Professional Documents
Culture Documents
NhiÖt
Kü thuËt
1
Lêi nãi ®Çu
QuyÓn Gi¸o tr×nh “kü thuËt nhiÖt” nµy ®−îc biªn so¹n theo ®Ò c−¬ng chi
tiÕt ®· ®−îc duyÖt, dïng cho sinh viªn hÖ chÝnh qui, t¹i chøc c¸c tr−êng §¹i häc
Kü thuËt.
Néi dung gi¸o tr×nh gåm 2 phÇn:
PhÇn thø nhÊt lµ nhiÖt ®éng häc Kü thuËt, do PTS. Hoµng Ngäc ®ång biªn
so¹n. PhÇn nµy gåm 7 ch−¬ng, trong ®ã tr×nh bµy c¸c kh¸i niÖm, c¸c ®Þnh luËt tæng
qu¸t cña nhiÖt ®éng häc vµ øng dông cña nã ®Ó kh¶o s¸t c¸c qu¸ tr×nh, c¸c chu
tr×nh nhiÖt ®éng.
PhÇn thø hai lµ truyÒn nhiÖt vµ phÇn phô lôc, phÇn nµy do PTS. NguyÔn Bèn
biªn so¹n. PhÇn nµy gåm 5 ch−¬ng, trong ®ã tr×nh bµy c¸c kh¸i niÖm, c¸c ®Þnh luËt
c¬ b¶n cña c¸c ph−¬ng thøc trao ®æi nhiÖt vµ øng dông cña nã ®Ó kh¶o s¸t c¸c qu¸
tr×nh trao ®æi nhiÖt phøc hîp trong c¸c thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt.
PhÇn phô lôc giíi thiÖu c¸c b¶ng th«ng sè vËt lý cña c¸c chÊt th−êng gÆp
trong tÝnh to¸n nhiÖt cho c¸c qu¸ tr×nh vµ thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt trong thùc tÕ.
Bµi tËp øng dông cña gi¸o tr×nh nµy, sinh viªn cã thÓ tham kh¶o trong cuèn
“BµI tËp nhiÖt kü thuËt” cña cïng t¸c gi¶ hay cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c trong vµ ngoµi
n−íc.
Gi¸o tr×nh nµy còng cã thÓ dïng lµm tµi liÖu häc tËp cho sinh viªn ngµnh kü
thuËt hÖ cao ®¼ng hoÆc lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸n bé kü thuËt c¸c ngµnh cã
liªn quan.
C¸c t¸c gi¶ mong ®−îc tiÕp nhËn vµ c¶m ¬n c¸c ý kiÕn gãp ý vÒ néi dung vµ
h×nh thøc cña quyÓn gi¸o tr×nh nµy. Th− gãp ý göi vÒ theo ®Þa chØ: Khoa C«ng
nghÖ NhiÖt-§IÖn l¹nh, Tr−êng ®¹i häc B¸ch khoa-§¹i häc §µ N½ng.
2
PhÇn thø nhÊt
NhiÖt ®éng kü thuËt lµ m«n häc nghiªn cøu nh÷ng qui luËt biÕn ®æi n¨ng
l−îng cã liªn quan ®Õn nhiÖt n¨ng trong c¸c qu¸ tr×nh nhiÑt ®éng, nh»m t×m ra
nh÷ng ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi cã lîi nhÊt gi÷a nhiÖt n¨ng vµ c¬ n¨ng. C¬ së nhiÖt
®éng ®· ®−îc x©y dùng tõ thÕ kû XIX, khi xuÊt hiÖn c¸c ®éng c¬ nhiÖt.
M«n nhiÖt ®éng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së hai ®Þnh luËt c¬ b¶n: ®Þnh luËt
nhiÖt ®éng thø nhÊt vµ ®Þnh luËt nhiÖt ®éng thø hai. ®Þnh luËt nhiÖt ®éng thø nhÊt
chÝnh lµ ®Þnh luËt b¶o toµn vµ biÕn ho¸ n¨ng l−îng ¸p dông trong lÜnh vùc nhiÖt,
nã cho phÐp x¸c ®Þnh sè l−îng nhiÖt vµ c«ng trao ®æi trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸
n¨ng l−îng. ®Þnh luËt nhiÖt ®éng thø hai x¸c ®iÞnh diÒu kiÖn, møc ®é biÕn ®æi nhiÖt
n¨ng thµnh c¬ n¨ng, ®ång thêi x¸c ®Þnh chiÒu h−íng cña c¸c qu¸ tr×nh xÈy ra
trong tù nhiªn, nã ®Æc tr−ng vÒ mÆt chÊt l−îng cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi n¨ng l−îng.
Nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc trong lÜnh vùc nhiÖt ®éng kÜ thuËt cho phÐp ta x©y
dùng c¬ së lÝ thuyÕt cho c¸c ®éng c¬ nhiÖt vµ t×m ra ph−¬ng ph¸p ®¹t ®−îc c«ng
cã Ých lín nhÊt trong c¸c thiÕt bÞ n¨ng l−îng nhiÖt.
1.1.1. §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña nhiÖt ®éng häc kü thuËt
+ §èi t−îng nghiªn cøu cña nhiÖt ®éng häc kü thuËt: NhiÖt ®éng häc kü thuËt
lµ m«n häc khoa häc tù nhiªn, nghiªn cøu nh÷ng qui luËt vÒ biÕn ®æi n¨ng l−îng
mµ chñ yÕu lµ nhiÖt n¨ng vµ c¬ n¨ng nh»m t×m ra c¸c biÖn ph¸p biÕn ®æi cã lîi
nhÊt gi÷a nhiÖt n¨ng vµ c¬ n¨ng.
+ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: NhiÖt ®éng häc ®−îc nghiªn cøu b»ng ph−¬ng
ph¸p gi¶i tÝch, thùc nghiÖm hoÆc kÕt hîp c¶ hai.
- Nghiªn cøu b»ng ph−¬ng ph¸p gi¶i tÝch: øng dông c¸c ®Þnh luËt vËt
lý kÕt hîp víi c¸c biÕn ®æi to¸n häc ®Ó t×m ra c«ng thøc thÓ hiÖn qui luËt cña c¸c
hiÖn t−îng, c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng.
- Nghiªn cøu b»ng ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm: tiÕn hµnh c¸c thÝ
nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ c¸c th«ng sè thùc nghiÖm, tõ ®ã t×m ra c¸c qui luËt vµ
c«ng thøuc thùc nghiÖm.
3
1.1.2. HÖ nhiÖt ®éng
Trong thùc tÕ ta gÆp nhiÒu hÖ thèng thiÕt bÞ nhiÖt nh− m¸y l¹nh, m¸y ®iÒu
hoµ nhiÖt ®é, c¸c thiÐt bÞ sÊy, ch−ng cÊt, thiÕt bÞ nhµ m¸y ®iÖn . . . . , chóng thùc
hiÖn viÖc chuyÓn t¶i nhiÖt tõ vïng nµy ®Õn vïng kh¸c hoÆc biÕn ®æi nhiÖt thµnh
c«ng.
* M«i chÊt
Muèn thùc hiÖn viÖc truyÒn t¶i nhiÖt vµ chuyÓn ho¸ nhiÖt n¨ng thµnh c¬
n¨ng hoÆc ng−îc l¹i trong c¸c thiÕt bÞ nhiÖt, ph¶i dïng chÊt trung gian gäi lµ m«i
chÊt hay chÊt c«ng t¸c. Trong thùuc tÕ, m«i chÊt th−êng ë thÓ láng, thÓ h¬i hoÆc
thÓ khÝ v× chóng dÔ dµng nÐn, Ðp vµ cã kh¶ n¨ng thay ®æi thÓ tÝch lín, thuËn lîi
cho viÖc trao ®æi c«ng.
TËp hîp tÊt c¶ c¸c vËt thÓ liªn quan víi nhau vÒ mÆt c¬ vµ nhiÖt ®−îc t¸ch
ra ®Ó nghiªn cøu gäi lµ hÖ nhiÖt ®éng, cßn nh÷ng vËt kh¸c kh«ng n»m trong hÖ
nhiÖt ®éng gäi lµ m«i tr−êng xung quanh.
Ranh giíi gi÷a hÖ nhiÖt ®éng vµ m«i tr−êng cã thÓ lµ mét bÒ mÆt cô thÓ,
còng cã thÓ lµ bÒ mÆt t−ëng t−îng do ta qui −íc. VÝ dô khi nghiªn cøu qu¸ tr×nh
®un n−íc trong mét b×nh kÝn th× cã thÓ coi hÖ nhiÖt ®éng lµ n−íc vµ h¬i trong b×nh,
cßn m«i tr−êng xung quanh lµ b×nh vµ kh«ng khÝ xung quanh. C¸c vËt thÓ n»m
trong hÖ cã thÓ trao ®æi nhiÖt víi nhau vµ víi m«i tr−êng xung quanh.
Cã thÓ ph©n hÖ nhiÖt ®éng thµnh hÖ c« lËp vµ hÖ ®o¹n nhiÖt, hÖ kÝn vµ hÖ hë.
HÖ kÝn vµ hÖ hë:
HÖ kÝn lµ hÖ kh«ng trao ®æi chÊt víi m«i tr−êng xung quanh.
HÖ hë lµ hÖ cã trao ®æi chÊt víi m«i tr−êng xung quanh.
4
VÝ dô: ë tñ l¹nh, m¸y ®iÒu hoµ nhiÖt ®é th× l−îng m«i chÊt (ga lµm
l¹nh) kh«ng thay ®æi, do ®ã nã lµ mét hÖ kÝn; ë trong ®éng c¬ xe m¸y, m«i chÊt
chÝnh lµ l−îng khÝ thay ®æi liªn tôc, do ®ã nã lµ hÖ hë.
NhiÖt ®é lµ mét th«ng sè tr¹ng th¸i biÓu thÞ møc ®é nãng l¹nh cña vËt, nã thÓ hiÖn
møc ®é chuyÓn ®éng cña c¸c ph©n tö vµ nguyªn tö. Theo thuyÕt ®éng häc ph©n tö th×
nhiÖt ®é cña chÊt khÝ lµ ®¹i l−îng thèng kª, tØ lÖ thuËn víi ®éng n¨ng trung b×nh chuyÓn
®éng tÞnh tiÕn cña c¸c ph©n tö.
mϖ 2
T= (1-1)
3k
Trong ®ã: T lµ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi cña vËt,
m lµ khèi l−îng ph©n tö,
ϖ lµ vËn tèc trung b×nh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña c¸c ph©n tö,
k lµ h»ng sè Bonzman, b»ng 1,3805.10-23j/K.
Nh− vËy t«c ®é trung b×nh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña c¸c ph©n tö cµng lín
th× nhiÖt ®é cña vËt cµng cao.
Trong hÖ thèng SI th−êng dïng hai thang ®o nhiÖt ®é:
5
- Thang nhiÖt ®é b¸ch ph©n: nhiÖt ®é kÝ hiÖu b»ng ch÷ t, ®¬n vÞ ®o lµ ®é
Censius (0C).
- Thang nhiÖt ®é tuyÖt ®èi: nhiÖt ®é kÝ hiÖu b»ng ch÷ T, ®¬n vÞ ®o lµ ®é
Kenvin (0K).
Hai thang ®o nµy cã quan hÖ víi nhau b»ng biÓu thøc sau:
t (0C) = T (0K) - 273,15 (1-2)
0 0
NghÜa lµ 0 ( C) t−¬ng øng víi 273,15 K. Gi¸ trÞ mçi ®é chia trong hai thang nµy
b»ng nhau: dT = dt.
Ngo¸i ra, mét sè n−íc nh− Anh, Mü cßn dïng thang nhiÖt ®é Farenhet, ®¬n
vÞ ®o lµ 0F vµ thang nhiÖt ®é Renkin, d¬n vÞ ®o lµ 0R. Gi÷a ®é C, ®é F vµ ®é R cã
mèi quan hÖ nh− sau:
5 5
t 0C = T 0K - 273,15 = (t 0F -32) = t 0R -273,15, (1-3)
9 9
§Ó ®o nhiÖt ®é, ng−êi ta dïng c¸c dông cô kh¸c nhau nh−: nhiÖt kÕ thuû
ng©n, nhiÖt kÕ khÝ, nhiÖt kÕ ®iÖn trë, cÆp nhiÖt, ho¶ quang kÕ, v.v.v.
6
Mét chÊt khÝ chøa trong b×nh kÝn cã ¸p suÊt tuyÖt ®èi lµ p. NÕu ¸p suÊt p lín
h¬n ¸p suÊt khÝ quyÓn Pk th× hiÖu gi÷a chóng ®−îc gäi lµ ¸p suÊt d−, ký hiÖu lµ pd,
pd = p - pk, ®−îc ®o b»ng manomet. NÕu ¸p suÊt p nhá h¬n ¸p suÊt khÝ quyÓn Pk th×
hiÖu gi÷a chóng ®−îc gäi lµ ®é ch©n kh«ng, ký hiÖu lµ pck, pck = p - pk, ®−îc ®o
b»ng ch©n kh«ng kÕ. Quan hÖ gi÷a c¸c lo¹i ¸p suÊt ®ã ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
1.1.
* Néi n¨ng
Néi n¨ng cña mét vÊt lµ toµn bé n¨ng l−îng bªn trong vËt ®ã, gåm néi nhiÖt
n¨ng vµ ho¸ n¨ng vµ n¨ng l−îng nguyªn tö. Trong c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, khi
kh«ng xÈy ra c¸c ph¶n øng ho¸ häc vµ ph¶n øng h¹t nh©n, nghÜa lµ n¨ng l−îng c¸c
d¹ng nµy kh«ng thay ®æi, khi ®ã tÊt c¶ c¸c thay ®æi n¨ng l−îng bªn trong cña vËt
chØ lµ thay ®æi néi nhiÖt n¨ng. VËy trong nhiÖt ®éng häc ta nãi néi n¨ng nghÜa lµ
néi nhiÖt n¨ng.
Néi n¨ng bao gåm hai thµnh phÇn: néi ®éng n¨ng vµ néi thÕ n¨ng. Néi ®éng
n¨ng lµ ®éng n¨ng cña chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn, chuyÓn ®éng quay, dao ®éng cña
c¸c ph©n tö, nguyªn tö; cßn néi thÕ n¨ng lµ thÕ n¨ng t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö:
U = U® + Uth (1-9)
ChuyÓn ®éng cña c¸c ph©n tö phô thuéc vµo nhiÖt ®é cña vËt, do ®ã néi
®éng n¨ng lµ hµm cña nhiÖt ®é: U® = f(t), cßn lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö phô
thuéc vµo kho¶ng c¸c gi÷a chóng tøc lµ phô thuéc vµo thÓ tÝch riªng v cña c¸c
ph©n tö, do ®ã néi thÕ n¨ng lµ hµm cña thÓ tÝch: Uth = f(v). Nh− vËy néi n¨ng phô
thuéc vµo nhiÖt ®é T vµ thÓ tÝch v, nãi c¸ch kh¸c nã lµ mét hµm tr¹ng th¸i: U =
f(T,v).
Khi vËt ë mét tr¹ng th¸i x¸c ®Þnh nµo ®ã, cã gi¸ trÞ nhiÖt ®é T vµ thÓ tÝch v
x¸c ®Þnh th× sÏ cã gi¸ trÞ néi n¨ng U x¸c ®Þnh.
§èi víi khÝ lý t−ëng, lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö b»ng kgh«ng, do ®ã néi
n¨ng chØ phô thuéc vµo nhiÖt ®é T, nghÜa lµ U = f(T). Trong mäi qu¸ tr×nh, néi
n¨ng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng:
du = CvdT vµ ∆u = Cv(T2 - T1) (1-10)
§èi víi 1kg m«i chÊt, néi n¨ng ký hiÖu lµ u, ®¬n vÞ ®o lµ j/kg; §èi víi Gkg
ký hiÖu lµ U, ®¬n vÞ ®o lµ j. Ngoµi ra cã thÓ dïng c¸c ®¬n vÞ ®o kh¸c nh−: Kcal;
KWh; Btu . . . .. Quan hÖ gi÷a c¸c d¬n vÞ ®ã lµ:
1kj = 0,239 kcal = 277,78.10-6 kwh = 0,948 Btu. (1-11)
Trong c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, ta chØ cÇn biÕt biÕn thiªn néi n¨ng mµ
kh«ng cÇn biÕt gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña néi n¨ng, do ®ã cã thÓ chän ®iÓm gèc tuú ý mµ
7
t¹i ®ã néi n¨ng b»ng kh«ng. Theo qui −íc, ®èi víi n−¬c ta chän u = 0 t¹i ®iÓm cã
nhiÖt ®é t = 0,01 0C vµ ¸p suÊt p = 0,0062 at (®iÓm 3 thÓ cña n−íc).
* Entanpi:
§èi víi 1kg, entanpi ®−îc ký hiÖu lµ i, ®èi víi Gkg ký hiÖu lµ I, vµ ®−îc
®ÞnhnghÜa b»ng biÓu thøc:
i = u + pv; (j/kg) (1-12)
I = G.i = G.(u + pv) = U = pV; (J). (1-13)
Entanpi còng lµ mét th«ng sè tr¹ng th¸i, nh−ng kh«ng ®o ®−îc trùc tiÕp mµ
®−îc tÝnh to¸n qua c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i c¬ b¶n u, p vµ v. Vi ph©n cña nã: di =
du + d(pv) lµ vi ph©n toµn phÇn. §èi víi hÖ hë, pv lµ n¨ng l−îng ®Èy t¹o ra c«ng
l−u ®éng ®Ó ®Èy dßng m«i chÊt dÞch chuyÓn, cßn trong hÖ kÝn tÝch sè pv kh«ng
mang ý nghÜa n¨ng l−îng ®Èy.
T−¬ng tô nh− néi n¨ng, entanpi cña khÝ thùc phô thuéc vµo nhiÖt ®é T vµ
thÓ tÝch v, nãi c¸ch kh¸c nã lµ mét hµm tr¹ng th¸i: i = f(T,v).
§èi víi khÝ lý t−ëng, lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö b»ng kgh«ng, do ®ã
entanpi chØ phô thuéc vµo nhiÖt ®é T, nghÜa lµ i = f(T). Trong mäi qu¸ tr×nh,
entanpi ®−îc x¸c ®Þnh b»ng:
di = CpdT vµ ∆i = Cp(T2 - T1) (1-14)
T−¬ng tù nh− néi n¨ng, trong c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng ta chØ cÇn tÝnh to¸n
®é biÕn thiªn entanpi mµ kh«ng cÇn biÕt gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña entanpi, do ®ã cã thÓ
chän ®iÓm gèc tuú ý mµ t¹i ®ã entanpi b»ng kh«ng. Theo qui −íc, ®èi víi n−¬c ta
chän i = 0 t¹i ®iÓm cã nhiÖt ®é T = 0 0K hoÆc ë ®iÓm 3 thÓ cña n−íc.
* Entropi:
Entropi lµ mét th«ng sè tr¹ng th¸i, ®−îc ký hiÖu b»ng s vµ cã vi ph©n toµn
phÇn b»ng:
dq
ds = , j/kg0K, (1-15)
T
Entropi ®−îc ký hiÖu b»ng s ®èi víi 1 kgvµ S ®èi víi G kg.
Entropi kh«ng ®o ®−îc trùc tiÕp mµ ph¶i tÝnh to¸n vµ th−êng chØ cÇn tÝnh
to¸n ®é biÕn thiªn ∆s cña nã nh− ®«Ý víi néi n¨ng vµ entanpi.
§èi víi Gkg th×:
dQ 0
dS = G.ds = , j/ K, (1-16)
T
* Execgi:
Tron thùc tÕ, tÊt c¶ c¸c d¹ng n¨ng l−îng (trõ nhiÖt n¨ng) ®Òu cã thÓ biÕn
hoµn toµn thµnh c«ng trong c¸c qu¸ tr×nh thuËn nghÞch. Ng−îc l¹i, nhiÖt n¨ng chØ
cã thÓ biÕn ®æi mét phÇn thµnh c«ng trong qu¸ tr×nh thuËn nghÞch v× chóng cßn bÞ
giíi h¹n bëi nhiÖt ®é m«i tr−êng. PhÇn n¨ng l−îng cã thÓ biÕn thµnh c«ng trong
c¸c qu¸ tr×nh thuËn nghÞch ®−îc gäi lµ execgi, kÝ hiÖu lµ e hoÆc E, cßn phÇn n¨ng
l−îng kh«ng thÓ biÕn thµnh c«ng ®−îc gäi lµ anecgi, kÝ hiÖu lµ A hoÆc a.
Q=e+a (1-17)
Trong ®ã:
E lµ execgi,
8
A lµ anecgi.
BÊt kú sù thay ®æi tr¹ng th¸i nµo cña vËt hoÆc cña hÖ g¾n liÒn víi nh÷ng
hiÖn t−îng nhiÖt gäi lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng. Nãi c¸ch kh¸c, trong qu¸ tr×nh nhiÖt
®éng ph¶i cã Ýt nhÊt mét th«ng sè tr¹ng th¸i thay ®æi kÌm theo sù trao ®æi nhiÖt
hoÆc c«ng.
Khi m«i chÊt hoÆc hÖ thùc hiÖn mét qu¸ tr×nh, nghÜa lµ chuyÓn tõ tr¹ng th¸i
c©n b»ng nµy sang tr¹ng th¸i c©n b»ng kh¸c th× tr¹ng th¸i c©n b»ng tr−íc bÞ ph¸
huû. NÕu qu¸ tr×nh tiÕn hµnh v« cïng chËm ®Ó cã ®ñ thêi gian x¸c lËp tr¹ng th¸i
c©n b»ng míi th× thùc tÕ vÉn coi hÖ ®· thùc hiÖn qu¸ tr×nh c©n b»ng. Do ®ã, muèn
thùc hiÖn mét qu¸ tr×nh c©n b»ng th× ph¶i tiÕn hµnh v« cïng chËm, nghÜa lµ c¸c
®iÒu kiÖn bªn ngoµi ph¶i thay ®æi v« cïng chËm.
Trªn ®å thÞ, ®−êng biÓu diÔn sù thay ®æi tr¹ng th¸i cña m«i chÊt hay cña hÖ
trong qu¸ tr×nh nµo ®ã gäi lµ ®−êng cña qu¸ tr×nh. L−îng thay ®æi c¸c th«ng sè
tr¹ng th¸i chØ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tr¹ng th¸i ®Çu vµ tr¹ng th¸i cuèi cña qu¸ tr×nh
nªn chóng kh«ng phô thuéc vµo ®−êng ®i cña qu¸ tr×nh.
Mét qu¸ tr×nh mµ tr¹ng th¸i ®Çu vµ tr¹ng th¸i cuèi trïng nhau th× gäi lµ chu
tr×nh (tøc mét qu¸ tr×nh kÝn).
Trong mét chu tr×nh lu«n cã qu¸ tr×nh nhËn nhiÖt tõ nguån nµy, nh¶ nhiÖt
cho nguån kia vµ kÌm theo qu¸ tr×nh nhËn hoÆc sinh c«ng. Do ®ã, trong mét chu
tr×nh nhiÖt ®éng Ýt nhÊt ph¶i cã: 1 nguån nãng, 1 nguån l¹nh vµ chÊt m«i giíi.
NhiÖt vµ c«ng lµ c¸c ®¹i l−îng ®Æc tr−ng cho sù trao ®æi n¨ng l−îng gi÷a
m«i chÊt vµ m«i tr−êng khi thùc hiÖn mét qu¸ tr×nh. Khi m«i chÊt trao ®æi c«ng víi
m«i tr−êng th× kÌm theo c¸c chuyÓn ®éng vÜ m«, cßn khi trao ®æi nhiÖt th× lu«n tån
t¹i sù chªnh lÖch nhiÖt ®é.
9
Mét vËt cã nhiÖt ®é kh¸c kh«ng th× c¸c ph©n tö vµ nguyªn tö cña nã sÏ
chuyÓn ®éng hçn lo¹n vµ vËt mang mét n¨ng l−îng gäi lµ nhiÖt n¨ng.
Khi hai vËt tiÕp xóc víi nhau th× néi n¨ng cña vËt nãng h¬n sÏ truyÒn sang
vËt l¹nh h¬n. Qu¸ tr×nh chuyÓn néi n¨ng tõ vËt nµy sang vËt kh¸c gäi lµ qu¸ tr×nh
tuyÓn nhiÖt. L−îng néi n¨ng truyÒn ®−îc trong qu¸ tr×nh ®ã gäi lµ nhiÖt l−îng trao
®æi gi÷a hai vËt, ký hiÖu lµ:
Q nÕu tÝnh cho G kg, ®¬n vÞ ®o lµ j,
q nÕu tÝnh cho 1 kg, ®¬n vÞ ®o lµ j/kg,
Qui −íc: NÕu q > 0 ta nãi vËt nhËn nhiÖt,
NÕu q < 0 ta nãi vËt nh¶ nhiÖt,
Trong tr−êng hîp c©n b»ng (khi nhiÖt ®é c¸c vËt b»ng nhau), vÉn cã thÓ xÈy
ra kh¶ n¨ng truyÒn néi n¨ng tõ vËt nµy sang vËt kh¸c (xem lµ v« cïng chËm) ë
tr¹ng th¸i c©n b»ng ®éng. §iÒu nµy cã ý nghÜa quan träng khi kh¶o s¸t c¸c qu¸
tr×nh vµ chu tr×nh lÝ t−ëng.
1.1.5.2. C«ng
C«ng lµ ®¹i l−îng ®Æc tr−ng cho sù trao ®æi n¨ng l−îng gi÷a m«i chÊt víi
m«i tr−êng khi cã chuyÓn ®éng vÜ m«. Khi thùc hiÖn mét qu¸ tr×nh, nÕu cã sù thay
®æi ¸p suÊt, thay ®æi thÓ tÝch hoÆc dich chuyÓn träng t©m khèi m«i chÊt th× mét
phÇn n¨ng l−îng nhiÖt sÏ ®−îc chuyÓn ho¸ thµnh c¬ n¨ng. L−îng chuyÓn biÕn ®ã
chÝnh lµ c«ng cña qu¸ tr×nh.
Ký hiÖu lµ:
l nÕu tÝnh cho 1 kg, ®¬n vÞ ®o lµ j/kg,
L nÕu tÝnh cho G kg, ®¬n vÞ ®o lµ j,
Qui −íc: NÕu l > 0 ta nãi vËt sinh c«ng,
NÕu l < 0 ta nãi vËt nhËn c«ng,
C«ng kh«ng thÓ chøa trong mét vËt bÊt kú nµo, mµ nã chØ xuÊt hiÖn khi cã
qu¸ tr×nh thay ®æi tr¹ng th¸i kÌm theo chuyÓn ®éng cña vËt.
VÒ mÆt c¬ häc, c«ng cã trÞ sè b»ng tÝch gi÷a lùc t¸c dông víi ®é dêi theo
h−íng cña lùc. Trong nhiÖt kü thuËt th−êng gÆp c¸c lo¹i c«ng sau: c«ng thay ®æi
thÓ tÝch; c«ng l−u ®éng (c«ng thay ®æi vÞ trÝ); c«ng kü thuËt (c«ng tahy ®æi ¸p suÊt)
vµ c«ng ngoµi.
C«ng thay ®æi thÓ tÝch lµ c«ng do m«i chÊt thùc hiÖn khi cã sù thay ®æi thÓ
tÝch. C«ng thay ®æi thÓ tÝch ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 1.2.
10
Víi 1kg m«i chÊt, khi tiÕn hµnh mét
qu¸ tr×nh ë ¸p suÊt p, thÓ tÝch thay ®æi mét
l−îng dv, th× m«i chÊt thùc hiÖn mét c«ng
thay ®æi thÓ tÝch lµ:
dl = p.dv (1-19)
Khi tiÕn hµnh qu¸ tr×nh, thÓ tÝch thay
®æi tõ v1 ®Õn v2 th× c«ng thay ®æi thÓ tÝch
®−îc tÝnh lµ:
v2
l= ∫ pdv
v1
(1-20)
Tõ c«ng thøc (1-19) ta thÊy dl vµ dv cïng dÊu. Khi dv > 0 th× dl > 0, nghÜa lµ
khi xÈy ra qu¸ tr×nh mµ thÓ tÝch t¨ng th× c«ng cã gi¸ d−¬ng, ta nãi m«i chÊt sinh
c«ng (c«ng do m«i chÊt thùc hiÖn).
Khi dv < 0 th× dl < 0, nghÜa lµ khi xÈy ra qu¸ tr×nh mµ thÓ tÝch gi¶m th× c«ng
cã gi¸ ©m, ta nãi m«i chÊt nhËn c«ng (c«ng do m«i tr−¬ng thùc hiÖn). C«ng thay
®æi thÓ tÝch kh«ng ph¶i lµ th«ng sè tr¹ng th¸i, ®−îc biÓu diÔn trªn ®å thÞ p-v h×nh
1.3.
* C«ng kü thuËt:
C«ng kü thuËt lµ c«ng do thay ®æi ¸p suÊt. Khi m«i chÊt tiÕn hµnh mét qu¸
tr×nh, ¸p suÊt thay ®æi mét l−îng lµ dp th× thùc hiÖn mét c«ng kü thuËt lµ dlkt, c«ng
kü thuËt ®−îc tÝnh:
dl = -v.dp (1-21)
NÕu qu¸ tr×nh ®−îc tiÕn hµnh tõ ¸p suÊt p1 ®Õn p2 th× c«ng kü thuËt ®−îc tÝnh
lµ:
v2
l= - ∫ vdp (1-22)
v1
Tõ c«ng thøc (1-22) ta thÊy dlkt vµ dp ng−îc dÊu nªn khi dp < 0 th× dlkt > 0,
nghÜa lµ ¸p suÊt p gi¶m th× c«ng kü thuËt d−¬ng, ta nãi m«i chÊt sinh c«ng vµ
ng−îc l¹i.
* C«ng ngoµi:
11
C«ng ngoµi lµ c«ng mµ hÖ trao ®æi víi m«i tr−êng trong qóa tr×nh nhiÖt
®éng. §ay chÝnh lµ c«ng cã Ých mµ hÖ sinh ra hoÆc nhËn ®−îc tõ bªn ngoµi:
ω2
dln = dl - dll® - d( ) - gdh (1-23)
2
V× trong hÖ kÝn, träng t©m khèi khÝ kh«ng dÞch chuyÓn do ®ã kh«ng cã lùc
®Èy, kh«ng cã ngo¹i ®éng n¨ng nªn c«ng ngoµi trong hÖ kÝn b»ng chÝnh c«ng thay
®æi thÓ tÝch. Nãi c¸ch kh¸c, chØ cã thÓ nhËn ®−îc c«ng trong hÖ kÝn khi cho m«i
chÊt gi¶n në hay:
dln = dl = pdv. (1-24)
§èi víi hÖ hë, m«i chÊt cÇn tiªu hao c«ng ®Ó thay ®æi vÞ trÝ gäi lµ
c«ng l−u ®éng hay lùc ®Èy (dln = d(pv)), khi ®ã c«ng ngoµi b»ng :
ω2
dln = dl - d(pv) - d( ) - gdh (1-25a)
2
hay cã thÓ viÕt:
ω2 ω2
dln = dl - pdv - vdp - d( ) - gdh = dlkt - d( ) - gdh (1-25b)
2 2
Trong thùc tÕ, l−îng biÕn ®æi ®éng n¨ng vµ thÕ n¨ng ngoµi lµ rÊt nhá so víi
c«ng kü thuËt do ®ã cã thÓ bá qua, tõ (1-25b) ta cã:
dln = dlkt (1-26)
Tõ (1-26) ta thÊy c«ng kü thuËt tÝnh gÇn ®óng lµ c«ng cã Ých nhËn ®−îc tõ
dßng m«i chÊt (hÖ hë) th«ng qua mét thiÕt bÞ kÜ thuËt (tuabin):
§èi víi mét qu¸ tr×nh th×:
dln = dlkt ≠ dl (1-26a)
KhÝ lÝ t−ëng lµ khÝ mµ thÓ tÝch b¶n th©n ph©n tö cña chóng v« cïng bÐ vµ
lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö b»ng kh«ng. Ng−îc l¹i, khÝ thùc lµ khÝ mµ thÓ tÝch
b¶n th©n c¸c ph©n tö kh¸c kh«ng vµ tån t¹i lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö. NÕu khÝ
thùc cã ¸p suÊt rÊt thÊp vµ nhiÖt ®é cao th× cã thÓ coi lµ khÝ lý t−ëng. Trong thùc tÕ
kh«ng cã khÝ lý t−ëng, cã thÓ xem khÝ lý t−ëng lµ tr¹ng th¸i giíi h¹n cña khÝ thùc
khi ¸p suÊt p rÊt nhá. Trong kü thuËt ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é, ¸p suÊt b×nh th−êng cã
thÓ coi c¸c chÊt nh− Hy®r« , Oxy, Nit¬, kh«ng khÝ . . . lµ khÝ lý t−ëng.
12
Ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i khÝ lý t−ëng biÓu diÔn quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè
tr¹ng th¸i cña khÝ lý t−ëng ë mét thêi ®iÓm nµo ®ã. Khi nhiÖt ë ®é cao th× lùc
t−¬ng t¸c cµng nhá, do ®ã cã thÓ coi α = 1 vµ biÓu thøc (1-4) sÏ ®−îc viÕt lµ:
mϖ 2
p = n. . (1-27)
3
Sè ph©n tö trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch lµ:
N Nµ
n= = (1-28)
V Vµ
trong ®ã:
N lµ sè ph©n tö khÝ chøa trong khèi khÝ cã thÓ tÝch lµ V,
Nµ lµ sè ph©n tö khÝ chøa trong 1kmol khÝ,
Vµ lµ thÓ tÝch cña 1kmol khÝ ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn: ¸p suÊt p = 101326Pa,
nhiÖt ®é t = 00C. ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn, thÓ tÝch cña 1 kmol khÝ bÊt kú lµ Vµ
22,4m3. Thay (1-28) vµo ph−¬ng tr×nh (1-27) vµ ®Ó ý biÓu thøc (1-1) ta sÏ cã:
N µ mϖ 2 Nµ
P= . .k = .T.k (1-28)
Vµ 3 Vµ
Hay: p.Vµ = Nµ.k.T (1-30)
Theo Av«ga®r« th× 1kmol khÝ bÊt kú ®Òu cã 6,0228.1026 ph©n tö. NghÜa lµ ®èi
víi mäi chÊt khÝ, tÝch sè Nµ.k = Rµ = const, Rµ ®−îc gäi lµ h»ng sè phæ biÕn cña
chÊt khÝ. VËy ph−¬ng tr×nh (1-30) cã thÓ viÕt lµ:
p.Vµ = Rµ.T (1-31)
chia hai vÕ cña ph−¬ng tr×nh cho µ ta ®−îc:
Vµ R µ
p = T
µ µ
hay: pv=RT (1-32)
trong ®ã: R lµ h»ng sè chÊt khÝ:
Rµ
R= (1-33)
µ
§èi víi khèi khÝ cã khèi l−îng lµ G kg, thÓ tÝch V m3 th× ta cã:
G.pv = G.RT
Hay pV = GRT (1-34)
Ph−¬ng tr×nh (1-32), (1-33) vµ (1-34) gäi lµ ph−¬ng t×nh tr¹ng th¸i khÝ lý t−ëng.
* TÝnh h»ng sè R:
Tõ (1-31) ta cã:
pVµ
Rµ =
T
ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn, ¸p suÊt p = 101.326Pa, nhiÖt ®é t = 00C th× 1 mol khÝ
lý t−ëng chiÕm mét thÓ tÝch lµ Vµ = 22,4 m3, vËy h»ng sè phæ biÕn cña chÊt khÝ
b»ng:
13
pVµ 101326.22, 4
Rµ = = = 8314j/kmol.
T 273
HoÆc còng cã thÓ tÝnh: Rµ = Nµ.k = 6,0228.1026.1,3805.10-23 =8314j/kmol, thay
vµo (1-31) ta ®−îc:
R µ 8314
R= = , j/kg0K (1-35)
µ µ
1.2.2.2. Ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i khÝ thùc
Trong thùc tÕ, kh«ng tån t¹i khÝ lÝ t−ëng. C¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng kÜ thuËt
th−êng gÆp lµ xÈy ra víi khÝ thùc. Do khÝ thùc cã nhiÒu kh¸c biÖt víi khÝ lý t−ëng,
nªn nÕu ¸p dông ph−¬ng t×nh tr¹ng th¸i khÝ lý t−ëng cho khÝ thùc th× sÏ gÆp ph¶i
sai sè l¬n. Do ®ã cÇn thiÕt ph¶i thiÕt lËp c¸c ph−¬ng t×nh tr¹ng th¸i cho khÝ thùc ®Ó
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trªn.
Cho ®Õn nay, chóng ta ch−a t×m ®−îc mét ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i nµo dïng
cho mäi khÝ thùc ë mäi tr¹ng th¸i, mµ chØ t×m ®−îc c¸c ph−¬ng tr×nh gÇn ®óng cho
mét chÊt khÝ hoÆc mét nhãm chÊt khÝ ë kho¶ng ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh. HiÖn
nay cã rÊt nhiÒu ph−¬ng t×nh tr¹ng th¸i viÕt cho khÝ thùc, d−íi ®©y ta kh¶o s¸t mét
sè ph−¬ng t×nh tr¹ng th¸i khÝ thùc th−êng gÆp trong thùc tÕ.
Ph−¬ng t×nh Vandecvan lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tr×nh viÕt cho khÝ thùc
cã ®é chÝnh x¸c cao vµ ®−îc ¸p dôngkh¸ réng r·i.
Nh− ®· nãi ë trªn, khÝ thùc kh¸c víi khÝ lý t−ëng lµ thÓ tÝch b¶n th©n ph©n
tö kh¸c kh«ng vµ cã lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö. Do ®ã khi thµnh lËp ph−¬ng
t×nh tr¹ng th¸i cho khÝ thùc, xuÊt ph¸t tõ ph−¬ng t×nh tr¹ng th¸i khÝ lý t−ëng, ®Ó
hiÖu chØnh c¸c sai sè, Vandecvan ®· ®−a thªm vµo c¸c hÖ sè hiÖu chØnh ®−îc x¸c
®Þnh b»ng thùc nghiÖm kÓ ®Õn ¶nh h−ëng cña thÓ tÝch b¶n th©n c¸c ph©n tö vµ lùc
t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö cña chÊt khÝ ®ã.
VÒ ¸p suÊt: ®èi víi khÝ lý t−ëng, gi÷a c¸c ph©n tö kh«ng cã lùc t−¬ng t¸c
nªn c¸c ph©n tö tù do chuyÓn ®éng vµ va ®Ëp tíi mäi n¬i víi n¨ng l−îng cña
chóng. Cßn ë khÝ thùc, trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng vµ va ®Ëp c¸c ph©n tö tù do sÏ
chÞu lùc hót vµ ®Èy cña c¸c ph©n tö xung quanh, do ®ã lùc va ®Ëp sÏ gi¶m ®i. V×
vËy ¸p suÊt khÝ thùc mµ ta ®o ®−îc sÏ nhá h¬n gi¸ trÞ ¸p suÊt thùc tÕ mét ®¹i l−îng
a
lµ ∆p, ®¹i l−îng nµy tû lÖ víi b×nh ph−¬ng khèi l−îng riªng vµ b»ng: ∆p = 2 , ¸p
v
suÊt thËt cña khÝ thùc sÏ lµ:
a
P + ∆p = p + 2 (1-36)
v
VÒ thÓ tÝch: C¸c ph©n tö khÝ thùc cã thÓ tÝch kh¸c kh«ng. Gi¶ sö tæng thÓ
tÝch b¶n th©n c¸c ph©n tö cã trong 1kg khÝ lµ b th× kh«ng gian tù do cho chuyÓn
®éng cña chóng sÏ gi¶m xuèng vµ chØ cßn lµ (v - b). Vëy ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i
khÝ thùc Vandecvan sÏ lµ:
a
(p + 2 )(v - b) = RT (1-37)
v
Trong ®ã : a vµ b lµ c¸c hÖ sè cã gi¸ trÞ x¸c ®Þnh, phô thuéc vµo b¶n chÊt
cña mçi chÊt khÝ, b chÝnh lµ tæng thÓ tÝch b¶n th©n c¸c ph©n tö cã trong 1kg khÝ.
14
Trong ph−¬ng tr×nh nµy, ch−a kÓ ®Õn ¶nh h−ëng cña mét sè hiÖn t−îng vËt
lý phô nh− hiÖn t−îng ph©n li vµ kÕt hîp c¸c ph©n tö.
Khi chó ý ®Õn hiÖn t−îng kÕt hîp m¹nh gi÷a c¸c ph©n tö khÝ thùc d−íi ¶nh
h−ëng cña lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö, Vukalovich vµ Novik«v ®· ®−a ra
ph−¬ng tr×nhkh¸c cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n, ®Æc biÖt phï hîp khi ¸p dông cho h¬i
n−íc, cã d¹ng nh− sau:
a ⎡ c ⎤
(p + 2 )(v - b) = RT ⎢1 − 3+ 2 m ⎥ (1-38)
v ⎢ ⎥
⎣ T 2 ⎦
trong ®ã: c vµ m lµ c¸c h»ng sè x¸c ®Þnh b»ng thùc nghiÖm.
Ngoµi c¸c c«ng thøc thùc nghiÖm, ®èi víi khÝ thùc th× ng−êi ta cã thÓ x¸c
®Þnh c¸c th«ng sè b»ng b¶ng hoÆc ®å thÞ.
Hçn hîp khÝ lµ mét tËp hîp mét sè khÝ kh«ng cã t¸c dông ho¸ häc víi nhau.
VÝ dô kh«ng khÝ lµ mét hçn hîp cña c¸c khÝ Oxy, Nit¬, Hy®r«, C¶bonic . . .
ë ®iÒu kiÖn c©n b»ng th× ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é t¹i mäi ®iÓm trong khèi khÝ ®Òu
b»ng nhau:
T1 = T2 = T3 = . . . . . . = Tn = Thh (1-39)
NÕu t¸ch chÊt khÝ thø i ra khái hçn hîp víi ®iÒu kiÖn ¸p suÊt, nhiÖt ®é cña
nã b»ng ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é hçn hîp khÝ th× chÊt khÝ ®ã sÏ chiÕm mét thÓ tÝch Vi,
Vi ®−îc gäi lµ thÓ tÝch riªng phÇn hay lµ ph©n thÓ tich cña chÊt khÝ thø i (h×nh 1.6).
