸŒÊ⁄U Õ, •’ Œπ ⁄U„UÊ „Í°U
Á∑§ ‚’◊¥ ŒÙ· •Ê ªÿÊ „ÒU– flÙ ∆UË∑§ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ flÙ ÃÊ$∑§Ã ∞∑§ ‚ÊÕ
¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê ÁŒ◊Ê$ª ’Œ‹ ‚∑§ÃË „ÒU–
ÄÿÊ „U◊ ÁflŸÊ‡Ê ∑§Ë Ã⁄U»§ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ÁŒŸ ŒÍ⁄U Ÿ„UË¥, ¡’
•ÊÃ¢∑§flÊÁŒÿÙ¥ ∑§ ¬Ê‚ ∞≈U◊ ’◊ „UÙªÊ– Á»§⁄U { •ªSÃ ∑§Ù flÀ«¸U ’Ê⁄U
⁄UÙ∑§Ÿ ∑§ Á‹∞ •◊Á⁄U∑§Ê Ÿ „UË⁄UÙÁ‡Ê◊Ê ¬⁄U ’◊ »¥§∑§Ê– ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ÕÊó
Á‹≈U‹ ◊ÒŸ– Á∑§ÃŸÊ ¡ÊÁ„U‹ Ã⁄UË∑§Ê ÕÊ– ◊Ê‚Í◊ ‹Ùª ◊Ê⁄U ªÿ– Á»§⁄U }
•ªSÃ ∑§Ù ŸÊªÊ‚Ê∑§Ë ◊¥ ’◊ »¥§∑§Ê– ’„ÈUÃ ÁflŸÊ‡Ê „ÈU•Ê–
∞‹Ç Ê¥«U⁄U ÷Ë ÃÙ ÿ„UË ’Ù‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U ∑§Ê◊ ß¸‡fl⁄U ∑§Ê „ÒU ÄÿÊ!
‚ÙøÙ ÃÙ ‚„UË– ªÒ‚ øÒê’⁄U ◊¥ Á„U≈‹⁄U Ÿ y ‹Êπ ÿ„ÍUÁŒÿÙ¥ ∑§Ù ◊Ê⁄U «UÊ‹Ê–
•ª⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË ÃÙ ßÃŸÊ ÁflŸÊ‡Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê Ÿ
øÊ„UÊ–
ÿÈhÙ¥ ∑§Ù Œπ¥, v ∑§⁄UÙ«∏U ‚ ÿÊŒÊ ‹Ùª ◊„UÊ÷Ê⁄UÃ ∑§ ÿÈh ◊¥ ‡ÊÊÁ◊‹
„ÈU∞– ∑Ò§‚Ê ⁄U„UÊ ÿÈh! ¡’ ‚ø ∑§„¥Uª ÃÙ ∑˝§Ê¢ÁÃ ©U∆UªË– ß‚∑§Ù ‚ÊÁ„U’
∑§„U ⁄U„ „ÒU¢ Á∑§ ÿ„U ©U‚Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§Ê ∑§Ê◊ „ÒU– flÙ ∑§⁄UflÊ ⁄U„UË „UÒ– ∑§„UË¥ „U◊
y ‹Êπ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ◊Ê⁄U ∑§⁄ ‡ÊÊ¢ÁÃ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄„U „Ò¥U– ‡ÊÈM§ ◊¥ „UË Á„¢U‚Ê
„ÒU ÃÙ ‡ÊÊ¢ÁÃ ∑§„UÊ° ‚ •Êß¸! ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ‹ÙªÙ¥ ∑§ ◊⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ ‡ÊÊ¢ÁÃ ∑§Ë ’ÊÃ
„UÙ ⁄U„UË „ÒU ÃÙ ‡Ê¢∑§Ê •Ê ¡ÊÃË „ÒU– ß‚Ë ∑§Ê ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¡Ù ⁄UˇÊ∑§ Ã„°U øËã„UÃ ŸÊ„UË¥– ¡Ù ÷ˇÊ∑§ Ã„°U äÿÊŸ ‹ªÊ„UË¥H
Á‹„UÊ Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§Ùß¸ ⁄U„U◊ Ÿ„UË¥ „ÒU ©U‚◊¥– “¬⁄UÊœËŸ ‚Èπ
‚¬Ÿ„ÈU ŸÊÁ„¢UH” ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ÁŸªÈ¸áÊ⁄UÊß¸– ÃËŸ ‹Ù∑§ Á¡Á„¢U Á»§⁄U ŒÈ„UÊß¸H
‚ÊÃ ŒË¬ ¬ÎâflË Ÿı πá«UÊ– ‚# ¬ÃÊ‹ ßP§Ë‚ ’˝rÊÔá«UÊH
‚„U¡ ‚ÈÛÊ ◊¥ ∑§Ëã„UÊ Á∆U∑§ÊŸÊ– ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚’Á„U Ÿ ◊ÊŸÊH
’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ •ı Á‡Êfl ŒflÊ– ‚’ Á◊‹ ∑§⁄¥ ∑§Ê‹ ∑§Ë ‚flÊH
ŒπÊ, ∞∑§ ŒÙ Ÿ„UË¥, ‚’ ÷Í‹ „ÈU∞ „Ò¥U– ¡’ ’«∏ ’«∏UÙ¥ ∑§Ù ©U‹¤ÊÊ ÁŒÿÊ
ÃÙ •Ê◊ •ÊŒ◊Ë ∑§„UÊ° ’ø¥ª–
¡Ù ¬˝‹ÿ „UÙÃË „ÒU, ÿ„U ∑§Ê◊ ÷Ë ß‚Ë ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ê „ÒU– ÿ„U ∑§Ê◊ ‚ÊÁ„U’
∑§Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– flÙ Á∑§‚Ë ∑§Ù ∑§CÔU Ÿ„UË¥ ŒÃÊ– ÿ„U ÃËŸ ‹Ù∑§ ÃÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ÉÊÍ‚
∑§ Ãı⁄U ¬⁄U Á‹ÿ „ÒU¥– ÿ„U ¡ËflÙ¥ ¬⁄U •àÿÊøÊ⁄U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Ë ÃËŸ ‹Ù∑§ ◊¥
ÁòÊŒfl ∑§Ê ‡ÊÊ‚Ÿ „ÒU, ¬⁄U ∑§Ùß¸ ÷Ë ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§ ß‚ ÷Œ ∑§Ù Ÿ„UË¢ ¡ÊŸÃÊ „ÒU–
‚ÃªÈL§ ∑§Ê Œ‡Ê ß‚ ÃËŸ-‹Ù∑§ ‚ ¬⁄U „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ¡ŸªÊÿ ∑§, ‚ÈŸÙ ¡ªÃ ÿ„U ôÊÊŸ–
ŸËø òÊÿ‹Ù∑§Ë ⁄U„UÃ, ™§¬⁄U ‚ÃªÈL§ ŸÊ◊H
¡’ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ÃËŸ-‹Ù∑§ ◊¥ ¬˝‹ÿ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU ÃÙ ‚’ ‚ÎÁCÔU ∑§Ù •¬Ÿ
◊¥ ‚◊Ê∑§⁄U ‡ÊÍãÿ ◊¥ ÉÊÍ◊ÃÊ „ÒU– ∞‚ ◊¥ ‚’ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù flÙ •¬Ÿ ‡ÊË‡Ê ◊¥
⁄UπÃÊ „ÒU– Ã’ |Æ ÿÈª Ã∑§ flÙ ∞‚ ¬⁄U‡ÊÊŸ „UÙ∑§⁄U ÉÊÍ◊ÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– Á»§⁄U
•◊⁄U-‹Ù∑§ ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ¬⁄U◊-¬ÈL§· ‚ ªÈ„UÊ⁄U ‹ªÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U flÙ •◊⁄U
‹Ù∑§ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∞‚ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ •ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù ¬ÈŸ—
‚ÎÁCÔU ∑§⁄UŸ ∑§Ë •ÊôÊÊ ŒÃ „Ò¥U– Ã’ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚ ◊Èπ ‚ •Êl-‡ÊÁQ§ ÁŸ∑§‹ÃË
„UÒ, ŒÙŸÙ¥ ‚ ÁòÊŒfl ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „UÙÃË „ÒU •ı⁄U ‚ÎÁCÔU ∑§Ê ∑§Êÿ¸ ‡ÊÈM§ „UÙÃÊ „ÒU–
ß‚Ë ’ÊÃ ∑§Ù ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
⁄UøŸÊ ÁŸª‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‹ÃÊ– •◊⁄U‹Ù∑§ ‚ •‹ªÁ„U ⁄U„UÃÊH
‹Ò ⁄UøŸÊ Á»§⁄UÃÊ ‚Ù ⁄U„Uß¸– ªÍ◊≈U ‡ÊË‡Ê ◊¥ ‚’ Á¡fl ª„Uß¸H
¬˝‹ÿ mË¬ Ã ¬ÈL§· ÁŸŸÊ⁄UÊ– ‚Ù ‚ÊÁ„U’ ŸÁ„¢U ¡ª •ıÃÊ⁄UÊH
∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ flÙ ¬˝‹ÿ ∑§ ‚◊ÿ ¬Í⁄UË ⁄UøŸÊ ∑§Ù ÁŸª‹ ‹ÃÊ „ÒU, ¬Í⁄UÊ ÃËŸ
‹Ù∑§ ŸCÔU „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄U flÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê •◊⁄U ‹Ù∑§ ¬˝‹ÿ ∑§Ë ‚Ë◊Ê ◊¥ Ÿ„UË¥
•ÊÃÊ– Á¡ÃŸ •flÃÊ⁄U „ÈU∞, flÙ ÷Ë ‚ÊÁ„U’ ∑§ Ÿ„UË¥ Õ– •Êª ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
¬˝‹ÿ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚¢ª ¬‚Ê⁄UÊ– ‹ ’Ò∆U ‚’ •Ê¬ ◊¢¤ÊÊ⁄UÊH
Ã¡ M§¬ ’ÃZ Ÿı π¢«UÊ– ‹ÿ ‚◊Á≈U ‚∑§‹ ’˝rÊÔá«UÊH
ÃËŸ Œfl øı∑§Ë ©UÁ∆U ¡Êß¸– ◊L§ ‚È◊L§ Á‚¢œÈ øÁ‹ •Êß¸H
‡ÊÍÛÊ •∑§Ê‡Ê ’Ã¸ Ÿı πá«UÊ– ¬Ê°ø Ãûfl ∑§Ù ⁄U„ÒU Ÿ ¤Ê¢«UÊH
ŒπÙ, ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊„UÊ¬˝‹ÿ ∑§ ‚◊ÿ ¬Í⁄U ’˝rÊÔÊá«U ∑§Ù ‚◊≈U ∑§⁄U
•¬Ÿ ‡ÊË‡Ê ◊¥ ‚◊Ê ‹ÃÊ „ÒU– ÁòÊŒfl ∑§ SÕÊŸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃ– ¬Ê°ø Ãàfl ÷Ë
ŸCÔU „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
•Ù¥∑§Ê⁄ ◊∆ ⁄U„Ò ‚◊Êß¸– ‚Ù Á»§⁄UÃÊ ⁄U„U ‡ÊÍÛÊ ◊¥ ÷Êß¸H
‚ûÊ⁄U ÿÈª ‹Ù¥ ¤ÊÍ‹Ã ⁄U„Uß¸– ÃÊ ¬Ë¿U •ÁÃ ‚¢∑§≈U ª„Uß¸H
Ã’ ÿÈª ‚ûÊ⁄U ‡ÊÍÛÊ ⁄U„UËÃÊ– ¬˝‹ÿ ∑§⁄U ‚’ Á¡flŸ ÷⁄UËÃÊH
Á»§⁄U •◊⁄UÊflÁÃ ¿UÊ„U Á‚œÊß¸– Á»§⁄U ‚Ã¬ÈL§· ∑§Ù ≈U⁄UÃ ÷Êß¸H
ŒÈÁπÃ „UÙÿ •⁄U¡Ë Ã’ ‹ÊÿÊ– ¬ÈL§· ŒÿÊ‹ Œß ◊Ÿ ÷ÊÿÊH
Ã’Á„U¢ ¬ÈL§· ôÊÊŸË ∑§Ù ≈U⁄UÙ– ¡Êÿ ‡ÊÍÛÊ ◊¥ ∑§Ë¡Ò »§⁄UÙH
∑§„UÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ¬Ò •’ ¡Êß¸– ∑Í§◊¸ ¬Ë∆U ¬Ò ’Ò∆U„ÈU ÷Êß¸H
øÁ‹∑Ò§ Á»§⁄U „U◊ ÃÊ¬„°U •Êÿ– ¬ÈL§· fløŸ ÃÊ∑§Ù ‚◊È¤ÊÊÿH
‚ÈŸÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ fløŸ „U◊Ê⁄UÊ– ¡Êÿ ∑Í§◊¸ ¬Ò ∑§⁄UÙ ¬‚Ê⁄UÊH
⁄UøŸÊ ∑§⁄UÙ ‚∑§‹ ’˝rÊÔ¢«UÊ– ¡Êÿ ∑Í§◊¸ ¬Ò ⁄UÙ¬ı ¤Ê¢«UÊH
‚Èãÿı ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚Ù »§⁄U◊ÊŸÊ– ‚ÈÁŸ ∑§ fløŸ Á∑§ÿı ¬⁄U◊ÊŸÊH
‚ÈÁŸ ‚Ù fløŸ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ œÊÿ– ¡„UÊ° ∑Í§◊¸ Ã„UflÊ° øÁ‹ •ÊÿH
’Ò∆U ∑Í§◊¸ ¬Ò ‚Ã‡ÊéŒ ©UøÊ⁄UÊ– ⁄UøŸÊ ¬˝∑§≈U ÷ß¸ ‚Ã‚Ê⁄UÊH
¬Ê°ø Ãàfl ¬⁄Uª≈U Ã’ ∑§ËŸÊ– ‚ÊÃ ‡ÊÍãÿ ¬⁄U •Ê‚Ÿ ŒËã„UÊH
¡‹∑§ ™§¬⁄U ◊„UË ¿UflÊß¸– ŸflÙ π¢«U ‚Í◊⁄ ⁄UøÊß¸H
Ã„°U ‚È◊⁄U ¬⁄U’Ã »Ò§‹Êß¸– Ã’ ◊Èπ Ã •lÊ ¬˝∑§≈UÊß¸H
©U¬¡ ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ ◊„U‡ÊÊ– ŸÊ⁄UŒ ‡ÊÊ⁄UŒ ªıÁ⁄U ªŸ‡ÊÊH
Á»§⁄U ’„ÈUÃ ‚◊ÿ ∞‚ •∑§‹Ê ÉÊÍ◊ÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ©UŒÊ‚ ⁄U„UÃÊ „ÒU–
•◊⁄- ‹Ù∑§ ∑§ ¬Ê‚ •Ê∑§⁄U ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ∑§Ù ªÈ„UÊ⁄U ‹ªÊÃÊ „ÒU– Ã’ ¬⁄U◊-
¬ÈL§· ôÊÊŸË ¬ÈL§· ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ÷¡Ã „Ò¥U •ı⁄U fl •Ê∑§⁄U ©U‚ ∑Í§◊¸ ∑§
‡ÊË‡Ê ¬⁄U ⁄UøŸÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U– ß‚ Ã⁄U„U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Á»§⁄U ¬ÈŸ— ‚ÎÁCÔU ∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
•’ ÿ„UÊ° ¬⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÙ, ¡Ù ÃËŸ ‹Ù∑§ ◊¥ Á∑§‚Ë ∑§Ë ÷Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U
⁄U„U Õ, ‚’∑§Ù ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ÁŸª‹ Á‹ÿÊ– ¡Ù ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ flÊ‹
Õ, flÙ ÷Ë ©U‚Ë ◊¥ ‚◊Ê∞, ©UŸ∑§Ù ÷Ë •’ ŸflËŸ ‚ÎÁCÔU ◊¥ flÊÁ¬‚ •ÊŸÊ
¬«∏UÊ, øÊÒ⁄UÊ‚Ë ◊¥ ¡ÊŸÊ ¬«∏UÊ–
ÿ„U ÁŸ⁄U¢¡Ÿ πÈŒ „UË ‚’∑§ •¢Œ⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ‚’∑È§¿U ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU–
Á¡‚ ¡Ò‚Ê øÊ„UÃÊ „ÒU, flÒ‚Ê ’ŸÊ ŒÃÊ „UÒ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
◊Í⁄Uπ Á∑§Á◊ ∑§⁄U ∑§Á„Uÿ ÷Êß¸– ’˝rÊÔ ‚∑§‹ ◊¥ ⁄U„UÊ ‚◊Êß¸H
•Ê¬Á„U ◊Í⁄Uπ •Ê¬Á„U ôÊÊŸË– •Ê¬ ∑§ÕÊ ‚’ ∑§„ÒU ’πÊŸËH
•Ê¬Á„U ™°§ø ŸËø ÁŒπ‹ÊflÒ– ôÊÊŸË „UÙÿ ¡ªÃ ‚◊È¤ÊÊflÒH
•Ê¬Á„U¢ ’Í¤Ê •Ê¬„UË ŸÊ„UË¥– •Ê¬ •Ê¬◊„°U ‚∑§‹ ‚◊Ê„UË¥H
•Ê¬Á„U ‚ÈÁ◊˝Ÿ ∑§⁄U ’ŸÊß¸– ¡¬ Ã¬ ôÊÊŸ •Ê¬ ∆U„U⁄UÊß¸H
Sflª¸ Ÿ∑¸§ ‚’ •Ê¬Á„U ’Ê‚Ê– ’Ê¡Ëª⁄U uÔÒU ∑§⁄U Ã◊Ê‚ÊH
•Ê¬ Ã◊Ê‚Ê •Ê¬ ÷È‹ÊÿÊ– •Ê¬Á„¢U „Ò¥U ‚’ ◊ÊÁ„¢U ‚◊ÊÿÊH
•Ê¬ •Ê¬ ∑§Ù øËã„Ò ŸÊ„UË¥– •Ê¬Á„U ôÊÊŸË •Ê¬ ‚◊Ê„UË¥H
ÿ„UË ◊Íπ¸ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÿ„UË ôÊÊŸË ÷Ë ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‚’◊¢ ÿ„UË ÃÙ
‚◊ÊÿÊ „ÒU– ÿ„U πÈŒ „UË Sflª¸ •ı⁄U Ÿ⁄U∑§ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§⁄U∑§ πÈŒ „UË ©UŸ◊¥
’Ê‚ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ’Ê¡Ëª⁄U ∑§Ë Ã⁄U„U ÿ„U Ã⁄U„U Ã⁄U„U ∑§ Ã◊Ê‡Ê ß‚ ‚¢‚Ê⁄U
◊¢ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∞∑§ SÕÊŸ ¬⁄U ∑§„U ÷Ë ⁄U„U „Ò¥Uó
◊Ÿ ÃÙ„ Á∑§Á„U Áflœ ◊Ò¥ ‚◊¤ÊÊ™°§–
‚ÙŸÊ „UÙÿ ÃÙ ‚È„UÊª ◊°ªÊ™°§, ’¢∑§ŸÊ‹ ⁄‚ ‹Ê™§°H
ÇÿÊŸ ‚’Œ ∑§Ë »§Í°∑§ ø‹Ê™°§, ¬ÊŸË ∑§⁄U Á¬ÉÊ‹Ê™°§H
ÉÊÙ«∏UÙ „UÙÿ ÃÙ ‹ªÊ◊ ‹ªÊ™°§, ™§¬⁄U ¡ËŸ ∑§‚Ê™°§–
„UÙÿ ‚flÊ⁄U Ã⁄U ¬⁄U ’Ò∆Í°U, øÊ’È∑§ Œ∑§ ø‹Ê™°§H
„UÊÕË „UÙÿ ¡¢¡Ë⁄U ª…∏UÊ™°§, øÊ⁄UÙ¥ ¬Ò⁄U ’°ŒÊ™°§–
„UÙÿ ◊„UÊflÃ Ã⁄U ¬⁄U ’Ò∆Í°U, •¢∑È§‡Ê ‹∑§ ø‹Ê™°§H
‹Ù„UÊ „UÙÿ ÃÙ ∞⁄UáÊ ◊°ªÊ™°§, ™§¬⁄U œÈflŸ œÈflÊ™°§–
œÍflŸ ∑§Ë œŸœÙ⁄U ◊øÊ™°§, ¡¢Ã⁄U ÃÊ⁄U Áπ¢øÊ™°§H
ÇÿÊŸË Ÿ „UÙ ÃÙ ÇÿÊŸ Á‚πÊ™°§, ‚àÿ ∑§Ë ⁄UÊ„U ø‹Ê™°§–
∑§„UÃ ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Êß¸ ‚ÊœÙ, •◊⁄UÊ¬È⁄U ¬„È°UøÊ™°§H
•ÊÁ$π⁄U ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ „U ◊Ÿ, ÿÁŒ ÃÍ ôÊÊŸË Ÿ „UÙ ÃÙ ÃÈ¤Ê ôÊÊŸ Œ∑§⁄U
•◊⁄U‹Ù∑§ ¬„ÈU°øÊ™°§– ÿÊŸË ÿ„U ôÊÊŸË ÷Ë „ÒU, ß‚ ‚’ ¬ÃÊ „ÒU, ¬⁄U ¡ÊŸÃ „ÈU∞
÷Ë ÿ„U ©U‚ •Ù⁄U Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ– ÿ„U ¡Ëfl ∑§Ù fl„UÊ° Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ŒÃÊ–
◊Ÿ „UË ôÊÊŸË ◊Í⁄Uπ ∑§Á„Uÿ– ◊Ÿ„UË ’˝rÊÔM§¬ ÿ„U ‹Á„UÿH
◊Ÿ ∑§Ê „ÒU ÿ„U ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UÊ– ◊Ÿ „UË ¬Ê¬ ¬Èáÿ ÁflSÃÊ⁄UÊH
◊Ÿ „UË ◊Ù„U ∑§Ê◊ ©U¬¡ÊflÒ– ◊Ÿ„UË •Ê‡ÊÊ ÃÎcáÊÊ ‹ÊflÒH
◊Ÿ „UË Œfl⁄UÊ Œfl ¬‚Ê⁄UÊ– ◊Ÿ „UË ¬Í¡ ¬Í¡Ÿ „UÊ⁄UÊH
◊Ÿ„UË ŸÊ⁄U ¬ÈL§· ∑§⁄U ¡ÊŸÊ– ◊ŸÁ„U ¬ÈòÊ ◊Ÿ ’Ê¬ ’πÊŸÊH
◊Ÿ„UË ⁄UÊ¡Ê ⁄UÒƒÿÃ ∑§Á„Uÿ– ◊ŸÁ„U ÁŒflÊŸ ◊ŸÁ„U Á◊Á‹ ⁄UÁ„UÿH
....ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ‚’ ∑È§¿U πÈŒ „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ß‚∑§
π‹-Ã◊Ê‡Ê ∞‚ „UÒ¥ Á∑§ ŒÈÁŸÿÊ ß‚Ë ∑§Ù ‚ø ◊ÊŸŸ ‹ªÃË „ÒU– ŒπÙ,
‚ÊÁ„U’ •Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
•Ê¬Á„U ÃËÕ¸ •Ê¬Á„U ŒflÊ– •Ê¬Á„U •Ê¬ ‹ªÊflÒ ‚flÊH
•Ê¬Á„U ◊Í⁄UÃ Á¬¢«U ’°œÊflÒ– •Ê¬ ¡ÁãòÊ uÔÒU ¡ãÃ⁄U ‹ÊflÒH
•Ê¬Á„U ◊Á„U◊Ê ‚’∑§Ë ∑§Ëã„UÊ– •Ê¬Á„U ÁŸãŒ∑§ Á◊âÿÊ ∑§Ëã„UÊH
ÃËÕ¸ SÕÊŸÙ¥ ◊¥ ÷Ë πÈŒ „UË „ÒU •ı⁄U πÈŒ „UË ‚’◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U ©UŸ∑§Ë ‚flÊ
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– πÈŒ „UË ‚’∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ-SÃÈÁÃ ÷Ë ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •Êª ‚ÊÁ„U’
’«∏UÊ ‚ÈãŒ⁄U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
•Ê¬Á„U Œfl ŒÒàÿ ‚¢„UÊ⁄UÊ– •Ê¬ ÿÈh ∑§Ëã„U •‚⁄UÊ⁄UÊH
•Ê¬Á„U ◊„UÊ÷Ê⁄UÕ ∑§⁄UflÊÿÊ– ¬Ê¢«Uı ∑§Ù ‡ÊÈ÷ ôÊÊŸ ‚ÈŸÊÿÊH
•Ê¬Á„U ∑§ı⁄Ufl ¬Ê¢«Ufl ÷ÿ™§– •Ê¬Á„U „UÙÿ ‚’Ÿ ‚ı¥ Á∑§ÿ™§H
•Ê¬Á„U „ÒU •„¢U∑§Ê⁄U SflM§¬Ê– •Ê¬Á„U ‚ƒÿÃ •Ê¬Á„U ÷Í¬ÊH
•Ê¬Á„U øÊ∑§⁄U ‚Ù ‚flÊ ‹ÊflÊ– •Ê¬ ¬¢Á«UÃ „UÙ flŒ ¬…∏UÊflÊH
•Ê¬Á„U ÷‹Ê ’È⁄UÊ •ŸÈ‚Ê⁄UÊ– •Ê¬ •◊Ë⁄U ãÿÊfl ÁŸ’Ê¸⁄UÊH
•Ê¬ ‹ •ÊflÒ •Ê¬Á„U πÊß¸– •Ê¬ •ÃËÃ •Ê¬ Á‚fl∑§Êß¸H
•Ê¬Á„U ãÿÊfl •Ê¬Á„U ’ÊŒÊ– •Ê¬Á„U ÃËÃÊ •Ê¬Á„U flÊŒÊH
•Ê¬Á„U πÊ≈UÊ ◊Ë∆UÊ ÷ÿ™§– •Ê¬Á„U ‚fl¸SflÊŒ ∑§⁄U ‹ÿ™§H
•ÊÊ¬Á„U ‹ÉÊÈ ŒË⁄UÉÊ „UÙ ŒπÊ– •Ê¬Á„U ŒÍ⁄U ÁŸ∑§≈U „UÙ ‹πÊH
•Ê¬Á„U ‚∑§‹ı flŒ ¬È⁄UÊŸÊ– •Ê¬Á„U ¬ıÕË •Ê¬ ’πÊŸÊH
•Ê¬Á„U ¿U™§ ‡ÊÊSòÊ ’ŸÊflÊ– flÊŒ ÁflflÊŒ ∑§⁄U ôÊÊŸ ‚ÈŸÊflÊH
•Ê¬Á„U ¡ËÃ •Ê¬„UË „UÊ⁄UÊ– •Ê¬Á„U Ã⁄U •Ê¬„UË ÃÊ⁄UÊH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ◊Ÿ πÈŒ „UË ‚’ ∑È§¿U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– πÈŒ „UË
ŒÒàÿÙ¥ ∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, πÈŒ „UË ‚’ ∑§Ê◊ ∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU– ÷‹Ê-’È⁄UÊ ‚’
πÈŒ „UË ∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ¡Ù ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ •ë¿U ∑§Ê◊ •Êà◊Ê ∑§⁄U
⁄U„UË „ÒU, flÙ $ª$»§‹Ã ◊¥ „Ò¥U– ‚’ ◊Ÿ ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „UÒ– •Êà◊Ê ∑§◊¸ ‚ ¬⁄U „ÒU–
ß‚∑§Ê ¬Ê¬-¬Èáÿ ‚ ∑È§¿U Ÿ„UË¥ ‹ŸÊ „ÒU– ß‚Ë ¬Ê¬-¬Èáÿ ◊¥ ÃÙ ◊Ÿ Ÿ
•Êà◊Ê ∑§Ù ’Ê°œÊ „ÈU•Ê „ÒU–
¬Ê¬ ∑§⁄UÊfl •Ê¬Á„U ∑§CÔU ŒÃ ¬ÈÁŸ ¡Ëfl ∑§ÙH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ πÈŒ „UË ¬Ê¬ ∑§◊¸ ∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU •ı⁄U Á»§⁄U πÈŒ „UË ¡Ëfl
∑§Ù ∑§c≈U ŒÃÊ „ÒU–
...ÃÙ •¢Ã ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ πÈŒ „UË ß‚Ÿ flŒ ¬È⁄UÊŸ •ÊÁŒ ’ŸÊ∞ „Ò¥U
•ı⁄U πÈŒ „UË ’ÊŒ ÁflflÊŒ ∑§⁄U∑§ ‚’∑§Ù ‚◊¤ÊÊÃÊ „ÒU, ©UŸ◊¥ ©U‹¤ÊÊÃÊ „ÒU–
πÈŒ „UË ¡ËÃÃÊ „ÒU •ı⁄U πÈŒ „UË „UÊ⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU– πÈŒ „UË Ã⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U πÈŒ
„UË ÃÊ⁄UÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑§Ùß¸ ß‚∑§Ë ‚Ë◊Ê ‚ ’Ê„U⁄U Ÿ„UË¥ ¡Ê ¬ÊÃÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
•Ê¬ ‚∑§‹ ¡ª √ÿÊÁ¬ÿÊ, •Ê¬Á„U •‹π •¬Ê⁄U–
•Ê¬Á„U ¡ª ©U¬¡Êfl„UË, •Ê¬Á„U Œ‚ •ıÃÊ⁄UH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ πÈŒ „UË ‚Ê⁄U ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ √ÿÊ¬ ⁄U„UÊ „ÒU, πÈŒ „UË ß‚Ÿ ÿ„U
‚¢‚Ê⁄U ’ŸÊÿÊ „ÒU •ı⁄U Œ‚ •flÃÊ⁄U ÷Ë πÈŒ „UË œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „Ò¥U– ÿÊŸË πÈŒ
„UË •flÃÊ⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „UÒ, ¡ËflÙ¥ ∑§Ù •¬Ÿ ◊¢ ©U‹¤ÊÊÃÊ „ÒU, ⁄UˇÊ∑§ ∑§Ë
∑§‹Ê ÁŒπÊ∑§⁄U •¢Ã∑§Ê‹ ∑§Ù ©UŸ∑§Ê ÷ˇÊ∑§ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ß‚Ë ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚ ¿ÍU≈UŸ ∑§ Á‹∞ ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ øıÕ ‹Ù∑§ ∑§Ë ÷ÁQ§
‚◊¤ÊÊß¸ „ÒU, ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ê ÷Œ ÁŒÿÊ „ÒU– ‚ÃªÈL§ ÿÊŸË ¬Í⁄UŸ ªÈL§
∑§Ù ß‚ ÷ÁQ§ ∑§Ë ∑§◊Êá« ‚ı¥¬Ë „ÒU– ∞‚Ê ‚ÃªÈÈL§ ¡Ù ©U‚ Œ‡Ê ‚ •ÊÿÊ
„UÙ, ©U‚ ‚ÊÁ„U’ ◊¥ Á◊‹ øÈ∑§Ê „ÒU–
•’ ¡Ù •Ê¡ ∑§ ªÈL§•Ê ‹Ùª „ÒU¥, fl •¬Ÿ ∑§Ù ‚¢Ã ÷Ë ∑§„U‹Ê ⁄U„U „ÒU¥,
‚Œ˜ªLÈ § ÷Ë ∑§„U‹Ê ⁄U„U „ÒU¥, ¬⁄U ©U‚ •◊⁄U-‹Ù∑§ ∑§Ê ôÊÊŸ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑È§¿U
∑§fl‹ ∞‚ „UË ‚ø-πá«U ’Ù‹ ¡Ê ⁄„U „ÒU¥, ¬⁄U ÷ÁQ§ •Ê ¡Ê∑§⁄U ÁŸªȨ̀áÊ ∑§Ë
„UË ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥– ß‚Á‹∞ ÿ„U ÷Ë ŒπŸÊ „UÙªÊ Á∑§ •ª⁄U ªÈL§ •◊⁄- ‹Ù∑§ ∑§Ë
’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„Ê „U,Ò ÃÙ ÄÿÊ πÈŒ fl„UÊ° Ã∑§ ¬„ÈU°øÊ „ÒU ÿÊ Ÿ„UË–¥ ∑§„UË¥ flÙ ∑§fl‹
Á∑§ÃÊ’Ù¥ ‚ ¬…∏U∑§⁄U ÃÙ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§„UË¥ flÙ •Ê¬∑§Ù ∑§◊Êß¸ ∑§ Á‹∞ ÃÙ
Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU– ÿÁŒ ∞‚Ê ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ‚◊¤ÊŸÊ Á∑§ flÙ fl„UÊ° Ÿ„UË¥ ¬„ÈU°øÊ
„ÈU•Ê „ÒU, ÄÿÙ¢Á∑§ ©U‚ ¬ÃÊ „UË Ÿ„Ë¥ „ÒU Á∑§ fl„UÊ° •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ¬„ÈU°øÊ „UË Ÿ„Ë¥
¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ◊Ÿ M§¬ ◊¥ ‚’∑§ •¢Œ⁄U ’Ò∆UÊ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ fl„UÊ° ¡ÊŸ „UË Ÿ„Ë¥ ŒªÊ–
∑§⁄UÙ«∏UÙ ¡ã◊ Ã¬SÿÊ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸ ‚ ÷Ë ∑È§¿U Ÿ„Ë¥ „UÙŸ flÊ‹Ê „ÒU– ß‚Á‹∞
¬Êπá«UË ªÈLÈ § ‚ ÷Ë ‚ÊflœÊŸ ⁄U„UŸÊ „UÙªÊ–
...ÃÙ •Êà◊Œfl ¡∑§«∏UÊ „ÒU– ¡Ò‚Ê ◊Ÿ øÊ„U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ∞∑§
‹«∏U∑§Ê $∑§Ã‹ ∑§ ß‹¡Ê◊ ◊¥ ¡‹ ªÿÊ– ∑§à‹ Á∑§ÿÊ Ÿ„UË¥ ÕÊ– ¡’ ¬Í¿UÊ
ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ ’«∏UÊ ’È⁄UÊ „UÊ‹ „ÒU– •¬◊ÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬‡ÊÊ’ ∑§⁄UŸ
¡ÊŸÊ „ÒU ÃÙ ‚¢Ã⁄UË •ÊÿªÊ Ã÷Ë ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– •¬ŸË ßë¿UÊ ‚ ∑È§¿U ÷Ë
Ÿ„UË¥– ’«∏UÊ ¬Ë«∏UÊŒÊÿ∑§ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U •Ê¬ ¡Ù ¡ËflŸ ¡Ë ⁄U„U „Ò¥U, ∞‚Ê „UË
„ÒU– Ã÷Ë ÃÙ ∑§„UÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ◊ÈQ§ ∑§⁄UÙ– ¡ËflŸ ◊¥ ’«∏U ŒÈπ „Ò¥U– flÙ
‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§Ã ŸøÊ ⁄U„UË „ÒU– Á‚S≈U◊ ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– •Ê¬ ¡Ù
»Ò§‚‹Ê ‹Ã „Ò¥U, œÙπÊ „ÒU– ÿ„U ◊Ÿ ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– $∑§ÊÁÃ‹ ‚ $∑§ÊÁÃ‹ ∑§Ê
¬ÃÊ ¬Í¿UŸ ¡Ò‚Ê „ÒU– ◊Ÿ ∑§÷Ë ÷Ë ◊ÈQ§ Ÿ„UË¥ „UÙŸ ŒŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– •Ê¬ ÿ„U
‚Ùø∑§⁄U ÷Í‹ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ Á∑§ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ¬Ê⁄U „UÙ ¡Êÿ¢ª– “Á’Ÿ
‚ÃªÈÈL§ ¬Êfl Ÿ„UË¥, ∑§Ùß¸ ∑§ÙÁ≈UŸ ∑§⁄U ©U¬ÊÿH”
‚àÿ ÷ÁQ§ ∑§Ê ◊Êª¸ ‚„U¡ „ÒU

