PLENA ANALIZA

GRAMATIKO
DE ESPERANTO
K. KALOCSAY G. WARINGHIEN
Kvara, tralaborita, eldono
UNIVERSALA ESPERANTO-ASOCIO
Rotterdam 1980
ANTAPAROLOJ
II. FONETIKO
AL LA UNUA ELDONO
La unua sento, kiu verajne atakos la leganton e la ekrigardo al tiu i
libro, estos timo, kaj lia unua penso amara bedaro pri la liliputa
16-regula gramatiketo de 1887. Li konsoliu pensante, ke anka li mem
ne povus survesti sian unuajaran pantaloneton, kaj ke tiu ampleksio
de la gramatiko nenion alian signifas krom evoluo kaj kresko de la
lingvo. Kaj pri tiu punkto, ni esperas, oni povas nur goji.
Dua senkulpigo: lingvo estas tre vasta kaj kompleksa mekanismo. Estus
facile sistemigi gin per kelksg tre eneralaj trajtoj, ^perigi iajn efli-
niojn. Sed se oni vere volas studi in detale, prezenti respondon al iuj
etaj demandoj, kiujn e iu fraz-angulo metas la milforma, iamvaria
homa penso, estas necese verki iom pli ampleksan libron.
Trie, oni devas memoji, ke nian internacian lingvon uzas ne animkon-
sistaj aneloj, sed enkorpiintaj homoj: ili iuj havas en sia spirito, pro-
funde gravuritajn, la kutimojn, apartaojn, idiotismojn de sia patrina
lingvo. Ne estas facile al ili "formeti la malnovan homon kun liaj agoj",
fremdigi al sia penso tiel ofte iritajn vojojn kaj vojstrekojn. Oni devas
kalkuli kun tiuj naciismoj, kribri ilin, akcepti tiujn, kiuj estas enerale
uzataj kaj ne tro pikas la logikon, forpui la aliajn - kaj tiun disjuon
oni ne povas fari sen granda detalado. Tiel oni povas argumenti, ke en
nia gramatiko la malfaciloj venas ne de Esperanto mem, sed de la
naciaj lingvoj.
La i-supraj konsiderpj povus esti rigardataj, kiel motivoj de sindeteno
anta tiel malsimpla tasko. Ni tamen adacis entrepreni gin pro la jena
kialo. La decida fakto en la historio de Esperanto estis,ke gi transvivis
sian kreinton. La morto de Z., anstata malfortigi la movadon, ajnis
strei ies energion, kq la la kuraa ekzemplo de la Majstro mem, kiu
is sia lasta horo tradukadis Andersen kq la Biblion, iuflanke multiis
penadoj por riigi nian literaturon per tradukoj kaj originaloj. La amaso
de iuj tiuj verkoj estas nyn sufle granda, por ke oni sentu la bezonon
de generala trarigardo kaj kontrolo de la lingvouzo, cele al kribrado kq
flksado. Tia laboro estis jam farita por la leksikologio per la Plena Vort-
aro, en kies ellaborado partoprenis unu el la atoroj de i tiu libro. Ni
provas nun similan laboron super la gramatiko. Ni mallonge indiku nian
metodon.
Ni, anta io, studis kaj reduktis al reguloj la uzadon de Zamenhof,kaj
de la bonaj klasikaj verkistoj. Estas kompreneble, ke iu gramatiko de-
7
vas sin apogi unuavice al la zamenhofa lingvuzo. A1 tiu principo tamen
ni faris du esceptojn:
1. Ne en iuj detaloj la nuna lingvo sekvas la zamenhofan, kaj aliparte
anka mem la zamenhofa lingvuzo ne estas tute unueca: ekzistas provoj,
kiujn Z. poste forlasis. Do, se io jam ne estas uzata kaj diversas de la pli
ofta kaj logika formo, tion ni ellasis a markis per malaproba noto, e
se i estas zamenhofa.
2. En la us menciita materialo, kiel ajn vasta i estas, kelkaj punktoj
restis a dubaj, a e tute ignorataj: ni provis topi anka tiujn breojn.
Tiaj lokoj, vere, ne estas multaj en la libro; plejparte ni tenis nin al la
principo: "konstati, ne proponi". Kie ni malobeis tiun i principon, tie
ni avertis la leganton a per aparta klara formulo ("por tio sin propo-
nas..., oni povus uzi..., estus oportune uzi...", ktp.), a per distinga
prestipo: pli malgrandaj literoj a loka apartigo en notojn e la pag-
piedo.
Per tiuj rimedoj ni volis samtempe garantii, ke oni trovu en la libro iujn
bezonatajn proponojn, kaj ke i estu tamen fidinde "oficiala".
Ne estos superflue skizi la metodon, kiun ni sekvis por topi la aluditajn
breojn. Por tio, ni helpis al ni kaj per la hodia montriantaj tendencoj
de la lingvo, kaj per la eneralaj kutimoj de la eropaj lingvoj, kaj fine
per la abstrakta logiko. Ni klasas tiujn kriteriojn la malkreska ordo de
valoro. Efektive, tra nia tuta studado, ni ofte rekonis, ke la pura logiko
ne estas la efa potenco en lingvo, ke ofte venkas in formaj a peiisaj
analogioj, kaj estus rigidigi kaj iel kadukigi la lingvon, se oni submetus
in al la talaj reguloj de la logiko. Tiun instruon ni ricevis de Z. mem;
dum sia tuta vivo li obstine kontrastaris la raciistajn decidemulojn, kiuj
postuladis matematikan regulecon en iuj detaloj de la lingvo kaj aprio-
ran konstruadon de "plena gramatiko": lia rifuzo elverki tian gramati-
kon venas nur de tio, ke li preferis lasi al la vivo la solvon de multaj pro-
blemoj, kiujn la racio per si mem estus eble povinta trani, sed ne mal-
nodi. Se, dank' al la admirinda peno de tiom da verkistoj,ni povis nun
entrepreni la taskon, kiun li en 1908 juis tro frua, ni tamen intencis ne
malobei lian konsilon, kaj kiel eble plej respekti la rajtojn de la vivo, e
se devus iom suferi tiuj de la geometria logiko. Tamen, iufoje, kiam en
la svarmo da detaloj oni povis distingi la direkton de granda lingva
tendenco, ni penis lumigi in, kaj tiel difini la vojon de la evoluo (oni
vidu ekzemple ia apitrojn pri la pasivo a la refleksivo).
Terminologio kompleta estas nepre necesa por tia veiko. En E-o la mor-
fologio havis sufle ellaboritan terminologion, sed la sintakso estis tute
neglektata. Ni devis do topi breojn anka i-rilate. Ni petas la legan-
ton, ke li ne timu nekonatan terminon, se li okaze trovas tian; li elseru
in el la indekso kaj tiam li vidos, ke tia termino nova alportis por li
anka ideon novan, a de nova flanko prilumitan. En kelkaj okazoj ni
faris terminon por akiri koncizon: prepozitivo, ekzemple, estas subs-
tantivo antaata de prepozicio.
8
Fine ni povas deklari, ke ni zorgis pri kiel eble plej senpartia internaci-
eco en la difino kaj fiksado de nia gramatika doktrino. La fakto, ke niaj
gepatraj lingvoj ne apartenas al la sama lingvistika grupo (unu estas
hungara, la alia franca) estis por ni grava helpo kaj donos garantion al
la uzanto. Estas ja vere, ke ni dividis inter ni la laboron (Kalocsay faris
la Fonetikon, la Vortfaradon, kaj el la Sintakso hKompleksan Frazon;
Waringhien la Morfologion kaj Sinetion kaj el la Sintakso la Vort-
sintakson kaj Propozici-sintakson), sed la du atoroj estas tiel ligitaj
per komuneco de penso kaj de metodo, ke tra la tuta libro plektias
la konceptoj de amba, kaj nur malmultaj pecoj apartenas sole al unu
el ili.
Ni ne estus povintaj fari i tiun verkon sen la jam tre vasta laborado de
niaj antaantoj. Ni deklaras tie i nian grandegan suldon al la esp-istaj
vortaristoj kaj gramatikistoj, speciale al
L.L. Zamenhof (Lingvaj Respondoj)
Louis de Beaufront (Commentaire sur la Grammaire Esperanto)
Paul Fruictier (Esperanta Vortfarado kaj Esperanta Sintakso)
Camille Aymonier (Grammaire Complte)
Torok Peter (Normala sintakso de E-o)
de Saussure (La logika bazo de la vortfarado en E-o)
' Velten (Ausfhrliche Grammatik des E.)
Walter Lippmann (dr. Zamenhofs Sprachliche Gutachten; Raportoj
pri la Sekcio de Gramatiko anta diversaj kongresoj)
E. Wster (Enciklopedia Vortaro; Internationale Sprachnormung;
das Verhaltniswort in E.)
Varankin (Teorio de Esperanto)
Gdhl (Ausfuhrliche Sprachlehre des E.)
kaj al iuj, kies studoj estis por ni proflta helpo; interalie al s-roj Bas-
tien, P. Carreiro-Neto, Meguru Takahai, Teo Jung. Aparte ni volas
mencii s-rojn Grosjean-Maupin kaj Butler, kiuj, la unua en la "Versions"
respondaj al la Gramatiko de Aymonier, kaj en la Plena Vortaro; la dua
en la "Lingvaj Notoj pri la Mainova Testamento" liveris al ni riegan
rikolton da zamenhofaj ekzemploj. S-ron Butler ni dankas anka pro la
afabla revizio de la presprovoj. Kaj u inde forgesi LiteraturanMondon,
kiu ebligis la eldonon de tiu i verko?
Budapest Lille, 1935.
9
AL LA DUA ELDONO
La rapida elerpigo de la unua eldono pruvas, ke la verko plenigis sent-
eblan mankon, kaj ke vasta publiko interesigas pri tiaj studoj, dezirante
alproprigi la lingvon en iiy detaloj. Tiu interesigo kvaza devigis nin
pliperfektigi la duan eldonon kun konscienca konsiderado de la kritikoj.
Se ni malakceptis kelkajn, ni tion faris - oni bonvolu kredi - ne el
blinda memestimo, sed el seriozaj motivoj. Ne estos superflue diri pri
tio kelkajn vortojn.
Oni riprois, e akre, pri nia malfideleco al la Zamenhofa lingvo. Nu, su-
fias trafolii la libron por konstati la malon: preska iun regulon ni
ilustris per Z-a ekzemplo (*); pri iu duba punkto ni konsultis lian lingv-
uzon. La efa utilo de la verko estas uste, ke gi ebligas tuj informigi,
kiel Z. solvis iun demandon, dum gis nun oni povis tion fari nur post
longa relegado de liaj verkoj. Ni tenis nin tiel konscience al i tio, ke
aliaj nin akuzis pri "Z-a snobismo". Sed ni devis ja konstati la fakton,
ke la nuna lingvo en kelkaj punktoj ne sekvas la Z-an uzadon;kaj ni ne
povis ne aprobi tiujn vivantajn formojn, kiuj al ni ajnis pli logikaj kaj
oportunaj. Plejparte temas pri malgravaoj: neuzo de kiel post ol (1), kaj
de kvaza post ajnigi (2); neuzo de u-modo post timi (3) kaj post is
(4); malpli ofta uzo de -ad- (5); perfekta kondicionalo por pasinteco
(6); iu ajn anst. kiu ajn
9
kiam ne temas pri rilatpronomo (7). La akuzati-
von post po (8), kaj la infinitivon post sen (9) oni ne povas diri kontra-
Z-aj, ar la unuan li diris same bona, kaj la duan li mem uzis kelkfoje.
La neuzo de nedifina artikolo (10) bazias sur Fundamenta regulo. Oi
tiu listigo eble moderigos la facilan indignon de kelkaj, precipe se lli
konsideras, ke en multe pli multaj punktoj ni klopodas rekonduki al la
Z-a modelo.
Oni riprois al ni la komplikecon. Nu, gi estis neevitebla. Por pritrakti
detale vivantan lingvon, oni devas gin arangi en kadroj, se oni ne volas
fali en aoson de neligitaj, splitaj rimarkoj. Krome, ar temas pri inter-
nacia lingvo, ni devis forgesi iujn naciajn sistemojn kaj konstrui ian
absolutan gramatikon bazitan nur sur la racio. Ni devis do fari sisteme
la tutan skeleton de la homa lingvo por meti sur gin la vivantan karnon.
de E-o. Sed tio eblis nur e zorgega difinado de iuj vortspecoj kaj fimk-
cioj - kaj tion oni ne povas fari sen taga preciza terminaro. Aliflanke,
ni devis eliri ne el la lingvoelementoj (tio estas tasko de vortaro), sed el
ia esprimotaj rilatoj: tiel, ekz-e, ni ne povis pritrakti lavice la prepozi-
ciojn, sed ni devis distingi la okazojn de ilia uzado, do la adjektojn kaj
suplementojn. - Ke tia verko ne estas por komencantoj (kiel multaj
emfazis), tio estas evidenta: kiu povas studi E-lingvan gramatikon, tiu
(*) Ni rimarkas, ke niaj Z-aj citaoj nur en la ekzemplo-dona parto estas nepre
fidelaj; la ceteron ni ofte devis mallongigi, a ani por doni ai eltirajo memstaran
sencon.
10
ja devas scii jam la lingvon. Sed ke progresintoj povas gin konsulti sen
kaprompo, tion certigas detala indekso kaj abundaj ekzemploj, kiuj
komprenigos la regulon e sen troa atento al ties abstrakta formulado.
Oni riprois, ke ni kelkfoje proponis novaojn. Nu, eble ni estas pe-
kaj, ke, trovinte e la sistema lingvo-tralaborado kelkajn breojn, ni ne
povis rezisti la tenton topi ilin. Sed, unue, ni iam lojale kaj okulfrape
evidentigas, ke temas nur pri diskutebla propono, ne pri regulo; due,
tiuj proponoj estas nur aldonoj, neniam anoj; trie, ni akcentas, ke ni
ne rigardas ilin gravaj, neniel volas ilin trudi. Se la lingvuzo akceptos ilin
bone; se ne tio neniel tuos la lingvo-sistemon de ni skizitan. Se ni
menciis anka jam eksmodigintajn proponojn, anka tio ne estas sen-
motiva: oni ja povas renkonti ilin, kaj tiam estas oportune ekscii, kiel
sin tenas la lingvuzo koncerne tiujn formojn.
Oni asertis, ke "kategoria divido de radflcoj tute ne ekzistas". Sed, e
se ne konsideri nian demonstradon ( 282), kial do Z. tradukis en la
Universala Vortaro iun radikon per samkategoria vorto en la 5 lingvoj?
Nenio estus pli facila, por neprigi ilian senkategoriecon, ol traduki ilin
substantive en unu lingvo, adjektive en dua, verbe en triaktp. Aliaj, pli
singarde, asertis nur, ke tiu divido jam eksmodigis: la lingvo pli kaj pli
liberias de i. Nu, guste la malo estas vera: tio, ke oni pli kaj pli sparas
pri la sufiksoj (precipe ec kaj ad)
9
signifas klare, ke oni pli kaj pli frukt-
uzas la kategoriecon kaitan en la nudaj radikoj.
Pluraj opiniis la libron tute senutila; sed ili, entile, nur konjektigis tiun
opinion, citante la vortojn de unu el ni, aliloke dcribitajn: "... tute ne
necesas, ke oni lernu iujn i regulojn... Dio gardu!". Nu, tio estas ja
vera: e lingva lerto kaj logikkapablo iu ja povas trovi pli-malpli ustan
vojon de esprimo. Sed se tio sufias en la ordinara parolo kaj skribo, ja
ne en la scienco kaj literaturo: tie oni devas trovi la plej ustan, la sole
ustan, konforman al la t.n. spirito de la lingvo. Kiu sin bazas nur sur
la Fundamenta Gramatiko, tiu komencas tie, kie la unuaj verkistoj de
E-o: por li ne ekzistas tiu lingva trezoraro, kiu evoluis per la penoj de
tiel multaj atoroj. Tiu trezoraro prezentas propre la lingvan "spiriton";
gin ni volis kapti en regulojn kaj transdoni en facile konsultebla libro.
Oni ofte plendis, ke neseriozaj esp-istoj restas "eternaj komencantoj";
al la seriozaj ni volis doni la rimedon ne farii "eternaj rekomencantoj".
Pli ol tiaj eneralaj kritikoj, estus utilintaj multaj detalaj. Kaj ni petis
pri tiaj: ni proponis al S-ro Rollet de V /s/e, prezidanto de L.K., ke la
libron detale kritiku la Akademio. Estus por ni granda gojo, se la dua
eldono estus pretiginta baze de tiu kritiko. Sed, malgra la komplezaj
klopodoj de la afabla Prezidanto, la cirkonstancoj malhelpis, ke la Aka-
demio okupigu pri la verko tiel funde, kiel ni esperis. Tamen ni ricevis
plurajn valorajn konsilojn kaj rimarkojn, por kiuj ni kore dankas ge-
sinjorojn: W. Bailey (abundaj ustigoj de Z-afoj!), Leo Belmont, M. C.
Butler, P. Christaller, P. Corret, H. Dresen, E. Drezen, E\ G. Dodge,
V. Inglada, T. Pumpr, A. Stamatiadis kaj Lidja Zarnenhof. Ni esprimas
11
nian uldon anka al s-ro Rollet de V Isle, el kies verketo pri la mal-
simplaj verboformoj ni multe profltis.
Kiel ni diris, la verkon ni submetis al detala revizio. Tamen, veraj anoj
trovias nur pri kelkaj malgravaj punktoj: plejparte temas pri pli detala
ellaboro, ekz-e e la adjektoj (*) kaj suplementoj, pri pliunuecigo, pri
plikomprenebligo de klarigoj, pliperfektigo de dividoj ks. Per la komuna
tralaboro la dua eldono farigis e pli komuna verko de ni amba, ol la
unua: gi esprimas pri iu punkto nian plene akordiintan opinion.
Ni esperas, ke la dua eldono, kiun ni rigardas definitiva, havos same
favoran akcepton kiel la unua. Ni esperas tion en la intereso de la lingva
unueco kaj perfekteco, kiujn akceli ni klopodis per nia laborado. Car,
por diri nian tutan penson, ni deziras, ke, anstata senfine kaj iom vane
diskutadi, oni paceme konsentu pri la solvoj, kiujn ni prezentas (**).
Tiun ajne adacan peton ni metas ne senpripense. Se ne konsideri
niajn detalajn studojn kaj niajn ofte tre ampleksajn motivadojn, kiuj
abnena tiel bone pravigas niajn solvojn, kiel aliaj motivadoj aliajn -
restas, kiel decida fakto, ke i tiu verko ekzistas kaj estas e la sola, kiu
entenas vere detalan esploron de E-o. Se unuecigo de lingvo kaj stilo
estas io grava (kiel iuj, cetere, konfesas), i povas efektivii nur sur la
bazo de kompleta, al iuj alirebla gramatiko: tian bazon liveras i tiu
libro, kaj ne estus la intereso de E-o, se oni facilanime preterpasus la
proponiantan okazon.
Viena Kongreso, 1936.
AL LA TRIA ELDONO
La dua eldono plu ne estas havebla (granda parto de la ekzempleroj
neniiis dum la dua mondmilito), kaj tial estas granda ojo por ni, ke,
dank' al la entreprenemo de bonvola amiko, doniis eblo por la tria
eldono de la libro.
En la antaparolo al la dua eldono ni skribis, ke tiun eldonon ni rigardas
definitiva. Pruviis tamen, ke tio estis senpripensa: por la tria eldono ni
ree tralaboris kelkajn apitrojn, tiun pri po, pri la identigaj stataf adjek-
toj kaj pri la komparaj subpropozicioj; en la ceteraj apitroj ni faris nur
malgravajn korektetojn sed multajn etsn aldonojn; anka la Zamen-
hofajn ekzemplojn ni ie plimultigis.
En tiu tralaborado ni utiligis la rimarkojn kaj esplorojn, kiujn ni havis la
okazon fari dum multjara kaj konstanta uzado de la lingvo, kaj ni kom-
(*) Estu al mi permesite diri i tie, ke la admirinde logikan klasifikon de la adjek-
toj ni uklas al K. Kalocsay. G. W.
(**) Ne temas, kompreneble, pri la punktoj, kiuj estas nur personaj proponoj, kaj
kies kontestebleco estas evidenta el la teksto (oni povus uzi... ktp.).
12
preneble profitis el la studoj de aliaj gramatikistoj (*).
Pro praktikaj kialoj, la eldonisto decidis presigi jenan eldonon per tri
kajeroj, el kiuj la unua entenos la Fonetikon, Morfologion kaj Sinetion;
la dua la Sintakson de la Vorto, de la Propozicio kaj de la Frazo; la
lasta la Vortfaradon kaj la Indeksojn. Ni devis do aliigi la numerojn de
la paragrafoj kaj fari la anojn postulitajn de tiu nova arano.
Sed tiuj kompletigoj, ustigoj kaj reordigoj lasis ne tuita la plenan
akordon pri la metodo kaj pri la solvoj, kiun ni atingis malgra la
radikala diferenco de niaj gepatraj lingvoj, kaj kiu prezentis eble la
efan garantion de la scienca valoro de la "Plena Gramatiko".
Pri unu punkto tamen ni deziras atentigi. Pro diversaj kazoj pros-
pero de la movado en la norderopaj landoj; malplia kunlaborado de
slavlingvanoj, kio senigis nian literaturon je la kontakto kun tiu fekunda
kaj iel naskia lingvogrundo; okupo de gravaj postenoj fare de erman-
lingvanpj estiis ia malekvilibro inter la influoj de la diversaj naciaj
lingvoj sur nian Esperanton, kaj ia superpezo de la ermana efiko. Nu,
unu el la trajtoj, kiuj diferencigas la germanan (kaj nederlandan, danan,
ktp.) lingvon disde la aliaj eropaj lingvoj, kaj disde Esperanto, estas
ia fremdeco al la gramatika kategorio de la aspekto, t.e. al la konsidero
de la ago koncerne ties daron a plenumitecon. E1 tio rezultis, ke oni
en tiuj landoj komence miskomprenis la esperantan uzadon de la parti-
cipoj, kaj poste elpensis novan participsistemon e la pasivaj verboj, kiu
respondus al la aparta "logiko" de la ermanlingvanoj, sed tute ne kon-
formas al la "spirito" de nia lingvo. Tiu reformo ar i estas, fakte,
reformo minacas per breo en la lingva kontinueco kaj tradicio, ^r
i stampas erara, a almena eksmoda, la Zamenhofan lingvuzon en
esenca parto de la lingvo. Kaj sekvis aliaj reformproponoj: unuj ribelis
kontra la uzado de la fe/-vortoj por esprimo de la grado, aliaj kontra
la uzado de kiel e la komparoj, aliaj kontra la subjunkciaj is kaj dum
ktp. i tiuj herezoj povis des pli senene cirkuli, ke ili tuas ne la vor-
tojn, sed la sintakson, ne la eksteron, sed la internon, kaj la ekstero
estas pli facile rimarkebla por la publiko. Efektive ne estas malfacile
eksciti indignon kontra manpleno da neologismoj, dum gravegaj mis-
traktoj de la modcj, ekz-e, povas korupti la lingvon preska en kao.
Tamen, kun la tempo, kelkaj esperantistoj ekkonsciis la daneron kaj
kurae reagis. Tiim reagon intencas apogi la nuna reeldono de nia verko
bazita sur la fundamenta tradicio. En nia dua antaparolo (p. 10) ni
klarigis, kiel ni penis sekvi la Zamenhofan lingvuzon: ni estis,kaj estas,
(*) Ni multe uldas kaj aparte dankas al niaj kolegoj akademianoj M. C. Butler,
W. J. Downes, F. A. F. Faulhaber, W. J. A. Manders kaj al niaj korespondantoj
F. R. Banham, E. A. Haugen, R. Rossetti pro iliaj utilaj kaj sagaj konsiloj a
rimarkigoj; al Dro T. Pumpr pro liaj artikoloj rilataj al la po-problemo; al s-ro
Kenfi Ossaka pro la serio de liaj instruoplenaj studoj en "La Revuo Orienta";
kaj fine al s-ro H. A. de Hoog pro lia bonega libro "Du Malsanoj en Esperanto".
13
efektive, profunde konvinkitaj, ke nur sur tiu tereno, firma kaj klare
difinita, iuj esperantistoj povos, kun iom da toleremo, retrovi sian
lingvan unuecon. Ni tie supre listigis 10 punktojn, e kiuj la moderna
uzado ajnas disigi de la Zamenhofa. Se oni rigardos tiujn punktojn,
oni rekonos, ke temas pri malgravaoj, kaj parte pri tiaj aferoj, kiujn
Zamenhof lasis ne plene deciditaj,parte pri anetoj,kiuj estiiskvaza
per si mem dum jardekoj da literatura laborado. Sed se oni prenas tiujn
angetojn kiel pretekston por ia renverso de la Zamenhofa verbsistemo,
prefere ni revenu, e en tiuj punktoj, al la Zamenhofaj kutimoj kaj
formoj. Tamen ni kredas, ke la esperantistaro povos bone distingi inter
malgrava spontana polurio de la lingvosurfaco, kaj la arbitra, apriora
logikumo baze de miskompreno, per kiu anoj de unu lingvogrupo volas
trudi formojn kontraajn al la lingvosento de alilingvanoj kaj al nia
tuta lingva tradicio.
Tial, renovigante i tie nian seriozan kaj insistan alvokon al iuj bon-
intencaj kaj devokonsciaj esperantistoj, ke ili konsentu pri la solvoj
prezentitaj en nia verko, ni pure kaj simple petegas ilin reveni al la
Zamenhofa tradicio, sola bazo de tiu unueco,kiu estas por nia movado
la kondio de la venko.
Budapest Choisy-le-Roi, 1957. La Atoroj
AL LA KVARA ELDONO
Tiu i antaparolo estas subskribita, ho ve, de unu sola nomo: la mal-
apero de mia verkofrato sentigas al mi, pli ol iarh, kiom mi uldis al
lia genio kaj kiom pezas sur miaj ultroj la restanta tasko.
Dudek jaroj forpasis, de kiam ni kune redaktis la trian eldonon, kaj e
tiu restis nekompleta: la subita morto de nia amiko Stefano La Colla,
kiu iniciatis tiun reeldonon, faris, ke la tria parto, pri la vortfarado,
kvankam kompostita, ne povis aperi libroforme. La unuaj du kajeroj
cetere rapide elvendigis, kaj la verko jam de longe ne plu estas akirebla.
Granda estas la merito de la Estraro de U.E.A., ke i entreprenis, en
la nunaj malfacilaj cirkonstancoj, la publikigadon de jena kvara eldono.
Dum tiuj dudek jaroj okazis revolucio en la lingvistiko, mi diru pli
uste revolucioj, ar, se la fundamenta ambicio de iuj skoloj estas
fari el gi rigore ekzaktan sciencon, esprimeblan per algebraoj, diversaj
sistemoj ne esis sekvi kaj kritiki unu la alian, la strukturismo de Tru-
betzkoy, la glosematiko de Hjelmslev, la distribucionalismo de Fries, la
generativismo de Chomsky ktp. Kaj la nomenklaturoj, postulataj por
"diskrete" elnombri iun fenomenon, farigis ne nur pli detalegaj (mi
citu nur la svarmantan tribon de la em-nomoj : pleremo, alosemo,
kategoremo, grafemo, prosodemo, asilabemo ktp.
?
ktp.), sed anka
pli kaj pli divergaj la la atoroj (kio estas morfemo e Jakobson estas
14
monemo e Martinet ktp.), tiel ke Benveniste povis skribi jam en 1954,
ke "iaj diskutoj estas kompreneblaj por la adeptoj de unu metodo, nur
se ili estas transponitaj en ties propran nomenklaturon." Estas certe
tute normale, ke lingvistoj provu apliki sian metodon al nia lingvo
(kvankam mi persone havas la intiman konvinkon, ke estas neeble re-
dukti al atomataj transponformuloj la senliman kreivecon de la homa
spirito, same kiel procedaroj, e elektronaj, neniam elerposla fekund-
econ de ia homa arto). Sed la legantoj, kiuj havis la paciencon legi niajn
unuajn tri antaparolojn, jam konstatis, ke la celo de nia verko neniam
estis la starigo de ia ajn teorio, kaj ke nia tuta ambicio estis meti en la
manojn de la Esperanto-parolantoj oportunan rimedon malkovri, kia
estas la tradicia, klasika uzado pri iuj punktoj de nia lingvo (), kaj per
kiaj tendencoj efektive esprimias tiu "spirito de la lingvo", aludita de
Zamenhof en lia letero al Borovko, kaj diflnita kiel modelo de stilo en
la "Deklaracio pri la Esenco de la Esperantismo". La kunekzistado (ne
iam paca!) de pluraj lingvistikaj sistemoj unuflanke, kaj, aiiflanke, la
zorgo pri la utiligebleco de nia verko por ia publiko, klarigas, kial ni
decidis konservi nian prezentmanieron kaj terminologion, kiun ni cetere
rafinis la la postuloj de la analizo, distingante ekzemple la subjunk-
ciojn disde la konjunkcioj, la prediktajn tempojn apud la preteritaj, kaj,
kelke tridek jarojn anta Chomsky, sintakson de la vortokernoj aparte
de la sintakso pri la propozicio kaj pri la frazo.
Dum tiu sama tempospaco multaj estis la konsiderindaj esploroj pri la
gramatiko de nia lingvo; interalie la demando pri la uzado de la pasivaj
participoj estis studita en la "Simpozio pri ata/ita" (Stafeto, 1961), kaj
la tuta demando pri la uzado de la tempoj en la "Vojao inter la tem-
poj" de K. Kalocsay (Stafeto, 1966), dum R. Schwartz briligis sian
klarecon de "ne-lingvisto" en la brouro "Ne kiel Meier!" (Franca
Esperanto-Instituto, 1967) kaj en eseo "Kompleta Inventaro de lapasi-
vaj participoj en la verko La Rabistor (Aktoj de la Akademio II,
1974): el io tio mi penis eltiri la esencon, kaj enkorpigi in en lakon-
cernajn apitrojn.
Male, pri aliaj problemoj, pri kiuj mi ne havis la okazon a la eblon
diskuti kun Kalocsay, mi restis tre singarda, ne volante meti sub lian
nomon opiniojn, kiujn li estus povinta ne partopreni. En la malmultaj
lokoj, en kiuj mi trovis utila esprimi mian propran vidpunkton, mi iam
aldonis en la fino miajn inicialojn: G. W.
Jen do la lasta formo de tiu verko de intima kunlaborado, komencita
en 1934 la la instigo de Vilmos Bleier, nia neforgesinda eldonisto; en
in ni metis la resumon de niaj konstantaj esploroj pri la lingvo de
Zamenhof, Grabowski, Kabe kaj aliaj plej famaj atoroj, kaj la plej
bonan el nia sperto de tradukistoj. Je iu reeldono i vekis kritikojn,
ofte pasiajn, sed entute i estis atata kaj uzata de la plimulto. Mi
(*) Tion ni volis akcenti per la enmeto de "analiza" en la antaan titoion.
15
rajtas diri, ke, malgra la neeviteblaj mankoj, i efike kontribuis, kaj
- mi esperas - kontribuos plu, same kiel la "Plena Ilustrita Vortaro"
sur alia tereno, al la stabiligo kaj unuecigo de nia lingvo, nenion depren-
ante de gia fleksebleco. Kian pli altan celon povis proponi al si la du
atoroj, kaj kian pli prudentan deziron ili povus esprimi je i tiu adiaa
momento, ol ke tiun saman celon neniam forgesu tiuj, kiuj pli a malpli
balda venos ilin anstatai?
Vitry-sur-Seine, 1977.
G. Waringhien
P.S. Mi dankas la korespondantojn, kiuj bonvolis komuniki al mi siajn rimarkigojn;
du almena mi volas nomi, pro ilia detala esplorado de la P.G., s-rojn F. Couwen-
berg kaj L. Lentaigne.
P.S.2a. La legantoj, kiuj bedaros nian decidon ne adopti, en i tiu esence pedagogia
verko, la metodojn de la novaj lingvistoj, konsolu sin per jena konfeso de la plej emi-
nenta el ili:
<4
Sincere, mi estas sufie skeptika pri la valoro, por la lingvo-instruado,
de tiaj subtilecoj kaj sagaco, kiajn oni akiris en lingvistiko kaj psikologio." (Noam
Chomsky, "Linguistic Theory", en "Northeast Conference on Research and Lan-
guage Learning", 1966).
16
LA FUNDAMENTA
GRAMATIKO
La titolon "Plena Gramatiko de Esperanto" portas, en la "Fundamenta
Krestomatio", ia dek ses reguloj, kiuj, en la "Fundamento", estas tito-
litaj simple "Gramatiko". La epiteton "plena" Zamenhof evidente uzis
nur el propagandaj kazoj. Li mem konsciis ja pri la nesufieco de tiu
gramatiketo kaj tial li in kompletigis jam en ia "Fundamenta Ekzerc-
aro", parte en formo de ekzemploj, parte en formulitaj reguloj; kaj
poste li darigis la kompletigon en siaj "Lingvaj Respondoj". Voli
limigi la fundamentecon al tiu gramatiketo kaj apogi sin ekskluzive sur
gi por pritrakti la efsn demandojn de nia lingvo estus do ne scienca
kaj iel infana sinteno. Tial tiun gramatiketon ni presigas, kape de nia
libro, pli kiel historian dokumenton, ol kiel la ununuran fonton de
niaj informoj pri la lingvo.
Ni citas la regulojn senlane, escepte ilian vic-ordon: ni vicigis la para-
grafojn la la ordo de nia pritraktado. La originan numeron ni donas
parenteze.
18
A. Alfabeto
Aa, Bb, Cc, C, Dd, Ee, Ff, Gg, | , Hh, flft, Ii, Jj, J, Kk, Ll,Mm, Nn,
Oo, Pp, Rr, Ss, , Tt, Uu, , Vv, Zz.
Rimarko, Presejoj, kiuj ne posedas la literojn , , II, , , , povas anstata ili uzi
ch,gh,hh,jh, sh,u.
B. Reguloj
1 (15). La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj, kiujn la plimulto de
la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen
Sango, ricevante nur la ortografion de tiu i lingvo; sed e diversaj vortoj
de unu radiko estas pli bone uzi senange nur la vorton fundamentan
kaj la ceterajn formi el tiu i lasta la la reguloj de la lingvo Esperanto.
2 (9). Ciu vorto estas legata, kiel gi estas skribita.
3 (10). La akcento estas iam sur la antalasta silabo.
4 (2). La substantivoj havas la finion o. Por la formado de la multe-
nombro oni aldonas la finigon /. Kazcrj ekzistas nur du: nominativo
kaj akuzativo; la lasta estas ricevata el la nominativo per la aldono de
la finigo n. La ceteraj kazoj estas esprimataj per helpo de prepozicioj
(la genitivo per de, la dativo per al, la ablativo per per a aliaj prepo-
zicioj la la senco).
5 (16). La fina vokalo de la substantivo kaj de la artikolo povas esti
forlasata kaj anstataigata per apostrofo.
6 (5). Pronomoj personaj: mi, vi, //, f/, i (pri objekto a besto), si, ni,
vi, ili, oni; la pronomoj posedaj estas formataj per la aldono de la finigo
adjektiva. La deklinacio estas kiel e la substantivoj.
7 (8). La adjektivo finigas per a. Kazoj kaj nombroj kiel e la substan-
tivo. La komparativo estas farata per la vorto pli, la superlativo per
plej; e la komparativo oni uzas la konjunkcion ol
8 (1). Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita
(la), egala por iuj seksoj, kazoj kaj nombroj.
Rim. La uzado de la artikolo estas tia sama, kiel en la aliaj lingvoj. La personoj,
por kiuj la uzado de la artikolo prezentas malfacilajon, povas en la unua tempo
tute gin ne uzL
9 (4). La numeraloj fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas: unu,
du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, na, dek, cent, mil La dekoj kaj centoj
estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la signado de
numeraloj ordaj oni aldonas la flnion de la adjektivo; por la multoblaj
- la sufikson obl, por la nombronaj - on, por la kolektaj - op, por la
19
disdividaj la vorton po. Krom tio povas esti uzataj numeraloj subs-
tantivaj kaj adverbaj.
10 (7). La adverboj finias per e; gradoj de komparado kiel e la ad-
jektivoj.
11 (12). Oe alia nea vorto la vorto ne estas forlasata.
12 (6). La verbo ne estas anata la personoj nek nombroj. Formoj
de la verbo: la tempo estanta akceptas la finion ~as; la tempo estinta
-is; la tempo estonta -os; la modo kondia -us; la modo ordona -u; la
modo sendifina -L Participoj (kun senco adjektiva a adverba): aktiva
estanta -ant; aktiva estinta -int; aktiva estonta -ont; pasiva estanta -at;
pasiva estinta -it; pasiva estonta -ot. Ciuj formoj de la pasivo estas form-
ataj per helpo de responda formo de la verbo esti kaj participo pasiva
de la bezonata verbo; la prepozicio e la pasivo estas de.
13 (8). Ciuj prepozicioj postulas la nominativon.
14 (13). Por montri direkton,la vortoj ricevas la finiondelaakuzativo.
15 (14). iu prepozicio havas difinitan kaj konstantan signifon, sed se
ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kian
nome prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion je, kiu
memstaran signifon ne havas. Anstata la prepozicio je oni povas anka
uzi la akuzativon sen prepozicio.
16(11). Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj
(la efa vorto staras en la fino); la gramatikaj finigo estas rigardataj
anka kiel memstaraj vortoj.
20
LA VORTO
La vorton oni devas esplori el tri vidpunktoj.
1. La unua okupias pri la graka prezentado de la vortoj a de la rila-
toj inter tiuj vortoj. Tiun parton de la gramatiko ni pritraktos en la
apitroj Ortografio kaj Interpunkcio.
2. La dua okupias pri la sona konsisto de la vortoj, pri la sonoj kq
bruoj, el kies alterna sinsekvo estias la homa parolo. Tiun parton ni
pritraktos en la apitro Fonetiko.
3. E1 la tria oni pritraktas la diversajn formcjn, kiujn la konstruita vorto
alprenas or esprimi rilatojn, do kiujn la vorto ricevas kvaza de ekstere
dum la uzado (ekz-e por esprimi la pluralon, la preteriton ktp.). Tio
estas propre la Morfologio.
La reguloj, la kiuj oni uzas tiujn diversajn formojn, apartenas al la
kampo de la sintakso; sed kiam la elekton inter la diversaj formoj diktas
ne la konstruo de la frazo, sed la esprimata ideo, (ekz-e u uzi ia a
ties, duope a po du ktp.), ni trovas nin sur aparta kampo, kiu is nun
ne ricevis nomon e la gramatikistoj. Ni difinis in per la nomo Sinetio.
Pro praktikaj konsideroj ni kunigis amba en la apitro Morfologio kaj
Sinetio.
22
I. ORTOGRAFIO
KAJ INTERPUNKCIO
15-16
LA ORTOGRAFIO
La alfabeto
La lingvo Esperanto estas skribata per 28 literoj, kies listo konsistigas la 1
alfabeton. iu el tiuj literoj povas havi du formojn, unu grandan (majus-
klan) kaj unu maigrandan (minusklan).
Majuskloj: ABCDEF GHI J KLMNOP RS TUVZ.
Minuskloj : a b c d e f g h h i j k l m n o p r s t u v z .
Rim. La litero trovigas preska nur post alia litero (a a e):sed nenio en la lin-
gvo malhelpas uzi in anka e la komenco de vorto, sekve anka eventuale sub
la majuskla formo e la geografiaj nomoj, kiel faras la japanoj (ekz-e Oej-ho ktp.).
La unua paragrafo de la "Fundamenta Ekzercaro" donas la nomon de 2
tiuj literoj: a, bo, co, o, do, e, fo, go, go, ho, o, i, jo, o, ko, lo, mo,
no, o, po, ro, so, o, to, u, o, vo, zo.
Tio estas la nomcrj uzataj en la ordinara literumado (ekz-e ktp :kotopo).
Tamen, en la scienca praktiko, tiuj nomoj montriis ne oportunaj, ar
la tro sonora vokalo o kaj la tro regula formio de iuj tiuj nomoj mal-
faciligas la distingon inter ili (kp mo kaj no, fo kaj o; a la plej simplajn
kemiajn formulojn COOH...). Aliaj sistemoj estis do proponitaj por la
fakaj lingvoj, kaj ili povas esti reduktitaj al jenaj du tipoj:
a) la unua celas resti en la limoj de la Fundamento:i utiligas simple la
eblon uzi substantive la finaon -a (kp 74), por krei variaon inter la
tro najbaraj sonoj. Oni ricevas ekz-e la serion:
a, ba, co, o, da, e/fo, ga, a, ha, ho, i, jo,a,ko,lo,mo,na, o,po,ra,
so, o, to,u, o,va,za.
En okazo de pluformado, estus oportune konservi la vokalan flnaon,
kaj diri ekz-e "levi nombron je la naa potenco" ktp. Tiun solvon Warin-
ghien proponis en "Esperanto" (Jan. 1951),kaj in uzadis, sen ia eno,
inter aliaj, D-ro Sirk en siaj prelegoj e la diversaj Someraj Universitatoj.
b) la dua celas atingi la plej grandan internaciecon. La plej bona sistemo
estis proponita de D-ro Belinfante en la "Scienca Revuo" (Jul. 1951):
a, be, ce, de, e, ef, ge, ha, i, jot, ka, el, em, en, o, pe, er, es, te, u, vi,
e, zet; por la supersignitaj literoj, li proponis diversajn nomojn, inter-
alie: e, o, ha,e, a, o.
Kiel ofte okazas e tiaj demandoj, neniu el la du sistemoj estas plene
kontentiga: la unua havas kontra si sian arbitrecon, la dua maie ne
atingas klaran distingon inter la najbaraj sonoj (em kaj en, de kaj te
ktp). La problemo restas solvota.
25
15-16
Menciinda estas anka la sistemo, kondensita de Kalocsay en jenaj versoj:
a, be, ce, de, e, ef, ge, ha,
i, je, ka, el, om, en, o, pa,
er, es, ta, u, ve, a, e,
fii kaj i, e, o kaj ze,
plus ku, ikso, ipsilono,
jen la abece-kolono.
i malmulte divergas de la internacia kutimo kaj tamen eliminas la miskompre-
nojn e la similsonaj konsonantoj.
3 Kompare kun la norma latina alfabeto, la esperanta diferencas per du
trajtoj: la efa estas, ke gi prezentas la gingivajn sonojn ne per kunigo
de simplaj literoj (digramoj, kiel la F. ch, la A. sh; trigramoj, kiel la
G. sch a la I. sci ktp.), sed per modifita formo de la kvin konsonantoj,
de kiuj la gingivaj sonoj historie devenas: oni supermetas al ili cirkum-
flekson, kaj pro la formo de tiu signo, oni iafoje nomas ilin "apelitaj"
literoj (, g, , ); tiu sama supersigno estas uzata por distingi la frika-
tivan velaron () disde la laringala (h). Male, por averti, ke u farigas en
kelkaj okazoj dua elemento de diftongo, oni supermetas al gi renvers-
itan duoncirklon ().
Tiu sistemo de sonprezentado estis inspirita de la eha alfabeto (en kiu
cetere la cirkumflekso estas returnita). i estas simpla kaj oportuna.
Tamen en la komencaj jaroj, gi estis serioza geno por la propagando,
ar gi postulas specialajn litertipojn. Tial Zamenhof donis, jam en la
"Unua Libro", kaj oficialigis en la "Fundamento" la permeson ansta-
taigi la supersignitajn literojn per la digramoj ch, gh, hh, jh
y
sh, kaj tute
forlasi la supersignon de . Kvankam tio estis ia sistemigo de la haosaj
naciaj digramoj a trigramoj, la esperantistoj instinkte sentis,ke tiu far-
maniero prezentas fonetikan malprogreson. Zamenhof mem uzis gin nur
en telegramoj;kaj, malgra la provo de franco, E. Gasse, kiu presigis per
tiu metodo sian tradukon de la "Vivo de Jesuo" de E. Renan (1907),
gi restis praktike ne aplikata. E en la okazoj, kiam oni devas presigi
esperantajn komunikojn per neesperanta gazeto, la plej multaj preferas
tute forlasi la supersignojn, kio alkondukas al nedefendebla kripligo
de la lingvo.
Guste por tiu lasta okazo ekzistas unu, eble ne tre logika, sed oportuna elturnio.
Konsiderante, ke tre multaj okcidentlandaj presejoj havas la rimedojn presigi la
cirkumfleksajn vokalojn de la franca lingvo (ekz-e en la vortoj: pdt, fete, mattre
d'hotel, croton - kiuj cetere estas uzataj anka tiuforme en la angla lingvo),
St. La Colla proponis, ke oni kvaza deovu la supersignon de sur la konsonanto
sur la tuj postan vokalon, kaj akceptu la konvencion, ke, en tiaj okazoj, super-
signita vokalo donus gingivalan sonon al la us antaa konsonanto. Tiu artifiko
iel konservas la fizionomojn de la esperantaj vortoj, kiel oni vidas el jena ekzem-
plo: "C4 la sdngj okazintaj en la ct-landa vojkodo, ctuj automobilistoj zorge
informig pri lajsaj legdj instrukcioj".
4 La dua diferenco inter la latina kaj la esperanta alfabeto estas la mal-
apero de kvar superfluaj literoj: q, u>, x kaj y. ar tiuj literoj estas tamen
23
4 - 5 - 6
uzataj kiel simboloj en matematiko ktp., oni utiligas ilin kun tia valoro
anka en Esperanto ("formoj de tiu a alia lingvo al Sinjoro X. a Y.
estas konataj"
z
) kaj oni tiam nomas ilin respektive: kuo
y
duobla vo,
ikso, igreka a ipsilono. D-ro Belinfante proponis por ili la nomojn, pli
mallongajn: ku, e, is, aj. Sed, kiel literoj, ili estas regule transskribataj
per la esperantaj responds litercrj, nome: q per k, vv per v, x per ks kaj
y per /. Krome la latina duonvokalo u, kiam i senpere sekvas konso-
nanton, estas, la la rusa kaj germana prononcado, transskribata per v:
gu farias gv, qu farigas kv, su farigas sv (Kp lingua kaj lingvo, quercus
kaj kverko, persuadere kaj persvadt).
Rim. La regula transskribo de x per ks estas modifata en la komenca silabo ex-,
kiam tiun sekvas vokalo: por eviti konfuzon kun la esperanta prefikso eks-, oni
tiam uzas la transskribon kz (kp. examen kaj ekzameno). Oni scias, ke la Univer-
sala Vortaro prezentas du ekzemplojn de tiu transskribo interne de vorto: makzel
kaj okzal, probable por eviti eventualan konfuzon kun la radikoj sel kaj sal.
La grekaj literoj, uzataj kiel matematikq simboloj, estas nomataj: alfa, 5
beta, gama, delta, epsfla, dzeta, eta, teta, jota, kapa, lambda, mu, nu,
ksi, omikra, pi, ro, sigma, ta, upsila, fi, i, psi, omega (psila, mikra kq
mega estas propre adjektivoj, kun signifo: maldika, malgranda kaj gran-
da).
La transskribo de tiuj literoj en Esperanton estas la sama, kiel en la
latina lingvo, krom pri la elspiraj literoj: al la latina th respondas simpla
t (theatron: teatro), al rh simpla r (rhetor: retoro), alpA simpla /(phos-
phoros: fosforo); al ch respondas jen h, jen, pli ofte, k (psyche:psiko);
pri x vidu 4.
Aparta karaktero de la esperanta ortografio estas,ke i sisteme unuobl-
igas la duoblajn konsonantojn: al L. flamma respondas E. flamo, al 6
F. gramme respondas E. gramo, al G. Rippe respondas E. ripo ktp. Tiu
simpligo havas du avantaojn: unue i faciligas la memorigon de la vort-
formo, dum, en la franca a la angla, oni ofte dubas, u skribi per unu
a du konsonantoj vorton, kiun oni cetere prononcas nur per unu; due,
i faciligas la rekonon de kelkaj kunmetitaj vortoj, ar inter la du samaj
konsonantoj kuas la limo de la du elementoj: huffero analizias unua-
vide en huf-fero.
Estas tamen unu okazo, en kiu tiu kutimo kazas enon: tio estas e la
transskribo de la propraj nomoj kun unusilaba radiko. La personaj
nomoj Ana, Ema, Fino, Galo, Grako, Piro, Rolo, Suk>, Taso, lageogra-
flaj Basa Markob, Bono, Kano, Laso, Meko ktp. prezentas malfacile
rekoneblan aspekton, parte pro ilia sameco kun komunlingvaj radikoj.
ar la unuobligo de la duoblaj konsonantoj estas nenie formulita kiel
regulo, kaj ar la rusa lingvo, de kiu i estas pruntita, konas anka
esceptojn e tiaj proprs nomoj, ajnas oportuna konservi e ili la du-
oblajn konsonantojn, kaj skribi (kiel jam faris Zamenhof por pluraj
el ili): Anna, Emma, Finno ktp., Bassa Markolo, Bonno, Karmo, Lasso
ktp.
27
4 - 5 - 6
LA INTERPUNKCIO
7 La interpunkcio, per la uzo de diversaj signoj, servas por dividi elemen-
tojn a partojn de la frazo kaj por plifaciligi per tio la trarigardon de la
frazkonstruo kaj la komprenon de la teksto.
Z. en "La Esperantisto" (N-ro 44, p. 127) diris la demandon de la
interpunkciado negrava kaj lasis plenan liberon al iu, uzi la interpunk-
ciojn same kiel en sia gepatra lingvo. Li diris, ke por la starigo de striktaj
reguloj "ne venis ankora la tempo". Sed samtempe li esprimis la opini-
on, ke la uzado enkondukos iom post iom difinitajn regulojn.
Anka la interpunkciado de Zamenhof ne estas tute unueca. Tamen,
oni povas konstati en liaj verkoj kaj en la verkoj de bonaj E-aj atoroj
certajn tendencojn, baze de kiuj nun jam oni povas fiksi la E-an inter-
punkciadon, se ne en iuj detaloj, almena en giaj efaj trajtoj.
La interpunkciaj signoj estas: punkto (.), komo (,), punktokomo (;),
dupunkto (:), krisigno (!), demandosigno (?), tripunkto (...), halto-
streko ( - ) , dividstreko (-), citiloj (" "), krampoj ([ ]), steleto a aste-
risko (*), apostrofo (').
Punkto
8 Punkton oni uzas e la fino de frazo: Pluvas.; mi ne povas eliri, armi
ne havas piuvombrelon.
Oni uzas gin anka post mallongigoj: t.e. (tio estas); vd. (vidu); k.t.p.
a ktp: (kaj tiel plu); ekz. (ekzemple). Tamen, oni ne uzas tiaokaze
punkton:
a) se la lasta litero estas konservita: E-o a Esp-o (Esperanto); Nro
(numero); D-ro (doktoro); S-ro (sinjoro); S-ano (samideano); k-do (ka-
marado).
b) se la mallongigon oni uzas anka parole: UEA, ICK, KKK, LKK,
IEL.
Rim. I. Pluraj uzas la mailongigon k (kaj) sen punkto.
Rim. II. En la matematiko, la anglosaksoj uzas la punkton por apartigi la unuojn
disde la decimaloj, dum la eropanoj uzas por tio komon. i lasta signadmaniero
sajnas preferinda. Sed, ar en la formuloj la punkto estas uzata kiel simbolo de
multipliko, estus preferinde uzi simple blankan spacon por dividi longan nombron
en grupojn de 3 a 6 ciferoj, ekz-e: 125 250 416, 75 =cent dudek kvin milionoj
ducent kvindek mil kvarcent dekses kaj sepdek kvin centonoj.
Komo
Komon oni uzas:
9 1. post vortoj de alparolo: Dio, helpu min! Intermetitan alparolon oni
metas inter du komojn: venu
t
kara
y
tien i.
Rim. I. Oni ne uzas in post ho kaj he, se tiujn sekvas vokativo a alia inteijekcio:
ho Dio! he vi! ho ve!
2. anta kaj post apozicio: Parizo, la urbo de la lumo
f
estis malluma
28
20
i-nokte; anta ekvivalentiginta nomesprimo: lian kvaran filon, Petron.
Mankas la komo anta vera nomesprimo: la lingvo Esperanto kaj anta
implicita citao: la nomo Karlo.
3. por apartigi samspecajn frazelementojn ne ligitajn per konjunkcio:
Petro, Palo ka Karlo estas amikoj; mi aetis plumon, paperon kaj
inkon; i estas juna, bela, afabla; parohi forte, kurae kaj elegante.
Rim. II. Epitetojn oni apartigas per komo, se ili rilatas iuj senpere al la sama subs-
tantivo: juna, bela, afabla virino. Sed oni ne metas komon, se la unua epiteto
rilatas kune al la dua kaj al la substantivo, kiuj lastaj do faras unu komunan kom-
plekson: granda latina poeto; kia terura afero!; belega verda kampo.
Rim. DL Oni ne metas komon inter samspecaj frazelementoj ligitaj per kon-
junkcioj kaj, nek, a, sed: nek vi nek mi; dekstren a maldekstren; homo mal-
forta sed sana.
4. post antametitaj particip-adverboj: trovinte pomon, mi in man-
is?. Ofte anka post neparticipaj adjektoj antametitaj, precipe longaj:
post multaj klopodoj, lifine sukcesis realigi siajn planojn. Post adverbcrj,
kies rilato al la predikato estas malstrikta: fakte, tio estas malebla;
kompreneble, mi ne povas kontradiri; tio estas, kompreneble, nur
erco.
5.post adjektaj predikativoj antametitaj: plenplena de homoj, la sa-
lono havis sufokan aeron.
6. ofte anta postmetitaj particip-adjektivoj, kiam ili havas plurajn
komplementojn; se ili estas intermetitaj, oni metas ilin inter du komojn:
la kastelon, forbruligitan de la turkoj en la jaro 1534, oni rekonstruis
en 1688.
Rim. IV. Oni ne metas komon anta infinitivaj objektoj a adjektoj: mi helpos
vin fari la laboron; mi ne vidas eblon ripari la eraron; mi venis por vin averti;
li babilis anstata labori. Tamen, en tiaj konstruoj, kiam la infinitivo rilatas al
substantivo, estas konsiiinde meti komon, se inter la substantivo kaj la infinitivo
trovigas pluraj frazelementoj: Z. lasis plenan liberon al iu esp-isto, uzila komon
la sia gepatra lingvo.
7. inter komojn oni metas plurajn frazelementojn starantajn inter la
subjekto kaj la predikato: fine, mia amiko, ne sen grandaj malfacilajoj,
finis sian taskon.
8. komon oni metas inter kunorditaj prop-oj: mi vokis lin, sed li ne ve-
nis; u vi aranos ion mem, a mi devas vin helpi?; la libro estas sur la
tablo, kaj la krajono kuas sur la fenestro
2
.
Rim. V. Mankas la komo inter kunorditaj prop-oj ligitaj per kaj kaj a, se tiuj
havas la saman subjekton, elipsan en la dua prop-o: li foriris kaj ne revenis plu;
u li dormas a mortis? Sed anka tiaokaze oni metas komon, se la konjunkcio
estas sed: li ion promesis, sed nenion faris.
9. Per komo oni apartigas suborditajn prop-ojn disde la efprop-o. Kom-
preneble, intermetitajn subprop-ojn oni devas meti inter du komojn.
Anka la rilatajn prop-ojn (enkondukitajn per rilativo) oni devas apart-
igi per komo: mi vidis, ke li venas; diru, kiam vi estos preta; mi ne scias,
u tio estos oportuna; li faris nenion el tio, kion lipromesis; la virinon,
29
4-5-6
kiu vin tiom interesas, mi vidis hodia sur la strato; minenas la bruo,
kiun vifaras; kiuriskas, gajnos; li ne venis, ar li estas malsana; se foriras
la katoj, festenas la ratoj; kvankam la aferoj statas malbone, vi ne devas
malesperi Komon oni metas anka, se la subprop-o estas elipsa: tiu
varo, kvankam tre delikata, estas malmultekosta; fine, kvankam mal-
frue, li venis; tiu sciigo, se vera, estas tregrava.
Se la subjunkcio estas antaata de prepozicio, la komon oni metas
anta la prepozicion. Same oni procedas e adverboj: mi iras tien, es-
cepte se...; mi ne atendis plu, opiniante ke...; li foriris, sen ke...; vi
babilis, anstata ke...; li venis, por ke...; ni ekskursos, supoze ke...;mi
iros tien, kondie ke...; mi promesas tion, esperante ke... Sed se la
prepozicion sekvas tio, a la adverbon tion, oni metas la komon anta
la subjunkcio: li konvinkis min per tio, ke...; liforiris sen tio, ke...;mi
venis por tio, ke...; li ne venis spite tion, ke...
Oni povas ellasi la komon anta postmetitaj subprop-oj enkondukitaj
per rilativo, se en la efprop-o mankas la demonstrativo. Nome, tia-
okaze oni povas rigardi la rilativon apartenanta samtempe al la ef-
prop-o kaj subprop-o: faru kion mi ordonis; donu la libron al kiu vi
promesis; la feino povis sin transformi en kion i volis;gajnos kiu riskas.
E1 la sama kazo, kutime oni ne metas komon anta elipsa kiel- kaj
kvaza-prop-oj, ar anta ili mankas la demonstrativo tiel: li venis kiel
delegito; oni elektis lin kiel prezidanton; oni akceptis lin kvazareon.
Sed oni metu la komon, se la respektivaj prop-oj estas anta- a inter-
metitaj: kiel prezidanto, li certe aranos tion; al vi, kiel al mia amiko,
mi konfidos la sekreton. Krome, ajnas pli bona meti komon, se la
prop-o estas kompleta: li iris, kvaza li estus ebria; li zorgis pri li, kiel
patro zorgaspri sia filo.
Pri tiel ke vd. 265.
Rim. VI. En la matematiko, komo estas uzata por apartigi la entjerojn disde la
decimaiaj frakcioj: 3,5 (tri kaj kvin dekonoj).
Punktokomo
Punktokomon oni uzas por apartigi prop-ojn pli distinge ol per nura
komo. Oni do bezonas in:
1. por apartigi logike interligitajn kompleksojn de efprop-o plus sub-
prop-o: "vi ludas; mi vin petas, batu forte; mi timas, ke vifaras kun
miercojn
z
*\
2. inter prop-oj, el kiuj la dua rilatas al la unua ne per rilatpronomo, sed
per montra a persona pronomo: en la unua etao estas ambro de
Karlo; en i nun neniu loas - donu al mi la libron, kiun vi jus aetis;
mi volas in trarigardi - vi demandas min pri sinjoro X; sedtiun mija
ne konas.
Cetere, la uzo de punktokomo ne estas strikte fiksebla; gi dependas de
la okaza neceso evidentigi pli klare la konstruon de la frazo, kaj e de
individuaj kutimoj.
30
1 1 - 1 2 - 1 3 - 1 4
Dupunkto
Dupunkton oni uzas:
1. anta citao (rekta parolo): li diris: "Mi ne volas..."
2. anta eksplika nombrado: // aetis multajn frandafojn: kukon, mar-
cipanon, torton ktp.
3. anta eksplika klarigo: tion oni povas plej bone vidi el la sekvanta
fakto: oni scias, ke estas grandega multo...
4. anta prop-o montranta la rezulton de la antaa: iru kaj rigardu: vi
vidos, ke...
5. anta resuma ekvivalento: la plej granda trezoro de la homo: la vivo.
Rim. En la matematiko la dupunkto signas dividon: 16:4 = 4. Vd. 87 G.
Krisigno kaj demandosigno
Krisignon kaj demandosignon oni uzas post frazoj emfazaj a demandaj.
Oni ne uzas demandosignon post dependaj demandoj, se la efprop-o
mem ne estas demanda. Do: demandu lin, kiam li estos preta; mi ne
scias, kiel lifartas. Sed: u li skribis, kiam li venos?
Tripunkto
Tripunkton oni uzas:
1. por signi ion nediritan sed diveneblan el la antaa teksto: por unu
monato tio sufios, sedposte...; vi estas prava, sed tamen...
2. por altiri la atenton pri sekvanta esprimo, a por enkonduki ion ne-
atenditan: fokstroto estas... koksfroto; la originalaj poetoj nuntempe
estas tro... malmutaj.
Samcele oni povas uzi anka la haltostrekon (vd. tuj).
A. Haltostreko
La haltostreko estas uzata:
1. anstata tripunkto (vd. tie, sub 2.).
Rim. I. La haltostreko tre forte emfazas la vorton, anta kiu i staras, precipe se
i estas vorto soia. Tiai estas konsilinde ne apartigi per i unusolan vorton, sed
meti in anta la artikolo a anta kromaj aliaj vortoj de la frazo. Do ne: onidire,
li estas la - patro; tamen, tio estas - escepto. Sed: onidire, li estas - la patro;
tamen, tio - estas escepto.
2. anstata komo, por apartigi intermetitajn prop-ojn pli forte ol per
komo: fine, pli a malpli frue - sela demando ne estos solvita de la
societo mem - la registaroj de iuj landoj devos cedf...;... i estas -
a almena devas esti - nur sto simpla kaj bgika
z
; la afero - mi ne
dubas pri tio - devas prosperf.
3. por pli evidentigi la konstruon de longaj frazoj, apartigante per i
plurajn subprop-ojn disde la efprop-o. Tiu i uzo dependas de indivi-
duaj kutimoj kaj apena estas strikte fiksebla per reguloj.
4. por signi dialogon (vd. Rekta Parolo; 217).
31
14
5. anta resuma apozicio (vs. 131).
6. por fini vorton ellasante ties finon: en la jaro 18mi bis en la
urbo G- (K).
7. por signi is inter du datoj : en la jaroj 1885-1900.
Rim. II. Kelkaj verkistoj uzas haltostrekon por signi, ke la vortordo estas inversa,
a, ke el la frazo mankas la predikato: min vekis matene - aj kisoj; via domo
havas tegmenton tegolan kaj la mia - indan. Tia uzo estas tute superflua kaj
anka misefekta, ar i donas fortan emfazon al vorto ne bezonanta tian. Plej-
ofte oni bezonas tiaokaze nenian interpunkcion; la supraj frazoj, ekzemple, tute
ne estas malpii klaraj sen la haltostreko. Tamen, se en senpredikata frazo apudias
subjekto kaj adjektiva predikativo, oni sentas la neceson de interpunkcio, ar sen
i la predikativo ajnus epiteto. Tiaokaze prefere oni uzu simplan komon, kaj, se
ekzistas kroma komo, oni metu anstata tiu punktokomon: la granda tablo estas
bruna; la malgranda, blanka; la tempoj estas grandaj; la homoj, malgrandaj. A,
oni uzu inverson igrandaj estas la tempoj, malgrandaj la homoj.
Rim. III. En la matematiko, la hahostreko signas subtrahon: 8 - 2 = 6 . Vd.
87 G.
B. - Dividstreko
La dividstreko estas uzata:
I. En la kunmetitaj vortoj por pliklarigi ilian konstruon. Oni uzas gin
tiacele:
a) en pli-ol-du-radikaj kunmetoj; la dividstrekon oni metas tiel, ke i
apartigu duoblajn flank- kaj efelementojn disde unuoblaj a duoblaj
ef- a flankelementoj: ato-aerbremso, vaporip-asocio, or-kandelingo,
turhorlo-montrib, potmark-kolekto. Do ne: atoaer-bremso, vapor-
ipasocio.
b)en duradikaj kunmetoj nekutimaj, por fari ilin pli rekoneblaj: sen-
tema, ve-kanto, sku-puo, tern-incito. Estas konsilinde uzi gin, kiam la
dua radiko komencigas per vokalo: bel-aspekta, kulp-atesta, bronz-
armilo. Sed oni ne uzas dividstrekon anta kaj post afikso a afiksoido:
dormema, beleta, ekiri, malamo. Male, estas konsilinde gin uzi, se su-
fiksoido funkcias kiel flankelemento: il-riparo, an-elekto.
c)kutime oni uzas dividstrekon post flankelemento kun konservita
finafo: membro-abonanto, sento-uragano, majstro-oratoro; kaj nepre,
se anka la pluralsigno estas konservita: esperantistoj-amikoj, soldatoj-
kamaradoj.
d) estas konsilinde uzi dividstrekon, se en kunmeto apudias du samaj
konsonantoj: gratul-letero, fer-rubando. Sed i estas superflua post
prefiksoj a en kutimaj kunmetoj: ekkuri, rabbirdo, sammaniere.
e)oni uzu dividstrekon, se al adjektivo rilatas adverbo kunskribita:
ore-purpura, pale-verda; se la verba radiko, al kiu la flankelemento
estas rilatigita adverbe, estas participe plukonstruita (vd. 128 Rim. II):
unue-naskito, malfrue-veninto, desegne-kovrita; se adjektivoj rilatantaj
senpere al la sama substantivo estas kunskribitaj: franca-germana vort-
aro; rua-blanka-blua standardo.
32
14
f) per dividstreko oni anoncas, ke al la vorto apartenas la lasta parto de
la sekvanta kunmeto: la ligno- kaj fer-konstruafoj.
g) dividstreko signas ellasitajn literojn inteme de vorto: Espo, D-ro,
F-ino.
II. Por transporti parton de vorto, pro lokmanko, en la sekvantanlinion.
Zamenhof i-rilate donis la konsilon, ke la vortojn oni dividu la
iliaj partoj gramatikaj, ar "iu parto gramatika en nia lingvo prezentas
apartan vorton". Do: Esper-anto, ricev-ita, dorm-ema, ek-ir-igi. Sed
cetere la tutan demandon li rigardis malgrava, "afero tute papera" kaj
diris permesebla e la transporton de unu sola litero (aparteni-s).
Tia absoluta libero tamen ne estas konsilinda, ar gi genas dum lego.
Plej bone estas sin teni al la sekvantaj regulcrj:
A. Vortojn, konsistantajn el pluraj gramatikaj partoj, oni dividu la tiuj
partoj (radikoj, afiksoj, afiksoidoj); sed oni esceptu la finaojn. Do:
ek-iri, kri-ante, u-ado, eks-oficiro, best-ama, sento-plena, herb-ria,
mezur-ilo, instru-ist-ino, long-vokala.
B. Vortojn unuradikajn oni dividu la la silabado. Tio estas:
a) se la silabojn ligas unu konsonanto, i transiras al la dua silabo:
ba-lo, sce-no, ko-le-ro, pa-o. Kompreneble e silaboj ligitaj sen konso-
nanto la divido okazas inter la du vokaloj: entuzi-asmo. Tiajn silabojn,
vokale finiantajn, oni nomas nefermitaj a apertitaj; pri ilia prononco
vd. 21.
b) se la silabojn ligas du konsonantoj, oni dividas la vortojn inter tiuj:
san-go, foj-no, sol-vi, ar-bo. Tiajn silabojn, konsonante finiantajn, oni
nomas fermitaj.
Rim. I. Se la dua konsonanto estas likvido (r, l), amba konsonantoj povaskune
transiri: pa-tro, kapa-blo, ci-trono, sa-bro. Pri ilia prononco vd. 20. Rim. I.
Ne estas fiksebla provizore la divido e kv, gv, ks, kz (u ak-vo a a-kvo, kom-
plek-so a komple-kso ?).
c) se la silabojn ligas tri konsonantoj, unu restas e la antaa silabo, la
du ceteraj transiras; tiaokaze, cetere, la tria konsonanto estas iam
likvido a v: lin-gvo, as-tro, es-tro, on-klo, nom-bro. Sed se la unuaj
du konsonantoj estas ks, ili restas e la antaa silabo: eks-centra,
eks-pozicio, eks-perimento, eks-tera.
d) se la silabojn ligas kvar konsonantoj,onidividasilin po du:eks-pluati,
eks-plodo, mom-tro, eks-tra, ojs-tro.
Rim. II. Apud la i-supra plej logika sed iom komplika maniero trani la vortojn,
oni renkontas anka alian, pli simplan, la kiu oni tranas la vortojn iam anta
vokalo; la sola escepto estas la kunmetitaj vortoj, kies dua elemento komencias
per konsonanto, kaj e kiuj oni devas apartigi in per dividstreko. Tia tranoma-
niero ajnas e konforma al la karaktero de lingvo, en kiu abundas la sufiksoj
komenciantaj per vokalo: man/eg/em/ul/o, skrib/ist/a/o, rid/ind/ec/o: (sed:
lu-prez/o, mal-pur/a ktp). Gi estas precipe oportuna, kiam oni presigas libron per
neesperantistaj kompostistoj; tial gi estis uzata en la Londona Biblio, kaj en la
verkoj de la Franca Esp-o Instituto.
33
15- 16
Apostrofo
15 La apostrofo servas por signi elfalantan literon: la a de 1' artikolo
(vd. 76); kaj la o de la eliziaj substantivoj (vd. 29kaj 277. Rim.;
kp. ankora 296. Rim. IV).
Rim. I. En la poezio okazis provoj eilasi la apostrofon de 1' o-finao: amanta kor.
Sed ili restis izolitaj.
- Oni provis ellasi la artikol-apostrofon anta vokale finianta prepozicio, kun-
skribante la prepozicion kun la artikolo: el, del, prol, pril. Sed tio, kvankam
ne maloportuna, estis sufokita de enerala indigno.
Rim. II. Z. piejkomence uzis specon dc rckta komo a apostrofo por dividi la ele-
mentojn dc vortoj; li volis pcr tio komprenebligi la tckston al ne-scianto de la lingvo,
ebligantc la elscron de la clcmentoj el vortaro: kompren*eblHgH. Lastatempe oni
ree trovas kelkloke la uzon de ordinara apostrofo e komplikaj vortkunmetoj. Tio
tamen nc estas konsilinda. La apostrofo ja markas finon de substantivo (kom-
pren
9
), i do povas esti unuavidc rckte crariga, se oni signas per i uste ne-finon:
e la vagonar*haltigilo (haltigilo c la vagonaro?). Oni uzu, la la encrala kutimo,
dividstrekon: vagonar-haltigilo. Tio cstus eblc pli oportuna anka inter neasimilita
propra nomo kaj Esp-a finao, kie oni plej ofte uzas apostrofon: Columbus-on,
Alice-n.
Rim. III. Grabowski kaj kelkaj aliaj uzis ofte apostrofon en kunmetitaj vortoj
anta dividstreko, por signi la substantivecon de la flankelemento: okuV-doloro
(sed rapid-mana). Sed tio, tute superflua, ne eneraligis.
Rim. IV. La redaktintoj de la Londona Biblio uzis en la Biblio apostrofojn, por
distingi vortojn hebreajn disde E-aj homonimoj: bat'o, kor'oj.
Citiloj, krampoj, parentezo, steleto
16 1 .Citilojn oni uzas por citi (kp. 132.2 kaj 227). Ili estas divers-
specaj, jen surliniaj, jen eksterliniaj. La surliniaj havas formon de duobla
akuta angulo; sed la orient-eropaj presistoj kutimas direkti la pinton de
la angulo al la citao: // kriis: Helpon!, dum la okcident-eropaj
aranas ilin inverse: // kriis:Helpon!. La eksterliniaj havas formon de
komo, jen unuobla, jen duobla; jen amba kuas sur la supro de la linio,
jen unu kusas malsupre, anta la citao, kaj la alia supre, post i: //
kriis: "Helponf" a // kriis: ,
t
Helpon!". La unuoblaj signoj estas uzataj
precipe e la anglaj presistcrj: // kriis:!Helpon!
l.Krampojn oni uzas por intermeti ion gramatike sendependan
de la irkaa frazo (kp. 132.2). Ili estas trispecaj: la rondaj (...),
la rektaj [...], kaj la angulaj < >. Oni uzas ordinare la rondajn,kaj oni
rezervas la rektajn por eviti konfuzon, se du parentezoj sin sekvas kun
diversa valoro:
...mi pensas, ke iuj konsentos kun mi pri tio. ("L'Esprantiste",
Junio 1904). [Tiu n-ro aperis efektive meze de Julio].
a se unu kuas interne de alia:
Vidu enPrivat (Vivo de Zamenhof [dua eldono] p. 118)...
Rektajn a angulajn krampojn oni uzas precipe, se oni volas montri, ke
la parentezo ne apartenas al la originala teksto, u i estas marena
34
14
aldono de la atoro, a klariga rimarko de la komentisto:
Multaj el ili vivas ankora [Sano ne estas okazinta]... Sed, ho ve, multaj
el niaj pionirojjam ne vivas [ano okazis].
a konjekto de la tekst-eldonanto: lia atorKt2>teco.
Aparta speco de krampo estas la k u n i g a, uzata en tabeloj ktp.,
por prezenti sur la sama tupo du a plurajn aferojn:
iMamuloj
Birdoj
FiSoj ktp.
Rim. I. La intermetitaon oni nomas parentezo (Kp. 132.11 Rim. I).
Kelkfoje oni uzas tiun vorton anka por nomi la krampojn, sed tio estas evit-
inda.
Rim. O. Malfermi la parentezon estas meti la unuan krampon;/erm/ la parentezon
estas meti la duan.
Rim. ffl. Ciu el la du angulaj krampoj estas aparte uzata en la matematiko, por
montri neegalecon:
A > B : A pligrandaolB
A < B : A pli malgrandaol B
kaj en la lingvistiko, por montri la transformon de vortoj:
Pfeil <pilum :Pfeil devenas de pum
domina >donna : domina fariis donna.
Rim. IV. En la matematiko, la parentezo signas, ke la interkrampaj nombroj
formas unu tuton rilate al alia nombro: 3(5 + 4) = 3 x 9. La simila signifo ni uzis
gin en la vortfarado; ekz-e (bonfart)-o signas, ke la o-finao rilatas ne alfart sola,
sed al amba elementoj (bon +fart) kune.
3 .Steleto havas du rolojn; generale gi servas por atentigi pri noto,
e la pagpiedo; kun tiu celo oni uzas anka ciferetojn, metitajn iom
supren de la linio; kelkaj presistoj aldonas al tiuj ciferetoj anka ferman
krampon. La ciferetoj estas pli tagaj, se trovias pluraj notoj sur la
sama pao, ar vico de du, tri ktp. steletoj post vorto rompas lakonti-
nuecon de la linio. Cetere oni kelkfoje uzas amba rimedojn, ekz-e en
traduko, por apartigi la notojn de la atoro disde tiuj de la tradukinto.
La dua rolo de la steleto, metita anta vorton, estas signi in kiel
neekzistantan vorton en la lingvo (neologismo proponita, a formo ne
ekzistanta, sed supozata por faciligi klarigon de alia vorto).
35
II. FONETIKO
II. FONETIKO
II. FONETIKO
14
SONOJ KAJ LITEROJ
La Esperantaj sonoj, kiel e iu alia lingvo, konsistas el vokaloj (a, e,
i, o, u) kaj konsonantoj (b, c, , d, f, g, g, h, h, j , , k, 1, m, n, p, r, s, ,
t, v, z). Krome ekzistas la duonvolako , prononcata simple kiel mal-
longa u. iu vokalo, sola, a Tcun la apudaj konsonantoj, formas unu
silabon. La duonvokalo neniam formas apartan silabon kaj tial povas
trovigi nur post vokalo: a, e, o; malofte anta vokalo: a (zamen-
hofa imito de infanetploro); o (la nomo de la litero); aks (z-a ono-
matopeo) (*).
Rim. Ni nomas la -sonon duonvokalo, ar i havas la sonon de vokalo (mal-
longa u), sed gi ne formas silabon, same kiel la konsonantoj.
Esperanto estas t j i . fonetika lingvo, t.e. al la sama litero respondas
iam la sama sono kaj reciproke. Tamen, ne ekzistas absolute fonetika
lingvo, kaj i-rilate anka E-o ne estas escepto.
Rilate al la vokabj, estas sendube, ke E-o havas pli muitajn sonojn ol
litercrjn. A1 unu litero respondas almena du sonoj, diferencaj la longo,
kelkfoje e la koloro.
Rilate al la konsonantoj, la fonetikeco estas pli obeata, almena e
perfekta prononco. Sed anka tie i, precipe dum rapida parolo, ekzis-
tas divergoj: e senpera sinsekvo de konsonantoj voa kaj senvoa, ne-
evitebla estas la sonkonformio de unu el ili. Tiel oni prononcas prok-
(* ) Teorie oni povas distingi kvar duonvokalojn:
1. sonon kaj u-sonon trovigantajn post alia vokalo kaj formantajn kun tiu unu
silabon. En tiu okazo, la bub vaste malfermigas por prononci la unuan vokalon
(a, e, o, u) kaj dum ties fermio adigas la "duonvokalo" mallongigita. La dife-
renco inter tiu i-sono kaj la j-konsonanto estas tre subtila, tial anka ne estas
necese havi por i apartan literon; en E-o oni signas in per simpla j. Fonetike eble
oni povus distingi in per y; homoj [homoy], plej [pley]. La u-sonon oni signas
per : balda, adi.
2. i- kaj u-sonon troviantajn anta vokalo kaj post konsonanto kaj adigantajn
dum la malfermio de la buo. En Esp-o ili ekzistas nur, kiam en la poezio la ritmo
mallongigas ordinaran ikaj u: kormilionoj [kormilyonoy], buduaro [budaro].
Krome ekzistas la konsonanta j (vortkomence, a inter du vokaloj (jen, foje).
A1 i respondus la vortkomenca (fonetike: w), estigata preska ne per la vo-
kordoj, sed per la lipoj. Sed in oni trovas nur en kelkaj proponitaj vortoj (wai,
wato).
39
17- 18- 19- 20
simume: apsolute (absolute), ogctefc (okdek), egzisti (ekzisti), lonktempe
(longtempe), glafsonoro (glavsonoro) ktp. ar tiu asimilado de unu
konsonanto al ia sekvanta (t.n. regresiva) estas konata de tre multaj
lingvoj, i estas tolerebla anka en E-o. Zamenhof aludas anka tri
analogajn tolerojn: elparolo mola de la n anta / (panjo, sinjoro), naza
de la n anta guturalo (sango, fingro) kaj interovo de j inter i kaj alia
vokalo (mia, mielo); sed li insistas, ke "se ni deziras paroli severe regule,
ni devas elparoli pan-jo, san-go, mi-a
99
(kun la samaj sonoj kiel en pan
9
jubilea, san
f
genta a miamas.)
AKCENTO
18 La akcento trovigas senescepte sur la antalasta silabo. Do (se la akcen-
ton ni signas per kursiva vokalo) oni diras:ami, amonta, sendi, send/to,
tiri, tir/ta, kovri, kovrota, plumo, plumujo. Kiel ni diris, ne estas
kalkulata kiel silabo: baku, balda.
Unusilabaj vortoj enerale estas senakcentaj; ili ricevas akcenton nur, se
la senca akcento falas sur ilin: "Mi parolas ne al vi, sed al i; seru in
ne sui la tablo, sed sub la tablo".
SILABOJ
19 Ciu vokalo, escepte de , respondas al aparta silabo. Inter la silaboj ni
distingas:
1. Silabojn longajn: tiaj estas:
a) iuj silaboj, kiuj enhavas vokalon longan (vd. poste);
b) iuj silaboj, en kiuj la vokalon sekvas pli ol unu konsonanto.
Rim. I. La lor.gaj silaboj povas esti akcentaj kaj senakcentaj. La senakcentajn
iongajn silabojn oni povas rigardi anka mallongaj en la klasika metriko (silaboj
hibridaj). La akcentaj iongaj silaboj estas nepre longaj.
2. Silabojn malbngajn: tiaj estas iuj mallongvokalaj silaboj, en kiuj la
vokalon sekvas vokalo a ne pii ol unu konsonanto.
Rim. II. La mailongaj silaboj povas esti akcentaj (mia, ties) kaj senakcentaj (am-
anta, kurado). En la kiasika metriko la unuaj povas esti rigardataj anka kiel
iongaj (silaboj hibridaj, enkiitikoj), la senakcentaj estas nepre mailongaj.
Pri la silabado vd. 14 B II kaj 21.
LONGECO DE VOKALOJ
20 La longeco de la vokaloj dependas de la akcento.
Oni devas distingi inter akcento kaj longeco de vokalo. La akcento estas
pli forta, pli lata prononco, do i dependas de la energio de la vo-
estigo; krome la akcenta vokalo ofte estas prononcata anka per iom
40
20
pli alta sono. La longo dependas de daro. La longo-diferenco inter la
vokaloj longz kaj mallonga ne estas granda, sed gi estas iam klare
sentebla. in infiuas anka la parol-rapideco: ju pli rapida estas la paro-
lo, des pli i malpliigas. Male, ju pli emfaza estas la parolo, des pli
evidentias la iongo-diferenco.
La fundamenta principo de la E-a prononco estas, ke la akcentajn sila-
bojn oni elparolas enerale pli longe ol la senakcentajn. Do, se la long-
eco de la silabo ne estas certigita per pluraj postvokalaj konsonantoj,
oni certigas in per la pli longa, tirata elparolo de la vokalo. Aliflanke,
e malpli gravaj vortoj, oni ne sentas la neceson de tio: tiujn do, malgra
la akcento, oni elparolas same mallonge kiel la senakcentajn.
Alia regulo de la E-a prononco estas, ke du akcentoj ne povas sekvi sen-
-pere unu la alian. Do en kunmetitaj vortoj la akcento de la flankelemen-
to malaperas, sed gia loko o f t e restas markita per ia pli longa pro-
nonco de la vokalo.
La longon de la vokalo ni signos per postmetita dupunkto (:).
Oni povas do eldiri la sekvantajn regulojn:
1. La akcentaj silaboj estas enerale longaj:
a) se ilian vokalon sekvas pli ol unu konsonanto, tio mem certigas la
sufian longecon de 1' silabo, do la vokalo mem restas mallonga: granda,
sendi, finno, tondro, trunko. Mallonga estas la vokalo anta (lado,
feda, popo).
b) se ilian vokalon sekvas vokalo a ne pli ol unu konsonanto, la longon
de la silabo devas certigi la iom pli longa, tirata elparolo de la vokalo:
a:mi, pe:ti, f!:no, ko:ro, ku:ri.
Rim. L Se la dua el du sinsekvaj konsonantoj estas likvido (r a 0, la prononco de la
vokalo ne estas unueca: oni trovas elparolon mallongan kaj longan (patro kaj
pa :tro; kadro kaj ka :dro, febro kaj fe :bro; ebla kaj e :bla).
Rim. II. Anta afrikato dz oni prononcas la vokalon mallonge (edzo, adzo), ar
oni sentas in du apartaj konsonantoj. Same, oni ofte adas mallongan vokalon
anta kaj c (rego, kao; beleco, peco), dum estas sentata kiel unu konsonanto
(ka:o, me:o). Preferinde estus prononci longe la vokalon anta iuj afrikatoj,
ar ili ja estas tamen po unu konsonanto, tiel ke la impreson de ilia dukonsonanta
daro oni certigas plejofte per pli longa sonigo (eddzo, reggo, belecco). Pli usta
ajnas do la prononco: e:dzo, re:o, bele:co. Tion postulas anka la parencrimoj:
edzo-peco, sao-kao.
Rim. m. La elizio de o-finao ne influas la longecon de la akcenta vokalo: a:m';
be :r; dezirr'; k o ; murmu a\
2. Pronomoj, numeraloj, prepozicioj, korelativoj havas mallongan
antalastan vokalon; tiu vokalo estas akcenta sed mallonga (vortoj
duonakcentq, enklitikoj). Tis estas: ili, oni, mia, via, ilia; unu, dua,
tria, sesa, oka, deka; preter, apud, super; kiu, tio, ia, ies, kiam, tiom,
ie, ial, neniel, nenio.
Rim. IV. La analogio pli kaj pli evidentigas la tendenco prononci mallonge la
akcentan i en dusilabaj vortoj: kria, fia, pia, strio.
3. Unusilabaj vortoj (jam, tuj,us, nun, tre, de, sen, per, mem, tri, kvar,
41
15-16
pli, plej) havas vokalon mallongan. Ili estas anka senakcentaj, escepte
se senca akcento falas sur flin. Tia senca akcento longigas la vokalon en
ho kaj ve (ho: kaj ve:), ofte anka en do (do:).
Rim. V. Se unusilaba vorto estas finae pluformita, i ricevas akcenton. Rilate al
la longeco oni ne povas eldiri firman regulon: oni adas jama kaj ja:ma; troa kaj
tro:a. La longa prononco ajnas preferinda.
Rim. VI. Kn pocmoj, iu vokalo de rimvorto ricevas longecon. Tiel estas eblaj la
rimoj: min kaj vin*; nun kaj lun*; mem kaj sem\
4. Du akcentoj ne povas stari sinsekve. Se en vortkunmeto apudias du
akcentoj, la antaa akcento perdias, eventuale transdonias al la antaa
silabo, se tia ekzistas. Rilate al Ia longo de la eksakcenta vokalo validas
lajenaj reguloj:
a) se la dua elemento estas sufikso a sufiksoido, la vokalo de F antaa
radiko ias mallonga: ama.ta, domerto, bati:ta, banu:jo;
b) se la dua elemento estas vera radiko, la longeco de la eksakcenta vo-
kalo dependas de la kutimeco de 1' kunmeto. e tre kutimaj kunmetoj
la vokaio restas same mallonga kiel anta sufikso; se ekzistas antaa
vokalo, i ricevas flankakcenton (kursiva litero), sed restas mallonga:
fllilo:ke, ieli:ro, m/liti:ro, vflpori:po, verdi:re, verajne. En nesufie
kutimaj, maloftaj kunmetoj oni penas igi la vorton pli komprenebla per
tio, ke ian vokalon oni lasas longa; ili do estas vokaloj longaj, sen-
akcentaj: ko:rba:to, fe:re:no, o:re:no, virrvesto, pu:trando, a:mvi:vo
ktp. e kelkaj vortoj la prononco ankora ancelias; ekzemple oni
adas diservo kaj di:servo, libertempo kaj l/be:rtempo.
c) se la akcenta vokalo de la unua elemento ne estas senpere sekvata de
la akcenta vokalo de 1' dua elemento, i konservas sian longecon,
funkciante substantive eii la kunmeto: mili:tprepa:ro; vopo:rbane:jo;
i:p-asoci:o. Sed la vokalo restas mallonga, kiam la elemento funkcias
nesubstantive: boneduke:co, focilan/:ma; belaspekta.
yASTECO DE VOKALOJ
Oni devas distingi inter la longeco kaj la vasteco de vokaloj. La long-
eco estas demando de daro, la vasteco estas koloro.
La vokaloj a, i, u havas en kelkaj lingvoj formon vastan kaj malvastan,
sed en la plimulto de lingvoj ne ekzistas tia distingo, do la diferenco
estas neperceptebla por la anoj de la respektivaj lingvoj. Oni do povas
in tute neglekti en E-o, ka| diri, ke e tiuj vokaloj oni distingas nur
formojn longan kq mallongan, sed la vasteco ili estas samaj sonoj.
Male, e la vokaloj e kaj o oni povas distingi formojn vastan kq mal-
vastan. Propre ili e ne estas la samaj sonoj. La vasta e tiom diferencas
de la malvasta, kiom tiu i diferencas de la vokalo i La malvasta o tiom
diferencas de la vasta, kiom tiu i de la vokalo a.
Ni signos la vastan e per e, la malvastan per e; la vastan o perd, la mal-
vastan per 6.
42
20
Pri tiuj i kvar formoj oni tre multe diskutis en E-o.
Zamenhof konsilis uzi tiujn vokalojn en formo meza: "nek tro fermite
(malvaste), nek tro malfermite (vaste), iam meze". Sed tiu konsilo
praktike ne estas aplikebla, ar gi necesigus, inter la du ekzistantaj for-
moj, formon mezan, kia apena ekzistas en iu ajn lingvo ks tial e kun
la plej granda konstanta peno apena povus esti uzata konstante. Cete-
re, la la disko, kiu konservas la voon de Z. kaj ia la tiutempaj atest-
antoj, li mem prononcis iujn vokalojn relative tre vastaj.
efe starigis tri regulojn:
1. La vokaloj, izolite, t.e. la nomoj de la vokaloj estas elparolataj mal-
vaste kaj longe.
2. En nefermita silabo (t.e. silabo flniganta per vokalo) la vokalo estas
elparolata malvaste.
3. En fermita silabo (t.e. silabo finiganta per konsonanto) la vokalo es-
tas eiparolata vaste.
Wster distingas en E-o po du formojn: e (mallonga) kaj e (longa);d
(mallonga) kaj 6 (longa). Do, la ii ne ekzistas longaj e kaj d, nek mal-
longq t kaj 6. Akcentaj silaboj nefermitaj estas longaj (*kaj o:), ferm-
its estas mallongaj (e kaj d). La fermitecon decidas la silabado (vd.
14): unu konsonanto postvokala transiras al la sekvanta silabo, do la
silabo restas nefermita (pe-ti, ko-ro); el pluraj konsonantpj almena unu
restas apud la vokalo kq per tio fermas la silabon (deks-tra, mdns-tro).
La nia opinio la sistemo de Wster estas plej proksima al la genera-
lq parolkutimoj. Sed la nia sperto, en E-o ekzistas anka kvina formo,
la longa vasta e (e:) kaj sesa, la longa vasta d (d:).
La diversajn vokalojn longsn kaj mallongajn, vastajn kq malvastajn ni
laueble klarigas kvarlingve en la apudmetita Tabelo.
Pri la uzo de la diversaj foimoj de e kaj o ni kredas plej trafaj lajenajn
konsilojn:
1. En sflaboj senakcentaj oni uzu la mallongajn b kaj 6 (vastajn): sn-
prtdnda, b6nanima, k, d, p6r, fbr.
Rim. L Tiuj vokaioj estas elparolataj mallonge, do ne estas tro orelfrapaj. Tial
tute ne estas grave, se oni prononsas, pro nacia kutimo, en tiaj lokoj mallongajn,
malvastajn 6 kaj 6: snprtenda, b6nanima, k, d, por, for.
Rim. IL Iio kaj ve estas longaj, do anka maivastaj (h:, v:).
2. En silaboj akcentaj kaj sekvataj de ne pli ol unu konsonanto (silaboj
nefermit^) oni uzu la longajn 6 kq 6 (malvastajn): pd:ti, dd:vas; b6:na,
s6:la.
3. En silaboj akcentaj kaj sekvataj de pli ol unu konsonanto (silaboj
fermitq) oni uzu la mallongajn i kq 6 (vastajn): sndi, vdsto; m6nstro,
p6rdo.
4. En silaboj eksakcentg (t.e. akcenta silabo de flankelemento, kiu
perdis sian akcenton, ar gin senpere sekvas la akcenta silabo de 1'
efelemento) oni uzu la longajn e kaj o (vastajn): libe:rtempo, fe:r-
e:no; 6:r6:no; ko:rba:to.
43
21
Tabelo de vokaloj la vasteco kaj longeco
angla franca germana itaia
a
(mal-
longa)
ne ekzistas
(mallonge pro-
noncata a:)
cadeau
absolu
latte
Land
Kasten
abreisen
basso
fatto
carro
a:
(longa)
father
last
are
orage
gaze
vague
Rabe
Schaden
Pfad
cara
male
trovare
e
(mal-
longa)
rest
men
debt
perdre
dette
trds
Ende
Entwurf*
retten
modesto
coperto
mezzo
e:
(longa
vasta)
there
fair
pair
tte
pleine
jardinidre
Bar
. zahlen
Gefahrte
sei
secolo
materia
e:
(longa
mal-
vasta)
great*
population*
taste*
ne ekzistas
(longe pronon-
cata 6)
lehnen
Rede
gewesen
sete
cortese
neve
i
(mal-
longa)
inn
sister
children
guitare
gracilitd
triste
Witz
finden
mit
pittore
si
cinque
i:
(longa)
meat
field
beneath
brise
lire
devise
Riemen
Biene
Lied
udire
invidia
giardino
o
(mal-
longa)
dog
god
boss
molle
sottise
logique
toll
Soldat
Rost
mondo
molto
colpa
o:
(longa
vasta)
fraud
lord
gone
fort
tort
nord
ne ekzistas
oro
povero
poro
6:
(longa
mal-
vasta)
stone**
prose**
both**
hausse
eau
prose
Bote
Sohn
Krone
perdono
soio
lettore
u
(mal-
longa)
put
push
book
soup
toucner
vouloir
kurz
muss
unerhort
udire
putto
tu
u:
(longa)
choose
truly
soup
aot
douze
crote
Mut
bluten
Spur
cura
veduta
luna
* Post la angla sono adias malionga j-sono, kiu ne ekzistas en E-o.
** Post la angla sono adigas mailonga -sono, kiu ne ekzistas en E-o.
44
21
La us skizita prononcmaniero de vokaloj estas iom komplikita. Sed ties
kaz estas, ke i estas rezulto de libera evoluo. Tiu evoluo, malobeante
la reguiojn pri la iama "meza kq mezio^ga" prononco de la vokaloj,
iris siajn proprajn vojojn. Por la hodiaa * pioranto restis nur konstati
la rezuitojn. Ni kredas, ke la malfacilojn oni ne povas esigi per tio, ke
oni simple neas ilin, sed oni povas ilin malpliigi per tio, ke oni starigas
pri ili kiel eble simplan sistemon. Tia sistemo kondukas al la granda
avantago de unueca prononco. Precipe la teatraj prezentadoj kaj la de-
klamoj anta internacia publiko dezirigas tian normadon: sendube,
uste gia manko ja malfaciligas la komprenon de rapida parolo per la
nekutimeco de la adata prononco. Pri tio povas helpi nur ie same
instruata kaj lemata normo, al kiu iu esp-isto devas almena klopodi.
Kiel ni diris, la prezentita normo estas rezulto de libera evoluo. i
estas kvaza filtrita el la intemacia prononco (*). Sed oni ne povas diri,
ke gi estas enerale valida jam nun. Ekzistas divergoj la nacioj kaj la
individuoj. Sed tiuj kontradiras unu la alian, do oni povas ilin rigardi
nedezirindaj apartaoj, nepravigeblaj esceptoj. Ekzemple:
Siavoj generale prononcas mallongan ks vastan e en akcents siiaboj
(peti, venis, devas), dum ia a-sonon ili longigas tiaokaze (ka.ra, ba:ri).
Germancrj diras vaste kaj mallonge: devas, pdvas, dum ili uzas longajn
kaj malvastajn vokalojn en le. vi, ko:ro.
Finnoj (la solaj) prononcas longajn i en mia, via, kiu ktp.
Hungaroj longigas kaj malvastigas la o-finaon (ho:md:; amant:), kaj
diras preska vastan o anstata la mallonga a; tro malvastan e, preska
4 anstata la longa vasta e:.
Keikloke oni diras longan vastan e: anstata malvasta e:, precipe anta
vokalo kaj r: ve. re, pere. o.
Francoj, pro malgustaj lemolibroj, emis prononci iujn e kaj o mal-
vastaj, sed tio pli kaj pli malaperas.
Anglcrj sonigas mallongan i post longa : (pe:jtis) kaj post longa 6
(sinjd.ro), sed anka tio maiaperas.
Sed la enerala tendenco tamen validas la la supre skiz
;
ij principoj* la
supra sistemo estas unuecigo kaj normigo, per gi estas klare konstateble,
kio konformas al tiu tendenco kaj kio devias sekve de aparta, pli-malpii
izolita, do neimitinda, kutimo.
enerale, oni povas diri, ke la longeco de la akcentaj vokaloj estas la
plej grava punkto en la E-a prononco. Diferencoj de vasteco estas ja
tuj konstateblaj, sed ili ne influas la kompreneblecon de la parolo. Male,
la egallonga prononco de iuj vokaloj estigas malagrablan, abruptan,
rnasinpafilmanieran prononcon kaj konfuzas la adanton, nekutimi-
intan al tia parolvetkuro. La longaj akcentaj vokaloj donas eblon, ke oni
ripozu sur iii kaj malrapidigu la fiuon de la parolo je certaj, vari-ritme
(*) Cctere, i ricevis la aprobon dc piuraj spcrtuloj, inter ili Andreo Csch (Harlema
Kongreso, 1954).
45
21
alternantaj distancoj. La egale tiratan elparolon de la vokaloj (:ntu:zi:
a:smo:), kiun de Beaufront iam rekomendis, neniu uzas plu: "long-
vokaluloj" ne ekzistas plu en Esp-o.
Rilate la akcentadon de la vokaloj, oni devas rimarkigi, ke la usta
akcentado ne insistas pri la akcenta prononco de iu dua silabo. Tia
maina, tiktaka prononco estas maleleganta, peza, rekte teda. Plenan
akcenton havas nur la plursilabaj radikoj sur sia antalasta silabo. Sur
la unusilabaj vortoj kaj sur la apena senteblaj duonakcentoj de la en-
klitikoj la parolo kvaza traglitas. Tiel la parolo ricevas agrablan, ne-
enuigan ondadon, kies armon donas uste tio, ke la distanco inter la
ondokulminoj konstante varias.
# *
Resumo: La senakcentajn silabojn ne zorgu.
e la akcentaj silaboj:
a) se ili flnigas e la silabado per vokalo (t.e. se ilian vokalon sekvas
malpli ol du konsonantoj): be-la, hero-o - prononcu la vokalon longa
kaj malvasta;
b) se ili llnias e la silabado per konsonanto a duonvokalo (t.e. se
ilian vokalon sekvas pli ol unu konsonanto a ): kor-do, fe-da -
prononcu la vokalon mallonga kaj vasta.
Rim. Diferenco de vasteco ekzistas nur rilate al e kaj o. Pri la silabado vd. 14 B
II kaj 21.
Elparolu klare (ne glutu) la finajojn!
Por ekzemplo ni donas tekston Zamenhofan kun marko de akcento kaj
prononco de vokaloj. La akcenton ni markas per kursivaj litercj, la lon-
gon de vokaloj per postmetita dupunkto. La nesignitaj vokaloj estas
mallongaj. La vastajn e kaj o ni signas per e kaj o, la malvastajn per
e kaj o
%
sed nur en la akcentaj silaboj, la senakcentaj silaboj estas ne-
signitaj (kiel ni diris, e ili la vasteco havas multe malpli gravan signifon)
Respondo al kapitamo Cape.
Ktz.-ra sinjd.ro! V/an manuskriptan artikd. lon mi le.gis kaj hod/. a mi
gin resendis al v La malgo.jaj ide.oj, kfujn vi espriVmis pro la iri. vaj
vdrtoj en la kste aperintaj vorte.roj, ojnas al mi tw;te senkozaj; la
mia opiniVo via ti;mo ve.nis nur de tio, ke vi ne tn. te guste prezentas
al vi la esencan signiVfon de tiuj pligrandigiVtaj vorte. roj.
La nd. vaj vorte.roj ne ha. vas e la plej malgrandan intencon detn/.i
la unue. con de nia lingvo. La so.la kaj netuebla fundamnto de nia
lingvo restas la "Universflf.la Vorto.ro" kaj la na. vs vorto.roj ne orngas
e unu vdrton el tiu fundamenta vorto.ro; il/a ce.lo estas nur dd;ni
klariVgon kaj helpon en tnij oka:zqj, kiam la Univeraz. la Vorta:ro ne
sufiVas. Fstas dezirinde, ke tiun i ide.on la no:vs vorto.roj akcentu
tu.-te kk.re, por eviVti ian malkompreniVgon.
46
20
KONSONANTOJ
Durn la prononco de vokaloj la buo ja formigas diversmaniere, sed
la aerfluo trairas gin sen malhelpo. Male, dum la prononco de la konso-
nantoj (escepte de h) en diversaj lokoj de la bukanalo estigas malhel-
poj, kiujn la aerfluo devas venki, a devas eviti tra la nazo. Oni do povas
dividi la konsonantojn
l.lalaestigloko;
2. la la estimaniero.
Krome parto el la konsonantoj estas senvoaj, t.e. e ili oni adas nur
bruon estigitan de la frotianta a eksplodiganta aerfluo; la alia parto
estas voa, t.e. la bruo estas akompanata de laringvibro.
A. La la estiloko oni distingas:
a) konsonantojn lipajn, a labialojn. La malhelpo estigas per la lipoj.
