ENERGETSKA POSTROJENJA

Ovisno o vrsti radnog fluida, vrsti te nainu transformacije energije, energetska

postrojenja u procesnoj industriji mogu se uglavnom svrstati u:
energetska postrojenja sa parnim procesom,
energetska postrojenja sa plinskim procesom,
energetska postrojenja sa kombinovanim procesom.

Dijagram razgranienja vode, vlane i pregrijane pare
Kao radni fluid kod toplotnih radnih ciklusa koristi se vodena para.
T-S dijagram razgranienja vode, vlane i pregrijane pare prikazan je na sljededoj
slici.


T-s dijagram razgranienja vode, vlage I pregrijane pare
Kriva oznaena sa x=0, koja se zavrava u taki K, naziva se donja granina kriva.
Gornja granina kriva (x=1), koja poinje u taki K, razdvaja podruje vlane pare
od podruja pregrijane pare.
Kad sva voda pretvori u paru radi se o pregrijanoj (suhoj ili suhozasidenoj) pari.
Suha para nije postojana, a njena temperatura "temperatura zasidenja" jednaka je
temperaturi vrenja.
Hlaenjem se jedan dio suhe pare pretvara u tenost, koja lebdi u pari u obliku
sitnih kapljica; takva para naziva se vlana para.
Veliina x ijim vrijednostima su oznaene pojedine krive na prethodnoj slici
predstavlja relativni sadraj pare u vodi,to se moe iskazati relacijom:


Sa povedanjem temperature i pritiska gornja i donja granina kriva se sve vie
pribliavaju i spajaju se u taki K koja se naziva kritina taka.
Kritina taka K ima parametre:
- kritini pritisak p
k
=221,29bar,
- kritina temperatura .T
k
=647,30K,
- kritina specifina zapremina v
k
=0,00326 m3/kg
Na prethodnoj slici prikazane su i dvije izobare, krive konstantnog pritiska.
Gornja od pomenute dvije izobare ima jednainu p=p
k
i iznad nje nema
razgranienja izmeu vode i pare.
Energetska postrojenja sa parnim procesom
Radni medij vodena para.
Parna energetska postrojenja rade po Clausius Rankineovom krunom procesu.

Toplotna ema radnog ciklusa sa vodenom parom



T-s dijagram toplotnog ciklusa sa vodenom parom
Razlika u odnosu na Karnoov ciklus je u poloaju take 3 u ciklusu. U kondenzatoru
se pari odvodi toplota u toj mjeri da se sva pretvara u vodu (x=0), tako da se taka
3 pomera na lijevu graninu krivu, to omogudava nesmetan rad pumpe.
Kako postoji razlika u pritiscima u kondenzatoru i u kotlu, potrebno je vodu
adijabatski komprimovati od pritiska p
2
na pritisak p
1
pri emu doe do neznatnog
porasta temperature (taka 5).
Naziv ciklusa "sa vlanom parom" potie od poloaja take 2, koja se nalazi
duboko u zoni vlane pare, to znai da je para pomjeana sa kapljicama vode.
Ove kapljice udaranjem mehaniki napreu lopatice turbine (kavitacija).
Toplotni radni ciklus s pregrijanom parom
Kada se po izlasku iz kotla, a prije ulaska u turbinu para podvrgne dodatnom
zagrijavanju u posebnim ureajima - pregrijaima pare dobija se toplotni radni
ciklus sa pregrijanom parom, iji je T-S dijagram prikazan na slici.


T-s dijagram ciklusa sa pregrijanom parom
Postupkom pregrijavanja pare postie se poboljanje poloaja take 2 tako da se
ona sada nalazi blie zoni suhe pare.
Takoe je povedana i temperatura T
1sr
ime je dobijen neto bolji stepen
iskoritenja.
Razmotrimo sada mogudnosti povedanja stepena iskoritenja toplotnog radnog
ciklusa sa pregrijanom parom promjenama parametara pare.
Smanjivanjem pritiska p
2
postie se smanjenje temperature T
2
pa i temperature
T
2sr

Radi se o pritiscima koji se mjere stotim dijelovima bara, to predstavlja izuzetno
niske pritiske i zahtjeva dobru zaptivenost opreme da vazduh ne bi prodreo u
paru. Sa druge strane pritisak p
2
i temperatura T
2
ne mogu da budu ni previsoki.
Kako razlika izmeu temperature rashladne vode i temperature T
2
obino iznosi
10 do 15C, znaajno povedanje temperature T
2
(na primjer, iznad 28C) izazvalo
bi i visoku temperaturu rashladne vode na izlazu iz kondenzatora.
Poto se rashladna voda uglavnom vrada u rijeku iz koje je i dovedena previsoka
temperatura na izlazu iz kondenzatora znaila bi toplotno zagaenje rijeke.
Povedanje temperature T
1
uticalo bi na povedanje temperature T
1sr
i stepena
iskoritenja. Temperatura T
1
je ograniena osobinama materijala turbine i
cjevovoda i ne prelazi 300C.
Povedanje pritiska p
1
uz zadravanje temperature T
1
na istom nivou izazivalo bi
pomjeranje take 2 u nepovoljnom smjeru, u zonu vlane pare.
Posmatra se idealan proces koji je reverzibilan, te za njega vrijedi sljedede:
ne uzimaju se u obzir gubici pritiska zbog strujanja kroz generator pare,
cjevovod i kondenzator;
ne uzimaju se u obzir gubici unutar parne turbine i napojne pumpe
(ekspanzija radnog fluida u turbini, kao i tlaenje u napojnoj pumpi su
adijabatski- izentropski procesi);
ne uzimaju se u obzir nikakvi gubici topline u okolinu kroz pojedinane
dijelove sistema krunog procesa.
Pregrijavanjem pare povedava se srednja temperatura dijela procesa na koji
se dovodi toplota


T-s dijagram idealnog parnog krunog ciklusa
Povrina s
3
-3-4-5-6-1-2-s
1
-s
3
- koliina toplote q
1
, koja se dovodi radnom fluidu
Povrina izmedju s
3
-3-2-s
1
-s
3
- toplota q
2
, koja se oduzima,
Povrina 1-2-3-4-5-6-1 - dobijeni korisni rad
q
1
= h
1
h
4
,
q
2
= h
2
h
3
.
Toplotno iskoritenje idealnog Rankinevog procesa:



Ili
Razlika h
1
h
2
predstavlja raspoloivi toplotni pad koji se unutar turbine pretvara
u kinetiku energiju, a h
4
h
3
je mehaniki rad utroen za tlaenje radnog medija
od pritiska na kojem se vri kondenzacija do radnog pritiska generatora pare.