∑È§¿U ‹Ùª ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ „U◊ ªÎ„USÕ •ÊüÊ◊ ◊¥ „Ò¥U ÃÙ ‡ÊÊÿŒ „U◊ ÷ÁQ§
Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– Ÿ„Ë¥, ÷ÁQ§ ∑§Á∆UŸ øË Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– ÷ÁQ§ ÃÙ ’‚ ¬˝◊
„ÒU– ªÎ„USÕ •ÊüÊ◊ ◊¥ ¡Ò‚ ◊ÊŸfl •¬Ÿ ’Ë’Ë, ’ìÊ, ◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ, ∑È§≈ÈUê’
‚ ¬˝◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ∞‚ „UË ªÈL§¡ŸÙ¥ ‚ ÷Ë øÊÁ„U∞–
¡Ò‚Ë ¬˝ËÁÃ ∑È§≈ÈUê’ ∑§Ë, ÃÒ‚Ë ªÈL§ ‚Ù¥ „UÙÿ–
∑§„UÒ¥ ∑§’Ë⁄U ÃÊ ŒÊ‚ ∑§Ê, ¬‹Ê Ÿ ¬∑§«∏U ∑§ÙÿH
ß‚ ŒÈÁŸÿ ◊¥ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥ ∑§Ë ¬ÍÁÃ¸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ äÿÊŸ
⁄UπŸÊ „ÒU– øÊ⁄U øË Ê¥ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ‚’◊¥ ‚◊ÊŸ „Ò¥Uó÷ÿ, •Ê„UÊ⁄U, ◊ÒÕÈŸ •ı⁄U
ÁŸº˝Ê– ÿ øÊ⁄U ‚◊SÃ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥ ◊¥ ‚◊ÊÁflCÔU „Ò¥U– „U⁄U ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË ∑§Ù ÷ÿ „ÒU
Á∑§ ∑§Ùß¸ øË Ê Ÿ ≈U∑§⁄UÊ∞, •Ê„UÊ⁄U ‚’ πÊ ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ùß¸ Á◊^ÔUË πÊ ⁄U„UÊ „ÒU
ÃÙ ∑§Ùß¸ »§‹ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U πÊ ‚’ ⁄U„U „Ò¥U– ◊ÒÕÈŸ ‚ÎÁCÔU „ÒU, ‚÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U– ß‚Ë ◊¥ ‚’ Á‹å≈U „Ò¥U– ŸË¥Œ ‚’ ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ªg ¬⁄U ‚Ù ⁄U„UÊ „ÒU,
∑§Ùß¸ ÉÊÙ«∏U ∑§Ë Ã⁄U„U ‚Ù ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§Ùß¸ ø◊ªÊŒ«∏U ∑§Ë Ã⁄U„U ‹≈U∑§ ∑§⁄U ‚Ù
⁄U„UÊ „ÒU– ß‚◊¥ ¡ËflŸ Ÿ„Ë¥ ªÈ ÊÊ⁄UŸÊ– ‚÷Ë ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ •¬ŸÊ äÿÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê ◊¥ ⁄UπŸÊ–
ŸÊŸ∑§ ¡Ù ÁŸÁ‡Ê ÁŒŸ ÷¡, M§¬ ⁄UÊ◊ ÃÁ„U ¡ÊŸH
flÙ ©U‚Ë ∑§Ê M§¬ „UÙ ¡ÊÿªÊ–
‚ÙŸ ∑§ ‚◊ÿ •Ê¬ ¡Ù Áø¢ÃŸ ∑§⁄U∑§ ‚Ù ⁄U„U „Ò¥, ⁄UÊÃ ÷⁄U fl„UË „UÙªÊ–
ÿÁŒ ¬˝÷È ∑§Ê Áø¢ÃŸ ∑§⁄U∑§ ‚Ù∞ ÃÙ äÿÊŸ ∑§⁄UÃ ⁄U„UÙª– Á¡Ÿ øË ÊÙ¥ ∑§Ê
•Ê¬ Áø¢ÃŸ ∑§⁄U∑§ ‚Ùÿ¥ª, ⁄UÊÃ ÷⁄U ©Uã„UË¥ ◊¥ ÉÊÍ◊Ùª– •ª⁄U ‚Ùø ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
¬ÊŸË ¬ËŸÊ „ÒU, ¬⁄U •Ê‹Sÿ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥ Á¬ÿÊ ÃÙ ŸË¥Œ ◊¥ ¬ÊŸË „UË ¬ËÃ
⁄U„UÙª– «U⁄UÊflŸË øË ÊÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U$»§ äÿÊŸ ⁄UπÙª ÃÙ ⁄UÊÃ-÷⁄U «U⁄U ‹ªÃÊ
⁄U„UªÊ– ªÈL§ ∑§Ê Áø¢ÃŸ ∑§⁄U∑§ ‚Ùÿ¥ª ÃÙ ⁄UÊÃ-÷⁄U ‚à‚¢ª „UÙÃÊ ⁄U„UªÊ– ÿ„U
’ÊÃ Ãÿ „ÒU–
91
ŸÊŸ∑§ ¡Ù ÁŸÁ‡Ê ÁŒŸ ÷¡, M§¬ ⁄UÊ◊ ÃÁ„U ¡ÊŸH
ÃÙ •Ê¬ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë øË ÊÙ¥ ◊¥ „UË ◊Ã ©U‹¤Ê ⁄U„UŸÊ– flÙ ‚’ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
ªÈL§ ‚flÊ ∑§⁄UŸÊ–
„UÁ⁄U ‚flÊ ÿÈª øÊ⁄U „Ò¥U , ªÈL§ ‚flÊ ¬‹ ∞∑ –§
ÁÃ‚∑§Ê ¬≈UÃ⁄U Ÿ ÃÈ‹Ê, ‚¢ÃŸ Á∑§ÿÊ Áflfl∑§H
ŸÊŸ∑§ Œfl ¡Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ªÈL§ ∑§Ë ‚flÊ, ªÙÁfl¢Œ ∑§Ë ‚flÊH
¬ÍáÊ¸ ªÈL§ ∑§Ë ‚flÊ ªÙÁfl¢Œ ∑§Ë ‚flÊ ÄÿÙ¢ „ÒU?
•Ê¡ •Ê¬ Œπ ⁄U„U „Ò¥U ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ Á∑§ ªÈL§•Ê ‹ÙªÙ¥ ∑§ ’Ê‹ ’ìÊ „Ò¥U–
©UŸ∑§Ë ‚flÊ ¡Ù ∑§Ë, flÙ ÃÙ ©UŸ∑§ ’≈UÙ¥ Ã∑§ ªÿË, flÙ ªÙÁfl¢Œ ∑§Ë ‚flÊ
∑Ò§‚ „ÈUß¸! flÙ ÃÙ ©U‚∑§ ¬Á⁄UflÊ⁄U ∑§Ë ‚flÊ „ÈUß¸, ©U‚∑§ ’ìÊÙ¥ ∑§Ë ‚flÊ „ÈUß¸,
ÄÿÙ¥Á∑§ ©Uã„UË¥ ∑§Ù ªgË Á◊‹ªË– ß‚Á‹∞ flÙ ªÙÁfl¢Œ ∑§Ë ‚flÊ Ÿ„UË¥ „ÈUß¸ Ÿ!
ß‚Á‹∞ äÿÊŸ ⁄UπŸÊ ªÈL§ Áfl⁄UQ§ „Ù– ªÎ„USÕ ∑§ Á‹∞ ◊ŸÊ ∑§⁄U ⁄„U „Ò¥Uó
¡Ê∑§Ê ªÈL§ „ÒU ªË⁄U„UË, ø‹Ê ªË⁄U„UË „UÙÿ–
∑§Ëø ∑§Ëø ∑§ œÙflÃ, ŒÊ$ª Ÿ ¿ÍU≈U ∑§ÙÿH
ÿ„UÊ° ◊ŸÊ Á∑§ÿÊ– Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ¬⁄U◊Êà◊ ∑§Ë ‚flÊ ∞∑§ „UË „ÒU Á∑§ ©U‚∑§
¡ËflÙ¥ ∑§Ù ©U‚Ã∑§ ¬„È°UøÊŸ ∑§Ë øCÔUÊ– ß‚∑§ Á‚flÊ ∑§Ùß¸ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÙ
ÄÿÊ ¡Ù •Ê¬ πÊŸÊ ’ŸÊÃ „Ò¥U, ÉÊÊ‚ ∑§Ê≈U ⁄„U „Ò¥U ÿÊ •ÊüÊ◊ ∑§Ë ‚$»§Êß¸
•ÊÁŒ •ãÿ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄„U „Ò¥U ÃÙ flÙ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ‚flÊ Ÿ„UË¥ „ÈUß¸! ÔflÙ ÷Ë
¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ‚flÊ „UË „ÈUß¸– ÄÿÙ¥Á∑§ ÿÁŒ ÷Ù¡Ÿ Ÿ ’ŸÃÊ ÃÙ ¡Ù ‚à‚¢ª ◊¥
•Ê∞ ‹Ùª flÙ ∑Ò§‚ πÊÃ! ß‚Á‹∞ ß‚ ∑§Ê◊ ‚ ¡Ù ÷Ë ∑§Ê◊ ¡È«∏U ªÿÊ flÙ
©U‚∑§Ë ‚flÊ ◊¥ ‡ÊÈ◊Ê⁄U „UÙ ªÿÊ–
ªÈL§ ‚flÊ ‚ ’„ÈUÃ ‹Ê÷ „ÒU– •Ê‚ÊŸË ‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ù ¬Ê ‹Ùª– ¡Ò‚
∑§◊ÙÁŒŸË ∑§Ê øãŒ˝◊Ê ‚ ¬˝◊ „ÒU, ∞‚ „UË ªÈL§ ‚ „UÙ– ªÈL§ ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§Ë øÊ„U
„UÙŸË øÊÁ„U∞– ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ ¬˝ÁÃ ¬˝◊ ÷Êfl ÁŒ‹ ◊¥ „UÙŸÊ øÊÁ„U∞– ¡’ Ã∑§
‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ¬˝ÊáÊ ⁄U„U, ªÈL§ ∑§ ‡ÊéŒÙ¥ ∑§Ù ŒπÃÊ ø‹– ªÎ„USÕ ÷Ë ß‚ ‚ÍòÊ ‚
Ã⁄U ¡ÊÿªÊ–
¡Ò‚ ‡ÊÍ⁄U◊Ê ◊ÒŒÊŸ ◊¥ «U≈UÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, øÊ„U Á∑§ÃŸË ÷Ë ◊È‚Ë’Ã •Ê∞,
¬⁄U flÙ „U≈UÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ªÈL§ ∑§ ◊Êª¸ ‚ „U≈UŸÊ Ÿ„UË¥, øÊ„U Á∑§ÃŸË
÷Ë ◊È‚Ë’Ã •Ê ¡Ê∞– ©UŸ∑§ ¬˝ÁÃ ÁflEÊ‚ ∑§Ù ŒÎ…∏U ⁄UπŸÊ– øÊ„U ∑§È°∞ ◊¥
Áª⁄U ⁄U„U „UÙ, ÃÙ ÷Ë ÁflEÊ‚ ⁄UπŸÊ Á∑§ ’øÊ ‹¥ª– ÿÁŒ Á∑§ÃŸË ÷Ë •Ê$»§Ã
•Ê ªÿË „UÙ, ÃÙ ÷Ë •Ê‚ ’ŸÊ∞ ⁄UπŸÊ, ÁflEÊ‚ ⁄UπŸÊ Á∑§ ⁄UˇÊÊ „UÙªË–
ªÈÈL§ ‚¢ÃŸ ∑§Ù ¡ÊŸ ∑Ò§,NUŒÿ ∑§⁄ÒU ¬⁄UÃËÃ–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ‚Ù „¢U‚ uÔÒU, øÁ‹ „ÒU ÷fl ¡‹ ¡ËÃH
∞‚ ÷Q§ ‚¢‚Ê⁄-‚Êª⁄U ∑§Ù ¡ËÃ ∑§⁄U •¬Ÿ Œ‡Ê ø‹ ¬«∏U¥ª– ªÈL§ ∑§Ù
¡ËflŸ ◊¥ ‚flÊ ‚ πÈ‡Ê ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ©UŸ∑§ πÈ‡Ê „UÙŸ ◊¥ „UË ‚’∑È§¿U „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬˝Õ◊ ∑§⁄ÒU ‚ÃªÈL§ ∑§Ë ‚flÊ– ¡ÊÃ Á◊≈ÒU ∑§Ê‹ ∑§⁄U ÷flÊH
◊„UÊ ¬˝‚ÊŒ ¬˝◊ ‚Ù ¬ÊflÒ– ‚flÊ ∑§⁄U ÁŸ¡ ªÈL§Á„U ◊ŸÊflÒH
ÉÊ≈U ◊¥ ⁄UÊπ ¬˝◊ •Ÿ¢ŒÊ– øı⁄UÊ‚Ë ∑§ ¿ÍU≈U »°§ŒÊH
ªÈL§ ‚ÊÁ„U’ ∞∑§Á„U ∑§⁄U ¡ÊŸ– ‚Ù „¢U‚Ê ‚Ã‹Ù∑§ ¬ÿÊŸH
’Ë¡ ’ÈãŒÈ Ÿ„UË¥ ø‹ ªÈ⁄UflÊß¸–

ŸÊŒ Á’ãŒ ‚ ø‹ ªÈ⁄UflÊß¸H
¬≈U ∑§Ê⁄UáÊ ∑§⁄U ªÈ⁄UflÊß¸–
¬Ë…∏UË ‚Á„UÃ Ã⁄U∑§ ◊¥ ¡Êß¸H
Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ ŸÊß¢‚Ê$»§Ë ◊Ã ∑§⁄UÙ

•Ê¡ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ¿U‹-∑§¬≈U ’„ÈUÃ ’…∏U ªÿÊ „ÒU– ß¢‚ÊŸ-ß¢‚ÊŸ ∑§Ê $πÍŸ
øÍ‚ ⁄U„UÊ „ÒU– ∞∑§ ◊Êß¸¸ ◊⁄U ¬Ê‚ •Êß¸, ∑§„UÊ Á∑§ ŒÈπ ◊¥ ªÈL§ ‚ ’ÊÃ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U, ◊Ò¥ ◊È‚Ë’Ã ◊¥ „Í°U, ◊È¤Ê‚ ’ÊÃ ∑§⁄UÙ–
ß‚ ‚◊ÿ „U◊ ‚’ ∞∑§ ¿U‹-∑§¬≈U ∑§ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ¡Ë ⁄U„U „Ò¥U– flÊÃÊfl⁄UáÊ
ŒÍÁ·Ã „UÙ ªÿÊ „ÒU, ¬Ê¬ ’…U∏ ªÿÊ „ÒU– ÷Êß¸ ÷Êß¸ ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÀ◊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU,
’Ê¬ ’≈U ∑§ ‚ÊÕ ¿U‹-∑§¬≈U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– øÙ⁄UË, ∆UªË •ÊÁŒ ’…∏U ªÿË–
„U◊ ‚’ ∞∑§ ŒÍÁ·Ã flÊÃÊfl⁄UáÊ ◊¥ ¡Ë ⁄„U „Ò¥U– •ÊŒ◊Ë ◊¥ ¿U‹ •Áœ∑§
•Ê ªÿÊ „ÒU, ß¢‚ÊŸ ß¢‚ÊŸ ∑§ ¬˝ÊáÊ ‹Ÿ ◊¥ ∞∑§ ¬‹ ÷Ë Ÿ„UË¥ øÍ∑§ÃÊ „ÒU–
•ÊŒ◊Ë ‚ÙøÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ ◊Ÿ ∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ ◊¥ ø‹ ⁄U„UÊ „Í°U ÃÙ •Êª ø‹∑§⁄U
Á∑§ÃŸË ◊È‚Ë’Ã „UÙªË– ◊Ÿ ∑§ √ÿfl„UÊ⁄U ◊¥ ©U‹¤ÊÊ „ÒU–
ÃÙ ◊Êß¸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚¢∑§≈U ◊¥ „Í°U– ªÈL§ ◊ŒŒ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§
ÄÿÊ ’ÊÃ „ÒU? ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UË ŸÍ„U (’„ÈU ) Ÿ ‚Ê⁄U ÉÊ⁄U ◊¥ ∑§é¡Ê ¡◊Ê Á‹ÿÊ
„ÒU, ¬Í⁄UÊ ◊∑§ÊŸ ∑§Ê’Í ◊¥ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU, •Ê¬Í ◊⁄U ªÿÊ „ÒU– ÿÊŸË ©U‚ ◊Êß¸ ∑§Ê
¬ÁÃ ◊⁄U ªÿÊ ÕÊ– flÙ ∑§„U ⁄U„UË ÕË Á∑§ ◊Ò¥ ’Í…∏UË „UÙ ªÿË „Í°U, (’„ÈU) Ÿ
ª„UŸ, πÃË-’Ê«∏U Ë ‚’ ¬⁄U ∑§é¡Ê ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU– •ı⁄ ∑§„UÊ Á∑§ ’„UÊŸÊ
ÿ„U ‹ªÊ ⁄U„UË „ÒU Á∑§ ÃÍŸ œ◊¸ „UË ’Œ‹ Á‹ÿÊ „ÒU, Ÿ ŒflÃ ◊ÊŸÃË „ÒU, Ÿ
∑È§¿U •ı⁄U ∑§⁄UÃË „ÒU– •’ ÃÍ ‚ÊÁ„U’ ∑§ ¬Ê‚ „UË ¡Ê∑§⁄U ⁄U„U–
◊Ò¥ Á∑§‚Ë ∑§Ù •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ «U⁄UÊŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ „Í°U •ı⁄U Ÿ Á∑§‚Ë ∑§
Á$π‹Ê$»§ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‹ªÊŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U– ŸÍ„U(’„ÈU) ’«∏Ë ’ß◊ÊŸ ÕË–
◊Êß¸ ∑§Ê ’¢ŒÊ »§ı¡ ◊¥ ÕÊ ÃÙ ◊∑§ÊŸ ’ŸÊÿÊ– „U$∑§ Á∑§‚∑§Ê „ÒU! ¬ÈòÊ ∑§Ù
¬Ê‹Ê, ¬⁄U flÙ ÃÙ flÊ‚ŸÊ ◊¥ •°œÊ „UÙ ªÿÊ– ’È…∏UÊ¬ ◊¥ ÿÊŒ‡ÊÁQ§ ÷Ë ∑§◊ „UÙ
¡ÊÃË „ÒU, πÙ¬«∏UË ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸÊ ’¢Œ ∑§⁄U ŒÃË „ÒU– •ÊŒ◊Ë ‚ÙøÃÊ „ÒU Á∑§
¬«∏UÊ ⁄U„Í°U, πÊÃÊ ⁄U„Í°U– flÙ ∑§Ê◊ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡ÊÃÊ „ÒU– Ã÷Ë ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
’Í…∏UÊ Ÿ„UË¥ „UÙŸÊ „UÒ– Ÿ Ê⁄U ÷Ë œË⁄U-w ∑§◊ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU, ¬⁄U ∑È§¿UU ◊ÊŸÃ
Ÿ„UË¥ Á∑§ ’Í…∏U „Ò¥, Á¡g ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ∞° ’ÃÊ ŒÃË „Ò¥U–
94
ÃÙ flÙ ◊Êß¸ ∑§„UŸ ‹ªË Á∑§ ◊ı„UÑ flÊ‹ ÷Ë ©U‚∑§ ‚ÊÕ „Ò¥U– •’
‚flÊ‹ ©U∆UÊóÄÿÙ¥ „ÒU¢ ‚ÊÕ? flÙ ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, ¡ÊŒÍ-≈UÙŸ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸ
⁄U„UË „ÒU fl„U◊Ù¥ ◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– ’Ê∑§Ë ‚’ ◊ÊŸ ⁄U„U „Ò¥U, ‚ÿÊŸÙ¥ ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê ⁄„U
„Ò¥U, flÙ Ÿ„UË¥ ¡Ê ⁄U„UË „ÒU– ÃÙ ‚ÿÊŸÊ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U «UÊÿŸ „ÒU, ◊¢òÊ
‚Ëπ∑§⁄U •Êß¸ „ÒU– ∑§„UÊ Á∑§ ¡ËŸÊ „U⁄UÊ◊ ∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU– ÿÊŸË ©U‚∑§Ê å‹ÊŸ
ÕÊ Á∑§ ŒÈπË ∑§⁄U∑§ ÷ªÊ ŒŸÊ– ¬ÃÊ „ÒU Á»§⁄U ÄÿÊ „UÙªÊ! ©U‚∑§Ë ’„ÈU
•ÊÿªË ÃÙ Œ‚ ªÈáÊÊ ÿÊŒÊ Ã◊Ê‡ÊÊ ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ŒªË–
∞∑§ •ÊŒ◊Ë ÕÊ, ©U‚∑§Ê ∞∑§ ‹«∏U∑§Ê ÕÊ– flÙ ’Í…∏UÊ „ÈU•Ê, ‹«∏U∑§ ∑§Ê
√ÿÊ„U ∑§⁄U ÁŒÿÊ– ’„ÈU Ÿ ∑§„UŸÊ ‡ÊÈM§ Á∑§ÿÊ Á∑§ ÿ„U ’Í…∏UÊ ∞‚Ê „ÒU, flÒ‚Ê „ÒU–
‹«∏U∑§ ¬⁄U ÷Ë •‚⁄U „ÈU•Ê– ’„ÈU Ÿ ¡’ ŒπÊ Á∑§ ‹«∏U∑§Ê ©U‚∑§ ’‚ ◊¥ „ÒU
ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ ÿÊ ÃÙ ÿ„U ß‚ ÉÊ⁄U ◊¥ ⁄„UªÊ ÿÊ Á»§⁄U ◊Ò¥– •’ •Ê¬ ‚Ùø¥ Á∑§
Á∑§‚ ⁄U„UŸÊ øÊÁ„U∞! ÉÊ⁄U ÃÙ ’Í…∏U Ÿ ’ŸÊÿÊ ÕÊ, ’„ÈU Ÿ ÃÙ Ÿ„UË¥, ¬⁄U ‹«∏U∑§Ê
∑§Ê’Í ◊¥ ÕÊ ©U‚∑§, å‹ÊŸ ’ŸÊÿÊ Á∑§ ∞‚ ÃÙ Ÿ„UË¥ ¡ÊÿªÊ, ß‚ Á∑§‚Ë
’„UÊŸ ‚ ‡Ê„U⁄U ‹ ¡ÊÃ „Ò¥U, ⁄UÊSÃ ◊¥ Á∑§‚Ë ¬„UÊ«∏UË ‚ ŸËø »¥§∑§ Œ¥ª– ÃÙ
‹«∏U∑§ Ÿ ‹ ¡Ê∑§⁄U ∞∑§ ¬„UÊ«∏UË ‚ ©U‚ ŸËø »¥§∑§ ÁŒÿÊ– ‚◊ÿ ¬Ê∑§⁄U flÙ
÷Ë ’Í…∏UÊ „ÈU•Ê, ©U‚∑§Ê ÷Ë ’≈UÊ „ÈU•Ê, ‡ÊÊŒË ∑§Ë, ’„ÈU •Êß¸– •’ ©U‚∑§Ë
’„ÈU Ÿ ÷Ë ©U‚∑§ Á‹∞ ∑§„UŸÊ ‡ÊÈM§ Á∑§ÿÊ Á∑§ ÿ„U ∞‚Ê „ÒU, flÒ‚Ê „ÒU– ©U‚Ÿ
÷Ë ∑§„UÊ Á∑§ ÿÊ ÃÙ ß‚ ÉÊ⁄U ◊¥ ÿ„U ⁄„UªÊ ÿÊ ◊Ò¥– ÁŒ◊Ê$ª ∑§◊Ê¸ŸÈ∑Í§‹ ∞‚Ê
’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÃÙ flÙ ÷Ë ∑§„UŸ ‹ª Á∑§ ß‚ ß‹Ê Ê ∑§ ’„UÊŸ ‚ ‡Ê„U⁄U ‹
¡ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U ⁄UÊSÃ ◊¥ Á∑§‚Ë ¬„UÊ«∏UË ‚ œP§Ê Œ Œ¥ª– ÃÙ ©U‚Ÿ ÷Ë •¬Ÿ
’Ê¬ ∑§Ù ¬„UÊ«∏UË ‚ ŸËø »¥§∑§ ÁŒÿÊ– flÙ ÷Ë ‚◊ÿ ¬Ê∑§⁄U ’Í…∏UÊ „ÈU•Ê–
©U‚∑§Ë ÷Ë ’„ÈU •Êß¸, ©U‚Ÿ ÷Ë ∞‚ „UË Á∑§ÿÊ, ÃÙ flÙ ÷Ë ’Ê¬ ∑§Ù ’„UÊŸ
‚ ‹ ªÿÊ– ¡’ ¬„UÊ«∏UË ‚ ŸËø »¥§∑§Ÿ ‹ªÊ ÃÙ ’Ê¬ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ L§∑§Ù!
ŒπÙ, ◊Ò¥Ÿ •¬Ÿ ’Ê¬ ∑§Ù »¥§∑§Ê ÕÊ, flÙ ŒπÙ ©U‚∑§Ë •ÁSÕÿÊ° „Ò¥U fl„UÊ°–
©Uã„Ù¥Ÿ ÷Ë •¬Ÿ ’Ê¬ ∑§Ù »¥§∑§Ê ÕÊ, ©UŸ∑§Ë •ÁSÕÿÊ° flÙ fl„UÊ° „Ò¥U– Ã⁄UÊ ÷Ë
ÿ„UË „UÊ‹ „UÙ ¡ÊÿªÊ ÿÁŒ ÃÍ ÷Ë ∞‚Ê ∑§⁄UªÊ– ß‚Á‹∞ ∞‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§
◊Ò¥ ∑§„UË¥ ø‹Ê ¡ÊÃÊ „Í°U, ÃÍ ÉÊ⁄U ‚¢÷Ê‹–
ÃÙ Á∑§‚Ë ‚ ÷Ë ŸÊß¢‚Ê$»§Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ–
œ◊¸⁄UÊÿ ¡’ ‹πÊ ◊Ê°ª, ÄÿÊ ◊Èπ ‹∑§⁄U ¡ÊÿªÊ–
∞∑§ Ÿ } ∑§ŸÊ‹ Ê◊ËŸ ŒÊŸ ◊¥ ŒË– flÙ •ÊÁ$»§‚⁄U „ÒU– ©U‚Ÿ ∞∑§
«Uÿ⁄UË πÙ‹Ë ÕË, ¡„UÊ° vz-wÆ ‹Êπ ∑§Ë ªÊ∞° ‹ÊßZ– yÆ-zÆ „U ÊÊ⁄U ∑§Ë
∞∑§-∞∑§ ªÊ∞° ‹Êß¸ ’Ê„U⁄U ‚– ªÊ∞° ’«∏UË Ãª«∏UË ÕË¥– ©U‚∑§Ë ∞∑§ ∞∑§«∏U
Ê◊ËŸ ÕË SflÊ°πÊ ◊Ù«∏U ¬⁄U– ªÊ∞° ÃÙ •ë¿UË ÕË¥, ©U‚Ÿ ‚flÊ ÷Ë ’„ÈUÃ ∑§Ë,
¬⁄U ©U‚∑§Ë «Uÿ⁄UË Ÿ„UË¥ ø‹Ë– ©U‚ ’«∏UÊ ÉÊÊ≈UÊ „ÈU•Ê– ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ¬ÊŸË ÷Ë
Ÿ„UË¥ «UÊ‹ ⁄U„UÊ ÕÊ– ∞∑§ ÁŒŸ flÙ ◊⁄U ¬Ê‚ •ÊÿÊ, ‚Ê⁄UË ∑§„UÊŸË ‚ÈŸÊß¸– ◊Ò¥
¡ÊŸÃÊ ÕÊ, ÄÿÙ¥Á∑§ ◊È¤Ê πÈŒ ÷Ë zÆ „U ÊÊ⁄U L§¬ÿ ◊„UËŸ ∑§Ê ÉÊÊ≈UÊ „ÒU– ¬‡ÊÈ
Ÿ ÃÙ πÊŸ ∑§ ’ÊŒ ŒÍœ ŒŸÊ „ÒU–
∞∑§ ’Ê⁄U ◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ŒÍÁœÿ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ŒÍœ Œ ŒÙ– ¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÊ ÷Êfl
„ÒU? ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ vw L§¬ÿ Á∑§‹Ù– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÷Ò¥‚ ∑§Ê „ÒU Ÿ? ∑§„UÊó
„UÊ°– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Œ ŒÙ– ¡’ flÙ ŸÊ¬ ⁄U„UÊ ÕÊ ÃÙ ßÃŸ ◊¥ ◊Ò¥Ÿ ¬Ê‚ ¬«∏UË
∞∑§ ∑Ò§ŸË ∑§Ù πÙ‹∑§⁄U ŒÍœ ŒπÊ ÃÙ ◊È¤Ê flÙ ÉÊŸÊ ‹ªÊ, ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U
flÊ‹Ê Œ ŒÙ– ∑§„UÊóÿ„U v} M§¬ÿ Á∑§‹Ù „ÒU– ◊È¤Ê ‹ªÊ Á∑§ flÙ ‡ÊÊÿŒ ªÊ∞
∑§Ê „ÒU •ı⁄U ÿ„U ◊¢¡ ∑§Ê „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ¤Ê ¬„U‹ ¬Í¿UÊ ÕÊ Á∑§ ◊¢¡ ∑§Ê
„ÒU Ÿ– flÙ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ÷Ë ◊¢¡ ∑§Ê „ÒU, flÙ ÷Ë ◊¢¡ ∑§Ê „UË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ •ª⁄U ŒÙŸÙ¥ ◊¢¡ ∑§ „Ò¥U ÃÙ Á»§⁄U flÙ vw L§¬ÿ •ı⁄U ÿ„U v} L§¬ÿ ÄÿÙ¥!
flÙ ∑§„UÊ Á∑§ πÈŒ „UË Á„U‚Ê’ ‹ªÊ ‹Ù– ÿÊŸË flÙ ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ vw flÊ‹
◊¥ ¬ÊŸË ÿÊŒÊ „ÒU–
¬⁄U „U◊ ∑§Ùß¸ ¬ÊŸË ÃÙ Á◊‹ÊÃ Ÿ„UË¥ „ÒU¥, Á»§⁄U fl„UÊ° ¡Ù ‹«∏U∑§ ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ
„ÒU ∑È§‹ Á◊‹Ê∑§⁄U πøÊ¸ ∑§Ùß¸ xÆ „U ÊÊ⁄U L§¬ÿ ◊„UËŸÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ÉÊÊ≈UÊ „ÒU–
◊È¤Ê ∞∑§ L§¬ÿÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU– ¡Ù wÆ „U ÊÊ⁄U L§¬ÿÊ ŒÃ „ÒU¥, ©U‚∑§Ê ÷Í‚Ê
÷Ë, ¬⁄UÊ‹Ê ÷Ë πÈŒ π $ ⁄UËŒ∑§⁄U ŒŸÊ „ÒU– flÙ fl„UÊ° π$ à◊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á»§⁄U
©UŸ∑§Ê πøÊ¸ •‹ª „ÒU– ÃÙ flÙ ∑§„UÃ „ÒU¥ Á∑§ ◊°„UªÊ ∑§⁄UÙ, wÆ L§¬ÿ Á∑§‹Ù
∑§⁄UÙ, Ã’ ∑§Ê◊ ø‹ÃÊ „ÒU, ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „ÍU° Á∑§ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU, ¬⁄U flÙ ªÊ∞
∑§Ê •ı⁄U ◊¢¡ ∑§Ê ŒÍœ Á◊‹Ê∑§⁄U ŒÃ „ÒU¥– ◊ÒŸ¥  „UË ©Uã„U¥ ∑§„UÊ „ÒU–
ÃÙ ©U‚ ÷Ë ∞‚ ÉÊÊ≈UÊ „ÈU•Ê– ©U‚Ÿ ‚Ê⁄UÊ ß¢Ã¡Ê◊ Á∑§ÿÊ ÕÊ fl„UÊ°– ¬⁄U
ªÈ Ê⁄UÙ¥ Ÿ Ÿ„UË¥ ø‹Ÿ ÁŒÿÊ «Uÿ⁄UË »§Ê◊¸– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§
ªÊ∞° ’ø ŒÃÊ „Í°U, ¬⁄U ∑§Ùß¸ z „U ÊÊ⁄U ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ, ∑§Ùß¸ | „U ÊÊ⁄U– ◊Ò¥
¬⁄U‡ÊÊŸ „ÈU•Ê– ◊Ò¥Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§ •Ê¬∑§Ù Œ ŒÃÊ „Í°U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄U ¬Ê‚
ÃÙ •÷Ë ßÃŸÊ ¬Ò‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬‚ ¬Ò‚ Ÿ„UË¥ ‹Í°ªÊ, ∞‚
„UË Œ ⁄U„UÊ „Í°U– ÿÁŒ ◊Ò¥Ÿ ßÃŸË ‚SÃË ’øË¥ ÃÙ ◊È¤Ê ŒÈπ „UÙªÊ, ¬⁄U •Ê¬∑§Ù
∞‚ „UË Œ ŒÍ°ªÊ ÃÙ ŒÈπ Ÿ„UË¥ „UÙªÊ–
ÃÙ ©U‚Ÿ ªÊßÿÊ° ŒË¢– flÙ ’«∏UË Ãª«∏UË ªÊßÿÊ° „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ©UŸ∑§Ë ’«∏UË ‚flÊ
∑§Ë– ◊Ò¥ vz ‚Ê‹ ‚ ªÊßÿÙ¥ ∑§Ù ⁄UÙ≈UË Áπ‹ÊÃÊ •Ê ⁄U„UÊ „Í°U– ∑§Ùß¸ ∑§„UÃÊ „ÒU
Á∑§ Ÿ„UË¥ Áπ‹ÊŸË øÊÁ„U∞, ’Ë◊Ê⁄U „UÙ ¡ÊÃË „Ò– Ÿ„UË¥, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÃÙ fl„UË ’¢ŒÊ ‚Ê‹ ’ÊŒ Á»§⁄U •ÊÿÊ, ŒÙ Á⁄UÁ ÊS≈U˛ÿÊ° ‹∑§⁄U, ∑§„UÊ Á∑§
∞∑§ ∞∑§«∏U Ê◊ËŸ „ÒU, ¬ê¬ ‹ªÊ „ÒU, ◊Ù≈U⁄U ÷Ë ‹ªË „ÒU– Ê◊ËŸ ÷Ë •Ê¬∑§Ù
ŒŸË „ÒU– flÙ ∑§Ùß¸ wÆ ‹Êπ ◊¥ „UÙªË– ∑§„UÊ Á∑§ ¡Ù ÷Ë ‚Ê◊ÊŸ fl„UÊ° ¬«∏UÊ
„ÒU, fl„UË¥ ⁄U„UªÊ– ◊Ò¥ fl„UÊ° ªÿÊ ÃÙ ŒπÊ Á∑§ ©U‚Ÿ øÊ⁄U ÁŒflÊ⁄UË ÷Ë ∑§⁄UÊ ⁄UπË
ÕË– ŒÙ ∑§◊⁄U ¬P§ Õ– ©U‚Ÿ ∑§„UÊóªÈL§¡Ë, ß‚ ’øÍ°ªÊ ÃÙ zÆ „U ÊÊ⁄U
Á◊‹¥ª, Á»§⁄U ◊⁄UÊ ÁŒ‹ ŒÈπªÊ, ¬⁄U •Ê¬∑§ ¬Ê‚ ⁄U„UªË ÃÙ ŒÈπ Ÿ„UË¥ „UÙªÊ–
©U‚Ÿ Á¡‚ øı∑§ËŒÊ⁄U ∑§Ù ⁄UπÊ ÕÊ, ©U‚Ÿ fl„UÊ° ◊Í°¡Ë ‹ªÊ ⁄UπË ÕË– ©U‚Ÿ
©U‚ ∑§„U ÁŒÿÊ Á∑§ •’ ÿ„U Ê◊ËŸ ªÈL§ ¡Ë ∑§Ë „ÒU– •Ê¬ „U≈UÙ, ÿ„UË
‚¢÷Ê‹¥ª–
ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ÿ„UÊ° ∑§Ê◊ ‹ªflÊŸÊ „ÒU– ¬⁄U ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚Ÿ
ÿ„UÊ° ◊Í°¡Ë ‹ªÊ ⁄UπË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÿ„U Á∑§ÃŸË „UÙªË– ∑§„UÊó}
∑È§á≈U‹– ÃÙ ©U‚ Á„U‚Ê’ ‚ y „U ÊÊ⁄U L§¬ÿ ◊Ò¥Ÿ ©U‚ œË⁄U-w Œ ÁŒÿ– ÿÁŒ
Ÿ„UË¥ ŒÃÊ ÃÙ ∑È§¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ ÕÊ, ¬⁄U ◊Ò¥ ‚ÙøÊ Á∑§ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ
„ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ “‚Èπ ÁŒÿ ‚Èπ „UÙÃ „ÒU, ŒÈπ ÁŒÿ ŒÈπ „UÙÿ–” ◊Ò¥Ÿ ß¢‚Ê$»§
Á∑§ÿÊ– „U◊ Á∑§‚Ë ¬⁄U ¡ÈÀ◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U–
◊È¤Ê ∑È§¿U ª$ ⁄UË’Ù¢ Ÿ π
$ ⁄Ò UË ◊¥ Ê◊ËŸ ŒË– ‚’ ¬Êª‹ Õ, ¬⁄U‡ÊÊŸ Õ, ŸÊ◊
‹∑§⁄U ∆UË∑§ „ÈU∞– wz ∑§ŸÊ‹ Ê◊ËŸ ‚’Ÿ Á◊‹∑§⁄U ŒË– ◊ÒŸ¥  ¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÙ¥
ŒŸÊ øÊ„UÃ „UÙ? ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬Ÿ „U◊¥ ∆UË∑§ Á∑§ÿÊ, „U◊ øÊ„UÃ „ÒU¥ Á∑§ •Ê¬ ÿ„UÊ°
•Ê∞° •ı⁄U ’ÊÁ∑§ÿÙ¥ ∑§Ê ÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄U¥– ∞∑§ ªÈ#Ê ÕÊ, flÙ øÊ„UÃÊ ÕÊ Á∑§
‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ªÊ«∏UË ÿ„UÊ° ‚ Ÿ •Ê∞– ©U‚∑§Ê fl≈˜U≈UÊ (÷≈˜U≈UÊ) ÕÊ– fl„UÊ° ‚ ⁄UÊSÃÊ
ÕÊ– ÃÙ ¡’ ‚à‚¢ª „UÙÃÊ ÕÊ ÃÙ flÙ ‹∑§Á«∏UÿÊ¥ ∑§Ê …U⁄U ‹ªÊ ŒÃÊ ÕÊ– ◊Ò¥ ŒÍ‚⁄U
⁄UÊSÃ ‚ ¬ÒŒ‹ ø‹Ê ¡ÊÃÊ ÕÊ– ©U‚Ÿ ’«∏UË ÁŒP§Ã ŒË– ‚’Ÿ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§
ªÈL§ ¡Ë •ÊÃ „ÒU¥ ÿ„UÊ–° ‚’ ÃÙ ÿ„UÊ° ‚ ÁŸ∑§‹Ã „ÒU¥, ¡ÊŸ ŒÙ– flÙ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÊ–
∞∑§ ÁŒŸ ◊⁄U ◊È„° U ‚ ÁŸ∑§‹Êóø‹ •’ ’ìÊÍ, ÃÍ ÷Ë Œπ ‹ ◊⁄UÊ fl^ÔUÊ– ◊Ò¥
∑§Ùß¸ ∑§Ê⁄¸UflÊ„UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÍU°, Á»§⁄U ÃÙ „U◊ «UÊ∑Í§ „UÙ ªÿ–
...flÙ ÷Êª ªÿÊ– ©U‚ $πÍŸ ∑§ •Ê°‚Í ⁄UÙŸ ¬«∏U– ¡’ Áø◊ŸË ø‹ÊŸË,
’⁄U‚ÊÃ „UÙ ¡ÊŸË– ÃÙ ‹ÙªÙ¢ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •’ fl≈˜U≈UÊ Ÿ„UË¥ ø‹Ÿ flÊ‹Ê–
©U‚Ÿ ’«∏U ‚ÿÊŸÙ¥ ∑§Ù ’È‹ÊÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ ¡ÊŒÍ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU
ß‚Ÿ– ¬⁄U ∑§Ùß¸ ‚ÿÊŸ ∑§Ê ’ìÊÊ ©U‚ fl^ÔU ∑§Ù Ÿ„UË¥ ø‹Ê ‚∑§Ê– Á»§⁄U
•ÊÁ$π⁄U ◊¥ „UÊ⁄U∑§⁄U flÙ xw ‹Êπ ◊¥ flÙ fl^ÔUÊ ∞∑§ øıœ⁄UË ∑§Ù Œ ªÿÊ–
flÙ øıœ⁄UË ∞∑§ ÁŒŸ ◊⁄U ¬Ê‚ •ÊÿÊ, ∑§„UÊófl≈˜U≈UÊ „UË •Ê¬∑§Ê „ÒU, ◊Ò¥
ÃÙ ŒÊ‚ „Í°U, ∑§Ùß¸ ‚flÊ „UÙ ÃÙ ’ÃÊŸÊ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ÃÙ ŸÊ◊Ë ÷Ë Ÿ„UË¥
„UÒ, Á»§⁄U ∑Î§¬Ê ∑Ò§‚Ë øÊÁ„U∞! flÙ ∑§„UÊó ’‚, ‚¥ÃÙ¥ ∑§Ë ∑Î§¬Ê „UÙŸË øÊÁ„U∞–
Á»§⁄U ¡’ ÷Ë ◊Ò¥ ¡Ê™°§ ÃÙ ©U‚∑§Ê ◊ÈŸË◊ π«∏U „UÙ ¡ÊÃÊ ÕÊ, Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ
ÕÊ– fl≈˜U≈UÊ ø‹ ¬«∏UÊ– ∑È§¿U Œ⁄U ø‹Ê, ¬⁄U Á»§⁄U ∑È§¿U $π⁄UÊ’Ë „UÙ ªÿË– flÙ
÷Ë ◊È¤Ê Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê– ‚’ Á◊‹Ê∑§⁄U flÙ ¡Ù •«∏UøŸ ‹ª ªÿË, øÊ„U „U ÊÊ⁄U
‚Ê‹ ÷Ë „UÙ ¡Ê∞°, ÿ„U •«∏UøŸ ‹ªË ⁄U„UªÊ–
...ÃÙ ◊Êß¸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’„ÈU ⁄UÙ≈UË Ÿ„UË¥ Œ ⁄U„UË „ÒU– ◊È¤Ê ÿ„U ‚ÈŸ ŒÈπ „UÙ
ªÿÊ– •’ ‚ÙøÊ Á∑§ ’„ÈU ∑§Ê ’È⁄UÊ „UÊ‹ „UÙªÊ Á∑§ Ÿ„UË¥!
◊Êß¸ Ÿ ÉÊ⁄U ’ŸÊÿÊ, ¬⁄U ’„ÈU Ÿ ∑§é¡Ê ∑§⁄U Á‹ÿÊ– ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ Ÿ
M§„U ¬⁄U ∑§é¡Ê ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU–
◊Ò¥ ◊Ê° ∑§Ù vzÆÆ L§¬ÿ ◊„UËŸ ∑§Ê ŒÃÊ „Í°U– ÃÙ flÙ ∑§„UÃË „ÒU Á∑§ ÄÿÊ
∑§⁄UŸÊ ◊Ò¥Ÿ? ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ øÊ„U øÍÀ„U ◊¥ «UÊ‹, ¬⁄U ⁄Uπ ‹– ∑§„UË¥ ’ÊŒ
◊¥ ÿ„U Ÿ ∑§„UŸÊ Á∑§ ‚ãÿÊ‚Ë „UÙ ªÿÊ „ÒU–
’È…∏UÊ¬ ◊¥ fl ªÊÁ‹ÿÊ° ÷Ë ’∑§ ‚∑§Ã „Ò¥U– ∞∑§ ÁŒŸ ◊⁄U ÷Êß¸ ∑§Ë ’Ë’Ë
Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ê° •Ê⁄UÙ¬ ‹ªÊ ⁄U„UË „ÒU Á∑§ ÃÍ øÙ⁄U „UÒ, ª„UŸ øÈ⁄UÊ Á‹ÿ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ Áø¢ÃÊ Ÿ ∑§⁄U, ß‚∑§ ¬Ê‚ ª„UŸ ’ø „UË Ÿ„UË¥ Õ, ÃÍ „UÊ° -◊¥-
„UÊ° Á◊‹ÊÃË ¡Ê, ¤Êª«∏UÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ, Ÿ„UË¢ ÃÍ ÃÈ¤Ê ÷ªÊ ŒÍ°ªÊ– ªÊ‹Ë ÷Ë ’∑§
ÃÙ ÷Ë øÈ¬ ⁄U„UŸÊ– ’ø¬Ÿ ◊¥ ◊Ê°-’Ê¬ Ÿ ‚¢÷Ê‹Ê ÃÙ •’ ©U‚ ‚¢÷Ê‹ŸÊ
øÊÁ„U∞– ß‚Á‹∞ ◊Ò¥ ’Í…∏UÙ¥ ∑§Ê •ÊüÊ◊ ÷Ë ’ŸÊ ⁄U„UÊ „Í°U, ‚flÊ ∑§⁄U ‹Í°ªÊ–
ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ „UÊ°-◊¥-„UÊ° Á◊‹ÊŸÊ– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃËŸ ∑§Ù ÃÙ
¬„U‹ „UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UŸ ÁŒÿÊ, ◊È¤Ê ÷Ë Ÿ„UË¥ Á≈U∑§Ÿ ŒŸÊ øÊ„UÃË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ ÿ„U œÊ⁄UáÊÊ ª‹Ã „ÒU– Á»§⁄U ◊Ò¥Ÿ ◊Ê° ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ¤Êª«∏UÊ ÄÿÙ¥ ∑§⁄UÃË
„ÒU? ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚Ÿ ª„UŸ øÈ⁄UÊ∞ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Õ „UË Ÿ„UË¥– ∑§„UÊ Á∑§
ÃÍ ¿UÙ≈UÊ ÕÊ, ÃÈ¤Ê Ÿ„UË¥ ◊Ê‹Í◊ „Ò– ¬ÃÊ „ÒU, ◊Ò¥Ÿ ÄÿÊ Á∑§ÿÊ– ◊Ê° ‚ ¬Í¿UÊ Á∑§
ÄÿÊ-w ÕÊ– ◊Ò¥Ÿ Ÿ$∑§‹Ë ª„UŸ ’ŸflÊ∞, ©U‚ ÁŒÿ, ∑§„UÊ Á∑§ øÈ¬∑§ ‚ Œ
ŒÙ– ÃÙ ©U‚Ÿ ÁŒÿ– Á»§⁄U ∑§„UÊ Á∑§ ŒπÊ, ÁŸ∑§‹ Á∑§ Ÿ„UË¥– Á»§⁄U ◊È¤Ê
⁄UπŸ ∑§ Á‹∞ Œ ÁŒÿ– ◊Ò¥Ÿ •÷Ë ÷Ë ⁄UÊ°¡«∏UË ◊¥ ‚¢÷Ê‹∑§⁄U ⁄Uπ „Ò¥U, ‚ÙøÃÊ
„Í°U Á∑§ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥, ∑§’ ◊Ê°ª ‹– ’È…∏UÊ¬ ◊¥ ÿ„U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á’ŸÊ fl¡„U ∑§
∑§Á∆UŸ √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄¥Uª, ‚„U ‹ŸÊ– ∞∑§ ’Ê⁄U ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ¿U— ◊„UËŸ ∑§ Á‹∞ ÉÊ⁄U
‚ ÷ªÊ ÁŒÿÊ, ¿UÙ≈U ÷Êß¸ ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ ‹ ¡Ê ß‚– Á»§⁄U ©U‚∑§Ë ¡ª„U
„U⁄U’¢‚ ∑§Ù ⁄Uπ ÁŒÿÊ, ¬⁄U flÙ „UÁ⁄U¡Ÿ ÕÊ, ‚ÙøÊ Á∑§ ◊Ê° ∑§Ù ¬ÃÊ ø‹Ê ÃÙ
ÃÍ»§ÊŸ ◊øÊ ŒªË, ß‚Á‹∞ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ’Ù‹ŸÊ Ÿ„UË¢–
ÃÙ ©U‚Ÿ Á»§⁄U Á∑§⁄UÊ∞ ¬⁄U ◊∑§ÊŸ Á‹ÿÊ, ŒÍ‚⁄UË ◊¢Á¡‹ ¬⁄U ÕË •ı⁄U
¬ÊŸË ÷⁄UŸ ŸËø •ÊŸÊ •ı⁄U ÷⁄U∑§⁄U ™§¬⁄U ‹ ¡ÊŸÊ– ¿UÙ≈UÊ-‚Ê ◊È°„U „UÙ
ªÿÊ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Œπ Á‹ÿÊ Ÿ Ÿ ÊÊ⁄UÊ– ÃÙ Á»§⁄U ’ÊŒ ◊¥ ÉÊ⁄U •Ê∞ ÃÙ
‚Ëœ „UÙ ªÿ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ê$»§ ÃÙ ∑§⁄UŸÊ „UË ÕÊ–
ÃÙ ’Œπ‹ ∑§⁄UŸÊ Á∑§ÃŸÊ ¬Ê¬ „ÒU! ©UŸ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UÙ– ÿÁŒ ªı „UË⁄UÊ
πÊ ‹ ÃÙ ÷Ë ©U‚∑§Ê ¬≈U Ÿ »§Ê«∏UŸÊ, „UË⁄UÊ ªÿÊ øÍÀ„U ◊¥– ÿÁŒ ◊Ê°
’Œø‹Ÿ ÷Ë „UÙ ÃÙ ÷Ë Ÿ ’Ù‹ŸÊ– ªÈL§ ∑Ò§‚Ê ÷Ë „UÙ, ©U‚∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„Ë¥
∑§⁄UŸÊ–
...ÃÙ ◊Ò¥ ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ •Ê¬ Á∑§‚Ë ‚ ŸÊß¢‚Ê$»§Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ,
ÄÿÙ¥Á∑§ ‚’◊¥ ∞∑§ „UË •Êà◊Ê „ÒU– ÿÁŒ flÙ ŒÈπË „UÙ ªÿË, •¢Ã—∑§⁄UáÊ ‚
•Ê¬∑§ Á‹∞ ’ŒŒÈ•Ê ÁŸ∑§‹Ë ÃÙ •Ê¬∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒªË– Á∑§‚Ë ’‹flÊŸ
∑§Ù ¡’ Á∑§‚Ë ∑§◊ ÊÙ⁄U ∑§Ù ‚ÃÊÃ „ÈU∞ ŒπÃÊ „Í°U ÃÙ ‚ÙøÃÊ „Í°U Á∑§ Á∑§ÃŸÊ
∑˝Í§⁄U „ÒU– •Ê¬ ∑˝Í§⁄U ◊Ã ’Ÿ¥, Á∑§‚Ë ‚ ŸÊß¢‚Ê$»§Ë ◊Ã ∑§⁄¥U–
‚fl∑§ ‚flÊ ◊¥ ⁄U„U, ‚fl∑§ ∑§Á„U∞ ‚Ùÿ–