15
- ¸p suÊt cña hçn hîp khÝ lÝ t−ëng tu©n theo ®Þnh luËt Danton. §Þnh luËt
ph¸t biÓu: ¸p suÊt cña hçn hîp khÝ b»ng tæng ¸p suÊt riªng phÇn cña tÊt c¶ c¸c chÊt
khÝ thµnh phÇn t¹o nªn hçn hîp.
n
∑p
i =1
i =p (1-40)
- NhiÖt ®é cña c¸c chÊt khÝ thµnh phÇn b»ng nhiÖt ®é cña hçn hîp khÝ:
T1 = T2 = T3 = . . . . . . = Tn = Thh (1-41)
- Khèi l−îng cña hçn hîp khÝ b»ng tæng ¸p suÊt riªng phÇn cña tÊt c¶ c¸c
chÊt khÝ thµnh phÇn t¹o nªn hçn hîp:
n
G = ∑G (1-42)
i =1 i
- ThÓ tÝch cña hçn hîp khÝ b»ng tæng ¸p suÊt riªng phÇn cña tÊt c¶ c¸c chÊt
khÝ thµnh phÇn t¹o nªn hçn hîp:
n
V = ∑V (1-43)
i =1 i
Cã thÓ coi hçn hîp khÝ lý t−ëng t−¬ng ®−¬ng víi mét chÊt khÝ ®ång nhÊt, do
®ã cã thÓ ¸p dông ®Þnh luËt vµ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña khÝ lý t−ëng cho hçn
hîp khÝ. NghÜa lµ hçn hîp khÝ lý t−ëng vµ c¸c chÊt khÝ thµnh phÇn ®Òu tu©n theo
ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i khÝ lý t−ëng. Cã thÓ viÕt ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña hçn
hîp khÝ d−íi c¸c d¹ng sau:
pi.V = Gi.Ri.T (1-44a)
p.Vi = Gi.Ri.T (1-44b)
p.V = G.R.T (1-44c)
Tõ ph−¬ng tr×nh (1-44a) ta cã:
T
pi = R i G i (1-45)
V
Vµ tõ ph−¬ng tr×nh (1-44b) ta cã:
T
Vi = R i G i (1-46)
p
§èi víi mét hçn hîp khÝ lý t−ëng, ®Ó x¸c ®Þnh mét tr¹ng th¸i c©n b»ng cña
hçn hîp, x¸c ®Þnh h»ng sè chÊt khÝ cña hçn hîp th× ngoµi hai th«ng sè tr¹ng th¸i
®éc lËp th−êng dïng, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh thªm mét th«ng sè thø ba n÷a lµ thµnh
phÇn cña hçn hîp khÝ. Thµnh phÇn cña hçn hîp khÝ cã thÓ lµ thµnh phÇn thÓ tÝch,
thµnh phÇn khèi l−îng hay thµnh phÇn mol.
16
Theo ®Þnh luËt b¶o toµn khèi l−îng th× khèi l−îng cña hçn hîp sÏ b»ng tæng
khèi l−îng cña c¸c khÝ thµnh phÇn. TØ sè gi÷a khèi l−îng cña c¸c khÝ thµnh phÇn
víi khèi l−îng cña hçn hîp ®−îc gäi lµ thµnh phÇn khèi l−îng cña chÊt khÝ ®ã
trong hçn hîp, ký hiÖu lµ gi.
G
gi = i (1-47)
G
G + G 2 + .... + G n
nh− vËy ta cã: g1 + g2 + . . . + gn = 1 =1
G
hay:
n
∑g
i =1
i =1 (1-48)
1.3.3.2. Thµnh phÇn thÓ tÝch vµ thµnh phÇn ¸p suÊt cña chÊt khÝ
§¹i l−îng:
Vi
ri = (1-49)
V
®−îc gäi lµ thµnh phÇn thÓ tÝch cña chÊt khÝ thø i.
V + V2 + .... + Vn
vµ cã thÓ viÕt: r1 + r2 + . . . . . + rn = 1 =1
V
n n
V
hay: ∑i =1
ri = ∑ i =1
i =1 V
(1-50)
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i viÕt cho c¸c chÊt khÝ thµnh phÇn:
pi.V = Gi.Ri.T (a)
p.Vi = Gi.Ri.T (b)
chia vÕ theo vÕ (a) cho (b) ta cã:
pVi / piV =1
hay:
V p
ri = i = i
V p
vËy thµnh phÇn ¸p suÊt cña chÊt khÝ thø i b»ng thµnh phÇn thÓ tÝch cña nã.
VÝ dô: Cã mét hçn hîp hai chÊt khÝ, cã nhiÖt ®é T, ¸p suÊt lµ p, thÓ tÝch V,
khèi l−îng G. NÕu ta t¸ch riªng hai chÊt khÝ ®ã ra ë cïng nhiÖt ®é T vµ mçi chÊt
khÝ ®Òu cã thÓ tÝch V th× chÊt khÝ thø nhÊt sÏ cã ¸p suÊt p1, khèi l−îng G1, cßn chÊt
khÝ thø hai sÏ cã ¸p suÊt p2, khèi l−îng G2 vµ p = p1 + p2 ; G = G1 + G2.
Thµnh phÇn mol cña chÊt khÝ thø i trong hçn hîp lµ tØ sè gi÷a sè mol cña
chÊt khÝ thø i víi sè mol cña hçn hîp.
NÕu gäi Mi lµ sè mol cña chÊt khÝ thø i, M lµ sè mol cña hçn hîp khÝ th× thÓ
V V
tÝch cña 1kmol khÝ thø i lµ: i vµ thÓ tÝch cña 1kmol hçn hîp khÝ lµ .
Mi M
17
Theo ®Þnh luËt Avoga®r«, khi ë cïng mét ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt th×
Vi V
thÓ tÝch 1kmol cña c¸c chÊt khÝ ®Òu b»ng nhau, nghÜa lµ: = , do ®ã ta cã:
Mi M
Vi M i
= = ri. (1-51)
V M
nghÜa lµ:
M
ri = i (1-52)
M
VËy thµnh phÇn mol b»ng thµnh phÇn thÓ tÝch.
1.3.4. X¸c ®Þnh c¸c ®¹i l−îng t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp khÝ
Khèi l−îng kil«mol cña hçn hîp khÝ ®−îc x¸c ®Þnh theo thµnh phÇn thÓ tÝch
hoÆc thµnh phÇn khèi l−îng.
G
Tõ µ = ta cã:
M
G G G G
µ= = = =
M ∑ Mi ∑µ
Gi G 1
∑ Gi . µ
i i
18
suy ra khèi l−îng kil«mol cña hçn hîp khÝ tÝnh theo thµnh phÇn khèi l−îng b»ng:
1
µ= (1-55)
gi
∑µ
i
HoÆc tõ (1=35) vµ (1-54) ta cã thÓ t×nh h»ng sè chÊt khÝ cña hçn hîp theo µi:
8314 8314
R= = (1-57)
µ ∑ ri µ i
1.3.4.3. ThÓ tÝch riªng cña hçn hîp:
ThÓ tÝch riªng cña hçn hîp cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc khi biÕt thÓ tÝch riªng vi
cña c¸c khÝ thµnh phÇn vµ khèi l−îng gi.
Tõ v = V/G, biÕn ®æi ta cã:
n n
V ∑ Vi ∑v G i i n
v = = i =1 = i =1
= ∑ g i vi (1-58)
G G G i =1
Kh¶o s¸t mét vËt cã khèi l−îng G trong mét qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng nµo ®ã,
nÕu cung cÊp mét l−îng nhiÖt ®Q th× nhiÖt ®é cña vËt t¨ng lªn mét l−îng lµ dt.
Tû sè :
dQ
©= , j/ 0K, (1-59)
dt
®−îc gäi lµ nhiÖt dung cña vËt.
Q
© tt =2
, j/0K (1-60)
1
t 2 − t1
19
NhiÖt dung cña chÊt khÝ phô thuéc vµo qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng mµ khèi khÝ ®ã
®· nhËn nhiÖt.
NhiÖt dung riªng cña mét chÊt lµ nhiÖt l−îng cÇn thiÕt ®Ó n©ng nhiÖt ®é cña
mét ®¬n vÞ ®o l−êng chÊt ®ã lªn thªm 1 ®é trong mét qu¸ tr×nh nµo ®ã. Nãi c¸ch
kh¸c lµ nhiÖt dung riªng tÝnh cho mét ®¬n vÞ ®o l−êng. NhiÖt dung riªng cña mét
chÊt phô thuéc vµo b¶n chÊt, ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cña nã. Trong phÇn nµy ta chØ
nghiªn cøu nhiÖt dung riªng cña mét chÊt khÝ.
Tuú thuéc vµo ®¬n vÞ ®o m«i chÊt, vµo qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, cã thÓ ph©n
lo¹i nhiÖt dung riªng theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau: ph©n theo ®¬n vÞ ®o m«i chÊt
hoÆc theo qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng.
- NhiÖt dung riªng mol: NÕu ®¬n vÞ ®o l−îng m«i chÊt lµ kmol th× ta cã
nhiÖt dung riªng mol, ký hiÖu lµ:
dQ
Cµ = , j/kmol. 0K (1-61c)
MdT
Theo qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng xÈy ra ta cã nhiÖt dung riªng ®¼ng ¸p vµ nhiÖt
dung riªng ®¼ng tÝch.
- NhiÖt dung riªng ®¼ng ¸p Cp: Khi qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng xÈy ra ë ¸p suÊt
kh«ng ®æi, ta cã nhiÖt dung riªng ®¼ng ¸p (nhiÖt dung riªng khèi l−îng ®¼ng ¸p Cp,
nhiÖt dung riªng thÓ tÝch ®¼ng ¸p C’p, nhiÖt dung riªng mol ®¼ng ¸p Cµp).
20
- NhiÖt dung riªng ®¼ng tÝch Cv: Khi qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng xÈy ra ë thÓ tÝch
kh«ng ®æi, ta cã nhiÖt dung riªng ®¼ng tich (nhiÖt dung riªng khèi l−îng ®¼ng tÝch
Cv, nhiÖt dung riªng thÓ tÝch ®¼ng tÝch C’v, nhiÖt dung riªng mol ®¼ng tÝch Cµv).
Trong mét qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, nhiÖt dung riªng cña chÊt khÝ lµ kh«ng
thay ®æi, dùa vµo ®ã ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc quan hÖ gi÷a c¸c lo¹i nhiÖt dung riªng
khèi l−îng, nhiÖt dung riªng thÓ tÝch vµ nhiÖt dung riªng mol.
XÐt mét khèi khÝ cã khèi l−îng lµ G, thÓ tÝch lµ V m3t/c. NÕu gäi M lµ sè
kmol cña kh«i skhÝ, µ lµ khèi l−îng 1kmol khÝ (kg/kmol) th× nhiÖt dung cña khèi
khÝ cã thÓ ®−îc tÝnh lµ:
© = G.C = Vt/c. C’ = M.Cµ (1-62)
Tõ ®ã ta suy ra:
V 1
C = t / c C' = Cµ
G G/M
hay:
1
C = vt/c.C’ = C µ (1-63)
µ
§èi víi khÝ lý t−ëng, quan hÖ gi÷a nhiÖt dung riªng ®¼ng tÝch vµ ®¼ng ¸p
®−îc biÓu diÔn b»ng c«ng thøc Maye:
8314
Cp - Cv = , j/kg.®é (1-64)
µ
Ta cã thÓ chøng minh cc«ng thøc Maye dùa trªn ®é biÕn thiªn cña néi n¨ng
vµ entanpi.
Víi khÝ lý t−ëng, néi n¨ng vµ entanpi chØ phô thuéc vµo nhiÖt ®é nªn ta
lu«n cã: du = CvdT vµ di = CpdT, do ®ã ta cã thÓ viÕt:
di - du = CpdT - CvdT (1-65)
hay:
d(i - u) = (Cp - Cv).dT (1-66)
Theo ®Þnh nghÜa entanpi th×: i = u + pv hay i - u = pv, thay vµo (1-66) ta
®−îc: d(pv) = (Cp - Cv).dT
LÊy tÝch ph©n hai vÕ ta cã:
pv = (Cp - Cv).T (1-67)
mÆt kh¸c theo ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i th×:
pv = RT, (1-68)
so s¸nh (1-67) vµ (1-68) ta ®−îc:
Cp - Cv = R.
§èi víi 1kmol khÝ lý tr−ëng ta cã:
21
µCp - µCv = µR = Rµ = 8314 j/kmol.®é (1-70)
Tû sè gi÷a nhiÖt dung riªng ®¼ng ¸p vµ ®¼ng tÝch ®−îc gäi lµ sè mò ®o¹n
nhiÖt, ký hiÖu lµ k.
Cp
k= (1-71)
Cv
§èi víi khÝ lý t−ëng, sè mò ®o¹n nhiÖt kh«ng phô thuéc vµo tr¹ng th¸i cña
chÊt khÝ mµ chØ phô thuéc vµo b¶n chÊt cña chÊt khÝ. Theo thuyÕt ®éng häc ph©n
tö, sè mò ®o¹n nhiÖt k cã c¸c gi¸ trÞ nh− sau:
§èi víi khÝ lý t−ëng 1 nguyªn tö k = 1,6
§èi víi khÝ lý t−ëng 2 nguyªn tö k = 1,4
§èi víi khÝ lý t−ëng 3 nguyªn tö k = 1,3
§èi víi khÝ thùc th× k cßn phô thuéc vµo nhiÖt ®é, khi nhiÖt ®é t¨ng th× k
gi¶m.
Tõ (1-71) ta suy ra:
Cp = k.Cv (1-72)
Thay vµo (1-69) ta sÏ cã: k.Cv - Cv = R hay Cv(k - 1) = R, tõ ®©y ta tÝnh ®−îc gi¸ trÞ
cña Cp vµ Cv theo k vµ R:
R k
Cv = vµ Cp = R (1-73)
k −1 k −1
NhiÖt l−îng Q chÊt khÝ trao ®æi víi m«i tr−êng khi nhiÖt ®é cña nã thay ®æi
tõ t1 ®Õn t2lµ:
Q = G.C.∆t (1-74a)
’
hoÆc: Q = Vt/c.C .∆t (1-74b)
hoÆc: Q = M.Cµ.∆t (1-74c)
ë ®©y:
G lµ khèi l−îng cña khèi khÝ, kg.
Vt/c lµ thÓ tich khèi khÝ ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn m3t/c,
M lµ sè kil«ml khÝ,
∆t = t2 - t1,
C, C’ vµ Cµ lµ nhiÖt dung riªng cña chÊt khÝ, cã thÓ lµ nhiÖt dung riªng trung
b×nh hoÆc nhiÖt dung riªng thùc.
NÕu trong mét qu¸ tr×nh nµo ®ã, 1kg khÝ ®−îc cÊp mät l−îng nhiÖt lµ q,
chÊt khÝ thay ®æi tõ tr¹ng th¸i 1 ®Õn tr¹ng th¸i 2 vµ nhiÖt ®é thay ®æi tõ t1 ®Õn t2 th×
®¹i l−îng:
22
t2q q
C = = (1-75)
t t 2 − t 1 ∆t
1
gäi lµ nhiÖt dung riªng trung b×nh cña chÊt khÝ ®ã trong kho¶ng nhiÖt ®é tõ t1 ®Õn
t2.
Th«ng th−êng ng−êi ta cho nhiÖt dung riªng trung b×nh trong kho¶ng nhiÖt
t
®é tõ 00C ®Õn nhiÖt ®é t nµo ®ã, tøc lµ C . NhiÖt l−îng cÇn cÊp vµo ®Ó lµm t¨ng
0
t
nhiÖt ®é cña 1kg chÊt khÝ tõ 00C ®Õn nhiÖt ®é t 0C lµ q = t. C , dùa vµo ®ã ta cã thÓ
0
tÝnh ®−îc nhiÖt l−îng cÇn cÊp vµo ®Ó lµm cho nhiÖt ®é cña 1kg m«i chÊt t¨ng tõ
nhiÖt ®é t1 ®Õn nhiÖt ®é t2.
NhiÖt l−îng cÇn cÊp vµo ®Ó lµm t¨ng nhiÖt ®é cña 1kg chÊt khÝ tõ 00C ®Õn
t1
nhiÖt ®é t1 lµ q1 = t1. C , nhiÖt l−îng cÇn cÊp vµo ®Ó lµm t¨ng nhiÖt ®é cña 1kg
0
t2
0
chÊt khÝ tõ 0 C ®Õn nhiÖt ®é t2 lµ q2 = t2. C , vËy nhiÖt l−îng cÇn cÊp vµo ®Ó n©ng
0
nhiÖt ®é cña 1kg chÊt khÝ tõ nhiÖt ®é t1 ®Õn nhiÖt ®é t2 b»ng hiÖu nhiÖt l−¬ng q2 vµ
q1:
t2 t1
q t 2 = q 2 − q 1 = q 02 − q 01 = t 2 .C − t 1 .C
t t t
(1-76)
1 0 0
Thay vµo c«ng thøc (1-74) ta cã nhiÖt dung riªng trung b×nh trong kho¶ng
nhiÖt ®é tõ t1 ®Õn t2 khi biÕt nhiÖt dung riªng trung b×nh trong kho¶ng nhiÖt ®é tõ 0
®Õn t1 vµ tõ 0 ®Õn t2 lµ:
t2 t1
t2 q C .t 2 − C .t 1
C = = 0 0
(1-77)
t1 t 2 − t1 t 2 − t1
NÕu hiÖu nhiÖt ®é (t2 - t1) dÇn tíi kh«ng, nghÜa lµ nhiÖt ®é t1 vµ nhiÖt ®é t2
cïng tiÕn tíi gi¸ trÞ nhiÖt ®é t th× nhiÖt dung riªng trung b×nh trë thµnh nhiÖt dung
riªng thùc ë nhiÖt ®é t.
dq
C= , j/kg (1-78)
dt
Thùc nghiÖm chøng tá r»ng: nhiÖt ®é cµng cao th× chuyÓn ®éng, dao ®éng
cña nguyªn tö vµ ph©n tö cµng m¹nh nªn tiªu thô nhiÖt l−îng cµng lín. §iÒu ®ã cã
nghÜa lµ nhiÖt ®é cµng cao th× nhiÖt dung riªng cµng lín. Sù phô thuéc cña nhiÖt
dung riªng vµo nhiÖt ®é th−êng ®−îc thÓ hiÖn b»ng c«ng thøc:
C = a0 + a1.t+ a2.t2+ . . . . . . +an.tn, (1-79)
Trong ®ã:
ai lµ c¸c hÖ sè phô thuéc vµo b¶n chÊt cña tõng chÊt khÝ, ®−îc x¸c ®Þnh
b»ng thùc nghiÖm.
Trong tÝnh to¸n kü thuËt th−êng lÊy n = 1 lµ ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c, nghÜa lµ
coi nhiÖt dung riªng vµo nhiÖt ®é theo quan hÖ tuyÕn tÝnh:
C = a0 + a1.t (1-80)
23
NhiÖt l−îng trao ®æi gi÷a m«i chÊt vµ m«i tr−êng khi m«i chÊt thay ®æi tõ
tr¹ng th¸i 1 ®Õn tr¹ng th¸i 2 lµ:
t
2 t 2
⎛ t +t ⎞
q t = ∫ Cdt = ∫ (a 0 + a 1 t )dt = ⎜ a 0 + a 1 1 2 ⎟( t 2 − t 1 )
t
2
(1-81)
1
t
1 t 1
⎝ 2 ⎠
Tõ (1-75) vµ (1-81) cã thÓ tÝnh nhiÖt dung riªng trung b×nh theo nhiÖt dung
riªng thùc ë nhiÖt ®é t:
t2
t2
∫ Cdt ⎛ t +t ⎞
= = ⎜ a 0 + a1 1 2 ⎟
t1
C (1-82)
t1 t 2 − t1 ⎝ 2 ⎠
Muèn tÝnh nhiÖt dung riªng cña hçn hîp khÝ th× cÇn ph¶i biÕt thµnh phÇn
cña hçn hîp. NhiÖt l−îng tiªu tèn ®Ó n©ng nhiÖt ®é hçn hîp lªn 1 ®é b»ng tæng
nhiÖt l−îng tiªu tèn ®Ó n©ng nhiÖt ®é c¸c khÝ thµnh phÇn lªn 1 ®é. NÕu gäi nhiÖt
dung riªng cña hçn hîp khÝ lµ C vµ cña khÝ thµnh phÇn lµ Ci th× nhiÖt l−îng tiªu
tèn ®Ó n©ng nhiÖt ®é hçn hîp lªn 1 ®é b»ng:
G.C = G1.C1 + G2.C2 + . . . . + Gn.Cn (1-83)
Chia c¶ hai vÕ cho G vµ chó ý (1-45) ta ®−îc nhiÖt dung riªng cña hçn hîp b»ng:
n
C = g1.C1 + g2.C2 + . . . . + gn.Cn = ∑g C
i =1
i i (1-84)
T−¬ng tù, nÕu tÝnh theo C’ vµ C’i ta cã:
n
C’ = r1.C’1 + r2.C’2 + . . . . + rn.C’n = ∑r C
i =1
i
'
i (1-85)
24
Ch−¬ng 2. ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I
§Þnh luËt nhiÖt ®éng I lµ ®Þnh luËt b¶o toµn vµ biÕn ho¸ n¨ng l−îng viÕt cho
c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng. Theo ®Þnh luËt b¶o toµn vµ biÕn ho¸ n¨ng l−îng th× n¨ng
l−îng toµn phÇn cña mét vËt hay mét hÖ ë cuèi qu¸ tr×nh lu«n lu«n b»ng tæng ®¹i
sè n¨ng l−îng toµn phÇn ë ®Çu qu¸ tr×nh vµ toµn bé n¨ng l−îng nhËn vµo hay nh¶
ra trong qu¸ tr×nh ®ã.
Nh− ®· xÐt ë môc 1.1.3.2. trong c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, khi kh«ng xÈy ra
c¸c ph¶n øng ho¸ häc vµ ph¶n øng h¹t nh©n, nghÜa lµ n¨ng l−îng ho¸ häc vµ n¨ng
l−îng h¹t nh©n kh«ng thay ®æi, khi ®ã n¨ng l−îng toµn phÇn cña vËt chÊt thay ®æi
chÝnh lµ do thay ®æi néi n¨ng U, trao ®æi nhiÖt vµ c«ng víi m«i tr−êng.
XÐt 1kg m«i chÊt, khi cÊp vµo mét l−îng nhiÖt dq th× nhiÖt ®é thay ®æi mét
l−îng dT vµ thÓ tÝch riªng thay ®æi mét l−îng dv. Khi nhiÖt ®é T thay ®æi chøng tá
néi ®éng n¨ng thay ®æi; khi thÕ tÝch v thay ®æi chøng tá néi thÕ n¨ng thay ®æi vµ
m«i chÊt thùc hiÖn mét c«ng thay ®æi thÓ tÝch, Nh− vËy khi cÊp vµo mét l−îng
nhiÖt dq th× néi n¨ng thay ®æi mét l−îng lµ du vµ trao ®æi mét c«ng lµ dl.
- §Þnh luËt nhiÖt ®éng I ph¸t biÓu: NhiÖt l−îng cÊp vµo cho hÖ mét phÇn
dïng ®Ó thay ®æi néi n¨ng, mét phÇn dïng ®Ó sinh c«ng:
dq = du + dl (2-1)
- ý nghÜa cña ®Þnh luËt nhiÖt ®éng: §Þnh luËt nhiÖt ®éng I cho phÐp ta viÕt
ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng l−îng cho mét qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng.
2.2. C¸c d¹ng biÓu thøc cña ®Þnh luËt nhiÖt ®éng i
§Þnh luËt nhiÖt ®éng I cã thÓ ®−îc viÕt d−íi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau nh− sau:
Trong tr−êng hîp tæng qu¸t:
dq = du + dl (2-1)
§èi víi 1 kg m«i chÊt:
∆q = ∆u + l (2-2)
§èi víi G kg m«i chÊt:
∆Q = ∆U + L (2-3)
MÆt kh¸c theo ®Þnh nghÜa entanpi, ta cã: i = u + pv,
LÊy ®¹o hµm ta ®−îc: di = du + d(pv) hay du = di - pdv - vdp, thay vµo (2-1) vµ
chó ý dl = pdv ta cã d¹ng kh¸c cña biÓu thøc ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I nh− sau:
dq = di - pdv - vdp + pdv
dq = di - vdp (2-4)
Hay: dq = di + dlkt (2-5)
§èi víi khÝ lý t−ëng ta lu«n cã:
du = CvdT
di = CpdT
thay gi¸ trÞ cña du vµ di vµo (2-1) vµ (2-4) ta cã d¹ng kh¸c cña biÓu thøc ®Þnh luËt
nhiÖt ®éng I :
24
dq = CvdT + pdv (2-6)
dq = CpdT - vdp (2-7)
®èi víi hÖ hë:
ω2
dlkt = dldn + d + gdh (2-8).
2
25
Ch−¬ng 3. c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng c¬ b¶n
Cña khÝ lý t−ëng
Khi hÖ c©n b»ng ë mét tr¹ng th¸i nµo ®ã th× c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i sÏ cã
gi¸ trÞ x¸c ®Þnh. Khi m«i chÊt hoÆc hÖ trao ®æi nhiÖt hoÆc c«ng víi m«i tr−êng th×
sÏ xÈy ra sù thay ®æi tr¹ng th¸i vµ sÏ cã Ýt nhÊt mét th«ng sè tr¹ng th¸i thay ®æi,
khi ®ã ta nãi hÖ thùc hiÖn mét qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng.
Trong thùc tÕ xÈy ra rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng kh¸c nhau. Tæng qu¸t
nhÊt lµ qu¸ tr×nh ®a biÕn, cßn c¸c qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p, ®¼ng tÝch, ®¼ng nhiÖt vµ ®o¹n
nhiÖt lµ c¸c tr−êng hîp ®Æc biÖt cña qu¸ tr×nh ®a biÕn, ®−îc gäi lµ c¸c qu¸ tr×nh
nhiÖt ®éng cã mét th«ng sè bÊt biÕn. Sau ®©y ta kh¶o s¸t c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng
cña khÝ lý t−ëng.
Kh¶o s¸t mét qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng lµ nghiªn cøu nh÷ng ®Æc tÝnh cña qu¸
tr×nh, quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè c¬ b¶n khi tr¹ng th¸i thay ®æi, tÝnh to¸n ®é biÕn
thiªn c¸c th«ng sè u, i, s, c«ng vµ nhiÖt trao ®æi trong qu¸ trinh, biÓu diÔn c¸c qu¸
tr×nh trªn ®å thÞ p-v vµ T-s.
§Ó kh¶o s¸t mét qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng cña khÝ lý t−ëng ta dùa trªn nh÷ng qui
luËt c¬ b¶n sau ®©y:
- §Æc ®iÓm qu¸ tr×nh,
- Ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i,
- Ph−¬ng tr×nh ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I,
Tõ ®Æc ®iÓm qu¸ tr×nh , ta x¸c lËp ®−îc ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh. Ph−¬ng
tr×nh tr¹ng th¸i cho phÐp x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i trong qu¸
tr×nh, cßn ph−¬ng tr×nh ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I cho phÐp ta tÝnh to¸n c«ng vµ nhiÖt
l−îng trao ®æi gi÷a khÝ lý t−ëng víi m«i tr−êng vµ ®é biÕn thiªn ∆u, ∆i vµ ∆s
trong qu¸ tr×nh.
1. §Þnh nghÜa qu¸ tr×nh vµ lËp ph−¬ng tr×nh biÓu diÔn qu¸ tr×nh f(p,v) = 0,
2. Dùa vµo ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i pv = RT vµ ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh
®Ó x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i c¬ b¶në tr¹ng th¸i ®Çu vµ cuèi
qu¸ tr×nh.
3. TÝnh l−îng thay ®æi néi n¨ng ∆u, entanpi ∆i vµ entropi ∆s trong qu¸
tr×nh. §èi víi khÝ lý t−ëng, trong mäi tr−êng hîp néi n¨ng vµ entanpi ®Òu ®−îc
tÝnh theo c¸c c«ng thøc:
∆u = Cv(T2 -T1) (3-1)
∆i = Cp(T2 -T1) (3-2)
26
4. TÝnh c«ng thay ®æi thÓ tÝch l, nhiÖt l−îng q trao ®æi trong qu¸ tr×nh vµ hÖ
∆u
sè biÕn ho¸ n¨ng l−îng: α = ,
q
5. BiÓu diÕn qu¸ tr×nh trªn ®å thÞ p-v , T-s vµ nhËn xÐt.
* §Þnh nghÜa:
Qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn
thÓ tÝch kh«ng ®æi.
v = const, dv = 0.
VÝ dô: lµm l¹nh hoÆc ®èt nãng khÝ trong b×nh kÝn cã thÓ tÝch kh«ng thay ®æi.
* Quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè:
p R
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña khÝ lý t−ëng pv = RT, ta cã: = ,
T v
mµ R = const vµ v = const, do ®ã suy ra:
p R
= = const (3-3)
T v
p1 p 2
hay: = (3-4)
T1 T2
C«ng thøc (3-4) chøng tá trong qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch, ¸p suÊt thay ®æi tØ lÖ
thuËn víi nhiÖt ®é hoÆc cã thÓ viÕt:
p1 T1
= (3-5)
p 2 T2
* C«ng thay ®æi thÓ tich:
V× qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch cã v = const, nghÜa lµ dv = 0, do ®ã c«ng thay ®æi thÓ
tÝch cña qu¸ tr×nh:
2
L = ∫ pdv = 0 (3-6)
1
* NhiÖt l−îng trao ®æi víi m«i tr−êng:
Theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I ta cã: q = l + ∆u, mµ l = 0 nªn:
q = ∆u = Cv (T2 - T1) (3-7)
* BiÕn thiªn entropi:
§é biÕn thiªn entr«pi cña qu¸ tr×nh ®−îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc:
dq
ds =
T
mµ theo (3-7) ta cã q = ∆u hay dq = du, do ®ã cã thÓ viÕt:
dq C v dT
ds = = (3-8)
T T
lÊy tÝch ph©n ta cã:
27
2
C v dT
∆s = s 2 − s 1 = ∫ (3-9a)
1 T
hay:
T2 p
∆s = C v ln = C v ln 2 (3-9b)
T1 p1
* HÖ sè biÕn ®æi n¨ng l−îng cña qu¸ tr×nh:
∆u
α= =l (3-10)
q
Nh− vËy trong qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch, nhiÖt l−îng tham gia vµo qu¸ tr×nh chØ
®Ó lµm thay ®æi néi n¨ng cña chÊt khÝ.
* BiÓu diÔn trªn ®å thÞ:
Tr¹ng th¸i nhiÖt ®éng cña m«i chÊt hoµn toµn x¸c ®Þnh khi biÕt hai th«ng sè
®éc lËp bÊt kú cña nã. Bëi vËy ta cã thÓ chän hai th«ng sè ®éc lËp nµo ®ã ®Ó lËp ra
®å thÞ biÓu diÔn tr¹ng th¸i cña m«i chÊt, ®å thÞ ®ã ®−îc gäi lµ ®å thÞ tr¹ng th¸i.
Qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch ®−îc biÓu thÞ b»ng ®o¹n th¼ng ®øng 1-2 trªn ®å thÞ p-v (h×nh
3.1a) vµ ®−êng cong l«garit trªn ®å thÞ T-s (h×nh 3.1b). DiÖn tÝch 12p2p1 trªn ®å thÞ
p-v biÓu diÔn c«ng kü thuËt, cßn diÖn tÝch 12s2s1 trªn ®å thÞ T-s biÓu diÔn nhiÖt
l−îng trao ®æi trong qu¸ tr×nh ®¼ng tich.
* §Þnh nghÜa:
Qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn ¸p
suÊt kh«ng ®æi.
p = const, dp = 0. (3-11)
* Quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè:
v R
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña khÝ lý t−ëng pv = RT, ta cã: = ,
T p
mµ R = const vµ p = const, do ®ã suy ra:
28
v R
= = const (3-12)
T p
nghÜa lµ trong qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p, thÓ tÝch thay ®æi tØ lÖ thuËn víi nhiÖt ®é hoÆc:
v1 v 2 v T
= hay 1 = 1 (3-13)
T1 T2 v 2 T2
* C«ng thay ®æi thÓ tich cña qu¸ tr×nh:
V× qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p cã p = const, nªn c«ng thay ®æi thÓ tÝch:
2
∆u C v (T2 − T1 ) 1
α= = = (3-18)
q C p (T2 − T1 ) k
29
Qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p ®−îc biÓu thÞ b»ng ®o¹n th¼ng n»m ngang 1-2 trªn ®å thÞ
p-v (h×nh 3.2a) vµ ®−êng cong l«garit 1-2 trªn ®å thÞ T-s (h×nh 3.2b). DiÖn tÝch
12v2v1 trªn ®å thÞ p-v biÓu diÔn c«ng thay ®æi thÓ tÝch, cßn diÖn tÝch 12s2s1 trªn ®å
thÞ T-s biÓu diÔn nhiÖt l−îng trao ®æi trong qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p.
§Ó so s¸nh ®é dèc cña ®−êng ®¼ng tÝch vµ ®−êng ®¼ng ¸p trªn ®« thÞ p-v, ta
C dT C p dT
dùa vµo quan hÖ: ds v = v vµ ds p = , tõ ®ã suy ra:
T T
⎛ dT ⎞ T ⎛ dT ⎞ T
⎜ ⎟ = >⎜ ⎟ = v× Cp > Cv
⎝ ds ⎠ v C v ⎝ ds ⎠ p C p
tõ ®ã ta thÊy: trªn ®å thÞ T-s, ®−êng cong ®¼ng tÝch dèc h¬n ®−êng cong ®¼ng ¸p.
* §Þnh nghÜa:
Qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn
nhiÖt ®é kh«ng ®æi.
T = const, dt = 0. (3-19)
* Quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè:
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña khÝ lý t−ëng pv = RT, mµ R = const vµ
T = const, do ®ã suy ra:
pv = RT = const (3-20)
hay: p1v1 = p2v2 (3-21)
nghÜa lµ trong qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt, thÓ tÝch thay ®æi tØ lÖ nghÞch víi ¸p suÊt, suy
p1 v 2
ra: = (3-22)
p 2 v1
* C«ng thay ®æi thÓ tich cña qu¸ tr×nh:
V× qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt cã T = const, nªn c«ng thay ®æi thÓ tÝch:
2 V
2
dv v
l = ∫ pdv = ∫ RT = RT ln 2 (3-23)
1 1 V v v1
v v v
l = RT ln 2 = p1v1 ln 2 =p2v2 ln 2 (3-24)
v1 v1 v1
hay:
p p p
l = RT ln 1 = p1v1 ln 1 =p2v2 ln 1 (3-25)
p2 p2 p2
* C«ng kü thuËt cña qu¸ tr×nh:
2 P
2
dp p v
lkt = ∫ − vdp = - ∫ RT = RT ln 1 = RT ln 2 = l , (2-26)
1 1 P p p2 v1
Trong qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt c«ng thay ®æi thÓ tÝch b»ng c«ng kü thuËt.
30
L−îng nhiÖt tham gia vµo qu¸ tr×nh ®−îc x¸c ®Þnh theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng
I lµ: dq = du + dl = di + dlkt , mµ trong qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt dT = 0 nªn du = 0 vµ
di = 0, do ®ã cã thÓ viÕt:
dq = dl = dlkt hoÆc q = l = l kt. (3-27)
Hay:
p v
q= RT ln 1 = RT ln 2 (3-28)
p2 v1
hoÆc cã thÓ tÝnh: dq = Tds
hay: q= T(s2 - s1) (3-29)
* BiÕn thiªn entropi cña qu¸ tr×nh:
§é biÕn thiªn entr«pi cña qu¸ tr×nh ®−îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc:
dq du + dl dl pdv
ds = = = = (3-30)
T T T T
p R
mµ theo ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i ta cã: = , thay vµo (3-30) ta ®−îc:
T v
dv
ds = R (3-31)
v
lÊy tÝch ph©n (3-31) ta ®−îc ®é biÕn thiªn entropi trong qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt:
2
dq 2 dv v p
∆s = ∫ = ∫R = R ln 2 = R ln 1 (3-32)
1 T 1 v v1 p2
* HÖ sè biÕn ®æi n¨ng l−îng cña qu¸ tr×nh:
V× T1 = T2 nªn ∆u = 0, do ®ã:
∆u
α= =0 (3-33)
q
Qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt ®−îc biÓu thÞ b»ng ®−êng cong hypecb«n c©n 1-2
trªn ®å thÞ p-v (h×nh 3.3a) vµ ®−êng th¼ng n¨m ngang 1-2 trªn ®å thÞ T-s (h×nh
3.3b). Trªn ®å thÞ p-v, diÖn tÝch 12p2p1 biÓu diÔn c«ng kü thuËt, cßn diÖn tÝch
31
12v2v1 biÓu diÔn c«ng thay ®æi thÓ tÝch. Trªn ®å thÞ T-s diÖn tÝch 12s2s1 biÓu diÔn
nhiÖt l−îng trao ®æi trong qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt.
* §Þnh nghÜa:
Qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn
kh«ng trao ®æi nhiÖt víi m«i tr−êng.
q = 0 hay dq = 0. (3-34)
* Ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh:
Tõ c¸c d¹ng cña ph−¬ng tr×nh ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I ta cã:
dq = CpdT - vdp = 0
dq = CvdT + pdv = 0
suy ra:
CpdT = vdp (3-35)
CvdT = -pdv (3-36)
Chia (3-35) cho (3-36) ta ®−îc:
Cp vdp
=− =k (3-37)
Cv pdv
dp dv
hay: +k =0 (3-38)
p v
LÊy tÝch ph©n hai vÕ (3-38) ta ®−îc:
lnp + k.lnv = const
Hay: pvk = const (3-39)
BiÓu thøc (3-39) lµ ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt, k lµ sè mò ®o¹n
nhiÖt.
* Quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè:
Tõ (3-39) ta cã:
p 1 v 1k = p 2 v k2
hay:
k
p1 ⎛ v 2 ⎞
=⎜ ⎟ (3-40)
p 2 ⎜⎝ v 1 ⎟⎠
RT
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i ta cã: p = , thay vµo (3-40) ta ®−îc:
v
k k −1
RT1 v 2 ⎛v ⎞ T ⎛v ⎞
. = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⇒ 1 = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ (3-41)
v 1 RT2 ⎝ v 1 ⎠ T2 ⎝ v 1 ⎠
32
* C«ng thay ®æi thÓ tich cña qu¸ tr×nh:
Cã thÓ tÝnh c«ng thay ®æi thÓ tÝch theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I:
q = ∆u + l = 0
suy ra:
l = ∆u = Cv (T1 - T2) (3-43)
hoÆc còng cã thÓ tÝnh c«ng thay ®æi thÓ tÝch theo ®Þnh nghÜa: dl = pdv,
2
l = ∫ pdv (3-44)
1
p 1 v 1k
Tõ (3-39) ta cã: p 1 v 1k = pv k , suy ra: p = , thay gi¸ trÞ cña p vµo biÓu
vk
thøc (3-44) ta ®−îc c«ng thay ®æi thÓ tich:
2
dv
l = p1 v1 ∫ k
k
(3-45)
1 v
LÊy tÝch ph©n (3-45) vµ l−u ý r»ng: p 1 v 1k = p 2 v k2 , ta x¸c ®Þnh ®−îc c«ng thay ®æi
thÓ tÝch cña qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt theo c¸c d¹ng kh¸c nhau lµ:
l = p 1 v 1k
1
[v11−k − v12−k ] (3-46a)
k −1
l=
1
[p1 v1 − p 2 v 2 ] (3-46b)
k −1
l=
R
[T1 − T2 ] (3-46c)
k −1
RT1 ⎡ T2 ⎤
l= ⎢1 − ⎥ (3-46d)
k − 1 ⎣ T1 ⎦
RT1 ⎡ ⎛ v 1 ⎤ k −1
⎞
l= ⎢1 − ⎜ ⎟⎟ ⎥ (3-46e)
k − 1 ⎢⎣ ⎜⎝ v 2 ⎠ ⎥⎦
⎡ k −1
⎤
RT1 ⎢ ⎛ p 2 ⎞ k ⎥
l= 1− ⎜ ⎟ (3-46g)
k − 1 ⎢ ⎜⎝ p 1 ⎟⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦
Tï c«ng thøc (3-37) ta cã:
vdp dl kt
k=− = (3-47)
pdv dl
Tõ ®ã suy ra quan hÖ gi÷a c«ng thay ®æi thÓ tÝch vµ c«ng kü thu©t trong qu¸
tr×nh ®o¹n nhiÖt lµ:
lkt = k.l (3-48)
33
dq
ds = = 0 hay s1 = s2, (3-49)
T
nghÜa lµ trong qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt entropi kh«ng thay ®æi.
Qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt ®−îc biÓu thÞ b»ng ®−êng cong hypecb«n 1-2 trªn ®å
thÞ p-v (h×nh 3.4a) vµ ®−êng th¼ng ®øng 1-2 trªn ®å thÞ T-s (h×nh 3.4b). Trªn ®å thÞ
p-v, diÖn tÝch 12p2p1 biÓu diÔn c«ng kü thuËt, cßn diÖn tÝch 12v2v1 biÓu diÔn c«ng
thay ®æi thÓ tÝch, ®−êng biÓu diÔn qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt dèc h¬n ®−êng ®¼ng nhiÖt
v× lkt = kl mµ k > 1.
* §Þnh nghÜa:
Qu¸ tr×nh ®a biÕn lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng xÈy ra trong ®iÒu kiÖn nhiÖt dung
riªng cña qu¸ tr×nh kh«ng ®æi.
Cn = const (3-51)
Trong qu¸ tr×nh ®a biÕn, mäi th«ng sè tr¹ng th¸i ®Òu cã thÓ thay ®æi vµ hÖ
cã thÓ trao ®æi nhiÖt vµ c«ng víi m«i tr−êng.
* Ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh:
§Ó x©y dùng ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh ®a biÕn ta sö dông c¸c d¹ng c«ng
thøc cña ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I vµ chó ý r»ng nhiÖt l−îng trao ®æi trong qu¸ tr×nh
®a biÕn cã thÓ tÝnh theo nhiÖt dung riªng ®a biÕ lµ dq = Cn dT, ta cã:
dq = CpdT - vdp = Cn dT, (a)
dq = CvdT + pdv = Cn dT, (b)
34
Tõ ®ã suy ra:
(Cn - Cp)dT = -vdp (c)
(Cn - Cv)dT = pdv (d)
Chia vÕ theo vÕ ph−¬ng tr×nh (c) cho (d) ta ®−îc:
Cn − Cp vdp
=− (3-52)
Cn − Cv pdv
ký hiÖu:
Cn − Cp
n= (3-53)
Cn − Cv
Ta thÊy n lµ mét h»ng sè v× Cn, Cp vµ Cv ®Òu lµ h»ng sè. Tõ (3-52) vµ (3-53) ta cã:
− vdp
n= (3-54)
pdv
hay npdv + vdp = 0, chia hai vÕ cña ph−¬ng tr×nh cho pv ta ®−îc:
dp dv
+n =0
p v
LÊy tÝch ph©n hai vÕ (3-55) ta ®−îc:
n.lnv + lnp = const
TiÕp tôc biÕn ®æi ta ®−îc ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh ®a biÕn:
pvn = const (3-55)
trong ®ã n lµ sè mò ®a biÖn.
So s¸nh biÓu thøc (3-39) víi (3-55) ta thÊy: ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh ®a
biÕn gièng hÖt nh− d¹ng ph−¬ng tr×nh cña qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt. Tõ ®ã b»ng c¸c
biÕn ®æi t−¬ng tù nh− khi kh¶o sat qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt vµ chó y thay sè mò ®o¹n
nhiÖt k b»ng sè mò ®a biÕn n, ta ®−îc c¸c biÓu thøc cña qu¸ tr×nh ®a biÕn nh− sau:.