4 1
3 2 4 1
1
2 1
h h
h h h h
q
q q
t

3 4 3 1
3 4 2 1
h h h h
h h h h
t





p-v dijagram idealnog krunog ciklusa
h
1
-h
2
-odgovara povrini 1-2-m-n-1, a h
4
-h
3
povrini 4-3-m-n-4
razlika ordinata meu takama 1 i 2 odgovara radu dobijenom u turbini,
razlika izmeu taaka 4 i 3 odgovara radu utroenom za pogon pumpe,
razlika izmeu taaka 1 i 4 odgovara toploti dovedenoj u procesu, a izmeu
taaka 2 i 3 toploti odvedenoj iz procesa.

h-s dijagram idealnog parnog krunog procesa
Kada se rad h
4
h
3
utroen za pumpu, moe zanemariti u odnosu na znatno vedi
toplotni pad h
1
h
2
, koji se u turbini pretvara u koristan rad, jednaina za
toplotno iskoritenje procesa je :














3 1
2 1
h h
h h
t

Faktori koji utiu na efikasnost parnog procesa
Temperatura ulazne pare u turbinu

Uticaj temperature pare na Rankinov ciklus
p
1
=80 bar
p
2
=0.04 bar

Zavisnost temperaturne iskoristivosti idealnog renkinovog ciklusa od temperature
ulazne pare

Pritisak ulazne pare u turbinu
t
1
=500
o
C, p
2
=0.04 bar

Uticaj pritiska ulazne pare na Rankinov ciklus


Izlazni pritisak pare iz turbine

Zavisnost toplotne iskoristivosti Rankinovog ciklusa o pritisku vodene pare iz
turbine
Donja granina vrijednost temperature kondenzacije ograniena je ulaznom
temperaturom rashladne vode te veliinom kondenzatora.
Razlika temperature kondenzacije i rashladne vode moe se smanjiti povedanjem
rashladne povrine i povedanjem protoka rashladne vode kroz kondenzator; prvi
nain povedava investicijske trokove, a drugim nainom se povedavaju pogonski
trokovi.
Pritisak kondenzacije u parnom ciklusu najvie je predodreen temperaturom
rashladne vode.
Njegova uobiajena veliina je 0.04 bar, emu odgovara temperatura
kondenzacije od 28.6
o
C. Daljnje sniavanje najede nije ekonomino jer znatno
raste specifini obim izlazne pare, to zahtijeva vede dimenzije kondenzatora te
vede duine lopatica zadnjih stepeni turbine.
Povedava se i vlanost izlazne pare sa propratnim tetnim uincima koji su
prethodno navedeni.
Naini poboljanja iskoristivosti
Regenerativno zagrijavanje napojne vode

Shema regenerativnog zagrijavanja napojne vode: 1-generator pare, 2-parna turbina, 3-kondenzator,
4-niskotlani povrinski zagrija vode, 5-zagrija vode sa direktnim mijeanjem, 6-visokotlani povrinski
zagrija vode
T-s dijagram ciklusa sa regenerativnim zagrijavanjem

Optimalni uslovi regenerativnog zagrijavanja
Uinkovitost regenerativnog zagrijavanja ovisi o:
raspodjeli toplotnog opteredenja izmeu pojedinih zagrijaa,
konanoj temperaturi napojne vode (na ulazu u generator pare), i
broju regenerativnih zagrijaa.
Optimalna raspodjela toplotnog opteredenja
najdjelotvornije regenerativno zagrijavanje vode, u ciklusu bez
medjupregrijavanja pare, postie kada je porast entalpije vode u svim zagrijaima
jednak ,zbog konstruktivnih razloga na turbini ne mogu se uvijek osigurati pozicije
za oduzimanje pare koje bi posve udovoljile tom zahtjevu,iskoristivost ciklusa ne
ovisi bitno o odstupanju od ovog uslova.
Uz navedene termodinamske uticaje, u definisanju i projektovanju ciklusa sa
regenerativnim zagrijavanjem treba voditi rauna i o sljededim propratnim
konstrukcijskim efektima:
za turbinu odredjene snage protok pare se na ulazu u turbinu povedava, a
na izlazu smanjuje, to zahtijeva povedanje duine lopatica tamo gdje su i
inae due;
povedanje protoka pare kroz prve stepene turbine i smanjenje kroz
posljednje djeluje na povedanje iskoristivosti same turbine;
smanjenje protoka pare u kondenzator djeluje na smanjenje njegovih
dimenzija, a time se smanjuje i potrebna koliina rashladne vode;
regenerativnim zagrijavanjem povisuje se ulazna temperatura napojne vode
u generator pare.

Parni proces sa meupregrijavanjem

T-s dijagram parnog procesa sa meupregrijavanjem

Meupregrijavanjem pare u parnim energetskim postrojenjima postie se
dvojako koristan uinak:
povedava se toplotna iskoristivost,
smanjuje se vlanost pare na izlazu iz turbine,
toplotna iskoristivost parnog krunog procesa sa meupregrijavanjem pare


Ako je toplotna iskoristivost dodatnog procesa meupregrijavanja (7-8-9-2), veda
od toplotne iskoristivosti osnovnog krunog procesa, tj. kada je


tada je
t,MP
>
t

T-s dijagram parnog procesa sa meupregrijavanjem


7 8 5 1
3 5 9 8 7 1
,
h h h h
h h h h h h
MP t







5 1
3 5 2 1
7 8
2 7 9 8
h h
h h h h
h h
h h h h

h-s dijagram parnog procesa sa meupregrijavanjem
Meupregrijavanjem pare smanjuje se njena vlanost u posljednjim stepenima
turbine to, osim direktnog uticaja na povedanje unutarnje iskoristivosti turbine
takodjer povoljno djeluje na mehaniko ponaanje turbine u toku pogona
Meupregrijavanje pare ima i neke nedostatke :
meupregrija i dodatni spojni cjevovodi povedavaju trokove ulaganja u
gradnju postrojenja;
strujanjem pare kroz meupregrija i dodatne spojne cjevovode nastaju
gubici zbog pada pritiska, to donekle umanjuje koristan uinak
meupregrijavanja;
Ugradnja meupregrijaa unutar generatora pare oteava regulaciju, a posebno
se treba brinuti o njegovoj zatiti pri pokretanju i zaustavljanju pogona kada se
meupregrija moe otetiti zbog slabog strujanja pare kroz njega.
Toplotni radni ciklusi sa meupregrijavanjem i regeneracijom pare
U cilju daljeg poboljanja stepena iskoritenja toplotnih radnih ciklusa uvode se i
postupci meupregrijavanja i regeneracije pare. Toplotna ema jednog takvog
ciklusa prikazana je na sljededoj slici kao i T-sdijagram