∑§„U ∑§’Ë⁄U ‚flÊ Á’ŸÊ, ‚fl∑§ ∑§’„ÈU Ÿ „UÙÿH
Ÿ‡ÊÊ •„¢U∑§Ê⁄U ∑§Ê

ÉÊ◊á«U ∑§⁄UŸÊ ∞∑§ Ÿ‡ÊÊ „ÒU– ÿ„U ¬Ê°ø Ã⁄U„U ‚ „UÙÃÊ „ÒU– ’‹-◊Œ, œŸ-
◊Œ, M§¬-◊Œ, ¡ÊÁÃ-◊Œ •ı⁄U ÁfllÊ-◊Œ– ÃÊ$∑§Ã ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ ’«∏UÊ π $ Ã⁄UŸÊ∑§
„UÙÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ •ÊäÿÊÁà◊∑§ ÃÊ$∑§Ã ‚ ÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ù «U⁄UÊŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ „ÍU°– ÿ„U
∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– Á»§⁄U ¬Ò‚ ∑§Ê ÉÊ◊á«U ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∞∑§ ‹Êπ ’Ò∑¥ § ◊¢ „UÙ
ÃÙ flÙ πÈ◊Ê⁄UË ø…∏UË ⁄U„UÃË „ÒU Á∑§ ¬Í¿UÙ ◊Ã– Á»§⁄U ¡ÊÁÃ ∑§Ê •„¢U∑§Ê⁄U ÷Ë ’«∏UÊ
π
$ Ã⁄UŸÊ∑§ „ÒU– M§¬-◊Œ ∑§Ê ÃÙ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ! Á»§⁄U ÁfllÊ ∑§Ê •„¢U∑§Ê⁄U ÃÙ
‚’‚ π $ Ã⁄UŸÊ∑§ „ÒU– ∞∑§-‚-∞∑§ ’…∏U∑§⁄U „ÒU¥ ÿ– ÿ„U ÉÊ◊á«U ¬Ê°ø ¬⁄U „UË
ø‹ÃÊ „ÒU– ¬Ê°ø ÃÊ⁄U¥ „ÒU¥– ∑È§¿U ∑§Ù ŒπÃ „ÒU¥ Á∑§ ’‹ „ÒU ÃÙ ∑§◊ ÊÙ⁄UÙ¥ ∑§Ù
Œ’Ê∑§⁄U ø‹Ã „ÒU¥– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „ÍU° Á∑§ ◊ÈS∑§⁄UÊ„U≈U ÁŒπÊ∑§⁄U ø‹Ù Ÿ– Á¡‚ ÷Ë
•„¢U∑§Ê⁄U „ÒU, ŒÍ‚⁄U ∑§Ù ∑È§¿U Ÿ„UË¥ ÁªŸÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „ÍU° Á∑§ ∞∑§ Á∑§«UŸË »§‹
„UÙ ¡Ê∞ ÃÙ ◊¢¡ ¬⁄U Áª⁄U ¬«∏UÃÊ „ÒU, ∑§„UË¥ ∑È§¿U øÙ≈U ‹ª ¡Ê∞ ÃÙ „UÊÿ-„UÊÿ
∑§⁄UŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ÃÙ ßÃŸ ∑§◊ ÊÙ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê ÄÿÊ ÉÊ◊á«U ∑§⁄UŸÊ! ‡Ê⁄UÊ’ ∑§Ê
Ÿ‡ÊÊ ’«∏UÊ π $ Ã⁄UŸÊ∑§ „ÒU, ¬⁄U ◊È¤Ê ÿ ¬Ê°ø Ÿ‡Ê ’«∏U ‹ªÃ „ÒU¥– ‡Ê⁄UÊ’ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ
ÃÙ ÕÙ«∏UË Œ⁄U Ã∑§ ⁄U„UÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ©UÃ⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄U ÿ Ÿ‡Ê ’«∏U π
$ ⁄UÊ’ „ÒU¥– Ÿ‡Ê
flÊ‹Ê •ÊŒ◊Ë „U◊‡ ÊÊ ¬Ë«∏UÊ „UË ŒªÊ–
‡Ê⁄UÊ’ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ‚È’„U ©UÃ⁄U ªÿÊ, ¬⁄U flÊSÃfl ◊¥ flÙ Ÿ„UË¥
©UÃ⁄UÃÊ „ÒU ßÃŸË ¡ÀŒË– ∞∑§ •ÊŒ◊Ë ⁄UÙ Ê ŒÊM§ ¬ËÃÊ „UÙ ÃÙ ÃËŸ ÁŒŸ Ÿ Á¬∞
ÃÙ ©U‚ øP§⁄U •ÊŸ ‹ªª¥ – ÿÁŒ flÙ wv ÁŒŸ Ã∑§ ‡Ê⁄UÊ’ Ÿ Á¬∞ ÃÙ ‚◊¤ÊÙ
Á∑§ ©U‚∑§Ê zÆ ¬˝ÁÃ‡ÊÃ Ÿ‡ÊÊ ©UÃ⁄U ªÿÊ– ÿÊŸË zÆ ¬˝ÁÃ‡ÊÃ •÷Ë ÷Ë ⁄U„UÊ–
ÿÁŒ { ◊„UËŸ Ã∑§ Ÿ„UË¥ Á¬ÿÊ ÃÙ ‚◊¤ÊÙ Á∑§ wz ¬˝ÁÃ‡ÊÃ ⁄U„U ªÿÊ– Ÿ‡ÊÊ „ÒU
‹Á∑§Ÿ– …UÊß¸ ‚Ê‹ Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¬Ë ‡Ê⁄UÊ’ ÃÙ ‚◊¤ÊŸÊ Á∑§ vw.zÆ ¬˝ÁÃ‡ÊÃ ⁄U„U
ªÿÊ „ÒU •’– | ‚Ê‹ ’ÊŒ ªıáÊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U vy ‚Ê‹ Ã∑§ Ÿ‡Ê ∑§Ê •¢‡Ê
⁄U„UÃÊ „ÒU– ∞‚ „UË Ÿ„UË¥ ¡ÊÃÊ „ÒU ‡Ê⁄UÊ’ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ–
¬⁄U ÉÊ◊á«U ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ •Ê‚ÊŸË ‚ Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄UÃÊ „ÒU– ¡Ù Ÿ‡Ê ◊¥ „ÒU, flÙ ∑§„UË-¥
Ÿ-∑§„UË¥ ∞‚Ë „U⁄U∑§Ã ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU Á∑§ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ Ÿ‡Ê ◊¥ „ÒU– ◊ÊÿÊ ∑§ ÿ Ÿ‡Ê
101
¡ÀŒË Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄UÃ „ÒU¥– ÿ •¢Ã—∑§⁄UáÊ ∑§Ù ŒÍÁ·Ã Á∑§ÿ „ÒU¥– ß¢‚ÊŸ ∑È§¿U ÷Ë ¿UÙ«∏U
‚∑§ÃÊ „ÒU, ¬⁄U •„¢U∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
‚„U¡ ◊ÊÿÊ ∑§Ê àÿÊªŸÊ, ‚ÈÃ ÁflûÊ •L§ ŸÊÁ⁄U–
∑§„U ⁄U„U „ÒU¢ Á∑§ ‚ÈÃ ÿÊŸË ’≈U ∑§Ù àÿÊªŸÊ ÷Ë •Ê‚ÊŸ „ÒU, ÁflûÊ ÿÊŸË
¬Ò‚ ∑§Ù àÿÊªŸÊ ÷Ë •Ê‚ÊŸ „ÒU •ı⁄U ŸÊ⁄UË ÿÊŸË SòÊË ∑§Ù àÿÊªŸÊ ÷Ë
•Ê‚ÊŸ „ÒU, ¬⁄U •Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
◊ÊŸ ’…∏UÊß¸ ß¸cÿÊ¸, ŒÈ‹¸÷ Ã¡ŸÊ ∞„UH
ÿÊŸË ÿ„U •„¢U∑§Ê⁄U ’«∏UË $πÃ⁄UŸÊ∑§ flSÃÈ „ÒU– ÿ„U ‚’∑§ •¢Œ⁄U Á◊‹
⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ó
’È⁄UÊ ¡Ù ŒπŸ ◊Ò¥ ø‹Ê, ’È⁄UÊ Ÿ Á◊‹ÿÊ ∑§Ùß¸–
¡’ ÁŒ‹ •¬ŸÊ ŒπÊ ÃÙ, ◊È¤Ê‚ ’È⁄UÊ Ÿ ∑§Ùß¸H
Á◊≈UÊ Œ •¬ŸË „USÃË ∑§Ù, •ª⁄U ∑È§¿U ◊⁄UÃ’Ê øÊ„U–

Á∑§ ŒÊŸÊ $πÊ∑§ ◊¥ Á◊‹∑§⁄U, ªÈ‹ ªÈ‹ ÊÊ⁄U „UÙÃÊ „ÒUH
√ÿÁQ§àfl ◊¥ πÙ≈U „ÒU¥

¬‹≈U fl¡ÍŒ ◊¥ •¡’ ÁflüÊÊ◊ „ÒU, „UÙÿ ◊ı¡ÍŒ ÃÙ ‚◊¤Ê •ÊflÒH
•Ê¬∑§ √ÿÁQ§àfl ◊¥ Áfl‡ÊÊ‹ •ÊŸãŒ ÷⁄UÊ „ÈU•Ê „ÒU– •Ê¬∑§Ù ∑§„UË¥ ‚
÷Ë •ÊŸãŒ ∑§Ë πÙ¡ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸË „ÒU– ÿ„U •Êà◊Ê •ÊŸãŒ◊ÿË „ÒU, ¬⁄U ∑§„UË¥
‚ ÷Ë •Êà◊Ãàfl ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁÃ Ÿ„UË¥ „UÙ ⁄U„UË „ÒU–
¡Ò‚ flÊÿÈ ∑§Ë ¬˝∑Î§ÁÃ S¬ãŒŸ „ÒU, •ÁªA Ã¬‡Ê •ı⁄U ¬˝∑§Ê‡Ê ŒÃË „Ò, ¡‹
◊¢ ‡ÊËÃ‹ÃÊ „ÒU, ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U •Êà◊ Ãàfl •ÊŸãŒ◊ÿË „ÒU, ß‚◊¥ ‚fl¸òÊ •ÊŸãŒ
„UË •ÊŸãŒ „ÒU–
ß‚ •Êà◊Ê ◊¥ ∑§„UË¥ ‚ ÷Ë •ÊŸãŒ ∑§Ù •Ê„ÈUÃ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU, ÿ„U
SflÃ— •ÊŸãŒ ‚ ÷⁄UË „ÒU– ÿ„U •Êà◊-Ãàfl ’«∏UÊ ÁŸ⁄UÊ‹Ê Ãàfl „ÒU–
ŸÊÁ‚∑§Ê ◊¥ ∞∑§ ªÈáÊ „ÒU, ©U‚◊¥ πÈ‡Ê’Í ‹Ÿ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU, ‹Á∑§Ÿ
÷ÙÇÿ ¬ŒÊÕ¸ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ „ÒU ŸÊ∑§ ∑§Ù– ¬⁄U •Êà◊Œfl Ÿ •ÊŸãŒ •Ê„ÈUÃ Ÿ„Ë¥
∑§⁄UŸÊ „ÒU– ¡‹ ◊¥ ‚fl¸òÊ ‡ÊËÃ‹ÃÊ ◊ı¡ÍŒ „ÒU, flÊÿÈ ◊¥ S¬ãŒŸ „ÒU, •ÁªA ◊¥
©Uc◊Ê „ÒU, •Ê∑§Ê‡Ê ◊¥ ‡ÊÍãÿ Áfll◊ÊŸ „ÒU, ß‚ Ã⁄U„U •Êà◊Ê ◊¥ •ÊŸãŒ
Áfll◊ÊŸ „ÒU– ß‚◊¥ ∑§„UË¥ ‚ ÷Ë •ÊŸãŒ ‹ÊŸÊ Ÿ„Ë¥ „ÒU–
ÿ„U πÙ ∑§„UÊ° ªÿË „ÒU! ÿ„U ¡Ù •Ê¬ ◊„U‚Í‚ ∑§⁄U ⁄U„U „UÙ Á∑§ ◊Ò¥
»§‹ÊŸÊ „Í°U, ß‚Ë ∑§ •¢Œ⁄U •Êà◊Ê ªÈ◊ „ÒU– ◊ŸÈcÿ ’ÈÁh◊ÊŸ „ÒU, øÊ‹Ê∑§ „ÒU,
•¬Ÿ ŒÙ· Á¿U¬ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ªÈáÊ ÁŒπÊÃÊ „ÒU, ¬⁄U ¡Ù ÷Ë ß‚ √ÿÁQ§àfl ◊¥
⁄U„UÃÊ „ÒU, •ë¿UÊ Ÿ„Ë¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
’‚ ∑È§‚¢ª øÊ„UÃ ∑È§‡Ê‹, ∑§„UÃ ⁄U„UË◊ •»§‚Ê‚–
◊Á„U◊Ê ÉÊ≈UË ‚◊Èº˝ ∑§Ë, ¡Ù ⁄UÊfláÊ ’SÿÙ ¬⁄UŒ‚H
ÿ„U •Êà◊Ê ÁŸ„UÊÿÃ ª¢Œ √ÿÁQ§àfl ◊¥ ©U‹¤ÊË „ÒU– ÿ„U √ÿÁQ§àfl ª¢ŒÊ
„ÒU– ‚’∑§ ¬Ê‚ „UÊ«∏U-◊Ê°‚ „ÒU, ‚’∑§Ê Á¡S◊ ◊Ê° ∑§ ⁄U¡ •ı⁄U Á¬ÃÊ ∑§ flËÿ¸
‚ ’ŸÊ „ÒU, ‚’∑§Ë flÎÁûÊÿÊ° ∞∑§ ¡Ò‚Ë „Ò¥U, ‚’◊¥ ¬˝◊ ÷Ë „ÒU– ŒÙ· ÷Ë „Ò¥U–
◊ŸÈcÿ ÄÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ flÊSÃÁfl∑§ ¡ËflŸ Ÿ„UË¥ ¡Ë ⁄U„UÊ „ÒU– „U⁄U ∑§Ùß¸ ÿ„UË
øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ ŒÈÁŸÿÊ ßîÊÃ Œ– Ã÷Ë ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó
103
∑§Ùß¸ ‚$»§Ê Ÿ ŒπÊ ÁŒ‹ ∑§Ê....
‚ÊÁ„U’ ∑§Ë flÊáÊË ‚øÃ „ÒU– „U⁄U∑§ ∑§ ¬Ê‚ „UÁaÔUÿÊ° „Ò¥U Á∑§ Ÿ„UË¥! „UÊ«∏U,
◊Ê°‚, àfløÊ „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥! ‚’∑§ Á¡S◊ ◊¥ ⁄UÙ◊ „Ò¥U Á∑§ Ÿ„UË¥, ŸÊ$πÍŸ „Ò¥U Á∑§
Ÿ„UË¥! ‚’◊¥ ¬Ê°ø Ãàfl ◊ı¡ÍŒ „Ò¥U– ∞∑§ ¡Ò‚Ê ◊Ê◊‹Ê Ÿ„Ë¥ „ÒU ÄÿÊ! ‚’◊¥
◊ÍòÊ „ÒU, $πÍŸ „ÒU– ‚’◊¥ ‚È∑§«∏UŸÊ, ¬‚⁄UŸÊ •ÊÁŒ „ÒU, ‡ÊéŒ, ⁄U‚ •ÊÁŒ „ÒU,
•ÁªA Ãàfl ‚ •Ê‹Sÿ, ÷Íπ •ÊÁŒ „ÒU, ß‚Á‹∞ ‚’∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ°
∞∑§ ¡Ò‚Ë „Ò¥U– ‚’◊¥ ◊Ÿ, ’ÈÁh „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥– ‚÷Ë ßë¿UÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U
◊Ÿ „ÒU– ÿ wz ¬˝∑Î§ÁàÃÿÊ° „Ò¥U ‚’◊¥– ¬¢ø ÷ıÁÃ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ‚’∑§Ê ⁄U¡-flËÿ¸
‚ ’ŸÊ „ÒU, ß‚Á‹∞ ‚’∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ° ∞∑§ ¡Ò‚Ë „Ò¥U– ‚’◊¥ ◊Ÿ,
’ÈÁh „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥! ‚÷Ë ßë¿UÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ‚’ »Ò§‚‹Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÿ„U ’ÈÁh
„ÒU– ‚’∑§Ù ÿÊŒ ‡ÊÁQ§ „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥! ‚’◊¥ ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ÊÁŒ „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥!
‚◊SÃ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥ ◊¥ ◊Ÿ Áfll◊ÊŸ „ÒU–
∞‚ •ÊŒ◊Ë ‡ÊÊ¢Ã ÁŒπÊß¸ Œ ⁄U„UÊ „ÒU, •∑§Ê⁄UáÊ ÃÙ ‚÷Ë ‡ÊÊ¢Ã Ÿ Ê⁄U •Ê
⁄U„U „Ò¥U– ∞∑§ Ÿ ◊È¤Ê‚ ∑§„UÊ Á∑§ ¡’ ∑§Ùß¸ ª‹Ã ∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÙ ªÈS‚Ê •ÊÃÊ
„ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UŸÊ ‚Ëπ¥– ¬⁄U ’Ê„U⁄UË ’ŸÊfl≈U Ÿ „UÙ–
‹ÙªÙ¥ ∑§Ê Sfl÷Êfl ÃÙ •Ê«∏ÂU ∑§Ë Ã⁄U„U „ÒU, ™§¬⁄U ‚ ∑§Ù◊‹ •ı⁄U •¢Œ⁄U
‚ ‚ÅÃ „Ò¥U– ŒÈÁŸÿÊ øÊ‹Ê∑§Ë ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU ◊ÊŸ-’…∏UÊß¸ øÊ„UŸ ∑§Ù– „U⁄U∑§
øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ ◊⁄UË ’…∏UÊß¸ „UÙ– „U⁄U∑§ ∑§ •¢Œ⁄U ‹Ù÷ „ÒU Á∑§ Ÿ„UË¥! ∞‚ „U⁄U∑§
∑§ •¢Œ⁄U ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ „ÒU–
◊ŸÈcÿ Sfl÷Êfl ‚ •Ä‹◊¢Œ „ÒU– ÿ„U √ÿÁQ§àfl „ÒU– ¡Ù •ŸÈ÷fl ∑§⁄U ⁄U„U
„UÙ Á∑§ »§‹ÊŸÊ „Í°U, ÿ„U ∞∑§ œÙπÊ „ÒU, ÿ„U fl„U◊ „ÒU– ‚÷Ë ß‚Ë ◊¥ ¡Ë ⁄U„U
„Ò¥U– ¡’ ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ¡ËflŸ ◊¥ ∞∑§ ÷Ë ’ÈÁh◊ÊŸ Ÿ„UË¥ ŒπÊ ÃÙ ∑§Ùß¸
‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ‡ÊÊÿŒ ÉÊ◊á«U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U ÿÊ ∑È§¿U •ı⁄U ’ÊÃ „ÒU– ÿ„U
ß‚Á‹∞ Á∑§ ‚÷Ë ◊¥ ŒÙ· „Ò¥U– Á∑§‚Ë ∑§Ù ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ‡ÊÊ¢Ã „Ò– Ÿ„UË¥, flÙ
’Ëø ◊¥ ⁄U„UŸ flÊ‹Ê ‡ÊÒÃÊŸ „ÒU–
∞∑§ ’Ê⁄U ’‹π ∑§Ê ⁄UÊ¡∑È§◊Ê⁄U ’ÈπÊ⁄UÊ Á‚¢„U ∑§Ê‡ÊË ¬„È°UøÊ– ‚ÊÁ„U’
∑§Ë ∑È§Á≈UÿÊ ◊¥ ⁄U„UŸ ‹ªÊ, ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– ∞∑§ ◊Êß¸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U
Á∑§ÃŸÊ •ë¿UÊ „ÒU, ¡Ù ∑§Ê◊ ∑§„UÙ, ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, ’ÊŒ‡ÊÊ„U „ÒU, ¬⁄U Ÿ◊˝ „ÒU, ⁄UÊÃ
∑§Ù ’^ÔUÙ¥ ¬⁄U ‚ÙÃÊ „UÒ Á∑§ ∑§„UË¥ ª„U⁄UË ŸË¥Œ Ÿ •Ê∞– ◊Êß¸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚ ŸÊ◊
ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ Œ ⁄U„U „UÙ? ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’Ã¸Ÿ •÷Ë ∑§ìÊÊ „ÒU– ÃÍ ∞‚Ê ∑§⁄UŸÊ
Á∑§ ¡’ ÿ„U ∑È§Á≈ÿÊ ‚ ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§‹ ÃÙ ß‚¬⁄U ∑§ø⁄UÊ »§¥ ∑§ ŒŸÊ– ¡Ò‚
’ÈπÊ⁄UÊ ’Ê„U⁄U •ÊÿÊ ÃÙ ◊Êß¸ Ÿ flÒ‚Ê „UË Á∑§ÿÊ– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿÁŒ ◊Ò¥ ¬„U‹
flÊ‹Ê ’ÈπÊ⁄UÊ „UÙÃÊ ÃÙ ≈ÈU∑§«∏U-w ∑§⁄U∑§ »§¥ ∑§ ŒÃÊ, •ë¿UÊ „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ ’Œ‹
ªÿÊ „ÍU°– ©U‚Ÿ ’„ÈUÃ ∑È§¿U ∑§„UÊ– ◊Êß¸ «U⁄U ªÿË Á∑§ ÿ„U ÃÙ ’«∏UÊ π$ Ã⁄UŸÊ∑§ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ ∑§„UÙ, ∑Ò§‚Ê „ÒU? ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ÃÙ ’«∏UÊ „UË π$ Ã⁄UUŸÊ∑§ „ÒU–
◊ÒŸ¥  ∑§„UÊ Ÿ Á∑§ ÿ„U ¡Ù √ÿÁQ§àfl „ÒU, œÙπÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ •Êà◊Ê ©U‹¤ÊË „ÒU–
•Êà◊Ê ß‚Ë ∑§Ù ‚Êø ⁄U„UË „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ „ÍU°– ÿ ‚’◊¥ „ÒU–
∑§Ê◊ ∑˝§Ùœ ◊Œ ‹Ù÷ ∑§Ë, ¡’ ‹ª ÉÊ≈U ◊¥ πÊÁŸ–
ÄÿÊ ¬¢Á«UÃ ÄÿÊ ◊ÍπÊ¸, ‚’Á„¢U ∞∑§ ‚◊ÊŸH
∞∑§ ≈U‹⁄U ◊ÊS≈U⁄U ∑§Ê ŸÊ◊ ◊ÒŸ¥  ‹Ã ⁄UπÊ „ÒU– flÙ øÊ„UÃÊ ÕÊ Á∑§ ‚÷Ë ©U‚
◊ÊS≈U⁄U ’Ù‹–¥ flÙ ŸÊ◊ ‹Ã ‚◊ÿ V, S, L •ÊÁŒ Á‹π ⁄U„UÊ ÕÊ– ◊ÒŸ¢  ¬Í¿UÊ
ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ V ‚ ’Ê¡Í, S ‚ ¿UÊÃË, L ‚ ‹Ã „ÒU– ÃÙ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ „UË ‹Ã
⁄Uπ ÁŒÿÊ– flÙ Á∑§‚Ë •ı⁄U ≈U‹⁄U ∑§Ù Á≈U∑§Ÿ „UË Ÿ„UË¥ ŒÃÊ ÕÊ– Á∑§‚Ë ∑§ Á‹∞
∑§„UÃÊ Á∑§ ÿ„U ßœ⁄-©Uœ⁄U ŒπÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, Á∑§‚Ë ∑§ Á‹∞ ∑§„UÃÊ Á∑§ ‚ÍßÿÊ°
ÃÙ«∏UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ∑§„UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÍU° Á∑§ √ÿÁQ§àfl ŒÙ·Ù¥ ‚ ÷⁄UÊ „ÒU–
¡’ ÷Ë ∑§Ùß¸ ◊È¤Ê‚ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ¬Ê≈¸UŸ⁄U ’ŸÊŸÊ „ÒU ÃÙ ◊Ò¥ ∞∑§ ‚Ò∑¥ §¥ «U
L§∑§ Á’ŸÊ ∑§„UÃÊ „ÍU° Á∑§ Ÿ„UË¥ ’ŸÊŸÊ– ∑§÷Ë Ÿ„UË–¥ ¡’ ∞∑§ ◊Ê° ∑§ ¡Ê∞ ŒÙ
’≈UÙ¥ ∑§Ê ÁfløÊ⁄U Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU, ¬≈UÃË Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ ¬Ê≈¸UŸ⁄U ∑§ıŸ-‚Ê!
ÃÙ √ÿÁQ§àfl ŸÊø ⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U •¢Ã—∑§⁄UáÊ œÙπ’Ê¡ „ÒU– •ÊŒ◊Ë
◊¡’Í⁄U „ÒU, ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚∑§Ê ⁄UÊ¡Ê ◊Ÿ „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑§÷Ë
Á∑§‚Ë ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ ∑§„UŸÊ Á∑§ •ë¿UÊ ß¢‚ÊŸ „ÒU– •Ê¬ Á∑§‚Ë ∑§ Á‹∞
¡ÀŒË ⁄UÊÿ Œ ŒÃ „Ò¥U Á∑§ •ë¿UÊ „ÒU– ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ŒÃÊ ⁄UÊÿ– ∑§Ùß¸ ÷Ë •ë¿UÊ ÿÊ
’È⁄UÊ „ÒU, ß‚ ŸÊ¬Ÿ ∑§Ê ¬Ò◊ÊŸÊ ÄÿÊ „ÒU? Á∑§‚Ë ∑§Ù •ë¿UÊ ∑§„UÃ „Ò¥U, Á∑§‚Ë
∑§Ù ’È⁄UÊ– ∑§÷Ë •ë¿UÊ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ù¥ ∑§Ê ÁŒ‹ ª¢ŒÊ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞
ÿ„U ¬„UøÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•Ê¬ Œπ¥ Á∑§ ©U‚∑§Ê ◊Ÿ Á∑§ÃŸÊ ∑§á≈˛UÙ‹ „ÒU– »§ı⁄UŸ Ÿ„UË¥ ∑§„UŸÊ Á∑§
•ë¿UÊ „ÒU– ¬„U‹ ∆UË∑§ ‚ ŒπÙ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ß¢‚ÊŸ ’ÈÁh◊ÊŸ „ÒU, •¬Ÿ
ŒÙ·Ù¥ ∑§Ù Á¿U¬ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U •ë¿UÊßÿÙ¥ ∑§Ù ‚Ê◊Ÿ ⁄UπÃÊ „ÒU–
∞∑§ ÁŒŸ «UË. ‚Ë. ‚Ê„U’ ⁄UÊ¡ŒÊŸ ‚Ê„U’ ∑§Ù ‹∑§⁄U •Ê∞– ßÃŸ ◊¥
∞∑§ ‹«∏U∑§Ê •ÊÿÊ, ©U‚Ÿ ∞∑§ ª‹ÃË ∑§⁄U ŒË– «UË. ‚Ë. ‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚ÙøÊ
Á∑§ ªÈL§¡Ë ∑§Ù ß‚ ‚◊ÿ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§„UŸÊ øÊÁ„U∞ ÕÊ, ’ÊŒ ◊¥ «UÊ°≈U ‹Ã–
◊Ò¥Ÿ ¬…∏U Á‹ÿÊ– ’ÊŒ ◊¥ ⁄UÊ¡ŒÊŸ ‚Ê„U’ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬∑§ ªÈL§ ¡Ë ÃÙ ’«∏U
‚Ê»§ ÁŒ‹ ∑§ „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ’ŸÊfl≈U Ÿ„UË¥ „ÒU ©UŸ◊¥– ŒπÊ, ‹«∏U∑§Ê ª‹ÃË ∑§⁄U∑§
•ÊÿÊ, ’È⁄UÊ ‹ªÊ ÃÙ ©U‚Ë ‚◊ÿ „U◊Ê⁄U ‚Ê◊Ÿ «UÊ°≈U ÁŒÿÊ– ∑§Ùß¸ •ı⁄U „UÙÃÊ
ÃÙ ©U‚ ‚◊ÿ ∑È§¿U Ÿ ∑§„UÃÊ, ¬⁄U ’ÊŒ ◊¥ $π’⁄U ‹ÃÊ– ©UŸ◊¥ ¿U‹ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•Ê¬ ÷Ë •¬ŸË Á¡¢ŒªË ◊¥ flÊSÃÁfl∑§ ⁄U„U¥–
...ÃÙ ß¢Áº˝ÿÊ¥ ‚ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ ◊Ÿ ∑Ò§‚Ê „ÒU– SÕÍ‹ M§¬ ◊¥ ◊Ÿ
’Ê„U⁄UË ß¢ÁŒ˝ÿÙ¥ ◊¥ ’Ò∆UÊ „ÒU •ı⁄U ‚Íˇ◊ M§¬ ◊¥ •¢Ã—∑§⁄UáÊ ∑§Ë ß¢Áº˝ÿÙ¥ ◊¥ ’Ò∆UÊ
„ÒU– •¢Ã—∑§⁄UáÊ ‚ ŒπŸÊ Á∑§ ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ ¬⁄U Á∑§ÃŸÊ ÁŸÿ¢òÊáÊ „ÒU– ÿ„U
’ÈÁh ‚ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ ¡ÊÿªÊ, ÿ„U ’ÊÃøËÃ ‚ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ ¡Ê∞ªÊ, ÿ„U
¬Ò◊ÊŸÊ ‚’∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ „Ò–
Á∑§‚Ë ∑§Ù Œπ∑§⁄U ¡ÀŒË ◊Ã ∑§⁄UŸÊ Á∑§ •ë¿UÊ „ÒU– Ÿ„UË¥, ŸÊ◊ ∑§
Á’ŸÊ ∑§Ùß¸ ÷Ë •ë¿UÊ Ÿ„Ë¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
flÙ ŸÊ◊ ‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U ¬⁄U...