* Quan hÖ gi÷a c¸c th«ng sè:
Tõ (3-55) ta cã:
p 1 v 1n = p 2 v n2
hay:
n
p1 ⎛ v 2 ⎞
=⎜ ⎟ (3-56)
p 2 ⎜⎝ v 1 ⎟⎠
RT
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i ta cã: p = , thay vµo (3-40) ta ®−îc:
v
n n −1
RT1 v 2 ⎛v ⎞ T ⎛v ⎞
. = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⇒ 1 = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ (3-57
v 1 RT2 ⎝ v 1 ⎠ T2 ⎝ v 1 ⎠
n −1
T1 ⎛ p 1 ⎞ n
=⎜ ⎟ (3-58)
T2 ⎜⎝ p 2 ⎟⎠
* C«ng thay ®æi thÓ tich cña qu¸ tr×nh:
Cã thÓ tÝnh c«ng thay ®æi thÓ tÝch theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I, hoÆc còng cã
thÓ tÝnh theo ®Þnh nghÜa dl = pdv, t−¬ng tô nh− ë qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt:
35
2
l = ∫ pdv (3-59
1
l=
1
[p1 v1 − p 2 v 2 ] (3-60)
n −1
RT1 ⎡ ⎛ v 1 ⎞ ⎤
n −1
l= ⎢1 − ⎜ ⎟ ⎥ (3-61
n − 1 ⎢⎣ ⎜⎝ v 2 ⎟⎠ ⎥⎦
⎡ n −1
⎤
RT1 ⎢ ⎛ p 2 ⎞ n ⎥
l= 1− ⎜ ⎟ (-62)
n − 1 ⎢ ⎜⎝ p 1 ⎟⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
RT1 ⎡ T2 ⎤
l= ⎢1 − ⎥ (3-63)
n − 1 ⎣ T1 ⎦
* C«ng kü thuËt cña qu¸ tr×nh:
Tõ biÓu thøc:
vdp dl kt
n=− =
pdv dl
ta suy ra quan hÖ gi÷a c«ng kü thuËt vµ c«ng thay ®æi thÓ tÝch trong qu¸ tr×nh ®a
biÕn lµ:
lkt = n.l (3-64)
36
T2
∆s = C n ln (3-69)
T1
hoÆc thay gi¸ trÞ dq = CvdT + pdv vµo ta ®−îc:
dT pdv dT dv
ds = C v + = Cv +R (3-70)
T T T v
T v
∆s = C v ln 2 + R ln 2 (3-71)
T1 v1
HoÆc thay gi¸ trÞ (dq = CpdT - vdp) vµo ta ®−îc:
dT dp dT dp
ds = C p −v = Cp +R (3-72)
T T T p
T p
∆s = C p ln 2 − R ln 2 (3-73)
T1 p1
HoÆc cã thÓ tÝnh c¸ch kh¸c:
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i pv = RT, lÊy vi ph©n ta ®−îc:
pdv + vdp = RdT (3-74)
chia vÕ theo vÕ cho ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i ta ®−îc:
dv dp dT
+ = vµ thay vµo (3-72) ta ®−îc:
v p T
⎛ dv dp ⎞ dp dv dp
ds = C p ⎜⎜ + ⎟⎟ − R = Cp + Cv (3-75)
⎝ v p ⎠ p v p
v p
∆s = C p ln 2 − C v ln 2 (3-76)
v1 p1
* TÝnh sè mò ®a biÕn:
dp
vdp p
n= − suy ra: n = −
pdv dv
v
lÊy tÝch ph©n ta ®−îc:
p
ln 2
p1
n=− (3-77)
v2
ln
v1
HoÆc cã thÓ c¸ch kh¸c theo q, l, k. Tõ quan hÖ (3-63) vµ (3-67) ta cã:
l=
R
[T1 − T2 ] (3-78a)
n −1
n−k
vµ q = Cv [T2 − T1 ] (3-78b)
n −1
37
MÆt kh¸c ta l¹i cã: R = Cp - Cv = Cv(k - 1), thay gi¸ trÞ cña R vµo c«ng thøc (3-78a)
vµ ®Ó ý (3-78b0 ta cã:
k −1
l = Cv [T1 − T2 ] = C v n − k . 1 − k [T2 − T1 ] = q. 1 − k
n −1 n −1 n − k n−k
q
hay: (1 − k ) = n − k
l
tõ ®ã suy ra:
q
n = (1 − k ) + k (3-79)
l
* HÖ sè biÕn ®æi n¨ng l−îng cña qu¸ tr×nh:
∆u C v (T2 − T1 ) n −1
α= = = (3-80)
n−k n−k
q
Cv (T2 − T1 )
n −1
38
Qu¸ tr×nh ®a biÕn 1-2 bÊt kú víi n = -∞ ÷ +∞ ®−îc biÓu diÔn trªn ®å thÞ p-v
vµ T-s h×nh 3.6. Sè mò ®a biÕn thay ®æi tõ -∝ theo chiÒu kim ®ång hå t¨ng dÇn lªn
®Õn 0, 1 råi k (k > 0) vµ cuèi cïng b»ng +∞.
Trªn ®å thÞ p-v, ®−êng cong biÓu diÔn qu¸ tr×nh ®a biÕn dèc h¬n ®−êng
cong cña qu¸ tr×nh, v× qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt cã n = 1, cßn qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt cã n
= k, ( k > 1).
* Kh¶o s¸t dÊu cña ∆u, q theo sè mò n:
Dùa vµo ®å thÞ p-v vµ T-s cña qu¸ tr×nh ®a biÕn ta cã thÓ xÐt dÊu cña biÕn
thiªn néi n¨ng, c«ng thay ®æi thÓ tÝch vµ nhiÖt l−îng trao ®æi trong c¸c qu¸ tr×nh:
Khi nhiÖt ®é t¨ng, biÕn ®æi néi n¨ng sÏ mang dÊu d−¬ng. VËy ∆uAB > 0 khi
qu¸ tr×nh xÈy ra n»m phÝa trªn ®−êng ®¼ng nhiÖt vµ ng−îc l¹i.
Khi thÓ tÝch t¨ng, c«ng mang dÊu d−¬ng. VËy lAB > 0 khi qu¸ tr×nh xÈy ra
n»m phÝa bªn ph¶i ®−êng ®¼ng tÝch vµ ng−îc l¹i.
Khi entropi t¨ng, nhiÖt l−îng trao ®æi cña qu¸ tr×nh sÏ mang dÊu d−¬ng vµ
ng−îc l¹i. VËy qAB > 0 khi qu¸ tr×nh xÈy ra n»m phÝa trªn ®−êng ®o¹n nhiÖt vµ
ng−îc l¹i.
39
Ch−¬ng 4. ®Þnh luËt nhiÖt ®éng II
§Þnh luËt nhiÖt ®éng I chÝnh lµ ®Þnh luËt b¶o toµn vµ biÕn ho¸ n¨ng l−îng
viÕt cho c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, nã cho phÐp tÝnh to¸n c©n b»ng n¨ng l−îng trong
c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, x¸c ®Þnh l−îng nhiÖt cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh c«ng hoÆc
c«ng chuyÓn ho¸ thµnh nhiÖt. Tuy nhiªn nã kh«ng cho ta biÕt trong ®iÒu kiÖn nµo
th× nhiÖt cã thÓ biÕn ®æi thµnh c«ng vµ liÖu toµn bé nhiÖt cã thÓ biÕn ®æi hoµn toµn
thµnh c«ng kh«ng.
§Þnh luËt nhiÖt ®éng II cho phÐp ta x¸c ®Þnh trong ®iÒu kiÖn nµo th× qu¸
tr×nh sÏ xÈy ra, chiÒu h−íng xÈy ra vµ møc ®é chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng cña qu¸
tr×nh. §Þnh luËt nhiÖt ®éng II lµ tiÒn ®Ò ®Ó x©y dùng lý thuyÕt ®éng c¬ nhiÖt vµ
thiÕt bÞ nhiÖt.
Theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng II th× mäi qu¸ tr×nh tù ph¸t trong tù nhiªn ®Òu
xÈy ra theo mét h−íng nhÊt ®Þnh. VÝ dô nhiÖt n¨ng chØ cã thÓ truyÒn tõ vËt cã nhiÖt
®é cao ®Õn vËt cã nhiÖt ®é thÊp h¬n. nÕu muèn qu¸ tr×nh xÈy ra ng−îc l¹i th× ph¶i
tiªu tèn n¨ng l−îng, vi dô muèn t¨ng ¸p suÊt th× ph¶i tiªu tèn c«ng nÐn hoÆc ph¸i
cÊp nhiÖt vµo; muèn lÊy nhiÖt tõ vËt cã nhiÖt ®é thÊp h¬n th¶i ra m«i tr−êng xung
quanh cã nhiÖt ®é cao h¬n (nh− ë m¸y l¹nh) th× ph¶i tiªu tèn mét n¨ng l−îng nhÊt
®Þnh (tiªu tèn mét ®iÖn n¨ng ch¹y ®éng c¬ kÐo m¸y nÐn).
4.1. C¸c lo¹i chu tr×nh nhiÖt ®éng vµ hiÖu qu¶ cña nã
Trong c¸c chu tr×nh nhiÖt, muèn biÕn nhiÖt thµnh c«ng th× cÇn cã m«i chÊt
®Ó lµm chÊt t¶i nhiÖt vµ cho m«i chÊt d·n në ®Ó sinh c«ng. M«i chÊt d·n në m·i
®−îc v× kÝch th−íc thiÕt bÞ cã h¹n. V× vËy, cho m«i chÊt d·n në ®Õn mét tr¹ng th¸i
nµo ®ã, ng−êi ta l¹i nÐn m«i chÊt ®Ó nã trë l¹i tr¹ng th¸i ban ®Çu råi tiÕp tôc cho
d·n në vµ nÐn lÆp l¹i nh− lÇn ®Çu, qu¸ tr×nh ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nh− vËy . . . . Khi
m«i chÊt thay ®æi tr¹ng th¸i mét c¸ch liªn tôc råi l¹i trë vÒ tr¹ng th¸i ban ®Çu, ta
nãi m«i chÊt thùc hiÖn mét chu tr×nh hay mét qu¸ tr×nh kÝn.
41
Trªn ®å thÞ tr¹ng th¸i, nÕu chu tr×nh tiÕn hµnh theo chiÒu kim ®ång hå th×
gäi lµ chu tr×nh thuËn chiÒu (h×nh 4.1).
ë chu tr×nh nµy m«i chÊt nhËn nhiÖt sinh c«ng, nªn c«ng cã dÊu d−¬ng (1 >
0) . C¸c thiÕt bÞ nhiÖt lµm viÖc theo chu tr×nh nµy ®−îc gäi lµ ®éng c¬ nhiÖt.
NÕu chu tr×nh tiÕn hµnh theo chiÒu ng−îc chiÒu kim ®ång hå th× gäi lµ chu
tr×nh ng−îc chiÒu (h×nh 4.2). ë chu tr×nh nµy m«i chÊt tiªu hao c«ng hoÆc nhËn
n¨ng l−îng kh¸c, do ®ã c«ng cã dÊu ©m (1 < 0) . C¸c thiÕt bÞ nhiÖt lµm viÖc theo
chu tr×nh nµy ®−îc gäi lµ m¸y l¹nh hoÆc b¬m nhiÖt.
C«ng cña chu tr×nh lµ c«ng mµ m«i chÊt sinh ra hoÆc nhËn vµo khi thùc hiÖn
mét chu tr×nh.
C«ng cña chu tr×nh ®−îc ký hiÖu lµ L khi tÝnh cho Gkg m«i chÊt hoÆc l khi
tÝnh cho 1kg m«i chÊt.
NhiÖt l−îng vµ c«ng cña chu tr×nh b»ng tæng ®¹i sè nhiÖt l−îng vµ c«ng cña
c¸c qu¸ tr×nh trong chu tr×nh ®ã.
q CT = ∑ q i = ∫ Tds (4-1)
l CT = ∑ l i = ∫ pdv (4-2)
L−îng biÕn thiªn ∆u, ∆i, ∆s cña chu tr×nh ®Òu b»ng kh«ng v× u, i, s lµ c¸c
th«ng sè tr¹ng th¸i, mµ chu tr×nh th× cã tr¹ng th¸i ®Çu vµ cuèi trïng nhau.
Theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng I th× q = ∆u + l, mµ ë ®©y ∆u = 0, nªn ®èi víi chu
tr×nh ta lu«n cã:
q CT = l CT (4-3)
* §Þnh nghÜa:
42
Chu tr×nh thuËn chiÒu lµ chu tr×nh mµ m«i chÊt nhËn nhiÖt tõ nguån nãng
nh¶ cho nguån l¹nh vµ biÕn mét phÇn nhiÖt thµnh c«ng, cßn ®−îc gäi lµ chu tr×nh
sinh c«ng. Qui −íc: c«ng cña chu tr×nh thuËn chiÒu l > 0. §©y lµ c¸c chu tr×nh
®−îc ¸p dông ®Ó chÕ t¹o c¸c ®éng c¬ nhiÖt.
* §å thÞ:
Trªn ®å thÞ h×nh 4.1, chu tr×nh thuËn chiÒu cã chiÒu cïng chiÒu kim ®ång
hå.
* HiÖu qu¶ chu tr×nh:
§Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ biÕn ®æi nhiÖt thµnh c«ng cña chu tr×nh thuËn chiÒu,
ng−êi ta dïng hÖ sè ηct, gäi lµ hiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh.
HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh b»ng tû sè gi÷a c«ng chu tr×nh sinh ra víi
nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt nhËn ®−îc tõ nguån nãng.
l q − q2
η ct = = 1 (4-4)
q1 q1
ë ®©y: q1 lµ nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt nhËn ®−îc tõ nguån nãng,
q2 lµ nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt nh¶ ra cho nguån l¹nh,
l lµ c«ng chu tr×nh sinh ra, hiÖu nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt trao ®æi víi nguån
nãng vµ nguån l¹nh. Theo (4-3) ta cã: l = q1 - |q2 |, v× ∆u = 0.
* §Þnh nghÜa:
Chu tr×nh ng−îc chiÒu lµ chu tr×nh mµ m«i chÊt nhËn c«ng tõ bªn ngoµi ®Ó
lÊy nhiÖt tõ nguån l¹nh nh¶ cho nguån nãng, c«ng tiªu tèn ®−îc qui −íc lµ c«ng
©m, l < 0.
* §å thÞ:
Trªn ®å thÞ h×nh 4.2, chu tr×nh ng−îc chiÒu cã chiÒu ng−îc chiÒu kim ®ång
hå.
* HÖ sè lµm l¹nh:
§Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ biÕn ®æi n¨ng l−îng cña chu tr×nh ng−îc chiÒu, ng−êi
ta dïng hÖ sè ε, gäi lµ hÖ sè lµm l¹nh cña chu tr×nh.
HÖ sè lµm l¹nh cña chu tr×nh lµ tû sè gi÷a nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt nhËn
®−îc tõ nguån l¹nh víi c«ng tiªu tèn cho chu tr×nh.
q q2
ε= 2 = (4-5)
l q1 − q2
trong ®ã: q1 lµ nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt nh¶ cho nguån nãng,
q2 lµ nhiÖt l−îng mµ m«i chÊt nhËn ®−îc tõ nguån l¹nh,
l lµ c«ng chu tr×nh tiªu tèn, l = |q1|- q2 , v× ∆u = 0.
Chu tr×nh carno thuËn nghÞch lµ Chu tr×nh ly t−ëng, cã kh¶ n¨ng biÓn ®æi
nhiÖt l−îng víi hiÖu qu¶ cao nhÊt. Tuy nhiªn, nÕu ¸p dông vµo thùc tÕ th× nã cã
43
nh÷ng nh−îc ®iÓm kh¸c vÒ gi¸ thµnh vµ hiÖu suÊt thiÕt bÞ, do ®ã xÐt vÒ tæng thÓ th×
hiÖu qu¶ kinh tÕ kh«ng cao. ChÝnh v× vËy nã kh«ng ®−îc ¸p dông trong thùc tÕ mµ
nã chØ lµm môc tiªu ®Ó hoµn thiÖn c¸c chu tr×nh kh¸c vÒ mÆt hiÖu qu¶ nhiÖt, nghÜa
lµ ng−êi ta phÊn ®Êu thùc hiÖn c¸c chu tr×nh cµng gÇn víi chu tr×nh Carno th× hiÖu
qu¶ chuyÓn ho¸ nhiÖt n¨ng cµng cao.
Chu tr×nh carno thuËn nghÞch lµm viÖc víi hai nguån nhiÖt cã nhiÖt ®é kh¸c
nhau T1 vµ T2, nhiÖt ®é c¸c nguån nhiÖt kh«ng thay ®æi trong suèt qu¸ tr×nh trao
®æi nhiÖt. M«i chÊt thùc hiÖn 4 qu¸ tr×nh thuËn nghÞch liªn tiÕp nhau: hai qu¸ tr×nh
®¼ng nhiÖt vµ hai qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt tiÕn hµnh xen kÏ nhau. Sau ®©y ta xÐt hai
chu tr×nh Carno thuËn nghÞch gäi t¾t lµ chu tr×nh Carno thuËn chiÒu vµ chu tr×nh
carno ng−îc chiÒu.
§å thÞ p-v vµ T-s cña chu tr×nh Carno thuËn chiÒu ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
4.3. ab lµ qu¸ tr×nh nÐn ®o¹n nhiÖt, nhiÖt ®é m«i chÊt t¨ng tõ T2 ®Õn T1; bc lµ qu¸
tr×nh d·n në ®¼ng nhiÖt, m«i chÊt tiÕp xóc víi nguån nãng cã nhiÖt ®é T1 kh«ng
®æi vµ nhËn tõ nguån nãng mét nhiÖt l−îng lµ q1 = T1(sc - sb); cd lµ qu¸ tr×nh d·n
në ®o¹n nhiÖt, sinh c«ng l, nhiÖt ®é m«i chÊt gi¶m tõ T1 ®Õn T2; da lµ qu¸ tr×nh nÐn
®¼ng nhiÖt, m«i chÊt tiÕp xóc víi nguån l¹nh cã nhiÖt ®é T1 kh«ng ®æi vµ nh¶ cho
nguån l¹nh mét nhiÖt l−îng lµ q2 = T2(sa - sd).
H×nh 4.3. §å thÞ p-v vµ T-s cña chu tr×nh Carno thuËn chiÒu
HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh thuËn chiÒu ®−îc tÝnh theo c«ng thøc (4-4) .
Khi thay c¸c gi¸ trÞ q1 vµ |q2| vµo ta cã hiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh Carno thuËn
nghÞch thuËn chiÒu lµ:
l q − q2 T (s − s b ) − T2 (s d − s a ) T
η ct = = 1 = 1 c = 1− 2 . (4-6)
q1 q1 T1 (s c − s b ) T1
* NhËn xÐt:
44
- HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh Carno cµng lín khi nhiÖt ®é nguån nãng
cµng cao vµ nhiÖt ®é nguån l¹nh cµng thÊp.
- HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh Carno lu«n nhá h¬n mét v× nhiÖt ®é nguån
nãng kh«ng thÓ ®¹t v« cïng vµ nhiÖt ®é nguån l¹nh kh«ng thÓ ®¹t ®Õn kh«ng.
- HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh Carno thuËn nghÞch lín h¬n hiÖu suÊt nhiÖt
cña chu tr×nh kh¸c khi cã cïng nhiÖt ®é nguån nãng vµ nhiÖt ®é nguån l¹nh.
§å thÞ p-v vµ T-s cña chu tr×nh Carno ng−îc chiÒu ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
4.4. ab lµ qu¸ tr×nh d·n në ®¼ng nhiÖt, m«i chÊt tiÕp xóc víi nguån l¹nh cã nhiÖt
®é T2 kh«ng ®æi vµ nhËn tõ nguån l¹nh mét nhiÖt l−îng lµ q2 = T2(sb - sa); bc lµ qu¸
tr×nh nÐn ®o¹n nhiÖt, tiªu tèn c«ng nÕn lµ l, nhiÖt ®é m«i chÊt t¨ng tõ T2 ®Õn T1; cd
lµ qu¸ tr×nh nÐn ®¼ng nhiÖt, m«i chÊt tiÕp xóc víi nguån nãng cã nhiÖt ®é T1
kh«ng ®æi vµ nh¶ cho nguån nãng mét nhiÖt l−îng lµ q1 = T1(sd - sc); da lµ qu¸
tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt, nhiÖt ®é m«i chÊt gi¶m tõ T1 ®Õn T2.
H×nh 4.3. §å thÞ p-v vµ T-s cña chu tr×nh Carno ng−îc chiÒu
HÖ sè lµm l¹nh cña chu tr×nh ng−îc chiÒu ®−îc tÝnh theo c«ng thøc (4-5).
Khi thay c¸c gi¸ trÞ |q1| vµ q2 vµo ta cã hÖ sè lµm l¹nh cña chu tr×nh Carno thuËn
ngÞch ng−îc chiÒu lµ:
q q2 T2 (s b − s a )
ε= 2 = =
l q 1 − q 2 T1 (s c − s d ) − T2 (s b − s a )
T2 1
ε= = (4-7)
T1 − T2 T1
−1
T2
* NhËn xÐt:
45
- HÖ sè lµm l¹nh cña chu tr×nh Carno cµng lín khi nhiÖt ®é nguån nãng
cµng thÊp vµ nhiÖt ®é nguån l¹nh cµng cao.
- HÖ sè lµm l¹nh cña chu tr×nh Carno cã thÓ lín h¬n mét.
4.3. Mét vµi c¸ch ph¸t biÓu cña ®Þnh luËt nhiÖt ®éng II
- NhiÖt l−îng kh«ng thÓ tù truyÒn tõ vËt cã nhiÖt ®é thÊp ®Õn vËt cã nhiÖt ®é
cao h¬n. Muèn thùc hiÖn qu¸ tr×nh nµy th× ph¶i tiªu tèn mét phÇn n¨ng l−îng bªn
ngoµi (chu tr×nh ng−îc chiÒu).
- Khi nhiÖt ®é T1 = T2 = T th× hiÖu suÊt ηct = 0, nghÜa lµ kh«ng thÓ nhËn
c«ng tõ mét nguån nhiÖt.
Muèn biÕn nhiÖt thµnh c«ng th× ®éng c¬ nhiÖt ph¶i lµm viÖc theo chu tr×nh
víi hai nguån nhiÖt cã nhiÖt ®é kh¸c nhau. Trong ®ã mét nguån cÊp nhiÖt cho m«i
chÊt vµ mét nguån nhËn nhiÖt m«i chÊt nh¶ ra. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ kh«ng thÓ biÕn
®æi toµn bé nhiÖt nhËn ®−îc tõ nguån nãng thµnh c«ng hoµn toµn, mµ lu«ng ph¶i
mÊt ®Þ mét l−îng nhiÖt th¶i cho nguån l¹nh. Cã thÓ thÊy ®−îc ®iÒu ®ã v×: T1 < ∞ vµ
T2 > 0, do ®ã ηct < ηctCarno < 1, nghÜa lµ kh«ng thÓ biÕn hoµn toµn nhiÖt thµnh c«ng.
- Chu tr×nh Carno lµ chu tr×nh cã hiÖu suÊt cao nhÊt,
T
max η ct = η ctCarno = 1 − 2 ,
T1
- HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh kh«ng thuËn nghÞch nhá h¬n hiÖu suÊt nhiÖt
cña chu tr×nh thuËn nghÞch.
ηkTN < ηTN ./.
46
Ch−¬ng 5: H¬i n−íc vµ c¸c qu¸ tr×nh cña nã
H¬i n−íc cã rÊt nhiÒu −u ®iÓm so víi c¸c m«i chÊt kh¸c nh− cã nhiÒu trong
thiªn nhiªn, rÎ tiÒn vµ ®Æc biÖt lµ kh«ng ®éc h¹i ®èi víi m«i tr−êng vµ kh«ng ¨n
mßn thiÕt bÞ, do ®ã nã ®−îc sö dông rÊt nhiÒu trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖp.
H¬i n−íc th−êng ®−îc sö dông trong thùc tÕ ë tr¹ng th¸i gÇn tr¹ng th¸i b·o
hoµ nªn kh«ng thÓ bá qua thÓ tÝch b¶n th©n ph©n tö vµ lùc hót gi÷a chóng. V× vËy
kh«ng thÓ dïng ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i lÝ t−ëng cho h¬i n−íc ®−îc.
Ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cho h¬i n−íc ®−îc dïng nhiÒu nhÊt hiÖn nay lµ
ph−¬ng tr×nh Vukalovich-novikov:
a ⎛ c ⎞
( p + 2 )( v − b) = RT⎜1 − 3 / 2 +m ⎟ (5-1)
v ⎝ T ⎠
ë ®©y : a,b,m lµ c¸c hÖ sè ®−îc x¸c ®Þnh b»ng thùc nghiÖm.
Tõ c«ng thøc nµy ng−êi ta ®· x©y dùng b¶ng vµ ®å thÞ h¬i n−íc .
N−íc cã thÓ chuyÓn tõ thÓ láng sang thÓ h¬i nhê qu¸ tr×nh ho¸ h¬i. Qu¸
tr×nh ho¸ h¬i cã thÓ lµ bay h¬i hoÆc s«i.
* Qu¸ tr×nh bay h¬i:
Qu¸ tr×nh bay h¬i lµ qu¸ tr×nh ho¸ h¬i chØ x¶y ra trªn bÒ mÆt tho¸ng chÊt
láng, ë nhiÖt ®é bÊt k×.
- §iÒu kiÖn ®Ó x¶y ra qu¸ tr×nh bay h¬i : Muèn x¶y ra qu¸ tr×nh bay h¬i th×
cÇn ph¶i cã mÆt tho¸ng.
- §Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh bay h¬i: Qu¸ tr×nh bay h¬i x¶y ra do c¸c ph©n tö
n−íc trªn bÒ mÆt tho¸ng cã ®éng n¨ng lín h¬n søc c¨ng bÒ mÆt vµ tho¸t ra ngoµi,
bëi vËy qu¸ tr×nh bay h¬i x¶y ra ë bÊt k× nhiÖt ®é nµo.
- C−êng ®é bay h¬i phô thuéc vµo b¶n chÊt vµ nhiÖt ®é cña chÊt láng. NhiÖt
®é cµng cao th× tèc ®é bay h¬i cµng lín.
* Qu¸ tr×nh s«i:
Qu¸ tr×nh s«i lµ qu¸ tr×nh ho¸ h¬i x¶y ra c¶ trong lßng thÓ tÝch chÊt láng.
- §iÒu kiÖn ®Ó x¶y ra qu¶ tr×nh s«i: Khi cung cÊp nhiÖt cho chÊt láng th×
nhiÖt ®é cña nã t¨ng lªn vµ c−êng ®é bay h¬i còng t¨ng lªn, ®Õn mét nhiÖt ®é x¸c
®Þnh nµo ®ã th× hiÖn t−îng bay h¬i x¶y ra c¶ trong toµn bé thÓ tÝch chÊt láng, khi
®ã c¸c bät h¬i xuÊt hiÖn c¶ trªn bÒ mÆt nhËn nhiÖt lÉn trong lßng chÊt láng, ta nãi
chÊt láng s«i. NhiÖt ®é ®ã ®−îc gäi lµ nhiÖt ®é s«i hay nhiÖt ®é b·o hoµ.
- §Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh s«i: NhiÖt ®é s«i phô thuéc vµo b¶n chÊt vµ ¸p
suÊt cña chÊt láng ®ã. ë ¸p suÊt kh«ng ®æi nµo ®ã th× nhiÖt ®é s«i cña chÊt láng
kh«ng ®æi, khi ¸p suÊt chÊt láng cµng cao th× nhiÖt ®é s«i cµng lín vµ ng−îc l¹i.
5.1.3 Qu¸ tr×nh ng−ng tô :
47
Qu¸ tr×nh ng−îc l¹i víi qu¸ tr×nh s«i lµ qu¸ tr×nh ng−ng tô, trong ®ã h¬i
nh¶ nhiÖt vµ biÕn thµnh chÊt láng. NhiÖt ®é cña chÊt láng kh«ng thay ®æi suèt
trong qu¸ tr×nh ng−ng tô .
Gi¶ thiÕt n−íc b¾t ®Çu ë tr¹ng th¸i O trªn ®å thÞ p-v vµ T-s h×nh 5.1 vµ 5.2
cã nhiÖt ®é t, thÓ tÝch riªng lµ v. Khi cung cÊp nhiÖt cho n−íc trong ®iªu kiÖn ¸p
suÊt kh«ng ®æi p = const, nhiÖt ®é vµ thÓ tÝch riªng t¨ng lªn. §Õn nhiÖt ®é ts nµo
®ã th× n−íc b¾t ®Çu s«i, cã thÓ tÝch riªng lµ v’ vµ c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i kh¸c
t−¬ng øng lµ: u’, i’, s’, tr¹ng th¸i s«i ®−îc biÓu thÞ b»ng ®iÓm A. ts ®−îc gäi lµ
nhiÖt ®é s«i hay nhiÖt ®é b·o hoµ øng víi ¸p suÊt p.
NÕu tiÕp tôc cÊp nhiÖt vÉn ë ¸p suÊt ®ã th× c−êng ®é bèc h¬i cµng t¨ng
nhanh, nhiÖt ®é cña n−íc vµ h¬i kh«ng thay ®æi vµ b»ng ts . §Õn mét lóc nµo ®ã th×
toµn bé n−íc sÏ biÕn hoµn toµn thµnh h¬i trong khi nhiÖt ®é cña h¬i vÉn cßn gi÷ ë
nhiÖt ®é ts. H¬i n−íc ë tr¹ng th¸i nµy ®−îc gäi lµ h¬i b·o hoµ kh«, ®−îc biÔu diÔn
b»ng ®iÓm C. C¸c th«ng sè t¹i ®iÓm C ®−îc kÝ hiÖu lµ v’’, u’’, i’’, s’’. NhiÖt l−îng
cÊp vµo cho 1 kg n−íc tõ khi b¾t ®Çu s«i ®Õn khi biÕn thµnh h¬i hoµn toµn ®−îc
gäi lµ nhiÖt Èn ho¸ h¬i, kÝ hiÖu lµ r = i’’ - i’
NÕu ta cung cÊp nhiÖt cho h¬i b·o hoµ kh« vÉn ë ¸p suÊt ®ã th× nhiÖt ®é vµ
thÓ tÝch riªng cña nã l¹i b¾t ®Çu tiÕp tôc t¨ng lªn. H¬i n−íc ë nhiÖt ®é nµy gäi lµ
h¬i qu¸ nhiÖt. C¸c th«ng sè h¬i qu¸ nhiÖt kÝ hiÖu lµ v, p, t, i, s. HiÖu sè nhiÖt ®é
cña h¬i qu¸ nhiÖt vµ h¬i b·o hoµ ®−îc gäi lµ ®é qu¸ nhiÖt. §é qu¸ nhiÖt cµng cao
th× h¬i cµng gÇn víi khÝ lÝ t−ëng.
VËy ë ¸p suÊt p kh«ng ®æi, khi cÊp nhiÖt cho n−íc ta sÏ cã c¸c tr¹ng th¸i O,
A, C t−¬ng øng víi n−íc ch−a s«i, n−íc s«i vµ h¬i b·o hoµ kh«. Qu¸ tr×nh ®ã ®−îc
gäi lµ qu¸ tr×nh ho¸ h¬i ®¼ng ¸p.
T−¬ng tù nh− vËy, nÕu cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p cho n−íc ë ¸p suÊt p1 = const th×
ta cã c¸c tr¹ng th¸i t−¬ng øng kÝ hiÖu O1, A1, C1 vµ ë ¸p suÊt p2 = const ta còng cã
c¸c ®iÓm t−¬ng øng lµ O2, A2, C2....
48
5.2.2 C¸c ®−êng ®Æc tÝnh cña n−íc
Khi nèi c¸c ®iÓm O, O1 , O2 , O3 ...........ta ®−îc mét ®−êng gäi lµ ®−êng
n−íc ch−a s«i, ®−êng nµy gÇn nh− th¼ng ®øng, chøng tá thÓ tÝch riªng cña n−íc
rÊt Ýt phô thuéc vµo ¸p suÊt.
Khi nèi c¸c ®iÓm A, A1 ,A2, A3...........ta ®−îc mét ®−êng cong biÓu thÞ
tr¹ng th¸i n−íc s«i gäi lµ ®−êng giíi h¹n d−íi. Khi nhiÖt ®é s«i t¨ngth× thÓ tÝch
riªng cña n−íc s«i v’ t¨ng, do ®ã ®−êng cong nµy dÞch dÇn vÒ phÝa bªn ph¶i khi
t¨ng ¸p suÊt.
Khi nèi c¸c ®iÓm C, C1, C2, C3........ta ®−îc mét ®−êng cong biÓu thÞ tr¹ng
th¸i h¬i b·o hoµ kh«, gäi lµ ®−êng giíi h¹n trªn. Khi ¸p suÊt t¨ng th× thÓ tÝch riªng
cña h¬i b·o hoµ kh« gi¶m nªn ®−êng cong nµy dÞch vÒ phÝa tr¸i.
§−êng giíi h¹n trªn vµ ®−êng giíi h¹n d−íi gÆp nhau t¹i ®iÓm K, gäi lµ
®iÓm tíi h¹n. Tr¹ng th¸i t¹i ®iÓm K gäi lµ tr¹ng th¸i tíi h¹n, ®ã chÝnh lµ tr¹ng th¸i
mµ kh«ng cßn sù kh¸c nhau gi÷a chÊt láng s«i vµ h¬i b·o hµo kh«. C¸c th«ng sè
t−¬ng øng víi tr¹ng th¸i ®ã ®−îc gäi lµ th«ng sè tíi h¹n, vÝ dô n−íc cã
pk = 22,1Mpa,tk = 374oC, vk=0.00326m3/kg, ik= 2156,2kj/kg, sk=4,43kj/kg®é.
Hai ®−êng giíi h¹n trªn vµ d−íi chia ®å thÞ lµm 3 vïng. Vïng bªn tr¸i
®−êng giíi h¹n d−íi lµ vïng n−íc ch−a s«i, vïng bªn ph¶i ®−êng giíi h¹n trªn lµ
vïng h¬i qu¸ nhiÖt, cßn vïng gi÷a hai ®−êng giíi h¹n lµ vïng h¬i b·o hoµ Èm.
Trong vïng b·o hoµ Èm th× nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt kh«ng cßn lµ th«ng sè ®éc
lËp n÷a. øng víi nhiÖt ®é s«i, m«i chÊt cã ¸p suÊt nhÊt ®Þnh vµ ng−îc l¹i ë mét ¸p
suÊt x¸c ®Þnh, m«i chÊt cã nhiÖt ®é s«i t−¬ng øng. V× vËy, ë vïng nµy muèn x¸c
®Þnh tr¹ng th¸i cña mçi chÊt ph¶i dïng thªm mét th«ng sè n÷a gäi lµ ®é kh« x hay
®é Èm y cña h¬i, (y = 1- x) .
NÕu xÐt G kg hçn hîp h¬i vµ n−íc (h¬i Èm), trong ®ã gåm
G"
x (5-2)
G'+G"
hoÆc ®é Èm:
G'
y= (5-3)
G'+G"
Nh− vËy ta thÊy: Trªn ®−êng giíi h¹n d−íi l−îng h¬i G” = 0, do ®ã ®é kh«
x= 0, ®é Èm y=1. Cßn trªn ®−êng giíi h¹n trªn, l−îng n−íc ®· biÕn hoµn toµn toµn
thµnh h¬i nªn G’ = 0 nghÜa lµ ®é kh« x = 1, ®é Èm y = 0 vµ gi÷a hai ®−êng giíi
h¹n cã ®é kh«: 0 < x < 1
5.3. x¸c ®Þnh c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i cña n−íc vµ h¬i b»ng
®å thÞ hoÆc b¶ng
Còng nh− h¬i cña c¸c chÊt láng kh¸c, h¬i n−íc lµ mét khÝ thùc, do ®ã
kh«ng thÓ tÝnh to¸n theo ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña khÝ lÝ t−ëng ®−îc. Muèn tÝnh
to¸n chóng cÇn ph¶i sö dông c¸c ®å thÞ hoÆc b¶ng sè ®· ®−îc lËp s½n cho tõng lo¹i
h¬i.
49
5.3.1. c¸c b¶ng vµ x¸c ®Þnh th«ng sè tr¹ng th¸i cña n−íc.
50
C¸c b¶ng h¬i n−íc cho phÐp tÝnh to¸n c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i víi ®é chÝnh
x¸c cao, tuy nhiªn viÖc tÝnh to¸n phøc t¹p vµ mÊt nhiÒu thêi giê. §Ó ®¬n gi¶n viÖc
tÝnh to¸n, ta cã thÓ dïng ®å thÞ cña h¬i n−íc. Dùa vµo ®å thÞ cã thÓ x¸c ®Þnh c¸c
th«ng sè cßn l¹i khi biÕt 2 th«ng sè ®éc lËp víi nhau. §èi víi h¬i n−íc, th−êng
dïng c¸c ®å thÞ T-s, i-s.
*§å thÞ T s cña h¬i n−íc:
§å thÞ T-s cña h¬i n−íc ®−îc biÓu thÞ trªn h×nh 5.2, trôc tung cña ®å thÞ
biÔu diÔn nhiÖt ®é, trôc hoµnh biÓu diÔn entropi. ë ®©y c¸c ®−êng ®¼ng ¸p trong
vïng n−íc ch−a s«i gÇn nh− trïng víi ®−êng giíi h¹n giíi x = 0 (thùc tÕ n»m trªn
®−êng x = 0), trong vïng h¬i b·o hoµ Èm lµ c¸c ®−êng th¼ng song song víi trôc
hoµnh vµ trïng víi ®−êng ®¼ng nhiÖt, trong vïng h¬i qu¸ nhiÖt lµ c¸c ®−êng cong
lâm ®i lªn. C¸c ®−êng ®é kh« kh«ng ®æi xuÊt ph¸t tõ ®iÓm K ®i táa xuèng phia
d−íi.
§å thÞ T-s ®−îc x©y dùng cho vïng h¬i b·o hßa vµ vïng h¬i qu¸ nhiÖt.
51
§å thÞ gåm c¸c ®−êng : §−êng ®¼ng ¸p (p=const) trong vïng h¬i Èm lµ c¸c
®−êng th¼ng nghiªng ®i lªn, trïng víi ®−êng ®¼ng nhiÖt t−¬ng øng; trong vïng h¬i
qu¸ nhiÖt lµ c¸c ®−êng cong lâm ®i lªn.
§−êng ®¼ng nhiÖt trong vïng h¬i Èm trïng víi ®−êng ®¼ng ¸p, lµ nh÷ng
®−êng th¼ng nghiªng ®i lªn, trong vïng h¬i qu¸ nhiÖt lµ nh÷ng ®−êng cong låi ®i
lªn vµ cµng xa ®−êng x = 1 th× cµng gÇn nh− song song víi trôc hoµnh. §−êng
®¼ng tÝch dèc h¬n ®−êng ®¼ng ¸p mét Ýt. §−êng ®é kh« x = const lµ chïm ®−êng
cong xuÊt ph¸t tõ ®iÓm K ®i xuèng phÝa d−íi.
Qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch cña h¬i n−íc ®−îc biÔu diÔn b»ng ®−êng 1-2 trªn ®å thÞ
i-s h×nh 5.4. Tr¹ng th¸i ®Çu ®−îc biÓu diÔn b»ng ®iÓm 1, lµ giao ®iÓm cña ®−êng
p1 = const víi ®−êng t1 = const. C¸c th«ng sè cßn l¹i i1, s1, v1 ®−îc x¸c ®Þnh b»ng
c¸ch ®äc c¸c ®−êng i, s vµ v ®i qua ®iÓm 1.
Tr¹ng th¸i cuèi ®−îc biÔu diÔn b»ng ®iÓm 2, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng giao ®iÓm
cña ®−êng v2 = v1 = const vµ ®−êng p2 = const, tõ ®ã x¸c ®Þnh c¸c th«ng sè kh¸c
nh− ®èi víi ®iÓm 1
- C«ng cña qu¸ tr×nh: dl = pdv = 0 v× dv = 0,
hay:
l=0 (5-7)
- BiÕn thiªn néi n¨ng:
∆u = (i2- p2v2) – (i1 – p1v1)
∆u = i2 – i1 – v(p2 – p1) (5-8)
- NhiÖt l−îng trao ®æi trong qu¸ tr×nh:
q = ∆u + 1 = ∆u (5 -9)
52
Qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p cña h¬i n−íc ®−îc biÓu diÔn b»ng ®−êng 1-2 trªn ®å thÞ i
–s h×nh 5.5. Tr¹ng th¸i ®Çu ®−îc biÔu diÔn b»ng ®iÓm 1, lµ giao ®iÓm cña ®−êng
p1 = const víi ®−êng t1 = const. C¸c th«ng sè cßn l¹i i1, s1, v1 ®−îc x¸c ®Þnh b»ng
c¸ch ®äc c¸c ®−êng i, s vµ v ®i qua ®iÓm 1.
Tr¹ng th¸i cuèi ®−îc biÓu diÔn b»ng ®iÓm 2, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng giao ®iÓm
cña ®−êng p2 = p1 = const víi ®−êng x2 = const, tõ ®ã x¸c ®Þnh c¸c th«ng sè kh¸c
nh− ®èi víi ®iÓm 1.
- C«ng cña qu¸ tr×nh:
V2
1 = ∫ pdv = p( v 2 − v1 ) (5-10)
V1
Qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt cña h¬i n−íc ®−îc biÓu diÔn b»ng ®−êng 1-2 trªn ®å
thÞ i-s h×nh 5.6. Tr¹ng th¸i ®Çu ®−îc biÓu diÔn b»ng ®iÓm 1, lµ giao ®iÓm cña
®−êng t1 vµ x1. C¸c th«ng sè cßn l¹i v1, i1,s1 ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ®äc c¸c
®−êng v, i, s ®i qua ®iÓm 1.
Tr¹ng th¸i cuèi ®−îc biÔu diÔn b»ng ®iÓm 2, lµ giao ®iÓm cña ®−êng p2 víi
®−êng t2 = t1 = const, tõ ®ã x¸c ®Þnh c¸c th«ng sè kh¸c nh− ®èi víi ®iÓm 1.
- BiÕn thiªn néi n¨ng:
∆u = i2 – i1 – (p2v2 – p1v1) (5-
13)
- NhiÖt l−îng trao ®æi trong qu¸ tr×nh:
s2
Qu¸ tr×nh ®o¹n nhiÖt cña h¬i n−íc ®−îc biÔu diÔn b»ng ®−êng 1-2 trªn ®å
thÞ i-s h×nh 5-7. Trong qu¸ tr×nh nµy, dq = 0 nÕu ds = 0. Trªn ®å thÞ T-s vµ i-s qu¸
tr×nh ®o¹n nhiÖt lµ mét ®o¹n th¼ng song song víi trôc tung cã s = const.
- NhiÖt l−îng trao ®æi :
dq = 0 hay q = 0, do ®ã:
dq
ds = =0 (5-16)
T
- C«ng vµ biÕn thiªn néi n¨ng:
1= ∆u = i2- i1 – (p2v2- p1v1) (5-
17)
53
54
Ch−¬ng 6. c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng thùc tÕ
Sù chuyÓn ®éng cña m«i chÊt gäi lµ l−u ®éng. Khi kh¶o s¸t dßng l−u ®éng,
ngoµi c¸c th«ng sè tr¹ng th¸i nh− ¸p suÊt, nhiÖt ®é . . . . ta cßn ph¶i xÐt mét th«ng
sè n÷a lµ tèc ®é, kÝ hiÖu lµ ω.