Toplotna ema ciklusa sa meupregrijavanjem i regeneracijom pare
U ovakvom postrojenju postoji turbina niskog i turbina visokog pritiska, koje se
nalaze na istoj osovini sa generatorom.Para se sa izlaza iz turbine visokog pritiska
vodi u meupregrija pare, dogrijava se i vodi u turbinu niskog pritiska.Pri
postupku regeneracije dio pare se prije nego to proe kompletan proces u
turbini vodi u regenerativni pregrija pare. Time se neiskoritena toplotna
energija pare vrada u proces na dalje koritenje (a ne predaje se rashladnoj vodi u
kondenzatoru). Postupkom regeneracije pare postie se povedanje stepena
iskoritenja do 0,1. Nije opravdano koristiti vie od 3 regenerativna pregrijaa, jer
se daljim povedavanjem broja regenerativnih pregrejaa stepen iskoritenja
znaajno ne povedava, a
znatno rastu investicioni
trokovi.

T-s dijagram sa
meupregrijavanjem I
regeneracijom pare

Toplotni ciklusi sa namjenskim odvoenjem toplote (toplifikacioni ciklusi)
Toplifikacioni ciklusi se koriste u kombinovanim elektranama za proizvodnju
elektrine i toplotne energije (termoelektrane-toplane). Toplifikacioni ciklusi se
realizuju kao ciklusi sa pregrijavanjem pare, samo to se para izvodi iz turbine
sa znatno viim pritiskom i temperaturom (p
2
i T
2
).Temperatura T
2
ima
vrijednosti oko 450K (180C). Pritisak p
2
se za koritenje toplote u industriji
krede izmeu 2,5 i 30 bara, a za grijanje izmeu 1,5 i 2,5 bara. Stepen
iskoritenja toplifikacionog ciklusa moe se raunati po izrazu:

gdje je:
A- mehaniki rad
Q
2'
- toplota odvedena potroaima toplotne energije.
Toplota Q
2'
je zbog gubitaka manja od ukupne odvedene toplote Q
2
,pa je stepen
iskoritenja manji od 1 i iznosi od 0,7 do 0,8, to predstavlja znatno poboljanje u
odnosu na ostale cikluse, a nepovoljna osobina ovakvog ciklusa je vezanost
proizvodnje dva oblika energije - toplotnu i elektrinu.

T-s dijagram toplifikacionog radnog ciklusa
Na sljededoj slici je prikazana toplotna ema postrojenja sa pogoranim
vakumom, za koje je karakteristino potpuno odvajanje fluida za potroaa od
radnog fluida.

Toplotna ema postrojenja sa pogoranim vakuumo
Pomenuto razdvajanje fluida ne postoji kod postrojenja sa sljedede slike gdje se
para direktno iz turbine vodi potroau toplotne energije, a voda vrada u isti
rezervoar odakle se napaja kotao.Radni fluid je tako podloan zagaenjima koja se
stvaraju u fluidu kod potroaa toplotne energije.

Toplotna ema postrojenja sa rezervoarom za prikupljanje fluida

Energetski sistemi sa plinskim procesom
radni medij - plin
rad plinske turbine se temelji na Joul-ovom krunom procesu koji se u
literaturi naziva jo i Braytonov proces .
- Osnovni princip rada plinskih turbina
plinske turbine mogu raditi sa otvorenim ili zatvorenim plinskim procesom
U otvorenom procesu te se promjene deavaju izmjenom toplote sa
okolinom u koju se isputa plin iz tubine, a u zatvorenom procesu u
posebnom izmjenjivau toplote.
Zbog gubitaka
stvarni proces teoretski proces
Karakteristike otvorenog plinskog procesa su:
jednostavnost i relativno mali investicijski trokovi,
iskoristivost je nia,
znatna osjetljivost na kvalitet goriva zbog erozivnog i korozivnog djelovanja
dimnih plinova koji nastaju pri izgaranju.
Prednosti zatvorenog plinskog procesa su:
- Radni medij u zatvorenom krugu je odgovarajudi plin (zrak, N
2
, CO
2
, He) koji
u procesu ostaje hemijski nepromjenjiv te ne djeluje tetno na materijal sa
kojim dolazi u dodir;
- Indirektno zagrijavanje radnog medija omoguduje koritenje vie vrsta
goriva slabijeg kvaliteta, bez tetnih posljedica na radne dijelove turbine i
kompresora.
- Mogudnost bolje regulacije snage turbine u irem rasponu te zbog toga
veda iskoristivost postrojenja pri djelominom opteredenju.
Glavni nedostatak zatvorenog plinskog procesa su veliki investicijski trokovi zbog
potrebe za velikim izmjenjivaem toplote, to proizilazi iz relativno loeg prenosa
toplote u sistemu plin/plin.
Shema otvorenog plinskog procesa
Shema zatvorenog plinskog procesa