z ¡È‹Êß¸, ‚ãÊ˜ wÆÆ| ∑§Ù ∞∑§ ‡ÊÊSòÊË ¡Ë ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê∞, ∑§„UÊó◊⁄UË
¬àŸË ’Ë◊Ê⁄U „ÒU, •Ê¬ ∑Î§¬Ê ∑§⁄UÙ– flÙ ∑§„U ⁄U„U Õ Á∑§ „U◊ •Ê¬‚ ¡È«∏UŸÊ
øÊ„UÃ „Ò¥U– ¬⁄U ÁŒP§Ã ÿ„U „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ ‚ÃflÊ ∑§⁄UÃÊ „ÍU° , ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ª˝„U-ŸˇÊòÊ
•ÊÁŒ ’ÃÊ∑§⁄U ø‹ ⁄U„UÊ „Í°U •ı⁄U •Ê¬ ∑§„¥Uª Á∑§ ÿ„U ‚’ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU–
◊Ò¥ ÷ÁQ§ ◊¥ ¡È«∏UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U, ◊Ò¥Ÿ •Ê¬∑§ ¬˝Ùª˝Ê◊ Œπ, •Ê¬∑§ ‹ÙªÙ¥ ‚
Á◊‹Ê, ¬⁄U ◊Ò¥ ŸÊ◊ ‹Í°ªÊ ÃÙ ◊È¤Ê ÉÊÊ≈UÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ, ◊⁄U ’ìÊ ÷Íπ ◊⁄U
¡Êÿ¥ª– ¡Ù ’ÊÃ •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U, flÙ ◊⁄U ÁŒ‹ ◊¥ ©UÃ⁄Ë „ÒU– ◊⁄UË ¬àŸË
’Ë◊Ê⁄U „ÒU, ©U‚◊¥ x ª˝Ê◊ πÍŸ ⁄U„U ªÿÊ „ÒU– flÙ ’«∏UÊ ŒÈπË ÕÊ– ◊È¤Ê „U◊ŒŒË¸
•Êß¸, ◊Ò¥Ÿ ©U‚ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ¡«∏U ∑§Ù ¬ÊŸË ŒÙ ÃÙ ¬ûÊÊ-¬àÃÊ „U⁄UÊ „UÙ ¡ÊÃÊ
„ÒUó
ŒflË Œfl‹ ¡ªÃ ◊¥, ∑§ÙÁ≈UŸ ¬Í¡ ∑§Ùÿ–
‚ÃªÈL§ ∑§Ë ¬Í¡Ê Á∑§ÿ, ‚’∑§Ë ¬Í¡Ê „UÙÿH
∞‚ „UË ∑È§¿ ŸÊ◊ ÃÙ ‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ©Uã„¥U ÁŒP§Ã ÿ„U •ÊÃË „ÒU Á∑§
flÙ ¤ÊÍ∆U Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U ‚∑§Ã, ◊Ê°‚-‡Ê⁄UÊ’ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UŸÊ øÊ„UÃ–
∑Ò§‚Ê ∑§‹ÿÈª •Ê ªÿÊ „ÒU! ∑È§¿U ∑§„UÃ Ÿ„UË¥ ’ŸÃÊ– ◊Èê’ß¸ ◊¥ ŒÙ ŒÙSÃ
Õó•◊ÎÃ •ı⁄U œË⁄U¡– ŒÙŸÙ¥ Ÿ •ÊSÕÊ ◊¥ ◊⁄UÊ ¬˝Ùª˝Ê◊ ŒπÊ ÃÙ ¬˝÷ÊÁflÃ
„UÙ∑§⁄U ⁄UÊ°¡«∏UË ◊¥ ŸÊ◊ ‹Ÿ •Ê∞– ÃËŸ ◊„UËŸ „UÙ ªÿ– Á»§⁄U ∞∑§ ÁŒŸ ◊È¤Ê
•◊ÎÃ ∑§Ê »§ÙŸ •ÊÿÊ Á∑§ œË⁄U¡ ’«∏UÊ ¬⁄U‡ÊÊŸ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ œË⁄U¡ ∑§Ù
∑§„UŸÊ Á∑§ ◊È¤Ê »§ÙŸ ∑§⁄U– ©U‚Ÿ ∑§„UÊóªÈL§¡Ë! ¡’‚ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ „ÒU, ’«∏UÊ
¬⁄U‡ÊÊŸ „Í°U– ¬„U‹ ◊Ò¥ ∆UªË, ’ß◊ÊŸË ∑§⁄U∑§ ¬Ò‚Ê ∑§◊ÊÃÊ ÕÊ, ¬⁄U •’ ◊È¤Ê‚
ÿ„U ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ◊⁄U ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ Ÿ ß‚ ’ÊÃ ‚ ŒÈπË „UÙ∑§⁄U
∑§„UÊ Á∑§ ∆UªË ∑§⁄U– ¬⁄U ªÈL§¡Ë, ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ •’– ÃÙ fl ◊È¤Ê ∑§„U
⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÃÍŸ œ◊¸ „UË ¿UÙ«∏U ÁŒÿÊ „ÒU, ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ° ø‹Ê ªÿÊ „ÒU! Á»§⁄U
•◊ÎÃ ∑§Ù ÷Ë «UÊ°≈U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ „U◊Ê⁄U ‹«∏U∑§ ∑§Ù ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ° ‹ ªÿÊ–
fl ◊È¤Ê ÉÊ⁄U ‚ ÁŸ∑§Ê‹ ⁄„U „Ò¥U– ªÈL§¡Ë, •Ê¬∑§Ê ÃÙ ÿ„UÊ° ’«∏UÊ Áfl⁄UÙœ „ÒU–
107
„U◊Ê⁄U ¬¢Õ ◊¥ ∑È§¿U ∑§◊Ë „UÙªË ¡Ù ÿ ‹Ùª Áfl⁄UÙœ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊó
‚ÈŸ! ÃÍ Áø¢ÃÊ ◊Ã ∑§⁄U, ¬⁄U ◊⁄UÊ Áfl⁄UÙœ „UÙªÊ– ◊Ò¥ øÊ„U •◊Á⁄U∑§Ê, •»˝§Ë∑§Ê
ÿÊ ÿÍ. ∑§. ÷Ë ø‹Ê ¡Ê™°§ªÊ ÃÙ ÷Ë „UÙªÊ Áfl⁄UÙœ– ◊⁄UÊ Áfl⁄UÙœ L§∑§Ÿ flÊ‹Ê
Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ©U‚ ‚◊¤ÊÊÿÊ–
„U◊Ê⁄UË Á$»§‹Ê‚$»§Ë ∑§Ê Áfl⁄UÙœ ÕÙ«∏UÊ Ÿ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– flÊSÃfl ◊¥ ‹Ùª
„U◊Ê⁄U Á‚hÊ¥ÃÙ¥ ¬⁄U Ÿ„UË¥ ø‹ ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U– •’ ∆UªË ∑§⁄UŸÊ „UË ÃÙ ŒÈÁŸÿÊ Ÿ
•¬ŸÊ œ◊¸ ‚◊¤Ê Á‹ÿÊ „ÒU– ŒÈÁŸÿÊ øÊ„UÃË „ÒU Á∑§ ∆UªË ÷Ë ∑§⁄¥U •ı⁄U ÷ÁQ§
÷Ë ∑§⁄¥U– Ÿ„UË¥, ÷ÁQ§ ◊¥ ßŸ øË ÊÙ¥ ∑§Ë ∑§Ùß¸ ¡ª„U Ÿ„UË¥ „ÒU–
∞∑§ ‹«∏U∑§ flÊ‹ ‹«∏U∑§Ë ∑§Ù ŒπŸ ªÿ ÃÙ ’ÊŒ ◊¥ Á»§⁄U ‹«∏U∑§Ë flÊ‹
÷Ë ‹«∏U∑§ ∑§Ù ŒπŸ ªÿ– ‹«∏U∑§Ë ∑§Ë ◊Ê° Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ ‹«∏U∑§ ∑§Ë ÃŸ$πÊ„U
Á∑§ÃŸË „ÒU– ©Uã„UÙ¥Ÿ ’ÃÊÿÊ Á∑§ z-{ „U ÊÊ⁄U „ÒU– ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊó’‚– ÿÊŸË flÙ
‚Ùø ⁄U„UË ÕË Á∑§ ◊⁄UË ’≈UË ßÃŸË $ª⁄UË’Ë ◊¥ ∑Ò§‚ ⁄U„UªË– Á»§⁄U ¬Í¿UÊ Á∑§
™§¬⁄UË ∑§◊Êß¸ Á∑§ÃŸË „ÒU– ∑§„UÊ Á∑§ vÆ „U ÊÊ⁄U „ÒU– ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á»§⁄U ÃÙ
∆UË∑§ „ÒU– ÿÊŸË ∞∑§ ◊Ê° •¬ŸË ’≈UË ∑§ Á‹∞ ∑Ò§‚Ê ¬ÁÃ …Í°U…∏U ⁄U„UË ÕË, ¡Ù
ÉÊÍ‚πÙ⁄U „ÒU– •ÊŒ◊Ë ÷ÁQ§ ÷Ë ÃÙ ¿U‹ ∑§ ‚ÊÕ „UË ∑§⁄UŸÊ øÊ„U ⁄U„UÊ „ÒU–
∞∑§ ‚∆U ÕÊ– ‚∆U ’«∏UÊ •◊Ë⁄U ÕÊ– ’«∏UÊ ÷Q§ ÷Ë ÕÊ– ◊È¤Ê •¬Ÿ ÉÊ⁄U
‹ ªÿÊ– ∞∑§ ∑§◊⁄UÊ ÁŒπÊÿÊ, fl„UÊ° ∞∑§ å‹≈U ÕË, Á¡‚¬⁄U ’„ÈUÃ ‚Ê⁄U
ªÈL§•Ù¥ ∑§Ë ªÙ‹Ê∑§Ê⁄U M§¬ ◊¥ ◊ÍÁÃ¸ÿÊ° ÕË¥ •ı⁄U ’Ëø ◊¥ ◊⁄UË »§Ù≈UÙ ‹ªË
ÕË–
©U‚Ÿ ∑§„UÊó◊Ò¥ ßŸ ‚’ ªÈL§•Ù¥ ∑§ ¬Ê‚ „UÙ∑§⁄U •ÊÿÊ „Í°U– •Ê¬∑§ Á‹∞ ◊⁄U
ÁŒ‹ ◊¥ ÿ„U SÕÊŸ „ÒU– ©U‚Ÿ ∑§„UÊó◊Ò¥ •Ê¬‚ ŒËˇÊÊ ‹ŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U, ◊⁄U
¬Ê‚ ’„ÈUÃ ‚Ê⁄UË Ê◊ËŸ ÷Ë „ÒU, •Ê¬∑§Ù πÈŒ •ÊüÊ◊ ’ŸflÊ∑§⁄U ŒÍ°ªÊ fl„UÊ°–
∞∑§ ’ÊÃ „ÒU, •Ê¬∑§ ¡Ù ÁŸÿ◊ „Ò¥U, ©U‚◊¥ ‚ ‚àÿ ¬⁄U ◊Ò¥ ø‹ÃÊ „Í°U– •ÊÃ¸⁄UË
„Í°U, ¬⁄U Á»§⁄U ÷Ë ¤ÊÍ∆U Ÿ„UË¥ ’Ù‹ÃÊ „ÍU°– Á»§⁄U ◊Ò¥ ◊Ê°‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ πÊÃÊ „Í°U–
•Á„¢U‚Ê ¬⁄U ÷Ë ø‹ÃÊ „Í°U– Á»§⁄U ◊⁄UË ’Ë’Ë ‚ ¬Í¿U ‹Ù, ◊Ò¥ øÁ⁄UòÊflÊŸ ÷Ë
„Í°U, ŒÍ‚⁄UË SòÊË ∑§Ë Ã⁄U»§ Ÿ„UË¥ ¡ÊÃÊ „Í°U– ∞∑§ ’ÊÃ „ÒU, ⁄UÊÃ ∑§Ù ‚ÙÃ ‚◊ÿ
◊È¤Ê ŒÙ ¬Òª ‹ªÊŸ ¬«∏UÃ „Ò¥U, ’⁄UŸÊ ◊È¤Ê ŸË¥Œ Ÿ„Ë¥ •ÊÃË „ÒU– flÙ ∑§„UÊó
ßÃŸË ∑§ã‚‡ÊŸ ∑§⁄U ŒÙ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊóÿ„U ÃÙ ’«∏U ÉÊÊ≈U ∑§Ê ‚ıŒÊ „ÈU•Ê ◊⁄U
Á‹∞– flÙ øı¥∑§ ªÿÊ Á∑§ ÄÿÊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U, ∑§„UÊ Á∑§ ÉÊÊ≈U ∑§Ê ∑Ò§‚ „ÈU•Ê?
◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UÊ ÃÙ •⁄U’Ù¥ ∑§Ê ŸÈ$∑§‚ÊŸ „UÙ ¡Ê∞ªÊ, ‚Ê⁄UË Á ÊŒªË ∑§Ë
∑§◊Êß¸ $πà◊ „UÙ ¡ÊÿªË– ∑§„UÊó∑Ò§‚? ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊóÿÁŒ ÃÈ¤Ê ¿ÍU≈U Œ ŒË ÃÙ
’Ê∑§Ë ‹Ùª ‚Ùø¥ª Á∑§ ‡ÊÊÿŒ ÿ„U •◊Ë⁄U „ÒU, ß‚Á‹∞– ÃÙ ©UŸ∑§ ÁŒ‹ ◊¥
•ÊÿªÊ– flÙ ∑§„¥Uª Á∑§ ÿ ÃÙ ¬ËÃÊ „ÒU– ¡’ ©Uã„¥U ◊Ê‹Í◊ „UÙªÊ Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ¿ÍU≈U
ŒË „ÒU ÃÙ ©UŸ¬⁄U ÄÿÊ ’ËÃªË! ©UŸ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ •¢Ã⁄U •Ê ¡ÊÿªÊ– ÿ„UË ÃÙ
◊⁄UË ¬Í°¡Ë „ÒU– ÿ„U ø‹Ë ¡ÊÿªË, ß‚Á‹∞ ÉÊÊ≈UÊ-„UË-ÉÊÊ≈UÊ „ÒU ß‚◊¢–
ß‚ Ã⁄U„U ∑§ß¸ ‹Ùª „Ò¥U, ¡Ù ŸÊ◊ ÃÙ ‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ∑§„UË¥ flÙ „U◊Ê⁄U
ÁŸÿ◊Ù¥ ¬⁄U Ÿ„UË¥ ø‹ ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ ∑§„UË¥ ©Uã„¥U ‚◊Ê¡ ∑§Ê «U⁄U „ÒU– ‚’∑§Ù
•¬ŸË-•¬ŸË ª⁄U Ê „ÒU– ¬⁄U ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸË „ÒU ÃÙ ßŸ øË ÊÙ¥ ‚ ™§¬⁄U ©U∆UŸÊ
„UÙªÊ–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§’Ë⁄UÊ π«∏UÊ ’Ê¡Ê⁄U ◊¥, Á‹∞ ‹È„UÊ≈UÊ „UÊÕ–
¡Ù ÉÊ⁄ »°Í§∑§ •Ê¬ŸÊ, ø‹ „U◊Ê⁄U ‚ÊÕH
¡Ù •¬Ÿ •ãŒ⁄U ∑§ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§Ù Á◊≈UÊŸ ∑§ Á‹∞ ÃÒÿÊ⁄U „UÙ, flÙ „U◊Ê⁄U
‚ÊÕ ø‹ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
÷ÁQ§ -÷ÁQ§ ‚’ ¡ªÃ ’πÊŸÊ,

÷ÁQ§ ÷Œ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹Ê ¡ÊŸÊ–
•Êª ÷Q§ ÷ÿ ÷fl ‚Ê⁄UË,
∑§⁄UË ÷ÁQ§ ¬⁄U ÿÈÁÄÃ Ÿ œÊ⁄UËH
ß¢‚ÊŸ ∑§Ù ©U‹¤ÊÊÿÊ ªÿÊ

•ÊŒ◊Ë ©U‹¤ÊÊ „ÈU•Ê „ÒU– ß‚ ‚ªÈáÊ-÷ÁQ§ ◊¥ ©U‹¤ÊÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ÿ„U
©U‹¤ÊÊfl ‹ÙªÙ¥ Ÿ ¬ÒŒÊ Á∑§ÿÊ– •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ªÿÊ Á∑§ ßŸ
÷ÁQ§ÿÊ¥ ◊¥ ‹ªÙ– ÿ„U •¬ŸË ßë¿UÊ ‚ Ÿ„UË¥ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU ’Ê„U⁄UË ÷ÁQ§ÿÙ¥ ◊¥–
ß‚ ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ß¢‚ÊŸ ∑§Ù ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ªÿÊ– •Ê¬ ŒπŸÊ Á∑§
Áflfl‡Ê Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê¬ ◊ÊŸÙ– ∑§Ê»§Ë ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
÷ÍÃ-¬˝ÃÙ¥ ∑§Ù ◊ÊŸŸ ∑§ Á‹∞ ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ª˝„U-ŸˇÊòÊÙ¥ ∑§Ù
◊ÊŸŸ ∑§ Á‹∞ ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ≈UÙŸ-≈UÙ≈U∑§ ∑§Ù ◊ÊŸŸ ∑§ Á‹∞
◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÉÊ⁄UÙ¥ ◊¥ ⁄UÊˇÊ‚Ù¥ ∑§Ë »§Ù≈UÙ ‹≈U∑§ÊŸ ∑§Ù ◊¡’Í⁄U
Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ªÊÁ«∏UÿÙ¥ ◊¥ ¡ÍÃË ‹≈U∑§ÊŸ ∑§Ù ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
•÷Ë •Ê¬∑§Ù ÿ ‚’ Á∑˝§ÿÊ∞° ∑§⁄UŸ flÊ‹ •¡Ë’ ‹ªÃ „Ù¥ª– •Ê¡ •Ê¬Ÿ
ÿ øË Ê¥ ¿UÙ«∏UË¥ ÃÙ flÙ Ã¬∑§Ê •Ê¬∑§Ù ÷Ë ◊¡’Í⁄U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „UÙªÊ, Áflfl‡Ê
∑§⁄U ⁄U„UÊ „UÙªÊ Á∑§ ßŸ øË ÊÙ¥ ∑§Ù ◊ÊŸ¥– ’«∏UË ÃÊ$∑§Ã ‚ ÿ ◊¡’Í⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
ßã„UÙ¥Ÿ ‚◊Ê¡ ∑§Ù •¬Ÿ Á‡Ê∑¢§¡ ◊¥ ¡∑§«∏U ⁄UπÊ „ÒU–
ÁŸªÈ¸áÊ ◊¥ ÷Ë Œπ¥ ÃÙ ©U‚◊¥ ’«∏UË •¡Ë’ „UÊ‹Ã „ÒU– ÿ„U ÷ÁQ§
‚ãÿÊÁ‚ÿÙ¥ ∑§Ë „ÒU– ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ ∑§Ê Á‚hÊ¢Ã „ÒU Á∑§ ªÈL§ ‚ãÿÊ‚Ë „Ù–
‹Á∑§Ÿ •Ê¬ Á¡ÃŸ ÷Ë ÁŸªÈ¸áÊ ªÈL§ Œπ¥ª, ©UŸ¬⁄U ªÎ„USÕ ‹ÙªÙ¥ Ÿ ∑§é¡Ê
∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU– fl ’Ê‹-’ìÊ flÊ‹ „Ò¥U– Á»§⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ ∞∑§ •ı⁄U ∑§Ê◊ Á∑§ÿÊ,
Áπø«U∏Ë ∑§⁄U ŒË–
∞∑§ ŸÊ◊Ë ÕÊ, ©U‚∑§Ë ‚Êª-‚é¡Ë ∑§Ë ŒÈ∑§ÊŸ ÕË, ¬⁄U •’ ©U‚Ÿ
»§‹ ÷Ë ⁄UπŸ ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ÁŒÿ– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ »§‹ ◊¥ ◊Ê¡¸Ÿ ÿÊŒÊ
„ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ÁŸªÈ¸áÊ flÊ‹Ù¥ Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§ ¬Áé‹∑§ ÿÊŒÊ ’Ê„U⁄UË ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ
flÊ‹Ë „ÒU– ß‚Á‹∞ ©ã„UÙ¥Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§ ß‚ ÷Ë ‡ÊÊÁ◊‹ ∑§⁄U ŒÙ– •’ „UÊ‹ÊÃ
ÿ „Ò¥U Á∑§ ¡Ù •ãŒ⁄U ∑§Ë πÙ¡ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U Õ, flÙ ÷Ë •’ ’Ê„U⁄UË
÷ÁQ§ÿÙ¥ ∑§Ù Á◊‹Ê∑§⁄U ø‹ ⁄U„U „Ò¥U ÃÊÁ∑§ ∑§Ùß¸ ª˝Ê„U∑§ flÊÁ¬‚ Ÿ ¡Ê∞– ∞∑§
•ÊœÈÁŸ∑§ ‡ÊéŒ ∑§Ê$»§Ë ‚ÈŸŸ ∑§Ù Á◊‹ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ “∞∑§ „UË ’ÊÃ „ÒU–”
110
ÿÊŸË •’ ÷ÁQ§ ◊¥ ‚ìÊ •ŸÈ⁄UÊª ∑§Ë ¤Ê‹∑§ Ÿ„UË¥ Á◊‹ ⁄U„UË „ÒU, ÷ÁQ§ ◊¥
‚ìÊË ÷ÁQ§ ∑§Ë ÃSflË⁄U Ÿ„UË¥ Á◊‹ ⁄U„UË „ÒU– ß‚◊¥ √ÿfl‚ÊÁÿ∑§ÃÊ •Ê ªÿË
„ÒU– ∞∑§ „UÙ«∏U ÷Ë „UÙ ªÿË „ÒU– ÷ÁQ§ÿÙ¥ ◊¥ „UÙ«∏U Ÿ Ê⁄U •Ê ⁄U„UË „ÒU– ∑Ò§‚Ë
„UÙ«∏U „ÒU? ¡Ò‚ ŒÈ∑§ÊŸŒÊ⁄Ù¥ ◊¥, Á»§À◊Ë ∑§‹Ê∑§Ê⁄UÙ¥ ◊¥ „UÙ«∏U „ÒU, ß‚ Ã⁄U„U
÷ÁQ§ ˇÊòÊ ◊¥ ÷Ë „UÙ«∏U •Êß¸ „ÒU– flÊÃÊfl⁄UáÊ ŒÍÁ·Ã ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU– „U◊ ∑§„UË¥ ßŸ
÷ÁÄÃÿÙ¥ ‚ •‹ª ø‹ ⁄U„U „Ò¥U– •‹ª ∑§◊ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– Œπ¥, ∑§„UÊ° ∑§„UÊ°
•‹ª „Ò¥U– ¬„U‹Ë ’ÊÃ ÃÙ ÿ„U Á∑§ó
ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ¡Á„U flŒ ’πÊŸ– flÙ„UË ∑§Ê‹ ∑§Ùß¸ ÷Œ Ÿ ¡ÊŸH
•ÕÊ¸Ã ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê‹ ¬ÈL§· ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– Á¡‚ ŒÈÁŸÿÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê
◊ÊŸ ⁄U„UË „ÒU, ©U‚Ë Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ê ©U‹¤ÊÊ ⁄UπÊ „ÒU– „U◊ ß‚ Á’¢ŒÍ ¬⁄U •‹ª
„Ò¥U– ’«∏U •‹ª „Ò¥U– ‚◊Ê¡ ◊ÊãÿÃÊ•Ù¢ ¬⁄U Á∑§ÃŸÊ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ¬„U‹ ‡ÊÈM§
◊¥ ¡’ ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ‚ËÁ⁄Uÿ‹ ø‹Ê ÃÙ ∞∑§ ‹ˇ◊áÊ ’ŸÊ, ∞∑§ ⁄UÊ◊ ’ŸÊ, ∞∑§
‚ËÃÊ ’ŸË– ’ÊŒ ◊¥ flÙ ¡„UÊ° ÷Ë ¡ÊÃ ÃÙ ‹Ùª ©UŸ∑§ ¬Ê°fl ¿ÍUŸ ‹ª ¡ÊÃ–
’ÊŒ ◊¥ ◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ÁŒŸ ¬…∏UÊ Á∑§ ‹ˇ◊áÊ •ı⁄U ‚ËÃÊ ∑§Ê ⁄UÙ◊Ê¢‚– ◊Ò¥ „ÒU⁄UÊŸ ⁄U„U
ªÿÊ– •$π’Ê⁄U flÊ‹ Á‹πÃ ÷Ë ∞‚ „Ò¥U– ’ÊŒ ◊¥ ¬ÃÊ ø‹Ê Á∑§ ¡Ù ‹ˇ◊áÊ
’ŸÊ ÕÊ, ©U‚◊¥ •ı⁄U ¡Ù ‚ËÃÊ ’ŸË ÕË, ©U‚◊¥ ⁄UÙ◊Ê¢‚ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– •’
¬Í ¿ U Ÿ Ê øÊ„U Ã Ê „Í ° U ‚◊Ê¡ ‚ Á∑§ ∑Ò § ‚Ë ◊ÊãÿÃÊ „Ò U ÃÈ ê „U Ê ⁄U Ë –
ŒÈÁŸÿÊ ’„ÈUÃ •‹ª ø‹ ⁄U„UË „ÒU– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÿ„UÊ° Ã∑§ ∑§„U ÁŒÿÊó
◊Ò¥ •ÊÿÊ ‚¢‚Ê⁄ ◊¥, Á»§⁄UÊ ªÊ°fl ∑§Ë πÙ⁄U–
∞‚Ê ’¢ŒÊ Ÿ Á◊‹Ê, ¡Ù ‹Ë¡ »§≈U∑§ Á¬¿ı⁄UH
∞‚Ê ∑§Ùß¸ Ÿ Á◊‹Ê, ¡Ê‚Ù ∑§„Í°U ŒÈπ ⁄UÙÿ–
¡Ê‚Ù ∑§Á„Uÿ ÷Œ ∑§Ù, ‚Ù Á»§⁄U ’Ò⁄UË „UÙÿH
∑§„UÊ Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ •Ê∑§⁄U ªÊ°fl ∑§ ∑§ÙŸ-∑§ÙŸ ◊¥ Á»§⁄UÊ, ¬⁄U ∑§Ùß¸ ∞‚Ê
Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê ¡Ù „U◊Ê⁄UË ’ÊÃ ∑§Ù ‚◊¤Ê– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ Á¡‚ ¬⁄U◊-
¬ÈL§· ∑§Ê ⁄U„USÿ ’ÃÊÃÊ „Í°U, flÙ ’Ò⁄UË „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ÃËŸ-‹Ù∑§ ◊¥ ¡Ù ÷Ë „ÒU, flÙ ∑§Ê‹ ∑§Ê π‹ „ÒU– „U◊ øıÕ ‹Ù∑§ ∑§Ë
’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥– „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •Ê¬ Á∑§‚Ë ÷Ë ◊¢òÊ, Á∑§‚Ë ÷Ë ÿôÊ,
Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§Ã „Ò¥U– ∑§Ùß¸ ∑§„U ⁄U„Ê
„ÒU Á∑§ ÿôÊ ∑§⁄UÙ, ∑§Ùß¸ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ fl˝Ã ∑§⁄UÙ–
ÃËÕ¸ fl˝Ã ÿôÊ ¡Ùª •¬Ê⁄UÊ– ÿ ‚’ ÿ◊ ¡Ê‹ ¬‚Ê⁄UÊHU
ŒπÙ, ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
œÙπÊ ÿÙª ÿôÊ Ã¬ ∑§Ëã„UÊ– œÙπÊ ŒÊŸ ¬Èáÿ ‚’ ‹Ëã„UÊH
œÙπÊ ∑§◊¸ ∑§⁄ ‚¢‚Ê⁄UÊ– œÙπÊ ‡ÊÊSòÊ flŒ ◊Ã ∆UÊŸÊH
œÙπÊ ‚ÊπË ¬Œ „ÒU ÷Êß¸– œÙπÊ ∑§„U ‚’ ôÊÊŸ ‚ÈŸÊß¸H
œÙπÊ ¬˝Õ◊ ‚Ê¢ø ∑§⁄U ◊ÊŸÊ– ‚◊¤Ê œÙπÊ ‚’Ò Ÿ‚ÊŸÊ––
¡‚ ÁŸªÈ¸áÊ Ã‚ ‚ªÈáÊ ◊ÊŸÊ– ÁŸªÈ¸áÊ ‚ªÈáÊ ∞∑§ ‚◊ÊŸÊH
•ªÈáÊ ‚ªÈáÊ ŒÙŸÙ¥ Á◊≈U ªÿ™§– •ÊÁŒ ’˝rÊÔ ‚ı ¬Á⁄Uøÿ ÷ÿ™§H
∑§„U ⁄U„U „ÒU¢ Á∑§ ÿ„U ‚’ œÙπÊ „ÒU, ‚ªÈáÊ •ı⁄U ÁŸªÈ¸áÊ ÷Ë ∞∑§ œÙπÊ
„ÒU, ŒÙŸÙ¥ ∞∑§ ‚◊ÊŸ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ◊Ò¥Ÿ •Ê¬∑§Ù ß‚ œÙπ ‚ ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U
‚àÿ-÷ÁQ§ ◊¥ ‹ªÊ ÁŒÿÊ, ∑§◊¸-∑§Êá«U ‚ ÷Ë ¬⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ– ∑§◊¸ ∑§Êá«UË
‚◊¤Ê ªÿ „Ò¥U Á∑§ ∑§Ùß¸ ÷Ë „U◊Ê⁄U Á‡Ê∑¢§¡ ‚ ¿ÍU≈U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¬⁄U
‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹ „U◊Ê⁄U Á‡Ê∑¢§¡ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U ¡Ù „U◊Ê⁄U Á‡Ê∑¢§¡
◊¢ »°§‚ „Ò¥U, fl ÷Ë fl„UÊ° ‚ ŸÊ◊ ‹∑§⁄U „U◊Ê⁄U Á‡Ê∑¢§¡ ‚ ¿ÍU≈U ¡ÊÃ „Ò¥U–
∞∑§ ◊Êß¸ ∑§∆ÈU•Ê ◊¥ •Êß¸– ‚ÿÊŸÙ¥ Ÿ ©U‚ ŸøÊ-ŸøÊ ∑§⁄ ¬⁄U‡ÊÊŸ ∑§⁄U
ÁŒÿÊ ÕÊ– flÙ ’«∏U S≈UÊß‹ ‚ •Êß¸ •ı⁄U Áª⁄U ªÿË– ¬⁄U ’«∏UË ‚ÊflœÊŸË ‚
Áª⁄UË Á∑§ ∑§„UË¥ øÙ≈U ÷Ë Ÿ •Ê∞– ¬„U‹ „UÊÕ ŸËø ⁄Uπ, ÃÊÁ∑§ ∑È§¿U
ŸÈ$∑§‚ÊŸ Ÿ „UÙ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊó‡ÊÊ’Ê‡Ê! flÙ Á„Uø∑§∑§⁄U ©U∆U∑§⁄U ø‹Ë ªÿË–
ß‚Á‹∞ ‚ÿÊŸÙ¥ ∑§Ù ∞„U‚Ê‚ „ÒU Á∑§ ÿ„U $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU, „U◊Ê⁄U Á‡Ê∑¢§¡
‚ ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§Ê‹ ŒÃÊ „ÒU–
ÿ Ã¬∑§Ê $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU, •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ÉÊ⁄U∑§⁄U ◊¡’Í⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬⁄U‡ÊÊŸ
∑§⁄UÃÊ „ÒU– •Ê¬ ßŸ‚ ’ø¥–
‚ÊœÈ Ã◊Ê‡ÊÊ Ÿ„Ë¥ ÁŒπÊÃ