Tiaj estas: p, b, f , v,nt
b) konsonantojn dentajn a dentalojn. La malhelpon formas la lango-
pinto kun la supra dentvico. Tiaj estas: t, d, s, z, c, dz, r, 1, n.
c) konsonantojn gingivajn a gingivalojn. La malhelpo estas inter la
iangopinto kaj la dentkarno super la supraj antaaj dentoj. Tiq estas:
, j, , (uaj sonoj).
d) konsonantojn palatajn a palatabjn. La malhelpo estias inter la
lando-dorso kaj la osta palato. Tiaj estas: j, nj. Krome la molaj Ij, tj
kaj df/(neekzistantaj en E-o).
e) konsonantojn velajn a gorajn (velarojn a guturalojn). La malhel-
po estias inter la lang-radiko kaj la mola paiato (velo palata ). Tiaj
estas: k, g, h. A1 ili apartenas anka la velara r (la E-a r estas preferinde
dentala) kaj la velara n (adebla anta g kaj k: lango, inko).
f) konsonanton laringan a laringalon. La estigloko estas en la laringo;
la vorubandoj proksimias unu al la alia per tio malvastigas la
vobreo, sed ne tiom, ke la vorubandoj vibrus. La sola tia konsonanto
estas h
B. La la estimaniero oni distingas:
a) konsonantojn eksplodajn a plozivojn. La malhelpo de la aerfluo
estas plena; i tiun malhelpon la aerfluo subite esigas kvaza per
eksplodo kaj dum tio estigas la konsonanto. Tiaj esta: p, b, t, d, k, g.
b) konsonantojn frotajn a frikativojn. La malhelpo ne estas plena,
estias nur tre malvasta truo, kiun la aerfluo pene trapenetras, estigante
dume la konsonanton. Tiaj estas:/, v, s, z, , /, j, h, h.
c) konsonantojn eksplodo-frotajn a afrikatojn. La malhelpo estas ple-
na, sed dum la eksplodo i ne esas tute; restas malvastigo,kiun la eks-
piodiginta aerfluo devas ankora venki per frota trapenetro. Tiuj konso-
nantoj do estas miksitaj el du bruoj, sed la dua frikativa bruo ne adias
aparte, nur nuancas la plozivan sonon. Oni do atentu, ke, kiel iam rimar-
kigis Z., temas ja pri unu sola konsonanto: "Via opinio pri c, , estas
erara; estas vero, ke kelkaj nacioj elparolas ilin kiel ts, t, d, sed ne iuj
47
21
nacioj tion faras". Samo estas, malgra la dulitera skribo, pri dz.
d) konsonantojn nazajn a nazalojn. La malhelpo estas plena; la aerfluo
in evitas tra la nazo. Tiaj estas m, n, nj, kaj la velara n.
e) konsonantojn fluajn a likvidojn. La spirblovo vibrigas la pinton (r)
a la flankajn randojn (1) de la lango, kiu kavias por formi resonujon.
Tiaj estas: / kaj r. Likvido estas anka la velara r, e kiu vibras la mola
palato.
C. Fine la la voeco oni distingas:
a) konsonantojn senvoajn, ne akompanatajn de laringvibro.
b) konsonantojn voajn, kiujn laringvibro akompanas.
En la sekvanta duvico la supraj estas la senvoaj, la malsupraj la respek-
tivaj voaj konsonantoj:
p, f, t, s, c, 9 , k, (*), h,
b, v, d, z, dz, , g, g, j , m, n, r , l .
Ce la nazaloj (n, m) krome resonas la nazkaverno, e la likvidoj (1, r) la
kavo formata de la lango.
La estilokon kaj estimanieron de la konsonantoj ni resumas en la
sekvanta tabelo. La unua estas iam senvoa, la dua estas voa. Se
mankas la respektiva konsonanto, ni tion signas per " - " .
labialoj dentaloj gingivaloj palataloj velaroj laringalo
plozivoj
p/b t/d
- / - - / - k/g
- / -
frikativoj
f/v
s/z
/
-1) fi/-
h/ -
afrikatoj
- / -
c/dz
/ | - / - - / - - / -
nazaloj - / m
/n - / nj
- / - - / -
likvidoj
- / - - / l , r - / - - / - - / - - / -
Rim. I. Ne en iuj lingvoj ekzistas iuj E-aj konsonantoj.
Ekzemple en la franca mankas la afnkatoj, en la franca kaj itala ia h, en la ger-
mana la /, en multaj lingvoj la h, en la japana la /, en la ina la r, en la finna la
b, d, g, f , ktp. En kelkaj germanaj regionoj oni ne sufie distingas inter la voaj
kaj senvoaj konsonantoj.
Rim. IL La preferinda E-a r estas dentalo: la vibro okazas en la langopinto tusanta
la supran dentvicon. La pozicio de la iango do estas la sama kiel e la 1-sono, sed
e tiu i lasta vibras la randoj de la lango, ne ia pinto, kiu kuas senmove sur la
dentoj; la aero elfluas duflanke de la lango.
(*) Ekzistas en la ukrajna kaj en la rumana unu voa h, kies uzado en E-o estas
tolerebk, ar i ne povas estigi konfuzon. (G.W.)
48
21
Rim. m. Por estjgi konsonanton voan, oni devas vibrigi la laringon. Tion oni
povas konstati per la fingro surmetita al la laringo.
Rim. IV. La konsonantoj voaj kaj la respektivaj senvoaj povas formi inter si
rimojn: parencrimojn (landa-pelanta; pipro-vibro).
Rim. V. Duoblaj konsonantoj (kk, 11) en oficialaj vortoj ne ekzistas (brutte
2
,
regatto
2
, v1o
z
ktp. ne estas oficialigitaj), tamen kelkfoje estias e kunmeto
a renkonto de vortoj (ellerni, ekkuri, ol la, sed do).
Ilin oni prononcu nek duoble, nek simple unuoble, sed:
a) frikativojn, nazalojn a likvidojn oni simple sonigu iom pli longe;
b) e plozivoj (k, d, kaj similaj) oni formu unue la buon por la elparok) de la
respektiva konsonanto; se oni akre askultas, oni rimarkos, ke jam e tiu kreo de
la malhelpao adjas mallate la koncerna sono (ferma sono). Nun oni iom
pazu kaj nur poste oni eksplodigu late la malhelpon. La tuto do aspektosjene
(la parentezo signas la ferman sonon): e(k)...kuri, se(d)...do.
49
II. FONETIKO
III. MORFOLOGIO KAJ SINETIO
LA FORMOJ KAJ ILIA UZADO
II. FONETIKO
23- 24
VORTOSPECOJ KAJ VORTOFUNKCIOJ
Difino de la vorto
Studinte gis nun la konsiston de la vorto, skriban kaj sonan, oni povas 23
transiri al la esploro de la diversaj formoj, kiujn la konstruitaj vortoj
alprenas en diversaj okazoj (deklinacio, konjugacio). Kiel ni diris
(pago 22), tiun esploron ni kunligas kun la studo de la okazoj, kiam
oni uzas tiujn diversajn formojn.
Nenio estas pli malfacOa, ol difini la elementon de iu ajn frazo: la vor-
ton. Oni povas proksimume diri,ke gi estas silab(ar)o, memstare uzebla
kaj esprimanta apartan ideon: domo, ajo, kuras estas vortoj; oni povas
e diri, ke anka o, as ktp. estas vortoj, sed -/ a -n a -es (en kies)
ne estas vortoj.
La vortojn, rigardatajn en si mem, la sia speco, sendepende de ilia
funkcio en la frazo, oni nomas parolelementoj a partoj de laparolo
z
.
La morfologio kaj sinetio okupias pri tiuj parolelementoj.
La vortojn rigardatajn la sia funkcio en la frazo oni nomas frazele-
mentoj.
En la postaj apitroj de i tiu parto de la libro ni studos iun parolele-
menton el du vidpunktoj: la formoj kaj la uzado. La pritrakto de la
frazelementoj apartenas al la sintakso. En la sekvantaj du enkondukaj
paragrafoj ni difinos la vortojn unue la Oia speco, poste la ilia funk-
cio.
Vortospecoj
La vortojn rigardatajn en si mem, t.e. la parolelementojn oni povas klasi 24
en la jenajn tradiciajn kategoriojn:
la substantivo; i esprimas ideon (nomon) de konkreta a abstrakta
estao: hundo, Sekspiro, Versajlo, belo, marteb;
la pronomo; gi servas por anstatai substantivon a esprimi malpreci-
zajn ideojn pri afero a persono: mi, iu, io, oni;
la adjektivo; i esprimas ideon pri kvalito a determino, rigardatan
apartenanta al iu a io: bela, homa, ioma, mia;
la numeralo; i esprimas kvanton a kvantan rilaton: du, tria, kvare;
la verbo; i esprimas ideon pri ago a stato, rigardatan plenumata de iu
a io: oscedas, dormu, kanti;
53
24 - 25
la adverho; i esprimas ideon pri kvalito a cirkonstanco, rigardatan
karakterizanta agon a alian kvaliton: noble, alte, ie. tuj\ hodia.
la prepozicio; i servas por submeti substantivon, pronomon, a escept-
okaze infinitivan verbon sub aiian substantivon, sub verbon, adjektivon
a adverbon: ipo el fero; frapi per bastono; plena de mono; for de tiu
i domo; lernu por scii;
1a konjunkcio; gi servas por emeti du a plurajn frazelementojn de
samaj naturo kaj funkcio: kaj, a
f
nek;
la subjunkcio; i servas por submeti iun propozicion sub aiian: ke,
kiam, se;
la interjekcio, kiu estas aparte klasota; i esprimas per si mem sola tutan
ideon pri sento, alvoko, sendepende de ia irkaaj vortoj:ho! fi! hu1
Rim. Ordinare oni uzas la saman nomon por konjunkcio kaj subjunkcio, malgra
ilia tre malsama valoro: la subjunkcio ludas inter la propozicioj la saman rolon,
kiun la prepozicioj inter la vortoj, dum la konjunkcioj ligas indiferente vortojn a
propoziciojn. Tio klarjgas, ke kelkaj prepozicioj estas samtempe subjunkcioj:
dum kaj is.
Vortofunkcioj
La supre difinitaj vortoj estas prezentataj solaj nur en leksikono. Kuti-
me oni trovas ilin nur meze de grupoj da similaj vortoj esprimantaj tiun
agon de la spirito, kiun oni povas nomi opinio (en logiko: juo).
iu aparta vortgrupo esprimanta tian, e plej simplan opinion estas
nomata propozicio (mallonge: prop-o); ekzemple: Sidiu!" "For la
manojn!" "La muson manis la kato sub 1a lito". Ni rigardu tiun i
lastan prop-on; oni facile distingas tie, ke la supre nomitaj vortoj ludas
diversajn rolojn, kiujn oni nomas gramatikaj funkcioj. Kiel ni diris, la
vortojn rigardatajn la tiu fiinkcio oni nomas frazelementoj.
La diversaj frazelementoj estas la jenaj:
la subjekto - estas la afero, pri kiu oni asertas, ke i plenumas ian agon
a staton (ekz-e: la kato).
la predikato - estas la ago a stato, kiun oni asertas plenumata de la
subjekto (ekz-e manis).
la objekto - estas la afero, kiu estas trafita de la ago, kiun plenumas la
subjekto (ekz-e la muson).
la adjekto - estas iu el la cirkonstancoj, inter kiuj plenumias la ago
a stato de la subjekto (ekz-e: sub la lito).
Ei tiuj kvar frazelementoj la predikato havas apartan gravecon, ar i
estas kvaza la cemento, kiu kuntenas la tri aliajn: tiu esenca rolo klar-
igas, kial i povas esti kompletigata nur per objekto a adjekto. Male,
la tri aliaj frazelementoj povas esti kompletigataj per aliaj akcesoraj
terminoj, kiuj estas duspecaj:
la epiteto: a d j e k t i v o senpere karakterizanta substantivon kaj
esprimanta ties unu kvaliton: la blanka raso; s u b s t a n t i v o senpere
karakterizanta substantivon kaj esprimanta la kvaliton: Napoleono,
54
20
imperiestro, a la nomon: la reo Karlo; a d v e r b o , senpere karak-
terizanta adjektivon a alian adverbon kaj esprimanta ties nuancon a
gradon de intenseco: tre bela, iom peze;
la suplemento, vorto esprimanta rilaton a cirkonstancon de ia fraz-
elemento krom la predikato. Oni povas distingi, la la karakterizataj
vortoj: suplementojn de substantivo (la domo de Dio), de adjektivo
(preta por io)
9
de adverbo (norde de la urbo), de nepredikata verbo
(morti por la patrujo). La la formo, la suplemento estas plejofte en-
kondukata de prepozicio, kiu precizigas la rilaton inter gi kaj la deter-
minato (amo al virinoj, gardeno anta domo), do la regula formo de la
suplemento estas prepozitiva. Tamen, oni povas distingi ankora suple-
menton akuzativan (longa tri metrojn), infinitivan (kapablo paroli), kaj
e adjektivan (antadoma ardeno) kaj adverban (Parize eleganta); sed
tiuj estas iam transformeblaj en prepozitivojn (longa je tri metroj,
kapablo de paroio, ardeno anta domo, eleganta la Parizo). Kontrae,
la vera epiteto ne toleras transformon: blanka (domo) a tre (bone)
ne estas esprimeblaj prepozitive.
Rilate al la suplemento a epiteto, la vorto kompletigita de ili estas
nomata determinato.
Fine, iuj terminoj de prop-o, krom la subjekto kaj la predikato, povas
ricevi la eneralan nomon komplemento.
Komplementoj povas do esti: la objekto (komplemento objekta), la
adjekto (komplemento cirkonstanca), la epiteto kaj la suplemento
ftiomplementoj akcesoraj).
Ciuj tiuj komplementoj povas esti a rektaj (se ilin antaas nenia pre-
pozicio), a nerektaj (se ilin antaas unu prepozicio).
Rim. Oni ne konfuzu la tute eneralan terminon komplemento kun la suplemen-
to, kiu estas nur unu speco de la komplementoj akcesoraj.
La sekvanta tabelo sintezas la frazelementojn (en i la maliongigo d. de signifas:
determinebla de):
KARJDINALAJ FRAZELEMENTOJ
KOMPLEMENTOJ
( Subjekto d. de
Predikato d. de <
Objektaj Cirkonstancaj Akceoraj
( Subjekto d. de
Predikato d. de <
Objekto d de
1 Epiteto
> a
1 Suplemento
Adjekto d. dey
55
15-16
26 Ekzistas frazoj, en kiuj la supraj karakteriziloj estas rilatigitaj al la sub-
jekto pere de verbo, kies rolo estas nur precizigi la naturon de tiu rilato.
Tian verbon oni nomas kopub (ekz-e: esti, ii, ajni) kaj la karakteriz-
ilojn, kiuj propre havas la funkcion de predikato, oni nomas per la
komuna nomo predikativo.
La predikativojn oni povas distingi:
1. la ilia vorta speco. La tio, u ili estas adjektivo, substantivo ktp.,
oni parolas pri predikativo:
a d j e k t i v a: siestas bela;
s u b s t a n t i v a: li elektiis prezidanto;
a d v e r b a: kredeble estas, ke li venos;
i n f i n i t i v a: volipreska estas povi;
p r e p o z i t i v a : amba estasde la sama koloro.
2. la ilia rilat-elemento. La plej ofta okazo estas, kiam la predikativo
rilatas al la subjekto:
s u b j e k t a predikativo: la rozo estas velura.
Sed oni renkontas anka okazojn, en kiuj la predikativo karakterizas
tiom la agon, kiom la subjekton:
a d j e k t a predikativo: si dancas nuda.
Fine, per aliaj verboj, oni povas rilatigi predikativon anka al objekto:
oni ricevas tiam objektan predikativon, kiu povas esti trispeca:
o b j e k t a predikativo adjektiva: la arno faris min kruela
2
;
o b j e k t a predikativo substantiva: oni elektis lin prezidanto;
o b j e k t a predikativo infinitiva: mi vidis la esperojn forfali en la
abismon
2
.
3. la ilia konstrumaniero: ili povas esti
a r e k t a j: rigardi daneron erco.
a n e r e k t a j : preni la daneron por erco
z
.
27 Oni atentu por ne konfuzi la specojn kaj la funkciojn de la vortoj, t.e.
la parolelementojn (difinitajn sub 24) kun la frazelementoj (difinitaj
sub 25-26). Ekzemple la subjekto plej ofte estas substantivo, sed gi
povas esti anka pronomo (iu opinias), adverbo (e iom estas tro),
infinitivo (voli preska estas povi). La predikato estas preska iam
verbo, sed unuflanke gi povas konsisti el alia vorto, ekz. adverbo (for
la netraiismon!) kaj aliflanke verbo povas funkcii kiel subjekto a
predikativo (vd. supre).
Ni konsilas atente legi la i-suprajn difinojn, ar, celante plenan inter-
naciecon kaj laeblan konformion al nia lingvo, ni devis fari distin-
gojn kaj uzi terminojn, kiuj ne iam havas respondafojn en la naci-
lingvaj gramatikoj. Aliflanke, ni evitis kelkajn terminojn, kiuj ne havas
la saman sencon en la diversaj lingvoj: ekz-e ni ne uzis la terminon atri-
buto, ar germanoj komprenas gin epiteto kq francoj predikativo.
Cetere, en la gramatiko tiel same kiel en iu alia scienca terminaro, oni
povas atingi klarecon nur per ekzakta kaj logika difinado. Por pli kom-
forta studo, ni aldonas du detalajn tabelojn.
56
20
I. Tabelo de la strukturaj frazelementoj
Frazelemento Speoo Formo Ekzemplo
Predikato
aga-stata
ag- a statverbo
La kato manas. La knabo
kusas.
Predikato
eca kun "estas" La domo estas blatika
substantivoi
|nominativa
La kato manas.
Subjekto iam samspeca
pronomo '
|nominativa
lu venas.
Subjekto iam samspeca
infinitivo Promeni estas agrable.
citao "Kaptu" estas u-moda.
rekta
akuzativo La kato manas ia muson.
Objekto
rekta
infinitivo Pejo lernas legi.
Objekto
nerekta prepozitivo
Li revas prifelio. Midonis
al i konsilon. Li prenis de
i la libron.
rekta
adverbo Si kantas bele. Li venis ma-
tene. Li skribas krajone.
rekta
akuzativo Li estis tombisto 30 jarojn.
Adjekto infinitivo Li iras promeni.
nerekta prepozitivo
La muso estas sub la lito.
Li venis je la deka horo. Li
estis en danero. Li batas
per martelo.
adjektivo
)
La domo estas blanka.
rekta
substantivo Vnominativa Li estas kuracisto.
de la
subjekto
rekta
adverbo
)
Promeni estas agrable. de la
subjekto
infinitivo Voli estas povi.
nerekta
prepozitivo Tio estas de la sama speco.
Predikativo
nerekta
kun "kiel" La urbo estas kiel arbaro.
Predikativo
adjektivo \ Li opiniis in plijuna.
participo ) nominativa Li trovis in velkinta.
de la rekta substantivo)
1 '
Oni elektis lin kasista
objekto inflnitivo Mi vidis lin fali.
nerckta
prepozitivo Li trovis in la sia gusto.
nerckta
kun "kiel" Oni elektis lin kiel kasiston.
adjekta
adjektivo
nominativa
Si dancas nuda.
adjekta
substantivo
nominativa
Li mortis mizerulo.
57
27
II. Tabelo de la akcesoraj komplementoj
Kompl emento
Determinato Formo Ekzemplo
Hpi t et o
subst ant i vo
adj ekt i vo .
f nomina-
la blanka domo; fluganta
bi r do.
Hpi t et o
subst ant i vo
i tiva
subst ant i vo '
mia ami ko, Karlo; la nomo
Karlo.
Hpi t et o
adj ekt i vo adverbo
tre utiia; iom peza; terure
malfacila.
Hpi t et o
adverbo
adverbo
tre utile; iom peze; terure
maifacile.
Supl ement o
subst ant i vo
prepozi t i vo
la domo de la patro; kr ono el
floroj; kapabl o cie parolo;
Iibro pri mastrumado; litro
da vino; skribo de letero.
Supl ement o
subst ant i vo
infinitivo or dono ataki; kapabl o paroli.
Supl ement o adj ekt i vo
prepozi t i vo pret a je io; surda al peto.
Supl ement o adj ekt i vo akuzat i vo longa tri metrojn. Supl ement o adj ekt i vo
infinitivo inklina akcepti; laca paroli.
Supl ement o
adverbo
prepozi t i vo responde al via letero.
Supl ement o
adverbo akuzat i vo spite lian ordonon.
Supl ement o
adverbo
infinitivo nekapabl e plenumi.
Supl ement -
epi t et o
subst ant i vo adj ekt i vo surstrata vendej o.
Supl ement -
epi t et o
adj ekt i vo adverbo eiupae t rovebl a.
Supl ement -
epi t et o
adverbo adverbo bastone bat i t e.
Ri m. Legu j ene: Ep i t e t o de s ubs t ant i vo povas est i adj ekt i vo a s ubs t ant i vo kt p.
58
28 - 29 - 30
LA SUBSTANTIVO
Substantivojn onidistingasladukategorioj: 28
1. tiujn, kiuj servas por nomi klason, specon de uloj a afoj, oni nomas
la komunaj nomoj;
2. tiuj, kiuj la socia konvencio servas por nomi individue ulon a aon,
estas la propraj nomoj (personaj kaj geografiaj).
La distingo inter la du klasoj ne estas iam tre facila. Vieno estas ja
propra nomo, tamen ekzistas almena du Vienoj en Eropo, dum
ekzistas nur unu suno, kio tamen estas komuna nomo. Same, Januaro
ktp., Lundo ktp. povas esti rigardataj kiel la propraj nomoj de tiu a
alia monato a tago, sed oni povas rigardi ilin anka kiel simplajn
tempo-dividojn, do kiel komunajn nomojn. Fine, la abstraktaj ideoj
povas roli kiel komunaj a kiel proprq nomoj, la tio u oni ilin person-
igas a ne. Tio klarigas la hezitojn, kiujn oni rimarkos poste en la uzado
de la propraj nomoj.
LA KOMUNAJ NOMOJ
La komunq nomoj estas regule signitaj per la finafo -o. Por fari subs- 29
tantivon el ia ajn radiko, oni almetas al i tiun finajbn (kun eventuala
sufikso).
Tiu finafjo povas esti eliziata en poezio: tiam la substantivecon montras
du signoj: l.ke la radiko starasnuda kaj el la variaj vortoj nur la subs-
tantivoj povas stari tiq; 2. ke la akcento falas sur la lastan silabon kq
tio estas la sola tia okazo:
De V ter' al la iel
9
i late krias
z
.
(iel
9
ielo, ar akcentita sur la lasta; kp. iel, adverbo, akcentita sur
i-).
Cetere en la skribo tiu elizio estas regule montrata per apostrofo.
Ekzistas tamen alispecaj vortoj, kiuj ludas la rolon de substantivo, ne 30
alprenante la o-finajon; ili estas preska iam (krom en proverboj a
simils frazpj) akompanataj de determinilo, precipe de artikolo, kiu
donas al ili tian valoron. Oni trovas tiel uzatajn
jen adjektivojn: mia kara, mia belo / estis brava juna dano
z
; Vd. 74.
jen pronomon: iu "li" havas sian "i"
z
; vd. 48,154.
59
30- 31- 32
en nevariajn vortojn: iu morga havas sian zorgon
z
;pledila "por" kaj
la "kontra"
2
;kiu ne atentas la "se", tiu sentas la "ve"
z
;
jen e tutajn prop-ojn: pli bona estas malgranda "en prenu" olgranda
"morga venu"
z
.
Fine havas veran valoron de substantivo, sen la o-finajo, la kvants
adverboj iom, neniom, kelke da, multe da, malmulte da: sur la arbo
sin trovis multe (a multo) da birdop (la Z-a interkrampo klare montras
tiun valoron); mi vohis iom da teo (kp: tason da teo); ni havis jam
neniom da mono.
31 La substantivoj havas du diversajn valorojn, la tio, u ili prezentas
ideon pri afo (estao, konkretao a abstraktao) a pri ado (stato,
ago): tiuj valoroj multe influas ilian uzadon, proprecojn ks konstruojn
kaj tial ni devas studi aparte la a-substantivqjn kaj la ad-substantivqjn.
A. - La a-substantivoj
32 Ilin oni devas studi la la vidpunkto de la genro, de la nombro kaj de la
kazo.
Genro
A. - Gr a ma t i k a g e n r o neekzistasenEsp-o.
e la komunaj personnomoj la vira sekso estas nur negative montrata:
ke patro difinas viron, tion ni scias nur, ar forestas signo de ineco; oni
povas diri, ke la virsekson montras signo nula.
Rim. Tiu sistemo de negativa esprimado de virsekso estas tiel enerala, ke mankas
en EspK) e speciala vorto por signi la mal-inecon. Post multaj hezitoj,oni ekuzis
prefikse la radikon vir por tiu signifo: virkato kaj katino estas gekatoj. (Ce Z. oni
trovas ankora evalviro, bovoviro). Sed ar vir havas du aliajn signifojn (virhomo
kaj maturiinta homo), oni bezonus specialan radikon por esprimi la mal-inecon;
kelkaj proponis "masklo". Krome, pri kelkaj bestospecoj, oni bezonus apartan
radikon por la virbesto, pro la ekzisto de mitologiaj duonhomaj kreaoj; jam oni
uzas taro (P.I.V.) anstata virbovo (kiu povus signifi: minotaro); oni plue pro-
ponis boko (Christaller) anstata virkapro (kiu povus signifi: fano) kaj stabno
anstata virevak) (centaro). Vd. 364.
Anka la ina sekso estas negative montrata e la vortoj, kiuj esprimas
estmanieron specialan al inpj, kaj por kiuj ne ekzistas vira ekvivaiento:
matrono, amazono, primadono, meretrico*, gorgono, nimfo, furio.
Vd. 333.
Ce la aliaj vortoj, gi estas montrata per la sufikso -in a (kun karesa
nuanco) per -nj: katino, panjo.
B. - Pri la u z a d o de la genrokarakteriziloj oni rimarku ankora:
1. Ili povas stari nur en vortoj, kiuj montras seksulojn. Vd. tamen
333, noto.
2. Sed la vir-formo estas tre malofte uzata, kq nur pri bestoj, kiam oni
nepre bezonas precizon: el iuj brutoj prenu po sep paroj, virbestojn
kaj iliajn inojn
2
! Anstata gi, oni uzas ordinare la simplan formon:
60
15-16
al feliulo e koko (= virkoko) donas ovon
z
; sur la korto staras koko
kun tri kokinoj
z
; tiu estas la sole uzata por homoj: mi konas tiun anglon
(ne: vir-angbn!); li estas prezidanto de la komitato.
3. Male, la in-formo estas regule uzata, tiel pri homoj, kiel pri bestoj:
mi havas bovon kaj bovinon
2
; la juna vidvino fariis denove fianino
2
;
i estis elektita sekretariino de la grupo. Oni e esprimas gin plurfoje
pri sama persono: mia fratino estas tre bela knabino
z
(ne skribu do:
miparolis kun knabina amiko/).
4. Tamen oni uzas la simplan formon, se temas indiferente pri viroj a
inoj: iu homo (virhomo tiel same kiel homino) amas sin mem
z
; en la
ligo 1a virinoj povas farii oficistoj egale kiel la viroj.
Nombroj
A. - Gr a ma t i k a j n o mb r o j ekzistasdu: singuiaro, uzatakiam
temas nur pri unu afero, kaj plurab, uzata kiam temas pri pli ol unu
afero.
La singularo estas nur negative montrata per signo nula: patro difinas
unu viron, ar mankas signo de piuralo.
La pluralo estas montrata jen per finao -j: patroj kaj//to/; jen, en apar-
taj okazoj, per afiksoj: oni tiucele uzas a la prefikson ge-, se temaspri
adicio de personoj el amba seksoj: la gesinjoroj N
2
, gefratoj X; a la
sufiksoidon -ar, se temas pri adicio de samspecaj aferoj konsistigantaj
kolektivaon: arbaro (= samloke kreskantaj arboj), homaro (= la
homoj).
Probable pro nacilingva kutimo, la plurala prefikso ge- postulas tamen
pleonasme la piuralan finagon -/; sinjoro Adam + sinjorino Adam =
gesinjoroj Adam (Kp. germane: Geschmster, iam plurala). Tiel, kiam
oni parolas pri la gefratoj X, oni ne povas scii, u temas pri frato kaj
fratino a pri fratoj kaj fratinoj.
Male la sufikso ar- ne postulas ia pluralan -j: (kolektitaj) arboj = arbaro.
La plurala signifo de -ar klarigas, kial, en kelkaj lokoj, vorto difinante
forme singularan ar-vorton, tamen staras plurale: via idaro estos fremd-
uloj en lando, kiu ne apartenos al ili
z
.
Rim. Analogie, e kelkaj vortoj, kiuj entenas ideon pri kolektivo, la pluralo estas
kelkfoje negative montrata: la popolo malpacis kontra Moseo, kaj ili diris
z
; da
bruto granda kaj malgranda mi havis pli multe ol iuj
2
.
B. - U z a d o E1 la vidpunkto de la nombro la aj-substantivqj varias
la tio, u ili prezentas unu a plurajn aferojn.
1) Tamen oni uzas singularon post pli ol unu, se ties senco estas emfaza:
ne nur unu. Ekz-e: tiun esprimon oni trovas e pli ol unu atoro (= e
pli multaj atoroj ol unu atoro). Sen emfaza senco, Z. uzas pluralon
kaj dividstrekojn: la plej bona maniero estus, se ni alpli-ol-unu personoj
dirus vi
z
. Sed tiaokaze oni nun uzas: pluraj. Oni e trovas e li la kuri-
ozan: posedantino de pli ol unu da fiSujoj. Kp. 178. Rim. II. Post
61
15-16
malpli ol du oni uzas pluralon: en malpli ol du horo mi revenos.
2) Oni uzas la pluralon por montri unu objekton konsistantan el pluraj
partoj: la okulvitrop (kp: nazumo); la analo (kp: kroniko); sed, male al
pluraj hngvo^, pantalono, singulare.
3) Kiam temas pri pluro da aferoj pounu posedataj de pluraj personoj,
oni uzas la singularon: la laboristinoj levis la kapon
2
(ne: kapon); la
tajpistinoj komencis vigle tazi sian mainon (ne: mainojn); dek du ju-
nulinoj, tenante en la mano oran tulipon
z
(ne manoj, orajn tulipojn). Se
konfuzo povus estii, u ekzistas unu komuna posedao a pluraj indivi-
duaj, oni evitu in per enmetado de la pronomo iu: tiuj riveretoj havas
ciu sian fonton en la aitebenao.
C. Aparta fako en la kategorio de la nombro estas la esprimado de la
k o l e k t i v e c o .
En Esp-ogi estas esprimata:
1) per la koletivaj afiksoj ge kaj ar: mi gratulis telegrafe la junajn ge-
edzojn
z
;nia militistaro estas brava
z
.
2) perla pluralo: niaj militistoj brave batalis.
3) per la singularo e vortoj esprimantaj per si mem kolektivon: popolo,
gento, nacio, lando, grego, armeo, bando, trupo ktp.; escepte, e mal-
multe da aliaj vortoj, en la altatonaj religu tekstoj: iu karno rnaU
virtigis sian vojon sur la tero
z
; ni kreu homon kaj ili regu super lafioj
kaj la birdoj
z
\ a en la poezio: malsata stomako orelon ne havas
z
;pied-
etojn okulo ekvidine povis (Grabowski); kajokulojn iujn Iarm'sincera
banis (Kalocsay); kaj muis ond' en arboakompan* (T. Pumpr).
Sed estas nekorekta la uzado de singularo e frazoj kiel: la soldato sek-
vis Cezaron kun blinda fido (= soldatoj).
Rim. Oni ne devas konfuzi tiun okazon kun tiu, e kiu oni konsideras vorton la
ia esenca signifo: la homo estas racia animalo; la franco estas rezonama; hodia
la situacio de 1a urnalisto estas ankora akceptebla, tiu de la verkisto tre mal-
bom; tiam la singularo estas tute regula. Oni povas do diri, ke la singularo estas
usta, kiam temas pri enerala reprezentanto de klaso, kategorio, raso, gento,
speco.
Kazoj
K a z o j ekzistas tri: nominativo, kiu signas, ke la vorto funkcias kiel
subjekto a predikativo; akuzativo, kiu signas, ke la vorto funkcias kiel
rekta objekto a adjekto; prepozitivo, t.e. substantivo antaata de pre-
pozicio, kiu signas, ke la vorto funkcias kiel nerekta objekto a adjekto.
Rim. I. En la Fundamenta Gramatiko Z. diras: "Kazoj ekzistas nur du: nominativo
kaj akuzativo... La ceteraj kazoj estas esprimataj per helpo de prepozicio..." Por
pli granda oportuno, ni proponas tie i la nomon "prepozitivo" por iuj tiuj aliaj
kazoj, cetere pli multaj ol la tri aluditaj en la Fundamento.
Propre oni povus distingi tiom da kazoj, kiom da prepozicioj ekzistas en
la lingvo: genitivo (de), dativo (al), instrumentalo (per), elativo (el), terminativo
(is), sociativo (kun), komitativo (kune kun), privativo (sen), kazalo (pxd),ftnab
(por) ktp. Sed tio estus nur balasto. Pli simple estas paroli pri de-prepozitivo,
62
34 - 35 - 36
al-prepozitivo, per-prepozitivo ktp.
Nur e la tabel-pronomoj ni parolas pri genitivo, ar e ili tiu kazo estas esprimata
ne per prepozitivo, sed per speciala finao (kies).
La nominativo estas nur negative montrata, per signo nula: patro estas
nominativa, ar mankas signo de alia kazo.
La akuzativo estas montrata per la finajo -n, kiu almetigas tiel al la plu-
rala, kiel al la singulara formo: patro-n, patroj-n.
La prepozitivo estas montrata per unu el la prepozicioj metita anta la
vorto: de la patro, al la patro, e la patro, pri la patro, sen la patro ktp.
Ni signos in per la prepozicio je, simbolo de iuj uzeblaj. Same kiel la
akuzativa -n almetias al la nominativa formo, tiel anka la prepozitiva
prepozicio principe almetias al la nominativa formo. Tamen, en kelkaj
okazoj, oni por difinita signifo almetas kune al la substantivo la prepo-
zicion antae kaj la n-finajon poste, sintezante tiel ian "akuzativpre-
pozitivon" (vd. 121).
Rim. U. 1 la supraj difinoj oni vidas, ke la finao -o estas sinteza kompleksao, kaj
entenas kvar signifojn: 1) substantivecon; 2) (e personaj nomoj) virsekson;
3) singularon; 4) nominativon.
B. La ad-substantivoj
Ili kompreneble ne havas sekson. 35
Ili anka ne devus varii plurale, ar la pluraleco t.e. la ripeteco de ago
regule esprimias per la afiksoj ad kaj re ( 320; 361). Tamen ilin oni
uzas plurale en du okazoj:
1) Ce pluraj vortoj la distingo inter la propredirita ago la rezulto
de tiu ago estas malfacila, kelkfoje neebla: krio estas tiom la ago krii,
kiom la rezultanta sono; pao estas tiom la ago pai, kiom la trairita
spaco; kaj la signifo de rezulto ne estas sufle malproksinia de la signifo
de ago por ebligi la uzon de la sufiksoido a. Tiam oni povas uzi la plu-
ralan formon, kiu distingias de la ad-formo nur per tiu nuanco, ke oni
insistas pri la malkontinueco de la agado: Ja unuaj esp-istojpacience el-
metadis sin ne sole al konstanta mokado, sed e algrandaj oferoj
2
(oni
povus preska samsence diri: al konstantaj mokoj - al granda oferado).
2) G kiam la signifo de ago estas klare montrata de la sufiksoido ad,
oni povas uzi la pluralon por signi, ke pluraj agantoj aparte plenumas
paralelajn agojn: la konkurencaj armadoj de la koncernaj regnoj; la
saltadoj, turniadoj kaj svingiadoj de tiuj dervioj estis mirigaj.
Pri la kazo validas la samo, kiel e la a-substantivoj.
LA PROPRAJ NOMOJ
La propraj nomoj estigas du gravajn demandojn: unue pri ilia loko en 36
la lingvo, due pri ilia aparta gramatika karaktero.
Se oni legas ekzemple la frazon: la antaa linio kunigis Villacoublay al
63
20
Istanbul tra Brno kaj Rdkosszentmihaly, oni havas la impreson, ke al
pnre Esp-aj vortoj miksigis aliq, tute ne asimileblaj, alilingvaj elementoj.
Oni do povas diri, ke principe la propraj nomoj estas rigardataj kiel
"fremdq", nur la komuru apartenas al la mekanismo de la lingvo.
Asimilitaj nomoj
Tamen, ar pluraj el tiuj nomoj estas tiel konataj, ke ili ajnas aparteni
ne plu al unu nacio, sed al la tuta homaro, oni provis doni ai tiu komu-
na heredao anka Esp-an formon, t.e. ilin asimili. Tiu asimilo montrigas
per tri karakteroj: 1. transskribo per Esp-aj literorj; 2. alpreno de la Esp-a
akcento; 3. alpreno de gramatika finao. Sed oni devas rimarki, ke la
personaj nomoj multe pli kontrastaras tian asimilion, ol la geografiaj
nomoj, kiuj kelkfpje akceptas e profundan modifon de la radiko mem,
por celi al pli granda internacieco (kp. Lisbono kun Lisboa kaj Lisa-
bona, Varsovio kun Warszawa, Kopenhago kun Kfibenhavn ktp.).
Praktike, el la geografiaj nomoj estas asimilitaj la plej konataj kq ofte
uzatq:
a) iuj nomoj de kontinentoj, gravq insuloj kaj maroj :Afriko, Amenko,
Azio, Eropo, Oceanio, Astralio; Korsiko, Sicilio, Malto, Kreto,
Hebridoj, Novlando, Antiloj (Martiniko, Gvadehipo), Kanarioj, Sankt-
Heleno, Madagaskaro, Cejiono, Borneo, Javo, Nov-Zelando, Tahitio
ktp.; Atlantiko, Pacifiko, Hinda Oceano, Mediteraneo, Maro Nigra,
Maro Rua, Maro Blanka ktp.
2) iuj nomoj de landoj: vd. 337,3.
3) kelkaj nomoj de lagoj, riveroj kaj montoj: eneva (a Lemana)
Lago, Lago Mafora, Lago de Korno, de Gardo; Danubo, Rejno, Vistulo,
Dnepro, Amuro, Jeniseo, Misisipo, Amazono; Monto Blanka, Kakazo,
Apeninoj, Alpoj ktp.
4) kelkaj nomoj de urboj, precipe la plej gravaj (efurborj) a rimark-
indaj el Esp-a vidpunkto (sidejo de kongreso ktp.): Antverpeno, Bar-
celono, Berno, Bjalistoko, Budapeto, Bulonjo (-e-maro), ikago,
Dancigo, Dresdeno, Edinburgo, enevo, enovo, Hago, Helsinko,
Jokohamo, Kembrio, Konstantinopolo, Kopenhago, Krakovo, Lis-
bono
t
Londono, Madrido, Napolo, Novjorko, Nurnbergo, Oksfordo, Pari-
zo, Prago, Romo, Stokholmo, Varsovio, Vaingtono, Vieno, Venecio ktp.
Sed la granda plimulto el la kategorioj 3. kaj 4. restas plene neasi-
milita: Lac de Neuchtel, Bodensee, Ems-rivero, Somme, Appenzett-
montoj;Lille, Lodz, Weimar, Dover, Miskolc, Tattinn ktp.
Rim. I. Precipe utila estus ia starigo, kaj anka la oficialigo fare de la Akademio,
de Esp-aj nomoj por la montoj a urboj, kiuj limas al piuraj diversaj lingvodis-
tiiktoj, kaj sekve havas plurajn, konfuz-estigajn nomojn: ekz-e la montaro nomata
efte Krkonose kaj germane Riesengebirge, kiun oni prefere nomu unuece per
Giganta Montaro.
E1 la personaj nomoj estas ordinare asimilitaj: 1. la antanomorj (bapto-
64
15-16
nomoj); 2. la plej famaj proprq nomoj latlnq
9
helens, hebreaj kaj
orientlingvaj.
La viraj antanomorj i-supre difinitaj nomoj ricevas la finaon -o de
la substantivo: Jakobo, Pab, Alberto, Ludoviko, Valenteno, Georgo,
Johano, Petro, Klado, Mateo, Luko, ktp.; Cicerono, Horacio, Virgo
(anka Vergilb), Odiseo (anka Uliso)
y
Prometeo, Aristoteb, Temis-
tokb, Perikb, Eripido, Konfuceo ktp.
Rim. n. Ni ne povas tie i detale okupii pri la transskribo de la greks kaj latinaj
propraj nomoj: tio estas la tasko de vortaro. Sistemon pri gi starjgis . Wster en
sia Enciklopedia Vortaro (p. 46-51) kaj iom modifis G. Warinhien, en sia Esp-o-
franca Vortaro (p. 10,12).
La virinaj nomcj estas principe same traktataj, kiel la Ifigenio
2
,
Ofelb
z
, Lukrecio
z
ktp., a formataj el la responda vira antanomo per
ia sufikso -miPalino, Juliino, Ludovikino, Johanino ktp.
Sed tiu solvo estas iom maloportuna, ar ofte i ne permesas distingi
la virinajn nomojn disde la viraj (Lukrecb povas respondi same al
Lucretius, kiel al Lucretia) a gi kondukas al monstraj formoj kiel
Mariino, Agustenino, Martenino ktp. Tial pli kq pli oni kutimigis a
tute ne asimili la virinajn nomojn (Z-aj foimo: Rael, Jezabel, Judit,
Elizabet ktp.), a almeti al ili la a-flnaon de la substantive uzataj adjek-
tivoj (vd. 74): Lukrecia, Ifigenia, Andromaka, Pala, Johana ktp. Ofte
amba rimedoj koincidas, ar en multaj lingvoj ia virinaj nomoj finigas
per -a: Eva, Sara, Marta, Delila, Lia, Suzana (Z-aj formoj); Kleopatra,
Diana, Maria, Nazikaa, Minerva, Margarita, ktp. Detalan liston de
virinaj antanomoj vidu sub 333.
Rim. m. Kompreneble apartenas al la lingvo anka la nomoj de personigitaj
abstraktaoj: la Forto mistera de V mondo nin benos
z
. Kiam, pro nacilingva influo,
oni atribuas al ili sekson, tiu sekso estas negative montrata; nur la rilatantaj prono-
moj a epitetoj in malkovras: per kio vi kolerigis la Fortunon
f
ke i vin sertdis
tien i?
z
; Vi, Plenumi \ filino plej ravanta!
2
Neastmilitaj nomoj
La neasimilitaj propraj nomoj povas stari sub du formoj:
1) a ili estas fonetike transskribitaj la la Esp-a alfabeto, sed aiprenas
nek la Esp-an akcenton, nek la gramatikan finajon; tia "duon-asimiio"
estas ia regulo por iuj neasimilitaj nomoj el la antikvaj lingvoj, kaj el
tiuj modernaj lingvoj, kiuj ne uzas latinan alfabeton: Jahveh, Noemi,
Jiftah, Gilead, Goljat, Zeus, Aristippos, Titus Livius, Via Appia, Puskin,
Tolstoj, Valmiki, Hitnalaja, Meng-cu, Niimura, Fuijama. Oni trovas
tamen plene neasimilitajn iatinajn nomojn: Porta Capena, Chaereas,
PhilippP ktp.
2) a ili konservas siajn naciajn formon kaj alfabeton: tia estas la regulo
por iuj neasimilitaj nomoj el la latin-alfabetaj lingvoj: Byron, Shakes-
peare, Goethe, Rabelais, Montaigne, Alighieri, Bordeaux, Versailles,
Kehl, Durazzo ktp.
65
15-16
Gn tiu lasta okazo estas rekomendate aldoni interkrampe a piednote
la proksimuman Esp-an prononcon.
Proponoj de solvo
38 En la du antaaj paragrafoj ni priskribis la nunan staton de la problemo
pri la propraj nomoj, kaj oni facile povis konstati, ke i ne estas vere
solvita. Nur tendencojn kq kutimojn ni indikis, ne logikan regulon.
Efektive la demando estas plej malfacila, precipe por la nomcrj aparten-
antaj al la lingvoj, kiuj uzas la saman alfabeton, kiel Esp-o: ar ilia orto-
grafk) preska neniam koincidas kun ilia prononco, la la pokuloj de
la Esp-a alfabeto. La logikemaj spiritoj povas do elekti inter du vojoj:
a trudi al iuj propraj nomoj la Esp-an ortografion, foroferante ilian
internacian skribon, kaj konservante el ilia sonkonsisto nur tiujn sonojn,
kiuj ekzistas en Esp-o; a respekti la internacian skribon kaj prononci
in la la reguloj de la Esp-a aboco, foroferante ilian originan kaj pli-
malpli eneralan prononcon.
La unua tendenco montriis ekde la unuaj jaroj de la Esp-a iiteraturo per la duon-
asimilo de anglaj, germanaj ktp. nomoj. En 1890 Z. skribis:
M
La iogiko kategorie
oidonas, ke por iuj nomoj estu enkondukita unu egala ortografio... Sendube tio
i poste estos enkondukita, kaj post kelkaj jaroj la skribado "Byron" anst. "Baj-
ron", a "Goethe" anst. "Gete" kredd>le estos rigardata kiel eraro" (La Esp-isto,
n-ro 29). En 1894, li, sur la kovrilo de sia traduko de Hamleto, ortografiis: "V.
ekspif'. Tiun sintenon de Z., kontrastan kun lia kutima sento pri modereco kaj
usta mezo, oni povas klarigi per tio, ke li mem kaj multaj el la unuaj esp-istoj
apartenis al slavaj lingvoj, e kiuj la ekzisto de aparta alfabeto trudas sisteman
uzon de fonetika transskribado. Sed balda li konsciis, ke malface tiu sistema
solvo povus esti eneraligata, kaj li revenis al la okcidentlingvaj kutimoj, konser-
vante al la latinalfabetaj nomoj ilian firemdan aspekton: Shakespeare (eldono 1901
de Hamleto), Goethe (traduko de Ifigenio), Orzeszko (traduko de Marta) ktp.
Tamen tiu solvo ne estis tute forlasita, kaj post la milito in realprenis la Jabor-
ista literaturo, kiu sisteme internaciigis la proprajn nomojn: Kandid de Volter;
La brava soldato Svejk de Haek.Tmn klopodon oni ne povas principe malaprobi,
car i celas pli grandan oportunecon kaj internaciecon, sed oni devas konfesi, ke i
ofte malhelpas la rekonon de la nomoj. Unu sola ekzemplo: la bedarata prof. E.
Bokarev, en parolado reproduktita en la germana "der esperantist" (Okt. 67), citis
frazon de "la fama franca lingvisto Antoin Mayette". Kiu okcident-eropano
rekonos la nomon de Antoine Meillet tiel misformitan tra la rusa, ladire fonetika
transskribo (la usta estus: antan' meje') ?
La duan solvon proponis en 1935 s-ro Rollet de Lisle, prezidanto de la tiama
Lingva Komitato; en brouro dediita al tiu temo, li klarigas, ke e la okcident-
lingvaj propraj nomoj gravas nur la internacia ortografk>; oni do devas in nepre
konservi Sed kiel prononci? Se temas pri samlandanoj inter si parolantaj, ili kom-
preneble prononcu kiei en sia hejma lingvo; sed se temas pri alilingvanoj, tiuj pro-
noncu la la Esperanta alfabeto, a pli uste ili silabumu la la Esperanta aboco
(kun kelkaj konvencioj: th prononcota kiei t+h, x kiel ks, y kiel i ktp.): Go-e-t-he,
Ra-be-la-is, Bor-de-a-u-ks ktp. Tiu heroa solvo ajnas tiel malmulte bonanca, kiel
la unua, kaj pro la sama motivo: troa logikeco, kiu kondukas al ekscesa misforma-
66
15-16
do a de la skribo a de la prononco. A1 kaosa situacio povas konveni nur mal-
absolutaj reguloj, kaj tiel kvaza pravigas la nuna lingva stato.
Majuskla skribo
La propraj nomoj gramatike sin distingas per du eksteraj karakteroj:
1. ili komencias per majusklo; 2. ili principe ne toleras anta si artiko-
lon. Tiun duan karakteron ni studos poste, en la apitro pri la artikolo
(vd. 77).
Komenca majusklo signas do principe propran nomon; sed ar tiu signo
vekas atenton, draste akcentas la vorton, kaj klare apartigas la koncer-
nan ideon disde iuj similaj, oni pli kaj pli emis uzi in e nomoj,kiujn
oni rigardas anaiogaj al la propraj. En la nuna uzado, oni skribas kun
majusklo:
1) la personajn proprajn nomojn: Petro, Napoleono, Goethe, Romain
Rolland.
2) la personigitajn ideojn: nun staras anta miaj animaj okuloj nur tiu
alta morala Forto...
z
.
3) la nomojn de kontinento, lando, provinco, urbo, monto, maro, rive-
ro, festo: Azio, Hungarlando, Kanado, Brabanto, Loiret, Roma, Mos-
kvo, Alpoj, Rejno, Pasko ktp.
Rim. I. Kiam tiuj nomoj konsistas el adjektivo kaj substantivo, amba akceptas
komencan majusklon: la Paca Oceano
z
, la Maro Nigra, la Monto Blanka, la Granda
Fasto ktp.
4) la titolojn de socia funkcio, kiam ili antaas personnomon: Doktoro
Zamenhof, Profesoro Grosjean-Maupin, a estas uzataj kiel alvoko: mi
petas, ViaMoito!
5) la nomojn kaj apudnomojn de dioj kaj diinc$:Dio, Allah, laEternub,
la Savinto, la Krucumito, Diana, la Sankta Virgulino, laNemakulita. En
kelkaj piemaj rondoj, oni e majuskligas la pronomojn kaj posedajn
adjektivojn rilatajn al Dio: kiu premas malriubn, tiu ofendas lian Kre-
inton, kaj kiu Lin honoras, tiu kompatas mabiubn
z
.
6) la titolojn de societo, libro, kanto, dokumento ktp.: UEA, AELA, la
Ligo de Nacbj, la Biblb, Encikbpedb de Esperanto, Plena Hustrita
Vortaro; la unua kunveno estas dediita al la "Deklaracio"
2
; la Marse-
ljezo
z
.
Pri kelkaj aliaj vortspecoj regas ankora plena senordo:
a) E1 la nomoj de la tempodividoj Zamenhof majuskligis nur la monat-
nomojn (Junio, Decembro ktp ), sed ne la nomojn de sezono (somero,
vintro ktp.) nek de tago (lundo, dimano). Lia uzado cetere ne estis
iam konstanta. ajnus pli simple kq logike dcribi per minusklo iujn
tiin vortojn, krom, kompreneble, kiam ili estas personigitaj,kiel ekz-e
la Vintro en unu Andersen-fabelo.
b) la popolnomoj per si mem neniel estas propraj nomoj: esti franco,
ruso ktp. ne estas pli individuiga eco, ol esti longkraniulo, avarulo a
ftizulo. Sed tial ke la popolnomoj estas en strikta rilato kun la landno-
67
15-16
moj, kiuj ja estas propraj, ar personigaj, oni plurfoje atribuis la majus-
klecon anka al ili. En siaj verkoj gis Marta (1911) Zamenhof skribis:
hebreoj, francoj, rusoj (Ekzercaro), angloj, usonanoj (Paroladoj), la
francino (Marta) ktp. Sed en liaj postmortaj verkoj oni trovas aplikita
la anglan skribmanieron, kiu atribuas majusklon al la landnomoj kaj al
iuj ties derivajoj: vera Dano; Hungara kavaliro; Turko (Andersen-fabe-
lqj); Filitoj, aldeo (Biblio). u tiu skribmaniero estis efektive la lia,
a u oni gin pruntis al li, oni rajtas heziti. Kaj malgra tiuj lastaj ek-
zemploj, estas rekomendinde skribi per minusklo iujn popolnomojn.
Rim. I. Mi konfesas, ke, kun paso de la tempo, mi fariis pli favora al la majus-
klado de la popolnomoj, kaj al tiu de la derivitaj adjektivoj de la propraj nomoj.
Nekontesteble, tio evitigas dubojn, kiam temas pri ne tre konataj nomoj, a e
nomoj homonimaj al komunuzaj radikoj: oni tiel pli facile identigas Cinuko, Huno
t
Kazafio, Lakono, Seminolo kiel proprajn nomojn, kaj ne riskas konfuzi Ligo kun
ligo, Medo kun medo, Partoj kun partoj, Tirano kun tirano ktp. (C.W.)
Rim. II. La majusklo restas e la senpere derivitaj adjektivoj kaj adverboj: la Pariza
grupoz: vian Herostratan laboradon*, tiel ebiiganta distingon de priama letero disde
Priama petego, kuba radiko disde Kuba apelo, senegala amatino disde Senegala vi-
rino, kanaria kanto disde Kartaria korespondanto, malta faruno disde Malta vino,
kreta klifo disde Kreta promontoro, Romana politiko disde romana intrigo ktp.
Tamen, kiam la adjektiva formo akiris metaforan signifon kaj tiel fariis kvaza
komunsenca, oni tendencas skribi in per minusklo, kaj konservi la majusklon por
la propra uzado: unu herakla laboro (=tre malfacila); unu Herakla laboro (=de
Heraklo mem).
Rim. III. "Esperanto" estis origine personnomo (Dro Esperanto), kaj tial i kon-
servis la majusklon en sia substantiva formo kaj en la finaaj derivaoj: libro tradu
kita en Esp-o; Esperante paroli; Esperanta traduko. Sed oni skribas minuskle la
sufiksajn derivaojn: esperantisto, esperantismo, esperantigi ktp. Sed "Esperant-
ujo " kaj "La Esperantisto " (vd. i-supre 3 kaj 6).
Deklinado
Kiel la komunaj, la propraj nomoj deklinaciigas ia nominativo, akuza-
tivo kaj prepozitivo. Por la akuzativo, oni uzas simple -n, kiam ili finigas
per prononcata vokalo: ElianDante-n, Hugo-n, Bordeaux-n, Athe-
naj-n. Oni uzas -on,kiam ili finias per prononcata konsonanto^iSTitffces-
peare-on, Lajpcigon, Lebanonon
z
. Tamen Z. plej ofte evitis la akuzati-
van finaon e neasimilita nomo, kaj por tio li simple antametis dekli-
nacieblan vorton: s-ron Boirac
z
Iii ne havas pluralon, krom en du okazoj: 1) se ili signas aron da malfaci-
le distingeblaj a nekutime distingataj individuaoj, kiuj povas esti kon-
siderataj kiel unu tuto: Alpoj, Apeninoj, Andoj, Karpatoj (montaro);
Antiloj, Hebridoj, Kanarioj (insularo); la Burbonoj, Hohencolernoj,
Karolidoj (familio). Pli logika, sed pli peza estus la espiimo: Alpa mont-
aro, Kanaria insularo, Burbona familio ktp.; 2) se ili signas ne la difini-
tan personon mem, sed individuojn al gi similajn: Homeroj a Pindaroj
68
20
ne povus vivi en nia mekanika civilizacio; unu Mecenato povas estigi
plurajn Vergiliojn.
Rim. En tiu i lasta funkcio, la propraj nomoj tiel proksimigas al lakomunaj, ke
ili facile konfuzigas kun ili: la foiraj herkuloj; li estis mia mentoro; estis sozio de la
princo. En tiaj okazoj, kiam la vorto ne elvokas plu ideon pri unika individuo
(Herkulo, Mentoro, Sozio ktp.), oni skribas gin per komenca minusklo. Vd. 39.
Rim. II.
69
15-16
LA PRONOMO
41 La vortoj, kiujn oni klasas sub la kolektiva nomo p r o n o m o j , ne
havas iuj la saman karakteron.
Unuj anstataas substantivon a ideon, kiuj enerale estis antae espri-
mitaj: "Palo falis, kaj li ploras. E1 viaj libroj, kiu estas la plej interesa?
- Tiu i Li alvenis! Mijam tion scias". Oni povas nomi ilin r e p r e-
z e ri t a n t o j, kaj la substantivon, kiun ili anstataas, r e p r e z e n t -
a t o.
Aliaj anstataas nenian substantivon a ideon; ili montras personon a
aferon, kiun oni ne aludas apude; ili estas "absolute" uzataj, kaj oni
povus nomi ilin k v a z a n o mo j ; "mi iros;u vi venas ? oni silentis;
nenio mankas; iu kriis".
Rim. La okazo ne estas la sama kiel e la vortoj aluditaj en 30. Ce ili, la substan-
tiveca uzado estis escepta; e la kvazanomoj, i estas regula, kaj e fundamenta.
Fine, pluraj povas rilati al substantivo kaj in determini; tiuj estas la
de t e r mi n a n t o j a px onom - adjektiv oy.kiu homo? mia
patro; iun tagon.
Sama pronomo povas ludi iujn tri rolojn: la pronomo estas reprezent-
anto en "infano, kiu ridas, estas arma"; - kvazanomo, en: "plej bone
ridas, kiu laste ridas"; determinanto en: "kiu hundo bojas, tiu ne
mordas".
En la determina funkcio la pronomoj havas tute la karakteron de adjek-
tivo; tial ni pritraktos ilin sub la apitro Determinaj adjektivoj. Oni do
atentu: io dirita sub la apitro Pronomo rilatas sole al la uzo reprezen-
ta kaj kvazanoma.
42 Oni distingas inter la pronomoj: la personajn (personaloj), posedajn (po-
sesivoj), montrajn (demonstrativoj), rilatajn (rilativoj), demandajn (in-
terogativoj), sumigajn (kolektivoj), nedifinajn (indefinitivoj), neajn
(negativoj) (*).
Car tiuj pronomoj funkcias kiel substantivoj, ili similas i lastajn en sia
deklinacio. Tamen distingas ilin du karakteroj:
(*) Ni donas, por kompleteco, anka la internaciajn terminojn, sed en la libro ni
prefere uzas la Esp-ajn nomojn. Esceptojn ni faras nur pri la jam ofte uzata de-
monstrativo.
70
42-43-44
1. pluraj el ili havas kroman kazon, la genitivon, kiu montras la posed-
anton. Kp. 34. Rim. I.
2. ili ne povas, krom unu escepto, montri la sekson, sed ili posedas apar-
tan sistemon por distingi la ulojn disde la aoj; alidire ili konfuzas viran
kaj inan sekson, sed distingas apartan netran genron.
PERSONPRONOMOJ (PERSONALOJ)
Difino
La personpronomoj estas tiel nomataj, ar ili servas por montri ia di- 43
versajn personojn, kiujn oni povas aludi en konversacio: la parolanton
(= la persono), la alparolaton (= 2a persono), la priparolaton (= 3a
persono).
Ciuj personpronomoj finias en Esp-o per i.
Genroj ekzistas nur e la 3a singulara persono, kie oni distingas ulojn
disde inoj kaj aoj. Tiun distingon montras ne sufikso, kiel e la subs-
tantivoj, sed aparta radiko.
Nombroj ekzistas du, kiel e la substantivoj; sed anka iiin montras ne
finajo: la pluralo estas esprimita per aparta radiko, kio ne estas miriga:
ni ne signifas "pluraj mi" sed "mi ksg aliaj".
Kazoj ekzistas tri, kiei e la substantivoj, kaj estas sammaniere montra-
taj. La genitivo, kvankam teorie ebla (mies, vies), estas neuzata kaj ans-
tataata de la posedaj adjektivoj (mia, via).
La personpronomoj unusilabaj estas senakcentaj, kiam ili senpere an-
taas la verbon: mi venas estas akcentata kiel "mizeras"; same: ifor-
kuris; u vi in vidis? Ili estas akcentaj, se ili gin sekvas: estas rrd;mort-
igu linl (Kp. 274, e-fine). Ce la prepozitivo, la akcento falas jen sur
la prepozicion, jen sur la pronomon, la tio u la insisto estas sur la
unua a sur la dua. Komparu:
Ja nur kun vi kaj nur por vi mi vivas!
(Ifigenio)
kaj
Kiom de mi en silento
A1 vi iris jam oferojl
(Mia Penso)
Pli detalan klarigon vidu en "Parnasa Gvidlibro", pg. 13 6.
UNUA PERSONO 44
Kazoj Singularo Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Prepozitivo
mi
min
je mi
ni
nin
je ni
71
42- 43- 44
Kontrae al la franca lingvo, kiam la la-persona pronomo estas kun-
ordita kun aliaj vortoj, oni emas meti in antae: mi kaj mia infanoj,
La personpronomo mi uzias anka kiel substantivo, por signi iesme-
mon, kiu konscias pri sia vivo, kaj al khi iu rilatigas ion: la animo ek-
rigardis la kuejon, kie kuis la pohoformitdjo, fremda kopio de ia
MiZ. En tiu funkcio, gi ajnas nevaria: estu kiel vi volas
9
seminurkun-
prenos kun mimian "mi"!
z
. Vd. 50. Rim.
DUA PERSONO
Kazoj Singularo-Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Prepozitivo
vi
vin
je vi
Kiel oni vidas, la pronomo estas sama e la dua persono por la du nom-
broj: tion kazis naciaj kutimoj, kiuj igis opinii tro familiara kaj neen-
tila la alparoladon al unu persono per singulara pronomo.
En tia okazo, la nombro estas montrata nur per predikativo a apozicio:
vi estas diligenta; vi estas diiigentaj; vi, sinjoro, eraras; vi, sinjoroj, era-
ras. Oni povas do iam, en okazo de bezono, klarigi la sencon per en-
metita apozicio: mi invitas vin (amiko); mi invitas vin (amba, iujn,
amikoj).
Ne estas ia motivo por majuskiigi vi (singularo) nek mi (vd. tamen
39,5).
La pronomoj de la du unuaj personoj estas iam kvazanomoj.
Rim. Ekzistas en la Fundamenta Vortaro aparta pronomo por la dua persono sin-
gulara: cicin, je ci. Sed "en la lingvo mem i preska neniam estas uzata" (Za-
menhof, "Dua Libro"); oni trovas in kelkfoje en poezio, por traduki nacilingvan
nuancon, kaj en la esprimo: ci-diri al iu.
TRIA PERSONO .
f a
Formoj kaj distingo
Kazoj Singulaio Piuralo
vira /i
Nominativo ina i ili
netra
i
vira lin
Akuzativo ina in ilin
netra in
vira je li
Prepozitivo ina je i je ili
netra
jei
72
46
La 3a singulara persono estas la sola loko, en kiu la pronomoj havas
apartan formon por distingi la seksulojn inter si kaj disde la senseksaoj.
e la pluralo, Esp-o same kiel la angla a germana, havas nur unu for-
mon por la tri genroj. Tio kelkfoje povas geni: "Tiam Jesuo diris al ili
[la virinoj]: Ne timu; iru, diru almiajfratoj, ke iliforiru en Galileon kaj
tie ili min vidos. Kajdum ili iris... (Mateo, 28,10-11). Kion reprezentas
tiu lasta "ili", la virinojn a la fratojn?
Rim. I. Por tiaj okazoj oni jam antau longe proponis la akcesoran formon ii;
sed i ne enradikigis. Cetere, la Z-a solvo estus la racia uzado de la pronomo mon-
tra anstata persona:... kaj tie ili min vidos. Kaj dum tiuj iris... (Kp. 53, A. 2).
La supraj triapersonaj pronomoj estas neniam kvazanomoj: ili iam
reprezentas ion a iun.
Teorie la distribuo de la tri pronomoj estas tre klara: oni uzas li por la
viroj, i por la virinoj, i por la ajoj. Sed praktike la uzado estas iom pii
komplika:
a) Kiam temas pri kolektivo da homoj: la popolo, la nacio, la armeo, la
societo ktp. - oni uzas i: Aaron kvis siajn manojn al la popolo kaj
henis in
z
; deklini la esperantistaron de ia klara vojo
z
; ni ne povas iri
al tiu popolo, ar i estas pliforta
z
. Tamen kelkfoje oni povas trovi la
piuralon ili: la tuta popob vidis, kaj ilioje ekkriis
z
(kp. 33. Rim.).
Tio okazas precipe, kiam oni atentas pli individuojn ol la aron: la meti-
ejo apartenis al maljuna paro; balda ili ekamis la silenteman submajs-
tron
z
; la popolo staris ekstere sur la strato kaj demandis, kia estas la
stato de ilia landestro
2
.
b) Kiam temas pri homo, kaj se oni ne volas precize indiki la inan sek-
son, oni uzas ii: mi vokas la knabon, kaj li venas
2
; la ekstero de tiu i
homo estas pli bona ol lia intemo
z
. Same oni reprezentas per ii la vor-
tojn kunmetitajn per -ulo, la substantivigitajn participojn (-anto, -ato
ktp.), la pronomojn iu, tiu, iu, neniu (Iu luktis kun li; vidante, ke li
ne povas lin venki, tiu...
z
; iu amas ordinare personon, kiu estas simila
al li
z
) kaj iujn vortojn, kiuj esprimas homan rolon: ocisto, studento,
bankiero, mastro, sekretario ktp.
Rim. II. Escepte Z. uzas gi por reprezenti la vorton: persono; sed li estas almena
tiel bona.
c) Kiam temas pri infano, e kiu la demando pri sekso ankora ne tre
gravas, oni uzas i. Tamen Z. rimarkigas, ke "parolante pri infano, pri
kiu ni scias, ke gi ne estas knabino (a almena ne scias, ke gi estas kna-
bino), ni povas uzi la vorton li". Tio signifas, ke anka la vorton "infa-
no" ni povus envicigi sub b), kio estus pli natura.
d) Kiam temas pri bestoj, oni uzas iam gi, "e kiam oni precize parolas
pri la sekso de la besto" (Z.). Oni uzas li kaj i nur, se la klaro nepre tion
postulus (ekzemple en longa rakonto, en kiu rolus nur bestoj a por
insisti pri la sekso): melku bovon senfine, li lakton ne donos
2
.
e) Kiam temas pri personigitaj aferoj, oni uzas lavole li, i, i, la
tio, u oni volas atribui al ili viran, inan, a senseksan karakteron. En
73
58-59
iu fabelo de Andersen estas kolumo, kiu roias kiel viro: la responda
pronomo estas ie li; la virinajn rolojn ludas trumpa rubando, gladiio
kaj tondilo: al iu el ili respondas la pronomo i. En aliaj, "la Morto"
"la Vintro", "la Somero" estas reprezentataj per li, "la Modesto" per l;
same "la Fortuno" (i) en Hamleto.
Uzado
1. La efa rolo de la triapersonaj pronomoj estas anstatai antae es-
primitan substantivon: mia frato ne estas granda, sed li ne estas anka
malgranda: li estas de meza kresko
2
.
Kiam, en la kontinua parolo, intervenas pluraj priparolatoj de diversaj
seksoj a nombroj, oni povas klare aludi ilin per la respondaj person-
pronomoj: iutage Knut pensadis pri Anjo, kaj nun ii vidis, ke anka
i memoras pri Ifi; staris b pastro sur ia katedro... ii diris, ke la homoj
estas malpiaj...; li asertis, ke iiia vermo ne mortas... ii tion diris kun plej
granda certeco... ttpriskribis alitt la inferon...z.
Kiam la pluraj priparolatoj estas samseksaj a samnombraj, oni povas
aludi ilin anka per la respondaj personpronomoj, se la senco restas
kiara: kiam i estis apud tiu fonto, venis ai i mairica virino, kiu petis
in, ke i donu al i trinki
z
(la lasta & reprezentas la virinon, sed tio estas
kiara, ar se gi devus reprezenti la subjekton de donu, oni uzus si [vd.
160]). Se la senco ne estas klara, oni devas angi la frazon, a uzante
alian pronomon (vd. 53) a ripetante la vorton: se ni iam post prepo-
zicio uzas akuzativon, ia akuzativo tie dependas ne de la prepozicio, sed
de aliaj kazoj
z
("gi tie dependas ne de gi" estus tute konfuza). Sed iu-
okaze oni devas uzi personpronomon en subpropozicioj, kiuj trovias
post a interne de la efpropozicio, por aludi al la subjekto de tiu ef-
propozicio: vidante, ke tt ne povasgajni, la rajdisto haltigis la evalon; la
prezidanto deklaris, ke liabdikus, se...; male, se la subpropozicio anta-
as la efpropozicion, oni povas esprimi la subjekton en la subpropozicio
kaj aludi gin per personpronomo en la efpropozicio: kiam ia patro al-
venis, tt atvokis ia infanojn (kp.: ia patro alvokis la infanojn, tuj kiam
ttalvenis).
2. - Apud tiu esenca rolo, Z. uzas la netran personpronomon i kun
la proksimuma valoro de tio, sed iom pli sendifine. Oni renkontas tiun
uzon enduokazoj:
a) por esprimi la tute ne precizan ideon de priparolatao en la esprimo
i estas: i estas tiu nokto, kiu estas dediata ai la Eternulo
2
; unu iev-
iis... i estis virino de meza ao
z
; u i estas vi, sinjorino, kiu diris...?
z
;
en forrno de hundidoj a de io atta, i iam estas subaetoj
2
. En tia
okazo la nuna kutimo estas simple forlasi la pronomon: estas mi, kiu
faris.
b) por reprezenti la ideon de tuta, antae esprimita propozicio: ia mate-
rialo por ia vortaro devas esti romana-germana, anita nur tiom, kiom
in postuias la kondioj de la ttngvo
2
; mi juras, ke i estas pura vero
z
.
74
4 2 - 4 3 - 4 4
Tiu anstatao de tio estas precipe bonvena por eviti ripeton de samaj
silaboj, kiam en la kunteksto trovias io, io, tioiine estasankora io
grava
2
; i estas uste tio, pri kio mi volis paroli kun vi
z
. Sed i donas
iom trivialan tonon al la stilo kaj povus kelkfoje kazi konfuzon: li
skribis tiun leteron; mi vidis in (u: mi vidis la leteron, a: mi vidis lin
skribanta leteron?). En tiaj okazoj oni devas nepre uzi tio, kiu klare
montras, ke temas pri la tuta ideo de la antaa propozicio: li rakontis
tiun historion;i estas vera (la historio) tio estas vera (ia fakto, ke li
rakontis in).
A1 la 3a persono apartenas ankora du pronomoj, kiuj.havas la saman
karakteron,kiel vi: ili servas egale por amba nombroj.
Oni
La pronomo oni, kontrae al ii, si, gi, estas nur kvazanomo; i signifas 48
"iuajn",a"iuj ajn".
Kazoj Singularo-Pluraio
Nominativo
Akuzativo
Prepozitivo
oni
onin
je oni
Rim. Pro nacilingvaj kutimoj, oni emas uzi tiun pronomon nur nominative, kaj
anstatajgi in per ni, vi au iu ce la aliaj kazoj; sed la uzado de tiuj kazoj estas
"tute regula" la Zamenhof. Tamen, nek li mem uzis ilin iam, nek aliaj bonaj
atoroj is nun.
La pronomo oni pro sia nediflna signifo povas aludi egale al unu a al
pluraj personoj. Tial oni trovas in uzata jen singulare: oni devas iam
esti preta
z
; jen plurale:om estas maljustaj koncerne ilin
z
; oni estas kon-
vinkitaj, ke lipereis
z
. La singularo estas ofte preferinda.
Anstatao de oni povas esti la pasiva nepersona formo de la verbo:
estas ordonite, ke li hodia vespere venu por kantf? (= oni ordonis):
sed enerale la signifo estas iom alia (vd. 119 B).
Kiel mi, anka oni povas esti uzata substantive por signifi la sennoman
amason da homoj: al la bso de oni neniu povas ordoni
z
.
Si
La pronomo si neniam estas kvazanomo. i servas por anstatai sin- 49
gulare kaj plurale la triapersonajn pronomojn, kiam tiuj reprezentas la
subjekton de la propozicio: Palo lavas sin; ili jetis sin sur min. i do ne
havas nominativon:
75
4 9 - 5 0 - 5 1
Kazoj Singularo-Pluralo
Akuzativo
Prepozitivo
sin
je si
Pri la uzo de si vd. propozici-sintakso, 160-163.
Mem
50 Post la personpronomoj oni povas meti la senfleksian adverbon mem
por insisti pri la identeco.
i havas du apartajn signifojn:
1. - i servas por insisti pri la nealieco kaj identeco de la koncernatao:
li amas sin mem
z
; lasi la akceptadon al la decido de la esp-isto mem
z
;
jen li mem venas al i renkonte
2
;
2. - i servas por montri, ke la aganto ricevas nenies helpon a depen-
das de nenies influo: tio estas komprenebla per si mem
z
; malsauloj
kreskas mem, senplugo kajsem'
z
.
Kiel oni vidas la tiuj ekzemploj, mem estas uzata egale apud substan-
tivoj, kiel apud personpronomoj. Okazas e, ke e la imperativo, kie oni
ne esprimas la duapersonan pronomon, la adverbo rOatas al neniu espri-
mita vorto iprenu mem akvonZ.
Kontrae al la aliaj adverboj, mem lokigas iam post la koncerna vorto.
Kp. 90.
Rim. Anstata Ia nevaria mi (vd. 44) oni nun prefere uzas la substantivon me-
mo: li ne konscias pri la malbonaj instinktoj de sia memo. Z. cetere uzis "mem"
substantive sen finao: nur tiu i mia "mem"restu al mifidela!
2
.
POSEDPRONOMOJ (POSESIVOJ)
51 Ili iam anstataas substantivon, samtempe montrante ties posedanton:
tiu libro estas mia. Ilin formas la posedaj adjektivoj, antaataj de la
kaj substantive uzataj. Ili montras per sia radiko la nombron kaj sekson
de la posedanto, per sia finao la nombron kaj funkcion de la posedato:
Personoj
Unu posedanto Piuraj posedantoj
Personoj
Unu
posedato
Pluraj
posedatoj
Unu
posedato
Pluraj
posedatoj
Unua lamia lamiaj lania laniaj
Dua la via la viaj la via laviaj
( vira
Tria \ ina
( netra
lalia
laia
laia
la liaj i
laiaj \lailia
laiaj )
la iliaj
76
51- 52
Por unu a pluraj posedantoj: 1a onia, ia oniaj - la sia, la siaj.
Deklinacio, kiel e la substantivoj: la mia, la mian, je la mia ktp.
La posedpronomoj, kiam ili rolas kiel reprezentantoj, estas akompa-
nataj de la artikolo. Tamen, oni trovas ilin anka sen la artikolo: via pa-
no estas pli frea ol miaz. Tion oni povas pravigi tiel, ke i tie la posed-
pronomo estas ne reprezentanto, sed determinanto de la subkomprena-
ta substantivo: ol mia (pano). Do la mankon de artikolo oni ne povas
rigardi eraro, sed kun artikoio ia esprimo estas pli plastika.
Rim. Zamenhof ajne rezervis la uzon de la artikoio anta posesivoj, por signifi,
ke temas pri samfamilianoj: Vi anka min redonu al la miaj ((Ifig. p. l)\kialal li
estus permesite ekspluati por si kaj por la siaj ion, kion ajn li posedus en la provi-
zejo de sia menso?
1
Sed probable la usta pravigo de la uzado de la artikolo en tiaj
okazoj estas, ke i "difinas" eiekton inter pluraj similaj objektoj, do estas uzata en
ties propra senco. Komparu: Kies estas tiu mantelo? - i estas mia (=i apartenas
al mi), kaj: u retrovu sian mantelon! - Tiu i estas la mia!
MONTRAJ PRONOMOJ (DEMONSTRATIVOJ)
La demonstrativoj enerale servas por montri personon a aon, kiun
oni povus indiki per gesto: sed tiu montra signifo povas esti tre malforta
kaj apena sentebla: tiuj, kiuj tiel agos, estas mabiobluloj.
Formo kaj distingo
Ili havas du formojn, unu iridividuigan, kiu servas por iuj genroj, kaj
aiian, kiu povas esti uzata nur e la netro.
Ce la demonstrativoj oni devas zorge distingi la uzon de kvazanomo
disde ia uzo de reprezentanto. Uzata kiel kvazanomo, la individuiga
formo montras nur petsonpjn (homojn): li ne similas al tiu, kiun mi
vidis; kaj la netra formo montras aferojn a bestojn: li ne similas al tio,
kio li antae estis
2
; li surtretis ion, kaj tio lin pinis:estis krabo. Uzata
kiel reprezentanto, la individuiga formo anstataas ian ajn antaan subs-
tantivon, kaj montras personon, beston a aon: li donis ai mi du li-
brojn: tiu estas interesa kaj tiu i ne. La netra formo tiam servas por
anstatai la ideon de antae esprimita propozicio: // donis al mi librojn:
tio estas amika ago; a antae esprimitan pronomon (io, io, nenio):
// donis al mi ion: tio ne estis multo.
La demonstrativoj havas 4 kazojn:
Nombroj
Singularo
Pluralo
Formoj Individuiga Netra
Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Genitivo
Prepozitivo
tiu
tiun
ties
je tiu
tio
tion
ties
je tio
tiuj
tiujn
ties
je tiuj
77
53
Uzado
A. Individuiga formo. Oni gin uzas en 4 efaj okazoj:
1. - por akompani a anstatai geston, kaj tiel klare difini la priparol-
ataon: Kiun el la lernantoj vi vidis stelanta? - Tiun (a tiun i).
2. En la daro de rakonto, por montri anon de priparolato. Ni vidis
supre ( 47), ke por ripete aludi la saman priparolaton en pluraj prop-oj
oni uzas personpronomon; male, se en la rakonto intervenas alia perso-
no, kaj subite tiu persono farias la priparolato de la sekvanta verbo, oni
uzas por aludi in ne personan, sed montran pronomon:/afa?Z> alproksi-
miis al Isaak, kaj tiu lin palpis
2
; Abraham cirkumcidis sian filon Isaak,
kiam tiu havis la aon...
z
; se iu batas homon, kaj tiu mortos, li estu
mortigita: sed se Dio pusis tiun sub iian manon..
z
;ili vendis Jozefon al
Imaelidoj, kaj tiuj forkondukis Jozefon
2
; ili renkontis knabinojn, kaj ili
diris al tiuj... kaj tiujrespondis al ili kaj diris...
2
. Same oni uzas ties ans-
tata ia, iaj, se la posedanto ne estas la subjekto de la antaa propozi-
cio: la inko makulis la leteron kaj e ties koverto- fariis nelegebla.
Kp: 79.
3. Sen ia ajn montra signifo,kiel reprezentaton de rilatpronomo:nur
tiu ne eraras, kiu neniam ion faras
z
; plej bone ridas tiu, kiu ridas la
lasta
z
.
4. Por anstataigi, anta prepozicia supiemento, antae esprimitan
substantivon: mia libro estas pli behi ol tiu de mia frato;la vegetafoj en
potoj kreskas tiel prospere, kiel tiuj en grundo.
B. Netra formo. Oni uzas in en 5 okazoj:
1. por akompani a anstataigi geston, kiam oni ne volas a ne povas
guste nomi aferon: donu al mi tion!
2. en la kontinua parolo por prezenti priparolaton, kiun oni ne volas
a ne povas precizigi: u tio estas vi, Ivan?
z
;se iufaris promeson dedii
animon al la Eternub kaj se tio estos virino, tiam...; se tio estos a-
ulo...; se tio estos bruto..
z
; tio estis en la monato Majo
z
.
3. por anstataigi la antae esprimitan pronomon io a io a nenio:
li transdonis al mi ion: tio ne estis multo; io falis sur mian kapon: tio
estis toneto.
4. por anstataigi la ideon de antae esprimita propozicio; li ne sub-
skribis sian leteron, kaj tio estis malnobfo (tio: la nesubskribado; se
oni uzus tiu, i signifus: la letero; kp. 52); post tio oni en la ambro
parolis pri aliaj aferoj
2
.
5. - por anonci sekvantan rilatan a eksplikan subpropozicion: i ra-
kontis tion, kio okazis al i
z
; la dua kulpigo... estas tio, ke ni estas mal-
bonaj patriotoj
2
; io dependas de tio, kiel oni konsideras la aferon.
Rim. I. Oni ellasas la demonstrativojn inter iuj kaj kiuj, a io kaj kio; ekz-e:
iuj, kiuj parolis, estis friponoj.
Rim. II. Kutime oni ne uzas ties en antaa efprop-o kiel reprezentaton de kiu(j):
ni uldas ion ai la boneco de tiu (ne ties\ kiu nin kreis. Sed oni devas in uzi, se
78
58- 59
la rilata subprop-o estas antametita: kiu difektos al li e unu haron, ties karnon
mi dissiros je pecoj
2
.
C. Tia. Kiei reprezentarito estas uzata anka tia. Per i oni montras:
1. pri adjektivo: mi volis, ke vi estu kontentaj, sed mi ne sukcesis igi vin
tiaj; mi volas aetifreajn fruktojn, sed vi ne havas tiajn.
2. pri nediflnita substantivo: vane vi seras pinglon, en la tuta domo ne
trovias tia; vi kredas min profesoro, sed mi ne estas tia. (Kp.: vi kredas
min la profesoro, sed mi ne estas tiu).
Rim. Se la demonstrativo havas la aman kazon kiel la nedifmita reprezentato, i
estas ellasebla: mi bezonas paperon, u vi havas?
* *
A1 la montraj pronomoj oni povas, labezone, aldoni du adverbojn, i
kaj jen.
Ci
i povas esti almetita al tiu (tiuj, tiun, tiujn) kaj tio, ties, u ili rolas kiel
pronomoj a kiel adjektivoj ( 80), por akoenti la proksimecon en spa-
co a tempo. Oni lokas in anta a post la pronomo la la postuloj de
la ritmo a belsoneco (plejofte antae): i tiu libro; tiu i libreto. Oni
neniam ligas in al la pronomo per streketo.
Rim. I. Propre i estas loka adverbo, montrante proksimecon; i estis uzata de
Zamenhof en tia funkcio e verbo: se korpe mi forestas, spirite mi estas if; ili
pepadis: "Ci ni estas!"; tute ne i estis vento ktp.
Rim. II. Ci almetigas anka al la adverbo tie, sed ne is nun al tiam (i tiam =
nun), nek al tiel (i tiel = jene), nek al tial (i tial = jen kial, i-kaze). Krome,
preflkse i almetjas al adverboj: i-matene, i-loke, i-maniere, i-kune, i-rilate,
i-koncerne, a al substantivoj por pluformi adjektivojn: a-jara rikolto; vi, mal-
granda griza i-lamia birdo!
2
Oni rimarkos, ke en i tiu lasta okazo i ligigas per
streketo.
Rim. ID. Analoge ai la uzado anta adverboj, kaj pro deziro al maUongigo, i estas
ofte uzata en poezio anstata 3a kompletaj formoj (i tiu, i tiuj, i tiun, i tiujn):
vi tute rajte faros i ribebn. Tiu uzo estas pravigebla tiel, ke i, same kiel i al-
proksimigas objekton sjgnitan per tiu a tk>, povas alproksimigi anka la objekton
mem, kies nomon la montraj pronomoj anstataas: mi vidis i homon estas analo-
ga al: mi vidis i tiun. Kp. 88 Rim. IV. Kiel oni vidas, en tiu i okazo i Jigjgas
sen streketo.
Ci servas en tri okazoj:
1. por montri el pluraj aferoj la plej proksiman al la parolanto^rfomi
al mi tiun i libron; etendante la dekstran manon al la presita libro kaj
la maldekstran al k katedrab Nia Sinjorino:Ho vel li diris, i tio mort-
igos tion
Rim. IV. Francoj ofte uzas tiu sen i parolante pri tio, kion oni faras, verkas, pri-
traktas en la koncerna momento: mi skribas al vi nun tiun leteron rapide; mi ne
volas bnge parolipri tiu (recenzata) libro. Tio estas evitinda: oni devas aldoni i.
Rim, V. La plimalproksimeeo estas montrata nur negative, per signo m]&:kiun li-
79
58- 59
bron vi volas, i tiun a tiun? En okazo de neceso oni eble povus uzi mali, sed tiu
i formo estas, kvankam logika, tro stranga por esti aplikata. Ebie pli tagus for: la
du evabj, tiu i kaj tiu for.
2. - por montri, inter pluraj priparolatoj, la laste nomitan; en tiu rolo,
i alternas kun tiu, tio, kiuj signifas la pli frue nomitan: ne estas moro,
ke oni donu Ja pli junan (Raftel) anta la pU maljuna (Lea); pasigu se-
majnon kun i tiu (L.); tiam mi donos al vi anka tiun (R.); kajJakob
faris tiel kaj pasigis semajnon kun i tiu (L.)
3. por pli vigle kq atentinde prezenti parolatajon: li ellasis la kolom-
bon, kaj i tiu jam ne plu revenis al li
z
; la Eternulo favorigis al la popolo
la Egiptojn kaj i tiuj pruntedonis ai iii
2
; tio i estisfeino
z
. En tiu okazo
i tiu preska egalvaloras kiel jen i,jen ili... ktp.
Jen
Jen servas por akcenti ia viglecon de la prezentado kaj atentigi pri tio,
kion oni tuj diros. i lokias iam anta la koncerna pronomo montra:
jeri tio min haltigas
z
;jen tiun homon mi deziris renkonti!
Kiam la montra pronomo servus nur por enkonduki rilatan subpropozi-
cion, oni forigas in, kaj uzas jen rekte anta la rilata pronomo a ad-
verbo :jen kion mi respondis; jen kiom mi suldas.
Oni uzas jen anka, sed malofte, e la montraj adjektivoj kaj adverboj:
jen tiajn ekzemplojn vi devas sekvi;jen tiei! (= fine, estas farite).
Fine, oni uzas jen komence de frazoj, kun la proksimuma signifo de
"atentu, rigardu, rimarku", ekz-e: vi seras 1a princon? Jen li estas!
z
Jen
vi havas!
z
(tio estas destinita al vi!); jen estas la tempo por agi! jen
Ofelio perdis la prudenton!
z
.
Jen ripetite signifas: "unu fojon... alian fojon...", ekz-e: i iam portas
ombrelon, jen ruan, jen b1ankan;jen li veturis tra la arbaroj, jen meze
traurbo
z
.
Rim. I. Pli akcentata formo estas jene: nijene aranos la aferon
z
.
Rim. D. E1 jen oni povas formi adjektivon, kiu ludas veran roion de montra adjek-
tivo, kun la sjgnifo "tiu i montrata, tiu sekvanta":a/i&0raz? pli maUonga vojo es-
tas jena...
z
; se vi deziras pomon, prenu do !a jenan! Oni formas anka substant
von, kun la signifo "tio, kio sckvas"; via unua afero, kiam vi venos en la urbon,
devas esti jeno
2
; mi volas komuniki al vi la jenon^. Kiel oni vidas, Z. ordinare ne
uzas artikolon anta jena kaj jeno, ar ili estas per si mem difinitaj; tamen ties uz-
ado pli kaj pii oftjgas.
Rim. III. Por resumi tion, kio antaas, oni uzas i tiu, i tiuj, i tio (apliko de la
i-supra regulo, 54. 2), kaj jena, jeno por anonci tion, kio sekvos: i tiuj estis la
atestantoj de ta edzo - la atestantojde 1a edzino estis la jenaj...; tion i lidiris, kaj
mi respondis jenon...
80
53
RILATPRONOMOJ (RILATIVOJ)
Difino kaj formo
La rilatpronomoj havas kompleksan naturon: iii estas samtempe prono-
nomoj kaj subjunkcioj. Efektive, ili reprezentas substantivon esprimitan
en alia propozicio (kiel la personaj a montraj pronomoj) kaj samtempe
ili subordigas al tiu alia propozicio la propozicion de ili enkondukitan.
Ekz-e: li skribis la leteron, mi vidis in konsistas ei du memstaraj pro-
pozicioj, kaj en la dua prop-o i anstataas la vorton letero. Sed en la
frazo: mi vidis la leteron, kiun li skribis, la pronomo kiu ne nur ans-
tataas la vorton letero, sed samtempe gi anka subordigas la duan
propozicion al la unua. Ni vidis, ke la anstataatan substantivon oni
nomas reprezentato.
La rilatpronomoj havas du formojn: la individuigan, por iuj genroj;kaj
la netran.
Anka tie i oni devas distingi inter kvazanoma kaj reprezenta uzado.
Uzata kiel kvazanomo, la individuiga formo montras nur homojn: kiu
pasis preter okazo, neniam in retrovos
2
; dum la netra signas aferojn
a bestojn: kio pasis, ne revenos
z
; kio vin pikis, estis nur kulo. Uzata
kiel reprezentanto, la individuiga formo montras personon, beston a
ajon: mi legis la Ubron, kiun vi donis al mi; kaj la netra povas anstatai
nur netran a propozician reprezentaton: li ridas konstante, kio estas
netolerebla; mi scias tion, kion vi diris.
La rilatpronomoj havas 4 kazojn:
Nombroj Singularo
Piuralo
Formoj Individuiga Netra
Piuralo
Nominativo
Akuzativo
Genitivo
Prepozitivo
kiu
kiun
kies
je kiu
kio
kion
kies
je kio
kiuj
kiujn
kies
je kiuj
Rim. I. La genitivo kies signas ekskluzive:
afposedanton: kies panon oni manas, ties agon oni ladas
2
; malproksimajn lan-
dojn, kies lingvojn ni ne komprenas;
b) objektan suplementon: pro kio do tiuj reformoj, kies sola propono estasjam
dangera?
2
Rim. U. La formo kies, konforme al ia germana "wessen'\ la rusa "ej" ktp., sed
kontrae al la latina "cuius", al ia franca "dont" ktp., entenas en si mem ideon pri
difiniteco de la determinato: tial oni neniam esprimas post i la artikolon;tial an-
ka oni ne povas uzi post gi, kiei determinaton, nedifinan pronomon. Oni do po-
vas diri: la homaranismo, kies unu el la plej efa dogmoj esta batalado,..
2
; la
socia problemo, kies unu el la reprezentantoj kaj viktimoj si estis
2
, ar la deter-
minatoj (dogmoj, reprezentantoj, viktimoj) estas difinitaj; sed oni devas diriifaroj,
81
56 - 57 - 58
el kiuj unu sola povus instrui lin esperi
2
; Hebreaj akusistinoj, el kiuj unu estis
nomata ifra kaj la dua estis nomata Pua
z
; tuparoj, el kiuj unu kondukis rekte en
la maron
z
ktp.
Lokado
57 Kiel oni vidis, la rilatpronomoj staras preska iam komence de sia
prop-o. e kies oni postmetas ia determinaton, iam sen artikolo: kies
panon...
Tamen, oni devas esplori la sekvantajn okazojn:
a) se la rilatpronomo mem havas prepozicion, i staras, kune kun la pre-
pozicio, antae; in sekvas, eventuale kun la artikolo, ia determinato:
tiuj urboj, el kiuj iun ni vizitis; la ttngvaj sciencoj, pri kiuj profesoro es-
tas serata; la akvo, el kiu la duonon vi trinkis...
b) se la determinato de kies havas prepozicion, oni metas anta kies la
prepozicion kaj post kies la substantivon de la prepozicio: jen estas la
signoj, per kies potenco...
z
; la serpento, de kies mordo mortis via pa-
tro
z
.
c) se kaj la rilatpronomo kaj ties determinato havus prepozicion, estas
konsilinde transformi la frazon, ar tia konstruo estas tro peza. Ni ne
povis trovi Z-an ekzemplon pri tio. Se oni tamen uzas tiajn konstruojn,
ajnas plej bona postmeti la prepozician rilatpronomon: multegaj mos-
keoj, de super iu el kiuj adias kantoj (pli bone: kaj de super iu mos-
keo...); la bankiero, pri 1a atenco alkiu vi certeadis (pli bone:prikiu
vi certe adis, ke oni lin atencis).
Rim. La reprezentato de la rilatpronomo povas esti mem apudmetita al la antaa
propozicio, kies ideon gi resumas; tiam gi staras, sen artikolo, tuj post la rilatpro-
nomo, kiu lasta funkcias kiel rilata adjektivo: ili decidis ne plu transpagi la monon,
kiu transpago estis la sola rimedo savi nian asocion (= transpago, kiu...); kiu
hundo bojas, tiu ne mordas (hundo, kiu...). vd. 81.
Uzado
58 A. bidividuiga formo. Oni uzas in:
1. por anstatai antae esprimitan substantivan a pronoman reprezent-
aton: //, kiu estis mia plej bona amiko, perfidis min; la fera bastono, kiu
kuis en laforno, estas varmega
z
.
2. por prezenti, kun a sen akompano de tiu, homan sendifinan perso-
non: kiu okupas sin je mehaniko, estas mehanikisto
2
; kiu koleras, tiu
ne prosperas
2
.
B. Netra formo. Oni uzas in:
1. por anstatai antae esprimitan adjektivon, substantive uzatan kaj
montrantan sendifinan ajon: tiun uzon oni trovas, e bonaj atoroj, nur
post adjektivoj en formo de superlativo a kun sama valoro (la unua, la
lasta, la sola); la plej bona, kion oni povas fari, estas...
2
; tio estus la
plej terura, kio povus al mi okaztf; la sola, kion ilideziras, estas nur, ke
oni lasu ilin trankvile vivi
z
; la unua, kion ili adis, estis...
z
.
82
58- 59
2. por anstatai la ideon de antae esprimita propozicio: li havis tem-
pon por ekzerci la soldatojn, kio estis lia plej amata okupo;laforigo de
la supersignoj kaj de la akuzativo, kion (= afero, kiun) mi anta 16 jaroj
proponis...
2
Vd. 226.
3. por prezenti, korelative kun io, tio, io, nenio, a e sola, sendiflnan
aferon: kio mia, tio bona
2
; la urbo faris ion, kion ili povis
2
; mi vidis
nenion, kio povus haltigi min; kio min ne tusas, kuu kiel kuasf
2
; sorto
ofte alsendas, kion oni ne atendas
2
.
Rim. I. Kiam io, tio, k>, nenio estas akompanataj de kvalifika adjektivo, ilia rilat-
pronomo, male, devas esti kiu: mi silentiis pro io majesta, kiu super ni svebis?
C. Kia. Kiel rilatpronomo estas uzata anka kia. i reprezentas, kun
nuanco de komparo, la tutan ideon de kvalito esprimitan en la efprop-o
1. a per tia, akompanata a ne de substantivo: labildo ne estis tia,
kijn oni ordinare vidas
z
; kia naskiis, tia grandiisP; kia oni vin vidas,
tia onivin taksas
z
\
2. a per substantivo kvalifikita per adjektivo: grandaj birdoj, kiajn la
anasido neniam ankora vidis antae
z
\
3. a per nedifinita substantivo, kiu mem enhavas sencon de kvalito:
vi kredas lin riuh (profesoro ktp.), kia li ne estas. Kp. vi kredas lin la
profesoro, kiu li ne estas (Vd. 53. C. 2).
Rim. II. Oni uzas kia nur, se la subprop-o diflnas la kvaliton anoncitan per tia; ali-
okaze, kaj precipe se enestas ideo de konsekvenco, oni uzas kiu. Kp: ekzistas inter
ili tiaj, kiaj ridas tro multe, por elvoki ridon e la amaso
z
; tiu nomo por tia spirito,
kia plenigis la belan estajon, estis tro milda
2
; kaj: u vijam vidis tiajn homojn, kiuj
etas sian monon al la kloako?
z
(tiajn, ke ili..); kvaza mi estus tia virino, kiu po-
vas rompi la furon de fideleco!
z
.
Rim. III. Por esprimi nediflnitecon, oni povas meti post la rilatpronomoj la adver-
bon ajn: kiu ajn telis la horbon, tiu estas ankora en la domo;kiu ajn tbn diris
al vi, estas malsaulo
z
. Sed ofte la rilatpronomo kun ajn farigas kvazanomo, kaj
ne havas plu esprimitan reprezentaton: kiu ajn tion diras, mi restas dubanta; mi
mensogis, kion ajn midiris
2
(vd. 258. II.). Kp. 63. Rim. II.
DEMANDOPRONOMOJ (INTEROGATIVOJ)
La demandpronomoj servas por demandi pri io a iu. Ili havas la samajn
formpjn, kiel la rflatpronomoj: sekve, uzataj kiel kvazanomoj, ili mon-
tras per sia individuiga formo nur homojn: kiu falis? kaj oni uzas la
netran por demandi pri afero a besto: kiofalis? kio min mordis? Sed,
diference de la rilatpronomoj, nur la individuiga formo estas uzatakiel
reprezentanto; gi demandas egale pri homo, besto, ao, kun la nuanco
de elekto el grupo da samspecaj uloj a apj:
Jen du katoj;kiu pli plaas al vi? El miaj libroj, kiun vi preferas?
Kian specon de sentoj mi devos elekti? Kiuj plej frioze atakas laflor-
adon de la vivo?
z
Apartan okazon prezentas la uzo de la demandpronomoj kiel predikati-
voj e la verbo esti: en tiu funkcio, ili alprenas iom de la karaktero de la
83
58-59
demandaj adjektivoj ( 82), kaj ilia senco farias iom pli vasta: kia estas
la celo?Z; kia estas la kazo, ke..Z; kiel krei tian konstanian fonton, kaj
kia i devas esti?
z
.
Kio estas tiam la plej generala demandilo, kaj povas rilati al singulara a
pluraia subjekto: kio bruias?
2
; kio estas la Oficialaj Aldonoj?; kio estis
liaj lastaj vortoj?
2
; - Kio estas tiuj paperoj? - Balaindajoj!.
Kiu demandas pri la individueco de persono a afero:
Kiu estas vi? - Mi estasAndreo Cseh
Kiu estis la unua Esperantagazeto? - "La Esperantisto".
Kiuj estas tiujpaperoj? - Fakturoj.
Uzata pri homo, kio demandas pri ties profesio, loko en la societo tkp.,
kiu pri lia identeco:
Kio mi estas por li, u komercisto a metiisto?
2
Li ne estas rajtigita persono! - Kio do li estas?
z
Kio estas Aaron, ke vi murmuras kontra li?
z
Kiu estas tiu sinjorino Szwqc?
z
Kaj kiuj ni devas esti? - Viroj!
z
Rim. I. Kio estas anka uzata kun la ofte najbara senco de miro a ekkrio: Kion mi
vidas!
2
De tiu uzo, i facile glitis al la rolo de preskaa inteijekek): Kio! Senhonte
askulti la amesprimon de sinjoreto!
z
Rim. n. Oe dependa demando, oni neniam esprimas la reprezentaton: mi ne scias,
kiu venis; iii ne havas per kio aeti lignon
z
.
SUMIGPRONOMOJ (KOLEKTIVOJ)
iu
Ideon pri kolektivo oni esprimas per la pronomo iu, kiu ne havas la sa-
man signifon singulare kaj plurale. Singulare i montras, ke en la kon-
cerna kolektivo la unuopaj personoj a aferoj estas konsiderataj indivi-
due, aparte; plurale gi montras, ke oni sendistinge konsideras la tutan
kolektivon. Amba signifojn klare prezentas la sekvanta ekzemplo: iu
por si, por mjDV!
2
.
Kiam iu estas uzata, kun refleksivo, en apozicio al substantivo, gi restas
iam en singularo, kaj estas rigardata kiel triapersona pronomo: nidevas
nun iuj egale labori, iu ia siaj fortop; ili penados balda fondi klu-
bojn, iu en sia urbo
z
.
iu, same kiel iu a tiu, havas du formojn; la individuiga, uzata kiel
kvazanomo, montras nur homojn: iu foras sian sorton
z
; sola kontra
iuj; uzata kiei reprezentanto, gi montras sendistinge homojn, bestojn,
sgojn: mi provos iun el la uparoj; mi ne volas tiun a tiun libron, mi
volas iujn. La netra formo estas uzata nur kiel kvazanomo, kaj mon-
tras nur ideon a aferon: al io oni povas alkutimii
z
.
84
49-50-51
iu havas 4 kazojn:
Nombroj Singularo
Pluralo
Formoj Individuiga Netra
Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Genitivo
Prepozitivo
iu
iun
ies
je iu
io
ion
je io
iuj
iujn
ies
je iuj
Rim. La genitivo estas uzata ordinare nur pri personoj.
Amba
Kiam temas nur pri du aferoj, oni uzas anstata iuj la nevarian prono- 61
mon amba, kiu, kvazanomo, montras nur personojn: amba samtem-
pe abdikis, kaj, reprezentanto, povas montri homojn, bestojn, aojn:
kiun viprenas el ia du apeloj? - Amba!
Rim. I. Oni ne uzu amba anst. ladu a tiujdu, sed nur anst. iujdu. Por kontro-
lo, oni metu tri anstata du; se oni uzus la tri, oni uzu ladu: la tri (la du) fratoj
promenis kune; se oni uzus iuj tri, oni uzu amba: iuj tri (amba) fratoj estis
lamuloj.
La nevarieco de tiu pronomo klarias per tio, ke oni rilatigas in kun la
numeraloj: Jordano inundis siajn amba bordojn
z
.
Amba, uzata apozicie al pronomo, estas metata post tiu: neniam aliaj
povas farii pli feliaj, oi ni ambaz; kaj malfermiis la okuloj de ili
ambaz.
Male, substantivaj apozicioj al tiu pronomo estasmetataj poste:piibone
estas iri senfila en la ielon, ol se amba, la patro kaj la filo, iras en la
inferon
z
.
Fine, amba povas esti metata iom memstare, kaj en tiu okazo i akiras
sencon proksiman al duope: amba kune vivi ni ne povas!
2
; oni devas
peni trovi rimedon, ke iii povu amba paroli inter si
z
.
Rim. II. En pluraj supraj ckzemploj Zamenhof uzis amba en la senco de du,
precipe apud personaj pronomoj: tio estas propre germanismo;estus pli logike uzi
du, kiam forestas la ideo pri iuj, kaj diri: iuj sidiis irka la du fratoj; nidu es-
tas Hungaroj; kiel senditojn, elektu ilindu.
Rim. III. Zamenhof notis en siaj Lingvaj Respondoj: "Kvankam mi ofte uzis la
formon 'la amba\ tamen mi opinias nun, ke pli logike estas uzi la vorton 'am-
ba' sen artikolo".
Kvantodifinaj adjektivpronomoj
Apud la sumigpronomoj oni povas klasi la pronomojn, kiuj en pli- 62
malpli difina maniero esprimas la kvanton; ili estas: aiia, kelkaj, mal-
85
58-59
multaj, multaj, pluraj. Tiuj vortoj estas pronomigitaj adjektivoj, kaj
sekve deklinaciias kiel adjektivoj (vd. 67).