6.1.2. C¸c qui luËt chung cña cña qu¸ tr×nh l−u ®éng
Tèc ®é ©m thanh lµ tèc ®é lan truyÒn sãng chÊn ®éng trong mét m«i
tr−êng nµo ®ã. Tèc ®é ©m thanh trong m«i tr−êng khÝ hoÆc h¬i ®−îc x¸c ®Þnh
theo c«ng thøc:
a = kpv = kRT (6-2)
ë ®©y:
a – tèc ®é ©m thanh [m/s];
k – sè mò ®o¹n nhiÖt;
p - ¸p suÊt m«i chÊt [N/m2];
v – thÓ tÝch riªng [m3/kg];
R – H»ng sè chÊt khÝ [J/kg0K];
T – nhiÖt ®é tuyÖt ®èi cña m«i chÊt [0K];
55
Tõ (6-2) ta thÊy tèc ®é ©m thanh phô thuéc vµo b¶n chÊt vµ c¸c th«ng sè
tr¹ng th¸i cña m«i chÊt.
TØ sè gi÷a tèc ®é cña dßng víi tèc ®é ©m thanh ®−îc gäi lµ sè Mach, ký
hiÖu lµ M.
ω
=M (6-3)
a
Khi:
- ω < a nghÜa lµ M < 1, ta nãi dßng l−u ®éng d−íi ©m thanh,
- ω = a nghÜa lµ M = 1, ta nãi dßng l−u ®éng b»ng ©m thanh,
- ω > a nghÜa lµ M > 1, ta nãi dßng l−u ®éng trªn ©m thanh (v−ît ©m thanh.
Dßng l−u ®éng trong èng lµ mét hÖ hë, do ®ã ta theo ®Þnh luËt nhiÖt ®éng
I ta cã thÓ viÕt:
dq = di - vdp (6-4a)
ω 2
dq = di + d (6-4b).
2
Tõ (6-1) ta cã: Gv = ωf, lÊy vi ph©n ta ®−îc: Gdv = fdω + ωdf, chia 2 vÕ
cña ph−¬ng tr×nh cho ωf ta ®−îc:
df dv ω
= −d (6-7).
f v ω
dv dp
MÆt kh¸c, qu¸ tr×nh l−u ®éng lµ ®o¹n nhiÖt nªn −− , thay vµo (6-7)
v kp
ta ®−îc:
df dp dω
=− − (6-8)
f kp ω
56
ωdω
§ång thêi tõ (6-6) ta cã: dp = dp = − , thay vµo (6-8) ta ®−îc:
v
df ωdω dω df ω 2 dω dω
=− − hay =− 2 − , tõ ®ã suy ra:
f kpv ω f a ω ω
df dω
= (M 2 − 1) , (6-9)
f ω
§èi víi èng t¨ng tèc, v× F, ω, M lu«n d−¬ng vµ dω > 0, nªn df sÏ cïng dÊu
víi (M2-1), tõ ®©y ta cã 3 tr−êng hîp sau:
- NÕu (M2-1) < 0 nghi· lµ M < 1 hay (ω< a) th× df < 0 (tiÕt diÖn gi¶m).
èng t¨ng tèc cã tiÕt diÖn nhá dÇn (h×nh 6.1a),
- NÕu (M2-1) > 0 nghi· lµ M > 1 hay (ω> a) th× df > 0 (tiÕt diÖn t¨ng). èng
t¨ng tèc cã tiÕt diÖn lín dÇn (h×nh 6.1b),
- NÕu (M2-1) = 0 nghi· lµ M = 1 hay (ω = a) th× df = 0 (tiÕt diÖn kh«ng
®æi). NghÜa lµ t¹i n¬i b¾t ®Çu cã (ω = a) th× tiÕt diÖn kh«ng ®æi (h×nh 6.1c).
§èi víi èng t¨ng ¸p, v× dω < 0, nªn df sÏ ng−îc dÊu víi (M2-1), c¸c kÕt
qu¶ thu ®−îc sÏ ng−îc l¹i víi èng t¨ng tèc, nghÜa lµ khi nghi· lµ M > 1 th× df < 0,
èng t¨ng ¸p cã tiÕt diÖn nhá dÇn (h×nh 6.2a); khi M < 1 th× df > 0, èng t¨ng tèc cã
tiÕt diÖn lín dÇn (h×nh 6.2b).
Qua ph©n tÝch ta thÊy: ®èi víi mét èng phun nhÊt ®Þnh (lín dÇn hay nhá
dÇn) th× tuú theo tèc ®é ë ®µu vµo mµ èng cã thÓ lµm viÖc nh− èng t¨ng tèc hay
èng t¨ng ¸p.
6.1.2.4. Tèc ®é dßng khÝ t¹i tiÕt diÖn ra cua rèng t¨ng tèc
57
Dßng l−u ®éng ®o¹n nhiÖt cã dq = 0 nªn theo (6-4a) ta cã: -di = dlkt =
ω2
d , tÝch ph©n lªn ta ®−îc:
2
ω 22 − ω12
i1 − i 2 = l kt = (6-10)
2
Víi èng t¨ng tèc th× th«ng th−êng ω2 >> ω1 nªn cã thÓ coi
ω 22
i 1 − i 2 = l kt = , khi ®ã tèc ®é t¹i tiÕt diÖn ra lµ:
2
ω 2 = 2l kt = 2(i 1 − i 2 ) (6-11a)
⎡ k −1
⎤
⎛p ⎞
RT1 ⎢1 − ⎜⎜ 2 ⎥
k k
ω2 = 2 ⎟⎟ (6-11b)
k −1 ⎢ ⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦
Khi l−u ®éng qua èng t¨ng tèc nhá dÇn víi tèc ®é ®Çu vµo nhá h¬n ©m
thanh, tèc ®é dßng sÏ t¨ng dÇn, cßn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é gi¶m dÇn ®Õn tiÕt diÖn nµo
®ã, tèc ®é dßng b»ng tèc ®é ©m thanh (ωk = ak), ta nãi dßng ®¹t tr¹ng th¸i tíi h¹n,
c¸c th«ng sè t¹i ®ã gäi lµ th«ng sè tíi h¹n, ký hiÖu lµ vk, pk, ωk . . .
Tû sè gi÷a ¸p suÊt tíi h¹n vµ ¸p suÊt ë tiÕt diÖn vµo gäi lµ tØ sè ¸p suÊt tíi
h¹n, ký hiÖu βk = pk/p1.
Khi dßng ®¹t tr¹ng th¸i tíi h¹n ωk = ak, theo (6-2) vµ (6-11b) ta cã:
⎡ k −1
⎤
⎛p ⎞
p 1 v 1 ⎢1 − ⎜⎜ 2 ⎥ = a = ω = 2kp v ,
k k
ω2 = 2 ⎟⎟
k −1 ⎢ ⎥ k 2 k k
⎢⎣ ⎝ 1 ⎠
p
⎥⎦
suy ra:
k
p ⎛ 2 ⎞ k −1
βk = k = ⎜ ⎟ (6-12)
p1 ⎝ k + 1 ⎠
Tõ (6-12) ta thÊy tØ sè ¸p suÊt tíi h¹n chØ phô thuéc vµo sè mò ®o¹n nhiÖt
k, tøc lµ vµo b¶n chÊt cña chÊt khÝ. Víi khÝ 2 nguyªn tö k = 1,4 th× βk = 0,528.
Víi khÝ 3 nguyªn tö k = 1,3 th× βk = 0,55.
Khi thay β bëi βk th× tèc ®é tíi h¹n ®−îc x¸c ®Þnh theo (6-11b):
k ⎡ k −1
⎤
ω2 = 2 RT1 ⎢1 − β k k ⎥ , (6-13)
k −1 ⎣ ⎦
⎡ k −1 k
⎤
k ⎢ ⎛ 2 ⎞ k k +1
⎥ = 2k RT ,
ω2 = 2 RT1 1 − ⎜ ⎟
k −1 ⎢ ⎝ k + 1⎠ ⎥ k +1
1
⎣ ⎦
58
6.1.2.6. L−u l−îng cùc ®¹i
L−u l−îng cña dßng l−u ®éng ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc (6-1) t¹i tiÕt
diÖn ra f2 cña èng:
f 2 ω2
G= (6-14)
v2
Khi ¸p suÊt t¹i tiÕt diÖn ra
thay ®æi th× l−u l−îng còng thay
®æi vµ chØ phô thuéc vµo tØ sè ¸p
suÊt β = p2/p1. §Ó tÝnh l−u l−îng
lín nhÊt Gmax ta lÊy ®¹o hµm cña G
theo β vµ x¸c ®Þnh ®−îc l−u l−îng
lín nhÊt khi β = βk. NghÜa lµ khi
tèc ®é dßng ®¹t tíi tèc ®é ©m
thanh th× l−u l−îng còng ®¹t gi¸ trÞ
cùc ®¹i.
Thùc nghiÖm cho thÊy: NÕu tiÕp tôc gi¶m β, th× l−u l−îng sÏ kh«ng t¨ng
lªn mµ vÉn gi÷ nguyªn ë gi¸ trÞ Gmax, khi ®ã l−u l−îng cùc ®¹i ®−îc tÝnh theo c¸c
th«ng sè tíi h¹n;
f min ω k
G max = (6-15)
vk
6.1.3. ¤ngs t¨ng tèc nhá dÇn vµ èng t¨ng tèc hçn hîp
Nh− ®· biÕt trong môc 6.1.2.3, ®èi víi èng t¨ng tèc nhá dÇn, nÕu dßng vµo
cã tèc ®é nhá h¬n ©m thanh th× tèc ®é cña dßng t¨ng dÇn vµ cïng l¾m th× b»ng
tèc ®é ©m thanh. V× vËy, tr−íc khi tÝnh to¸n cÇn so s¸nh tØ sè ¸p suÊt β = p2/p1 víi
βk = pk/p1.
+ NÕu β > βk, tr¹ng th¸i dßng khÝ trong èng phun ch−a ®¹t ®Õn tr¹ng th¸i
tíi h¹n, tèc ®é ω2 < ωk ®−îc tÝnh theo (6-11) vµ l−u l−îng G < Gmax ®−îc tÝnh theo
(6-14).
+ NÕu β ≤ βk, dßng khÝ trong èng phun ®¹t ®Õn tr¹ng th¸i tíi h¹n, tèc ®é
ω2 = ωk ®−îc tÝnh theo (6-13) vµ l−u l−îng G = Gmax ®−îc tÝnh theo (6-15).
èng t¨ng tèc nhá dÇn kh«ng thÓ ®¹t ®−îc tèc ®é lín h¬n ©m thanh, do ®ã
®Ó ®¹t ®−îc tèc ®é trªn ©m thanh ng−êi ta ghÐp èng t¨ng tèc nhá dÇn víi èng t¨ng
tèc lín dÇn gäi lµ èng t¨ng tèc Lavan (h×nh 6.1c).
59
§èi víi èng Lavan, khi ë tiÕt diÖn vµo tØ sè ¸p suÊt β > βk th× tèc ®é vµo
nhá h¬n tèc ®é ©m thanh, nÕu ë tiÕt diÖn ra ®¹t ®−îc ®iÒu kiÖn β < βk, th× t¹i tiÕt
diÖn cùc tiÓu β = βk, tèc ®é ωmin = ωk vµ t¹i tiÕt diÖn ra tèc ®é ω2 > ωk.
Qu¸ tr×nh tiÕt l−u lµ qu¸ tr×nh gi¶m ¸p suÊt mµ kh«ng sinh c«ng, khi m«I
chÊt chuyÓn ®éng qua chç tiÕt diÖn bÞ gi¶m ®ét ngét.
Trong thùc tÕ, khi dßng m«i chÊt chuyÓn ®éng qua van, l¸ ch¾n . . . . .
nh÷ng chç cã tiÕt diÖn thu hÑp ®ét ngét, trë lùc sÏ t¨ng ®ét ngét, ¸p suÊt cña dßng
phÝa sau tiÕt diÖn sÏ nhá h¬n tr−íc tiÕt diÖn, sù gi¶m ¸p suÊt nµy kh«ng sinh c«ng
mµ nh»m kh¾c phôc trë lùc ma s¸t do dßng xo¸y sinh ra sau tiÕt diÖn.
Thùc tÕ qu¸ tr×nh tiÕt l−u xÈy ra rÊt nhanh, nªn nhiÖt l−îng trao ®æi víi
m«i tr−êng rÊt bÐ, v× vËy cã thÓ coi qu¸ tr×nh lµ ®o¹n nhiÖt, nh−ng kh«ng thuËn
nghÞch nªn Entropi t¨ng.
§é gi¶m ¸p suÊt trong qu¸ tr×nh tiÕt l−u phô thuéc vµo tÝnhchÊt vµ c¸c
th«ng sè cña m«i chÊt, tèc ®é chuyÓn ®éng cña dßng vµ cÊu tróc cña vËt c¶n.
Khi tiÕt diÖn 11 c¸ch xa tiÕt diÖn 2-2, qua qu¸ tr×nh tiÕt l−u c¸c th«ng sè
cña m«i chÊt sÏ thay ®æi nh− sau:
- ¸p suÊt gi¶m:
∆p = p2 - p1 < 0, (6-16)
- Entropi t¨ng:
∆s = s2 - s1 > 0, (6-17)
- Entanpi kh«ng®æi:
∆i = i2 - i1 = 0, (6-18)
- Tèc ®é dßng kh«ng ®æi:
∆ω = ω2 - ω1 = 0. (6-19)
60
6.3. Qu¸ tr×nh nÐn khÝ
M¸y nÐn khÝ lµ m¸y ®Ó nÐn khÝ hoÆc h¬i ®Õn ¸p suÊt cao theo yªu cÇu.
M¸y nÐn tiªu tèn c«ng ®Ó n©ng ¸p suÊt cña m«i chÊt lªn.
Theo nguyªn lÝ lµm viÖc, cã thÓ chia m¸y nÐn thµnh hai nhãm:
Nhãm thø nhÊt gåm m¸y nÐn piston, m¸y nÐn b¸nh r¨ng, m¸y nÐn c¸nh
g¹t. ë m¸y nÐn piston, khÝ ®−îc hót vµo xilanh vµ ®−îc nÐn ®Õn ¸p suÊt cÇn thiÕt
råi ®−îc ®Èy vµo b×nh chøa (m¸y nÐn r«to thuéc lo¹i nµy), qu¸ tr×nh nÐn xÈy ra
theo tõng chu kú. M¸y nÐn lo¹i nµy cßn ®−îc gäi lµ m¸y nÐn tÜnh v× tèc ®é cña
dßng khÝ kh«ng lín. M¸y nÐn piston ®¹t ®−îc ¸p suÊt lín nh−ng n¨ng suÊt nhá.
Nhãm thø hai gåm m¸y nÐn li t©m, m¸y nÐn h−íng trôc vµ m¸y nÐn
ªject¬. §èi víi c¸c m¸y nÐn nhãm nµy, ®Ó t¨ng ¸p suÊt cña m«i chÊt, ®Çu tiªn
ph¶i t¨ng tèc ®é cña dßng khÝ nhê lùc li t©m, sau ®ã thùc hiÖn qu¸ tr×nh h·m dßng
®Ó biÕn ®éng n¨ng cña dßng thµnh thÕ n¨ng. Lo¹i nµy cã thÓ ®¹t ®−îc n¨ng suÊt
lín nh−ng ¸p suÊt thÊp.
Tuy kh¸c nhau vÒ cÊu t¹o vµ ®Æc tÝnh kÜ thuËt, nh−ng vÒ quan ®iÓm nhiÖt
®éng th× c¸c qu¸ tr×nh tiÕn hµnh trong m¸y nÐn hoµn toµn nh− nhau. Sau ®©y ta
nghiªn cøu m¸y nÐn piston.
6.3.2.1. Nh÷ng qu¸ tr×nh trong m¸y nÐn piston mét cÊp lÝ t−ëng
§Ó ®¬n gi¶n, khi ph©n tÝch qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng trong m¸y nÐn, ta gi¶
thiÕt:
- Toµn bé thÓ tÝch xylanh lµ thÓ tÝch cã Ých, nghÜa lµ ®Ønh piston cã thÓ ¸p
s¸t n¾p xilanh.
- Dßng khÝ chuyÓn ®éng kh«ng cã ma s¸t, nghÜa lµ ¸p suÊt hót khÝ vµo
xilanh lu«n b»ng ¸p suÊt m«i tr−êng p1 vµ ¸p suÊt ®Èy khÝ vµo b×nh chøa lu«n
b»ng ¸p suÊt khÝ trong b×nh chøa p2.
Nguyªn lÝ cÊu t¹o cña m¸y nÐn piston mét cÊp ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
6.5, gåm c¸c bé phËn chÝnh: Xylanh 1, piston 2, van hót 3, van x¶ 4, b×nh chøa 5.
61
Qu¸ tr×nh lµm cña mét m¸y nÐn mét cÊp nh− sau: Khi piston chuyÓn ®éng
tõ tr¸i sang ph¶i, van 3 më ra hót khÝ vµo b×nh ë ¸p suÊt p1, nhiÖt ®é t1, thÓ tÝch
riªng v1. C¸c th«ng sè nµy kh«ng thay ®æi trong qu¸ tr×nh hót, do ®ã ®©y kh«ng
ph¶i lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng vµ ®−îc biÔu diÔn b»ng ®o¹n a-1 trªn ®å thÞ p-v h×nh
6.5. Khi piston ë diÓm c¹n ph¶i, piston b¾t ®Çu chuyÓn ®éng tõ ph¶i sang tr¸i, van
hót 3 ®ãng l¹i, khÝ trong xi lanh bÞ nÐn l¹i vµ ¸p suÊt b¾t ®Çu t¨ng tõ p1 ®Õn p2.
Qu¸ tr×nh nÐn lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, cã thÓ thùc hiÖn ®¼ng nhiÖt, ®o¹n nhiÖt
hoÆc ®a biÕn ®−îc biÓu diÔn trªn ®å thÞ b»ng c¸c qu¸ tr×nh t−¬ng øng lµ 1-2T, 1-
2k, 1-2n. Khi khÝ trong xilanh ®¹t ®−îc ¸p suÊt p2 th× van x¶ 4 sÏ mì ra, khi ®−îc
®Èy ra khái xilanh vµo b×nh chøa 5. T−¬ng tù nh− qu¸ tr×nh hót, qu¸ tr×nh ®Èy
còng kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, tr¹ng th¸i cña khÝ kh«ng thay ®æi vµ cã
¸p suÊt p2 nhiÖt ®é t2, thÓ tÝch riªng v2. Qu¸ tr×nh ®Èy ®−îc biÓu diÔn trªn ®å thÞ
b»ng qu¸ tr×nh 2-b.
6.3.2.2. C«ng tiªu thô cña m¸y nÐn mét cÊp lÝ t−ëng
Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn qu¸ tr×nh hót a-1 vµ qu¸ tr×nh n¹p 2-b kh«ng ph¶i
lµ qu¸ tr×nh nhiÖt ®éng, c¸c th«ng sè kh«ng thay ®æi, do ®ã kh«ng sinh c«ng. Nh−
vËy c«ng cña m¸y nÐn chÝnh lµ c«ng tiªu thô cho qu¸ tr×nh nÐn khÝ 1-2. NÕu ta
coi lµ qu¸ tr×nh nÐn lµ lÝ t−ëng, thuËn nghÞch th× c«ng cña qu¸ tr×nh nÐn ®−îc tÝnh
theo c«ng thøc:
p2
l kt = − ∫ vdp
p1
RT
+ NÕu qu¸ tr×nh nÐn lµ ®¼ng nhiÖt 1-2T, nghÜa lµ n = 1 vµ v = , c«ng
p
cña m¸y nÐn sÏ lµ:
2
dp p p
1 = − ∫ RT = −RT ln 2 = RT ln 1 , [J / kg] (6-20)
1
p p1 p2
62
+ NÕu qu¸ tr×nh nÐn lµ ®o¹n nhiÖt 1-2k, nghÜa lµ n = k vµ pvk = p1v1k, c«ng
cña m¸y nÐn sÏ lµ:
2
dp k
1 = − ∫ v1 p11 / k =− (p 2 v 2 − p1 v1 ), [J / kg] (6-21)
1 p 1/ k
k −1
hoÆc:
⎡ k
⎤
⎛p ⎞ k −1 ⎥
p1 v1 ⎢⎜⎜ 2
k
1= − ⎟⎟ − 1 , [J / kg] (6-22)
k −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
hoÆc:
⎡ k
⎤
⎛p ⎞ k −1 ⎥
RT1 ⎢⎜⎜ 2
k
1= − ⎟⎟ − 1 , [J / kg ] (6-23)
k −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦
Cã thÓ tÝnh c¸ch kh¸c, tõ dq = di + dlkt = 0, ta cã dlkt = -di nªn dq = di + dlkt= 0
hay:
1kt = i 1 − i 2 (6-24)
n
+ NÕu qu¸ tr×nh nÐn lµ ®a biÕn, víi sè mò ®a biÕn n th× pv = p1v1n, khi ®ã
c«ng cña m¸y nÐn sÏ lµ:
p2 1
n
1 = − ∫ v1 p dp = −
n
(p 2 v 2 − p1 v1 ) (6-25)
p1
n −1
hoÆc:
⎡ n
⎤
⎛p ⎞ n −1 ⎥
p1 v1 ⎢⎜⎜ 2 ⎟⎟ − 1 , [J / kg ]
n
1= − (6-26a)
n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
hoÆc:
⎡ n
⎤
⎛p ⎞ n −1 ⎥
RT1 ⎢⎜⎜ 2 ⎟⎟ − 1 , [J / kg ]
n
1= − (6-26b)
n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
C«ng cña m¸y nÐn ®−îc biÓu diÔn b»ng diÔn tÝch a12b trªn ®å thÞ p-v, phô
thuéc vµo qu¸ tr×nh nÐn. Tõ ®å thÞ ta thÊy: nÕu qu¸ tr×nh nÐn lµ ®¼ng nhiÖt thi
c«ng m¸y nÐn tiÒu tèn lµ nhá nhÊt. Trong thùc tÕ, ®Ó m¸y nÐn tiªu tèn c«ng Ýt
nhÊt th× ng−êi ta lµm m¸t cho m¸y nÐn ®Ó cho qu¸ tr×nh nÐn gÇn víi qu¸ tr×nh
®¼ng nhiÖt nhÊt.
Trong thùc tÕ ®Ó tr¸nh va ®Ëp gi÷a ®Ønh piston vµ n¾p xilanh, gi÷a ®Ønh
piston vµ n¾p xilanh ph¶i cã mét khe hë nhÊt ®Þnh. Kh«ng gian kho¶ng hë nµy
®−îc gäi lµ thÓ tÝch thõa Vt (H×nh 6.6). Do cã thÓ tÝch thõa nªn sau khi ®Èy khÝ
vµo b×nh chøa, vÉn cßn l¹i mét l−îng khÝ cã ¸p suÊt lµ p2 chøa trong thÓ tÝch thõa.
Khi piston chuyÓn ®éng tõ tr¸i sang ph¶i, tr−íc hÕt l−îng khÝ nµy d·n në ®Õn ¸p
63
suÊt p1 theo qu¸ tr×nh 3-4, khi ®ã van hót b¾t ®Çu më ra ®Ó hót khÝ vµo, do ®ã
l−îng khÝ thùc tÕ hót vµo xilanh lµ V = V1 – V4. Nh− vËy n¨ng suÊt cña m¸y nÐn
thùc tÕ nhá h¬n n¨ng suÊt cña m¸y nÐn lÝ t−ëng do cã thÓ tÝch thõa. Nãi c¸ch
kh¸ch, thÓ tÝch thõa lµm gi¶m n¨ng suÊt cña m¸y nÐn.
§Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña thÓ tÝch thõa ®Õn l−îng khÝ hót vµo m¸y nÐn
ng−êi ta dïng ®¹i l−îng hiÖu suÊt thÓ tÝch m¸y nÐn, kÝ hiÖu lµ λ:
v1 − v 4
λ= ≤1 (6-27)
v1 − v 3
Cã thÓ viÕt l¹i (6-27):
v1 − v 4 v − v3
λ= =1− 4 , (6-28)
v1 − v 3 v1 − v 3
Tõ (6-28) ta thÊy: khi thÓ tÝch thõa V3 cµng t¨ng th× hiÖu suÊt thÓ tÝch λ
cµng gi¶m.
- Khi ¸p suÊt nÐn p2 cµng cao th× l−îng khÝ hót vµo V = (V1- V4) cµng
gi¶m, tøc lµ λ cµng gi¶m vµ khi p2 = pgh th× (V1 – V4) = 0, ¸p suÊt pgh gäi lµ ¸p
suÊt tíi h¹n. §èi víi m¸y nÐn mét cÊp tØ sè nÐn β = p2/p1 kh«ng v−ît qu¸ 12.
- Khi nÐn ®Õn ¸p suÊt cao th× nhiÖt ®é khÝ cao sÏ lµm gi¶m ®é nhít cña ®Çu
b«i tr¬n.
C¸c m¸y nÐn thùc tÕ cã : λ = 07 ÷ 0,9
Do nh÷ng h¹n chÕ cña m¸y nÐn mét cÊp nh− ®· nªu ë trªn, trong thùc tÕ
chØ chÕ t¹o m¸y nÐn mét cÊp ®Ó nÐn khÝ víi tØ sè nÐn β = p2/p1 = 6÷8. Muèn nÐn
khi ®Õn ¸p suÊt cao h¬n ta dïng m¸y nÐn nhiÒu cÊp, gi÷a c¸c cÊp cã lµm m¸t
trung gian khÝ tr−íc khi vµo cÊp nÐn tiÕp theo.
M¸y nÐn nhiÒu cÊp thùc chÊt lµ gåm nhiÒu m¸y nÐn mét cÊp nèi víi nhau
qua b×nh lµm m¸t khÝ. S¬ ®å cÊu t¹o vµ ®å thÞ p-v cña m¸y nÐn hai cÊp ®−îc biÔu
diÔn trªn h×nh 6.7.I, II lµ xilanh cÊp 1 vµ cÊp 2, B lµ b×nh lµm m¸t trung gian.
64
Khi ®−îc hót vµo cÊp I ë ¸p suÊt p1, ®−îc nÐn trong xilanh I ®Õn ¸p suÊt
p2, nhiÖt ®é cña khÝ t¨ng tõ T1 ®Õn T2. Khi ra khái cÊp I ®−îc lµm m¸t trong b×nh
lµm m¸t trung gian B, nhiÖt ®é khÝ gi¶m tõ T2 xuèng ®Õn T1 (b»ng nhiÖt ®é khi
vµo xilanh cÊp I). sau khi ®−îc lµm m¸t ë b×nh lµm m¸t B, khÝ ®−îc hót vµo
xilanh II vµ ®−îc nÐn tõ ¸p suÊt p3 = p2 ®Õn ¸p suÊt p4.
C¸c qu¸ tr×nh cña m¸y nÐn hai cÊp ®−îc thÎ hiÖn trªn h×nh 6.8, bao gåm:
a-1 lµ qu¸ tr×nh hót khÝ vµo xilanh I (cÊp 1) ë ¸p suÊt p1,
1-2- qu¸ tr×nh nÐn khÝ trong xilanh I tõ ¸p suÊt p1 ®Õn p2,
2-3’ – qu¸ tr×nh ®Èy khÝ vµo b×nh lµm m¸t trung gian B, nhiÖt ®é khÝ gi¶m
tõ T2 xuèng ®Õn T1,
3’-3- qu¸ tr×nh hót khÝ tõ b×nh lµm m¸t vµo xilanh II (cÊp 2),
3-4 lµ qu¸ tr×nh nÐn khÝ trong xi lanh II tõ ¸p suÊt p2 ®Õn p1,
4-b lµ qu¸ tr×nh ®Èy khÝ vµo b×nh chøa,
V× ®−îc lµm m¸t trung gian nªn thÓ tÝch khÝ vµo cÊp 2 gi¶m ®i mét l−îng
∆V = V2 – V3, do ®ã c«ng tiªu hao gi¶m ®i mét l−îng b»ng diÖn tÝch 2344’ so
víi khi nÐn trong m¸y nÐn mét cÊp cã cïng ¸p suÊt ®Çu p1 vµ ¸p suÊt cuèi p4.
NÕu m¸y nÐn rÊt nhiÒu cÊp vµ cã lµm m¸t trung gian sau mçi cÊp th× qu¸
tr×nh nÐn sÏ tiÕn dÇn tíi qu¸ tr×nh nÐn ®¼ng nhiÖt.
TØ sè nÐn trong mçi cÊp ®−îc chän sao cho c«ng tiªu hao cña m¸y nÐn lµ
nhá nhÊt, nghÜa lµ qu¸ tr×nh nÐn tiÕn tíi qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt.
NhiÖt ®é khÝ vµo c¸c cÊp ®Òu b»ng nhau vµ b»ng T1, nhiÖt ®é khÝ ra khái
c¸c cÊp ®Òu b»ng nhau vµ b»ng T2, nghi· lµ:
T1 = T2 vµ T2 = T4
¸p suÊt khÝ ra khái cÊp nÐn tr−íc b»ng ¸p suÊt khÝ vµo cÊp nÐn sau, nghÜa lµ:
p2 = p3 vµ p4 = p5,
Trong tr−êng hîp tæng qu¸t, ta coi qu¸ tr×nh nÐn lµ ®a biÕn vµ sè mò ®a
biÕn ë c¸c cÊp ®Òu nh− nhau, ta cã:
65
ë cÊp I:
n
p 2 ⎛ T2 ⎞ n −1
=⎜ ⎟ (6-29)
p1 ⎜⎝ T1 ⎟⎠
ë cÊp II:
n
p 4 ⎛ T4 ⎞ n −1
=⎜ ⎟ (6-30)
p 3 ⎜⎝ T3 ⎟⎠
mµ: T1 = T2 vµ T2 = T4, do ®ã ta suy ra tû sè nÐn cña mçi cÊp lµ:
p2 p4
β= = , (6-31)
p1 p 3
hay:
p2 p4 p4
β2 = = , (6-32)
p1 p 3 p1
Tæng qu¸t, nÕu m¸y nÐn cã m cÊp th×:
pc
β=m (6-33)
pd
C«ng cña m¸y nÐn nhiÒu cÊp b»ng tæng c«ng cña c¸c cÊp. Víi hai cÊp ta
cã:
lmn = l1 + l2
trong ®ã:
⎡ n −1
⎤
⎛p ⎞
RT1 ⎢⎜⎜ 2 − 1⎥
n n
l1 = ⎟⎟ (6-35)
n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
⎡ n −1
⎤
⎛ ⎞
RT3 ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎥
⎢
n p4 n
l2 = (6-36)
n −1 ⎢⎝ p 3 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦
p p
mµ: T1 = T3 vµ β = 2 = 4 , nªn l1 = l2 vµ lmn = 2l1 = 2l2.
p1 p 3
T−¬ng tù, nÕu m¸y nÐn cã m cÊp th× c«ng tiªu tèn cña nã sÏ lµ:
⎡ n −1 ⎤
RT1 ⎢(β) n − 1⎥
m.n
l mn = ml1 = (6-37)
n −1 ⎣ ⎦
66
6.4.1.1. §Þnh nghÜa vµ tÝnh chÊt cña kh«ng khÝ Èm
Kh«ng khÝ Èm (khÝ quyÓn) lµ mét hçn hîp gåm kh«ng khÝ kh« vµ h¬i
n−íc.
Kh«ng khÝ kh« lµ hçn hîp c¸c khÝ cã thµnh phÇn thÓ tÝch: Nit¬ kho¶ng
78%; Oxy: 20,93%; Carbonnic vµ c¸c khÝ tr¬ kh¸c chiÕm kho¶ng 1%.
H¬i n−íc trong kh«ng khÝ Èm cã ph©n ¸p suÊt rÊt nhá (kho¶ng 15 ®Õn 20
mmHg), do ®ã ë nhiÖt ®é b×nh th−êng th× h¬i n−íc trong khÝ quyÓn lµ h¬i qu¸
nhiÖt, ta coi nã lµ khÝ lý t−ëng. Nh− vËy, cã thÓ coi kh«ng khÝ Èm lµ mét hçn hîp
khÝ lý t−ëng, cã thÓ sö dông c¸c c«ng thøc cña hçn hîp khÝ lý t−ëng ®Ó tÝnh to¸n
kh«ng khÝ Èm, nghÜa lµ:
NhiÖt ®é kh«ng khÝ Èm :
T = Tkk = Th, (6-38)
¸p suÊt kh«ng khÝ Èm:
p = pkk = ph, (6-39)
ThÓ tÝch V:
V = Vkk + Vh, ` (6-40)
Khèi l−îng G:
G = Gkk + Gh, ` (6-41)
Tuú theo l−îng h¬i n−íc chøa trong kh«ng khÝ Èm, ta chia chóng ra thµnh
3 lo¹i:
67
NÕu cho thªm mét l−îng h¬i n−íc n÷a vµo kh«ng khÝ Èm b·o hßa th× sÏ
cã mét l−îng chõng ®ã h¬i n−íc ng−ng tô l¹i thµnh n−íc, khi ®ã kh«ng khÝ Èm
b·o hßa trë thµnh kh«ng khÝ qu¸ b·o hßa. VÝ dô s−¬ng mï lµ kh«ng khÝ Èm qu¸
b·o hßa v× trong ®ã cã c¸c giät níc ng−ng tô.
Tõ ®å thÞ h×nh 6.9 ta thÊy, cã thÓ biÕn kh«ng khÝ Èm ch−a b·o hßa thµnh
kh«ng khÝ Èm b·o hßa b»ng hai c¸ch:
+ Gi÷ nguyªn nhiÖt ®é kh«ng khÝ Èm th = const, t¨ng ph©n ¸p suÊt cña h¬i
n−íc tõ ph ®Õn phmax (qu¸ tr×nh BA1). ¸p suÊt phmax lµ ¸p suÊt lín nhÊt hay cßn gäi
lµ ¸p suÊt b·o hßa. NghÜa lµ t¨ng l−îng n−íc trong kh«ng khÝ Èm ch−a b·o hßa ®Ó
nã trë thµnh kh«ng khÝ Èm b·o hßa.
+ Gi÷ nguyªn ¸p suÊt h¬i ph = const, gi¶m nhiÖt ®é kh«ng khÝ Èm tõ th ®Õn
nhiÖt ®é ®äng s−¬ng ts (qu¸ tr×nh BA2). NhiÖt ®é ®äng s−¬ng ts lµ nhiÖt ®é t¹i ®ã
h¬i ng−ng tô l¹i thµnh n−íc.
* §é Èm tuyÖt ®èi:
§é Èm tuyÖt ®èi lµ khèi l−îng h¬i n−íc chøa trong 1m3 kh«ng khÝ Èm.
§©y còng chÝnh lµ khèi l−îng riªng cña h¬i n−íc trong kh«ng khÝ Èm.
Gh
ρh = , kg/m3; (6-42)
V
* §é Èm t−¬ng ®èi:
§é Èm t−¬ng ®èi ϕ lµ tû sè gi÷a ®é Èm tuyÖt ®èi cña kh«ng khÝ ch−a b·o
hßa ρh vµ ®é Èm tuyÖt ®èi cña kh«ng khÝ Èm b·o hßa ρhmax ë cïng nhiÖt ®é.
ϕ = ρ h / ρ h max (6-43)
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i cña kh«ng khÝ Èm ch−a b·o hßa: phV = GhRhT
vµ b·o hßa: phmax V = GhmaxRhT, suy ra:
Gh p
ρh = = h (a)
V R hT
G p
vµ ρ h max = h max = h max (b)
V R hT
Chia (a) cho (b) ta ®−îc:
ρh p
ϕ= = h (6-44)
ρ max p max
v× 0 ≤ ph ≤ phmax nªn 0 ≤ ϕ ≤ 100%. Kh«ng khÝ kh« cã ϕ = 0, kh«ng khÝ Èm
b·o hßa cã ϕ = 100%.
§é Èm thÝch hîp nhÊt cho søc kháe ®éng vËt lµ ϕ = (40 ÷ 75)%, cho b¶o
qu¶n l¹nh thùc phÈm lµ 90%.
* §é chøa h¬i d:
§é chøa h¬i d lµ l−îng h¬i chøa trong 1kg kh«ng khÝ kh« hoÆc trong (1+d)
kg kh«ng khÝ Èm.
d=Gh/Gk; [kgh/kgK] (6-45)
68
Tõ ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i khÝ lÝ t−ëng viÕt cho h¬i n−íc vµ kh«ng khÝ kh«
ta cã:
phV p V
Gh = vµ G k = k ;
R hT R kT
thay thÕ c¸c gi¸ trÞ G vµo (6-45) ta ®−îc:
; [kgh / kgK ]
p h R k 8314.18.p h ph
d= = = 0,622 (6-46)
p k R h 29.8314.p k p − ph
* Entanpi cña kh«ng khÝ Èm
Entanpi cña kh«ng khÝ Èm b»ng tæng entanpi cña kh«ng khÝ kh« vµ entanpi
cña h¬i n−íc chøa trong ®ã. Trong kÜ thuËt th−êng tÝnh entanpi cña 1kg kh«ng
khÝ kh« vµ d kg h¬i n−íc chøa trong (1+d)kg kh«ng khÝ Èm, kÝ hiÖu lµ i:
i = ik + d.ih; [kJ/kgK] (6-47)
trong ®ã:
ik - en tanpi cña 1kg kh«ng khÝ kh«, ik = Cpkt, mµ Cpk = 1kJ/kgK vËy ik = t;
ih - entanpi cña h¬i n−íc, nÕu kh«ng khÝ Èm ch−a b·o hoµ th× h¬i n−íc lµ
h¬i qu¸ nhiÖt cã ih = 2500 + Cpht = 2500 + 1,9t;
Cuèi cïng ta cã: I = t + d(2500 = 1,93t); (kJ/kgK).
69
§−êng ph©n ¸p suÊt h¬i n−íc ph = const lµ ®−êng th¼ng nghiªng ®i lªn
®−îc dùng theo quan hÖ (6-46), ®¬n vÞ ®o ph lµ mmHg.
Tr¹ng th¸i kh«ng khÝ Èm ®−îc x¸c ®Þnh khi biÕt hai trong c¸c th«ng sè i, d,
t, ϕ . . . . Khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc tr¹ng th¸i cña kh«ng khÝ Èm trªn ®å thÞ i-d, ta cã
thÓ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c th«ng sè cßn l¹i.
70
Th−ck chÊt cña qu¸ tr×nh ®iÒu hßa kh«ng khÝ lµ ssÊy nãng lµm l¹nh kh«ng
khÝ, ®ång thêi ®iÒu chØnh ®é Èm cña nã ®Õn mét gi¸ trÞ nµo ®ã tr−íc khi ®−a
kh«ng khÝ vµo phßng.
§iÒu hßa kh«ng khÝ gåm c¸c qu¸ tr×nh läc bôi, hçn hîp kh«ng khÝ míi víi
kh«ng khÝ trong phßng, t¨ng hoÆc gi¶m ®é Èm, nhiÖt ®é cho phï hîp víi yªu cÇu
cña m«i tr−êng sèng hoÆc ®Ó b¶o qu¶n vËt t−, thiÕt bÞ
71
Ch−¬ng 7. c¸c chu tr×nh nhiÖt ®éng
§éng c¬ ®èt trong lµ ®éng c¬ nhiÖt mµ qu¸ tr×nh ch¸y ®−îc tiÕn hµnh bªn
trong xi lanh vµ s¶n phÈm ch¸y ®−îc th¶i ra m«i tr−êng. §©y lµ chu tr×nh biÕn ®æi
nhiÖt thµnh c«ng. HiÖn nay ®éng c¬ ®èt trong ®wocj sö dông nhiÒu trong s¶n xuÊt
vµ sinh ho¹t nh− dïng lµm ®éng c¬ cho «t«, m¸y kÐo, xe löa, m¸y ph¸t ®iÖn . . .
M«i chÊt lµm viÖc trong ®éng c¬ ®èt trong lóc ®Çu lµ kh«ng khÝ vµ nhiªn
liÖu, sau ®ã lµ s¶n phÈm ch¸y cña hçn hîp kh«ng khÝ vµ nhiªn liÖu.
Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i ®éng c¬ ®èt trong, cã thÓ ph©n lo¹i theo nhiªn liÖu
sö dông, theo hµnh tr×nh piston, theo qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt . . . ë ®©y, theo quan
®iÓm nhiÖt ®éng, dùa vµo chu tr×nh cÊp nhiÖt ta ph©n ®éng c¬ ®èt trong thµnh 3
lo¹i: chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p, chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch, chu tr×nh cÊp nhiÖt
hçn hîp.
§Ó nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh cña ®éng c¬ ®èt trong, ta gi¶ thiÕt:
- M«i chÊt lµ khÝ lý t−ëng vµ ®ång nhÊt,
- C¸c qu¸ tr×nh xÈy ra ®Òu lµ thuËn nghÞch,
- Qu¸ tr×nh ch¸y lµ qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt, qu¸ tr×nh th¶i s¶n phÈm ch¸y lµ qu¸
tr×nh nh¶ nhÞªt.
- C«ng trong qu¸ tr×nh n¹p m«i chÊt vµ qu¸ tr×nh th¶i s¶n phÈm ch¸y triÖt
tiªu lÉn nhau vµ biÕn hÖ ë ®©y thµnh hÖ kÝn.
Trong chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp, nhiªn liÑu sÏ ®−îc b¬m cao ¸p nÐn ®Õn
¸p suÊt cao, phun vµo xi lanh ë d¹ng s−¬ng mï. Trong xi lanh kh«ng khÝ sÏ ®·
®−îc nÐn ®Õn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cao, vµo xi lanh gÆp kh«ng khÝ nhiªn liÖu sÏ tù
bèc ch¸y ngay. Qu¸ tr×nh ch¸y gåm hai giai ®o¹n: giai ®o¹n ®Çu ch¸y ®¼ng tÝch,
giai ®o¹n sau ch¸y ®¼ng ¸p. Chu tr×nh ch¸y lý t−ëng cña ®éng c¬ ®èt trong cÊp
nhiÖt hçn hîp ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 7.1. Chu tr×nh gåm:
1-2 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®oan nhiÖt,
2-2’ lµ qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch, m«i chÊt nhËn nhiÖt l−îng q1’,
2’-3 lµ qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p, m«i chÊt nhËn nhiÖt l−îng q1”
3-4 lµ qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt,
4-1 lµ qu¸ tr×nh nh¶ nhiÖt ®¼ng tÝch, nh¶ nhiÖt l−îng q2,
72
7.1.2.2. HiÖu suÊt chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp
73
C v (T4 − T1 )
η ct = 1 −
C v (T2 − T2 ) + C p (T3 − T2 ) (7-6a)
' '
(T4 − T1 )
η ct = 1 −
2
−(T
T 2 )
' + k (T3 − T2
) '
(7-6b)
Dùa vµo ®Æc ®iÓm qu¸ tr×nh cña c¸c chu tr×nh, ta tiÕp tôc biÕn ®æi ®Ó cã thÓ
tÝnh hiÖu suÊt cña chu tr×nh theonhiÖt ®é ®Çu T1 vµ c¸c ®¹i l−îng ®Æc tr−ng cho
chu tr×nh nh− sau:
- V× 1-2 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®oan nhiÖt nªn ta cã
k −1
T2 ⎛ v 1 ⎞
= ⎜⎜ ⎟⎟ = ε k −1 , suy ra: T2 = T1 ε k −1 ,
T1 ⎝ v 2 ⎠
’
2-2 lµ qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch nªn:
T2' p 2'
= = λ , suy ra: T2' = λT2 = λT1ε k −1 ,
T2 p 2
2’-3 lµ qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p nªn:
T3 v 3
= = ρ , suy ra: T3 = ρT2' = ρλT1ε k −1 ,
T2 ' v 2 '
3-4 lµ qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt nªn:
k −1 k −1 k −1
T4 ⎛⎜ v 3 ⎞⎟
k −1
⎛ v3 ⎞ ⎛ v3 v2 ⎞ ⎛ρ⎞
= ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
= ⎜ ⎟ = ⎜ . ⎟ = ⎜ ⎟ , suy ra:
T3 ⎜⎝ v 4 ⎟⎠ ⎝ v1 ⎠ ⎝ v 2 v1 ⎠ ⎝ε⎠
k −1 k −1
⎛ρ⎞ ⎛ρ⎞
T4 = T3 ⎜ ⎟ = T1ρλε k −1 ⎜ ⎟ = λT1ρ k
⎝ε⎠ ⎝ε⎠
Thay c¸c gi¸ trÞ T2, T2’ , T3 vµ T4 vµo (7-6) ta cã:
T1 λρ k − T1
η ct = 1 −
(T1λε k −1 − T1ε k −1 ) + k (T1ρλε k −1 − T1λε k −1 )
Rót gän l¹i ta cã hiÖu suÊt chu tr×nh:
λρ k − 1
η ct = 1 − k −1 (7-7)
ε [(λ − 1) + kλ(ρ − 1)]
Ngoµi chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp, cßn cã chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p, chu
tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch.