∑§Ê°≈UÙ¥ ∑§Ë ‚ Ê ¬⁄U ∑§Ùß¸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ “‡ÊÍ‹ ‚ÊœŸÊ”– ÷Ë«∏U ß∑§_ÔUÊ „ÙÃË
ÕË ©U‚∑§Ê ø◊à∑§Ê⁄U ŒπŸ, ¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬ÃÊ ÕÊ Á∑§ ÿ„U ÕÊ
Ã◊Ê‡ÊÊ– “¡‹-‚ÊœŸÊ ÷Ë ‹ÃÊ ÕÊ flÙ–” ŒflË ◊Ê° ∑§Ù πÈ‡Ê ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞
∑§Ùß¸ wy ÉÊá≈U Ã∑§ ‹≈UÊ ⁄U„UÊ ÕÊ ∑§Ê≈UÙ¥ ∑§Ë ‡ÊƒÿÊ ¬⁄U– ÷Q§Ù¥ ∑§Ë πÈ‡ÊË ∑§Ê
Á∆U∑§ÊŸÊ Ÿ„UË¥ ÕÊ, ∑§„UÃ Õ Á∑§ ‚ÈŸÊ ÕÊ Á∑§ ◊„UÊ÷Ê⁄UÃ ◊¥ ∞‚Ê „ÈU•Ê ÕÊ,
÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U ’ÊŸÙ¥ ∑§Ë ‡ÊƒÿÊ ¬⁄U ‹≈U Õ, ¬⁄U •Ê¡ ÃÙ •¬Ÿ ‚Ê◊Ÿ ŒπÊ
„ÒU– ÿ„U ø◊à∑§Ê⁄U „UË „ÒU– ∑§Ùß¸ ∑§„UÃÊ ÕÊ Á∑§ ¬Êπá«UË ÃÙ ’«∏U-w ¬Êπá«U
∑§⁄UÃ „Ò¥U, ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù ’ÈhÍ ’ŸÊÃ „Ò¥U, ¬⁄U ÿ ÃÙ ‚Ê◊Ÿ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ß‚Á‹∞
∑§Ê¢¢≈UÙ ¬⁄U ‚ÊœŸÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ÿ„U ŒflË ◊Ê° ∑§Ê ø◊à∑§Ê⁄U „UË ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU–
...¬⁄U ©U‚ Ÿ„UË¥ ¬ÃÊ ÕÊ Á∑§ Á∑§ÃŸË ’fl∑Í§$»§Ë flÊ‹Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU flÙ–
∞‚ ‚◊ÿ ◊¥ ◊È¡$ç»§⁄UŸª⁄U ∑§Ê ⁄U„UŸ flÊ‹Ê ‚ÊÁ ÊŒ ŸÊ◊ ∑§Ê ∞∑§
‡Ê$Å‚ •¬Ÿ ∑§ÊŸ ‚ ÷⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ ªÈé’Ê⁄UÊ– flÙ ∑§ÊŸ ‚ ‹ÃÊ ÕÊ ‚Ê°‚– ¬⁄U
©U‚Ÿ ∞∑§ ª‹ÃË ∑§⁄U ŒË ÕË ‡ÊÊÿŒ •ı⁄U flÙ ÿ„U Á∑§ ©U‚Ÿ ß‚ Ã◊Ê‡Ê ∑§Ù
ø◊à∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ, •ãÿÕÊ ÷Q§Ù¥ ∑§Ë ÷Ë«∏U ß∑§_ÔUÊ „UÙŸ ◊¥ Œ⁄U Ÿ„UË¥
‹ªÃË– ÿÁŒ flÙ ßÃŸÊ ∑§„U ŒÃÊ Á∑§ ‚¬Ÿ ◊¥ »§‹ÊŸ ŒflÃÊ Ÿ ©U‚
•Ê‡ÊËflÊ¸Œ ÁŒÿÊ „ÒU ÃÙ ©U‚ ‹ÊπÙ¥ ∑§Ê ø…∏UÊflÊ Á◊‹Ÿ ◊¥ Œ⁄U Ÿ ‹ªÃË •ı⁄U
flÙ ’Ÿ ¡ÊÃÊó◊„UÊŸ ‚ÊœÈ–
ß‚Ë ‚◊ÿ ∞∑§ ¬Ò¥Á‚‹ ∑§Ù ◊Èπ ‚ ¬∑§«∏U∑§⁄U ’«∏UË ‚È¢Œ⁄U-w ÃSflË⁄¥U
’ŸÊ ⁄U„UÊ ÕÊ, flÙ øÊ„UÃÊ ÕÊ Á∑§ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ Á‹ê∑§Ê ’È∑§ ◊¥ ÿÊ „UÙ ‚∑§
ÃÙ ÁªŸË Ê ’È∑§ •ÊÚ»§ ’À«U¸ Á⁄U∑§Ê«¸U ◊¥ Œ¡¸ „UÙ ¡Ê∞–
ÃÙ ∑È§¿U ∞‚Ë „UË ÕË Á∑§‚Ë ∑§ÙŸ ◊¥ ’Ò∆U ∞∑§ ¬Êπá«UË ∑§Ë Ã◊ÛÊÊ– flÙ
÷Ë ∑È§¿U ’ŸŸÊ øÊ„UÃÊ ÕÊ– ‚ÊÕ „UË flÙ øÊ„UÃÊ ÕÊ ÷Q§Ù¥ ∑§Ê ¬Ò‚Ê ‹Í≈U∑§⁄U
‚’‚ •◊Ë⁄ ’ŸŸÊU, ’À«U¸ Á⁄U∑§Ê«¸U ∑§Ë Ã⁄U»§ ø‹ÃÊ ÃÙ ‡ÊÊÿŒ ßÃŸË ßîÊÃ
Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË, ß‚Á‹∞ ©U‚ ‡ÊÊÁÃ⁄U Ÿ øÈŸÊ ø◊à∑§Ê⁄U ∑§Ê ⁄UÊSÃÊ– ÿ„UÊ° ’Ÿ
113
‚∑§ÃÊ ÕÊ ∑§Ùß¸ ÷Ë ’ÈhÍ– ÿÁŒ ÕÙ«∏U ‚ ÷Ë ’ÈhÍ ’Ÿ ¡Ê∞° ÃÙ ÷Ë ©U‚∑§Ê
⁄U„UŸ-‚„UŸ ⁄UÊ¡Ê•Ù¢ flÊ‹Ê „UÙ ¡ÊÃÊ–
ÃÙ ß‚Ë Œı⁄UÊŸ ∞∑§ ¿UÙ≈UÊ ’ìÊÊ ŸÊ∑§ ‚ ¬ÊŸË ÷⁄U∑§⁄U •Ê°π ‚ ¿UÙ«∏U
⁄U„UÊ ÕÊ– •‹¬‡Ê ÕÊ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊– ÿÁŒ ©U‚ ’Ê’Ê •‹¬‡Ê ŸÊ◊ Œ ÁŒÿÊ
¡ÊÃÊ ÃÙ ‹ÊπÙ¥ ‹Ùª ⁄UÙ Ê ‡ÊÁÃ¸ÿÊ ©U‚∑§ ¬Ê°fl ¬«∏UÃ •ı⁄U ◊ÛÊÃ ◊Ê°ªÃ,
∑§„UÃ Á∑§ ÿ„U ÃÙ ∑§Ùß¸ •flÃÊ⁄U •Ê ªÿÊ „ÒU– ¬⁄U flÙ ‹Ùª ‡ÊÊÿŒ ÷Ù‹ Õ,
Á∑§‚Ë ∑§Ù ’ÈhÍ ’ŸÊŸÊ ©Uã„¥U Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ ÕÊ–
∞‚ ◊¥ ∞∑§ ◊Á„U‹Ê wz Á∑§‹Ù ’»¸§ ⁄UÙ Ê πÊ ⁄U„UË ÕË– ◊Ò«U◊ ∑Í§‹
∑§„∑§⁄U ÷Í‹ ∑§⁄U ŒË ÕË ‡ÊÊÿŒ– ŒflË ∑Í§‹ ∑§„UÊ „UÙÃÊ ÃÙ ’ÊÃ ∑È§¿U •ı⁄U
„UÙ ¡ÊÃË– ÷Q§Ù¥ ∑§Ë ÷Ë«∏U ß∑§_ÔUÊ „UÙŸ ◊¥ Œ⁄U Ÿ ‹ªÃË–
ß‚Ë Œı⁄UÊŸ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë ¡‹Ã „ÈU∞ ∑§Ùÿ‹ ⁄UÙ≈UË ∑§Ë Ã⁄U„U πÊ ⁄U„UÊ
ÕÊ– flÙ •Êª „UË πÊÃÊ ⁄U„UÃÊ ÕÊ, ¬⁄U Á»§⁄U ÷Ë ©U‚∑§Ê ∑È§¿U ÷Ë Ÿ Á’ª«∏UÃÊ
ÕÊ– flÙ ÃÙ ÊM§⁄U •ÁªA Œfl ∑§Ê •flÃÊ⁄U ’Ÿ ‚∑§ÃÊ ÕÊ– ¬⁄U ∞‚ ∑È§¿U
‹ÙªÙ¥ ◊¥ •Ä‹ „UË Ÿ„UË¥ „UÙÃË, ÷Ù‹ „UÙÃ „Ò¥U, ß‚Á‹∞ ◊„UÊà◊Ê ∑§Ê Á$πÃÊ’
Ÿ„UË¥ Á◊‹ ¬ÊÃÊ–
∞∑§ ÁŒŸ ÕÊ ¡’ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë •¬Ÿ Á‚⁄U ¬⁄U ∞∑§ ‚ÊÕ ∑§ß¸ ŸÊÁ⁄Uÿ‹
»§Ù«∏U ⁄U„UÊ ÕÊ– ©U‚Ÿ ÷Ë ’Ê’Ê Ÿ„UË¥ ’ŸŸ ∑§Ë ’„ÈUÃ ’«∏UË ÷Í‹ ∑§⁄U ŒË ÕË–
∞∑§ ÁŒŸ ÕÊ ¡’ ∑§Ùß¸ •¬Ÿ ŒÊ°ÃÙ¥ ‚ ÷Ê⁄UË ≈˛U∑§ ∑§Ù πË¥ø ⁄U„UÊ ÕÊ– ¬⁄U ©UŸ
‹ÙªÙ¥ ∑§Ù $π’⁄U Ÿ „ÈUß¸ Á∑§ ’Ê’Ê ¡Ë ø◊à∑§Ê⁄U ÁŒπÊ ⁄U„U „Ò¥–
©UûÊ⁄U ¬˝Œ‡Ê ∑§ ‡Ê⁄UÁ‚¢„U ¡Ë ¬⁄U ÃÙ ◊ÊÃÊ ‚¢ÃÙ·Ë ¡Ë ‚flÊ⁄U „UÙ ªÿË¥
ÕË– ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù Á◊^ÔUË ¬˝‚ÊŒ ’Ê°≈UŸ ‹ª ¬«∏U Õ– Ã⁄U„U-w ∑§Ë „U⁄U∑§Ã¥ ∑§⁄UÃ
Õ flÙ– ‹Ùª ŒÍ⁄U-w ‚ Á◊^ÔUË πÊŸ •ÊÃ Õ ©UŸ∑§ ¬Ê‚– flÙ ∑§„UÃÊ ÕÊ Á∑§
◊ÊÃÊ ¡Ë Ÿ Á◊^ÔUË ◊¥ •◊ÎÃ Á◊‹Ê ÁŒÿÊ „ÒU– ‹Ùª ÷ÊflÁfl÷Ù⁄U „UÙ∑§⁄U Á◊^ÔUË
∑§Ê ¬˝‚ÊŒ πÊÃ Õ– ¡’ ©U‚∑§Ê Œ⁄U’Ê⁄U $πà◊ „UÙÃÊ ÃÙ ø‹ ’øË „ÈUß¸
Á◊^ÔUË ∑§Ù ‚’ ‹ÙªÙ¥ ◊¥ ’Ê°≈U ŒÃ Õ– ’«∏U øÊfl ‚ ‹Ùª Á◊^ÔUË πÊŸ ∑§
Á‹∞ ◊È°„U πÙ‹Ã Õ– flÙ ŒÍ‚⁄UË ÁSòÊÿÙ¢ ¬⁄U ÷Ë ‚¢ÃÙ·Ë ◊ÊÃÊ ∑§Ù ‚flÊ⁄U
∑§⁄UŸ ∑§Ê ŒÊflÊ ∑§⁄UÃÊ ÕÊ– ©U‚∑§ ÃÙ ∑§ß¸ ∑§Ê⁄UŸÊ◊¥ Õ, ∑§„UÊ° Ã∑§ ÁªŸÊ∞
¡Ê∞°! ¡’ flÙ ¤ÊÍ◊ ⁄U„UÊ „UÙÃÊ ÃÙ ‚¢ÃÙ·Ë ◊ÊÃÊ ’Ÿ∑§⁄U ∑§„UÃÊ Á∑§ ÿ„U Á◊^ÔUË
Ÿ„UË¥, ◊ÊÃÊ ∑§Ê ¬˝‚ÊŒ „ÒU– ¬˝◊ ÷¥≈U ÷Q§ ∑§Ù ÁŒÿÊ „ÒU– ’Ê°≈UÃÊ ⁄U„U ‚¢‚Ê⁄U
∑§Ù, ŒÃÊ ⁄U„U Á◊^ÔUË–
¬⁄U •»§‚Ù‚! ≈UË. flË. flÊ‹Ù¥ Ÿ ©U‚∑§ …UÙ¥ª ∑§Ë ¬Ù‹ πÙ‹ ŒË, ∑§„UÊ
Á∑§ ÿ„U ¬Êπá«UË „ÒU– ÿ„U ÃÙ ’«∏UÊ „UË ’È⁄UÊ „ÈU•Ê– •’ ‹Ùª Á◊≈˜U≈UË ∑Ò§‚
πÊÿ¥ª, ÿ„U ÃÙ ©Uã„UÙ¥Ÿ ‚ÙøÊ „UË Ÿ„UË¥– ßÃŸÊ ◊ŸÙ⁄¢U¡Ÿ flÙ ‹ÙªÙ¢ ∑§Ê
∑§⁄UÃÊ ÕÊ, ∑§÷Ë ∑Ò§‚ ÃÙ ∑§÷Ë ∑Ò§‚ ¤ÊÍ◊ÃÊ ÕÊ–
$πÒ⁄U, ∑§Ê°≈UÙ¥ ∑§Ë ‚ Ê ‚ «U⁄U ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU •’– ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U ∑§Ù
◊„UÊà◊Ê ∑§Ê Á$πÃÊ’ Ÿ„UË¥ ÁŒÿÊ ªÿÊ! ß‚ ’ÊÃ ∑§Ê •$»§‚Ù‚ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
flÊSÃfl ◊¥ ¡Ù ‚ìÊ ‚ÊœÈ „UÙÃ „Ò¥U, flÙ •Ê¬∑§Ù ’Ê„U⁄U ∑§ Ã◊Ê‡Ê Ÿ„UË¥
ÁŒπÊÃ, fl ÃÙ •Ê¬∑§Ù •ãŒ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ∑§ Ã◊Ê‡Ê ÁŒπÊÃ „Ò¥U– ’Ê„U⁄U
Ã◊Ê‡Ê ÁŒπÊŸ flÊ‹Ê •Ê¬∑§Ù ’Ê„U⁄U „UË ÃÙ ©U‹¤ÊÊ ⁄U„UÊ „ÒU Ÿ– •Ê¬ ß‚ ’ÊÃ
¬⁄U ÷Ë ÃÙ ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÙ Ÿ– Á»§⁄U ß‚ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ’«∏U •¡Ë’-w ‹Ùª
Á◊‹¥ª, ¡Ù ’«∏U •¡Ë’ π‹ •Ê¬∑§Ù ÁŒπÊ ‚∑§Ã „Ò¥U– ∞‚ π‹, ¡Ù
•Ê¬ ‚Ùø ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã– ÿÁŒ ∑§Ê¢≈UÙ ¬⁄U ‚ÊœŸÊ ∑§Ê ø◊à∑§Ê⁄U Œπ∑§⁄U
•Ê¬ Á∑§‚Ë ∑§Ù ◊„UÊà◊Ê ◊ÊŸ ⁄U„U „UÙ ÃÙ ÷Ëc◊ Á¬ÃÊ◊„ U¡Ë ∑§Ù ÷Ë ◊ÊŸÙ–
ß¢‚ÊŸ ’Ê„U⁄UË ÷· •ı⁄U ’Ê„U⁄UË ø◊à∑§Ê⁄U Œπ∑§⁄U „UË ÃÙ •Ê∑§Á·¸Ã „UÙ
⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U ‚„UË ¬Ê⁄Uπ Ÿ„UË¥ „ÒU–
÷· Œπ ◊Ã ÷ÍÁ‹∞, ’Í¤Ê ‹ËÁ¡∞ ôÊÊŸ–
◊Ù‹ ∑§⁄UÙ Ã‹flÊ⁄U ∑§Ê, ¬«∏UË ⁄U„UŸ ŒÙ êÿÊŸH
◊„UÊà◊Ê ∑§Ù ©U‚∑§ ôÊÊŸ ‚ ¬⁄UπÙ– ÿ„U ¡ÊŸŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄UÙ Á∑§ ¡Ù
ôÊÊŸ Œ ⁄U„UÊ „ÒU, flÊSÃÁfl∑§ „ÒU ÿÊ Á»§⁄U ∑§„UË¥ ∑§fl‹ ¬…∏U∑§⁄U „UË ÃÙ Ÿ„UË¥
’ÃÊ∞ ¡Ê ⁄U„UÊ– πÈŒ ¬„È°UøÊ „UÙ, ÿ„U ŒπÙ–
◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ŒπË.....

◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ŒπË, ÃÍ ∑§„UÃÊ ∑§ÊªŒ ∑§Ë ‹πË
∑È§¿U ‹Ùª ◊È¤Ê‚ •Ê∑§⁄U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ „U◊ ’„ÈUÃ ŒÍ⁄U Ã∑§ ¬„È°Uø „Ò¥U– ◊Ò¥
∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ÊÁ⁄UÿÊ ÃÙ ’ÃÊ ŒÙ ÕÊ«∏UÊ Á∑§ ∑Ò§‚ ¬„È°Uø?
¡Ò‚ ∑§Ùß¸ ∑§„U Á∑§ ÁŒÑË ªÿÊ ÃÙ ¬Í¿UÃ „UÙ Á∑§ ’‚ ‚ ªÿ ÿÊ ≈˛UŸ ‚
ªÿ ÿÊ „UflÊß¸ ¡„UÊ Ê ‚ ªÿ? ÃÙ ◊Ò¥ ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§ ∆UË∑§-∆UË∑§ ’ÃÊ•Ù Á∑§
∑Ò§‚ ªÿ?
∑È§¿U ‹Ùª ¬¢ø ◊Èº˝Ê•Ù¢ ¬⁄U ø‹ ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U ÷Ë Ãÿ „ÒU Á∑§ ¬¢Êø „UË
‚ÍòÊ „Ò¥U– ¡Ò‚ ’Ê„U⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ‚$»§⁄U ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ Õ‹, ¡‹ •ı⁄U „UflÊó
ÃËŸ ‚ÍòÊ „Ò¥U– ∞∑§ ÃÙ Õ‹ ‚ó¬ÒŒ‹ ø‹∑§⁄U ÿÊ ’‚, ≈U˛Ÿ •ÊÁŒ ‚– ŒÍ‚⁄UË
¡‹ ◊¥óŸÊfl •ÊÁŒ ‚– ÃË‚⁄UË „UflÊ ◊¥ó„UflÊß¸ ¡„UÊ Ê •ÊÁŒ ‚– „U◊ ‚’
ÃËŸ ÿÊòÊÊ∞° ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ß‚ Ã⁄U„U •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë ÿÊòÊÊ∞° ÷Ë ∑§Ë ¡ÊÃË
„Ò¥– ∑§Ùß¸ πø⁄UË ◊Èº˝Ê ‚, ∑§Ùß¸ ÷Íø⁄UË ◊Èº˝Ê ‚, ∑§Ùß¸¸ •ªÙø⁄UË ◊Èº˝Ê ‚ ¡Ê
⁄U„UÊ „ÒU, ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÷Ë ßŸ∑§Ë ¬ÈÁCÔU ∑§Ë „ÒU– ‹Á∑§Ÿ ¡Ù ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§⁄U
øÈ∑§ „Ò¥U ÃÙ ©UŸ‚ ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§ ∑Ò§‚ ªÿ ÃÙ »§Ê◊¸‹ Ã⁄UË∑§ ‚ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ
¬ÊÃ „Ò¥U– ÿÁŒ ∑§Ùß¸ ¡ê◊Í flÊ‹Ê ∑§„U Á∑§ ◊Ò¥ ÁŒÑË ªÿÊ ÃÙ ¬Í¿¥Uª Á∑§ ∑Ò§‚
ªÿ? flÙ ∑§„U Á∑§ ¬ÊŸË ∑§ ¡„UÊ Ê ◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U ªÿÊ ÃÙ ÄÿÊ ‚Ùø¥ª! ÿÊŸË
‚◊¤Ê ¡Êÿ¥ª Á∑§ Ÿ„UË¥ ªÿÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ¬ÊŸË ∑§ ¡„UÊ Ê ‚ ÁŒÑË ¡ÊŸ ∑§Ê
‚ÊœŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬ÊŸË „UÙªÊ ÃÙ flÙ ø‹ªÊ Ÿ– ¡ê◊Í •ı⁄U ÁŒÑË ∑§ ’Ëø ◊¥
¬ÊŸË „UË Ÿ„UË¥ „ÒU–
ß‚ Ã⁄U„U •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ¡’ ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§ ∑Ò§‚
ªÿ ÃÙ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ’‚ ¡Ë, „U◊ ¬„È°Uø ªÿ fl„UÊ°, „U◊Ÿ ‚’ ‹Ù∑§ Œπ
Á‹ÿ fl„UÊ°– flÙ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ „U◊Ÿ •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ Œπ ‹Ë– ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§
∑§◊-‚-∑§◊ ’ÃÊ•Ù ÃÙ ‚„UË Á∑§ ∑Ò§‚ ªÿ? flÙ •≈U∑§ ¡ÊÃ „Ò¥U– Á∑§ÃÊ’Ù¥
116
‚ Ã∑¸§ …Í°U…∏UÃ „Ò¥U– •Ê¢ÃÁ⁄U∑§ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ªÿ •ŸÈ÷flË ∑§◊ Á◊‹Ã „Ò¥U– ’„ÈUÃ
„UË ∑§◊ Á◊‹Ã „Ò¥U–
‹Ùª ŒÙ„U, ‚ÊÁπÿÊ°, Á∑§ÃÊ’¥ •ÊÁŒ ¬…∏U∑§⁄U •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë ’ÊÃ¥
∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ∞∑§ ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃÊ „Í°U– ∞∑§ ’Ê’Ê ¡Ë •Ê∞, ∑§„UÊ Á∑§ ôÊÊŸ ∑§Ë
’ÊÃ ∑§⁄UŸË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÊ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U? ∑§„UÊ Á∑§ vÆflÊ° mÊ⁄U „ÒU–
¡’ ’ÊÃ „ÈUß¸ ÃÙ •≈U∑§ ªÿ– flÙ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ¬ÊÿÊ Á∑§ •¢Œ⁄U ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ
∑Ò§‚Ë „Ò– ’ÊŒ ◊¥ ‹ÙªÙ¥ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬ÊÁ∑§SÃÊŸ ¡ÊŸÊ
„ÒU, Á∑§⁄UÊÿÊ Œ ŒÙ– ÿÊŸË ©U‚∑§Ê ‹ˇÿ ÕÊ Á∑§⁄UÊÿÊ ‹ŸÊ– ÷Êß¸, ÷Ëπ ◊Ê°ªŸ
∑§ ’«∏U Ã⁄UË∑§ „Ò¥U– ’‚, flÙ Á∑§ÃÊ’Ë ôÊÊŸ flÊ‹ ÷Ë ∞‚ „UË „Ò¥U– ©Uã„¥U œŸ
‚ ◊Ã‹’ „ÒU– œŸ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ∑§ Á‹∞ „UË ¬…∏U-‚ÈŸ∑§⁄U ôÊÊŸ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄UŸ
◊¥ ‹ª „Ò¥U–
∑È§¢ ¡flÊŸË ◊¥ ∞∑§ SòÊË •Êß¸, flÊ •ë¿UÊ Á‹flÊ‚ ¬„UŸ âÊË– ŒÍ⁄U ‚ ⁄Uß‚ ¸
‹ª ⁄U„UË âÊË– ◊Êß¸ ∑§„UŸ ‹ªË Á∑§ •¡◊⁄U ‚ •Ê∞ „ÒU¥, „U◊Ê⁄UÊ ’¢ŒÊ ªÈ◊ „UÙ
ªÿÊ „ÒU, „U◊¥ flÒcáÊÙ¥ ◊ÊÃÊ ∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§⁄UŸ •Ê∞ ÕU– •ÊŒ◊Ë ªÈ◊ „UÙ ªÿÊ „ÒU–
.... ◊Ò¥ øı¥∑§Ê– ’ìÊÊ ªÈ◊ „UÙ ¡Ê∞ ÃÙ ’ÊÃ ‚◊¤Ê ◊¥ •ÊÃË „ÒU, ¬⁄U ©U‚∑§Ë ’ÊÃ
ª‹ ‚ ŸËø Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄U ⁄U„UË ÕË– •’ ’ÃÊ•Ù Á∑§ Á∑§ÃŸÊ ŸÊ‹Êÿ∑§ ’¢ŒÊ ÕÊ!
ªÈ◊ „UÙ ªÿÊ– •’ flÙ ◊È¤Ê‚ vÆÆÆ L§¬ÿ Á∑§⁄UÊÿÊ ◊Ê°ª ⁄U„UË ÕË, ∑§„U ⁄U„UË ÕË
Á∑§ flÊÁ¬‚ ÷¡ ŒÙ– ◊ÒŸ¥  ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U „U◊Ê⁄UÊ •ÊüÊ◊ „ÒU, ◊Ò¥ ∑§Ùß¸ √ÿÊ¬Ê⁄UË ÃÙ
„ÍU° Ÿ„UË,¥ ‚∆U Ÿ„UË¥ „ÍU°– flÙ ’Ù‹Ë Á∑§ •Ê¬∑§Ê ’«∏UÊ ŸÊ◊ ‚ÈŸÊ „ÒU– ◊Ò¥ øı¥∑§ ªÿÊ,
ŸÊ◊ ‚ÈŸÊ „ÒU...– ◊ÒŸ¥  ‚ÙøÊ Á∑§ ß‚∑§ ¬Ê‚ ÃÙ ª„UŸ ÷Ë „ÒU¥, ∑§¬«∏U ÷Ë •ë¿U
¬„UŸË „ÒU, ª„UŸ ’ø ‚∑§ÃË „ÒU– flÙ ¬‡Êfl⁄U Á÷πÊ⁄UË ÕË– ◊ÒŸ¥  •¬Ÿ ‹ÙªÙ¥ ‚
∑§„UÊ Á∑§ ßã„U¥ ÷Ù¡Ÿ Áπ‹Ê•Ù •ı⁄ ⁄U‹fl ‚ •¡◊⁄U ∑§Ë Á≈U∑§≈U ‹∑§⁄U ªÊ«∏UË
◊¥ Á’∆UÊ •ÊŸÊ •ı⁄U „UÙ ‚∑§ ÃÙ ‚ÊÕ ◊¥ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë ÷Ë ÷¡ ŒŸÊ– •Ê¬ ‚ø
◊ÊŸŸÊ, flÙ ¬Ê°ø Á◊Ÿ≈U ◊¥ ªÊÿ’ „UÙ ªÿË– ©U‚Ÿ ‚ÙøÊ Á∑ ÿ„U ◊„UÊà◊Ê ÃÙ
‚ø ◊¥ ◊È¤Ê fl„UÊ° ¬„ÈU°øÊ ŒªÊ– flÙ ÕË ÷Ë Ÿ„UË¥ fl„UÊ° ∑§Ë– ÿÊŸË ÷Ëπ ◊Ê°ªŸ
∑§ Ãı⁄U Ã⁄UË∑§ ’«∏U „UÙ ªÿ „ÒU¥– •ÊŒ◊Ë ∑§Ê$»§Ë Ã Ê Ã⁄UÊ⁄U „UÙ ªÿÊ „ÒU– ‚ÊflœÊŸ
⁄U„UŸ ∑§Ë ÊM§⁄UÃ „ÒU–
ÃÙ ¡Ò‚ ’Ê„U⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê ‚$»§⁄U ÃËŸ Ã⁄U„U ‚ Á∑§ÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ∞‚
„UË •ÊÃ¢Á⁄U∑§ ◊¥ ÷Ë ÃËŸ Ã⁄U„U ‚ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ∞∑§ „UÒ ¬¬Ë‹-◊Êª¸– flÙ
¬ÒŒ‹ ÿÊòÊÊ ∑§Ë Ã⁄U„U „ÒU– ŒÍ‚⁄UÊ „ÒU ◊ËŸ-◊Êª¸– flÙ ¡‹ ◊¥ ÿÊòÊÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë
Ã⁄U„U „ÒU– ÃË‚⁄UÊ „ÒU Áfl„¢Uª◊-◊Êª¸– flÙ „UflÊ ◊¥ ÿÊòÊÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë Ã⁄U„U „ÒU– ¬⁄U
ÿ øË Ê¥ ‹Ù¬ „UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U– ¡Ò‚ „U◊Ê⁄UË ‚¢S∑Î§ÁÃ ÷Ë ‹Ù¬ „UÙÃË ¡Ê
⁄U„UË „ÒU, ÁfløÊ⁄UœÊ⁄UÊ ◊¥ ’Œ‹Êfl •ÊÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– •Ê¡ ∑§ß¸ øË Ê¥ ‹Ù¬
„UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U–
ÃÙ ÃËŸ Ã⁄U„U ‚ ÉÊÍ◊Ê ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÃ¢Á⁄U∑§ ¡ªÃ ◊¥– •ªÙø⁄UË-◊Èº˝Ê ◊ËŸ
◊¥ •ÊÃË „ÒU, πø⁄UË ÷Ë ◊ËŸ ◊¥ •ÊÃË „ÒU, ©UŸ◊ÈÁŸ ÷Ë ◊ËŸ ◊¥ •ÊÃË „ÒU–
øÊø⁄UË •ı⁄U ÷Íø⁄UË ¬¬Ë‹ ◊¥ •ÊÃË „UË¥– Áfl„¢Uª◊ ◊¥ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥ •ÊÃË–
flÙ ∑È§¿U •ı⁄U „ÒU– øÊø⁄UË ¬¬Ë‹ „ÒU– äÿÊŸ fl„UË¥ ⁄UπŸÊ „ÒU, ¬˝∑§Ê‡Ê ŒπŸÊ
„ÒU– ÿÙªË-‚ê¬˝ŒÊÿ ∑§ ‹Ùª ¬˝∑§Ê‡Ê •ı⁄U Á‚ÁhÿÙ¥ ◊¥ ÁflEÊ‚ ⁄UπÃ „Ò¥U–
øÊø⁄UË ◊¥ •¬ÊŸ, ‚◊ÊŸ •ÊÁŒ flÊÿÈ•Ù¥ ∑§Ù ‹ÿ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU, ¬flŸ ∑§Ù
πË¥ø∑§⁄U ∑§¬Ê≈U ◊¥ ‹ •ÊÃ „Ò¥U– ÷Íø⁄UË ◊¥ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– flÙ ‚Ëœ „ÒU–
ß‚Á‹∞ øÊø⁄UË ◊Èº˝Ê ∑§Á∆UŸ „ÒU– ÿÙªË ‹Ùª ÿ„U ◊Èº˝Ê ∑§⁄UŸ flÊ‹ „Ò¥U– ß‚◊¥
¬flŸÙ¥ ∑§Ù πË¥øŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU– ‚÷Ë ∑§Ê ÁŸÿ◊ „ÒU ¬flŸ ∑§Ù πË¥øŸÊ– ¬⁄U
÷Íø⁄UË ◊¥ äÿÊŸ ‚ËœÊ fl„UË¥ ⁄UπŸÊ „ÒU– •ªÙø⁄UË ◊¥ ÷Ë Á¡ÃŸ ÷Ë ÿÙªË
„ÈU∞, ß‚◊¥ œÈŸÙ¥ ¬⁄U ∞∑§Êª˝ „UÙÃ „Ò¥U– ß‚◊¥ ŸÊÁ÷ ‚ ¬˝ÊáÊÙ¥ ∑§Ù flÙ ÷Ë πË¥ø
∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU– œÈŸÙ¥ ∑§Ù ‚ÈŸÃÊ „ÒU– ¡„UÊ° ‚ œÈŸ¥ •Ê ⁄U„UË „Ò¥U, fl„UË¥ ¡ÊÃÊ „ÒU–
¡Ò‚ •Ê¬∑§Ë •ÊflÊ Ê ÃÊ⁄U ¬⁄U ø‹Ë–
ÃÙ ¡Ù ßŸ ‚ÊœŸÊ•Ù¥ ∑§Ù ∑§⁄UŸ flÊ‹ „Ò¥U, ©UŸ‚ ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§ ∑Ò§‚ ªÿ
ÃÙ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU– „UÊ‹Ê¢Á∑§ „U◊Ê⁄UÊ ◊Êª¸ •ı⁄U „ÒU, ¬⁄U „U◊¥ ßŸ∑§Ê ôÊÊŸ
„ÒU– ¡’ ©UŸ‚ ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§ ∑Ò§‚ ªÿ ÃÙ Á„Uø∑§ ¡ÊÃ „Ò¥U– ÿÊŒ ⁄UπŸÊ, ◊Ò¥
∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ wy ‚Ê‹ »§ı¡ ◊¥ Ÿı∑§⁄UË ∑§Ë, v} ‚Ê‹ ‚Ë◊Ê ◊¥ ⁄U„UÊ, }
‚Ê‹ ÿÈh ◊¥ ⁄U„UÊ– ∑È§¬flÊ«∏UÊ, ∑§‡◊Ë⁄U •ÊÁŒ ◊¥ ⁄U„UÊ, ◊Ë¡Ù⁄U◊ •ÊÁŒ ◊¥
⁄U„UÊ, ¬⁄U ßÃŸË ¬⁄U‡ÊÊŸË fl„UÊ° ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÈUß¸ Á¡ÃŸË ÷ÁQ§ ˇÊòÊ ◊¥ „ÈUß¸– •Ê¬
‡ÊéŒÙ¥ ¬⁄U ªı⁄U ∑§⁄¥U– »§ı¡ ◊¥ ßÃŸÊ $πÃ⁄UÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÿÊŸË ÿ„U ¡¢ª ‚ ÷Ë
$πÃ⁄UŸÊ∑§ „UÙÃÊ „ÒU– ‹«∏UÊß¸ ◊¥ ÃÙ •Ê◊Ÿ-‚Ê◊Ÿ „UÙÃÊ „ÒU– flÙ vz ÁŒŸ
ø‹Ë, wÆ ÁŒŸ ø‹Ë, ‹Á∑§Ÿ ©Uª˝flÊŒ ‚ ÃÙ wy ÉÊá≈U ‹«∏UÊß¸ „ÒU, ¬ÃÊ Ÿ„UË¥
∑§„UÊ° ÉÊÊÃ ‹ªÊÿÊ „UÙ, ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ° ‚ ªÙ‹Ë •Ê ¡Ê∞– ¬⁄U‡ÊÊŸË ⁄U„UÃË
„ÒU– ¬⁄U ‚ø ’ÃÊÃÊ „Í°U Á∑§ ßÃŸË ¬⁄U‡ÊÊŸË Ÿ„UË¥ „ÒU, Á¡ÃŸË ÿ„UÊ° ÷ÁQ§ ˇÊòÊ
◊¥ „ÒU– ß‚◊¥ ßÃŸË ’ß◊ÊŸË •Ê ªÿË „ÒU Á∑§ ∑§„UÃ Ÿ„UË¥ ’ŸÃÊ– •ë¿ ‹ÙªÙ¥
∑§Ù ‚Êß«U ∑§⁄U ÁŒÿÊ, •’ ¿U‹, ∑§¬≈U ∑§Ê ÿÊŒÊ ¬˝ÿÙª „ÒU– ÁŒŸ‡Ê
∑§ÊÁÃ¸∑§ ∑§Ù ß¢Ç‹Ò¥«U ∑§ ∞∑§ Áπ‹Ê«∏UË Ÿ ◊Ê° ∑§Ë ªÊ‹Ë ŒË– ŒÍ‚⁄UË Ã⁄U»§ ‚
‚ı⁄Ufl •ÊÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ Áø¢ÃÊ ◊Ã ∑§⁄U, ÿ„U äÿÊŸ ÷¢ª ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ∑§⁄U
⁄U„UÊ „ÒU–
ÃÙ ¡Ù ÷Ë ¬Ë«∏UÊ Œ ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ äÿÊŸ ÷¢ª ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU–
∑È§¿U ‹Ùª ◊Ù≈U⁄U‚ÊßÁ∑§‹ ¬⁄U ª¢ŒÊ ‡ÊéŒ ’Ù‹∑§⁄U ¡ÊÃ „Ò¥U– flÙ ∑§Êÿ⁄U Ÿ„UË¥
„Ò¥U ÄÿÊ!
ÃÙ ∑È§¿U ©UŸ◊ÈÁŸ ◊Èº˝Ê ‚ ¡ÊÃ „Ò¥U, ÁŸªÈ¸áÊ ’˝rÊÔ ∑§Ù ŒπÃ „Ò¥U– πø⁄UË ‚
vÆfl¥ mÊ⁄U Ã∑§ ø‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ flÊáÊË ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó “Áfl„¢Uª◊ øÊ‹
„U◊Ê⁄UË–” ¬ˇÊË ∑§Ë Ã⁄U„U ’˝rÊÔÊá«U ◊¥ ø‹ ¬«∏UÃÊ „ÒU– ÿ„U Ã’ „UÙÃÊ „ÒU, ¡’
S≈UÊ≈˛U ‚ „UË ‚Œ˜ªÈL§ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ø‹ŸÊ „ÒU–
◊Ò¥Ÿ ’«∏U-’«∏UÙ¥ ‚ ªÙÁDÔUÿÊ° ∑§Ë „Ò¥U, ¬⁄U ¡’ •ÊÃ¢Á⁄U∑§ ÿÊòÊÊ•Ù¥ ∑§Ë ’ÊÃ
∑§Ë ÃÙ ©UŸ∑§ ¬Ñ Ÿ„UË¥ ¬«∏UË– ÷·flÊŒ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ œË⁄U-w ÿ øË Ê¥ ‹Ù¬
„UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U– •¬⁄UÊœË Ã¬∑§Ê œ◊¸ ◊¥ ÉÊÈ‚ •ÊÿÊ „ÒU– ∑§Ùß¸ ∑§„UÃÊ „ÒU
Á∑§ »§‹ÊŸË ¿U¬«∏UË ◊¥ Ÿ„UÊ•Ù ÃÙ ‚’ ⁄UÙª ŒÍ⁄U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ◊ËÁ«UÿÊ ÷Ë
πÍ’ ©U¿UÊ‹ÃË „ÒU ÃÙ ‚Ëœ-‚Êœ ‹Ùª ß∑§_ÔUÊ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ⁄UÊ¡ŸÃÊ ‹Ùª
⁄UÊÃÙ¥-⁄UÊÃ ∑§„UË¥ ¬àÕ⁄UÙ¥ ¬⁄U ⁄UÊSÃÊ ’ŸÊ ŒÃ „Ò¥U– ß‚ ’ÊÃ ∑§Ù Ÿ ÊŒË∑§Ë ‚
‚◊¤ÊŸÊ „UÙªÊ–
÷Q§ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ŒπŸÊ „UÙªÊ Á∑§ ªÈL§ ¡Ë πÈŒ fl„UÊ° ¬„È°UøÊ „ÒU ÿÊ Ÿ„UË¥–
∑§„UË¥ flÙ ∑§fl‹ Á∑§ÃÊ’Ù¥ ‚ •Ê¬∑§Ê ◊ŸÙ⁄¢U¡Ÿ ÃÙ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ! •Ê¡
~~.~ ¬˝ÁÃ‡ÊÃ ∞‚ „UË ªÈL§ „Ò¥U– flÙ Sflª¸ Ã∑§ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø „UÙÃ– Á»§⁄U
•◊⁄U-‹Ù∑§ ∑§Ë ÄÿÊ ’ÊÃ ∑§⁄UŸË! ◊È¤Ê ôÊÊŸ „ÒU Ÿ– ◊Ò¥ •¢Œ⁄U ‚ Œπ∑§⁄U „UË
ÿ„U ’ÊÃ ’Ù‹ ⁄U„UÊ „Í°U– ∞∑§ ÷Ë ªÈL§ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „UÒ ¡Ù •◊⁄U-‹Ù∑§ ∑§Ê
flÊSÃÁfl∑§ ôÊÊŸ ⁄UπÃÊ „UÙ– ÿ„U ∞∑§ ¬⁄U◊-⁄U„USÿ •Ê¬∑§Ù ’ÃÊÿÊ, ¬⁄U
ŒÈÁŸÿÊ ‚◊¤ÊÃË Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑È§¿U •◊⁄U-‹Ù∑§ ∑§Ë ’ÊÃ¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U fl
fl„UÊ° ¬„È°Uø Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
Á’Ÿ Œπ ©U‚ Œ‡Ê ∑§Ë, ’ÊÃ ∑§⁄U ‚Ù ∑Í§⁄U–
•Ê¬ ÃÙ πÊ⁄U „UË πÊÃ „UÒ, ’øÃ Á»§⁄U ∑§¬Í⁄UH
÷ÁQ§-÷ÁQ§ ‚’ ∑§Ùß¸ ∑§„U, ÷ÁQ§ Ÿ ¡ÊŸ ÷Œ–