Uzataj kiel kvazanomoj, ili montras nur homojn: iuj parolas, aliaj
silentas; kelkaj supozas, ke...; la verko de Chaptal, kiu instruas al multaj
la misterojn de la franca lingvo...
z
; maimuitaj opinias tiamaniere;pluraj
furioze demandis. Kiel reprezentantoj, ili povas indiferente montri ho-
mojn, bestojn, aojn: inter tiujjuveloj, malmultaj estas elarento, kelkaj
el onikso kaj pturaj el oro.
Oni rimarkos, ke, krom alia, la ceteraj pronomoj estas, pro sia signifo,
nur plurale uzataj.
Rim. Car al la duobla uzado de tiuj vortoj (pronoma kaj adjektiva) respondas nur
unu soia finao, la adjektiva -a, oni kelkfoje sentas dangeron de konfuzo. Tial,jam
de multaj jaroj, oni emas distingi tiujn du uzadojn per du finaoj, almetante anka
al ili, kiam ili estas pronome uzataj, la finaon -u, analogan al iu, tiu, kiu. Tio estis
plej facila kun alia, kies radiko finigas per i Oni provis kaj nun, pli-malpli ofte,
uzadas la (nefundamentan) deklinacion (genitivo nur pri personoj):
Nombroj Singularo
Pluralo
Formoj Komuna Netra
Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Genitivo
Prepozitivo
alira
aliun
alies
je aliu
atto
atton
je atto
aliuj
attujn
attes
je attuj
Ekzemploj: iuj alvenis, aliuj foriris; ies gajno, attes perdo (B. Mudie, 1906) ktp.:
tiokajalio
2
.
La ceterajn pronomojn kelkfoje oni kunmetas kun la pronomo iu: kelkiuj, multiuj
(pluriuj estus logika, sed ne uzata). Formoj ne kontrafundamentaj, sed pezaj.
Male kelkiu estas absurda, ar kelk montras pluralon, se temas pri kalkuleblaj
aferoj.
NEDIFINAJ PRONOMOJ (INDEFINITOJ)
Iu
63 La plej nedifina pronomo estas iu. Ci, same kiel la demonstrativoj kaj
rilativoj, havas du formojn: individuigan kq netran. La individuiga,
uzata kiel kvazanomo, montras nur homojn: iuj asertas, ke...; kiel
reprezentanto, gi indiferente montras homojn, bestojn, ajojn: iuj el la
libroj estas iritaj; la netra formo estas uzata nur kvazanome kaj
montras nur aferojn a aojn: io okazis; io (u dorno, u kulo?...) min
pikis.
lu havas 4 kazojn:
86
58-59
Nombroj Singularo
Pluralo
Formoj Individuiga Netra
Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Genitivo
Prepozitivo
iu
iun
ies
je iu
io
ion
je io
iuj
iujn
ies
je iuj
Rim. I. La genitivo estas uzata nur pri personoj, kaj preska nur singulare.
Iu kaj io povas esti uzats kiel substantivoj, singulare kaj plurale; tiam ili
estas determinitaj per apuda determinilo, kaj se temas pri io, la eventua-
la responda rilativo havas la individuigan, ne la netran formon: se iu
ion okupas (en ia senco "prenas en posedon"), tiam en tiu momento la
io estas okupata de ta iu
z
; la io, kiun mi vidis...; lia potenco konsistas
eldiversaj ioj, el kiuj...
z
; sed kio estas la aldona io, pri kiu vi parolis?
2
Ajn
Se oni volas akcenti la nedifinecon, oni povas almeti al iu la adverbon
ajn: ili deziras, ke nifaru iun ajn decidonZ; kial iforlasis tiun lokon, en
kiu i havis ian ajn eblon, por ion ajn laborenspezi?
z
punu min Dio, se
mi anta la sunsubiro gustumos panon a ion ajn!
z
.
Rim. II. En tiu okazo, Zamenhof prefere uzis, kun ajn, la demandpronomojn: la
hundo pli sincere malojas je li, ol kiu ajn ei liaj parencoj.
Kvankam tia uzo estas pli emfaza, kaj apogas sin sur analogaj formoj en multaj na-
ciaj lingvoj, estas tamen rekomendinde, pro klareco, rezervi kiu ajn nur por la
okazoj, en kiuj tiu pronomo sekvigas suborditan verbon: mi povos suprengrimpi
sen la helpo de iu ajn; tto povus erarigi iun ajn; la losiloj donas la eblon al iu
homo de iu ajn nacio tuj kompreni la skribafon; nian lingvon iu povas libere uzi
por iu (a: iu) ajn celo; sed: kiu ajn volas, tiu anka povas; la spertaj esperantistoj
skribas per stib preska simila, al kiu ajn nacio iliapartenas
2
. Kp. anka 258, II.
Unu
Samsignifa kiel iu estas la pronomo unu. i havas nur unu formon, la
individuigan, kiu, uzata kiel kvazanomo, montras nur homojn: unuj
opinias tion, aliaj tion i, kaj, kiel reprezentanto, montras indiferente
homojn, bestojn, atjojn:i estas unu el la plej belaj hundoj.
Nombroj Singularo Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Prepozitivo
unu
(unun)
je unu
unuj
unujn
je unuj
87
56 - 57 - 58
Unu ne havas genitivon, kaj e la singulara akuzativo estas is nun ne-
uzata; oni tiuokaze trovas tute mallogike la nominativan formon: /i
fabrikis unu (= unun) el la plej bebj horlopj; mi ne scias la signifon de
tiuj du vortoj, ar enla vortaro mi trovis nek unu (= unun) nekalian;
kaj tiu nevarieco povas okazigi malklaraon: unu el viaj firatoj lasu e
mi!
z
(= ununf).
Rim. Tiu neregulao venas de tio, ke unu estas samtempe numeralo (vd. 86), kaj
kiel tia, nevaria, dum phirale gi povas esti nur nedifina pronomo, kaj kiel tia, vari-
as. Sed tia konfuzo inter du malsamaj funkcioj ne pravigas la strangan formon de
objekta nominativo; kaj nur la tradicio povis trudi tiun strangdon, ke unu havas,
en la sama funkcio, akuzativon pluralan, sed ne havas akuzativon singularan.
Kiel kvazanomo, unu estas uzata nur en korelativeco kun alia. Anka
kiel reprezentanto gi ofte kunias kun la sama pronomo. En tiu lasta
okazo, kiam temas pri diflnebla nombro da personoj a aferoj, oni
antametas la artikolon: el tiuj lernantoj, la urtuj scias sian lecionon, la
aliaj ne; sed: inter lernantoj, urtuj estas inteligentaj, aliaj ne. Tamen, tio
ne estas nepre deviga: el iiaj multaj infanoj unuj estas bonaj, aliaj estas
malbonaj
z
.
NEAJ PRONOMOJ (NEGATIVOJ)
65 La negativecon oni esprimas per la pronomo neniu, kiu havas du for-
mojn, sed nur unu nombron, la singularon. La individuiga formo, uzata
kiel kvazanomo, montras nur homojn: ankora neniu plais dl iu
z
;
uzata kiel reprezentanto, i sendistinge montras homojn, bestojn, aojn:
kiu asas du leporojn, kaptas neniun
2
. La netra formo uzias nur kiel
kvazanomo: por nenio onifaras nenbn
z
.
Neniu havas 4 kazojn:
Fonnoj Individuiga Netra
Nominativo
Akuzativo
Genitivo
Prepozitivo
neniu
neniun
nenies
je neniu
nenio
nenion
je nenio
La genitivo, la nia sperto, estas uzata nur pri personoj.
Nenio estas uzata anka substantive: la absohtta nenio estas nekompre-
nebla. i tiam estas difinita per apudaj determinilqj,kaj la responda ri-
lativo havas la individuigan, ne la netran formon: ni fabs iuj en la
nenion, kiun ni tiel timas.
Rim. El tiu substantiva uzado sekvas, ke en kunmetoj la o-finao povas esti ellas-
ata: neniigi, neniii, nenifari (sed male: iofarulo).
* * *
66 Supre oni povis rimarki, ke inter multaj pronomoj ekzistas iaj formaj
req>ondoj (individuiga formo per -iu
t
netra per -io, genitivo per -ies
88
66
ktp.); ni montros ilin pli detale je la fino de la 85. Tamen, ni povas
jam rimarki: 1. ke tiuj respondoj ne estas generalaj (ili ne trovias e
unu, alia, kelkaj, pluraj ktp.); 2. ke e e la pronomoj, e kiuj ili ekzis-
tas, la uzado parte difektis ilin (signifo de 1' genitivo e ies, nenies, ies;
neuzO de 1' netra formo kiel reprezentanto e k>, io, nenio ktp.).
La celado al kompleta normigado de iuj tiuj pronomoj ajnas do iom
Himera, ar e e tiuj, kiuj origine estis normigitaj, aperis, kun la tempo,
nenormalq esceptoj.
58-59
LA ADJEKTIVO
67 Oni distingas du speccrjn de adjektivoj: unuj servas por esprimi kvaliton,
estmanieron apartenantan al iu a io: bela korpo, inteligenta furnalisto;
ili estas la kvalifikaj adjektivoj. Aliaj servas por esprimi ian rilaton a
determinon: la infano dormas; la tuta mondo; kelkaj paoj ktp. Ni vidis
( 41), ke anka la pronomoj povas funkcii kiel determinantoj,kaj tiel
akiri la valoron de adjektivo: tiu knabo; kia laboro? iujn i adjektivojn
oni nomas determinaj adjektivoj (= determinantoj).
Kelkaj adjektivoj estas uzataj kun amba valoroj: certa estas kvalifika en
"la sukceso estas certa"; gi estas determina en "certaj akademianoj labo-
ras". Distingas ilin nur la senco.
KVALIFIKAJ ADJEKTIVOJ
Divido
68 La kvalifika adjektivo finias en Esp-o iam per -a. i deklinaciigas kiel
la substantivo:
Nombroj Singularo Pluralo
Nominativo
Akuzativo
Prepozitivo
bela (domo)
belan (domon)
je bela (domo)
belaj (domoj)
belajn (domojn)
je belaj (domoj)
i neniam povas montri la sekson: bela viro, bela virino, nek la sensek-
san genron: bela romano.
Rim. Tamen en frazoj, kiel "resti kun leono estas danere" ni trovas kvaza ne-
tran formon de adjektivo; sed tio estas nur ajno, kaj la uzo de la adverbo venas de
la fakto, ke la sola vorto, al kiu "dangere" povas rilati estas la verbo "resti". Same
kiel "bela kanto" farias "bele kantf \ el "bela estas la kanto" oni transponas "be-
le estas kanti".
Inter la kvalifikaj adjektivoj ni devas distingi du kategoricjn:
90
68 - 69 - 70 - 71
1. Tiuj, kiuj esprimas ian individuan, esencan econ de la koncernatao;
ili devenas plejparte de adjektivaj a verbs radikoj (bela, flava, loga,
efika); plus iuj derivaoj per -em, -end, -ind, -ant, -at;-int, -it, -ont, -ot;
esceptokaze, ili povas veni de substantivaj radikoj (bombasta, fantazia).
2. Tiuj, kiuj esprimas karakterizan cirkonstancon de la koncernatao,
rilate al aliaj priparoiajoj; ili devenas de substantivaj kaj adverbaj radi-
koj, ofte kun prefiksoj a kunmetitaoj: pastra domo, subtegmenta am-
bro, poriama amo.
La uzado de amba kategorioj estas la sama, krom pri la tri sekvantaj
punktoj:
a) la unuakategoriaj adjektivoj povas esti regule uzataj e la komparacio:
domo pli granda ol la mia;plej bela, admirinda virino. La duakategoriaj
adjektivoj ne toleras la komparacion.
b) nur la unuakategoriaj adjektivoj povas esti substantive uzataj.
c) nur la duakategoriaj adjektivoj povas esti uzataj en kunmeto kun aliaj
samspecaj, konservante sian finaon kaj ricevante ligstrekon: rusa-japana
milito
z
(Kp grizfiava, flavrua ktp. Vd anka 178 d). (G.W.)
Komparacio
Iu persono a afero povas posedi kvaliton pli a malpli ol alia ktp. Por 69
esprimi tiujn gradojn en la kvalito, la lingvoj uzas specialan sistemon, la
komparacion.
La komparacio havas du formojn, la tio, u oni taksas la gradojn de la
kvalito en si mem (komparacio absoluta) a oni taksas ilin rilate al alia
komparata afero (komparacio relativa).
I. La komparacio absoiuta esprimigas per diversaj rimedqj,kaj la gradoj 70
estas tiel multaj, ke estus senutile distingi ilin:
a) per adverboj metitaj anta la adjektivo: li estas iom, maimulte, ete,
normale, vere, multe, tre, ekstreme, treege, perfekte, terure, tute, tro,
superhome, kiel ebte plej stulta.
Rim. En tiu rolo, oni ordinare ne uzas la artikoion anta plej: kiam la mizero estas
plej granda, Dio estas plej proksima*.
b) per afiksoj almetitaj al la adjektivo: duonvarma, dubevarma, varmeta,
varmega.
c) per diversaj frazturnoj: ii estis tiei inteligenta! kiel beia i estas!
z
; i
estas bela, beia...; mairia kiel preeja muso
z
; obstina kiel kapro
2
; kres-
ko mamuta, sed sao iiliputa
z
;nuda kaj kruda, sen groo en poo
z
; ktp.
d) per tiom pioniposte tiom pli senzorge povas ripozi
z
; e la sensigni-
feco de ia simptomoj, tiom pli granda atento devas esti turnata al la
plendoj de la paciento
2
. Gn i lasta ekzemplo, la komparatao estas iel
esprimita, do gi estas jam transiro al la relativaj komparativoj (komparo
paraleliga, Vd. 262, 6).
n. La komparacio retiva enhavas du distingeblajn gradojn: la kompara- 71
tivon kaj la superlativon.
91
58-59
1. La komparativo signifas, ke la kvaliton iu a io posedas pli a malpli
ol alia, a samgrade kiel alia, a ke el du kvalitoj iu, io posedas unu pli,
malpli ol la duan, a amba egale. Oni distingas do tri komparativojn:
a) la malsupereca komparativo; gi esprimigas per la adverbo malpli met-
ita anta la adjektivo, kaj la komplementon enkondukas la vorto ol: li
estas malpli ria ol mi; li estas malpli inteligenta ol ruza.
Rim. Estas ene, ke la adverbo de tiu malsupereca komparativo estas kunmetita:
la akcento falas sur la prefikso mal, kaj la renkontigo kun samprefiksa adjektivo
estas fojfoje konfuzodona: malpli malfermita, mipetas! (kaj se la substantivo sa-
me komencias: malpti maldola malfelio...! ). Kurioze, la internacia formo kae
trovias en la Fundamenta almena (al-me/i-a).
b) la egaleca komparativo: gi esprimigas per unu el la adverboj tiel,
samgrade, same, egale metitaj anta la adjektivo, kaj la komplementon
enkondukas la vorto kiei: li estas tiel ria, kiel mi; i ajnas tiel bela, kiel
stulta; tio estas same maloportuna, kiel tio i.
Alian specon de egaleca komparo esprimas ia dirmanieroj: kia patro,
tia fllo;ju laboro pli publika, des pli granda la kritiko
2
.
c) la supereca komparativo: gi esprimigas per la adverbo pli metita anta
la adjektivo, kaj la komplementon enkondukas la vorto ol: li estas pli
ria ol mi; i estas pli ordonema ol orodonema. La gradon de la supereca
kaj malsupereca komparativo oni povas malpliigi per iom: i tiu vino
estas iom pli bona; kaj pliigi precipe per multe (neniam per tre!): i
estas multe pli bela ol iafratino; sed anka per aliaj adverboj: konsider-
inde, ankora, e. Precipe emfaza estas la ekkria kiom: kiel bela estas
via amo, kiom pli bona estas via amo ol vino.
fz
La egalecan komparativon oni plifortigas per la adverboj uste, ekzakte,
matematike ktp.
Rim. La suplementon, kiu esprimas la grandon, per kiu diferencas la komparit-
aoj, oni montras per je: mi estas je unu jaro pli juna ol vF. Anka akuzativo
estas uzebla. (Kp. 144.1 kaj 207).
Ce la komparacio relativa, rimarkinda estas la uzado de lakomparativo
anstata superlativo, kiam la komparo koncernas nur du aferpjn. Tio
estas logika, ar inter du aferoj, se unu estas ekzemple pli granda ol la
alia, gi estas samtempe la plej granda el la du. En tiu okazo, oni distin-
gas tamen tiun superlativ-signifan komparativon disde la ordinarakom-
parativo per la antameto de la artikolo;komparu: i estas plijuna ol ia
fratino kun: i estas la plijuna.
Dank' al tiu forma distingo, oni ne bezonas esprimi, ke temas pri du
aferoj: la pli forta el la manoj (ne: el la du!). Kiel oni vidas, la komple-
menton enkondukas ei, kiel e la ordinara superlativo.
Rim. En pluraj lingvoj oni uzas la formon de la relativa komparativo kun signifo
de absoluta komparacio: tio ne estas ebla en Esp-o. Por traduki tiun nuancon, oni
povas uzi du mctodojn:
a) pozitivan, antametante al la adjektivo la adverbojn: iom, ete, kelke, meze,
pti ol iom, pli malpli: la forno estis bm varma, sed ne varmega; i estas ete ria; li
92
49-50-51
ajnis kelke hezita; homo meze kulturita; libro pli ol iom interesa; plirmalpli frue
onicerterekonos tion. Oni povas uzi anka la suflkson -eiibeleta knabino.
b) negativan, antametante la esprimojn ne mal-, ne tio mal-, ne sen: tio estas ne
malgrava informo; li estas ne tro inteligenta (= iom &u\t2)\i estas ne sen riafoj.
Tiu negativa maniero estas ofte preferinda. Sed oni evitu, malgra pluraj
ekzempioj e Z., la adverbon sufie, kiu ne havas propre tiun signifon (sufie...
porf), kaj la kunmetitaon treete, kiu ajnas signifi guste la malon (tre ete).
2. La mperlativo relativa esprimas, ke iu, io posedas kvaliton pli a 73
malpli ol iuj aliaj. Tiun ideon oni esprimas per la adverbo plej a mal-
plej, metita anta la adjektivo kaj akompanata de la artikolo (Kp. 70.
a. Rim.); la suplementon enkondukas la prepozicio el, kiam tiu suple-
mento montras aferojn samnaturajn kiel la kvalitoposedanto: liestas la
plej ria el ni iuj; tio estas la malplej bona tasko el la is nun korekt-
itaj; a la prepoziciajo el inter: li estis la plej bela el inter la homidop.
Kiam la suplemento montras kolektivon (a kolektivejon), gin en-
kondukas la prepozicio en a sur: // estas ia piej ria homo en la mondo;
tiu varo estas la piej profitodona sur la merkato; vi estas la malplej esti-
minda ulo sur la tero.
Por akcenti la superiativon, oni aldonas la adverbon multe: // estas la
rnulte plej fama verkisto en sia lando.
Substantiva uzado
Pri la substantiva uzado, oni devas rimarki, ke gi estas ne tre ofta. Regu- 74
ian substantivigon de adjektivo oni ricevas en Esp-o per la afiksoj -ul,
-ulin, -a, -ec. Tamen, pro imito ai nacilingvoj kaj por faciligo de la fra-
zo, oni trovas e bonaj verkistoj adjektivojn uzatajn kun la funkcio de
substantivo. Tiun funkcion Oi povas akiri a pro subkompreno de an-
tae esprimita substantivo: amaso da fianoj, sed la usta ne venas
z
;i
havis sufie da floroj por konsiderado. Tie staris riaj kaj malriaj, e
keikaj tre mairiaj
2
; la pomarbo estas la plej arma, kiun oni povas
vidi; a pro subkompreno de nenie esprimita substantivo (uio, ulino
a afo).
Subkomprenon de ulo, ulino, t.e. substantivan uzon de adjektivo por
montri personojn oni trovas:
a) kun determinantoj: 1. en kelkaj inteijekciaj formuloj: mia bona!
z
mia kara!
z
bonan tagon, miaj piej amataj!
2
kia malsaa!
z
ha! la sen-
honta!
z
2. en kontinua parolo.kun adjektivoj signifantaj homkonvenan
kvaliton; ili estas plejofte determinataj per artikolo, montra a poseda
adjektivo: kiu voius elportadi la premon de V potencaj, la ofendojn de
ia fieraj?
z
ia malfelia vagas nun sub tero
z
; tiuj fortaj, i pensis, tiuj
kapabiaj, tiuj feiiaj dividu tion, kion ia mondo al ili donas, kun mi!
z
ai
iuj estas ia sama sorto, ai la virtuio kaj al ia malvirtuio, al ia bona kaj
pura kaj ai ia maipura
2
; ia maifortajn vi ne flegas, malsanan vi ne kura-
cas, vunditan vi ne bandaas, forerarintan vi ne revenigas, perditan vi ne
seras
z
; i estas ni, viaj fideiaj!
2
mia maijuna, kun sia karaktero, nepo-
93
58-59
vas longe vivi sur la sarna ioko
B
; de iuj najbaraj vilaoj kaj urboj venis
muite da scivoiaj a piaj
B
;
b) sen determinantoj, precipe en sentencoj a proverboj: sangavidan kaj
malican Dio abomenasZ; ne kredas teiisto, ke honestaj ekzistasP; sata
maisatan ne povas kompreni
2
; sed anka e participoj, kio ebligas la uz-
on de akuzativa suplemento: venigantaj ia libron rekte de la atoro por
la transsendo ne pagas
2
;
c) en la virinaj propraj nomoj (Kp. 36).
En iuj tiuj okazoj oni devas zorgi, ke la kunteksto klare komprenigu,
ke temas pri io, ne pri afo. Car plejofte la adjektivoj substantive uzataj
montras ajojn. Oni trovas tiajn:
aa) kun determinantoj, en la ordinara prozo: konformigante al kutimo,
vi flatas al ia malbona, mi ne scias precize kia, sed certege maibona
2
; mi
devis oferi la agrablan pro ia utiia
2
; multon da bona kajfelica miuis en
vi, hejma domof
2
du homoj manis salmon, kaj ankora multe da alia
2
;
mi iegas al vi nur ia plej deiikatan
2
; iu estis ravata de ia nova kaj beia,
kiohi vidis
2
. (Kp. i-supre).
bb) sen determinantoj, en sentencoj a proverboj: prokrastita ne estas
perdita
2
; ne beia estas amata, sed amata estas beia
2
(= nur la amataon
oni trovas bela); piibona estas maiamiko de bona
2
.
DETERMI NAJ ADJEKTI VOJ
Determini substantivon oni povas en diversaj manieroj:
a) Oni tre precize montras, pri kio temas: ia viro, kiu jus saiutis min...;
i tiu tibro. Tio estas la d e t e r mi n o d i f i n a.
b) Oni esprimas, ke io estas nek koilata, nek antae priparolita: arboj
staras apud ia vojo; mi ricevis leteron; subite eliris homo. i estas la
d e t e r mi n o n e d i f i n a .
Sed tiun nedifmecon oni ofte bezonas nuanci, a por malpliigi gin, pre-
cizigante malefan detalon, a por pligravigi gin, insistante pri gia kom-
pieteco. Tiam oni uzas unu el la tri sekvantaj rimedoj:
1. Oni aludas ies kvaliton: muitaj homoj; certaj libroj; ia birdo. Tio estas
l a d e t e r mi n o k v a l i t a .
2. Oni indikas, ke oni elektas la objekton el pli-malpli difinita grupo, el
limita nombro da similaj objektoj: iuj miaj duboj; iu mia amiko; iu
poemodeHeine. Ti oe s t a s l a de t e r mi no e l e k t a .
3. Oni indikas, ke la objekto apartenas, almena en nia konscio, al
nenia difinita grupo: ia amiko; nenia libro. Tion, ar gi ne nur ne difi-
nas, sed rekte insistas pri nedifineco, oni povas nomi d e t e r m i n o
ma l d i f i n a .
Por esprimi i tiujn specojn de determino, la lingvo posedas certan nom-
bron da d e t e r m i n a j a d j e k t i v o j , kiuj aperas sub diversaj
formoj: unu el ili, la artikolo, estas nevaria;kelkaj estas puraj adjektivoj
(muita, keika, certa); kelks havas la formon de prepoziciao (multe da,
94
58-59
tiom da); fine tie i klasias anka la formoj respondaj al la individuiga
formo de la tabelpronomoj (iu, tiu, kiu, iu, neniu) kaj la a-flnaa tabel-
serio (ia, tia, kia, ia, nenia).
La uzado de tiuj diversaj adjektivoj por esprimi la diversajn determin-
okazojn ne prezentas malfacilojn, krom pri ia determino maidifina, por
kiu ne ekzistas aparta esprimilo: tial la uzado hezitas inter la u-formo
kaj ia a-formo. Ni montros sube, ke la la Z-a uzado, la a-formo estas
tiam elektinda.
Fine, la ilia seneo, oni klasas determinajn adjektivojn: posedq, mon-
traj, rilataj, demandaj, kolektivq, kvantaj, nedifinaj kaj nes.La artiko-
lon, kiu proprasence estas montra determinanto, ni metas unualoke, pro
gia aparta graveco kaj ampleksa uzado.
LA ARTIKOLO
La efa rimedo por determini substantivoil estas la artikolo.
La artikolo havas la formon la, varian nek lakaze, nek lagenre, nek
lanombre; ties similo kun la adjektiva finajo estas nur parta. Akcesora
formo estas 1': teorie oni povas uzi gin ie, kie gi estas prononcebla:
por reunuigi V homaron
z
. Praktike oni kutimas pli kaj pli forlasi ties
uzon en la ordinara prozo. En la artprozo kaj en poezio, oni uzas gin
preska nur post prepozicio vokale finiganta: e l\ pri V, pro V - sed
precipe post de, kun kiu gi farigas iel kunmetitafo. Oni male evitas uzi
gin anta vokale komenciganta substantivo, parte pro timo al miskom-
prenoj (V afero = la fero; Vavo = lavo), parte pro tio, ke en tia pozicio
la sono de 1 ne estas sufie grava por elvoki la ideon pri artikolo. Gn la
poezio, oni uzas la apostrofadon anka post vokale finigantaj subjunk-
cioj: ke V homo; se V virino; kvaza V viro...
La artikolo estas determinilo, kiu servas por klarigi la frazon, precizig-
ante, ke la priparolato estas konata de la askultanto, kaj evitigante al
li konfuzon kun alia, alispeca priparolato; alidire,gi estas speco de mal-
forta demonstrativo. ar tiu nocio de konateco estas io tro generala, ol
ke gi sufius por la solvado de iuj duboj (cetere Kp. 85, Rim. 1.1),
ar la distingo inter determineco kaj aluditeco, kiun V. Setala volas
substitui al gi, restos neklara por la ordinaraj legantoj, kaj ar prikelkaj
punktoj la uzado ne estas ankora flksita, ni preferas doni i-sube deta-
lan analizon de la diversaj okazoj.
Rim. L Pro tiu demonstrativa senco, de Saussure iam uzis la artikolon anst. tiu(j),
tiu(j)n anta rilatpronomo: oni kaptis la, kiuj prirabis la butikon. Sed tiu uzado
same ne enradikjgis, kiel tMduj proponita de Lanti.
Principe oni uzas la artikolon nur e la substantivoj. Ni esploros aparte
ties uzadon kun la a}- kaj ad-substantivoj. Poste ni studos laokazon e
la propraj nomoj.
A. Kun la a-substantivoj, la artikolo havas tri difinitajn signifcjn:
1. gi indikas, ke k ulo a esprimita de la substantivo, estas konata,
95
53
a ar oni jam priparoiis gin, a ar gi kuas anta la okuloj, a ar la
cirkonstancoj ne allasas eblecon de konfuzo pri gi: fine mi mendis la
robon, mi diras al la edzino, kiu jam tamburis sian deziron sur miajn
orelojn; sed: mi aetis apelon, diras i, kiam i abrupte decidis tiun
(bedarindan) elspezon. Donu al mi la panon, mi petas de la infano,
kiam ni sidas e la tablo, kaj amba bone vidas, pri kiu pano temas; sed:
donu al mi panon, mi petas de la vendisto, ar temas pri ia ajn pano.
Kie estas la gazeto? mi grumblas iuvespere, kaj neniu en la hejmo
eraras, ar iu scias, ke ne la hieraan a antahieraan mi petas, sed la
hodiaan; sed: Kie estasgazeto? petas la servistino, kiu bezonas paperon
por ekbruligi la fajron, ar iu ajnurnalo tagas por tiu funkcio.
Se oni dubas pri la uzindeco de la artikolo en tiu okazo, oni provu, u
oni povas, sen angi la sencon, anstataigi gin per tiu: se jes, oni uzu la
artikolon.
Rim. II. Aparta okazo de la supra reguk) estas la uzado de la artikolo anstata la
poseda adjektivo, speciale por montri korpoparton a veston: elpiki al iu la oku-
lojnZ; li rompis al si la kapon; ente li levis la apelon.
2. gi indikas, ke la sekvanta substantivo esprimas, se gi staras en singula-
ro, ulon a aon konsideratan ne kiel individuon, sed kiel reprezentan-
ton de sia tuta klaso a kategorio; se gi staras en piuralo, la tutaon de
la samklasaj uloj a samkategoriaj afoj: la historio estas pli arto ol sci-
enco (sed: rakontu al mi belan historion); la papero estas tre blanka, sed
la neo estas pli blanka
2
(sed: blanka papero kusas sur la tabio
z
); la
amaso juas per okulo
z
(sed: sur la placo svarmis amaso da homof); la
soldatoj iras pli por la nomo ol por la profito
2
(sed: soldatoj irisatake
en disa ordo); oni elhakis la arbojn apud la vojo (sed: oni elhakis arbojn
- ne iujn - apud la vojo);unu el la verkistojanoncis, ke la virinoj mal-
sanas fizike kaj morale kaze de tio, ke al ili mankas granda amo (kom-
preneble, koncerne la viron)
z
.
Se oni dubas pri la uzindeco de la artikolo en tiu okazo, oni provu, u
oni povas, sen angi la sencon, anstataigi gin per iu, iuj a la tuta: se
jes, oni uzu la artikolon.
Rim. III. Kun la nomoj de abstraktao kaj de materialo, oni povas ne uzi la artiko-
lon: lakto estas pli nutra ol vino
2
; vitro estas rompebla kaj travidebla
z
; malfetto
ofte kunigas ia homajn, kaj felio ofte disigas ttin
z
. Sed se ili estas determinitaj per
adjektivo a prepozitivo, oni devas uzi la artikolon:to fero elSvedujo estasbona;
la grandaj malfelioj estas sentaj.
3. gi indikas, ke la ulo a ao esprimita de la substantivo, estas soia,
unika en sia speco: la suno, la tero, la ielo, la infero;1afilo de la reo
in renkontis
z
(ar estas nur unu filo; se estus pluraj, oni devus diri:
fUo de la reo a unu el ta fttojde ta reo; la staras anta reo pro la la
motivo; evidente temas pri la rego de la koncerna lando; se estus ia alia,
oni dimsfilo de reo la unuan fojon, kaj lafib dereo la sekvantajn);
li estas la Esperanta poeto (= tiel eminenta, ke nur li povas pretendi
tiun titolon. Sed: li estas Esperanta poeto = unu inter pluraj).
96
76
Se oni dubas pri la uzindeco de la artikolo en tiu okazo, oni provu, u
oni povas, sen angi la sencon, almeti post i sola a unika: se jes, oni
uzu la artikolon.
Rim. IV. Kiam a-substantivo estas determinita per epiteta riiata subpropozicio, i
ne devige alprenas la artikolon, kiel erare opinias multaj slavoj ;oni almetas la arti-
kolon nur, kiam i havas unu el la tri i-supre montritaj signifoj: li ne havas plu
1a (= tiun) ringon, kiu kostis tian grandegan sumon; la (tuta) homaro, kiu naskis
tiom da genio, ne kapablas elpensi rimedon por eternigi la pacon; ktp. Sed oni
dirus: li aetis ringon, kiu kostis grandegan sumon; homaro, kiu ne kapablas star-
igi pacon, ne indas vivi plue.
B. Kun la ad-substantivoj oni uzas la artikolon en la du okazoj studitaj
i-supre sub l.kaj 2.:
1.uvi adis la krion? mine komprenis la aludon;fininte la skribadon,
li donas la paperon
z
.
2. la kantado estas agrabla okupo
z
.
kaj krome en tria okazo:
3. kiam la ad-substantivo estas determinita per de-prepozitivo:fa/wnm-
doj anoncas la alvenon de printempo; min tre agrenas la perdio de tiu
letero; min tre agrenus la perdio de letero; la irado de la aferoj
2
.
Rim. V. Male, kiam la ad-substantivo estas determinita per riiata subpropozicio, la
artikolo ne estas deviga:i dependas de la samaj kondioj, kiel e la a-substantivoj
( i-supre Rim. IV.): vi ricevos de li la (= tiun) instruon, kiun vi bezonas (= la
bezonatan instruon); vi ricevos de li instruon, kiu estos valora ( = instruon valo-
ran).
Rim. VI. Oni ne uzas la artikolon en la sekvantaj okazoj:
1. se oni povas, sen sani la sencon, antameti al la substantivo la adjektivojn iu,
ia, kelka, kelkaj, multaj, pluraj, unu, certa.
2. post da, iu, iuj, amba, kies, ties (sed jes anta tuta kaj ceteraj!).
3. anta la posedaj adjektivoj: mia, ia, nia ktp. (Vd. 79. Rim. II.).
4. anta infinitivo a adverbo.
5. anta vokativo: u vi venas, patro?
Rim. VII. En la Ekzercaro Zamenhof skribis: "La personoj, kiuj ne komprenas la
uzadon de la artikolo, ... povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon, ar i
estas oportuna, sed ne necesa." De tiu komenca tolero restas hodia du kampoj,
en kiuj i plu aplikias:
a) en proverboj, maksimoj kaj difinoj : malrieco ne estas malvirto
z
; leo pasint-
afon ne tuas
2
; diletanteco estas amuzilo de la vivo
2
.
b) en la poezio, kiam la eesto de la artikolo enus la ritmon: kaj rapide kreskas la
afero - per laboro de la esperantoj
2
(= per ia laboro); haltis knabo en kantado
2
(la knabo en la kantado); en tombo miestas tenata
2
(Kp. la originalo :Ich liegeja
im Grabe).
Rim. VIII. La nomoj de parenceco, kiam uzatq en ia familia rondo, estis akompa-
nataj de la artikolo e Zamenhof: diru al la patro, ke mi estas diligenta; mi venas
de la avo kaj mi iras at la onklo. Nun, konforme al la enerala uzo en la okcidentaj
lingvoj, oni tendencas rigardi tiujn nomojn en tia uzo kiel kvaza proprajn no-
mojn, kaj uzi ili sen artikolo: diru, u patrino venos kun ni atendi patron e la
stacidomo? En tiaj okazoj, oni preska povus skribi tiujn nomojn per majusklo.
97
53
e la propraj nomoj
I. kiam ili staras solaj, oni principe ne uzas ia artikolon, ar ili estas per
si mem sufie determinitaj. Do oni skribas sen artikoh la nomojn de:
1. persono: kajAdamo donis al sia edzino la nomon Eva
z
.
Rim. I. Escepton faras la komunaj nomoj uzataj kiel propraj :!a Fortuno
z
. Sed
anka ili povas esti uzataj sen la artikolo: sur la apo de Fortuno ni ne estas la
pinto
2
.
2. lando: mi revenigos la forkaptitojn de Judujo
2
; la junaj loantoj de
Ameriko
z
.
3. urbo: ili starigis tendaron en Gilgal, oriente de Jerihd
2
.
4. maro: ili trapasis Mediteraneon; oni veturas al Bosforo
2
.
5. rivero: kaj la kvara estas EfratoZ^oni venigadis rikoltafojn deNilo*;
koridoro, sur kies fundo fiuas Nib
B
; Tamizo, Danubo, Rejno ankora
rulias
z
.
6. monto: venigi cedrojn de Lebanon
z
; Elija suriris sur la supron de Kar-
meP; li ekiris 1a vojon tra Himalajoj al Tibeto; rica hotelo sur 1a supro
de Olimpo
z
;Hek1a estingiis
z
.
Rim. II. Se la maro, rivero a monto estas nomataj nur per individuiga, sed ko-
munsignifa adjektivo, oni uzas la artikolon: la Rua MaroZ; la Norda Maro
z
; la
Blua Rivero; la Monto Blanka (sed: eneva Lago, sen artikoio).
7. festoj: Epifanio, Anunciacio, Fastomezo, Pasko, ieliro de Kristo,
Pentekosto, ieliro de Maria, Kristnasko, Ramadano. Sed oni trovas es-
ceptojn: la Pasko
z
; la Pentekosto
2
.
Rim. III. Kiam la festo ne estas nomata per la nomo de la okazintafo, sed per la
nomo de rilata detalo (objekto, persono, dogmo), oni uzas la artikolon: (la tago,
festo, dimano de) la Tri Reoj, laPalmajoj, la UnuadeMajo,la Triunuo, la Kris-
tokorpo, la Mortintoj, la (senpeka) Koncipiteco de Maria; la Sankta Johano
2
, la
Sankta Ludovifro, 1a Sankta Silvestro (oni diras anka: la tago de Sankta Johano
kaj la Johana tago). Konfuzo ne povas okazi kun la persono de la sanktulo, ar en
tiu okazo, ne eestus la artikolo (vd. sube, Rim. IV.) En (1a tago de) iujSahkt-
uloj ne eestas artikolo pro la uzo de iuj. Same, kiam oni signas pregejon per
sanktul-nomo, oni uzas la artikoion:<fe la Farunpesilo is la Sankta Bartobmeo
2
.
La du vortkategorioj, pri kiuj ekzistas dubo, u oni devas rigardi ilin
propraj nomoj a ne (vd. 39. a kaj b)
9
ne estas same traktataj la la
uzado de la artikolo:
a) la nomoj de tempodividoj, kvankam ordinare skribataj per komenca
minusklo, generale ne toieras ia artikolon: Januaro estas la unua monato
de 1a jaro
z
; hodia estas sabato
2
; kaj estis vespero, kaj estis mateno, 1a
dua tago
z
;jam sonis noktomezo.
Notinde estas, ke la tekston de Vrmtenois 1a vespero (1888) Z. poste
korektisje de mateno is vespero.
Tamen, anta la sezonnomoj, li uzis artikolon, kiam ili funkcias kiel
subjektoj de ago-signifaj predkatoj:m//z komenciis 1a vintro:jen aperis
la printempo; venis la vintro ktp. Male, e stat-verboj (esti, farigiktp.),
li preterlasas la artikolon: kaj estis printempo kaj fariis somero, kaj
98
58-59
estis atuno kajfariis vintro;kie\ adjektoj, ili staras anka sen artikolo:
tiujn fabelojn ni askultos en vintro
z
; en somero ni veturasper diversaj
veturiloj
2
.
b) la popolnomoj, male, povas labezone akcepti la artikolon, kaj sekve
ne estas traktataj kiel propraj nomoj: la francino
2
; la aldeoj
2
ktp.
c) la titoloj de societo prezentas kuriozan okazon: kiam ili estas norma-
le skribitaj, ili labezone akceptas la artikolon; sed,kiam oni signas ilin
per la komencaj literoj, oni emas trakti ilin kiel proprajn nomojn, kq
oni forigas la artikolon. En la jarlibro de U.EA. 1936, ni legas(pg. 13):
la 1. de novembro la Universala Esperanto-Asocio komencis... Jam la
"Interkonsento de Kolonjo"... donis novan konstituciorial U.E.A....
La movado, en kiu U.E.A. ricevis rolon... Same onidirasS.F.P.E, sed:
la Societo Franca por Propagando de Esperanto ktp.
d) la titoioj de la klasikaj verkoj regule alprenas la artikolon: la Eneido,
la Odiseado, la Biblio, la Korano ktp. Male tiuj de la modernaj preska
neniam: Streita Kordo, Naciismo, Kvaropo, Prozo Ridetanta, Pinta
Krajono, Koko krias jam ktp.
e) ia orientpunktoj estas komunaj nomoj kaj alprenas la ^iikolon: la
sudo, la okcidento.
II. Kiam la propraj nomoj estas akompanataj de epiteto, om uzas la arti-
kolon: Ludoviko la dekkvara; Frederiko la granda; la proksiman ja-
don
z
; la venonta dimano
2
; la lara Danubo
2
; la bona Dio
B
; la tuta
Italujo
2
.
III. Kiam la propraj nomoj estas nomesprimoj kun anoncvorto, oni uzas
la artikolon anta i lasta: la rivero Gango
2
; la monto Karmel
2
; la profe-
to Mahometo
2
; la arabo Geem
2
; la pastro Ezra
z
; la reo Salomono
z
; la
reino Ester
2
; la vic-reo SargonB; la princo RamzesB; fa kanceliero
SeguierB.
Rim. IV. Escepton faras nur malmultaj honoraj alnomoj,kiuj kvaza kunkorpigas
kun !a propra nomo: S i n j o r o , S i n j o r i n o ; F r a l i n o , Do k t o r o ,
P r o f e s o r o , S a n k t a , B e a t a (en religia senco ):Doktoro Zamenhof;
Sankta Petro. Sed se tiun alnomon kvalifikas adjektivo, gi iel disigas de la propra
nomo kaj la artikolo reaperas: la genia doktoro Zamenhof. Kompreneble, kiam
tiun alnomon sekvas ne propra nomo, sed titolo, oni uzas la artikolon: // ne scias,
ke sinjoro la vicgrafo kaj i estas nun kune
2
; sed la artikolo forigas e alparolo: sa-
luton, sinjoro rabeno.
Rim. V. Ce la nomoj de ipoj, gasteoj ktp., kie la komuna alnomo estas oidinare
subkomprenata, oni tamen uzas la artikolon: li eklois en la Tri Cervoj; li veturis
per la Titanic.
Fine la artikolo servas anka kiel simphgramatika ilo, preska perdante 78
sian propran signifon. En tiu rolo gi servas:
1. por montri, ke adjektivo estas substantive uzata: la Ciopova
2
(vd.
74. a); hodia estas la dudeksepa de Marto
z
(vd. 87 B Rim.).
2. por montri, ke adverbo a tia vorto estas substantive uzata: la "tuj"
de sinjoroj estas multe da horoj
2
;
3. por montri, ke propra nomo estas uzata kiel komuna: Katarina, la
99
49-50-51
Semiramis de Rusujo; li estas la Herkulo de V vilao.
4. por transformi absolutan superlativon en relativan: i estas la plej bela
el iuj (vd. 70 Rim., 73).
5. por transformi komparativon en superlativon: la pliforta el la manoj
(vd. 72).
6. por transformi posedan adjektivon en pronomon: tiu libro estas la
mia (vd. 51).
LA PRONOM-ADJEKTTVOJ
Posedaj adjektivoj
79 Determini substantivon oni povas anka per adjektivoj montrantaj )a
apartenecon: mia
f
via
f
ia
t
ia, nia, via, ilia. Tie i oni povas mencii an-
ka la formojn kies, ties, ies, ies, nenies, kiuj montras same la aparten-
econ. Sed, ar ili estas samtempe anka reprezentantoj a kvazanomoj
(genitivoj de kiu, tiu, iu, iu, neniu) ni pritraktis ilin tie (vd. 52-65).
La posedaj adjektivoj povas esti kombinitaj kun aliaj determinantoj:
unu mia konato; iu mia amiko; lia unua verko; iu ilia klopodo; tiuj niaj
samideanoj; kelkaj liaj libroj; du miaj artikoloj.
Rim. I. En tiu okazo oni povas uzi anka la turnon: unu el miaj amikoj; la unua el
miaj verkoj... kun tamen iom diferenca signifo: lia unua verko ne precizigas, u
la atoro faris is nun tiun verkon a anka aliajn; la unua elliaj verkoj precizigas,
ke li jam faris plurajn aliajn.
Rim. II. En poezio oni trovas ofte la artikolon uzata anta la poseda adjektivo:
ho la profeta mia antasento!
z
Eraras for la penso mia...
z
; vane perdios la voko
via ridata
2
. Oni rimarkos, ke Zamenhof ne metas la artikolon us anta la poseda
adjektivo; cetere plej ofte oni trovas la artikolon post la grupo: posedadjektivo +
substantivo, por enkonduki atentindan adjektivon: kun sia karaktero la sincera li
ne esploros la rapirojn
2
. Tiun stiiefekton oni devas ne trouzi.
e la tria netra persono, oni povas heziti inter ia kaj ties, kiuj estas
preska sinonimaj; diferencon enmetas nur la kutimo klarigita sub
53. A. 2.: oni prefere uzas ties por resendi al persono a afero, kiu ne
estas la subjekto de ia antaa propozicio: la infano ludadis kun sia
pupo, kaj subite ties kapo (= pupa) frakasiis (sed:ia kapo = infana).
Rim. III. Pri singulara poseda adjcktivo c pluraj dcterminataj substantivoj vd.
128. Rim.
Montraj adjektivoj
80 Montraj adjektivoj estas tiu kaj tia.
Tiu kaj tiu i rekte almontras ion, elektante gin el pluraj similaj: tiu
homo, tiu i domo.
Rim. I. Car la propraj nomoj prezentas menrion klare identigitan, ili nc bezonas
anta si montran adjektivon; kiam tio okazas, la demonstrativo akiras tiam nuan-
100
49-50-51
con a de ato: tiu Hanibalo, kiu tremigis la Romanojn, estas nun manpleno da
polvo - a de malato: pri tiu Moseo..., mi ne scias, kio fariis kun li!
z
. (G.VV.)
Tia montras kvaliton: kion vi farus en tia okazo?
2
mi ne amas tiajn
parolojn
z
.
e la montraj pronomadjektivoj ne ekzistas determino maidifina (vd.
75); fakte, oni almontras a ion solan, a ion trovigantan inter ob-
jektoj vidataj, do nombre limitaj per tio, ke oni vidas ilin. Sekve,kiam
ne temas pri kvalito, oni povas uzi iam la u-formon.
Kiam ia rilata subprop-o esprimas kvaliton, oni povas determini la re-
prezentaton per tia, e korelative kun kiu: tiaj argumentoj, kiuj estas
plenigitaj per multo da citafoj
2
.
Rim. II. Se la substantivo, al kiu tia montras, havas epiteton adjektivan, tia rilatas
al tiuj amba kune: kion vifarus en tia danera situacio? La epiteton tiaokaze oni
primontras per tiel: mi neniam vidis tiel stultan homon. Tiu distingo, tamen, ne
iam estas farata: ne skribu al mi tiajn longajn leterojn
2
.
Rim. III. Apud la formo tia Zamenhof plurfoje uzis la preska sinoniman tiela:"se
brulas granda domo, kaj la brulo estas stranga, jen hela, jen subite estingianta por
momento, jen saitanta ktp. - ni povus diri: u vi vidis tiun brulon? la brulon de
tiu i domo). Tian brulon (tiel grandan, ktp.) mi ofte vidis, sed neniam mi vidis
brulon tielan (tiamanieran)" (Z). Tamen, tian distingon oni nuntempe ne faras,
kaj en la supra ekzemplo oni uzus prefere la parentezajn formojn.
Rim. IV. Pri i anstata i tiu(j) vd. 54. Rim. II.
Rilata adjektivo
La rilata adjektivo estas kiu. 81
i formias propre el la rilativo kiu tiamaniere, ke i tiu farias la
epiteto de tiu vorto, kies reprezentanto i estas: hundo, kiu bojas, ne
mordas = kiu hundo bojas, tiu ne mordas; kiun poemon vi ne parkeris
perfekte, tiun ne deklamu (= tiun poemon, kiu...).
Oni trovas tiajn rilatadjektivajn kiu anka en psedosubpropozicioj
(vd. 238): mi alvenis Anglion, kiu lando estis tiam en plena revolucio
(= en Anglion, en landon, kiu...); vi uldas almi trimil frankojn, kiun
sumon vi pagu je la unua postub (= tri mil frankojn, kaj tiun su-
mon...).
Rim. e la dependaj demandoj: mi ne scias, kian taskon midonu al vi; mi ne povas
decidi, kiun libron mi aetu - temas ne pri riiataj, sed pri demandaj pronom-
adjektivoj.
Demandaj adjektivoj
Demandaj adjektivoj estas: kiu, kia, kiamaniera. 82
Kiu demandas pri iu elektita el difinita nombro (demanda adjektivo
elekta): kiu lernanto tion faris (kiu el ia lernantoj)? kiun tagon ni havas
hodia (el la semajn-tagoj)?
Kia demandas:
1. Pri kvalito: kia vetero estas hodia? kian uniformon liportas? {res-
pondo: husaran; sed: kiun uniformon, la novan a la malnovan = kiun
101
82 - 83
elladu?).
2. Pri objekto ne rilatigita, en la spirito de la parolantoj, al diflnita
kvanto, a pri abstrakta substantivo: kiaj nekalkuleblaj riafoj estas en
la naturo!
z
kian komprenon vi havas pri ia libereco?
2
kia rezultmo?
z
kian aon vi havas? kia dato estas hodia? kian iibron vi iegas? (respon-
do: ia Faraonon; sed: kiun libron de Dickens vi legas? = kiun el la librcrj
de D.).
Kiel oni vidas el la unua ekzemplo, la demandaj adjektivoj servas anka
kiel ekkriaj, por esprimi admiron, surprizon, miron ktp.
Rim. I. Z. uzas jen kian, jen kiun aon. La usta, la la anaiogio de la supraj ek-
zemploj, ajnas kian aon, ar oni ne povas diri: kiun el la ao, do ne temas pri
determino elekta (vd. 75). Sed precipe oni ne diru: kioman aon, ar oni ja ne
povas respondi per vicmontra numeralo (vd. 84, Rim. II).
Rim. II. Pri kia kaj kiel, kia kaj kiek validas la samo kiel pri tia, tiel, tieta (vd.
80. Rim. I. kaj II).
Kolektivaj adjektivoj
Kolektivaj adjektivoj estas: tuta, cetera, iu kaj ia.
La du unuaj estas veraj adjektivoj, kaj tial akceptas !a uzon de artikolo
anta si. La du lastaj estas pronomoj uzataj kiel determinantoj,kaj tial
ne toleras anta si la artikolon.
La uzado de tuta kaj cetera ne prezentas malfaciion.
Pli delikata estas la gusta uzado de iu kaj ia.
Por la determino elekta oni uzas iu, iuj: ili esprimas, ke temas pri sen-
escepta nombro apartenanta al difinita grupo {iu iernanto: iu el la
iernantoj), a pri la tuta kategorio, kiun ia substantivo reprezentas(iu
homo = la tuta homaro). Pri la diferenco inter la singuiara kaj la plurala
formoj vd. 60.
Por la determino kvaiita oni uzas ia: ni ekskursos en ia vetero; ia
dono estas bono
z
.
Por la determino maidifina oni uzas ia:
a) e konkretaj substantivoj (malofte) por speciale signi, ke ili reprezen-
tas nek ion apartenantan al difinita grupo, nek ion, kio estas reprezent-
anto de sia kategorio: nun ia bubo povas ankora mokadiz.
b) e abstraktaj substantivoj: tio perdas ian signifon
z
; ia konkurado
estos por iam esceptita
z
; tio forigas ian dubon
z
; ia e piej elementa
inteiigenteco
2
; foriasi ian superfiuan baiaston
z
; kompreneble, kiam
temas pri difinita nombro, oni devas uzi iu: iuj miaj duboj; ti kontent-
igis iujn postulojn metitajn ai ii (sed: mi ne povas kontentigi iajn pos-
tulojn).
Dum iu(j) difinas la kolektivon kiel dividitan en membrojn kaj montras
senesceptecon, tuta difinas in kiel unuon kaj montras senmankecon:
iuj homoj egalas al ia tuta homaro. Oni do ne uzu iu, kiam la deter-
minato estas nedividebla: anstata per iuj fortoj pli uste estas diri: per
ia tuta forto.
102
83 - 84 - 85
Rim. Anstata iuj tiuj i homoj oni povas diri: iuj i homoj. Anstata iuj tiuj
homoj, kiuj... oni diru: iuj homoj, kiuj...
Kvantaj adjektivoj
Parencaj al la kolektivaj estas ia kvantaj adjektivoj, per kiuj oni esprimas 84
neprecizan kvanton a nombron. Tiaj estas: keika, multa, malmulta,
pluraj. Singulare ili signas kvanton ei nedifinita pli granda kvanto:
multa vino, kelka tempo, malmulta peno. Plurale ili signas nombron:
muitaj homoj, kelkaj gazetoj, malmultaj infanoj. i lastajn oni povus
nomi anka nedifinaj numeraloj.
Rim. I. Pripliol unu (pluraj) vd. 33 B. 1 kaj 178 A.
Kiel kvantaj adjektivoj funkcias la sia senco anka la formoj: kiom da,
tiom da, iom da, iom da, neniom da, kaj anka vicmontraj: kiomakaj
tioma: kioma horo estas? en la kioman kiason?
2
Rim. II. Pro la vic-montra signifo de ia a-finaaj formoj oni ne uzu kioma kaj ti-
oma en la senco kvanta. Do, ekz. kioman monon vi havas? estas tute malkorekta.
Pli pardoneble estas tiel uzi ioma, ioma kaj nenioma, ar ili apena povas esti
uzataj en vic-montra senco.
Rim. III. En la frua lingvo oni uzis kiom kaj tiom anka sen da. La samon oni
trovas anka en la poezia iingvo e Grabowski kaj aliaj :kk>m homojn vi vidis? min
mirigas tiom stultajoj de via lanko. En la poezia lingvo i ajnas allasebla kaj estis
aprobita anka de Zamenhof.
Anka la supraj kvantaj adjektivoj povas havi duan formon, konsistan-
tan el adverba finsgo kaj da: multaj homoj a multe da homoj; kelkaj a
keike da; maimuitaj a maimuite da (sed: piure da ne estas uzata apud
piuraj). La diferenco estas, ke la adjektiva formo povas esti uzata en iuj
okazoj, dum ia adverba esprimas krome ia ideon pri kuneco, kun-
metiteco: sur la arbo sin trovis muite da birdoj
z
(sed oni ne povus diri:
muite da birdoj fiugas en atuno en pli varmajn iandojn); mi voiis doni
ai i keike da violoj
2
(a: keikajn vioiojn. Sed oni ne povus diri: keike da
homoj sentas sin ia piej feliaj, kiam iii vidas la suferojn de siaj naj-
baroj).
La la vidpunkto de la akordo, Z. faras nenian diferencon inter ia du
formoj kaj li uzas anta la adverbo same la artikolon a pluraian adjek-
tivon: dum ia kelke da minutoj de tiu i rigardado
z
; ili eilernis tiun
lingvon en ia daro de iaj kelke da semajnoj
z
. Vd. anka 169 a).
La pli gramatika formo: multo da, kelko da (mi neniam prenas kun mi
muiton da pakao
z
) ne estas kutime uzata;kelkfqje i servas por akcen-
ti: nia forteco estas nur la rezultato de muitjara pacienca laborado de
multo da personoj
z
.
Nedifinaj kaj neaj adjektivoj
Ni pritraktas kune tiujn du specojn de determiniloj, pro ilia rimarkinda 85
simetrio.
Pri la formoj:
103
53
A. La nedifineco ordinare estas esprimata negative, per simpla foresto
de la artikolo: venis viro por viziti vin. Sed, se oni volas nuanci la nedifi-
necon, oni uzas diversajn adjektivojn: certa, unu (nedifinita, sed difin-
ebla), iu, ia, ia ajn.
Rim. I. Ce la nedifineco oni povas propre distingi du okazojn.
\)Unuflanka nedifineco. La koncernan aferon la parolanto konaskaj povus nomi,
sed la alparolatoj ne. Zamenhof en tia okazo sisteme uzis unu: unu malria instru-
istino longan tempon suferis malsaton...; mi uzas la okazon, por revoki en vian
memoron la nomon de unu viro, kiu havas grandegajn meritojn; tiun vojon devis
trairi unu asisto, nomata Bryde, kiumiparoUs en komisio de unu sinjoro, kiu
faras al i amajn okulojn; ktp.
2) Duflanka nedifineco. La koncerna afero anka de la paroianto ne estas konata.
Tiun nedifinecon signas simple la foresto de determinanto: li paroiis pri hundo
admirinde dresita.
Tiu punkto estas la plej frapanta ekzemplo de nekonformeco inter la Zamenhofa
kaj la nuna uzado. La efa kazo de tiu bedarinda stato estis ia saa sindeteno de
Z. mem. Dezirante kiel eble plej simpligi la prezentadon de sia lingvo, li parolis
nenie pri la uzo de la duondifma unu. La esperantistoj de la okcidentaj landoj, en
kies lingvoj la nedifina artikolo servas por la du specoj de nedifineco sendistinge,
ne komprenis la ajnan kontradiron inter la regulo la de la Fundamenta Grama-
tiko kaj la uzado de Z. Tial, jam en 1902, Beaufront, reeldonante la Ekzercaron,
korektis ia komencon de "La Feino" jene: "Vidvino havis du filinojn"; kaj post
li, iuj atoroj de lernolibroj sekvis la saman vojon. E kiam, en 1923, P. Corret
penis revenigi al la uzado de Z., li estis ne kapabla klarigi ties uzon de unu. Ali-
flanke, kvankam la pola Grabowski sekvadis la vojon de Z., lia samlingvano
K. Bein, konata sub la nomo de Kabe kiel "la unua stilisto esperantista", neniam
uzis la duondifinan unu. Kaj estas verajne iia ekzemplo, kuniinte kun la atori-
tata instruado de Beaufront, kiu determinis la novan iradon de la lingvo pri tiu
afero.
Kiel ni us diris, okazis pluraj provoj reveni al la Z-a uzado, sed ili ne prosperis. Ili
efektive renkontas ne nur jam solidiintan kutimon, sed anka la fakton, ke por
okcidentlingvano la distingo inter la du specoj de nedifineco estas iom delikata,
dum gi ajnas pli facila e la lingvoj, kiuj - u latina, u rusa - ne posedas difinan
artikolon. A1 tiuj enoj oni devus krome aldoni la neregulecon de unu:al i man-
kas en tiu senco kaj akuzativo kaj pluralo (en tiu okazo Z. uzas ne unuj, sed
certaj).
La ia nuna tendenco do oni uzas unu nur, kiam temas pri efektiva nombro: li
havis unu filon kaj du finojn. Maksimume, oni povus konservi la oftan esprimon:
Unu tagon.en kiu la nombro estas nur aludita, sed tamen ajne alportas iom pli
da precizeco, ol se oni diras:lun tagon.
Rim. II. Verajne pro manko de taga esprimib, Z. uzis por la supra nuanco an-
ka certa: ekzistas certaj personoj, kiuj asertas...; certa sinjoro Frahk. Sed anka
certa ne povas esti enerale uzata en tia senco: se anta personnomoj i iam estas
klara, male, anta la nomoj de aoj a ideoj i povas estigi konfuzon per sia primi-
tiva senco "nedubebla", do ajnas evitinda; oni prefere uzu anstatae ia.
Kiam temas pri person-nomo uzata kiel karakteriza difinilo pri iu kun similaj kva-
litoj, oni povas distingi per la artikolo: la lamentoj de Ikaro (liaj propraj); la la-
mentoj de la Ikaro (de iu simila al Ikaro). Sed kiam temas pri unu certa el inter
similaj, oni devas uzi unu lAlUnu Madono (poem-titob).
104
76
B. La neado estas esprimata per la adjektivoj neniu kaj nenia. En tia
adjektiva funkcio neniu povas esti anka plurale uzata (kp. 65).
e la uzado oni distingu la tri okazojn pritrakticajn sub 75.
1. Determino elekta. Oni uzas iu kaj neniu: iu mia amiko (iu el miaj
amikoj); iu verko de Goethe (iu el la verkoj); /i kunportis neniun leteron
el la promesitaj; neniu plano sukcesis ellatri.
2. Determino kvalita. Oni uzas ia kaj nenia: donu al mi ian leterfotton;
mi havas nenian krajonon, nek ruan, nek bhian.
3. Determino maldifina. Kiel ni diris ( 75), per i oni signas ion neapar-
tenantan al pli-malpli difinita grupo, do i tie i esprimas lakompletan
nedifinecon (maldifina adjektivo), kontraste al la u-formo, kiu difinas la
kategorion, al kiu la unuopajo apartenas (duondifina adjektivo): sur ia
alta turo
z
; legi ian verkon pri la lingvo internacia
2
; sen ia e plej mal-
granda difekto
2
; simple preni ian ttngvon
z
; por 1a tutmondecp de ia
ttngvo ne estas sufie nomi in tia
z
; ia dekjara lernanto diros al sia ins-
truisto
2
; se ni esceptos ian kriantan erarpaon
2
; konduki al ia difinita
ceb
z
; sen ia diferenco de la voaj organoj
2
; iaj amuzoj
2
; ia karoa reo
z
;
sen ia kazo
2
; mi havas ian rilaton
2
; - i allasas nenian dubon
2
; nenia
kongreso povas elekti
2
; tio havas nenian signifon
z
; nenia ofero estas tro
granda
z
; ekzistas nenia danero en tiu i loko
z
; akcepti neniajn hono-
rojn
z
;fari nenian paroladon
2
; uzi nenian alkoholajon
K
.
Kiel oni vidas el la supraj ekzemploj, oni povas tiri el la lingvuzo de Z. la
regulon, ke al la maldifina determino respondas la a-formo. Tamen, tiun
uzon li faris nur instinkte, kondukata de sia lingva sento; li diris nur:
"ofte oni povas sen eraro diri ia, nenia, anstata iu, neniu", sed konscie
li ne metis striktan distingon. Li donas la sekvantajn ekzemplojn: u vi
vidis la ambristinon a la kuiristinon? Mi vidis neniun servistinon; sed:
u vi vidis junan servistinon a maljunan?Mi vidis nenian servistinon.
Nu, en i tiuj du ekzemplcrj oni vidas, ke lakazo de la diferenco inter
la du frazoj kaias en la artikolo. En la unua okazo la artikolo evidente
montras, ke oni povas elekti nur el du servistinoj^en la dua, la nombro
de la servistinoj ne estas limita. Komparu: u vi bezonas ambristinon
a kuiristinon? Mi bezonas nenian servistinon. - u yi vidis la junan
servistinon a la maljunan?Mi vidis neniun servistinon.
E1 la supraj ekzemploj do sekvas, ke la uzo de a-formo a u-formo de-
pendas de tio, el kio oni elektas. Se oni elektas el limita nombro, oni
uzu la u-formon, se el nelimita nombro, oni uzu la a-formon. Do per
iu a neniu oni signas nedifinitan ulon a afon apartenantan tamen al
certa, pli malpli konata, difinita kategorio, dum per ia kaj nenia oni sig-
nas ulon a a}on de tute nedifinita speco: alidirite: ia = iu ajn; nenia
= neniu ajn, nepie neniu. Ekzemple: li sendis al mi neniun libron (ne-
niun el la atenditaj); /i sendis al mi nenian libron (absolute neniun).
Kiam Z. havis en la penso ideon pri nombro (ne-unu), li uzis kelkfoje la
u-formon: neniun vorton plu; oni povas fari neniun riproon; la leo
kreis ankora neniun grandan homon. Sed: nenia espbranto neas tbn
z
;
105
85
nenia tono perdias
2
; nenia senantajua homo povas dub&; nenia viva
organa kreitafo
z
. Do, ar li konfuzas la du formojn tute sendistinge, el
lia lingvuzo oni ne povas tiri regulon. Baze de la supraj konsideroj, oni
povas diri, ke la u-formo estu uzata, kiam la substantivon determinas
adjektivo a suplemento, aparteniganta in al pli malpli strikte difinita
kategorio: neniu organa kreitafo (neniu el la organaj kreitajoj); neniu
mia amiko (neniu el miaj amikc) ; neniu verko de Goethe (neniu el la
veikoj de G.). Sed kiam ia substantivo staras sola a la adjektivo ne
havas tian sencon, plej uste estas uzi e ne unu (la uzo de unu ja estas
uste tiam rajtigita, kiam oni pensas pri nombro); mi ne diris e unu
vorton
z
. Do, anstata la supraj Z-aj formqj,jenq ajnusplikonvenaj:e
ne unu vorton plu; ne povas fari e unu riproon; ne kreis e unu
grandan homon (neniun grandan hornon signifus neniun el la isnunaj
grandaj homoj)*.
Rim. III. Cetere, ofte oni povas pli elegante esprimi la supran sencon per tute ne:
tute ne povas fari riproon; a per neniam: la leo ankora neniam kreis grandan
homon. Sed nepre ne per nek unu, ar nek estas uzebla nur kune kun alia neo.
Vd. 123.
Oni evitu la esprimon ne unu, ar gi estas dusenca: 1. ne nur unu
f
pli ol unu; 2. e
ne unu. Oni do uzu iam i tiujn plenajn formojn.
Rim. IV. La diferenco inter la determinoj elekta kaj maldifina ofte permesas deli-
katan distingon. Ekz-e: dirante: mi legis iun artikolon pri tiu i temo, oni subkom-
prenigas, ke aperis pluraj artikoioj kaj el tiuj oni legis iun, dum ia artikolo povas
esti la sola aperinta. Same: mi ricevis iun libron de mia amiko neprigas posedan
rilaton (iun el la libroj de...), dum mi ricevis ian libron de mia amiko neprigas
ablativon (mi ricevis de mia amiko libron).
Resume: Por ekscii, u temas pri determino elekta (u-formo), a maldi-
fina (a-formo), oni transformu iu -o al iu el certaj, difinitaj -oj. Se tiu
transformo ne eblas sen senco-ano, oni uzu a-formon (maldifma deter-
mino). La samo validas anka pri la formoj kun ki-, i- kaj neni-.
Cetere, oni ne trouzu la maldifinan determinon! En Gsp-o la nedifin-
econ signas la manko de determinilo: mi vidis homon. Ofte, kiam oni
sentas la bezonon de nedifinilo, oni estas influata nur de sia nacia lin-
gvo, havanta nedifinan artikolon, kiu mankas en Esp-o. Plq ofte oni
povas forstreki iujn ia el teksto, sen perdo de klareco, sed male, kun
gajno de eleganteco.
Rim. V. Por e plie akcenti la nedifinecon oni povas uzi ajn: donu al mi iun ajn
krajonon (egale kiun el...). Anstata la kvalita ia ajn oni trovas kelkfoje ajna:
oni povas tien iri en ajna vesto.
* * *
* Certe pli facile kaj oportune estus uzi en tia okazo la nevarian nul: nul vorton
plu!
106
85
Pluraj el la supraj adjektivoj, kaj kiel ni vidis en 66, anka el la prono-
moj, ricevis de Zamenhof paralelajn formojn: ili efektive konsistigas la
i suban Tabelon, kiu estas kompletiita per samkonstruaj adverboj
( 88):
Signifoj Individueco Kvalito Netrajo Posedo
Nominativo iu ia io ies
Montra Tiu Tia Tio Ties
Demanda-Rilata Kiu Kia Kio Kies
Kolektiva Ciu a Cio es
Negativa NENiu NENia NENio NENies
Tiujn vortojn oni nomas ordinare tabelvortoj. Pri speciala karaktero de
ilia prononco kaj akcentado, vd.
%
'Parnasa Gvidlibro" (pg. 11).
107
86
LA NUMERALOJ
Aparta maniero de difinado estas la determinado de la preciza noijibro.
Tion oni faras per la numeraloj. (Pri la nepreciza nombro vd. 84).
Pro ilia komplekseco kaj iliaj propraj karakteroj ni ne klasis ia numera-
lojn inter la adjektivoj, sed rezervis al ili apartan apitron.
La numeraloj estas principe nevariaj adjektivoj: unu (1 ),du (2), tri (3),
kvar (4), kvin (5), ses (6), sep (7), ok (8), na (9), dek (10), cent (100),
mil(1000). Sed, pro nacilingvaj kutimoj,kelkaj estas variaj substantivoj;
nulo (0), miliono (= mil miloj), miliardo (= mil milionoj), biliono (pli
bone: duiliono). Tamen, pro deziro al unuformeco, kelkaj, e tre kon-
servativaj, uzas nevarian formon nui.
Ri m. I. Sekve de t i u duobl a kat egor i eco, ili ligias al la sckvanta subst ant i vo en
d u ma n i e r o j :
a) la nevari aj adj ekt i voj senpere, unu kun singulara, la cct cr aj kun plurala f or mo
de P substantivo: unu knabo, du knaboj, cent homo, mil soldatoj.
b) la variaj numer al oj per c dc la prepozi ci o da: (unu) miliono da pundoj; du mili-
ardoj da markoj. Nor mal e nulo apar t cnas al tiu kat egor i o, kaj oni dcvus di ri :
nulo da horoj; sed est as pr ef er i ndc uzi la ncvarian f or mon de tiu numer o kaj
diri: la ekflugo okazos je nul horo kaj dek kvin minutoj.
c) ki am oni havas kombi non de la du kat egor i oj , oni uzas nur la unuan kons t r uon:
unu miliono du cent mil pengoj.
Tiuj elementaj nombroj kunmetigas la tiu regulo, ke nombro metita
anta dek, cent
t
mil, miliono, miliardo, biliono multiplikas tiujn nom-
brojn; metita post ili, i adiciias al ili: tricent = 3 x 100, sed cent tri =
100 + 3.
La vicon oni montras almetante al la i-supraj numeraloj la adjektivan
finajon -a: unua, dua, tria, ktp. Ce la kunmetitaj nombroj, nur la lasta
alprenas tiun finaon: hodia estas la dudek-sepa de Marto
z
.
La multiplikadon, frakciigon kaj kolektivecon oni esprimas per apartaj
sufiksoj, kaj la disdividon per unu prepozicio (vd. i-poste 87).
La skribreguloj de tiuj numeraloj estas jenaj: 1. Oni skribas per unu
vorto la nombrojn, kiuj multiplikas unu la alian, kaj aparte tiujn, kiuj
adiciias unu al la alia: kvar kaj dek ok faras dudek du
z
; tricent kvardek
du (= 342). Tamen oni aparte skribas la multiplikantojn de miloj,
milionoj, miliardoj kaj supre: is pasos du mil tricent vesperoj
z
; du
108
58-59
milionoj okcent kvindek du mil sepcent okdek kvar (= 2 85 2 784).
2. La vicmontraj numeraloj, de unu gis na, se antairataj nur de unu
nombrovorto, ligias al i tiu per streketo: dek-unua
z
; kvindek-unua
z
;
en la sescent-unua jaro
z
(sed ja: la jaro mil sepcent tridek dua
z
).
3. En ia frakciaj nombroj, male, iuj elementoj estas ligitaj per strek-
eto: tricent-sesdek-kvinono (= 1/365).
A1 la numeraloj iel apartenas anka la apartaj adjektivoj amba (vd.
61), lasta kaj fina, kaj e sola, unika.
Ri m. II. Kiam oni havas por mont r i la vicon dc aro da nombr i t aj af cr oj intcr plu-
raj samaj aroj , estas konsi l i nde met i la vi cmont r an numeral on ant a la baza: la
historio de la unuaj dek jaroj
2
(de la dek unuaj jaroj farus konfuzon, prccipc cn
la par ol o, kun la dek-unuaj/); la unuaj tri el la sep artoj. Samc cstas pri l ast a: la
lastaj tri eldonoj.
A. Bazaj numeraloj
Ni citis la bazajn numeralojn en la komenco de la 86.
Ili havas kompleksan naturon; fakte, ili povas funkcii jen kial substan-
tivoj: du kaj tri faras kvin; jen kiel reprezentantoj: kiom da libroj vi al-
portas? - 7W;jen kiel adjektivoj: tri viroj min atendis. E1 tio sekvas, ke
ili, kiel la substantivoj kaj la reprezentantoj, povas esti enkondukitaj per
prepozieioj. Tian okazon ni trovas en la frazoj: kiom el vi eestis?
irka dek; a: mi ne plu memoras la ustan nombron de ia atestantoj:
povis esti kvin is sep.
Tio klarigas la sekvantajn, unuavide strangajn ekzemplojn: la koncerto
daris irka trihorojn
B
;li donis al ilipo kvin dolarojn
z
; lipovis kui ok
is na jarojn
z
; ili povus loki en si nuris kvar homojn
z
; ili sendis kon-
tra ni inter cent kaj ducent soldatojn. En i tiuj frazoj ajne prepozicio
kombinigas kun akuzativo por esprimi objekton a adjekton sen ia ideo
pri almovo - kio estus nekorekta (vd. 175,Rim. II.). Sed efektive, en
tiaj okazoj la prepozicio regas ne la substantivon, sed nur la numeralon,
kiu do akiras valoron de substantivo a de reprezentanto, kiel en la
ekzemploj de la antaa alineo. Oni povas pruvi tion trimaniere:
1) Tiuj prepozicioj (irka, is, inter, po, super) povas stari e anta
numeralo de subjekto: irka tri horoj pasis de tiam; eestis is kvar
(a: super cent) homoj; po tri kukoj kusis en iliaj teleroj; estas eviden-
te, ke prepozitiva substantivo ne povus funkcii kiel subjekto.
2) Se oni faras inversion, oni devas meti la prepozicion anta la numera-
lon, ne anta la substantivon: ili manis pladojn cirka ses (kp. ili
sidis irka pladoj ses).
3) Se oni demandas aparte pri la substantivo" kaj pri la numeralo, la
prepozicio kuniras e la respondo iam kun la numeralo: eestis is
cent homoj; kiuj eestis? Homoj (ne is homoj); kiom eestis? is
cent (neicent).
Do: la koncerto daris irka tri horojn signifas:/dflwra horojn, irka
kvin; doni po kvin dolarojn signifas: doni dolarojn po kvin (kvin al
109
53
iu).
Rim. I. Verdire, la supraj prepozicioj tiaokaze havas la funkcion de adverbo. Ke
ili tamen ne postulas e-finaon anta numeralo, tion ni povas klarigi, baze de la
supraj konsideroj, anka jene:
La numeralo, rilate al la antaa prepozicio, havas la funkcion de substantivo (alie
la prepozicio ne povus rilati al i). Male, rilate al la posta substantivo i havas la
funkcion dc adjektivo (alic i ne povus rilati al substantivo). Sed, aliflanke, al
adjektivo povas rilati nur adverbo, do rilate al la adjektiva funkcio de la numeralo,
la prepozicio ajnas adverbo. Tial oni povas diri, ke tiuj prepozicioj estas uzataj
psedoadverbe.
Komprenebie, tio povas okazi nur e numeraloj, ar nur tiuj povas havi tian kom-
pleksan funkcion. Do prepozicioj nur anta numerak) povas esti psedoadverboj,
cetere ili devas alpreni la e-finaon:/fl suno montris irkae tagmezon.
La la supraj klarigoj, oni do devas uzi en la supraj okazcrj iam tiun
kazon de la substantivo, kiun postulas la sintaksa fimkcio (vd. la suprajn
ekzemplojn). Kp. 207.
Rifn. II. La lingvuzo de Z. tiarilate ne estas unueca. Li uzis akuzativon post is
kvar (vd. supre), sed li uzis kelkfoje nominativan objekton post irka;kaj post
po li uzis akuzativon nur unufoje, kvankam li diras same bona anka la akuzativon
post po. Pri po vd. sube e la distribuo.
B. Ordaj (vicmontraj) numeraloj
La ordaj a vicmontraj numeraloj estas uzataj por montri la vicon de io
ajn en serio; do, por difini: la paojn a apitrcrjn de libro, la vicon de
persono en klaso, dinastio ktp., la datojn (horon, tagon, jaron): la vorto
trovias sur la 33a pao, en ia 3a apitro; Frederiko ia Ila; G. Vaington
estis naskita la dudek-duan de Februaro de ia jaro mil sepcent tridek
dua
z
; ii aivenis je ia oka horo vespere; iun sesan sekundon.
Por fari la adverban formon de la ordaj numeraloj oni anstataigas la
a-finajon per la e-finajo: unue, due, trie, ktp.
Rim. I. Ordinare oni ne esprimas la vortojn horo, tago, jaro en la datoj, kiam tio
ne estigas konfuzon, sed oni iam esprimas la vorton monato a la monatnomon:
hodia estas ia dudek-sepa de Marto
z
; la leteron, kiun vi sendis 1a dekan de ia
kuranta, de ia pasinta monato.
Rim. II. En la presaoj, oni, pro praktikaj konsideroj, anstataigas la -an per simpla
punkto post la tagocifero, kaj oni ne uzas vicmontran formon por la jaro: la
6. Oktobro 1906; tiu dirmaniero venis e en la parolan lingvon, kaj nun multaj
iegas ia supran ekzemplon: ia sesan de Oktobro mii nacent ses (kaj ne: sesa). Tio
okazas e e la adresoj: strato Potoficeja, domo numero nadek sep, en la korto,
tria etao
2
; same e alispecaj numeroj: la verkon N 60 misendosal vipost 6-8 ta-
goj
2
.
Rim. III. e kelkaj adjektivoj montrantaj neprecizan nombron (multa, keika,
plura) oni ne povas fari vicmontran formon per la a-finao, ar i ne diferencus
de la adjektiva formo. Tiaj formoj, cetere, apena estas necesaj. En okazo de
neceso, tamen, oni povus helpi sin tiel, ke oni pluformas la vicmontran adjek-
tivon el la adverba formo, kiu havas kvaza substantivan funkdon: multea, keik-
ea, plurea. Iom analoga estas postea (Grabowski) por signi tempon (ne lokon).
110
76
C. - Multipliko
La multiplikon esprimas ia suflkso obl. i almetigas precipe al numera-
loj por formi:
1. adjektivojn, kun du signifoj: a, ke la koncerna objekto estas tiom-
foje pli granda, multa, kiom montras la radiko: ricevi dekobkn pro-
fiton (dek fojojn pli grandan ol alia, ol antaa ktp.); duobla sumo da
mono
z
; a, ke la koncema objekto konsistas ei tiom da partoj, kiom
montras la radiko: iiifaris ia surbrustafon duobla
z
(= el du surmetitaj
partoj); duobia kaverno; en ia spaco nais miiobiaj fluoj da homaj
pensoj
2
; triobia kiraso.
2. adverbojn, kun la signifo "en kvanto a mezuro tiomfoje pli granda,
kiom montras la radiko": iii koiektis duoble dapano
z
;iiricevisduoble
pii oi tio, kion li havis antae. Tiuj adverboj povas determini bazan
numeralon esprimante multiplikadon: duobie sep estas dek kvar.
3. substantivojn por signi kvanton tiomfoje pli grandan, kiom montras
la radiko: dudek estas ia kvaroblo de kvin. Per pluformado, oni rice-
vas
4. verbojn helpe de la sufiksoido -ig, por signi "multipliki tiom a tiom
da fojoj": obiigante 3 per 5 oni ricevas 15; duobiigu iujn gardostaran-
tojn!
Rim. I. La sufikso obl almetigas anka al la adjektivoj esprimantaj neprecizan
kvanton (vd. 84): mia laboro valoras kelkoble pli, ol kiom vi donas al mi por
i
z
; la posedo de la Biblio estus pli grava... ol la posedo de multoble pli granda
kvanto da aliaj verkoj
z
; multobligi vegetafon per branplantado.
Rim. II. Oni ne konfuzu -obl kun -foj: la unua signas multiplikon, la dua ripet-
adon: duobla pago (havanta h valoron de du simplaj pagoj a farita samtempe de
du flankoj) kaj: dufoja pago (farita du fojojn de la sama persono); kiomoble kvar
estas dek du ? kiomfoje vi pekis?
D. Frakciigo
La frakciigon esprimas la sufikso on. i almetigas nur al numeraloj, por
formi precipe substantivojn, kiuj esprimas parton de frakciita nombro:
duono de ni mortos
z
;el multaj milonoj farias miiionoj
2
. Sed oni povas
formi anka adjektivojn: triona horo (=triono de horo), kaj adverbojn:
iele, iome, duone malbone
2
; iifaris sian taskon nur trione; i tiuj adver-
boj povas determini bazan numeralon por esprimi dividon: trione dek
du estas kvar.
La suplementojn de frakcia substantivo enkondukas de kaj ne da(vd.
133. H. 2).
Kiam frakcio aldonigas al entjera nombro, ili devas esti malsame kons-
truitaj, ar la entjera nombro estas epiteto de la sekvanta substantivo
(du horoj), dum rilate al la frakcio la substantivo estas suplemento
(duono de horo); oni do ne povas diri: du kaj duonon de horoj poste.
Gn tiaj okazoj, la Fundamenta Ekzercaro proponas elekton inter:
du metroj kostas kvar kaj duonon frankojn a da frankoj. La unua
111
85
formo trovias plurloke en la Fundamenta Krestomatio, la duan Z. uzis
pli ofte: homero kaj duono da hordeo. Pro la ena elipso de prepozicio
en la unua (... duonon frankojn), kaj pro la plistriktio de la uzado de
da en la dua (vd. 133), oni nun emas eviti amba, kaj a oni esprimas
la substantivon tuj post la entjera nombro subkomprenante in post la
frakcia: du horojn kaj duonon poste (sed tia dirmaniero ne estas tute in-
ternacia, kaj enas ekz-e la orientanojn); a oni prefere uzas frakcian
adjektivon: du kaj duonan horojn poste; unu kaj duorta funto da
pano; dek kaj tri kvaronaj dekduoj da gantoj.
Rim. Pri la signifo de duon kiel prefikso, vd. 415.
E. Kolektivigo
La kolektivigon esprimas la sufikso op. i abnetias principe al numera-
loj, por formi adverbojn kaj adjektivojn, kiuj signas, el kiom da elemen-
toj konsistas certa grupo: akiro kaj perdo rajdas duope
2
; i restis duope
kun la virino
2
; kvinope ilijetis sin sur min
z
; triopa alianco; kvaropige
faldita papero
z
;fadeno triopigita ne balda disirios
z
.
Rim. I. Op almetigas anka al adjektivoj signantaj neprecizan kvanton: multope
ni pli frue finos la laboron ol unuope
2
.
Rim. II. Op propre servas por signi la veran sencon de la a-finao kaj e-flnao e la
numeraloj, kie tiuj ricevis vicmontran signifon: marii triope egalvaloras: mari
trio-e. e la substantiva formo tio ne estas necesa, tial duopo estas samsignifa kun
duo.
Rim. III. Kelkfoje oni renkontas op en la senco: en egalaj partoj konsistaj eL.
Ekzemple: veri gutope; marsi grupope; la na gastoj sidis triope (en tri triopoj).
Tio estas erara, ar tie i temas ne pri kolektivigo, sed pri distribuo, do oni devas
uzi a po, a la esprimon "la . ..opoj": lagastoj sidisla triopoj.
F. Distribuo
La distribuon esprimas la prepozicio po.
Po anta kvantesprimo signas, ke tiu kvanto estas unu el la egalaj partoj
de sia pluroblo. Po tri do esprimas, ke la multoblo de tri (9 a 15 a
120 ktp.) dividias en egalajn partojn konsistantajn el tri unuoj. La gas-
toj venis po tri signifas, ke ili venis en egalaj grupoj kaj iuj el tiuj grupoj
konsistis el tri personoj.
Krom tio, po signas anka tion, ke la kvanto,kiun i enkondukas, rila-
tas a koncernas ian grupon da personoj a objektoj ne unuoble, sed
tiomoble, el kiom da personoj a objektoj konsistas tiu grupo: iun
unuon de la grupo rilatas a koncernas la tuta esprimita kvanto: la
gastoj trinkis vinon po du glasoj signifas, ke iu gasto trinkis du glasojn
da vino.
Po, estante prepozicio, formas distribuajn adjektojn (vd. 207 B.) kaj
distribuajn suplementojn (vd. 133 J.). i do formas regulajn po-
prepozitivojn.
Sed krom tiuj regulq okazoj, po estas uzata anka en tiaj kompleksoj,
112
85
kiuj funkcias en la frazo a kiel subjekto, a kiel objekto :podu boteloj
staris sur la tabioj; ili ricevis po kvin pomoj
2
. Tian po-kompiekson, por
distingi in de la reguia po-prepozitivo, ni nomu po-esprimo.
La po-esprimo propre ajnas kontragramatika. La sola okazo, nome,
kiam prepozitivo povas funkcii kiel subjekto a objekto, estas la citao,
formanta gramatflce nedisigebian unuon: "Sur la monto" estas bela
poemo. Sed la po-esprimo evidente ne estas cajo; do gi, kiel prepoziti-
vo, povas esti uzata nek subjekte, nek rektobjekte. Ili ricevis po kvin
pomoj estas same kontragramatika, kiel se oni dirus: mi malamas sen
sincero anstata sensincerecon, a mi vidis irka ia domo anstata
mi vidis la domirkaon.
en kial multaj (Kabe, Lippmann, Bennemann, Setala ktp.) opiniis, ke
po tiaokaze estas adverbo, kaj ili uzis en la lektobjekta po-esprimo
akuzativon, la ia sola zamenhofa ekzemplo: al iu li donis po kvin
dolarojn
z
. Aliaj persistis e la nominativo, la ia konstanta zamenhofa
uzado. Sajnas do necese esplori detale tiun po-esprimon: ili ricevis po
kvin pomoj.
ia specialajo estas, ke i esprimas per unu komplekso samtempe du
aferojn: la distribuataon (pomoj) kaj la distribu-manieron (po-kvin).
e la analizo do ili disfalas en du partojn, kaj po apartenas ekskluzive al
ia distribu-maniera parto, do al la numeralo. Efektive, oni ne povas diri:
ili ricevis po pomoj; sen la nuineralo po farigas sensenca. Do po kvin
pomoj post la forpreno de kvin atomate reduktias je pomojn, kio
evidente pruvas, ke po ne havas gramatikan rilaton ai la substantivo
pomoj.
Rim. I. Ce la po-adjekto la afero estas alia, ar Ia distribuatao estas esprimita per
aparta frazelemento. En: prenu la medikamenton po 20 gutoj - la distribuatao
est as la medikamento, kaj la po-prepozitivo signas sole la distribu-manieron,
nome, ke la medikamenton oni devas preni po gutoj (ne po kuleroj ekz-e), kaj ke
la gutoj devas esti po 20, t.e. 20 e iu preno. Po do rilatas same al la substantivo
(po gutoj), kiel al la numeralo (po 20).
e la po-esprimo do okazas tio sama, kio e aliaj prepozicioj (irkai2,
is, inter
t
super) starantaj anta numeralo (vd. i-supre, 87 A.). La
numeralo estas duvizaa: kiel kvaza-substantivo i formas adjekton
kun la prepozicio, kaj samtempe, kiel kvaza-adjektivo, i funkcias
epitete anta la substantivo. Tion pruvas inter aliaj (vd. 87 A.), ke
postmetite la po-numeraio ias adjekto: ili ricevis pomojn po kvin.
Nome, la epitetan funkcion certigis sola la antasubstantiva pozicio
de la numeralo; se i esas, validias sole la adjekta funkcio. Sed eviden-
te i povas validii nur tial, ar i ekzistis jam anta la inversio.
Oni do ne bezonas rigardi po adverba en la po-esprimo, kio estus same
kontragramatika, ar prepozicio povas en Esperanto adverbii nur
per la e-finao (ekstere, krome ktp.). ar po ne rilatas al la substantivo,
i tiun i ne povas influi gramatike, do post po la rektobjektan substan-
tivon oni devas meti en akuzativon: iliricevis po kvin pomojn.
113
85
Rim. II. En la po-afero (nominativo a akuzativo?) interluktas la gramatika logiko
kaj la tradicio. Tamen, anka la tradicio ne estas tiei firma. Multaj bonaj atoroj
ja uzas akuzativon, kaj anka mem Z. deklaris: "estas malfacile ankora diri, kiu
(akuzativo a nominativo) estas la pli bona, kaj tial amba estas uzeblaj kaj bo-
naj". Tion li skribis en 1891, kaj lia "ankora" montras, ke li fidis la uzadon por
solvi la problemon. Sed la uzado ankora nun ne definitive fiksiis, kaj tial ni
sentas nin liberaj pledi por la konkludo de la i-supra logika esploro, t.e. favori en
tiu okazo la uzon de la akuzativo.
Rim. III. uste pro ia konscio de tiu konflikto inter gramatiko kaj tradicio, pluraj
solvis por si la aferon tiel, ke ili simple evitas ia po-esprimon. Tiu evito nome estas
iamebla:
1. Oni povas uzi iu, kaj po farias superflua: iu el ili ricevis kvin pomon.
2. Oni povas tiel turni ia frazon, ke la po-komplekso fariu adjekto: /// trinkis vi-
non po du glasoj (anst. trinkis po du glasojn da vino)\ mi donis al ili pomojn po
kvin (pecoj); sur la tablojn oni metis florojn po unu bukedo (anst. metis po unu
bukedo).
3. Oni povas uzi po kiel prefikson, kaj tio estus la plej simpla solvo: /// ricevis
po-du pomojn. Tiam estas okulvideble, ke po apartenas sole al la numeralo.
Po-komplekso povas esti antaata de kroma prepozicio: oni sidigis la
dikegajn geedzon sur po du seojn (direkta akuzativo!); la studentoj
estis ekzamenataj pri po du tezoj. Anka tiaokaze po rilatas sole al la
numeralo.
Rim. IV. Se po staras anta la numeralo, i tiun i sence multobligas: po unu =
pluroble unu. Tial, la rigora logiko oni devus meti la substantivon tiaokazc en
pluralon: po unu bukedoj. La forta singulariga efiko de unu tamcn eldevigas la
ununombron: po unu bukedo. Tio estas tute analoga al: pliolunu homo. Tamen
ekzistas okazoj, kiam pluralo estas necesa: la afrikatoj estas miksitaj el du bruoj,
tamen ili estas po unu konsonantoj. Tie i ili pli forte efikas ol unu. Sed oni dirus:
iu el ili estas po unu konsonanto.
Precipe slavlingvanoj (anka Z.) ofte uzas anstata po unu simplan po:
ili trinkis po glaseto. Gramatike tio estas nepravigebla, ar po rilatas sole
al unu, do i tiu ne estas ellasebla. Oni povas sin helpi per poa: poan
glaseton; ili ricevis poan korbon da pomoj. Same poa estas uzebla, kiam
la kvantesprima numeralo ne estas "duvizaga" (ekz-e miliono, duono,
ktp.): ili trinkis poan duonon de litro da vino; la du bankieroj gajnis
poan milionon da dolaroj. Sed oni povas diri anka: vinon po duono da
litro; dolarojn po miliono. e kompleksaj kvantesprimoj a e kvantaj
adjektivoj, oni povas uzi poe: la knaboj ricevis poe du pomojn kaj
duonan; tiuj studentinoj havis poe plurajn amantojn. Sed en amba
okazoj la uzo de iu estas multe pli simpla kaj klara.
Oe la po-esprimoj povas temi pri du specoj de distribuo.
1. Rilata distribuo. Oni signas, ke ia kvanto koncernas iun aparte el
nombro da personoj a objektoj: po du soldatoj pafis el la trifenestroj
(du el iu fenestro); po tri gastoj sidis apud !a tabloj (tri e iu tabio);
la du laboristoj ricevis po centfrankojn (iu cent frankojn).
2. Reciproka distribuo. Du interrilatantaj kvantoj estas dividitaj en
egalajn partojn, kaj tiuj partoj reciproke koncernas unu la alian. Pri tia
114
85
distribuo mankas zamenhofa ekzemplo. Plg bone estas meti po dufoje:
mi ricevis po mil frankojn de po du membroj (mil frankojn de iu
membro-duopo); mi donis po tri pomojn atpo du infanoj (tri pomojn al
iu infan-duopo).
Rim. V. Oni povus ellasi po e la rekta objekto: mi ricevis kvin frankojn de po du
memhroj. Sed kun la duobla po la kompreno estas pli facila.
Rim. VI. Oni atentu pri tio, ke po enkondukas iam unu el la distribuitaj partoj de
kvanto, kaj ne tiujn unuojn, al kiuj tiu kvanto rilatas. Eraraj estus ekz-e: li maris
40 kilometrojn po tago (guste: po 40 kUometrojn tage); enmiksi unu kuleron po
litro (guste: po unu kulero en litron). La esceptecon e la reciproka distribuo prav-
igas, ke tie anka la rilatataj unuoj estas distribuitaj.
Inter la gardantoj de la Z-a kutimo estas D-ro Pumpr, kies vidpunkto estas i tie
menciinda: li rigardas la po-komplekson, same kiel la aliajn analogajn (irka tri
horoj, is cent homoj kpt.), kiel unu tutaon, kiu ludus, sen ia interna ango de
formo, la diversajn rolojn de subjekto, objekto a adjekto, kaj kies elementojn oni
ne pli bezonus analizi, ol tiujn de kunmetita vorto: po trigsojda vino staris sur
la tabloj; la gastoj trinkis po tri glasoj da vino;oni prezentis unu teleron da kukoj
kun po tri glasoj da vino.
G. - Aritmetikaj formuloj
La aritmetikajn formuiojn oni legu jene:
decimaia frakcio: 0,2 nul komo du; 3,08 tri komo nul ok.
adicio: 3 + 4 = 7 tri plus kvar faras sep (a: tri kaj kvar estas sep).
subtraho: 10 - 6 = 4 dek minus ses faras kvar (a malpli klare: ses el
dek estas kvar).
multipliko: 2 X 6 = 12 duoble ses faras dek du (a:du per ses estas dek
du).
Rim. I. Analoge: formato 14 X 20 cm. formato de dek kvar per dudek centime-
troj.
divido: 61 + 4 = 15/1 sesdek unu dividite per kvar faras dekkvin, restas
unu; 4+2 = 2 duone kvar estas du.
Rim. II. La rezultoj de tiuj operacioj estas nomataj respektive: sumo, diferenco,
produto, kvociento.
frakcio: 3/7 tri sur (a: super) sep, tri seponoj.
Rim. III. Oni zorge apartigu la grupojn de ciferoj; ne konfuzu ekz-e: tridek-kvin
milonoj (35/1000) kun: tridek kvin-milonoj (30/5000) kaj kun: tridek kaj kvin
milonoj (30 5/1000).
potencigo: 15
3
dek kvin en la tria potenco; 2
4
= 16 la kvara potenco de
du estas dek ses: levi nombron al la kvina potenco;
4 ______
elradikado: / 625 = 5 la kvarapotenca radiko de sescent dudek kvin
estas kvin.
proporcio: 2 : 4 = 1 : 2 du rilatas al kvar, kiel unu al du; en proporcio
du al tri
115
85
H. - Algebraj formuloj
La algebrajn formulojn oni legu jene:
a' a strekita (a: a streka);
a" a duobie strekita (a: a dustreka);
a, a
1
, a
x
a nulgrada, a unugrada, a iksgrada (a:a nulpotenca, ktp.);
a a sub trabo;

00
minus infinito;
n.. _
V mc f i t o noagrada;
k
Z sigrnaisko;
n! faktorialo no;
f(x) funkcio de ikso;
integrab de a is bo.
I. - Kelkaj esprimoj
Ni pritraktos tie i kelkajn esprimojn rilatajn al numeraloj:
a) 1 a a o . Oni demandas per: kian aon vi havas? kia estas via ao?
kiomjara vi aas? (sed ne: kioman aonf). Oni respondas per: mi havas
34 jarojn; mi estas 34-jara; mi estas en mia 34-a jaro; li havis la aon de
irka 25 jarojz.
b) 1 a h o r o . Onidemandas:kiomahoro estas?
Oni respondas en du manieroj:
1. helpe de kaj: estas la 3a kaj dek minutoj (3h 10); ia 3a kaj duono
(3h 30); & 3a kaj tri kvaronoj (3h 45); la 3a kaj kvindek kvin (3h 55).
2. helpe de anta kaj post. Oni difinas la minutojn de 1 is 30 per post,
k*q de 31 gis 59 per anta: estas dek post la tria (3h 10), la duono post
la tria (3h 30), kvarono anta la kvara (3h 45), kvin minutoj anta la
kvara (3h 55).
La unua maniero havas la avantaon sekvi la ordon de la ciferoj en ia
horaro; la dua estas pli oportuna por la lastaj dudek minutoj anta la
sekvanta horo.
Rim. Ne uzu la germanan dirmanieron (dek minutoj de la kvara = 3h 10) pro ia
konfuziveco.
c) 1 a d a t o. Oni demandas jen per: kbman tagon ni havas hodia?
a: kia dato estas hodia - jen per: kiun tagon ni havas hodia?
A1 la unua demando oni respondas per: hodia estas \al0a deJanuaro
ktp...; al la dua per: hodia estas lundo ktp...
116
53
LA ADVERBO
La adverbojn oni povas dividi en du klasojn: en primitivajn kaj deriv-
itajn. La primitivaj adverboj estas tiaj la sia naturo kaj uzias, sen ke
oni bezonus aldoni al ili ian finaon. La derivitaj adverboj estas tiaj nur
pro la almetita finao -e kaj ne povas esti uzataj sen i.
Primitivaj adverboj
Inter la primitivaj adverboj oni povas distingi tri grupojn, la formaj si-
metrioj: la tabel-adverbojn, la a-adverbojn kaj la nesimetriajn a unu-
silabajn adverbojn.
La tabel-adverboj
Zamenhof uzis la radikojn, sur kiuj bazias la efaj pronomoj (vd. 85),
por konstrui per ili anka la efajn adverbojn. A1 tiuj radikoj /-, ti-, ki-,
i-, neni- li do aldonis diversajn elpensitajn silabojn, el kiuj nur unu (-e)
retrovias kiel libera finao en la lingvo, sed kun alia signifo: en la tabelo
i esprimas la lokon, dum en la libera funkcio i signifas la manieron.
Rim. I. Tiu malsimctrio maihelpas, ekz-e, ke oni derivu tabelajn adverbojn el alia
radiko ol el la 5 supraj, dum nenio enas derivi el tiaj tabelajn pronomojn. La uzo
de alio a aliu anstata io a iu alia, kaj de alies anstata de iu alia (vd. 62) estas
pravigeblaj "ennovigaoj
zw
, ar nemiskompreneblaj kaj oportunaj: oni iam trovas
armaj la kapricojn de alies edzino. Male, aliel, alie (= aliloke), aliam ktp., ne
maiofte renkonteblaj en la proleta literaturo, estas malaprobindaj, ar anante
(e alie) ia sencon de fundamenta elemento, ili jam tuas ai reformo.
Signifoj Loko Tempo Kazo Maniero Kvanto
Nedifinaj
Montraj
Demandaj
Kolektivaj
Negativaj
ie
Tie
Kie
Cie
NENie
iam
Tiam
Kiam
Ciam
NENiam
ial
7lal
Kial
Cial
NENial
iel
Tiel
Kiel
el
NENiel
iom
Tiom
Kiom
om
NENiom
La tabei-adverboj ne havas komparacion.
Ili estas, la la postuloj de la senco, pluformeblaj per finao a sufikso.
I. Loko. La lokaj tabel-adverboj povas alpreni la akuzativan finaon por
montri la aimovon: kien vi iras?
117
76
A1 ili povas anka esti aldonata la adverbo i, por montri pliproksim-
econ: venu i tienl (vd. 54, Rim. I.).
Rim. II. Zamenhof uzis i anka kiel memstaran adverbon en la senco i tie. aspe-
roloj jam i estis, freaj kaj bonodoraj; tute ne i estis vento. Tio tamen ne estis
imitata. Sed la lia ekzemplo, oni povus ja uzi in tiel en du okazoj:
a) senpere anta verbo, precipe anta estas: i estas multe da iibroj; i ludas
infanoj. La senco i-okaze estus parenca al jen, sed sen ties atentaltira nuanco;
b) senpere anta lok-adjekto: legu i en Ja ambro; belan vidajon oni povas ui i
sur la monto. La senco i-okaze estus: kie nun ni estas.
Tie kaj kie estas uzataj anka metafore por esprimi la okazon: ia vorto
"ardenon" staras tie i en akuzativo
2
; en tiaj okazoj, kie vi ne scias,
u...
2
;la reido petis in, ke i diru al li, de kie tio venas
2
.
Pluformado: tiea, iea; al mi plaas ia i-tiea urbeto
2
; u vi estas i-tie-
uio?
2. Tempo. Iam signifas regule "en nedifinita tempo", do, en la pasint-
eco a en la estonteco: tion montras pli precize nur la tempo de la pre-
dikato: iam estis reo...; venos iam ia tago... (vd. 193 kaj 196).
Tiam kaj kiam estas anka uzataj por esprimi la cirkonstancojn, la kon-
diaron de la ago; se ni konscios bone ia esencon kaj ceion de niaj kon-
gresoj, tiam ni venados al ili kun iam frea entuziasmo
2
; la artikoio
estas uzata tiam, kiam ni paroias pri personoj... konatajz.
La esprimo por iam estas prefere uzinda pri ago, kiu mem estas mo-
menta, sed kies sekvoj estas longedaraj: iiforiasis por iam tiun i sen-
dankan landon.
Pluformado: iama (atentu! i signifas nur: "iam estinta" kaj aplikias
nur al la pasinteco); tiama, iama kutimo, poriama donaco;la tago de
Sankta Neniamo
z
.
Rim. III. Dum la unua jaro de Esperanto, la tempaj tabel-adverboj finigis per -an;
por eviti konfuzon kun la akuzativo de la tabel-adjektivoj, Z. poste anis -an al
-am.