ë chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch, nhiªn liÖu (x¨ng) vµ kh«ng khÝ ®−îc hçn
hîp tr−íc ë ngoµi xi lanh. Sau ®ã hçn nhiªn liÖu vµ kh«ng khÝ ®−îc n¹p vµo xi
lanh vµ nÐn ®o¹n nhiÖt ®Õn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cao (®−îc biÓu diÔn b»ng ®o¹n 1-
2) nh−ng vÉn thÊp h¬n nhiÖt ®é tù bèc ch¸y cña nã nªn nã kh«ng tù bèc ch¸y
74
®−îc. Qu¸ tr×nh ch¸y xÈy ra nhê bugi bËt tia löa ®iÖn, qu¸ tr×nh ch¸y (®−îc biÓu
diÔn b»ng ®o¹n 2-3) xÈy ra rÊt nhanh lµm cho ¸p suÊt trong xi lanh t¨ng vät lªn
trong khi xi lanh ch−a kÞp dÞch chuyÓn, thÓ tÝch hçn hîp khÝ trong xi lanh kh«ng
®æi, v× vËy qu¸ tr×nh nµy cã thÓ coi lµ qu¸ tr×nh ch¸y ®¼ng tÝch. Sau ®ã s¶n phÈm
ch¸y d·n në , ®Èy piston dÞch chuyÓn vµ sinh c«ng. Qu¸ tr×nh d·n në nµy ®−îc coi
lµ ®o¹n nhiÖt, (®−îc biÓu diÔn b»ng ®o¹n 3-4). Cuèi cïng lµ qu¸ tr×nh th¶i s¶n
phÈm ch¸y ra ngoµi (®−îc biÓu diÔn b»ng ®o¹n 4-1), ®©y cïng lµ qu¸ tr×nh ®¼ng
tÝch. C¸c qu¸ tr×nh lÆp l¹i nh− cò, thùc hiÖn chu tr×nh míi.
§©y chÝnh lµ chu tr×nh ®éng c¬ «t« ch¹y x¨ng hay cßn gäi lµ ®éng c¬ ch¸y
c−ìng bøc nhê bugi ®¸nh löa. §å thÞ thay ®æi tr¹ng th¸i cña m«i chÊt ®−îc biÓu
diÔn trªn h×nh 7.2.
Tõ c«ng thøc tÝnh hiÖu suÊt cña chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp (7-7), ta thÊy:
NÕu chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp cã ρ = 1, tøc lµ v2’ = v2 = v3, nh− vËy qu¸
tr×nh cÊp nhiÖt chØ cßn giai ®o¹n ch¸y ®¼ng tÝch 2-3, khi ®ã chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn
hîp trë thµnh chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch.
Khi ®ã thay ρ = 1 vµo c«ng thøc (7-7) ta ®−îc hiÖu suÊt chu tr×nh cÊp nhiÖt
®¼ng tÝch:
λ −1 1
η ct = 1 − k −1 = 1 − k −1 (7-8)
ε (λ − 1) ε
Nh− vËy hiÖu suÊt nhiÖt chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch chØ phô thuéc vµo tØ
sè nÐn ε.
NÕu chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp cã λ = 1, tøc lµ p2’ = p2 = p3, nghÜa lµ qu¸
tr×nh cÊp nhiÖt chØ cßn giai ®o¹n ch¸y ®¼ng ¸p 2-3, khi ®ã chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn
hîp trë thµnh chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p. ë chu tr×nh nµy, kh«ng khÝ ®−îc nÐn
®o¹n nhiÖt ®Õn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cao, ®Õn cuèi qu¸ tr×nh nÐn nhiªn liÖu ®−îc
phun vµo xi lanh d−íi d¹ng s−¬ng mï, pha trén víi kh«ng khÝ t¹o nªn hçn hîp
ch¸y vµ sÏ tù bèc ch¸y.
Khi ®ã thay λ = 1 vµo c«ng thøc (7-7) ta ®−îc hiÖu suÊt chu tr×nh cÊp nhiÖt
®¼ng ¸p:
75
ρk − 1
η ct = 1 − (7-9)
ε k −1 k (ρ − 1)
Nh− vËy hiÖu suÊt nhiÖt chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch chØ phô thuéc vµo tØ
sè nÐn ε vµ tØ sè d·n në sím ρ.
Qu¸ tr×nh thay ®æi tr¹ng th¸i cña m«i chÊt trong chu tr×nh ®−îc biÓu diÔn
trªn ®å thÞ p-v vµ T-s h×nh 7.3.
HiÖn nay ng−êi ta kh«ng chÕ t¹o ®éng c¬ theo nguyªn lý nµy n÷a.
- HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh ®éng c¬ cÊp nhiÖt hçn hîp phô thuéc vµo k,
- §éng c¬ cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p vµ cÊp nhiÖt hçn hîp cã thÓ lµm viÖc víi tû sè
nÐn rÊt cao. Tuy nhiªn khi ®ã chiÒu dµi xi lanh còng sÏ ph¶i t¨ng lªn vµ gÆp khã
kh¨n trong vÊn ®Ò chÕ t¹o, ®ång thêi tæn thÊt ma s¸t cña ®éng c¬ sÏ t¨ng vµ lµm
gi¶m hiÖu suÊt cña nã.
- Trong ®éng c¬ cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch qu¸ tr×nhch¸y lµ c−ìng bøc (nhê
bugi), nÕu ε t¨ng cao qu¸ trÞ sè giíi h¹n (6-9) th× hçn hîp ch¸y sÏ tù bèc ch¸y khi
bugi ch−a ®¸nh löa, sÏ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn chÕ ®é lµm viÖc b×nh th−êng cña ®éng
c¬. Ngoµi ra khi tû sè nÐn lín th× tèc ®é ch¸y cã thÓ t¨ng lªn mét c¸ch ®ét ngét
g©y ra hiÖn t−îng kÝch næ (v× hçn hîp nÐn lµ hçn hîp ch¸y) ph¸ háng c¸c chi tiÕt
®éng c¬. V× vËy tØ sè nÐn cÇn ®−îc lùa chän phï hîp víi tõng lo¹i nhiªn liÖu.
7.1.5. So s¸nh hiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh ®éng c¬ ®èt trong (ηctp, ηct, ηctv)
§Ó ®¸nh gi¸ hiÖu suÊt nhiÖt cña ®éng c¬ ®èt trong lµm viÖc theo c¸c chu
tr×nh kh¸c nhau, ta so s¸nh c¸c chu tr×nh víi c¸c ®iÒu kiÖn sau:
a. Khi cã cïng tØ sè nÐn ε vµ nhiÖt l−îng q1 cÊp vµo cho chu tr×nh:
Trªn ®å thÞ T-s h×nh 7.4 biÓu diÔn 3 chu tr×nh: 123v4v1 lµ chu tr×nh cÊp
nhiÖt ®¼ng tÝch, 122’341 lµ chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp vµ 123p4p1 chu tr×nh cÊp
nhiÖt ®¼ng ¸p. 3 chu tr×nh nµy cã cïng tû sè nÐn ε vµ nhiÖt l−îng q1, nghÜa lµ
cïng v1, v2 vµ c¸c diÖn tÝch a23vd, a22’3c vµ a23pb b»ng nhau. Tõ (7-4) ta thÊy:
c¸c chu tr×nh cã cïng q1, chu tr×nh nµo cã q2 nhá h¬n sÏ cã hiÖu suÊt nhiÖt cao
h¬n.
q2 cña chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch b»ng diÖn tÝch a14vb lµ nhá nhÊt,
76
q2 cña chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p b»ng diÖn tÝch a14pd lµ lín nhÊt,
q2 cña chu tr×nh cÊp nhiÖt hçn hîp b»ng diÖn tÝch a14c cã gi¸ trÞ trung gian
so víi hai chu tr×nh kia.
VËy hiÖu suÊt cña chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng tÝch lµ lín nhÊt vµ hiÖu suÊt cña
chu tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p lµ nhá nhÊt:
ηctv > ηct > ηctp (7-10)
H×nh 7.4. So s¸nh c¸c chu tr×nh H×nh 7.5. So s¸nh c¸c chu tr×nh
−u ®iÓm cña ®éng c¬ ®èt trong lµ cã hiÖu suÊt cao. Tuy nhiªn, ®éng c¬ ®èt
trong cã cÊu t¹o phøc t¹p v× ph¶i cã c¬ cÊu ®Ó biÕn chuyÓn ®éng th¼ng thµnh
chuyÓn ®éng quay, nªn c«ng suÊt bÞ h¹n chÕ. ®Ó kh¾c phôc c¸c nh−îc ®iÓm trªn,
ng−êi ta dïng tuèc bin khÝ. Tuèc bin khÝ cho phÐp chÕ t¹o víi c«ng suÊt lín, sinh
c«ng liªn tôc, thiÕt bÞ gän nhÑ nªn ®−îc sö dông réng r·i ®Ó kÐo m¸y ph¸t ®iÖn,
sö dông trong giao th«ng vËn t¶i. Dùa vµo qu¸ tr×nh ch¸y cña nhiªn liÖu, cã thÓ
chia thµnh hai lo¹i: tuèc bin khÝ ch¸y ®¼ng ¸p vµ tuèc bin khÝ ch¸y ®¼ng tÝch.
77
S¬ ®å thiÕt bÞ vµ nguyªn lý ho¹t ®éng cña tuèc bin khÝ ®−îc biÓu diÔn trªn
h×nh 7.6. Kh«ng khÝ ®−îc nÐn ®o¹n nhiÖt trong m¸y nÐn khÝ I, phÇn lín ®−îc ®−a
vµo buång ®èt III, mét phÇn nhá ®−îc ®−a ra phÝa sau buång ®èt ®Ó hoµ trén víi
s¶n phÈm ch¸y nh»m lµm gi¶m nhiÖt ®é s¶n phÈm ch¸y tr−íc khi vµo tuèc bin.
Nhiªn liÖu ®−îc b¬m hoÆc m¸y nÐn II ®−a vµo buång ®èt III.
Nhiªn liÖu vµ kh«ng khÝ ®−îc sÏ t¹o thµnh hçn hîp ch¸y vµ ch¸y trong
buång ®èt III. S¶n phÈm ch¸y cã ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cao ( kho¶ng 1300-15000C)
®−îc pha trén víi kh«ng khÝ trÝch tõ m¸y nÐn, t¹o thµnh hçn hîp cã nhiÖt ®é cã
nhiÖt ®é kho¶ng 900-11000C. Sau ®ã, s¶n phÈm ch¸y®−îc ®−a qua èng t¨ng tèc
IV, tèc ®é sÏ t¨ng lªn vµ ®i vµo tuèc bin, biÕn ®éng n¨ng thµnh c¬ n¨ng trªn c¸nh
tuèc bin, lµm quay tuèc bin kÐo m¸y ph¸t quay theo. S¶n phÈm ch¸y sau khi ra
khái tuèc bin ®−îc th¶i ra m«i tr−êng.
Chu tr×nh tuèc bin khÝ cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p ®−îc biÓu diÔn trªn ®å thÞ p-v vµ
T-s h×nh 7.7.
1-2 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®oan nhiÖt m«i chÊt trong buång ®èt,
2-3 lµ qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p trong buång ®èt,
3-4 lµ qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt trong èng t¨ng tèc vµ trong tuèc bin,
4-1 lµ qu¸ tr×nh nh¶ nhiÖt ®¼ng ¸p (th¶i s¶n phÈm ch¸y),
78
- Tû sè nÐn:
p2
β= (7-12)
p1
- HÖ sè d·n në sím trong qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt:
v3
ρ= (7-13)
v2
- HiÖu suÊt cña chu tr×nh:
q1 − q 2
η ct = (7-14)
q1
Trong ®ã:
q1 lµ nhiÖt l−îng sinh ra trong qu¸ tr×nh ch¸y ®¼ng ¸p, q1 = q23 = Cp(T2 -
T2’),
q2 lµ nhiÖt l−îng th¶i ra m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh 41, q2 = Cp(T4 - T1),
Tõ ®ã ta cã hiÖu suÊt cña chu tr×nh lµ:
(T4 − T1 )
η ct = 1 −
(T 3 − T2 )
H×nh 7.7. §å thÞ p-v vµ T-s cña chu tr×nh tuèc bin khÝ cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p
T−¬ng tù nh− ®èi víi chu tr×nh ®éng c¬ ®èt trong, thay c¸c gi¸ trÞ vµo ta ®−îc:
1
η ct = 1 − k −1
(7-15)
β k
Ta thÊy hiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh tuèc bin khÝ cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p phô
thuéc vµo β vµ k. Khi t¨ng β vµ k th× hiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh sÏ t¨ng vµ
ng−îc l¹i.
§èi víi ®éng c¬ ®èt trong, muèn cã c«ng suÊt lín th× kÝch th−íc vµ trong
l−îng rÊt lín, do ®ã kh«ng thÓ sö dông trong kü thuËt hµng kh«ng ®−îc. §éng c¬
ph¶n lùc cã thÓ ®¹t ®−îc c«ng suÊt vµ tèc ®é lín mµ kÝch th−íc vµ träng l−îng
thiÕt bÞ l¹i nhá, do ®ã ®−îc sö dông rÊt nhiÒu trong kü thuËt hµng kh«ng, trong
c¸c tªn löa vò trô.
79
Nguyªn lý cña ®éng c¬ ph¶n lùc lµ: nhiªn liÖu ®−îc ®èt ch¸y, nhiÖt n¨ng
biÕn thµnh ®éng n¨ng cña dßng khÝ, phun qua èng phun ra ngoµi víi vËn tèc lín,
t¹o ra ph¶n lùc m¹nh ®Èy thiÕt bÞ chuyÓn ®éng vÒ phÝa tr−íc.
§éng c¬ ph¶n lùc ®−îc chia thµnh hai lo¹i: ®éng c¬ m¸y bay vµ ®éng c¬
tªn löa.
§éng c¬ m¸y bay vµ ®éng c¬ tªn löa chØ kh¸c nhau ë chç: Oxy cÊp cho
m¸y bay lÊy tõ kh«ng khÝ xung quanh, cßn ë ®éng c¬ tªn löa oxy ®−îc chøa s½n
d−íi d¹ng láng ngay trong ®éng c¬, v× vËy tªn löa cã tèc ®é lín h¬n vµ cã thÓ bay
trong ch©n kh«ng.
ViÖc t¨ng ¸p suÊt kh«ng khÝ trong ®éng c¬ m¸y bay cã thÓ nhê èng t¨ng
¸p, cã thÓ nhê m¸y nÐn. HiÖn nay m¸y bay ®−îc chÕ t¹o theo kiÓu t¨ng ¸p mét
phÇn nhê èng t¨ng ¸p, nh−ng phÇn chñ yÕu lµ nhê m¸y nÐn, do ®ã d−íi ®©y ta chØ
kh¶o s¸t lo¹i nµy.
H×nh 7.8. S¬ ®å cÊu t¹o ®éng c¬ H×nh 7.9. §å thÞ p-v chu tr×nh
m¸y bay cã m¸y nÐn ®éng c¬ m¸y bay cã m¸y nÐn
S¬ ®å cÊu t¹o cña ®éng c¬ m¸y bay cã m¸y nÐn ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
7.8. CÊu t¹o cña ®éng c¬ gåm c¸c bé phËn chÝnh nh− sau: èng t¨ng ¸p 1, m¸y nÐn
2, vßi phun nhiªn liÖu 3, tuèc bin khÝ 4, èng t¨ng tèc 5 vµ buång ®èt 6.
Chu tr×nh cña ®éng c¬ m¸y bay ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 7.9, gåm c¸c qu¸
tr×nh:
1-2 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®oan nhiÖt kh«ng khÝ trong èng t¨ng ¸p,
2-3 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®oan nhiÖt kh«ng khÝ trong m¸y nÐn,
3-4 lµ qu¸ tr×nh ch¸y ®¼ng ¸p hçn hîp Kh«ng khÝ-nhiªn liÖu trong buång
®èt, cÊp cho chu tr×nh mét l−îng nhiÖt q1,
4-5 lµ qu¸ tr×nh s¶n phÈm ch¸y d·n në ®o¹n nhiÖt trong tuèc bin khÝ, sinh
c«ng ®Ó ch¹y m¸y nÐn,
5-6 lµ qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt s¶n phÈm ch¸y trong èng t¨ng tèc,
6-1 lµ qu¸ tr×nh th¶i s¶n phÈm ch¸y ®¼ng ¸p, nh¶ ra m«i tr−êng l−îng nhiÖt
q2.
80
Chu tr×nh cña ®éng c¬ m¸y bay cã m¸y nÐn ch¸y ®¼ng ¸p hoµn toµn gièng
nh− chu tr×nh tuèc bin khÝ cÊp nhiÖt ®¼ng ¸p. HiÖu suÊt cña chu tr×nh ®−îc x¸c
®Þnh theo (7-15):
(T4 − T1 ) 1
η ct = 1 − =1−
(T
3 − T2 ) β
k −1
k
(7-16)
Ta thÊy hiÖu suÊt nhiÖt ηct t¨ng khi β t¨ng (β lµ tû sè t¨ng ¸p trong qu¸
tr×nh nÐn 1-2 c¶ trong èng t¨ng tèc lÉn trong m¸y nÐn). Râ rµng lµ tû sè β ë ®©y
lín h¬n β ë chu tr×nh ®éng c¬ m¸y bay kh«ng cã m¸y nÐn, ®éng c¬ nµy cã hiÖu
suÊt so víi c¸c ®éngc¬ kh«ng cã m¸y nÐn.
S¬ ®å cÊu t¹o cña ®éng c¬ tªn löa ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 7.10. CÊu t¹o cña
®éng c¬ gåm c¸c bé phËn chÝnh nh− sau: B×nh chøa nhiªn liÖu A, B×nh chøa oxy
láng B, b¬m nhiªn liÖu C, bop−m oxy láng D, buång ®èt E vµ èng t¨ng tèc F.
Chu tr×nh cña ®éng c¬ m¸y bay ®−îc biÓu diÔn trªn ®å thÞ p-v h×nh 7.11,
gåm c¸c qu¸ tr×nh:
H×nh 7.10. S¬ ®å cÊu t¹o H×nh 7.11. §å thÞ p-v chu tr×nh
®éng c¬ tªn löa ®éng c¬ tªn löa
1-2 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®oan nhiÖt nhiªn liÖu vµ oxy trong b¬m (v× chÊt láng
kh«ng chÞu nÐn nªn cã thÓ coi lµ qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch),
2-3 lµ qu¸ tr×nh ch¸y ®¼ng ¸p hçn hîp Kh«ng khÝ-nhiªn liÖu trong buång
®èt, cÊp cho chu tr×nh mét l−îng nhiÖt q1,
3-4 lµ qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt s¶n phÈm ch¸y trong èng t¨ng tèc,
4-1 lµ qu¸ tr×nh th¶i s¶n phÈm ch¸y ®¼ng ¸p ra m«i tr−êng, nh¶ l−îng nhiÖt
q2.
HiÖu suÊt cña chu tr×nh ®−îc x¸c ®Þnh:
l
η ct = (7-17)
q1
ë ®©y c«ng kü thuËt cña qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt 3-4 (bá qua c«ng
b¬m trong qu¸ tr×nh 1-2).
81
7.4. chu tr×nh nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn
ë ch−¬ng 2 ta ®· biÕt chu tr×nh Carno thuËn chiÒu lµ chu tr×nh cã hiÖu suÊt
nhiÖt cao nhÊt. VÒ mÆt kÜ thuËt, dïng khÝ thùc trong ph¹m vi b·o hßa cã thÓ thùc
hiÖn ®−îc chu tr×nh Carno vµ vÉn ®¹t ®−îc hiÖu suÊt nhiÖt lín nhÊt khi ë cïng
ph¹m vi nhiÖt ®é. Chu tr×nh Carno ¸p dông cho khÝ thùc trong vïng h¬i b·o hßa
®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 7.12. Tuy nhiªn, ®èi víi khÝ thùc vµ h¬i n−íc th× viÖc
thùc hiÖn chu tr×nh Carno rÊt khã kh¨n, v× nh÷ng lý do sau ®©y:
Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, tuy cã hiÖu suÊt nhiÖt cao nh−ng chu tr×nh Carno
cã mét sè nh−îc ®iÓm khi ¸p dông cho khÝ thùc, nªn trong thùc tÕ ng−êi ta kh«ng
¸p dông chu tr×nh nµy mµ ¸p dông mét chu tr×nh c¶i tiÕn gÇn víi chu tr×nh nµy gäi
lµ chu tr×nh Renkin. Chu tr×nh Renkin lµ chu tr×nh thuËn chiÒu, biÕn nhiÖt thµnh
c«ng.
T P1
5
1
4
P2
3
2’ 2
0 s
H×nh 7.13. S¬ ®å thiÕt bÞ nhµ m¸y ®iÖn H×nh 7.14. §å thÞ T-s cña chu tr×nh
NMN§
Chu tr×nh Renkin lµ chu tr×nh nhiÖt ®−îc ¸p dông trong tÊt c¶ c¸c läai nhµ
m¸y nhiÖt ®iÖn, m«i chÊt lµ n−íc. TÊt c¶ c¸c thiÕt bÞ cña c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn
82
®Òu gièng nhau trõ thiÕt bÞ sinh h¬i I. Trong thiÕt bÞ sinh h¬i, n−íc nhËn nhiÖt ®Ó
biÕn thµnh h¬i
§èi víi nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn thiÕt bÞ sinh h¬i lµ lß h¬i, trong ®ã n−íc nhËn
nhiÖt tõ qu¸ tr×nh ®èt ch¸y nhiªn liÖu. §èi víi nhµ m¸y ®iÖn mÆt trêi hoÆc ®Þa
nhiÖt, n−íc nhËn nhiÖt tõ n¨ng l−îng mÆt trêi hoÆc tõ nhiÖt n¨ng trong lßng ®Êt.
§èi víi nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö, thiÕt bÞ sinh h¬i lµ thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt, trong
®ã n−íc nhËn nhiÖt tõ chÊt t¶i nhiÖt trong lß ph¶n øng h¹t nh©n ra.
S¬ ®å thiÕt bÞ cña chu tr×nh Renkin ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 7.13. §å thÞ T-s
cña chu tr×nh ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 7.14.
N−íc ng−ng trong b×nh ng−ng IV (ë tr¹ng th¸i 2’ trªn ®å thÞ) cã th«ng sè p2,
t2,, i2, ®−îc b¬m V b¬m vµo thiÕt bÞ sinh h¬i I víi ¸p suÊt p1 (qu¸ tr×nh 2’-3).
Trong thiÕt bÞ sinh h¬i, n−íc trong c¸c èng sinh h¬i nhËn nhiÖt ®¼ng ¸p ®Õn s«i
(qu¸ tr×nh 3-4), ho¸ h¬i (qu¸ tr×nh 4-5) vµ thµnh h¬i qu¸ nhiÖt trong bé qu¸ nhiÖt
II (qu¸ tr×nh 5-1). Qu¸ tr×nh 3-4-5-1 lµ qu¸ tr×nh hãa h¬i ®¼ng ¸p ë ¸p suÊt p1 =
const. H¬i ra khái bé qu¸ nhiÖt II (ë tr¹ng th¸i 1) cã th«ng sè p1, t1 ®i vµo tuèc bin
III, ë ®©y h¬i d·n në ®o¹n nhiÖt ®Õn tr¹ng th¸i 2 (qu¸ tr×nh 1-2) vµ sinh c«ng
trong tuèc bin. H¬i ra khái tuèc bin cã th«ng sè p2, t2, ®i vµo b×nh ng−ng IV,
ng−ng tô thµnh n−íc (qu¸ tr×nh 2-2’), råi l¹i ®−îc b¬m V b¬m trë vÒ lß. Qu¸ tr×nh
nÐn ®o¹n nhiÖt trong b¬m cã thÓ xem lµ qu¸ tr×nh nÐn ®¼ng tÝch v× n−íc kh«ng
chÞu nÐn (thÓ tÝch Ýt thay ®æi).
HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh ηt ®−îc tÝnh theo c«ng thøc:
q1 − q 2 l
η ct = = (7-18)
q1 q1
NhiÖt l−îng nhËn ®−îc trong trong lß h¬i theo qu¸ tr×nh ®¼ng ¸p 3-1 lµ:
q1 = i1 – i3
NhiÖt l−îng m«i chÊt nh¶ ra cho n−íc lµm m¸t ë b×nh ng−ng trong qu¸
tr×nh ®¼ng ¸p 2-2’ lµ:
q2= i2– i2’
Th«ng th−êng, ë ¸p suÊt kh«ng cao l¾m, c«ng tiªu tèn cho b¬m n−íc cÊp
rÊt bÐ so víi c«ng Tuèc bin sinh ra nªn ta cã thÓ bá qua c«ng b¬m, nghÜa lµ coi
i2’ ≈ i3. Khi ®ã c«ng cña chu tr×nh sÏ b»ng:
l = q1 - ⎢q2 ⎢ = i1 - i3 - i2- i2’ ≈ i1 - i2 (7-19)
HiÖu suÊt nhiÖt chu tr×nh sÏ b»ng:
l i1 − i 2
η ct = = (7-20)
q 1 i1 − i 3
7.4.2.3. C¸c biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu suÊt cña chu tr×nh
HiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh Renkin còng cã thÓ biÓu thÞ b»ng hiÖu suÊt
chu tr×nh Carno t−¬ng ®−¬ng:
83
T2
max η t = η tcarno = 1 − (7-20)
T1
Tõ (7-20) ta thÊy: hiÖu suÊt nhiÖt cña chu tr×nh khi gi¶m nhiÖt ®é trung b×nh
T2tb cña qu¸ tr×nh nh¶ nhiÖt trong b×nh ng−ng hoÆc t¨ng nhiÖt ®é trung b×nh T1tb
cña qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt trong lß h¬i.
* Gi¶m nhiÖt ®é trung b×nh cña qu¸ tr×nh nh¶ nhiÖt T2tb
H×nh 10.7 biÓu diÔn chu tr×nh Renkin cã ¸p suÊt cuèi gi¶m tõ p2 xuèng p2o ,
khi nhiÖt ®é ®Çu t1 vµ ¸p suÊt ®Çu P1 kh«ng thay ®æi.
Khi gi¶m ¸p suÊt ng−ng tô p2 cña h¬i trong b×nh ng−ng, th× nhiÖt ®é b·o hßa
ts còng gi¶m theo, do ®ã nhiÖt ®é trung b×nh T2tb cña qu¸ tr×nh nh¶ nhiÖt gi¶m
xuèng. Theo (10-29) th× hiÖu su©t nhiÖt ηt cña chu tr×nh t¨ng lªn.
Tuy nhiªn, nhiÖt ®é ts bÞ giíi h¹n bëi 1
T
nhiÖt ®é nguån l¹nh (nhiÖt ®é n−íc lµm
m¸t trong b×nh ng−ng), do ®ã ¸p suÊt cuèi
5
cña chu tr×nh còng kh«ng thÓ xuèng 4
qu¸ thÊp, th−êng tõ 2Kpa ®Õn 5Kpa tïy
theo ®iÒu kiÖn khÝ hËu tõng vïng. MÆt 3
30 2
kh¸c, khi gi¶m ¸p suÊt p2 xuèng th× ®é 2’
Èm cña h¬i ë c¸c tÇng cuèi tuèc bin 20 x=1
x=0
còng gi¶m xuèng, sÏ lµm gi¶m hiÖu suÊt 0
vµ tuæi thä Tuèc bin, do ®ã còng lµm s
gi¶m hiÖu suÊt chung cña toµn nhµ m¸y. H×nh 10.15. ¶nh h−ëng cña ¸p suÊt cuèi
* N©ng cao nhiÖt ®é trung b×nh cña qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt T1tb
§Ó n©ng nhiÖt ®é trung b×nh cña qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt T1tb, cã thÓ t¨ng ¸p
suÊt ®Çu p1 hoÆc nhiÖt ®é ®Çu t1.
T
10 T 10 1
1
5 40 50
4 4
5
3 3
2’ x= 1 2’ x=1
2 20 20 2
x=0 x=0
0 0
s s
H×nh 7.16. ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Çu H×nh 7.17. ¶nh h−ëng cña ¸p suÊt ®Çu
84
- H×nh 7.16. biÓu diÔn chu tr×nh Renkin cã nhiÖt ®é h¬i qu¸ nhiÖt t¨ng tõ t1
lªn t10 khi ¸p suÊt h¬i qu¸ nhiÖt p1 vµ ¸p suÊt cuèi p2 kh«ng ®æi. Khi ®ã nhiÖt ®é
trung b×nh T1tb cña qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt 3451 t¨ng lªn, do ®ã theo (7-21) th× hiÖu
suÊt nhiÖt ηt cña chu tr×nh t¨ng lªn.
- H×nh 7.17. biÓu diÔn chu tr×nh Renkin cã ¸p suÊt ®Çu t¨ng tõ p1 ®Õn p10,
khi nhiÖt ®é h¬i qu¸ nhiÖt t1 vµ ¸p suÊt cuèi p2 kh«ng thay ®æi.
NÕu gi÷ nguyªn nhiÖt ®é h¬i qu¸ nhiÖt t1 vµ ¸p suÊt cuèi p2, t¨ng ¸p suÊt p1
th× nhiÖt ®é s«i cña qu¸ tr×nh 4-5 t¨ng, do ®ã nhiÖt ®é trung b×nh T1tb cña qu¸
tr×nh cÊp nhiÖt 3451 còng t¨ng lªn trong khi T2tb gi÷ nguyªn, dÉn ®Õn hiÖu suÊt
nhiÖt ηt cña chu tr×nh t¨ng lªn.
Tuy nhiªn khi t¨ng ¸p suÊt p1 th× ®é kh« cña h¬i c¸c tÇng cuèi tuèc bin sÏ
gi¶m, lµ gi¶m hiÖu suÊt vµ tuæi thä tuèc bin.
Khi t¨ng nhiÖt ®é ®Çu th× ®é Èm gi¶m, nh−ng t¨ng ¸p suÊt ®Çu th× ®é Èm
t¨ng. Do ®ã trªn thùc tÕ ng−êi ta th−êng t¨ng ®ång thêi c¶ ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é ®Çu
®Ó t¨ng hiÖu suÊt chu tr×nh mµ ®é Èm kh«ng t¨ng, nªn hiÖu suÊt cña chu tr×nh
Renkin thùc tÕ sÏ t¨ng lªn.
ChÝnh v× vËy, øng víi mét gi¸ trÞ ¸p suÊt ®Çu ng−êi ta sÏ chän nhiÖt ®é ®Çu
t−¬ng øng, hai th«ng sè nµy gäi lµ th«ng sè kÕt ®«i.
85
hn
q2 q2
η = 1−
tr
ct > η ct = 1 − (7-25)
q1 q1
L−îng h¬i vµo b×nh ng−ng gi¶m, nghÜa lµ l−îng nhiÖt q2 mµ h¬i nh¶ ra cho
n−íc lµm m¸t trong b×nh ng−ng còng gi¶m. Tõ (7-25) râ rµng ta thÊy hiÖu suÊt
nhiÖt chu tr×nh cã trÝch h¬i gia nhiÖt h©m n−íc cÊp t¨ng lªn.
7.4.4. Nhµ m¸y ®iÖn dïng chu tr×nh hçn hîp Tuèc bin khÝ - h¬i
Chu tr×nh hçn hîp lµ mét chu tr×nh ghÐp, gåm chu tr×nh Renkin h¬i n−íc
vµ chu tr×nh Tuèc bin khÝ. S¬ ®å thiÕt bÞ vµ ®å thÞ T-s cña chu tr×nh ®−îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 7.19. HÖ thèng thiÕt bÞ bao gåm: thiÕt bÞ sinh h¬i 1 (buång ®èt); tuèc
bin h¬i n−íc 2; b×nh ng−ng h¬i 3; b¬m n−íc cÊp 4; bé h©m n−íc 5; tuèc bin khÝ
6; m¸y nÐn kh«ng khÝ 7.
H×nh 7.20. S¬ ®å thiÕt bÞ vµ ®å thÞ T-s cña chu tr×nh hçn hîp
Nguyªn lÝ lµm viÖc cña chu tr×nh thiÕt bÞ nh− sau: Kh«ng khÝ ®−îc nÐn
®o¹n nhiÖt trong m¸y nÐn 7 ®Õn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cao, ®−îc ®−a vµo buång ®èt
1 cïng víi nhiªn liÖu vµ ch¸y trong buång ®èt d−íi ¸p suÊt cao, kh«ng ®æi. Sau
khi nh¶ mét phÇn nhiÖt cho n−íc trong dµn èng cña buång ®èt 1, s¶n phÈm ch¸y
®i vµo tuèc bin khÝ 6, d·n në sinh c«ng. Ra khái tuèc bin khÝ, s¶n phÈm ch¸y cã
nhiÖt ®é cßn cao, tiÕp tôc ®i qua bé h©m n−íc 5, gia nhiÖt cho n−íc råi th¶i ra
ngoµi.
N−íc ®−îc b¬m 4 b¬m qua bé h©m n−íc 5, vµo dµn èng cña buång ®èt 1.
ë ®©y n−íc nhËn nhiÖt vµ biÕn thµnh h¬i qu¸ nhiÖt. H¬i qu¸ nhiÖt ®i vµo tuèc bin
h¬i 2, d·n në ®o¹n nhiÖt vµ sinh c«ng. Ra khái tuèc bin, h¬i ®i vµo b×nh ng−ng 3
nh¶ nhiÖt ®¼ng ¸p, ng−ng tô thµnh n−íc råi ®−îc b¬m 4 b¬m trë vÒ lß, lÆp l¹i chu
tr×nh cò.
§å thÞ T-s cña chu tr×nh nhiÖt ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 7.20. NhiÖt l−îng
do nhiªn liÖu ch¸y táa ra trong qu¸ tr×nh b-e chia thµnh hai phÇn: mét phÇn dïng
®Ó s¶n xuÊt h¬i n−íc trong thiÕt bÞ sinh h¬i 1, mét phÇn cÊp cho tuèc bin khÝ 6.
- a-b: qu¸ tr×nh nÐn ®o¹n nhiÖt kh«ng khÝ trong m¸y nÐn khÝ 7;
86
- b-c: qu¸ tr×nh cÊp nhiÖt (ch¸y) ®¼ng ¸p trong buång ®èt 1;
- c-d: qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt sinh c«ng trong tuèc bin khÝ 6;
- d-a: qu¸ tr×nh nh¶ nhiÖt ®¼ng ¸p trong bé h©m n−íc 5;
- 3-1’-1”-1: qu¸ tr×nh n−íc nhËn nhiÖt ®¼ng ¸p trong bé h©m 5 vµ buång ®èt
1;
- 1-2; 2-2’; 2’-3 lµ c¸c qu¸ tr×nh d·n në ®o¹n nhiÖt trong tuèc bin, ng−ng
®¼ng ¸p trong b×nh ng−ng, nÐn ®o¹n nhiÖt trong b¬m nh− ë chu tr×nh Renkin.
HiÖu suÊt chu tr×nh lµ:
l
ηct = (7-28)
q1
Trong ®ã:
l: C«ng cña tuèc bin h¬i vµ tuèc bin khÝ, l = lh + lk
q1: nhiÖt l−îng nhiªn liÖu táa ra khi ch¸y trong buång ®èt 1.
Chu tr×nh thiÕt bÞ l¹nh ch¹y lµ chu tr×nh ng−îc chiÒu, nhËn nhiÖt tõ nguån
cã nhiÖt ®é thÊp, nh¶ nhiÖt chonguån cã nhiÖt ®é cao. M«i chÊt sö dông trong c¸c
lµm thiÕt bÞ l¹nh thùc tÕ th−êng lµ h¬i cña mét sè chÊt láng cã nhiÖt ®é s«i thÊpë
¸p suÊt b×nh th−êng, hÖ sè to¶ nhiÖt lín, rÎ tiÒn, kh«ng ®éc h¹i. Tuú theo ph−¬ng
ph¸p t¨ng ¸p suÊt cña m«i chÊt ta chia ra hai lo¹i: chu tr×nh thiÕt bÞ l¹nh cã m¸y
nÐn vµ chu tr×nh thiÕt bÞ l¹nh hÊp thô (kh«ng cã m¸y nÐn).
M«i chÊt th−êng dïng trong m¸y l¹nh cã m¸y nÐn lµ Amoniac (NH3) hay
Frªon F12, F22 (cã c«ng thøc: CmHxFyClz). Am«nian th−êng dïng trong m¸y l¹nh
c«ng nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt n−íc ®¸ hoÆc lµm l¹nh thùc phÈm, v× nhiÖt Èn ho¸ h¬i
lín nªn cã thÓ chÕ t¹o víi c«ng suÊt lín. Frªon th−êng dïng trong m¸y l¹nh gia
®×nh nh− tñ kem, tñ l¹nh gia ®×nh v× kh«ng ®ßi hái c«ng suÊt lín, kh«ng mïi vµ
kh«ng ®éc h¹i.
S¬ ®å nguyªn lý cña m¸y l¹nh cã m¸y nÐn ®−îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7-20.
H¬i m«i chÊt ë tr¹ng th¸i b¶o hoµ kh« tõ buång l¹nh IV cã ¸p suÊt p1 ®−îc m¸y
nÐn hót vµo vµ nÐn ®o¹n nhiÖt ®Õn ¸p suÊt p2, nhiÖt ®é t2. Sau ®ã ®i vµo b×nh
ng−ng II ng−ng tô ®¼ng ¸p ë ¸p suÊt p2, nh¶ l−îng nhiÖt q1 cho kh«ng khÝ hay
n−íc lµm m¸t. Láng ng−ng tô tõ dµn ng−ng II ®i qua van tiÕt l−u III, gi¶m ¸p suÊt
tõ p2 xuèng p1 vµ chuyÓn tõ d¹ng láng sang d¹ng h¬i Èm. H¬i Èm tiÕp tôc ®i vµo
buång l¹nh IV nhËn nhiÖt l−¬ng q2 cña vËt cÇn lµm l¹nh ë ¸p suÊt p1 = const biÕn
thµnh h¬ib·o hoµ kh« vµ chu tr×nh lÆp l¹i nh− cò.
C¸c qu¸ tr×nh cña m¸y l¹nh dïng h¬i cã m¸y nÐn ®−îc biÓu thÞ trªn ®å thÞ
h×nh 7-21.
1-2 lµ qu¸ tr×nh nÐn ®o¹n nhiÖt trong m¸y nÐn, ¸p suÊt t¨ng tõ p1 ®Õn p2,
2-3 lµ qu¸ tr×nh ng−ng tô ®¼ng ¸p ë ¸p suÊt p2 = const, nh¶ l−îng nhiÖt q1
cho kh«ng khÝ hay n−íc lµm m¸t,
3-4 lµ qu¸ tr×nh tiÕt l−u trong van tiÕt l−u, ¸p suÊt gi¶m tõ p2 xuèng p1,
87
4-1 lµ qu¸ tr×nh bèc h¬i ë dµn bèc h¬i trong buång l¹nh, m«i chÊt nhiÖt
l−îng q2 ë ¸p suÊt p1 = const.
HÖ sè lµm l¹nh:
q q2 i1 − i 4
ε= 2 = = ,
l q 1 − q 2 (i 2 − i 4 ) − (i 1 − i 5 )
v× trong qu¸ tr×nhtiÕt l−u i4 = i3, do ®ã:
i −i
ε= 1 4 (7-26)
(i 2 − i1 )
N¨ng suÊt cña m¸y l¹nh:
Q0 = G.q2,
C«ng suÊt cña m¸y nÐn:
N = G.⎢l⎢,
ë ®©y: G lµ l−u l−îng m«i chÊt trong chu tr×nh, kg/s.
B¬m nhiÖt cßn ®−îc gäi lµ m¸y ®iÒu hoµ hai chiÒu. B¬m nhiÖt cã thÓ lµm
l¹nh, hót Èm vµ còng cã thÓ s−ëi Êm, hiÖn ®−îc dïng kh¸ phæ biÕn ë miÒn B¾c
n−íc ta. Khi dïng víi chøc n¨ng s−ëi Êm, b¬m nhiÖt sÏ tiÕt kiÖm ®−îc ®iÖn n¨ng
rÊt nhiÒu so víi dïng lß s−ëi ®iÖn trë.
Nguyªn lý lµm viÖc cña b¬m nhiÖt nh− sau: M«i chÊt ë tr¹ng th¸i b¶o hoµ
kh« tõ buång l¹nh IV ®−îc m¸y nÐn hót vµo vµ nÐn ®o¹n nhiÖt tõ ¸p suÊt p1 ®Õn
¸p suÊt p2, nhiÖt ®é t2. Sau ®ã ®i vµo dµn ng−ng II ng−ng tô ®¼ng ¸p ë ¸p suÊt p2,
nh¶ l−îng nhiÖt q1 biÕn thµng láng. Láng tõ dµn ng−ng II ®i qua van tiÕt l−u III,
gi¶m ¸p suÊt tõ p2 xuèng p1 vµ chuyÓn tõ d¹ng láng sang d¹ng h¬i Èm, råi vµo dµn
bay h¬i ®Ó nhËn nhiÖt l−¬ng q2 . NÕu sö dông n¨ng l−îng h÷u Ých tõ dµn bay h¬i
(dµn l¹nh, ®−îc bè trÝ trong phßng) th× m¸y lµm viÖc theo chÕ ®é lµm l¹nh; NÕu
sö dông n¨ng l−îng h÷u Ých tõ dµn ng−ng (dµn nãng, ®−îc bè trÝ trong phßng) th×
m¸y lµm viÖc theo chÕ ®é s−ëi Êm (b¬m nhiÖt). Trong thùc tÕ c¸c dµn ®−îc bè trÝ
cè ®Þnh, chØ cÇn ®æi chiÒu chuyÓn ®éng cu¶ dßng m«i chÊt nhê van ®æi chiÒu.