¬Í⁄UáÊ ÷ÁQ§ Ã’ Á◊‹, ∑Î§¬Ê ∑§⁄U ªÈL§ŒflH
‚àÿ ◊Êª¸
L ‚¢‚Ê⁄U ∑§ Á¡ÃŸ ÷Ë œ◊¸, ◊Ã-◊ÃÊ¢Ã⁄U „Ò¥U, ‚’ ∑§◊Êß¸, ÿÙª,
‚ÊœŸÊ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ‚’ ÃËŸ-‹Ù∑§ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U, ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ ‚„U¡ ◊Êª¸ ∑§Ë •Ù⁄U øP§⁄U ∑§Ê≈U
⁄U„UË „ÒU–
L ¡Ò‚ „UflÊ ◊¥ ÃÙ „UÊÚÁ‹∑§ÊÚå≈U⁄U ÷Ë ©U«∏UÃÊ „ÒU, ¡≈U ÷Ë ©U«∏UÃÊ „ÒU,
ÿÊŸ ÷Ë ©U«∏UÃ „Ò¥U, ¬Ê⁄U¬Êßá«U⁄U ÷Ë ©U«∏UÃÊ „ÒU, ∞‚ „UË •Ê¢ÃÁ⁄U∑§
‚ÊœŸÊ ÷Ë •Ÿ ∑ § ‚Í ò ÊÙ¥ ‚ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU, fl„UÊ° ÷Ë ÁflÁflœ
ªÁÃ ‚ ø‹Ÿ flÊ‹ ‡Ê⁄UË⁄U „Ò¥U– ¬⁄U ¡Ò‚ „UÊÚÁ‹∑§ÊÚå≈U⁄U fl„UÊ° Ã∑§
Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ, ¡„UÊ° Ã∑§ ¬Ê⁄U¬Êßá«U⁄U ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ©U‚∑§Ë
ªÁÃ ◊¥ ÷Ë ’«∏UÊ •¢Ã⁄U „ÒU– ∑§Ùß¸ „UÊÚÁ‹∑§Êå≈U⁄U, ∑§Ùß¸ „UflÊß¸
¡„UÊ Ê Á∑§‚Ë ª˝„U ∑§Ê ‚$»§⁄U Ãÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∞‚Ë „UË
‚ªÈáÊ-ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ÿÊ¥ •ı⁄U Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ ÿÙª ‚
ß‚ ÷fl‚Êª⁄U ∑§Ù ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ‚Œ˜ªÈL§
∑§Ê ŸÊ◊ M§¬Ë ¡„UÊ Ê „UË •Êà◊Ê ∑§Ù ÃËŸ ‹Ù∑§ ‚ ¬⁄U
•◊⁄U ‹Ù∑§ Ã∑§ ‹ ¡ÊŸ ∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ ⁄UπÃÊ „Ò U –
L ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ Á∑§‚Ë ÷Ë SÕÊŸ ¬⁄U äÿÊŸ ⁄UÙ∑§ŸÊ ∞∑§ ¿U‹ „ÒU,
◊ÊÿÊ „ÒU–
L ¬¢ø ◊Èº˝•Ù¥ ∑§ ¬Ê°øÙ¥ ŸÊ◊ ß‚ ∑§ÊÿÊ ◊¥ „Ò¥U– ‚Ù„¢U ÷Ë ß‚Ë ◊¥
„Ò– ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÁflŒ„U ŸÊ◊ ∑§Ë ’ÊÃ ∑§Ë „ÒU, ‚Ù„¢U ∑§Ù
‚ìÊÊ ŸÊ◊ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ „ÒU–
¡Ù ¡Ÿ „UÙß„Ò¥U ¡ı„U⁄UË, ‡ÊéŒ ‹„ÈU Á’‹ªÊÿ–
‚Ù„¢U ‚Ù„¢U ¡¬ ◊È•Ê, Á◊âÿÊ ¡ã◊ ª°flÊÿH
‚Ù„¢U ‚Ù„¢U ¡¬ ’«∏U ôÊÊŸË–
ÁŸ—•ˇÊ⁄U ∑§Ë π’⁄U Ÿ ¡ÊŸËH
121
L ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ Á∑§‚Ë ÷Ë Á„US‚ ‚ äÿÊŸ ⁄UÙ∑§Ÿ ‚ •ÊäÿÊÁà◊∑§
‡ÊÁQ§ÿÊ° Ÿ„UË¥ ¡ªÃË– ß‚‚ ÃÙ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „UË ¡ªË–
‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ∑§Ùß¸ ÷Ë ÃÊ$∑§Ã ¡ªË ÃÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „UË
¡ªË– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§Ù ¡ªÊ∑§⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ‚Ë◊Ê ‚
¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§
Á∑§‚Ë ÷Ë SÕÊŸ ¬⁄U äÿÊŸ ⁄UÙ∑§ŸÊ ◊ŸÊ ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥ –
L ‚ÊÁ„U’ œÈŸÙ¥ ¬⁄U äÿÊŸ ⁄UÙ∑§ŸÊ Ÿ„UË¥ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U– œÈŸ¥ „U◊Ê⁄U
FÊÿÈ◊¢«U‹ ∑§Ë ¤Ê°∑§Ê⁄U „Ò– •ÊflÊ Ê ŒÙ ∑§ Á’ŸÊ „UÙ „UË Ÿ„Ë¥
‚∑§ÃË– ¡„UÊ° mÒÃ •Ê ªÿÊ, fl„UÊ° ◊ÊÿÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ œÈŸ¥ •¢ÁÃ◊
‚àÿ Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
L ‚÷Ë ∑§„U ⁄U„U Á∑§ ÃÈê„¥U ∑È§¿U ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ∑§Ùß¸ ∑§◊Êß¸ ∑§⁄UŸ ∑§Ù
∑§„U ⁄U„Ê „ÒU, ∑§Ùß¸ ‚ÊœŸÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„Ê „ÒU, ∑§Ùß¸ ŒÊŸ-
¬Èáÿ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§Ùß¸ ÿôÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU,
∑§Ùß¸ ÃËÕ¸ ∑§⁄UŸ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ‚ìÊË ÷ÁQ§
∑§„U ⁄U„UË „ÒU Á∑§ ÃÈê„¥U ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU, ¡Ù ∑§⁄UŸÊ „ÒU flÙ
‚Œ˜ªÈL§ Ÿ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ÿ„UË¥ ¬⁄U ‚’ ‚◊Ë∑§⁄UáÊ ’Œ‹ ¡ÊÃ „Ò¥U–
ÄÿÙ¥Á∑§ •¬Ÿ ÊÙ⁄U ‚, •¬ŸË ∑§◊Êß¸ ‚ ∑§Ùß¸ ÷Ë ¡Ëfl ß‚
÷fl‚Êª⁄U ‚ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
‚ÊÃ ŒË¬ Ÿfl πá«U ◊¥, ªÈL§ ‚ ’«∏UÊ Ÿ ∑§Ùÿ–
∑§ûÊÊ¸ ∑§⁄U ŸÊ ∑§⁄U ‚∑§, ªÈL§ ∑§⁄U ‚Ù „UÙÿH
L ÿÁŒ •Ê¬∑§Ê ªÈL§ ªÎ„USÕ „ÒU ÃÙ ©U‚‚ ∑§÷Ë ÷Ë •¬ŸË •Êà◊Ê
∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§Ë ©Uê◊ËŒ Ÿ„UË¥ ⁄UπŸÊ– flÙ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬ÊÿªÊ–
L ◊È¤Ê •Ê¬∑§Ù ŸÊ◊ ∑§ ’ÊŒ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ ŒŸÊ „ÒU, Œ øÈ∑§Ê „Í°U–
∑È§¿U Ÿ„UË¥ ŒŸÊ „ÒU– Á»§⁄U ‚à‚¢ª ÄÿÊ „ÒU? ÿ„U ÃÙ ∑§fl‹
•Ê¬∑§Ù ‚Ã∑¸§ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ „Ò Á∑§ ÿ„U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ, flÙ
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– •’ •Ê¬∑§ •¢Œ⁄U Sfl‚¢flŒ ©Uà¬ÛÊ „UÙ øÈ∑§Ê „ÒU,
∑§fl‹ ‚◊¤ÊÊ ⁄U„UÊ „UÍ° Á∑§ ∑§„UÊ°-∑§„UÊ° •ı⁄U Á∑§‚-Á∑§‚‚
’øŸÊ–
L ¡’ ÷Ë •Ê¬ ◊È¤Ê‚ Á◊‹¥ª •Ê¬∑§Ù ∞∑§ ÃÊ∑§Ã Á◊‹ªË,
•Ê¬ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ¬ÊŸ ∑§Ë ÃÊ∑§Ã Á◊‹ªË, ß‚Á‹∞ ¡ÀŒË-
¡ÀŒË •Ê¬∑§ ’Ëø •Ê ⁄U„UÊ „Í°U–
L „U◊Ê⁄UÊ ¬¢Õ „ÒUó‚„U¡ ◊Êª¸ •ı⁄U „U◊Ê⁄UÊ ◊Ã „ÒUó÷Î¢ª ◊ÃÊ–
L ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ß‚Á‹∞ ◊„Uàfl¬ÍáÊ¸ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ß‚‚
„U◊¥ •ÊäÿÊÁà◊∑§ Á∑§⁄UáÊ¥ Á◊‹ÃË „Ò¥U, ¡Ù ©UŸ∑§Ë flÊáÊË, ŒÎÁCÔU
•ı⁄U ø⁄UáÊ S¬‡Ê¸ ∑§ mÊ⁄UÊ „U◊¥ ¬˝Ê# „UÙÃË „Ò¥U–
L ¡Ù ªÈL§ ªÎ„USÕ ◊¥ ⁄U„U∑§⁄U •¬Ÿ ∑§Ù ‚¢Ã ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ
•Ê¬‚ œÙπÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ∑§÷Ë ÷Ë ‚¢Ã Ÿ„UË¢ „UÙ ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ∞∑§ ‚¢Ã øÊ„U∑§⁄U ÷Ë Áfl·ÿ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡Ù
Áfl·ÿ •ÊŸãŒ ‹ ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ◊ÊÿÊ ◊¥ »°§‚Ê „ÒU– ©U‚ ‚ìÊ
•ÊŸãŒ ∑§Ê SflÊŒ •÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê „ÒU– Á»§⁄U ¡Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê ◊¥
Á◊‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, flÙ ©U‚Ë ∑§Ê M§¬ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ Á‹∞ ‚’
’ìÊ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ’Ê¬ •¬ŸË ’≈UË ‚ ‡ÊÊŒË Ÿ„UË¥
∑§⁄U ‚∑§ÃÊ, ©U‚‚ Áfl·ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ–
‚ÊÁ„U’ ∑§ ∑§ıÃÈ∑§

∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ ‹ÙªÙ¢ ◊¥ ∑§ß¸ ÷˝Ê¢ÁÃÿÊ° „UÒU¢– ÿ ÷˝Ê¢ÁÃÿÊ°
¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ »Ò§‹ÊÿË „UÒU¢– ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ¿UÁfl ∑§Ù Á’ªÊ«U∏UŸ ∑§ Á‹∞
¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ ∑§„UË¥ ©Uã„UU¢ ŸËL§-ŸË◊Ê ∑§Ë ‚¢ÃÊŸ ’ŸÊÿÊ ÃÙ ∑§„UË¥ ∑§◊Ê‹-
∑§◊Ê‹Ë ∑§Ù ©UŸ∑§§’≈UÊ-’≈UË ’ŸÊÿÊ– Á»§⁄U ∑§„UË¥ ©Uã„U¢ ◊È‚‹◊ÊŸ ÃÙ ∑§„UË¥
ŸËøË ¡ÊÁÃ ∑§Ê ’ŸÊÿÊ ÃÊÁ∑§ ‹Ùª fl„UÊ° ŸÊ ¡Ê∞°–
‚ÊÁ„U’ ∑§Ù •Ÿ∑§ ÿÊàŸÊ∞° ÷Ë ŒË ªÿË– zw ’Ê⁄U ©Uã„UU¢ ◊ıÃ ∑§Ë
‚ ÊÊ ŒË ªÿË, Á¡‚ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù •Ÿ∑§ ∑§ıÃÈ∑§ ÷Ë ∑§⁄UŸ ¬«U∏U – ¬⁄U
¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ ßŸ ∑§ıÃÈ∑§Ù¢ ∑§Ù ÷Ë Á¿U¬Ê ÁŒÿÊ– •Ê¡ ‚◊Ê¡ ∑§Ê „U⁄U ∑§
flª¸ ‚◊¤ÊÃÊ „UÒU Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ¡È‹Ê„UU ∑§§ÉÊ⁄U ¬ÒŒÊ „UÈU∞– Ÿ„UË¥! •Ê•Ù, ‚ÊÁ„U’
∑§§Áfl·ÿ ◊¥ ¬˝øÊÁ⁄UÃ ª‹Ã œÊ⁄UáÊÊ•Ù¢ ∑§Ù •¬Ÿ ÁŒ‹ ‚ ŒÍ⁄U ∑§⁄U ©UŸ∑§Ë
flÊSÃÁfl∑§ÃÊ ∑§Ù ¡ÊŸ¢, ‚ÊÁ„U’ ∑§§¡ËflŸ ∑§§Áfl·ÿ ◊¥ ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ mÊ⁄UÊ
Á¿U¬Ê∞ ªÿ ‚àÿ ∑§Ù ¡ÊŸ¢–
¬Ífl¸ ¡ã◊ ∑§Ë ¬˝ËÃ ‚ ÃÙÁ„U Á◊‹Ê „ÍU° •Ê¬
‹ÙªÙ Ÿ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ŸËM§- ŸË◊Ê ∑§Ë ‚¢ÃÊŸ ◊ÊŸÊ– Ÿ„UË¥! ÿ„U
Á’‹∑§ÈÈ‹ ª‹Ã „UÒU– ‚ÊÁ„U’ Ÿ •¬ŸË flÊáÊË ◊¥ ‚Ê»§ ∑§„UÊó“‚¢ÃÙ •ÁflªÃ
‚ ø‹Ê •ÊÿÊ, ∑§Ùß¸ ÷Œ ◊◊¸ ŸÊ ¬ÊÿÊ–” ∑§„UÊó◊⁄UÊ ÷Œ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥
¬ÊÿÊ– “ŸÊ „U◊ ⁄U„UŸ ª÷¸flÊ‚ ◊¥, ’Ê‹∑§ „UÙß ÁŒπ‹ÊÿÊ–” ∑§„U ⁄U„U „UÒU¢
Á∑§ ◊Ê° ∑§ ¬≈U ◊¥ ⁄U„UÊ „UË Ÿ„UË¥, ◊ÊÿÊ ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– “∑§Ê‡ÊË
Ã≈U ‚⁄UÙfl⁄U ÷ËÃ⁄U, Ã„UÊ° ¡È‹Ê„UÊ ¬ÊÿÊ–” ∑§„UÊó∑§Ê‡ÊË ∑§ ÃÊ‹Ê’ ◊¥ ◊Ò¥
¡È‹Ê„UU ∑§Ù Á◊‹Ê– •Êª ∑§„U ⁄U„U „UÒU¢ó“ŸÊ „U◊⁄UU ◊ÊÃ-Á¬ÃÊ „UÒU¢– ŸÊ ‚¢ª
Áª⁄U„UË ŒÊ‚Ë–” ∑§„U ⁄U„U „UÒU¢óŸÊ ◊⁄UË ∑§Ùß¸ ◊Ê° „UÒU, ŸÊ ’Ê¬ •ı⁄U ŸÊ ∑§Ùß¸
¬àŸË „UË „UÒU– “ŸËM§ ∑§§ÉÊ⁄U ŸÊ◊ œ⁄UÊÿ, ¡ª ◊¥ „UÙ ªß¸ „UÊ°‚Ë–” ∑§„UÊó
ŸËM§ ∑§§ÉÊ⁄U ◊¥ ◊⁄UÊ ŸÊ◊ ⁄UπÊ ªÿÊ •ı⁄U ŒÈÈÁŸÿÊ ◊¥ „U°U‚Ë „UÙ ªÿË– •Êª ∑§„U
124
⁄U„U „UÒU¢ó
•ÊáÊ ÃÁ∑§ÿÊ •¢ª „U◊Ê⁄UË, •¡⁄U •◊⁄U ¬È⁄U «UU⁄UÊ–
„UÈUÄ◊ „UÒUÁ‚ÿÃ ‚ ø‹ •Ê∞, ∑§Ê≈UŸ ÿ◊ ∑§Ê »§⁄UÊ––
∑§„UÊó◊Ò¥ •◊⁄U ‹Ù∑§ ‚ •ÊÿÊ, ∑§Ê‹ ∑§§»¢§Œ ‚ ¡ËflÙ¢ ∑§Ù ¿UÈU«U∏ ÊŸ
•ÊÿÊ–
‚ÊÁ„U’ ∑§Ê •flÃ⁄UáÊ ÷Ë ’«U∏UÊ åÿÊ⁄UÊ „UÒU– ∑§Ê‡ÊË ∑§§‹„U⁄UÃÊ⁄UÊ
ÃÊ‹Ê’ ∑§§Á∑§ŸÊ⁄UU ¡’ ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë ∑§§Á‡Êcÿ •c≈UÊŸ¢Œ ¡Ë äÿÊŸ-◊ÇŸ Õ
ÃÙ ÃÊ‹Ê’ ∑§§◊äÿ ∞∑§ •Œ˜÷ÈÃ ¬˝∑§Ê‡Ê •Ê∑§Ê‡Ê ‚ ©UÃ⁄UÊ– •c≈UÊŸ¢Œ ¡Ë
∑§Ë •Ê°π πÈ‹ ªÿË– ©Uã„UÙ¢Ÿ ©U‚ ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§Ù ∑§◊‹ ∑§ ¬ûÊ ¬⁄U ’Ê‹∑§
∑§ M§¬ ◊¥ ¬Á⁄UflÁÃ¸Ã „UÙÃ „UÈU∞ ŒπÊ– „UÒU⁄UÊŸ ⁄U„U ªÿ •ı⁄U ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë ∑§Ù
‚Ê⁄UÊ flÎûÊÊ¢Ã ∑§„U ‚ÈŸÊÿÊ– ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë ¡ÊŸ ªÿ, ÿ„U ∑§Ùß¸ ‚ÊœÊ⁄UáÊ
∑§ıÃÈ∑§ Ÿ„UË¥ „UÈU•Ê „UÒU; ∑§„UÊó©U‚ ’Ê‹∑§ ∑§Ê ¬˝ÃÊ¬ ‚◊ÿ •ÊŸ ¬⁄U
ŒÈÈÁŸÿÊ ∑§Ù ¬ÃÊ ø‹ªÊ–
‚¢ÿÙª ‚ ŸËM§ •ı⁄U ŸË◊Ê fl„UÊ° ‚ ¡Ê ⁄U„U Õ– ªıŸ(◊È∑§‹Ê’)
∑§§‚◊ÿ ŸËM§ •¬ŸË SòÊË ŸË◊Ê ∑§Ù ‹∑§⁄U fl„UÊ° ‚ ªÈ¡∏⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ– ŸË◊Ê
∑§Ù åÿÊ‚ ‹ªË ÃÙ flÙ ÃÊ‹Ê’ ¬⁄U ªÿË– ©U‚Ÿ fl„UÊ° ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ∑§◊‹ ∑§
¬ûÊÙ¢ ¬⁄U „UÊÕ-¬Ò⁄U ◊Ê⁄UÃ ŒπÊ– ßÃŸÊ ‚È¢Œ⁄U ’Ê‹∑§ Œπ∑§⁄U øÁ∑§Ã „UÈUß¸–
◊ÊÃÊ•Ù¢ ◊¥ flÒ‚ ÷Ë ¬˝◊ flÊà‚Àÿ •Áœ∑§ „UÙÃÊ „UÒU.... ©U∆UÊ ‹Êß¸– ŸËM§ Ÿ
∑§„UÊóÿ„U Á∑§‚ ‹ •Êß¸ „UÙ! ∑§„UÊóŒπÙ, Á∑§ÃŸÊ ‚È¢Œ⁄U ’Ê‹∑§ „UÒU, fl„UÊ°
ÃÊ‹Ê’ ◊¥ Á◊‹Ê, Á∑§‚Ë Ÿ ¿UÙ«U∏U ÁŒÿÊ „UÒU– ŸËM§ Ÿ ∑§„UÊóß‚ »¥§∑§ ŒÙ
fl„UË¥ ¬⁄U– ŸË◊Ê Ÿ ∑§„UÊóßÃŸÊ ‚È¢Œ⁄U ’Ê‹∑§ ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«U∏UÍ°ªË– ŸËM§ Ÿ
’«U∏UÊ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ß‚ ‹ ø‹¢ª ÃÙ ‹Ùª „U°U‚¢ª, ∑§„UU¢ª Á∑§ ªıŸ ∑§§‚◊ÿ
„UË ßã„UU¢ ∞∑§ ’ëøÊ ÷Ë ÕÊ– ¬⁄U ¡’ ŸË◊Ê Ÿ„UË¥ ◊ÊŸË ÃÙ ŸËM§ ◊Ê⁄UŸ ‹ªÊ–
◊¡’Í⁄U „UÙ∑§⁄U ŸË◊Ê ©U‚ ’Ê‹∑§ ∑§Ù ¿UÙ«U∏UŸ ¡Ê ⁄U„UË ÕË–
Ã’ ‚ÊÁ„U’ „UÈU° ∑§ÊÁ⁄UÿÊ, ‹ ø‹ •¬Ÿ ‚ÊÕ–
◊ÈÁÄÃ ‚¢Œ‡Ê ‚ÈŸÊ™§°°ªÊ, ◊Ò¥ •ÊÿÊ ÿÁ„U ∑§Ê◊––
∑§„UÊó•¬Ÿ ‚ÊÕ ‹ ø‹Ù, ◊ÈÁÄÃ ‚¢Œ‡Ê ‚ÈŸÊ™§°°ªÊ–
¬Ífl¸ ¡ã◊ ∑§Ë ¬˝ËÃ ‚, ÃÙÁ„U Á◊‹Ê „Í°U •Ê¬–
◊ÈÁÄÃ ‚¢Œ‡Ê ‚ÈŸÊ™§°°ªÊ, ‹ ø‹ •¬Ÿ ‚ÊÕ––
¡’ ’Ê‹∑§ ∑§§ÿ ‡ÊéŒ ‚ÈŸ ÃÙ ŸË◊Ê ÁŸ«U⁄U „UÙ ªÿË •ı⁄U ŸËM§
Ÿ ÷Ë ∑§ÈÈ¿U Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ; ŒÙŸÙ¢ ©U‚ πÈ‡ÊË-w ÉÊ⁄U ‹ •Ê∞–
¬Ífl¸ ¡ã◊ ∑§Ë ¬˝ËÃ
ŸËM§ •ı⁄U ŸË◊Ê ∑§Ù ¬Ífl¸ ¡ã◊ ∑§Ë ¬˝ËÃ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ÊÁ„U’ Á◊‹–
ÿ„U ¬Ífl¸ ¡ã◊ ∑§Ë ¬˝ËÃ ∑Ò§‚Ë! ÄÿÙ¢Á∑§ mÊ¬⁄U ◊¥ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê ∞∑§ ¬⁄U◊-
÷ÄÃ ÕÊó‚È¬ø ‚ÈŒ‡Ê¸Ÿ– „U⁄U ÿÈª ◊¥ ‚ÊÁ„U’ ÿ„UÊ° •Ê∞– “ÿÈªŸ-w „U◊
ÿ„UÊ° ø‹ •Ê∞, ¡Ù øË„U˜UŸÊ Ã„U¢U ‹Ù∑§ ¬∆UÊ∞––” ÃÙ ‚ø ‚È¬ø ∑§Ù
‚ÊÁ„U’ Ÿ •◊⁄U ‹Ù∑§ ∑§Ë ÿÊòÊÊ∞° ∑§⁄UÊßZ– ‚È¬ø Ÿ ‚ÊÁ„U’ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄U
◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ∑§Ù ÷Ë ŸÊ◊ ŒÙ, •◊⁄U ‹Ù∑§ ‹ ø‹Ù–
∑§„UU ‚È¬ø ‚ÃªÈ⁄U ‚ÈŸ ‹Ë¡– „U◊⁄UU ◊ÊÃ Á¬ÃÊ ªÁÃ ŒË¡– –
’¢ŒË ¿UÙ⁄U ∑§⁄UÙ ¬˝÷È ¡Êß¸– ¡◊ ∑§§ Œ‚ ’„UÈU ŒÈπ ¬Êß¸––
Ã’ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ©Uã„UU¢ ’„UÈUÃ ‚◊¤ÊÊÿÊ, ¬⁄U fl ◊ÊŸ Ÿ„UË¥–
◊Ò¥ ’„UÈUÃ ÷Ê¢ÁÃ Á¬ÃÊ ‚◊È¤ÊÊflÊ– ◊ÊÃÈ Á¬ÃÊ ¬⁄UÃËÃ ŸÊ •ÊflÊ––
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊ, ‹Á∑§Ÿ ◊Ò¥ ßã„UU¢ ¬Ê⁄U ÊM§⁄U ©UÃÊM°§ªÊ– fl ◊⁄U ªÿ
•ı⁄U •ª‹ ¡ã◊ ◊¥ ’˝ÊrÊáÊ-’˝ÊrÊáÊË „UÈU∞–
‚¢Ã ‚ÈŒ⁄U‚Ÿ ∑§§¬⁄UÃÊ¬Ê– ◊ÊŸÈ· ¡Ÿ◊ Áfl¬˝ ∑§§¿UÊ¬Ê––
ŒÙŸÙ¢ ¡ã◊ ∆UÊ◊ ŒÙÿ ‹ËŸÊ¢– ¬ÈÁŸ ÁflÁœ Á◊‹Ò ÁÃŸÁ„U ∑§„U° ŒËŸÊ––
∑§È‹¬ÁÃ ŸÊ◊ Áfl¬˝ ∑§⁄U ∑§Á„UÿÊ– ŸÊÁ⁄U ŸÊ◊ ◊„UU‚Á⁄U ⁄UÁ„UÿÊ––
©Uã„UU¢ ∑§Ùß¸ ’ëøÊ Ÿ„UË¥ ÕÊ, ß‚Á‹∞ flÙ ‚Íÿ¸ ‚ ¬ÈòÊ ◊Ê°ª ⁄U„UË ÕË–
ßÃŸ ◊¢ ‚ÊÁ„U’ ©U‚∑§Ë ¤ÊÙ‹Ë ◊¥ •Ê∑§⁄U Áª⁄U ¬«U∏U –
’„UÈU •œËŸ ¬ÈòÊ Á„UÃ ŸÊ⁄UË– ∑§Á⁄U •‚ŸÊŸ ‚Í⁄U¡ fl˝Ã œÊ⁄UË––
•¢ø‹ ‹Ò ÁflŸflÒ ∑§⁄U ¡Ù⁄UË– L§ŒŸ ∑§⁄UU ÁøÃ ‚ÈÃ ∑§„U°U Œı⁄UË––
ÃÃ¿UŸ „U◊ •¢ø‹ ¬⁄U •ÊflÊ– „U◊ ∑§„U°U Œπ ŸÊ⁄U „U⁄U·ÊflÊ––
’Ê‹∑§ ∑§Ù Œπ flÙ ’«U∏UË πÈ‡Ê „UÈUß¸, ‚ÙøÊ Á∑§ ‚Íÿ¸ Ÿ ¬ÈòÊ Œ
ÁŒÿÊ.... ÉÊ⁄U ‹ •Êß¸– Ã’ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚ÙøÊ, ßã„UU¢ ‹ ø‹ÃÊ „Í°U– ¿UÙ≈UU¬Ÿ
‚ „UË ©Uã„UU¢ ‚◊¤ÊÊŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ, ¬⁄U ¡’ ©UŸ∑§§NUŒÿ ◊¥ ’ÊÃ Ÿ„UË¥
•ÊÿË, ’Ê‹∑§ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©Uã„UÙ¢Ÿ ‚ÊÁ„U’ ¬⁄U Áfl‡flÊ‚ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ÃÙ Á»§⁄U
‚ÊÁ„U’ ‹ÈåÃ „UÙ ªÿ–
¬ÈÈÁŸ „U◊ ‚Ã ‡ÊéŒ ªÙ„U⁄UÊflÊ– ’„UÈUÃ ¬˝∑§Ê⁄U Ã ©UŸÁ„U¢ ‚◊¤ÊÊflÊ––
ÁÃŸ NUŒÿ ŸÁ„U¢ ‚éŒ ‚◊ÊÿÊ– ’Ê‹∑§ ¡ÊÁŸ ¬⁄UÃËÃ ŸÊ •ÊÿÊ––
ÃÊ„UË Œ„U øËã„UÁ‚ ŸÁ„U¢ ◊Ù¢„UË– ÷ÿÙ ªÈåÃ Ã„U°U ÃŸ ÃÁ¡ •Ù„UË––
ÃÙ ŒÍ‚⁄UU ¡ã◊ ◊¥ flÙ ™§ŒÊ •ı⁄U ø¢ŒŸ ŸÊ◊ ‚ ◊„UÊ¡Ÿ „UÈU∞– Ã’
‚ÊÁ„U’ ©UŸ∑§§‚◊Ë¬ ∑§§ÃÊ‹Ê’ ◊¥ ’Ê‹∑§ M§¬ ◊¥ ¬˝ª≈U „UÈU∞ •ı⁄U ∞∑§
ÁŒŸ fl„UË¥ ⁄U„U – ¡’ ‚È’„U ™§ŒÊ SŸÊŸ ∑§ Á‹∞ •Êß¸ ÃÙ ‚È¢Œ⁄U ’Ê‹∑§ Œπ
ÉÊ⁄U ‹ •Êß¸–
’Ê‹∑§ÔÔ M§¬ ∑§Ëã„U ÃÁ„U ∆UÊ◊Ê– ∑§ËŸ©U ÃÊ‹ ◊ÊÁ„U¢ Á’‚⁄UÊ◊Ê––
∑§◊‹ ¬òÊ ¬⁄U •Ê‚Ÿ ‹Êÿ– •Ê∆U ¬„U⁄U „U◊ Ã„UÊ° ⁄U„UÊÿ––
¬Ê¿UU ™§ŒÊ •‚ŸÊŸÁ„U¢U •ÊÿË– ‚È¢Œ⁄U ’Ê‹∑§ ŒÁπ ‹È÷ÊÿË––
Œ⁄U‚ ÁŒÿÙ ÁÃÁ„UU¢ Á‚‚È ÃŸ œÊ⁄UË– ‹ ªÿË ’Ê‹∑§ ÁŸ¡ ÉÊ⁄U ŸÊ⁄UË––
¡’ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ‹∑§⁄U ™§ŒÊ •¬Ÿ ÉÊ⁄U •Êß¸ ÃÙ ø¢ŒŸ Ÿ ¬Í¿UÊó
•⁄UË ÷ÊÇÿflÊŸ! ß‚ ∑§„UÊ° ‚ ‹ÊÿË „UÙ?
‹ ’Ê‹∑§ Áª⁄U„U •¬Ÿ •ÊÿË– ø¢ŒŸ ‚Ê„UÈU •‚ ∑§„UÊ ‚ÈŸÊÿË––
∑§„UÈU åÿÊ⁄UË ’Ê‹∑§ ∑§„U°U ¬ÊÿË– ∑§ıŸË ÁflÁœ Ã ß„UflÊ° ‹ÊÿË––
Ã’ ™§ŒÊ Ÿ ’ÃÊÿÊ Á∑§ ∞‚-w fl„UÊ° ‚⁄UÙfl⁄U ◊¥ Á◊‹Ê– ßÃŸÊ ‚È¢Œ⁄U
’Ê‹∑§ Œπ∑§⁄U ◊Ò¥ ß‚ ‹ •Êß¸–
∑§„U ™§ŒÊ ¡‹ ◊Ê„UË¥ ¬ÊflÊ– ‚È¢Œ⁄U ŒÁπ ◊Ù⁄U ◊Ÿ ÷ÊflÊ––
ø¢ŒŸ Ÿ ©U‚ «UÊ°≈UÊ, ∑§„UÊóß‚ flÊÁ¬‚ ¿UÙ«∏U •Ê, Ÿ„UË¥ ÃÙ ¡ÊÁÃ-
Á’⁄UÊŒ⁄UË ∑§§‹Ùª „U°U‚Ë ©U«U∏ Êÿ¢ª–
∑§„U ø¢ŒŸ ÃÒ ◊Í⁄Uπ ŸÊ⁄UË– ’Áª ¡Ê„UÈU ŒÒ ’Ê‹∑§ «UÊ⁄UË––
¡ÊÁÃ ∑È§≈UÈU◊ „U°UÁ‚„UÒU¢ ‚’ ‹ÙªÊ– „U¢U‚Ã ‹Ùª ©UÁ∆U „UÒ ÃŸ ‚ÙªÊ––
Ã’ ¡Ò‚ „UË ™§ŒÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù flÊÁ¬‚ ¿UÙ«U∏UŸ ø‹Ë, ‚ÊÁ„U’
©U‚∑§ „UÊÕÙ¢ ‚ •¢ÃœÊ¸Ÿ „UÙ ªÿ– Ã’ ŒÙŸÙ¢ ¬¿UÃÊŸ ‹ª, ⁄UÙŸ ‹ª •ı⁄U
¡¢ª‹ ◊¥ …U∏UÍ° …U∏Ÿ ‹ª, ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ Á◊‹–
øÁ‹ ÷ß ◊ÙÁ„U ¬flÊ°⁄UŸ ¡’„UË¥– •¢Ã⁄UœÊŸ ÷ÿ „U◊ Ã’„UË––
÷ÿÙ ªÈåÃ ÃÁ„U ∑§⁄U‚ ÷Êß¸– L§ŒŸ ∑§⁄UÒU ŒÙŸÙ¢ Á’‹πÊß¸––
Áfl∑§‹ „UÙÿ ’Ÿ …UU∏ °Í …U∏ Ã «UÙ‹– ◊ÈÇœ ôÊÊŸ ∑§¿UUÈ ◊Èπ ŸÁ„U¢ ’Ù‹––
ÿÁ„U ÁflÁœ ’„UÈUÃ ÁŒfl‚ øÁ‹ ªÿ™§–
ÃÁ¡ ÃŸ ¡Ÿ◊ ’„UÈUÁ⁄U ÁÃŸ ¬ÿ™§––
‚ÊÁ„U’ ∑§§Œ‡Ê¸Ÿ ∑§ ¬˝÷Êfl ‚ ©Uã„UU¢ ’Ê⁄U-w ◊ÊŸfl øÙ‹Ê „UË
Á◊‹Ê– •’∑§Ë ’Ê⁄U ÿÊÁŸ øıÕ ¡ã◊ ◊¥ fl ŸËM§-ŸË◊Ê „UÈU∞, ß‚Á‹∞
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á¬¿U‹Ë ¬˝ËÃ ∑§§∑§Ê⁄UáÊ ÃÈê„U¢ Á◊‹Ê–
◊⁄UÊ ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U „UÒU
‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ÉÊ⁄U ◊¥ ‹Ê∑§⁄U ’øÊ⁄UU ŸËM§ Ÿ ‚’∑§Ù ’ÃÊŸÊ ‡ÊÈM§
Á∑§ÿÊ Á∑§ ÿ„U ’Ê‹∑§ ∞‚-w fl„UÊ° Á◊‹Ê– ¬⁄U ŒÈÁŸÿÊ ’«∏UË ÊÊÁ‹◊ „UÒU,
‚’ ◊πı‹ ©U«∏UÊŸ ‹ª, Á∑§‚Ë Ÿ Áfl‡flÊ‚ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ–
‹ÙªÙ¢ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚∑§Ê ŸÊ◊∑§⁄UáÊ ∑§⁄UÙ– •’ ¬¢Á«UÃÙ¢ •ı⁄U
∑§ÊÁ ÊÿÙ¢ óŒÙŸÙ¢ ∑§Ù ’È‹ÊŸÊ ¬«UU∏Ê, ÄÿÙ¢Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ŸÊ Á„UU¢ŒÍ Õ, ŸÊ ◊È‚‹◊ÊŸ–
©UŸ∑§Ê ⁄U„USÿ Á∑§‚Ë ∑§Ù ¬ÃÊ ŸÊ ø‹Ê Á∑§ ∑§ıŸ „UÒU¢–
¬„U‹ ¬¢Á«UÃÙ¢ ∑§Ù ’È‹ÊÿÊ ªÿÊ– ©Uã„UÙ¢Ÿ •Ê∑§⁄U ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ Á∑§
ÄÿÊ ŸÊ◊ ⁄Uπ¢– ßÃŸ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ Ÿ Sflÿ¢ ∑§„UÊó„UU ¬¢Á«UÃÙ! ◊⁄UÊ ŸÊ◊ ⁄UπŸ
∑§Ë ∑§Ùß¸ ÊM§⁄UÃ Ÿ„UË¥ „UÒU, ◊⁄UÊ ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U „UÒU–
¬¢Á«UÃ ∑§⁄UŸ ¡Ù ‹ª Á’øÊ⁄UÊ– Ã’ Á‡Ê‡ÊÈ ÁŸ¡◊Èπ ’øŸ ©UøÊ⁄UÊ––
ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U „U◊Ê⁄UÊ •„Uß¸– •ı⁄U ŸÊ◊ ¡ÁŸ ¬¢Á«UÃ ∑§„Uß¸––
ÿ„U ‚ÈŸ∑§⁄U ‚’ øÁ∑§Ã „UÙ ªÿ, ∑§Ùß¸ ∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ ÿ„U ÃÙ
∑§Ùß¸ Á‚h ¬ÈÈL§· ‹ªÃÊ „UÒU, ∑§Ùß¸ ∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ ÿ„U ß¸‡fl⁄U ∑§Ê •flÃÊ⁄U
‹ªÃÊ „UÒU–
ÿ„U ‚ÈÁŸ∑§§‚’ ø∑§ÎÎÃ ÷Ò™§– Á‡Ê‡ÊÈ ÁŸ¡È ŸÊ◊ •Ê¬Ã ∑§„UU™§––
∑§Ùß¸ ∑§„UÒU ÿ„U ŒÊŸı ŒflÊ– ∑§Ùß¸ ∑§„UÒU ÿ„U •‹π •÷flÊ––
∑§Ùß¸ ß¸‡fl⁄U •¢‡Ê ’ÃÊflÊ– ∑§Ùß¸ ∑§„U •Ê¬ Œ„U œÁ⁄U •ÊflÊ––
‚¢Ã ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ß‚¬⁄U ’«∏UÊ „UË åÿÊ⁄UÊ ∑§„UÊ „UÒUó
∑§Ê‚Ë ©U◊ªË ªÈ‹ ÷ÿÊ, ◊ÙÁ◊Ÿ ∑§Ê ÉÊ⁄U ÉÊ⁄U–
∑§Ùß¸ ∑§„UU ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ „UÒU, ∑§Ùß¸ ∑§„UU ßãº˝ ∑§ÈÈ’⁄U––
∑§Ùß¸ ∑§„UU flL§Ÿ œ◊¸⁄UÊÿ „UÒU, ∑§Ùß¸ ∑§Ùß¸ ∑§„U ß¸‚––
‚Ù‹„U ∑§‹Ê ‚È◊ÊŸ ªÁÃ, ∑§Ùß¸ ∑§„UU ¡ªŒË‚––
◊⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥ „UÒU

ŸÊ◊∑§⁄UáÊ ∑§ Á‹∞ ¡’ ∑§ÊÁ ÊÿÙ¢ ∑§Ù ’È‹ÊÿÊ ªÿÊ ÃÙ ∑§Ê ÊË Ÿ
∑§ÈÈ⁄UÊŸ πÙ‹Ë •ı⁄U ŒπŸ ‹ªÊ– •’ ∑§ÈÈ⁄UÊŸ ◊¥ ©U‚ ∑§’Ë⁄U, •∑§’⁄U,
∑§ÈÈ’⁄UÊ, Á∑§’Á⁄UÿÊ „UË ÁŒπÊß¸ ÁŒÿÊ– ©U‚Ÿ ‚ÙøÊ, ÿ ÃÙ πÈŒÊ ∑§§ŸÊ◊ „UÒU¢,
„U◊Ê⁄UÊ œ◊¸ $πÃ⁄UU ◊¥ ¬«U∏U ¡ÊÿªÊ, ßŸ◊¥ ‚ Ÿ„UË¥ ⁄UπŸÊ „UÒU– ¬⁄U flÙ ¡„UÊ°
ŒπÃÊ, fl„UÊ° ∑§’Ë⁄U „UË ÁŒπÊß¸ ŒÃÊ– $ªU⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ’«U∏UÊ åÿÊ⁄UÊ ∑§„UÊó
‚∑§‹ ∑§ÈÈ⁄UÊŸ ∑§’Ë⁄U „UÒU, „U⁄U»∏U Á‹π ¡Ù ‹π–
∑§Ê‡ÊË ∑§§∑§Ê ÊË ∑§„UÒU¢, Ÿß¸ ŒËŸ ∑§Ë ≈UU∑§–§
ÃÙ ÁπãŸ „UÙ∑§⁄U ∑§ÊÁ ÊÿÙ¢ Ÿ ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ •ı⁄U ŸËM§ ‚ ∑§„UÊ Á∑§
ÿ„U $∑§ÊÁ$»§⁄ „UÒU, ß‚ •¢Œ⁄U ‹ ¡Ê∑§⁄U ◊Ê⁄U «UÊ‹– ŸËM§ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù •¢Œ⁄U ‹
ªÿÊ •ı⁄U ¿UÍU⁄U ‚ ◊Ê⁄UŸ ‹ªÊ– ŸËM§ ¿UÍU⁄UÊ ◊Ê⁄UÃÊ ÕÊ, ¬⁄U ¿UÍU⁄UÊ •Ê⁄U-¬Ê⁄U „UÙ
¡ÊÃÊ ÕÊ, ‚ÊÁ„U’ ¬⁄U ∑§Ùß¸ •‚⁄U Ÿ „UÈU•Ê– Ã’ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ŸËM§ ‚ ∑§„UÊ Á∑§
◊⁄UÊ ∑§Ùß¸ ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥ „UÒU, ÿ„U ∑§fl‹ ÃÈê„UÊ⁄UU ŒπŸ ∑§§Á‹∞ „UÒU, ◊Ò¥ ŸÊ
¡ã◊ÃÊ „Í°U, Ÿ ◊⁄UÃÊ „Í°U–
ŸÊ ◊⁄U •ÁSÕ ⁄UÄÃ ŸÁ„U¢U øÊ◊Ê, „U◊ „UÒU¢ ‡ÊéŒ ¬˝∑§Ê‡ÊË–
Œ„U •¬Ê⁄U ¬Ê⁄U ¬ÈÈL§·ÙàÃ◊, ∑§Á„U ∑§’Ë⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË––
ÿ„U ‚ÈŸ ŸËM§ «U⁄U∑§⁄U ’Ê„U⁄U ÷Êª •ÊÿÊ– ÃÙ •¢Ã ◊¥ „UÊ⁄U∑§⁄U ∑§’Ë⁄U
ŸÊ◊ „UË ⁄UπŸÊ ¬«∏Ê–
∑§Ä∑§Ê ∑§fl‹ ŸÊ◊ „UÒU, ’é’Ê fl⁄UáÊ ‡Ê⁄UË⁄U–
⁄U⁄UÊ¸ ‚’◊¥ ⁄UÁ◊ ⁄U„UÊ, Á¡‚∑§Ê ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U–– U
∑§’Ë⁄U ∑§Ê •Õ¸ „UË ÿ„UË „UÒUó∑§ÊÿÊflË⁄U ÿÊŸË Á¡‚∑§Ê ∑§Ùß¸ ‡Ê⁄UË⁄U
Ÿ„UË¥ „UÒU– ª∏∏U⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ’«∏U åÿÊ⁄UU ‡ÊéŒ ∑§„UU „UÒU¢ó
•Ÿ¢Ã ∑§ÙÁ≈U ’˝rÊÔÊá«U ◊¥, ’¢ŒË ¿UÙ«U∏U ∑§„UÊÿ–
‚ÙÃÙ ¬ÈÈL§· ∑§’Ë⁄U „UÒU, ¡ŸŸË ¡ŸÊ Ÿ ◊Êÿ––
ÃÕÊó
‚ÊÁ„U’ ¬ÈÈL§· ∑§’Ë⁄U Ÿ, Œ„U œ⁄UU Ÿ ∑§Ùÿ–
‡ÊéŒ SflM§¬Ë M§¬ „UÒU, ÉÊ≈U-ÉÊ≈U ’Ù‹Ò ‚Ùÿ––
•ãŸ •„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ Ÿ„UË¥