Rim. IV. La lokaj kaj tempaj adverboj estas uzataj kelkfoje ligite kun kaj (g e m e-
i a j a d v e r b o j); per tio oni signas sporadecon. Oni trovas diversajn kombi-
nojn: tie kaj tie i; tie kaj tie; tie kaj ie; ie kaj ie - iam kaj iam; tiam kaj tiam;
tiam kaj iam. Ni konsilas: tie kaj tie a tie kaj i tie por la loka; dum por la tempa
ajnos pli oportuna la formo foje-foje (vd. 196).
3. Kazo. Ial signifas "el ia kazo" (kiim oni nescias a ne bezonas di-
fini): preska en iuj lingvoj iu substantivo iat apartenas al tia a atia
sekso
2
.
Diference de la ceteraj ki-vortoj, kial estas nur demanda adverbo, kaj
signifas "pro kia kazo? el kia motivo?": kial vi ne respondas? kiarigi ia
motivojn, kial (= pro kiuj) niin ne efektivigas
z
.
Rim. V. Oni trovas sporade e Z. ekzemplojn de kial kun subjunkcia rolo post
verboj de riproo; la senco estas proksimume "kun la motivo, ke"; la komparo
inter jenaj du frazoj klarigos la originon de tiu eiipsa dirmaniero: mi faris mat-
iadon al la eminentubj... kaj diris al ili: Kial vi faras tian malbonon? (Nefi.
XIII, 17); mi ricevis malladon: kitd liberpensaj ideoj estas inspirataj al la junul-
118
88
aro (Revizoro, p. 9); tiel klarias anka: ia patrino insultissln, kial si revenis tiel
malfrue de la fonto (Ekzercaro 17); el timo, ke ni ne riprou ilin, kial ili ne sub-
tenas nian aferon (O.V., p. 122).
ial kaj nenial ne trovigas en la U.V., kaj estas cititaj nur en la Ekzerc-
aro. Cetere pri la senco de nenial ekestis dubo: nenial mi venos povus
teorie signifi a: mi ne venos, ar mi havas por tio nenian motivon, a
mi venos, kvankam mi ne havas por tio motivon. Evidente la analogio
kun la aliaj nen-vortoj puas al la unua signifo.
Pluformado: la kiaio de tiu decido.
4. Maniero. La iel-vortoj montras esence la manieron; ili servas anka
por montri la gradon de iu kvalito (e adjektivoj), ar tiuj du nuancoj
estas preska nedistingebiaj. Tial ili estas regule kaj logike uzataj e la
komparativo: mi estas tieiforta, kiel vi
z
.
Iel tamen faras escepton: gi estas uzata nur en manierindika senco:
neniu havas la rajton iel tusl vian kapon
z
;i sentis sin iei maivigia, io
mankis ali
z
(= gi en ia maniero, malklare sentis sin...). Por gradindi-
ko oni uzas iom.
Maie kiel estas tre vaste kaj diverssence uzata. Same kiel la aliaj ki-
vortoj, gi havas la du bazajn funkciojn de demanda a ekkria adverbo
kaj de subjunkcio, krome gi povas signifi jen la manieron, jen la gra-
don:
a) demanda maniera adverbo: kiel vifartas?
aa) demanda grada adverbo: kiel alta vi estas?
b) ekkria maniera adverbo: kiei ii kuras!
bb) ekkria grada adverbo: kiel beia vi estas!
c) manier-indika subjunkcio: kiel miadis, limortis (vd. 261);
cc) kvalitkompara subjunkcio: ni ne estas tiel naivaj, kiei pensas pri ni
kelkaj personoj
2
(vd. 262).
Kompreneble, la demanda adverbo povas anka enkonduki nerektan
demandon:
a*) rigardu, kiei ii kuras!
aa') terure, kiei maisata li estas!
Sed, krom tiuj largaj uzoj, kiel estis elektita de Z. por ludi tiun apartan
rolon de la partikulo destinita por enkonduki komparon. La rolo de tiu
partikulo estas grava en iuj eropaj lingvoj, sed pri gia karaktero regas
plena malakordo inter la gramatikistoj. i havas efektive funkcion me-
zan inter tiu de prepozicio kaj tiu de subjunkcio: gi similas prepozicion
per tio, ke normale gi servas por enkonduki substantivon kaj ne subord-
igitan verbon: li parolis kiei prezidanto; ii estis paia kiel neo ktp. (Evi-
dente, oni ofte povas aldoni ian verbon al tiaj frazoj, sed ne iam: en
la unua ekzempio tio ne estas ebia sen ano de la signifo; kaj krome
neniu parolanto efektive pensas verbon e tiaj frazoj): aliflanke gi simi-
ias subjunkcion per tio, ke en kelkaj tute similaj frazoj estas esprimita
ia verbo (Kp. mi amas lin pli ol vin kaj mi amas lin pii ol mi vin amas)
kaj per tio, ke la sekvanta substantivo varias kaze, kvaza gin nevideble
119
88
influus la neesprimita verbo (Kp. li estis akceptita kiel savanto kaj oni
akceptis lin kiel savanton). Tiun kompleksan funkcion de prepozicio
subjunkcio ni detale pritraktos sub 169, 175, 256 kaj 262. Sed ni
jam rimarkigas, ke kiel estas la sola, inter la ceteraj ki-vortoj, kiu povas
plenumi tian funkcion (Kp. 262 A. 3).
Rim. VI. En la unuaj jaroj de la lingvo ankora ne ekzistis la vorto kvazau: tial
Z. kaj aliaj atoroj uzis kiel, a kiel se en ties sencor^/ elrigardis, kiel (=gi aspek-
tis, kvaza) la supro kaj la radikoj ludus inter si (Fundamenta Krestomatio, p. 37).
Pluformado: tiela (vd. 81 Rim. II.); tiele (uzata interalie, inter kram-
poj kaj anta krisigno, por montri, ke stranga formo en teksto ne estas
preteratento a preseraro, sed usta citao); iele tielez.
5. Kvanto. La iom-vortoj moritras esence la kvanton a la mezuron:
kiom da kapoj, tiom da opinioj
1
; neniom da filoj, neniom da amikoj!
2
;
ne vidante, kiom da ridinda estas en i
z
. Sed ar kvanto a mezuro en
metafora senco estas io tre proksima al grado de intenseco, ili estas an-
ka uzataj por esprimiin e verboj: persistecon i tiom, tiom hezonis!
1
ili permesis fumi tabakon tiom, kiom i servas al la sano; tio absolute ne-
niom pligrandigas la libron
z
. Fine ili estas uzataj por akcenti la neegal-
econ de la neegaleca komparativo: iom pli granda; lia subfosado estas
tiom pli danera, ke...
z
; kiom pli bona estas via amo, ol vino!
z
li revenis
neniom pli saa.
Diference de la ceteraj i-vortoj, iom havas apartan sencon kaj montras
kvanton ja ne precize difinitan sed tamen sufie grandan por esti taksata
a konsiderata: konstraste kun malmulte, kiu havas negativan sencon,
iom havas pozitivan; kp. lifaris malmulte da eraroj (lado!) kaj lifaris
iom da eraroj (mallado!). Pro tiu aparta nuanco, i, malsimetrie kun
la aliaj iom-vortoj, estas uzata anka por esprimi gradon de kvalito e la
adjektivoj (e kiuj iel ajne insistas pri la maniero), same kiel gradon de
intenseco e la verboj: li estas iom diligenta; li iom laboras.
Tiom... kiom... estas la korelativoj uzataj por esprimi la kvanton a la
intensecon. Zamenhof plurfoje uzadis akcentitajn formojn: tiom multe,
kiom multe, tiom same, e kiuj multe a same ludas nur emfazan rolon:
tie estis tiom multe da siringoj; ne iuj scias, kiom multe nia afero ul-
das al nia kara foririnto; i sciis pli ol la gardisto kaj preska tiom same
kiel mi ktp. Estas do okazo tute malsimila, malgra supraa simileco, al
jena: kiom alte i saltis?, en kiu ekzemplo kiom determinas la sekvantan
vorton alte.
Rim. VII. La uzo de tiom por esprimi gradon, nomata de de Hoog kiom-malsano,
estas tute ne-zamenhofa; gi havas krome du malavantaojn: unue, kiel trafe diras
de Hoog, la fonetika valoro de -om estas multe pli peza ol tiu de -el, tial teksto
kun multaj kiel-oj restas flua kaj facile elparolebla, dum la sama teksto kun
kiom-oj sonas peze, "morne"; due, uzante iam tiom... kiom..., oni perdas la
eblon apliki ilin en la okazo, kiam oni bezonus ilin por esprimi rtuancon. Du tiaj
okazoj estas: a) se oni volas aparte emfazi la esprimon: la esperantistoj tute ne
pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion t io m perfektan, ke nenio pli alta jam
120
5 8 - 5 9
povus ekzisti
1
(la substreko de t i o m estasde Zamenhof mem);b) se oni volas
eviti miskomprenon pro la kroma kompareca signifo de kiel iliestas, kiel verkisto,
tiom inteligenta, kiom stulta, kiel financisto (Kp. 262, Rim. IV.), Sed tiaj
okazoj, kompreneble, estas esceptaj kaj prezentas sin tre malofte.
Kiom, anta eble, ne havas la saman signifon, kiel la paralela kiei: per
kiel eble plej oni esprimas la plej aJtan gradon de superiativo: venu kiel
eble plej rapide signifas: venu kun la maksimuma rapideco. Male kiom
eble havas la nuancon de limigo: venu kiom eble rapide signifas: venu
rapide, sed nur tiel rapide, kiel vi povas. Kp.: iujuzu la novajn vortojn
kiom eble egale
2
; ni decidis kiom eble ion fari mem
z
. Kp. 261.
Pluformado: iomete; tioma; kioma (vicdemandaj, vd. 84 kaj 871.).
Rim. VIII. Same kiel pri la unua tabelo ( 85), ni povis konstati pri la i-supre
montrita tabelo, ke simetrio senca ne plene respondas al la simetrio forma. La
lingvaj analogioj kaj psikologiaj tendencoj ludis anka i tie ian perturban rolon.
A-adverboj
Zamenhof, prave a malprave, opiniis necesa, ke certaj adverboj havu
nevarian finaon, kiu e ia finaa pluformado povas esti konservata, do
ne elfali kiei ia ordinaraj finaoj. Tion li solvis per la elpenso de la fino
a, kiun oni trovas en la sekvantaj adverboj:
lQm^o:ankora, balda, hiera, hodia, morga.
Maniero: adia, almena, anka, apeha, kvaza, preska.
Rim. I. En sia letero al Borovko, Zamenhof parolas pri la "netrala sed difinita
finigo a". Tiu netraleco signifas, ke li uzis tiun finon ne nur por adverboj, sed
por vortoj, kies naturon li ne volis precizigi, kaj kiujn cni povas uzi la diversaj
gramatikaj kategorioj. Sed efektive, ekzistas nur du a-adverboj, kiuj funkcias
anka kiel subjunkcioj: kvaza (vd. 263) kaj apena (vd. 247 e-fine); kaj,
aliflanke, ekzistas nur du a-prepozicioj, kiuj povas havi kvaza-adverban rolon:
tio estas anta en la komplekso anta ol (= antae ol), kaj irka, se in sekvas
numeralo (irka tri homoj). Sed la malhavo de a-finao, ne malhelpas al dum
havi tri funkciojn (subjunkcio, konjunkcio, prepozicio), nek al is roii same kiel
anta e numeralo. Kp. 296, Rim. IV.
Rim. IL En 1892 Z. proponis jenan anon: "Anstata la finio "a" en diversaj
vortoj oni povas uzi apostrofon... Anka tio i ievos la bonsonecon, ne enkon-
dukante ian konfuzon (ar "a" ne apartenas al la radiko, sed estas nur kondia
finio, tiel same facile foriasebla, kiel "o" en la substantivo)." Sed tiu elizio de
"a" e la adverboj ne estis praktikita; nur en la lasta tempo kelkaj poetoj provis
uzi in en la versoj.
ar neniu el la a-adverboj montras lokon, ili ne povas stari en akuza-
dvo.
Komparacion povas havi nur balda: venu plej balda!
Rilate la uzon, jen kelkaj pluaj detaloj.
Anka estas emfaza adverbo, signifanta, ke al jam donita ago a stato
aldonias alia tute komparebla: kiu al si mem helpas, al tiu anka Dio
helpas
2
; anka i estas nomata Amelio
z
; tio i anka estas vera
z
; Italujo
anka havas siajn grandajn homojn
2
; e pri la enmeto de mia infano en
121
53
la gimnazion anka devas pensi nur mi
z
. Tiu nuanco de komparado
evidentias e la duopaj konjunkcioj "ne nur... sed anka" a "kiel...
tiel anka": la rubando servis kiel por utilo, tiel anka por ornamo
z
.
Kp. 90 Rim. II kaj 221.
Ankora signifas: 1. daron, ne-eson de ago a stato is la aktuala
momento, kaj eble plue: Karolo ankora vivas
2
; la lampo ankora
brulis
2
; ni devas kaj dum longa tempo ankora devos propagandi Espe-
ranton
2
; li prenis kun si anka min, tiam (subkomprenu: estantan)
ankora dekkvinjaran knabon
z
; ankora hodia mi estas tiel forta
2
;
vi estis tiel bela, tia vi estas ankora nun
z
.
2. plidarigon de stato a ripetion de ago en la estonteco, rilate al la
aktuala momento: ju pli rhi lernas, des pli multe mi vidas, ke mi devas
ankora lerni
z
; kaj tamen ekzistas ankora savo por i!
z
de la tago
restas ankora multe
z
; li konis iun elpenson, kiu estis farita a ankora
farota
z
; iam ankora la edzino atendis la redonon de siajjuveloj.
3. aldonon de nova elemento al la jam ekzistantaj, kun nuanco ne de
komparo'(kiel e anka), sed de amasio, ripetio: liklarigas, ke, krom
laforto, kiu trovias en la glavo, ekzistasankoraaliaforto
z
;liatendis
ankora aliajn sep tagojn
2
; ankora unu vorton vi devas adi
z
; ankora
unu fojon i ekrigardis la reidon per rigardo duone estingita
z
; krom ne-
honesta, mi estus ankora sendanka
2
; Revizoro el Peterburgo, inkognite
- kajankora kun sekreta ordono!
z
4. insiston pri la atingo de nova tupo en serio a evoluo: ili ankora
pli ekzercis sin
z
; i miris ankora pli, kiam i vidis lian fizionomion
z
; la
infano estas ankora pli pala, ol hiera; mi ne povas nur ladi, kiam oni
trouzas tiujn vortojn, a ankora pli, kiam oni volas uzi ilin iam
z
.
5. neatenditecon de ia limpunkto en la tempo a spaco: vi estas jam
mortepala, ankora anta ol vi scias la plej malmulton!
z
; mia plej mal-
juna filo estas naskita de mi ankora anta la edzio
z
;midevas iri, ar
miaj novaj gemastroj hodia ankora min bezonas
z
; sed ankora hodi-
aenla nokto povas ja fali hajlo kaj ion forbati
z
. Kp. e kaj jam.
Ankora ne signas nekomencion de stato a ne-okazon de ago is la
aktuala momento (neado de ankora 1): la glacio ne estis ankora
sufie forta, por in transporti
z
; ankora neniam mi vidis lin
z
; la tem-
pon venontan neniu ankora konas
z
; miin ankora ne scias, Vd. 90
Rim. IV. Pri la loko de la negacio, vd. 273.
Apena montras ne-atingon, nesufiecon, dum preska montras atin-
gon, sed ne plenan, nur proksimuman: tiun junan homon i preska
tute ne konis, ar i apena kelkajn fojojn lin vidis
z
. Preska estas do
pozitiva, kaj apena negativa; tial apena estas ofte sinonimo de "presk-
a ne": u ni ne havis tian someron, ke ni preska ne povis spiri?
z
la
malfelia imperiestro apena povis spiri
z
. Pri apena subjunkdo, vd.
247.
122
53
Nesimetriaj adverboj
Z. lasis kelkajn adverbojn en ilia nacilingva formo kaj ne donis al ili si-
metrian formon; temas cetere nur pri unusilaboj:
Loko: i, for.
Tempo:/rm, fus, nun, plu, tuj.
Maniero: ajn, u, do, e, ja, jen,jes, mem, ne, tre:
Kvanto:/... des..., nur, pli,plej, tro.
Rim. I. Inter la nesimetriaj adverboj komence klasiis kvankam. Tie hodia oni
povus klasi anka ek, dis kaj re, el kiuj precipe re estis jam prove uzata sen e-
finao: la laboristoj venis de ia kamparo re. Same retro (vd. 362).
La u z a d o n de pluraj el i tiuj adverboj ni pritraktas en aliaj lokoj;
oni elseru tiujn lokojn el laIndekso.i tie ni devasokupii prilajenaj:
E havas kvar signifojn:
1. neatendita aldono (tre insista anka): ne nur... sed e...; li donis al
vi konsilon, protekton, e monon; li havas nenion, e ne pecon da pano;
e sur la suno trovias makuloj
z
; mi ne diros e unu vorton
2
.
Rim. II. Pro la mallongeco de e oni ofte estas tentata in uzi anstata anka,
e kiam tiu senco de neatenditeco mankas. Tio estas misefekta: mi alportis dona-
con e al vi - signifas, ke vi ne meritas, ne povis atendi de mi donacon, tamen mi
alportis; do oni ne povas diri eal vi anstata la simpla anka al vi.
2. "malgra atendo" (pli insista ankora): i tiu ambro estas e pli
granda; mi sentas min e pli malbone ol anta la kuracado.
3. malgraeco (koncedo): e kun via helpo mi ne sukcesis (malgra ke
vi min helpis).
4. post negacio: "kontrae": ekz-e: li ne estasgeniulo; e, onipovas lin
nomi simpla idioto; li ne estas antialkoholisto, ef
Rim. III. Oni povus in uzi anka por jese respondi al nea demando: u vi ne ve-
nos? - E! Tiel ne necesus ripeti la demandon: jes, mi venos. Oni trovas anka
tamen en tiu funkcio; sed atcntu pri 91, Rim. V.
For signifas jen "malproksime" kaj montras pozicion: la knabo seris,
sed la pilko estis kaj restis for
z
;
jen "malproksimen" kaj montras movon: for el la urbo!
z
li pafis sin
for
z
.
De tiu dua senco venas la metafora senco de formeto, malembaraso,
neniigo: for la manojn!
z
for la batalilojn! for la netralismon! En tiuj
frazoj, la akuzativon klarigas ia subkomprenita verbo: forjetu ktp. Sed
oni povus tute egale rigardi la substantivon kiel la subjekton de la pre-
dikato "for", kaj uzi la nominativon: for iuj bedaroj! La akuzativo
estas tamen pli drasta.
Jam havas muitajn nuancojn, kiujn precize difini ne estas iam facile.
Tiu adverbo esence "enhavas en si la ideon de ano de stato" (Z.): tial
i estas iel la malo de ankora, kiu montras, ke ano ne okazis: multaj
el ili vivas ankora... sed, ho ve, multaj el niaj pioniroj jam ne vivas
z
.
Pli detale, jam signas:
123
76
I. ke dara ago a stato estas komencita (= de nun, de tiam): la libro
jam estas preta; li jam laboris; jam estas tempo iri domen
z
. E1 tiu baza
signifo venas ia uzo
a) por signi, kun akuzativa tempadjekto, la komencon de la daro: mi
laboris en la magazeno preska jam kvin iarojn
z
(= de anta kvinjarcrj);
nun jam du jarojn darasla malsato
z
;
b) por signi, ke la sekvanta adjektivo a adjekto estas stato rezultinta de
ia ago: lia multajare eliaborita projekto ricevis jam precizajn, difinitajn
formojn
z
; ni iras al nia celo jam kun plena trankvileco
z
; tiun i lokon
(de letero) oni povas forlasi
y
poste io estas jam legebla
z
;
c) por signi, ke la stato ekzistas kaj ne dependas de la interveno de nova
faktoro (= tuj, sen plua atendo, senplie): la penso de la homa koro estas
malbona jam de lia juneco
2
; i devis rifuzi, ar (ne restas multe da mono
kaj) la provizo da ligno estis jam tre malgranda
2
; jam sen ia heredajo li
povis bone vivteni sin;permesu jam ai mi...
z
.
II. ke momenta ago okazis, sekve finiis (= anta nun, anta tiam):
li jam foriris; u vi jam trovis vian horloon?
2
mi jam keikajn fojojn
rimarkigis tiun i al vi
z
; rapidu: is vespero li jam devas trovii sur la
maro
z
; komencis jam vesperii
2
. E1 tiu baza signifo venas ia uzo
a) por signi tempon perfektan: la kuracisto venis, kiam iijam mortis;
kiam m domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstruita
z
(vd. 247 b).
III. ke momenta ago okazos post pli-malpli longa atendo: kun la tempo
ilijam solidios;jam (= finfine) venos al mi en la kapon io!
z
Jam ne neas la unuan sencon,kaj signas: 1 ke dara ago a stato esis:
tijam ne vivas (= li plu ne vivas); 2 ke atendata ago ne okazos: lijam
ne venos (vd. i-sube Rim. XI).
Rim. IV. Oni trovas ne malofte la formon ne jam anstata ankora ne. Teorie oni
povas tion pravigi, ar dirante ekz-e: liin ankora ne faris - oni ja neas, ke li in
jam faris. Tamen, Z. konsilis ne uzi tiun turnon, kaj lia konsilo ajnas obeinda;
apud la unusilaba, senakcenta jam la loko de ne ne povas havi tian gravan signifon
sen danero de momenta miskompreno.
Jen. ia signifo estas proksimume: rigardu! Krom ia proprasenca uzo,
rimarkinda estas ia emfaziga funkcio: jen kion mi proponos! jen kial
mi venis! jen kiel mifaros la taskon! jen kia li estas! anstata la simplaj,
senemfazaj ti-vortoj: tion miproponas ktp. (kp. 55).
us signifas: momenton a kelkajn momentojn anta la aktuala mo-
mento: li jus foriris. Pro tiu senco, i nepre certigas la finon de la ago
(tempo perfekta), do post us estas superflue uzi kompleksajn verbo-
tempojn (vd. 100 kaj 271 a).
Rim. V. Oni kelkfoje trovas us uzata kun la senco: en la nuna (tiama) momento.
Tio estas nekorekta. Ankora pli nekorekte estas uzi in en la senco: precize. En
tiuj amba sencoj oni uzu uste: li foriris uste, kiam mi alvenis (samtempaj
agoj); li foriris fus, kiam mi alvenis (li foriris momenton, anta oi mi alvenis);
li estas uste tiu
t
pri kiu temas. Kontraste kun tuj, fus do ne estas uzata mefa-
fore.
124
85
Kvankam, tute same kiel kvaza, povis en la komencaj tempoj de la
iingvo, ricevi, krom sia propra subjunkcia valoro, anka ian adverban
rolon, kun la signifo "ja, verdire, sendube, konfesinde": li estis kvan-
kam konvinkita, ke li pro si ne devas timi, tamen li preferis antae sendi
alian personon
2
; se tio i (ludmaniero) estas trograndigata, tio povas
kvankam elvoki ridon e la mallertuloj, sed la kompetentan homon i
forte agrenas
z
. Sed post sia traduko de Hamleto, Zamenhof rezignis
tiun slavismon, kaj neniu in subtenis.
Mem havas tri efajn signifojn: 1. proprapersone: nun la reo mem volis
in vidi
z
; mi povas fidi min mem
z
. De tiu senco venas ia uzo de mem
por meti du personojn, ajojn ktp. en kontrasto: iun demandu, sed mem
al vi komandu
2
; mi mem anka tion pensis
z
.
2. per ia propra ago, sen helpo de iu alia: prenu mem akvon, se vi volas
trinki
z
; sed mija mem venis al tiuj ideoj, per mia propra sao
z
.
3. per la propra volo, sen ia ekstera trudo: ne pelu tiun, kiu mem for-
kurasZ; la maljunub jam bedaras la trorapidan paon, kiun li tamen,
ajnas al mi, ne mem faris
z
.
Nur. i havas du signifojn:
1. ne pli oL Ekzemple: nur du homoj venis; nur mi promenis tie (neniu
pii); mi nur promenis tie (nenion alian faris); mi promenis nur tie (en
neniu alia loko). Gn tiu i senco oni povas uzi anka sole (kp. 197,
Rim.).
2. ne pli (mal)frue. Ekzemple: rni revenos nur je la oka; mi atendos nur
is dimano.
Nur staras iam anta la vorto, al kiu i rilatas.
Rim. VI. Por eviti konfuzon inter la du sencoj, estas konsilinde uzi apud tempo-
signifaj vortoj iam sole por esprimi la unuan sencon kaj rezervi nur por la dua
senco. Do: li venos sole dimane (en neniu alia tago); li venos nur dimane (ne
pli frue). Per tio igas nenecesaj la proponoj (cetere senancaj) pri erste kaj mal-
jam por la dua senco, kiun cetere oni povas neprigi anka per jam: // venos jam
nurdimane.
Rim. VII. Nura ne signifas sola, ununura, unika, sed gi esprimas senesceptecon
a senmiksecon, do ia senco estas preska: pura. Ekzemple: tie estis nuraj es-
perantistoj (neniu aiispeca almiksiis); li faris tbn el nura kaprico (nenia alia
kazo ludis rolon).
Plej estas uzata: a) por signi superlativon (vd. 73);
b) kiel ordinara adverbo: el siaj fibj U plej amas Pejon; ofte oni uzas
anka pleje.
Rim. VIII. Se superlativa adjektivo ias substantivo, "p 1 e j" ordinare ias "p 1 e j
g r a n d a": plej malagrabla - plej granda malagrablajo. Sed anka p 1 e j a estas
uzebla: plej densa - pleja denso.
Tre altan gradon oni esprimas per kiel eble plej.
Pri malplej validas la samo.
Pli estas uzata: a) por signi komparativon (vd. 71);
b) kiel ordinara adverbo: se vi scius, kiu li estas, vi lin pli estimus
z
;pli
125
58-59
kaj pii (grade pli); p 1 i e preska neniam estas uzata en tia senco.
Rim. IX. P 1 i e havas du signifojn: 1. k r o m e: plie, lidiris, ke... 2. p r e f e-
r e (kiam ne temas pri subjektiva prefero): tio estas plie eraro ol peko.
c) kiel substantivfunkcia kvantesprimo (p 1 i mu l t e ) : miricevispli
da mono oi vi; ses estas pii per du, oi kvar;
d) kun la a-finao, en preska vicmontra signifo: unu piia malagrabiajo
(= kroma).
Plu signas, ke ago a stato ne esas, sed daras plu trans la aktuala mo-
mento (li skribas plu) a loko (li iris kelkajn pasojn piu). En loka senco
ofte oni uzas plue. Pri la evitindeco de piuen vd. 192, Rim. II.
Plu ne a ne... plu signas, ke ago a stato, gis aun (a gis tiam) okaz-
anta a ekzistanta, esis.
Rim. X. Inter plu kaj ankora (punkto 1 kaj 2) ekzistas nur nuanca diferenco:
plu insistas plie pri la futura, ankora plie pri la is-aktuala daro. Sed plu ne estas
uzebla anstata ankora en la signifo sub punktoj 3-5.
Rim. XI. Inter plu ne kaj jam ne (punkto 1) apena ekzistas diferenco:///&m ne
vivas kaj li ne vivas plu estas samsignifaj. Sed rilate al momenta, futura ago la di-
ferenco estas akra: plu ne signas, ke ago is nun plurfoje okazinta ne okazos: //
plu ne venos; jam ne signas, ke unufoja ago atendata ne okazos: lijam ne venos
(= li rezignis pri veno).
Rim. XII. Inter plu kaj la adverba pli ofte estas nur nuanca diferenco:Za afero plu
klarios (la klariado daros, ne esos); la afero pli klarips (ios pli kara). En la
unuaj jaroj pli estis ofte uzata anst. plu: la raketoj sin ne levadis pii (=plu) en ia
aeron
2
.
Tuj proprasence signifas: "senprokraste, sen perdo de tempo" kaj estas
uzebla kun iuj verbotempoj: mi tuj divenis, ke i certe venas de vi
z
;
maifelio sin ne enas, faru geston - i tuj venas
2
; mi iros tuj raporti ai
ia reo
z
; ia asocio transsendos ia komunikafojn tuj kiam eble
z
. Metafo-
re, gi estas anka uzata pri la spaco,kun senco "tute apude, sen granda
interspaco": mi estis tie i proksime tuj post la pordego
2
; la granda
urbo trovis sin tuj sur la bordo de ia maro
z
.
Neadokaj jesado
I. Cia ideo povas esti prezentata kiel reala a nereala. Tion oni faras per
specialaj adverboj.
A. Negacio. La neadon oni esprimas per la adverbo ne. La neado povas
koncerni a la tutan propozicion, a nur parton de propozicio. Se te-
mas pri neado de unu frazero, la adverbo ne iam staras senpere anta
gi: ne mi vidis la patron (iu vidis lin, sed ne mi); mi vidis ne ia patron
(mi vidis aliajn personojn, sed ne lin). Komparu jenajn zamenhofajn
frazojn: ne vi tion i farisf respondo venis ne tuj; ne iu bojato estas
telisto; vi tute ne bezonas fari al vi tiun kiopodon; tamen ia instinkto
de memkonservo videble ne tute in forlasis.
Se temas pri la neado de tuta propozicio, la adverbo ne staras ordinare
anta la verbo: mi ne vidis ia patron; ne iruf Tamen, kiam temas pri
126
53
la verboj esti kaj devi, ia negacio estas reguie metata anta ili, e se la
neado koncemas efektive la predikativon, kiu sekvas esti, a la infini-
tivon, kiu sekvas devi: vortojn, kies eletindeco ne estas ankora por ni
tute certa
z
; la uidoj de mia fiio ne estos pagataj de mi
z
; mia ora ringo
ne estus tiel longe serata, se i ne estus tiei lerte kaita de vi
z
; morti li
ne devas!
z
ni ne devas malpiai ai li
z
.
Rim. I. La ne plenan simetrion de kelkaj lingvaj elementoj oni do povas ankora
konstati e la modaj helpverboj. Dum oni klare distingas: li ne povas kanti ( = li
ne havas tian povon, rajton) kaj // povas ne kanti (li havas ja la povon, sed rajtas
ne uzi gin), tia distingo ne ekzistas, e la zamenhofa uzado, kun deviilinedevas
morti signifas (vidu i-supre): lia devo estas, ke li ne mortu, dum ia neado de la
devo mem estas esprimata per: // ne bezonas morti a: ne estas necese, ke li
mortu. Kaj pri la tria verbo, estas evidente, ke nur nuanceto dividas // ne volas
morti kaj // volas ne morti. Kp. 116 kaj 273.
B. Duobla negado. La adverbo "ne" suflas per si mem por nei; se do oni
enmetas alian nean vorton (kiel neniu, nenia, neniam, ktp.) en la saman
propozicion, la du negacioj detruas sin reciproke, kaj la propozicio
refarigas pozitiva: i ne povis ne vidi (= si ja vidis), ke i vekis kompaton
en i tiu virino
z
; li petis ne sen timo kaj tremo (= kim timo); tio ne
kostis neniom (= kostis multe).
Same estas pri la neado de la formulo "ne soie... sed...": vinesolene
faros agon justan, sed vi ankora ne forigos sur la terpeco ia kazon
de estonta batalo
2
.
Rim. II. Kiam du negaciaj tabel-adverboj ajnas stari en la sama propozicio sen
detruo de la negacia valoro, tiam temas pri elipsa kuntiro de du apartaj propo-
zicioj: vi neniel povas malhelpi min, en nenia maniero
2
; neniam, nenie mi vidis
tian homon. (Vd. 218, Rim. II.).
Rim. in. Tamen, en kelkaj esceptaj okazoj, oni trovas ripeton de neaj vortoj sen
detruo de la neado, sed male kun nea emfazo: tiam ni malutilon alportus al nia
afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian
2
.
Tia emfazo pli ofte renkontias e Zamenhof e la duobla nek: restis nenio abso-
lute, nek por mordi, nek por gluti; Esperanto estas nenies proprafo, nek en rilato
materiala, nek en rilato morala.
C. realecon de ideo oni ne bezonas indiki per apartaj rimedoj; sed
akcenti gin oni iafoje bezonas: oni tiam uzas la adverbon ja. Tiu adverbo
normale staras post la vorto, kiun gi emfazas: mija estas pli scianta, ol
i
z
; ia homoj ja ne povas vivi en ia maro
z
; ha, mallerta urso! vipafis ja
preter la arbo!
z
kaj la afero nin ja ne tuas
z
.
Iafoje tamen Zamenhof metis in komence de la propozicio,por escep-
ta emfazo: ja se vi agos bone, vi estos forta;ja la ieio... nepovas Vin
ampleksi! (amba ekz-oj bibliaj).
II. Respondi al demando oni povas per ripeto de la verbo, kun a sen
negacio, la la senco: u vi venos? - mi venos, a mi ne venos. Sed
ordinare oni uzas, por tiaj respondoj, mallongigajn partikulojn, kiuj
staras meze inter adverboj kaj inteijekcioj.
A. La j e s a d o n oni esprimas per jts:u vi venos? - jes. Post neanta
127
58-59
demando oni uzas sed jes: u vi ne venos? - sed jes! A onijesas tiaoka-
ze per jes ja kaj la ripeto de la subjekto kaj predikato: u vi ne faris
vian taskon? - jes ja, mifaris. i lasta esprimo estas pli emfaza.
Rim. IV. Jes ordinare jesas tutan frazon, kio pruvas, ke i ne estas propre adverbo.
Tamen, oni ne povas riproi la pli kaj pli disvastiantan kutimon, ke oni ansta-
taigas pei jes en kunorditaj prop-oj adversaj (vd. 223) la predikaton de la unua
prop-o, elipsan en la dua: mi ne trinkas brandon, sed vinon es; stato ne povas
konsisti el kelkaj dekoj da personoj, sed jes el kelkaj centoj; vi ne konas lin, sed
mijes.
Sed uzi jes anta verbo (mi jes kredas; i jes estos preta) sajnas neaprobebla;
tio eble devenas el konfuzo inter la germana ja kaj nia jes. Oni, por emfazo, uzu
tiaokaze ja: ja mi kredas; ja i estos preta!
B. La n e a d o n oni esprimas per ne, kiu, en i tiu dua uzmaniero,
ajnas perdi sian adverban karakteron: u vi venos? - ne. Same kiei
jes, ne povas anstatai la predikaton de antaa prop-o: neniu devas
tion scii, mia frato anka ne!
z
La duobia signifo de tiu sama vorto,jen adverbo,jen inteijekcio,aperas
en jena ekzemplo: pagu, kaj mi helpos; se ne, ne. i povas estigi konfu-
zon en keikaj frazoturnoj: "tiu libro certe estas io abomena. - ne legu
in!
,f
a "ne, legu in!". Kp. anka: Sara malkonfesis, dirante: mi ne
ridis; ar i timis; sed ili diris: ne
f
vi ridis
z
(ne konfuzu kun: ne vi ridis!).
Oni devas tiam zorge interpunkcii, kaj en la parolo zorge apartigi la
respondajn ne per silento. Cetere, por eviti tiajn konfuzojn, estus opor-
tune uzi kun la inteijekcia signifo la radikon nen de ia neaj tabel-vortoj:
se ne, nen!
Rim. V. "La uzado de interjekciaj jes kaj ne prezentas vere gravan, kaj tamen
maifacile solveblan problcmon por internacia lingvo" (K. Ossaka). Efektive, e
nea demando la rcspondo per simpla interjekcio povas havi malajn signifojn, la
la nacilingvaj kutimoj. Ekz-c sanulo demandita: "u vi ne estas malsana?" respon-
dos per ne, sc li estas cropano, per jes, sc japano. La subkomprenita penso estas
por la unua: "ne, mi ne estas malsana"; por la dua: "jes, via neado estas usta".
Tiu japana pcnsmanicro trovias e c siavaj atoroj: la tekston anglan de Ham-
leto:
- Why, then the Polack never will defend it?
- Yes, it is already garrison 'd.
Zamcnhof tradukis:
- La poloj sekve in e ne defendos?
- Ho ne, ili kolektis jam soldatojn.
Samc: u si ne edziniis? demandis Marta. - Jes, iele tiel fariis, ke... i ne edzin-
iis
z
.
Prinek vd. 123 kaj 85 Rim. 111.
Derivitaj adverboj
La derivitaj adverboj estas riceveblaj per aldono de la disigebla finao
-e al ia signiftaga radiko.
E1 la plej uzataj adverboj, kelkaj devenas de adverbaj radikoj, kiuj jam
kuas en la i-supraj kategorioj (plie, fore, tiele), a kiujn Z. ial ne klasis
128
53
en ilin :oft-e, parker-e, supr-e, lat-e, nepr-e, spit-e.
La plej oftaj devenas a de prepoziciaj: antae, apude, dume, ekstere,
kontrae, kune, poste, sube, supere, a de adjektivaj radikoj: dekstre,
due, eble, efektive, faciie, ktp., ktp.
Sed oni povas derivi adverbojn anka el substantivoj: home, matene,
nokte, pasie, a el verboj: paroie, skribe, sekve. Oni povas fine fabriki
adverbojn el ia ajn grupo da vortoj, kunmetante ilin kun la finao -e:
en bona stato = bonstate; iun semajnon = iusemajne; tra lafenestro
= trafenestre ktp...
Ligante adverbojn kun prepozicioj, oni ricevas prepoziciajojn: manke de
(sen), supre de{vd. 122).
Rim. I. Domae signifas proksimume bedare. La verba formo (domai) havas
sencon parencan al bedari, sed dum i lasta rilatas al okazinta perdo, domai
rilatas al okazonta kaj signifas, ke oni ne volas, evitas fari tiun perdon: mi domaas
la monon por tiaj bagateloj. Oni do ne uzu in en la senco difekti. Por tio oni
povus uzi domaumi (kazi, ke oni diru "domage!"), a la neologismon damai.
Rim. U. Dume signifas: 1. "dum tiu tempo": la arbara korniko, kiu dume jam
edziis, akompanis in tri mejiojn
2
. 2. "is pli usta tempo": nidume lasuflanken
tiun demandon
2
. 3. "malgra ekzistanta fakto": pli ofte ili tion ne faru. Dume,
ili ricevos rekompencon
2
. Kp. 223.
Rim. III. Propre estas ofte renkontata en jena signifo: ustadire, ustasence, en
maniero al si propra. Tion iuj malkonsilis, sed Z. mem uzis: pri tio propre ni
ne bezonas paroli
2
. Tial, kaj pro la plena internacieco de tia uzmaniero (lat.,
angla, franca, itala, germana, hungara, pola, ktp.) oni ne povas in kondamni,
precipe, ar i neniam povas estigi konfuzon, e malpli ol la du sencoj de uste
(vd. 90, Rim. V.).
Rim. IV. Kun same oni trovas e Z. iam la adverbon tiel: tiel same. Simile, li uzas
iam tia sama, tio sama. En la nuna lingvo ofte, e pli ofte oni trovas la simplajn
same, la sama, ia samo.
Rim. V. Pri sole vd. nur ( 90 kaj 197 Rim. II.).
Rim. VI. Spite estas adverbo. Do, ne estas uste uzi in prepozicie, kun nominati-
vo; oni formu el i prepoziciaon: spitede
z
, spite al
z
. Oni povus uzi anka spit'al
analogie al dank' al La akuzativo, kompreneble, povas anstatai la prepozicion:
spite iujn argumentojn; konduku min sur usta irejo spite miajn matamikojn
2
.
E1 spite devenas la verbo spiti (pli uste estus rigardi spit kiel verban radikon):
forspiti
2
; spitema
2
. Kp. 148,202 B. c. kaj 258.
La adverboj teorie estas nevariaj. Tamen pluraj el ili povas stari en
akuzativo por montri la almovon: sidi hejme, iri hejmen.
Ili ricevas la saman komparacion, kjel la adjektivoj:
Absoiuta komparacio: iom, kelke, tre, plej ofte.
Rim. VII. En tiu okazo, plej neniam estas antaata de la artikolo: plej bone estas
cedi.
Relativa komparacio:
a) k o m p a r a t i v o: pii, malpli ierte ol...; same, tiel ierte kiel.
b) s u p e r 1 a t i v o: liagis plej lerte el iuj.
Rim. VIII. En tiu okazo Zamenhof uzadas la artikolon: vi povasfari, kiel vi trovas
por vi la piej oportune.
129
s
LA VERBO
LA FORMOJ DE LA VERBO
93 La verbo estas vorto esprimanta agon a staton atribuitan al ia subjek-
to; kiam temas pri ago, oni enerale indikas anka, kontra kiu objekto
i estas direktita.
La verbo, efa vorto en la frazo, estas karakterizata per tempoj, moda-
loj, modoj, vooj kaj aspektoj.
La tempoj estas la diversaj formoj, per kiuj oni esprimas la momenton,
kiam okazis la ago, u en la estinteco, estanteco a estonteco (en ia
paseo, nuno a futuro).
La modabj estas la diversaj formoj, kiujn la verbo alprenas ia tio, u
i rolas kiel predikato a kiel substantivo a kiel adjektivo.
La modoj estas la diversaj formoj, per kiuj oni esprimas la manieron, la
kiu oni prezentas la agon, u oni in konstatas, ordonas a supozas.
La vooj estas la diversaj formoj, per kiuj oni esprimas ia rilaton inter la
ago kaj subjekto, la tio, u la ago estas prezentata kiel plenumata de i
a suferata de i, a kazata de i, a reaganta sur in.
La aspektoj estas la diversaj formoj, per kiuj oni esprimas lamanieron,
kiel oni rigardas la agon, u kiel komenciantan, a kiel ne daran, a
kiel darantan, a kiel ripetiantan, a kiel finitan.
94 La sistemo de la verbo, kiun oni nomas konjugacio, prezentas en Esp-o
tre karakterizajn trajtojn:
1. ekzistas nur unu konjugacio; iuj verboj konjugaciias idente, e la
verbo esti
2. ne ekzistas, male al iuj eropaj lingvoj, kontrasto inter la person-
montraj kaj senpersonaj modaloj: en iuj modaloj de la verbo laperso-
nojn montras nur la apuda substantivo a pronomo a la frazo-senco.
En la du frazoj: mi vidis lin fali kaj mi vidis, ke iifaias, ekzistas nenia
morfologia diferenco inter fali kaj falas; la dua formo montras la perso-
non ne pli ol ia unua; ni komprenas, ke temas pri lin a li nur pro la
eesto de tiuj pronomoj, neniel pro la formo de la verbo.
3. apud la ordinaraj aktiva kaj pasiva vooj, oni trovas du aliajn: fakti-
tivan kaj mediaian. Krome la Esp-a verbo posedas rimedon por esprimi
kvin aspektojn.
Do, se ia morfoiogio de la verbo estas tre simpla, la nuancado de la
verbaj signifoj estas tre detala kaj pli perfekta ol en la erop-okcidentaj
lingvoj: tiu fenomeno estas uldata versajne al influo de la rusa kaj
de la hebrea lingvoj.
130
58-59
Tempoj
Tempoj ekzistas 9: tri efaj kaj ses akcesoraj. La tri efaj tempoj estas: 95
ia prezenco, esprimanta, ke ia ago (a stato) okazas en ia estanteco
(nuno): jen mi paas, jen mi sidas;
ia preterito, esprimanta, ke la ago (a stato) okazis en la estinteco
(paseo): jen mipais, jen mi sidis;
la futuro, esprimanta, ke la ago (a stato) okazos en la estonteco (futu-
ro): jen mipaos, jen misidos.
Sed, anstata esprimi enerale la okazmomenton de ago, oni povasgin
precizigi difinante ia temporilaton inter tiu ago kaj la priparolata stato,
kiun la ago estigas: unu povas esti samtempa, antaa a posta je la aiia.
De tio devenas, por iu el la tri supraj tempoj, tri novaj nuancoj,kiujn
oni povas nomi rilataj tempoj:
la imperfektaj tempoj, esprimantaj, ke ia ago ne estas finita, kaj i da-
ras kune kun la stato en la nuntempo (imperfekta prezenco: estas
konstruanta, konstruata), en la paseo (imperfekta preterito: estis kons-
truanta, konstruata), a en la futuro (imperfekta futuro: estos konstru-
anta, konstruata);
la perfektaj tempoj, esprimantaj, ke la ago estas jam finita, kiam ko-
mencias la stato (perfekta prezenco :estas konstruinta, konstruita; per-
fekta preterito: estis konstruinta, konstruita; perfekta futuro: estos
konstruinta, konstruita)\
la prediktaj tempoj, esprimantaj, ke ia stato antaas la agon (predikta
prezenco: estas konstruonta, konstruota; predikta preterito: estis
konstruonta, konstruota; predikta futuro: estos konstruonta, konstru-
ota).
La samo validas por la statsignifaj verboj, e kiuj ia temporilato estias
inter la stato esprimita de tiuj verboj kaj la stato difinita de la cirkons-
tancoj en ia rakonto: // estas, estis, estos sidanta (imperfektaj tempoj);
li estas, estis, estos sidinta (perfektaj); li estas, estis, estos sidonta
(prediktaj).
Rim. Ni devis krei novan sistemon de nomado por la multaj E-aj tempoj, ar la
nomoj, kiujn disponigis al ni la nacilingva tradicio, estis nek sufie multaj, nek
iam tre konvenaj al la spirito de nia lingvo. Oni rimarkos tamen, ke nia no-
menklaturo estas kiel eble plej proksima al tiu, kiu servas por la latina lingvo
("imperfectum, perfectum*') el kiu ni tiris ia novan terminon predikto (" prae-
dictum" = antadirajo).
Modaloj kaj modoj
La la sintaksa funkcio, la verbo aperas en diversaj formoj; tiuj estas la 96
modaloj de la verbo. Modaloj ekzistas tri:
1. la f i n i t i v o (latine verburn finitum) estas la proprasence verba
formo de 1' verbo. i povas funkcii ekskluzive kiel predikato kaj postu-
131
53
las por si subjekton.
La flnitivo havas tri modojn la la grado de la efektivigo de 1' ago:
a) la indikativo (a indika modo) prezentas la agon kiel fakton estin-
tan, estantan a estontan.
b) la volitivo (a ordona modo, u-modo), prezentas la agon, kiel efika-
tan, t.e. ankora ne faktan, sed efektivigendan la ekstera volo,deziro,
ordono, trudo, eblo.
c) la kondicionalo (a fiktiva modo, us-modo), prezentas ia agon kiel
nur fiktive imagitan.
Rim. I. Krom tiuj tri efmodoj, oni povus distingi anka aliajn modojn, kiuj
egalrajte meritus tiun nomon; ekz-e, per kiuj oni indikas, ke la subjekto havas la
kapablon, devigitecon a intencon plenumi la agon. Tiujn prezent-manierojn la
lingvo signas per parolturnoj, konsistantaj el unu el la verboj povi,devi a voli kaj
el la infinitivo de la koncerna verbo. Tiujn tri verbojn, uzatajn en tia pozicio, oni
nomas "modaj helpverboj", kaj oni efektive vidos poste, ke en tiu uzado ili pr^-
zentas apartajn karakterojn (vd. 116, 181 Rim. 1, 202 Rim. kaj 305 e-
fine).
2. la i n f i n i t i v o estas esence transira formo inter la verbo kaj la
substantivo. A1 la verbo gi similas per tio, ke i povas havi la samajn
komplementojn kiel la verbo, sed i malsimilas per tio, ke i ne postulas
al si propran subjekton (ia subjekto estas a tiu de alia, fmitiva verbo,
a subkomprenata el la frazsenco), kaj ke i posedas unu solan formon,
kiu servas do por iuj tempoj kaj modoj (vd. 117,1. kaj 2.). Aliflanke
i similas al la substantivo per tio, ke i povas plenumi la samajn sin-
taks-funkciojn (subjekto, objekto, predikativo, adjekto), sed i malsimi-
las per tio, ke i ne povas esti akompanata de certaj determinantoj
(artikolo, adjektivo, prepozicio - kromkelk^, vd. 117,3 kaj 4).
Rim. II. Kiei modalon de verbo oni povas rigardi anka la verb-substantivon, el
kiu oni povas pluformi adjektivon kaj adverbon. Sed ar gi funkcias kiel pura
substantivo, kun iuj ties ecoj, ni pritraktis in inter la substantivoj (vd. ad-
substantivoj, 35 kaj 135-142).
3. la p a r t i c i p o estas esence transira formo inter la verbo kq la
adjektivo. A1 la verbo i similas per tio, ke gi povas havi la samajn
tempojn, kaj ke, kvankam i havas nur unu formon por la tri modoj,
oni povus facile koncepti kaj jam sporade uzis kondicionalan partici-
pon (per -unta, -uta) kaj oni povas rigardi la pluformajon per -enda
kiel pasivan volitivan participon; sed i malsimilas al i per tio,ke i
ne postulas al si propran subjekton. A1 la adjektivo, aliflanke, i plene
similas la iuj vidpunktoj: oni povas el i formi adverbon per adjekta
funkcio kaj substantivon (montrantan la personon, kiu agas), kiu
rolas kiel vera substantivo. Vd. tamen 321.
* * *
La originaleeo de tiu i sistemo estas, ke i uzas la saman modon por
esprimi la efikatajn agojn, jen en efaj, jen en suborditaj propozicioj:
132
96- 97- 98
la esp-a volitivo respondas en la eropaj lingvoj samtempe al la impe-
rativo kaj al la subjunktivo.
Aliflanke, gi posedas 6 participojn, tri aktivajn kaj tri pasivajn, per kiuj
i organizas sian tutan kompleksan konjugacion: tiu abundo da parti-
cipoj donas al la lingvo apartan karakteron, kiu memorigas la helenan
morfologion.
Vooj
Vooj ekzistaskvar:
ia aktiva voo, a aktivo, estas sistemo, en kiu la verbo esprimas agon a
staton plenumatan de la subjekto; i konsistiga, en Esperanto, la plej
rektan, plej naturan manieron por esprimi la agadon, kaj estas la bazo
de la ceteraj vooj.
Oni trovas en Esp-o anka tri aiiajn manierojn prezenti la agadon: a
oni povas prezenti in, kiel agon suferatan de la subjekto kaj plenum-
atan de iu alia tio estas la pasiva voo, a pasivo; a oni povas prezen-
ti in, kiel trudatan de la subjekto al iu, kiu plenumas in pro ties efi-
ko - tio estas la faktitiva voo afaktitivo; a, fine, oni povas prezenti
in kiel reagantan al la subjekto mem tio estas la mediala voo a
mediab.
Tiuj tri vooj esprimias diversmaniere: la pasivo uzas kompleksajn
formojn, konsistantajn el pasivaj participoj ks helpverbo; la faktitivo
kaj la medialo uzas simpiajn formojn kun sufiksoido. Vd. 99-103 kaj
119.
Aspektoj
Aspektojn oni povas distingi kvin:
la komenca (inkoativo), per kiu oni prezentas agon konsideratan en
iakomenco;
la momenta (momentaneo), per kiu oni prezentas agon konsideratan
kiel sendaran, kiel simplan punkton en la tempo;
la dara (durativo), per kiu oni prezentas agon konsideratan en ia
malvolvio, kiel okupantan laran pecon de la tempo;
la ripeta (iterativo), per kiu oni prezentas agon kiel plurfoje rekomenc-
iintan kaj ripetitan;
la fina (perfektivo), per kiu oni prezentas agon rigardatan kiel perfekte
plenumitan.
Ne iu el tiuj aspektoj havas la saman gravecon en la lingvo: sed iuj
estas iel a tiel esprimitaj en i (la aspektojn ne esprimeblajn per nia
lingvo ni preterlasis). La kategorio de la aq>ekto estis tute nature en-
kondukita de Zamenhof en sian lingvon, kaj estus eraro opinii, ke i
estas tie pura slavismo. La aspekto estas fundamenta vidpunkto de la
homa penso, kaj oni scias, ke i konsistigas la bazon de la konjugacio
en iuj semidaj lingvoj (hebrea, araba ktp.); cetere i estas tute ne
133
98- 99
fremda al la okcident-eropaj, e kiuj la efa diferenco estas, ke la as-
pekto estas esprimata ne per modifo de la verba radikalo, sed per
apartaj tempoj (ekz-e ia imperfekto de ia romidaj lingvoj) a per
kunmetitaj formoj (france:/e suis en train de; germane: es wirdgebaut
kontra es ist gebaut; angie: he is working, you wouid meethim ktp.).
Estus alia eraro kredi, ke la kategorio de la aspekto igis kaduka kaj
malaperas iom post iom en tiuj lingvoj: la uzado de la aspektvalora
imperfekto iarge malvolvigis en la skriba franca lingvo efe post Flau-
bert ("Madame Bovary" 1856); oni kalkulis, ke la "progressive form"
estas uzata 29 fojojn en la "Atoritata Traduko" de Sankta Marko
(1611), dum la moderna angla lingvo nature uzus gin en 78 lokoj. La
moderna greka lingvo elkonstruis al si konjugacian rimedon por espri-
mi la aspekton e iu ajn tempo de la verbo. E e la rusa verbo eminen-
taj slavologoj, kiel O. Szemerenyi, montris, ke la konstanta opozicio in-
ter perfektaj kaj imperfektaj tempoj rezultas de relative frea malvolvigo.
Esperanto do, sur tiu aparta kampo kaj maigra ia asertoj de nesufie in-
formitaj amatoroj,guste konformias al la evoluo de la "modernaj" ling-
voj. Nur e la germana kaj parencaj lingvoj (nederlanda ktp.) la esprimo
de la aspekto relative forperdias: tio estas verajne la efa kazo, kial la
parolantoj de tiuj lingvoj trovas tiom da malfaciloj en la usta uzado de
ia Esperantaj participoj.
Sed uste ar, por ne fortimigi la okcident-eropajn lingvanojn, Zamen-
hof ne volis enmeti en Esperanton morfologian sistemon de la aspekto
- oni scias, ke is 1887 enestis unu imperfekto, finianta per -es, kiun
1 i rezignisus anta la publikigo de la lingvo la esprimmaniero de la
diversaj aspektoj estas iom neregula kaj la uzado fojfoje ne fiksita.
Pritrakton vd. 105-109 kaj 113-114.
LA VOOJ
#
TEMPOJ KAJ MODOJ
Aktiva voo
Ni esploru unue la aktivon:
LA SIMPLAJ TEMPOJ
Modoj Tempoj Formoj
Prezenco kaptas
Indikativo Preterito kapt is
Futuro kaptos
Kondicionalo Komuna formo kaptus
Volitivo Komuna formo kaptu
Infinitivo Komuna formo kapt i
Preterito kapt inta
Participo Prezenco kaptanta
Futuro kaptonta
134
118-119
Rim. L La volitivo, uzata en la dua persono, ne postulas subjekton: iru en la stra-
ton... A ne, atendu!
z
; sed: ni veturu!
2
iu prenu unu balailon! kaj ili ekbalau
la tutan straton!
z
.
Rim. II. En certaj okazoj la aktiva participo akceptas la netradverban finaon -e.
Tiun formon oni nomas gerundio: kapt-ante, kapt-inte, kapt-onte. Vd. 183. II.
Rim. III. Ni vidis ( 96), ke oni sporade renkontas kondicionalan participon:
kaptunta (kiu kaptus).
efaj tempoj ekzistas nur e du modoj: indikativo kaj participo; e la
tri aliaj modoj oni havas nur po unu simplan tempon (kapti, kaptu,
kaptus). Tiujn formojn do oni povus rigardi kvaza resumaj por iuj
tri tempoj kaj uzi ilin indiferente por prezenco, preterito kaj futuro.
Vd.tamen 111.
Kiel ni jam diris, apud tiuj simplaj formoj ekzistas aliaj, malsimplaj a 100
kompleksaj, kiuj precize indikas la temponuancojn. Oni ricevas ilin per
ia helpa verbo esti kaj la aktivaj participoj. Oar estas tri participoj, ni
ricevas do tri kompleksajn tempojn respondajn al iu simpla; e la indi-
kativo ni havos na tempojn; kaj e la aliaj modoj, tri.
LA KOMPLEKSAJ TEMPOJ
Modoj Tempoj
R i 1 a t o j
Modoj Tempoj
Imperfekta Perfekta Predikta
Indikativo
Prezenco
Preterito
Futuro
estas
estis
estos
kaptanta
estas
estis
estos
kaptinta
estas
estis
estos
kaptonta
Kondicionalo
Komuna
formo
estus
kaptanta
estus
kaptinta
estus
kaptonta
Volitivo
Komuna
formo
estu
kaptanta
estu
kaptinta
estu
kaptonta
Infinitivo
Komuna
formo
esti
kaptanta
esti
kaptinta
esti
kaptonta
Oni rimarkos en la supra tabelo, ke la nuancado de la tempoj estas pli
delikata e la indikativo ol e la aliaj modoj ; e tiuj i pli precizan nuan-
cadon (ekz-e: perfekta preterito kondicionala: estus estinta kaptinta)
oni ne uzas, ar i estas nenecesa kaj tro peza. Cetere iuj i kompleksaj
tempoj estas pezaj kaj mallertigas la frazon. Tial oni malofte uzas ilin,
krom la kelkfoje postulatajn preteriton kaj futuron perfektajn.
Por eventuala nuancado de la tempoj, oni prefere uzas la adverbojn fus
(proksimume respondan al la perfektaj tempqj)kaj tuj (proksimume al
la prediktaj tempoj), kiuj proprasence esprimas pliproksimecon en la
estinteco kaj en la estonteco. Sed tiu fakto apartenas pli al la sintakso
ol al la morfologio. (Kp. 246-248).
135
101
Pasiva voo
La solaj vere pasivaj formoj estas la 3 participaj sufiksoj,kiuj prezentas,
kun la aktivaj finajoj de f indikativo kaj participo rimarkindan forman
simetrion: ____
Tempoj
Ak t i v o Pa s i v o
Tempoj
Indikativo Participo Partidpo
Prezenco -as anta iata
Preterito -is -inta -ita
Futuro -os -onta -ota
Kiei oni vidas, la vokaio A ekzistasen iuj prezencaj formoj,I en la pre-
teritaj kaj O en la futuraj.
Ciuj aliaj modoj estas formataj helpe de tiuj tri participoj kaj de la ver-
bo esti, kiu perdas, en tiu okazo, sian propran signifon de ekzisto kaj
esprimas simple la priparolatan staton (vd. 110).
Rim. I. En la diverslingvaj eldonoj de la "Unua Libro", Z. formulis la regulon pri
pasivo jene: "iuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo
de la verbo esti kaj de la participo pasiva prezenca de la bezonata verbo". Sed jam
en 1890 (en la n. 41) li forigis la vorton "prezenca". T. Jung apogis sin sur tiu
.primitiva teksto, por provi pravigi ne-zamenhofan sistemon de pasivo. Se li estus
atente leginta la "Unuan Libron", li estus rimarkinta, ke cn la ekzemplaj tekstoj
trovias 4 pasivaj formoj, 2 per -ata, sed 2 aliaj per -ita. La klarigon ajne malko-
vris samtempe kaj aparte R. Schwartz kaj E. Sonnenfeld: en tiu tempo Z. rigardis
kiel pasivan konjugacion nur tiun rimcdon esprimi la agon, kia estas Ia sufikso
at, kaj e kiu la verbo esti akiras la funkcion de helpverbo pasiva; la sufiksojn
-it kaj -ot li rigardis kiel adjektivajn predikativojn de ta ordinara kopulo esti.
Pri la formo de la pasivaj tempoj kaj modoj rigardu la tabelon sekv-
antan.
LA PASIVO
Modoj Tempoj
R i 1 a t o
Modoj Tempoj
Imperiekta Perfekta Predikta
Indikativo
Prezenco
Preterito
Futuro
estas
estis
estos
kaptata
estas
estis
estos
kaptita
estas
estis
estos
kaptota
Kondicionalo
Komuna
formo
estus
kaptata
estus
kaptita
estus
kaptota
Volitivo
Komuna
formo
estu
kaptata
estu
kaptita
estu
kaptota
Infinitivo
Komuna
formo
esti
kaptata
esti
kaptita
esti
kaptota
P&rticipo
Komuna
formo
kaptata kaptita kaptota
136
118- 119
Tia plena tabelo tamen estas farebla nur e la t j i . rezultverboj, kiuj
estigas post si staton (vd. 110). e la verboj senrezultaj, e kiuj la
stato finias kune kun la ago (ami, memori, havi, ktpj, kompreneble
mankas la perfektaj tempoj, ar la finio de la ago signifas la eson de
la stato: mi estas amita = mi esis esti amata = mi ne estas amata. Ce
tiaj verboj do ia dua kolono de la tabelo estas malplena.
Rim. II. Kiel oni vidas tie, la participo povas esprimi jen tempon, jen rilaton, ar
fakte i rilatas iam al ia tempo de la efprop-a predikato. En kelkaj okazoj la
pasiva participo akccptas la netr-adverban finaon -e. Vd. 183.
Rim. III. Kiel ni vidis ( 96), oni sporade renkontas pasivan kondicionaian parti-
cipon: kaptuta (kiu estus kaptata), kaj aliflanke, la oficialigita sufiksoido end
(kaptenda) estas vere pasiva voiitiva participo.
Komparante la i-supran tabelon kun tiuj de la aktivo, oni rimarkos 102
ia grandan diferencon, kiu kuas inter tiuj du vooj: e la aktiva la uzo
de simplaj formoj estas la regulo, kaj tiu de kompleksaj formoj ia
escepto; maie, e la pasivo ekzistas nur kompleksaj formoj, oni do estas
iam devigata precizigi la temponuancon kaj iufoje elekti inter la tri
participoj: tio kazas nediskuteblan enon kaj oftajn erarojn. Krome,
tiu manko de simplaj formoj igas la Esp-an pasivon peza kaj malopor-
tuna.
E1 tio rezultis provoj eviti tiujn maiavantaojn. Iuj, precipe la poetoj,
provis malpezigi la fundamentajn formojn. Konsiderante, ke la verbo
esti ne havas tie sian plenan signifon (Kp. 101), ili konkludis, ke por
tiu simpla rolo de kopulo la verbaj finaoj sufias; tiel klarias frazoj
kiei:
Malcjek, simpluV malria, is pkj estimata.
(Grabowski, Pan Tadeu, VI. 543)
- la sama poeto uzis tiun finaon e anstata esti ekster ia kopula
funkcio:
li anstataas mastron: se mastro as fore...
(ibid.I. 152).
De tio naskias nature la uzo de tiuj verbaj finajoj kunmetitaj kun la
participaj sufiksoj:
Ladatu Jezu-Kristof
(ibid. VI. 604)
Tia kunmetado estis tiel konforma al la konstruo de la lingvo, ke i
estis plurfoje kaj plurorigine proponita. Tamen i neniam prosperis en
la komuna lingvo, pro la malfacilo de uzado kaj komprenado, kiun ka-
zas la ekzisto de triobla participa sufikso,kaj la duobla signifo de iu el
tiuj sufiksoj, ar ili montras kune la pasivecon kaj la tempecon. Nur
unika sufikso, montranta sole la pasivecon, estus povinta enradikii.
Tial plejparte ia atoroj uzas alian vojon kaj anstata la pasivo metas
ofte medialon, kvankam tiu i, verdire, ne havas precize la saman signi-
fon(vd. 104).
137
118-119
Rim. I. Oni ne dcvas konfuzi la i-supran uzon de as en la rolo de estas kun alia,
ekstere simila, sed de malsama valoro, t.e. la uzo de tiuj finaoj por eviti la ripeton
de la verbradiko: mi juras, ke vin mi ne perfidis, nek -as, nek -os! Tia dirmaniero
estas tute konforma ai la spirito de la fingvo, kaj trovigas e fojfoje en la konver-
sacio.
Rim. II. La efa diferenco inter aktivo kaj pasivo (a medialo) estas, ke la subjek-
to e la aktivo estas la aganto, dum e la pasivo (kaj medialo) la priagato. Tial, e
la aktivo oni devas esprimi la aganton, dum e la pasivo (kaj medialo) tio ne estas
necesa: oni povas diri: la tasko estas finita a ia vitro rompiis, ne preciziganfe,
kiu finis a rompis. E1 tk> sekvas, ke e la pasivo la atento estas altirata pli sur la
agadon ol sur la aganton (kiu povas esti neesprimita). Tio havas influon al la uzado
de la pasivo kaj de la pasivaj participoj.
Faktitiva voo
103 La faktitiva voo esprimias dumaniere: per sinteza formo kaj per la
memstara igi.
A. La sinteza formo de ia faktitiva voo estas farata per la sufikso ig
adaptata al la verbradiko kaj sekvata de la aliaj finaoj:
Modoj Tempoj Formoj
Indikativo
Prezenco
Preterito
Futuro
kaptigas
kaptigis
kaptigos
Kondicionalo Komuna formo kaptigus
Volitivo Komuna formo kaptigu
Infinitivo Komuna formo kaptigi
Participo
Prezenco
Preterito
Futuro
kaptiganta
kaptiginta
kaptigonta
Krom la i-supraj simplaj formoj,kompreneble,ekzistas anka la samaj
kompleksaj formoj, kiujn ni vidis e la aktivo ( 100).
La faktitivaj formoj estas esence aktivaj,kaj iam transitivaj. Pro tio ili
povas havi anka pasivan esprimon: ekzistas do anka faktitiv-pasivo.
Ekzemple kaptig povas esti konjugata pasive per la samaj kompleksaj
formoj kiel kapt (kp. la tabelon sub 101).
B. La analiza formo de la faktitivo esprimias per la memstara igi,kon-
jugata same kiel la aliaj aktivaj verboj (vd. 99) kaj sekvata de la verb-
radiko en infinitivo: igas kapti, igus kapti, igi kapti, iganta kapti ktp.
Teorie estas eblaj anka la kompleksaj formoj (esti iginta kapti) kaj e
la pasivaj (esti igita kapti), sed ili, pro sia pezeco, ne estas uzataj.
Cetere, pri la uzado de la faktitivo vd. 119 C.
138
104-105
Medialavoo
La mediala voo esprimias per ia sufiksoido i adaptata ai la radiko kaj 104
sekvata de la aliaj finaoj .
Modoj Tempoj Formoj
Indikativo
Prezenco
Preterito
Futuro
kaptias
kaptiis
kaptios
Kondicionalo Komuna formo kaptius
Volitivo Komuna formo kaptiu
Infinitivo Komuna formo kaptii
Participo
Prezenco
Preterito
Futuro
kaptianta
kaptiinta
kaptionta
i tiu esprimrimedo estas speciale interesa pro tio, ke en i la signifo de
la sufiksoido i profunde modifiis, tiel ke oni apena rekonas plu la
originan sencon.
Fakte, la sia senco (ekesti ia), i esprimas la komencan aspekton, kaj,
ar e la transitivaj verboj i atribuas pasivan sencon, i devus egalvalori
kiel ek + at: rulii: komenci (ek) esti rulata: esti ekrulata. Tamen, la
lingvouzo, manke de alia mediala sufikso, aplikas i en simple refleksiv-
eca senco, t.e. perdigis al i la signifon originan ek, konservante sole la
signifon akcesoran at.
Tion klare montras la verbotempo de la respondaj formoj. Se i enhavus
la signifon ek, oni devus diri pri ekrulita kaj movianta tono: la tono
ruliis = iis (komencis esti) rulata; sed oni ja diras: la tono rulias =
estas rulata. Kaj e, por signi la komencan aspekton oni aldonas ek:
la tono ekruliis, ar ruliis akiris la aspekton de dara ago en la paseo.
Rim. I. e la netransitivaj verboj, kic ne ekzistas pasiviga efiko de ii, i tiu,
kompreneble, konservis sian originan signifon: sidii, starii.
Rim. II. ar la mediala voo havas en si pasivecan karakteron, estus pleonasme kaj
e absurde uzi i tie la pasivajn finaojn: do formoj kiel kaptiata, naskiita ktp.
estas simplaj barbarismoj.
Cetere, pri la uzado de la mediala voo vd. 119 D.
LA ASPEKTOJ
E1 la kvin supre ( 98) difinitaj aspektoj, ne iu havas regulan esprim- 105
ilon nek saman disvolvion: la plej ofte uzata estas la komenc-aspekto,
kaj ties kazo estas, ke tiu aspekto estas komuna je la slavaj kaj je la
latinidaj lingvoj, kiuj anka povas in eq>rimi, kvankam fragmente,
tamen per speciala sufikso.
139
101
Komenca aspekto
La komenca aspekto estas montrata dumaniere:
1. enerale per la preflksoido ek: eksonis la sonoriloj
2
; ekbruligu kan-
delon
2
; ekdormi, ekkapti, ekvidi, ekkoni, ekseii. Pluajn ekzemplojn
vd. 358.
2. Kelkfoje per ia sufiksoido ii: sidii*; stariiZ; indignii, kuiiz,
bolii
2
, estii
2
, putrii
2
, pendii
2
, kolerii
2
; komenc-aspektan signifon
havas anka la i-verboj devenintaj el substantivaj kaj adjektivaj radi-
koj: reii, verdii (vd. 358 1 kaj 2). Sed, kiel ni vidis, e transitivaj
verboj ii servas por montri ia medialan voon, do e ili i ne estas uz-
ebla en komenc-aspekta funkcio: rulii ne signifas ekruli, sed proksim-
ume: esti rulata (vd. 119 D).
Tamen, ekzistas kelkaj tre malmultaj esceptoj: sciii (en la senco: ek-
scii); tial oni evitas diri: la afero sciiis, sed oni prefere diras:om sciiis
pri la afero, a la afero iis sciata. Same: decidii (ekdecidi), komunikii
kun (ekkomuniki).
Rim. I. Aparta okazo estas ia verbo koni. En la propra senco, la medialo estas
konii: konias majstro la sia laboro
2
, kaj la komenc-aspekta formo estas ekkoni:
valoron de objekto oni ekkonas post difekto
2
. Sed en la senco "farii reciproke
konata, interiigi societajn rilatojn", oni uzas nur la participfinaan formon konat-
ii, kaj la suplementon enkondukas la prepozicio kun: ili konatiis jam hiera; li
konatiis kun sia estonta edzino en Brno; kongresa konatia vespero. Tiun kons-
truon oni uzas anka metafore: i-matene mi konatiis kun la urbo (kvaza la
urbo estus vera persono).
Rim. II. Anstata la komcnc-aspekta i oni povas uzi faktitivon kun refteksivo,
por akcenti la volecon de la ago decidigi sin; sidigi sin, starigi sin. La du lastaj
formoj estis proponitaj anstata la i-formo, sed tiu propono, pro la trolongeco
de la formoj, kaj pro tio, ke e tiuj agoj oni ne sentas la neceson de troaemfazo
pri la voleco, apena trovis akceptantojn. Estus cetere senutile ekstermi el ia lin-
gvo formojn tiel tradiciajn. Oni povus diri anstata sidiu, stariu ankati simple
sidu, staru, sed per tio oni esprimus plie ordonon ol proponon.
Rim. III. Inter la i-formo kaj ek-formo ekzistas nur nuanca difercnco. La i-
formo montras la statanon la ties daro, do tiun agon, kiu rezultigas la novan
staton (mi sidias: mi faras movon, kies rezulto estas la sido). La ek-formo mon-
tras ia momenton, ia tempopunkton, en kiu la nova stato komencias (mi eksidas:
mi komencas sidi). Tial oni ne uzas enerale eksidi anstata sidii, oni ja volas tiri
la a*enton ne al tio, ke oni komencas la skiadon, sed al tio, ke oni movias por
sidi.
Rim. IV. Kiel ni vidis ( 104), el la mediala i-formo tute perdiis la komenc-
aspekta senco, kaj tial oni esprimas in per ek: ekrulii, ekinteresii, ekmovii,
ekanceiii
2
.
Rim. V. e verboj de momenta ago la komenc-aspekta formo estas superflua.
Tamen, oni trovas kelkfoje ek: ekhalti, por akcenti la momentecon, subitecon
(momentaspekta formo). e Z. oni trovas anka ii: esii, mortii. Sed ili estas
tute superfluaj, e kontrasencaj en tiu signifo, en kiu Z. uzas ilin. Oni povus
pravigi tiujn formojn en la okazoj, kiam oni volas esprimi la statanon la ties
daro: la pluvo esias (iom post iom esas); li mortias (estas mortanta). Sed
140
105- 106-107 - 108
i tiuj sencoj ne estas sufie evidente esprimitaj tiamaniere, do oni uzu prefere la
parentezajn formojn.
Momenta aspekto
L a m o m e n t a a s p e k t o estasesprimataperlaprefiksoidoek, 106
kiu tiel havas du signifojn. Sed praktike, tio ne gravas, ar la uzo de
ek- por esprimi la momentecon, sufie ofta e la komenco de la lingvo,
preska malaperis. eneraie tia momenteco estas komprenigata de la
kunteksto, kaj ek- servas nur por akcenti la abruptan komencion.
Ekz-e en "ekbrilis fulmoj", la momentecon komprenigas pli la ideo pri
fulmo ol ia prefikso ek-, kiu tute ne signas momentecon en "ekbrilis la
suno".
La momenta aspekto estas la plej kaduka el la aspektoj, ar nenio res-
pondas al i en la okcident-eropaj lingvoj.
Dara aspekto
Oni povas esprimi helpe dela d a r a a s p e k t o , ke lakoncerna 107
ago okupas sufie grandan pecon da tempo, ne distingante, u temas pri
efektive unika dare malvolvianta ago, a pri aro da ripetataj similaj
agoj, kiujn oni ne rigardas apartaj, sed kvaza konsistigantaj unu tu-
tajon. i estas esprimata per la sufflcso ad: tie i sidadis kaj rigardadis la
junan reidon
z
(= unu dara ago); lia koreto batadis
2
(unu ago konsist-
anta el multaj eroj); li abnoze elpetadis al si panon
2
(= pluraj ripetitaj
agoj, sed konsistigantaj unu solan sintenadon); la prediklibron vi ofte
fetadis al mi sur la kapon
2
(same).
Rim. En kelkaj okazoj, kiam la frazo aludas neniun alian kunrilatitan agon, la
dara aspekto povas esti esprimata per la imperfektaj tempoj: estis finianta la
tago
z
.
La dara aspekto povas kombinii kun la komenca: oni povas deziri
montri, ke la longdara ago konsistas el plurfpje, ripete komencitaj
agoj: ofte i ekmemoradis, kiel kore i lin kisis
2
; de tago al tago lare-
ido in iam pli ekamadis
2
; sed e momentaj agoj ek ne estas uzata,
ar superflua: liperdadis ian monon (ne: ekperdadis).
En la unuaj tempoj de Esp-o, sub la influo de la slavaj lingvqj,la dar-
aspekto estis tre uzata; nun oni uzas in malpli ofte, nur en okazo de
nepra bezono (ne uzu do in, malgra la supraj Z-aj ekzemploj, kiam
la ripeto estas jam esprimita per adverbo: ofte, pluifoje, iam, multe,
de tago al tago, iom post iom, pli kaj pli ktp.); sed i ne rustigis, ar,
kvankam slav-origina, i ne estis fremda al la aliaj lingvoj.
Ripeta aspekto
Oni esprimas helpe dela r i p e t a a s p e k t o , kela koncerna ago 108
estis farita unu fojon plie. i estas esprimata per la prefikso re: relegi
poemon; refari malbonan taskon; rediri la lecionon.
141
118- 119
Rim. Kiel oni vidas per la ekzemploj (kp. anka: reverki tradukori), tiu signifo
de re ofte miksias kun alia, per kiu oni esprimas inversan agon: redoni iibron
alpruntinto.
Kiam oni volas esprimi plurfojan ripeton, oni devas uzi a adverbojn
(iam, ofte, plurfoje, plure, ripete): iam rediri la saman litanion; piur-
foje rakonti historion... a ripeti la prefikson re: re kaj rediri, re kaj
reveni ktp. (E kun aliaj prefiksoj oni povus atingi la saman efekton:
fuimoj ekkaj ekbrilis.)
Finaaspekto
109 La fina aspekto sendube estas eble almena tiel bezonata, kiel la an
taaj: tamen, en Esp-o gi ne havas apartan esprimilon.
La fin-aspekton oni povas nur escepte esprimi per perfektaj tempoj (la
domo estas konstruita), ar tiuj konjugaciaj formoj montras iam flnit-
econ relative al iu tempopunkto, dum la fln-aspekto servas por montri
finitecon en si mem, sen rilato kun ia ajn dato a alia ago.
Tial oni provis diversajn rimedojn por esprimi tiun aspekton. La plej
malnova kaj uzata estas la utiligo de la prepozicio el kiel prefikso: oni
kromatribuis al gi, ia imito de ia germanakaj latina lingvoj,la signifon
de gisfina plenumado de ago: ni vane eiportis tiujn terurajn oferojn
z
;
mi eliaboris projekton de korporacia organizo
2
; eluzitajn ktojn
2
; eitrinki
giason per unu tiro
2
.
Sed el ne povas esti iam uzata, ar la konfuzigo de giaj sencoj propra
kaj fin-aspekta povas estigi malkiarecon en keikaj okazoj: ekkribi,
eimeti, elari, elpreni, eidoni ekz-e ne estas uzeblaj en la senco: kom-
plete skribi, meti, ari, preni, doni.
x
Tial oni utiligis anka aiiajn prefiksoidojn kun fin-aspekta signifo. Tiaj
estas:
Tra: iernolibron oni ne devas tralegi, sed traierni
2
; tralabori libron;
tradrai iun
z
; tramani bankedon; trafrostii.
Rim. I. Tra signifas: de unu ekstremo al aiia. Do i markas ne la simplan fln-aspek-
ton, sed tion, ke ia ago koncernas ion la ties tuta amplekso. 1 tio sekvas, ke tiu
io devas ekzisti jam anta la ago. Traskribi oni povas foiion, sed ne leteron, ar
i lasta kreias nur per la skribado. Tralabori oni povas nur ion jam antae faritan,
traverki nur ion jam anta verkitan. La fin-aspekta signifo de tra do estas modifita
per flanksenco kaj tiu i flanksenco malhelpas, ke tra estu uzata kiel generala fin-
aspekta esprimilo.
Sat: satmani, sattrinki, satrigardi, sataskulti, satbanii, satludi
Rim. II. Sat estas ankora pli strikte uzebla ol tra. i havas la flanksencon de sub-
jektiva (tro)sufieco. Oni do ne povas diri satkonstrui domon kun la signifo
"komplete konstrui".
Fin ifinkanti, finiabori, finverki, finaskulti, finlegi, finmani, finkons-
trui ktp.
Rim. III. Fin estas ne malofte renkontebla, precipe lastatempe (e Z. nur du
ekzemploj). Tamen, i ne estas plaa:fin estas substantiva radiko, iel tro peza por
142
109- 110
esti verba prefikso de aspekto;gi igas la verbon ajni pli kunmetao ol verboformo.
Krome, ia senco ne respondas al la dezirata, kiu ja estus isfin. Ebie tio estas la
kazo, ke tamen i ne povas definitive venki.
Tut: tutaeti, tutlegi, tutlernl
Rim. IV. Tut estas ankora pli malplaa ol fin:i estas kunmetajo, ne verbformo;
kaj krome kunmetao nekutima, al kiu oni devas preferi la simplan analizan for-
mon: tute aeti, legi, lerni. (Kp. 286. Rim. II).
Tiu abundo de prefiksoj por la sama signifo pruvas, ke la demando ne
estas solvita. Vere, oni povas bedari, ke ne ekzistas en Esp-o pre-
fiksoido speciale fin-aspekta.
Fakte, la fina aspekto estus tre bonvena en lingvo, kiu ne havas simplan verbo-
formon por la imperfekto, ar i anstataus la perfektan teinpon kaj tiel la sim-
pla preterito estus rezervebla por la imperfekto. Tio okazis en la hungara lingvo,
kie, pro la ekzisto de fina aspekto, la imperfekta formo iis superflua, arkaikiis
kaj malaperis el la ordinara uzado. Se tamen tia esprimilo de fina aspekto (ekz-e
par) neniam estis e proponita, tion klarigas unue, ke e la verboj sen daro la
komenca aspekto koincidas kun la fina, do i lasta ne bezonas esti aparte esprim-
ita; due, ke preska iuj prefiksoj donas al la verbo asp&kton finan (vd. 365.
Rim. II). Per tio, la okazoj, en kiuj oni devas esprimi la finan aspekton per specia-
la fin-aspekta distingilo, konsiderinde malpliias.
Rim. V. En la antaaj eldonoj Kalocsay proponis kiel solvon la uzon de la pre-
fiksoido per-; sed en la posta "Vojao inter la tempoj", li rezignis tiun proponon
favore al la prefiksa uzo de la prepozicio is-. Nek la unua, nek la dua propono
ricevis multe da aproboj. Kaj post la rimarkinda pledo de T. Nakamura (en Oo-
moto, Okt. 1968), mi sentas malpli da malinklino al la prefiksa uzo de fin- por tiu
senco. (GW).
Rim. VI. Alia ideo estas tiu de ago, kiu finias, esas, sen konsidero de tio,u i
estas perfekte plenumita a ne (esa aspekto). Tion oni esprimu per esi: esi
soni, esi skribi.
UZADO DE LA TEMPOJ
Tempoj simplaj kaj kompleksaj
l.Indikativo
Ni vidis ( 95), ke la tempoj de 1' indikativo havas, e la aktivo kiel e
la pasivo, duoblan funkcion:
1. ili esprimas, en kia peco de la tempo lokias ia ago, t.e. u rilate al la
momento, en kiu oni parolas, la ago estas pasinta, nuna a okazonta.
Tiun signifon esprimas e la aktivo la simplaj formoj, e la pasivo la
formoj de la helpverbo.
2. ili esprimas, kian momenton de sia plenumigo atingis la ago rilate
al fiksita momento, t.e. u gi estas finita (perfekto), a ankora nefinita
(imperfekto) a nur komencionta (predikto) rilate al ia tempopunkto
kaj enerale rilate ai alia ago. Tiun signifon esprimas e la aktivo la
kompleksaj formoj, e la pasivo la participaj formoj.
143
101
Rlm. I. Oni devas ne konfuzi tiujn rilatajn tempojn kun la aspektoj: anka tiuj
i povas esprimi la komencigon a plenumitecon de ago, sed konsideratan en
si mem, sen ia ajn rilato al tempopunkto aii al alia ago. Tiun diferencon oni
komprenos la la ekzemploj: la tuta sekvantaro rigardadis, sed nenion plirimarkis
ol iuj aliaj
2
(dara aspekto); // estis rigardanta en la libron, kiam mi eniris (im-
perfekta preterito); lernolibron oni devas tralerni
2
(fina aspekto); kiam vi estos
lerninta la libron, mi pridemandos vin (perfekta futuro); li eltrinkis la botelon
(fina aspekto); kiam li estis trinkinta la botebn, li mendis atian (perfekta prete-
rito).
Sed ia funkcion de la kompleksaj tempoj ni devas pli funde analizi;
efektive gi ne konsistas nur en ia signado de anta-, sam- a posttemp-
eco rilate al alia ago: interne de ili mem oni povas distingi la rilaton
inter iliaj du elementoj: la verbo esti kaj la participo. La participoj
esprimas agon, kiu estigas staton; la verbo esti montras la tempon de
tiu stato. La tempo de la participoj montras, u la esprimita ago estas
antaa, samtempa a posta rilate ai la estigita stato.
Ekzemploj:
P e r f e k t o : li estis, estas, estos reveninta: ekzistis, ekzistas, ekzistos
stato estigita de la antaa ago reveni. Tiu ago do jam finiis, kiam la
stato komenciis; ia stato estas la rezulto de la perfekte plenumita
ago.
I mp e r f e k t o : / / estis, estas, estos revenanta: ekzistis, ekzistas, ekzis-
tos stato estigita de la duma ago reveni. Tiu ago do daras samtempe
kun la stato; la stato estas mem la daro de la ago.
P r e d i k t o: li estis, estas, estos revenonta: ekzistis, ekzistas, ek-
zistos stato estigita de la posta ago reveni. Tiu ago do nur sekvos la
staton; la stato estas estigita per tio, ke la ago sekvos; la stato do estas la
antaageco, a la intenco de ago.
La perfektaj tempoj do esprimas ne simplan antatempecon, sed rezul-
ton.
La imperfektaj tempoj esprimas ago-daron.
La prediktaj tempoj esprimas ne simpian posttempecon, sed tiun staton,
kiun la sekvonta ago estigas anta si.
Se la perfektaj tempoj esprimus nur simplan antatempecon, la du
frazoj: la domo estis konstruata kaj ladomo estas konstruita estus sam-
signifaj. Estus ja egale, u la pasintecon oni esprimas per esti kaj per
participo samtempa al tiu estis (-ata), a per estas kq per participo
antatempa al tiu estas (-ita). Sed la supraj du frazoj havas tre klare
distingeblan diferencon inter si. La perfekta formo (estas -ita) signas
rezulton, i diras, ke, en la nuntempo, la domo estas preta. La imper-
fekta formo (estis -ata) signas agodaron; i diras, ke en pasinta tempo
okazis konstruado. Tial oni diras: tiu domo estis tre longe konstruata
(ar temas uste pri la daro de la konstruado), sed: fine ia domo estas
konstruita (ar oni emfazas la pretecon de la domo).
La perfektaj tempoj do esprimas aktuaian rezuiton; tio ke la ago, kiu
144
110
estigis ia rezulton, estas antatempa rilate al tiu rezultstato, estas afero
memkomprenebla sed flanka. Tiel povas okazi, ke en sinsekvaj propozi-
cioj la perfekta tempo kelkfoje esprimas guste posttempecon rilate al
ago esprimita per imperfekta tempo: la monp estis longe kolektata, sed
Jinei tamcn estis kolektita
1
; tie i la kolektiteco estas posttempa al
la kolektado kaj tamen i estas esprimita per estis -ita, ar ja temas pri
rezulto, kaj tio estas la sola valida konsidero, ne la anta- a post-
tempeco. Kp. anka: dum en unu ambro la gasto dancadis, en la dua
cambro estis preparata la vespermano; kiam la tablo estis preparita, oni
invitis lagastojn al la tablo
2
.
Same: la predikta prezenco: mi estas skribonta leteron kaj la imperfekta
futuro: mi estos skribanta ne estas samsignifaj. La lasta esprimas da-
ran agon en la futuro kaj estas preska samsignifa kim: mi skribos. Sed
la unua esprimas staton anta skribo de letero: tiu stato tie i estas la
intenco de leterskribo. A: /i estas falonta ne signifas simple: li fabs,
sed ke li estas en stato, el kiu nature sekvas la falo (li jam perdis la ekvi-
libron). Se oni volas esprimi la futuran plenumiintan falon per kom-
pleksa tempo, oni devas diri li estos falinta, kun la perfekta formo. Li
estos falanta esprimus daran agon venontan, do tiun staton, dum li
falas.
La us pritraktitaj signifoj de la kompleksaj tempoj estigas kelkajn kom-
plikaojn. Tio ne rilatas al la tempoj prediktaj (-onta, -ota), kie la senco
de la intenco a antaaga stato estas tute klara, ne konfuzebla. Sed pri
la perfektaj kaj imperfektaj tempoj oni devas pli detale okupii.
1. La plejparto de la verboj (desegni, skribi, konstrui, legi ktp.) signas
agon, kiu havas daron kaj kiu post sia finiteco postlasas pli-malpli
perceptehlan rezulton. Ilin do oni povasnomi v e r b o j de d a r o
k a j r e z u l t o . Ceilivalidaslasuprediritajkonsideroj:larezulton
oni esprimas per perfekta tempo (kun -inta a -ita)
9
la daron per im-
perfekta tempo (kun -anta a -ata). Do: la suno estas leviinta - oni
akcentas la staton estigitan per la levio; la suno estis levianta oni
akcentas la levion mem, ties daron.
2. Sed ekzistas verboj, kiuj esprimas agon esence nur daran, sen posta
rezulto. Ekzemple: koni estas ago dara, kaj post ia finiteco nenio
postrestas. Tiaj verboj estas ekz-e: abomeni, admiri, adori, akompani,
ami, amuzi, aspiri, atendi, atenti, balanci, bedari, bezoni, deziri,
(pri)dubi, envii, esperi, estimi, favori, festi, flari, fidi, (ne: konfidi),
frekventi, funebri, gardi, glori, gvidi, ui, havi, honori, ignori, interesi,
karesi, kompati, koni, koncerni, konsideri, konscii, kredi, kuraci (ne:
sanigi), ladi, logi (ne: delogi), luli, memori, miri, moki, observi, opinii,
peli (ne: forpeli), persekuti, priplori, posedi, postuli, praktiki, preferi,
protekti, regi, regali, respekti, revi, rigardi, saluti, scii, sekvi, senti, seri,
siei, sopiri, speguli, suferi, suspekti, sanceli, ati, suldi, taksi, teni,
elteni, enteni, deteni (ne: reteni), tenti, timi, toleri, trakti (ne: pri-
trakti), treni, varti, vidi, viziti, voli. Oni povas ilin nomi v e r b o j de
145
110
d a r o sen r e z u l t o . Nu, ar tiuj agoj postlasas nenian rezulton,
e ia respektivaj verboj oni neniam uzas la rezult-sencajn perfektajn for-
mojn (kun -inta, -ita), sed iam nur la dar-sencajn imperfektajn (kun
-anta, -ata); ii estis vivanta, konata, amata (ne: li estas vivinta, konita,
amita). E por esprimi antatempecon oni uzas la imperfektajn for-
mojn, kaj la antatempecon oni signas per klarigaj adjektoj (antae,
jam antae, pli frue ktp.) a alimaniere oni turnas la frazon: line estis
piu amata de i (ne: li estis amita); tiam oni jam cesis iin envii (ne:
oni estis lin enviinta). La afero ne estas la sama, kiam la participo staras
sola (vd. 118* 2): oni do povas diri: /i sentis ankora nesentitan
animskuon.
3. Ekzistas verboj esprimantaj agon, kies plenumio mem estas preska
neperceptebla, kaj kiu estas konstatebla preska nur aposteriore, per
sia rezulto. Ekzemple, se oni perdas ion, la agon perdi mem oni kons-
tatas nur poste, per la rezulto (manko); se oni forgesas ion, oni konscias
pri la ago forgesi nur poste, per nememorado; se oni atingas ion, la ago
atingi efektivias nur en la momento, kiam oni konstatas la atingitecon,
kaj en tiu momento la ago mem jam esis. Tiujn verbojn oni povas
nomi v e r b o j de r e z u l t o s e n d a r o . Tiaj estas ekz-e:
akiri, amnestii, aresti, asekuri, asigni, atenci, atingi, decidi, difekti,
difini, distingi, doni, donaci, dungi, fendi, fermi, malfermi, fini, fondi,
forgesi, frakasi, fui, heredi,kapti,konfuzi,konstati,konsterni,konvin-
ki, prunti, rekompenci, renkonti, ricevi, rifuzi, rimaiki, savi, signi,
solvi, sterni, surprizi, trafi, trovi. Kun ili, kompreneble, oni ne uzas
la dar-subsencajn imperfektajn formojn (-anta, -ata), sed la rezult-
subsencajn perfektajn (-inta, -ita): mia losilo estis perdita (ne:
perdata).
La diferencon inter la verboj de daro sen rezulto kq de rezulto sen
daro klare montras, se oni uzas ilin en la nuntemporPefru memoras ia
melodion, Palo in forgesis; i tie oni esprimas, en la aktuala tempo, la
memoron per -as kaj la forgeson per >is. Ties kazo estas, ke la memoro
daras dum tiu tempo, pri kiu oni parolas; male, la momento de la for-
geso estas antaa al tiu aktuala tempo. Se nun oni uzas pasivon, la aktu-
alan tempon signas "estas", al la "-as" de la memoro respondas "-ata"
kaj al la "-is" de la forgeso respondas "-ita":to meiodio estas memorata
de Petro, sed forgesita de Palo. Evidente tio validas anka por la paseo:
ia meiodio estis memorata de Petro, sed forgesita de Pab. Same: u
vi perdis la losiion? - Ne, mi in havas. Pasive: ia losilo estas havata,
i ne estas perdita. Do: memonta = neforgeita; forgeita = nememo-
rata; havsta = neperdita; perdita = nehavzta.
Rim. n. La verbojn de daro sen rezulto oni povas transformi en rezultverbojn
per la prefiksoido ek; nome, tiaokaze la rezuito de la ago-komenco (ek-verbo)
estas la ago-daro mem: tio, ke io estis sciata, estas la rezulto de tio, ke i estis
eksciita. Do hij ek-veiboj apartenas al ia verboj de rezulto sen daro. Anka aliaj
prefiksoidoj havas la saman efikon: ekz-e: delogi, forpett, isatendi, trasenti estas
146
110
veiboj de rezulto.
Alifoje la veibo havas diversan karakteron la diverse uzata sencnuanco: asi
estas darverbo, se i signas la agadon, sed rezultverbo, se i estas uzata en la
senco asakiri (multaj birdoj estis asitaj); la sencmodifo de la sekvantaj darver-
boj estas montrata parenteze: (tro-)dorbtita (malbona pro dorloto); bone nutrita
(dika pro nutro); li estas distrita (senatenta); la suo estas uzita (ne nova); // estas
turmentita (aspektas la tk>); U estas bone dorminta (refreiinta per donno);
lia eksterafb estas zorgita, flegita (bonorda de flego, zorgo) ktp. Do - kiam per
iom da sencmodifo la verbo esprimas tian agon, kiu povas havi rezulton, i farias
rezultverbo, kaj la rezulto estas esprimata per perfekta tempo (-inta, -ita).
Rim. III. La darsencaj imperfektaj formoj (-anta, -ata) havas signifon parencan
al la sufiksoido ad. Kaj same kiei ad esprimas krom la daro anka ripetadon,
anka la imperfekto povas tiel funkcii. En tia senco, kompreneble,i estas uzebla
anka e verboj sen daro: tago post tago estas perdata per tiaj bagatelafoj; la
varoj estos sendataj iom post iom. Same, se temas pri ago enerale valida, kutima,
kvaza sentempa, kie oni uzas eternan prezencon (vd. 115 dd.): pasero ne estas
kaptata per tamburado. Tie i klasigas anka la verbo nomi en la senco: alparoli
iun per la koncerna nomo: la arbo, sur kiu kreskas pomoj, estasnomata pomujo
2
;
Roberto Fulton estas nomata tiu...
z
. Sed nomi povus havi anka alian signifon:
doni al iu la nomon unufoje por iam (bapti); tiaokaze i, kompreneble, necesigus
perfektan formon: // estis nomita Petro (iun tagon li ricevis tiun nomon). Sed tiu
formo estas uzata preska nur en la senco: doni al iu ofic-titolon: // estisnomita
ministro (li estis nomata signifus, ke oni alparolis lin per la nomo ministro). En
tiu senco de rang-altigo, oni uzas anka la formon nomumi.
4. Ekzistas fine anka verboj h i b r i d a j , kiujn oni povas rigardi pres-
ka egale kiel verbojn de daro sen rezulto a verbojn de rezulto sen
daro; ekzemple okupi povas signifi: preni en posedon (rezult-verbo: la
rezulto estas la posedo), sed anka teni en posedo (dar-verbo). (e la
koncerna Lingva Respondo, en la frazo "kiam la malamikoj okupas
nian urbon, gi estas en tiu momento okuprto de ili", la imperfekto
klarigas per tio, ke Z. celis esprimi propre la malvolviantan agon de la
okupado; kiam tiu estas finita, la urbo estas okup/ta). Tiaj verboj estas
ekz-e: irkai, determini, karakterizi, lui, ravi, reprezenti, supozi, irmi.
Tie i do oni povas uzi preska laplae perfektajn a imperfektajn
formojn: mi estas okupita a okupata; vorto estas karakterizita a ka-
rakterizata\ ambro estas luita a luata ktp. Z. preferas e tiuj verboj la
perfektajn formojn en la pasivo, dum en la simpla aktivo li uzas ilin
kiel dar-verbojn. Do: kiun io okupas, tiu estas okupita; kion oni luas,
tio estas luita ktp. Ekz-e: vi, Marinjo, estas efektive afiiktita... Nu, kio
vin tieiafiiktas?
2
Rim. IV. e la alternsubjektaj verboj (kiuj povas havi personan a aan subjekton),
e persona aganto la verbo preska iam estas rczulta. P,kz-e, cn la frazo: Petro
baris la korton per heo, la verbo bari evidente estas rezulta, ar la baro efektivias
nur, kiam la barado finiis. Sed, aliflanke, laheo mem darc plenumas la funk-
cion de la barado, do se la subjekto estas heo, la verbo bari estas darverbo: la
heo baras la korton. Same kiel bari, kondutas, inter aliaj, ia verboj: armi, garni,
ilustri, komenci, kovri, kroni, legitimi, ornami, topi, vesti. Do, per kio oni armis,
147
118-119
garnis, ilustris, komencis, kovris ktp., tio armas, garnas, ilustras, komencas, kovras
ktp. En la pasivo tiujn verbojn oni rigardas el la vidpunkto de persona aganto kaj
uzas ilin en perfekta formo: la viando estas garnita; la libro estas ilustrita; iu estas
legitimita, kronita, ornamita, vestita; io estis itopita.
Ce tiuj verboj, la strikta logikeco, oni devus uzi imperfektan formon, kiam la
aa subjekto estas esprimata per agantadjekto (la lago estis kovrata de folioj) kaj
perfektan formon, kiam i estas esprimata per instrument-adjekto (la iago estis
kovrita per folioj). Sed enerale oni ne faras tian delikatan distingon kaj e la
priskribo de rezulta stato oni uzas la perfektajn formojn (-inta, -ita).
Entute, kiel resumon de la supra longa pritraktado oni povas diri, ke
enerale oni uzas perfektajn formojn, e kiam Sajne pli tagus imper-
fektaj. Nur en la sekvantaj okazoj nepras la imperfekta formo (-anta,
-ata) kaj estas erara la uzo de la perfekta:
a) e la verboj de daro sen rezulto (vd. punkto 2);
b) e la emfaza esprimado de daro;
c) e esprimo de ag-ripeto.
Anaiogan, kvankam malpli detalan konkludon jam atingis D-ro Lipp-
mann, la tiama Direktoro de la Akademia Sekcio pri la Gramatiko,kiu
finis sian oficialan Raporton anta la U.K. de 1932 per jena formulo:
"Fakte ne estas malfacile trovi la ustan formon: i rezultas el simpla
konstato de la efektiva daro de ia ago (-ata, se daranta; -ita, se fi-
nita)."
2. Kondicionalo, volitivo, infinitivo
Ce la neindikativaj modoj kq la infinitivo, la afero estas alia. Nome, ni
vidis ( 99), ke ili havas nur unu simplan tempon, la komunan, kiu do
povus esti rigardata kvaza resuma por iuj tri tempoj. Tamen, sen la
helpo de la kunteksto, tiu komuna tempo ajnas prezenca. Kaj per la
kompleksaj tempoj oni povas esprimi nur la rilatsn tempojn de la pre-
zenco: mi ne volas esti vane veninta; mi dezirus, ke mi estu irinta tien;
ho, se tio jam estus farita! Preterito kaj futuro do ne povas esti espri-
mataj.
Efektive, e la infinitivo kaj volitivo ajnas sufii tiu komuna, resuma
formo. Infinitivo ja estas komplemento de predikato kaj ian tempon
difinas la predikata tempo: mi vidis lin fali; mi volis paroli - esprimas,
ke la falo a la (volo de) parolo okazis en la tempo signita per la predi-
kata tempo. Same pri ia volitivo; in oni trovas a en rekta parolo:
li venu tiam la tempo estas evidenta; a en dependaj propozicioj,
kiuj havas la tempon relativan, do per sia prezenco montras la tempon
de la efpredikato (vd. 270): mi volis, ke li venu; li postulas, a pos-
tulis, a postulos, ke la pordo estu fermita; alifoje la tempon de la
efpredikata volitivo montras tempa subprop-o: finu vian taskon, anta
ol mi revenos (futuro; kp. la paseon en: mi postulis, ke li finu sian
taskon, anta ol mi revenos, sed li tion nefaris).
Anka e la kondicionalo, la futuro de la fiktiva ago preska iam estas
148
118-119
esprimebla per la simpla komuna formo. Sed la preterito, esprimata per
la sama formo, ofte povas naski konfuzon: mi irus tien esprimas nun-
tempan eventualecon; apena oni povas signi per la sama formo,ke tiu
eventualeco jam pasis.
Pri tiu i manko oni helpas e laaktivo per tio,ke oni uzas kondiciona-
lon perfektan por esprimi kondicionalan preteriton: mi estus irinta tien.
Tiu i kutimo pli kaj pli eneraiias kaj nun i jam ajnas preska regu-
lo: oni apiikas tiun kompleksan formon e tiam, kiam la senco estus
klara anka e la komuna simpla fonno. Ekz-e, Z. skribas: estus pli
bone, se mia patrino min ne naskus; hodia oni uzus la formon: estus
naskinta. Des pii konsiiinda estas la nuna uzado, kiam la simpla formo
ne estus kiara: kaj i diris: Kiu dirus al Abraham, ke Sara mamnutros
infanojn?
2
(= estus dirinta). Kaj tiun perfektan kondicionalon oni
apiikas e e la verbcrj de daro sen rezulto, kie, kiel ni vidis ( 110),
oni ne uzas la respektivajn indikativajn formojn;krome, e la verboj de
daro kun rezulto, oni esprimas per tiu formo anka la daron,kiu do
e ia kondicionaio ne estas distingata disde la rezulto: mi estus lerninta,
is vi revenis, se...; se vi estus skribinta la taskon e dum du semajnoj,
i tamen ne estus perfekta, ar vi ne povas atenti pri via laboro (kp.