S¬ ®å nguyªn lý cña b¬m nhiÖt ®−îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7-22. ChØ cÇn thay
®æi vai trß ®ãng, më cña c¸c van, thiÕt bÞ cã thÓ lµm l¹nh hoÆc s−ëi Êm. ThiÕt bÞ
88
chÝnh gåm m¸y nÐn C, hai dµn trao ®æi nhiÖt A vµ B, hai dµn nµy thay nhau lµm
dµn l¹nh (dµn bèc h¬i) hoÆc dµn nãng (dµn ng−ng tô); van tiÕt l−u D vµ c¸c van
®ãng më tõ 1-8 ®Ó thay ®æi chøc n¨ng lµm viÖc cña m¸y. M«i chÊt cã thÓ lµ Frªon
hoÆc Am«niac. §Ó xÐt nguyªn lý vËn hµnh cña thiÕt bÞ, ta coi dµn A ®Æt trong
phßng.
89
PhÇn thø hai
TruyÒn nhiÖt
TruyÒn nhiÖt lµ mén khoa häc nghiªn cøu c¸c quy luËt ph©n bè nhiÖt ®é vµ
trao ®æi nhiÖt trong kh«ng gian vµ theo thêi gian gi÷a c¸c vËt cã nhiÖt ®é kh¸c
nhau. Nã lµ phÇn lÝ thuyÕt c¬ së ®Ó tÝnh to¸n c¸c qu¸ tr×nh vµ c¸c thiÕt bÞ trao
®æi nhiÖt trong tù nhiªn vµ kÜ thuËt.
TruyÒn nhiÖt nghiªn cøu c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt c¬ b¶n cña c¸c ph−¬ng
thøc trao ®æi nhiÖt vµ øng dông nã ®Ó kh¶o s¸t c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt phøc
hîp trong c¸c nhiÖt bÞ n¨ng l−îng nhiÖt.
.
Ch−¬ng 8. c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n
§Ó nghiªn cøu truyÒn nhiÖt, ng−êi ta th−êng dïng hai ph−¬ng ph¸p chñ
yÕu: ph−¬ng ph¸p giai tÝch vµ ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm. Ph−¬ng ph¸p gi¶i tÝch
dùa vµo c¸c ®Þnh luËt c¬ b¶n cña vËt lÝ häc, sö dông c¸c phÐp tÝnh gi¶i tÝch ®Ó dÉn
ra luËt ph©n bè nhiÖt ®é vµ c«ng thøc tÝnh nhiÖt. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm dùa
trªn lÝ thuyÕt ®ång d¹ng hoÆc ph©n tÝch thø nguyªn, lËp m« h×nh thÝ nghiÖm ®o
gi¸ trÞ c¸c th«ng sè, xö lÝ sè liÖu ®Ó ®−a ra c«ng thøc thùc nghiÖm.
8.1.2 TÝnh chÊt chung cña hiÖn t−îng trao ®æi nhiÖt
NhiÖt l−îng lµ l−îng n¨ng l−îng trao ®æi gi÷a c¸c phÇn tö thuéc hai vËt cã
nhiÖt ®é kh¸c nhau, tøc cã ®éng n¨ng trung b×nh ph©n tö kh¸c nhau. HiÖn t−îng
trao ®æi nhiÖt chØ xÈy ra gi÷a hai ®iÓm cã nhiÖt ®é kh¸c nhau, tøc cã ®é chªnh
nhiÖt ®é ∆t kh¸c kh«ng> Gi÷a hai vËt c©n b»ng nhiÖt, cã ∆t = 0, nhiÖt l−îng trao
®æi lu«n b»ng kh«ng.
Trong t− nhiªn, nhiÖt l−îng chØ truyÒn theo h−íng tõ ®iÓm cã nhiÖt ®é cao
®Õn ®iÓm cã nhiÖt ®é thÊp. Do ®ã, trao ®æi nhiÖt lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng thuËn
nghÞch.
Qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt cã thÓ ®−îc thùc hiÖn b»ng ba ph−¬ng thøc c¬ b¶n
sau ®©y, ®−îc ph©n biÖt theo ph−¬ng thøc truyÒn ®éng n¨ng gi÷a c¸c ph©n tö
thuéc hai vËt .
90
DÉn nhiÖt lµ hiÖn t−îng c¸c ph©n tö vËt 1 va ch¹m (trùc tiÕp hoÆc th«ng
qua c¸c ®iÖn tö do trong vËt) vµo c¸c ph©n tö vËt 2 ®Ó truyÒn mét phÇn ®éng
n¨ng. DÉn nhiÖt xÈy ra khi cã sù chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a c¸c phÇn cña mét vËt
hoÆc gi÷a hai vËt tiÕp xóc nhau. DÉn nhiÖt thuÇn tóy xÈy ra trong hÖ gåm c¸c vËt
r¾n cã sù tiÕp xóc trùc tiÕp.
Táa nhiÖt lµ hiÖn t−îng c¸c ph©n tö trªn bÒ mÆt vËt r¾n vµ ch¹m vµo c¸c
phÇn tö chuyÓn ®éng cã h−íng cña mét chÊt láng tiÕp xóc víi nã ®Ó trao ®æi ®éng
n¨ng. Táa nhiÖt xÈy ra t¹i vïng chÊt láng hoÆc khÝ tiÕp xóc víi mÆt vËt r¾n, lµ sù
kÕt hîp gi÷a dÉn nhiÖt vµ ®èi l−u trong líp chÊt láng gÇn bÒ mÆt tiÕp xóc. ChuyÓn
®éng cã h−íng (®èi l−u) cña chÊt láng cã thÓ ®−îc sinh ra mét c¸ch tù nhiªn, khi
nã chÞu t¸c ®éng cña träng lùc vµ ®é chªnh nhiÖt ®é, hoÆc do c¸c lùc c−ìng bøc
kh¸c, khi ta dïng b¬m, qu¹t...
C−êng ®é táa nhiÖt, nh− sÏ ®−îc kh¶o s¸t trong ch−¬ng 10, tû lÖ thuËn víi
hÖ sè táa nhiÖt α [w/m2K], vµ ®−îc tÝnh theo c«ng thøc Newton:
q= α (tw - tf)= α∆t
Trong ®ã ∆t lµ hiÖu sè nhiÖt ®é bÒ mÆt vµ chÊt láng.
Trao ®æi nhiÖt bøc x¹ lµ hiÖn t−îng c¸c ph©n tö vËt 1 bøc x¹ ra c¸c h¹t,
truyÒn ®i trong kh«ng gian d−íi d¹ng sãng ®iÖn tõ, mang n¨ng l−îng ®Õn truyÒn
cho c¸c ph©n tö vËt 2.
Kh¸c víi hai ph−¬ng thøc trªn, trao ®æi nhiÖt bøc x¹ cã thÓ xÈy ra gi÷a hai
vËt ë c¸ch nhau rÊt xa, kh«ng cÇn sù tiÕp xóc trùc tiÕp hoÆc th«ng qua m«i tr−êng
chÊt láng vµ khÝ, vµ lu«n x©y ra víi sù chuyÓn hãa gi÷a n¨ng l−îng nhiÖt vµ n¨ng
91
l−îng ®iÖn tõ. §©y lµ ph−¬ng thøc trao ®æi nhiÖt gi÷a c¸c thiªn thÓ trong vò trô,
ch¼ng h¹n gi÷a mÆt trêi vµ c¸c hµnh tinh. Trªn h×nh (8.1.3) minh ho¹ c¸c ph−¬ng
thøc trao ®æi nhiÖt.
Qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt thùc tÕ cã thÓ bao gåm 2 hoÆc c¶ 3 ph−¬ng thøc
nãi trªn, ®−îc gäi lµ qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt phøc hîp. VÝ dô, bÒ mÆt vËt r¾n cã
thÓ trao ®æi nhiÖt víi chÊt khÝ tiÕp xóc nã theo ph−¬ng thøc to¶ nhiÖt vµ trao ®æi
nhiÖt bøc x¹.
§Ó m« ta ph©n bè nhiÖt ®é trong kh«ng gian theo thêi gian, ta dïng kh¸i
niÖm tr−êng nhiÖt ®é.
Tr−êng nhiÖt ®é lµ tËp hîp tÊt c¶ c¸c gi¸ trÞ nhiÖt ®é tøc thêi trong kho¶ng
thêi gian ®ang xÐt cña mäi ®iÓm trong hÖ vËt kh¶o s¸t.
Gi¸ trÞ nhiÖt ®é tøc thêi t¹i mçi ®iÓm trong kh«ng gian ®−îc x¸c ®Þnh duy
nhÊt nh− mét ®¹i l−îng v« h−íng, do ®ã, tr−êng nhiÖt ®é lµ mét tr−êng v« h−íng.
BiÓu thøc cña tr−êng nhiÖt ®é m« ta luËt ph©n bæ nhiÖt ®é, cho phÐp x¸c
®Þnh gi¸ trÞ nhiÖt ®é tøc thêi t¹i thêi ®iÓm τ theo täa ®é (x,y,z) cña mét ®iÓm bÊt
kú trong hÖ:
t = t(x,y,z,τ).
Theo thêi gian, tr−êng nhiÖt ®é ®−îc ph©n ra hai lo¹i: Kh«ng æn ®Þnh vµ
æn ®Þnh. NÕu gi¸ trÞ nhiÖt ®é tøc thêi t¹i mäi ®iÓm trong hÖ kh«ng thay ®æi theo
∂t
thêi gian, tøc = 0 víi mäi (x,y,z) vµ mäi τ, th× tr−êng nhiÖt ®é ®−îc gäi lµ æn
∂τ
®Þnh: t = t(x,y,z)
∂t
NÕu cã mét ®iÓm (x,y,z) t¹i thêi ®iÓm τ khiÕn cho ≠ 0 , th× tr−êng nhiÖt
∂τ
®é ®−îc gäi lµ kh«ng æn ®Þnh.
Tïy theo tÝnh ®èi xøng cña tr−êng sè täa ®é kh«ng gian mµ tr−êng phô
thuéc (th−êng ®−îc gäi lµ sè chiÒu cña tr−êng) cã thÓ lµ 0,1,2,3. VÝ dô, biÓu thøc
cña tr−êng nhiÖt ®é 0, 1, 2, 3 chiÒu cã thÓ lµ:
t = t (τ); t = t (x,τ); t = t(y, z, τ); t = t (x, y, z, τ).
T¹i mét thêi ®iÓm cho tr−íc tËp hîp c¸c ®iÓm cã cïng mét gi¸ trÞ nhiÖt ®é
t¶o ra trong kh«ng gian cña tr−êng mét mÆt, ®−îc gäi lµ mÆt ®¼ng nhiÖt.
Ph−¬ng tr×nh cña mÆt ®¼ng nhiÖt lµ: t = f(x,y,z) = const
hay: f(x, y, z) = const
V× nhiÖt ®é tøc thêi t¹i mét ®iÓm lµ duy nhÊt, nªn c¸c mÆt ®¼ng nhiÖt
kh«ng giao nhau.
Trªn mçi mÆt ®¼ng nhiÖt th× t = const, do ®ã nhiÖt ®é chØ thay ®æi theo
h−íng c¾t mÆt ®¼ng nhiÖt.
92
MÆt ®¼ng nhiÖt cã thÓ lµ mÆt cong kÝn hoÆc hë.
XÐt hai mÆt ®¼ng nhiÖt t = const vµ t + dt = const víi dt > 0 nh− h×nh
(8.2.3)
Gäi vËn tèc thay ®æi nhiÖt ®é cña ®iÓm M theo h−íng 1 cho tr−íc lµ
dt ∂t
vect¬ l 0 , trong ®ã 10 lµ vect¬ ®¬n vÞ theo h−íng 1 , lµ ®¹o hµm tr−êng t
dτ ∂τ
theo h−íng 1.
Gäi gradient nhiÖt ®é cña ®iÓm M lµ vËn tèc thay ®æi nhiÖt ®é cña m theo
h−íng ph¸p tuyÕn n cña mÆt ®¼ng nhiÖt t = const, chiÒu tõ nhiÖt ®é thÊp ®Õn
nhiÖt ®é cao.
BiÓu thøc cña vect¬ gradient nhiÖt ®é t¹i ®iÓm M (x,y,z) lµ:
∂t ∂t ∂t ∂t
=i
gr a dt = n 0 + j + k = ∆t .
∂n ∂x ∂y ∂z
∂t
§é lín cña vect¬ gradient lµ gradt = , [K / m] .
∂n
Vect¬ gr adt m« ta vËn tèc thay ®æi nhiÖt ®é cùc ®¹i ®iÓm M, trªn ph−¬ng
∂t .
vu«ng gãc mÆt ®¼ng nhiÖt theo chiÒu t¨ng nhiÖt ®é, gi¸ trÞn b»ng
∂n
§Ó ®Æt tr−ng cho ®é lín vµ ph−¬ng chiÕu dßng nhiÖt truyÒn qua mÆt ®¼ng
nhiÖt ta ®Þnh nghÜa dßng nhiÖt q lµ vect¬ cã ®é lín b»ng l−îng nhiÖt q [w/m2]
truyÒn qua 1m2 mÆt ®¼ng nhiÖt trong mét gi©y, trªn l−íng ph¸p tuyÕn mÆt ®¼ng
nhiÖt theo chiÒu gi¶m nhiÖt ®é:
q = −n 0 q = iq x + jq y + kq z
DÊu (-) do vect¬ q ng−îc chiÒu vect¬ gr adt .
Theo lý thuyÕt tr−êng vect¬, l−îng nhiÖt sinh ra trong 1 ®¬n vÞ thÓ tÝch cña
hÖ, tøc hiÖu sè c¸c l−îng nhiÖt ra – vµo 1m2 cña hÖ, lµ:
∂q ∂q ∂q
divq = x + z + z , [W / m 3 ].
∂x ∂y ∂z
Do ®ã nÕu div q > 0 th× vËt sinh nhiÖt, khi div q < 0 th× vËt thu nhiÖt, lóc
div q = 0 vËt ®−îc gäi lµ æn ®Þnh nhiÖt.
93
§Ó ®Æt tr−ng c−êng ®é ph¸t nhiÖt t¹i ®iÓm M cña vËt V, ta ®Þnh nghÜa n¨ng
∂Q
suÊt ph¸t nhiÖt cña ®iÓm M (x,y,z) lµ tû sè q v = , [W / m 3 ] trong ®ã ∂Q[W] lµ
dV
c«ng suÊt nhiÖt ph¸t ra tõ ph©n tè thÓ tÝch dV[m3] bao quanh ®iÓm.
NÕu biÕt qv = qv (xy,z) th× tÝnh ®−îc c«ng suÊt ph¸t nhiÖt cña nguån V
theo:
Q = ∫ q v dV,
v
94
.Ch−¬ng 9. dÉn nhiÖt æn ®Þnh
Dùa vµo thuyÕt ®éng häc ph©n tö, Fourier ®· chøng minh ®Þnh luËt c¬ b¶n
cña dÉn nhiÖt nh− sau:
Vec t¬ dßng nhiÖt tû lÖ thuËn víi vect¬ gradient nhiÖt ®é.
BiÓu thøc cña ®Þnh luËt cã d¹ng vect¬ lµ: q = −λgr adt , d¹ng v« h−íng lµ:
dt
q = −λgradt = −λ .
tn
Theo ®Þnh luËt nµy, nhiÖt l−¬ng Q ®−îc dÉn qua diÖn tÝch F cña mÆt ®¼ng
nhiÖt trong 1 gi©y ®−îc tÝnh theo c«ng thøc:
∂t
Q = −∫ λ .dF
F
∂n
Khi gradt kh«ng ®æi trªn bÒ mÆt F, c«ng thøc cã d¹ng:
∂t
Q = −λ .dF
∂n
§Þnh luËt Fourier lµ ®Þnh luËtc¬ b¶n ®Ó tÝnh l−îng nhiÖt trao ®æi b»ng
ph−¬ng thøc dÉn nhiÖt.
q
HÖ sè cña ®Þnh luËt Fourier λ = , W/mK ®−îc gäi lµ hÖ sè dÉn nhiÖt.
gradt
HÖ sè dÉn nhiÖt λ ®Æc tr−ng cho kh¶ n¨ng dÉn nhiÖt cña vËt. Gi¸ trÞ cña λ
phô thuéc vµo b¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña vËt liÖu, vµo ®é Èm vµ nhiÖt ®é, ®−îc x¸c
®Þnh b»ng thùc nghiÖm víi tõng vËt liÖu vµ cho s½n theo quan hÖ víi nhiÖt ®é t¹i
b¶ng c¸c th«ng sè vËt lý cña vËt liÖu.
Ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt lµ ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt cho mét
ph©n tè bÊt kú n»m hoµn toµn bªn trong vËt dÉn nhiÖt.
XÐt c©n b»ng nhiÖt cho ph©n tè dV bªn trong vËt dÉn, cã khèi l−îng riªng
ρ, nhiÖt dung riªng Cv, hÖ sè dÉn nhiÖt λ, dßng nhiÖt ph©n tè lµ q , c«ng suÊt ph¸t
nhiÖt qv.
95
Theo ®Þnh luËt b¶o toµn n¨ng l−îng, ta cã:
[§é biÕn thiªn néi n¨ng cña dV] = [HiÖu sè nhiÖt l−îng (vµo-ra) dV] +
[l−îng nhiÖt sinh ra trong dV], tøc lµ:
∂t
ρ.dV.C v = −divq.dV.dτ + q v .dV.dτ ,
∂τ
hay:
∂t 1 q
= divq + v
∂τ ρ.C v ρ.C v
Theo ®Þnh luËt fourier q = −λgr adt,
khi λ = const ta cã:
divq = div(−λgr adt ) = −λdiv(gr adt )
Trong ®ã:
∂ ⎛ ∂t ⎞ ∂ ⎛ ∂t ⎞ ∂ ⎛ ∂t ⎞
⎜ ⎟+ ⎜ ⎟+ ⎜ ⎟=∇ t,
2
Div(gr a dt) =
∂x ⎝ ∂x ⎠ ∂y ⎜⎝ ∂y ⎟⎠ ∂z ⎝ ∂z ⎠
Víi:
⎧ ∂2t ∂2t ∂2t
⎪ 2 + 2 + 2 , (trong to¹ dé vu«ng gãc víi x, y, z)
⎪ ∂x ∂y ∂z
∇ t=⎨ 2
2
⎪ ∂ t 1 ∂t 1 ∂2t ∂2t
+ . + + , (trong to¹ dé trô r, ϕ, z)
⎪⎩ ∂r 2 r ∂r r 2 ∂ϕ 2 ∂z 2
Ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt lµ ph−¬ng tr×nh kÕt hîp hai ®Þnh luËt nãi
trªn, cã d¹ng:
∂t λ q ⎛ q ⎞
= ∇ 2 t + v = a⎜ ∇ 2 t + v ⎟
∂τ ρ.C v ρ.C v ⎝ λ ⎠
λ
víi a = , m2/s., ®−îc gäi lµ hÖ sè khuyÕch t¸n nhiÖt, ®Æc tr−ng cho møc ®é
ρ.C v
tiªu t¸n nhiÖt trong vËt.
9.2.3. C¸c d¹ng ®Æc biÖt cña ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt víi qv = 0
∂t
Khi vËt æn ®Þnh nhiÖt, = 0 , ph−¬ng tr×nh cã d¹ng ∇ 2 t = 0 . Trong v¸ch
∂τ
ph¼ng réng v« h¹n vµ æn ®Þnh nhiÖt cã λ = const, tr−êng nhiÖt ®é t(x) ®−îc x¸c
d2t
®Þnh theo ph−¬ng tr×nh = 0 . Trong ®iÒu kiÖn λ = const vµ æn ®Þnh nhiÖt,
dx 2
tr−êng nhiÖt ®é t(r) trong v¸ch trô trßn dµI v« h¹n ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng
tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt trong to¹ ®é trô:
d 2 t 1 dt
+ = 0.
dx 2 r dr
96
Ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt nãi chung lµ ph−¬ng tr×nh ®¹o hµm riªng
cÊp 2, chøa Èn lµ hµm ph©n bè nhiÖt ®é t(x, y, z, τ). NghiÖm tæng quat cña nã chøa
nhiÒu h»ng sè tuú ý chän.
®Ó x¸c ®Þnh duy nhÊt nghiÖm riªng cña ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt, cÇn
ph¶i cho tr−íc mét sè ®iÒu kiÖn, gäi lµ c¸c ®iÒu kiÖn ®¬n trÞ.
Tuú theo néi dung, c¸c ®iÒu kiÖn ®¬n trÞ bao gåm 4 lo¹i sau:
- §iÒu kiÖn h×nh häc cho biÕt mäi th«ng sè h×nh häc ®ñ ®Ó x¸c ®Þnh kÝch
th−íc, h×nh d¹ng, vÞ trÝ cña hÖ vËt V.
- §iÒu kiÖn vËt lý cho biÕt luËt ph©n bè c¸c th«ng sè vËt lý theo nhiÖt ®é t¹i
mäi ®iÓm M ∈ V, tøc cho biÕt (ρ, Cv, λ, a . . . ) = f(t, M ∈ V).
- §iÒu kiÖn ban ®Çu cho biÕt luËt ph©n bè nhiÖt ®é t¹i thêi ®iÓm τ = 0 t¹i
mäi ®iÓm M∈ V, tøc cho biÕt t(M ∈ V, τ = 0) = t(x, y, z).
- §iÒu kiÖn biªn cho biÕt luËt ph©n bè nhiÖt ®é hoÆc c©n b»ng nhiÖt t¹i mäi
®iÓm M trªn biªn W cña hÖ V t¹i mäi thêi ®iÓm τ. NÕu ký hiÖu dßng nhiÖt qλ dÉn
∂t
trong vËt V ®Õn M ∈ W lµ q λ = −λ = −λ.t n , th× ®iÒu kiÖn biªn cã thÓ cho ë
∂n
d¹ng:
t w = t (M, τ) hoÆc ⎫
⎬∀M ∈¦ W, ∀τ ∈ (0, ∞) .
q λ = −λt n (M, τ) = q (M, τ)⎭
§iÒu kiÖn h×nh häc, vËt lý vµ ®iÒu kiÖn biªn cÇn ph¶i cho tr−íc trong mäi
bµi to¸n. Riªng ®iÒu kiÖn ban ®Çu chØ cÇn cho trong bµi to¸n kh«ng æn ®Þnh.
T¹i mçi mÆt biªn Wi ∈ W = ∑Wi cña vËt V, tuú theo c¸ch ph©n bè nhiÖt ®é
hoÆc c¸ch trao ®æi nhiÖt víi m«i tr−êng kh¸c nhau, ®iÒu kiÖn biªn cã thÓ ®−îc cho
theo c¸c lo¹i sau ®©y:
- §KB lo¹i 1: cho biÕt luËt ph©n bè nhiÖt ®é t¹i mäi ®iÓm M1 ∈ W1 ë d¹ng:
tw1 = t(M1, τ).
- §KB lo¹i 2: cho biÕt dßng nhiÖt qua ®iÓm M2 ∈ W2 lµ:
q(M2, τ) = -λ.tn.(M2, τ).
§Æc biÖt khi W2 ®−îc c¸ch nhiÖt tuyÖt ®èi hoÆc lµ mÆt ®èi xøng cña bµi
to¸n, th× tn(M2, τ) = 0 vµ hµm t sÏ ®¹t cùc trÞ t¹i M2 ∈ W2.
- §KB lo¹i 3: cho biÕt biªn W3 tiÕp xóc chÊt láng cã nhiÖt ®é tf víi hÖ sè
to¶ nhiÖt α vµ luËt c©n b»ng nhiÖt t¹i W3 ∈ W3 cã d¹ng:
qλ = qα hay -λ.tn.(M3, τ) = α[t(M3, τ) – tf ].
- §KB lo¹i 4: cho biÕt biªn W4 tiÕp xóc víi m«i tr−êng r¾n cã ph©n bè
nhiÖt ®é t4 vµ luËt c©n b»ng nhiÖt t¹i W4 ∈ W4 lµ qλ = qλ4 hay -λ.tn.(M4, τ) =
-λ4.tn.(M4, τ).
97
- §KB lo¹i 5: cho biÕt trªn biªn W5 cã sù trao ®æi chÊt do sù khuyÕch t¸n
hay chuyÓn pha (ch¼ng h¹n do ho¸ láng, ho¸ r¾n hoÆc th¨ng hoa, kÕt tinh). Khi ®ã
chÝnh biªn W5 sÏ di chuyÓn vµ khèi l−îng vËt V sÏ thay ®æi vµ ph−¬ng tr×nh c©n
b»ng nhiÖt t¹i ®iÓm M5 trªn biªn W5 di ®éng sÏ cã d¹ng:
dx 5
qλ = qλ’ + qr hay -λtn(M5, τ) = -λ’t’n(M5, τ) + r ρ. .
dτ
trong ®ã:
dx 5
lµ tèc ®é di chuyÓn cña ®iÓm M5 ∈ W5,
dτ
r lµ nhiÖt chuyÓn pha j/kg.
- §KB lo¹i 6: cho biÕt biªn W6 tiÕp gi¸p víi m«i tr−êng ch©n kh«ng, ë ®ã
chØ xÈy ra sù trao ®æi nhiÖt b»ng bøc x¹ vµ ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt t¹i W6 ∈
W6 cã d¹ng:
qλ = qε hay -λtn(M6, τ) =εσ0T4(M6, τ).
- §KB lo¹i 7: cho biÕt biªn W7 tiÕp xóc víi chÊt khÝ cã nhiÖt ®é Tk, ë ®ã cã
sù trao ®æi nhiÖt b»ng c¶ ®èi l−u vµ bøc x¹. Ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt t¹i W7 ∈
W7 cã d¹ng:
qλ = qλ + qr hay -λtn(M7, τ) = α[T(M7, τ) - Tk] + εσ0[T4(M7, τ) – T4k].
§KB lo¹i 7 cã thÓ qui vÒ lo¹i 3 nÕu viªt ph−¬ng tr×nh trªn ë d¹ng:
qλ = α(Tw − Tk ) víi α = α + εσ 0 (Tw4 − Tk4 ) /(Tw − Tk ) , ®−îc gäi lµ hÖ
sè to¶ nhiÖ phøc hîp. §KB lo¹i 6 vµ lo¹i 7 lµ nh÷ng §KB kh«ng tuyÕn tÝnh.
Bµi to¸n dÉn nhiÖt cã thÓ ®−îc m« t¶ b»ng mét hÖ ph−¬ng tr×nh vi ph©n (t)
gåm ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt vµ c¸c ph−¬ng tr×nh m« t¶ c¸c ®IÒu kiÖn ®¬n
trÞ nh− ®· nªu ë môc (9.3):
⎧ ∂t
⎪ = a∇ 2 t
( t )⎨ ∂τ
⎪⎩C¸c ph−ong trinh m« t¶ c¸c dkdt
Gi¶i bµi to¸n dÉn nhiÖt lµ t×m hµm ph©n bè nhiÖt ®é t(x, y, z, τ) tho¶ m·n
mäi ph−¬ng tr×nh cña hÖ (t) nãi trªn.
Cho 1 v¸ch ph¼ng réng v« h¹n, dµy δ, (0 ≤ x ≤ δ), lµm b»ng vËt liÖu ®ång
chÊt cã hÖ sè dÉn nhiÖt λ = const, nhiÖt ®é t¹i hai mÆt v¸ch ph©n bè ®Òu b»ng t1, t2
vµ kh«ng ®æi.
T×m ph©n bè nhiÖt ®é t(x) bªn trong v¸ch. Bµi to¸n dÉn nhiÖt æn ®Þnh nµy
®−îc m« t¶ bëi hÖ ph−¬ng tr×nh (t) cã d¹ng:
98
⎧ d2t
⎪ 2 =0 (1)
⎪ dx
( t ) ⎨ t ( 0) = t 1 (2)
⎪ t ( δ) = t (3)
⎪ 2
⎩
NghiÖm tæng qu¸t cña ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt (1) cã d¹ng
t(x) = C1x + C2. C¸c h»ng sè C1, C2 ®−îc x¸c ®Þnh theo c¸c §KB (2) vµ (3):
⎧ t (0) = C 2 = t 1
⎪
( t )⎨ 1
⎪⎩ t ( δ ) = C δ + C = t → C = (t 2 − t 1 )
δ
1 2 2 1
1
VËy ph©n bè nhiÖt ®é trong v¸ch lµ t(x) = t 1 − ( t 1 − t 2 ) x , cã d¹ng ®−êng
δ
th¼ng qua 2 ®iÓm (0. t1) vµ (δ, t2).
99
Cho v¸ch ph¼ng n líp, mçi líp thø i dµy δ, cã hÖ sè dÉn nhiÖt λ, 2 mÆt biªn
cã nhiÖt ®é kh«ng ®æi, ph©n bè ®Òu vµ b»ng t0, tn cho tr−íc. TÝnh dßng nhiÖt q qua
v¸ch vµ nhiÖt ®é c¸c mÆt tiÕp xóc ti, ∀i = 1 ÷ (n-1).
Thay q vµo lÇn l−ît mçi ph−¬ng tr×nh ta t×m ®−îc nhiÖt ®é c¸c mÆt tiÕp xóc:
1
ti = ti-1 - ( t i −1 − t i ) x , ∀ i = 1 ÷ n.
δi
Ph©n bè nhiÖt ®é trong mçi líp thø I lµ ®o¹n th¼ng cã d¹ng:
1
ti(x) = ti-1 - ( t i −1 − t i ) x , ∀ i = 1 ÷ n.
δi
100
⎧ d2t
⎪ 2 =0 (1)
⎪ dx
⎪
( t )⎨α 1 [t f 1 − t (0)] = −λ
dt (0)
(2)
⎪ dx
⎪α [t (δ) − t ] = −λ (δ) dt
(3)
⎪⎩ 2 f2
dx
NghiÖm tæng qu¸t cña (1) lµ: t(x) = C1x + C2. C¸c h»ng sè C1, C2 ®−îc x¸c
®Þnh theo (2) vµ (3):
⎧ α 1 ( t f 1 − C 2 ) = − λC 1
⎨
⎩α 2 (C1δ + C 2 − t f 2 ) = −λC1
Gi¶i hÖ nµy ta ®−îc:
⎧ t f1 − t f 2
⎪C1 = λ λ
⎪ +δ+
⎨ α1 α2
⎪ λ
⎪ C 2 = t f1 + C1
⎩ α2
Do ®ã ph©n bè t(x) cã d¹ng:
⎛
t f1 − t f 2 λ ⎞
t (x ) = t f 1 − ⎜⎜ x + ⎟
λ λ ⎝ α 1 ⎟⎠
+δ+
α1 α2
§å thÞ t(x) lµ ®o¹n th¼ng ®i qua 2 ®iÓm
⎛ λ ⎞ ⎛ λ ⎞
R 1 ⎜⎜ − , t f 1 ⎟⎟ vµ R 2 ⎜⎜ δ + , t f 2 ⎟⎟
⎝ α1 ⎠ ⎝ α2 ⎠
®−îc gäi lµ c¸c ®iÓm ®Þnh h−íng cña §KB lo¹i 3.
101
9.5. DÉn nhiÖt trong v¸ch trô
Bµi to¸n: Cho v¸ch trô 1 líp ®ång chÊt, b¸n kÝnh trong r1, ngoµi r2, λ = const, hai
mÆt biªn cã nhiÖt ®é t1, t2. T×m ph©n bè nhiÖt ®é t(r) trong trô vµ nhiÖt l−îng
Q
ql = , (W/m), truyÒn qua 1m dµi mÆt trô. Trong to¹ ®é trô, m« h×nh bµi to¸n trªn
l
cã d¹ng:
⎧ d 2 t 1 dt
⎪ 2 + =0 (1)
⎪ dr r dr
( t )⎨ t (r1 ) = t 1 (2)
⎪ t (r ) = t (3)
⎪ 2 2
⎩
dt
§æi biÕn u = th× ph−¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt (1) cã d¹ng:
dr
du u du dr
+ = 0 hay =− .
dr r u r
LÊy tÝch ph©n lÇn 1 ta cã:
ln C1 dt C dt
Lnu = - ln r + ln C1 = hay = u = 1 → dt = C1 .
ln r dr r r
LÊy tÝch ph©n lÇn 2 ta cã nghiÖm tæng qu¸t cña (1) lµ:
t(r) = C1ln r + C2,
C¸c h»ng sè C1, C2 ®−îc tÝnh theo §KB (2) vµ (3):
⎧ t − t2
C =− 1
t (r1 ) = t 1 = C1 ln r1 + C 2 ⎫ ⎪⎪ 1 r
⎬→⎨ ln 2
t (r2 ) = t 2 = C1 ln r2 + C 2 ⎭ ⎪ r1
⎪⎩C 2 = t 1 − C1 ln r1
VËy ph©n bè nhiÖt ®é trong v¸ch trô cã d¹ng:
t1 − t 2 r
t (r ) = t 1 − ln
r r1
ln 2
r1
§−êng cong t(r) cã d¹ng logarit ®i qua 2 ®iÓm (r1, t1) vµ (r2, t2).
Dßng nhiÖt qua 1m2 mÆt trô b¸n kÝnh r bÊt kú lµ:
dt C λ( t 1 − t 2 ) , w/m2,
q = −λ = −λ 1 =
dr r r
r ln 2
r1
102
lu«n gi¶m khi r t¨ng. L−îng nhiÖt qua 1m dµi mÆt trô b¸n kÝnh r bÊt kú lµ:
Q q.2πrl (t − t ) ∆t , (w/m),
ql = = = −2πλC1 = 1 2 =
l l 1 r Rl
ln 2
2πλ r1
Víi R l = 1 ln r2 , (mK/W) lµ nhiÖt trë cña 1m trô. V× ql = const víi mäi
2πλ r1
mÆt trô, kh«ng phô thuéc vµo b¸n kÝnh r nªn ql ®−îc coi lµ 1 ®¹i l−îng ®Æc tr−ng
cho dÉn nhiÖt qua v¸ch trô.
( t i −1 − t i )
ql = n
, ∀i = 1 ÷ n,
1 ri
∑
i =1 2πλ i
ln
ri −1
B»ng c¸ch khö (n-1) Èn ti, ∀ i = 1 ÷ (n-1) se thu ®−îc:
(t 0 − t n )
ql = n
, , (W/m)
1 ri
∑
i =1 2 πλ i
ln
ri −1
n
trong ®ã: R l = ∑ 1 ln ri , , (mK/W) lµ tæng nhiÖt trë cña 1m v¸ch trô n líp.
i =1 2 πλ i ri −1
TÝnh ti, ∀ i = 1 ÷ (n-1) lÇn l−ît theo ql ta ®−îc:
1 r
t l = t l −1 − ln i , ∀i = 1 ÷ (n − 1),
2πλ i ri −1
Ph©n bè nhiÖt ®é trong mçi líp thø i cã d¹ng:
t i − t i −1 r
t l (r ) = t l − ln , ∀i = 1 ÷ (n − 1),
ri ri −1
ln
ri −1
103
lµ ®−êng cong logarit ®I qua 2 ®iÓm (ri-1, ti-1) vµ (ri, ti).
NghiÖm tæng qu¸t cña (1) lµ: t(r) = C1x + C2. C¸c h»ng sè C1, C2 ®−îc x¸c
®Þnh theo c¸c §KB (2) vµ (3):
⎧ C1
⎪⎪ α 1 ( t f 1 − C1 ln r1 − C 2 ) = −λ r
⎨
1
C1
⎪α 2 (C1 ln r2 + C 2 − t f 2 ) = −λ
⎪⎩ r2
Gi¶i ra ta ®−îc:
t f 2 − t f1
C1 = ; vµ C2 = tf2 + C1;
λ λ r2
+ + ln
α 1 r1 α 2 r2 r1
VËy:
t f1 − t f 2 ⎛ r λ ⎞
t (r ) = t f 1 − ⎜⎜ ln + ⎟⎟ .
λ λ r ⎝ 1 r α 1 1 ⎠
r
+ + ln 2
α 1 r1 α 2 r2 r1
⎛ λ ⎞
§å thÞ t(r) cã d¹ng loarit tiÕp tuyÕn t¹i r1 qua ®iÓm R 1 ⎜⎜ r1 − , t f 1 ⎟⎟ vµ tiÕp
α ⎝ 1 ⎠
⎛ λ ⎞
tuyÕn t¹i r1 qua ®iÓm R 2 ⎜⎜ r2 + , t f 2 ⎟⎟ .
⎝ α2 ⎠
104
Q l λt r 2πrl (t f 1 − t f 2 )
ql = = = , (w/m),
l l 1 1 1 r2
+ + ln
2πr1 α 1 2πr2 α 2 2πλ r1
NhiÖt ®é c¸c mÆt biªn lµ:
λ
(t f 1 − t f 2 )
r1 α 1
t w1 = t (r1 ) = t f 1 −
λ λ r
+ + ln 2
r1 α 1 r2 α 2 r1
r λ
( t f 1 − t f 2 )(ln 2 + )
r1 r1α 1 .
t w2 = t (r2 ) = t f 1 −
λ λ r
+ + ln 2
r1 α 1 r2 α 2 r1
Khi muèn t¨ng c−êng truyÒn nhiÖt, ng−êi ta th−êng g¾n c¸c c¸nh trªn mÆt
to¶ nhiÖt, ch¼ng h¹n trªn xilanh hoÆc stato cña c¸c ®éng c¬. Theo kÕt c©u, ng−êi ta
cã thÓ g¾n c¸nh th¼ng, c¸nh trßn tiÕt diÖn kh«ng ®æi, h×nh thang hoÆc tam gi¸c.
§Æc ®IÓm cña c¸nh lµ chiÒu dµy δ cña c¸nh rÊt bÐ so víi c¸c kÝch th−íc kh¸c, do
®ã nhiÖt ®é t¹i mçi tiÕt diÖn f ®−îc coi lµ ph©n bè ®Òu vµ chØ thay ®æi theo chiÒu
cao x cña c¸nh.
9.6.1. Bµi to¸n truyÒn nhiÖt qua c¸nh ph¼ng cã tiÕt diÖn kh«ng ®æi
T×m ph©n bè nhiÖt ®é vµ l−îng nhiÖt truyÒn qua 1 c¸nh th¼ng cã diÖn tÝch f
= δL vµ chu vi tiÕt diÖn u = 2(L + δ) kh«ng ®æi, khi nã tiÕp xóc chÊt láng nãng
cã nhiÖt ®é tf1 víi hÖ sè to¶ nhiÖt α1 vµ t¹i ®Ønh c¸nh lµ αl, biÕt chiÒu cao l vµ nhiÖt
®é t¹i gèc lµ t0.
⎧ d 2 t 1 dt
⎪ + =0 (1)
⎪ dr r dr
( t )⎨ α 1 [t f 1 − t (r1 )] = −λt r (r1 ) (2)
⎪α [t (r ) − t ] = −λt (r ) (3)
⎪ 2 2 f2 r 2
⎩
9.6.2. T×m ph©n bè nhiÖt ®é
T¹i ®é cao x xÐt ph©n tè dV = f.dx cña c¸nh. Ph©n tè nµy cã biªn lo¹i 3 t¹i
mÆt udx nªn nã kh«ng ph¶i ph©n tè trong, kh«ng tu©n theo ph−¬ng tr×nh
∂t
= a∇ 2 t , Ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt cho dV lµ:
∂τ
δQα = Qx - Qx+dx .
105
NÕu gäi θ(x) = t(x) – tf th× ph−¬ng tr×nh trªn cã d¹ng:
dθ d ⎛ dθ ⎞ d 2θ
αθudx = −λ f + λ ⎜ θ + dx ⎟f = λf 2 dx , hay
dx dx ⎝ dx ⎠ dx
αu
θ"− θ = θ"− − m 2 θ = 0
λf
αu
víi m = , (m-1).
λf
NghiÖm tæng qu¸t cña ph−¬ng tr×nh trªn cã d¹ng: θ(x) = C1eml + C2e-ml.
C¸c h»ng sè C1 vµ C2 t×m theo §KB lo¹i 1 t¹i x = 0 vµ lo¹i 3 t¹i x = l:
θ(0) = t 0 − t f = θ 0 ⎫ ⎧⎪ θ 0 = C1 + C 2
⎬→⎨ − ml α1
− λθ' (l) = α 2 θ(i) ⎭ ⎪mC1e − mC 2 e = −
ml
(C1 e ml − C 2 e − ml )
⎩ λ
Gi¶i ra ta ®−îc:
α1
ch[m(l − x )] + sh[m(l − x )]
θ( x ) = θ 0 mλ
α
ch (ml) + 1 sh (ml)
mλ
Trong tÝnh to¸n kü thuËt, cã thÓ coi α1 = 0 (do f<< ul), khi ®ã ph©n bè nhiÖt
ch[m(l − x )]
®é trong c¸nh cã d¹ng: θ( x ) = θ 0 , hay:
ch (ml)
⎡ αu ⎤
ch ⎢(1 − x ). ⎥
⎣ λf ⎦
t (x ) = t f + (t 0 − t f ) .
⎡ αu ⎤
ch ⎢l. ⎥
⎣ λf ⎦
α1
+ th (ml)
Q = −λfθ' (0) = mλfθ 0 mλ , (w)
α1
1+ th (ml)
mλ
Khi coi α1 = 0 th× Q = mλfθ0th(ml). Víi thanh dµi v« h¹n th× Q = mλfθ0.
L−îng nhiÖt truyÒn qua c¸c lo¹i c¸nh kh¸c th−êng ®−îc tÝnh gÇn ®óng theo c«ng
thøc cña c¸nh th¼ng t−¬ng øng råi nh©n víi 1 hÖ sè hiÖu chØnh cho tõng lo¹i c¸nh.
106
Ch−¬ng 10. trao ®æi nhiÖt ®èi l−u
10.1. C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n
Trao ®æi nhiÖt ®èi l−u, hay cßn gäi lµ táa nhiÖt, lµ hiÖn t−îng dÉn nhiÖt tõ
bÒ mÆt vËt r¾n vµo m«i tr−êng chuyÓn ®éng cña chÊt láng hay chÊt khÝ.
Tïy theo nguyªn nh©n g©y chuyÓn ®éng chÊt láng, táa nhiÖt ®−îc ph©n ra 2
lo¹i:
-Theo nhiÖt tù nhiªn lµ hiÖn t−îng dÉn nhiÖt vµo chÊt láng chuyÓn ®éng tù
nhiªn, lu«n x¶y ra trong tr−êng träng lùc khi nhiÖt ®é chÊt láng kh¸c nhiÖt ®é bÒ
mÆt.
- Táa nhiÖt c−ìng bøc lµ hiÖn t−îng dÉn nhiÖt vµo chÊt láng chuyÓn ®éng
c−ìng bøc do t¸c dông cña b¬m, qu¹t hoÆc m¸y nÐn.
Thùc nghiÖm cho hay l−îng nhiÖt Q trao ®æi b»ng ®èi l−u gi÷a mÆt F cã
nhiÖt ®é tw víi chÊt láng cã nhiÖt ®é tf lu«n tØ lÖ víi F vµ ∆t = tw - tf.