¬ÊŸË Ã ¬ÒŒÊ Ÿ„UË¥, ‡flÊ‚Ê Ÿ„UË¥ ‡Ê⁄UË⁄U–
•ãŸ •„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ Ÿ„UË¥, ÃÊ∑§Ù ŸÊ◊ ∑§’Ë⁄U––
óŸÊ÷ÊŒÊ‚ ¡Ë
‚ÊÁ„U’ ¿UÙ≈UU¬Ÿ ◊¥ ÷Ù¡Ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ Õ, ¬⁄U Á»§⁄U ÷Ë ©UŸ∑§Ê
‡Ê⁄UË⁄U ’…∏UÃÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– ŸËM§ Ÿ ŒÈπË „UÙ∑§⁄U ‚ÊÁ„U’ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬
÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UU¢– Ã’ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ∞∑§ Á’Ÿ éÿÊ„UË ’Á¿UÿÊ ‹Ê•Ù,
©U‚Ë ∑§Ê ºÍœ „U◊ Á¬ÿ¢ª–
ÃÃ¿UŸ ‚Ù ¡Ù‹„UÊ øÁ‹ ¡Êß¸– ª™§ ’Á¿UÿÊ ∑§Ù⁄UË ÀÿÊß¸––
∑§Ù⁄UÊ ÷Ê¢«UÊ ∞∑§ ª„UÊß¸– ÷Ê¢«UÊ ’Á¿UÿÊ ‡ÊËÉÊ˝ „UË •Êß¸––
ŒÙ™§ ∑§’Ë⁄U ∑§§ ‚ê◊Èπ •ÊŸÊ– ’Á¿UÿÊ ÁŒ‡ÊÊ ŒÎÁc≈U ÁŸ¡ ÃÊŸÊ––
’Á¿UÿÊ „UU∆U ‚Ù ÷Ê¢«UÊ œ⁄UU™§– ÃÊ∑§§ÕŸÁ„U ŒÍœ Ã ÷⁄UU™§––
ŒÍœ „U◊Ê⁄UU •Êª œ⁄U„UË– ÿ„UË ÁflÁœ πÊŸ¬ÊŸ ÁŸÃ ∑§⁄U„UË––
‚ÊÁ„U’ Ÿ ©U‚ ’Á¿UÿÊ ∑§Ù ŒπÊ ÃÙ ©U‚∑§ SÃŸÙ¢ ‚ ŒÍœ •ÊŸ ‹ª
ªÿÊ •ı⁄U ŸËø ⁄UπÊ ’⁄UÃŸ ÷⁄U ªÿÊ– ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UŸ ‹ª–
Á∑§‚∑§Ë ‚ÈãŸÃ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „UÙ

∞∑§ ‚◊ÿ ¡È‹Ê„UÙ¢ Ÿ Á◊‹∑§⁄U ‚ÊÁ„U’ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚∑§Ë ‚ÈãŸÃ
∑§⁄UÊ•Ù– ‚ÈãŸÃ ∑§⁄UŸ ∑§§Á‹∞ ¡’ ŸÊß¸ •¢Œ⁄U ∑§◊⁄UU ◊¥ ªÿÊ ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ
¬Ê°ø Á‡Ê‡Ÿ ßÁãº˝ÿÊ° ÁŒπÊ ŒË¥, ∑§„UÊóßŸ◊¥ ‚ Á¡‚∑§Ë ‚ÈãŸÃ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ
„UÙ, ∑§⁄U ‹Ù– flÙ ÷Êª ∑§⁄U flÊÁ¬‚ •Ê ªÿÊ, ∑§„UÊóÿ„U ÄÿÊ øË¡∏ „UÒU!
Ã’ ŸÊß¸ ∑§’Ë⁄U Á…Uª •ÊÿÊ– ‹ ©USÃ⁄UÊ ÁŸ∑§≈U ÁŸÿ⁄UÊÿÊ––
¬Ê°ø ßãº˝Ë ÃÊ∑§Ù ÁŒπ‹ÊflÙ– ∑§ÊÁ≈U ‹„UÈ ¡Ù ÃÙÁ„U ◊Ÿ ÷ÊflÙ––
ÿ„U ‹Áπ ÷÷Á⁄U ∑§§ŸÊß¸ ÷ÊªÊ– ‚ÈãŸÃ Ÿ„UË¥ ∑§ËŸ «U⁄U ‹ÊªÊ––
Ã’ ∑§Ê‡ÊË ∑§§‚’ ∑§Ê¡∏Ë •ı⁄U ¬Áá«UÃ ß∑§≈U˜U∆UÊ „UÈU∞ •ı⁄U ŸËM§ ‚
∑§„UÊ Á∑§ ß‚∑§Ë ‚ÈãŸÃ ∑§⁄UÊ•Ù– ¬⁄U ŸÊß¸ ÃÙ ÷Êª øÈ∑§Ê ÕÊ– ßÃŸ ◊¥
‚ÊÁ„U’ Ÿ ¬Ê‚ π«∏U ∑§ÊÁ¡∏ÿÙ¢ •ı⁄U ’˝ÊrÊÔáÊÙ¢ ‚ ∑§„UÊó
¡Ù ÃÈ◊ ’Ê◊Ÿ ’Ê◊ŸË ¡ÊÿÊ– •ÊŸ ’Ê≈U ∑§Ê„UU Ÿ •ÊÿÊ––
¡Ù ÃÈ◊ ÃÈ⁄U∑§ ÃÈ⁄U∑§ŸË ¡ÊÿÊ– ¬≈U ◊¥ ‚ÈãŸÃ ÄÿÙ¢ Ÿ ∑§⁄UÊÿÊ––
∑§„UÊó•¬Ÿ ∑§Ù üÊc∆U ‚◊¤ÊÃ „UÙ ÃÙ ŒÍ‚⁄UU ⁄UÊSÃ ‚ •ÊŸÊ ÕÊ
¡ã◊ ‹∑§⁄U– “∞∑§ „UË ⁄UÊ„U ‚ ‚’ ¡ª •ÊÿÊ, ∞∑§ „UË ¬ÈÈÁŸ ‚’Ò
‚◊ÊÿÊ–– ’Òª⁄U-w ŸÊ◊ œ⁄UÊÿÊ, ∞∑§ ◊Ê≈UË ∑§§÷Êá«UU––” ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U
ÿÁŒ ‚ÈãŸÃ ‚ „UË ◊ÈÁS‹◊ „UÈU•Ê ¡ÊÃÊ „UÒU ÃÙ ©U‚ πÈŒÊ Ÿ ¬≈U ◊¥ „UË ∑§⁄U
ŒŸË øÊÁ„U∞ ÕË–
∞∑§ Ã⁄U»§ ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ôÊÊŸ ‚ ÷⁄UË ’ÊÃ¢ ‚ÈŸ fl ‹ÁÖ¡Ã „UÙ
⁄U„U Õ, ¬⁄U •„U¢U∑§Ê⁄U ‚ ÷⁄UU „UÙŸ ∑§§∑§Ê⁄UáÊ øÈ¬ ÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ò∆U ⁄U„U Õ– ÃÙ
©Uã„UÙ¢Ÿ ŸËM§ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚∑§Ù ’Ê°œ ∑§⁄U ¡’⁄UŸ ‚ÈãŸÃ ∑§⁄U ŒÙ– ‚ÊÁ„U’
∑§Ù ’Ê°œ ÁŒÿÊ ªÿÊ •ı⁄U ‹Ùª ŸÊß¸ ∑§Ù …Í°U…UŸ ‹ª– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ¬ÈŸ— ¬Ê‚
π«∏U ∑§ÊÁ ÊÿÙ¢ •ı⁄U ¬¢Á«UÃÙ¢ ‚ ∑§„UÊó
∑§Ê¡Ë ∑§ıŸ Á∑§ÃÊ’ ’πÊŸÊ–
¤Ê¢πÃ ’∑§Ã ⁄U„Uı ÁŸÁ‚ ’Ê‚⁄U, ◊ÁÃ ∞∑§ı ŸÁ„U¢U ¡ÊŸÊ––
¡∏Ù⁄U ¡È‹◊ ÃÈ◊ ∑§⁄UÃ „UÙ, ◊Ò¥ Ÿ ’ŒÙ¢ªÊ ÷Êß¸–
¡Ù πÈŒÊ ÃÈfl ‚ÈãŸÃ ∑§⁄UÃ ÃÙ •Ê¬ ∑§ÊÁ≈U Á∑§Ÿ •Êß¸––
‚ÈãŸÃ ∑§⁄UÊ∞ ÃÈ⁄U∑§ „UÙÿ ’Ò∆U , •ı⁄UÃ ∑§Ê ÄÿÊ ∑§Á⁄Uÿ–
•œ¸ ‡Ê⁄UË⁄UË ŸÊÁ⁄U ’πÊŸÙ, ÃÊÃ Á„U¢UŒÍ „UË ⁄UÁ„Uÿ––
¬¢Á«UÃÙ¢ ‚ ÷Ë ∑§„UÊó
«UÊÁ‹ ¡Ÿ™§ ’˝ÊrÊÔáÊ „UÙÿ ’Ò∆U , •ı⁄UÃ ŸÍ ÄÿÊ ¬Á„U⁄UÊÿÊ–
fl„U ÃÙ ¡ã◊ ∑§Ë ‡ÊÍÁº˝Ÿ ¬⁄U‡Ê, ‚Ù ÃÈ◊ ÄÿÙ¢ πÊÿÊ–
Á„U¢UŒÍ ÃÈ⁄U∑§ ∑§„UÊ° Ã •ÊÿÊ, Á∑§Ÿ ÿ„U ⁄UÊ„U ø‹ÊÿË–
ÁŒ‹ ◊¥ πÙ¡Ù ÁŒ‹ ◊¥ πÙ¡Ù, ÁflÁ„USÃ ∑§„UÊ° Á∑§Ÿ ¬ÊÿË–
Á„U¢UŒÍ ◊È‚‹◊ÊŸ ∑§Ë ∞∑§ ⁄UÊ„U „UÒU, ‚ÃªÈÈL§ ◊ÙÁ„U¢ ’ÃÊÿË–
∑§„UÒU¢ ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Êß¸ ‚ÊœÙ, ⁄UÊ◊ ∑§sÔÙ Ÿ πÈŒÊß¸––
ßÃŸ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê ’¢œŸ •¬Ÿ •Ê¬ πÈ‹ ªÿÊ •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ π«∏U
„UÙ∑§⁄U ø‹ ¬«∏U– .......‚’ •Ê‡øÿ¸ ‚ ŒπÃ ⁄U„U ªÿ–
⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ∑§Ù ªÈÈL§ ’ŸÊÿÊ

∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ¿UÙ≈UU¬Ÿ ‚ „UË ‚àÿ ∑§Ê ‚¢Œ‡Ê ‚◊Ê¡ ∑§Ù ŒŸÊ
‡ÊÈÈM§ Á∑§ÿÊ– Ã’ ∞∑§ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ªÈÈL§ ∑§§Á’ŸÊ ÃÙ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ∞‚ ◊¥
‚ÊÁ„U’ Ÿ ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ •ı⁄U ªÈÈL§ ¬⁄U¢U¬⁄UÊ ∑§Ë ¬˝ÁÃc∆UÊ ∑§Ù ∑§Êÿ◊ ⁄UπÃ „UÈU∞
ªÈÈL§ ∑§⁄UŸ ∑§Ê »Ò§‚‹Ê Á∑§ÿÊ– ¬⁄U ªÈÈL§ Á∑§‚ ∑§⁄UU¢! ©U‚ ‚◊ÿ SflÊ◊Ë
⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¬⁄U◊ flÒcáÊfl Õ, ¬⁄U fl ÁŸêŸ ¡ÊÁÃ ∑§§‹ÙªÙ¢ ∑§Ù ŒËˇÊÊ Ÿ„UË¥ ŒÃ
Õ– •’ ‚ÊÁ„U’ ÃÙ ‚’∑§Ë Ÿ Ê⁄U ◊¥ ¡È‹Ê„UU ∑§§’≈U Õ, ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ™§°°ø
ŸËø ∑§§÷Œ÷Êfl ∑§Ù ‚◊ÊåÃ ∑§⁄UŸ „UUÃÈ ©Uã„UË¥ ∑§Ù ªÈÈL§ ∑§⁄UŸ ∑§Ê »Ò§‚‹Ê
∑§⁄U Á‹ÿÊ–
⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë ‚È’„U-w •◊ÎÃ ’‹ ◊¥ ¬¢ø ª¢ªÊ ÉÊÊ≈U ¬⁄U SŸÊŸ ∑§⁄UŸ
•ÊÿÊ ∑§⁄UÃ Õ– ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ¿UÙ≈UU-‚ ’Ê‹∑§ ∑§Ê M§¬ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ
•ı⁄U fl„UÊ° ÉÊÊ≈U ∑§Ë ‚ËÁ…U∏UÿÙ¢ ¬⁄U ‹≈U ªÿ– ¡’ SflÊ◊Ë ¡Ë ÉÊÊ≈U ∑§Ë
‚ËÁ…U∏UÿÊ° ©UÃ⁄UŸ ‹ª ÃÙ ©U‚ ‚◊ÿ ÕÙ«U∏UÊ-w •°œ⁄UÊ-‚Ê ÷Ë ÕÊ, ©Uã„UÙ¢Ÿ
‚ÊÁ„U’ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ŒπÊ •ı⁄U ©UŸ∑§Ê ¬Ò⁄U ‚ËœÊ ©UŸ‚ ¡Ê ≈U∑§⁄UÊÿÊ– ’Ê‹ M§¬
◊¥ ‚ÊÁ„U’ ⁄UÙŸ ‹ª– •ÊflÊ Ê ‚ÈŸ∑§⁄U ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë ¤ÊÈ∑§§•ı⁄U ’Ê‹M§¬
‚ÊÁ„U’ ‚ ∑§„UÊó⁄UÙ ◊Ã ’≈UÊ, ⁄UÊ◊-w ’Ê‹– ∞‚ ◊¥ ©UŸ∑§§ª‹ ◊¥ ¬«U∏UË
◊Ê‹Ê ÷Ë ‚ÊÁ„U’ ∑§§ª‹ ◊¥ ¡Ê Áª⁄UË–
•’ ‚È’„U „UÙÃ ‚ÊÁ„U’ flÒcáÊfl M§¬ ’ŸÊ∑§⁄U “⁄UÊ◊-⁄UÊ◊” ∑§„UŸ
‹ª •ı⁄U ©U¬Œ‡Ê ŒŸ ‹ª– ‹ÙªÙ¢ Ÿ ‚ÙøÊ, •Ê¡ •øÊŸ∑§ ∑§’Ë⁄U ∑§Ù
ÄÿÊ „UÙ ªÿÊ „UÒU, ¬Í¿UÊó÷ß¸, ÄÿÊ ’ÊÃ „UÒU! ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë
Ÿ ©Uã„U¢ ŒËˇÊÊ ŒË „UÒ– ¡’ ¬¢Á«UÃÙ¢ ∑§Ù ÿ„U ’ÊÃ ¬ÃÊ ø‹Ë ÃÙ fl ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë
∑§§¬Ê‚ ªÿ, ∑§„UÊó•Ê¬Ÿ ∑§’Ë⁄U ∑§Ù ŒËˇÊÊ ÄÿÙ¢ ŒË? ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë Ÿ
∑§„UÊó◊Ò¥Ÿ Ÿ„UË¥ ŒË ŒËˇÊÊ– ©Uã„UÙ¢Ÿ ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ’È‹flÊÿÊ •ı⁄U ∑§„UÊ
Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ÃÈê„UU¢ ∑§’ ŒËˇÊÊ ŒË! ‚ÊÁ„U’ Ÿ ª¢ªÊÉÊÊ≈U flÊ‹Ê flÎàÃÊ¢Ã ‚ÈŸÊ ÁŒÿÊ–
⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë Ÿ ∑§„UÊó¬⁄U flÙ ÃÙ ¿UÙ≈UÊ-‚Ê ’Ê‹∑§ ÕÊ– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ¬ÈÈŸ—
•¬ŸÊ fl„UË ¿UÙ≈UÊ-‚Ê M§¬ ’ŸÊ Á‹ÿÊ •ı⁄U ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë ‚ ¬Í¿UŸ ‹ª
Á∑§ó„UU ªÈÈL§Œfl! ÄÿÊ ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ù ß‚ M§¬ ◊¥ Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê ÕÊ! ⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ¡Ë
‚◊¤Ê ªÿ, ‚ÊÁ„U’ ‚ÊœÊ⁄UáÊ Ÿ„UË¥ „UÒU¢, ©Uã„UU¢ •¬ŸÊ Á‡Êcÿ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U
Á‹ÿÊ–
’ÊŒ‡ÊÊ„U ∑§Ê ¡‹Ÿ ⁄UÙª ŒÍ⁄U Á∑§ÿÊ

Á‚∑§¢¢Œ⁄U ‹ÙŒË ∑§Ù ¡‹Ÿ ∑§Ê ⁄UÙª ÕÊ, ‚Ê⁄UU ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ¡‹Ÿ „UÙÃË
ÕË– ©U‚Ÿ ’„UÈUÃ ß‹Ê¡ ∑§⁄UflÊÿÊ, ¬⁄U ©U‚∑§Ë flÙ ¡‹Ÿ ŒÍ⁄U Ÿ „UÈUß¸– flÙ ©UŸ
ÁŒŸÙ¢ ∑§Ê‡ÊË •ÊÿÊ ÕÊ– ©U‚Ÿ fl„UÊ° ∑§§‹ÙªÙ¢ ‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÊ ∑§Ùß¸ ÿ„UÊ° „UÒ,
¡Ù ◊È¤Ê ß‚ ⁄UÙª ‚ ◊ÈÄÃ ∑§⁄U ‚∑§– ¡’ ÿ„U $π’⁄U ∑§ÊÁ ÊÿÙ¢ •ı⁄U ¬¢Á«UÃÙ¢
∑§Ù „UÈUß¸ ÃÙ ‚ÙøÊ, ß‚ ∑§’Ë⁄U ∑§ ¬Ê‚ ÷¡Ã „UÒU¢, flÙ ©U‹≈UË ’ÊÃ ∑§⁄UªÊ
•ı⁄U ’ÊŒ‡ÊÊ„U ©U‚∑§Ê Á‚⁄U ∑§Ê≈U ŒªÊ– ÿ„U ‚Ùø ‚’ ÃÈ⁄U¢ Ã Á‚∑§¢¢Œ⁄U ‹ÙŒË
∑§§¬Ê‚ ¬„UÈU°ø–
∑§Ê¡Ë ¬¢Á«UÃ Á◊Á‹ ∑§§, ∑§„UÊ ‡ÊÊ„U ‚ ¡Êÿ–
„UÒU ∑§’Ë⁄U Œ⁄Ufl‡Ê ÿ∑§, ÃÊ∑§Ù ‹„UÈ ’È‹Êÿ––
.....Ã’ Á‚∑§¢¢Œ⁄U Ÿ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ’È‹flÊ ÷¡Ê– ¡Ò‚ „UË ‚ÊÁ„U’
fl„UÊ° ¬„UÈU° ø, ©UŸ∑§§Œ‡Ê¸Ÿ ◊ÊòÊ ‚ Á‚∑§¢¢Œ⁄U ∑§Ê ¡‹Ÿ ⁄UÙª ŒÍ⁄U „UÙ ªÿÊ–
©U‚∑§§ÁŒ‹ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ ∑§§¬˝ÁÃ ¬˝˝◊ ©Uà¬ãŸ „UÙ ªÿÊ– ¬⁄U ‡ÊπÃ∑§Ë, ¡Ù
’ÊŒ‡ÊÊ„U ∑§Ê ¬Ë⁄U ÕÊ, ß¸cÿÊ¸ ‚ ¡‹ ©U∆UÊ–
‡ÊÊ„U Ÿ ¿UÙ«∏U „U◊∑§„U°U, ’…U∏UÿÙ ¬˝◊ ◊Ÿ◊ÊÁ„U¢–
‡ÊπÃ∑§Ë ÃÁ„U ¬Ë⁄U Õ, ‚Ù ◊È⁄U¤Ê ◊Ÿ◊ÊÁ„U¢U––
·«U˜Uÿ¢òÊ ⁄UøÊ ªÿÊ

¡’ ∑§ÊÁ ÊÿÙ¢ •ı⁄U ¬¢Á«UÃÙ¢ ∑§Ù ¬ÃÊ ø‹Ê Á∑§ Ã∑§Ë ‚ÊÁ„U’ ‚
ß¸cÿÊ¸ ∑§⁄UÃÊ „UÒU ÃÙ Ã∑§Ë ∑§§¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§§Á$π‹Ê$»§ ·«U˜Uÿ¢òÊ ⁄UøÊ–
∑§Ê‡ÊË ∑§§¬¢Á«UÃ •L§ ∑§Ê¡Ë– ‡ÊπÃ∑§Ë Á◊‹Ë ¬⁄U¬ø ¢ ‚Ê¡Ë––
∑§„U ∑§Ê¡Ë ‚ÈŸÈ ‡ÊÊ„U ∑§§¬Ë⁄UÊ– ∑Ò§‚„UÈ ◊Ê⁄UÊ ¡Êÿ ∑§’Ë⁄UÊ––
ÿ„U ¡Ù‹„UÊ ¡ı¥ ◊Ê⁄UÊ ¡Êß¸– Ãı „U◊ ‚’∑§Ë ≈U⁄UÒ ’‹Êß¸––
•’ ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ Ã∑§Ë ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ’«U∏UÊ ∑§ÊÁ$»§⁄U „UÒU, Á∑§‚Ë
∑§Ù Ÿ„UË¥ ’Å∏‡ÊÃÊ „UÒU; „U◊Ê⁄UU ’Á‹, Ÿ◊Ê Ê •ÊÁŒ ∑§ÊÿÙZ ∑§Ù ¬Êπá«U ∑§„UÃÊ
„UÒU •ı⁄U ∑§Ê‡ÊË ∑§§‚’ ‹Ùª ÷Ë ß‚Ë ∑§Ë ¬˝˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄UÃ „UÒU¢, „U◊¥ ∑§Ùß¸ Ÿ„UË¥
◊ÊŸÃÊ–
ŒπÙ, Á∑§ÃŸË ‚◊SÿÊ „UÒU ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ ∑§Ù– „U◊Ê⁄UU Áfl⁄UÙœ ∑§Ê
∑§Ê⁄UáÊ ÄÿÊ „UÒU! ÷ÊßÿÙ! ßÁÃ„UÊ‚ •¬Ÿ ∑§Ù ŒÙ„U⁄UÊ ⁄U„UÊ „UÒU– ÃÙ Ã∑§Ë Ÿ
∑§„UÊóÁø¢ÃÊ ◊Ã ∑§⁄UÙ, ◊Ò¥ ß‚ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄U„U ◊⁄UflÊ ŒÍ°ªÊ–
∑§„UÒU Ã∑§Ë ‚ÈŸ ¬¢Á«UÃ ∑§Ê¡Ë– ÄÿÊ ∑§’Ë⁄U ¡Ù‹„UÊ „UÒU ¬Ê¡Ë––
øÊ„UÙ ÃÙ •ÊÃ‡Ê ◊¥ ¡Ê⁄UÙ– øÊ„UÙ ≈UÍU∑§-w ∑§Á⁄U «UÊ⁄UÙ––
øÊ„UÙ ¡‹ ∑§ ’Ëø «UÈU’Ê•Ù– øÊ„UÙ Œª ◊¥ •Ê°ø ÁŒ‹ÊflÙ––
øÊ„UÙ •Ê⁄UË ‚ Áø⁄UflÊ•Ù– øÊ„UÙ πÊ∑§ àfløÊ ÷⁄UflÊ•Ù––
ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ·«UU˜ÿò¢ Ê ⁄UøÊ ªÿÊ– ¡Ò‚ •πŸÍ⁄U ◊¥ ◊È¤Ê Á Ê¢ŒÊ ¡‹Ê
«UÊ‹Ÿ ∑§Ê ·«UU˜ÿò¢ Ê ⁄UøÊ ÕÊ– ŒÙ ’Ê⁄U Ê„U⁄U ÷Ë ÁŒÿÊ ªÿÊ– ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ
⁄UÊ¡ŸÃÊ•Ù¢ ‚ Á◊‹ ·«UU˜ÿò¢ Ê ⁄Uø– ÿ„U ∑§Ê◊ ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ ’„UUÈÃ ¬„U‹ ‚
Á∑§ÿÊ „UUÒ– ⁄UÊ¡Ê•Ù¢ Ÿ ◊„UÊà◊Ê•Ù¢ ∑§Ù ∑§c≈U Ÿ„UË¥ ŒŸ øÊ„UU „UUÒ,¢ ¬⁄U ¬ÊπÁá«UÿÙ¢
Ÿ ©Uã„UU¢ ◊¡’Í⁄U Á∑§ÿÊ „UUÒ– ÃÙ ¬Êπá«UË πÈ‡Ê „UÙ ªÿ, ÄÿÙ¢Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ∑§§∑§Ê⁄UáÊ
©UŸ∑§§SflÊÕÙZ ∑§Ë ¬ÍÁÃ¸ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê ⁄U„UË ÕË– fl ÷Ù‹Ë-÷Ê‹Ë ¡ŸÃÊ ∑§Ù
∑§◊¸∑§Êá«UÙ¢ ◊¥ »§°‚° Ê∑§⁄U ¬Ò‚Ê ∆Uª ⁄U„U Õ, ¬⁄U •’ ¡ŸÃÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§§ôÊÊŸ ‚
¬˝÷ÊÁflÃ „UÙ ©UŸ∑§§¬Ê‚ Ÿ„UË¥ ¡Ê ⁄U„UË ÕË– ¬ÊπÁá«ÿÙ¢ Ÿ ∑§„UÊó
∑§Ê‡ÊË ∑§§‹Ùª „U◊¥ ŸÁ„U¢U ◊ÊŸÒ¥–
¡Ù‹„UÊ ∑§Ë ‚’ Á‚»§Ã ’πÊŸÒ¥––
ß‚Á‹∞ Ã∑§Ë ∑§Ù ‚ÊÁ„U’ ∑§§ÁflL§h Œπ∑§⁄U fl ’«∏U πÈ‡Ê „UÈU∞–
Ã∑§Ë ‚ËœÊ ’ÊŒ‡ÊÊ„U ∑§§¬Ê‚ ¬„È°UøÊ, ∑§„UÊó∑§’Ë⁄U ∑§Ù ◊⁄UflÊ Œ‘; flÙ
∑§ÊÁ»§⁄U „UÒU– ÿÁŒ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ÃÙ ÃÈê„UU¢ ‡ÊÊ¬ Œ ŒÍ°ªÊ– Á‚∑§¢¢Œ⁄U ‹ÙŒË Ÿ
∑§„UÊó
ÃÈ◊Ÿ πÈŒ ∑§„UÊ ÕÊ Á∑§ ¬Ë⁄U •ı⁄U $»§∑§Ë⁄U •À‹Ê ∑§ ‚◊ÊŸ „UÙÃ
„UÒU¢, ©Uã„UU¢ ◊Ê⁄UŸÊ ¬Ê¬ „UÒU, ÃÙ Á»§⁄U ∞‚Ê ÄÿÙ¢ ∑§„UÃ „UÙ! ß‚Á‹∞ •’ ◊È¤Ê‚
∞‚Ê Ÿ„UË¥ „UÙªÊ– Ã∑§Ë Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÊ– Ã’ ’ÊŒ‡ÊÊ„U Ÿ ∑§„UÊóÁ»§⁄U ÃÈ◊ ¡Ù
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÙ, ∑§⁄U ‹Ù, ◊Ò¥ ∑§ÈÈ¿U Ÿ„UË¥ ∑§M° ªÊ– ÃÈ◊ ◊⁄U ¬Ë⁄U „UÙ •ı⁄U flÙ ‚ÊœÈ
„UÒU, ©U‚∑§Ë ∑§ÎÎ¬Ê ‚ ◊⁄UË ¡‹Ÿ ŒÍ⁄U „UÈUß¸ „UÒU–
∑§„UÒU Á‚∑§¢¢Œ⁄U ¬Ë⁄U ‚ÈŸ, ◊ÙÁ„U ÃÈ◊ÊÁ⁄U ¬ŸÊ„U–
¡Ù øÊ„UÙ ‚Ù ∑§⁄UÙ ÿÁ„U, ÃÈ◊¥ ∑§Ùß¸ ⁄UÙ∑Ò§§ ŸÊ„U¢U––
¡Ù fl„U „UÙÃ ⁄UÒUÿÃ, ÃÙ „U◊ ∑§⁄UÃ ¡∏Ù⁄U–
fl„U ÃÙ •‹◊SÃ »§∏∑§Ë⁄U „UÒU, Ã„UÊ° Ÿ »§ÊflÒ ◊Ù⁄U–
ÃÈ◊„Í°U ∑§„UË ‚◊¤ÊÊÿ, ¬Ë⁄U »§∏∑§Ë⁄U •À‹Ê„U–
•’ ÃÈ◊ ∑§„UÃ ◊Ê⁄UŸ, ÿ„U Ÿ „UÙÿ „U◊ ¬Ê„U––
Ã∑§Ë Ÿ ∑§„UÊóÃÙ ∆UË∑§ „UÒU, Á»§⁄U ◊Ò¥ ¡Ù ∑§„Í°U, ©U‚ ◊ÊŸ ‹Ù •ı⁄U
ŒÈπË ◊Ã „UÙŸÊ–
∑§„UU Ã∑§Ë ‚È‹ÃÊŸ ‚ÈŸ, ÃÈ¤Ê Ÿ„UË¥ ∑§ÈÈ¿U ŒÈπ–
¡Ù ◊Ò¥ ∑§„Í°U ‚Ù ◊ÊÁŸ∞, ∑§⁄U ◊⁄UÙ ‚¢ÃÙ·––
’ÊŒ‡ÊÊ„U Ÿ Ã∑§Ë ∑§Ù ’„UÈUÃ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ©U‚Ÿ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ÄÿÊ
Á’ªÊ«U∏UÊ „UÒU– •’ ‚ÙøÙ, ‚ÊÁ„U’ Ÿ ©U‚∑§Ê ÄÿÊ Á’ªÊ«U∏UÊ ÕÊ! ÷ÊßÿÙ! ∞‚
„UË ¬Êπá«UË ◊⁄U ¬Ë¿UU ÷Ë ‹ª „UÈ∞ „UÒU¢– „U◊Ÿ ŸÊ ∑§„UË¥ ßŸ∑§§‚à‚¢ª,
¬˝Ùª˝Ê◊ ◊¥ π‹‹ «UÊ‹Ë, ŸÊ ßŸ‚ „U◊¥ ∑§Ùß¸ ‡ÊòÊÈÃÊ „UË „UÒU– „U◊ ÃÙ •¬ŸË
’ÊÃ •¬Ÿ Ã⁄UË∑§§‚ ‚◊Ê¡ Ã∑§ ⁄UπÃ „UÈU∞ ¬Êπá«U ‚ ‚Ã∑¸§ ∑§⁄U ⁄U„U „UÒU¢–
¬⁄U ÿ „UÒU¢ Á∑§ „U◊¥ ‚à‚¢ª ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ŒÃ „UÒU¢– ¬„U‹ ¬⁄UU«U∏ ª˝Ê©Uá«U, ¡ê◊Í
◊¥ ‚à‚¢ª „UÙÃÊ ÕÊ, fl„UÊ° ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ÁŒÿÊ, Á»§⁄U ‚ÃflÊ⁄UË ◊¥ vÆ „U ÊÊ⁄U
L§¬ÿ Œ∑§⁄U „UÙÃÊ ÕÊ, ¬⁄U fl„UÊ° ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ÁŒÿÊ– ÄÿÊ ⁄UÊ¡ŸÃÊ, ÄÿÊ
¬ÈÁ‹‚ flÊ‹, ‚’ Á◊‹§ „UÈU∞ „UÒU¢ ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ ‚– ◊Ò¥ πÈŒ »§ı¡Ë ⁄U„UÊ „Í°U, ¬⁄U
◊È¤Ê ©Uã„UU¢ »§ı¡Ë ∑§„UÃ „UÈU∞ ‡Ê◊¸ •ÊÃË „UÒU, Á¡ã„UÙ¢Ÿ ‚ÃflÊ⁄UË ª˝Ê©Uá«U, ¡ê◊Í
◊¥ ‚à‚¢ª Ÿ„UË¥ „UÙŸ ÁŒÿÊ, ∑§„UÊó„U◊ äÿÊŸ Ÿ„UË¥ ⁄Uπ ‚∑§Ã– flÊ„U! ÄÿÊ
»§ı¡Ë „UÒU¢! ‹ÊŸÃ „UÒU– ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ ∑§Ë ¬„UÈU° ø ’„UÈUÃ ™§¬⁄U Ã∑§ „UÙÃË „UÒU, ¬⁄U
÷ÄÃÙ! •Ê¬ ßŸ ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ ‚ ’øŸÊ •ı⁄U «U⁄U∑§§◊Ê⁄UU ¬Êπá«U ◊¥ ŸÊ
©U‹¤Ê ¡ÊŸÊ–...... ÃÙ ’ÊŒ‡ÊÊ„U Ÿ ’«U∏UÊ ‚◊¤ÊÊÿÊ, ¬⁄U Ã∑§Ë Ÿ ◊ÊŸÊ–
ª¢ªÊ ∑§Ë ‹„U⁄U, ◊⁄UË ≈UÍU≈UË ¡¢¡Ë⁄U