Kvankam la tasko estis skribata dum du semajnoj).
Rim. Oni povus esprimi la preteriton per duobla kompleksa formo: se vi estus
estinta skribanta...; sed tiaj pezaj formoj neniam estas uzataj. Tamen, ne malpli
pezaj formoj donigas, se la kompleksan kondicionalon sekvas predikativo: tio
estus estinta bona; vi estus devinta esti pli digenta. En tiaj okazoj oni povus util-
igi la kuntiritajn formojn: tio estintus bona; videvintus esti... Estas certe,ke tiel
oni ricevus tre oportunan formon de preterita kondicionalo, kiu, e sia ununura
formo, e ne estus malfacila por uzo kaj kompreno, kiel la respondaj indikativaj
formoj, e sia triobla participo (vd. 102) .
e la pasivo, la afero estas iom alia. Ni jam menciis, ke la pasivo altiras
la atenton pli al la ago, ol al la aganto; pro tio, oni pli subtfle eisentas la
tempo-nuancojn de la ag-esprima verbo. Do, ar en perfekta tempo oni
forte sentas la esprimon de rezulto, oni uzas la perfektan kondicionalon
por esprimo de preterito nur en la okazoj, kiam oni montras la rezulton:
se la mono estus perdita; pli bone estus, se mi ne estus naskita; sed oni
ne uzas in, kiam temas pri evidenta daro: estus konita, estus havita
ktp. Tiaokaze oni evitas la pasivon per oni kaj aktivo: se oni estus lin
koninta; se oni estus havinta.
La kompleksaj tempoj en la praktiko
Parolante pri la praktika uzado de la kompleksaj tempoj, ni devas
aparte pritrakti la aktivan kaj la pasivan voon.
A. Aktiva voo
En la aktiva voo la kompleksaj tempoj estas uzataj precipe por esprimi
149
133
akcente staton estigitan de finita ago (perfekta tempo): li estas mortin-
ta; la firmo estas bankrotinta; la suno ankora ne estis leviinta, kiam i
ekvidis la palacon
z
; iuj aliaj de bnga tempo estis foririntaj
2
; kiam
Boaz estis maninta kaj trinkinta kaj gajiis, liirispor kuii
2
. Kelkfoje,
por esprimi akcente la daron de la ago (imperfekta tempo): ii estas
vojaanta; kaj dum i estis mortanta, la virinoj diris...
z
; a per kontras-
to emfazi ia subitecon, neatenditecon de intervenanta okazao: Gideon
estis draanta tritikon... kaj aperis al li aneb
2
; viajfibj kaj viaj fiiinoj
estis manantaj kaj trinkantaj vinon... kaj jen granda vento leviis
z
;
dum via servanto estisfaranta tion kajalion, tiu malaperis
2
. Malofte por
esprimi intencon a staton antaan al ago (predikta tempo): liekglitas
kaj estas jam falonta
2
; li fariis submajstro, kaj li estis faronta sian sub-
majstran vojaon
2
; komenciis la vintro: dum multe da monatoj nun
estis regonta tie unu sola longa nokto
2
; liaj lipoj ektremis, kvaza li tuj
estus ridonta
z
.
Sed tiajn tempojn oni sentas pezaj; jam en 1888 Z. avertis, ke "la for-
mojn kunmetitajn oni devas uzi sole tiam, kiam la senco in necese
postulas"; Beaufront ne konsideris tiun konsilon, sed poste, sub la
influo de Kabe, kiu iam ilin evitis, oni uzas ilin kiel eble plej malofte.
Plejofte oni apiikas la simplajn formojn.
Tamen, la simplaj tempoj ne iam sufias por esprimi klare la penson.
Tio okazas, kiam du tempoj ne estas samtempaj: unu estas antaa a
posta al la alia. Kaj e e samtempaj agoj oni sentas kelkfoje la neceson
de tio, ke oni akcentu, neprigu tiun samtempecon. Por esprimi tiajn
rilatojn oni uzas prefere ne kompleksajn tempojn, sed aiisn rimedojn.
1. Por la i mp e r f e k t a j t e mp o j (t.e. por esprimi la samtemp-
econ) oni havas la jenajn anstataaojn:
a) Se ia samtempa ago estas de daro sen rezulto, tute sufias la simpla
formo: mi konis lin (ne: estis konanta), kiam li estis infano.
b) Se la samtempa ago estas ago rezulta,kun a sen daro, la samtemp-
econ oni povas esprimi per tiam: mi manis tiam, kiam vi vokis min.
2. Anstata la p e r f e k t a j t e m p o j oni povas uzl:
a) Se la antatempa ago estas ago de rezulto sen daro, la adverbon
am: mi jam finis (estis fininta), kiam sonis la kvina; li jam falis (estis
falinta), kiam mi alkuris. Tie i klasigas iuj verboj kun la prefiksoidoj
el, is, for, tra (vd. 247): li jam foriris, kiam mi venis; mi jam ettegis
la ttbron; en tiaj okazoj e jam estas ofte superflua, se la temporilato
estas klara el la senco: kiam oni alportis la bieron, tt veris al si
z
. Se la
antatempeco estas nur momenta, oni uzasus kun simpla verbo: lius
venis (ne: tt estas us veninta).
b) Se la antatempa ago estas ago de daro, sen a kun rezulto, oni
povas uzi simplan verbon, se unu ago logike antaas la alian: mi legis
la leteron, kiun vi skribis; cetere oni uzas la adverbojn jam antae:
li jam antae rakontis al mi la aferon, kiam vi alvenis (lijam rakontis
povus signifi, ke li jam komencis la rakonton). Sed pli elegante estas
150
118-119
esprimi la antatempecon per post kiam en la sama, a per anta ol
en alia propozicio: li rakontis ia aferon, anta ol vi alvenis; post kiam
li rakontis ia aferon, vi aivenis. En la unua frazo oni akcentas la anta-
tempecon de la rakontado, en la dua la posttempecon de la alveno.
Kelkfoje oni uzas la prepozicion post kun ag-substantivo: post almozula
frapado ce multaj pordoj, Marta fine trovis laboron
2
(anst. kiam si
estis aimozuie frapinta...). Ofte oni povas uzi anka preteritan parti-
cipon: eileginte ia libron, iiin foretis.
La afero ne estas sama e la kondicionalo: i tie nome la perfekta tempo
anstataas la simplan preteriton, kiu ne ekzistas en Esperanto: mi estus
ieginta romanon, se...; oni ne trovos e mi maibonagon, per kiu mi
estus pekinta
2
. Tiuj i formoj do ne estas anstataigeblaj per adverbaj
esprimoj. Maksimume, se ia senco estas klara, per ia resuma formo
komuna:miestuslegintaromanon, semi havus.
3. Por la p r e d i k t o , oni ofte povas esprimi in heipe de verboj a
adverbcrj: mi estas vojaonta Madridon ia venontan vintron = miprojek-
tas vojai...; oni uste estas fondonta akcian kompanion = oni estas
preta por fondi...; en ia jaro 1886 la lingvo Esperanto estis ankora
aperonta = ankora ne aperis; i estis vivonta ankora multajn jarojn =
i havis ankora multajn jarojn de vivo, por vivi; ia muro estas disfaion-
ta = baida disfaios; kiam abeioj estas forfiugontaj, iliforte zumas =
kiam abeloj estas anta forflugado...; iuj ideoj, kiuj estas ludontaj
gravan rolon en ia historio de la homaro, havas egalan sorton
2
= kiuj
devas iudi...; se i ne farios nun, i estas jam iam farionta en estont-
eco = i devas jam iam farii
2
; sed tio ne estas iam ebla, precipe kiam
temas pri intenco: i kuris al li renkonte, kvaza i voius lin kisi;i tion
ne faris, sed ipreska jam estis faronta tion
2
. Krome, e la kondicio-
naio oni konservas la kompleksan formon: iiaj lipoj ektremis, kvaza
ii tuj estus ridonta
2
.
Rim. En multaj okazoj, la ideo pri onteco konfuzias kun tiu de devo a konven-
eco: tial oni povas ofte heziti inter la sufiksoj ont f-ot), -ind a -end: tio estas kt
sola metodo sekvinda a: sekvota a: sekvenda. Sed estas okazoj, kiam oni devas
distingi uv.darigota romano ne estas iam darigindaf
Samkaze oni uzas devi kun signifo de simpla okazonteco: prezentu al
vi, kiel tiuj arboj devis briii en ia suna iumo
2
.
B. Pasiva voo
La pasiva voo estas iom malfaciia en Esperanto. Nome, e la aktivo oni 113
uzas plejofte la simplajn formojn, kiuj havas nur unu tempo-distingilon
(-as, a -is, a -os); tiujn facile estas apliki. Sed e la pasivo la tempo
estas duoble distingita: per la heipverbo, kaj per la participo; oni do
devas decidi pri du tempo-distingiloj.
Multaj kredas, ke en la okazo de samtempeco oni devas apliki la tempo-
distingilon nur unufoje. Do, ekz-e, se la frazon: la losilo estas perdita
oni volas esprimi en estinta tempo, oni devas diri: la iosilo estis per-
151
101
data, ar la pasintecon jam esprimas estis, do estas pleonasme gin espri-
mi anka per la participo.
Sed tia rezonado estas erara. Ni vidis ( 110), ke la imperfektaj formoj
(-ata) ne estas nur negativaj signoj de ne-antatempeco, sed ili havas tre
klaran signifon de ago-daro, a, e sendaraj agoj, de ripetado. La
iosilo estis perdata do havas la sencon, ke oni ripete perdis (perdadis)
la losilon.
Krome, oni devas memori, ke la pasivo estas konjugacia formo, per kiu
oni altiras la atenton sur la agon mem, ne sur la aganton; kiam oni diras:
ia pordo estis malfermata oni prezentas la agon mem multe pli draste, ol
per: oni malfermis la pordon. Same: i estis vestata de siaj ambristinoj
esprimas la sinsekvon de la movoj multe pli elvokive, ol: in vestis iaj
ambristinoj kaj la responda aktiva formo estus: in vestadis iaj am-
bristinoj, kun la dara aspekto (vd. 102. Rim.). Nu, en la kuranta
rakonto oni ne bezonas insisti pri tiu daro de la ago, kaj sekve oni uzas
prefere la perfektajn tempojn, e kiam falsa logiko ajnus postuli la
imperfektajn: i tiu demando estis farita per tono entiia
2
( - oni faris);
al la lernoknabo estis ordonite (= oni ordonis) alporti botelon da vino;
kaj i estis metita (gin oni metis) en la korbon de la manajojal la jam
tie troviantaj inko, kolbaso kaj fromao
2
.
Rim. L Tiu punkto mirigas kelkajn spiritojn kutimiintajn al geometria (almena
eklida! ) pensmaniero: ili opinias, efektive, ke, se ago daras tian tempon, ke
tion oni devas signi per aparta formo (i-tie per -ata), tio estas vera en iaj okazoj,
u la ago lokias en la pasinteco, en la nuno a en la estonteco. Sed tiu verao
estas iluzia. E1 la psikologia vidpunkto, daro estas kiare perceptebla nur en la
nuntempo: pri la pasinteco a pri la estonteco nia memoro a nia imago nature
prezentas al si agon kiel punkton en la tempo; kaj por pentri al si la malvolvigon
de ago en tiuj du cirkonstancoj, necesas aparta penado de la spirito, kiun ni faras
kompreneble nur, kiam tio estas bezonata. Por klarigi la aferon, supozu reporte-
ron, demandantan al pedelo, kio okazas en la palaco: "Nun, tiu respondas, la
parlamenta delegacio estas akceptata de la reo". Sed la reportero skribas, por sia
morgaa artikolo: "Hiera la parlamenta delegacio estis akceptita de la reo".
ar en tia okazo, la interesa afero estas, ke la akceptigo normale atingis sian finon,
kaj ne, ke i pli-malpli rapide malvolviis. Male, se li volus noti detalon, li skribus:
"Dum la parlamenta delegacio estis akceptata de \a reo, unu pariamentano rive-
rencante falis".
Rim. II. La perfektaj tempoj preteritaj (estis -ita) do ne respondas al la pluskvam-
perfekto; ili ne esprimas nepre antatempecon:
a) e la verboj de daro sen rezulto ili ne povas in esprimi, ar ili, kiel ni vidis,
tute ne estas uzataj. Oni ne diras: li estis konita, sed: antae li estis konata.
b) e la verboj de rezulto sen daro ili ne povas gin esprimi, ar ili estas la soie
uzataj formoj.
La pluskvamperfekto en Esperanto propre estus: estis estinta -ata (daro-verboj)
kaj estis estinta -ita (rezult-verboj): // estis estinta konata; i estis estinta turnita.
Estas kompreneble, ke anstata tiuj pezaj formoj oni prefere uzas klarigajn adver-
bojn(vd. 114).
* * *
152
110
e la pasivo do oni uzas la imperfektajn tempojn (-ata) en la sekvantaj
okazoj:
1. e verboj de daro sen rezulto: mia nomo estas konata e kortego
2
;
iia peto ne povis esti malatata
z
; i amis kaj estis amata
z
.
Ri m. III. La du solaj escept oj trovias en " Fa be l oj " (IV, p. 111): nun i (glaso)
finis sian servadon kaj estis amita. Kun la filo de Anneto la afero estis a/iaf Tamen
en la iela regno neniu animo povos plu diri: "Li neniam estis amitaf " La strang-
eco de la penso ( kompar o i nt er la sor t o de glaso r ompi t a post uzado kaj de homa
ani mo, ki u uas la amon d e Dio nur post la mor t o) kaj la izoieco de t i uj du f or moj
en la t ut a ver kar o de Z. f ar as, ke oni ne povas konsi der i ilin e la f or mul ado de
la regul o.
2. e verboj de daro, kun a sen rezulto,kiam oni akcentas la disvolv-
iadon de la ago: i tie infanoj ludadis, dum en ia sinagogo estis iegata
ia semajna partafo
1
(dum klare montras, ke temas pri ago-daro);per
sia naskio i estis rigardata kaj sin mem rigardis kiel virinon kieran
2
;
Poionio estas ne kie li manas, sed kie li estas manata
2
; la viroj estas
pli dezirataj, kiam la afero koncernas instruadon
1
;mi pensas, kei estos
konstruata pii oi tri jarojn
z
.
3. e verboj de daro a sen daro, kiam temas pri ripetado, a pri plur-
foje aplikebla, kvaza proverba konstato: la garboj en la daro de mul-
taj jaroj estis nomataj ia garboj bataiaj kaj metataj aparte
2
(temas pri
iujara ripeto); tra longa tempo kun iu farita sulko estis trovata poste-
signo de ia bataio
z
; i ne sciis, ke kio estas permesata al Jupitero, ne
estas permesata al bovo
z
(proverba diro plurfoje aplikebla; kp. mi
sopiras is tiu momento, kiam estos al ni permesite...
z
); tiaj oficoj estas
bone pagataj (generale). Same en la aliaj modoj: Allah estu iadata (K);
ni devas ceiadi al tio, ke pii a malplifrue iuj nomoj estu skribataj ia
la fonetiko internacia
2
; mi prenos aerostaton: mia patro scias, kiei iii
devas estipretigataj kajdirektataj
2
. Pri nomi vd. 110, Rim. III.
4. e verboj sen daro, por tre precize insisti pri samtempeco kun alia
sendara ago: la evaio estis fotografata uste, kiam i ievis ia antaajn
piedojn. Tio estas kompreneble tre malofta; estas dube, u estas e unu
ekzemplo en la tuta Z-a verkaro.
Ri m. I V. Z. t i el del i kat e sentis la di f er encon i nt er la pl enumi ado kaj la pi enumi t -
eco de ago, ke f oj f oj e li hezi t i s uzi la i t a- f or mon en la okazoj , ki am t emi s pri
ago kvaza t eor i e koncept i t a, ekst er ia i deo pri ef ekt i vi o: t i an uzon oni povas
nomi abstrakta imperfekto. i n oni t rovas ef e en du okazoj :
a) e neado: la unueco de Esperanto neniam estos rompata; i devis vigle salti sur
grandan tonon, por ne esti renversata;
b) e la i nfi ni t i vo post la modaj hel pverboj povi, devi, voli kaj e la vol i t i vo:
i tiu verko devas esti eldonata nun a neniam; kiam la ardeno devis esti los-
fermata, la pordisto lin elpelis; estas necese, ke i estu libervole akceptata, sed ne
lee altrudata. Ti uj nuancadoj , ki uj n cet ere Z. ne i am observi s, ne estis post ii
i mi t i t aj kaj rest as zamenhof i s moj .
* *
153
133
114 En iuj aliaj okazoj oni uzas la perfektajn tempojn (-ita). Tio estas:
1. Ce verboj de rezulto sen daro iam, kiam ne temas pri ripetado: la
kaleso estis anta la pordo; la pakajo estis surmetita
z
(oni surmetis in
poste); la taglumon i dertove ekvidis nur tiam, kiam en la keb de
vinkomercisto i kune kun siaj kamaradoj estis elpakita kaj la unuan
fojon tralavita
1
(= kiam oni eipakis ktp.); tiu propono estis akceptita
z
(oni akceptis); Vasington estis naskita la dudekduan de Februaro
2
(oni
naskis lin); ili estos donacitaj, li diris, al la malgranda Kristino
2
(mi do-
nacos ilin); kial al li estus permesite ekspluati...
2
(oni permesus);u vi
volas esti forpelita?
2
(ke oni forpelu vin); mi estas tro maljuna por esti
ankora konvertita
1
(ke oni konvertu min). Kiel oni vidas, en i tiuj
ekzemplcj nenie temas pri antatempeco: en la aktivo oni uzus simplan
verboformon.
Rim. Ni jam diris (110. 4.), ke pluraj verboj estas rigardeblaj egale kiel daraj
sen rezulto a rezultaj sen daro (okupi, ravi, sirmi kpt.). Ni menciis, ke Z. uzas
ilin prefere en perfektaj formoj, pro tio, ke ili esprimas plie rezultstaton ol ago-
daron, almena en nia konscio: 13 registaroj estis oficiale reprezentitaj
2
(sin re-
prezentigis); mi estas afliktita
2
(io min afliktas); li estas okupita
2
(io lin okupas);
pardonu, Marinjo, mi estas tiel ravita
2
(io min ravas); ni estas irmitaj kontra
la vento (io nin sirmas).
2. Ce verboj de rezulto, kun a sen daro, kiam oni esprimas la rezulton
de finita ago. i tie oni devas okupii aparte pri la tempoj prezencaj kaj
futuraj unuflanke, kaj pri la tempoj preteritaj aliflanke.
a) Ce la tempoj prezencaj (estas -ita) kaj futuraj (estos -ita) la pasinta
tempo de ia participo kiare montras, ke la ago, kiun la participo espri-
mas, estas antatempa al la stato, kiun i estigis, kaj kies tempon mon-
tras ia helpverbo: en "tio estos farita" la faro estas antatempa al la
stato de preteco, kiun la helpverbo estos lokas en la futuro. Pro tio, tiu
faro estas antatempa anka al aiia ago a stato esprimita per la sama
verbotempo: en kiam vi venos, la afero estos farita la plenumio de la
faro estas antatempa al la estonta veno. Do en prezenco kaj futuro la
perfektaj tempoj estas tagaj por la esprimo de antatempeco: la verko
ne sole ne estas tradukita el la originalo...
2
(mi ne tradukis); la vizao
de ia juna virino estas desegnita de vi kun videbla sentemeco
2
(vi deseg-
nis); iuj artikoloj estas skribitaj de mi mem
z
(mi skribis); se vi estos
venkita, oni diros (oni diros post la venko); mia tuta uldo estospagita
al vi balda
1
(balda mi estos post pago).
Jam en tiuj i ekzemploj estas evidente, ke la perfektaj tempoj esprimas
staton estigitan de ago. Ankora pli evidenta estas tio en la sekvantaj
frazoj, kie la participo kvaza anstatataas adjektivon: tiu kapo sur la
bildo estas bm klinita antaen
2
(oblikva); Dagon estas ruinigita
z
(mi-
zera); mia mano estas iam malfermita por tiuj, kiuj suferas
z
(preta
doni); se dare de du minutoj apud vi i enuos, vi estos perdita
B
(abo-
mena al i); malbenita estu, kiu forklinas la rajton de orfo kaj vidvino
2
(kondamninda). Tiujn formojn oni povus nomi s t a t a j t e mp o j .
154
101
b) e la preterita tempo (estis -ita) la afero estas alia. Ni vidis, ke tiuj
tempoj povas signi simplan pasinteeon, e, ke ili estas la sole eblaj for-
moj e verboj de rezuito sen daro (se ne temas pri ripetado). Do se iu
diras: la losilo estis perdita, kiam vi lin vizitis oni ne scias certe, u
tiu perdo estis antaa a duma rilate ai la vizito. Tial en tiaj okazoj la
tempon oni precizigas per adverbo: jam (se la ago estas momenta),
antae (se i estas dara): tiu parto (de la botelo), kiu antae estis
turnita supren, nun estis turnita malsupren
z
; la losilo estis jam perdita,
kiam vi lin vizitis; a (por montri samtempecon): la losilo estis tiam
perdita, kiam vi lin vizitis.
Tamen, tio estas nenecesa, kiam la antatempeco estas evidenta el la
teksto: la historio rakontis pri hungara kavaliro, kiu estis kaptita de
turka guberniestro
z
(la okazajo kompreneble estas antatempa al la
rakonto pri i temanta); i sidiis sur seo, kiu anta momento estis
donita al i
z
(la antatempeco estus klara anka sen la adjekto: "anta
momento"; tiu i servas nur por precizigi la momenton de la dono).
iam evidenta estas la antatempeco e la stataj tempoj. Ke la tempo
estas stata, tion montras ofte la kunteksto: Snitchey kaj Craggs estis
edzigitaj
1
(= estis edzoj: ne temas en la kunteksto pri aktuala edzigo);
la pala delikata buo estis fermita kaj silenta
2
(la statan tempon nepr-
igas la adjektivo silenta; momentan agon montrus: estis fermita kaj
poste silentis).
Rim. I. En kelkaj okazoj povas ekesti dubo, u la preterita perfekto havas la
signifon de ago plenumita kiel fakto a de stato post ago: hiera la ekspozicio
estis malfermita antatagmeze (u oni malfermis in en la antatagmezo, u i
estis vizitebla nur dum tiu tempopeco?). La unua signifo estas ordinare preciz-
igita de tempa adjekto (hiera ia ekspozicio estis malfermita je la naa), la duan
oni povus neprigi per la uzo de stati anstata esti (hiera la ekspozicio statis mal-
fermita antatagmeze).
* #
Por pli bone senti la diferencon inter la ata- kaj la /te-formqj, oni kom-
paru ties uzon e samaj a analogaj verboj en jenaj frazoj, tiritaj el la
Fundamento (Ekzercaro 25): tiu i komercajo estas iarn volonte
aetata de mi (ripeto); la surtuto estas aetita de mi, sekve i apartenas
al mi (rezulto) - Kiam via domo estis konstruata (daro), mia domo
estis jam longe konstruita (stato) Mi sciigas, ke de nun la uldoj de
mia filo ne estos pagataj de mi (ripeto); estu trankvila, mia tuta uldo
estos pagita al vi balda (unufoja ago) Mia ora ringo ne estus tiel
longe serata (daro), se i ne estus tiel lerte kaita de vi (unufoja ago);
kaj el la Zamenhofaj verkoj: mi preferas (diras la malbela anasido)
esti mortigita de ili (unufoja ago), ol esti pinata de la anasoj, pikata de
la kokinoj, puata de la servistino (ripeto) Si alportis floron... Ci estis
portata kun tia zorgemeco kaj singardeco, kiun oni ne uzis e por la
delikata pomarba brano (emfazo pri daro);g/ eliris en la mondon por
155
118-119
iin seri kaj trovi, kaj nun li estis trovita kaj portita hejmen en la mal-
grandan ardenon (stato); askultu Min
f
domo de Jakob..kiuj estis
aritaj (unufoja ago) sur Mi de post via naskio, kiuj estis portataj de
Mi (kutimo) de post via eliro el la ventro - Lia butiko dum du tutaj
tagoj ne estis maifermita (simpla ago); iu restadis en sia butiko, kiu
estis fermata frue vespere (kutimo).
* * *
Resume: Se en certa okazo oni volas ekscii, kiun formon oni uzu, oni
povas procedi jene:
1. Oni formu el la verbo pasivan participon preteritan, kaj oni esploru
la ideon, kiun tiu participo izolite elvokas:
a) la participo elvokas ideon pri eso de ago; tiun ideon oni povas sen-
manke esprimi per ia neata prezenca participo: konita signas nenion
alian ol ne piu konata, a jam ne konata; same: memorita, tenita, sciita
ktp. Se la verbo estas tia, oni povas uzi nurkaj sole la imperfektan for-
mon (kun -ata), ar temas pri verbo de daro sen rezulto.
b) la participo elvokas ideon pri stato, pri rezulto, pri preteco kaj oni
tute ne pensas pri tio, ke la ago mem jam esis; adante: konstruita,
perdita, oni sentas akcentita ne la eson de la agoj konstrui kaj perdi,
sedilianplenumion. Se la verbo estas tia, oni uzu:
imperfekton (-ata), por esprimi ago-daron, a ripetadon a koincidon
kun alia samdara ago;
perfekton f-ita), iam cetere.
2. Por kontrolo, oni transformu la verbon en aktivon kaj almetu ad. Se
tio ne anas la sencon. oni uzu -ata; se ad ne tagas, oni uzu -ita. Kp.
ekzemple: mi, kiu vokadis al Dio kaj estis askultata
2
(Ijob XII 4).
Ekz-e: ia letero estis skrib?ta hiera - oni skribadis la ieteron - ad
ne tagas, ar i ne esprimas, ke la letero iis preta, do skribita; la domo
estis konstru?ta dum du jaroj - oni konstruadis - ad ne anasla sen-
con, do konstruata; ia losilo estis perd '/ta - oni perdadis - ad ne ta-
gas, do perdita; la tagoj estis perd?tajper bagatelajoj - oni perdadis, do
perdataj; ia leo estis akceptita; la kunsido estis malfermita (ar oni ne
akceptadis, nek maifermadis ilin).
Se la verbo estas preterita, oni esploru, u la antatempeco ne estas
esprimenda por eviti konfuzon; t.e. u in sufie certigas lakunteksto.
Se ne, oni uzu la adverbojn jam (e sendaraj verboj) a antae (e
darverboj).
Rim. I I . Oni povas uzi anka la simplan r i medon mont r i t an de R. Schwar t z: uzu
-at a, ki am vi povas, sen ano de la senco, al doni piu-kaj-plu a re-kaj-re; uzu -i t a,
ki am vi povas al doni definitive.
Valoro de la tempoj
115 l.La p r e z e n c o estasuzataporesprimi:
a) tion, kio okazas en la momento, kiam oni parolas: "Efektive, mi re-
156
118-119
memoras", i eldiris post momento
2
;nun li diras al ni la veron.
b) tion, kio estas kutima, ordinara: en vintro oni hejtas la fornojn
z
;
c) tion, kio okazas de certa tempo is nun, kaj eble p\u: jam de du jaroj
daras la malsato;ekde sia infanao li estis malgrasa.
d) tion, kio estas vera en iu ajn tempo: la vero iam venkas
2
; prokrastita
ne estas perdita
2
; du kaj du faras kvar; se tio estas vera, la malo estas
falsa. Tion oni povas nomi eterna prezenco, a gnomika prezenco,
kiam temas pri proverbaj esprimoj (altan arbon batas la fulmo
2
; lupo
kaptas, sed anka enfalas
2
).
e) tion, kio okazis en la inteco, sed kion oni prezentas pli vive, pli dras-
te, kvaza i nur nun okazus: Herodoto rakontas en sia historio, ke...;
ne suspektante ion, ili iradis tra ia arbaro. Subite eksonas pafo...; li
sonis: jen tuparo staras sur la tero
z
; levu la kovrilon!". Lia ordono
estas plenumata
z
. Tiun lastan uzon oni nomas historia prezenco.
f) tion, kion oni kvaza ofltiale kaj insiste deklaras, kvaza i havus
senliman valoron: ia tribunalo kondamnas la akuziton je du jaroj da
mallibereco; la komisiono konfirmas la konstru-planon. Tion oni povus
nomi la administracia prezenco.
g) tion, kion oni citas, kvaza revivigante la momenton de la citao:
Platono skribas, ke...; kiel Aristoteb diras...; Plinio asertas, ke...
Tion oni povus nomi prezenco de citado.
Rim. L Male, oni neniam uzas la prezencon pri okazontao: Hforvojaos morga;
mi tuj malsuprenirosf se li ekscios tion, li forte koleros.
2.La p r e t e r i t o estasuzataporesprimi:
a) tion, kio okazis anta la momento, kiam oni parolas: hiera ii diris
al mi ia veron
2
; Sokrato mortis irka 400 a.K.;
b) tion, kio kutime, ordinare okazis en la inteco, sed ne plu okazas:
tiu i malfetia infano devis du fojojn en iu tago iri erpi akvon
2
.
3. La f u t u r o estas uzata por esprimi:
a) tion, kion oni opinias okazonta post la momento, kiam oni parolas:
// diros ai mi la veron
1
; vi ne eliros, mi baros al vi la vojon.
b) tion, kion oni volas, ke iu faru: venu, ni vendos lin
z
; prenu el ia
unuaj fruktoj... kajmetuenkorbon... kaj la pastro prenos la korbon
kaj metosin anta la altaron
1
; kaj vi adorklinios anta la Eternulo
2
.
c) tion, kies okazivecon oni antavidas: se viaetos sklavon hebreon, li
servu dum ses jaroj
2
; se bovo kornobatos viron, kaj tiu mortos, tiam oni
tonmortigu ia bovon
z
.
Rim. II. En tiu senco la futuro estas regule uzata en la formulado de legoj, ko-
relative kun la volitivo.
UZADO DE LA MODALOJ KAJ MODOJ
Tie i ni nur skize pritraktos la uzadon de la modaloj kaj modoj; detala 116
studo sekvas en la sintakso de la frazo, e la diversaj specoj de propo-
zicioj.
157
101
Finitivo
a)La i n d i k a t i v o estasuzata:
1. se temas pri ago prezentata kiel reale okazanta, okazinta a okazon-
ta: mi dubas pri tio (mia dubo estas nuna realao); // ne volis cedi (lia
rifuzo estis reaiao en la inteco); mi alvenos morga (tiu alveno estas
por mi realao en la onteco).
2. se temas pri nur ebla ago, dependanta a ne de kondio: oni gajnas
nur
y
se oni riskas; se iu farios kulpa pripeko, kiu meritas morton... vi
devas lin enterigi en la sama tago
z
; povas esti, ke mi venos; u estas
ebie, ke mi iam estos venkita de i?
z
b) La k o n d i c i o n a i o estas uzata:
1. se temas pri ago nereala, fiktive imagita: se mi estus sana, mi estus
felia
z
; se ti scius, ke mi estas tie i, li tuj venus
z
; se la lernanto scius
bone sian lecionon, la instruanto lin ne punus
z
(sed li ne scias in!);
Dio ne estas homo, ke li mensogus, kaj ne homido, ke ii pentus
2
(se li
estus tia, eble li tion farus; sed li ne estas tia); u Li dirus kaj ne farus,
parolus kaj ne pienumus?
2
(kompreneble ne!); estus pli bone, se mi
forirus.
2. se temas pri ago, kies plenumion oni deziras sed tamen konscias
neebla: ho! se mi havus rifiiejon/
2
ho, se ni estus mortintaj en la lando
egipta!
z
ho, se mi estus pereinta, ke nenies okuto min vidu!
z
ho, se vi
estus al mi kiel frato!
2
3. se temas pri peto a demando, kiun oni, pro gentileco, prezentas
kvaza neefektiva: mi dezirus aeti tiujn gantojn; u mi povus havi
panon? mi votus scii, u...
Rim. I. e devi, povi kaj voli la kondicionalo signifas, ke la devo a povo a volo
estis ja reaia, sed ke oni ne obeis la devon a uzis la povon: mi povus foriri (sed
mi ne foriras); // devus labori (sed li ne laboras); li estus devinta veni (sed li ne
venis); vi estus povinta diri la veron (sed vi ja ne diris); rra volus helpial vi (sed ne
povas). La indikativa preterito tiaokaze signifas, ke oni obeis la devon a uzis la
povon: midevis labori (kaj mi laboris); mipovisfari multe (kaj mi efektive faris);
tion mi volis fari (mi intence faris). Z-aj ekzemploj: tiu i malfelia knabino devis
du fojojn en iu tago iri erpi akvon; pri tio oni tute ne devus ridi, i tamen ridis;
- la tutan tempon ili povis iudi en la palaco; viaj desegnafoj povus esti por mi tre
utilaj; sed... - ta Eternulo volis tiel lin turmenti; votus kato fiofn, sed la akvon i
timas.
c) La v o 1 i t i v o estas uzata:
1. se temas pri ago, kies pienumigon oni deziras kaj konscias ebla: iru
for!
z
li venu, kaj mi pardonos ai li!
z
se mipereos, mipereu!
z
ho, venu
la vespero!
2
2. se temas pri ago ne reala, sed ebla, kaj petata, volata, ordonata de iu,
a trudata, necesigata de io; ordonu al li, ke li ne bdbu
z
; permesu dl
malria homo, ke li ion petu de vi
z
; la virinoj ne estas ankora edukataj
tiamaniere, ke ili povu alkonformii al la despoteco de la ciferoj
2
; estas
necese, ke io finiu por ni
z
; jam ne multe mankis, ke mi faru tre
fundajn esptorojn
2
.
158
118-119
3. se temas pri ago ne reala, probabla a ne, kiu plenumios eventuale
nur pro ies volo: kiun lokon mi legu al vi?
z
(= vi volas,ke mi legu...);
se mifaru riverencon, mi elektas potencon
2
; vi mortigis mian amaton,
kaj mi nomu vin mia edzo?
z
(= kaj vi volas, ke mi nomu...); al miaj
gepatroj mi ne diris la solvon, kaj al vi mi in diru?
z
kial miperdu vin
amba en unu tago?
z
ili volis partopreni en la ojo, kaj kial la bestoj
tion ne faru?
z
la rimon, kvankam estu i plej frapa, ne gardu, se ia
teno al vi kostus troe.
d)La m o d a j h e l p v e r b o j (voli, devi povi) havas la jenajn
specialaojn:
a) ilin sekvas iam infinitivo. Kiam voli ajnas havi akuzativan objekton,
oni subkomprenas havi: mi volas (havi) panon.
b) ili similas al la voiitivo en tio, ke ili same ne esprimas agon faktan,
sed nur la (eventualan) estontan plenumon de la ago.
c) povi kaj devi havas neregulan pasivon. Anstata estas devate oni
diras: estas necese, necesas; kaj estas povate esprimias per estas eble,
eblas.
d) ili esprimas sian sencon el la vidpunkto de la subjekto, kiu sentas la
devon, povon, volon, dum la volitivo esprimas eleksteran volon, povon,
eblon. Do, se temas pri elekstera efiko, oni devus tion esprimi per apar-
ta propozicio, kaj la efikatan agon mem per volitiva subprop-o; estas
eble, nenecese, oni volas, ke ilifaru... Tamen, la eleksteran devon oni
esprimas plej ofte ne tiamaniere, sed a per esti devigita a per simpla
devi; last-okaze la sencon certigas la kunteksto: mi devas tion fari (mi
rekonas la devon); li devis fiaski (la cirkonstancoj lin devigis). Praktike
tia uzo de devi apena povas estigi dubsencecon, tial aparta moda help-
verbo por tiu i lasta senco ne estas necesa. Pri la rekono, sed neobeo
de devo vd. i-supre Rim. I. Pri la neado de devo, vd. 91, Rim. I.
Rim. II. Kelkfoje oni elipsas la efprop-on kun voli,kiam i kaj ia subjekto estas
klara el la kunteksto. Ekzemplojn vd. supre e la volitivo (punkto 3). Tie i klas-
ias anka la voiitivo post se (vd. 257. Rim. VII).
Infinitivo
La infinitivo estas uzata:
1. kiel predikato anstata volitivo: ne ekpepi!
z
; ne rnovi la buon!
z
2. kiel predikato, anstata indikativa prezenco, futuro a kondicionalo,
e ekkriaj, demandaj a hezitesprimaj frazoj: ho ve! Malesperi kaj tamen
ne morti!
z
; u piki lin per mia halebardo ?
z
; Sed kieljuri?
2
; miscios,
kion diri
z
; se lin kompari kun la nuna reo, li estis Apolono e Satiro
2
.
(Vd. 155 kaj 166).
3. kiel objekta predikativo en atribua ag-propozicio:// sentis sin fali, mi
adis linfermi la pordon. (Vd. 172,233)
4. krom tiuj vere verbaj uzoj, la infinitivo, pro imito al la hinderopaj
lingvoj, estas anka uzata, kun valoro de substantivo, en la diversaj
okazoj, en kiuj estas uzata anka la substantivo:
159
101
a) kiel subjekto: morti pro la patrujo estas agrable
z
(= morto);
b) kiel objekto: vi amas preni, amu redoni
2
(vi amas laprenadon, amu
la redonadon); li ordonis venigi al si la reinon
2
; instruu min kalkuli
(= instruu al mi la kalkuladon); la sinjorino petis de i trinki
2
(Vd.
180).
c) kiel predikativo: flati al iu ne estas fari al li servon.
d) kiel suplemento: estas tempo por rnorti kaj tempo por naski
2
; ho,
malbenita rapideco flugi en kriman liton!
2
preta al vi servi!
z
e) kiel adjekto: jen vi iras dorrni kun viajpatroj
z
\ vd. 186.
Sed Esperanto neniam konfuzas tiujn du apartajn vortspecojn, kaj spe-
ciale gi zorge distingas la determinflojn de la infinitivo disde tiuj de la
substantivo:
aa) Infinitivo, e en valoro de substantivo, povas esti determinata per
adverbo kaj akuzativa suplemento: iam diri la veron estas la devo de
honesta homo. Maie la substantivo ne povas havi tiujn determinilojn,
sed apud i la adverbo igas adjektivo, kaj la akuzativo iasprepozitivo:
la iama dirado de la vero...
bb) Infinitivo, e en valoro de substantivo, neniam povas havi anta si
la artikolon: scii la sekreton ias, se oni almetas la artikoion: la sciado
de lasekreto.
cc) Dum ia baza ligilo de suplementa substantivo estas de post substan-
tivo (deziro de veno) kaj je post adjektivo (preta je veno), la infini-
tiva suplemento ne havas bazan ligilon (deziro veni, preta veni). Kelk-
foje oni trovas por (estas tempo por morti
2
) sed i estas ellasebla (vd.
141 Rim.).
dd) Dum la adjektaj substantivoj staras en akuzativo a kun prepozicio,
infinitivo enerale ne toleras prepozicion anta si. Nur tri prepozicioj
estas kutime uzataj anta infinitivo: anstata, krom kaj por: anstata
blinde babiladi, rigardu la faktojn
z
; vi nenion povas fari, krom kunbati
la dentojn
2
; por afon formani, lupo iam trovas pretekston
2
. Malofte
inter: inter voli kaj fari estas grandega pao
z
. Anta povas regule enkon-
duki infinitivon dank' al la intermeto de la subjunkcio ol: anta ol viziti
lin, vifaros prudente, se...
z
.
Rim. L Zamenhof ( "Li ngvaj Res pondoj " n-ro 128) pravigis la uzon de anstata kaj
de por per tiu konsi der o, ke, cn tiu pozi ci o, ili "havas la sencon ne de pur a pr epo-
zicio, sed preska de konj unkc i o" ( = subj unkci o); pri kromkaj inter, oni povus di-
ri, kc la sekvant a i nf i ni t i vo aki ras iom cl la kar akt er o dc ci t a o. (G, W. )
La aliajn prepoziciojn oni anstataigas diversmartiere.
Lokaj prepozicioj neniam estas bezonataj anta infinitivo.
E1 la tempaj ni jam parolis pri anta ol. La analoga formo post ol
ne estas uzata; oni helpas sin per preterita particip-adverbo: dirinte
tiujn vortojn, li foriris (ne: post ol diri...). Dum kaj is postulas (sub-
junkcie) plenan prop-on: dum li skribis, li ofte alrigardis (ne: dum
skribi)\ li kuris, is lifalis (ne .is fali).
Malgra kaj pro estas anstataigataj per particip-adverboj: e falinte li
160
118-119
batalis plu (ne: malgra fali...); ii ne povis skribi ne havante inkon (ne:
pro ne havi inkon). Same kun: li venis sciigante (ne: kun sciigi). Sen
estas anstataigata per particip-adverbo kun negacio: mizero faras vizi-
ton
t
ne atendante inviton
2
; penu maiaperi nevidate
2
; li foriris ne ios-
inte ia pordon.
Rim. II. Tamen, anka Z. inem uzis sen anta infinitivo (vd. 255 B.).
Participo
La uzadon de la participaj formoj akompanataj de la helpverbo e s t i 118
e la malsimplaj tempoj de la konjugacio ni jam studis( 112-115).
Restas nur studi la uzadon de participoj sen helpverbo. Participon tia-
okaze oni uzas:
1. kun verba valoro:
a) kiel objektan predikativon en atribua agpropozicio, post verboj de
sensado: mi vidis virtulon foriasita, kaj iiajn infanojn petantaj panon
2
.
b) kiel adjekton esprimantan ia manieron, kazon, koncedon,kondion
a supozon, kaj karakterizitan per la finao -e: promenante sur la strato
mi faiis
2
; forlasite de sia edzo
t
i tamen estis felia (Kp. 99 Rim. II,
158 kaj 183 II).
Rim. I. Nur en tiuj supraj kvin okazoj, la participo alprenas la finaon -e.
Rim. II. La celon oni ne esprimas per participo (mi venis faronte tion), sed per
infinitivo kun por: mi venis por fari...
2, kun adjektiva valoro, kiel epiteton. Dum la infinitivo ne plene sam-
igas kun la substantivo, la participo akiras tiam iujn karakterojn de la
adjektivo: ia soia diferenco kuas en la signifo: la participo montras
iam pli-malpli longan, sed nature momentan agon,dum la adjektivo el
la sama radiko montras konsistigan econ: arma junulino - iesoreiojn
armanta kanto.
Rilate al la esprimo de la tempo, oni devas noti, ke la pasiva participo,
uzata izole, ne havas uste iam la samajn signifojn, kiel e malsimplaj
tempoj; nome, ia p r e t e r i t a formo montras iam klare fmitan, ne
plu darantan j*gon, e e verbo de daro sen rezulto: amita virino
( - ne plu amata virino), dum i estas amita de mi estas neniam uzata
formo (vd. 110). Jen kelkaj klaraj ekzemploj: mono havata estas pii
grava oi mono havita
z
; la nomo de ia homo amita kaj perdita
z
, (dum
oni dirus: mono, kiu estas havata, estas pli grava ol mono, kiu estis
havata; ia nomo de ia homo, kiu estis amata kajperdita).
Cela p r e z e n c a formo oni ne vidas diferencon; i estas uzata por
esprimi nuntempon, sed preska iam, precipe e verboj de daro kun
rezulto, i esprimas ideon de daro a ripetado: ni bataladu, kune
tenataj per unu beia espero
2
; ia lingvaj eraroj faratajde la maijunulino,
ne aperigis rideton
2
(= kiujn i faradis); sur ia frea buo aperadis petoia
rideto, kvankam tuj forigata, tamen sufie montranta...
2
(kvankam i
forigadis in).
161
118- 119
Tiun formon oni ne uzas enerale kun verboj de rezulto sen daro krom
por montri ripetadon.
La f u t u r a formo estas uzata kun la sama signifo, kiel e la malsim-
plaj tempoj: leteroj, ankora skribotaj, ne povas estijam responditaj.
Ri m. III. 1 la part i ci poj oni povas i am deri vi subst ant i von. Ti u subst ant i vo
regule montras personon, ne beston nek a on: homo, kiun oni devas jui estas
juoto
2
; ne iu bojato (= homo) estas telisto
2
; falinton (=homon) iu atakas
2
;
pendonto ne dronos
z
; venkiton oni ne batas
2
; memoru vian Kreinton en la tagoj
de via juneco
2
.
Tamen oni t r ovas estanto, estinto, estonto por signifi t e mpoj n, ne homoj n, kvan-
kam Z. (en la Lingvaj Respondoj , n-ro 114) net e diris, ke nur estanteco kt p. est as
ust aj ; sed li allasas anka por la par t i ci psubst ant i vo la signifon de " obj ekt o, kiu
pl cnumas iun f unkc i on" ; tiel klarias, ke en la t ekni ka lingvo oni t rovas adiciato,
subtrahato, multiplikanto, multiplikato, dividanto, dividato, potenciganto ktp. por
mont r i ci f er oj n.
UZADO DE LA VOOJ
A. - Aktiva voo
e la aktiva voo, ni devas distingi tri kategoriojn da verboj:
1. tiujn, kiuj esprimas la ideon pri agado:am/, bati, pensi ktp. Tio estas
la ag-verboj.
2. tiujn, kiuj esprimas la ideon pri stato, estmaniero: sani, sidi, tagi
ktp. Tio estas la stat-verboj.
3. tiujn, kiuj esprimas rflaton inter ulo a ao kaj al i apartenanta
kvaiito, kaj havas, kiel propran signifon, nur la naturon de tiu rilato:
esti, aspekti, ajni, trovii ktp. Tio estas la kopuioj.
La diferenco inter tiuj tri kategorioj ne estas absolute strikta; verboj,
kiel resti, svebi povas esti rigardataj kiel ag-verboj, se oni konsideras en
ili la elspezitan penon, kiel en: malgra iaj atakoj li restis sur siajpozi-
cioj, a: por vebi ia birdo restarigas iumomente ia ekviiibron de sia
korpo; sed se oni konsideras nur la rezultantan senmovecon, oni klasos
ilin inter la stat-verboj, kiel en: li foriras, kaj mi restas, a: la nizo veb-
adis alte en ia ielo; kaj e resti povas farii simple kopulo en iibuio
is morto restos ibuio
2
. Tamen pri tre multaj verboj, oni ne havas
heziton pri ilia klasado: ekz-e teli neniam estas stat-verbo, nek kui
estas ag-verbo. Kaj tio sufias por pravigi la i-supran klasadon.
Inter la ag-verboj, oni devas fari alian distingon. Nome el la agoj, iuj
celas, atingas, koncernas personon a aferon, kiun oni devas nomi, se
oni voias precizigi la sencon de la frazo; ekz-e teii, bati ktp. supozigas
iam, ke iu ricevas la batojn, suferas la telon ktp. Tiujn ag-verbojn oni
nomas transitivaj, ar ili "transirigas" la agon sur iun a ion (kp. 176,
177). Aliaj estas, male, direktitaj kontra neniu a nenio; ekz-e:pruci,
ekstari, tinti, evolui, ktp. ne celas personon a aferon,kiu estusmodifi-
ta de ili. Tiujn ag-verbojn oni nomas netransitivaf.
La diferenco inter tiuj du subkategorioj estas tre grava en Esperanto,
162
101
ar, kontrae al multaj lingvoj, unu verbo ne povas esti samtempe trans-
transitiva kaj netransitiva, konservante la saman sencon; transitiva
verbo povas netransitivii nur helpe de sufiksoido (i); kaj same nur
helpe de afikso (ig, um, pri) povas transitivii netrassitiva verbo. Tiel
klarigas la uzado de: bani-banii, fini-finii, komenci-komencii, ani-
anii, kaj alifianke de bruli-bruligi, halti-haltigi, kui-kuigi, promeni-
promenigi, pleni-plenumi, pendi-pendumi, plori-pripbri ktp.
Rim. I. Sola escepto estas f u m i (la cigaro fumas: mifumas la cigaron).
Rim. II. Kelkaj netransitivaj verboj povas havi objekton konsistantan en ag-subs-
tantivo farita el la sama radiko: dormi profundan dormon, vivi mizeran vivon,
lukti malesperan lukton, furi grandan furon ktp. Tiun dirmanieron oni nomas
e t i mo l o g i a f i g u r o .
Fine oni devas atenti, ke ia transitivaj verboj povas esti uzataj sen kom-
plemento, se oni volas insisti nur pri la ideo de la ago: virino scias, tuta
mondo scias
2
; konfidu, sed vidu
z
. Oni diras tiam, ke la verbo estas
uzata"ab s o l u t e".Kp. 177 Rim.
B. Pasiva voo
La pasiva voo estas tia maniero prezenti la agon, ke oni uzas subjekte
la trafatan, celitan objekton kaj, se necese, esprimas la aganton per
adjekto. Sekve de tiu difino, en la pasiva voo povas uzii nur ag-verboj.
Oni povas paroli pri amata virino, sed ne pri kuata a sidata virino.
Sed oni devas atenti, ke la difino de la transitiveco (vd. i-supre, sub A.)
estas multe pli vasta ol e iu ajn nacilingvo: iufoje, kiam verbo postulas
vorton, por ke ia signifo mem estu determinita, oni povas uzi in pasi-
ve: iri, dormi estas kutime netransitivq; sed oni povas determini, limigi
ties signifojn, dirante: iri bngan vojon
z
; dormi tonan dormon
B
\ do
oni anka povas diri e la pasivo: plena konscb pri h irota vojo
z
; la
dormita dormo; la plej malfacila parto de la vojo estas jam pasita
2
.
Tamen, plejofte, al tiuj netransitivaj verboj, oni antametas prefikson,
por pii bone klarigi la signifon e la pasivo: kiam la ceb estos alvenita
z
;
la nokto estis trankvile tradormita; unu kampo estis pripluvata
2
.
Resume, la soia limigo, kiun Z. metis al la pasivigo de la verbo estas
kiareco: "e de vortoj, kiuj per si mem ne postulas la akuzativon, vi
povas en nia lingvo libere iam fari pasivon, se nur la senco de tiu pasivo
estos komprenebla".
Rim. EI tiu tre lara uzo de T pasivo rezultas, ke oni ne devas konkludi el la pasiva
formo la eblecon uzi transitive la aktivan respondan formon; fakte, en la pasiva
participa formo, la sufikso at/it klare montras, ke oni supoze aldonas ai la radiko
transitivan signifon; sed, se oni forprenas tiun sufikson, nenio e ia aktiva formo
montros plu tiun transitivecon, kaj oni estos devigata anstataigi la participan
(pasivan) sufikson per transitiva afikso. Ekz-e, el vortgrupo kiel "iumitaj fenes-
troj"
z
, oni ne povas konkludi, ke Z. donis al lumi transitivan signifon, kaj diri:
*'lumi ambron"; male, lumi estas netransitiva (la ielo lumas = estas luma), kaj
por montri la transitivecon oni devas aldoni tagan afikson: prilumi m/utmigi.
163
133
Same pri "kavita trunko"
2
kontrae al kavigi teron. (Vd. 351, Rim. III).
Alivorte oni povas diri, ke neofte, e la pasivo, la transitivigaj afiksoj pri a ig
estas forlasitaj anta la pasiva sufikso it (a at), ar tiu i sola sufias por montri,
ke al la primitiva radiko oni donas transitivan signifon.
La pasiva voo estas precipe uzata en nepersona maniero, kiam la ideo
pri la ago estas pli grava ol tiu pri la aganto: estas malpermesite fumi
tie if De tio venas ia uzado en la administracia stilo, kie oni volonte
evitas la respondecojn. En la ordinara stilo, oni prefere uzas la aktivon
(kun subjekto oni, se oni ne volas precizigi la subjekton) a la medial-
voan formon (-i), kies senco estas sufie proksima: la artikolo uzias
en la sekvantaj okazoj. Kvankam Z. neniam uzis tiun formon, i pli kaj
pli disvastias. Tamen frazo kiel: mi nomias Petro ajnas ankora
stranga.
C. Faktitiva voo
La fundamenta senco de la faktitivo estas: fari, ke iu a io faru a
suferu agon. En la faktitivo do trovias du agoj: la ago kazanta kaj la
ago kazata.
La ago kazanta estas esprimata per igi. Tiu igi povas esti sufiksoido, kaj
i povas esti memstara (vd. 103); oni do devas aparte paroli pri la sin-
teza formo (ekz-e :kaptigi) kaj pri la analiza (ekz-e: igi kapti). Krome, i
tie ni povas paroli anka pri lasi, kiu estas iel surogato de la faktitiva
voo.
1. Sinteza formo. Ni vidos ( 351. 3. a-d.), ke la kazata ago povas esti
aktiva (dormigi: igidormanta) kaj pasiva (konstruigi: igi konstruata). e
netransitivaj verboj, kompreneble, i povas esti nur aktiva; e la transiti-
vaj, enerale, i estas pasiva. Tamen ekzistas esceptoj (vd. 351.3.c-d).
ar e la sinteza formo la efelemento estas igi, la efan sencon de la
vorto portas tiu i igi. Ci difinas do la sintaksan funkcion de la verbo. E1
tio sekvas:
a) ke la refleksivo resendas ne al la subjekto de la kazata ago, sed al la
subjekto de igi: ili lernigis s i a n langonparoli malveron
1
(vd. 161,
A., Rim. II).
b) ke la subjekto de la kazata ago neniam povas esti esprimata per
agant-adjekto (de). Tio estas evidenta, se oni uzas faktitiv-pasivon;
ekz-e, se Petro konstruis domon la la komisio de Palo, la domo kons-
truita de Petro estis konstruigita de Palo; estasklare,ke "konstruigita
de Petro" ne povas esprimi, ke la domon konstruis Petro. Same mal-
uste estus do en aktivo: Palo konstruigis de Petro domon.
La subjekton de la kazata ago do oni devas esprimi alimaniere:
aa) se la kazata ago estas aktiva, ties subjekto ias la rekta objekto
de la faktitivo: li atentigis in.
bb) se la kazata ago estas pasiva, kaj ties subjekto, per la tuta faktitiva
ago, ricevas ian profiton a malprofiton, spiritan, materian, korpan, oni
uzas al: li sentigos al vi sian skuron
2
. Tiaj verboj estas ekz-e: vidigi,
164
119
adigi, sentigi, konigi, sciigi, iernigi, glutigi, manigi, trinkigi, havigi,
heredigi, akirigi, perdigi, evitigi al iu (= igi vidata, adata, sentata de iu).
La uzon de al i-okaze komprenigas, se oni anstataigas la suprajn fak-
titivajn verbojn per simplaj verboj havantaj similan sencon: vidigi (=
montri) al iu: lemigi (= instrui) al iu.
cc) se la subjekto de la kazata ago ne profitas a malprofitas mem el
la ago faktitiva, i povas esti rigardata kiel simpla instrumento de la
kazanta ago; do oni povas uzi petiiadorno estis konstruigita de Pab
per Petro; amuzigi ia gastojn per aktoroj; pentrigi sian bildon per fama
artisto. La uzon de per i-okaze komprenigas, se oni anstataigas la
faktitivan verbon per simpla verbo havanta similan sencon:portigi(=
sendi) leteron per servisto; kiel i tie iu sendis
t
la servisto portis la lete-
ron, same, en la supra lasta ekzemplo iu pentrigis, la pentristo pentris
laportreton.
Ri m. I. La f akt i t i voj mont r i t aj sub bb) povas havi kr oman per - adj ekt on: / t t m/ dr /
si la libron per agento; sciigi al iu per sendito. Tie i havigi kaj sciigi signifas propre
havigigi kaj sciigigi.
Kont r ae, la f akt i t i voj mont r i t aj sub cc) povas havi kr oma n al - adj ekt on: pagigi
al iu monon per banko; li konstruigis al sia amatino belan domon per fama ar-
kitekto; li skribigis al mi per sia sekretario.
Kaj , al mena t eori e, ili povas havi anka kr oman per - adj ekt on, ki u signas la ins-
t r ument on uzat an de la subj ekt o de la kazat a ago. Ti aokaze oni povas uzi kun:
i kombigis al si la haron per servistino kun ora kombilo (t.e. kombistino kun ora
kombi l o estis, ki u in kombi s : oni espri mas nur , ke la servistino havis or kombi l on;
kc i in anka uzis, t i o estas evi dent a cl la t ckst o. )
Ri m. II. Z. or di nar e evi t as per - adj ekt oj n apud f akt i t i vo, veraj ne pr o la iom alge-
br a kompl i keco de ia espr i mmani er o. Sed kel kf oj e ili est as apena evi t ebi aj . Ekz-e
la f r a z on: per kiu vi konstruigos vian domon? mal faci l e est us espri mi pli simpie.
Tial oni trovas, e Z., ekzemplojn kiel: Kion la magistrato anoncigas al miper vi?
Ri m. III. e ia igi-verboj, ki uj povas signifi same igi-anta ki el igi-ata, oni povas
konservi la part i ci pan el ement on por pli preci za di st i ngo. Ekzempl e: manantigi
evalon, manatigi evalon; konantigi iun pri io, konatigi iun al iu. Tio tamen
okazas nur escept e; nur la f or mon konatigi oni r enkont as of t e . Kel kf oj e oni uzas
la par t i ci pan el ement on por signi la t empon. Ekzempl e: okazontigi aferon; sin
devontigi pagi grandajn sumojn. Sed anka tio estas malofta.
2. Anaiiza formo. La memstaran igi tuj sekvas la subjekto de la kazata
ago, en akuzativo, poste sekvas la verbo de la kazata ago,en inflnitivo,
kaj fine la objekto de la kazata ago: // igis lin iegi la libron. (Vd. 233,
Rim, II kaj III).
e la analiza formo, ia kazata ago enerale estas aktiva. Tial, kiam ia
sinteza formo estas uzata nur kun pasiva senco de la kazata ago (vd.
3. a.), oni uzas ia analizan formon por signi ties aktivan sencon: kons-
truigi (domon) - igi (arkitekton) konstrui. Male, oni ne uzasin, kiam
anka la sinteza formo signas aktivan agon kazatan: oni ne diras igi
stari, sed simple starigi.
Tamen, oni povas signi per la analiza formo anka pasivsencan kazatan
agon. Tio okazas, kiam la sinteza igi devas ligii al igi-kunmetoj: ii igis
165
119
purigi la veston; ii igis pintigi la krajonon.
Rim. IV. Kiol ni vidis, ia subjekto de ia kazata ago, e la analiza formo, staras
tuj post la verbo igi. Tio povus doni rimedon por distingi inter la aktivsenca kaj
pasivsenca kazata ago en tiaj okazoj: li igis la soldatojn mortigi (la soldatoj
mortigis) - // igis mortigi la soldatojn (la soldatoj estis mortigitaj). Same: // igis
la evalon mani (manganta) - // igis mani la evalon (manata). Nome, en tiaj
okazoj post igi oni povus subkompreni la mankantan subjekton de la aktivsenca
kazata ago: // igis (onin) mani la evabn. Sed tia distingo, kvankam eble utila
en kelkaj okazoj, ne estas farata.
3. Lasi. i estas anaioga al ia memstara igi. Sed inter ili estas kiaraj di-
ferencoj:
a) Dum la senco de igi estas fari (ke iu faru), lasi signifas: ne malhelpi
(ke iu faru): i iasis lin foriri (ne malhelpis, ke li foriru). Oni do ne uzu
lasi anstata igi; tiaj ekzempioj de Z. devenas eble de iia malinklino al
la memstara igi: li lasis (igis) poluri sian kronon.
b) La ne malhelpata ago povas esti pasivsenca tute simile al ia kazata
ago e igi, sed nur, se ia subjekto identas kun tiu de lasi; ekz-e: i lasis
sin trompi (esti trompata). Se ne, i estas aktivsenca: i lasis lin trom-
pi (ke li trompu). Kp. 155. Rim. II.
Rim. V. Anka i tie, kiel e igi, oni povus subkompreni la aganton de la aktiv-
senca ne malhelpata ago, en formo de la objekto de lasi, kiam la verbo de la ne
maihelpata ago staras tuj post lasi; do: i lasis (iun) trompi lin. Sed ajne tia distin-
go per vortordo estas fremda al Esp-o.
Lasi povas havi anka adjektivan predikativon; tiaokaze ia senco estas:
ne igi ne-; ekz-e : lasi ion malpiena (ne igi ne-malplena); iasi postenon
neokupita (ne igi okupita).
Rim. VI. La senco de iasi sen predikativo, estas: a) ne tui: lasu tiun aferon; b) res-
tigi: mi lasis la libron sur la tablo.
La kvar sencoj de lasi alternas en la prefiksoid-kunmetoj: allasi (permesi,
akcepti); delasi (ne plu teni, lasi foriri); ellasi (lasi elii; forrestigi, ne
signi, ne mencii); enlasi (lasi eniri)\foriasi (lasi, restigi sola forirante);
postlasi (restigi post si); preteriasi (lasi netuita preterpasante); tralasi
(lasi trairi); translasi (lasi transpreni). Kiel oni vidas, lasi estas e pli
"elasta verbo" ol meti.
Rim. VII. En ia senco restigi oni uzu lasi nur, se en la frazo ekzistas loka a stata
adjekto: lasi ion en ambro, sur tablo; lasi iun sen helpo ktp. Cetere oni uzu
prefiksoidon (forlasi, delasi); oni do ne diru: // lasis in, ar tio ne havas kompletan
sencon.
D. - Mediala voo
La mediala voo, esprimata per ii, unuigas en si propre la aktivon kaj la
pasivon: la subjekto estas samtempe anka la objekto de la ago:i faras
la agon pri si mem. Tial mediala verbo anka ne povas havi kroman ob-
jekton, i estas en si mem netransitiva. Do i ne povas havi pasivon (vd.
104, Rim. II).
166
119
ar la objekto de la mediala voo estas ties subjekto mem, la mediala
voo estas iom parenca al la aktivo kun refleksivo, kiun oni povas nomi
r e f l e k s i v a v o o: sin ruli, sin vesti, sin turni. La diferenco inter
ia du formoj estas, ke la refleksiva voo esprimas agon faratan vole,
konscie, dum la medialo esprimas agon faratan sen decido de konscia
volo: lifetis sin vizaaltere
2
(vole); li iom fetiis malantaen
1
(nevole);
akre desegnias la konturo de domo: la pentristo desegnas sin; la tono
rulias; la knabo rulas sin sur la tapio; kelkfoje, tamen, tiu diferenco ne
estas atentata; unufianke oni diras: okupii (sin okupi), li turniis (tur-
nis sin); li volviis (volvis sin) en sian mantelon; aliflanke oni trovas:
tie sin trovas (trovias) multaj birdoj; la tero turnas sin (turnigas) irka
la suno. Tiuj formoj, e se ne strikte logikaj, estas pardoneblaj, ar ku-
timaj.
La diferenco inter la pasiva kaj mediala vooj estas, ke iapasivo,kvan-
kam gi tiras la atenton pli al ia ago oi al la aganto, tamen subkompren-
igas aganton, esprimitan a ne per agant-adjekto: la tono estas rulata
(de iu); male, e la mediaia voo ia gramatika subjekto kaj la aganto
estas identaj, do kroma aganto ne estas subkomprenata: la tono rulias
(per si mem). Tial do la mediala voo estas uzata por esprimi netransi-
tivan agon per verboj radike transitivaj (ekzemplojn vd. 352.3.).
E1 i tio sekvas:
a) ke oni ne uzu la medialan voon anstata pasivo,kiam aganto devas
esti subkomprenata; oni do ne diru: li ladias, ar a li ladas sin
(vole), a li estas ladata (de iu). Same maluste estas: la letero skrib-
ias
f
ia bildo pentrias ktp. Kelkfoje tamen estas uzata tia formo por
esprimi nuancon: la libro legias facile: tiel facile, ke i kvaza legas
sin mem kaj la leganto devas nur rigardi.
b) ke oni ne uzu pasivon anstata mediala voo, kiam aganto ne povas
esti subkomprenata: la tono rulias sur 1a deklivo malsupren (estas
rulata subkomprenigus, ke iu rulas gin).
c) ke la komplemento de la medialaj verboj estas ne agant-adjekto, sed
instrument-adjekto kaj tiel i estas enkondukita per per: ne iam per
ao mezurias sao
z
; la adjektivo finias per -a
z
;mi benos viajn benan-
tojn... kaj benios per vi iuj gentojde la tero
z
(latine: in te benedi-
centur); a kazadjekto enkondukita per de (vd. 206, A. d.).
167
101
LA PREPOZICIOJ
Le plejparto el la prepozicioj estis liverita de la elpensinto de la iingvo:
ili staras sub piej diversaj formoj,ei kiuj keiks e ne estaskonformaj al
la fonetiko de la lingvo, la kiu vortoj ordinare ne finias per voa kon-
sonanto: apud, sub (tria escepto estas la konjunkcio sed); pluraj tamen
akceptis komunan finon -a, kiun ni jam vidis e la adverboj: anta,
anstata, irka, kontra, la, malgra. (Kp. 89).
Oni havas ia sekvantajn prepoziciojn en E-o: al, anstata, anta, apud,
e, irka, da, de, dum, ekster, el, en,is, inter, je, kontra, krom, kun,
la, malgra, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur,
tra, trans.
Rim. I. Car en la unuaj tempoj de la lingvo Z. ankora ne enkondukis la prepo-
zicion krom, ties rolon ludis la prepozicio ekster.
A1 kelkaj prepozicioj oni almetis prefikson, por pliprecizigi ilian signi-
fon. Car anta kaj post servas por la loko kaj por la tempo, oni montras
nur la lokon per malanta, kaj pli kaj pli validias la tendenco uzi post
nur tempe. Sed oni ne havas nur tempan anta (malpost estus tro arte-
farita, pre ne trovis aplikantojn), tial en okazo de neceso oni eq>rimas
in per anta ol: mi venos anta ol vi; a per jam anta: lifaris tiun
paroladon jam anta la kongreso ("li jam faris" povus signifl, ke li
parolis anta la kongreso jam anka alifoje). Oni ne havas prepozicion
por esprimi la maion de trans. Kelkaj uzis maltrans, sed tiu vorto estas
tro artefarita; eble ne estas senanca cis en tiu senco. Por distingi kel-
kajn ei la muits signifoj de de, oni uzas ekde (de la komenco de...),
disde, el de (por esprimi demovon) fare de a far
f
de (por esprimi la
agant-suplementon); estas provata e la senfinaa far. Por eviti la pezec-
on de anstata, estis proponita vic al
Ni ne klarigas i tie ia signifojn de iuj suprs prepozicioj: tio estas ja
la tasko de vortaro; en la "Plena Ilustrita Vortaro" oni trovas detale
eksplikitan la uzadon de la unuopaj prepozicioj. En tiu i libro, ni pri-
traktas detale ia rilatojn esprimatajn per iii, e la suplementoj ( 133-
150), e la nerektaj objektoj ( 179), kq e la adjektoj ( 183-213).
Cetere, anka la diversajn sencojn de la unuopaj prepozicioj oni povas
facile trovi helpe de la Indekso.
La prepozicioj komprenebie neniam estas uzataj memstare. Ili funkcias
dumaniere:
1. ili enkondukas substantivon, formante kun i prepozitivon:
168
120-121-122
Rlm. II. En kelkaj okazoj la prepozicioj enkondukas adverbon;por iam
z
; vifaris
Izrael vian popolon por eterne
z
; is i tie aliru
2
; is morga, is baida; alporti
ion de malproksime
2
; rigardi iun de alte
z
; de eterne, de supre
z
; de apude. Kiel
oni vidas, temas nur pri adverboj signantaj pozicion en la spaco au en la tempo,
kaj tiel ludantaj rolon de kvaza-substantivoj. Kelkaj prepozicioj (vd. 117 dd)
povas enkonduki infinitivon: lifaras nenion krom mani kajdormi.
2. ili alprenas la e-finaon, formante kun i prepozician adverbon (vd.
296 C.).
Pli detale ni devas okupii pri la prepozitivoj kaj prepoziciaoj.
Piepozitivoj
La prepozitivojn oni povas dividi ia ia kazo de la regata substantivo. 121
1. Nominativ-prepozitivo (unu prepozicio plus unu substantivo): sur la
monto. Tio estas la plej ofta kaj plej simpla okazo. Ciu prepozicio pos-
tulas post si per si mem iam nominativon.
2. Prepozitiv-prepozitivo (unu prepozicio plus unu prepozitivo): ei sub ia
lito. Tie i do du prepozicioj staras unu apud ia alia; la dua formas pre-
pozitivon kun la substantivo, la unua rilatas al tiu prepozitivo kiel al
unu tuto. La prepozitivo montras pozicion a tempopunkton kq ia
unua prepozicio montras demovon, almovon a tramovon rilate al tiuj.
Tiaj prepozitivoj estas: de anta, de e, de inter, de super, de sub, el
anta, ei inter, ei sub, ei trans, is en, is super, tra inter (iokaj); de
post, de anta, is post, is anta (tempaj). Ekzemplojn vd. 191-192
kaj 194-195.
3. Akuzativ-prepozitivo. La akuzativo montras almovon, do anstataas
almovan prepozicion (sub ia liton = al (is) sub la iito). Vd. 191-
192. Escepton vd. 87 A.
Krom tiu iakaza divido oni povas distingi ankora:
4. Duopajn prepozitivojn, t.e. du prepozitivojn interligitajniderando ai
rando, kun glavo en la mano. kun ia kapo al tero. Vd. 185. A1 ili iom
similas la duopo prepozicio+konjunkcio inter... kaj... : inter pokalo kaj
lipoj povas nudte okazi
z
.
5. Interpozitivojn, t.e. du substantivojn interligitajn per prepozicio kaj
rigardatajn kiel adverbo:paso post pao. Vd. 185.
La prepozitivoj funkcias a kiel adjektoj, a kiel suplementoj.
Prepoziciaoj
Prepozicio povas rilatigi la sencon de adverbo al substantivo. Tiu adver- 122
bo do kune kun la prepozicio havas prepozician funkcion kaj estas no-
mata prepoziciao. Tiaj prepoziciaoj estas en E-o:
la al-prepoziciaoj: dank
9
ai
z
(= danke al; sola ekzemplo de elizio de -e);
favore al, fronte ai, honore al, kompense al, konforme al
z
, konsidere ai,
prepare ai, proksime ai, proporcie al renkonte al, responde ai, riiate al,
spite alz, vidalvide al.
la de-prepoziciacrj: aparte de, irkae de
z
, dare de, dekstre de, mai-
169
101
dekstre de, depende de, detempe de
z
, ekskluzive de, escepte de, fare de,
fine de, flanke de, funde de, helpe de, inkluzive de, interne de, kaze
de
z
, komence de, komisie de, kondie de, konsekvence de, kontrae
de, kontravizae de, lalare de, lalonge de, manke de, memore de,
meze de
z
, rtajbare de, nome de, norde (sude, oriente, okcidente) de,
okaze de, malproksime de
z
, rezerve de, rezulte de
z
, sekve de, transe de
z
.
la kun-prepoziciaoj: kompare kun
z
, konforme kun, interkonsente kun,
interrilate kun, kontraste kun
z
, kune kun, nivele kun, paralele kun, pro-
porcie kun.
Rim. Kiam ia adverbo devenas de verba radiko, oni povas post gi anstataigi la
prepozicion per akuzativo : danke vian oferon; responde vian leteron; ktp. Tio
estas e la plej ofta konstruo post: k o n c e r n e (ili sidis, plenkreskuloj kaj
tamen infanoj koncerne sian koron
2
); r i 1 a t e (kiel li povas esti tiel bUnda
rilate sin rnern?
2
). Pri s p i t e vd. 92, Rim. VI.
170
101
LA KONJUNKCIOJ
La konjunkcioj de Esp-o konsistas el origine liveritaj vortoj :a, ar, do, 123
kaj, nek, nu, sed
f
tamen al kio oni povas aldoni la adverbojn tiam,
tial, tiel, kaj la subjunkciondum (vd. 223). Apud tiuj vortoj, oni uzas
multajn adverbojn, kiuj havas funkcion pli malpli proksiman al tiu de
konjunkcio: alie, cetere, dume, fine, krvme, male, malgrae, poste,
same, nome, pruve, sekve, ktp.
Aparte onidevasnoti iaduopajnkonjunkciojn:jen... jen...;a... a...;
u... u...;u... a...;kaj... kaj...; nek... nek...; ne nur... sed an-
ka...; kaj la adverbojn: unuflanke... duaflankez...;unuparte... aliparte...;
unutempe... alitempe... ktp.
Uzado
Malmulto estas rimarkinda.
u neniam povas esti uzata izole kun la signifo de a, sed oni devas uzi
in ripete. Cetere gi povas enkonduki jen du paralelajn adjektojn, jen
du paralelajn propoziciojn: u pro timo, u pro fiereco, // nenion
respondis; iuj anasoj, u ili kuis sur la akvo, u ili staris sur la kampo,
per unu fojo ekkuris
z
. Krome, ne estas konsilinde "uzi in senbezone
anstata jen... jen..., a... a..."
z
, kiam ne estas ideo pri necerteco,
dubo ktp. Ekzemple, e ia du frazoj: i kutimas havi e sia zono u
rozon, u diamanton kaj diru tion u al la kapitano, u al la letenanto,

Z. preferis uzi jen... jen... en la unua, kaj en la dua a... a... iel
frazo, kiel: // volas aeti evalon u azenon, estas krude malkorekta. Vd.
222, Rim. IV,kaj 258, lasta alineo.
Des (pii) regule koreiativas kun ju (pii) por esprimi paralelan komparan
variadon: ju laboro pli pubiika, des pli granda la kritiko
z
;ju pli li aten-
tas, des malpli li komprenas. Sed estas okazoj, en kiuj oni esprimas nur
la konsekvencon (des) kaj ne la kazon (ju). En tiaj okazoj, estus pli
korekte uzi tiom (pii) anstata des (pli): e por sturno estas utile ion
lerni, tiom pli multe por homo
B
. Tamen, pro analogio kaj klarsoneco,
Z. regule uzas des en tiaj okazoj: la silentema submajstro, kiu malmulte
parolis, sed des pli multe iaboris
1
. Aliflanke, li uzas la formon pli e
kiam tiu adverbo riiatas ne al aparta vorto, sed al la ideo de la tuta
propozicio, kaj farias kvaza konjunkcio: plej fortaj incensoj, kiuj e
al anelo farus kapturnon, des pli ai simpia poeto
z
; mi neniam havis b
felion veni en manoambron, des malpli en manafejon
z
(temas
pri muso).
171
123
Rim. I. Inverse oni ne uzu tiom pli korelative kun ju pli, kiel iam faris Z.
Pri des pli ke vd. 225 kaj 252,3.
Do montras efe konkludan ligitecon, kaj trovias ordinare post la ver-
bo: vi vidas do, diris Evelino, ke vi ne devas kuipigi min
z
; midevasdo
decidii, ar vi tiei voias
2
. Sed i estas anka uzata por insisto e ordo-
no, a por emfazo e demando: ha, esu do fari ercojn!
z
per kio do
mipovas serviai vi?
z
Vd. 217 kaj 224.
Kaj ne devas esti uzata, kiel en kelkaj lingvoj, por ligi rilatan subpropo-
zicion al antaa participo a e adjektivo; frazkonstruo kiel: "monasis-
temo bazita sur duobia normo kaj en kiu la riiato inter oro kaj arento
estas precize fiksita" estas evitinda: oni uzu a ambaokaze participojn
(... bazita sur... Kaj precize fiksanta...), a aftibaokaze subpropozi-
ciojn (mona sistemo, kiu estas bazita sur...
f
kajen kiu...).
Kaj... kaj... montras pli insistan kunligon de du aferoj, ol la simpla
kaj: mi voias aeti kaj ia robon kaj ia apeion (nepre ilin amba!); sed
al tiu bona knabo ni aiportos kaj frateton kaj fratinetoh
1
(ne nur frat-
eton, sed anka fratineton); kaj iiia amo, kaj ilia maiamo, kaj iiia jaiuzo
jam de ionge maiaperis
2
(iuj iliaj memoraoj kune).
Nek estas efe uzata korelative kun alia nek: restas nek konsiio nek
konsoio
2
. Oni povas uzi in anka por ligi du propoziciojn, kiam en
la unua enestas negacio (ne, neniu ktp.): ne heipas piendo nek pioro
kontra kreditoro
2
; nenia peno nek provo donos iakton de bovo
z
;
mi ne renfiontis lin, nek iian fraton
2
; ia infanoj ne povis tion adi nek
kompreni
z
; mi ne vidis iin iam, nek ie; neniu angio nekgermano eestis
la preiegon. Tamen oni ne uzas in por ligi du vortojn, kiuj dependas de
sen: maisauloj kreskas mem, sen piugo kaj sem'
z
; strangaj kreskafoj
sen tero kaj bazo
B
. Oni neniam povas uzi in por ligi nean propozicion
al antaa pozitiva: estis varmege, nek unu arbetafo donis ombron, sed
tian krudan malkorekton oni devas ustigi en: kaj e ne unu arbetafo
donisombron. Kp. 85. Rim. III.
Sed neniam devas esti uzata korelative kun kvankam, kies korelativo
estas ja tamen: kvankam mi ofte uzis ia formon "la amba", tamen
mi opinias nun, ke pli bgike estas uzi la vorton "amba" sen artikolo
2
.
Rim. II. La vortojn plus kaj minus kelkaj rigardas prepozicioj, analoge alkun kaj
sen; ajnas pli usta rigardi ilin konjunkcioj, analoge al kaj kaj... "malkaj", sekve
uzi eventuale post ili akuzativon: i tiuj heredos la domon plus id valorpaperojn,
tiuj la movebiafojn minus la juveiojn.
172
101
LA SUBJUNKCIOJ
La originaj s u b j u n k c i o j estas nur 7: ar (kazo), durrt (daro), 124
is (tempo-fino), ke (ekspliko), kvankam (koneedo), kvaza (fiktiva
komparo), se (supozo). Pri ilia uzo seru en la Indekso.
Rim. I. Dum kaj is funkcias anka kiel prepozicio; ar (kiariga) kaj dum (adversa)
anka kiei konjunkcio.
Krome,kiel subjunkcioj funkcias ankora:
a) kiu, kio, kia, kies, enkondukantaj rilatajn subpropoziciojn (ilin vd.
en la Indekso).
b) u kaj la demanda tabel-serio kiu, kio, kia, kiel ktp. enkondukantaj
dependajn demandojn (vd. 230, 3.).
c) kie enkondukanta lokajn subprop-ojn (vd. 244).
d) kiel, kiom kaj ol enkondukantaj komparajn subprop-ojn(vd. 262).
e) kiam enkondukanta tempajn subprop-ojn (vd. 246).
f) ol en ia du kunmetoj anta ol kaj post ol, indikantaj tempon.
Sed same kiel e la prepozicioj, oni sentis la bezonon disponi pri pli
multaj subjunkcioj por esprimi iujn pensnuancojn, kaj oni ekuzis
kombinitajn subjunkciojn. Oni trovasjenajn:
1. ke povas kombinigi kun antametitaj prepozitivoj la la formulo
x tio, ke, en kiu x povas esti iu prepozicio en ne-loka a ne-tempa
senco: anstata tio
f
ke; krom tio, ke; maigra tio, ke; per tio, ke; pri
tio, ke ktp. Preska iam oni ellasas tio post por (por ke); ofte post
krom (krom ke); malgra (malgra ke); malpli ofte post anstata
(anstata ke) kaj sen (sen ke). Oni trovas ankora la prove uzatan pro
ke, sed post la aliaj prepozicioj oni iam metas tio, do per ke, pri ke,
de ke, el ke ktp. ne estas uzataj. Ke povas kombinii anka kun anta-
metita adverbo: tial ke, tiel ke, tiom ke, kondie ke, konsidere ke,
pretekste ke, spite ke, supoze ke...
2. se povas kombinii kun antametita prepozitivo: krom tio, se (a
krom se); en okazo, se...; kaj kun antametita adverbo: escepte se,
kiel se, e se, nur se...
Rim. II. Post la tio oni uzas u a kiel. La uzo de se, kvankam montrita de kelkaj
gramatikistoj (Grosjean-Maupin), ne estas rekomendinda. Vd. 257 III.
3. kiu kaj kio en rilataj kaj demandaj subpropozicioj povas kombinii
kun iu prepozicio: kun kiu, de kiu, per kiu, por kiu, pro kio ktp.
4. kiam povas kombinii jene: de kiam, is kiam, anta kiam, post
kiam. Anstata anta kiam oni uzas anta ol, dum post ol estas ne-
kutima, kvankam tute pravigebla.
5. kiel povas esti enkondukita per: depende de tio, kiel
z
; konforme ai
tio,kiei
z
...
173
101
LA INTERJEKCIOJ
125 Kiel ajn granda estas la graveco de la inteijekcio en la parolo, i, sub sia
specifa formo, ne apartenas al la gramatika sistemo de la iingvo: inter-
jekcioj propre konsistas el ekkrioj, kun pure emocia signifo: vef flf f
huf hojf
Tamen, pro la eneraia interanebleco de la lingvaj elementoj, kelkaj
el ili eniris en la lingvosistemon, ekz-e fll uzata prefikse en flhomo,
radike en fla; ve! uzata prefikse en vekrii, radike en vea, vei. Inverse,
pluraj vortoj uziaskiel inteijekcioj: bravef vivuf dankonf pardononf
Rim. I. Tio estas aparte la kazo e la sakroj (ludblasfemoj): fulmotondro! blun-
derbluzo! mil diabloj! Dio damnu! korpo de BakHo! La hclenoj diris, kaj la fran-
coj proksimume diras: je la hundo! Rossetti iniciatis:al kukolo!
Oni povas klasi la inteijekciojn, la tio, u ili servas por alvoki, a por
forpeli, a por instigi al ago, a por esprimi senton.
Alvokaj inteijekcioj
he!
z
la plej simpla, por altiri ies atenton:/ze/ kion vi havas en la sako?
z
he hof
z
hej hof pli vigla ol la antaa: he hof he hof jen mi alvenas
2
.
holaf
z
ho hef
z
ho vi hof
z
por alvoki iun de malproksime, kaj: uhuf hu
ho huf
B
por alvoki de tre malproksime.
hojf ho hojf marista alvoko: ho hojf dela boato f
ts, tsf
z
por alvoki knabon, gazetvendiston ktp.: ts! tsf knabetof li
vokis
2
.
ha iof por telefone alvoki, por altiri atenton de pasanto ktp.
Rim. II. La skribo per du vortoj ebligas konservi la akcenton sur la dua silabo;
krome tio liveras alian bonan inteijekcion, ar oni tute rajtas uzi, por altiri aten-
ton, la substantivan formon de la artikolo la, kiu estas mem speco de demons-
trativo:/o/ vidu, kion vifaraas!
Forpelaj inteijekcioj
for! la plej forta: ne tagas, diris la reidino:for!
z
hotf
B
; hotof
z
por antaenirigi evalon, forpeli bovon ktp.
hu!
z
tjuf
z
por fortimigi beston (birdon, hundon ktp.).
174
133
Instigaj inteijekcioj
baj... baj... / lu... lu... / por endormigi infanon, luiante in.
bis!
z
por aprobi aktoron, kaj peti de li, ke li rekomencu brilan pecon,
a por indiki, ke oni ripetu refrenon post iu strofo.
it! s!
z
ts!
z
por silentigi iun: ! diris i metante la fingreton sur la
buon
B
; ts! i venas! Lasu nin soiaj!
2
ek! por ekirigi: ek! al ia bicikletoj!
halt!
z
por haltigi homon: halt! La dogano!
hej!
z
kuraiga alvoko.
help!
z
helpopetanta alvoko: help! mi estas priteiita!
hop!
z
por instigi al salto.
ho ruk! alvoko al kuna subita fortostreo: la hakistoj antaenfetis sian
hakilon kun la ritma krio .Ho ruk! Ho ruk!
stop! por haltigi mainon, kaj en ia marista lingvo.
tpr!
z
por eksciti evaion.
Sentesprimaj interjekcioj
ha!
z
la plej simpla, por esprimi ia ekmiron, surprizon, jen en bona,jen
en malbona senco: ha! kiel agrabla! Ha! kia armuio!
2
; Ha!- Kial ri
tiel ektimis
9
sinjorino?
z
ha ha!
z
ripetita montras:
a) pli vivan senton doloran: ha ha! ekgemis la malgranda Niko
z
;
b) ironion: ha ha! tia estus la afero? Gardu vin!
z
c) ridon: li ne povis sin deteni: ha ha! li ekspiodis...
ho!
z
esprimas simple la vivecon de sento: oni uzas gin preska nur kun
alparolao: ho jes!
z
ho ne!
z
ho miaj esperoj!
2
ho kia malfelio!
z
ho
terure!
z
Post tiuj du tre generalaj inteijekcioj, ni listigas tiujn, kiuj estas trov-
eblaj e Zamenhof, Kabe, kaj aliaj bonaj atoroj:
aha!
z
signas, ke oni ekrimarkias ion: jen venas ladu advokatoj, sinjoro!
diris Qemency - Aha! ekkriis la doktoro...
z
afi! estas pli forta ha!:aH! kiei domae!
aj!
z
montras:
a) subitan suferon: aj! miadento! Pingloj, je kiuj oni pikias: aj! oni ek-
krias
2
.
b) tre vivan gojon: lii sin kisas! Efektiva fiano! Aj, Antono! Aj, Anto-
no! Aj, urbestro!
z
Tiu uzo estas tute ne internacia (= hura!).
ba!
z
por montri nekredemon: ba! li diris do tion? Neeble!
bas! por vigle malladi iun (la bonaj esperantistoj, esence entuziasmuloj,
neniam uzas tiun fi-krion). Vd. 408, Rim. II.
be!
z
por montri konfuzitecon: be! li staras senhelpe, tiun respondon li
ne atendis
2
.
brr!
B
por montri frostion: brr! kia malvarmo!
B
ehe!
2
montras ekkomprenon: (URBESTRO ai si mem) Ehe, miscias,
175
125 - 126
mia kara, kien vi celas!
z
ej!
K
por montri dubeton, mildan malaprobon: ej! vi kredas iom trofa-
cile la onidirojn; ej! ej! ne tiru min tiel forte!
fi!
z
por esprimi nazon, malladon: ji! tio estas limo!
2
fi
t
kia malbon-
konduta knabo!
2
(oni diras: ha fi! sed ne ho fi!).
fu! por esprimi lacion: fu! mi finis tiun diablan taskon! fu! kiel bone
sidii post longa paado! a detenatan ridon: iafoje ambristino enmon-
trias tia... fu! fu! fu!
z
hi hi! nerva, a knabina rido.
hm!
z
estas uzata:
a) por esprimi, ke la parolanto povus ja ion kontradiri, kontesti, sed
preferas silenti: li estas la piej granda esperantisto! - Hm! se vi volas...
b) por esprimi enatecon, konfuzitecon: La i n s t r u i s t o : Kia estas
la dato de ia Kontrakto de Helsinki? La l e r n a n t o : Hm! hm! u
i vere interesas vin?
c) por simuli tuson kaj averti iun, ke oni eestas: i ektusis: hm! hm!
hu!
z
por esprimi ektimon: hu! ii ekkriis kaj forsaitis
2
; hu! ekkriis la
vilaano, tio estus efektive tre malbela
z
(vidi la diablon); hu! kiei
rapide li rajdis!
2
huj! a!
z
oj!
z
por esprimi subitan suferon: oj! vi piedpremis mian pie-
don!
z
; a! ekkriis la virino, ar la fiiino mordis in en la orelo
2
; huj,
huj! mihavas spasmon!
hura!
z
estas uzata:
a) por esprimi tre vivan gojon kaj aprobon samtempe: iujapladis kaj
late aprobis, kaj Knut kriis:hura!
z
b) e amasa atako, por stimuli, ebriigi sin mem kaj la aliajn kaj por
timigi la maiamikojn.
nu!
z
estas uzata:
a) por sentigi, ke oni deziras esigi interparoladon: nu, bonan nokton!
z
;
nu, pri tio ni paroios alian fojon!
b) por instigi al paroio: nu, kio okazis? Mi vidas, ke vi havas ion por
diri;nu?
oho!
z
esprimas la surprizon: (. kalkuias la donacitan monon) Ok-
cent, nacent... oho! transpasas milon!
z
oj! bedaro facila.
pa, pa!
z
por esprimi senzorgecon: pa, pa! io kun latempo aranios!
uf! u f f ! esprimas lacigon (vd. fu!).
ve!
z
por esprimi doloron, iom patose a elokvente: ho ve! ve al ni! ni
estas ruinigitaj
z
.
Onomatopeoj
A1 la inteijekcioj, oni povas almeti la onomatopeojn, kiuj servas por
imiti la biekojn:
glu-glu-glu (meleagroj)
176
133
kluk, kluk (kokinoj)
kokeriko (koko)
kaks, kaks, brekekeks (bufoj)
kurre, kurre (kolomboj)
kva, kva (rancj)
kvivit, kvivit (paseroj)
pep, pep (kanarioj)
pip, pip (musoj, anasidoj)
put, put, put (serantaj kokinoj)
alabruojn:
bam! (bato de tursonorilo)
bum! (kanono, tamburo, falego, obtuza frapo)
kluk, kluk (akvo fluanta el botelo:glu~glu estus pii bona)
pif-paf! (paifo, bruianta keno)
puf! (falo)
pum! (faiego)
tik-tak (horlogo)
tin, tin (sonoriieto)
ta, ta, ta a tra ra ra (rapidega babilado)
tratteratra (trumpetado).
iuj tiuj onomatopeoj estas Z-aj. Oni devus aldoni al ili almena
la la la a tra la la (danc-ario).
Ofte anka Z., por krei onomatopeojn, uzas la radikon a la unuan
silabon de la koncerna vorto: krak! la silikvo krevis!
z
mur, mur, mur!
Tiel ili (kolomboj) murmuradis
2
; pla! i ensaltis en la akvon!
1
(kp.
pladi); rap! rap! rap! rapidu, rapidu! kriis laanasino
z
.
La la sama metodo oni povas uzi boj! boj! por la hundobleko, mia!
mia! por la katobleko ktp.
177
LA. FRAZO
Pri la frazo okupias la Sintakso.
i estas ia plej komplika parto de ia gramatiko: gi studas tiujn per
formo-modifoj videbligitajn rilatojn, kiujn la iogiko a la uzado starigas
inter la vortoj, uzante ilin por esprimi penson. Tiuj riiatoj estas muitaj
kaj diversaj. Oni povas klasi ilin en tri kategoriojn, ia ilia grado de
komplekseco:
1. La unua kategorio koncernas la elementan grupion de vortoj por
esprimado de ideo; ekz-e: adjektivo rilatanta ai substantivo; prepozitivo
riiatanta al adjektivo. En tia funkcio, la vortoj ne estas strikte ligitaj
kun la strukturo de la frazo, sed ili rilatas nur al unu a alia vorto en la
propozicio (karakterizaj frazelementoj). Tiun parton de la sintakso, kiu
okupias pri ili, oni povas do nomi Vortsintakso.
2. La dua kategorio koncernas la kunion de tiuj vortoj a vortgrupoj
irka la predikato por la esprimado de opinio: ekz-e subjekto + verbo
+ objekto. En tia funkcio, la vortoj estas strikte ligitaj kun la strukturo
de la frazo (strukturaj frazelementoj). Tiun parton de la sintakso, kiu
okupias pri ili, oni povas nomi Propozicio-sintakso.
3. La tria kategorio koncernas la aranon de tiaj kunioj en pli vastajn
sistemojn por la esprimado de pluraj interenitaj opinioj; ekz-e: ef-
propozicio + tempa subpropozicio. Pri tiu parto de sintakso okupias
la Frazsintakso.
Ni dividos do la sintakson en la supre nomitajn tri apitrojn, sed en la
tria ni apartigos de la Kompleksa Frazo la studon pri la Vortordo, ar la
arano de la vortoj en la frazo, kvankam i estas plejofte afero de stilo,
obeas tamen al kelkaj reguioj truditaj a de klareco a de la uzado.
179
I. VORTSINTAKSO
101
Se oni rigardas serion da frazoj, oni facile rimarkos, ke la vortoj formas,
interne de la propozicioj, plurajn elementajn grupojn, irka kelkaj
kerno-vortoj. Tiaj centroj de grupigo estas la suhstantivo, la adjektivo,
la adverbo kaj la verbo. Ni studos ilin, kun iliaj komplementoj, unu post
la alia.
181
133
A. - SUBSTANTIVA KERNO -VORTO
128 Ni vidis ( 25), ke la substantivo povas akcepti du specojn de akcesoraj
komplementoj: la epitetojn kaj la diversajn suplementojn.
L LA EPITETOJ
La epiteto estas frazelemento senpere determinanta substantivon a
pronomon. i povas havi du formojn: adjektivan: nenio nova sub la
suno
z
; lingvo internacia
z
; malfacila tasko; kaj substantivan: ia lingvistoj
esperantistoj; ni, esperantistoj. Meze inter ili staras la substantivfunkcia
adjektivo: mi anka, ia mizera, iros fari aferon mian
z
(= la mizerulo).
Vd. 132. l.Rim.1.
Rim. La epiteto povas esti kelkfoje malproksimigita de la determinata substantivo
kaj tiel akiri valoron de preskaa manieradjekto: la grandaj evabj eksaltis kaj
refalis, gigantaj, inter la vicojde la anglaj soldatoj (ili ne estas gigantaj per si mem,
sed aspektas tiaj nur okaze de sia refalo). Tian epiteton ni nomas "adjekti^redi-
katvo" (vd. 170. 4.).
ADJEKTIVA EPITETO
La adjektiva epiteto estas la formo plej ofta apud substantivo: la blanka
domo estas mia; la biankaj domoj estas miaj; u vi vidas la blankan
domon? la blankajn domojn? kt kongreso havas nenion komunan kun la
politiko
z
.
1. Pri la vortordo vd. 272. 5.
2. La epiteto adjektiva iam akordigas kun la determinato la nombro
kaj la kazo.
Kiam unu adjektiva epiteto karakterizas samtempe du a plurajn subs-
tantivojn, el kiuj unu staras en singularo, i devas mem stari en pluralo:
ni havas freajn parton kajakvon (se oni dirus: ni havas fredn panon kaj
akvon, nur de la pano oni asertus la fresecon; inverse nur tiun de la akvo
per: ni havas panon kaj akvon frean); mi havas fidelajn amikon kaj ko-
legon (se oni dirus: mi havas fideian amikon kaj kolegon, oni kompre-
nus, ke temas nur pri unu amiko-kolego).
Rim. I. Z. uzas singularan posedan adjektivon, kiam i rilatas al pluraj substanti-
voj: mia frato kaj fratino. Car tio neniam kreas konfuzon, tio estas ne nur allas-
ebla, sed e preferinda al la plurala formo (miaj), kiu sonas iel fremde. Oni povas
in eviti, cetere, anka per la ripeto de la poseda adjektivo (lia frato kaj lia frat-
ino). La samo rOatas anka al la tabel-adjektivoj (tiu, tia ktp.).
182
128
Krome Z. uzas ofte singularan adjektivon anta pluraj substantivoj abstraktaj: la
simpla lernado kaj uzado de Esperanto
z
. Anka tio ajnas plene pravigebla.
Kiam pluraj epitetoj karakterizas unu pluralan substantivon, sed iu el
ili rilatas aparte al po unu el la aferoj ope montritaj de la substantivo,
ili staras en singularo: la malnova kaj nova Testamentoj (= malnova
Testamento + nova Testamento); la juista, komerca kaj fmanca minis-
troj.
3. Aparte menciinda estas la afero de la participa epiteto. Gi havas la
valoron de adjektivo, tamen la diferenco estas, ke i esprimas agon a
staton anstata kvaliton. Plejofte gi estas akompanata de la artikolo,
kaj, se gi estas antametita, i estas enfermita inter la artikolo kaj la
substantivo. Gi estas iam anstataigebla per rilativa epiteta subpropozi-
cio, kies predikato estas la participa veibo: la falinta homo (= la homo,
kiu falis) ne povis sin levi
z
; korniko vundita (korniko, kiu estis vundita)
propran voston timas
2
; Lot eliris, kajparolis kun siajbofibj, prenontaj
(= kiuj estis prenontaj) liajn filinojn
2
; li kuniis kun li por fari ipojn,
irontajn (= kiuj irados) en Tarison
z
; ekzistas neniu, faranta bonon
(Biblio; Kp. la Z-an tekston: ne ekzistas homo, kiu faras bonon); la
junecon mi ploranta (= mi, kiu ploradis) metis mem sur la altaron de
la devo
z
; en la laboro de S-ro Schieyer mi vidas malfelian provon,
konstruitan sur erara fundamento kaj ne havantan estontecon
2
(= kiu
estas konstruita... kaj ne havas...). Vd. ankora 158 kaj 183II.
Cetere la participa epiteto akordias tute same kiel la adjektiva,kaj, se
i determinas akuzativan substantivon, i regule staras en akuzativo, e
kiam i havas mem akuzativan objekton, kiel en kelkaj el la i-supraj
ekzemploj; tio certigas la ustan komprenon: en la lasta i-supra ekzem-
plo; konstruita kaj havanta ricevus alian signifon (vd. 172).
Rim. II. Substantivo povas esti determinata nur per adjektivo-fbrma vorto. Do, se
oni substantivigas adjektivon a verbon, determinitajn per adverbo, tiu adverbo
regule farigas adjektivo: eksterordinare bela ias eksterordinara belo, tro vantema
ias troa vantemo. Sed tiu transformo ne iam povas okazi, ar la adjektivo kelk-
foje akiras alian signifon oi la responda adverbo; ekz-e, se de nejuste kondamnita
ni faras la nejusta kondamnito, ni anas la sencon, kaj parolas pri kondamnito,
kiu agas nejuste, kaj ne pri iu, kiu cstis nejuste kondamnita; se de multe amataj
(virinoj) ni tiras multaj amatinoj, ni aliigas la scncon, parolante pri multaj inoj
amataj, sed ne pri inoj multe amataj. En tiaj okazoj, oni povas uzi du rimedojn:
1. konservi la adjektivan formon, per substantiva uzado (= la nejuste kondamn-
ita), a almeti substantivon (la multe amataj virinoj); tiu rimedo estas la plej re-
komendinda, ar i klarigas la penson kaj malpezigas la frazon.
2. konservi la adverbon, sed ligi in per streketo al la substantivo, en unu kun-
metajon: la cie-konato, la balda-savotoj. E, kun unusilabaj adverboj, oni ne
bezonas streketon, se ne ekzistas danero de miskompreno: la Plejsupro, la pli-
multo, la foriro - sed: la tro-vanto, la plu-vago ktp.
Rim. III. Kiam la epitcto konsistas el kunmetajo de du adjektivoj, oni povas meti
amba en pluralon a en akuzativon: klarigaj-adversaj propozicioj; iran-reiran
bileton; kaj oni povas deklinacii nur la duan: vortaron franca-esperantan
2
. La
183
128-129-130
unua formo sajnas preferinda. Kp. 309.
Rlm. IV. Per adjektiva epiteto kaj Mosto oni esprimas la entiltitolojn: Lia Papa
Moto, Lia princa Moto; sinjora mosto.
Rim. V. Pri la adjektiva apozicio vd. 132.1. Rim. I.
SUBSTANTIVA EPITETO
Divido
129 La substantivo estas malpli strikte ligebla al alia substantivo ol la adjek-
tivo; tial i konservas pli grandan memstarecon, kaj la substantiva epi-
teto alprenas pli multajn formojn ol la adjektiva.
La rilatoj inter la du apudaj substantivoj povas esti trispecaj:
1. La dua substantivo signas pli vastan klason .da objektoj a malpll
difinitan objekton ol la unua: la koko vekas nin dormantojn (dormantoj
signas pli vastan klason da estaoj ol m); la diablo lin prenu, la sen-
taguion (sentagulo estas malpli difinita ol //); oni povas diri, le la dua
substantivo havas pli ampleksan signifon ol la unua. En tia okazo, la
aparteno al tia pli ampleksa klaso montras iam kvaliton de la unua
substantivo, do la dua substantivo estas tute analoga al adjektiva epite-
to. Oni povas in nomi a p u d m e t o a a p o z i c i o kaj la unuan
substantivon d e t e r mi n a t o .
2. La dua substantivo havas signifon kun precize la sama amplekso kiel
la unua: i do prezentas simple nur alian manieron nomi la objekton:
ia makropo a kanguruo povas esti dresata (la du nomoj difinas precize
la saman beston).Entiaokazoonipovasilinnomi e k v i v a l e n t o j .
3. La dua substantivo havas malpii grandan amplekson ol la unua, kaj
prezentas ties propran nomon: la monato Septembro (Septembro
diflnas nur unu el la dek du monatoj). En tia okazo, propre la dua subs-
tantivo estas la determinato kaj la unua estas la determinanto, anoncan-
ta tiun pli-malpli generalan kategorion, al kiu la ideo de la dua subs-
tantivo apartenas. Tial, tiun unuan substantivon oni povas nomi
a n o n c v o r t o , kaj la duan, ar i iam esprimas la individuan
nornon de io, n o m i n a c i o.
Ni pritraktos aparte tiujn tri okazojn.
Apudmeto (apozicio)
130 Oni trovas apudmeton precipe post pronomoj a propraj nomoj: ni,
esperantistoj, devas labori pii energie ol iam
z
; ia diabio lin prenu, la
sentagulon!