Teoretski Joul Braytonov kruni proces sastoji se od sljededih promjena
stanja:
p-v dijagram Joule-Braytonova procesa
Od 1-2, izentropska kompresija do pritiska na kojem zapoinje davanje
toplote. Ova promjena stanja deava se u kompresoru.
Od 2 3, dodavanjem toplote uz konstantan pritisak. U otvorenom procesu
to se deava u komori izgaranja, a u zatvorenom u izmejnivau toplote.
Od 3- 4, izentropska ekspanzija plina u turbini do poetnog pritiska.
Od 4 1, hlaenje plina uz konstantan pritisak.
T-s dijagram Joule Braytonova procesa
Glavne veliine koje utiu na uinkovitost plinske turbine su radne
temperature na kojima se odvija kruni proces.to je temperatura predaje
toplote via i to je temperatura oduzimanja toplote nia, iskoristivost
plinske turbine je veda. Ograniavajudi faktor najvie radne temerature
procesa je kvalitet materijala od kojeg su izradjene lopatice koje su
najopteredeniji dijelovi plinske turbine. Ulazna temperatura se krede obino
oko 700 do 800
o
C, dok se za turbine namijenjene povremenom radu
dozvoljavaju temperature do 1000
o
C. Cilj je tehnlokim razvojem, a osobito
primjenom specijalnih keramikih materijala, dostidi temperature do
1500
o
C.
Ostale uticajne karakteristike energetskih sistema
Da bi analiza, radi odreivanja najpovoljnijeg rjeenja, bila to cjelovitija, a prema
tome i to realnija, potrebno je uzeti u obzir jo neke karakteristine specifinosti
pojedinih energetskih sistema:
- Energetski sistem sa parnim ciklusom
mogu se koristiti gotovo sve vrste goriva;
trokovi odravanja su relativno mali;
vrlo dobre karakteristike u uslovima djeliminog i promjenjivog
opteredenja;
relativno mala buka;
pogonske karakteristike vrlo malo ovise o okolnoj temperaturi;
veliki dio postrojenja prikladan za vanjsku montau;
potreban je relativno veliki prostor za ugradnju.
Energetski sistem sa plinskom turbinom
kompaktna izvedba i mali prostor za ugradnju;
brzo putanje u rad;
dobro prilagodjavanje naglim promjenama opteredenja;
mali vlastiti utroak pogonske energije;
kratko vrijeme za izvedbu montanih radova;
osjetljivost na kvalitet pogonskog goriva.
Energetski sistem sa dizel motorom
prikladan za autonomne energetske sisteme manje i srednje snage;
vedi investicioni trokovi po jedinici ugraene snage u odnosu na sisteme sa
parnom protutlanom i plinskom turbinom;
vrlo dobro prilagoavanje uslovima djeliminog opteredenja, te mogudnost
odravanja optimalnih reima uz ukljuenje ili iskljuenje iz pogona
pojedinih jedinica, ovisno o opteredenju;
kompaktna izvedba i mali prostor za ugradnju;
veda emisija azotnih oksida (NOx);
vede vibracije i buka;
mogudnost ugradnje u neposrednoj blizini potroaa, ime se smanjuju
prenosni gubici;
brzo putanje u pogon i preuzimanje punog opteredenja;
prikladnost za fazno proirenje kapaciteta dogradnjom novih jedinica, ime
se omogudava uskladjivanje pogona sa optimalnim uslovima opteredenja.



Parni kotao je ureaj koji prilikom sagorijevanja goriva vodu pretvara u
vodenu paru.Da bi sluio namjeni pritisak pare u kotlu mora biti vedi od
atmosferskog.Tako dobijena para predstavlja potencijalnu energiju,ija je
veliina odreena pritiskom i temperaturom,te sluzi za pokretanje parnih
strojeva,za zagrijavanje i sl. Konstrukcija parnog kotla dosta je
jednostavna.U osnovi,parni kotao se sastoji od loita,u kojem se vri
sagorijevanje i parnog kotla (zatvorene posude) u kojem se vri isparavanje.
U kotlovima su zastupljena sva tri vida prenosa topline: provoenje
(kondukcija) toplote, prelaz (konvekcija) toplote i zraenje.
Vrste parnih kotlova
Prema veliini pritiska vodene pare razlikujemo:
parne kotlove niskog pritiska do 16 bar
parne kotlove srednjeg pritiska do 60 bar
parne kotlove visokog pritiska do 225 bar
Prema vrsti vodene pare koju proizvode,kotlovi se dijele na:
kotlove sa zasidenom parom
kotlove sa pregrijanom parom
Prema konstrukciji parni kotlovi se mogu podijeliti na:
kotlove sa velikim sadrajem vode,u kojima se po jednom kvadratnom
metru povrine kotla na jedan sat proizvodi 15-20 kg vodene pare
(vertikalni kotlovi,kotlovi sa plamenikom i vodogrejnim
cijevima,kombinovani kotlovi,lokomotivski i brodski kotlovi).
Kotlovi sa malim sadrajem vode-sekcioni kotlovi, u kojima se po jednom
metru kvadratnom povrine kotla za 1 sat proizvodi 15-100 kg vodene pare
(kotlovi sa nagnutim vodogrejnim cijevima,kotlovi sa strmim vodogrejnim
cijevima i kotlovi specijalne konstrukcije u kojima proizvodnja vodene pare
dostie ak i do 250kg po kvadratnom metru povrine kotla.
Parni kotao karakteriu tri veliine i to:
-toplotno opteredenje grejne povrine (kolicina vodene pare koja se dobije
sa 1 kvadratnog metra grejne povrsine.)
-opterecenje resetke gorivom (kolicina cvrstog goriva u kg koja na 1 metar
povrsine resetke sagori potpuno za 1 sat.)
-toplotno opterecenje lozisnog prostora (broj kilogram kalorija koji se
dobija po 1 metru kubnom lozisnog prostora u vremenu od 1 sata prilikom
sagorijevanja nekog goriva.
Osnovna oprema termoelektrane
To su glavni pogonski strojevi za proizvodnju elektrine energije, a, prije svega, tu
su: parne turbine, plinske turbine i parni kotlovi.
U manjim elektranama ponegdje se primjenjuju motori SUS (dizel), naroito
kao lokalni rezervni agregati koji se stavljaju automatski u pogon kod
nestaice struje u javnoj mrei. Danas u javnim termoelektranama kao
pogonski agregat dominira iskljuivo parna turbina. Njene su prednosti:
velika jedinina snaga, uz visoke parametre svjee pare (170 bar i 565C), te
visoka sigurnost pogona, pa moe biti u neprekidnom radu s maksimalnom
snagom u trajanju od nekoliko hiljada sati. U nedostatke termoelektrane
sa parnom turbinom spada relativno dugo trajanje stavljanja turbine u
pogon (nakon stajanja zbog remonta ili sl.), te velike koliine vode potrebne
za hlaenje kondenzatora.
U termoelektranama se kao pogonski stroj susrede i plinska turbina. Takve
su naroito pogodne za pogon vrnih i rezervnih elektrana, jer mogu biti
stavljene u pogon za 15 20 min. Maksimalna jedinina snaga GT kod
ulazne temperature gasova od 650C iznosi 27 [MW], a kod ulazne
temperature gasova od 750C oko 15 [MW].
Pri povedanju temperature spoljnog vazduha i rashladne vode, smanjuje se i
stepen iskoritenja i snaga turbine, a smanjenje opteredenja turbine
smanjuje i stepen iskoritenja i povedava potronju toplote. Iz tih razloga se
da zakljuiti da je plinske turbine preporuljivo upotrebljavati samo kao
dopunske i vrne agregate i to s konstantnim, preteno maksimalnim
opteredenjem.
U prvom sluaju iskoritenje otpadne toplote gasnih turbina vri se
odvodom izlaznih vrelih gasova plinske turbine u kotao utilizator. Para
proizvedena u ovom kotlu, eventualno uz njeno dopunsko pregrijavanje,
moe sluiti za pogon parne turbine, koja se u tom sluaju postavlja uz
plinsku turbinu.
Uz parnu turbinu vanu ulogu igra parni kotao koji sa turbinom predstavlja
jedan zajedniki blok. Parni kotao sastoji se od sljededih osnovnih
elemenata: isparivaa ili kotla u uem smislu, u kojem prijemnik toplote
(voda) isparava, pregrijaa pare u kojem se para isparena u isparivau
pregrijava,zagrijaa vode u kojem se prijemnik toplote zagrijava do
temperature bliske temperaturi zasidenja i zagrijaa zraka u kojem se zrak
zagrijava prije ulaska u loite. Gledajudi sa strane predajnika toplote,
dimnih plinova, svi se osnovni elementi nalaze u dva osnovna
prostora:loitu i dimnim kanalima. U loitu, u kojem je dominantan
prenos topline zraenjem, smjeteni su obino ispariva i ozraeni pregrija,
a u dimnim kanalima smjeteni su konvektivni pregrijai pare, zagrija vode
i zagrija zraka.
U pregrijaima pare isparena voda iz isparivaa pregrijava se do
temperature pregrijanja pri konstantanom pritisku uz gubitke strujanja
koji nisu veliki. Pri porastu temperature gustoda pare opada zbog ega
brzina pare u pregrijau raste od ulaza ka izlazu pare. Prema dominantnom
vidu izmjene topline pregrijae pare moemo podijeliti
na:konvektivne,poluozraene i ozraene.