Do ®ã, nhiÖt l−îng Q ®−îc ®Ò nghÞ tÝnh theo 1 c«ng thøc quy −íc, ®−îc gäi
lµ c«ng thøc Newton, cã d¹ng sau:
Q = αF∆t , [ W ], hay
q = α∆t , [ W / m 2 ]
10.1.3. HÖ sè táa nhiÖt α
HÖ sè α cña c«ng thøc Newton nãi trªn, ®−îc gäi lµ hÖ sè táa nhiÖt:
α=
Q
=
q
F∆t ∆t
[
W / m2K ,]
HÖ sè α ®Æc tr−ng cho c−êng ®é táa nhiÖt, b»ng l−îng nhiÖt truyÒn tõ 1m2
bÒ mÆt ®Õn chÊt láng cã nhiÖt ®é kh¸c nhiÖt ®é bÒ mÆt 1 ®é
Gi¸ trÞ cña α ®−îc coi lµ Èn sè chÝnh cña bµi to¸n táa nhiÖt, phô thuéc vµo
c¸c th«ng sè kh¸c cña m«i tr−êng chÊt láng vµ bÒ mÆt, ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu
b»ng c¸c c«ng thøc thùc nghiÖm.
Táa nhiÖt lµ hiÖn t−îng dÉn nhiÖt tõ bÒ mÆt vµo m«i tr−êng chÊt láng
chuyÓn ®éng. Do ®ã, mäi th«ng sè ¶nh h−ëng ®Õn sù chuyÓn ®éng vµ dÉn nhiÖt
trong chÊt láng ®Òu ¶nh h−ëng tíi hÖ sè α. C¸c th«ng sè nµy th−êng ®−îc ph©n ra
4 lo¹i nh− sau:
* Th«ng sè h×nh häc:
M« t¶ vÞ trÝ, kÝch th−íc, h×nh d¹ng cña mÆt táa nhiÖt. Gi¸ trÞ cña th«ng sè
h×nh häc trong mçi c«ng thøc thùc nghiÖm ®−îc chän nh− mét kÝch th−íc nµo ®ã
107
cña mÆt F, ®−îc gäi lµ kÝch th−íc x¸c ®Þnh. Tïy theo vÞ trÝ vµ h×nh d¹ng cña mÆt
F, kÝch th−íc x¸c ®Þnh l cã thÓ chän lµ chiÒu cao h, chiÒu dµi l hoÆc ®−êng kÝnh
4f
t−¬ng ®−¬ng d = , víi f vµ u lµ diÖn tÝch vµ chu vi cña mÆt c¾t chøa chÊt láng.
u
- C¸c th«ng sè ¶nh h−ëng tíi dÉn nhiÖt lµ: hÖ sè dÉn nhiÖt λ[W / mK ] , hÖ sè
khuyÕch t¸n nhiÖt a =
λ
pC
[
m2 / s . ]
C¸c th«ng sè vËt lÝ nãi trªn ®Òu thay ®æi theo nhiÖt ®é chÊt láng. Trong mçi
thùc nghiÖm, ®Ó x¸c ®Þnh c¸c th«ng sè vËt lÝ, ng−êi ta quy ®Þnh 1 gi¸ trÞ nµo ®ã
cña nhiÖt ®é chÊt láng, ®−îc gäi lµ nhiÖt ®é x¸c ®Þnh. NhiÖt ®é x¸c ®Þnh cã thÓ µ
1
nhiÖt ®é tf, tW hay t m = ( t f + t w ) , tïy m« h×nh cô thÓ, do nhµ thùc nghiÖm qui
2
®Þnh.
108
10.2. ph−¬ng tr×nh tiªu chuÈn cña táa nhiÖt
ph−¬ng tr×nh tiÓu chuÈn cña táa nhiÖt lµ ph−¬ng tr×nh (10-2) ®−îc viÕt ë
d¹ng tiªu chuÈn, chØ chøa c¸c biÕn sè ®éc lËp kh«ng thø nguyªn. D¹ng tæ qu¸t cña
ph−¬ng tr×nh tiªu chuÈn cã thÓ t×m ®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi ®ång d¹ng
hoÆc ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thø nguyªn.
C¬ së cña ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thø nguyªn lµ nguyªn lÝ cho r»ng néi
dung cña ph−¬ng tr×nh m« t¶ mét hiÖn t−îng vËt lÝ sÏ kh«ng ®æi khi thay ®æi ®¬n
vÞ ®o c¸c ®¹i l−îng vËt lÝ chøa trong ph−¬ng tr×nh.
Môc ®Ých cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ t×m c¸ch thay ®æi ®¬n vÞ ®o thÝch hîp ®Ó
khö c¸c biÕn phôc thuéc, ®−a ph−¬ng tr×nh (10 -2) vÒ d¹ng tiªu chuÈn, chØ chøa
c¸c biÕn ®éc lËp kh«ng thø nguyªn.
10.2.2. D¹ng tæng qu¸t cña ph−¬ng tr×nh tiªu chuÈn táa nhiÖt
Ph©n tÝch thø nguyªn cña c¸c ®¹i l−îng vËt lÝ trong ph−¬ng tr×nh (10-2) ®Ó
t×m ®¬n vÞ ®o c¬ b¶n:
[ ] [ ] [
[1] = [m]; [ρ] = kg / m 3 ; [γ ] = m 2 / s ; [ω] = [m / s]; [a ] = m 2 / s ; ]
[gβ∆t ] = [m / s 2
]; [λ] = [¦ W / mK] = [kgm / s K ]; [α] = [¦ W / m K ] = [kg / s K ]
2 2 3
§¬n vÞ ®o chung cho c¸c ®¹i l−îng, hay ®¬n vÞ ®o c¬ b¶n, lµ hÖ 4 ®¬n vÞ
sau:
([kg]; [m]; [s]; [K])
Khi ®o b»ng hÖ ®¬n vÞ c¬ b¶n míi (G[kg], M[m], S[s], D[K]), víi G, M, S,
D lµ c¸c hÖ sè tØ lÖ sÏ ®−îc chän, th× ph−¬ng tr×nh (10-2) sÏ cã d¹ng:
G ⎛ G M 2 GM M 2 M M ⎞
2
α = f ⎜
⎜ Ml, 3
ρ, γ , 3 λ, a , 2 gβ ∆t , ω ⎟⎟ (10-3)
S D ⎝ M S S D S S S ⎠
§Ó khö c¸c biÕn phô thuéc, cÇn chän 4 h»ng sè G, M, S, D sao cho 4 ®¹i
l−îng ®Çu trong ph−¬ng tr×nh (10-3) b»ng 1:
⎧ 1
M1 = 1 ⎫ ⎪M = 1
G ⎪ ⎪
ρ = 1 ⎪ ⎪G = 1
M3 ⎪ ⎪⎪ 13 ρ
⎪
M 2
⎬ Tøc lµ ⎨
v =1⎪ ⎪S = v
S ⎪ ⎪ 12
GM ⎪ ⎪
λ = 1⎪ ⎪D = λ1 3
2
3
SD ⎭ ⎪⎩ ρv
Thay gi¸ trÞ c¸c hÖ t×m ®−îc vµo ph−¬ng tr×nh (10-3) sÏ cã:
αl ⎛ v gβ∆tl 3 ωl ⎞
= f ⎜⎜ 1,1,1,1, , , ⎟⎟ hay Nu = f(Pr, Gr, Re), (10-4)
λ ⎝ a v2 v⎠
109
Trong ®ã:
αl
- Nu = lµ hÖ sè táa nhiÖt kh«ng thø nguyªn ch−a biÕt, ®−îc gäi lµ tiªu
λ
chuÈn Nusselt, ®Æc tr−ng cho c−êng ®é táa nhiÖt.
γ
− Pr = lµ ®é nhít kh«ng thø nguyªn, cho tr−íc trong ®iÒu kiÖn vËt lÝ,
a
®−îc gäi lµ tiªu chuÈn Prandtl, ®Æc tr−ng cho tÝnh chÊt vËt lÝ cña chÊt láng.
ωl
− Re = lµ vËn tèc kh«ng thø nguyªn, ®−îc gäi lµ tiªu chuÈn Reynolds,
v
®Æc tr−ng cho chÕ ®é chuyÓn ®éng. Trong táa nhiÖt c−ìng bøc Re lµ tiªu chuÈn
x¸c ®Þnh. Trong táa nhiÖt tù nhiªn, Re lµ tiªu chuÈn ch−a x¸c ®Þnh phô thuéc vµo
Gr vµ Pr.
gβl 3 ∆t
− Gr = lµ lùc n©ng kh«ng thø nguyªn, cho tr−íc theo ®iÒu kiÖn ®¬n
y2
trÞ, ®−îc gäi lµ tiªu chuÈn Grashof, ®Æc tr−ng cho c−êng ®é ®èi l−u tù nhiªn.
10.2.3. C¸c d¹ng ®Æc biÖt cña ph−¬ng tr×nh tiªu chuÈn táa nhiÖt
Khi ®èi l−u tù nhiªn ®¬n thuÇn, Re lµ Ên sè phô thuéc Gr vµ Pr, nªn ph−¬ng
tr×nh (10-4) sÏ cã d¹ng:
Nu=f (Gr,Pr).
Khi chuyÓn ®éng c−ìng bøc m¹nh, cã thÓ coi Gr = const, lóc ®ã ph−¬ng
tr×nh (10- 4) cã d¹ng:
Nu = f (Re,Pr).
Khi m«i tr−êng lµ hÊt khÝ, cã Pr = const, ph−¬ng tr×nh (10-4) cã d¹ng:
Nu=f(Gr,Re).
Khi chÊt khÝ ®èi l−u tù nhiªn th× Nu = F(Gr), khi chÊt khÝ chuyÓn ®éng
c−ìng bøc m¹nh th× Nu = f(Re).
Khi cÇn thiÕt lËp c«ng thøc tÝnh α cho 1 hiÖn t−îng táa nhiÖt, ng−êi ta tiÕn
hµnh c¸c b−íc nh− sau:
1. LËp m« h×nh thÝ nghiÖm ®ång d¹ng víi hiÖn t−îng táa nhiÖt ®ang xÐt
2. §o c¸c gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c ®¹i l−îng t¹i c¸c chÕ ®é cÇn kh¶o s¸t.
3. lËp b¶ng tÝnh c¸c gi¸ trÞ t−¬ng øng cña c¸c tiªu chuÈn Re, Gr, Pr, Nu
theo c¸c sè liÖu thu ®−îc t¹i k ®iÓm ®o kh¸c nhau.
4. lËp c«ng thøc thùc nghiÖm Nu = f (Gr,Re,Pr) theo b¶ng gi¸ trÞ c¸c tiªu
chuÈn nãi trªn b»ng ph−¬ng ph¸p ®å thÞ.
10.3.2. Ph−¬ng ph¸p ®å thÞ t×m d¹ng ph−¬ng tr×nh tiªu chuÈn
110
Tõ b¶ng sè liÖu (Nu, Re, Gr. Pr) ng−êi ta cã thÓ t×m c«ng thøc rhùc nghiÖm
ë d¹ng Nu = CRenGrmPrp b»ng c¸ch lÇn l−ît x¸c ®Þnh c¸c sè mò n, m, p vµ h»ng
sè C trªn c¸c ®å thÞ logarit.
Trªn ®å thÞ (lgNu, lgRe) ph−¬ng tr×nh trªn cã d¹ng ®−êng th¼ng lgNu =
nlgRe + lgC, víi n, C ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau:
- BiÔu diÔn c¸c ®iÓm thùc nghiÖm trªn ®å thÞ (lgNu,lgRe)
- X¸c ®Þnh ®−êng th¼ng ®i qua tËp ®iÓm thùc nghiÖm nãi trªn theo ph−¬ng
ph¸p b×nh ph−¬ng nhá nhÊt.
- T×m gãc nghiªng β cña ®−êng th¼ng vµ giao ®iÓm C0 = lgC víi trôc lgNu,
nhê ®ã t×m ®−îc n = tgβ vµ C = 10C0
Khi miÒn biÕn thiªn cña Re kh¸ lín, lµm thay ®æi chÕ ®é chuyÓn ®éng
ng−êi ta chia miÒn ®ã ra c¸c kho¶ng ⎣Re i ÷ Re i +1 ⎦ kh¸c nhau vµ t×m ni = tgβi, Ci =
10C0i cho mçi kho¶ng.
111
10.3.2.2. Khi Nu = f(Re,Gr)= CrenGrm
§Ó x¸c ®Þnh hµm 2 biÕn trªn, cã thÓ lÇn l−ît t×m ra n, m, C trªn hai ®å thÞ
logarit nh− sau:
1. T×m n theo hä c¸c ®−êng th¼ng d¹ng lgNu = nlgRe + lg (CGmi) khi Gr =
const trªn ®å thÞ (lgNu, lgNu, lgRe) b»ng c¸ch:
- Cè ®Þnh Gr = Gri = const ®Ó x¸c ®Þnh ®−êng th¼ng:
lgNui = nilgRei + lg(CGim) nh− trªn vµ t×m ®−îc ni = tgβi,
- Thay ®æi Gri, ∀i = 1÷k, sÏ cã 1 hä k ®−êng th¼ng víi ®é dèc ni, ∀i = 1÷k
1 k
vµ x¸c ®Þnh n nh− gi¸ trÞ trung b×nh n∑ ni.
k i =1
Nu Nu
2. T×m m vµ C theo ®−êng th¼ng lg n = mlgGr + lgC trªn ®å thÞ lg n ,
Re Re
lgGr nh− tr−êng hîp hµm 1 biÕn, sÏ ®−îc m = tgγ víi C = 10C0.
§Ó x¸c ®Þnh hµm 3 biÕn trªn, cã thÓ t×m n, m, C theo tr×nh tù sau:
- Cè ®Þnh Pr, Gr t¹i c¸c trÞ sè Prj, Gri kh¸c nhau, biÓu diÔn trªn to¹ ®é
(lgNu, lgRe) sÏ ®−îc k hä ®−êng th¼ng d¹ng lgNu = nlgRe + lg(CGrm Prn) vµ t×m
1 k ⎛1 k ⎞
®−îc sè mò n trung ba×nh theo n = ∑ ⎜ ∑ tgβ Þ ⎟ ;
k j=1 ⎝ k i =1 ⎠
Nu
- Cè ®Þnh Pr t¹i c¸c trÞ sè Prj kh¸c nhau, biÓu diÔn trªn to¹ ®é (lg ,
Re n
Nu 1 k
lgGr) sÏ ®−îc 1 hä ®−êng th¼ng lg
Re n
= mlgGr vµ t×m ®−îc m = ∑ tgβ Þ .
k j=1
112
Nu
-BiÓu diÔn k ®iÓm ®o trªn to¹ ®é (lg , lgPr) sÏ ®−îc hä ®−êng
Re n Gr m
Nu
th¼ng d¹ng: lg = p lg Pr + lg C .
Re n Gr m
cã gãc nghiªng ϕ vµ giao ®iÓm c0 = lgc, nhê ®ã t×m ®−îc p = artgϕ vµ c = 10 c . 0
- Bµi to¸n táa nhiÖt th−êng ®−îc ph¸t biÓu nh− sau: t×m hÖ sè táa nhiÖt α tõ
bÒ mÆt cã vÞ trÝ vµ h×nh d¹ng cho tr−íc, ®−îc ®Æc tr−ng bëi kÝch th−íc x¸c ®Þnh l,
cã nhiÖt ®é tw ®Õn m«i tr−êng chÊt láng hoÆc khÝ cho tr−íc cã nhiÖt ®é tf vµ vËn
tèc chuyÓn ®éng c−ìng bøc lµ ω , nÕu cã t¸c nh©n c−ìng bøc.
λ
- Lêi gi¶i cña bµi to¸n trªn lµ α = Nu , víi Nu = f (Re,Gr,Pr) t×m theo
l
c«ng thøc thùc nghiÖm t−¬ng øng víi bµi to¸n ®· cho, trong ®ã c¸c gi¸ trÞ (λ, γ, β,
Pr) ®−îc x¸c ®Þnh theo b¶ng th«ng sè vËt lÝ cña chÊt láng t¹i nhiÖt ®é x¸c ®Þnh
theo quy ®Þnh cña c«ng thøc thùc nghiÖm.
113
10.4.2.2. Táa nhiÖn tù nhiªn trong kh«ng gian h÷u h¹n
Kh«ng gian h÷u h¹n ®−îc hiÓu lµ 1 khe hÑp chøa chÊt láng cã chiÒu dµy δ
nhá gi÷a 2 mÆt cã nhiÖt ®é kh¸c nhau t w > t w khiÕn cho chÊt láng võa nhËn 1 2
nhiÖn tõ mÆt nãng võa táa táa nhiÖt vµo mÆt l¹nh.
L−îng nhiÖt truyÒn tõ mÆt nãng ®Õn mÆt l¹nh ®−îc tÝnh theo c«ng thøc
dÉn nhiÖt qua v¸ch chÊt láng dµy δ víi hÖ sè dÉn nhiÖt t−¬ng ®−¬ng λtd, cho bëi
c«ng thøc nghiÖm sau:
λ td = λ m C(Gr Pr) nm
C N
[t ] = t m = 1 ( t w1 + t w 2 )
(Gr.Pr) m
Víi:
2 < 103 1 0
[l] = δ = chiÒu dµy khe hÑp 103 ÷ 1010 0,18 1/4
C vµ n ®−îc tÝnh theo b¶ng bªn.
λ td
Víi khe hÑp ph¼ng cã: q= ( t w1 − t w 2 ), W / m 2
δ
1w 1 − t w 2
Víi khe hÑp trô cã: q1 = , W / m.
1 d2
1n
2πλ td d1
10.4.3. táa nhiÖt c−ìng bøc
Trong thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt, c¸c èng th−êng ®−îc bè trÝ theo chïm song
song hoÆc so le. MÆt c¾t ngang cña mçi chïm cã d¹ng nh− H10.4.3.2, ®−îc ®Æc
tr−ng bëi b−íc ngang s1, b−íc däc s2 ®−êng kÝnh èng d, sè hµng èng theo ph−¬ng
dßng ch¶y n.
114
HÖ sè táa nhiÖt α trung b×nh gi÷a chÊt láng vµ mÆt èng cã thÓ tÝnh theo
c«ng thøc sau:
1
.0 ,15
n − 0,5 ⎛ pr ⎞4 ⎛ d ⎞ λ
- Khi chïm song song α = 0,26 Re 0fd,65 Prf0,33 ⎜⎜ f ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ ,
n ⎝ prw ⎠ ⎝ S2 ⎠ d
1
1/ 4
n − 0,7 ⎛ pr ⎞ ⎛ S1 ⎞6 λ
- Khi chïm sole víi s 1 /s 2 < 2 th×: α = 0,41 Re 0fd, 6 ⎜⎜ f ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ ,
n ⎝ prw ⎠ ⎝ S2 ⎠ d
Trong ®ã quy ®Þnh [t]=tf, [l]= d; n lµ sè hµng èng tÝnh theo ph−¬ng vËn tèc ω
cña chÊt láng.
HÖ sè to¶ nhiÖt gi÷a chÊt láng cã nhiÖt ®é tf ch¶y víi vËn tèc ω bªn trong 1
èng hoÆc kªnh m−¬ng cã tiÕt diÖn bÊt kú f = const, chu vi −ít lµ u, dµI l, nhiÖt ®é
tw ®−îc tÝnh theo c«ng thøc sau:
1
⎛ pr ⎞4
Nu fd = 0,15 Re 0fd,33 Prf0, 43 Grfd0,1 ⎜⎜ f ⎟⎟ ε1 khi Re < 2300 (ch¶y tÇng)
⎝ prw ⎠
1
⎛ pr ⎞ 4
Nu fd = 0,021 Re 0fd,8 Prf0, 43 ⎜⎜ f ⎟⎟ ε 1 khi Re > 2300 (ch¶y rèi),
⎝ prw ⎠
4f ⎛1 ⎞
trong ®ã: [t ] = t f ; [l] = d = , ε1 lµ hÖ sè hiÖu chØnh theo chiÒu dµi, ε1 = f ⎜ , Re Ì ⎟
u ⎝d ⎠
cho theo b¶ng ë phÇn phô lôc.
NÕu èng cong víi b¸n kÝnh
cong R nh− ë ®o¹n cót hoÆc èng xo¾n
ruét gµ th× hÖ sè to¶ nhiÖt trong èng
cong lµ:
⎛ d ⎞
α R = α t ε R = α t ⎜1 + 1,77 1 ⎟ ,
⎝ R⎠
trong ®ã: α 1 lµ hÖ sè to¶ nhiÖt khi èng
th¼ng tÝnh theo c¸c c«ng thøc trªn.
115
Ch−¬ng 11. trao ®æi nhiÖt bøc x¹
1.1.1.1. §Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt bøc x¹
Trao ®æi nhiÖt bøc x¹ (T§NBX) lµ hiÖn t−îng trao ®æi nhiÖt gi÷a vËt ph¸t
bøc x¹ vµ vËt hÊp thô bøc x¹ th«ng qua m«i tr−êng truyÒn sãng ®iÖn tõ.
Mäi vËt ë mäi nhiÖt ®é lu«n ph¸t ra c¸c l−îng tö n¨ng l−îng vµ truyÒn ®i
trong kh«ng gian d−íi d¹ng sãng ®iÖn tõ, cã b−íc sãng λ tõ 0 ®Õn v« cïng. Theo
®é dµi bøc sãng λ tõ nhá ®Õn lín, sãng ®iÖn tõ ®−îc chia ra c¸c kho¶ng ∆λ øng
víi c¸c tia vò trô, tia gama γ , tia Roentgen hay tia X, tia tö ngo¹i, tia ¸nh s¸ng, tia
hång ngo¹i vµ c¸c tia sãng v« tuyÕn nh− h×nh (1.1.1.1). Thùc nghiÖm cho thÊy, chØ
c¸c tia ¸nh s¸ng vµ hång ngo¹i míi mang n¨ng l−îng Eλ ®ñ lín ®Ó vËt cã thÓ hÊp
thô vµ biÕn thµnh néi n¨ng mét c¸ch ®¸ng kÓ, ®−îc gäi lµ tia nhiÖt, cã b−íc sãng
λ∈(0,4 ÷ 400) 10-6m.
M«i tr−êng thuËn lîi cho T§NBX gi÷a 2 vËt lµ ch©n kh«ng hoÆc khÝ lâang,
Ýt hÊp thô bøc x¹. Kh¸c víi dÉn nhiÖt vµ trao ®æi nhiÖt ®èi l−u, T§NBX cã c¸c
®Æc ®iÓm riªng lµ:
- Lu«n cã sù chuyÓn hãa n¨ng l−îng: tõ néi n¨ng thµnh n¨ng l−îng ®iÖn tõ
khi bøc x¹ vµ ng−îc l¹i khi hÊp thô. Kh«ng cÇn sù tiÕp xóc trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp
qua m«i tr−êng chÊt trung gian, chØ cÇn m«i tr−êng truyÒn sãng ®iÖn tõ, tèt nhÊt lµ
ch©n kh«ng.
- Cã thÓ thùc hiÖn trªn kho¶ng c¸ch lín, cì kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c thiªn thÓ
trong kho¶ng kh«ng vò trô.
116
- C−êng ®é T§NBX phô thuéc rÊt m¹nh vµo nhiÖt ®é tuyÖt ®èi cña vËt ph¸t
bøc x¹.
C«ng suÊt bøc x¹ toµn phÇn cña mÆt F lµ tæng n¨ng l−îng bøc x¹ ph¸t ra tõ
F trong 1 gi©y, tÝnh theo mäi ph−¬ng trªn mÆt F víi mäi b−íc sãng λ ∈ (0,∞).
Q ®Æc tr−ng cho c«ng suÊt bøc x¹ cña mÆt F hay cña vËt, phô thuéc vµo
diÖn tÝch F vµ nhiÖt ®é T trªn F:
Q = Q (F,T), [W].
C−êng ®é bøc x¹ ®¬n s¾c Eλ t¹i b−íc sãng λ, cña ®iÓm M ∈ F lµ phÇn n¨ng
l−îng δ2Q ph¸t tõ dF quanh M, truyÒn theo mäi ph−¬ng xuyªn qua kÝnh läc sãng
cã λ ∈ ⎣λ ÷ +dλ ⎦ øng víi 1 ®¬n vÞ cña dF vµ dλ:
Eλ =
δ2Q
dFdλ
[
, W / m3 . ]
Eλ ®Æc tr−ng cho c−êng ®é tia BX cã b−íc sãng λ ph¸t tõ ®iÓm M ∈ F, phô
thuéc vµo b−íc sãng λ vµ nhiÖt ®é T t¹i ®iÓm M , Eλ = Eλ (λ, T).
∞
NÕu biÕt ph©n bè Eλ theo λ th× tÝnh ®−îc E = ∫
λ =0
E λ dλ. Quan hÖ gi÷a Eλ, E,
Q cã d¹ng:
∞
Q = ∫ EdF = ∫ ∫E λ dλdF
F F
λ =0
117
11.1.3. c¸c hÖ sè A, D,D,R vµ ε
Khi tia sãng ®iÖn tõ mang n¨ng l−îng Q chiÕu vµo mÆt vËt, vËt sÏ hÊp thô 1
phÇn n¨ng l−îng QA ®Ó biÕn thµnh néi n¨ng, phÇn QR bÞ ph¶n x¹ theo tia ph¶n x¹,
vµ phÇn cßn l¹i QD sÏ truyÒn xuyªn qua vËt ra m«i tr−êng kh¸c theo tia khóc x¹.
Ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng
l−îng sÏ cã d¹ng:
Q = Q A + QR + QD
Hay
QA QR QD
1= + + =A+R+D
Q Q Q
Q
A = A gäi lµ hÖ sè hÊp thô,
Q
Q
R = R gäi lµ hÖ sè ph¶n x¹.
Q
Q
D = D gäi lµ hÖ sè xuyªn qua.
Q
Ng−êi ta th−êng gäi vËt cã A = 1 lµ vËt ®en tuyÖt ®èi. R = 1 lµ vËt tr¾ng
tuyÖt ®èi, D = 1 lµ vËt trong tuyÖt ®èi, vËt cã D = 0 lµ vËt ®ôc. Ch©n kh«ng vµ c¸c
chÊt khÝ lo·ng cã sè nguyªn tö d−íi 3 cã thÓ coi lµ vËt cã D = 1.
Nh÷ng vËt cã phæ bøc x¹ Eλ ®ång d¹ng víi phæ bøc x¹ E0λ cña vËt ®en
Eλ
tuyÖt ®èi ë mäi b−íc sãng λ, tøc cã = ω = const , ∀λ ®−îc gäi lµ vËt x¸m, cßn
E 0λ
hÖ sè tØ lÖ ε ®−îc gäi lµ hÖ sè bøc x¹ hay ®é ®en cña vËt x¸m. Thùc nghiÖm cho
thÊy, hÇu hÕt c¸c vËt liÖu trong kÜ thuËt ®Òu cã thÓ coi lµ vËt x¸m. §é ®en phô
thuéc vµo b¶n chÊt vËt liÖu, mµu s¾c vµ tÝnh chÊt c¬ häc cña bÒ mÆt c¸c vËt.
XÐt t−¬ng t¸c bøc x¹ gi÷a mÆt F cña vËt ®ôc cã c¸c th«ng sè D = 0, A , E
vµ m«i tr−êng cã c−êng ®é bøc x¹ tíi mÆt F lµ Et.
- L−îng nhiÖn bøc x¹ ra khái 1 m2 mÆt F, bao gåm bøc x¹ tù ph¸t E vµ bøc
x¹ ph¶n x¹ (1 - A) Et, ®−îc gäi lµ c−êng ®é bøc x¹ hiÖu dông:
E hd = E + (1 − A)E t ' ⎣W / m 2 ⎦
- TrÞ tuyÖt ®èi cña hiÖu sè dßng nhiÖt ra theo bøc x¹ tù ph¸t E vµ dßng
nhiÖt vµo 1m2 mÆt F do hÊp thô A Et ®−îc gäi lµ dßng bøc x¹ hiÖu qu¶ q,
q = E − AE t , ⎣W / m 2 ⎦.
118
Dßng bøc x¹ hiÖu qu¶ q chÝnh lµ l−îng nhiÖt trao ®æi b»ng bøc x¹ gi÷a1m2
mÆt F víi m«i tr−êng.
NÕu vËt cã nhiÖt ®é cao h¬n m«i tr−êng, tøc vËt ph¸t nhiÖt th× q = E –
AEt, nÕu vËt thu nhiÖt th× q = AEt – E.
- Quan hÖ gi÷a Ehd vµ q cã d¹ng:
E ⎛1 ⎞
E hd = ± q⎜ − 1⎟
A ⎝A ⎠
dÊu (+) khi vËt thu q,
dÊu (-) khi vËt ph¸t q.
NÕu xÐt tren toµn mÆt F, b»ng c¸ch
nh©n c¸c ®¼ng thøc trªn víi F, sÏ ®−îc:
C«ng suÊt bøc x¹ hiÖu dông cña F lµ:
Qhd = Q +(1 – A)Qt’ ⎣W ⎦ .
L−îng nhiÖt trao ®æi gi÷a F vµ m«i
tr−êng lµ:
QF = [Q - AQt], [W].
Quan hÖ gi÷a Qhd, QF lµ:
Q ⎛1 ⎞
Q hd = ± Q F ⎜ − 1⎟, [W ].
A ⎝A ⎠
Dùa vµo thuyÕt l−îng tö n¨ng l−îng, Panck ®· thiÕt lËp ®−îc ®Þnh luËt sau
®©y, ®−îc coi lµ ®Þnh luËt c¬ b¶n vÒ bøc x¹ nhiÖt:
C−êng ®é bøc x¹ ®¬n s¾c cña vËt ®en tuyÖt ®èi E0λ phô thuéc vµo b−íc
sãng λ vµ nhiÖt ®é theo quan hÖ:
C1
E 0λ =
⎛ C ⎞
λ5 ⎜ exp 2 − 1⎟
⎝ λT ⎠
Trong ®ã C1, C2lµ c¸c h»ng sè phô
thuéc ®¬n vÞ ®ã, nÕu ®o, nÕu ®o E0λ b»ng
W/m3, λ b»ng m, T b»ng 0K th×:
C1 = 0,374.10-15, [Wm2]
C2 = 1,439.10-12, [mK]
§å thÞ E0λ (λ,T) cho thÊy: E0λ t¨ng
rÊt nhanh theo T vµ chØ cã gi¸ trÞ ®¸ng kÓ
trong miÒn λ ∈ (08÷ 10).10-6 m.
E0λ ®¹t cùc trÞ t¹i b−íc sãng λm x¸c
®Þnh theo ph−¬ng tr×nh:
c2
∂E 0λ c2
=e λm .T
+ − 1 = 0,
∂λ λm 5λ m T
119
−3
tøc lµ t¹i λm 2,9.10 , [m].
T
§ã lµ néi dung ®Þnh luËt Wien, ®−îc thiÕt lËp tr−íc Plack b»ng thùc
nghiÖm.
§Þnh luËt Plack ¸p dông cho c¸c vËt x¸m, lµ vËt cã Eλ = εE0λ, sÏ cã d¹ng:
Eλ =
εC 1
[ ]
, W / m3 .
⎛ C ⎞
λ5 ⎜ exp 2 − 1⎟
⎝ λT ⎠
C−êng ®é bøc x¹ toµn phÇn E0 cña vËt ®en tuyÖt ®èi tØ lÖ víi nhiÖt ®é tuyÖt
®èi mò 4:
E 0 = σ0T 4
Víi σ0 = 5,67.10-8 W/m2K4
§Þnh luËt nµy ®−îc x©y dùng trªn c¬ së thùc nghiÖm vµ lÝ thuyÕt nhiÖt
®éng häc bøc x¹, mang tªn hai nhµ khoa häc thiÕt lËp ra nã tr−íc Planck. Sau ®ã,
nã ®−îc coi nh− 1 hÖ qu¶ cña ®Þnh luËt Planck.
b. chøng minh:
λt
C C C
§æi biÕn x = 2 th× λ = 2 vµ dλ = 22 dx
λT Tx Tx
∞
C x 3
⎛C ⎞
E 0 = 14 T 4 ∫ x dx =⎜⎜ 14 I ⎟⎟T 4 = σ 0 T 4
C2 0 e −1 ⎝ C2 ⎠
C1
c. TÝnh h»ng sè σ 0 = I
C2
3 −x
( )
∞ ∞
∞ x3 ∞ x e ∞ ∞
Víi I∫
0 e −1
x
dx = ∫0 1− e − x
dx = ∫0
x 3 −x
e ∑
n =0
e −x n
dx = ∑
n =0
∫x =
x 3 e −( n +1) x dx
0
T¹i cïng b−íc sãng λ nhiÖt ®é T, tØ sè gi÷a c−êng ®é bøc x¹ ®¬n s¾c Eλ vµ
hÖ sè hÊp thô ®¬n s¾c Aλ cña mäi vËt b»ng c−êng ®é bøc x¹ ®¬n s¾c E0λ cña vËt
®en tuyÖt ®èi.
Eλ
= E 0λ.
Aλ
T¹i cïng nhiÖt ®é T, tØ sè gi÷a c−êng ®é bøc x¹ toµn phÇn E vµ hÖ sè hÊp
thô (toµn phÇn) A cña mäi vËt b»ng c−êng ®é bøc x¹ toµn phÇn E0 cña vËt ®en
tuyÖt ®èi:
E
= E 0.
A
b. HÖ qu¶:
NÕu kÕt hîp víi ®Þnh luËt Planck vµ Stefan – Boltzman, cã thÓ ph¸t biÓu
®Þnh luËt Kirchoff nh− sau:
§èi víi mäi vËt, lu«n cã:
E λ (λT) C 1 λ −5 E(T)
= vµ = σ0T 4
A λ (λT) C A(T)
exp 2
λT
§èi víi vËt bÊt kú: ελ = Aλ = f(λ,T) vµ ε = λ = f(T).
11.3. T§NBX gi÷a hai mÆt ph¼ng song song réng v« h¹n
T×m dßng nhiÖt q12 trao ®æi b»ng bøc x¹ gi÷a 2 mÆt ph¼ng réng v« h¹n
song song, cã hÖ sè hÊp thô (hay ®é ®en) ε1, ε2 , nhiÖt ®é T1 > T2, khi m«i tr−êng
gi÷a chóng cã D = 1.
Khi cÇn gi¶m dßng nhiÖt bøc x¹, ng−êi ta ®Æt gi÷a 2 v¸ch mét sè mµng
ch¾n bøc x¹, lµ nh÷ng mµng máng cã D = 0 vµ ε nhá.
T×m dßng nhiÖt q12 trao ®æi gi÷a 2 v¸ch ph¼ng cã ε1, ε2, T1 > T2, khi gi÷a
chóng cã ®Æt n mµng ch¾n bøc x¹ cã c¸c ®é ®en tuú ý cho tr−íc εci, ∀i = 1÷n.
TÝnh nhiÖt ®é c¸c mµng ch¾n Tci, .
⎪ σ0
⎪ 4 q 1n 2
⎪( Tcn − T2
4
) = R cn 2
⎩ σ 0
§©y lµ hÖ (n+1) ph−¬ng tr×nh bËc 4 cña n Èn Tci vµ q1n2. Khö c¸c Tci b»ng
c¸ch céng c¸c ph−¬ng tr×nh sÏ thu ®−îc:
q 1n 2 ⎛ n −1
⎞
T14 − T24 = ⎜ R 1ci + ∑ R cici +1 + R cn 2 ⎟.
σ0 ⎝ i =1 ⎠
122
⎡⎛ 1
q 1n 2 1 ⎞ n −1 ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞⎤
= ⎢⎜⎜ + − 1 ⎟⎟ + ∑ ⎜⎜ + − 1⎟⎟ + ⎜⎜ + − 1⎟⎟⎥ ,
σ0
⎢⎣⎝ ε 1 ε c1 ⎠ i =1 ⎝ ε ci ε c 0+1 ⎠ ⎝ ε cn ε 2 ⎠⎥⎦
q ⎡1 1 n
⎛ 2 ⎞⎤
= 1n 2 ⎢ + − 1 + ∑ ⎜⎜ − 1⎟⎟⎥ ,
σ 0 ⎢⎣ ε 1 ε 2 i =1 ⎝ ε ci ⎠⎥⎦
Do ®ã t×m ®−îc dßng nhiÖt:
σ 0 (T14 − T24 )
q 1n 2 = ,
1 1 n
⎛ 2 ⎞
+ − 1 + ∑ ⎜⎜ − 1⎟⎟
ε1 ε 2 i =1 ⎝ ε ci ⎠
Thay q1n2 vµo lÇn l−ît c¸c ph−¬ng tr×nh sÏ t×m ®−îc:
1
⎛ q ⎞4
Tci = ⎜⎜ Tci4 −1 − 1n 2 R ci −1,ci ⎟⎟ ; (K ); ∀i = 1 ÷ (n + 1)
⎝ σ0 ⎠
§Ó gi¶m q1n2, cÇn gi¶m ®é ®en εCi hoÆc t¨ng sè mµng ch¾n n. VÞ trÝ ®Æt
mµng ch¾n kh«ng ¶nh h−ëng tíi q1n2.
11.4. Trao ®æi nhÖt bøc x¹ gi÷a hai mÆt kÝn bao nhau
123
TÝnh nhiÖt l−îng Q12 trao ®æi b»ng bøc x¹ gi÷a mÆt F1 kh«ng lâm phÝa
ngoµi, cã ε1, T1 vµ mÆt bao F2 kh«ng låi phÝa trong, cã ε2, T2 < T1.
M« h×nh c¸c mÆt F1, F2 cã thÓ t¹o bëi c¸c mÆt ph¼ng hoÆc cong cã tÝnh låi,
lâm bÊt biÕn, h÷u h¹n kÝn hoÆc èng lång cã chiÒu dµi l rÊt lín so víi kÝch th−íc
tiÕt diÖn.
V× F1 kh«ng lâm nªn E1hd t¹i mäi ®iÓm M ∈ F1 chiÕu hoµn toµn lªn F2. V×
F2 kh«ng låi nªn t¹i mäi ®iÓm M ∈ F2 cã thÓ nh×n thÊy vËt 1, nh−ng E2hd t¹i M chØ
chiÕu 1 phÇn (trong gãc khèi t¹o bëi M vµ F1) lªn F1, phÇn cßn l¹i chiÕu lªn chÝnh
F2.
Gäi ϕ21 lµ sè phÇn tr¨m E2hd chiÕu lªn F1, tÝnh trung b×nh cho mäi ®iÓm M
∈ F2, th× l−îng nhiÖt trao ®æi b»ng bøc x¹ gi÷a F1 F2 lóc æn ®Þnh sÏ b»ng:
Q12 = Q1hd = ϕ21E2hd, hay
⎡Q ⎛1 ⎞⎤ ⎡Q ⎛ 1 ⎞⎤
Q12 = ⎢ 1 − Q12 ⎜⎜ − 1⎟⎟⎥ − ϕ 21 ⎢ 2 + Q12 ⎜⎜ − 1⎟⎟⎥
⎣ ε1 ⎝ ε1 ⎠⎦ ⎣ ε2 ⎝ ε2 ⎠⎦
§©y lµ ph−¬ng tr×nh bËc 1 cña Q12, cã nghiÖm lµ:
Q1 Q
− ϕ 21 2
ε1 ε2
Q12 = ,
1 ⎛ 1 ⎞
+ ϕ 21 ⎜⎜ − 1⎟⎟
ε1 ⎝ ε2 ⎠
Thay gi¸ trÞ c«ng suÊt bøc x¹ toµn phÇn Q1 = F1ε1σ 0 T14 , Q 2 = F2 ε 2 σ 0 T24 sÏ
cã:
σ 0 (F1T14 − ϕ 21 F2 T24 )
Q12 = , (W/m2).
1 ⎛ 1 ⎞
+ ϕ 21 ⎜⎜ − 1⎟⎟
ε1 ⎝ ε2 ⎠
HÖ Sè ϕ21 Gäi lµ hÖ sè gãc bøc
x¹ tõ F2 lªn F1, ®−îc x¸c ®Þnh nhê ®iÒu
kiÖn c©n b»ng nhiÖt, lóc T1 = T2 th× Q12
F1
= 0, tøc lµ ϕ 21 = . Do ®ã l−îng nhiÖt
F2
Q12 lµ:
σ 0 (T14 − T24 )
Q12 =
1 1⎛ 1 ⎞
+ ⎜⎜ − 1⎟⎟
ε1 F1 F1 ⎝ ε 2 ⎠
σ 0 (T14 − T24 )
Q12 = , (W),
Rb
1 1⎛ 1 ⎞
Víi R b = + ⎜⎜ − 1⎟⎟ , (m-2), ®−îc
ε1 F1 F1 ⎝ ε 2 ⎠
gäi lµ nhiÖt trë bøc x¹ gi÷a 2 mÆt bao
nhau.
124
11.4.1.1. Bµi to¸n
T×m nhiÖt l−îng Q1n2 trao ®æi gi÷a gi÷a mÆt F1 kh«ng lâm cã ε1, T1 vµ F2
bao quanh cã ε2, T2 th«ng qua n mµng ch¾n bøc x¹ cã diÖn tÝch FCi vµ ®é ®en tuú ý
cho tr−íc εCi, ∀i = 1÷n. TÝnh nhiÖt ®é c¸c v¸hc mµng ch¾n Tci, ∀i = 1÷n.
M« h×nh c¸c mÆt F1, F2 vµ c¸c mµng ch¾n FCi bao quanh F1 cã thÓ cã c¸c
d¹ng nh− nªu trªn h×nh 11.4.1.1.
Khi æn ®Þnh, nhiÖt l−îng th«ng qua hai mÆt kÝn bÊt kú lµ nh− nhau:
Q1n2 = Q1c1 = Qcici+1 = Qcn2,
σ 0 (T14 − T24 )
Theo c«ng thøc Q12 = , c¸c ph−¬ng tr×nh trªn sÏ cã d¹ng:
Rb
⎧ 4 1
⎪ (T1 − Tc1 ) =
4
Q1n 2 R b1c1
⎪ σ0
⎪ 4 1
⎨ (Tci − Tci +1 ) =
4
Q1n 2 R bcic +1
⎪ σ0
⎪ 4 1
⎪( Tcn − T2
4
) = Q1n 2 R bcn 2
⎩ σ 0
§©y lµ hÖ (n+1) ph−¬ng tr×nh bËc 4 cña n Èn Tci vµ Q1n2. Khö c¸c Tci b»ng
c¸ch céng c¸c ph−¬ng tr×nh sÏ thu ®−îc:
1 ⎛ n −1
⎞
T14 − T24 = Q1n 2 ⎜ R b1ci + ∑ R bc1c1 + R bcn 2 ⎟.