2
Dio indulgU nin pekuiojn!
2
Adam ekkonis Evan, sian
edzinon
2
; Cila naskis Tubalkainon, foranton de diversaj majstrafoj
2
; ia
koko, trumpetisto de Vmateno, vekas nin dormantojn
z
.
Sed oni povas trovi in anka kiel resumon, (ordinare kun valoro de
sintezo a antitezo), post elnombrado de ideoj a de agoj: la hundo
saitetis, ekstaris sur du piedoj, anceiis la kapon, prezentis la antaan
piedeton, saiutis per oreimovo - vera cirka iaboro; ii sin defendis per
184
118- 119
grandaj protestoj, indignaj krioj, insultoj al siaj akuzantoj - malfortaj
argumentoj.
Kiel oni vidis en la i-supraj ekzemploj, la apudmeto akordias kaze kun
sia determinato. Sed, kiam i tiu staras en prepozitivo, oni ordinare ne
ripetas la prepozicion anta la apudmeto: ni espritnas nian dankon al
sinjoro Schleyer, la unua pioniro de la ideo de netrala lingvo interna-
cia
z
(ne: al la unua...). Tamen, en patosa frazo, tio estas ebla, kaj ordf-
nare akompanas akcentatan ordigon de la frazo (Kp. 274): al li, al
mia sola amiko, mi uldas mian vivon.
La apudmeto akordigas anka nombre kun sia determinato. Oni devas
noti, ke same kiel la adjektiva epiteto, i staras en pluralo, se i deter-
minas plurajn singularajn aferojn: se vidas vi Marcellon, Horacion,
kolegojn miajn, rapidigu ilin
z
; mi kaj li, iamaj amikoj, ekdisputis unu
tagon. Tamen, se i havas valoron de resumo, i povas stari en singularo
anka post plurala vorto: viroj, virinoj, sklavoj, infanoj, la tuta pqpolo
svarmis en la stratoj;jen iuj miaj Ifbroj, la ojo de mia vivo.
Rim. La ideo esprimita de la apudmeto povas esti pli a malpli proksima al tiu
esprimita de la determinato: ju pli maiproksimaj ili estas unu de la alia, des pli
granda pazo apartigas ilin en ia parola lingvo, dum en la skriba, la simpla komo
povas tiam esti anstataata de haltostreko; male, kiam la du ideoj estas nature tre
proksimaj, iii povas facile kunfandli en unun, kaj esti rigardataj kiei unu kun-
metita vorto: tiam la komon anstataas dividstreko: mi vokas al iuj esperantistoj-
batalantoj
1
(Kp.: la bataiantaro esperantista
2
). Tio povas okazi nur, kiam ia
determinato estas komuna vorto, kaj la apudmeto ne havas suplementon. Pri
tiu formo de kunmetado per substantiva epiteto, vd. 291.3.
Ekvivalentoj
La ekvivalentoj estas plejparte konstruitaj pere de adverbo (nome,
alinome), de konjunkcio (a) a de ia esprimo tio estas (kutime skrib-
ata: t.e.): Gemenceau, alinome la Tigro; la simpla esperantisteco, t.e.
la simpla lernado kaj uzado de Esperanto
2
.
Rim. I. Post la ekvivalenta a ia artikoio ne estas ripetata: la makrocefalo a
kaaloto vivas precipe en nordaj maroj; patriotismo a servado al la patrujo mi
nomas nur la servadon al la bono de iuj miaj sampatrujanoj
2
. Male post la alter-
nativa a oni ripetas la artikolon: u vi rompis la glason a la karafon?
Tamen, ili povas esti konstruitaj anka senpere, signite en la skriba
lingvo per komo a dupunkto; tio okazas precipe, kiam la ekvivalento
resumas per unu vorto ideon, esprimitan per pluraj vortoj: la plej nobla
sento de la homo: la homamo. Oni vidas, ke tiu resuma ekvivalento
distingias de la resuma apudmeto per tio, ke la apudmeto resumas ei-
nombradon, ia ekvivalento resumas difinon.
La ekvivalentoj iam akordias kaze inter si: la akuzativo montras direk-
ton, t.e. movadon al ia ioko
z
; por la hodiaa tago mi ricevis duoblan
pagon, t.e. dek frankojn
2
; al la lernado nipovas dedii nur parton de
nia mallonga vivo, nome niajn infanajn jarojn
2
; la nitrogenon a azoton
185
131-132 '
/
oni signas per N; pienumi ia piej simpian agon de la vivo, ia digestadon.
La akordo la nombro dependas nur de la signifo, kiel montras la i-/
supraj ekzemploj.
Ili montras anka, ke la ekvivalento estas transira formo inter ia apud-
meto kaj la nomesprimo, kaj proksimias jen al la unu, jen al la alia.
Meze staras, kiel pura ekvivalento, la indiko de duobla nomo (ia nitro-
geno a azoto); la kromnomoj (la Tigro) proksimias al la apudmeto,
la resuma ekvivalento al la nomesprimo.
Rim. II. Aparta okazo de la ekvivalento estas l a e l n o mb r a d o ; tiu i do same
akordias kaze kun la anoncvorto: Esav prenis siajn edzinojn el la Kanaanidinoj:
Adan...
t
kaj Ohoiibaman... kaj Basmaton...
2
; alportu ai la homo donacon: tom
da balzamo, kaj iom da mielo, aromafon kaj mirhon
t
pistakojn kaj migdalojn
z
;
oni povas proponi internaciajn sistemojn por ta oportuneco de la rilatoj interna-
ciaj, kiei ekzemple internacian monsistemon, horsistemon, kaiendaron ktp.
z
; li
iaboras pri du verkoj, pri romano kaj pri teatrafo.
Sed la ripeto de la sama kazo farias tre peza, precipe kiam la elnombrado estas
longa. Tial, oni penas eviti tiajn elnombradojn en alia kazo ol nominativo; se tion
oni ne povas tamen eviti, oni helpas ai si per jenaj rimedoj:
akuzativon oni povas forigi, intermetante "ili estas": mi proponas al vi kvar
nomojn; ili estas: sro Kuhl, sro Grabowski, sro Dervaux, sro Boulet
2
;
prepozitivon oni povas eviti, subkomprenante la prepozicion: li laboras pri du
verkoj
t
romano kaj teatrafo;
fine, la akuzativon de direkto oni povas simple forlasi: la loantaro dividias en
kvar iingvajn eiementojn: rusoj, poloj, germanoj kaj hebreoj.
Nominacio
Ni vidis supre, ke la nominacio prezentas ies individuan nomon kaj ke
in antaas pli vastsenca anoncvorto. i estas ligita iam senpere, sen
prepozicio: ia monato Septembro (kp. ia tagoj deSeptembro);ia vorto
amo.
Inter la nominacioj oni povas distingi tri specojn:
La nominacio povas indiki per la propra nomo certan individuon a
individuanobjekton:iiafiioKario. Tioestasla n o me s p r i mo .
Gi povas indiki nomon a vorton en si mem, sen indiko de individuao,
kiel malplenan nomon: la nomo Kario. Tio estas la c i t a o.
Fine, i povas indiki ies nomon por lin alparoli: mi amas vin
9
Karlo.
Tioestasla v o k a t i vo.
I. No me s p r i mo .
i estas ligita senpere ai sia anoncvorto, sen pfepozicio, sen komo.
i estigas demandon nur pri unu punkto: pri la kaza akordio kun la
anoncvorto. Sed tiu demando estas iom delikata.
La lingvokutimoj de Z. estas i-konceme jenaj:
1. kiam la propra nomo estas asimilita a asimilebla, li ordinare akord-
igas in kun la anoncvorto, same kiel la aliajn epitetojn: Abraham prenis
sian fiion Izmaeion; li elektis ia monton Cionon; ili forsendis sian frat-
inon Rebekan; tiu rivero irkaas la tutan iandon Etiopujon; forgesis
186
133
sian kuneedukiton Kajon; li atingis la armegan urbon Nurenbergon (la
Bibliaj ekzemploj estas ia la origina teksto; en la Londona eldono la
Biblia Komitato nominativigis iujn nomesprimojn). Tamen, li faras
anka esceptojn: sed vespere li prenis sian filinon Lea; iafibj delzrael
ekveturigis sian patron Jakob; rajdigu mian fiion Saiomono sur mia
mulo;iine komprenas ia iingvonEsperanto.
2. kiam la propra nomo estas moderna familia a neasimilita persona
nomo, Z. ne akordigas in; certe aldoni la finaon al tiuj fremdaj ele-
mentoj ajnis al li nekonvena: ni perdis anka... profesoron Michael
Forster; la nobian kavaliron Tannhauser ia amkantision; la regulo kaj la
escepto aperas samtempe en jena frazo: por akcepti sinjorinon Marta
Swicka, ni ne povas ja forigi fraiinon Sofion. Same li ne akordigas la
urbnomojn: ni transioiis en ia urbon Grodno; nek la stratnomojn:
Marta iris sur ia straton Dluga; i direktis sin sur ia straton Swieto-
Krzyska. Kp. 133.1. A. Rim.
3. kiam la propra nomo estas titolo, Z. same ne akordigas in:mi sendis
ai vi la gazeton "La Esperantisto"; ia brouron "Homaranismo" mi
ricevis; i sciis anka la teatrafon "Vaidemar kaj Absalon ".
La Z-a lingvuzo do ne estas unueca; oni trovas, en analogaj okazoj,jen
akordion, jen neakordion. Nu, ar la okazoj sub 2. kaj 3. estas multe
pli multnombraj, kaj ar anka e la okazoj sub 1. ekzistas esceptoj, la
lingvuzo montras evidentan tendencon al unueca neakordo. Teorie prav-
igas tion la parenceco inter la nomesprimo kaj la "ne-akordianta" cit-
ao, kaj certe en tia direkto influos la lingvon anka la tre disvastigita
Londona Biblio, kie la Biblia Komitato forigis iujn akordiojn.
Sed la afero estas (bedarinde!) pli kompieksa, ol ke oni povus in arani per la
sola regulo de neakordigo. Efektive, se oni esploras multajn ekzemplojn, oni
konstatos, ke la nomesprimo ne estas iam strikte ligita al sia anoncvorto: kelkfoje
i estas tre nete apartigita, tiel ke la voo egale akcentas aparte la nomesprimon
kaj la anoncvorton, kaj intcrmetas malgrandan pazon, por samgrade relieflgi ilin
amba. Kaj oni rimarkos, ke per tiu cezurita prononco anias anka la senco de
la frazo. Ni rigardu ekzempiojn:
Tiel ni pasigis en la kolegio la duan monaton Oktobro(n). Tio i povas signifi du
aferojn, ia la prononcmaniero. Se oni egale akcentas "monaton" kaj "Okto-
bro(n)" kaj intermetas pazeton, iu komprenos, ke temas pri la dua monato en
la koiegio, t.e. pri Oktobro. Sed se oni ne intermetas pazeton, oni komprenos, ke
temas pri la dua el la Oktobro-monatoj pasigitaj en la kolegio.
Li (papo Aleksandro VI) venenis e kardinalon Johanofn)-Baptisto(n) Orsini.
Kun pazeto post "kardinalon" oni komprenos, ke la rimarkinda fakto estas, ke
papo venenis kardinalon: sen pazeto oni komprcnos, ke rimarkinde estas, ke li
venenis Orsini-n.
Tiun sencdifercncon certe iu sentas pli-malpli klare. Kaj en skribo oni signas tiun
pazeton per komo.
Se oni rigardas la demandon cl la vidpunkto de ia akordigo, oni nature emas akor-
digi la nomesprimon, kiam per la pazeto i kvaza memstarias disde la anonc-
vorto: tiei ni pasigis en la kolegio la duan monaton, Oktobron; li venenis e kardi-
nalon, Johano-Baptiston Orsini. Male, kiam la nomesprimo tute strikte ligias ai la
187
101
anoncvorto, farante kun tiu unu blokon, oni emas in neakordigi kaj lasi en nomi-
nativo: tiel nipasigis... la duan monaton Oktobro; li venenis e (ia) kardinaion
Johano-Baptisto Orsint
Kaj tiu emo estas tre logika. Efektive, kiam la nomesprimo estas memstarigita,
estas plene motivite, ke i staru en ia sama kazo kiel la anoncvorto: ili ja havas
tute la saman valoron, kion pruvas, ke ilia sinsekvo povas inversii, sen sano de
signifo kaj de kazo: tiel ni pasigis... Oktobron, la duan monaton; li venenis e
Johanon Orsini, (unu) kardinalon. Male, kiam la nomesprimo rekte dependas de la
anoncvorto, estas logike, ke tiu dependeco estu iel esprimita; sed ar ne ekzistas
aparta tiucela prepozicio, la sola uzebla rimedo estas tiu "signo nula", kiun
prezentas la nominativo: la kontrasto inter akuzativa anoncvorto kaj nominativa
nomesprimo sufias por averti pri la gramatika dependeco inter tiuj du vortoj,
same kiel e la objekta predikativo (vd. 171).
Rim. I. Analogan aferon oni vidas anka e adjektiva epiteto. Ekz-e: iasta dinastio
franca signifas la lastan el la francaj dinastioj; tie i dinastio franca formas unu
tuton kaj iasta rilatas al tiu tuto. Male: la lasta dinastio, ia Burbona signifas, ke la
lasta dinastio estas la Burbona; i tie do la postmetita adjektiva epiteto mem-
starias, kaj iasta rilatas nur al dinastio. Tia memstarigita adjektiva epiteto estas
distingita iam per la artikolo, per tio i akiras la funkcion de substantivo. Tial
en tiaj okazoj oni povas paroli pri adjektiva apozicio.
Kvankam la lingva sento plejofte bone orientas pri la i tie proponata
uzado, ne estos superflue esplori detale la diversajn okazojn, kiam oni
akordigas la nomesprimon kaj kiam ne. Tiu detala esploro estas iom
kompleksa, sed se oni memoros la i-suprajn eneralajn konsiderojn,
oni in facile sekvos.
Do nomesprimo ne akordias kaj restas iam en nominativo, kiam i
faras unu blokon kun sia anoncvorto, do kiam nenio intervenas por
rompi tiun blokon, a interoviante inter la du elementojn, a koncer-
nante unu ei ili sendepende de la alia a akcentigante egale ilin amba.
La postuloj, por ke tiu bloko kunstaru nerompite, estas jene resum-
eblaj:
a) la anoncvorto devas stari senpere anta la nomesprimo;
b) la anoncvorto devas esprimi vastan kategorion de individuaoj, el kiuj
nur la nomesprimo elektas kaj precizigas la aktuaian;
c) la anoncvorto devas ne esti determinita aparte sendepende de la
nomesprimo.
Se tiuj postuloj ne estas plenumataj, la nomesprimo memstarias. Tion
oni signas per komo en skribo kaj per pazeto en parolo, krome per
akordigo, se la anoncvorto estas akuzativa.
Nun ni vidu detale la obeon a neobeon al postuloj montritaj sub
punktoj a~c.
Pri a) Memstarias kaj akordias la nomesprimo, se inter i kaj la anonc-
vorto estas intermetita:
aa) suplemento de la anoncvorto: filon demia amiko, Karbn (fibn de
mia amiko Karb signifus, ke la amiko estas Karlo);
bb) epiteto de la nomesprimo: li perdis sianfibn, la amatan Petron. Se
188
132
ekzistas du anoncvortoj, la dua memstarias kaj faras blokon kun la
nomesprimo: sian sinjoron, la reon David
z
(ne: sian sinjoron reo
David).
Rim. n. Ne akordias la nomesprimo, se ties epiteto prezentas parton de la nomo
mem: la hotelon Blanka Cevalo; imperiestron Karlo la Granda; a se la epiteto de
la nomesprimo estas postmetita: lian filon Petro, la amindan bubon; a se la
suplemento sekvas la nomesprimon: la iingvon Esperanto de Zamenhof (kp. la
lingvon de Zamenhof, Esperanton). Kiel oni vidas, la nomesprimo ne akordigas
nur, se i sekvas la anoncvorton senpere.
Rim. III. Kiam apudmeto determinas nomesprimon, i akordias ne kun la nom-
esprimo, sed kun la anoncvorto. Tion nepre postulas la klareco; ekz-e, en la frazo:
li prenis sian edzinon Oholibama, filino de Ana, fratino de Basmat - oni ne povas
scii, kiu estas la fratino de Basmat; male, se oni akordigas la apudmeton kun la
anoncvorto, la frazo ias klara:... sian edzinon Oholibama, filinon de Ana, fratino
de Basmat (la fratino estas Ana): a:... sian edzinon Ohoiibama, filinon de Ana,
fratinon de Basmat (la fratino estas Oholibama). En la unua ekiono ni indikis
akordion kun la nomesprimo (nominativo) la jena frazo de la Londona Biblio:
Terah prenis... sian nepon Lot. filo de Haran, kaj sian bofilinon Saraj, edzinode
lia fiio Abram. Sed tio estas korekto de la Biblia Komitato pri tre diferenca Z-a
teksto: Terah prenis... Loton, la filon de Haran, sian nepon, kaj Sarajon, sian
bofilinon, la edzinon de sia filo Abramo. E1 tiu teksto do oni povas tiri nenian
oriention. Sed la kriterio de klareco estas sufie forta por trudi la supran regulon
kaj malaprobigi la Londonan tekston.
Tamen, prepozicio povas esti subkomprenata anta tia apudmeto kaj anka la
akuzativon de direkto i ne alprenas: ni vojais en la princujon Monako, arma
paca landeto.
Pri b) Memstarias kaj akordias la nomesprimo:
aa) se la anoncvorto jam en si mem signifas la saman ununuran aferon
kiel la nomesprimo: la Kristnask-monaton, Decembron (ekzistas nur
unu Kristnask-monato); tiam temas pri perfekta ekvivalento;
bb) se la anoncvorton memstarigas la fraz-akcento: mi renkontis tie
amikon, Petron Frank; li havis praavon, Bertrandon de Sotenvilie
z
; tie
i la anoncvorto esprimas la efan aserton, temas ja pri tio, ke iu havis
praavon, ke iu renkontis amikon. (Kp. mi renkontos tie mian amikon
Petro Frank i tie la efa aserto estas, ke mi renkontos Petron Frank,
kaj "mia amiko" estas nur flanka determino, do efektiva anoncvorto;
dum en la antaaj okazoj la akcento levas la anoncvorton ai valoro de
ekvivalento).
Rim. IV. En tiaj okazoj la ihemstarion signas anka la nedifiniteco, do la manko
de la artikolo (vd. la suprajn ekzemplojn kaj sube pri c. aa); a la nedifina deter-
mino de la anoncvorto: mi renkontis tie certan fian, unu) amikon, Petron Frank.
Tamen oni nc konfuzu tiun nedifinitccon kun la manko de artikolo anta honor-
titoloj: Doktoron Ludoviko Zamenhof (kp. 77. Rim. IV.). Sed kompreneble
anka en tiaj okazoj povas rieevi la anoncvorto specialan akcenton: oni trovas
inter la kondamnitoj e doktoron, Brunon Karg (la surprizo estas, ke oni trovas
inter ili c doktoron); male: oni trovas inter ili e doktoron Bruno Karg (la surpri-
zo estas, kc oni trovas inter ili Brunon Karg mcm).
189
123
Pri c). Por komprenebligi i tiun postulon, oni memoru, ke la nom-
esprimo ne akordias nur, se gi faras unu blokon kun la anoncvorto. iu
determinilo do, kiu rilatas nur al i tiu lasta, rompas la blokon, sekve
liberigas la nomesprimon kaj i tiu reakiras la kazon postulatan de ia
gramatika funkcio.
Ni pritraktos lavice iujn determinilojn starantajn anta la anoncvorto
(pri la suplemento, staranta malantae, ni jam paroiis).
aa) La artikolo rilatas iam al la tuta komplekso; efektive, i povas rilati
. nek al la nedifinita anoncvorto, nek al la propra nomo, sed nur al am-
ba kune. i do ne influas la karakteron de la neakordiganta nomespri-
mo; e, rekte indikas la karakteron de la bloko: u vi vizitis la urbon
Parizo? ni supreniris la monton Vezuvio; li legis la romanon Marta; li
transloiis en ia hoteion Lusitania; donu al li la ambron numero 18.
Pri nedifinaj adjektivoj vd. supre sub Rim. III.
bb) Poseda adjektivo. Ci estas same rilatigebla al la tuta komplekso: /i
trompis sian amikon Klemento; iii vendis sian fraton Jozefo.
Rim. V. Tamen, oni povas rigardi la posedpronomon anka tiel, ke i striktigas la
sencon de la anoncvorto, proksimigante in al ekvivalento; tial oni povas anka
akordigi: sian jraton, Jozefon. Propre oni devus iam akordigi, se la anoncvorto
kun la posedpronomo signas nur unu imageblan estajon: mia patro, lia patrino.
Sed la analogio permesas anka tie i la neakordigon, malgra la strikta gramatika
logiko: sian patron Jakob.
cc) Numeralo. Ci postulas iam akordion, ar la esprimon oni povas
rigardi elnombrado, do speco de ekvivalento: mi vidis ia du fratojn,
Petron kaj Paion; ii punis rmr unu fiion, Jojon: reo, kiu havis dek
unu filojn kaj unu fiiinon, Eiizon
2
.
dd) Adjektiva epiteto. Tio estas la plej kompleksa okazo; oni povas
distingi tri eblaojn:
1. la adjektivo rilatas al la anoncvorto sola kaj ne estas rilatigebla al la
nomesprimo; tiam la bioko rompias, kaj oni devas akordigi la nom-
esprimon: li trompis sian bonan amikon, Palon; ii perdis sian kvaran
filon, Maricon (ne temas pri la bona Palo, nek pri la kvara Marico).
2. la adjektivo estas rilatigebla laplae al la nomesprimo a al la anonc-
vorto; tiam oni akordigas a ne akordigas lapiae: liperdis sian amatan
fianinon Marta, a sian amatan fianinon, Martan (temas laplae pri
lia amata fianino M. a pri liafianino, la amata M.).
3. la adjektivo rilatas ne al la anoncvorto sed al la tuta bloko, anonc-
vorto plus nomesprimo; tiam oni nepre ne akordigas: ia duan reon
Karlo (ne temas pri la dua reo, sed pri la dua Karlo-reo; kp. ia duan
reon, Karion = Karlon, la duan reon); to duan projekton Esperantido
(la uuan el la Esperantido-projektoj); ia franciandan urbon Vieno Qa
franclandan el la Vieno-urboj).
Ni jam diris, ke e nominativa anoncvorto distingas la neakordiantajn
okazojn la komo kaj la pazeto inter la anoncvorto kaj la nomesprimo.
Same oni distingas, kiam la propra nomo estas nevaria fremda elemen-
190
1 2 8
to: la lastan reon Charles sed: la lastan reon, Charles. Kp. 9. Rim. II.
II. Ci t a o .
La citajo povas konsisti el unu vorto, el pluraj vortoj, el unu frazo, el
pluraj frazoj.
Kiam la citao estas enkondukita per verbo kun signifo de dirado, la
anoncvorto ordinare estas ellasata: li diris: Nef - kaj forkuris. Tia-
okaze iam temas pri la citado de ies parolo (vd. 227).
La anoncvorto, cetere, estas iam ia indiko de vorto a parolo: nomo,
vorto, titolo, ktp.
La citao gramatike estas iam nevaria.
Oni povas distingi du specojn:
a) la eksplicita citafo, la plej ofta, estas anoncita en la skriblingvo per
tipografia rimedo: c i t i 1 o j : neniam uzu la vorton "amo"
z
a d u-
p u n k t o: tiam uzu la pronomon: oni
z
; a k u r s i v o: keni elfetu
la vorton k a j
z
.
Rim. I. Tie i oni povas klasi anka la parentezojn, kiu akionas al frazo sendepen-
dan krominformon: mi sendis al vi hodia du manuskriptojn ("Universala Vort-
aro"kaj"Ekzercaro")
z
.
Rim. II. Kiel eksplicitan citaon oni povas rigardi anka la vorton post signifas,
kiu indikas sencon a tradukon de alia vorto: la germana Haus signifas Esperante
domo. La senco efektive estas:signifas itvomdomo.
b) la implicita citafo, pli malofta, estas anoncita en la skriblingvo per
nenia signo, kaj en la paroia lingvo per simpla votono: mi ricevis de
vi la titolon sinjoro de la Dandiniere
2
; u li ne kantis al la ielaj as-
kultantoj la nomon Amalio?
2
; la nove elpensita lingvo, kiu havas la
nomon Esperanto
z
; u vi komprenas bone kt vorton mortigo ?
z
Rim. III. Car ia familia nomo estas kvaza posedao de tiu, kiu gin portas, oni
povas esprimi ies nomon anka per poseda suplemento (de): se li ne portus la
nomon de Moorl
2
iuj esp-istoj konis la nomon de Javal
2
.
III. Vo k a t i v o .
La vokativo estas substantivo esprimanta la alparolatan personon. En
keikaj lingvoj i havas apartan kazon, en Esp-o gi staras iam en nomina-
tivo.
La vokativo estas parenca al la inteijekcio per tio, ke i efektive neniel
havas gramatikajn rilatojn kun la ceteraj vortoj de la frazo, interne de
kiu i konsistigas specon de memstara insuleto. Tial i estas iam apart-
igita per komo.
Sed, uste ar i ne havas en Esp-o apartan kazon, i povas naski, pro
sia ofta pozicio fronte de la frazo, ian konfuzon kun la subjekto staran-
ta same en nominativo: ekz-e "knabetoj helpu" povas prezenti la la
irkateksto kaj la prononco, a vokativon kaj duapersonan volitivon,
a subjekton kaj triapersonan volitivon. Por igi klara la funkcion de
vokativo oni uzas diversajn rimedojn:
1. (precipe en la skriba lingvo) oni antametas la inteijekcion "ho":
ho mia kor\ ne batu maltrankvile!
z
ho mia Dio, nur ne tion!
z
ho mia
191
118-119
Sinjorino Swicka!
z
2. oni inversigas ia adjektivajn epitetojn kaj ia substantivon: Dio mia
granda!
z
Sed tiu inversigo havas tiel patosan a ameman efekton, ke
ordinare oni ne povas in uzi.
3. oni metas tuj post la vokativo ia dir-verbon: kara Evelino, i diris,
pardonu...
z
; mia kara Marinjo, i komencis post momento, tio ne apar-
tenas...
z
.
4. oni antametas ia anoncvorton "vi": Vi, Marinjo, ion bezonas de
mi?
z
; ni atendas Vin, Savonto de la mondo!
z
En la lasta okazo, ia vokativo povus, la la ekstera aspekto, ajni sim-
pla nomesprimo; sed de tiu in distingas:
a) ke tiu anoncvorto tute ne estas necesa, kaj plej ofte eilasata: vi eraras,
Evelino, i diris...
z
;i vin interesas, Evelino?
z
b) ke la vokativo estas ofte komuna nomo (amiko, filo, patro, sinjoroj,
samideanoj ktp), kaj povas esti e substantivfunkcia adjektivo:mw kara,
i diris
2
; mia amata!
z
ktp.
c) ke la vokativon neniam povas anonci demonstrativo; tion plej kiare
montros jenaj du frazoj: kiu do i estas, tiu kompatinda Eminjo?
z
(nomesprimo); ha, i estas vi, fralino Klaro!
z
; u vi konas tiun, ho
stultulo? (vokativoj).
Rim. I. En multaj lingvoj oni iam antametas al la vokativo la unuapersonan po-
sedpronomon. En Esp-o tio ne estas deviga; e pli kutima estas la ellaso: kara
amiko! patro, mi suferas! venu, fileto!
Tamen, oni ofte uzas mia en la sekvantaj okazoj:
a) se oni alparolas ne-homon: homia kor'
z
; do nun, homiakapo, laboru
z
; pli
rapide, mia evaleto!
b) se oni alparolas per adjektivo: mia kara
z
;
c) se oni alparolas Dion: ho mia Dio, nur ne tion
z
;
d) se oni specialc emfazas la apartenecon: ho mia infano, mia sola infano
2
; a la
intimecon: sed, mia Ignacio, li skribas, ke...
2
II. LA SUPLEMENTOJ
La supiementoj estas malsamaj kaj malsame konstruias la tio, u ili
determinas aj-substantivon a ad-substantivon (Vd. 31). Tial ni studos
aparte tiujn du kategoriojn.
SUPLEMENTOJ DE A-SUBSTANTIVO
133 Ili povas akcepti du formojn: tiujn de prepozitiva substantivo a de
adjektivo
I. P r e p o z i t i va s u b s t a n t i v o .
La baza plej enerala ligilo inter du substantivoj estas la prepozicio de.
Sed, pro la multsignifeco de tiu prepozicio, estas rekomendinde uzi
aiiajn pli precizajn, iufoje kiam eblas. Efektive, la suplementoj de a-
substantivo povas, helpe de diversaj prepozicioj, esprimi la sekvantajn
riiatojn:
192
133
A. Sup lemento de posedo. i indikaslahavanton,alkiu
la determinato apartenas:
a) kiel posedao: la Ifbro de Petro; la palaco de la reo; li estas lafiero
de sia patro;
b) kiel alligitao: la irkaaoj de la urbo; la valo de Rejno;la goifo de
Helsinki;amiko dePetro;
c) kiel parto, membro: ia iimoj de la fiia devo
z
;la okuiojde ia bovo;ia
pinto de monto; ia piedo de seo;
d) kiel familiano: ido de gioraj avoj; li estas preska mia frato, fiio de
kuzo de onklo de konato
2
;
e) kiel kvalito a stato: supereco de E~o; ia situacio de Eropo;
f ) kiel io atribuita a rilatigita al la determinato la speciala konsidero:
saiajro de laboristo; prezo depano; la kazo deMauritius. i tiu estas la
supiementoderiiato.
La poseda suplemento havas iam la prepozicion de.
Rim. Tie i oni povas klasi anka la nom-suplementon (de): dimano de Pasko;
tago de Sankta Neniamo
z
; Placo de la Konkordo; strato de la Paco; hotelo de V
Suno
z
. e firmonomoj kelkfoje oni trovas e: virinejo "e laAzeno"
z
; hoteio e 1'
Ora Cervo. Firmo- kaj stratonomojn piej ofte oni esprimas per simpla substantiva
epiteto (vd. 132. 1. 2.).
B. Suplemento d e o rigino. i indikas la devenon de la
determinato, t.e.
a) la atoron (de): muziko de Menii; Vortoj de Prof. Cart; romano de
Forge; poemo de Baghy.
Rim. I. Kelkfoje oni trovas el: poemo el Heine; tiam oni subkomprenas "el la
verkoj de..."
b) la art- a produktspecon (de): majstrajo de industrio kaj bongusto
2
;
brila peco de poezio; mirakid de arkitekturo.
c) la fonton, lokon, tempon de deveno (el): libro el ia germana iingvo;
akvo el puto; robo el Parizo; miaj kolegoj ei ia oficejo
2
; krudafo el
eksterlando; belaj rakontoj el trans ia montoj
z
; kantisto el nordo;
klientaro el aitaj sferoj
1
; monumento el antikva tempo; kiraso el ia
mezepoko.
Rim. II. Tie i klasias la kazo de la propraj nomoj, kiuj estas difinitaj per la loko
a de naskigo a de loado.Abraham el Baharah
2
; la strabokula Aaron Hirschkuh
el Homburgo e Lahn
z
; Tomaso el Akvino, Frahcisko el Asizi.
Sed ar en la okcidenta Eropo la nobeioj jam de longe uzis tian dirmanieron por
distingi la membrojn de unu familio, la suplemento farigis parto de la propra
nomo mem, kaj Zamenhof ordinare tradukas la nobelecan partikulon per de:
Francisko de Moor; Salomono de Caus; Bertrandon de Sotenville; same: la duko
de Brunsvigo kaj la markgrafo de Brandenburgo; sinjoro de la Dandiniere, ktp.
d) la aron, kolektivon, kvanton, de kiu oni apartigas la determinaton
(el): unu el ia piej belaj; osto el miaj ostoj kaj karno el mia karno
2
;
kelkaj el ia efoj; granda amaso el la Izraeiidoj
2
; restigi iom ei ia vi-
ando
z
. Tio i estas la suplemento de elektmateriaio.
193
162
Rim. III. Speco de i lasta estas la suplemento de distinga elekto, kiu signos, ke la
determinato estas la plej altranga en sia speco; oni ripetas la determinaton plurale
kaj in enkondukas per de: Dio de la Dio kaj Sinjoro de la Sinjoroj
z
;la iibro de
la libroj (la Biblio)\la Rego de la reoj; a per super: miraklo super mirakloj.
Alia speco estas la suplemento de sendistinga eiekto, kiu signas, ke la determinato
ne distingias de la aliaj siaspecaj; oni uzas inter, el inter: unu inter pluraj; nur unu
homo el inter ia homof. Scd*Z. uzis anka simplan ei en sia psedonimo Unuel
(te. unu el la popolo).
C. Suplemento de konsisto. Ci indikas la enhavon de la
determinato, t.e.
a) la specon de ties konsisto (de): bukedo de floroj; tamento de solda-
toj;
b) la materialon de la determinato (el): statuo el marmoro; ponto el
tono; krono el oro; mano el verdafo
2
; monero el arento; miksafo el
timo kaj respekto; vesto el amo
z
; korbo el salikbranoj; vortaro el
irka mil vortoj
z
; krono el floroj.
Rim. I. Ce nedividita materialo oni uzas iam el: e dividita, plurale esprimita ma-
terialo oni uzas de por emfazi la specon; bukedo de floroj; kaj el por emfazi la
eiektitecon: bukedo el fioroj.
c) la mezuron de la determinato (de): jara saiajro de tri mil kronoj
2
;
atingi la aon de okdek jaroj; vojo de tri tagoj en ia dezerto
2
; iongo de
tri metroj.
Rim. II. Oni ne konfuzu i tiun suplementon de mezuro kun la suplemento de
mezuriteco (vd. sube sub //.).
d) la konsiston rigardatan kiel staton (tutecon, dividitecon, kvaliton);
oni uzas en: spegulo en tri pecoj (rompita; el tri pecoj signifus, ke i
estas farita el tri pecoj); Fundamenta Gramatiko en kvin iingvoj
z
; mil
spesmoj en bankbetoj; ia ekvivalento en oro; dro X. en sia propra
persono;dramo en versoj;poemo en prozo.
e) tion, kio esprimas la esencon de la determinato (de): ia miraklo de
ia revivio (la esenco de tiu miraklo estas la revivigo); ia masko de la
homamo
2
; sur ia fono de ruetaj fiamoj
2
; la modo de grandaj apeioj;
ia mielo de iiaj furoj
2
; la problemo de la senarmio.
Rim. m. La esenc-suplemento estas iom parenca al la nominacio ( 132). Sed
dum e la nominacio la determinato estas simpla anoncvorto anta propra nomo,
e la esenc-suplemento i montras ian speciaian kvaliton, vidpunkton a konsi-
deron.
D. Suplemento de koncernateco. Giindikas:
a) pli striktan specon de la okupio de profesiulo (de): dresisto de
eonoj; profesoro de lingvoj; mastro de botoj;arkitekto de katedralo;
hakanto de ligno; agento de libroj; elvokisto de spiritoj; instruisto de
dancado. Oni povas uzi anka pri, sed tio estas malpli kutima.
b) la specon de okupio per la nomo de la okupito (de): li helpis min
en mia tasko de prezidanto; pozicio de sekretario;posteno de gardisto.
c) la temon, pri kiu ia determinato traktas (pri): iibro pri lingvoj;
194
144
poemo pri amo; verko pri edukado. Oni uzas anka de, sed tio estas
malpli preciza.
d) la destinitecon (por): glaso por vino; ambro por eksperimentoj;
domo por mabriuloj. Same bona estas de:glaso de vino; komitato de
kongreso.
e) la agosferon (e): profesoro e universitato; lernanto e suisto; ra-
portisto e gazeto; predikisto e katedralo. Oni povas uzi anka de, kaj
oni devas in uzi, se temas pri gvidanto, efo: redaktoro de gazeto;
abato de monakejo.
E. Suplemento de priskrib o. Giindikas:
a) la ligitecon de la determinato kun ago, stato, (de): kampo de batalo;
la edzino forlasas la amikon de sia juneeo
2
; la edzino de via juneco
2
;
stono de falpuio
2
; tago de mizero
z
; tempo de malvarmo; tago de
reveno
2
.
b) la kvaliton de la determinato per la epiteto de abstrakta substantivo
(de): homo degranda talento; evalo de blanka koloro;potoj kaj kruoj
de plej diversaj formo kaj grando
8
; fbroj de nekomparebla odoro
B
;
fbroj de sama vabro
2
; de nenatura grandeco
z
; la homo de etema
rido
2
.
c) la kvaliton per la epiteto de substantivo montranta konsistparton de
la determinato (kun): cervo kun bonaj lumboj
2
; virino kun stumpa
nazo; evab kun granda kapo; seo kun rompita piedo.
d) la veston, kovritecon (en): homo en frako; la virino en la atlasoj
2
; la
ondoj en vesto el amo
2
.
e) la kunecon (kun) kaj senecon (sen): akuzativo kun infinitivo; akuza-
tivo sen prepozicb.
f ) aliajn cirkonstancojn per diversaj prepozicioj, la la senco.kuracisto
malgra vob; respondeco anta Db; afero ekster dubo; rimedo kontra
veneno; medikamento kontra febro; sekreto sub sep sigebj; noveb sub
la titob Albina
2
; vidvino post oficisto
2
.
F. Suplemento de loko.
a) la pozicion oni montras per la diversaj lokaj prepozicioj: la arbo
anta !a dometo; la batab apud(e) Solferino;Frankforto surMajno
2
;
la ringo irka via fingro; la kongreso en Bubnjo; la askultanto post la
pordo; la ambro sub la tegmento; du gradoj super la nub; budo sur la
strato; ho la juvelo sur la lotusof; la vojo tra la parko; la kampo trans ta
rivero; 1a arbo cis (rnaltrans) la roko.
b) la gisetendion montras is: la vojo is la rivero.
c) la direkton montras al: la vojo al Versajb; la vagonaro ai Berlino; la
ekspedicio al la suda pohtso; la fenestro al la strato (rigardanta al).
d) la devenpunkton montras el: la vojo el Parizo.
Rim. La lokon oni povas esprimi anka per de anstata en: la kongreso de Bulo-
njo. in oni uzas precipe, kiam anka la determinato estas lok-adjekto: tio okazis
en Coan de Egiptujo
2
.
195
162
G. Suplemento de tempo.
a) la aktualan tempon oni esprimas per en: gast' en tempo malusta
estas stono sur brusto
2
; amiko en maloaj tagoj; sed oni trovas anka
de: ia edzino foriasas la amikon de sia juneco (priskriba supiemento,
necesa, ar en sia juneco difinus la tempon de la forlaso).
b) la anta- kaj posttempecon esprimas post kaj anta: la dimano
anta novjaro; en la trideka jaro post Jesu-Kristo; la periodo post la
milito.
c) la komencan tempo-limon esprimas ekde: ia tagoj ekde Kristnasko;
la finan esprimas v& .en ia tempo is ia ferio.
H. Supiemento d e mezuriteco, i indikas ion mezur-
atan de la determinato; la prepozicio estas da.
Rim. I. Oni ne konfuzu in kun la suplemento de mezuro, kiu mezuras la determi-
naton (vd. supre sub C. c.).
Oni devas atenti pri tio, ke la mezuradon devas efektivigi la determinato
mem. Se la suplemento estas difinita, do mezurita, i ne estas plu suple-
mento de mezuriteco (da), ar ne la determinato mezuras in. Tiaokaze
do la suplemento indikas a ion, kies parto estas la determinato (de,
vd. A. c.) a la specon (de, vd. C. a.) a la elektmaterialon (el, vd. B. d.)
de la determinato.
Da, proprasence, do servas por rilatigi substantivojn a kvazasubstanti-
vojn, kiuj esprimas pli malpii difinitan kvanton, nombron, grandon,
pezon, kun ilia suplemento esprimanta la nedifinitan tuton, el kiu oni
prenas tiun kvanton, nombron, grandon ktp. E1 tiu difino sekvas,ke la
uzo de da estas limigita per du kondioj: 1. la antaa substantivo devas
havi signifon de mezuro; 2. la posta substantivo (suplemento) devas esti
nepre nedifinita.
I. la mezuro povas esti preciza, a pro la signifo mem de la vorto:
semajno, monato, jaro, dekduo, miliono, litro, kilogramo, kubmetro
ktp. (gi povas esti e simpla numeralo: da evaioj ili havis 236
z
; jen ku-
rioza ekzemplo, en kiu la sama vorto havas unue mezuran valoron kaj
poste valoron de unuo: dekmiioj da dekmiioj staris anta li
z
)\ a pro la
kunteksto: la difinitan nombron da brikoj liveru
z
.
Ci povas esti proksimuma: plenmano, giaso, boteb, pao, guto, fbko
ktp.
i povas esti malpreciza, kaj montri:
a malgrandan kvanton: iom, tiom, neniom, kelke, pli; grupo, bando,
peco, parto ktp; spaco da tero
2
; jaroj da vivo
z
; karavano da Imael-
idoj
z
; ligajo da mono
2
; 3 tamentojda ekstermantoj
2
; bukedo da rozoj;
tavob da fojno; iao da koraletoj
2
; sistemo da signoj
2
; sen ia ombro da
dubo
z
;
a grandan kvanton: aro, amaso, multe, tro ktp.; muito da amikoj
2
;
svarmo da veturibj
1
; nubo da korvoj; torentoj da iumo, da iarmoj
2
;
hajio da kugbj
2
; maro da mizeroj
z
.
196
133
La tiuj ekzempioj oni vidas, ke multaj vortoj, laokaze, povas ricevi
signifon de mezuro; oni povas uzi da nur, se tian signifon ili akceptas
en la koncerna frazo. Por rekoni tion, oni povas meti anta la duba
vorto la demandon kiom multe? Se la vorto respondas al la demando,
oni povas uzi da (rezerve de la dua kondio, kompreneble). Ekz-e: fone-
tiko estas parto - gramatiko: u de a da? Ni demandu: kiom multe da
gramatiko? Neebla respondo, do de! Donu al mi pecon - pano; ni
demandu: kiom multe da pano? - Pecon! Taga respondo, do da! Inter
grupo de soldatoj kaj grupo da soldatoj estas do tiu diferenco, ke la dua
respondas la demandon: kiom multe da soldatoj?, dum la unua montras
la konsiston, la kvaiiton kaj respondas la demandon: kiaspeca tiu grupo?
Alidire, de metas la insiston sur la unuan vorton de la komplekso kaj da
metas in sur la duan: vico de klientoj elvokas precipe bildon de vico
(konsistanta el klientoj), dum vico da klientoj elvokas precipe bildon de
la klientoj (aranitaj en vico).
Rim. II. Ne uzu da post manko, perdo; post speco oni povas uzi in nur e tre
klara signifo de mezuro: tamen ne iujn specojn da fioj onipovas konservi en tiu
maniero
K
. Plej bone estas uzi de a el post tiu vorto.
2. Anta difinita substantivo oni neniam uzas da. Pli precize, oni ne
uzasdaanta:
a) la artikolo (peco da pano; peco de la pano);
b) iu a iuj, tuta (kelke da soldatoj; nur kelkaj ei iuj soidatoj);
c) ia montraj, personaj, posedaj kaj nombraj pronomoj a adjektivoj
(600 frankoj da rento - rento de 600 frankoj; dek jarojda vivo - dek
jaroj de siavivo).
Sed substantivo povas esti difmita anka per si mem, se i montras tute
precizan kvanton: tio estas la okazo pri iuj nomoj de unuo:horo, tago,
monato, jaro, franko, ilingo, marko, metro, centimetro, kilometro,
kilogramo ktp, kiam iii estas uzataj singulare (ar piuraie, ili esprimas ne
devige precize difinitan kvanton: li kuris kelkeda metroj). Anta ili oni
do ne uzos da :parto de jaro (sed: parto da tempo).
Tiu signifo de mezur-unuo povas esti akirita e de komunsignifa subs-
tantivo, se i ias suplemento de frakci-nomo: ar per tio mem, ke oni
precizigas frakcion, oni precizigas anka la tuton, la unuon, el kiu oni
detranas parton. Do post duono, triono ktp oni iam devas uzi dekaj
ne da: mi legis duonon depao en unu horo; li aetis kvaronon de torto
- krom, kompreneble, se la substantivo montras materialon nerigard-
eblan kiel unuo: la metaio konsistas el du trionoj da oro kaj unu da
arento. Kelkaj atribuas la saman valoron al parto, frakcio, sekcio kaj
post tiuj vortoj uzas nur de.
La supraj distingoj kaj maipermesoj,kiujn difinis iom post iom la uzado
de la plej bonaj atoroj, liveras praktikan, tute certan regulon kaj iam
obeindan. Kompreneble, en la komencaj jaroj de nia literaturo, la uzado
estis maipli precize limigita, kaj de tio oni povas trovi e Z. a en la
F.K. kelkajn postsignojn:
197
140- 141
aa) Z. uzas da anta personalo: la maljunulino kolektis berojn kaj donis
al i iom da iii; Moseo diris al ili (pri la manao): neniu restigu iom da i
is la mateno. Sed anka en tiaj okazoj iom el ili kaj iom ei i iajnas nun
pli bonaj esprimoj.
bb) En la F.K. oni plurfoje trovas da post frakci-nomo; tiun uzon Z.
konservis en la okazo, kiam la mezurvorto estas kunmetita el entjera kaj
el frakcia nomo: du metroj kostas kvar kajduonon da frankoj; homero
kaj duono da hordeo. Sed la ustan solvon de tia malfacilao ni jam
vidis 87 D.
Rim. III. La suplemento povas esti substantive uzata adjektivo ( 74 a): multaj
obeis tiun i vokon, ne vidante, kiom da ridinda estas en i
z
; multon da bona kaj
felia miuis en vi, hejma domo!
2
Rim. IV. En kelkaj okazoj la da-suplemento antaas la mezurvorton: mi faros, ke
da vidvinoj e ili estos pli ot da sablo e ia mqro
z
(= pli da vidvinoj); en la dua
duono de la frazo e tute mankas la mezurvorto (oi efektive anstataas ol kiom).
Tamen la mezurvorto devas esti iam almena elipse subkomprenata: oni do ne
povas diri: trinkida teo a mani da pano.
I. Suplemento d e d i s t r i b u o. Ci indikas, el kiom da
unuoj, elementoj, a el kia mezurita kvanto konsistas iu unuopo de
piurao esprimita per la suplementita substantivo. ia prepozicio estas
po. La suplementita substantivo kompreneble devas esti iam plurala.
La senco de la suplementa po do estas: "konsistantaj iu egale el..."
Ekz-e: trupoj po cent soidatoj (trupoj, el kiuj iu konsistas egale el 100
soldatoj); du premioj po cent frankoj; du bareioj da vino po cent litroj;
kvin pecoj da drapo po tri metroj;dek bankbiletoj po 100 fbrenoj. An-
ka la prezo, la kosto povas esti esprimata tiamaniere: mi fumis cigare-
dojn po dudek kopekoj (iu cigaredo kostis tiom); li estis dungita por
ok horojpo 20 spesmiloj (por iu horo li ricevis 20 sm.).
Rim. Kiam temas pri aeto a vendo, estas pli konsilinde meti por anta po: mi
aetis tri librojn por po m frankoj. Tiam po mil farigas po-esprimo (vd. 87 F).
Kp. ankora 207 B.
II. Ad j e k t i v a s u p l e me n t o .
134 Multaj el la supre analizitaj suplementoj povas, dank'al la interanebl-
eco de la lingveroj, akcepti la adjektivan formon. Sed tio estas nur eks-
tera formo, kiu ne anas la sintaksan valoron de la suplemento; cetere
ili akordias tute same kiel la adjektivaj epitetoj ( 128). Adjektive
povas esti esprimataj (la literoj rilatas al tiuj de la 133):
A. Po s e d o: la reapaiaco;ia urba irkaajo;bovajokuloj;laEro-
pa situacio; laborista salajro.
Rim. I. Ofte oni uzas kunmeton: urb-ardeno; mont-piedo; pan-prezo. Ne povas
esti esprimata adjektive, nek kunmete, la familia riiato, ar per tiaj formoj oni ne
i ovas esprimi la posedan adjektivon: frata verko ne povas montri la verkon de
mia, via ktp frato. Nur e kelkaj esprimoj la kunteksto mem kompletigas tian
mankon: kai sin malanta la patrinaj jupoj; reveni al la patra domo. Sed patro-
lando estas io multe malpli difinita, ol la lando de mia patro ktp.
198
162
B. O r i g i n o: arkitektura miraklo; pariza robo;granda izraeiida
amaso.
Rim. D. La atoion oni esprimas prefere per kunmeto: Baghy~romano. Ne povas
esti adjektive a kunmete esprimata la distinga kaj sendistinga elekto.
C. Konsisto: flora bukedo; marmora statuo; tritaga vojo; trimetra
iongo; kvinlingva iibro; ora ekvivaiento; versa dramo; ruflama fono;
homama masko.
Rim. m. La speco kaj materialo ofte estas esprimataj per kunmeto, ec prefere:
florbukedo; marmorstatuo. La aliaj konsist-suplementoj ne toleras esprimon per
kunmeto.
D. Koncernateco: universitata profesoro; sekretaria pozicio;
ama poemo; priama poemo; vina giaso; kongresa komitato.
Rim. IV. Ne povas esti adjektive esprimata la suplemento de okupigo (D. a.). Sed
iujn koncernsuplementojn oni povas esprimi per kunmeto: lignohakanto; danc-
instruisto; am-poemo; vin-giaso, krom la suplemento de la okupito (D. b.).
E. Priskribo: bataia kampo; randtaienta homo; bonlumba cervo;
senprepozicia akuzativo; frakvesta homo; eksterduba afero; kontra-
febra medikamento; maigravoia kuracisto.
Rim. V. La ligiteco (E. a.) ofte estas esprimata per kunmeto: batabkampo; Itber-
tempo. La ceteraj priskriboj ne toleras esprimon per kunmeto.
F. Loko: antadomaarbo;Buionja kongreso;subtegmentaambro;
strata a surstrata budo; transkampa rivero; cisrivera kampo; isrivera
kampo; strata fenestro; sudpoiusa ekspedicio.
G. T emp o: maiustatempa gasto; postpaska dimano; isdimanaj
tagoj.
H. Mezuriteco: i neniam povas esti esprimata adjektive, nek
kunmete.
I. D i stribuo: Cipovasestiesprimataadjektive,kvankamtioestas
tute ne kutima: fumi podudekkopekajn cigaredojn.
E1 la supraj ekzemploj oni povas tiri la jenajn regulojn:
aa) Se la suplemento estas enkondukita per de, el, por, en a neloka e,
gi transformias en adjektivcn nudan: pastra domo, poezia verko (de);
pariza robo
t
ora krono (el); vina giaso, kongresa komitato (por); univer-
sitata profesoro (e);Buionja kongreso, Maja festo (en);
bb) Se la suplemento povas esti esprimata anka per de, oni povas uzi
nudan adjektivon, sed anka adjektivon kun prefiksoida prepozicio:
ama a priama poemo; strata a surstrata kiosko; brusta a ebrusta
poso. Sed e propraj nomoj oni uzas nur la nudan adjektivan formon
en tia okazo: la Solferina batalo;
cc) Se la suplemento ne povas esti esprimata per de, oni uzas prefiks-
oide la prepozicion: antapaska dimano, senprepozicia infinitivo; mal-
gravoia kuracisto, subsigeia sekreto. Tamen, kun estas uzata nur en la
sola vorto kuntara, cetere, oni uzas a nudan adjektivon (folia brano),
a kunmeton kun hava: folihava. e la suplemento de kovriteco oni
199
134 -135
uzas -vesta, a -kovrita: frakvesta homo; amkovrita evalo;
dd) Se la suplemento havas epiteton, i povas esti kuntirita kun i en
adjektivan vortkunmeton: grandtalenta homo, tritaga vojo. Sed se la
suplemento ne povas esti esprimita per simpla adjektivo sen prefiksoido
oni evitas la adjektivan formon; ekzemple oni ne diras senbonkonscien-
ca homo (sed ja: malbonkonscienca). Sola escepto estas, se la kunmeto
estas tiel kutima, ke i ajnas kvaza radikvorto: senhuffera evalo. Kun
estas esprimata per adjektivo nuda: grandapela homo.
Krome, oni devas atenti pri tio, ke la adjektiva formo havas ne nur la
signifon de rilato, sed anka tiun de kvalito. Do e abstraktaj substan-
tivoj oni devas esplori la adjektivon el tiu i vidpunkto, u la senco
restis senana: limoj de devo ne estas transformebla en devaj limoj, ar
i lasta havas alian sencon.
Anka tion oni devas memori, ke la adjektiva formo ne toleras diflnon
per la artikoio. La malsano de la patro do ne estas transformebla sen
ano de la senco: 1a patra malsano estas malsano, kiu povas karakterizi
iujn patrojn. Kompreneble anka ia supiemento determinata per vortoj
ne estas transformebla; ekz-e: ia arbo anta la dometo de mia najbaro.
SUPLEMENTOJ DE AD-SUBSTANTIVO
135 Ili akceptas kvin formojn: 1. prepozitiva substantivo; 2. akuzativa subs-
tantivo; 3. adjektivo; 4. infinitivo;5. propozicio. Kvankam pro la libera
ludo de la lingvelementoj, iu el tiuj kvin formoj povas ofte anii en
alian, ni studos ilin aparte.
I. P r e p o z i t i v a s u p l e me a t o.
La ad-substantivo estas nur substantiva formo de verbo. La du ideoj ,
kiujn oni plejofte devas esprimi suplemente de i, estas do la ideo pri
subjekto kaj tiu pri objekto. Se el la frazo: "la kato manis la raton"
ni faras substantivan vortgrupon, ni devas esprimi iel la plenuminton de
la manado kaj la suferinton de tiu ago, t.e. la subjektan kaj la objektan
suplementojn.
La malfelio estas, ke la Fundamento proponas la saman prepozicion de
por amba funkcioj: la subjekta suplemento devas esti esprimata per
de, ar la sesa regulo de la Fundamenta Gramatiko diras, ke "la prepo-
zicio e la pasivo estas de" - kaj la rilato inter ad-substantivo kaj ia
subjekta suplemento estas tute sama, kiel tiu inter la pasiva verbo kaj
ia agant-adjekto; la objekta suplemento, aliflanke, devas esti esprim-
ata per de, ar, kiel ni vidis, tiu prepozicio estas la efa ligilo inter du
substantivoj. E1 la supra ekzempla frazo, oni devus do tiri: la manado
de la kato de la rato. Kvankam en kelkaj lingvoj ekzistas sama konfuzo
(pro ueteribus Helvetiorum iniuriis populi Romani - skribis Caesar,
"De Bello Gallico", 1,30,2 -pro la malnovaj ofendoj de la Helvetoj
200
140-141
de la roma popolo; Catilinae spem consuiatus adipiscendi - skribis
Cicero, "Pro Murena", 26,53 = la espero de Katilino de ricevota konsul-
eco\ tamen tia dirmaniero estas tro dubsenca, ol ke oni povus akcepti
in e formulante la regulon, ke oni esprimu iam la subjektan su-
plementon anta la objekta.
Por solvi tiun malfacilon eblis du rimedoj: esprimi alie a la subjektan
a la objektan suplementon. Pro la supre citita regulo de la Fundamen-
to, oni komence elektis la duan vojon.
a) La plej simplan manieron esprimi pli klare la objektan suplementon
liveris la analogio: kial e la propozicia formo ne okazas konfuzo inter
subjekto kaj objekto? Pro la ekzisto de la akuzativo: la kato la raton
manas; oni estis do alkondukita tute nature al uzado de la sama kazo
post ag-substantivo: ia manado ia raton de la kato. Tiun dirmanieron
plurfcrje uzis Z., e en siaj lastaj verkoj: la Ligo havas la ceion zorgadi pri
ia enkondukado en la tuta mondo unu netralan iingvon
z
; ia konstanta
alkalkulado sin al ia speciaiagento
2
(1915) - sed preska ie la objekta
suplemento estas persona pronomo kaj la subjekta ne estas esprimita.
Cetere, Z. ne estis imitata sur tiu i punkto, kaj frazoj, kiel la supre
cititaj, ajnas nur eksterordinaraj Z-ismqj. La kazo de tiu malsukceso
estas, ke tia konstruo de akuzativo dependanta de substantivo estas
kontraa al la spirito de la hinderopaj lingvoj , kiuj zorge apartigas la
sistemon de la substantivo disde tiu de la verbo.
Rim. Solvon pli konforman al ia spirito de nia lingvo prezentus la uzado de akuza-
tivo post la prepozicio de, analoge al la uzado de aktizativ-prepozitivo por montri
la celon ( 192): ia mano de la raton; sed is nun i estis nur proponita, ne prak-
tikata.
b) Oar ne ekzistas taga rimedo por esprimi la objektan suplementon, 136
oni provis doni ai tiu supiemento formon de adjekto anstata objekto.
Analoge al la duobla konstruo de keikaj verboj (helpi iun - heipial
iu; vd. 177.), oni anstataigis de per alia pli preciza prepozicio. Oni
tiel uzis:
abono (al io), abomeno (pri io), admiro (al iu pri io), admono (al iu
por io), adoro, amo (al iu), aludo (al io), amuzo (al, por iu), apiado
(al iu), arogo (pri io), argumentado (pri io), aspiro (al, je io), atako,
atenco (al, kontra iu), atento (pri iu, pri io), averto (al iu pri io),
babiiado, baioto (pri io), barado (al io), bedaro (pri io), beno (ai iu), be-
zono (pri io), bombardo (al io), ceio (al io), aso (je io), danko (al iu pri
io), defendo (kontra io), deklaro (pri io), demando (al iu pri io), denun-
co (al iu kontra iu pri io), determino (pri io), deziro (je, pri io), difino,
dispono (pri io), distro (al iu), dubado (pri io), eduko (al, por iu), envio
(al iu pri io), esploro (pri io), estimo, favorado, fino, flato, flego (al iu,
io), forgeso (pri io), frapo (ai io), garantiado (pri io), gratulo (ai iu pri
io), grimpado (ai io, sur ion), ojo (pri io), helpo (al iu pri io),hezito,
hipokrlto, hontado (pri io), ignoro (ai iu), ilustro (por io), incito (al
io), indigno (pri, pro io), indiko (pri io), indulgo, influo, insido (al iu),
201
140-141
instmo (ai iu, pri io), invado (ai io), uro (pri io), kalkulo (pri, je io),
kalumnio (kontra iu pri io), karakterizo (pri io), Iklopodado (por,je,
pri io), komenco (ai io), komentario (pri io), kompenso (por io), kom-
preno, kono (pri io), konsento (kun iu pri io), komuniko (al iu pri io),
kondamno (al iu), konfeso (pri io), konfldo, konfirmo, konsoio (ai iu
pri io), kontribuo (al io per io), kontrolo (pri io; pri iu koncerne ion),
kotizo (por io per io), postkuro (al iu), iado (pri iu pro io), legitimo
(por iu), medito, memoro, mencio (pri io), minaco (al iu), miro (pri
io), mokado (pri io; pri iu pro io), nostaigio (al, pri, je io), nutro (por,
al iu), obeo (al io; al iu en io), observo (pri io), ofendo (al iu), okupo
(poriu), pardono (al iu pri io), paroio (pri io), penado (por, pri io),
ornamo (por io) penetrado (en ion), penso (pri io; pri, al iu), perfido
(kontra iu pri io), persekuto (al iu), peto (al iu pri io), plendo (pri
io), postulo (pri io), preiego (pri io), premo (sur io), preparado, preten-
do, propono (pri io), protekto (al iu), protesto (pri, kontra io), provo,
pruvo (pri io), rakonto, raporto, recenzo (pri io), regado (super iu),
rehkonto (ai, kun iu), revo, rezigno (pri io), rifuzo (al iu pri io), scio,
sekretado, sento, sero (pri io), soifado (je, pri io), studo (pri io),
sufero (je io), suspekto (pri io), sato (ai io), irmo(aiio), smiro (sur ion
per io), paro (pri io), topo (al io per io), taksado (pri io), timo (al,
pro iu, io; pri iu, io), toiero, traktado (pri io), trompo, turmentado (al
iu), venko (super iu), vizito, voko (al iu), zorgado (pri iu, io).
En la supraj kazoj la de-suplemento, metita antaen, signas la subjekton
de la ago: mokado de la knaboj pri la maljunulo; la kontrolo de la ins-
pektoro pri la laboristoj koncerne ilian akuratecon; la bedaro de la
maljunulino pri sia juneco.
137 Sed la supre indikitaj rimedoj ne estas iam aplikeblaj.
Ekzistas verbo-substantivoj, kiuj ne toleras suplementon alian ol de-
prepozitivon, por montri la rektan objekton de la ago. Tiaj estas la
substantivoj devenintaj el p r o d u k t o - v e r b o j (produktado,
fabrikado, kreo, farado, desegno, pentrado, skribado). Oni ne povas
diri: skribado al letero, kreado al mondo, pentrado al bildo, verkado al
libro, ar al tie i ajnas havi la sencon aldone al. Tiaj estas krome la
substantivoj devenintaj el la verboj: havi, posedi, heredi, gajni, perdi,
glui, akiri, aneksi, trovi, mani, trinki, legi, gluti, frandi ktp., e kiuj la
rektan komplementon, sen dubsenceco, povas signi sole de-suplemento.
Ekzistas radikoj de verboj, kiuj havas samtempe du objektojn, unu
rektan kaj alian nerektan, kiel dedii ion al iu (vd. 177)- Nu, sub la
substantiva formo, la nerekta objekto konservas sian prepozicion al,
kaj oni ne povas, sen plena konfuzo, esprimi per la sama prepozicio
anka la rektan objekton. Se oni volas substantivigi la frazon:fo pastro
dediis la preejon al Sankta MiHaelo, oni tuj sentas la bezonon de
aparta esprimilo por la subjekta suplemento: la dedio de la preejo
al Sankta MiHaelo... la pastro ar dirmaniero kiel la dedio de la pastro
al la preejo estus nenatura, kaj kiu elportus: la dedio de la pastro al
202
140-141
la preeo al Sankta MiHaeb?
E kun la radikoj montritaj sub 136 oni sentas la neceson de tia
esprimilo en du okazoj.
1. kiam pro la ekzisto de alkroita rilativa propozicio, oni devas meti la
subjektan suplementon post la objekta: la kontrolo pri la gvidantoj de
iiuj gvidatoj, kiuj estas tiel ofte tromprabitaj ar tiam oni nature emas
dependigi la subjektan suplementon de la objekta (= ia gvidantojde tiuj
gvidatoj), kaj ne de la efsubstantivo (= la kontrolo de la gvidatoj pri
ia gvidantoj);
2. kiam la subjekta suplemento estas sole esprimita, ar oni neniam
scias, u la prepozicio de havastiam lasubjektan a la objektan signifon:
ia instruo de la apostoioj povas esti jen la instruo (ricevita) de la apos-
toloj (objekta suplemento), jen la instruo (disdonata) de la apostoloj
(subjekta suplemento) kaj oni tuj komprenas, ke povas ku keike
grava diferenco inter tiuj du ideoj! Kiam ni parolas pri kondamno de la
jugisto, povas esti utile scii, u tiu jugisto estas kondamninta a kon-
damnita;ktp.
Pro tiuj motivoj oni estis alkondukata seri anstatadaon anka por la
subjekt-signifa de. Apena menciindaj estas la mort-naskitaj proponoj
de par
t
da, baj ktp.; anka la uzado de per en tiu signifo estas eraro, ar
per montras la ilon, la helpanton, ne la aganton.
Poste Z. iniciatis la uzon de flanke de por tiu funkcio;sed,ar tiupre-
poziciao povas ankora signifi "aparte de" (t.e. preska la malon), la
solvo ankora ne estis kontentiga. Sed i montris la vojon, kaj fine, en
1926, Grosjean-Maupin konvinkis la SAT-gazetojn sisteme uzi, en tiu
okazo, fare de, kiu enradikiis en la laborista literaturo:Zs ekspluatado
de ia homo fare de ia homo; dum vizito ai nia sidejo fare de tiujfremdaj
kolegoj.
Dank'ai la duobla anstataigo de de jen per al (pri ktp.), jen per fare de,
oni povas de nun eviti ian konfuzon kaj distingi ekz-e la kondamno ai
ia juisto disde la kondamno fare de la juisto.
Rim. Apud fare de oni jam uzis la formon far' de, analogan al dank' al; oni anka
renkontas e la prepozician uzon de la radiko far, analoge al per apud pere de: tio
liveras tre oportunan formon por la subjekta suplemento: la dedio de ia preejo
al Sankta MiKaelo far nia pastro.
Se ekzistas nur unu suplemento, oni povas distingi jene:
1. Ekzistas multaj verboj, kiuj povas havi nur personan subjekton kaj
aan objekton; e ili la signifo de la suplemento estas iam evidenta:
skribo, konstruo, diro, trinko, gluto, studo, lerno, provo, pruvo, scio,
iego, ktp. de iu (subjekta) a de io (objekta).
2. Ce la alternsubjektaj verboj (vd. 322.2. C.), se ili ne apartenas al la
i-supra kategorio, oni esprimas per de la objekton: baro de korto;
amuzo de gastoj; per per la aan subjekton: baro per branoj; amuzo
per kantoj; dum la personan subjekton estas konsilinde esprimi per
fare de: amuzo fare de kantistoj.
203
138-139-140
3. Ce la verboj montrantaj sintenon estas konsilinde esprimi la objektan
suplementon iam per al kaj rezervi de por la subjekta suplemento:
amo, ato, malamo, abomeno ktp. al iu (objekta) a de iu (subjekta).
Sed la aan objekton oni povas esprimi anka per de, ar la subjekto de
tia ago povas esti nur persono: abomeno de klaoj.
4. Ce la spiritfunkciaj verboj la afero estas la sama, sed anstata al oni
montru la objekton per pri: penso, revo, kono prfiu (objekta) a
de iu (subjekta). Aa objekto estas esprimebia per dtvpenso de morto.
5. Ce ia aiiaj verboj, kiuj povas havi personajn subjekton kaj objekton,
la de-suplemento estas komprenata precipe kiel objekta: ia murdo de
Petro (= Petro estis murdita); ia akeepto de ia delegitoj (= la delegitoj
estas akceptitaj). Do, e ili la subjektan supiementon estas konsilinde
esprimi iam per fare de (far): ia kondamnofare de ia juisto; ia murdo
far' de Petro; ia akcepto far ia urbestro.
Apud tiuj du suplementoj, subjekta kaj objekta, oni povas trovi sub
suplementa formo anka iajn adjektojn, kiujn oni trovus apud la res-
ponda verbo: oni konsultu nur la 182 is 212.
Sufios noti i tie, ke, kontraste ai ia a-substantivoj, ia ad-substantivoj:
1. ne povas sekvigi suplementon esprimantan: materion, posedon, pri-
skribon, mezuritecon; 2. povas, piie, sekvigi suplementon esprimantan:
almovon, formovon, kazon, rimedon kaj manieron: mia foriro de
Parizo ai provinco, pro monmanko, per vagonaro, ia piej rapida vojo.
139 II. Ak u z a t i v a s u p l e me n t o .
Ne temas nun pri la escepta akuzativa objekto, kiun ni aludis en 135.
1. a. Male, oni trovas, tute reguie, akuzativan suplementon post ad-
substantivo por montri la aimovon, la celon, la direkton al iu punkto;
tio estas analoga al ia uzo de akuzativa direkto-adjekto (vd. 190.3.).
Tiu akuzativo povas esti substantiva a adverba: mia vojao Hispanujon;
dumlairado hejmen
2
.
Oni uzas tiun akuzativan suplementon nur post substantivoj,kies radiko
mem signifas movon: iro, aipao, flugo, fiugado, fuo, grimpado, invado,
kuro, almaro, proksimio, reveno, veturo, vojao ktp. La adverba aku-
zativo estas la plej ofte uzata formo, pro la jam rimarkita malinklino al
la uzo de akuzativa suplemento post substantivo; tamen, oni enerale
preferas la substantivan formon e la landnomoj.
140 III. Ad j e k t i va s u p l e me n t o.
Multaj el la supre montritaj suplementoj, povas, kiel la a-substantivoj,
ricevi la adjektivan formon. Adjektive povas esti esprimataj:
a) sen prefikso:
la subjekta suplemento: pastra beno;
la maniera suplemento: fervoja veturo, mara vojao.
b) kun prefikso, a per vortkunmeto :
preska iuj aliaj supiementoj, anka la maniera:pervodona decido
2
.
Adjektive ne povas esti esprimataj la objekta suplemento, kaj la cela
suplemento.
204
140-141
Rim. En unu okazo tamen povas esti esprimata la objekta suplemento: e la per-
sonaj pronom-adjektivoj. Sed ar tiam la daneroj de konfuzo estas grandaj, oni
uzu tiun turnon nur, kiam la signifo de la ad-substantivo ne allasas dubon: la
artikolo...; ia uzado estas la sama...
z
ktp. (= oni uzas in). Sed ekz-e:sw murdo
estus konfuza, ar tio povus egale signifi a ke i murdis, a ke si estis murdita.
La uzebleco de la adjektiva suplemento multe levas la oportunecon de
la lingvo. Car la objekta suplemento ne povas esti tiel esprimita, oni,
per tiu maniero, povas helpi pri la konfuzo inter tiu kaj la subjekta
suplemento: anstata ia nutrado de la infanoj fare de la patrino oni
povas pli elegante diri: la patrina nutrado de la infano. Tia konstruo ne
iam ebias, sed, kiam oni povas gin uzi, gi estas uzinda.
La adjektiva supiemento ebligas anka tre grandan koncizon en kelkaj
okazoj; anstata ekz-e: oni punas per morto tiujn, kiuj fuas al ekster-
lando per aeroplano, estas pli draste diri: punata per morto estas la
aeroplana fuo eksterlanden.
IV. I n f i n i t i v a s u p l e me n t o .
Kiam la suplemento de ad-substantivo estas sence verba, i povas alpreni
formon infinitivan anstata substantiva. Ekz-e, anstata la deziro je
regado super la homoj, oni povas diri: la deziro regi super la homoj.
Ties eblon klarigas, ke en la hinderopaj lingvoj la infinitivo origine
estas la substantiva formo de la verbo.
Tamen, en Esp-o, ia uzo de la suplementa infinitivo estas limigita. La
kazo estas, ar la infinitivo ne havas bazan ligilon: i iigias iam sen-
pere. Oni do povas uzi infinitivan suplementon nur tiaokaze, se la senca
rilato inter la infinitivo kaj la suplementita substantivo estas klara per
si mem, sen prepozicia klarigilo.
Rim. E1 la malmultaj prepozicioj, kiuj en Esp-o povas enkonduki infinitivon (vd.
117), sole por povus esti uzebla kiel ligilo de suplemento; sed anka por povas
tiel funkcii nur tiam, kiam i stafas anta infinitivo, kies ago havas saman subjek-
ton kun la predikata ago. Kelkfoje oni trovas e Z. tiajn absolutajn por: la preteco
por sin oferi; estas tempo por montri ktp.: i tiuj esprimoj ajnas pli ustaj sen
por.
Pro la i-supre montrita motivo, la infinitivan suplementon oni povas
uzi nur en la sekvantaj du okazoj:
1. se la supiementita substantivo estas anoncvorto, kiu signas la specon,
kategorion, kadron de la infinitiva ago; tiaokaze i e ne devas esti ad-
substantivo: a r t i f i k o , d a n e r o
2
, i n t r i g o , k u t i mo ,
m a n i e r o , p o l i t i k o . Ekz-e: sperta pri artifiko elturnii el la
devoj; bopatrina intrigo semi malpacon inter la geedzoj; abomena kuti-
mo krai sur la plankon; mirinda maniero esprimi dankon; malnova
politiko inciti unu genton kontra la alia; lia ideo enmiksii estas sen-
pripensa; enfali en daneron perdi sian posedafon
2
; ho malbenita rapi-
deco flugi en kriman liton!
2
2. se la suplementita substantivo esprimas akcelon a malakcelon de la
infinitiva ago; tiaokaze validias la cela signifo de la infinitivo (ni vidos
205
133
en 186, ke la rekta infinitiva adjekto funkcias kiel celadjekto). Tiaj
substantivoj estas:
a) la substantivaj formoj de la tri modaj helpverboj (vd. 96,116) kaj
substantivoj pli-malpli parenc-signifaj: v o 1 o, a v i d o, d e c i d o,
d e z i r o , e m o, i n t e n c o , i n k l i n o , k l o p o d o , p e n o ,
p r e t ( e c ) o , p r o me s o
z
; p o v o
z
, e b l o
z
, e s p e r o , f o r t o
2
,
k o mp e t e n t o , l i b e r e c o
2
, l a c o, n e p o v a d o
2
, o k a z o
2
,
o p o r t u n o , r a j t o
z
, a n c o ; d e v o , b e z o n o
2
, u r o ,
n e c e s o , t a s k o
z
ktp. Ekz-e:mm doloras la nepovado helpi vin
z
;
sen forto movii; oportuno solvi la problemon; laco paroli; libereco
eliri; u la preo ne posedas forton averti krimon?
2
jen rimedo por
relevi la taton (Kabe); sen bezono seradi
2
; tasko lerni tri paojn
parkere; min ligas promeso ne kai veron
2
;
b) la vortoj, kiuj esprimas manieron de instigo a malinstigo: a d m o-
no, k o n s i l o , o r d o n o, ( ma l ) p e r me s o
z
, p r o p o n o
2
ktp. Ekz-e: venis la ordono ataki; la permeso havi kun si nepinon
2
;
li ne tenis sin al mia konsilo vesti sin varme; lia propono elekti novan
prezidanton ne estis akceptita.
Plivastias tamen la uzeblo de la infinitiva suplemento, kiam la infmiti-
vo dependas de substantivo, kiu mem estas objekto de verbo. Tiam la
verbo plus ia objekto farias kvaza verbao, egalvalora al simpla ver-
bo, almena la gramatika valoro; ekz-e: senti la bezonon = bezoni;
havi la kuraon = kurai; havi la honoron = esti honorata ktp. Plejpar-
te, tiuj verbaoj estas faritaj per la verbo havi, kiu iom perdas sian propran
signifon, kaj ludas kvaza rolon de gramatika ilo. Oni komprenos, ke
post tiuj verbaoj, oni trovas regule infinitivon. Jen tabelo de la pli
oftaj:
havi la ambicion, la avidon, bedaron, bezonon
2
, la bonecon
2
, la de-
von
z
, la deziron
2
, la eblon
2
, esperon
2
, la fieron, la forton
2
, la guston,
la ojon, la honoron
2
, honton, la ideon
2
, la inklinon
z
, la intencon
2
,
intereson
2
, la kapablon, kazon
2
, la komision, la kruelecon, la kuraon,
la kutimon, la liberecon
2
, motivon, la oficon, la paciencon, la perme-
son
z
, la plezuron
2
, la potencon, la povon
z
, la projekton
z
, la rajton
z
,
rapidecon, soifon, la tempon
2
, la timon, la utilecon, la volon - i .
Kelkaj verbaoj estas farataj per aliaj verboj, kaj same konstruataj; tiuj
verboj estas sinonimoj de havi a havigi:
aa) verboj kun signifo havi:
ricevi la ordonon ion ludi
z
f
la permeson montri la birdon
2
; senti la
bedaron, la daneron
z
, la devon
z
, la ojon, b neceson, la plezuron,
skrupulon, sopiron, timon -i; posedi la forton
2
, ia povon
z
, la rajton
2
-i; preni sur sin ia taskon arani
2
; enfali en la daneron perdi
2
;
bb) verboj kun signifo havigi:
doni la esperon
2
, la eblon
2
, averton, laguston, la ideon
2
, la konsilon
2
,
la kuraon
2
, la malpermeson, la okazon
z
t
la permeson
2
, la povon, la
rajton
z
f
la rimedon -i; lasi al iu eblon, liberecon
z
, povon, la rajton -i;
206
140-141
meti sur iun la oficon subtenadi
2
.
Fine kelkaj verbaoj estas konstruataj kun la verbo esti, kiu en tiaj
turnoj proksimigas al la signifo havi (estas al mi kazo = mi havas la
kazon): ne estas kazo timi
1
; jam estas la tempo iri hejmen
2
; estas la
momento, la okazo
f
mia vico -i.
V. P r o p o z i c i a s u p l e me n t o .
Ci estas enkondukita per keila decido, ke oni ne akceptu virinojn, estis
treatakata.
Tiajn propoziciojn oni povas rigardi anka epitetaj, kaj, kiel tiaj, ili estas
studataj en la fraz-sintakso .( 240).
207
140-141
B. - ADJEKTIVA KERNO - VORTO
La suplementoj de la adjektivoj povas esti kvarspecaj: 1. adverbaj;
2. subst antivaj; 3. infinitivaj; 4. propoziciaj.
143 I. Ad v e r b a s u p l e me n t o .
La sola okazo, kiam adjektivo povas havi adverban suplementon, estas,
kiam i estas determinita per adverbo veninta el substantiva radiko
kvalit-esprima: vera suplemento tio estas, ar i tiam prezentas specon
de sinteza komparo: horbe akurata (= kiel horloo); abisme stulta.
Rim. L Kontrae, oni devas rigardi kaj nomi "e p i t e t o" (kvankam tio ne estas
konforma al la naciaj terminologioj) tiun adverbon, kiu estas nur la responda
formo alprenita de adjektiva radikd, kiam i determinas alian adjektivon: ekstreme
bela pentrafo efektive respondas al ekstrema beleco de pentrafo; same en: brila
verdo kaj: brile verda, la adverbo kaj la adjektivo havas signifon kaj funkcion tute
analogan.
Rim. n. La adjektivo povas esti epitete determinata anka per adverbaj radikoj:
tro ria; preska sama. En tiaj okazoj, !a adjektivoj apud laresponda substantivo
devenas el la adverba radiko: troa rieco, preskaa sameco. Sed, en kelkaj okazoj,
la adverba epiteto estas esprimita per alia radiko ol la adjektiva: al granda forto
respondas tre (ne: grande!) forta; al malgranda malagrablafo respondas iom (ne:
malgrande!) maiagrabla.
144 II. S u b s t a n t i v a s upl e me nt o .
i povas stari sub formoj: akuzativa a prepozitiva.
a) Akuzativa suplemento. Oni trovas in post adjektivoj esprimantaj
spacan, tempan a metaforan dimension, por precizigi tiun dimension:
homo, tri paojn distanca de mi; paroiado du horojn bnga; milbnon
vabra artao; ili elfosis reton de kanabj, kelkmibjn da mejbj bn-
gan (B); ia stacb estas nur unu mejbn maiproksima de ia ponto (K);
pakafo tri kiiogramojn peza; tridek jarojn aa; Esperanto estas multajn
fojojn pli faciia, ol iu natura lingvo.
Oni rimarku, ke tiu akuzativa suplemento staras preska iam anta
la adjektivo; cetere, oni atentu, ke per i oni esprimas nur mezuron, ne
lokan situon: oni diras ja: la domo estas tricent metrojn malproksima,
sed: ia domo estas malproksima de iapreejo (kaj ne: iapreejon).
b) Prepozitiva suplemento. Same kiel la baza ligilo inter du substantivoj
estas de, la baza ligilo inter adjektivo kaj substantivo estas je. Sed, ar
tiu prepozicio estas pure abstrakta ilo, sen io senta a logika koloro,
balda oni emis uzi aDajn pli konkretajn kaj signifoplenajn; tiun ten-
dencon iniciatis Z. mem ("la pli kompetentaj esperantistoj en la lasta
208
144
tempo ne senprave evitadis tiun ei vorton" - 1894) kaj, se i estas
bedarinda la la vidpunkto de la simpleco, i estas aprobinda el arta
vidpunkto.
Nun, oni uzas je preska nur en la sekvantaj okazoj:
1. por anstataigi la mezuran akuzativon, kiam la mezursupiemento
estas plurvorta: ili estis maiproksima unu de ia aliaje vojao de tri tago
(maiproksimaj tritagan vojaon estus ebla, sed malpli klara);a kiam la
adjektivo estas modifita de komparacia adverbo: tiu knabo estas pii
malpeza oi iia frato je du kiiogramoj; ia 'longulo" estis je tuta kapo
pii aita, oi iuj aiiaj
2
.
2. post adjektivoj signifantaj abundon a senigon: abunda, graveda
(graveda je astroj), piena, ria (je brutoj
2
). sata, inkiuziva, ekskiuziva,
kripia (je ia dekstra kruro), dezerta, iibera (je tiuj mankoj
2
), nuda,
sena, senigita ktp.
3. post kelkaj adjektivoj, kies rilato al la suplementa substantivo estas
malfacile difinebla: inda (je honoro
2
), kapabia (je io
z
), kontenta (je
sia sorto
1
), maisana (je la stomako), maiseka (je sango); feiia je moniudo,
malfelia je amo; iama (je amba piedoj
2
).
En iuj aliaj okazoj oni uzas aliajn prepoziciojn, kiuj estas ofte (ne
iam!)pliprecizaj:
A1 estas uzata post adjektivoj montrantaj:
1. estmanieron de la koncernatao rilatan al iu a io: afabia, amika,
aspira, avida, bona, danera
2
, danka
2
, ema, envia, favora,fideia, indui-
ga, inkiina
2
, minaca, sopira, surda (ai ia peto
z
).
2. bonan a malbonan econ de iu a io rilatan al la koncernatao:<z&0-
mena, agrabla, antipatia, fremda, kara
z
, perfida, piaa, simpatia
2
,
utila.
3. konkretan a metaforan proksimecon: analoga, apuda, egaia, konfor-
ma, kutima, iaa, najbara, parenca
2
, proksima
z
, responda, riiata, simi-
ia
z
.
De estas uzata:
1. post adjektivoj montrantaj konkretan a metaforan malproksimecon:
aparta, diferenca, distanca, distinga, ekskiuziva, inversa, libera
2
, mal-
proksima.
2. por montri tre enerale la kazon: ebria
2
, iaca,plena
z
, rabia, malsa-
na
z
, paia
z
, varma
z
ktp. (oni trovas anka pro en tia okazo).
Kontra estas uzata por montri la personon trafitan de la eco montrata
de la adjektivo: afabla, antipatia, bona
z
, brava
2
, gaianta, singardema,
humiia, malhumiia, imuna, indiferenta
z
, jdiuza, koketa (oni trovas
anka anta en tiu okazo).
Kun estas uzata post adjektivoj de simileco, rilateco: akorda, anaioga,
familiara, identa
2
, kontrasta
2
, koreiativa, proporcia, resportda ktp.
(Z. uzas in post singarda, avara kun la signifo de pri: tio estas evitinda).
Por estas uzata kiam enestas ideo pri celo, post: agrabia
2
, bezona,
danera, indiferenta
2
, induiga, inkiina, kapabia
2
, kara
z
, konvena
2
,
209
1 4 4 - 1 4 5 - 1 4 6
modela, modesta, necesa, oportuna,preta
z
f
sufia, taga, utila ktp.
Pri estas uzata por montri la aferon, okaze de kiu oni atribuas ian kvali-
ton al iu: avara
2
, avida, blinda, certa, diiigenta, diskreta, fiera
2
, forta
(sed anka: forta en io
z
), indiferenta
2
, singarda
2
, faluza, kompeten-
ta
z
, kontenta
1
, kulpa, modesta
2
, sperta ktp.
Rim. I. Post responda oni trovas, la ties diversaj sencoj: por: ao responda
(taga) por edzinio
2
; al
z
: tiu informoj ne estas respondaj al (kongruaj kun)
la miaj; (oni trovas anka interrespondaj kun a respondaf kun), anta
z
kaj pri
z
:
pri tio vi estas responda anta Dio.
Oni vidas el la supra listo, ke oni povas, post la sama adjektivo, uzi, la
la signifnuanco, diversajn prepoziciojn;ekz-e, kiam adjektivo povashavi
samtempe personan kaj aferah suplementojn, oni uzas kontra a al
por montri la personon, kaj pri a per por montri la aferon.
Rim. II. Ni vkiis, ke la suplemento de adjektivo en formo de relativa superlativo
estas enkondukita per el a inter ( 73.).
III. I n f i n i t i v a s u p l e m e n t o .
i estas tre malofta. Oni trovas in preska nur post: ema, inklina, ka-
pabla, libera kaj preta, kiuj havas iuj analogan signifon: mi estas in-
klina akcepti vian proponon
2
; laboron, kiun i ne estis kapabla plen-
umi
z
; vi estas tute iibera fari al vijustecon
2
; i estis preta sveni
z
. Oni
povas anka renkonti in post adjektivoj sent-esprimaj, kvankam tia
uzo ne estas Z-aifeliafine revidi siajn infanojn;kontenta ricevi kelkajn
panpecojn; i estis laca esti diino de la balo (K).
IV. P r o p o z i c i a s u p l e me n t o .
La propozicia suplemento havas du formpjn:
1. komparan, plejofte elipsan propozicion, enkondukitan per ol, oni
trovas post la adjektivoj: aiia, malsama kaj post iuj neegalecaj kompara-
tivoj: kun la tempo la formo de la lingvo ebie estos alia, ol tiu, pri kiu
ni nun laboras
z
; tiu propono estas tute maisama ol ia mia; li estas pli
granda, sed malpii inteiigenta, olmi. Saman, sed enkondukitan per kiel,
oni trovas post la adjektivo sama kaj post iuj egalecaj komparativoj:
la uzado de la artikolo estas tia sama, kiel en la aiiaj lingvoj
z
; via opinio
estas la sama, kiel ia mia.
2. eksplikan propozicion oni povas trovi post kelkaj adjektivoj: certa
jam, ke oni ne maihelpos tin, li trankvile batis ia knabon; jahtza, ke lia
edzino koketis kun mi, li forsendis min;oja, ke ii nun povas iom per-
labori, la junulo prenis ia varojn kaj eiiris.
210
147-148-149
C. - ADVERBA KERNO -VORTO
La suplementoj de la adverbo estas trispecaj: 1. adverbaj; 2. substanti- 147
vaj; 3. propoziciaj.
I. Ad v e r b a s u p l e me n t o .
Kiel apud la adjektivo, la adverba suplemento devenas el substantivaj
radikoj kvalitesprimaj: infane naive (= kiel infano); horloe akurate.
Rim. Kontrae, oni devas rigardi epiteto la adverban determinilon de adverbo, se
i estas primitiva a adjektivradika adverbo:s7 tute naive respondis: tre bele kanti;
tro late paroli. Kp. 143. Rim. I.
II. S u b s t a n t i v a s u p l e me n t o . 148
La substantiva suplemento povas ricevi du formojn: akuzativan a
prepozitivan.
Akuzativan suplementon oni povas uzi post adverboj devenantaj de ver-
ba radiko: responde vian leteron; danke vian oferon. Tamen i estas
ofta nur post inkluzive, koncerne, rilate kaj spite. Ekz-e:lidonis... siajn
vestojn, inkluzive sian glavon
2
; kion mi faru koncerne mian fiion?
2
ili sidis, plenkreskuloj kaj tamen infanoj koncerne sian koron
2
; kiel li
povas esti tiei blinda riiate sin mem?
z
;spite miajn maiamikojn, liberigu
min!
z
(vd. 122. Rim.).
Prepozitiva suplemento trovias post multaj adverboj, ekz-e: mi adis
ian kriadon kaze de iaj premantoj
2
. Sed pli usta analizo rigardas en
tiaj okazoj la adverbon kun la prepozicio kiel prepoziciaon (kaze de
= pro); ni jam studis tiun esprim-manieron sub 122.
III. P r o p o z i c i a s u p l e me n t o . 149
Oni trovas post la komparaciaj adverboj la samajn komparajn prepozi-
ciojn, kiel post la adjektivoj: i kantas pii pure ol ia fratino; la fino
estas tiel malbone skribita, kiel la komenco. Oni trovas ilin anka post
la adverboj same, malsame, egale, alie: mi opinias tute same kiel vi;
tute maisame, oi vi.
211
133
D. - VERBA KERNO -VORTO
La komplementojn de la predikata verbo oni ne nomas supiementoj,
sed objektoj a adjektoj. Iii estas strikte iigitaj kun ia strukturo de ia
propozicio; tial ni okupias pri ili en ia propozicio-sintakso ( 176-
213).
Sed la verbo povas esti uzata anka alie ol predikate, ekz-e en infinitiva
formo kun valoro de subjekto, objekto, predikativo, suplemento,
adjekto (vd. 117), a en participa formo kun valoro de predikativo,
adjekto, epiteto (vd. 117). La komplementojn de tiaj nepredikataj
verboj oni povas nomi suplementoj.
1. S u p l e me n t oj de i nf i n i t i v o .
Ili kondutas tute same, kiel la predikataj komplementoj (objekto,
adjekto).
a) objekto: mi volas viziti mian amikon; vd. 176.
b) adverba adjekto: mibezonas tage-nokte klopodi; vd. 183.
c) prepozitiva adjekto: mi devas uienla lernejon; vd. 185.
d) propozicia suplemento: artonci, ke oni venos kaj ne veni, estasmai-
entiiafo; vd. en la fraz-sintakso e la objekta kompletivo ( 233).
Rim. I. Infinitivo povas havi anka infinitivan suplementon: vi ne povas min
devigi iri tien.
2. S u p l e me n t o j de p a r t i c i p o .
En adjektiva kaj adverba formo ili povas havi la samajn komplementojn
kun la sama valoro kiel la predikata verbo:
a) objekton: domo havanta tri fenestrojn; donacinte libron ai ia in-
fanoj...
b) adverb-adjekton: homo fervore laboranta;
c) prepozitivan adjekton: infano kuranta sur la kampo;
d) propozician suplementon: ne sciante, kio okazos...
Rim. II. Substantiva participo ne povas havi komplementojn predikatajn (adverb-
adjekton, rektan objekton). iaj suplementoj kondutas same kiel la suplementoj
de la ad-substantivoj (vd. 135-139). Kp. 128. Rim. II.
212
II. PROPOZICIO-SINTAKSO
162
Propozicio estas esence ia lingva formo por esprimi la plej simplan agon
de la spirito: ia juon. La vortojn, el kiuj konsistas ties esenca parto,
grupiginta irka la predikato, oni povas nomi, la ilia funkcio, struk-
turaj frazelementoj. La unua parto de la propozicio-sintakso okupias
pri tiuj strukturaj frazelementoj (subjekto, predikato, objekto, adjekto),
sub ia titolo: strukturo de la propozicio.
En la dua parto de la propozicio-sintakso ni pritraktos la diversajn
specojn de la propozicioj.
214
140-141
I. - STRUKTURO DE LA PROPOZICIO
E1 la vidpunkto de la logiko, la propozicio konsiftas nepre el du ele- 152
mentoj: el la io, pri kiu oni asertas ion, kaj el tio, kion oni asertas pri i.
La unuan oni nomas subjekto, la duan predikato. E1 la vidpunkto de
la gramatiko tiu distingo estas ja valora, sed ne universala. Ne mankas
okazoj, en kiuj forestas ia subjekto: oni kutimas diri, ke tiam i estas
subkomprenata. Tamen, kelkfoje la penso estas tiel elementa, tiel
sinteza, ke ia analizo estus erara: kiam kolera mastro krias al servisto:
forf li esprimas tre klaran penson, sed en tiu li mem konscias nenian
distingon inter subjekto kaj predikato: tio estas penso tute simila, en
sia nedividebleco, al ago, forpuso a pugnobato. Trudi perforte en tiaj
okazoj la metodon de subkomprenado estas simpla harfendado.
Se oni analizas frazojn, oni facile konstatas, ke iuj propozicioj povas
reduktii al du tipoj: per la unua oni esence volas esprimi ian agon, kiun
oni eventuale precizigas per la mencio de ties epoko, daro, subjekto a
objekto: mi diras la veron... rigardu vin mem... mi vendis la braceie-
ton... postmorga vi formetos i tiun junebran veston
z
... Per la alia
oni volas esprimi, ke ia ao (persono a afero) posedas ian kvaliton:
vi estas ankora granda infano
2
; koiombo estas birdo
1
; ia patro estas
sana. La unuan tipon ni nomos ag-propozicio
t
la duan ec-propozicio.
Tiuj du tipoj estasen Esperanto pli diferencaj ol e senkazaj lingvoj, kiel
la franca a angla. Tamen tiu distingo utilas precipe pri la studo de la
predikato, kaj ni povas preska ne uzi in e la studo de la subjekto a
de la adjektoj.
LA SUBJEKTO
La ulo a ao, kies agon, staton, ekziston a econ oni esprimas, estas 153
nomata la subjekto. En la ag-propozicioj, la subjekto ne iam estas la
aganto; e la pasivo i estas male la agato: la tapio estas batita. Oni ne
devas do konfuzi tiujn du nociojn de subjekto kaj aganto. Cetere, ni
jam vidis, ke ago povas esti esprimita anka per aliaj rimedoj ol per
predikata verbo: ar iuj agoj havas (esprimitan a ne) subjekton, oni
devas do distingi la propozician subjekton disde la ceteraj: ili esprim-
ias diverse, la la diversaj manieroj, kiel esprimias la ago. Ni studos
do iun aparte.
215
170- 171
LA SUBJEKTO DE LA AGO
Ago en predikata verbo
154 1. La verbo staras en finitivo (indikativo, kondicionalo a volitivo).
Tiam la subjekto estas tiu de la tuta propozico. Por trovi in, oni metas
unu el la pronomoj kiu, kiuj a kio anta la verbo: ne eterne daras
malgajeco
z
(kio ne daras? - malgajeco); viajn zorgojn kreis pasio
z
(kio kreis? - pasio). Oni tiel konstatas, ke la propozicia subjekto staras
en nominativo, almena se i estas variiva vorto. Car, je la tria persono
de la verbo, oni povas uzi kiel subjekton plej diversajn vortojn:
a) substantivon: stelisto teliston evitas
2
;
b) (pronomon) kvazanomon: iu havas sian guston
z
;
c) (pronomon) reprezentantoil: se kahtmnio e pasas, i iam ion lasas
2
.
d) substantivigitan parolelementon: sia estas kara pli ol najbara
2
; surla
arbo sin trovis multe da birdoj
2
; la por kaj la kontra estas amba
defendeblaj; iu
,f
li" havas sian "i"
z
; la "tuj" de sinjoroj estas multe
da horoj
2
; pli bona estas malgranda "jen prenu", ol granda "morga
venu "
z
.
e) infinitivon: kritiki estas facile, fari malfacile
2
; tedis vin esti mastro
enviadomo
z
.
Rim. I. e kelkaj netransitivaj verboj, tio estas e la plej ofta okazo: prosperis al
mi vidi...
z
; restas nur al mi morti
z
; sufias nur atendi, kaj ni venkos.
f ) tutan propozicion: u estas eble, ke vi tiel malmulte konas la mon-
dajn postulojn?
2
kio pasis, ne revenos
2
.
Je la unua kaj dua personoj, subjekto povas esti nur la personaloj: mi,
ni, vi.
Rim. n. Kiam unu sama vorto estas la subjekto de pluraj verboj, oni povas ne ripe-
ti in, se oni volas fari impreson de rapideco: li celis, pafis, trafis - a de unu sola
kompleksa ago: mi miras, timas, tremas
2
. Oni povas elipsi la subjekton anka
el postaj kunorditaj prop-oj: mi seris, sed ne trovis; tio estas e preferinda al la
ripeto. Sed oni ne konduku tiun elipsadon trans la finon de la frazo: post punkto
necesas nova esprimo de subjekto, a per ripeto a per person-pronomo, ar en
Espo la verbo sola ne estas personmontra kiel en multaj naciaj lingvoj. Kp.
164 kaj 167.
2. La verbo staras en infinitivo. Tiam la subjekto neniam estas esprim-
ata; in montras la irkateksto: u esti a ne esti? (= u mi ekzistu a
mortu?); kion fari? Vi ne havas talenton
z
(= kion vi povas fari?); por
kio paroli pri amo al proksimulo?
2
(= por kio viparolas...?); mi de
teruro ne sciis, kion fari
z
(= kion mifaru).
Ago en nepredikata verbo
155 l.Laverbo staras en infinitivo.
a) La subjekto estas la sama, kiel tiu de la predikata verbo : mi mem
intencas tion fari
z
; kion vi havis por diri al mi? anstata babiiadi, ri-
216
170- 171
gardu la fakton
2
.
b) La subjekto estas samtempe la objekto de la predikata verbo: mi
petas vin kredi
z
; lasu min reakiri mian spiron
2
; permesu al mi kisi vian
manon
1
(= ke mi kredu, reakiru, kisu).
Rim. I. Tiu objekto estas enerale neesprimita, kiam la infinitivo dependas de la
verboj ordoni kaj sendi: Faraono sendis alvoki Jozefon
2
(= sendis iun alvoki
Jozefon); mi sendos venigi kuracisto]n
z
;AKavero ordonis venigi al li la reginon
Vati
2
; ia ordonofn, kiujn la Eternulo ordonis fari
2
. Estus eraro en tiaj okazoj,
rigardi la infinitivon pasivsignifa: ar ties subjekton ne povas esprimi pasiva agant-
adjekto, sed nur la objekto de 1' predikata efverbo: la superpoiicanon mi sendis
purigi la trotuaron
z
; la ordonojn, kiujn U ordonis al ni fari.
Rim. II. Male, kiam la infinitivo dependas de la verbo lasi, oni povas rigardi la
infinitivon pasivsignifa, sed nur, kiam la subjekto de la infinitivo estas la sama,
kiel tiu de la predikata verbo: vi iasos forlogi vin
z
. Car tiam, oni povas esprimi
ties subjekton sub formo de pasiva agant-adjekto: i lasis sin pelide la ondoj
2
.
En la aliaj okazoj, la infinitivo estas aktiva: Palo lasis bati sian fratinon (ke si
batu). Por esprimi la malan ideon, a oni klare montru la pasivecon: li lasis sian
fratinon esti batata, a oni uzu alian dirmanieron: // lasis iun bati lian fratinon.
c) Kiam la infinitivo dependas de substantivo a adjektivo, ia subjekto
estas la sama, kiel tiu de la substantivo a adjektivo: mia dezirogiorii
(= ia deziro, ke mi gloriu); i estas preta fari tion; krom e la verbaoj
montritaj en 141: li donis al mi la permeson fumi.
d) La subjekto estas tute nedifinita, kaj sekve ne estas esprimata: esti
honesta en tiu i mondo signifas esti elektita inter dek mil
z
;i estas io
terura, esti akuzata de edzo, kiam...
2
2. La verbo staras en participo.
a) Kiam la participo havas la adverban formon, ia subjekto estas devige
tiu de la predikata efverbo; seiante evalon, oni in karesas
z
(= la
selanto estasla karesanto). Vd. 158,183.
b) Kiam la participo havas la adjektivan formon, ia subiekto estas la
determinita de i substantivo: ne io brilanta estas diamanto
2
(= io,
kio briias); ne timu hundon bojantan
z
(= kiam hundo bojas); ne adu
vian skiavon malbenanta vin
z
(kevia skiavo maibenas vin).
c) En la sama okazo la subjekto povas esti tiel nedifinita, ke i ne bezo-
nas esprimion: batita komprenas aiudon
2
; brogita e sur akvon blovas
z
(= oni batis; oni brogis).
Ago en substantivo
a) Ni vidis ( 135-138), ke tiam la subjekto estas esprimita sub formo 156
de suplemento a de apudmetita posesivo a personalo: putrado de fio
komencias de la kapo
z
(kiam ekputras fio...); mia aiestado piu ne
venenos al vi iauadon
z
(= mi aiestas; viuas...).
b) Ofte-la subjekto estas tiel nedifinita,ke i ne bezonas esprimion:om
adis muzikon kaj kahtadon
2
; ripetado estas piej bona iemado
2
(= onia
kantado, iernado).
217
156-157-158-159
Ago en adjektivo
La subjekto estas ia de i determinita substantivo: la gazetisto, favora al
Esperanto, konsentis nian peton (= gazetisto favoras...); timu hundon
silentan
2
(= se hundo silentas).
Agoenadverbo
La subjekto estas esprimata vokative: for en la polvon, vi brilanta orna-
mo
2
a tute ne esprimata : for de tie it
AKORDO AL LA SUBJEKTO
Akordo de verbo
157 Car en Esperanto la verbo varias nek la genro nek la nombro, oni ne
povas paroli pri akordo inter verbo kaj subjekto; la demando povus el-
metii nur e la malsimplaj tempoj, sed tiam, la la vidpunkto de la
akordo, la okazo ne distingias de tiu de la predikativo rilate al la sub-
jekto: ili estas amataj akordias kiel ili estas armaj (vd. 169, 1.).
Akordo de epiteto
158 La la enerala regulo, kiun ni vidis en 128, la epitetoj akordias kaze
kaj nombre kun la subjekto; blanka domo staras anta ni - blankaj
domoj staras anta ni; mi, esperantisto - ni
9
esperantistoj, ne povas
aprobi tion.
Pri la participa epiteto de la subjekto validas tio sama, kio pri la parti-
cip-epitetoj enerale (vd. 128).