1-napojna pumpa 7-pregrijai pare
2-zagrija vode 8-loini prostor
3-kotlovski bubanj 9-gorionici
4-spusne (hladne) cijevi 10-zagrija zraka za loite
5-donji sabirnici radne vode 11-elektro-filter
6-podizne (ekranske) cijevi 12-ventilator

Termoelektrane su energetska postrojenja ija je osnovna namjena
proizvodnja i transformacija primarnih oblika energije u koristan rad, koji se
kasnije u obliku mehanike energije dalje iskoritava za proizvodnju
elektrine energije (slika 1) u kojima se vri pretvaranje kemijske energije u
toplinsku koja se pak razliitim procesima predaje nekom radnom mediju.
Ideja kogeneracije je da se otpadna toplotna energija koja izlazi iz dimnjaka
TE iskoristi, recimo za grijanje tople vode i pare (daljinska toplota), koja de
se koristiti ili u industriji ili u sistemima daljinskog (centralnog) grejanja.
Time se iskoristivost povedava s 30-35% uobiajenog Rankineovog procesa
na 60-70%.

prednosti nedostaci
koridenjem istog goriva za
proizvodnju elektrine i toplotne
energije mogude je prepoloviti
emisiju CO2
proizvodnja toplotne energije mora biti na
mestu (ili blizu) potronje

proizvodnja elektrine energije mora biti blizu
mesta hlaenja (reke, more)

proizvodnja elektrine energije nije
preporuljiva blizu velikih koncentracija
stanovnitva zbog zagaenja

potrebna gradnja toplovoda
U energetskim sistemima, pod kogeneracijom podrazumijeva se
istovremena proizvodnja toplinske i elektricne energije.
(Vrlo cesta oznaka u literaturi za sisteme kogeneracije je CHP-Combined
heat and
power production)
Prema II zakonu termodinamike, da bi u jednom tehnickom sistemu dobili
mehanicki rad (Lm), potrebno je tom sistemu i dovesti toplinsku energiju
(Qd) i od njega odvesti toplinsku energiju (Qod).
Energija koja se gubi u kondenzatoru predstavlja najvedi dio ukupne izgubljene
energije.
Da bismo nekako iskoristili tu energiju, odnosno eksergiju goriva,
primjenjujemo takozvana kogeneracijska postrojenja. Kogeneracijska
postrojenja najede slue kao toplane.
Dakle dio topline se alje vrelovodima u razna industrijska postrojenja ili
kudanstvima kao centralno grijanje. Parametri pare koji se koriste za
grijanja, naravno, nisu na razini onih koji su prisutni kod pare koja se koristi
za pokretanje turbine.
Temperatura se krede od oko 80-200 0C dok su parametri pare na ulazu u
turbinu na razini od oko 600 0C.
Imamo tri osnovna tipa elektrana koje proizvode elektrinu energiju i
toplinsku energiju:
-postrojenje protutlane turbine,
-postrojenje kondenzacijske turbine s reguliranim oduzimanjem pare,
-postrojenje plinske turbine s koritenjem otpadne topline dimnih plinova.

Postrojenje kondenzacijske turbine s reguliranim oduzimanjem pare
Za ovakav sistem potrebno je imati na raspolaganju turbinu s dva stupnja:
visoko i niskotlani. Nakon ekspanzije u visokotlanom dijelu turbine vri se
ekspanzija nakon koje dolazi do oduzimanja pare. Sve se to odvija na
konstantnom tlaku. Ovaj pogon je povoljniji poto imamo dva stupnja rada:
-isti kondenzatorski
-isti protutlani
isti kondenzatorski pogon znai da ne postoji potreba za toplinom pa se
proizvodi samo elektrina energija. U suprotnom primjeru kogd istog
protutlanog sluaja potreba za toplinskom energijom je toliko velika da
uopde nema proizvodnje u niskotlanom dijelu turbine. Realno protutlani
(isti) reim se ne moe voziti. Niskotlani dio turbine ne moe ostati bez
pare (hlaenje).