Ã∑§Ë Ÿ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ◊⁄UflÊŸ ∑§§Á‹∞ ‚’‚ ¬„U‹ ©Uã„UU¢ ¡¢¡Ë⁄UÙ¢ ‚
’°œflÊ∑§⁄U ª¢ªÊ ¡Ë ◊¥ «U‹flÊ ÁŒÿÊ, ¬⁄U ª¢ªÊ ¡Ë ∑§Ë Ã Ê œÊ⁄UÊ ‚ ©UŸ∑§Ê
’¢œŸ Sflÿ¢ πÈ‹ ªÿÊ •ı⁄U fl •Ê‚Ÿ ‹ªÊ∑§⁄U fl„UË¥ ’Ò∆U ªÿ– “ª¢ªÊ ∑§Ë
‹„U⁄U, ◊⁄UË ≈UÍU≈UÊ ¡¢¡Ë⁄U– ◊Îª ¿UÊ‹Ê ¬⁄U ’Ò∆U ∑§’Ë⁄U––” ‚’ „UÒU⁄UÊŸ „UÙ
ªÿ •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë SÃÈÁÃ ∑§⁄UŸ ‹ª–
ª¢ªÊ¡‹ ¬⁄U •Ê‚Ÿ, fl¢Œ ¬⁄U π„U⁄UÊÿ–
¡Ÿ ∑§’Ë⁄U ‚ÃŸÊ◊ ’‹, ÁŸ⁄U÷ÿ ◊¢ª‹ ªÊÿ––
‡ÊÊ„U Á‚∑§¢¢Œ⁄U Œπ„UË, •L§ ∆UÊ…∏U ‚’ ‹Ùª–
œÁŸ ∑§’Ë⁄U ‚’ ∑§Ù©U ∑§„UÒU, ‡ÊπÃ∑§Ë ÷Ê ‚Ùª––
ÿ„U Œπ ‡ÊπÃ∑§Ë ’„UÈUÃ ∑˝§ÙÁœÃ „UÈU•Ê, •¬ŸÊ ◊ÊÕÊ ¬∑§«U∏U∑§⁄U
’Ò∆U ªÿÊ– ©U‚Ÿ ∑§„UÊó∑§’Ë⁄U Ÿ ∑§Ùß¸ ¡ÊŒÍ Á∑§ÿÊ „UÒU, ‹Á∑§Ÿ •’∑§Ë ’Ê⁄U
ÿ„U Ÿ„UË¥ ’øªÊ, ÄÿÙ¢Á∑§ •’∑§Ë ’Ê⁄U ◊Ò¥ ß‚ Œª ◊¥ «UÊ‹ ∑§⁄U •Ê°ø ŒÍ°ªÊ–
ÿÁŒ ß‚ •Ê°ø ‚ ’ø ªÿÊ ÃÙ ß‚ •À‹Ê ∑§Ê ŸÍ⁄U ‚◊¤ÊÍ°ªÊ–
‡ÊπÃ∑§Ë Ã’ ∑§„UÒU ’ŸÊß¸– •’∑§Ë ∑§‚ŸË ’øı Ÿ ÷Êß¸––
•’∑§Ë ’Ê⁄U ∑§’Ë⁄UÁ„U ¬ÊflÙ– ŒÁª ◊Í°ÁŒ ∑§§•Ê°ø ÁŒ‹ÊflÙ––
Œª •Ê°ø Ã ’øÒ ∑§’Ë⁄UÊ– ÃÙ ¡ÊŸı •À‹Ê„U ∑§Ù ŸÍ⁄UÊ––
„UUÒ ∑§’Ë⁄U ¬Ê‚ „U◊Ê⁄UU, ∑§ÊÁ„U ÁŒ‹ÊflÙ •Ê°ø
¡’ ‚ÊÁ„U’ ª¢ªÊ ¡Ë ◊¥ Ÿ„UË¥ «UÍU’ ÃÙ Ã∑§Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊Ÿ ¡ÊŒÍ
Á∑§ÿÊ „UÒU, ¬⁄U •’ ◊Ò¥ ÃÈê„UU¢ Œª ◊¥ «UÊ‹ ŒÍ°ªÊ; •ª⁄U Œª ∑§Ë •Ê°ø ‚ ’ø
¡Ê•Ùª ÃÙ ◊ÊŸÍ°ªÊ Á∑§ ÃÈ◊ ‚àÿ „UÙ–
•’Á„U ÃÙÁ„U ∑§Ë◊Ê ∑§⁄UU, Œª ◊Í°Œ Œfl •Ê°ø–
Œª •Ê°ø ‚ ’Ê°Áø„UÙ, ÃÙ ∑§’Ë⁄U ÃÈ◊ ‚Ê°ø––
ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ’«∏U-‚ Œª ◊¥ «UÊ‹∑§⁄U ©U‚∑§Ê ◊È°„U ’¢Œ ∑§⁄U ÁŒÿÊ
ªÿÊ •ı⁄U ŸËø ‹∑§Á«U∏UÿÊ° ⁄Uπ∑§⁄U •Êª ‹ªÊ ŒË ªÿË– ‡ÊπÃ∑§Ë Œª
∑§§∑§ÈÈ¿U ŒÍ⁄U ’Ò∆U∑§⁄U Ã◊Ê‡ÊÊ ŒπŸ ‹ªÊ– ßÃŸ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§ıÃÈ∑§ Á∑§ÿÊ
•ı⁄U Œª ◊¥ ‚ ÁŸ∑§‹∑§⁄U ’ÊŒ‡ÊÊ„U Á‚∑§¢¢Œ⁄U ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê ’Ò∆U – ’ÊŒ‡ÊÊ„U Ÿ
‚ÊÁ„U’ ∑§Ù Œπ ¬˝áÊÊ◊ Á∑§ÿÊ •ı⁄U Ã∑§Ë ∑§§¬Ê‚ ‚¢Œ‡Ê Á÷¡flÊÿÊ Á∑§
Á∑§‚ •Ê°ø Œ ⁄U„U „UÙ, ∑§’Ë⁄U ÃÙ ◊⁄U ¬Ê‚ ’Ò∆U „UÒU¢–
‡ÊÊ⁄U Á‚∑§¢¢Œ⁄U ¬Ë⁄U ¬Ò, π’Á⁄U ¬∆UÊß¸ ‚Ê°ø–
„UÒU ∑§’Ë⁄U ¬Ê‚ „U◊Ê⁄UU, ∑§ÊÁ„U ÁŒ‹ÊflÙ •Ê°ø––
Ã∑§Ë ∑§Ù Áfl‡flÊ‚ Ÿ „UÈU•Ê, ©U‚Ÿ Œª ∑§Ê ◊Èπ πÙ‹Ê ÃÙ ŒπÊ,
πÊ‹Ë ÕÊ– Ã∑§Ë √ÿÊ∑§ÈÈ‹ „UÙ∑§⁄U Á‚∑§¢¢Œ⁄U ∑§§¬Ê‚ •ÊÿÊ •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù
Œπ ∑§⁄U ∑§„UÊ Á∑§ ß‚ ∑§Ùß¸ ¡ÊŒÍ •ÊÃÊ „UÒU–
•ÊÃÈ⁄U Ã∑§Ë ‡ÊÊ„U ¬Ò •Êÿ– „U◊¥ ŒÁπ ¬ÈÁŸ ‡ÊË‡Ê «UÙ‹Êÿ––
’„UÈUÁ⁄U Ã∑§Ë ‹ÁÖ¡Ã uÒ ∑§„Uß¸– ¡Ù‹„UÊ¬Ò ∑§¿UÈU ø≈U∑§ •„Uß¸––
Ã’ ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •’ •Êª ◊¥ ¡‹Ê™§°°ªÊ ÃÈê„UU¢, ÿÁŒ ’ø ªÿ
ÃÙ ÃÈ◊ ‚ëø „UÙ–
Œª •Ê°ø ¡‹ ’Ê¢ø™§, ŸÁ„U¢U √ÿÊ¬Ò ÃŸ ¬Ë⁄U–
’„UÈUÁ⁄U •ÁÇŸ ¡Á⁄U ’ÊÁø„Uı, ÃÙ ÃÈ◊ ‚Ê°ø ∑§’Ë⁄U––
ŒËã„UÙ •ÁÇŸ ‹ªÊÿÔ
¡’ ‚ÊÁ„U’ Œª ∑§Ë •Ê°ø ‚ ÷Ë ’ø ªÿ ÃÙ “‡ÊπÃ∑§Ë ’„UÈU
∑§Ê∆U ◊°ªÊÿÊ– •ÁÃ Á’SÃÊ⁄U •¢’Ê⁄U ‹ªÊÿÊ–” ‡ÊπÃ∑§Ë Ÿ ’„UÈUÃ ‚Ê⁄UË
‹∑§Á«U∏UÿÊ° ◊°ªflÊÿË •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ’Ê°œ ∑§⁄U ©UŸ∑§§’Ëø »¥§∑§ ÁŒÿÊ
•ı⁄U •Êª ‹ªÊ ŒË– ¬⁄U •ÁÇŸ ’È¤Ê ªÿË, ‡ÊÊ¢Ã „UÙ ªÿË– ©U‚Ÿ ’„UÈUÃ
¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ, ¬⁄U •ÁÇŸ Ÿ„UË¥ ¡‹Ë–
ÃÊÁ„U ’Ëø ◊ÙÁ„U¢ ◊Í°Œ ∑§, ŒËã„UÙ •ÁÇŸ ‹ªÊÿ–
•ÁÇŸ œÊÿ ’È¤ÊÊŸË, ¡Ÿ ∑§’⁄U ªÈáÊ ªÊÿ––
Ã∑§Ë ∑§Ù Ã’ ÷Ë ‚ÊÁ„U’ ¬⁄U Áfl‡flÊ‚ Ÿ„UË¥ „UÈU•Ê, ∑§„UÊóß‚Ÿ
¡ÊŒÍ ‚ •Êª ∑§Ù ÷Ë ’Ê°œ ÁŒÿÊ „UÒU– Ã’ ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •’ Ê◊ËŸ ◊¥
ª«U∏UflÊ ŒÍ°ªÊ, ÿÁŒ fl„UÊ° ‚ ’ø ªÿ ÃÙ ‚ëø $»§∑§Ë⁄U „UÙ–
∑§„UÒU Ã∑§Ë ÿ„U ’Ê°äÿÙ •ÊªË– ÿÊ∑§Ù ø≈U∑§ ‚’ ¬⁄U ‹ÊªË––
Ã’ ¡ÊŸÙ ÃÈ◊ ‚Ê°ø ∑§’Ë⁄UÊ– œ⁄UÃË ªÊ«∏U ’ø ∑§’Ë⁄UÊ––
Á∑§‚∑§Ù ªÊ«U∏UÙ ∑Í§¬

‡ÊπÃ∑§Ë ¬ÈÁŸ ∑Í§¬ πÈŒÊÿ– ª⁄U ¬ª ’Ê°Áœ ÃÊÁ„U ◊¥ ŸÊÿ––
‡ÊπÃ∑§Ë Ÿ ∞∑§ ∑È°§•Ê πÈŒflÊÿÊ •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ’Ê°œ∑§⁄U ©U‚◊¥
»¥§∑§ ÁŒÿÊ •ı⁄U ™§¬⁄U ‚ ßZ≈U-¬àÕ⁄U •ÊÁŒ «U‹flÊ∑§⁄U ÷⁄U ÁŒÿÊ, ∑È°§∞ ∑§Ê
◊È°„U ’¢¢Œ ∑§⁄U ÁŒÿÊ •ı⁄U πÈŒÊ ‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§Ë Á∑§ ÿ„U ◊⁄U ¡Ê∞–
ßZ≈U ¬ÊÕ⁄U Ã ÷⁄UU, ŒËŸÙ ∑§ÍÍ¬ ◊È°ŒÊÿ–
∑§„UÒU Ã∑§Ë •’∑§Ë ◊⁄UU, ∞‚Ù ∑§⁄UU πÈŒÊÿ––
‚ÊÁ„U’ Á»§⁄U Á‚∑§¢Œ¢ ⁄U ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ¬˝∑§≈U „UÙ ªÿ– Á‚∑§¢Œ¢ ⁄U Ÿ ¬ÈŸÈ —
Ã∑§Ë ∑§Ù ‚¢Œ‡ Ê ÷¡Ê Á∑§ Á∑§‚ ªÊ«UU∏ ⁄U„U „UÙ, flÙ ÃÙ ◊⁄U ¬Ê‚ ’Ò∆UÊ „UUÒ–
∑§„UÒU Á‚∑§¢¢Œ⁄U ¬Ë⁄U ‚ÈŸ, Á∑§‚∑§Ù ªÊ«U∏UÙ ∑§ÍÍ¬–
‚Ù ∑§’Ë⁄U ß„U°U ’Ò∆U „UÒU¢– •Œ˜÷ÈÃ ÅÿÊ‹ •ŸÍ¬––
„UflÊ ◊¥ ø‹Ë Ã‹flÊ⁄U
¡’ Ã∑§Ë ∑§§‚’ ¬˝ÿÊ‚ Áfl»§‹ „UÙ ªÿ ÃÙ ∑˝§œÈ „UÙ∑§⁄U ©U‚Ÿ
•¬ŸË Ã‹flÊ⁄U ÁŸ∑§Ê‹Ë •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ ¬⁄U flÊ⁄U ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– Ã‹flÊ⁄U „UflÊ ◊¥
ø‹ÃË ⁄U„UË, •Ê⁄U-¬Ê⁄U „UÙ ¡ÊÃË ⁄U„UË, ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ¬⁄U ∑§Ùß¸ •‚⁄U Ÿ „UUÈ•Ê–
‚ÊÁ„U’ ¬⁄U Á∑§ÿ ªÿ ßŸ •àÿÊøÊ⁄UÙ¢ ∑§Ù ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ Á¿U¬Ê∞
⁄UπÊ •ı⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ¿UÁfl ∑§Ù Á’ªÊ«U∏UŸ ∑§ Á‹∞ ◊Ÿª…U∏¢Ã ∑§„UÊÁŸÿÊ° ’ŸÊ
ŒË¥– ∞‚ „UË ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù zw ’Ê⁄U ◊ıÃ ∑§Ë ‚ ÊÊ ŒË ªÿË, Á¡‚ ’ÊflŸ
∑§‚ŸË ÿÊ ’ÊflŸ ∑§‚ı≈UË ÷Ë ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „UÒU– ‚ÙøÙ ÃÙ, ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∞‚Ê
∑§ıŸ-‚Ê ¬Ê¬ Á∑§ÿÊ ÕÊ, ¡Ù ©Uã„UU¢ ßÃŸË ‚ ÊÊ∞° ŒË ªÿË¥! •Ê¡ „U◊ ©Uã„UË¥
∑§§ŸÄ‡Ê-∑§Œ◊ ¬⁄U ø‹ ⁄U„U „UÒU¢– ◊¢ÁŒ⁄UÙ¢-ªÈÈL§mÊ⁄UÙ¢ ◊¥ ©UŸ∑§Ë flÊáÊË ªÍ°¡
⁄U„UË „UÒU– ‚ø „UÒU, ÿ„UÊ° ¬⁄U ◊ÈŒÙZ ∑§Ë ¬Í¡Ê „UË „UÙÃË „UÒU, ¡ËÃ-¡Ë ©Uã„UU¢ ∑§Ùß¸
Ÿ„UË¥ ¬Í¡ÃÊ, ’ÊŒ ◊¥ „UË ¬¿UÃÊflÊ „UÙÃÊ „UÒU– •Ê¬∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •Ê‡øÿ¸ „UÙªÊ
Á∑§ •Ê¡ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ zÆ ∑§⁄UÙ«U∏U ‚ ÿÊŒÊ ‹Ùª ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë Á»§‹Ê‚»§Ë ∑§Ù
◊ÊŸ ⁄U„U „UÒU¢–
„UÊÕË ÷Êª ªÿÊ

‡ÊπÃ∑§Ë Ÿ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ◊⁄UflÊŸ ◊¥ ∑§Ùß¸ ∑§‚⁄U Ÿ„UË¥ ¿UÙ«U∏Ë– ¡’
•Êª, ¬ÊŸË, Ã‹flÊ⁄U, ÃÙ¬ •ÊÁŒ ‚ ÷Ë ‚ÊÁ„U’ ’ø ªÿ ÃÙ ©U‚Ÿ ◊SÃ
„UÊÕË Ã‹ ∑§ÈÈø‹flÊŸ ∑§Ê »Ò§‚‹Ê Á∑§ÿÊ–
◊„UÊflÃ Ÿ ◊SÃ „UÊÕË ∑§Ù ‡Ê⁄UÊ’ Á¬‹ÊÿË •ı⁄U ‹ÊÿÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù
’Ê°œ ∑§⁄U ª∆U⁄UË ∑§Ë Ã⁄U„U »¥§∑§ ÁŒÿÊ ªÿÊ– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§ıÃÈ∑§ Á∑§ÿÊ •ı⁄U
•¬Ÿ •Ê‚¬Ê‚ ŒÙ ‡Ê⁄U ¬˝∑§≈U ∑§⁄U ÁŒÿ, Á¡‚ „UÊÕË „UË Œπ ¬ÊÿÊ– flÙ
„UÊÕË ©U‹≈UU ¬Ê°fl ¬Ë¿UU ∑§Ù ÷ÊªÊ– ◊„UÊflÃ Ÿ ’«U∏UÊ ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ, ¬⁄U flÙ
„UÊÕË ∞‚Ê «U⁄UÊ Á∑§ flÊÁ¬‚ Ÿ„UË¥ ◊È«U∏ Ê–
¬ÊŸË ÷⁄UÊ ÃÙ¬ ◊¥
ÃÙ ¡’ Ã‹flÊ⁄U ‚ ÷Ë ∑§Ê◊ Ÿ ’ŸÊ ÃÙ Ã∑§Ë Ÿ ÃÙ¬ ‚ ©U«U∏ ÊŸ ∑§Ë
ÿÙ¡ŸÊ ’ŸÊß¸– flÙ „UÊ⁄U Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ ÕÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§§∑§ıÃÈ∑§ ∑§Ù flÙ ¡ÊŒÍ
‚◊¤ÊÃÊ ÕÊ– ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù ’Ê°œ ∑§⁄U π«U∏UÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ •ı⁄U ÃÙ¬ ‹ÊÿË
ªÿË– ¡’ ÃÙ¬ ø‹ÊÿË ÃÙ ©U‚◊¥ ‚ ¬ÊŸË ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§‹Ê– ÃÙ¬ ◊¥ ¡‹-
„UË-¡‹ ÷⁄U ªÿÊ– „U⁄U ∑§ ◊„UÊ¬ÈÈL§· ∑§Ù •¬Ÿ ‚◊ÿ ◊¥ ‚¢ÉÊ·¸ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÊ
„UÒU, ÄÿÙ¢Á∑§ ∞∑§ ‚ëøÊ ◊„UÊà◊Ê ∑§÷Ë ÷Ë ¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù πÈ‡Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
‚∑§ÃÊ– ¡’ flÙ ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ ∑§ Á$π‹Ê$»§ ’Ù‹ÃÊ „UÒU ÃÙ fl Áfl⁄UÙœ ∑§⁄UÃ
„UÒU¢, ÁŸãŒÊ ∑§⁄UÃ „UÒU¢– ß‚Á‹∞ Á¡‚∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ Ÿ„UË¥ „UÙÃË, flÙ ◊„UÊ¬ÈÈL§· Ÿ„UË¥
„UÙ ‚∑§ÃÊ, ÄÿÙ¢Á∑§ flÙ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù πÈ‡Ê ∑§⁄UŸ ◊¥ ‹ªÊ „UÈU•Ê „UÒU; flÙ ∑§Ùß¸
‚ÈœÊ⁄U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ– ŒÈÁŸÿÊ ÃÙ ª¢ŒË œÊ⁄UÊ ◊¥ ’„UU ¡Ê ⁄U„UË „UÒU •ı⁄U flÙ
÷Ë ©ã„UU¢ πÈ‡Ê ⁄UπÃ „UÈ∞ Sflÿ¢ ÷Ë ©U‚Ë œÊ⁄UÊ ◊¥ ’„UU ¡Ê ⁄U„UÊ „UÒU– ¡’Á∑§
∞∑§ ‚ëøÊ ◊„UÊ¬ÈL§· ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù •¬ŸË œÊ⁄UÊ ◊¥ ‹ ø‹ÃÊ „UÒU, ß‚Á‹∞
Á¡Ÿ∑§§Á„UÃÙ¢ ∑§Ù ŸÈ$∑§‚ÊŸ ¬„UÈU° øÃÊ „UÒU ÿÊ ¡Ù ¿U‹-∑§¬≈U Ÿ„UË¥ ¿UÙ«U∏U
‚∑§Ã, fl Áfl⁄UÙœË „UÙ ¡ÊÃ „UÒU¢ •ı⁄U Ã∑§Ë ∑§Ë ÷Ê¢ÁÃ ∑˝Í ⁄U „UÙ ©U∆UÃ „UÒU¢–
ÿ„U ÃÙ ∑§◊Ê‹ „UÈ•Ê

’ÊŒ‡ÊÊ„U Á‚∑§¢¢Œ⁄U •ı⁄U ‡ÊπÃ∑§Ë ‚ÊÁ„U’ ∑§§‚ÊÕ ¡Ê ⁄U„U Õ, ∞∑§
‚«U∏UË-ª‹Ë ‹Ê‡Ê ª¢ªÊ ¡Ë ◊¥ ’„UÃ ¡Ê ⁄U„UËU ÕË– ‡ÊπÃ∑§Ë Ÿ ‚ÊÁ„U’ ‚
∑§„UÊ Á∑§ ÿÁŒ ÃÈ◊ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§§ŸÍ⁄U „UÙ ÃÙ ß‚ ‡Êfl ∑§Ù ¡ËÁflÃ ∑§⁄U∑§
ÁŒπÊ•Ù– ‚÷Ë ©U‚ ‡Êfl ∑§§¬Ê‚ ªÿ– flÙ ∞∑§ ÿÈflÊ ‹«U∏U∑§§∑§Ê ‚«U∏UÊ-
ª‹Ê ‡Êfl ÕÊ– ∑§’Ë⁄U ¡Ë Ÿ ∑§„UÊó©U∆U ◊ÈŒ¸, ‚ÊÁ„U’ ∑§§∑§◊Ê‹ ‚! flÙ
©U‚Ë ‚◊ÿ ◊ÈŒÊ¸ ¡ËÁflÃ „UÙ ªÿÊ– ÿ„U ŒÎ‡ÿ Œπ ’ÊŒ‡ÊÊ„U Á‚∑§¢¢Œ⁄U ‹ÙŒË
∑§§◊È°„U ‚ •øÊŸ∑§ ÁŸ∑§‹ ªÿÊóÿ„U ÃÙ ∑§◊Ê‹ „UÙ ªÿÊ ? ‚ÊÁ„U’ Ÿ
∑§„UÊóÃÙ •Ê¡ ‚ ß‚∑§Ê ŸÊ◊ ÷Ë ∑§◊Ê‹ „UË „UÈU•Ê–
◊Ò¥ ∑§’Ë⁄U ∑§Ë ’≈UË „Í°U
¡’ ‡Êπ Ã∑§Ë Ÿ ŒπÊ Á∑§ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÃÙ ‚«U∏UË-ª‹Ë ‹Ê‡Ê ∑§Ù
¡ËÁflÃ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „UÒU, ÃÙ ∑§„UÊó◊⁄UË ’≈UË ∑§ÈÈ¿U ÁŒŸ ¬„U‹ „UË ◊⁄UË „UÒU; ÿÁŒ
©U‚ ¡ËÁflÃ ∑§⁄U ŒÙª, Ã’ ◊ÊŸÍ°ªÊ– ‚ÊÁ„U’ ¬ÈŸ— ’ÊŒ‡ÊÊ„U ∑§§‚ÊÕ Ã∑§Ë
∑§Ë ’≈UË ∑§Ë ∑§’˝ ¬⁄U •Ê∞– Ã’ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó©U∆U, ‡Êπ Ã∑§Ë ∑§Ë
’≈UË! ¬⁄U flÙ Ÿ„UË¥ ©U∆UË– ‚ÊÁ„U’ Ÿ Á»§⁄U ∑§„UÊó©U∆U, Ã∑§Ë ∑§Ë ’≈UË! ¬⁄U
flÙ Ÿ„UË¥ ©U∆UË– Á»§⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó©U∆U, ∑§’Ë⁄U ∑§Ë ’≈UË! flÙ ¡ËÁflÃ „UÙ
ªÿË– Ã∑§Ë ’„UÈUÃ πÈ‡Ê „UÈ•Ê, ∑§„UÊó◊⁄UË ’≈UË– ’≈UË Ÿ ∑§„UÊóŸ„UË¥! ◊Ò¥
•Ê¬∑§Ë ’≈UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UË, •’ ◊Ò¥ ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ’≈UË „UÙ ªÿË „Í°U– Ã’
‚ÊÁ„U’ Ÿ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ∑§◊Ê‹Ë ⁄UπÊ– flÙ ÷Ë ∑§◊Ê‹ ∑§Ë ÷Ê¢ÁÃ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë
Á‡ÊcÿÊ „UÙ ªÿË–
ÃÙ ßŸ∑§Ë ‚àÿÃÊ ∑§Ù ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ Á¿U¬Ê ÁŒÿÊ– ‚÷Ë ¡ÊŸÃ „UÒU¢
Á∑§ ∑§◊Ê‹-∑§◊Ê‹Ë ‚ÊÁ„U’ ∑§§’ëø Õ– ¬⁄U ‚àÿ ß‚‚ ¬⁄UU ÕÊ–
øŒÁ⁄UÿÊ ¤ÊËŸË ⁄UU ¤ÊËŸË

‹Ùß¸ ∑§„UÃ „UÒU¢, ÷ÁÄÃ ∑§Ù– ¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ©UŸ∑§Ë ‹Ùß¸
ŸÊ◊ ∑§Ë SòÊË ÕË– ©Uã„UÙ¢Ÿ ÃÙ ÁflflÊ„U Á∑§ÿÊ „UË Ÿ„UË¥– ¡’ ÷Ë ∑§Ùß¸ ©UŸ‚
‡ÊÊŒË ∑§§’Ê⁄UU ◊¥ ¬Í¿UÃÊ ÃÙ fl ∑§„UÃ Á∑§ ©UŸ∑§Ê ÁflflÊ„U ‹Ùß¸(÷ÁÄÃ) ‚
„UÙ øÈ∑§Ê „UÒU, ¬⁄U ©UŸ∑§Ë flÊSÃfl ◊¥ ∑§Ùß¸ SòÊË Ÿ„UË¥ ÕË– ©Uã„UÙ¢Ÿ ŒÍ‚⁄UÙ¢ ∑§Ù
÷Ë ‚¢Œ‡Ê ÁŒÿÊó
÷ª ÷Ùª ÷ª ©U¬¡, ÷ªÃ ’øÊ ŸÊ ∑§Ùÿ–
∑§„UÒU¢ ∑§’Ë⁄U ÷ªÃ ’ø, ÷ÄÃ ∑§„UÊflÒ ‚Ùÿ––
ŸÊ⁄UË ¬ÈÈL§· ∑§Ë SòÊË, ¬ÈÈL§· ŸÊ⁄UË ∑§Ê ¬ÍÃ–
ÿÊ„UË ôÊÊŸ ÁfløÊ⁄U ∑§§, ¿UÊÁ«U∏U ø‹Ê •flœÍÃ––
Á¡ÃŸ ÷Ë •Êª ‚¢Ã „UÈU∞, ©UŸ◊¥ ∑§ÈÈ¿U „UË Õ, Á¡ã„UÙ¢Ÿ ‡ÊÊŒË Ÿ„UË¥
∑§Ë, ¬⁄U •ãÿ ÷Ë ôÊÊŸ „UÙŸ ¬⁄U ‚ãÿÊ‚Ë „UÙ ªÿ– ÃÙ ¡’ ‚¢ÃÙ¢ Ÿ SòÊË Ÿ„UË¥
⁄UπË ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÄÿÙ¢ ⁄UπŸË ÕË! ÿ„U Ÿ„UË¥ Á∑§ ‚¢ÃÙ¢ Ÿ SòÊË ‚ ÉÊÎáÊÊ ∑§Ë–
Ÿ„UË¥! ©Uã„UÙ¢Ÿ SòÊË ∑§Ë ◊„UÊŸÃÊ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊ, ©U‚‚ ¬˝◊ Á∑§ÿÊ, ¬⁄U ©UŸ∑§Ê
¬˝◊ “‡ÊéŒ Á◊‹ÊflÊ „UÙÃ „UÒU, Œ„U Á◊‹ÊflÊ ŸÊÁ„U¢U” flÊ‹Ê ¬˝◊ ⁄U„UÊ, flÊ‚ŸÊ
flÊ‹Ê Ÿ„UË¥– ‚ëø ¬˝◊ ◊¥ ŒÙ •Êà◊Ê•Ù¢ ∑§Ê S¬‡Ê¸ „UÙÃÊ „UÒU, Á◊‹Ÿ „UÙÃÊ „UÒU,
‡Ê⁄UË⁄UÙ¢ ∑§Ê Á◊‹Ÿ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ‡Ê⁄UË⁄UÙ¢ ∑§ Á◊‹Ÿ flÊ‹Ê ¬˝◊ ◊ÊÿÊ ◊¥ »°§‚Ê
„UÈU•Ê „UË ∑§⁄UÃÊ „UÒU, ¬⁄U ‚¢Ã ◊ÊÿÊ ◊¥ Ÿ„UË¥ »°§‚– “◊ÊÿÊ ◊„UÊ∆UÁªŸË „U◊
¡ÊŸË” ◊¥ ÷Ë ©Uã„UÙ¢Ÿ ‚Ê$»§ ∑§„U ÁŒÿÊ Á∑§ ‚’∑§Ù ∆Uª Á‹ÿÊ– ÿÁŒ πÈŒ ÷Ë
Á∑§‚Ë SòÊË mÊ⁄UÊ ∆Uª ªÿ „UÙÃ ÃÙ ∞‚Ê Ÿ ∑§„UÃ– ÃÙ ∑§ÈÈ¿U Ÿ ÃÙ ÁflflÊ„U
Á∑§ÿÊ „UË Ÿ„UË¥, ¡’Á∑§ ∑§ÈÈ¿U ôÊÊŸ „UÙŸ ¬⁄U ‚ãÿÊ‚Ë „UÙ ªÿ– ÃÙ ‚ÊÁ„U’
∑§§Á‹∞ ‚ÙøŸÊ ÷Ë ◊Íπ¸ÃÊ „UÒU–
øŒÁ⁄UÿÊ ¤ÊËŸË ⁄UU ¤ÊËŸË–
ôÊÊŸ øŒÁ⁄UÿÊ Á¡‚Ÿ ‹ËŸË, ◊Ò‹Ë ∑§⁄U œ⁄U ŒËŸË–
∞∑§ ∑§’Ë⁄U ¡ÃŸ ‚ ‹ËŸË, ÖÿÙ¢ ∑§Ë àÿÙ¢ œ⁄U ŒËŸË––
©U∆UÊ•Ù ¬⁄UŒÊ Ÿ„UË¥ „UÒU ◊ÈŒÊ¸

•¢Ã◊ ∑§ıÃÈ∑§ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ‹ÊπÙ¢ ‹ÙªÙ¢ ∑§§‚Ê◊Ÿ Á∑§ÿÊ– ¡’
flÊÁ¬‚ •¬Ÿ œÊ◊ ¡ÊŸÊ ÕÊ ÃÙ ∑§Ê‡ÊË ¿UÙ«U∏U ◊ª„U⁄U ◊¥ •Ê∞, ÄÿÙ¢Á∑§ ∞∑§
‹Ù∑§ÙÁÄÃ ÕË Á∑§ “∑§Ê‡ÊË ◊⁄UU ‚Ù ◊ÈÄÃÊ, ◊ª„U⁄U ªŒ„UÊ „UÙß¸–” ÃÙ
‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚ÊøÊ Á∑§ ¡ÊÃ ‚◊ÿ ÿ„U fl„U◊ ÷Ë ‹ÙªÙ¢ ∑§§ÁŒ‹ ‚ ÁŸ∑§Ê‹
ŒÃÊ „Í°U–
ÃÙ ©U‚ ÁŒŸ ‹ÊπÙ¢ ‹Ùª ß∑§≈U˜U∆UÊ „UÈU∞– ∑§Ê‡ÊË ∑§ ⁄UÊ¡Ê flË⁄UÁ‚¢„U
flÉÊ‹ •ı⁄U •flœ ∑§ ¬∆UÊŸ Á’¡‹ËπÊŸ ∑§§’Ëø ‚ÊÁ„U’ ∑§ ¬ÊÁÕ¸fl
‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ‹∑§⁄U ¤Êª«U∏UÊ „UÙ ªÿÊ, ÄÿÙ¢Á∑§ ŒÙŸÙ¢ ‚ÊÁ„U’ ∑§§‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê
•¢ÁÃ◊ ‚¢S∑§Ê⁄U •¬Ÿ-w œ◊¸ ∑§§•ŸÈ‚Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ Õ– ’ÊÃ ÿÈh Ã∑§
•Ê ªÿË, ∑§„UÊó¡Ù ¡ËÃ ªÿÊ, fl„UË ‹ªÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê ¬ÊÁÕ¸fl ‡Ê⁄UË⁄U– ¡’
ŒÙŸÙ¢ •Ù⁄U Ã‹flÊ⁄UU¢ Áπ¢ø •ÊÿË ÃÙ ßÃŸ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§ıÃÈ∑§ Á∑§ÿÊ,
•Œ˜÷ÈÃ ‡ÊéŒ „UÈU•Ê– •Œ˜÷ÈÃ ¬˝∑§Ê‡Ê „UÈU•Ê......•Ê∑§Ê‡ÊflÊáÊË „UÈUß¸ó“©U∆UÊ•Ù
¬ŒÊ¸, Ÿ„UË¥ „UÒU ◊ÈŒÊ¸– ∞ ⁄UU ◊Íπ¸ ŸÊŒÊŸÊ, ÃÈ◊Ÿ „U◊∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸÊ––”
¡’ øÊŒ⁄U ©U∆UÿË ªÿË ÃÙ ¬ÊÁÕ¸fl ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê, ◊ÊòÊ ∑§◊‹ ∑§§»Í§‹
ÁŒπ ¬«∏U , ¡Ù ‹ÙªÙ¢ Ÿ ©UŸ¬⁄U ø…U∏UÊÿ Õ– ß‚ Ã⁄U„U ¡ÊÃ ‚◊ÿ ‚ÊÁ„U’
•¬Ÿ Áfl·ÿ ◊¥ »Ò§‹ÊÿË ªÿË ‚’ ÷˝Ê¢ÁÃÿÙ¢ ∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄U ªÿ– ¬⁄U ’ÊŒ ◊¥
¬ÊπÁá«UÿÙ¢ Ÿ ß‚ ‚àÿ ∑§Ù ÷Ë Á¿U¬Ê ÁŒÿÊ– ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ÷Ë •¬ŸË
flÊáÊË ◊¥ ∑§„UÊó
∑§Ê‡ÊË Ã¡ ◊ª„U⁄U ø‹, Á∑§ÿÊ ∑§’Ë⁄U ¬ÿÊŸ–
øÊŒ⁄U »§ÍÍ‹ Á’¿UU„UË ¿UÊ°«U∏ U, ‡ÊéŒ ‡ÊéŒ ‚◊ÊŸ––
ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ’«∏U ∑§ıÃÈ∑§ Á∑§ÿ– fl ∑§Ùß¸ ‚¢Ã ÕÙ«∏U Õ,
fl ÃÙ ‚¢ÃÙ¢ ∑§Ë πÊÁŸ Õ, ©Uã„UÙ¢Ÿ ‚¢ÃÙ¢ ∑§Ê ‚Î¡Ÿ Á∑§ÿÊ– fl Sflÿ¢ ‚ÊÁ„U’
„UË Õ–
‡ÊéŒ Ÿ ¡ÊŸ©U ªÈL§ ∑§Ê, ¬Ê⁄U ¬⁄U™§ Á∑§Ã ’Ê⁄U–

Ã Ÿ⁄U «ÍU’ ŸÊŸ∑§Ê, Á¡Ÿ∑§Ê ’«∏U-’«∏U ∆UÊ≈UH
¬ÈSÃ∑§ ‚ÍøË
Á„UãŒË ◊¥
v. ¬⁄UÊ ⁄U„USÿÊ
w. ◊ÊÁ‚∑§ ¬ÁòÊ∑§Ê ‚àÿ∑§ÃÈ
x. ¬ÊflŸ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ∞
y. ‚Œ˜ªÈL§ øÊ‹Ë‚Ê
z. flÊÁ·¸∑§ «UÊÿ⁄UË
{. ‚Œ˜ªÈL§ ÷ÁÄÃ
|. ∑§„UÊ° ‚ ÃÍ •ÊÿÊ •ı⁄U ∑§„UÊ° ÃÍ¤Ê ¡ÊŸÊ ⁄U ?
}. ‚à‚¢ª ‚ÈœÊ ⁄U‚
~. ŸÊ◊ •◊ÎÃ ‚Êª⁄U
vÆ. •◊ÎÃ flÊáÊË
vv. ‚Œ˜ªÈL§ ŸÊ◊ ¡„UÊ Ê „Ò¥U
vw. ø‹ „¢U‚Ê ‚Ã‹Ù∑§
vx. ∑§ÙÁ≈U ŸÊ◊ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ÁÃŸÃ ◊ÈÁÄÃ Ÿ „UÙÿ–
vy. ◊Í‹ ŸÊ◊ ªÈåÃ „ÒU, ¡ÊŸ Á’⁄U‹Ê ∑§ÙÿH
vz. ªÈL§ ‚ÈÁ◊⁄ÒU ‚Ù ¬Ê⁄U
v{. ÃËŸ ‹Ù∑§ ‚ ãÿÊ⁄UÊ
v|. ‚„UÃ ∑§ Á‹∞ ÊM§⁄UË
v}. ‚„U¡ ‚„U¡ ¬Êßÿ
v~. ⁄UÙªÙ¥ ‚ ¿ÈU≈U∑§Ê⁄UÊ
wÆ. ‚Œ˜ªÈL§ ◊Á„U◊Ê
wv. ÷ÁÄÃ ∑§ øÙ⁄U
ww. •ŸÈ⁄UÊª‚Êª⁄U flÊáÊË
wx. ªÈM§ ¬Ê⁄U‚ ªÈL§ ¬⁄U‚ „ÒU
wy. ªÈM§ •◊ÎÃ ∑§Ë πÊŸ
wz. ∑§SÃÍ⁄UË ∑§á«U‹ ’‚Ò
w{. ‡ÊË‡Ê ŒËÿ ¡Ù ªÈM§ Á◊‹ ÃÙ ÷Ë ‚SÃÊ ¡ÊŸ
w|. ◊Í‹ ‚È⁄UÁÃ

028 Main Kehta Hoon Aankhin Dekhi - by Sahibbandgi - Org (In Hindi Language)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

028 Main Kehta Hoon Aankhin Dekhi - by Sahibbandgi - Org (In Hindi Language)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

üÊË ‚Œ˜˜ªÈ⁄U ﬂ Ÿ◊—

◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U

ó‚Œ˜ªÈL§ ◊œÈ ¬⁄U◊„¢U‚ ¡Ë

© SANT ASHRAM RANJARI (JAMMU)

¬˝Õ◊ ‚¢S∑§⁄UáÊ ó wÆÆ|

Ph. (01923) 242695, 242602

∑§Êª ¬‹≈U „¢U‚Ê ∑§⁄U ŒËŸÊ–

ÿÙª◊Ã •ı⁄U ‚¢Ã◊Ã ◊¥ •ãÃ⁄U

‚ÊÁ„U’ ’¢ŒªË ∑§Ù ‚◊¤Ê¥

‚’ Á◊Á‹ ‹Êª ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚ﬂÊ

÷ÁQ§ ÷Œ ∑§Ùß¸ Á’⁄U‹Ê ¡ÊŸÊ

Ã¢òÊ ◊¢òÊ ‚’ ¤ÊÍ∆U „ÒU, ◊Ã ÷⁄◊Ù ∑§Ùÿ–

‚ÊÃ ‚È⁄UÁÃ ∑§Ê ‚∑§‹ ¬‚Ê⁄UÊ

‚È⁄UÁÃ ◊¥ SøÿÙ ‚¢‚Ê⁄ÊU–

»°§Œ ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§ ‚’

‚àÿ ÷ÁQ§ ∑§Ê ◊Êª¸ ‚„U¡ „ÒU

’Ë¡ ’ÈãŒÈ Ÿ„UË¥ ø‹ ªÈ⁄UﬂÊß¸–

Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ ŸÊß¢‚Ê$»§Ë ◊Ã ∑§⁄UÙ

‚fl∑§ ‚flÊ ◊¥ ⁄U„U, ‚fl∑§ ∑§Á„U∞ ‚Ùÿ–

Ÿ‡ÊÊ •„¢U∑§Ê⁄U ∑§Ê

Á◊≈UÊ Œ •¬ŸË „USÃË ∑§Ù, •ª⁄U ∑È§¿U ◊⁄UÃ’Ê øÊ„U–

√ÿÁQ§àﬂ ◊¥ πÙ≈U „ÒU¥

ﬂÙ ŸÊ◊ ‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U ¬⁄U...

÷ÁQ§ -÷ÁQ§ ‚’ ¡ªÃ ’πÊŸÊ,

ß¢‚ÊŸ ∑§Ù ©U‹¤ÊÊÿÊ ªÿÊ

‚ÊœÈ Ã◊Ê‡ÊÊ Ÿ„Ë¥ ÁŒπÊÃ

◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ŒπË.....

÷ÁQ§-÷ÁQ§ ‚’ ∑§Ùß¸ ∑§„U, ÷ÁQ§ Ÿ ¡ÊŸ ÷Œ–

‚ÊÁ„U’ ∑§ ∑§ıÃÈ∑§

◊⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥ „UÒU

•ãŸ •„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ Ÿ„UË¥

Á∑§‚∑§Ë ‚ÈãŸÃ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „UÙ

⁄UÊ◊ÊŸ¢Œ ∑§Ù ªÈÈL§ ’ŸÊÿÊ

’ÊŒ‡ÊÊ„U ∑§Ê ¡‹Ÿ ⁄UÙª ŒÍ⁄U Á∑§ÿÊ

·«U˜Uÿ¢òÊ ⁄UøÊ ªÿÊ

ª¢ªÊ ∑§Ë ‹„U⁄U, ◊⁄UË ≈UÍU≈UË ¡¢¡Ë⁄U

Á∑§‚∑§Ù ªÊ«U∏UÙ ∑Í§¬

„UÊÕË ÷Êª ªÿÊ

ÿ„U ÃÙ ∑§◊Ê‹ „UÈ•Ê

øŒÁ⁄UÿÊ ¤ÊËŸË ⁄UU ¤ÊËŸË

©U∆UÊ•Ù ¬⁄UŒÊ Ÿ„UË¥ „UÒU ◊ÈŒÊ¸

‡ÊéŒ Ÿ ¡ÊŸ©U ªÈL§ ∑§Ê, ¬Ê⁄U ¬⁄U™§ Á∑§Ã ’Ê⁄U–

You might also like