Sed kiam la participa ago rilatas malpli strikte al la subjekto mem, ol
al la predikato, karakterizante la predikatan agon kaj esprimante ties
tempon a ian cirkonstancon, la participo alprenas la e-finaon kaj far-
ias adjekto, anstataigebla per adjekta subpropozicio: // venis al mi
tute neatendite
2
(= dum lin oni ne atendis). Tiu particip-adverbo povas
rilati nur al la subjekto, t.e. povas esprimi nur ties staton a agon, akti-
van a pasivan (vd. 183.11).
Ekzistas okazoj, kiam la participo kvaza unuigas en si la signifon de la
epiteto kaj adjekto, t.e. i karakterizas samemfaze la subjekton kaj la
agon: kusantaj, sidantaj, sencele pasantaj, la soldatoj atendis la horon
de la parado. Kiel oni vidas, en tiaj a d j e k t - e p i t e t o j la participo
havas finaon adjektivan, sed estas apartigita disde la subjekto, al kiu i
rilatas kaj kun kiu i nombre akordias.
Reprezentantoj de la subjekto
159 Car estas iam bezone klare scii, pri kio a kiu oni parolas, la lingvo
disponas apartajn rimedojn por reprezenti la subjekton a signi ian po-
sedantecon. Temas cetere nur pri la 3.a persono, ar e la du unuaj ne
povas okazi konfuzo, dank' al la unikeco de ilia signifo: ne povas esti
218
170- 171
pluraj mi a pluraj ni, nek pluraj vi en konversacio; male ofte estas
pluraj U, i, i, a ili.
Ni jam vidis ( 47 kaj 53), ke en sinsekvaj propozicioj oni uzas person-
pronomon (li, i, i, ili) por reprezenti la subjekton de la antaa propo-
zicio, kaj demonstrativon (tiu, tiu i) por reprezenti personon alian ol
tiu subjekto.
En la interno de propozicio, la subjekto ne estas reprezentata per la
ordinaraj personaloj, sed per aparta formo, la refleksivo si.
Same, la posedanteco, en sinsekvaj propozicicrj, estas montrata per lia,
ia, ia, iiia, se la posedanto estas la subjekto de la antaa propozicio,
kaj per ties, se la posedanto estas alia persono, ol tiu subjekto ( 79).
En la interno de propozicio la posedanteco de la subjekto ne estas mon-
trata per la ordinaraj posedadjektivoj, sed per aparta formo, la refleksiva
posesivosia.
Ni nun klarigos la uzadon de tiuj refleksivoj si kaj sia.
LA REFLEKSIVO
enerala uzo
I. La refleksivo estas uzata nur rilate kun 3,a persono.
La kelkaj ekzemploj, en kiuj Z. uzas si por reprezenti unuan a duan
personon, estas plumeraroj kazitaj de la influo de slavaj iingvoj.
Triapersonaj oni rigardas la u-finaajn pronomojn, kiam ili reprezentas
unu personon el inter pluraj individuoj signitaj per ni a vi; oni do uzas
sia kun ili: tiu a tiu inter vi perfidos sian majstron; iuj el ni ne ricevis
sian porcion; vi reiros iu al siaposedajo
z
;neniu el vi evitos sian sorton;
kiu el ni perdis sian monujon? Sia tiam rilatas al la persono(j) repre-
zentita(j) per ia u-pronomo, dum nia a via rilatus al la tuta grupo
reprezentita per vi a ni: iu el ni alportos nian panon (panon komunan
al ni iuj); sed: iu el nifaros sian devon (iu sian apartan). Kiam iuj
estas epiteto de ni a vi, oni povas uzi nur nia a via, ar iuj signas la
tutan kolektivon sen distingo de apartuloj: ni iuj faros nian devon.
La uzado estas la sama post "multe el" a "multaj el": muite el vi
portas en sia koro la samajn ideaiojn
2
; multaj el ni adis tiun fabelon
en sia infaneco
z
.
Se kiu reprezentas la pronomojn ni a vi, Zamenhof in rigardas:
jen triapersona: Vi, kiu fortigas montojn per s i a forto/
z
; regno de
homoj, kiu apartenas al iuj s i aj honestaj filoj, mi kiinas min anta
vi!
z
jen sampersona kiel la reprezentato: ho vi, Diano, kiu v i an fraton
amegas pli ol ion en la mondo
2
; Vi, kiu per Via dekstra mano helpas
la fidantojn
2
(korektita en la Londona eidono de la Biblio: Vi, kiuper
sia mano).
Se oni konsideras, ke en tiaj okazoj Z. uzis ia sia-formon supozeble
sub la influo de la slavaj lingvoj, dum la via-formon certe li uzis malgra
219
162
tiu influo, oni devas rigardi la lastan formon kiel ia intencon de Z. Ni
do insiste konsilas uzi tiun i formon, des pli ke gi estas anka pli
internacia.
Rim. I. La regulo I. ne aplikias al la vortoj kunmetitaj kun sin-: mi estas singard-
ema; via sindonemo estis senfina. Tamen, anstata sinfido, sinofero, sinamo, sin-
regema estas konsiiinde uzi memfido, memofero, memamo, memregema, kaj
anstata sindetenemo oni povas uzi deteniemo.
La regulo, male, aplikias al ia vortoj kunmetitaj kun sia-: iu forvagis siafianken
z
;
sed: atendu, is mi miaparte decidos; u vi konsentas viaflanke? ni ne vidis tie
niaspecan homon; kp. 38.1. (Pri s i a t e mp e vd. i-sube sub II. b. 2.).
II. La refleksivo resendas al la subjekto.
a) i ne povas do esti mem subjekto a determini subjekton. La de-
mando ne gravas pri si, kiun neniu iam emus uzi tiamaniere, sed pri sia,
kiun oni povus esti inklina uzi anta parto de kompleksa subjekto por
r&sendi al la alia parto: oni tiam uzu la rektajn posedpronomojn: Petro
kaj lia edzino tre amas miajn infanojn
z
; a i, a sia servistino estas
kulpa. Sed oni diros: ia mastro kun sia amiko promenis en ia parko
(ar amiko estas suplemento de la subjekto, kaj ne mem parta subjekto;
kp.: ia mastro kaj iia amiko promenis...); lia amo al si difektas lian
karakteron.
Rim. II. Ne temas tie i pri la substantiva uzado de si kaj sia,kiuj tiaokaze perdas
siajn pronomajn proprecojn kaj povas roli kiel subjektoj: si estas la losilo de la
homa koro; sia estas kara pii ol najbara
z
.
b) i devas do anstatai a riiati nur subjekton. Tiu absoluta leo allasas
tamen tri esceptojn:
1. si en la formuloj en si, per si (mem) kaj inter si perdas iel sian apartan
signifon, kaj ia tuta esprimo estas rigardata kaj uzata kiel unu sola ad-
verbo, sen obeo al la refleksivecaj reguloj: oni ne povas ekkoni ia realon
en si (= tia, kia i estas); oni komprenis Uajn gestojn per si mem (pro-
praefike, sen fremda helpo); tiujn maisamajn objektojn miksi inter si
oni neniel devas
z
(= miksi reciproke);
2. sia en la formulo siatempe perdas iel sian apartan signifon, kaj tiu
kunmetita adverbo estas uzata por rilati al alio ol al la subjekto, kun ia
du signifoj: "en k o n v e n a t e mp o " : tiam mi donos al via iando
pluvon siatempe
2
; kaj "en 1 a p a s i n t a t e m p o": ion li kreis
bela siatempe
z
; ia granda miro, kun kiu mi rigardis siatempe tiujn hero-
ojn
z
; mi volis siatempe proponi komunan reguion
2
. Z. e uzis foje en
sia tempo la la sama maniero: faru in en sia tempo; sed tio estas evit-
inda, kaj la usa ekzemplo estis korektita al "enia tempo"en la Lon-
dona Biblio (Nombroj, IX, 3).
3. sia fine akiras en kelkaj esprimoj la signifon de "s i a p r o p r a",
kaj tiam ne obeas la supre diritan regulon: tio okazas, kiam i rilatas
kun iu, io: metu ion en sian lokon; por iu afero estas sia tempo kaj
maniero
2
; al iu sia propra estas arma kaj kara
z
; en iu kranio estas
sia opinio
2
; iu sezono kun sia bono
z
.
220
144
Rim. III. Zamenhof uzis plurfoje sia kun la valoro de "sia propra", kiam i kvali-
fikas substantivon ligitan al alia per la prepozicioj kun, e, apud kaj esprimantan
ties kutiman, distingan econ: i rimarkis la reon de la maro kun sia krono
z
; iuj
dormis, krom ia direktilisto apud sia direktilo
z
. ar tia uzo povas ofte krei mis-
komprenojn a strangaojn ("u oni diru, skribis R. Schwartz: mi vidis la reon
kun sia krono kaj lia pluvombrelo ? ")> gi estas nekonsilinda.
III. La refleksivo anstataas a rilatas la subjekton de la plej proksime
esprimita ago.
Tio i estas la plej distinga karaktero de la Esperanta refleksivo.. En la
aiiaj lingvoj, oni enerale konsideras, kiel indikilon por la uzo a neuzo
de la refleksivo, la subjekton de la koncerna propozicio a e de la fra-
zo. En Esperanto oni atentas nur la subjekton de tiu ago, kiun plej
rekte koncernas la refleksivo. Nu, ni vidis ( 153-155), ke la agon
povas esprimi piej diversaj vortoj: iu el tiaj vortoj farias centro, irka
kiu starias rilatoj postuiantaj a ne ia refleksivon.
Kompreneble povas okazi, ke en propozicio estas nur unu vorto esprim-
anta agon (i tiam estas devige la predikata verbo); en tiu okazo la re-
fleksivo rilatas tre simple al la propozicia subjekto:f/mw/o timas e sian
propran ombron
2
; ili sin etis sur min
z
.
Sed tre ofte, en unu propozicio enestas, krom la predikata verbo, anka
aiiaj vortoj esprimantaj agon (participo, infinitivo, substantivo, adjek-
tivo, adverbo). Tiam oni povas konsideri, ia la vidpunkto de ia reflek-
sivo, ke ia propozicio dismembrias en tiom da fakoj, kiom estas da
ag-vortoj; kaj nur interne de tiuj fakoj funkcias la regulo de la subjekta
rilateco de la refleksivo. Ni konsideru ekz-e kelkajn frazojn, kaj apartigu
tiujn fakojn per streketoj:
la mastro de Ezopo lin sendis al ia kampoj / por forigi de si objekton
tiel malarman (la subjekto de forigi estas la mastro; do :for de si!)
la mastro de Ezopo lin sendis al la kampoj / alportial li la farmopagon
(la subjekto de alporti estas Ezopo; do :al li!)
se al iu homo Dio donis riecon kaj donis al li la povon /uiplezuron
de iuj siaj laboroj...
2
(laboroj s i a j, ar temas pri laboroj de h o-
mo, subjektode ui )
ne ekzistas alia bono por la homo / krom mani / kaj trinki / kaj igi
sian animon / ui plezuron de lia laborado (Biblio) (animon s i a n,
ar temas pri ia animo de h o m o, subjekto de i g i ; sed laborado
1 i a, ar temas pri ia laborado de h o m o, dum la subjekto de
u i estas ia a n i m o. Cetere la teksto de Z. donas, en ia dua
parto: igi sian animon ui plezuron de sia laborado; sed nur sajna estas
la diferenco, ar "sian animon" estas hebreismo anstata "sin mem",
kaj Z. tradukis la tiu efektiva senco).
Rim. IV. Povas okazi, ke la predikato estas subkomprenata, tamen, i regulas la
uzon de la rcfleksivo: iu angulo kun sia sanktulo
2
(subkomprene: estu); al iu
frato lian parion
2
(subkomprcnc:do/u/).
IV. Por resume formuli la regulon de la refleksivo, onido devasantae
221
3 I U U - I U I
konsideri la sekvantajn tripunktojn:
1. En la propozicioj povas trovii, krom-la predikata verbo, anka aiia
verbo (infinitivo) a verbovalora vorto (participo, verbradika adjektivo
a substantivo).
2. Tiaj kromaj ag-esprimoj povas havi siajn apartajn komplementojn
kaj anka sian ekstran (aktivan a pasivan) ag-subjekton
t
ne identan
kun la subjekto de la predikata verbo. Tiu ekstra subjekto enerale
estas neesprimita, sed facile konstatebla.
3. Se la kroma ag-esprimo havas ekstran ag-subjekton, i formas irka
i kvaza sendependan teritorion, fermitan de ina muro, tra kiu ne
povas penetri la efiko de la predikata verbo. Kaj tiam la ekstra ag-
subjekto regas suverene pri la rekleksivo "inter siaj muroj": tie ia reflek-
sivo reprezentas ne la predikatan, sed la kromverban ag-subjekton.
Baze de io i, jen la reguio de iarefleksivo, en konciza konkiudo.
Ekzemplojn pri tio i ni jam donis en i tiu paragrafo, sed por in detaie
iiustri, ni montros la aplikon de ia regulo en diversaj
Por klarigi do la uzon de la refleksivo, ni espioros la diversajn okazojn
montritajn sub 154-155. Sube ni citos por iu okazo simplan imag-
itan tipon, kaj poste ekzemplojn laeble zamenhofajn.
1. Ind ika tivo, ktp.
Tipo: Palo ludas kun Petro, kaj vundis sin (= Palon) - kaj vundis lin
(=Petron).
Ekz. mia frato diris al Stefano, ke liamas lin pliol sin mem
z
.
Rim. I. Oni devas atenti, ke kiel, kiom, ol estas subjunkcioj, kaj komencas iam
novan propozicion, e kiam ties predikato estas neesprimita:oni devas do komple-
tigi la subpropozicion por kontroli, kiu estas la subjekto: la kunvenintoj elektis
lin, kiel sian reprezentanton. (Vd. tamen sube, 162. 3. Rim.).
Rim. II. Male la faktitivaj formoj ne estas analizataj en du apartajn verbojn (ad-
igi = igi adi), sed estas rigardataj kiei unuopaj verboj: Palo farigis per sia frato
sian malfacilan taskon; li sendigis pakafon al sia amiko; la abatino lernigis al si
ian novican preon. Kp. 119, C. 1.
2. Infinitivo
Tipo: kia revol dormi en sia lito! /= sia propra) - dormi en ia lito!
(aliulina).
Ekz. ii ne sciis kion faripri sia apelo; peza mizero, certe estas eiten-
ebia
t
sed senti sin maiforta kontra i, feti sin al io kaj de ie foriri
returne kun konscio de senkapabieco!
z
Si identias
Sia signas apartenon
tiu ag-subjekto
(predikata a ekstra),
sur kies "teritorio" i trovias.
TIPOJ KAJ EKZEMPLOJ
A. - Ago en predikata verbo
222
133
B. Ago en nepredikata verbo
1. Infinitivo
a) la subjekto estas la efverba subjekto.
Tipo: Palo rifuzis al Petro fari sian (Palan) - lian (Petran) taskon.
Ekz.: i deziras paroli kun vi en sia ambro
2
; ili venis porproponial vi
siajn servojn
z
.
b)h subjekto estas la efverba objekto.
Tipo: la sinjoro ordonis al sia servisto / vesti lin (= la sinjoron); vesti sin
(= la serviston).
Ekz.: li petis min eniri en la kaverneton de lia lokomotivo (K); nun li
skribe petas in permesi al li veni al la kortego (K)\Saul ne lasis lin reiri
al ia domo de sia patro
2
; li lasis ilin ludi kun lia sceptro
2
; Jozef ordonis
al siaj servantoj-kuracistoj balzami lian patron
2
; por ke ili ne instruu al
vi fari similealiuj iliajabomenafoj (Biblio).
Rim. I. Kiam la infinitiva subjekto ne estas esprimata, Z. tamen rigardas in
decidiga: la imperiestro sendis voki lian (=imperiestran) kuracistori
7
'. Sed lasta-
tempe la Akademio, esplorinte la nuntempan uzadon, rekomendis, kiel pli
simplan kaj logikan solvon, ne konsideri la neesprimitan subjekton de infinitivo,
kaj skribi: la reo sendis voki sian kuraciston.
Rim. II. e pasiva a pasiv-signifa infinitivo, oni rigaidas decidiga la gramatikan
subjekton kaj ne la aganton: si deziris matene ne esti enata de siaj amikoj (la
subjekto de "esti enata" estas ii, dum la agantoj estas la amikoj); Karlo ne lasis
sin batide sia fratino.
Rim. III. Post lasi, same kiel e la faktitivaj verboj, Z. ofte rigardas decidiga la
subjekton de l asi : tiun, kiu staras tiel modeste en la angulo kaj lasas krai sur sin;
tiuj homoj volis... ne lasi lin kui en lia erko; ili ne tre volis lasi al sipiedpremi
la ventrojn.
c) la infinitivo dependas de substantivo a adjektivo.
Tipo: mi admiras iian decidon / transdoni sin en la manojn de ia polic-
anoj.
Ekz.: la deziro de iu homo eternigi sian nomon; sed: 400 spesmiioj
kaj la permeso havi kun si malgrandan nevinon
2
; se al iu homo Dio
donis riecon kaj havon kaj donis al li ia povon konsumi ilin kaj preni
sian parton kaj ui plezuron de siaj laboroj
z
; la peno revoki en sian me-
moron iun detalon pri sia infaneco
z
.
d) sendifina subjekto.
Tipo: koni sin mem estas malfacile.
Ekz.: estas bele ui plezuron de iuj siaj laboroj
z
; ne glore estas seri
sian gloron
z
; estas iam pli bone malbonigi al si la kubutojn, ol...
z
2. Participo
a) adverboforma.
Tipo: korvoj vebas super tiuj korpoj, esperante el ili sian nutrafon.
Ekz.:sl kantadis melodiajn kantojn, Daneron sian tute ne sentante
z
.
b) adjektivoforma. En tia okazo, la subjekto estas la substantivo deter-
minita de la participo.
Tipo: Pala vidis Martan / ludanta kun sia (de Marta) pupo - kun ia
223
161
(de Pala) pupo.
Ekz.: li ekvidis la anelon de ia Eternulo, starantan sur la vojo kun
glavo en sia mano
z
; li estos kiel arbo, donanta sian frukton en sia tem-
po
z
; liaj amantoj estu kiel la levianta suno en sia potenco
2
; iia fratino
malkovris al li ia koron de ia memvole sin forpelinta filino
2
.
Rim. IV. e pasiva participo, oni rigardas decidiga la gramatikan subjekton de
tiu pasiva formo: // sidiis sur la seo / prezentita al li; oni diras, ke la plej altaj
Hinaj provincestroj nenion scias pri la loantoj de kt regionoj / konfiditaj al ili
z
;
si renkontis per sia rigardo la sur i fiksitajn okulojn de Marta
2
; hontigita de la
trankvileco de sia edzino, la bankiero eliris (K.)
c) neesprimita subjekto.
Tipo: perdonta sian kapon ne zorgu pri kombilo.
Ekz.: sin mem konanta reon vioras.
C. Ago en substantivo
Agon povas esprimi du specoj de substantivoj: la ad-substantivoj (vd.
31) kaj la substantivigitaj participoj.
I. Ad-substantivoj.
a) la subjekto estas esprimita.
Ekestas eta malfacilo pro ia fakto, ke apud la ad-substantivo la subjekto
estas montrita jen per posesivo, jen per subjekta supiemento:
1. Kiam la subjekto estas esprimita per posesivo, tiu posesivo ne aparte-
nas al ia fako de la ad-substantivo (ar in i antaas), kaj sekve akcep-
tas a ne la refleksivan formon la la reguloj valorantaj por tiu antaa
fako:
Tipoj: Palo amis Martan, kaj konsciis sian / amon al i(deP. alM.) -
sian / amon al si (de P. al P)
Palo amis Martan, kaj konsciis ian / amon al li (de M. al P.) - ian /
amon ai si (de M. alM.).
Ekz.: i neniam prezentiis kun sia ludado anta la mondo
z
; la nova
atestanto de ia ekzamenia ludado ne maigrandigis la malagrablecon
2
;
tio malhelpis ian revenon en sian hejmon.
2. Kiam la subjekto estas esprimita per subjekta suplemento,i aparte-
nas al la fako de la ad-substantivo, ar in i sekvas, kaj la reguloj pri
refleksiveco aplikias inter la ad-substantivo kaj tiu suplemento a ia
in determinanta posedpronomo, kiu sekve neniam povas esti reflek-
siva(vd. 160,11):
Tipoj: Palo amis Martan, kaj konsciis / pri la amo de i al li (deM. al
P.) - de i al si (de M. alM.).
Georgo vivtenas sin nur / per ia subteno de liaj amikoj (ia amikoj lin
subtenas).
Ekz.: i vivis / el la teiado de ia fiano; ii konvertiis pro la konstanta
admonado de lia fratino; sl ribelis kontra la decido de ia patro; mal-
trankviia fariis Sara pro tiu spasme prucanta gajeco de ia edzo
z
.
224
162
3) Kiam ia refleksivo devas karakterizi objektan a adjektan suplemen-
ton de ad-substantivo, nenia malfacilo:
Tipoj: mi ne komprenas / lian ficbn al li (de Pab al Petro) - lian
fidon al si (de Pab al Palo).
Georgo vivas nur / por la subteno de siaj amikoj (Georgo ilin subtenas).
Ekz.: nenio por homo estaspli malutila, ol nekonado de siaj posedaoj
2
;
aperos la timo de iu nacio pro sia ekzistado
2
; la literaturisto, kiu
anta kelke da monatoj elparolis verdikton pri ia desegnado
z
.
Rim. V. i tiu apitro de la uzado de la refleksivo restis is nun ankora ne plene
fiksita. Tion kazis du aferoj:
I. e la substantivoj sensufikse tiritaj el verba radiko, oni povas konsideri, ke la
finao -o signifas a -ajo, a -ado; en la unua okazo, oni ofte emas trakti la subs-
tantivon kiel a-substantivon, sen influo sur la uzo de la refleksivo. Jen kial oni
povas renkonti kaj pravigi la du frazojn:
i kompleze adis la flatojn de siaj amistoj (= flataojn, vortojn ktp);
i kompleze adis la flatojn de iaj amistoj (= flatadon, ladadon ktp).
2) e la ad-substantivoj tiritaj el netransitivaj verboj, Z. kaj multaj esp-istoj
emas konsideri, ke ili ne influas la uzon de la refleksivo, ar pro tiu netransitiva
senco, ne povas okazi konfuzo. Jen kiel klarigas jenaj frazoj:
li funebras la morton de sia amiko; tra siaj delikataj fingroj li vidis Ja trabriletadon
de sia sango
z
; i ekadis la susuradon de la vesto kajde ia paojde sia prizorgant-
ino
z
; kongresoj povas komenci uzadi in por 1a reciproka kompreniado de siaj
membroj
z
.
Nian i-supran konsideron de la problemo diktis la zorgo eviti iajn esceptojn al la
generala regulo.
b) neesprimita subjekto.
Tipo: paro de sia mono estas plej efika rimedo porin perdi.
Ekz,: Swicki ne estis sufie antazorga, por pensi pri pli malproksima
estonteco, se tio postulis ian e plej malgrandan rifuzon al si en la nuna
momento
2
; i respondis vive observante la enportadon de iaj korboj
z
(= iun enportantan); la dukino atendis la reporton de ia braceleto (K).
Rim. VI. Anka i tie la Akademio konstatis la tendencon ne konsideri ne-
esprimitan subjekton, kaj rekomendis skribi: la dukino atendis la reporton de
sia braceleto.
II. Sub s tantivigitaj participoj.
La participaj substantivoj levas apartan demandon: kvankam la parti-
cipa sufikso per si mem montras agon a staton, la o-finao donas al la
kunmetao signifon de nomo: inter servanto kaj servisto la nuanco
estas de metieco a nemetieco, sed ne de ago a neago. Tiel klarias, ke
tiuj participaj substantivoj estas praktike rigardataj ne kiel ad-, sed kiel
a-substantivoj, kaj sekve ne influas la uzon de la refleksivo: iu ei ni sur
la tero havas siajn adorantojn (K.) (sed oni dirus: havas keikajn ador-
antajn iin); kiei afo muta anta siaj tondantoj
z
\ ia oportuneco, kiun i
(la lingvo) havos por siaj propraj uzantoj
z
\ ia atoro ajne mokas la
iegantojn de sia libro.
225
170- 171
D. Ago en adjektivo
Tipoj: Palo vivas kun edzino / tropostulema por si (por la edzino) -
por ii(porPalo).
Jam blindianta, li voiis viziti tiun muzeon faman pro siaj pentrajoj (la
p. de la muzeo) - pro liaj pentrafoj (la p. de li).
Ekz.: ne askultu la vortojn de soristoj kiel ajn lertaj en sia arto
z
;
la registaroj trovos la demandon de iingvo internacia / inda je ilia en-
miksio
2
.
Rim. VI. Kiam la adjektivo estas substantive uzata (vd. 74), Zamenhof aplikas
la saman regulon, kiel pri la substantivigitaj participoj, t.e. e li tia adjektivo ne
influas la uzon de la refleksivo: por io verkita kaj por io improvizita, ili ne havas
egalajn al si en la mondo; tiu Maja stango certe ne havas similan al si sur la tuta
tero (= egalulojn, simiiafon).
Rim. VIL La adverbo ne infiuas la uzon de la refleksivo: li kantas bele por si sed
ne por mi; lifaris longan pledadon favore al sia kuzo (sed: lifaris hngan pledadon
favoran al lia kuzo/).
Ndtinde, ke anka la prepoziciaoj ne influas la uzon de la refleksivo, e kiam ili
esprimas agon: // povis esti savata nur pere de sia onkio; oni ne Uberigis lin spite
de liaj protestoj; tiu teorio postulas la regadon de la popolo fare de si mem.
Pliampleksigo de la refleksivo
162 La regulo formulita sub 160. III. dependigas la uzon de la refleksivo
de la esprimo de ago: sekve la substantivoj ne signifantaj agon ne influas
tiun uzadon: li trovis la ieteron de sia fiio.
Tamen la natura sekvo de la regulo estas la diserio de la propozicio en
malgrandajn vort-grupojn: kaj oni estas rapide alkondukita al tia kuti-
mo, ke en propozicio iom longa, e se ne aperas ag-vorto, oni emas divi-
di tiun en plurajn fakojn, kaj uzi la refleksivon nur interne de ili. Tiel
oni povas ekspliki la sekvantajn okazojn:
1. S u b s t a n t i v a e p i t e t o . Z.ordinarerigardaslasubstantivan
epiteton sendependa fako:
Tipo: li insultis la pastron, / lian instruiston.
Ekz.: ili ne defalis de la Eiernulo, Dio de iliaj patroj
z
; ili forlasis la
Eternulon, ilian Dion
z
; li (Jozef) ekvidis sian fraton Benjamen, la fiton
de lia patrino
2
(= deia patrino de J.).
2. S u b s t a n t i v a s u p l e me n t o . Kiamsubstantivoestassuple-
mento de alia suplemento a de adjekto, Z. rigardas tiun duan suple-
menton sendependa fako:
Tipo: li trovis ia leteron de la kamarado / de lia fib.
Ekz.: la popolo ne turnis forte sian koron al Dio / de iaj patroj
2
; iu
el la Izraelidoj devas resti e la posedajo / de la tribo de liajpatroj
2
; iu
filino devas edzinii kun iu el ia familio / dela tribo de sia patro
1
; liaj
filoj kaj liaj filinoj estis manantaj kaj trinkantaj vinon en ta domo /
de ilia unuenaskita frato
z
; sufero kiun 1a Eternuio fetis sur min en la
tago / de lia flama kolero
z
; en la tria jaro / de lia reado / lifaris feste-
226
162
non por iuj siaj princoj
2
.
3. S u b s t a n t i v a p r e d i k a t i v o . L a tendenco de Z. kaj de
muitaj verkistoj estas rigardi tiun predikativon sendependa fako:
Tipo: ili elektis lin / ilia gvidanto.
Ekz.: la reido, kiu nomis la reidinon jlia amata trovitino
2
; ia Eternu-
10 bonvolis / fari vin / Lia popob (Biblio).
Tiu lasta uzo estas analoga al la uzo de ia refieksivo kun participa pre-
dikativo ( 161, , 2, b): ili vidadis la nubojn /preterflugantajprofunde
sub ili
z
.
Rim. I. Tiu tendenco estas tiel forta, ke e post kiel Z. evitas ofte la refleksivon:
11 rigardis min kiel lian maiamikon
1
(dum la akuzativo de malamikon bone pru-
vas, ke oni devas restarigi ia verbon: kiel - U rigardus - sian malamikon; sed li
estis pusita de la analogio al: lirigardis min / lia maiamiko); tiujn verkojn laatoro
de Esperanto rigardis iam, / kiel leojn por U
z
; Li donis ilian landon, / kieihere-
don al Lia popoh
2
. Tiu dirmaniero ne estas imitinda.
La tri i-supraj reguloj ne estas ankora starigitaj, kiel nepraj: oni povas
trovi, e e Z., plurajn esceptojn el ili. Tamen ili meritas esti obeataj,
ar ili estas konformaj kaj al la estkialo de la refleksivo, kiu estas nur la
bezono de klareco, kaj al la fundamenta tendenco de la lingvo, sende-
pendigi unu de la alia la sinsekvajn fraz-unuojn. Cetere Z. tre konscie
rezervis la agliberecon pri tiu sintaksa punkto: en ia "Oficiala Gazeto"
(Junio 1909) Grabowski, tiama Direktoro de ia Sekcio pri Gramatiko,
skribis: "Pri la frazoj cititaj mi demandis D-ron Zamenhof. Li konsentas,
ke si, sia estus en ili pli korekta, ekz-e en la frazo:... kaj ke tiu, kiu
estos la kazo de tio, ricevu justan punon por tia krueleco, sed DJO Z.
uzas li, lia, kiam la pronomo ne sekvas tuj ia subjekton, sed estas apart-
igita per aliaj substantivoj, kaj tial povus okazi dubo pri la usta rilateco
kaj senco". Trafa ekzempio (des pli trafa, ke temas ne pri intermetitaj
substantivoj, sed nur adverboj) estas la du paralelaj frazoj jenaj, fine de
du sinsekvaj paragrafoj:
- Nur la sep vortoj... ne povas esti uzataj en nova formo, sed devas esti
uzataj iam ekskiuzive nur en ilia malnova formo.
- Nur la vortoj unusiiabaj devas iam resti nur en sia malnova formo.
(Leteroj de Z. I. p. 249).
Oni do povas kompletigi la i-supran ( 160) uzregulon de la refleksivo
per jena restrikto:
Preferinde ne uztt la refleksivon, se i estas apartigita disde la koncerna
subjekto per pli ol tri fraz-elementoj (predikato - objekto - suple-
mento a adjekto).
Rim. n. Kiei ni diris i-supre, Z. kelkfoje ne uzis la refleksivon, ar la ordinara
pronomo a pronom-adjektivo sajnis al li pli kontrastodcna: li estis aikalkulita al
krimulo, dum ti portis sur li la pekon de multaj; la Kino... legas siajn skribajn
signon iam en sia dialekto kaj ia aiiaj popoloj deAzio tegas tiujn sarnajn signojn
en ilia iingvo. Sed tiaj maloftaj okazoj ne malvalidigas la eneralajn regulojn i-
supre eksplikitajn; oni do iam observu tiujn, se nur la klareco ne postulas mal-
observon.
227
170- 171
La redprokeco
163 Ci estas ligita al la refleksiveco. Per gi oni esprimas, ke iu el du a
pluraj agantoj same agas kontra la aliaj, kiel tiuj agas kontra li. La
reciprokeco estas esprimata en Esperanto per tri rimedoj:
1. per la esprimo unu la alian, kiun oni adaptas al la resto de ia propo-
zicio akordigante unu kun la subjekto, kaj la alian kun la objekto a
adjekto de la predikato: homprenante unu la alian, h popoioj...
z
; tiuj
fratoj farias tute fremdaj unuj al aiiaj
2
; iU kuris la unuj post ia attaj;
iliaj vizaoj estis urtu kontra ia aiia
2
; oni ne vidis unu aiian
2
; ne trom-
pu unu alian
z
.
La reciprokeco povas anka koncerni la objekton: en tia okazo unu
restas nevaria, sed unuj alprenas la akuzativan -n: li kunigis kvin tapiojn
unu kun ia alia
2
; la registaroj fetas ia homojn unujn kontra ia attajn.
Rim. I. Oni devas atenti, ke kun tiu esprimo oni neniam almetas la refleksivon,
kiel povus emi franclingvanoj: ili amas unu ia alian (ne: iii amas sin unu la alian!).
2. per la adverbo reciproke: reciproke bataiantaj nacioj.
Rim. II. Male al la antaa okazo, oni volonte almetas la refleksivon apud tiu ad-
verbo: iuj sin reciproke komprenas
z
; itt furis al si reciproke
2
; iii reciproke turnas
al si la dorson.
3. per la esprimo inter si, kiu egalvaioras "unu kun la alia":la judoj
edzias inter si; vivi inter si harmonie
2
; tiuj konsilias inter si
z
; por ili
estus tre utile komunikiadi inter si
z
.
Rim. m. En tre maloftaj okazoj Z. uzas la refleksivon solan por esprimi reciprok-
econ: bono kaj vero renkontias, justeco kaj paco sin kisas
2
; sinjoroj sin batas,
servantoj vundojn ricevas
2
. Sed tk> estas ebla nur, kiam la irkateksto ne allasas
konfuzon, kaj sufie klare esprimas mem la reciprokecon.
SENSUBJEKTAJ PROPOZICIOJ
164 Fine de la studo pri la subjekto, ni devas mencii la sensubjektajn propo-
ziciojn. ar ekzistas frazoj, en kiuj nenia subjekto estas esprimita. Ni
devas distingi du okazojn:
1. la subjekto regule ne estas esprimita, sed oni povus in esprimi, se oni
bezonus. Tio estas la regula formo de iuj volitivaj efpropozicioj en la
dua persono: iru rozojn en somerol
2
konservu bone ia sekreton
z
(kp.
ia poezian nekutiman formon: vi iegu en ia iibro
z
\Tamen estas uzata
subjekta pronomo por eviti sencodubon: "Do vi ne estu dubantoj!" (ar
sen vi, oni povus kompreni dubantoj kiel subjekton). La saman okazon
oni trovas e la ordonaj propozicioj infinitivaj: ne krai teren! (= oni
nekrau!)
Tio estas fine la okazo de la verbo "ajnas", uzata interne de alia propo-
zicio: jen, ajnas, ili!; de piaas en la esprimoj: se piaas ai vi kaj: kiei
piaas ai vi. Kp. 154, Rim. kaj 167 a) Rim.
Rim. I. Oni ne devas konfuzi i tiun okazon kun tiu de la verboj, kies subjekto
konsistas e! subpropozicio: sajnas al mi, ke vi estas maiprava.
228
170- 171
2. la subjekto ne estas esprimita, ar fakte la koncerna verbo ne vekas la
ideon de aganfo. Tio estas la okazo kun iuj verboj esprimantaj mete-
ologiajn fenomenojn: pluvas, neas, hajlas, jubnas, tondras ktp., tagias,
vesperas ktp. - a fizikan impreson: estas varme, komforte ktp. a
konvenecon: estas bele, dece, inde, necese, bezone, dezirinde, eble ktp.
(kiam ne sekvas ilin subjekta subpropozicio!).
Tio estas anka la okazo de la verbo "temas", uzata kun la signifo:
"la temo, la demando estas pri": ne temas pri konsilo,sed pri ordono.
Rim. II. Anka tiuj lastaj verboj povas okaze esti uzataj kun subjekto: benoj
pluvas sur ilin (B)\kugloj hajtis; la libro temas pri politiko. Cetere, el tiuj verboj la
ideo pri aganta subjekto ne estas tute forigita: oni ja skribas: komencas nei
2
(anaioge ai: iu komencas krai); dum, se la verbo estus konceptita kiel piene
sensubjekta, oni devus diri: komencias nei, same kiel oni diras: komenias
neado.
LA PREDIKATO
Ni vidis i-supre ( 152), ke oni devas, e la studo de la predikato, dis-
tingi du tipojn, tiun de la ag-propozicio kaj tiun de la ec-propozicio.
A. - LA AG-PROPOZICIO
Difino
La plej simpla formo, per kiu oni povas esprimi ideon pri ago, estas e 165
ne gramatika: gi estas la instiga interjekcio. Oni ordonas silenti per sl
a itl, oni ekpasigas evaion per hot! ktp. Je iom pli kompleksa grado,
oni trovas ia saman ideon esprimitan per adverbo, kiu, kvankam aparten-
anta al la sistemo de la iingvo, havas malpli gramatikan valoron ol vari-
iva vorto: oni instigas al ago per ek!, al foriro per for! Pli supre staras la
okazoj, kiam la ideo pri ago estas esprimita per variiva vorto, kiu ne
estas iam verbo, sed povas esti derivita adverbo, substantivo a voiiti-
vo: oni pelas hundon el siaj genuoj per: teren!, oni dankas pex:dankon!,
oni pelasas teliston pex:kaptu!
z
Kun la volitivo ni tuas al la verbo, kiu estas jam iom kompleksa stato
de pensado; la volitivo mem kaj la infinitivo estas la plej simplaj formoj
en la verbo: ne fumu! ne elkiini sin! (surskriboj en vagonoj). Fine ni
atingas la plej altan gradon de komplekso, kiam anstata simple ordoni,
ni konstatas a fikcias, t.e. kiam ni uzas indikativon a kondicionalon.
La propozicio, e tiam, povas konsisti el unu vorto: pluvas, a el sola
verbo kun adverbo: balda fuimos. Sed plej ordinare la ag-propozicio
postulas la esprimon de la subjekto kaj de la predikato: ia horloo hal-
tis; Petro voionte dormus. E, kun la transitivaj verboj, la ag-propozicio
estas kompieta nur, se al la du antaaj elementoj almetias la objekto:
mi streas la horioon; Petro voias dormi.
Rim. Oni vidas, el tiu klasado de la ag-propozicioj, ke la sola esenca elemento est-
as la esprimilo de la ago, kiun oni gramatike nomas predikato. i povas stari sola,
229
165-166-167
i povas e ne esti verbo: en frazoj kiel: la kapoj dekstren! oni devas analizi: la
kapoj = subjekto, dekstren = predikato (adverba). Estus kontrae al la vera irado
de la penso, se oni en tiaj frazoj subkomprenus tian a alian verbon.
Ne normalaj ag-propozicioj
166 i. Infinit ivaj
Ni vidis ( 117.1.), ke la predikata verbo povas iafoje stari en infinitivo,
anstata indikativa futuro, kondicionalo a volitivo. Tio okazas e
frazoj esprimantaj heziton a dubon, sub demanda a ekkria formo. En
tiu okazo la subjekto ne estas esprimata ( 154,2.).
a) demanda formo. La demandeco povas esti esprimita per demanda
adverbo a pronomo: u esti a ne esti?
z
kiel stari trankvile kontra
tioma malfelio?
2
Kion fari?
z
a per la tono de la frazo: eble ei la vestoj
ion forkomerci? Vendi ekzemple la pantalonon?
2
; ho vi, Cieio, Tero!
Ebleanka Vlnferon voki?
z
li preas... nun, mortigi lin?Sed tiam...
1
b) ekkria formo: piiaitigi ia temperaturon de la ambro! Per kio?
Aeti medikamentojn? Per kio?
z
... planti en tia ao!
Rim. Oni ne konfuzu tiun uzon kun la infinitivo esprimanta ordonon: ne ekpepi!
2
ne movi la buson!
2
Pri predikataj infinitivoj en subpropozicioj, vd. e la apartaj
subprop-oj.
167 2. Elip saj
En la konversacia lingvo okazas ofte, ke la ag-propozicio ne estas kom-
pleta. Povas manki:
a) la s u b j e k t o : for ia netralismon! aiten ia piedon!
z
"Eliris, sed
baida revenos
99
oni respondis de supre
z
; fianiis, por iam iigiis
2
;
staris, ekfaris
2
; atendis, atendis, is iin erko etendis
2
.
Rim. I. Ni ne parolas tie i pri la reguie sensubjektaj formoj ( 154, Rim. kaj
164). Cetere, la supraj sensubjektaj formoj ekde la tria ekz-o estas uzataj nur en
proverboj a rapida parolo; ili tute ne estas kutimaj a konsilindaj en la ordinara
prozo.
b) la p r e d i k a t o . ipovasesti:
jen simple ne ripetita; tio okazas precipe e respondoj, en dialogo:
kiel maiaiten mi falis! Kaj por kio? Kaj por kia kulpo?
z
... mi vokos
ai vi ia mastron mem! - Por kiodola mastron?
2
; vi donu ai i la ebion
iabori. - Mi, al i, ia ebhn labori? Sed kiamaniere, mia kara?
z
; la viza-
on de iaj juistoj Li kovras. Se ne Li, tiam kiu?
z
; nu, rakontu: kio
kajkiei?
2
jen tute ne esprimita, precipe en proverboj: iu por si mem
z
; iu sezono
kun sia bono
z
; multe en kapo, sed nenio en poo
z
; kie timo, tie hon-
io
z
; "iam tio sama!
99
i ripetis
2
; a en priskribaj frazoj, asertantaj
simple la ekziston de io en iu loko a tempo: sur ia strato, bruo kaj
tumulto; en ia paiaco, dezerto kaj silento.
c) la s u b j e k t o k u n e k u n l a p r e d i k a t o . Entiuoka-
zo, nur la indiko de la akuzativo (a prepozitivo) montras, ke ne temas
pri simpia ekkrio, sed pri frazo, el kiu oni eldiras nur la efan parton:
230
1 6 7 - 1 6 8 - 1 6 9
iom de io, nenion fundamente... ion por omamo kaj bagateiafoj,
nenion por utiieco!
2
; ho, mia Diol ekemegis ia virino, nur ne tionl
on, kion vi voias, nur ne tion!
z
; is kiam, Sinjoro, is kiam?
z
; hodia
ai mi, morga ai vi
z
.
Tio okazas precipe e mallongaj, preska adverbaj esprimoj:/iM, diris ia
virino en ia atiasafoj, u ne?
z
; dankon!
2
siienton!
2
pardonon!
z
vorton
dehonoro!
2
bonan matenon!
2
ojan feston!'
1
Rim. II. En la elipsaj prop-oj oni uzu akuzativon nur en la sekvantaj okazoj:
1. kiam la prop-o devas esti kompetigita per: mi (oni) esprimas, donas, prezentas,
voias, deziras (vd. la ekzemplojn sub c.).
2. Kiam ia akuzativo sekvas el la antaa frazo:m/ vidis bn - Kion?
Cetere, oni subkomprenu iam la predikaton estas a okazas (-is) kaj uzu la
nominativon: kio nova? kio en via mano? u multaj pakafoj? kioma horo? furioza
salto, kaj lijam estis sur la strato. Se oni ellasas kio estas... en demanda prop-o,
oni same uzu nominativon (predikativo) kaj la demandon oni esprimu nur per
votono, ne per u: mi scias jam ia jaron de ia okazajo; sed ia dato? (lademanda
vorto ja estas la elipsa kit).
B. - LA EC-PROPOZICIO
Kontraste kun la ag-propozicio, kiu povas konsisti el ununura vorto, 168
la ec-propozicio konsistas iam almena el du elementoj: el la io, pri
kiu oni parolas t.e. la subjekto, kaj el la esprimo de ties kvalito,t.e.
la predikato. Ekz-e: ia domo estas bianka i tie ia domo estas la sub-
jekto, kaj estas bianka estas la predikato.
Kiel oni vidas, en tiaj okazoj la predikato estas kompleksa. i konsistas
el du partoj: el ia kvalitesprima parto, kiu portas la propran sencon de la
predikato (bianka), kaj kiun tial oni povas nomi predikativo; kaj el
verba iigilo (estas), kiun oni nomas kopuio. Ni studos aparte tiujn du
terminojn (priia subjekto nijam parolis en la 153160).
La predlkativo
1. La predikativo povas akcepti diversajn formojn: 169
a) A d j e k t i v o. Tio estas la plej ordinara okazo. La predikativa
adjektivo akordias nombre kaj kaze kun la subjekto: ieono estas for-
ta
z
; la dentoj de leono estas akraj
2
.
Aparta apliko de tiu regulo estas la kompleksaj tempoj, aktivaj kaj
pasivaj: mi estas iavita; ni estas iavitaj.
Iafoje la akordon regas ne la formo, sed la senco. Tio povas okazi:
aa) e kolektivaj vortoj (vd. 33, C.): al tiu a alia gento vi donos ia
rajton esti mastroj
2
;
Pri la kolektivsenca oni, vd. 48.
bb) e opaj subjektoj konsistantaj el frakcisignifa nomo kaj el plurala
suplemento: parto de la posedantoj estos ne akurataj
2
; certa nombro da
akcioj estu pagataj..
z
; ia grartda plimulto da individuoj restos naciemaj
kaj absolutemaj. Post muite da la predikativo staras en singularo, se
231
162
temas pri abstraktaoj: en certaj okazoj multe da sao estas pli mal-
bona, ol se oni in tute ne havas
z
; en pluralo, se pri konkretaoj: muite
da larrnoj estis ploritaj pri ia mortinta birdo
z
; tie i estis akceptitaj
muite da tre gravaj gastoj
2
.
c) e frazo, kiu lasence entenas duoblan subjekton, sed kie unu el ili
estas esprimita alimaniere: egale senkazaj estas la tro granda ojo kiel
anka ia maiojo
z
(la penso estas: tro granda ojo kaj malojo).
Rim. I. Kiam la subjekto estas infinitivo a propozicio, a tute ne ekzistas (164.
2.), la adjektiva predikativo alprenas la adverban-netran ftnaon -e (vd. 68.
Rim.): resti kun leono estas danere
z
(kp.-.la restado kun leono estasdanera)\se
rigardi min estas por vi tiel malagrable...
2
; estus tre bele, ke mi iru al la fonto
2
;
u hodia estas varme a malvarme?
2
ie estas tiel silente!
2
La sama regulo aplik-
igas nature al la pasiva participo uzata predikative: estas malpermesate fumi i
tie; estas konate, ordonite, rekomendite, ke...; estu seiate al ia reo, ke la Judoj
rekonstruas...
2
; estis decidite, kei restu nun en la kortego
2
.
Oni atentu, ke kroma adverbo, se tia ekzistas, ne staru apud la adverbforma predi-
kativo: estus danere nesingarde publikigi tiujn leterojn (u temas pri dangera ne-
singardo a pri nesingarda publikigo?). En tia okazo la unuan sencon oni neprigu
per la antameto de la infinitivo: pubiikigi estus danere nesingarde; kaj la duan
per la intermeto de la infinitivo: estus danere publikigi nesingarde... Anstata
estas eble eble oni diru: tio povas esti ebla. Sed en kompieksa frazo, kie tiaj
rimedoj estus neoportunaj, oni ne timu uzi la adjektivan formon: por mi persone
estus kompreneble multe pli oportuna teni ia sorton de la lingvo en miaj manoj
2
;
estus tre utila tute precizigi kaj klarigi la robn de la Oficejo
2
.
Rim II. En tiaj okazoj la predikato estas iam esti a ii (ekesti): iis varme. Sed
ili devas esti veraj predikatoj; kiam ili estas infinitivaj komplementoj de alia pre-
dikato a de moda helpverbo, oni devas uzi la a-formon: pii bone estus esti ne-
naskita; necesas esti certa pri tio; povas esti ebla, ke li ne venos. (Vd. ankora
173, Rim. I. kaj 232, Rim. IV.
Sajnas povas esti rigardata kiel elipsa esprimo subkompreniganta esti
(= sajnas esti). Tial post i la adjektiva formo estas preferinda: eble
sajnos stranga, ke..
z
Kompreneble, la adverba formo povas esti anstataigata anka per
substantivo: estas felio, ke...; kaj e de substantive uzata adjektivo:
kvankam ia plej bona estus silenti pri ili
z
(= la plej bona afero).
b) Substantivo. iakordiasnombrekajkazekunlasubjekto:
rozo estas fioro
z
; rozoj estas fioroj
z
; sed nur kaze, se la predikativo
estas abstrakta vorto, signifanta kvaliton komunan al iu el la sub-
jektoj: ia rozoj kaj ia siringoj estas ia omamo de ia tuta iando.
Anka e substantiva predikativo povas okazi akordo la la senco: via
idaro estos fremduloj en iando, kiu ne apartenos ai ili
z
.
Rim. III. En frazo kiel: hodia estas dimano
z
; estis vespero
z
; estas pli uste
rigardi la substantivon subjekto: la verbo esti havas tiam propran valoron kaj signi-
fas la ekziston.
c) Prepozitivo. iujmanierajsuplementojpovasestiligitajalla
subjekto per kopulo, kaj tiel farii predikativoj:mw frato estas de meza
232
169 - 170
kresko
2
; tiu libro estas de Renart; u tiu giaso estas por mi?
d) Infinitivo. Onipovastroviinpostlakopuloestas:ekvidi
estas ami soie in ka iam flami; ia elekto estas por vi venki a morti.
Pli ofte gi sekvas la kopulon sajnas: dormi li ajnas;i ajnis estigarnita
per mil okuioj
2
; ii ajnas heziti.
2. La predikativo povas esti konstruita en du manieroj: rekte, kiel en
iuj antaaj ekzemploj kaj nerekte, heipe de la subjunkcio kiel en la
sekvantaj okazoj:
a) kiam la predikativo estas infinitivo: por ii delogi knabinon estas kiel
kreviginukson
2
.
b) kiam la kopulo estas unu el ia verboj qperi, aspekti, mieni kaj la pasi-
vaj verboj esprimantaj opinion: esti rigardata, rekonita, kulpigita ktp.
a konduton: esti eiektita, traktita, kronita ktp.: miaj rimedoj de soivo
aperos eble kiei tro simplaj al ia leganto
1
; tia ano aperas kiel tute ne
akceptebia
2
; tio aspektas kiel pura sensencao; ii mienas kiel malsanuio;
tiuj naivaj kontraparoloj estis rigardataj kiel veroj
z
; ti estis kulpigita
kiei teiisto; Dante estis rekonita kiel ia plejgranda poeto en lia arcen-
to; ii estis traktata kiel krimuio.
Oni rimarku, ke en tia okazo, oni uzas kiel precipe anta substantivo:
tio montriis kiel eraro (sed: tio montriis erara).
La kopulo
1. En la plej simpla formo de ia ec-propozicio tute ne ekzistas kopulo. 170
Tia tipo, kvankam ne regula en Esperanto, ekzistas tamen, precipe en
proverboj: pli bona io, ol nenio
z
; kio mia, tio bona
z
;farita via faro, nun
adia, mia kara!
z
kaj en kelkaj formuloj, en kiuj la subjekto estas la
sekvanta propozicio kaj la predikativo estas adverboforma: terure,
kiel mi volas mani!
z
domae, ke ii estas vere kompetenta; ne mirinde,
ke oni ne eiektis lin; kompreneble, ke mi lin amas!
z
krome en la poezio
(la elipson montras inversio): Glora ia celo, sankta V afero!
z
Tion fari
oni povas nur en okazoj, kiam la verbo esti starus en indikativa pre-
zenco.
2. e la ekzisto de kopulo, la plej malalta grado de komplekso estas la
tipo konstruita per esti, kiu estas la plej sensignifa kopulo: temp
9
estas
mono
z
; ia papero estas bianka.
Rim. I. Oni devas atenti, ke kelkfoje la verbo esti intime iigias al la predikativo,
kaj la grupo havas la efektivan valoron de ag-verbo: tio estas la okazo ee la malsim-
plaj aktivaj tempoj: li estas mortiginta = li mortigis; tio povas okazi e la pasivaj
tempoj: li estis mortigita = oni mortigis lin (sed tie povas esti anka vera ec-
propozicio: li estas mortigita = li estas en stato de morto. Vd. 114). Tio okazas
fine e kelkaj adjektivoj: esti ema, favora, inklina = emi, favori, inklini.
3. Iom pli kompleksa estas la uzado de aliaj kopuloj,kiuj ne tute perdis
sian propran signifon. Di efektive povas esprimi:
a) la komencon de nova stato: ii, farii, montrii, trovii; esti eiektita,
233
170- 171
nomita, baiotita ktp.; nevo de papo facile farias kardinaio
z
; ii estis
babtita deputito.
b) la daron en sia stato: resti, konservii: ibulo is morto restos ib
ub
z
; la gbro de siaj patroj, kiu en la daro de sep jarcentoj konserv-
iis senmakuia
z
.
c) la sajnon: aperi, aspekti, ajni, mieni, vidii; esti rigardata, traktita,
trovata: li aperis mensoganto
2
.
4. Plej kompleksa estas la sekvanta formulo, en kiu adjektivo a subs-
tantiva predikativo estas iigita al la subjekto per ag-verbo. Tio prezentas
iel la kuntirion de du propozicioj en unu soian: la unua signifas la
agon: i dancas, kaj la dua la econ, kiun la subjekto posedas nur okaze
de tiu ago: i estas nuda; tiujn du propoziciojn oni miksas emidancas
nuda. Ekzemploj de tiu miksa ec-propozicio estas: Aristido mortis mai-
ria; mi naskiis mizerub. Temas tie pri adjekta predikativo.
Rim. II. En tia okazo la predikativo havas signifon tre proksiman al tiu de adver-
bo: la diferenco estas, ke tiu predikativo priskribas la staton de la subjekto en la
momento, kiam li agas, dum la adverbo priskribus la manieron de la agado mem;
kaj amba ideoj ne estas uste la samaj. Se mi diras: i edziniis malria, mi kom-
prenigas, ke i estis malria, kiam i edzinigis (sed ia edzo eble estis ria, kaj se-
kve, anka la edzigo); sed se mi diras: i edziniis malrice, mi komprenigas, ke
ia edzinio mem estis malria (kvankam i persone povus ne esti tia). (Kp. 197,
Rim.).
C. - LA ATRIBUADO
Ni studis is nun la plej oftan manieron esprimi econ a agon, kiam oni
prezentas ilin kiel faktojn neprajn, senkondiajn. Se mi diras: la knabo
iudas a: ia vino estas bona, mi asertas la ludadon a la bonecon kiel
nediskuteblajn verojn. Sed alifoje, ni volas insisti, ke tiuj asertoj estas
propre niaj, ke ni respondumas ilin, a ke ili povas ne esti konsentitaj de
aiiaj personoj. Alivorte, inter la fakto kaj la alparolato ni intermetas
nian personon, rilatigante al i nian parolon;kaj anstata simple konsta-
ti fakton, ni atribuas in al la koncernato. Tiam ni diros: mi vidas ia
knabon ludi a: mi trovas la vinon bona. Tiun apartan metodon de
parolado ni nomos atribuado. Logike, i egalvaloras du apartajn propo-
ziciojn, kiujn i sintezas en unu solan: mi vidas -keia knabo ludas; mi
trovas - ke la vino estas bona. Gramatike, i prezentas kompleksan
aspekton, kaj konsistas el: 1. subjekto de la asertanta verbo; 2. predika-
to esprimanta la aserton; 3. objekto de la predikata verbo, kiu estas
samtempe subjekto de la predikativo;4. predikativo, adjektiva a verba,
rilatanta al la objekto. Tiun predikativon, por distingi in de la i-supre
studita, oni nomas objekta predikativo (a atribua predikativo).
La karakteriza trajto de tiu dirmaniero estas, ke la objekto regule staras
en akuzativo, dum ia rilatanta al i predikativo staras iam en nomina-
tivo (krom se i estas infinitiva, kompreneble). uste la kontrasto, inter
tiu nominativa determinanto kaj la akuzativa determinato, signas por la
234
171-172-173
orelo la predikativan signifon de 1' antaa. Tio konsistigas unu el la plej
klaraj ekzemploj de la finao nuia: la manko de la ~n ludas rolon tiel
gravan, kiel rolus la eesto de speciala finao a prepozicio (Kp.
32-34 kaj 132, I. 3.). Cetere, la predikativo akordias nombre kun la
objekto: oni nomis lin fripono - oni nomis ilin friponoj. Ni studu
aparte, kiajn formojn alprenas en la atribua parolado ia ag-propozicioj
kaj la ec-propozicioj.
Atribua ag-propozicio
Oni trovas in e la predikataj verboj, kiuj esprimas la perceptadon de 172
la sensoj: vidi, rigardi, adi, askuiti, senti. La predikativo havas partici-
pan (nominativan) a infinitivan formon. La infinitivo, kvankam pli
malofta e Z., estas tamen preferinda: ne adu vian sklavon malbenanta
vin
z
; li sentis sin tuj faionta
2
; la esperojn de mia vivo midevis vidifor-
fali en la abismon
2
; mi adis la bebon krieti; en la modernaj pentrafoj
ni vidas ia imiton de la naturo adeia vivo, alivorte la temon, farii pli
kaj pii akcesora.
Rim. I. Kun tiuj predikativoj, la uzado estis longatempe anceiiema, kaj en ia
primitiva literaturo oni trovos multajn ekzemplojn de predikativaj participoj en
akuzativo; tio estas severe evitinda. Frazo kiel:si ekvidis siajn fratinojn leviantajn
ei ia maro
2
(1889) sajnus hodia nekorekta kaj devus esti ustigita en: ieviantaj
a ievii.
La participo, rilatanta ai ia objekto de tiaj verboj, akordias kun i nur,
kiam i estas epiteto, t.e. kiam i esprimas akcesoran kvaliton a cir-
konstancon, kiu ne estas la materio mem de la percepto, ekz-e: tiam mi
ekadis voon, sonantan ei ia fmo de ia roko
z
; kaj ia virino diris ai
Saui: Iun dian mi vidis leviantan el ia tero
z
; u vi vidas tiujn naantajn
bastonojn? Pri la elekto en dubaj okazoj, vidu 174.
Cetere ne estas dubo, kiam la participo aktiva staras en preterito a
futuro: i iam akordias, ar percepto povas esprimii nur per pre-
zenca participo.
Krom la verboj de perceptado, oni trovas atribuan ag-propozicion anka
e la verboj igi kaj iasi. Ce iii, ia predikativo plej ofte alprenas inflnitivan
formon: igi la evaion mani; iasi iun foriri. Pli detale vd. 119. C.
Rim. II. Atentu pri la diferenco inter adverba adjekto kaj objekta predikativo. La
unua karakterizas la agon: lijuas sin senerare (lia juo pri si estas senerara); mi
sentas min bone (mia farto estas bona). La dua karakterizas, helpe de la predikato,
la objekton: iijuassin senerara (ia sia juo li estas senerara); mi sentasmin bona
(la mia sento mi estas bona).
Atribua ec-propozicio
Oni trovas in e la predikataj verboj, kiuj signifas: 173
1. atribui per penso: kredi, jui, pensi, opinii, rigardi, ekkoni, rekoni,
kaikuii, estimi, taksi, ati, kompreni, trovi, deziri, scii, memori ktp.
235
170- 171
2. atribui per paroio: nomi, dekiari, aserti, bapti, insulti, proklami,
konfesi, atesti, trovi ktp.
3. atribui per ago: elekti, krei, baloti, igi, fari, lasi, kroni, prezenti,
pentri, skulpti, desegni ktp.
La predikativo estas plejofte adjektiva, kelkfoje substantiva; i povas
esti rekta a nerekta.
I. Re k t a p r e d i k a t i v o .
Ni klasos la ekzemplojn la la supraj dividoj:
1. u vi sentas vin sana?
z
mi sentis min ia fremdulo
2
; la pubiiko kuti-
mas opinii iun atakanton bravuio kaj iun atakaton kuipulo
2
; oni ne
povas rigardi neekzistantaj tiujn faktojn; kia oni vin vidas, tia oni vin
taksas
2
; oni ne devas rigardi ia vivon grava; mi memoras vian patrinon
tia, kia i estis anta tridek jaroj.
2. ne nomu min reido, sed amiko
2
; por hundon dronigi oni nomas in
rabia
1
; oni ne povas ne konfesi tiun pianon usta; ii baptis sian filon
Petro; mi atestas tion vera; mi trovas tiun vinon bona; iuj lin titolis
maisaulo; la poto insultas la kaidronon nigruio.
3. ia sola amo faris min krueia
2
; ia konscienco faras nin timuioj
2
; kion
vi intencas fari por vin montri inda fiio de via patro?
1
ia servantino,
elirinte, iasis ia pordon nefermita (K); ion Dio kreis bela siatempe
2
;
aimena neniun iii havu viva
z
; iipentris la diinon nuda;ia naturo elme-
tis nin nudaj kaj mizeraj sur la bordon de tiu i granda mondo
z
; li puis
sian kubuton vunda; ii koiorigis ia grizan muron fiava; tra rua vitro-
peco oni vidas ia biankajn objektojn ruaj.
Rim. I. La objekta predikativo neniam alprenas la netran finaon -e, e en la
okazoj, kiam gin ricevas la subjekta predikativo:
a) kiam la predikativo estas participo, i ne povas esti adverboforma, ar tia parti-
cipo rilatas iam al la subjekto: li pentris la sinjorinon sidanta (= la bildo estas tiu
de sidanta virino), dum: // pentris la sinjorinon sidante signifas, ke la pentristo
mem sidis. Amba okazojn kune montras jena frazo: ia sinjorino konsternigis,
vidante viron mananta herbon.
b) kiam la predikativo estas adjektivo, kaj rilatas al infinitivo a propozido, i ne
povas esti adverboforma, ar tiam okazus, multe pii ofte ol e la subjekta predika-
tivo ( 169, Rim. I.), konfuzo kun vera adverbo: liopiniis ebla, ke oni maldungu
la komizojn (= por li tiu maldungo estis ebla), dum: /i opiniis eble, ke oni mal-
dungu la komizojn signifus, ke tiu maldungo estis eble, verajne lia opinio. Jen
kelkaj ekzemploj: ni trovis necesa doni la sekvantajn klarigojn
2
; mi trovas bona
konigi la pruvosignojn kaj mirakiojn...
2
; oni trovas ebla, kion oni deziras
z
; mi
opinias konvena vigligi vin per rememorigo...
Rim. II. Oni ne uzu infinitivon en la atribuaj ec-propozicioj (kiel en la ag-propozi-
cioj, vd. 172). Frazoj kiel: "mi kredas lin esti bona"m "mi kredis lin ami sian
edzinon " estas nekorektaj, kaj devus teksti: mi opinias lin bona; mi supozis, ke li
amas sian edzinon.
174 Dubaj okazoj. Oni kelkfoje povas heziti inter la objekta predika-
tivo (je nominativo) kaj la objekta epiteto (je akuzativo). Jen la efaj
diferencoj inter ili:
236
133
1. La objekta predikativo neniam povas esti lokita inter la objekto kaj
la in determinanta artikolo a demonstrativo. Oni povas diri: mi vidis
ia knabon ludantaj a: mi vidis ludantaj la knabojn, sed ne: mi vidis
la ludantaj knabojn; tiel lokita povus esti nur epiteto: la iudantajn
knabojn.
2. La epiteto esprimas konstantan econ de la objekto, dum la predikati-
vo esprimas econ, kiu antae ne apartenas, almena konscie, al la objek-
to, sed kiu rezultas el la koncerna penso a ago: li erare pentris la vir-
inon nigrokulan (li pentris bildon pri la virino nigrokula, sed li eraris pri
la pentro a pri la pentrota persono); li erare pentris la virinon nigroku-
ia (li donis al i nigrajn okuiojn sur la pentrao, dum iaj propraj ne estas
tiakoloraj); mi vidas tiun domon verdan (mi vidas domon, kiu estas kim
verda koloro); mi vidas tiun domon verda (mi la mia vidado konstatas,
ke tiu domo estas verda). Speciala okazo estas ia uzo de tia predikativo
por montri la staton de la objekto en la momento de la predikata ago:
ili ne plu povas teni ia okulojn nefermitaj
2
; kiei infero ni engiutos ilin
vivaj
z
; oni devas mani tiun inkon varma; mi voias havi la ovon kuirita;
li havas la manojn maipuraj. Kiel oni vidas, tiu stato povas, la la ri-
marko de Vilborg, esti postaga (plejofte), sed anka dumaga a e
antae ekzistanta.
3. 1 tiu naturo de la predikativo sekvas, ke en tiaj frazoj la objekton
oni iam supozas ekzistanta: tio gravas e verboj signifantaj kreadon
(produktverboj). Ili tiam modifas sian signifon, kaj la ideo de kreado
aplikigas ne al la objekto mem, sed ai ia eco esprimita per la predikati-
vo. Ekz-e oni povas diri, kun epiteto: ia naturo kreis unutagajn best-
etojn tiam temas pri la kreo mem; sed oni ne povas diri: ia naturo
kreis bestetojn unutagaj, t.e. oni ne povas aserti samtempe la kreadon
de la bestetoj kaj tion, ke ili kreiis kiel unutagaj. Oni devas rezigni la
unuan signifon kaj diri: ia naturo kreis keikajn (certajn) bestetojn unu-
tagaj, t.e. esprimi per "kreis" ne la fakton de la kreo mem, sed nur la
econ de ia kreitaj bestetoj, kiel la rezulton de la kreo.
Same, en la frazo: Kario amas ia virinojn junaj la ideo pri amo celas
ne ia virinojn, sed ilian junecon; oni ne povus esprimi per tia frazo, ke
Karlo amas virinojn konstraste al viroj, ekz-e: a oni devus diri: iiamas
virinojn, kaj li amas iiin junaj. Frazo kiel: Kario amas virinojn junajn
signifus, ke la virinoj amataj de Karlo estas junaj, sed tio estus simpla
konstato, kaj ne indikus, ke tiu juneco estas la rezulto de gusto pli ol
de hazardo.
E1 tiuj ekzempioj oni vidas, ke la objekto de atribua ec-propozicio devas
esti iam difinita, jen per la difiniloj ia, tiu, iu, keikaj, certa ktp...
jen per tio, ke i signifas tutan specon, a estas propra nomo.
4. Praktike bona rimedo de distingo estas la malvolvado de la atribua
propozicio en du analizajn: se la senco postulas, ke ia adjektivon a
substantivon anstatau objekta a adjekta (maniera a cela) subpropo-
zicio, komencianta per ke (ke... -as,ke... -u), tiu estas predikativo, kaj
237
170- 171
staras en nominativo: mi trovis ia vinon bona = mi trovis, ke la vino
estas bona; mi adas vin sopiranta = mi adas, ke vi sopiras; iii kon-
sertf/s tiujn kondiojn tre akceptebiaj = /7/ konsentis, ke tiuj kondioj
estas tre akceptebiaj (sed ne: ili konsentis iiinf); vi kreis min tiei beia!
2
= vi kreis min tiel ke mi estu tiel beia!
Se la senco postulas, ke la adjektivon a substantivon anstatau riiativa
subpropozicio, tiu estas epiteto, kaj staras en akuzativo: mi trovis la
bonan vinon = mi trovis (inter la aliaj) ia vinon, kiu estas bona; uvi
adas la muzikon dissendatan (= kiu estas dissendata) el Romo?; ili
konsentis tiujn tre akceptebiajn kondiojn = ili konsentis tiujn kondi-
ojn
t
kiuj estis tre akceptebiaj; vi kreis min tiel betan = mi
f
tiei beia,
uldas at vi mian kreion.
175 II. Ne r e k t a p r e d i k a t i v o .
La objekta predikativo povas esti, post keikaj verboj, enkondukita per
kiel. Tiu vorto i tie ne estas subjunkcio enkondukanta eiipsan subpro-
prozicion (kiel e la komparoj), sed simpla "liganta vorto"
2
. Efektive
tian kiel-esprimon oni ne povas kompietigi je plena prop-o, ar per tio
i farius komparo, dum la nerekta predikativo espriman identigon (Vd.
200. Rim. 1). La vorton kun kiel oni do devas rigardi simpla fraz-
eiemento. Tamen, ar kiel ne estas prepozicio, sed liganta vorto (ana-
loga al ol), ia nerekta objekta predikativo post i staras iam en
akuzativo, do en ia sama kazo, kiel ia rilatato.
mi in kaikuiis kiei mian devon
2
; vi rigardu iian amon kiel kapricon
2
;
mi estimas vian deziron kiel piej sanktan ieon (K)\miprenas vin iujn
kiei atestantojn; ia registaroj devos iam eiekti unu lingvon kiel interna-
cian
2
; la naturo eikrau min kiel ekstermindan beston
1
; li prenis kiei
edzinojn Jehuditon kaj Basmaton
z
; enskribu tiun i homon kiel sen-
infanan
2
; mi starigis vin kiei observiston
2
; vi sanktoleos lin kiet efon
super mia popoio
2
.
Tiu akuzativo estas necesa por eviti konfuzon kun ia nerekta predika-
tivo de la subjekto: ar en frazo kiel: mi eiektis iin kiet prezidanto, la
vorto prezidanto rilatas al mi kaj ia signifo estas, ke mi elektis lin, ar
mi estis prezidanto, pro mia prezidanta kvalito, dum en: mi elektis iin
kiet prezidanton la vorto prezidanton rilatas al ii, kaj la signifo estas, ke
mi elektis lin por ke li estu prezidanto (se oni volus esprimi la nereal-
econ de la ago, t.e., ke mi a li ne estis efektivaj prezidantoj, sed nur
ajnaj, oni uzus kvaza: mi elektis lin kvaza prezidanto - mi eiektis
iin kvaza prezidanton). Tio estas eble la kazo, kial Zamenhof iafoje
uzis post kiel adjektivon nominativan, ar i ne povas krei konfuzon:
io alia, kion mi verkis a verkos, konsilas, korektas, aprobas ktp....
estas nur verkoj privataj, kiujn ia E-istoj... povas rigardadi kiei modeia,
sed ne kiei deviga; mi sentas min kiel aipremita al ia tero.
Rim. I. Oni ne konfuzu la suprajn esprimojn kun la veraj subpropozicioj de kom-
paro: tio estas inter aliaj la okazo, kiam la vorto post kiel rilatas ne ai la objekto,
238
133
sed al la adjektivo a adverbo: si donis al sia florejo formon rondan,kiel ia stmo
2
( = kiel estas la suno); li direktis sur sin siajri okuiojn nigrajn kiei karbo (K); ia
kalumnio portas sian langon ia venenan rapide de poluso al poluso, kiel ia pafo
de ia pafiiego
2
; u iu aiia oi mi mem povus ami tian sovaan beston, kiei mia
edzo?
2
En tiuj okazoj oni povas iam fatiie distingi la nerektan predikativon
disde la kompara termino, per la forigo de kiel, kaj la nominativigo
de la duba vorto: se la senco ne anias, tiu vorto estas ja predikativo,
kaj post kiel devas do stari en akuzativo; ekz-e: mi rigardas lin kiel
amikon, ar oni povas diri: mi rigardas lin amiko. Se la senco anias,
a se la frazo farias absurda, tiu vorto estas kompara termino, kaj post
kiel devas stari en la kazo postulita de la subkomprenita verbo. Ekz-e,
oni devas diri: ii donis al ia portreto rideton misteran, kiei enigmo, ar
oni ne povus diri: li donis al la portreto rideton enigmo; oni devas diri:
mi faros vian idaron kiel polvo de la tero, ar se oni imsimifaros vian
idaron poivo de ia tero, tio signifus, ke la idaro transformius en pol-
von, t.e. mortus.
Rim. II. Tiu rimedo de distingo ne tagas tamen e la kondia kiel (vd. 201);
tiun oni devas anaiizi per ar: la naturo eikrau min kiel ekstermindan beston
(ar mi estas eksterminda besto). Oni do faru anka tiun i provon.
lafoje, kiel ni jam vidis, ia adjektivo e ne estas esprimata:mifaros vian
idaron kiei polvo de la tero
2
(= multnombra, kiel);mifaros vian ielon
kiel fero
z
(= sterila kiel).
En kelkaj okazoj la nerekta predikativo estas enkondukita, anstata
kiel, per por. Tio okazas precipe e la predikatoj preni (en la senco:
rigardi, taksi ion ia), akcepti, servi, doni: mi prenis vin por iu piimeri-
ta
z
; mi prenis ia daneron por erco
2
; vi akceptas por kontanta mono
vortojn, kiuj ne enhavas indorf; mi donos ai vi ia iandon por eterna
posedajo
2
; ono servis al ni por seo; akceptu i tiun bagateion por
rekompenco de viaj afabiaj kiopodoj.
Rim. DI. Tre malofte oni renkontas anka prepozitivan predikativon objektan:
li trovis in ia sia gusto
z
(laa al sia gusto); i opiniis tin de nobeia deveno
(nobel-devena).
LA OBJEKTO
La objekto estas frazelemento esprimanta tion, al kio la ago pli-malpli
rekte direktias, kion la ago trafas. La objekto povas esti substantiva,
infinitiva kaj povas esti esprimita anka per tuta propozicio. Ci lastan
ni studas en la frazsintakso kiel objektan subprop-on (vd. 233); i tie
ni okupias nur pri la substantivaj kaj infinitivaj objektoj.
239
170- 171
SUBSTANTIVA OBIEKTO
A. Divido
176 Inter la substantivaj objektoj oni povas distingi du specojn:
1. la ago rekte trafas la objekton: marteli feron, perdi monon, havi
zorgon, senti froston, bari korton, amuzigaston, trinki vinon. Tiuj estas
la rekta aakuzativaj objektoj; ili finias per -n.(Kp. 119, A.).
2. la ago ja direktias al la objekto, sed in trafas iel pere,ne rekte,nur
koncernas in: paroli pri io, doni al iu, akcepti de iu. Tiuj estas la
nerektaj a prepozitivaj objektoj; ilin enkondukas prepozicioj: pri
(malofteje), sd kaj de.
La pri-objekto signas, ke la ago direktianta al la nerekta objekto temas,
traktas pri i. Oni povas in nomi objekto traktativa.
La al-objekto signas, ke la ago direktianta al la nerekta objekto trans-
metas ion en ties posedon a konscion. Ni nomu in objekto dativa.
La de-objekto signas, ke la ago direktianta al la nerekta objekto apart-
igas ion de tiu, a de ties posedo a konscio. Ni nomi in objekto abla-
tiva.
Rim. I. Ne estas iam faciie distingi inter nerekta objekto kaj adjekto. Unuflanke,
la prepozitivan komplementon de kelkaj verboj, kiuj ne toleras rektan objekton
(kaj do ajnas vere netransitivaj), oni emus rigardi adjekto; ekz-e, ar oni ne diras
ofi, silenti ion, la prepozitivoj en la esprimoj: oji pri io, silenti pri io povas esti
nomats koncern-adjektoj. Sed la analogio inter oji pri io kaj ridi pri io, siienti
pri k) kaj sekreti pri io ktp. pledas por kiasado inter la nerektaj objektoj, ar oni
povas egale diri ridi pri io kaj ridi ion ktp. Aliflanke, kelkaj verboj toleras post si
indiferente jen rektan objekton, jen komplementon enkondukitan per drastsigni-
faj prepozicioj: i lastan oni do emus rigardi nerekta objekto: ekz-e, oni diras fui,
atingi, embuski, insidi, koleri, kontrasti, simpat iun; partopreni ion, do en
fui anta iu; atingi is io; embuski, insidi, koleri kontra iu; kontrasti, simpatii
kun iu; partopreni en io oni rajtus nomi la prepozitivojn nerektaj objektoj. Sed la
forta signifo de la prepozicioj, kaj la analogio inter fui anta iu kaj fali anta iu,
atingi is io kaj kuri is io ktp. pledas por klasado inter la adjektoj.
Pro pure praktikaj motivoj, ni principe pritraktos la prepozitivojn enkondukitajn
per pri, al, de (kiam ili signas tion, kion la ago koncernas) inter la nerektaj objek-
toj,kaj iujn aliajn inter la adjektoj (vd. 210).
Rim. II. Tiujn du egalvalorajn esprimilojn (la akuzativon kaj la prepoziciojn) oni
neniam uzas samtempe por montri la objekton, kiel tion oni faras kelkfoje e la
adjektoj (vd. 191-192). Sajna kontradiro ekzistas post la prepozicioj irka,
is, po anta objektoj akuzativaj; ties klarigon vd. en la 87. A.
B. Elekto
177 La elekto inter la diversaj specoj de objektoj dependas parte de la es-
primota ideo, sed parte anka de la signifoj kaj de la konstrukutimoj de
la uzata verbo. Certe, la elektopovo, en nia logika kaj ankora juna
lingvo, estas senkompare pli granda, ol en la naciaj lingvoj, sed tamen i
ne estas tiel absoluta kaj dependa nur de la logiko, kiel e la adjektoj.
240
j 177
La uzado, bazita sur nacilingva kutimo a sur neklarigebla sencokonve-
no, trudis por kelkaj verboj nevarian konstruon de la objekto: oni ne
diras fari al io a aparteni iun sed fari ion a apartenial iu. Ni devas do
unue esplori kaj klasi la verbojn la tiu vidpunkto.
Oi-koncerne oni povas dividi la verbojn jene:
1. Ekzistas verboj, e kiuj oni trovas iam la saman specon de objekto
a objektoj, e kiuj do la speco de la objekto estas deviga. Tiujn verbojn
oni povas riomi f i k s - o b j e k t a j v e r b o j kajia koncernajn
objektojn o b j e k t o j f i k s a j . Sedankalafiksobjektajnverbojn
oni povas subdividi la ia ebla nombro de iliaj objektoj:
a) unuj el ili trafas nur unu objekton samtempe, jen rektan (tio estas la
plej ofta okazo), jen nerektan. Ci tiujn, ar ili efikas nur en unu direkto,
oni povas nomi unudirektaj verboj; ekz-e ami (iun)\aparteni (al iu);
b) aliaj povas trafi samtempe du objektojn, el kiuj enerale unu estas
nomo de persono, kaj la alia, nomo de afero. Car ili do efikas samtempe
en du direktoj, oni povas iiin nomi dudirektaj verboj; ekz-e :doni ion
ai iu; savi iun de io. Kiel oni vidas, el la du objektoj unu staras en akuza-
tivo kaj la alia en prepozitivo, ar ne estas eble en Esp-o, ke ili staru
amba en akuzativo, kiel ekz-e en la latina. Alidire:unu Esp-a verbo ne
povas havi samtempe du rektajn objektojn.
2. Ekzistas verboj, e kiuj oni trovas diversajn specojn de objektoj,sed
e kiuj la variado de la objektspeco tute ne anas la sencon. Tiujn
verbojn, e kiuj do la speco de la objektoj libere alternas, oni povas no-
mi a l t e r n o b j e k t a j v e r b o j kajla koncernajn objektojn
o b j e k t o j a l t e r n a j . Anka tiujn verbojn oni povas subdividi
lala objektnombro:
a) e unuj oni trovas samtempe nur unu objekton, do ili estas tinudirek-
taj. La objekto estas jen rekta, jen nerekta, sen e nuanca diferenco:
ekz-e obei iun kaj ai iu; rememori iun kaj pri iu. Ce tiaj verboj do la
prepozicio havas nenian alian signifon ol la akuzativa -n, kaj i estas nur
malplena gramatikilo; sekve, oni povas indiferente transformi la rektan
objekton en nerektan kaj reciproke.
b) e aliaj oni povas trovi samtempe du objektojn, do ili estas dudirek-
taj. Sed oni povas indiferente uzi kiel rektan objekton jen la personan,
jen la aferan nomon; la soia sano estas, ke la nerekta objekto ne kons-
truias kun la sama prepozicio en la du okazoj. Ekz-e, oni povas diri,
sen e nuanca diferenco de senco: instrui iun pri io kaj ion al iu; peti
ion de iu kaj iun pri io ktp.
Rim. Ni vidis en la 119. A, ke la transitivaj verboj povas esti uzataj anka abso-
iute, t.e. sen rekta objekto; tiam ni povas paroli pri objekto latenta. La dudirektaj
verboj, siavice, povas esti uzataj nekomplete, t.e. kun nur unu objekto; la alia
objekto ne estas esprimita, ar i estas evidenta el la kunteksto: mi skribis al li
(leteron); tt instruas la lingvon francan (al siaj disiploj). Tiaj verboj do povas havi
manifestan (esprimitan) kaj iatentan (neesprimitan) objekton.
Ekzistas anka objektoj okazaj, kiuj, se ili mankas, ne devas esti subkomprenataj,
241
170- 171
ar ili aldonas ion kroman, ne postulatan de la senco de la verbo. Ekz-e en: mi
diras ion pri iu, la objekto pri iu estas okaza objekto, ar oni ne devas nepre diri
ion pri persono. Kun tiaj okazaj objektoj kelkaj verboj povas havi anka tri objek-
tojn samtempe, do ekzistas anka tridirektaf verboj: mi diras ion al iu pri iu.
3. Ekzistas verboj, e kiuj oni trovas diversajn specojn de objektoj, sed
e kiuj la variado de la objektospeco pli-malpli anas la sencon: la sen-
co do estas strikte ligita ai la respektiva objekt-speco. Ni nomu ilin
d i v e r s o b j e k t a j v e r b o j kajlaobjektojnmem o b j e k t o j
d i v e r s a j . Ekz-e: kredi ion (rigardi ion vera) kaj kredi je (pri) iu
(kredi vera ia ekziston de iu). Kiel oni vidas, tie i temas pri du fiksaj
objektoj de la sama verbo kiel e la fiksobjektaj dudirektaj verboj. La
diferenco estas, ke la diversaj objektoj a ne povas esti uzataj sam-
tempe, a, se iii estas tiel uzataj, la nerekta objekto perdas sian specia-
lan sencon; ekz-e, en: kredi ion pri iu jam ne temas plu pri la ekzisto de
tiu iu.
REKTA OBJEKTO
178 Rektan a akuzativan objekton oni trovas post la transitivaj verboj
(vd. 119. A). Ne estas necese citi tiujn verbojn; oni rigardu la Pienan
Iiustritan Vortaron pri la transitiveco a netransitiveco de certa verbo.
Pri ia objekto oni demandas per kion, kiun; per tia demando oni povas
elseri la rektan objekton el frazo. Ekz-e: oni batis ia krtbon. - Kiun?
La knabon. Do knabon estas ia rekta objekto.
Kiuj ne havas devigan akuzativon en sia lingvo, tiuj povas, en okazo de
dubo, orientii pri la rekta objekto per tio, se la koncernan frazelemen-
ton ili anstataigas per la vira personpronomo, kiu havas en iu lingvo
apartan akuzativan formon. Ekz-e: oni batis la knabon - oni batis lin;
se la pronomo estas akuzativa anka la substantivo devas esti tia.
Rim. I. Estas (= ekzistas) postulas ne rektan objekton (kiel F, il y a; G es gibt),
sed subjekton, do nominativon: estas aferoj, kij... Same: restas, ajnas, mankas,
aperas. Latinidlingvanoj ofte eraras pri tio, precipe e postmetita subjekto kaj
uzas erare akuzativon: ajnas eraron, ke... ("sisterona akuzativo" tion nomis
R. Schwartz la tiu-urbeta gazeteto, en kiu svarmis tiaj eraroj).
Rim. II. La rekta objekto staras iam en akuzativo, krom se i estas:
a) pronome uzata numeralo: el la kvar pomoj, unu mi manis kaj tri mi kunportis;
unu el viaj fratoj lasu e mi
z
. Tiaokaze oni metu la numeralon iam anta la sub-
jekton a post la predikaton, ne inter tiujn du.
b) kvanta adverbo: oni adas multe da birdoj (multajn birdojn); donu al mi iom
da kafo (malmultan kafon); diri kelke da vortoj
1
(kelkajn vortojn).
Kiam la rekta objekto estas enkondukita per la kvanta esprimo pli ol unu, oni
rajtas uzi ia nominativon: oni estus evitinta pli oi unu miskompreno, skribis
Grosjean-Maupin, ar la analizo ja estas: pli multajn miskomprenojn ol unu mis-
kompreno (vd. 33, B. 1.). Tamen, en tiaj okazoj Z. uzas la akuzativon: mi povus
nutri pli oi unu famiiion, verajne pro la analogio de: pli ol du homojn; la akuza-
tivigo estas cetere pli konsilinda, ar en kelkaj okazoj i helpas forigi miskompre-
non: unu evalo helpaspli, olunu homo (donas pli grandan helpon, ol unu homo);
242
133
unu evalo helpas pli ol unu homon (ne nur unu homon).
c) citao: sinorinoj aetas Bismark kun florafoj
2
(tofon nomatan Bismark);
mi sendas al vi 20 vortarojn, 5 "Gefratoj" kaj 5 "Nea Blovado * (5 librojn tiele
nomatajn); la "Gazette de Lausanne" mi ricevis
z
. Kp. 132, n, Rim. II.
d) aparta okazo estas la kunmetitaj adjektivoj (Kp. 68c): e ili Zamenhof, kon-
forme al sia konstanta opinio, ke oni uzu akuzativon nur en okazo de klara neceso,
akuzativigas nur la duan: miricevis vian vortareton "hebrea-internacian"; vortaron
Esperanta-rusan. G.W.
En tiaj tumoj estas rekomendinde, se estas inversigo, meti la subjekton tuj post la
objekto; se ne, la frazo riskas esti ne klara: multe da infanoj deziris al ili la benanta
pastro estas malbona frazo, ar nur la du lastaj vortoj difinas ian sencon. Cetere,
en okazo de konfuzo, oni turnu sian frazon alimaniere.
Rim. III. La transitiva uzebleco de ia verboj estas en E-o pli lara ol en la naciaj
lingvoj enerale: oni povas diri, ke iu verbo povas esti uzata transitive, se la tiel
formita esprimo povas havi sencon. Tio devenas el la 14a regulo, ke iu prepozi-
cio estas anstataigebla per la akuzativa kazo. Escepto estas nur la prepozicioj
demovaj (de, el): ilian anstataigon malhelpas la almova subsenco de la akuzativo;
(vd. 373, Rim. IV.). Tiel ekzemple, la verboj sidi, iri, kusi povas havi rektan
objekton: sidi seon, kui liton, iri vojon, kvankam ordinare oni uzas post ili pre-
pozicion; same en siaj komencaj verkoj Z. skribis: i ofte sonas mortintojn; mi
miras la saecon de tiu homo; la nuna grandeco de la vortoj povas resti en ia
iingvo kaj neniu sentos la bezonon in piendi. Poste li prefere uzis la tagan pre-
pozicion, sed tian liberan uzadon de la akuzativo reimitis la nunaj poetoj. Male
oni neniam leas ekz-e "eiiri urbon
fy
, ar tio povas anka signifi "eiirikajdirekti
sin al urbo'\ Cetere oni ne povas uzi verbon transitive, se per tio oni anus ian
signifon: oni ne povas diri bruli lignon, ar bruli ne povas havi la sencon de brul-
igi. Tion precize kiarigis Grabovvski: "La klarigo de la Majstro, la opinio, ke en
Esp-o iu verbo povas havi sencon aktivan kaj pasivan, ne estas usta. La fakto
estas, ke iu verbo povas havi post si rektan komplementon, sed ne anante la
sencon de la verbo" ("Oficiala Gazeto", 1910).
Esence netransitivaj oni sentas ia iverbojn; e ili oni evitas e ia akuzativon ans-
tata prepozicio; oni do ne diras: kutimii ion (sed :al io), sciiiion (sed ipriio),
kvankam oni povas diri: ekkutimi ion, ekscii ion. Esceptoj estas renkontataj mal-
ofte e Z. por doni poezian koloron al ia frazo: tiu gravediis maibonon kaj naskis
mensogon.
Aliflanke, la transitivaj verboj povas esti uzataj nur transitive (komenci, fini, turni,
sani ktp.) kaj ilian netransitivan formon oni faras per -ii (komencii, finii ktp.).
Kompreneble la rekta objekto povas esti nur subkomprenata: ni komencu;kial vi
ne skribas?
La transitivaj verboj povas esti fiksobjektaj, alternobjektaj kaj divers-
objektaj.
E1 la fiksobjektaj verboj, multaj estas unudirektaj, do ili povas havi nur
unu (akuzativan) objekton: ami, marteiU havi, amuzi, mani, trinki,
bari, kovri, fosi, nutri, topi ktp. (ion a iun). La aliajn specojn de
verboj, e kiuj la rekta objekto kombinias a alternas kun nerekta,ni
studos en la sekvanta paragrafo, e la nerektaj objektoj.
243
162
NEREKTAJ OBJEKTOJ
179 La tri nerektajn objektojn ni pritraktos en tri partoj. Unue ni studos
tiujn okazojn, kiam ili estas objektoj fiksaj, poste ni studos ilin e al-
ternobjektaj kaj fine e diversobjektaj verboj.
A. - Fiksaj objektoj
1. T r a k t a t i v a o b j e k t o . (pri-objekto). La traktativa objekto
estas la objekto de ia temeco. Oni do uzas in, kiam la ago ne trafas la
objekton en ties pleneco, sed nur rilatas al i, koncernas in, temas pri
i.Onitrovasin:
a) e unudirektaj verboj oji, silenti, mediti, certi, pravi, kontenti pri
io. Ni vidis (176, Rim. I.), ke tiujn objektojp pli uste estus nomi
adjektoj.
b) e dudirektaj verboj, en kombino
aa) kun rekta objekto. Tiaokaze la rekta objekto montras tion,kion la
ago trafas rekte, kaj la pri-objekto montras la temon de la ago. La rekta
objekto devas esti: persono e unuj verboj: akuzi, atentigi, averti, in-
formi iun pri io; kaj afero e aliaj: rakonti, skribi, diri, pentri ion pri
iu(io).
Rim.I. La verbojn sub aa) oni ankora povas dividi en tri grupojn: 1. la verboj kun
persona rekta objekto estas absolute fiksobjektaj, t.e. iu el ili konservas sian
formon, anka kiam la alia latentias: averti iun kaj averti pri io; 2. el la verboj
kun afera rekta objekto, unuj (diri, pentri ks.) estas same absolute fiksobjektaj,
sed el la du objektoj nur la pri-objekto povas latentigi: oni ne diras: diri pri iu, nek
pentri pri iu, sed oni devas iam meti anka la rektan objekton: diri ion pri iu,
pentri bildon pri io; 3. aliaj verboj kun afera rekta objekto (rakonti, skribi ks.)
estas fiksobjektaj nur, kiam ili estas esprimitaj komplete; e nekompleta esprimio
nur la persona pri-objekto estas fiksa: rakonti, skribipriiu; la afera objekto, se i
staras sola, povas esti esprimita jen rekte, jen nerekte, kun iom da nuancdiferenco:
rakonti, skribi ion kaj pri io; tiujn oni povas nomi relative fiksobjektaj verboj.
bb) kun al-objekto; tian kombinion oni trovas:
e kelkaj netransitivaj pri-objektaj verboj: paroli, fanfaroni ai iu pri io;
amba objektoj povas latentii, la manifesta objekto iam konservas
sian fiksan formon,
el la dudirektaj verboj, e la verboj kun afera rekta objekto. Tiam do
oni povas trovi e tri objektojn: rakonti al iu ion pri iu. La ai-objekto
iam povas latentii; pri la latentio de la aliaj du objektoj validas tio,
kion ni diris en la antaa Rim.: do ili kondutas, kvaza la al-objekto ne
eestus.
Rim. II. e kelkaj dudirektaj fiksobjektaj verboj, e kiuj la rekta objekto ne povas
latentii, oni tamen povas ellasi in kaj sentigi per la prefiksoido pri, dum ia
pri-objekton oni metas en akuzativon: priskribi iun. La samon oni povas fari e
kelkaj netransitivaj verboj: priparoli ion. Sed la senco ne estas tute la sama. (vd.
390, Rim. II).
Rim. III. La prepozicio pri estas interesa pro tio, ke i estas uzata ekskluzive abs-
trakte, signante ia objekton, kiun la ago koncernas. En multaj naciaj iingvoj
244
133
mankas tia prepozicio (en ili oni helpas sin pei metafore uzataj lokaj prepozicioj).
Tio eble estas ia kazo, kial en la unuaj jaroj de nia lingvo oni iom hezitis pri ia
uzo de pri, kaj keikfoje anstataigis in per je. Kun la sekvantaj verboj e persistis
tia konstruo: suferi je ftizo (aiftizon); vetije granda sumo; malsanije ia koroje
lepro; soifi je kiso; gravedii je filo; kalkulije iu; kredije iu, je io (kredi je ia ekzis-
to de iu a io: li kredas je la fantomoj) (vd. anka sub C. en i tiu ). Sed oni diras
anka kredi pri apud kredije. Aliajn signojn de tiu hezito vd. e la koncern-adjek-
toi ( 210).
2. Da t i v a o b j e k t o (al-objekto). i estas la objekto de la ricev-
anteco. Oni trovas in:
a) e kelkaj unudirektaj verboj: aparteni, deci, konveni, manki, piai,
utiii al iu (io). Akuzativa objekto e ili estas teorie uzebla, sed praktike
ne uzata; in oni trovas nur kelkfoje en ia poezia lingvo (tio min aparte-
nas; i iin piais; tio decas iin, mankas lin);
b) e dudirektaj kaj tridirektaj verboj (vd. supre Rim. I.): adicii, atribui,
adresi, diri, doni, donaci, cedi, deziri, fiustri, imputi, indiki, inspiri,
havigi, konfesi, konsiii, kutimigi, iiveri, montri, miksi, ordoni, preferi,
permesi, prediki, prezenti, promesi, proponi, prunti, rabi, reciproki,
respondi, sendi, skribi, teii, uidi, trudi (ion ai iu); kondamni iun (al
io). Ei la supraj verboj, e cedi, donaci, fiustri, konfesi, konsiii, ordoni,
prediki, prunti, respondi, skribi, amba objektoj povas latentii, la ne-
esprimita povas esti subkomprenata. e ia aiiaj verboj,nur la al-objekto
povas latentii: oni ekz-e ne diras: diri ai iu, sed iam metas ia rektan
objekton, a en formo de akuzativa substantivo, a en formo de sub-
prop-o a de citata frazo.
3. A b l a t i v a o b j e k t o (de-objekto). i estas la objekto de la
apartigiteco. Oni trovas in:
a) e la unudirektaj netrarisitivaj veiboj: apartii, diferenci, disii, dis-
tingii, kaii, liberii, savii, senii de io. Tiun objekton, tamen, pli
uste estas rigardi ablativa adjekto. Oni uzas anka je kaj aiiajn prepo-
ziciojn anstata de (vd. 212).
b) e la dudirektaj verboj: aeti, akcepti, apartigi, deteni, diferencigi,
disigi, distingi, gardi, kai, liberigi, preni, rabi, savi, senigi, irmi, teii ion
(iun) de io (de iu).
i tiu ablativa objekto distingias per tio, ke i havas laplej irkalim-
itan sencon el la tri nerektaj objektoj, pro la du kontrastaj signifoj,
kiujn i entenas: i ja signas almovon pri la ago, sed demovon pri la
rekta objekto, pere de la ago. Ekzemple, en iakceptis de li la donacon
- la akcepto trafas lin same kiel la donacon, sed la donacon demovas de
ii. Ei tio sekvas, ke de-objekto, e transitivaj verboj,ne povasesti uzata
sola, sed nur kune kun alia (demovata) objekto. e la netransitivaj
verboj (ekz-e: ti disiis de i) i povas stari sola, ar tiam la subjekto
esta demovata.
Rim. IV. En timi de, suferi de, morti de oni havas ne ablativ-objektan, sed kaz-
adjektan de (vd. 208). En dependi de temas pri metafore uzata demova iok-
adjekto.
245
161
Rim. V. Tio, ke de povas esti ag-adjekta (post pasiva verbo: li estas trompita de sia
amiko) kaj anka ablativ-objekta, kelkfoje povas naski konfuzon. Ekzemple: iti
estas distingitaj de ni estas dusenca: 1. ni distingis ilin; 2. oni distingis ilin de ni.
Por tion eviti, oni uzis diversajn rimedojn: Z. uzas al-objekton post preni, rabi,
teli (la horloo estis telita al mi). Post heredi li uzas post: domo kaj havo estis
heredataj post gepatroj. Post aeti li uzas la formon de-el: aetitaj de Abrahamo
de-el la iloj de Het. Post gardi, kai, savi, irmi oni povas uzi kontra, post
senigi, apartigi la prepozicion je.
Plej oportune estus uzi, en tiaj okazoj de neceso, unuece la formon disde: preni,
rabi, savi, distingi, aeti, apartigi, senigi disde.
B. - Alternaj objektoj
Alternajn objektojn oni trovas:
a) e unudirektaj verboj: e ili rekta objekto povas varii kun nerekta,
aa) pri-objekton a akuzativon oni uzas sen senc-diferenco, preska
laplae, e la sekvantaj verboj: ambicii, apelacii, aspiri, atenti, dubi,
esperi, forgesi, funebri, honti, indulgi, jui, konscii, konsenti, kontrakti,
krii, kulpi, memori, miri, raporti, rekiami, revi, rezigni, sopiri, zorgi ion
(iun) a pri io (iu).
bb) jen al-objekton, jen akuzativon oni trovas preska sen senc-diferen-
co e la verboj: adiai, akiami, aludi, antipatii, aspiri, celi, danki, favori,
fidi, fiati, gapi, gardi, heipi, imponi, induigi, infiui, komandi, kompati,
komplezi, kondoienci, konfidi, kontrasti, minaci, nazi, obei, opozicii,
respondi, rigardi, servi, simili, simpatii, sopiri ion (iun) a al iu (io).
b) e kelkaj dudirektaj verboj, kie nerektaj objektoj, kelkfoje adjektoj,
varias inter si en kombino kun rekta objekto, sen nuanc-diferenco:
envii, instrui, komisii, konfidi, pardoni, persvadi, sciigi iun pri io a
ion al iu; demandi, peti iun pri io a ion de iu; pagi ion al iu kaj iun
perio.
C. Diversaj objektoj
Ili, kiel ni diris ( 177, B. 3.) havas diversajn objektojn kun diversa
senco.
Inter la diversobjektaj verboj oni povus mencii anka tiujn, kiuj povas
havi memstaran pri-objekton kaj objekton rektan: skribi ion (leteron
ktp) kaj skribi pri io (temo). Sed ar tiuj du objektoj diverssencaj povas
kombinigi, ni studis tiujn verbojn inter la fiksobjektaj dudirektaj verboj
(vd. supre sub A).
Male, vera diversobjekta verbo estas scii, ar scii ion signifas: posedi ion
mense, dum scii pri io: scii, ke io ekzistas.
Aliaj diversobjektaj verboj estas, ekz-e:
kaikuii ion (difini ies nombron);kalkuiije (pri) io (esperi ion, kiel nece-
san por realigo de projekto); kalkuii je (pri) iu (fidi, ke li helpos); kaiku-
li kun (ne lasi sen konsidero); oni devas kalkuli kun ia kutimo
2
;
kredi ion (rigardi in vera); kredi je (pri) iu a io (kredi ies ekziston);
246
179-180-181
kredi ion povas kombinii kun al-objekto: kredi ai iu (rigardi iun ver-
direma); kredi al iu ion (rigardi vera tion, kion iu diras);
kapti ion (ekteni); kapti al (pri) io (fari la movon de mankapto, sed
mistrafi);
signi ion (montri, evidentigi, manifesti); signi ai iu (gesti per man-
signo);
timi iun (timigan, timindan); timi pri iu (timi, ke li estas en danero);
voki iun al io (peti, inviti, ke li venu); voki di iu
z
(krii, precipe por
helpo);
veni iun (puni ies ofendinton); veni ion al iu (puni pro io iun vene).
Rim. VI. Veni iun ne malofte estas uzata en amba sencoj, tio estas evitinda.
Oni povus uzi anka priveni iun kaj veni kontra iu pro io.
INFINITIVA OBJEKTO
e pluraj verboj la objekto povas alpreni infinitivan forinon anstata
substantiva. La infinitivo, kiel ni vidis, estas transira formo inter verbo
kaj substantivo, kaj, kiel objekto, i havas substantivan funkcion. Sed
de la substantivo i diferencas en du punktoj:
a) Gi povas alpreni neniun objekt-distingilon: nek la akuzativan n, nek
la tri prepoziciojn. i do havas solan nevarian formon kaj nur la struk-
tura analizo malkaas, u i rolas kiel rekta a kiel nerekta objekto.
Ekz-e en: mi permesas al vi foriri, la infinitivo estas rekta objekto (mi
permesas foriron), dum en: mi instruas lin legi, i estas traktativa (mi
instruas lin pri legado).
b) i funkcias rilate al siaj suplementoj kiel vera verbo, do anka i
mem povas havi objekton akuzativan; ekz-e: mi deziras legi libron. En
tiu i prop-o deziras ajnas havi du rektajn objektojn: unu infinitivan
(legi) kaj unu substantivan (libron). Tamen, libron estas ne la objekto
de deziras, sed la objekto de legi, ar, se oni metas verbo-substantivon
anstata la infinitivo, libron ias ties objekta suplemento: mi deziras la
legadon de libro. E1 tio sekvas, ke la ebleco de tia substantiva objekto
dependas ne de la transitiveco de la predikato, sed de tiu de la infinitiva
verbo; ekz-e: mi deziras sidii ne povas havi kroman akuzativan ob-
jekton.
Rim. Oni ne konfuzu kun tiuj infinitivaj objektoj la infinitivajn subjektojn! Vd.
154, Rim. I.
Ni dividos la infinitivajn objektojn en du partojn: unue ni studos tiujn
verbojn, e kiuj la inflnitivo funkcias kiel rekta objekto; poste tiujn, e
kiuj i havas la funkcion de objekto nerekta.
Rekta objekto
Infinitivon kiel rektan objekton oni trovas:
1. e tri ekskluzive infinitiv-objektaj verboj: devi
f
povi kaj voli. Fakte,
oni diras: vi devas obei, kaj neniam: vi devas obeadon. Pri substantiva
247
162
objekto de voli vd. 116, d. a.