Postrojenje plinske turbine s koritenjem otpadne topline dimnih plinova
Princip rada postrojenja s plinskom turbinom s koritenjem otpadne topline
je sljededi.
Na ispuh plinske turbine dodaje se kotao koje slui za proizvodnju pare koja
pak slui li u industrijske svrhe ili za grijanje. Temperature na izlazu iz
plinske turbine su izuzetno visoke (do 600 st.C) tako da mogu posluiti u
daljnjoj proizvodnji pare.
Tu vidimo povezanost kombiniranog i kogeneracijskog procesa
proizvodnja pare za grijanje, ali i ponovnu proizvodnju elektrine energije.
Dodatna proizvodnja i elektrine energije jo dodatno povedava
iskoristivost procesa. Eventualno dodatno izgaranje struja ispunih plinova,
s obzirom na visoki udio kisika, objanjeno je u poglavlju o kombiniranim
procesima.

ta su mali sistemi kogeneracije?
Mali sistemi kogeneracije imaju snage od 5kWe do nekoliko megavata
(najcece 8-10MW). Medjutim,mali sistemi kogeneracije mogu imati snagu i
do 15 MW, kada se radi o malim toplifikacionim sistemima. U pravilu, za
snage do 1 MWe, kao pogonske maine koriste se klipne maine sa
unutranjim sagorijevanjem, a preko 1 MWe koriste se gasne turbine, zbog
energetske efikasnosti i trokovne prihvatljivosti.
ta su decentralizirane mali sistemi kogeneracije?
Kogeneracija moe biti centralizirana, kada je kogenerativno postrojenje
udaljeno od korisnika
toplinske i elektricne energije. Zbog smanjenja transportnih gubitaka
toplinskog i elektricnog dalekovoda,potrebno je vriti transformaciju energije
sa nieg na vii potencijal i obrnuto, to izaziva dodatne gubitke energije.
Decentralizirani, mali sistemi kogeneracije podrazumijevaju kogenerativno
postrojenje na istoj ili bliskoj lokaciji sa korisnicima toplinske i elektricne
energije, bez transformacije i daljinskog transporta. Ovo je samo jedna od
prednosti decentraliziranih malih sistema kogeneracije.
Koji su razlozi primjene malih sistema kogeneracije?
a.energetska efikasnost
b. nii trokovi goriva
Direktna posljedica energetske efikasnosti kogeneracije, jeste manji utroak
goriva.
c. ekonomska efikasnost
Manji utroak energije znaci i manje utroenog novca, jer globalno
gledajuci tednja energije se gleda
kroz tednju novca.
d. smanjenje okolinskog opterecenja
Zbog manje spaljenog fosilnog goriva u malim sistemima kogeneracije,
direktna je posljedica manja emisija globalnih zagadjivaca.
Sistemi kogeneracije imaju niz prednosti u odnosu na konvencionalna
postrojenja za proizvodnju elektrine i toplotne energije:
Investicioni trokovi po 1 MW instalisane snage su dvostruko nii od
hidroelektrana i trostruko nii od konvencionalnih termoelektrana,
Bilans energije je sljededi: elektrina energija (35 40%), toplotna energija
(51 53%), gubici u prenosu (1 2%) to na kraju daje podatak o stepenu
iskoridenja celog postrojenja od 88 do 92%
Sistemi kogeneracije se izvode kao jedinice snage do 5 MVA koje se
montiraju pored potroaa, tako da imamo male gubitke u prenosu i na
ovaj nain se znatno poboljava stabilnost elektroenergetskog sistema.
Postoji nekoliko razloga za sadanju relativno nisku zastupljenost
kogeneracije. Monopoli nacionalnih proizvoaa elektrine energije, koji
postoje u mnogim zemljama, stvorili su nekonkurentne trine uslove za
alternativne izvore energije. Osim toga, znaajan problem u mnogim
evropskim zemljama je i snano uvreena birokratija.
Kogeneracija, kao mjera povecanja energetske efikasnosti je vrlo znacajna
mjera, posebno za zemlje orjentirane na uvoz energije. Primjenom malih
decentraliziranih sistema kogeneracije postie se sljedece:
- manji utroak primarnog goriva, cak oko 40% primarnog goriva se utedi
primjenom malih
sistema CHP, uz zadravanje istog komfora ivota,
- kroz smanjenje utroenog primarnog goriva, smanjuje se emisija CO2,
NOx, CO, SO2, cvrstih
cestica,
- veca energetska efikasnost malih sistema CHP smanjuje termalno
zagadjenje okoline
- decentralizirani, mali sistemi CHP nemaju dalekovoda za transport
elektricne i toplinske
enrgije, te su transportni gubici jednaki nuli, a rasterecen je ivotni prostor
od transportnih
sistema
- kao kontinuirani potroaci gasa, mali CHP sistemi su prihvatljivi za
distributere gasa, jer
smanjuju nepovoljan odnos potronje gasa ljeti i zimi,
- mali sistemi CHP su vrlo pouzdani, operativni i okolinski ugodni.
Mali sistemi kogeneracije su vrlo zastupljeni u zemljama Zapadne i Srednje
Evrope, dok je stanje sa zemljama u tranziciji, po pitanju kogeneracije
veoma loe, pa tako i u B&H. Postoji citav niz barijera za primjenu
kogeneracije u B&H, a osnove su sljedece:
- ne postojanje energetske politike drave, regije, kantona,
- nestabilan odnos cijena energenata,
- nepostojanje trita energenata
- nedovoljna motiviranost firmi
- nedovoljna educiranost kadrova
- ne postojanje dugorocnijih energetskih planova
- nedostatak kapitala
- nepostojanje zakonske regulative za prodaju elektricne energije iz
malih sistema kogeneracije
- neadekvatni odnosi cijena energenata
- zatecenost postojecih tehnickih sistema i tehnologija