σ0 ⎝ i =1 ⎠
BiÓu thøc trong dÊu ngoÆc lµ tæng nhiÖt trë bøc x¹, sÏ b»ng:
1 1 ⎛ 1 ⎞ n −1 ⎡ 1 1 ⎛ 1 ⎞⎤ 1 1 ⎛ 1 ⎞
+ ⎜⎜ − 1⎟⎟ + ∑ ⎢ + ⎜⎜ − 1⎟⎟⎥ + + ⎜⎜ − 1⎟⎟
ε 1 F1 Fci ⎝ ε ci ⎠ n =1 ⎣⎢ ε ci Fci Fci + 1 ⎝ ε ci + 1 ⎠⎦⎥ ε cn Fcn F2 ⎝ ε 2 ⎠
⎡ 1 1 ⎛ 1 ⎞⎤ n ⎡ 1 ⎛ 2 ⎞⎤
=⎢ + ⎜⎜ − 1⎟⎟⎥ + ∑ ⎢ ⎜⎜ − 1⎟⎟⎥
⎣ ε1 F1 F2 ⎝ ε 2 ⎠⎦ i =1 ⎣ Fci ⎝ ε ci ⎠⎦
Do ®ã Q1n2 tÝnh theo c¸c th«ng sè ®· cho cã d¹ng;
σ 0 ((T14 − T24 )
Q1n 2 =
1 1 ⎛ 1 ⎞ n 1 ⎛ 2 ⎞
+ ⎜⎜ − 1⎟⎟ + ∑ ⎜⎜ − 1⎟⎟
ε1 F1 F2 ⎝ ε 2 ⎠ i =1 Fci ⎝ ε ci ⎠
§Ó gi¶m Q1n2, cã thÓ t¨ng n hoÆc gi¶m εci vµ Fci, b»ng c¸ch ®Æt mµng ch¾c
bøc x¹ gÇn mÆt nãng F1.
125
Mçi lo¹i chÊt khÝ chØ ph¸t bøc x¹ vµ hÊp thô bøc x¹ trong mét sè h÷u h¹n n
kho¶ng b−íc sãng ∆λi, ngoµi c¸c kho¶ng nµy, chÊt khÝ lµ vËt trong tuyÖt ®èi. Do
®ã quang phæ bøc x¹ hoÆc hÊp thô cña nã kh«ng liªn tôc, chØ gåm mét sè v¹ch
t−¬ng øng c¸c kho¶ng ∆λi vµ c−êng ®é bøc x¹ toµn phÇn ®−îc tÝnh theo
n λi 2
E = ∑ ∫ E λi dλ.
i =1 λi1
Qu¸ tr×nh ph¸t bøc x¹ vµ hÊp thô bøc x¹ ra t¹i mäi nguyªn tö hay ph©n tö
chÊt khÝ c¶ bªn trong thÓ tÝch V còng nh− trªn bÒ mÆt F.
§Þnh luËt Bouger cho biÕt ®é hÊp thô tia ®¬n s¾c cña 1 chÊt khÝ, ®−îc ph¸t
biÓu nha− sau:
C¸c chÊt khÝ gåm 1 hoÆc 2 nguyªn tö cã E rÊt nhá, th−êng bá qua. Ng−êi ta
th−êng tÝnh bøc x¹ cña khÝ 3 nguyªn tö trë lªn, vÝ dô CO2, h¬i H2O hoÆc s¶n phÈm
ch¸y theo c«ng thøc cña ®Þnh luËt Stefan – Boltzmann;
E = ε σ 0 T4
126
§é ®en khèi khÝ ®−îc t×m trªn ®å thÞ theo ε = f (p1,T), trong ®ã 1 lµ chiÒu
V
dµy ®Æc tr−ng cho khèi khÝ, lÊy b»ng 1 = 3,6 víi V lµ thÓ tÝch [m3] vµ , F diÖn
F
tÝch vá bäc [m2] cña khèi khÝ.
NÕu chÊt khÝ lµ s¶n phÈm ch¸y, lµ hçn hîp chñ yÕu gåm CO2 vµ H2O, th×
x¸c ®Þnh ®é ®en theo εK = ε CO + βε H O − ∆ε còng ®−îc cho trªn ®å thÞ.
2 2
Dßng nhiÖt trao ®æi b»ng b¾c x¹ gi÷a s¶n phÈm ch¸y (hay khèi nãng)víi
1m2 mÆt v¸ch cã thÓ tÝch theo c«ng thøc:
4 4
q K − > v = ε Whd σ 0 (ε K TK − A K TW ), [ W / m 2 ] ;
trong ®ã: εK= ε CO + βε H O − ∆ε
2 2
1
εW = (ε W + 1)
2
0 , 65
⎛T ⎞
A K = ε CO 2 ⎜⎜ K ⎟⎟ + βε H 2O − ∆ε
⎝ TW ⎠
TK vµ TW, [K], lµ nhiÖt ®é khèi nãng vµ mÆt v¸ch.
VÒ mÆt bøc x¹ nhiÖt, mÆt trêi ®−îc coi nh− mét nguån ph¸t bøc x¹ h×nh
cÇu chøa hydro nguyªn tö, cã ®−êng kÝnh D = 1,391.109m ®é ®en ε0 = 1 vµ nhiÖt
®é bÒ mÆt T0 = 5762K.
VÒ phÝa t©m mÆt trêi, d−íi t¸c ®éng cña lùa hÊp dÉn, ¸p su¸t hydro t¨ng
dÇn tõ (109 ÷.1016) N/m2, khiÕn nhiÖt ®é cña nã t¨ng dÇn tõ T0 ®Õn 55.106K. Vïng
trung t©m mÆt trêi cã nhiÖt ®é ®ñ cao ®Ó x¶y ra ph¶n øng nhiÖt h¹ch, biÕn h¹t
nh©n hydro thµnh heli theo ph−¬ng tr×nh:
4H1= He4 + ∆E,
trong ®ã ∆E lµ n¨ng l−îng ®−îc gi¶i pháng ra tõ khèi l−îng bÞ hôt ∆m = 4mH –
mHe, ®−îc x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc Einstein ∆E = ∆m.C2 = (4mH - mHe)C2, víi C =
3.108 m/s lµ vËn tèc ¸nh s¸ng trong ch©n kh«ng.
Mçi kilogam h¹t nh©n H1 chuyÓn thµnh He4 th× ∆m = 0,01 kg vµ gi¶i phãng
ra n¨ng l−îng ∆E = 9.1014J. §©y lµ nguån sinh ra n¨ng l−îng bøc x¹ cña mÆt trêi.
N¨ng l−îng sinh ra do ph¶n øng tæng hîp h¹t nh©n trong lßng MÆt trêi
®−îc chuyÓn ra bÒ mÆt vµ bøc x¹ vµo kh«ng gian d−íi d¹ng sãng ®iÖn tõ víi λ= (0
÷ ∞)m.
Ph©n bæ c−êng ®é bøc x¹ ®¬n s¾c cña mÆt trêi theo λ cã d¹ng:
C2
E 0 λ = C1λ−5 /(exp − 1),
T0 λ
cùc ®¹i t¹i b−íc sãng λm = 2,898.10-3/T0 = 0,5.10-6m.
127
Trªn ®å thÞ (λ - E0λ), diÖn tÝch gi÷a ®−êng cong E0λ vµ trôc λ sÏ m« t¶
c−êng ®é bøc x¹ toµn phÇn E0, cho thÊy trong bøc x¹ MÆt trêi ph¸t ra cã 98% E0 ë
vïng sãng ng¾n λ < 3µm, 50% E0 ë vïng ¸nh s¸ng kh¶ kiÕn λ ∈ [0,4 ÷ 0,8] µm.
C¸c th«ng sè ®Æc tr−ng kh¸c cña bøc x¹ mÆ trêi tÝnh theo T0, D sÏ lµ:
2,61.10 −18
E Oλ max = E Oλ (λmTo ) = = 8,35.1013 W / m 3
λm5
E O = σ 0 T04 = 6,25.10 7 W / m 2
Q O = FE O = πD 2 σ o To4 = 3,8.10 26 W.
Khèi l−îng MÆt trêi hiÖn nay ®o ®−îc lµ M = 2.1030kg.
NÕu cho r»ng c«ng suÊt Q0 nãi trªn ®−îc duy tr× ®Õn khi 10% nhiªn liÖu H
®−îc tiªu thô, lóc ®ã ®ã khèi l−¬ng MÆt trêi sÏ gi¶n mét l−îng ∆M = 10-3 M =
2.1027kg th× tuæi thä T cßn l¹i cña MÆt trêi ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng tr×nh c©n
b»ng n¨ng l−îng:
Q o T = ∆M.C 2 , sÏ b»ng
∆M.C 2 2.10 −27 .(3.10 8 ) 2
T= = 26
= 4,718 s = 15.10 9 n¨m
Qo 3,8.10
11.6.2. C©n b»ng nhiÖt cho vËt thu bøc x¹ mÆt trêi
C−êng ®é bøc x¹ mÆt trêi chiÕu tíi ®iÓm M c¸ch MÆt trêi 1 kho¶ng l ®−îc
tÝnh theo c«ng thøc:
Eo πD 2 / 4
Et = Ω, Ω=
π l2
2
⎛D⎞
lµ sè ®o gãc khèi tõ M nh×n tíi MÆt trêi, hay Et = σ o T ⎜ ⎟ , W / m 2 .
4
o [ ]
⎝ 21 ⎠
NÕu l b»ng b¸n kÝnh R cña quü ®¹o tr¸i ®Êt (ttøc kho¶ng c¸ch tõ tr¸i ®Êt
®Õn mÆt trêi 1 = R = 1,495.1011 m) th×:
128
2
⎛ 1,392.10 9 ⎞
Et = 5,67.10 .5762 ⎜⎜
−8 4
⎟ = 1353W / m 2
11 ⎟
⎝ 2.1,495.10 ⎠
Gi¸ trÞ Et = 1353 W/m2 cã ý nghÜa rÊt lín trong thiªn v¨n häc, ®−îc gäi lµ
h»ng sè mÆt trêi. Et chÝnh lµ c−êng ®é BXMT ®Õn mÆt ngoµi khÝ quyÓn tr¸i ®Êt.
11.6.2.2. C©n b»ng nhiÖt cho vËt thu BX ngoµi khÝ quyÓn
Ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt cho vËt thu BXMT ngoµi khÝ quyÓn, lóc æn
®Þnh sÏ cã d¹ng: AEtFt = EF, trong ®ã: A lµ hÖ sè hÊp thô, F lµ diÖn tÝch xung
quanh vËt, Ft lµ diÖn tÝch høng n¾ng, b»ng h×nh chiÕu cña F theo h−íng tia n¾ng
hay diÖn tÝch c¸i bãng cña V. Gäi ε vµ T lµ ®é ®en vµ nhiÖt ®é c©n b»ng (lóc æn
®Þnh) trªn F, th× ph−¬ng tr×nh trªn cã d¹ng:
2
⎛D⎞
AT ⎜ ⎟ Ft = εT 4 F
4
o
⎝ 21 ⎠
Do ®ã nhiÖt ®é c©n b»ng cña v¹t hÊp thô BXMT lµ:
1 1
⎛ D ⎞ 2 ⎛ AFt ⎞ 4
T = To ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ , [K ]
⎝ 21 ⎠ ⎝ εF ⎠
NÕu V lµ vËt x¸m h×nh cÇu,
th×:
Ft πd 2 / 4 1
= = ,
F πd 2 4
NÕu:
1
1 ⎛ D ⎞2
T = To ⎜ ⎟ , [K ]
2 ⎝1⎠
NÕu kh«ng kÓ ¶nh h−ëng cña khÝ quyÓn, nhiÖt ®é c©n b»ng cña mÆt ®Êt lµ:
1
1 ⎛ 1,39.10 9 ⎞2
T = 5762⎜⎜ 11
⎟⎟ = 278K = 50C
2 ⎝ 1,5.10 ⎠
§©y cã thÓ coi lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÖt ®é toµn cÇu.
Tr¸i ®Êt lµ hµnh tinh h×nh cÇu, ®−êng kÝnh d = 1,273.107m , quay quanh
MÆt trêi theo quü ®¹o gÇn trßn, b¸n kÝnh R = 1,495.1011m, víi chu kú TN = 365,25
ngµy, ®ång thêi quay quanh trôc nghiªng trªn mÆt ph¼ng quü ®¹o 1 gãc γ = 66033’
theo chu k× Tn = 24h. tr¸i ®Êt ®−îc bao bäc bëi líp khÝ quyÓn cã ¸p suÊt gi¶m ®Çn
víi chiÒu cao theo luËt;
µgh
−
p = p0e RT
129
C«ng suÊt bøc x¹ mÆt trêi chiÕu tíi tr¸i ®Êt lµ:
πd 2 π
Qt = EtFt = Ft. = 1353. (1,273.10 7 ) 2 = 1,72.1017 , [ W ]
4 4
Qt b»ng tæng c«ng suÊt cña 108 nhµ m¸y thñy ®iÖn Hßa B×nh ë n−íc ta. Do
®ã mçi n¨m tr¸i ®Êt nh©n ®−îc n¨ng l−îng QN = 5,4 . 1024J
Khi tia bøc x¹ Et ®Õn khÝ quyÓn, mét phÇn nhá Et bÞ ph¶n x¹, phÇn cßn l¹i
vµo khÝ quyÓn bÞ hÊp thô vµ t¸n x¹ bëi ozon O3, h¬i n−íc (m©y), bôi trong khÝ
quyÓn, trong suèt qu¶ng ®−êng l, phÇn cßn l¹i sau cïng ®−îc truyÒn tíi mÆt ®Êt,
gäi lµ tia trùc x¹ EtD. NÕu coi R = 0 th× EtD= (1 -A) Et.
Trong ®ã A phô thuéc vµo l =
H/sinϕ, p, T cña khÝ quyÓn, vµ vµo c¸c
yÕu tè kh¸c cña khÝ quyÓn nh− m©y, bôi
vv.
HÖ sè hÊp thô A = F (ϕ, 1, p, T,
thµnh phÇn, tÝnh chÊt khÝ quyÓn) ®−îc ®o
®¹c trùc tiÕp t¹i tõng ®Þa ph−¬ng vµ lÊy trÞ
trung b×nh theo mïa.
Ngoµi tia trùc x¹, mçi ®iÓm M trªn
mÆt ®Êt cßn ®−îc nhËn thªm 1 dßng bøc
x¹ t¸n x¹ do khÝ quyÓn vµ c¸c vËt xung
quanh truyÒn tíi ET, [W/m2], cã trÞ sè
kho¶ng 60W/m2 trong trêi n¾ng.
Nh− vËy, dßng nhiÖt bøc x¹ ®Õn 1m2 mÆt thu n»m ngang trªn ®Êt sÏ b»ng:
Ed = Et(1 –A)cosϕ + ET, (W/m2),
víi ϕ lµ gãc tíi cña tia n¾ng.
Ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt cho vËt V trong khÝ quyÓn sÏ cã d¹ng:
A V EdFt ∆τ = MC∆t V + kF( tF − tf )∆τ, [J ]
130
Do chuyÓn ®éng quay quanh trôc vµ quanh mÆt trêi víi trôc quay nghiªng
66,5 nhiÖt ®é m«i tr−êng vµ mÆt ®Êt lu«n thay ®æi tuÇn hoµn theo thêi gian τ,
0
nh− lµ tæng hîp 2 dao ®éng nhiÖt cã chu kú τn = 24h vµ τN = 365,25. 24h, cã d¹ng
nh− H11.6.3d
Hiªô øng lång kÝnh lµ hiÖn t−îng tÝch lòy n¨ng l−îng bøc x¹ mÆt trêi bªn
d−íi 1 tÊm kÝnh.
§é trong ®¬n s¾c Dλ cña tÊm kÝnh vµ mét sè chÊt khÝ (nh− CO2, NOx) cã
®Æc tÝnh gi¶m dÇn khi t¨ng bøc sãng λ Bøc x¹ mÆt trêi ph¸t tõ nhiÖt ®é T0 rÊt cao,
cã n¨ng l−îng tËp trung quanh b−íc sãng λmo = 0,5 µm, xuyªn qua kÝnh (víi Dλmo
= 1) gÇn nh− hoµn toµn. Bøc x¹ thø cÊp ph¸t tõ vËt thu, cã nhiÖt ®é T kho¶ng
370K, n¨ng l−îng tËp trung quanh λm = 78 µm hÇu nh− ®−îc gi÷ l¹i bªn d−íi
tÊm kÝnh, do bøc x¹ (vµo - ra) > 0, ®−îc tÝch kòy bªn d−íi tÊm kÝnh.
§Ó thu bøc x¹ nhiÖt mÆt trêi mét c¸ch hiÖu qu¶, ng−êi ta th−êng ¸p dông
hiÖu øng lång kÝnh.
Hép thu nh− H 11.6.4.b, gåm mÆt thu Ft cã A lín, bªn d−íi Ft lµ chÊt cÇn
gia nhiÖt, xung quanh lµ líp c¸ch nhiÖt C, phÝa trªn ®Ëy 1 tÊm kÝnh K. TÊm kÝnh
nµy t¹o ra hiÖu øng lång kÝnh ®Ó tÝch lòy nhiÖt trong hép, ®ång thêi c¶n bít bøc x¹
vµ ®èi l−u tõ Ft ra ngoµi m«t tr−êng.
§Ó t¨ng nhiÖt ®é mÆt thu Ft, ng−êi ta cã thÓ dïng g−¬ng ph¶n x¹, lµ nh÷ng
mÆt bãng cã R lín ®Ó tËp trung n¨ng l−îng bøc x¹ ®Õn Ft.
G−¬ng ph¼ng x¹ cã thÓ lµ g−¬ng ph¼ng (a), g−¬ng nãn (b), g−¬ng Parabol
trô (c) hoÆc Parabol trßn xoay (d) (xem H 11.6.4.c). §Ó t¨ng hiÖu qu¶ thu nhiÖt
thùc tÕ, ng−êi ta cÇn dïng c¸c thiÕt bÞ phô ®Ó ®iÒu chØnh cho trôc g−¬ng lu«n song
song tia n¾ng.
Ng−êi ta sö dông nhiÖt mÆt trêi ®Ó sÊy s−ëi, ®un nÊu, ch¹y m¸y l¹nh hÊp thô, s¶n
xuÊt ®IÖn n¨ng, cungcÊp nhiÖt cho tiªu dïng hoÆc s¶n xuÊt. N¨ng l−îng mÆt trêi lµ lo¹i
n¨ng l−îng kh«ng cã chÊt th¶i, cã s·n mäi n¬i vµ rÎ tiÒn, víi dung l−îng lín vµ l©u dµI,
sÏ lµ nguån n¨ng l−îng ®−îc sö dông réng r·i trong t−¬ng lai.
131
132
Ch−¬ng 12. truyÒn nhiÖt trong thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt
Trao ®æi nhiÖt phøc hîp lµ hiÖn t−îng T§N trong ®ã cã hai hoÆc c¶ 3
ph−¬ng thøc c¬ b¶n cïng xÈy ra. §ã lµ hiÖn t−îng trao ®æi nhiÖt gi÷a vËt r¾n vµ
c¸c m«i tr−êng kh¸c nhau mµ nã tiÕp xóc.
12.1.1. T§N phøc hîp gi÷a vËt r¾n vµ c¸c m«i tr−êng
NÕu vËt r¾n tiÕp xóc 4 m«i tr−êng cã ®Æc tr−ng pga kh¸c nhau: r¾n ®, láng
(l), khÝ (k) vµ ch©n kh«ng hoÆc m«I tr−êng c¸c h¹t d−íi møc ph©n tö (c) t¹i 4 bÒ
mÆt Fr, Fl, Fk vµ Fc th×:
- Trong V chØ xÈy ra hiÖn t−îng
dÉn nhiÖt ®¬n thuÇn (qλ) vµ thay ®æi néi
n¨ng (ρV∆u).
- Trªn Fr chØ xÈy ra hiÖn t−îng dÉn
nhiÖt gi÷a Fr vµ m«i tr−êng r¾n (qλr).
- Trªn Fl chØ xÈy ra hiÖn t−îng to¶
nhiÖt gi÷a Fl vµ chÊt láng (qλl), v× trong
to¶ nhiÖt ®· bao gåm dÉn nhiÖt vµ bøc
x¹ vµo chÊt láng,®−îc líp chÊt láng gÇn
v¸ch hÊp thô vµ mang ®i theo dßng ®èi
l−u.
- Trªn Fl chØ xÈy ra hiÖn t−îng
T§N bøc x¹ gi÷a Fc vµ m«I tr−êng (qε).
- ChØ trªn Fk míi xÈy ra ®ång thêi
2 hiÖn t−îng to¶ nhiÖt (qαk) vµ T§N bøc
x¹ (qεk) víi chÊt khÝ.
Dßng nhiÖt trªn mçi m2 mÆt Fk lµ:
NÕu qui −íc dßng nhiÖt q vµo thÖ V lÇ d−¬ng (+), ra khái hÖ lµ (-) th×
ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt tæng qu¸t cho hÖ V bÊt kú sÏ cã d¹ng:
ρV∆u = τ∑ Q i. (j), víi Q i ∫ q i dF , (W) (12-3)
Fi
NÕu dßng nhiÖt q kh«ng ®æi trªn Fi vµ cã chiÒu nh− h×nh (12.1.1) th×
ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt cho hÖ V sÏ cã d¹ng:
ρVC p (Tτ − T0 ) = τ[q λr Fr + q ε Fc − q αl Fl − (q 0 k + q 0 k )Fk + ] ,
Khi vËt V æn ®Þnh , ∆u = 0, ph−¬ng tr×nh CBN cã d¹ng ∑Qi = 0.
NÕu hÖ vËt V lµ chÊt láng hay chÊt khÝ chøa trong V th× ph−¬ng tr×nh CBN
cã d¹ng:
ρV∆i = τ∑ Q i víi ∆I = iτ - i0 lµ biÕn thiªn entanpi cña chÊt láng hay khÝ
trong V, sau kho¶ng thêi gian τ.
NÕu chÊt láng trong V kh«ng chuyÓn pha vµ coi mçi dßng nhiÖt qi = const
1
®−îc tÝnh t¹i nhiÖt ®é trung b×nh cña mÆt F1 lµ Tw1 = (Tw − T0 ) th× ph−¬ng tr×nh
2
CBN cã d¹ng:
ρVC p (Tτ − T0 ) = τ[q λr Fr + q ε Fc − q αl Fl − (q 0 k + q 0 k )Fk + ] (12-5)
Nhê ph−¬ng tr×nh nµy cã thÓ t×m ®−îc ®¹i l−îng ch−a biÖt nµo ®ã, ch¼ng
h¹n nhiÖt ®é Tτ hoÆc thêi gian τ khi cã thÓ x¸c ®Þnh tÊt c¶ c¸c ®¹i l−îng cßn l¹i.
12.2.1. TruyÒn nhiÖt vµ ph−¬ng tr×nh can b»ng nhiÖt khi æn ®Þnh nhiÖt
(t f 1 − t f 2 )
Q= (12-8)
1 δ 1
+ +
α 1 F1 λF1 α 2 F2
NÕu tÝnh theo 1m2 bÒ mÆt th× dßng nhiÖt
q1 sÏ b»ng:
Q (t f 1 − t f 2 )
q1 = = = k 1c ( t f 1 − t f 2 )
F1 1 δ 1 F1
+ +
α 1 λ α 2 F2
(12-9)
trong ®ã
F2 n n
=1+ 4l 2 (h 1 − h 2 ) 2 − (h 1 − h 2 ) = ε c ®−îc
F1 h h
gäi lµ hÖ sã lµm c¸nh, th−êng ε c = (1 ÷ 5);
−1
⎛ 1 δ 1 ⎞
k 1c = ⎜⎜ + + ⎟⎟ , (w/m2K) lµ hÖ sè truyÒn
⎝ α1 λ α 2 ⎠
nhiÖt qua v¸ch ph¼ng cã c¸nh , phô thuéc vµo
c¸c th«ng sè: α1, α2, εc, δ, λ.
V× lu«n cã k < min (α1, α2) nªn ®Ó t¨ng k, ng−êi ta −u tiªn lµm c¸nh vÒ phÝa
cã α bÐ, th−êng lµ phÝa chÊt khÝ.
1. Bµi to¸n truyÒn nhiÖt v¸ch ph¼ng 1 líp kh«ng cã c¸nh lµ tr−êng hîp ®Æc
biÖt cña bµi to¸n (12.2.2) nªu trªn, khi sè c¸nh n = 0. Lóc ®ã δ = δ0, F1 = F2 = hL,
εc = 1, l−îng nhiÖt truyÒn qua v¸ch lµ:
( t f 1 − t f 2 )F
Q= = kF( t f 1 − t f 2 ) (12-10)
1 δ 1
+ +
α1 λ α 2
−1
⎛ 1 δ 1 ⎞
víi k 1c = ⎜⎜ + + ⎟⎟ , (w/m2K) phô thuéc vµo c¸c th«ng sè: α1, α2, δ, λ.
⎝ α1 λ α 2 ⎠
2. Bµi to¸n truyÒn nhiÖt v¸ch ph¼ng n líp cã néi dung vµ lêi gi¶i t−¬ng tù
nh− bµi to¸n (9.4.3), trong ®ã dßng nhiÖt qua mäi líp v¸ch lµ:
(t f 1 − t f 2 )
q= = k n (t f 1 − t f 2 ) (12-11)
1 n
δi 1
+∑ +
α 1 i =1 λ i α 2
−1
⎛ 1 n
δ 1 ⎞
víi hÖ sè truyÒn nhiÖt k n = ⎜⎜ + ∑ i + ⎟⎟ , phô thuéc vµo c¸c th«ng sè: α1,
⎝ α 1 i =1 λ i α 2 ⎠
α2, δ, λ.
Khi muèn gi¶m c−êng ®é truyÒn nhiÖt k ng−êi ta c¸ch nhiÖt mÆt v¸ch b»ng
c¸ch bäc nã bëi nhiÒu líp vËt liÖu cã λ nhá. Cßn khi muèn t¨ng k, ng−êi ta cã thÓ
lµm c¸nh phÝa cã α bÐ, ch¼ng h¹n phÝa chÊt khÝ. C«ng dông cña hai viÖc lµm trªn
tr¸i ng−îc nhau nªn kh«ng ai lµm c¸nh trªn v¸ch nhiÒu líp.
1. Bµi to¸n: TÝnh l−îng nhiÖt q1 truyÒn tõ chÊt láng nãng cã nhiÖt ®é tf1 ®Õn
chÊt láng l¹nh cã nhiÖt ®é tf2 qua 1m dµi èng trô b¸n kÝnh trong lµ r1, b¸n kÝnh
trong lµ r2, trªn r2 cã n c¸nh däc trô víi c¸c th«ng sè h×nh häc (δ1, δ2, l) nh− h×nh
12.2.3.1. cho biÕt hÖ sè to¶ nhiÖt phøc hîp víi c¸c chÊt láng lµ α1, α2.
Bµi to¸n nµy th−êng gÆp trong kü thuËt, ch¼ng h¹n khi lµm m¸t vá m« t¬.
2. Lêi gi¶i: Coi nhiÖt l−îng q1 dÉn qua v¸ch lµ nhiÖt l−îng qua èng trô cã
nl(δ1 + δ1 )
b¸n kÝnh ngoµi t−¬ng ®−¬ng rc = r2 , coi nnhiÖt ®é tw2 (ch−a biÕt) ph©n
4πr2
[
bè ®Òu trªn mÆt F2 = 2πr2 − n (δ1 − δ 2 ) + n 4l 2 + (δ1 − δ 2 ) 2 , (m2) th× ph−¬ng tr×nh]
c©n b»ng nhiÖt sÏ cã d¹ng:
q1 = q1α1 = q1λ + q1w2 (12-12)
sÏ cã d¹ng:
( t w1 − t w 2 )
q 1 = α 1 ( t f 1 − t W1 )2πr1 = = α 2 ( t W 2 − t f 2 )F2 (12-13)
1 rc
ln
2πλ r1
§©y lµ hÖ ph−¬ng tr×nh bËc 1 cña 3 Èn sè tw1, tw1 vµ cã nghiÖm q1 lµ:
(t f 1 − t f 2 )
q1 = , (W/m). (12-14)
1 1 rc 1
+ ln +
2πr1 α 1 2πλ r1 α 2 F2
1. Bµi to¸n: TÝnh l−îng nhiÖt q1 truyÒn tõ chÊt láng nãng cã nhiÖt ®é tf1 ®Õn
chÊt láng l¹nh cã nhiÖt ®é tf2 qua 1m dµi èng trô b¸n kÝnh trong lµ r1, b¸n kÝnh
trong lµ r2, trªn r2 cã n c¸nh ngang dµy lc kh«ng ®æi, b¸n kÝnh ®Ønh c¸nh rc nh−
h×nh 12.2.3.2. Cho biÕt hÖ sè to¶ nhiÖt phøc hîp víi 2 chÊt láng lµ α1, α2.
Bµi to¸n nµy th−êng gÆp khi tÝnh cho dµn l¹nh hoÆc caloriphe trong thiÕt bÞ
T§N.
2. Lêi gi¶i: Coi nnhiÖt ®é tw2 (ch−a biÕt) ph©n bè ®Òu trªn mÆt
F2 = 2πr2 (l − nl c ) + 2πrc nl c + 2nπ(rc2 − r22 ) , (m2) (12-15)
th× ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt sÏ cã d¹ng:
⎛ ⎞
⎜ ⎟
l − nl c
− t w 2 )⎜⎜ ⎟ = α ( t − t )F
nl c
Q = α 1 ( t f 1 − t W1 )2πr1 l = ( t w1 + ⎟ 2 W2 f2 2
1 r 1 r
⎜⎜ ln 2 ln c ⎟⎟
⎝ 2πλ r1 2πλ r1 ⎠
(12-16)
nl c F
NÕu ®Æt n c = vµ F21 = 2 = 2πr2 (l − nl c ) + 2πrc nl c + 2πr2 (rc2 − nr22 ) th× ph−¬ng
l l
tr×nh CBN Q = Qα1 = Qλ + Qα2 cã d¹ng:
⎛ ⎞
⎜ ⎟
l − nc
− t w 2 )⎜⎜ ⎟2πλ = α ( t − t )F
n
q 1 = ( t f 1 − t W1 )2πr1 α 1 = ( t w1 + c ⎟ 2 W2 f2 21
r r
⎜⎜ ln 2 ln c ⎟⎟
⎝ r1 r1 ⎠
(12-17)
Sau khi khö tw1, tw1, sÏ t×m ®−îc q1 ë d¹ng:
(t f 1 − t f 2 )
q1 = , (W/m). (12-18)
⎛ r ⎞
⎜ ln c ⎟
ln 2 ⎜⎜1 − n c
1 1 r r2 ⎟ 1
+ ⎟ +
2πr1 α 1 2πλ r1 r α 2 F21
⎜⎜ ln c ⎟⎟
⎝ r1 ⎠
1. Bµi to¸n truyÒn nhiÖt v¸ch trô 1 líp kh«ng cã c¸nh lµ tr−êng hîp ®Æc biÖt
cña 2 bµi to¸n trªn, khi sè c¸nh n = 0. Lóc ®ã rc = r2, F21 = 2πr2 vµ dßng nhiÖt q1
cã d¹ng:
(t f 1 − t f 2 )
q1 = , (W/m). (12-19)
1 1 r2 1
+ ln +
2πr1α 1 2πλ r1 2πr2 α 2
2. Bµi to¸n truyÒn nhiÖt v¸ch trô n líp, mçi líp cã ri = ri+1 vµ λI ®−îc gi¶i
t−¬ng tù nh− bµi to¸n (9.5.3), dßng nhiÖt q1 lµ:
(t f 1 − t f 2 )
q1 = n
, (W/m). (12-20)
1 1 ri +1 1
+∑ ln +
2πr1 α 1 i =1 2πλ i ri 2πr2 α 2
V¸ch trô nhiÒu líp do con ng−êi lµm ra th−êng kh«ng cã c¸nh.
ThiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt (TBT§N) lµ thiÕt bÞ trong ®ã thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao
®æi nhiÖt (T§N) gi÷a c¸c chÊt mang nhiÖt, th−êng lµ chÊt láng, khgÝ hoÆc h¬i.
Theo ®Æc ®iÓm trao ®æi nhiÖt, TBT§N ®−îc chia ra 3 lo¹i: lo¹i v¸ch ng¨n,
lo¹i håi nhiÖt vµ lo¹i hçn hîp.
Trong thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt lo¹i v¸ch ng¨n, chÊt láng nãng (CL1) bÞ ng¨n
c¸ch hoµn toµn víi chÊt láng l¹nh (CL2) bëi bÒ mÆt v¸ch hoÆc èng b»ng vËt r¾n vµ
qu¸ tr×nh T§N gi÷u (CL1) víi (CL2) ®−îc thùc hiÖn theo kiÓu truyÒn nhiÖt nh− ®·
giíi thiÖu ë môc (12.2).
Trong thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt lo¹i håi nhiÖt, v¸ch T§N ®−îc quay ®Ó nã tiÕp
xóc víi CL1 vµ CL2 mét c¸ch tuÇn hoµn, khiÕn cho qu¸ tr×nh T§N lu«n ë chÕ ®é
kh«ng æn ®Þnh, vµ nhiÖt ®é trong v¸ch lu«n dao ®éng tuÇn hoµn theo chu kú quay.
Trong thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt lo¹i hçn hîp, chÊt láng nãng tiÕp xóc trùc tiÕp
víi chÊt láng l¹nh, khiÕn cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt lu«n xÈy ra ®ång thêi víi qu¸
tr×nh T§N gi÷a hai chÊt nµy.
ViÖc c¸ch li hoµn toµn chÊt cÇn gia c«ng víi chÊt t¶i nhiÖt lµ yªu cÇu phæ
biÕn cña nhiÒu qu¸ tr×nh c«ng nghÖ, do ®ã TBT§N lo¹i v¸ch ng¨n ®−îc sö dông
réng r·i trong s¶n xuÊt.
Theo chiÒu chuyÓn ®éng cña hai chÊt láng, TBT§N lo¹i v¸ch ng¨n ®−îc
chia ra 2 kiÓu chÝnh: kiÓu song song vµ kiÓu giao nhau. Trong thiÕt bÞ trao ®æi
nhiÖt kiÓu song song, vÐc t¬ vËn tèc 2 chÊt láng song song nhau ( v1 // v 2 ), cã thÓ
cïng chiÒu, ng−îc chiÒu hay thay ®æi chiÒu hay gäi lµ song song hçn hîp. Trong
TBT§N kiÓu giaop nhau, 2 vÐc t¬ v1 , v 2 giao nhau theo 1 gãc ϕ nµo ®ã kh¸c kπ,
π
th−êng ( v1 , v 2 ) = ϕ = , cã thÓ giao 1 lÇn hay nhiÒu lÇn. C¸c s¬ ®å chuyÓn ®éng
2
nh− trªn ®−îc giíi thiÖu ë h×nh 12.3.1.
TÝnh nhiÖt cho TBT§N lµ phÐp tÝnh x¸c ®Þnh mäi th«ng sè cÇn thiÕtcña
TBT§N ®Ó nã thùc hiÖn ®óng qu¸ tr×nh T§N gi÷a 2 chÊt láng mµ c«ng nghÖ yªu
cÇu. Ng−êi ta th−êng qui −íc dïng chØ sè 1 vµ 2 chØ chÊt láng nãng vµ chÊt láng
l¹nh, d©u (‘) vµ (“) ®Ó chØ th«ng sè vµo vµ ra khái thiÕt bÞ T§N.
ViÖc tÝnh nhiÖt cho TBT§N lu«n dùa vµo 2 ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n sau ®©y:
Trªn thùc tª, ng−êi ta th−êng tÝnh nhiÖt cho TBT§N khi nã ®· lµm viÖc æn
®Þnh, víi ∆U = 0. VÒ lý thuyÕt , nÕu gi¶ thiÕt Qm = 0 th× ph−¬ng tr×nh CBN cã
d¹ng:
∆I1 = ∆I2 , hay G1 (i1” – i1’) = G2 (i2” – i2’), (W).
NÕu chÊt láng kh«ng chuyÓn pha th× ph−¬ng tr×nh CBN cã d¹ng:
G1 Cp1(t1’ – t1”) = G2 Cp2 (t2” – t2’), (W).
NÕu gäi GCp = ρωfCp =C lµ nhiÖt dung (hay ®−¬ng l−îng n−íc) cña dßng
chÊt láng th× ph−¬ng tr×nh trªn cã d¹ng:
C1(t1’ – t1”) = C2(t2” – t2’) hay C1δt1 = C2δt 2, (W),
ë d¹ng vi ph©n, trªn mçi ph©n tè diÖn tÝch dF cña mÆt T§N, th× ph−¬ng
tr×nh CBN cã d¹ng:
- C1dt1 = C2dt 2, (W),
NÕu chÊt láng lµ h¬I qu¸ nhiÖt cã Cp11 , t1’ vµo TBT§N, ®−îc lµm nguéi
®Õn nhiÖt ®é ng−ng tô ts, ng−ng tô hoµn toµn vµ to¶ ra l−îng nhiÖt r thµnh n−íc
ng−ng cã nhiÖt dung riªng Cp12 råi gi¶m nhiÖt ®é ®Õn t2” > ts cã nhiÖt dung riªng
Cp22 th× ph−¬ng tr×nh CBN cã d¹ng:
G1 Cp1(t1’ – t1”) = G2 [Cp21 (ts – t2’) + r + Cp21 (t2” – ts) ], (W).
§©y lµ ph−¬ng tr×nh CBN cho lß h¬i hay tuèc bin h¬i.
D¹ng vi ph©n: L−îng nhiÖt δQ truyÒn tõ chÊt láng nãng t1 ®Õn chÊt láng
l¹nh t2 qua ph©n tè diÖn tÝch dFx cña mÆt v¸ch cã d¹ng:
δQ = k (t1 - t2) dFx = k ∆txdFx , (W),
trong ®ã: k = f(α1, α2, λ, δ), (W/m2K), lµ hÖ sè truyÒn nhiÖt qua v¸ch , th−êng
®−îc coi lµ kh«ng ®æi trªn toµn mÆt F,
∆tx = (t1 - t2) lµ ®é chªnh nhiÖt ®é 2 chÊt láng ë 2 bªn mÆt dFx phô
thuéc vµo vÞ trÝ cña dFx , tøc lµ ∆tx = f(Fx).
D¹ng tÝch ph©n: L−îng nhiÖt Q truyÒn qua diÖn tÝch F cña v¸ch cã thÓ
tÝnh:
F
Q = ∫ k∆t x dFx = k ∫ ∆t x (Fx )dFx = kF∆t , (W),
F 0
F
1
F ∫0
víi: ∆t = ∆t x (Fx )dFx gäi lµ ®é chªnh trung b×nh trªn mÆt F cña nhiÖt ®é 2 chÊt
láng.
Ph−¬ng tr×nh CBN vµ truyÒn nhiÖt qua dFx theo s¬ ®å song song ng−îc
chiÒu trªn ®å thÞ (t-Fx) ë h×nh 12.3.3.1 cã d¹ng:
⎧δQ = −C1 dt 1 = −C 2 dt 2
⎨ ,
⎩ δQ = k∆t x dFx
Tõ ®ã ta cã:
⎛ 1 1 ⎞
dt1 = dt1 = − ⎜⎜ − ⎟⎟.δQ ,
⎝ C1 C 2 ⎠
hay: d∆tx =-mk∆txdFx,
⎛ 1 1 ⎞
víi m = − ⎜⎜ − ⎟⎟ , (K/W).
⎝ 1
C C 2 ⎠
∫
∆t 0
∆t x
= −mk ∫ dFx , hay:
0
d∆t x
ln = −mkdFx hay ∆t x = ∆t 0 e − mkFx
∆t x
Theo ®Þnh nghÜa ∆t ta cã:
1
F
∆t 0 F − mkFx ∆t 0
∆t x =
F0∫ ∆t x dFx =
F 0 ∫ e dFx =
− mkF
(e − mkFx − 1)
Thay quan hÖ ∆t F = ∆t 0 e − mkF vµo trªn ta ®−îc:
∆t 0 ⎛ ∆t F ⎞ ∆t − ∆t 0
∆t = ⎜⎜ − 1⎟⎟ = F ,
∆t 0 ⎝ ∆t 0 ⎠ ∆t F
ln ln
∆t F ∆t 0
Víi ∆t 0 = t1’ – t2”; ∆t F = t1”- t2’ lµ ®é chªnh nhiÖt ®é t¹i hai ®Çu mÆt truyÒn nhiÖt.
BiÓu thøc ∆t cña c¸c s¬ ®å kh¸c (song song ®æi chiÒu, giao nhau 1 hay n
lÇn) ®−îc tÝnh theo s¬ ®å song song ng−îc chiÒu råi nh©n víi hÖ sè ε∆t cho tõng s¬
®å bëi ®å thÞ:
ε ∆t = f (P, R );
t −t
"
δt 2
'
t 1' − t 1" δt 1
trong ®ã P = 2
= 2
vµ R = " =
t −t
'
1 ∆t max
'
2 t 2 − t '2 δt 2
Khi tÝnh kiÓm tra hoÆc tÝnh chän 1 TBT§N cã s½n, th−êng cho biÕt t1’, t2’,
k, C1, C2 vµ cÇn tÝnh nhiÖt ®é t1”, t2” ra khái TBT§N ®Ó xem nhiÖt ®é cã phï hîp
víi c«ng nghÖ hay kh«ng. PhÐp tÝnh nµy cã thÓ thùc hiÖn cho c¸c s¬ ®å song song
kh«ng ®æi chiÒu nh− sau:
kF C
víi N = vµ n = 1 lµ c¸c sè khong thø nguyªn.
C1 C2
Sau khi trõ 2 vÕ cña ®¼ng thøc trªn cho 1 vµ khö mÉu sè ta ®−îc:
(t2”- t2’) – (t1’ – t1”) = [( t1’ - t2’) - (t2”- t1”)] [e-N(1-n) - 1].
NÕu gäi δt1 = (t1’ – t1”), δt2 = (t2”- t2’), khi kÕt hîp ph−¬ng tr×nh trªn víi
ph−¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt ta cã hÖ sau:
[ ][
⎧δt 2 − δt 1 = ( t 1' − t "2 ) − δt 2 e − N (1− n ) − 1 ]
⎨
⎩ C1 δt 1 = C 2 δt 2
§©y lµ hÖ 2 ph−¬ng tr×nh bËc 1 cña 2 Èn δt1 vµ δt2 , cã nghiÖm lµ:
⎧ 1 − e − N (1− n )
⎪δt 1 = ( t 1' − t "2 ) = ( t 1' − t "2 ) Z(n, N)
⎨ 1 − ne − N (1− n )
⎪⎩ δt 2 = ( t 1' − t "2 )nZ(n , N)
Nhê ®ã t×m ®−îc: NÕu gäi t1” = t1’ - δt1 , t2” = t2’ + δt2.
Víi c¸c ký hiÖu N, n, δt1 , δt2 vµ c¸ch chøng minh nh− trªn, sÏ thu ®−îc hÖ
ph−¬ng tr×nh:
[
⎧δt 2 + δt 1 = ( t 1' − t "2 ) 1 − e − N (1+ n ) ]
⎨ ,
⎩ 1 1
C δt = C 2 δt 2
12.3.4.3. So s¸nh c«ng suÊt nhiÖt cña s¬ ®å cïng chiÒu vµ ng−îc chiÒu
Tû sè c¸c c«ng suÊt nhiÖt cña TBT§N theo s¬ ®å song song cïng chiÒu
Qp = C1δt1p vµ khi ng−îc chiÒu Qz = C1δt1z sÏ cã d¹ng:
Qp
=
[1 − e − N (1+ n )
][1 − ne − N (1− n )
] < 1.
Qz [
(1 − n ) 1 − e − N (1− n )
]
Khi cã cïng chØ sè n vµ N, c«ng suÊt trao ®æi nhiÖt cña s¬ ®å song song
ng−îc chiÒu lu«n lín h¬n c«ng suÊt nhiÖt cña s¬ ®å song song cïng chiÒu. ./.