Tip i vrstu termoelektrane na fosilno gorivo odreuju sljededi faktori:
Vrsta proizvodnje energije: Razlikuju se termoelektrane koje odaju samo
elektrinu energiju i termoelektrane-toplane, koje pored elektrine odaju i
toplotnu energiju putem nosilaca toplote (pare ili vrele vode).
Vrsta koritenog goriva: Razlikuju se termoelektrane na vrsto, teno i
plinovito gorivo i na kombinaciju dva ili tri goriva.
Tip osnovne turbine: Razlikuju se termoelektrane sa parnim ili plinskim
turbinama, odnosno kombinovani proces kada su primenjene i parna i
plinska turbina.
Nivo parametara pare: U zavisnosti od nivoa poetnog pritiska svjee pare
razlikuju se termoelektrane sa dokritinim (obino nie od 160 170 bar) i
natkritinim pritiskom (vie od 220 bar).
Instalisana snaga: Uslovno se termoelektrane dijele na termoelektrane
velike snage (preko 1000 MW), srednje (100 do 1000 MW) i male (manje od
100 MW) snage.
ema veza termikog dijela elektrane: Po tipu primijenjene osnovne
tehnoloke eme termoelektrane se dele na blok i neblok emu (ema sa
sabirnicama pare).
Stepen optereenja i koritenja snage: U zavisnosti od vremena rada
termoelektrane se dijele na bazne (vie od 6000 sati rada godinje u
elektroenergetskom sistemu), polubazine (od 4000 do 6000 sati rada),
poluvrne (2000 do 4000 sati rada) i vrne (manje od 2000 sati rada).
Vrsta hlaenja: Protono i povratno hlaenje. Kod protonog hlaenja voda
za hlaenje kondenzatora uzima se iz prirodnog izvora (rijeke, jezera)
proputa kroz kondenzator i vrada natrag. Kad ne postoji prirodni izvor vode
za hlaenje ista voda se stalno proputa kroz kondenzator i stalno se hladi u
posebnim hladnjacima to predstavlja protono ili vjetako hlaenje. Izbor
sistema hlaenja vezan je za osnovnu dilemu oko izbora lokacije
termoelektrane - blizu rijeke ili blizu rudnika uglja.
Osnovna karakteristika svake elektrane je instalisana snaga i ona se
definie kao aritmetiki zbir nominalnih snaga generatora (MVA), odnosno
kao aritmetiki zbir snaga turbina mjerenih na prikljucima generatora
(MW). Instalisana snaga je istovremeno i nominalna snaga elektrane.
Maksimalna snaga je najveda snaga koju elektrana kao cjelina moe
proizvesti, uz pretpostavku da su svi dijelovi elektrane sposobni za pogon.
Za temoelektranu se pri tome pretpostavlja da na raspolaganju stoji
dovoljna koliina goriva zadovoljavajudeg kvaliteta i dovoljna koliina vode
zadovoljavajude temperature i istode za hla|enje kondenzatora. Razlikuje
sa maksimalna snaga na prikljucima generatora i maksimalna snaga na
pragu elektrane (izlazu iz elektrane prema elektroenergetskom sistemu).
Raspoloiva snaga elektrane je najveda snaga koju elektrana moe da
proizvede u nekom trenutku, uvaavajudi stvarno stanje u elektrani
(kvarovi, remonti i sl.) i uz pretpostavku da nema ogranienja zbog
proizvodnje reaktivne energije. Pri odreivanju raspoloive snage kod
termoelektrana treba uzeti u obzir kvalitet goriva, koliinu i temperaturu
vode.
Osnovna oprema termoelektrane
To su glavni pogonski strojevi za proizvodnju elektrine energije, a, prije
svega, tu su: parne turbine, plinske turbine i parni kotlovi. U manjim
elektranama ponegdje se primjenjuju motori SUS (dizel), naroito kao
lokalni rezervni agregati koji se stavljaju automatski u pogon kod nestaice
struje u javnoj mrei.
Danas u javnim termoelektranama kao pogonski agregat dominira iskljuivo
parna turbina. Njene su prednosti: velika jedinina snaga, uz visoke
parametre svjee pare (170 bar i 565C), te visoka sigurnost pogona, pa
moe biti u neprekidnom radu s maksimalnom snagom u trajanju od
nekoliko hiljada sati.
Veliki broj obrtaja turbine omogudava njen direktan spoj sa elektrinim
generatorom odgovarajude snage, a itav agregat radi sa visokom
ravnomjernodu hoda, ime se osigurava besprekoran paralelni pogon ovog
turboagregata sa drugim slinim agregatima na zajedniku mreu dotinog
energetskog podruja. Za pogon termoelektrane sa parnim turbinama
mogu se koristiti vrsta goriva i niih toplotnih modi, ili koje drugo
raspoloivo energetsko gorivo za sagorijevanje u parnim kotlovima.
Na osnovu podataka o instalisanoj snazi elektrane i njenoj godinjoj
proizvodnji, odreuju se satne, dnevne i godinje koliine potrebnog goriva.
Satna potronja goriva u kondenzacionoj elektrani je:
gdje su:


N
g
[kW] - instalisana snaga elektrane,
q
t
[kJ/kWh] - specifina potronja topline,
H
d
[kJ/kg] - donja toplinska mod goriva.
Potrebna satna koliina goriva u jednoj toplani odreuje se kao:
gdje su:

[kg/h] - instalisani uinak svih kotlova (ukupna potronja pare),
i
l
[kJ/kg] - srednja entalpija svjee pare svih kotlova,
i
4
[kJ/kg ] - srednja entalpija napojne vode svih kotlova,
h
h
i h
c
- stepeni iskoritenja kotla i cjevovoda,
H
d
[kJ/kg] - donja toplinska mod goriva.

Odgovarajuda dnevna potronja goriva u kondenzacionoj termoelektrani,
odnosno toplani, bide:
maksimalno:


normalno:


Godinja potronja goriva kondenzacione elektrane se odreuje na osnovu
planiranog broja sati godinjeg iskoritenja instalisane snage, a koji iznosi:
d
t g
gor
H
q N
m
k

d c k
puk
gor
H
i i m
m
T

) (
4 1

T T
k k
gor gor
gor gor
m m
m m




24
24
max
max


T T
k k
gor gor
gor gor
m m
m m




24
24
max
max
kod temeljnih elektrana n
isk
= oko 6000 [h/god],
kod dopunskih elektrana n
isk
= 3000 6000 [h/god],
kod vrnih elektrana n
isk
= 1000 2000 [h/god],




Kondenzacione termoelektran
Postavljaju se preteno na izvorima toplotne energije, ali je poseban uslov pri
odabiru lokacije termoelektrane blizina znatnih koliina protone vode, potrebne
za hlaenje kondenzatora turbina. Prednost ovakvih termoelektrana sastoji se u
mogudnosti koncentracije proizvodnje velikih koliina elektrine energije na
izvorima fosilnih goriva, uz jednoznaan tehnoloki ciklus i uz veliku snagu
pojedinih pogonskih jedinica, koje dostiu 600, pa i 900 *MW+ i vie.
Nedostatak kondenzacionih elektrana je relativno nizak stepen iskoritenja
toplote (oko 41%). Naime, oko 40% toplote predate turbini gubi se obino u
kondenzatoru, a sve to utie na termiki stepen iskoritenja ciklusa
termoelektrane Za njegov tretman posluide ematski i dijagramski prikazi, dati na
slikama 4.5 i 4.6.

Slika 4.5 Radna ema jednostavne kondezacione
elektrane


k k
gor isk
god
gor
m n m

Slika 4.6 Radni ciklus parne kondenzacione turbine u i-s dijagramu

Termiki stepen iskoritenja ovog idealnog ciklusa predstavlja odnos izmedu
teoretske korisne proizvedene energije i energije koja je predata pari jo u
parnom kotlu:

Takoe je:

Meutim, u stvarnosti dolazi u toku ekspanzije u turbini do gubitaka zbog
priguivanja pare na ulaznim i regulacionim djelovima turbine, zatim usljed trenja,
sudara estica, skretanja i vrtloenja u meulopatinim prostorima,
prostrujavanja pare kroz raspore meu stepenima, te usljed trenja rotora i
odvijanja ventilacije. Zbog toga se gubi dio raspoloivog toplotnog pada, pa je u
stvarnom ciklusu aktuelan adijabatski stvarni proces (1 2). Upravo odnos
iskoritenog stvarnog toplotnog pada i raspoloivog i
oi
nazivamo unutarnji ili
indicirani stepen iskoritenja parne turbine:


Unutranji stepen iskoritenja savremenih parnih turbina vedih snaga pri
nominalnom opteredenju iznosi 85 90% i zavisi od parametara pare,
konstruktive izvedbe i stanja povrina pojedinih elemenata turbine. Pri
djeliminom opteredenju turbine, kao i pri preopteredenju, h
i
se smanjuje, jer se
gubici povedavaju. Sve dimenzije turbina i njenih organa (duine mlaznica, duine i
uglovi lopatica) proraunavaju se za nominalno opteredenje.
4 1
3 20
4 1
20 3
4 1
20 3 4 1
0
1 1
) (
i i
i i
i i
i i
i i
i i i i
q
q q
q
l
k
t

q
i i
i i
i i i i
np oi
t

4 1
3 4 20 1
) ( ) (

20 1
2 1
0
0 0
i i
i i
i
i
N
N
i i
i

Apsolutni unutarnji stepen iskoritenja turbinskog ciklusa je:



Osim unutranjih gubitaka turbine, koji nastaju pri prostrujavanju pare kroz
turbinu, postoje i vanjski gubici u koje ukljuujemo mehanike gubitke
usljed trenja u leajevima i utroka energije za pogon regulacionih ureaja i
ureaja za podmazivanje. Te gubitke obuhvata mehaniki stepen
iskoritenja turbine, a on predstavlja odnos efektivne snage na spojnici (N
e
)
i unutranje snage turbine (N
0
):


Pri nominalnom opteredenju iznosi 97 99% (za snage 1 10 MW),
odnosno 99% (iznad 10 MW).
Odnos efektivne snage turbine i teoretske snage predstavlja efektivni
stepen iskoritenja turbine:


Apsolutni efektivni stepen iskoritenja toplotnog ciklusa iznosi (uz
zanemarenje energije utroene za pogon pumpi i ostalih pomodnih
ureaja):


Elektrini i mehaniki gubici elektrinog generatora izraeni su stepenom
iskoritenja generatora:

gdje je:
N
g
- snaga izmjerena na stezaljkama generatora.
Stepen iskoritenja savremenih generatora, pri jedininoj snazi 25 150
[MW] je:
pri hlaenju generatora vazduhom 96 98%,
q
i
i
i
q
i
i
i
i t i
0
0
0 0
0

0
N
N
e
m

m i
i
e
e
N
N

e t m i t m i
e
e
q
N

0
'
e
g
g
N
N

pri hlaenju generatora vodikom 98 99%.
Elektrini stepen iskoritenja turboagregata (komplet turbina i generator)
predstavlja odnos elektrine snage na stezaljkama generatora i teoretske snage:


Ovaj izraz se koristi i pri odreivanju potronje pare turboagregata.
Apsolutni elektrini stepen iskortenja ciklusa turboagregata je:


Tako dobijena vrijednost je osnovni energetski pokazatelj turboagregata, a koji
daje uvid u korisnost njegovog rada u realnim uslovima pogona elektrane.
Odnos dovedene topline pari u kotlu i raspoloive topline goriva predstavlja
stepen iskoritenja kotla:


stepen iskoritenja cjevovoda


stepen iskoritenja pomodne potronje elektrine energije


Obuhvatajudi tako i ostale gubitke u ciklusu, nastale kroz pretvaranje
energije, moe se uvesti stepen iskoritenja transformacije (pretvaranja)
energije:

moe se definisati ukupni stepen iskoritenja termoelektrane (nazivan jo
apsolutni elektrini stepen iskoritenja termoelektrane):


g m i g e
i
e
el
N
N

el t g m i t g m i g i
g
el
q
N

0 0 0
d gor
p p
gor
p
k
H m
i m
Q
Q

k k
t t
k
t
c
i i
i i
i
i
20 1
20 1
0
0

pk
pt
pp
g
u
pe
m
m
N
N

;
pe pp g m i c k pr

pe pp g m i c k t pr t u

U zavisnosti od karakteristika goriva i raspoloive snage N
u
na pragu
termoelektrane moe se takoe napisati


tj. on predstavlja odnos korisno proizvedene elektrine energije na pragu
termoelektrane (izraen u toplotnim jedinicama) i toplotne energije
dovedene gorivom.
Specifina potronja pare (svedena na jedininu elektrinu energiju) se
odreuje (po konanom izrazu - bez izvoenja) kao:



a specifina potronja topline turboagregata za proizvedeni kWh elektrine
energije iznosi:


ukupna specifina potronja toplote termoelektrane:


ukupnu potronju goriva:



d gor
u
u
H m
N

g m
sp
i i
m

) (
1
2 1

) (
3 1
i i m
N
Q
q
p
g
t
t

pe pp k c
t
u
g
u
q
N
Q
q

d c k
pt
d c k
t
d k
k
d
gor
gor
H
i i m
H
Q
H
Q
H
Q
m

) (
3 1