Rim. I. Ni vidis ( 96, Rim. I.), ke tiujn tri verbojn pli guste estas rigardi modaj
helpverboj, formantaj kun la infinitivo kompleksan verboformon.
2. Ce verboj, kiuj povas havi alterne infinitivan a substantivan objek-
ton: ami
f
bezoni, celi, decidi, deziri, emi, esperi, eviti, fini, forgesi,
honti, imagi, intenci, komenci, konsenti, kurai, kutimi, ierni, pensi,
preferi, projekti, provi, revi, rifuzi, riski, scii, sukcesi, ati, timi (-i). Kiel
ni vidis supre, se la inflnitiv-objekta verbo estas transitiva, i povas havi
mem rektan objekton substantivan: mi rifuzas fari tion (mi rifuzas la
faradon de tio) kaj e infinitivan: mi deziras lerni nai (mi deziras la
lernadon de naado). La subjekto de ia predikata kaj inflnitiva agoj
estas iam identa.
Rim. II. La la komenca uzado de Z. ia verbo darigi devus kiasii i tie; sed poste
Z. kondamnis tiun dirmanieron, argumentante, ke dari signifas "esti plue", kaj
ke: mi darigas labori signifus do "mi igas esti plue labori", kio estas absurda. Li
konsilas do diri a midarigas mian laboron, a: mi laboras piue. Ni konstatas, en
tiu okazo, unu el ia maloportunaoj de la kunmetitaj vortoj, kiun ni signas 418,
B.: se la ideo pri "darigi" estus esprimita en Esp-o per primitiva vorto, nenia
dubo, ke oni uzus post i egale infinitivon a akuzativan substantivon, la la
ekzemplo de multaj naciaj lingvoj. Sed ia spirito maikomponas la kunmeton, kaj
neebligas tiel la tamen oportunan uzon de la infinitivo. Cetere oni lastatempe re-
komencas uzi darigi labori. Vd. anka 182, Rim. I.
3. e dudirektaj verboj, kiuj havas anka kroman al-objekton: arogi,
doni, helpi, komisii, komplezi, konsiii, malpermesi, ordoni, permesi,
promesU proponi, rekomendi, trudi (al iu -i); doni mani kaj trinki
al iu
2
; vi arogas al vi esperi, ke...
2
Rim. III. Ei la supraj verboj, e arogi, komplezi, promesi, la subjekto de la ef-
predikato kaj de la infinitivo estas la sama, ekz-e en: li promesis veni, ia pro-
mesanto estas la venanto. e la aiiaj verboj, male, la du subjektoj ne estas la samaj:
la subjekto de ia infinitivo estas la al-objekto; ekz-e en: // permesis al i foriri,
la foriranto estas i. e proponi amba okazoj estas eblaj: mi proponis fari la
taskon mem; mi proponis al ili dividi la laboron.
Anka la verboj de sciigado (skribi, diri, telefoni ktp.) estas uzataj mal-
ofte kun infinitivo kaj al-objekto, sed nur, kiam ili subkomprenigas
ordonon a inviton: la reo skribis al la guberniestro veni tuj; la sub-
jekto de la infinitiva ago estas iam la al-objekto. En tiaj okazoj oni ne
povas analizi la infinitivon per substantivo (skribis al li venon), ar tio
ne montrus la ordonon; la sola anstataao estas subprop-o kun volitivo
(ke li venu).
4. e la diversobjekta verbo peti, en kombino kun de-objekto: ii petis
de i trinki
1
(trinkon); la subjekto de la infinitiva ago estas la predikata
subjekto (li petis, ke li trinku). Male, en: li petis in trinki (pri trinko)
la du subjektoj ne estas identaj (// petis, ke i trinku). Kp. 182,2.
248
144
Nerekta objekto
Kiel ni vidis, tion, ke infinitivo funkcias kiel nerekta objekto, malkaas 182
nur ia analizo, t.e. la transformo de la infmitivo en verbo-substantivon.
Nome, tiam ia verbo-substantivo alprenas ne-rektobjektan prepozicion.
Ekzemple, intrui iun skribi estas transformebla al instrui iun pri skrib-
ado. La nerekta infinitiva objekto estas iam traktativa objekto. Oni
trovas in:
1. Ce keikaj malmuitaj netransitivaj verboj. Piej kutima estas tia uzado
e oji, furi, heziti, klopodi, peni, rajti, rapidi; ekz-e: miojas vin vidi;
li hezitis ekparoli; ni furis batali
z
; rajti, kbpodi, rapidi ion fari. Malpli
ofte oni trovas in anka e kelkaj aliaj verboj, kiel montras la ekzem-
ploj: ne fieru havi tian kutimon; li indignis esti nomata kamarado; mi
miras revidi vin tiel frue. La subjekto de la efpredikato kaj de ia infini-
tivo estas iam la sama.
Rim. I. Tie i klasigas anka la iom stranga uzado de infinitivo post esi; ekz-e:
esu min honori per tia titolo
2
. Nome, se oni transformas ia infinitivon en verbo-
substantivon, oni devas diri: esigu mian honoradon; ekzistas do maisimetrio, kiu
ne ekzistus, se oni dirus: esigu min honori (tiam la infinitivo estus simpla rekta
objekto). Sed anka tie i, kiel e darigi (vd. 181, Rim. II.), la analizo de ia
kunmeto neebligas tian esprimmanieron. La uzadon de infinitivo post esi Z. prav-
igas per misrezonado: li argumentis, ke esi signifas: "ne plu esti, ne plu -i", kaj
sekve oni povas egale diri: la pluvo esas (= ne plu estas), kaj: mi esas labori
(= mi ne plu iaboras). Oni vidas, ke la subtilao konsistas en la anstataigo de
"esti" per "-i" en la difino: se li estus same argumentinta pri dari (kiu egalusa
"esti plue" a "-i pluc"), li estus praviginta anka la uzadon de "mi daras labo-
ri
w
. Sed fakte, li volis nur doni pli-malpli bonan pravigon de jam enradikiinta
uzado. iel, la rezulto estas, ke tiuj du anaiogaj verboj, dari kaj esi, ricevis tute
diverajn destinojn. Same okazis pri la paro anta kaj post (anta foriro, anta
ol foriri, anta ol li foriris, sed: post foriro, foririnte, post kiam li foriris). Aliajn
malsimetriojn, truditajn de la uzado, vidu 66, 113,413, kaj komentarion pao
8 (antalasta alineo).
Cetere, oni povas pravigi tiun uzon per tio, ke mi esas labori signifas: mi esas
koncerne la laboradon, el la vidpunkto de la iaborado. Sed same oni povus pravigi
anka: mi daras labori, do la malsimetrion anka i tiu rezonado ne esigas.
Anstata // daris tabori oni kelkfoje diras: li dare laboris. Sed tio ne estas sarn-
signifa, ar i signifas, ne ke li daurigis la laboron, sed ke li laboris longdare. Oni
d iru do: // laboris pht
2. Ce dudirektaj verboj en kombino kun akuzativa objekto: admoni,
deteni, devigi, eni, instigi, instrui, kutimigi, peti, rajtigi iun -i (iun pri
-ado). Keikaj el i tiuj infinitivaj objektoj povas esti anaiizitaj anka per
a!-objekto montranta ia celon (admoni, instigi, kutimigi ai -ado);tamen,
ar anka la pri-objekta anaiizo estas ebia, ni studas ilin i tie. La sub-
jekto de la infinitiva ago estas iam la akuzativa objekto. Pri peti kun
infinitivo kaj de-objekto vd. 181,4.
Rim. II. Kiam infinitiva komplemento de verbo povas esti analizata nek per akuza-
tiva nek per traktativa objekto, i ne estas objekto, sed tiaokaze i povas esti
249
170- 171
a) celadjekto; ekz-e inviti, kondamni, sendi iun -i (por -ado); ties pritrakton vd. en
186;
b) atribua predikativa infinitivo (vd. 172); ekzemple: vidi, iasi, igi iun -i. Inter i
lasta kaj la objekta infinitivo estas du gravaj diferencoj:
1. predikativa infinitivo trovigas nur post la verboj de sensado (vidi, adi) kaj e
igi kaj iasi;
2. la predikativa infinitivo povas esti anstataata de predikativa participo (mi vi-
dis, igis, lasis lin iegi mi vidis, igis, lasis lin leganta), dum tia anstataigo estas
absolute neebla e la objektaj infinitivoj.
LA ADJEKTOJ
183 La adjektoj (cirkonstancaj komplementoj) estas frazelementoj esprim-
antaj la diversajn cirkonstancojn de la ago a de la atribuo. Ilin oni
povas dividi la du vidpunktoj: 1. la la formo; 2. la la speco de la
cirkonstanco, kiun ili esprimas.
FORMO DE LA ADJEKTOJ
La adjektoj prezentigas en kvin diversaj formoj: la tio ni distingas ad-
jektojn: a) adverbajn, b) akuzativajn (rektajn), c) prepozitivajn (nerek-
tajn), d) inflnitivajn, e) nominativajn (absolutajn).
Adverbaj adjektoj
I. - La adverbo estas la regula formo,kiun alprenas adjektiva radiko
por determini verbon (predikatan a nepredikatan). i respondas ai la
adjektiva formo apud la ad-substantivo: late krii - lata kriado.
Krome, oni povas determini la verbon per iuj primitivaj adverboj: tro
ladi; se vi scius, kiu li estas, vi lin pli estimus
2
; li jam foriris; morga
venu; preska faU; neniam li mensogis; iom suspekti; li ne estas tie i.
Menciinde, Z. uzas tre anta verbo, kiam francoj a italoj emus uzi
muite: lia heroeco tre plais al mi; anka mi tre amas iliajn infanojn;
tre povas esti; mi tre (ne: multe) amas la bieron. Tamen oni uzas multe
anta pli kaj plej: // estas multe (ne: tre) pli alta ol mi.
Fine oni povas uzi apud verboj adverbojn venantajn de neadjektivaj
radikoj por montri:
lokon: gapiri surstrate; esti hejme;
tempon: kantadi tage kaj nokte; ekskursi dimane;
aliajn cirkonstancojn: senkore konduti; laekstere jui; malgravole
edzii; leone batali; letere respondi; krajone skribi.
Pri la akuzativ-adverboj signantaj almovon vd. 191-192.
II. - Speciale oni bezonas paroli pri la particip-adverboj. Ili ne povas,
kompreneble, esprimi la iokon, sed per ili povas esti montrataj stato a
ago (aktiva a pasiva), kaj ties antaeco, posteco a dumeco rilate al la
predikata ago: promenante sur la strato, li falis
1
(kiam li promenis);
falinte, li ne povis relevii (post kiam li falis)\forironte, lipremis mian
250
133
manon (anta ol li foriris).
Helpe de la kunteksto, tiu tempa interrilato inter la predikata kaj parti-
cipa agoj povas esprimi anka aliajn cirkonstancojn de la predikata
ago, kaj la tio la particip-adjekto povas esti anstataigata per aiispecaj
subpropozicioj:
m a n i e r o : nevidate mi enflugas en la domojnde la homoj
2
(tiei ke
oni min ne vidas); e guto malgranda, konstante frapante, traboras la
monton
2
(tiel ke i konstante frapadas).
k a z o : li forte ladadis la evalon, dezirante ricevi in donace
z
(=
ar li deziris...); ni semas kaj semas, pri V tempoj estontaj pensante
z
;
la homaro, vidante la utilecon de lingvo internacia, ne restos anaro da
ekzistajoj ne komprenantaj unu alian
z
.
k o n c e d o : povante ripozi, li preferis labori; u povas ekzisti homoj,
kiuj, sciante ke 1a tero estas globo, povas dubi, ke al ia lando oni povas
veni de oriento kaj de okcidento ?
z
s u p o z o : en infero loante, kun diabbj ne disputu
2
; ia regnoj, kiuj
sin detenas, pli bone informite pri siaj devoj, ne prokrastus subskribi
tiun traktaton
2
.
k o n d i o: aldonante la prefikson "nen", niricevas vortojn neajn
z
;
neniam insultu, ne parolinte kun la insultoto
z
;mi havas celon, kiun mi
povas atingi nur ekriiinte (K).
La diferencon inter la adjektiva kaj la adverba participo Z. klare formu-
lis en L.R. (N-ro 117): "Se ni deziras per participo esprimi la sencon:
kiu...-as, tiam ni devas uzi nepre la adjektivan formon de la participo;
la adverban formon ni uzas nur anstata: kiam li (i, i ktp) ...-as a
ar ...-as. Anstata: la unuaj vojaantoj, kiuj traveturas Eropon, ni
devas diri: traveturantaj. La vorto "traveturante" signifus: kiam ili tra-
veturas."
La propra karaktero de la adjekta participo estas, ke i povas esti uzata
nur rilate al la subjekto de la finitiva verbo, de kiu i dependas, u tiu
verbo estas ef- a sub-propozicia. ironte promeni, purigu vian veston
2
;
li venis tute ne atendite
2
; mi admiris Neptunon, kiu rajdas sur malbela
fiso, levante sian minacantan forkegon; la fralino plu pais, dum ili,
tonigite de admiro, sekvis in per la okuloj. Tiu deviga rilateco al la
subjekto ebligas eviti miskomprenojn, kiam la participo ne staras tuj
apud la subjekto: en brulas la flamo en via koro, neniam malfortiante
2
,
la adjektiva formo malfortianta estus dubsenca, ar i povus rilati al
koro; per la adverba formo oni forigas ian dubon.
En Esperanto do ne ekzistas participo absoluta.
Rim. I. Oni trovas e Z. plurajn ekzemplojn, kiuj kontradiras tiun regulon, tamen
formulitan de li mem en L.R. (N-ro 118), ke "la adverba participo iam rilatas la
subjckton dc la efa propozicio". Tiujn esceptojn oni povas klasi en tri katego-
riojn:
1) Kvankam la advcrbo vcrbradika povas havi ticl samc pasivan, kiel aktivan signi-
fon (vd. 286, Rim. II, 296, B. 2 ), Z. sentis, e kelkaj, la bezonon akcenti la
251
170- 171
pasivecon per enmeto de la it-sufikso: mi tion faradis ne pro ne sufia pripenso
f
sed tute pripensite (= pripensinte) kaj intence; uste tion mi kaite (= sekrete)
deziris al mi; la burono... enhavas en si, kvankam kaite (= nevideble), iun
ermon por folioj kaj semo. Kelkaj aliaj atoroj uzis same, por eviti dubsencon:
i havis frapante (= okulfrape) belan korpon; la knabo montris konfuzite ruajn
vangojn (= vangojn ruajn de konfuzigo).
2) Sub la influo de naciaj lingvoj, Z. uzis particip-adverbon anstata subpropozi-
cio, kiam persona subjekto ne estas: komencante (se komenci) de la kompara
dometo... kaj finante (= se fini) per la infanaj vizaetoj, io portis sur si la stam-
pon... de bone esprimita karakterajo; deprenite (= se depreni) dek de dekkvin,
restas kvin. e aliaj, same: ne paroiante (= se ne paroli) pri la kruroj de la por-
treto, la piedoj anka estas tro tongaj; li vere estas bonanca homo, konsiderante
(= se konsideri) ke li transnais la krizon ria; e rigardante (=se rigardi) la mal-
altan prezon, la negoco ne estos profita.
3) Fine. Z. uzis la particip-adverbon predikative, rilatigante gin al la objekto de la
frazo: la kapon ankora iam tenis li turnite (= turnita a turnitan) al mia flanko
(Haml. 46); li estas kiel granda rado, portanta sur radioj la potencaj ligite (= lig-
itajn) milionojn da estafoj (Haml. 97); ili trovos en la nacia traduko de diversaj
vortoj tute ne korektite ( = korektitaj) tiujn samajn erarojn (Antaparolo al la
Fundamento); mi la miajn vidas urante (= urgantaj) en danero (If. 84); ili iris
kaj tenis la manojn eltirite (= eltiritaj) en la aero (And. 1.71); li sidis, tenante am-
ba manojn forte aipremite (= alpremitaj) al sia rua apo (And. III. 54); vitenis
min entombigite (= entombigita) en via koro (And. IV. 120). Same e aliaj: mi
sendas al vi i-enmetite (= i-ene) ekon ktp.
Kvankam, kiel oni vidas, Z. uzis tiun dirmanieron tra sia tuta verkaro, oni ne
povas in aprobi, des pli ke la adverbaj formoj havas nenian evidentan avantaon
super la adjektivaj, estante nek pli belsonaj, nek pli koncizaj. Nido forte konsilas
ne imiti lin en tiaj deflankioj de la regulo, kaj uzi la ekvivalentojn, kiujn ni mon-
tris interkrampe, adverbojn, absolutan se (vd 268) a particip-adjektivqjn. Nia
piej supera regulo estas ia klareco, kaj uste por in certigi Z. elpensis la adverban
participon: estus ja konfuze, se tiu ne-varia, do sintakse neakordigebla adjekta
participo povus rilati al pluraj vortoj en la sama frazo;se ekz-e en /i staris tenante
ia bastonon apogite al la muro, la vorto apogite povus determini jen //-n, jen la
bastonon; se legante la frazon: mi sendas al vi i-enfermite unu poemon, oni ne
povus diveni, u la poeto estas enfermita en malliberejo, a la poemo en la letero.
Oni do tenu sin strikte al tio, ke adverba participo povas determini sole la sub-
jekton de ia propozicio.
Rim. II. Atentu ne konfuzi la adjektan participon kun la adverbo:tiu lasta povas
rilati al la verbo a konsistigi kunmetitajn prepoziciojn a subjunkciojn, dum la
unua devige rilatas al la propozicia subjekto. Se oni diras: i venos, supoze ke an-
ka vi venos, tio signifas: i venos je tiu kondio, ke... sed, se oni diras: i venos
supozante, ke anka vi venos, tio signifas: i venos, ar i supozas... Same en: //
alportis iun librojn, escepte tiun, la adverbo egalvaloras kiel: krom tiu; sed en:/i
alportis iujn librojn, esceptinte tiun, la adjekta participo signifas, ke li vole escep-
tis la koncernan iibron.
Akuzativaj (rektaj) adjektoj
184 Per akuzativa adjekto oni povas en E-o esprimi:
la celon de movo: mi iras Beriinon;
252
170- 171
manieron: pendigi tiun i kanajion sub la ieio la kapon malsupren
2
;
mezuron: li estis tri paojn de ia tuparo;
daron: esti tombisto tridek jarojn
2
;
tempopunkton: la dudekan de Marto.
Rim. 1. La la i-supra ekzemplo "oni pendigis la kanajlon, la kapon malsupren",
R. Schwartz iniciatis esprimi per akuzativo la korpoparton, pri kiu ia stato temas,
kaj la participon a adjektivon, kiu esprimas i tiun staton,meti en nominativon,
kvaza predikativon: ii sidis, la brakojn kunmetitaj; i vagadis, la okulojn ruaj de
ploro. Kiel bone videble, en i tiu konstruo oni eiizias "havante". Teorie i tiu
turno estas pravigebla: ia praktiko montros, u i enradikios kiel interesa Esp-a
idiotismo, a pereos, kiei malfacila komplikao. Ciuokaze, la nia opinio, i havas
du postulojn: la akuzativa ao devas esti korpoparto a konsistiga parto de la ef-
subjekto, kaj la efpredikato devas esti netransira verbo.
Rim. II. Oni vidas, ke la akuzativo iudas en E-o multajn rolojn: tio okazigas, ke en
i oni povas tre ofte uzi akuzativon, pli ofte e ol en iu ajn nacia lingvo. Tamen,
oni devas preferi prepozitivon iufoje, kiam en ia sama prop-o enestus du akuzati-
voj senprepoziciaj. Frazoj kiei: la viro prenis oran rimgon havantan la pezon de..,
z
;
tio alkondukis min i tien la duan fojon
2
estas malbonstile pezaj,
Prepozitivaj (nerektaj) adjektoj
Ciu prepozicio povas, kun postsekva substantivo, formi adjekton. La 185
signifo de la adjektoj dependas de la senco de ia prepozicio. Sed, ar la
imageblaj cirkonstancoj, esprimendaj per la prepozitivaj adjektoj, estas
pli multaj ol la nombro de la prepozicioj, multaj prepozicioj povas havi
tutan serion da signifoj.
Ni ne klarigos tie i por iu prepozicio aparte ia serion de iaj signifoj.
Tio ja koncernas la leksikologion, kaj oni trovos en ia Plena Ilustrita
Vortaro tiun materialon, pritraktitan kaj orditan de unu el la atoroj de
tiu i gramatiko. Ni citos do sube, e la specoj de la adjektoj, iun pre-
pozicion nur okaze de la esprimota rilato.
La diversajn formojn de la prepozitivoj (nominativ-, prepozitiv-, akuza-
tiv-prepozitivoj) ni pritraktis jam en la Morfologio ( 121). i tie ni
okupios pli detale nur pri la duopaj prepozitivoj kaj interpozitivoj.
e la duopaj prepozitivoj oni povas distingi la jenajn okazojn:
1. la du prepozitivoj estas simple interligitaj; la unua estas demova, la
dua almova, kaj ili kune montras mezuron: de kapo is piedoj; de mate-
no is vespero; a pason: de domo al domo; de rnano al mano.
2. la dua prepozitivo estas suplemento de la unua substantivo kaj la
enkonduka prepozicio rilatas kune al la tuta postsekva kompiekso.
Tiujn i duopajn prepozitivojn oni povas dividi ree en du grupojn:
a) la unua substantivo montras objekton, la suplemento montras ties
lokon, la enkonduka prepozicio rilatigas la tutan komplekson al la pro-
pozicia subjekto a objekto, indikante kunecon (kun) a senecon (sen):
li venis kun giavo en ia mano; ii promenis sen apeio sur ia kapo. La
253
170- 171
suplementa substantivo montras iam korpoparton a konsistigan
parton de la rilatata subjekto a objekto: kun standardoj sur la balko-
noj, la domo aspektas solene.
Rim. I. ar la unua substantivo formas kun sia suplemento nedisigeblan tuton,oni
ne povas inversigi tiajn prepozitivojn. Li iris sur la kapo sen apelo signifus, ke sur
la kapo ii iris ne havante apelon.
Rim. D. Oni ne uzu akuzativon anstata la enkonduka kun: lancon en manoli
rajdis estas almena nekutima. Fakte, kunecon neniam povas esprimi akuzativo.
b) la unua substantivo montras konsistigan parton de la prop-a subjekto
a objekto kaj la dua prepozitivo esprimas ties staton: la sama afero sed
kun ia kapo al tero. La duan prepozitivon povas anstatai adverbo: ii
falis kun la kapo maisupren.
Rim. III. i tie kun ne esprimas kunecon, sed estas simpla gramatika ligilo (la kun-
eco de konsistiga parto rilate al ties posedanto ja estas evidenta). Do, kiel tia gra-
matika ligilo povas funkcii anka akuzativo: renversi ion la supron malsupren
z
.
Vd.ankora 187.
3. Se du substantivoj samaj estas ligitaj prepozicie, tiajn duoblajn reci-
prokrajn formulojn oni povas nomi interpozitivo, ar la prepozicio estas
intermetita. Z. rigardas tiajn kompleksojn kiei adverbojn kaj uzas ilin
tute sen gramatika ligilo: mano en mano ili eiiris; ni pao post pao atin-
gos ia ceion; tago post tago venis novaj trupoj. Kvankam la eldonintoj
de la Londona Biblio korektis iujn tiajn esprimojn (vizao kontra
vizao en vizaon kontra vizao - "Eliro" 33. 11. kaj en iuj aiiaj
lokoj), ili estas tute klaraj, neniam povas estigi konfuzon kaj sekve ni
konsilas ilin uzi en la formo preferata de Z., t.e. sen gramatika ligilo.
Infinitivaj adjektoj
186 Anka infinitivo povas funkcii kiel adjekto. La infinitiva adjekto povas
esti rekta (senprepozicia) kaj nerekta (preprozicia).
1. La r e k t a i n f i n i t i v a a d j e k t o havaslafunkcionde
celadjekto. i estas uzata:
a) kiam la predikata kaj infinitiva agoj ne havas identan subjekton: inviti
iun paroii; oni kondamnis lin iabori en pundomo; mi sendos (subkom-
prene: iuri) venigi kuraciston
z
; li sendis in promeni; oni vokas la bovon
ne festeni sed treni
2
; mi tiros mian giavon en temp'alia, pli terure bati
2
(batos la giavo)\ iun, kiun tiris lia koro entrepreni ia iaboron
z
; tiu
homo, kiun sorto vipis ia mondon elpurigi uragane... Por tiaokaze esias
malusta.
b) e subjekt-identeco, post la verboj de movado :kiu rabi eiiras, ofte
nuda revenas
2
; iru seri la azeninojn
z
; i tuj kuris bati in
z
; ili veturis
trarigardi ia iandon
2
; iru dormi; li venos vin viziti; tre malofte, precipe
en poezio a proverboj, post aliaj, netransitivaj verboj, anim', kiu bata-
ias liberii
2
; kiam mi kuias dormi?
2
; ve, ke mi naskiis esti ia punan-
to!
z
a post pasivoj: domoj neioataj, destinitaj esti tonamasoj
2
; sed
254
170- 171
la papero ne estis sendita vojai
z
.
2. N e r e k t a n i n f i n i t i v a n a d j e k t o n oni trovas kun la
prepozicioj: por, anstata kaj krom, krome kun anta ol kaj post ol,
malofte kun sen kaj inter. Ekzemplojn vd. 117,4. dd. kaj 255, B.
Tiuj adjektoj estas parencaj al la prepozitivaj adjektoj. Sed ekzistas tri
diferencoj:
a) nerektaj inflnitiv-adjektoj povas formii nur kun la supre cititaj pre-
pozicioj;
b) la infinitivo povas havi predikatajn kompiementojn (objekton,
adjektojn).
c) la subjekto de la infinitiva ago devas identi kun la subjekto de la ef-
predikato. Escepto estas nur postinter kaj, malofte, post por (vd. ab-
soluta por, 268.1.).
Nominativaj (absolutaj) adjektoj
enerale ajnas kontraa al ia spirito de Esp-o, starigi adjekton en nomi- 187
nativo, sen gramatika rilatigilo. En pluraj lingvoj ekzistas tia frazkons-
truo, ke ia cirkonstanco estas esprimita per epiteto a suplemento de
substantivo, kaj la substantivo mem staras en senprepozicia, nominativa
formo. En Esp-o tio estas malusta. Oni do ne povas diri: ili restis sub
la pluvo, la kapo nuda; li parolas, la apelo sur ia kapo
t
sed oni devas
uzi prepozicion: kun kapo nuda; kun apelo sur la kapo (Vd. anka
184. Rim. I.). Ni jam vidis ( 183), ke en Esp-o ne ekzistas participo
absoluta; tio rilatas ne nur ai la particip-adverbo, sed anka al la parti-
cip-adjektivo. Anstata: la ponto rompita, la malamiko ne povis retir-
ii, oni do diru:pro la rompo de la ponto... a:ar la ponto estis romp-
ita...
Rim. I. En la unuaj jaroj de la lingvo Z. kelkfoje uzis netran demandan a rilatan
pronomon nominativan en adjekta funkcio: kio min koncernas, mi ajnigos...;
kio vin interesas mia farado? kio i min interesas, ke vi havas edzinon? kio li
paroias sole pri aferoj tute sensignifaj? Sentante mem ia fremdecon de tia uzo, li
poste anstataigis in per akuzativa adjekto: kion tio i malhelpas? "Batalo de f
Vivo"; kion ni estas kuipaj? "Rabistoj"; kioni min interesas? "Marta". Nek unu
nek la alia el tiuj konstruoj estis imitata. Prefere oni uzu la pii klarajn esprimojn:
kiom min koncernas; kiom i min interesas? pro kio (kial) li paroias sole...
Tamen, anka en Esp-o ekzistas tri specoj de nominativaj, absolutaj
adjektoj:
1. identiga stat-adjekto esprimita per adjekta predikativo (vd. 197,
Rim.,kaj 256);
2. la interpozitivoj (vd. 185.3.);
3. formuloj, enkiuj ia cirkonstancon esprimas adverbo, rilatanta same al
la predikata verbo kiel al iu substantiva frazelemento, kaj plenumanta
per tiu interligado la funkcion de gramatika rilatigilo :io transturniis,
la fundo supren
2
; sed ofte oni uzas kun kiel ligilon (vd. 185,2. b) a
akuzativon (samloke, Rim. III.).
255
187-188-189
Ri m. II. La zamenhof aj ekzempl oj oni povus ebl e starigi la r egui on, ke oni uzu
akuzat i von, ki am la adj ekt subst ant i vo est as ri l at i gebl a al la pr edi kat o kiel obj ekt o,
ka j nomi nat i von, ki am i est as ri l at i gebl a ki el s ubj ekt o: pendigi la kanajlon ia
kapon maisupren
2
(ar: pendigi la kapon maisupren); io transturniis la furtdo
supren
2
(ar: transturniis la fundo supren). Cetere, oni oft e kunfandas tiajn
esprimojn en unu kompleksan adverbon: fali kap-al-sube, transturnii fund-al-
supre.
Pri adjekto adjektiva, vd. J97, Rim.
SPECOJ DE ADJEKTOI
188 La piej oftaj cirkonstancoj, kiujn oni bezonas esprimi per la adjektoj,
estas la iokaj kaj la tempaj: la respektivaj adjektoj determinas la pozi-
cion de la ago inter la kadroj de la spaco a de la daro. La aiiajn cir-
konstancojn, kvankam tre diversspecajn, tamen oni povas klasi en tri
grandajn^categoriojn: oni povas distingi tiujn, kiuj koncernas propre la
aganton a la agaton anta, dum, a post la plenumio de la ago (adjek-
toj stataj); poste tiujn, kiuj koncernas la agon mem kaj diras kiel, pro
kio a por kio i okazas (adjektoj modalaj) kaj frne tiujn, kiuj mem
estas koncernataj de la ago u priece, u alece, u deece (adjektoj
koncernaj).
LA LOKAJ ADIEKTOI
189 Per lokaj adjektoj oni povas esprirni jen la pozicion, en kiu estas a agas
objekto a persono, jen la movon, kiun i faras. La tio oni distingas
iokadjektojn poziciajn kaj lokadjektojn movajn.
Lokadjektoj poziciaj
Por montri poziciojn, oni uzas puran prepozitivon, t.e. prepozicion plus
nominativo. La efaj prepozicioj kaj prepoziciaoj estas:
en
ekster, ekstere de
irka, irka de, rif^e de
apud, e, proksime de, flanke de
for de, malproksime de, distance de
kontra, anta, fronte al, vidaivide al, kontravizae al, eeste de
malanta, post, dorse al, poste de
sur, super, supre de, suprafe de, surface de
sub, malsuper, sube de, malsupre (infre) de
inter, meze de, keme de, centre de
trans, transe de, aliflanke de, sur ia alia bordo de, maltrans (cis), i-flan-
kede.
La sencon de la supraj prepozicioj vd. en la Plena Ilustrita Vortaro. Tie
i ni parolos nur pri kelkaj specialaj punktoj kaj uzoj.
1. Anta. Krom la pure loka signifo (ia ardeno estas anta la domo)
256
133
i povas signifi anka: eeste de .subskribi kontrakton anta notario;pri
tio vi respondos anta Dio; diri ion anta ia tuta mondo; paroii anta
granda publiko. Kp. 212,4.
Rim. I. La malo de anta estas post. Tamen, por eviti konfuzon kun la tempa post
oni ofte uzas malanta.
2. La diferenco inter e kaj apud estas, ke la unua montras tuan, la dua
ne-tuan proksimecon. e estas uzata en la jenaj sencoj:
a) tua proksimeco: sidi e tablo, fenestro; kui e ies flanko, e ia piedo
de monto. Oni ne uzu in en senco: "inteme de":onifaris meson en ia
preejo (e ia preejo signifus, ke la altaro estis starigita ekster la pre-
ejo, e ties muro).
b) en la hejmo, domo de...: ioi e iu
z
; ii estis esi en ia domo
2
; en la
iando de...; e ni (en nia lando) ne estas venenaj serpentoj
2
; e la araboj
estas kutimo, ke...
c) en la firmo, metiejo, institucio, verko de...: la iibro aperis e Ha-
chette; ia knabo iernas metion e botisto; oni iin nomis instruisto e
provinca lernejo;ii kuniaboras egazeto;e la angia kortego...;e bonaj
atoroj oni ne trovas tiun formon;
d) pli-malpli metafore: sidi e giaso da biero; restu tajioro e via iabo-
ro
z
; teni sin e sia vorto; vundii e ia kokso;persisti e io.
Rim. II. Oni ne uzu in en la senco: "kunporte de"; i tie la usta prepozicio estas
kun: mi ne havas kun mi monon; ia leteroj ne estas kun mi. (La leteroj estas e
mi signifas: en mia domo).
3. Kontra kiel pozicia prepozicio havas nur la sencon: "fronte al, vidal-
vide al..."; tiel i havas similan signifon al anta: li staras anta iuj,
starigos sian tendon kontra...
z
; du viiaoj kuas sur k du bordoj unu
kontra ia aiia
z
. Sed kcntra povas havi anka sencon almovan (vd.
190) kaj tial, en la pozicia senco, oni ofte uzas anstata i ia supre
montritajn ekvivalentojn, a kontrae de (ai) ..., kontrafianke de
(ai)...
Rim. m. Oni trovas kontra uzata anka en la senco de tua proksimeco: la ba-
laiio staras kontra la pordo. Tia uzo, tamen, estas tute konfuza, ar i povas
signifi, ke i staras e la muro kontraua al la pordo. Oni povas tion esprimi nur
per: apogita al (a apoge at) la pordo.
4. Sub propre signifas: "pli malalte ol la nivelo, ol la supro de...": sub
akvo, tero, maro, arbo. La malo de super estus malsuper, sed, pro ties
maloportuna longeco, oni uzas anstatae sub: sub la ieio, tegmento,
defluiio. Malsuper estas uzata nur en la metafora vorto maisupera
(malpli valora).
5. La diferenco inter super kaj supre de estas, ke la unua montras pli
altan pozicion, la dua la plej altan parton de objekto: super ia domo (pli
alte ol ia domo) supre de ia domo (en ia plej alta parto). En la lasta
senco oni plej ofte uzas supre en..., a en kt supro de...
6. La diferenco inter sur kaj super estas anaioga kiel inter e kaj apud :la
257
191 -192
unua montras tuon, la alia ne-tuon. Sed aliflanke, dum super montras
iam pozicion pli altan, sur povas montri anka same a e malpli altan:
bildo pendas sur ia muro; muo sidas sur la plafono. La diferenco inter
e kaj sur estas, ke la e-adjekto montras nur tuan proksimecon, dum
la sur-adjekto montras anka tenon, apogon: la vesto pendas sur la
muro (estas fiksita sur ia muro) - la vesto pendas e la muro (sur
apuda pendilo).
Rim. IV. Oni kuas en lito, se tiu estas metita por dormo, kaj suriito, sei estas
nemetita: ne kuu sur la lito, ar vi tute ifos la iitkovriion. Same: oni sidas en
lito, se tiu estas metita por dormo kaj la piedoj estas supre; sed oni sidassurlito,
se oni sidas sur ties rando, kaj la piedoj pendas, Oni sidas sur seo, sed en apog-
sego, brakseo, fotelo. enerale oni uzas sur pensante pri du dimensioj, kaj en
pensante pri tri: sur la kampo jam velkis la herboj;li ioas en la kamparo; li kuis
sur la kajo; li laboras en la haveno.
Z. konsilis uzi: loi e la strato N., sed li apena estas obeata. Vere, oni povus
kompreni: loi en fiankstrato de ia strato N., tuj apude apud tiu i. Plej logika
ajnas: ioi en strato kaj promeni sur strato.
7. Trans havas la signifon de rilato al la alia flanko: tiu rilato povas en-
teni ideon 1) de senmoveco (= sur la alia flanko), a 2) de almovo (= al
la alia flanko). De Hoog rimarkigis, ke Z. tre malofte uzis trans en la
unua senco (/// jam estas trans montoj kaj maroj), krom se in antaas
alia prepozicio: belaj rakontoj el trans la montoj a: Mi prenis vian
patron Abraham de trans ia Rivero. Tiun unuan sencon li kutime
esprimas per transe de, kaj donas preska iam al trans la nuancon de
almovo, uzante tamen post i nominativan adjekton: pensoj iras trans
limo sen pago kaj timo. Kaj tion imitis sufie multaj verkistoj: Saltego
trans jarmiioj ktp. Akuzativan adjekton en tiu senco Z. anka ofte
uzas, sen evidenta bezono. Mi volonte alprenos la konkludon de la
studo de de Hoog:
a) La prepozicio trans indikas movon, kiu etendias is pli malproksime
ol ia komplemento.
b) La trans-adjekto povas - la la kunteksto - iafoje indiki la tia-
maniere atingitan lokon. Ekz.: (a) La aeropiano fiugis trans ia oceano;
(b) Iii loas trans la oceano.
Oni povas, sed ne bezonas, neprigi la efan sencon (a) per la direkta -n,
kaj la sekundaran sencon (b) per la uzo de transe de. G. W.
Cetere uzi trans en la tramova senco (iri trans la kampo, trans la planko)
estas simpla eraro. Vd. 190. 2.
Anstata maltrans oni kelkfoje jam uzis cis.
Lokadjektoj movaj
Movon oni povas esprimi nur rilate al io senmova, sed tio povas esti
jen fiksa punkto, jen tuta pozicio. La movo povas okazi malproksi-
mie de io, traire tra io kaj proksimie al io. Ni distingos do la demo-
von, tramovon kaj almovon.
258
190
a) Mo v o r i l a t e al p u n k t o . Oniuzasaprepozitivona
akuzativon.
1. Demovo. Ci estas iam esprimata per prepozitivo,heipe de la prepo-
zicioj:
d e: mi venas de la hejmo;
e 1: negutas mielo el la ielo
2
; trinki elglaso;
f o r . d e , d i s d e : iliirisfordeladomo;
e k d e (por signi la komencan punkton): oni kuris ekde la ponto is la
preejo. Oni uzas ekde anka metafore por eviti konfuzon kun la aliaj
sencoj de de: iuj oficiroj, ekde la vicletenantoj... ar ek estas prefik-
so, ekzistas nenia motivo por skribi "ekde" per du vortoj, kio cetere
konfuze pensigas pri la inteijekcia ek (Vd. 125).
2. Tramovo. i estas iam esprimata helpe de prepozicio. La speciala
prepozicio estas tra.
En i tiu apitro ni pritraktas tiujn tramovojn, e kiuj ia movlinio kon-
taktias kun la ao signita deT adjekt-substantivo. La ceterajn tramo-
vojnvd. 191.2.
La rilatoj inter la mov-linio kaj la adjekto diferencas ia tio, u la
adjekto indikas punkton, linion, ebenon a spacon. Ni devas do dividi
la tio la adjektojn.
aj P u n k t o . Tio estas la plej simpla okazo; oni uzas simple tra :la
diametro kuras tra la centro de la cirklo.
b) L i n i o. La movo povas tui la linion
aa) paralele; oni uzas sur a en: iri sur relo; flugi en vertikala direkto.
Por signi, ke la movo pasas sur la tuta linio, oni povas uzi tra prefikso-
ide: trairi sur nuro; a trans, se oni akcentas la pludaron de la movo:
transiri sur ponto.
Rim. I. Se la adjekt-substantivo signas mem movon, oni uzas la por signi, ke ia
du movoj kuras samdirekte; kaj kontra por signi la malon: nai la la luo;
flugi kontra vento.
bb) perpendikulare; oni povas uzi simple tra: tiri linion tra alia; por
certigi la sencon oni povas aldoni kruce: strei draton kruce tra alia.
cj Eb e n o . Lamovookazas
aa) inter la randoj de la ebeno, ne tuante ilin;oni uzas sur:muo kuras
sur ia fenestro.
Rim. II. Oni uzas kelkfoje anka la en tiu i senco. Sed i ajnas malpli konsilin-
da, ar: unue, la montras difinitan direkton kaj tian povas certigi nur linio, sed
ne dudimensia ebeno; due, la montras sentuan movon: iri la la rando, ekzem-
ple, signifas, ke la movo okazas apud la rando, ne sur i. Ankora malpli usta
estas trans, kies senco estas en la aiia flanko. "Mi vidis kuri infanon trans la kam-
po", signifas, ke la kampo troviis inter mi kaj la kuranta infano.
bb) de unu rando al alia; oni uzu sur kaj prefiksoide tra :muso trakuris
sur la planko; tra i tie signas: "de unu ekstremo al alia" kaj sur malhel-
pas konfuzon kun la okazo cc).
cc) perpendikulare, trapike; oni uzas simple tra: pafi tra tabulo. Same
259
190
tra estas uzata,se la ebeno estas aper t ur o: pelu mizeron tra l'pordo,
i revenos tra V fenestro
2
. Por certigi tion i kaj krome por signi, ke la
movo post ia trairo daras plu, Z. uzas plurfoje tra kun akuzativo:lumi
tra manteion
2
; jeti rigardon tra fenestran vitron
z
. Tio, tamen, preska
iam ajnas superflua.
dd) se ia ebeno estas oblonga, oni povas uzi laionge sur por signi, ke la
movo okazas la la pli longa akso kaj lalare sur por signi la malon.
Rim. III. Por signi, ke la movo okazas en la kutima direkto sur la ebeno, oni uzas
la; la malon signas kontra: karesi katon la (kontraj la haro.
d) E b e n o p l u s s p a c o . Ekzistas vortoj, kiuj signas ebenon
kune kun la spaco trovianta uper i (kampo, arbaro, strato, dezerto,
stepo ktp.). e tiuj vortoj la tramovon oni signas per tm :tra ia kampo;
tra la arbaro; tra ia stepo; ii vagas tra sabiaj dezertoj
2
; iri tra ambro.
Anka la ialongan tramovon oni povas esprimi per tra: iri tra strato
2
,
sed pli konsilinde estas uzi tie i sur. La lalaran tramovon en oblonga
spaco sur ties maisupra ebeno Z. esprimas per prefiksoida trans kun
akuzativa adjekto: transkuri la straton
1
(kuri de unu flanko sur la
alian), Oni povus uzi anka transen en.
Rim. IV. Kuri trans la strato signifus, ke oni kuras en alia strato, kiu estas trans
tiu, pri kiu oni paroias. Kuri trans ia straton signifus, ke oni kuras en alia strato
kruca, tranas laiare la respektivan straton kaj eblfc kuras plu transflanke en la
kruca strato.
e) S p a c o. Oni uzas traifuimoj trakuris tra la mailuma ieio
2
; tra la
ventego ia voo ne adias.
3. Aimovo. i estas esprimata per prepozitivo a per akuzativo.
La prepozitivo konsistas el la prepozicioj al a is. ar ili per si mem
montras la almovon, oni neniam bezonas uzi apude la akuzativon: mi
iras ai Parizo; li kuris is la stratangulo.
La akuzativo montras propre la direkton de la ago, kio klarigas, ke oni
uzas in samtempe por montri la objekton kaj la direktadjekton: en
"mi iras Parizon" kaj "mi amas la patron", Parizon kaj patron estas la
punktoj, kiujn celas, trafas la fizika a metafora movo, ago a sento. La
uzo de tiu direkta akuzativo pii kaj pli disvastiis kun la kreskado de la
lingvo; i uzias ne nur kun la substantivoj, sed anka kun la lokaj
adverboj: reveni hejmen, faii teren, ievii ielen ktp. Nun oni enerale
preferas in al la aliaj esprimrimedoj, kaj plivole diras "iri lernejon" ol
"iri al lernejo". Oni trovas in e post mov-indika substantivo:devas ek-
zisti okcidenta vojo Hindujon
z
.
Rim. V. La akuzativo estas uzebla nur, kiam oni atingas la internon de la ceio:
iri Parizon, lernejon, preejon. Do oni ne povas diri: iri sian amikon; kuri arbon,
stratangulon, standardon fiksitan meze de kampo. Sed oni uzas in tiamaniere,
kiam la verbo havas prepozicion prefiksoide: aliri sian amikon, alkuri arbon,
stratanguion, suriri monton. Tio e estas preferinda al la ripeto de 1' prepozicio.
Sed oni ne uzu akuzativon, se la prepozicia prefiksoido havas sencon demovan
(vd. 373, Rim.IV.).
260
191 -192
A1 signifas ne nur direkton, sed anka atingon: kuru al la arbo kaj al-
portu frukton. Do Esp-o ne havas prepozicion por esprimi nur la direk-
ton de la ago; oni devas uzi la iom pezan prepoziciaon en la direkto
de... (a direkte al...). Anstatae eble oni povus provi ale al: li iris aie
aisiaamiko.
is ne signifas simplan atingon, sed enhavas anka la insistan sencon, ke
la atingita objekto estas la celo de la movo, do ke la movo ne daras
plu. Krome, i insistas pri tio, ke la movo havas sian celon en si mem.
Oni do ne povas diri: li iris is sia amiko por premi lian manon.
La almovon oni povas esprimi anka per la prepozicio kontra. Sed la
origina senco de kontra estas pozicia, oni do povas in uzi en almova
senco nur post verboj, kies senco helpas, neprigas la sencon almovan:
li venis kontra mi; li iris, fhigis, sin fetis kontra li. Sed: li ievis sian
vizaon kontra mi ja povas signifi, ke li staris kontra mi, kaj sian
vizaon li levis ekz-e al la plafono. Z. uzas i-okaze akuzativon (vd.
191.): alifoje oni povas uzi la prepoziciaon renkonte al: renkonte ai li
iras virino
2
.
B ) Mo v o r i l a t e a l p o z i c i o . Poresprimiin,oniiam
bezonas kunigi du esprimrimedojn, j en prepozitivon kun du prepozicioj
(prepozitiv-prepozitivo), jen prepozitivon kun akuzativo. Oni esprimas
la koncernan pozicion per la prepozicioj montritaj sub 189, kaj oni
aldonas al ili la tagajn movajn prepoziciojn a la akuzativon.
1. Demovo. Ci estas iam esprimita per prepozitiv-prepozitivo:
de anta, de apud, de e, de irka, de el, de inter, de sub, de super,
de sur;
ei anta, ei inter, el post,el sub, el trans.
Ekzemploj:
kombino kun de:Jakob eliris deanta sia patro
2
;eliris deapud li iuj
z
;
i prenis mian fiion de e mi
z
; foriru de irka 1a loejo de Korah
2
;
kampo aetita de el la filoj de Het
z
; ne forprenios regbastono de
inter iliaj piedoj
z
; oni prenos vian litafon de sub vi
z
; voo parolanta al
li de super la fermoplato
2
; la pafistoj pafis sur viajn servantojn de sur
la muro
z
; iii ekstermiis desur ia tero
2
;
kombino kim el: elirisfajro el anta la Eternulo
2
; popoio kolektita el
inter multaj gentoj
2
; via Dio, kiu eiirigis vin el sub la jugo
z
; belaj rakon-
toj el trans la montoj
2
.
2. Tramovo. Tie i ni pritraktas tiujn tramovojn, e kiuj la movlinio ne
kontaktias kun la ao signita de 1' adjekt-substantivo, sed tranas nur
pozicion rilatan al i. La prepozicioj estas apud, la, inter, preter, super,
sub, solaj a kombinitaj kun tra a trans.
Rim. I. Apud emfazas la proksimecon, la la direkton, preter tion,ke la tramovo
estas nur pli-malpli granda parto de la tuta farata movo.
a) P u n k t o . La apudan tramovon signas preter: fiugi preter turpin-
to. La suban a supran sub a super kun trans (prefiksoido): transflugi
super montpinto.
261
191
b) L i n i o. Oni uzas, e apuda movo, apud, por signi sirnplan prok-
simecon: iri apud rivero; la por emfazi, ke la adjekto difinas la direk-
ton de la movo: iri la la rivero; li venas la ia tuparo
2
; preter por signi,
ke la movo jam komenciis anta la tramovo kaj anka daros plue:
kuri preter muro. e suba a supra movo, se i estas paralela al la res-
pektiva linio, oni uzas sub a super:irisub telefondrato. Se i estasper-
pendikulara, oni uzas krome trans prefiksoide: transsalti super la reloj.
c) b e n o. Apudan tramovon signas: apud, preter a ia ia rando
de (samsence kiel e ia linio). Suban a supran sub a super, kun pre-
fiksoida tra, se oni volas signi, ke la tramovo iras de unu rando al alia:
trarampi sub la tolo
f
a trans por signi, ke la movo daras plue: trans-
flugi super tegmento; transnavigi sub ponto.
Rim. II. Inter trarisflugi super tegmento kaj flugi trans tegmenton estas nuanca
diferenco. La unua signas simplan tramovon; la dua akcentas, ke ia celo de ia flugo
trovias trans la tegmento.
d) S p a c o . La afero estas simila,kiel e la ebeno:kuripreterdomo,
apud domo, super domo ktp. Sed anstata la la rando, oni diras la
la surfaco.
e) I n t e r s p a c o. Oni uzas tra inter:la suno brilis surlin tra inter
la branoj
2
; tra inter iiaj lipoj venis jenaj vortoj... Kompreneble tra inter
anst. la simpla tra estas necesa nur, kiam la adjekt-substantivo signas
nur la periferion de la interspaco (ekz-e lipoj). Cetere temas pri simpla
spaco kaj sufias tra :fiuigiakvon tra tubo.
3. Almovo. Gi estas esprimata jen per prepozitiv-prepozitivo: la muso
kuris al sub la lito; mi akompanis lin is en lia domo; droni en iaboroj
is super ia oreloj
2
;
jen, kaj plejofte, per prepozitiv-akuzativo: la muso kuris sub la liton;li
venis en Ut iemejon; i elportis tion ekster ia urbon
2
; ii kuris inter ia
knabojn; ii metis sakon irka sian iumbon
z
.
La diferenco inter tiuj du esprimrimedoj estas, ke la prepozitiv-akuzati-
vo per si sola egalvaloras al kaj is: i montras samtempe ia direkton (al)
kaj la atingitecon (is). Eble tial i estas multege pli uzata ol la prepozi-
tiv-prepozitivo. Gia efiko estas e tiel forta, ke i sufias per si mem por
esprimi almovon, e sen verbo de movo: teliston neniu lasas en sian
domon
2
(= lasas eniri);s/ volis en kaleon
2
(= enveturii en...).
Rim. III. La ajna kontraeco, kiu ekzistas inter la propra alcela signifo de la aku-
zativo kaj ia uzado post prepozicioj kiel ekster, klarias per tiu konsidero, ke en
tiaj okazoj la celo estas ne Ia prepozicia substantivo mem, sed la pozicio esprimita
per la tuta prepozitivo: kuri ekster la urbon egalas kurial la urb-ekstero.
Speciala okazo estas la akuzativo post kontra. Kelkfoje i esprimas
efektive movon al pozicio: i levis sian vizaon kontra ia piafonon
2
(en pozicion kontraan al la plafono). Sed alifoje i esprimas kuntu-
ion, kontaktion: frapi sin kontra la muron, puii kontra tonon
z
;
fiugi kontra muron
2
; bati kontra ies frunton. Do en la okazoj,kiam
la nominativ-prepozitivo signas direkton, la akuzativ-prepozitivo signas
262
191 - 192
atingitecon: // fetis la pilkon kontra mi; - kontra min. (Kp. 190,
3.).
E1 la supraj klarigoj kaj ekzemploj oni vidas, ke en Esp-o, kontrae al 192
muitaj lingvoj, la akuzativo ne dependas de la uzo de tiu a alia prepo-
zicio, de tiu a alia verbo, sed nur de la esprimota ideo: de tio, u la
prepozitivo estas la vera celo (direkto) de ia movo a ne. Tio klarigas
kelkajn ajnajn esceptojn:
1. En pluraj okazoj oni povas uzi post verbo de movo puran prepozi-
tivon sen akuzativo, se la vera celo de la movo estas ia alia vorto, espri-
mita a ne. Tio okazas precipe e la prepozicioj,kiuj esprimas la lokon
ne per kontakto (en, sur, sub), sed per relativa situacio (super, anta,
post, irka, kontra ktp.). Oni do povas diri: oni metis anta mi sur
ia tabbn maniiaron
2
, ar la celo estas la tablo kaj ne mi, kaj e: oni
metis anta mi maniiaron
z
. Same: flugilojn viajn super mi etendu
2
(en la aeron); // kolektis ilin irka si
z
; ia tono faiis post mia dorso
(sur la teron); meti komon post vorto (sur la paperon); e Z. oni trovas
e: pensoj iras trans limo sen pago kaj timo. La Z.: "estus bone, se ni
alkutimius en iuj okazoj dubaj preferi la nominativon". (Lingvaj
Respondoj, 1908). Komparu anka la frazojn: iii buis kapron kaj
trempis la veston en la sangon (Rabistoj, 1908); kaj ...kajbuis kapron
kaj trempis la veston en ia sango (Genezo, 1911).
Tamen, se povas ekzisti malklareco, uzu la akuzativon. Ekz-e en la fra-
zo: Kain leviis kontra sian fraton
z
, la akuzativo estas necesa por eviti,
ke oni donu al kontra ia signifon de "vidalvide al"; same oni diros:
kuri post iun, se temas pri persekuto (ar oni volas atingi la antaen-
iranton), kaj: kuri post iu* se temas pri trejnado (car oni volas simpie
kure sekvi lin). Same: // kuris inter ni (meze de ni, kurantaj) estas tute
aiia ol // kuris inter nin (en la mezon de nia grupo); venu apud mi (pau
tiel, ke vi restu apud mi dum mia irado) venu apud min (proksimiu
tute al mi); la birdo flugis super ia tegmentQn (de aliloke) - super la
tegmento (samloke).
Rim. I. Logike oni povus uzi akuzativon anka kun e: venu e min (en mian do-
mon). Sed la tradicio, sekvante la ekzemplon de Z., rigardas tian uzon nekorekta
kaj aplikas anstata i la prepozicion al.
Efektive, ekzistas nenia motivo kontra e kun akuzativo, Kp. stariapud ia muro
- iri apud la muron; stari e la muro - iri e la muron. Sameiloi e iu - trans-
loii e iun. La argumento, kiun citas Lippmann, nome, ke e estas uzata anka
en tempa kaj kondia sencoj, ne ajnas konvinka, ar anka en estas uzata en aliaj
sencoj krom la loka. Cetere Z. uzas de e: i prenis mian fiion de e mi: sekve oni
povus diri anka: iprenis mian filon al e si, a pli simple, e sin.
Neniam oni uzu akuzativon post la movaj prepozicioj: de, el, preter, al,
is, ar, ili per si mem jam esprimas sufie la movon.
Pri la akuzativo post tra vd. supre e la Tramovo.
2. Oe kelkaj verboj, oni povasdubi, u ili esprimas movon akomencon
de nova stato, ekz-e: sidii, kuii, ekkui, apogi sin ktp, precipe,kiam
263
191 -192
ili staras en preterito. Post ili, tiel same kiel post loki, pro la sama jam
citita kazo, Z. konsilas uzi iam la nominativon: li sidiis sur seo;
bastono apogita sur, kontra la muro.
Ankora pli validas tio pri la ek-kunmetoj: eksidi sur seo (= komenci
sidi sur seo).
Meti estas "elasta verbo" la Zamenhof: gi estas uzata ne nur en la sen-
co loki ien, sed anka anst. apliki, uzi (ekz-e meti demandon). En tia
senco, kompreneble, i ne postulas nepre la akuzativon de direkto:
meti (apliki) punkton post frazo.
Rim. II. Oni trovas, e kelkaj verkistoj,kaj e sporade e Z., uzon de la akuzativo
por montri ne la almovon, sed simple la movon, e kiam la akuzativigita vorto
tute ne estas la celo de tiu movo: irireturnen, renkonten, tiudirekten, pelipluen.
Tiu uzo estas mallogika kaj nepre evitinda. Oni uzu tiujn adverbojn sen -n: ren-
konte, returne, piue. Sed oni uzas uste r e e n ftien kajreen); ar r e e signifas
denove.
Oni diru en la direkto (ne: direkton, krom se la direkto mem estas celo de almovo:
turnii en kontraan direkton).
Rim. III. Kiam la verbo de movo estas kunmetita per loka prepozicio, oni povas
ripeti tiun post i: la birdo defiugis de la arbo, alflugis al la domo kaj surflugis sur
la tegmenton
2
; du ekbriloj de flmo trakuris tra la malluma ielo
z
. Tiu reguio ne
aplikias, kiam la prefikso modifas la signifon de la verba radiko (ekz-e transitiv-
igas in, metaforigas in ktp.): mi trapikus per mia spado in kaj ian amanton
1
;
transiri riveron, surveri bedojn ktp. Sed anka cetere, ofte estas pli elegante uzi
akuzativon anstata ripeto: eniri domon; surflugi tegmenton; krom se la senco
estas demova (vd. 365, Rim. IV. kaj 190, Rim. V.).
LA TEMPAJ ADJEKTOJ
193 La tempaj adjektoj difinas la tempon de la ago. Di povas difini in per
la tempo, kiam la ago okazas (momente a dare); tiuj estas la aktualaj
tempadjektoj. Kaj ili povas difini la komencon a la finon de la ago;
tiuj estas ia tempadjektoj komencaj kaj finaj. Ili povas anka difini,
kiomfoje ripetias la ago; tiuj estas la nombraj temp-adjektoj.
Aktualaj tempadjektoj
La aktualaj tempadjektoj fiksas jen tempopunkton (e la momentaj
agoj), jen tempo-daron (e la daraj a ripetataj agoj).
I. La t e mp o p u n k t o n latempadjektojpovasfiksiladumeto-
doj: a helpe de kronologia sistemo a relative al la momento, kiam oni
parolas. La unuan metodon ni nomos absoluta, la duan relativa.
1. Absoluta metodo. Oni uzas diversajn prepoziciojn la la senco de la
tempadjekta substantivo:
a) se i estas tago difinita per vicmontra numeralo a per pronom-adjek-
tivo, oni uzas plejofte la akuzativon: Vaington estis naskita 1a dudek-
duan de Februaro
2
; iun tagon; iun tagon; kelkfoje la prepozicion je:
je ia unua de Majo. (Anta la nomoj de monato oni elipsas la vorton
264
191
"tago").
b) e festotagoj oni uzas je: je Pasko, Kristnasko, Pentekosto.
c) ia semajntagon oni esprimas diversmaniere. per adverbo, se temas pri
generala temp-indiko: mi iaboras de iundo is vendredo kaj ripozas
dimane; merkrede ia iernantoj restas hejme. Se temas pri difinita tago,
oni uzas akuzativon: mi venos Parizon vendredon ia 28. VII.
z
;mi inten-
cas veni Bulonjon adon
z
; mi venos Bulonjon tra Calais vendredon je
la horo 6,47 post tagmezo
2
. Se la temp-indiko havas epiteton a suple-
menton, oni uzas en :en ia sekvanta dimano; en ia sabato de Pasko.
d) la horojn oni esprimas per je:/e la sesa matene.
e) se la adjekt-substantivo estas per si mem tempodifinilo, oni uzas en:
en ia jaro 1914; en la monato Majo; en ia dekdua jarcento; en somero
2
;
en ia kvara minuto; en ia sarna momento.
f ) se la adjekt-substantivo per si mem ne estas tempodifinilo, oni uzas
e, kiu do havas i-okaze la sencon: "en la tempo de...": e tagmano;
e la subiro de V suno; e ia aiveno de ia vagonaro; e iu sia vorto li
pugnobatis la tablon.
Rim. I. Post esti oni uzas nek akuzativon, nek prepozicion: estas la deka; estis
vespero
z
. Tie i do la tempdifinilo estas subjekto. Sed .la sepan tagon estas sabato
de ripozo
z
f
ar i tie enestas vera suhjekto (sabato) kaj la sepan tagon egalvaloras:
en 1a sepa tago.
Proksimuman, neprecizan tempo-punkton oni esprimas per diversaj pre-
pozicioj: anta: tio okazis anta Kristnasko (en iu tago anta K.); post:
li retienos nur post dimano (en iu tago post d.); irka: mi vizitos vin
irka Pasko (en iu tago anta a post P.). Anta signas, ke la plej mal-
frua tago estas la us antaa :mi sendos ia artikolon anta dimano (plej
malfrue en sabato). Se la plej malfrua dato povas esti anka la esprimita
dato mem, oni povas uzi por a is: mi sendos ia artikoion por (is)
dimano (plej malfrue en dimano).
Rim. II. is povas esti uzata en tia senco nur e verboj sen daro. Kp. 195.
Tempo-punkton difinas anka la tempaj tabel-adverboj: tiam (insiste:
uste tiam\ iam, iam, neniam. Anstata i tiam oni diras nun. La
adverbo iam signas: en nedifinita tempo-punkto; la saman sencon havas
anka foje. u tiu tempo-punkto estas preterita a futura, tion mon-
tras sole la tempo de la predikato: iam ni estis amikoj; mi esperas, ke
iam mi rekompencos vian komplezon;foje estis reo;foje mi vizitos vin.
Rim. III. Anstata la preterita iam oni proponis olim, sed i ne enradikiis, ar la
tempo de la predikato preska iam sufie orientas pri la tempa pozicio de iam.
Cetere, oni povus uzi anka inte kaj onte.
Rim. IV. Iama signifas iam iam estinta.
l.Reiativa metodo. Oni montras la tempopunkton per prepozicioj, mal-
samaj la tio, u la okazao lokias en la paseo a en la futuro.
a) paseo; oni uzas anta: li alvenis anta tri tagoj (sed: li alvenis tri
tagojn anta ia edzio - per la absoluta metodo); anta netonge mi
265
191 -192
vizitis lin. Pri jus vd. 218.
b) futuro; oni uzas post iliforiros post tri tago (sed :i mortis tri tagon
post sia malsanio); post nelonge mi vizitos lin.
Proksimuman tempopunkton per reiativa metodo oni esprimas la
jenaj turnoj:
aa) p a s e o : tio okazis anta irka tri semano, anta pli longe ol
(malpii ionge ol) tri semajnoj;
bb) f u t u r o : mi revenos post irka tri semajnoj, plifrue (pU mal
frue) ol post tri semajnoj.
II. La d a r o n oni povas montri anka per akuzativo: m/ veturis
du tagojn kaj unu nokton; - a per la prepozicioj dum, tra, en, en la
daro de, por: apetito venas dum ia manado
z
; ia koko krias tra la tuta
nokto
2
; en ia daro de keike da minutoj mi adis du pafojn
2
; la Etern-
ulo transdonis ilin en la manojn de ia Filitojpor kvardek jaroj
2
; mifin-
os ia tutan iibron en kvar tagoj
2
.
Dum oni uzas, kiam la ago estas dara; tra, kiam la ago multfoje ripet-
igas dum la indikita daro; por, kiam oni indikas ne la daron de la ago,
sed la daron de stato, kiu el i sekvas (li forveturis por [forestos dum]
tri tagoj); en indikas la tempon necesan por fari agon. Oni precipe aten-
tu ne konfuzi dum kaj en: U parolis dum kvin minutoj, sed neutiie, ar
tiajn demandojn oni nepovas respondi en kvin minutoj.
Rim. V. Erare estas uzi anta anstata en. Do: mi flnos la tutan libron anta
kvar tagoj estus nekorekta anst. en kvar tagoj; korekte gi povas signifi nur prok-
simuman tempo-punkton.
Senliman daron oni esprimas per iam, eterne: ii estis iam diiigenta;
mi amos vin eterne. Se temas ne pri la senlimeco de la ago mem, sed pri
la senlimeco de la stato, kiun i estigas, oni antametas por: notu tion
por iam; tiforpasis por eterne. Sed e futura ago, oni kelkfoje uzas por
anka pri la daro de la esprimita ago, por emfazo: mi amos vin por
eterne; desegnu tion en iibro, por ke tio restu por ia tempo estonta, por
iam
r
por eterne
2
.
Pri ankora vd. 89.
Komencaj tempadjektoj
194 La komencaj tempadjektoj signas la komencon de dara predikata ago.
La prepozicio estas de. Gi povas esti uzata:
a) kiam ia ago-komencon montras tempo-punkto: ii taboras de ia kvara
matene;de nun
z
;de tiam
z
; (absoluta metodo).
b) kiam la ago-komencon montras la komeno de daro: jam de trijaroj
mi ne fermis okuion
2
; tiel estis de eterne
2
; (relativa metodo).
Pro la multsignifeco de de, ofte estas oportune distingi la tempan de
disde la alisignifaj. Tiacele Z. enkondukis de post, kaj Grabovvski ekde
(per unu vorto, ar ek estas ja prefikso!).
Rilate al tempo-punkto, ekde ka j de post estas samsignifaj: de post lia
266
194-195-196
morto estas egala al ekde lia morto. Sed se la temp-adjekto signas da-
ron, la sencoj estas malsamaj: ekde signifas de-komenee de, dum de post
signifas de-fine de. Tiamaniere, ekde lia morto egalvaloras anka kun
de post lia vivo; kaj ekde tri jaroj estas proksimume samsignifa kun de
anta trijaroj. Diri do en tia senco de post trijaroj estas malguste.
Car ekde estas uzebla egaie e tempo-punkto kaj e dar-komenco, estas
oportune uzi gin iam en amba okazoj kaj rezervi de post por la senco
de-fine de; ekz-e: de post la tri tagojde via restado e ni, mi ofte miras,
kiel rapide forflugis tiu tempo.
Proksimuman tempo-punkton oni povas esprimi per de anta: tiuj ostoj
postrestis de anta la diiuvo; de irka: mi iaboras de irka la oka;
dum de post ne estas tiel uzata, ar la lingv-uzo donis al i la sencon de
preciza signado de tempo-punkto. Tial oni devas sin helpi per post kun
komenc-aspekta verbo: mi eklaboros pri tiu temo nur post Kristnasko.
Rim. Oni povas uzi, anstata ekde, anka jam kun akuzativo: mijam tridek ja-
rojn estas tombisto
2
. Sed tiu dirmaniero ne iam estas tute klara, do malpli reko-
mendinda. Same la uzado de de sen alia precizigilo (jam, post, ek-) estas ofte
konfuziga pro la troa multsignifeco de tiu prepozicio. Tamea, oni ne uzu ilin
anta kiam, tiam, nun ktp., do kiam la tempa senco estas evidenta. De post kiam
a ekde nun ktp. estas senutila vortplimultigo.
Prijam vd. 90.
Finaj tempadjektoj
La fmaj temp-adjektoj signas la finon de dara predikata ago. Ilia 195
prepozicio estas is: mi ne forgesos vinis via morto
z
;mi iaborospri tia
tasko is la fino de ia monato; ismatene ili dancis; is revido (mi
memoros vin);g/s tiam;is nun.
is povas kombinii kun anta kaj post, kiam la ago-finon montras la
komenco a fino de daro: is anta kelkajjaroj lajapana popoio devis
kai sian vizaon, kiam ia imperiestro preterpasis; a por montri prok-
simumecon (kp. 193): mi ripozos is post Pasko. E kun irka: ili
drinkis is irka noktmezo.
Rim. Se la predikato estas verbo sen daro, kompreneble is ne povas signi fmon
de daro, sed nur tempo-punkton (kp. 193, Rim. I.). e ripetitaj sendaraj
agoj, aliflanke, oni devas signi la ripetadon per -ad, por eviti konfuzon kun la
proksimuma signado de tempo-punkto: mi sendados leterojn is dimano (lunde
mi jam ne sendos); mi sendos ilin is (a por) dimano (unufoje, plej malfrue
dimane).
Pri plu vd. 90.
Nombraj tempadjektoj
AJ la temp-adjektoj apartenas anka la adjektoj, kiuj signas, en kiom da 196
okazoj ripetias ia ago. Ili respondas je la demandoj: kiomfoje, kiom da
fojoj, kioman fojon,je kioma fojo; ili estas esprimataj per la radiko foj:
iegi libron unufoje, dufoje, keikfoje, multfoje; iufoje (iun fojon) e
267
.235-236
via alveno oni akceptos vin plezure; unu fojon por iam
z
; ia koko kriis
trifoje (tri fojojn); ia koko kriis je ia tria fojo
z
;je ia unua fojo
z
;por ia
iasta fojo
z
; solvi ion per unu fojo
z
.
Foje signifas: unufoje en nedifinita tempo: foje estis reo. Por signi:
pli-oi-unufoje en nedifinita tempo, oni uzu: kelkfoje, plurfoje. Vd. an-
kora 87,C, Rim. II.
Rim* I. La diferenco inter foje kaj iam estas, ke foje (unufoje) povas signi nur unu-
fojan agon (daran a momentan), dum iam estas uzebla anka e ripeto. Oni do
ne diru:/o/e mi ofte vizitis lin
t
sed: iam mi ofte vizitis lin.
Rim. II. Por akcenti la sporadecon, Z. ofte uzas iufoje anstata kelkfojeionia
devas iufoje ion toleri
2
. Sed iufoje sajnas havi aiian sencon: iun fojon el certaj
fojoj. Ekz-e: li multfoje falis de evalo; iufoje e rompis ai si la kruron. En la supra
senco oni povas renkonti la uzadon de foje-foje: foje-foje revenas ia malnovaj
revoj.
LA STATAJ ADJEKTOJ
La stataj adjektoj karakterizas, helpe de la predikato, la staton de la
subjekto, a tiun de la objekto. La tio oni povas distingi stat-adjektojn
subjektajn kaj objektajn.
A. La stat-adjektoj povas difini
1. ia situacion, t.e. la aktualan staton de la objekto a subjekto. Tiuj
estas la situaciaj adjektoj. Ili povas esprimi:
a) kun kio
t
a sen (apartigite de) kio okazas la ago de la subjekto a
pri la objekto (societaj kaj separativaj adjektoj).
b) en kia stato trovias la objekto a la subjekto: tiuj estas la statindikaj
adjektoj. Tiu stato povas influi la agon. Se i influas in favore, ni paro-
las pri kondiaj adjektoj; se i influas in malfavore, do la ago okazas
maigra i, ni parolas pri koncedaj adjektoj.
2. la staton, el kiu la predikata ago devenigas la subjekton a objekton
(adjektoj originaj).
3. la staton, en kiun la predikata ago venigas la subjekton a objekton
(adjektoj rezultaj).
La objekton a subjekton, al kiu la stata adjekto rilatas, oni nomas
riiatato.
B. e piuraj specoj de la stataj adjektoj oni povas distingi du subspe-
cojn.
aa) La adjekto esprimas la rilataton mem en ties tuto, kaj ties staton
signas per sia speciala senco; ekz-e en la frazo: iaj haroj pendis en pezaj
plektoj - la vortoj "haroj" kaj "plektoj" signas ia saman aferon. Tio
estas la subspeco identiga.
bb) La adjekto esprimas cirkonstancon, en kiu trovias la rilatato. Ekz-e
en la frazo: liagis en granda kolero - "li" kaj "kolero" ne estas identaj,
inter ili ekzistas nur rilato. Tio estas ia subspeco riiatiga.
Oni vidas, ke la stataj adjektoj rilatas, pere de la predikato, plie al la
subjekto a objekto ol al la ago mem (tio estas la efa diferenco inter
268
191 -192
ili kaj la adjektoj modalaj). La tio, do, la stataj adjektoj havas certan
parencecon al la predikativoj. Vere, kelkaj predikativoj havas la sencon
de stat-adjekto rezulta: oni eiektis lin prezidanto; i iavis ia veston pura;
ekzistas lingvoj, kiuj esprimas tiun formon iam per prepozitiva rezult-
adjekto. Same la funkcion de stat-adjekto povas havi vorto enkondukita
per la "liganta vorto" kiel: li havis nur ia pugnojn kiei armiion (nerekta
predikativo); krome la adjekta predikativo, kiu povas esti adjektiva
(Vd. 170, 4): i dancas nuda (i dancas en nuda stato) kaj substantiva
(Vd. 200 A. c.): ii mortis mizeruio.
La analogecon inter la predikativoj kaj stat-adjektoj montras anka tio,
ke e amba frazeiementoj oni povas distingi subjektajn kaj objektajn.
Rim. La adjektan predikativon oni do povus klasi anka inter la stat-adjektoj, kiel
ilian sesan formon (kp. 170, Rim. II.): adjekton predikativan. De la adverba
adjekto i diferencas per tio, ke i rilatas, pere de la predikato, al la subjekto,dum
la adverba adjekto karakterizas la agon mem. Ofte tiu distingo ne estas nepre
necesa, ar la agmaniero multfoje karakterizas anka la aganton mem: inter "i
dancas nuda" kaj "i dancas nude" oni apena sentas diferencon, e se teorie
tia ekzistas. Sed en kelkaj okazoj oni devas uzi la adjektan predikativon, ar la
adverba formo havas alian sencon: ekz-e, en li iris sola tien
t
sola karakterizas Ia
aganton dum lia iro; male, en li iris sole tien, soie havas la sencon de nur. Per
adjekta predikativo oni esprimas anka la unuecon: la unua; kaj la lastecon: la
lasta. Komparu lajenajn frazojn:
Mi legisla unua la leteron (kaj poste in legis aliaj).
Mi legis unue la leteron (kaj poste ion alian).
Mi legis la unuan leteron (sed ne la duan).
Mi legis unuafoje la leteron (ne duafoje).
Mi volis legi komence la leteron, sed poste mi in fianken metis.
Situaciaj adjektoj
l . S o c i e t a j a d j e k t o j .
Prepozicioj: kun, kune kun, kompanie kun, asocie kun: venu kun mi
z
;
ia kurao kreskas kune kun ia danero
2
; iifaris la negocon kompanie
kun sia amiko; la azeno asis asocie kun la leono (subjektaj); mi vidis in
kun granda hundo; ii manis viandon kun saco (objektaj).
Kune kun signas insiste, ke la adjekto faras la saman agon a estas traf-
ata de la sama ago, samtempe, kiel la subjekto a objekto: la ipo dronis
kune kun iuj ipanoj (subjekta); li murdis la virinon kune kun iaj du
filinoj (objekta).
Tie i klasias anka la duopaj prepozitivoj, kiuj esprimas efektivan
kunecon: ti rajdis kun lanco en la mano;mi vidis in kun stranga apelo
sur la kapo. Kp. 185.
Kondicionala predikato povas esprimi fiktivecon de la adjekto: kun i li
vivus felie (se kun i li vivus...).
Rim. I. Oni ne uzu akuzativon anstata kun-prepozitivo esprimanta kunecon: li
venis lancon en ia mano, ar akuzativo ne povas montri kunecon. Kp- 185,
Rim. II. Okaze la kunecon oni povas esprimi anka per aliaj prepozicioj: homo
269
198-199-200
apud homo tumultis en la koridoro; koro e korobatis; malfelio sur malfelio
z
.
199 2. S e p a r a t i v a j a d j e k t o j .
Per la komuna nomo: separativaj, oni povas signi adjektojn, kiuj mon-
tras iel apartigon disde la subjekto a objekto. Apartigo oni povas rigar-
di la indikon de simpla manko (sen, manke de), la indikon de kompen-
sata manko (anstata), la specialan indikon de io eestanta inter aliaj
(inkluziveco: krom, inkluzive de), la specialan indikon de io ne eest-
anta inter aliaj (ekskluziveco: krom, ekster, ekskluzive de, escepte de):
sen faro ne brulas e pajlo
z
; ne servas larmo anstata armo
z
; la E-aj
vortoj, krom kelkaj malmultaj, ne estas arbitre elpensitaj
2
; ekster tiaj
okazoj li vivis sola (subjektaj); uzi prepozicion sen akuzativo
z
; li donis
al mi konsilon anstata helpo; mi diras al vi nenion alian krom plej
pura vero
z
(objektaj).
Rim. I. Anstata la adverba eseepte oni povas uzi esceptokaze, por eviti miskom-
prenon kun la prepoziciaa signifo. Pri infinitivo post separativaj prepozicioj vd.
255,5.
Rim. II. Z. uzas keikfoje pro en la senco de anstata: eiporti la malnovan grenon
pro la nova
z
; niaj infanoj loos en la urboj pro la nunaj loantoj
2
. Tio, verajne
kazita de la latina, apena estis imitata.
Kazo de la anstataigo estas eble anka la longcco de anstata. De Saussure pro-
ponis mallongigon (anstat) kaj Z. en 1908 proponis stete. sed sensukcese. Eble oni
povus utiiigi la prefiksan sencon de vic (vicprezidanto - prezidant-anstataanto)
kaj uzi vic'al analoge al dank'al: mani terpomojn vic'al pano. Tio povus esti
bonvena precipe en poemoj, kie la trisilaba anstata iafoje estas vera katastrofo.
Rim. III. Krom signas apartigon, same ckskiuzivan kicl inkluzivan. Ekskluziva
estas ia senco apud negacio (ne, neniu, nenio) kaj apud io, iu: mi ne havas
amikon krom vi; neniu krom vi povus tion fdri; iuj restu krom unu
z
; ni donas
ion krom genio. Per krom oni povas escepti anka parton cl tuto (kiam oni povas
subkompreni tuta a iuj): via teksto (tuta) estas senerara krom unu frazo; mi
perdis liajn leterojn (iujn) krom unu; la popoiamaso disiis krom malgranda
grupo. Post neniu (nenio) alia oni uzas ol: mi diris al vi nenion alian ol la piej
puran veron. En aliaj okazoj ia ekskluzivecon oni esprimas per ekster a escepte
de, kaj krom signas inkluzivecon, kiun oni ccrtigas per anka. Same per anka oni
montras la inkluzivecon post iu, io:ofte oniperdas krom sia havo anka la ami-
kon; krom Petro tie estis anka iuj miaj fratoj. Kclkfojc oni esprimas in per ec
a anka: ni donas ion, e genion. Post aiia (sen negacio), krom signas inkluziv-
econ (kun anka): mi uzos anka aliajn rimedojn krom tiu. Komparu la eksklu-
zivan sencon de: mi uzos aiiajn rimedojn ol tiun.
Kondicionalo montras la supozitecon, fiktivecon de la sen-adjekto:
sen via helpo mi ne estus povinta sukcesi (mi ne estis sen via helpo, do
mi sukcesis), indikativo montras ian faktecon: sen via heipo minepo-
vis sukcesi (mi ne sukcesis pro manko de via helpo).
3. S t a t i n d i k a j a d j e k t o j .
A. Identiga subspeco,
200
a
) Se la adjektsubstantivo montras ia materiaion de la rilatato, oni uzas
el: lia bibiioteko konsistas el modernaj romanoj.
270
200
b) Se i montras la rilataton la ties konsistigaj partoj, a la ties kvan-
to, a la ties tuteco, oni uzas en: la neo falas en grandaj flokoj; en
longaj girlandoj pendis mirindaj kreskajoj
z
; iaj haroj estis kunvolvitaj
en pezaj plektoj
1
- li aetis librojn en granda nombro; la libro estis
presita en 1000 ekzempleroj; - mendoj en la valoro de 100 frankoj;li
venis en sia propra persono.
c) Se la adjektsubstantivo simple, en sia tuto, estas identigata al la rilat-
ato, por montri i ties funkcion, staton, esencan kvaliton, destinitecon,
oni uzas kiel (kvalifika kiel); li venis kiel delegito; li vizitis in kiei svat-
ianto; Petro, kiel sekretario, tre multe laboris porlagrupo (subjektaj);
ni manis bombonojn kiei deserton; iii havis tendon kiel ioejon; ii
alportis por ia infano pupon kiel donacon (objektaj). Krom tiu kvalifika
a stata kiel, ekzistas anka rezulta kiel (enkondukanta vorton, kiu
signas la rezulton de la ago, vd. 204), kaj kondia kiel (enkondukanta
vorton, kiu signas la kondion de la ago, vd. 201).
Rim. I. La identiga (stata, rezulta, kondia) kiel estas nek subjunkcio, nek pre-
pozicio, sed simple "liganta vorto". Subjunkcio i ne estas, ar la frazelemento,
kiun i enkondukas, ne estas parto de kompletigebla elipsa propozicio; efektive
tiaj kiel-esprimoj estas a tute ne kompletigeblaj, a, se oni kompletigas ilin, per
tio la identiga senco anias en komparon (// venis kiel delegito venas = lia veno
estas simila al tiu de delegito). Kaj prepozicio i ne estas, ar ia frazelemento, kiun
i enkondukas, devas stari en la sama kazo, kiel la rilatato: kiel esperantistojn na
batalado ne povas nin tui
z
; li propagandis kiel unua tiajn ideojn
2
. (Kp. 262).
Kiei do havas en Esp-o du funkciojn sence preska kontraajn: kompa-
ran kaj identigan. Kelkfoje oni bezonas distingi inter tiuj.
La komparan signifon oni povas neprigi: a) per ia kompletigo de la
prop-a fragmento, ar, kiel ni vidis, ia identigo ne toieras la kompiet-
igon: oni elektis lin, kiel reon oni elektas (tiel solene); b) per kvaza
anstata kiel, ar kvaza signas fiktivan identecon, do similecon, kom-
paron: oni eiektis lin, kvaza reon (vd. 263).
La identigan signifon oni povas neprigi e objekta statadjekto per por
anstata kiel: mi donas al vi la landon por eterna posedafo
2
; e subjekta
statadjekto per estante: // iaboris penege, estante iignohakisto (kiel
lignohakisto ajnus komparo), a per la "signo nuia" de adjekta predi-
kativo (vd. 197): al ia feino kreskis fiugiloj kaj i forftugis birdo (kiel
efektiva birdo; kiel birdo ajnus komparo pri la facileco de ia flugo);
i komencis sian karieron kiel cirka dancistino, kaj i mortis Teodora,
amata edzino de imperiestro (kiel Teodora ajnus unuavide komparo).
Kp. 262.7.
Rim. II. Efektive mankas oportuna rimedo, uzebla en iaj frazoj, esprimi la iden-
tecon: estus imageble tiri el la tabelo pluan vorton, kaj diri estiel, t.e. estkvalite
(ne similkvalite!): oni tiel povus eviti ian konfuzon inter: li mortis kiel kristano
(kvankam tia li ne estis) kaj: li mortis estiel kristano (ar tia li estis).
Rim. III. Per la identiga kiel neniam oni rilatigu al io reprezentita per poseda
adjektivo. Do: /i multe helpis min en tasko mia kiel prezidanto - estas malgusta,
se ia prezidanto estas mi. Oni diru: en mia tasko de prezidanto.
271
200
d) La kiel-substantivo povas esti ne la identigato, sed la rilatato mem,
tiel kelaidentigatoestasla ajnarilatato;tion onipovasnomi i nver -
sa i dent i go: veraj danoj kiel ni
z
= ni, kiel veraj danoj. Tie i la
senco de kiel proksimias al tiu de ekzemple.
Tiaj formuloj estas uzataj
aa) por esprimi valoijuon (taksa kiel): mi miras, ke lingvisto, kiel li,
povas tiel erari (li, tiel sperta, fama lingvisto); lingvon, kiei Esperanto,
oni ne povas neniigi (Esperanton, kiel lingvon disvastiintan, mult-
flanke ellaboritan); iingva studo, kiei tiu de de Hoog, estas tre utila
(studo de de Hoog, kiei studo isfunda, detala, klarvida ktp.);
bb) por esprimi ia kategorion, al kiu la diritaj aoj apartenas (ilustra
kiel): personaj nomoj, kiei Julio a Mario, povas esti kaj viraj kaj
virinaj; adasismo, kiel kreadas-rigardadas, ne estas rimo.
Rim. IV. Post la taksa kaj ilustra kiel, la substantivo estas iam nominativa, e se
ia rilatato estas akuzativa: verajn danojn, kiel ni (kp.: nin, kiel verajn danojn).
Tion oni povas klarigi dumaniere: a tiel, ke post kiel oni elipsas kia estas; a
tiel, ke e la taksa kiel oni subkomprenas la taksan adjektivon: iingviston (spertan)
kiel li; lingvon (evoluintan) kiel Esperanto, kaj e la ilustra kiel temas pri speco de
nomesprimo: personnomojn kiel Julio a Mario (kp. la personnomojn Jiio kaj
Mario). Vd. 132,1.
B. Riiatiga subspeco.
a) se la stato estas cirkonstanco ekstera a interna (anima), oni uzas en:
en via situacio mi ne hezitus
z
; vagi en granda mizero; ia forto grandias
en premateco
2
; kien vi iras en tia izoleco?
z
agi en granda koiero, en
konsento, en rapido; esti en danero, en bona humoro; i veis en sia
doioro; paroii en febro, en deiiro; esti en dubo, konfuzo, embaraso, en
maro, vojao; la romano estas legebia en kvin iingvoj; sidi en vigia inter-
paroiado
z
; mi ekstermis ia izraeiidojn en mia severeco
z
; en asado de
damo
z
; esti en proksimo, en bona stato, en sano, en malespero, en ordo
(subjektaj); havi iun en fido; danere estas lasi lin piu en tia libereco
z
;
i trovis ia infanon en granda danero (objektaj). Ce plurala adjekt-subs-
tantivo oni povas uzi inter: inter tiaj cirkonstancoj; farivojon interdan-
eroj; morti inter doioroj; li trovis in inter iarmoj.
b) se la stato estas funkcio, oni uzas same en: veni en akompano de iu;
ludi fortepianon en akompano de kantistino; stari en ies servo; iudi en
ia roio de reo Lear; en la funkcio de sekretario.
c) kelkfoje oni trovas sub: sub ia formo de io aperi; sin prezenti sub ia
masko de...; pritrakti sub ia titoio de... Tion komprenigas la pli-malpli
metafora uzo de sub.
d) se la adjekt-substantivo estas konsistiga parto, korpoparto de la rila-
tato kaj la staton esprimas ia komplemento, oni uzas kun: kisi iun kun
senhonta vizao; demandi kun batanta koro; mari kun fianko e fian-
ko
z
; foriri kun longa nazo
z
; estas la sama afero, sed kun kapo al tero
z
(subjektaj); oni trovis lin kun rompita kapo; ne forsendu min kun mai-
pienaj manoj (objektaj). Pri akuzativo anstata kun vd. 185, Rim. III.
272
200-201-202
Kp.ankora 187.
e) tie i oni povas klasi anka la adjektan predikativon: i kantis nuda;
ii vagis mizera.
Rim. V. Oni povas uzi anstata stat-adjekto anka adveibon; tio eblas, e kiam la
adjekto estas objekta, do ne rilatas al la subjekto: danere estas lasilin iibere; mi
sendas ia libron i-kune. La malpermeso ekzistas nur rilate al participoj (vd.
158, Rim. I, kaj 183, Rim. I.).
4. Ko n d i a j a d j e k t o j .
Ili esprimas la staton de la subjekto a objekto kaj samtempe anka 20
tion, ke tiu stato influas la agon favore.
A. Identiga subspeco; la adjekton oni enkondukas per kiel: oni petis lin,
kiel prezidanton, ke li intervenu; ia naturo elkrau min kiei ekstermin-
dan beston
2
(objekta); vi, kiel sekretario, povas faciie arani ia aferon
(subjekta).
Rim. I. Por neprigi la kondian sencon, oni metu la kiel-adjekton senpere post la
rilatato. Pri la kazo post kiel vd. 200, Rim. I.
B. Riiatiga subspeco; oni uzas la prepozicion e.* Per tiu i subspeco
oni povas indiki:
a) la simplan ekziston de io ekstera, kiu influas la agon per sia ekzisto:
e ekzistado de lingvo internacia iuj tradukoj estus farataj nur en tiun
i lastan
z
; e ia ieo de internacieco granda arbitro en ia eiekto de
vortoj ekzisti ne povas
1
.
b) la konstantan, esencan kvaliton de la subjekto a objekto: e iia
lerteco, oni povas konfidi al li la taskon; e tiaj kapabioj, iicerte faros
briian karieron.
Rim. II. Se temas pri kvalito okaza, ekzistanta nur dum la ago, oni uzas kun:
paroli kun eiokventeco (kp. e via elokventeco, vi certe konvinkos lin). Sed tiajn
kun-adjektojn, rilatantajn strikte al la ago, oni devas klasi inter la manieraj.
5. Ko n c e d a j a d j e k t o j .
A. Identiga subspeco; i estas esprimebla nur per konceda subprop-o: 20
miamas lin, kvankam ii estas sentaguio. Sed kelkfoje oni trovas elipsan
subprop-on: mia amiko, kvankam kiubano, neniam venas en la kunve-
nojn. Analoge al kiel, oni povas uzi kvankam anka por signi objektan
adjekton; tiaokaze gi estas kvazaadverbo kaj in sekvas akuzativo:
min, kvankam komitatanon, oni e ne demandis. Sed tio estas iom
nekutima.
B.Riiatiga subspeco; oni uzas:
a) la prepozicion e, kiam la adjekto estas posedao, kvalito a ago de la
rilatato, a kiam la adjekto kaj la rilatato havas saman posedanton:
* Nur kiel interesaon ni mencias, ke al i tiu senco de e plene respondus la pre-
pozicio gra, kiun tamen oni uzas nur kun mal- (malgra) en la kontraa (konce-
da) senco.
273
202-203-204
ofte e vesto vetura doloras stomako
2
; e mia ptej bona volo mi ne
povas alkutimii
2
; e tro entila ekstero mankas sincero
z
;ni trenas kiel
bovoj kaj e tio ni dekiamas pri sendependeco
z
.
b) la prepozicion malgra, kiam temas pri ekstera cirkonstanco: nipaci-
ence eltenis malgra ia multaj atakoj
2
; malgra viaj petegoj, ii ne estus
vin pardoninta.
c) la prepoziciaon spite de (ai, -n) e intenca, obstina malgraeco:
spite iujn argumentojn li rifuzis. Oni ne trouzu spite anstata malgra.
Pri nominativo post spite vd. 92, Rim. VI.
Rim. Ce la situaciaj adjektoj kondicionala predikato montras la fiktivecon de la
adjekto. Ekz-e, en la unua ekzemplo sub 201, B. a), la kondicionalo montras, ke
lingvo internacia ankora ne ekzistas; en la lasta ekz-o sub 202, B. b) (malgra
viaj petegoj) la kondicionak) montras, ke la petego ne okazis.
Sola escepto estas e la kondicionaloj estus devinta, povinta, vottnta, dezirinta,
kiam ili esprimas la faktecon de devo, povo, volo, deziro, sed la neobeon de devo,
neuzon de povo, neplenumon de vok> a deziro; tiam la adjekto estas fakta: e
tiaj kapabloj tt estus povinta fari britan karieron (la kapabloj estas faktaj); en tia
mizero li devus pli multe kiopodi por sin helpi (la mizero estas fakta); maigra
ta multaj atakoj tt estus votinta elteni, sed... (la atakoj estas faktaj).
Pri particip-adverbaj kondiaj kaj koncedaj adjektoj vd. 118 kaj 183, II.
Origuuij adjektoj
203 La originaj adjektoj esprimas la antaan, jam anitan staton de la ob-
jekto a subjekto. Ilia prepozicio estas el.
A. Identiga subspeco: io fariis el polvo;fari elDanujo malliberejon
2
;
kio fariis ei vi? el ia neceseco oni devas fari virton; einenio onipovas
farinenion;fori el glavo plugilon
2
.
B. Riiatiga subspeco: deveni el nobela gento; ia monumento devenas el
ia antikva tempo; traduki ei ia angta lingvo; veki el dormo; eliri el em-
baraso; esti skuita el siaj revoj
z
; forpui iun ei ta societo; maiaperi el
ia komerco; levi sin el malestiminda situacio
2
.
Rezultaj adjektoj
204 La rezultaj adjektoj esprimas la staton estiintan per la predikata ago.
A. Identiga subspeco. Ci tie oni trovas kvar okazojn:
a) Se la adjekt-substantivo esprimas funkciulon, profesiulon, la rezult-
adjekto devas esti esprimata per predikativo rekta a neiekta: nomumi
iun instruisto; elekti iun prezidanto a nomumi iun kiel instruiston;
elekti iun kiel prezidanton. La rekta predikativo estas preferinda, ar
i malebligas la komparan sencon.
b) Se la statanon esprimas la verboj ii, farii, oni povas uzi nur rektan
predikativon: li fariis sekretario; ia edzino de Lot iis sai-statuo.
c) Se ia statanon esprimas la verboj anii, aliformii, oni povas uzi
anka rektan predikativon: la feino aniis floro. sed pli kutime estas
uzi la prepozicion en: la feino aniis en ftoron; iia maikaemeco ali-
274
5 204- 205
formiis en arogantecon
z
.
d) e aliaj verboj, kaj precipe, se la adjekto esprimas dispartion, oni
devas uzi iam la prepozicion en :organizi nomadan popolon en taton;
disrompi vazon en milpecojn. Pri la adjektiva rezultadjekto, vd. 197.
Rim. Oni trovas kelkfoje anka prepoziciojn al kaj je: la pozon duonkuan ani
je pozo sida
z
;disrompi al milpecoj
2
.
B. Rilatiga subspeco. Oni uzas la prepozicion en ipuntoj kaj bantrozetoj
kuniis en mirinde bonordigita senordeco
2
; profundii en legadon
2
;
luli en dormon; pui iun en malfelion.
LA MODALAJ ADJEKTOJ
Dum la stataj adjektoj karakterizas, helpe de la predikato, la subjekton 205
a objekton de la ago, la modalaj adjektoj karakterizas la agon mem,
montrante, kiel
f
pro kio a por kio okazas la ago. La tio oni distingas
adjektojn manierajn, kazajn kaj celajn.
Manieraj adjektoj
Ili montras la manieron de la ago. Oni distingas inter la manieradjektoj
la sekvantajn:
l . A d j e k t o j m an i e r - i n d i k a j .
Ili montras simple la manieron de la ago. Plej ofta formo estas la adver-
bo: kurae respondi; leone batali; kure sekvi; sensence paroli; parkere
lerni; hazarde trovi; iujare kunveni; funde scii; tutmonde okazi; unua-
vide rekoni; iri mane-piede; paroli kvinlingve. Sed ili estas esprimeblaj
anka per prepozicio:
a) se en la adverba kunmeto ekzistas prepozicio, i povas memstarii
formante prepozitivon: paroli sen senco.
b) se en la adverbo ne ekzistas prepozicio, oni uzas. kun, por aldoni ian
pli-malpli flankan, do forigeblan cirkonstancon: fermi pordon kun bruo;
vendi ion kun perdo; preni ion kun malkonfido
2
; batali kun kurao;
lerni kun fervoro; paroli kun elokventeco. Cetere oni uzas en: malfermi
en plena laro
2
; tremi en la tuta korpo; nei en grandaj flokoj; veni en
sia propra persono; paroli en la germana lingvo, en kvin lingvoj; uzi
vorton en alia senco ol la oficiala;iri en la direkto de...;mari en takto;
paroli en versoj; en la plej alta grado; en la nomo de la societo; paroli
en sekreto; tio ekzistas nur en fabelo; paroli en alia maniero
2
; pensi
en si mem; tremi en iu fibro. Sub:aperi sub alia formo. Kiel oni vidas,
oni uzas kun, kiam por la malo oni uzus sen: fermi h pordon sen bruo.
Se tio ne estas ebla, oni uzu en.
c) se la adjekt-substantivo indikas rimedon, kvaliton, instrumenton,
korpoparton, helpe de kiu ia ago okazas, kaj la manieron de la ago mon-
tras la epiteto a suplemento de tiu substantivo, oni uzas per: tremi per
la tuta korpo; ekkrii per terura voo; trafi du celojn per unu tono
1
;
veni per kurba vojo al rekta celo
z
; eltrinki per unu tiro
z
; timi la kole-
275
.235-236
ron, per kiu la Eternulo ekkoleris; vivi per mizera vivo
2
; ne paroli e
per unu vorto
2
; esti beia per beieco de aneioj
2
; stariper unu piedo en
ia tombo
2
; sin preterovi per pao majesta
z
; atingi ion perunufojo
2
;
mari per piedoj nudaj;fiio tute fremda per la koro
z
; rubandeto briiis
per roza koioro
2
; vivi per unu animo en du korpoj.
d) tie i klasias granda parto de la interpozitivoj: stari vizao kontra
vizao
2
; iri uitro e uitro, flanko e fianko; ekzameni ion punkto post
punkto; atingi ia ceion pao post pao
2
;
e) tie i klasias la adjektoj lokaj-manieraj, kiuj esprimas la direkton de
la ago: rigardi el ia brakoj de ia poiipoj
2
; krii ei sia mizero
2
; paroii ei
baikono; paroii ei mezo de fajro
2
; rigardi en ia ambron; legi el iibro;
trinki ei glaso. Iii estas tute similaj al la lokadjektoj movaj, la diferenco
estas nur en ilia metaforeco de la verboago.
f ) inter la manieraj adjektoj oni povas fine klasi la konform-adjektojn,
kies prepozicio estas la, kaj kiuj indikas ion, al kio konforme, adapt-
iante, obeante okazas la ago: arani ia alfabeta ordo; fali la sia tuta
iongeco
z
; la tio, kiei oniin prenas
2
; mi venis ia via ordono; la ia
regularo tio estas malpermesata; agi ia sia kapo, konscienco, piao,
bontrovo; ripeti ion vorto ia vorto
z
; iri ia fremdaj postsignoj
2
; deci-
di la la okazontajoj
1
;jui ia ekstero
2
; fari ion ia modeio
2
; kopii ion
ia ia originaia manuskripto; trakti iun h ties merito
2
; respondi al mai-
sauio ia lia maisaeco
2
; mezuri sian veston ia sia mono
z
; kanti ia
sia beko
z
; danci ia iesfajfiio
2
; ia la krio de ia koko la spiritoj rapidas
hejmen
z
.
Rim. Kiam la senco estas "obeante al", la la-adjekto estas sence proksima al
kaz-adjekto. Precipe bone montras tion la lasta ekzemplo (la la krio de la
koko...).
g) la similecon de la ago al la ago de alia oni esprimas per kiel a kvaza:
ami kiei frato; konduti kvaza bruto. Sed tiuj estas rigardeblaj kiel elip-
saj komparaj prop-oj (vd. 262).
2. A d j e k t o j i n s t r u me n t - i n d i k a j :
A. La enerala prepozicio estas per. Per i oni signas:
a) la ilon, kiun oni uzas por fari agon: bati per marteio;fosiper pato;
iri per iambastono; la korpoparton a sentorganon: ni vidas per ia
okuioj kajfiaras per la nazo; minaciper pugno
z
.
Rim. I. Ies tenatan korpoparton same oni signis kelkfoje per perikonduki iun per
la nazo (B). Sed, ar tiel povas esti dube, u ne temas pri la tenanta korpoparto,
oni uzis e: konduki e ia nazo
z
; li kaptis Schweizeron e la kolo
z
. Sed, ar e
povus signifi anka apud, tio ne estis kontentiga, kaj Zamenhof fine uzadis je
por la tenata korpoparto, kontraste al per por la tenanta (kiel rimarkigis sro
Keni Ossaka): subite i ekkaptis per amba (= per s i a j) manaj du beiajn
florojn e sia fianko
2
; poste iprenis Gerdan je la (=je i a) rnano
2
; i eksentis,
ke oni tenis in je la ( = i a ) brako
2
; sed ni orde kondukas ilin je la nazo
2
; i
tenis ta kolombon je la piedoj
2
. Tiel oni povas tute klare distingi: i falis, sed
ekkaptis min per ia manoj je la piedo.
276
200
b) ion, kion oni povas rigardi kiel rimedon por atingo de celo, efektiv-
igo de ago: per kio vi vivas? trafi per paroio rekte en ia vizaon
2
; kom-
preni per helpo de vortaro; servo kvitias per reservo
2
; eidevigi perme-
son per senesa ripetado; turmenti iun per malsato
2
; veti per mono;
per kio la veto
2
; ekkoni iun per sinteno
2
, per ia nazo
2
; tio okazis per
si mem (sen ekstera influo); penetri en la domon per forto; konatii
per hazardo.
c) la personon, kiun oni uzas por efektivigo de ago: sendi leteron per
servisto (subkomprenata adjekta ago: oni sendis, la servisto portis);
same, e parto de la faktitivaj verboj: i pentrigis sian portreton per
fama artisto (i pentrigis, li pentris). Vd. 119, C.
Rim. II. e alia parto de la faktitivaj verboj oni uzas al: sciigi, trinkigi, havigi,
perdigi ai iu ion. Klarigon kaj distingon vd. 119, C
d) e la medialaj verboj la influanton de la ago oni povas rigardi kiel
instrument-adjekton kaj signi per per: ne iam per ao mezurias
sao
2
; la pordo fermiis per ia vento; la pupiioj malsekiisper iarmoj
2
;
la vizao kovriis per honto
2
; la adjektivo finias per -a
2
; la tono
rulias per si mem. Sed oni povas in rigardi anka kazo kaj uzi de
(vd. 208,1.).
B. En specialaj okazoj oni povas signi la instrument-adjekton anka
per aliaj prepozici(a)oj.
aa) Per el: desegni el ia memoro; diveni ion el la antasignoj; krii el la
tuta goro
2
; ami el ia tuta koro
2
; profiti ei io; konkludi ei io; iegi ion
el la okuioj; paroii el sperto; sciii pri io el ia gazeto; vivi el parita
mono; ei tio oni vidas, ke...; per sub: tio estas malpermesita sub severa
puno; sub i tiu signo vi venkos; kompreni ion sub io; per la: ekkoni
arbon ia fruktoj; per sur: kaikuii sur fingroj; ludi sur vioiono; per kun:
kun la tempo ia formo nova eipuos ia mainovan
2
. En i tiuj okazoj la
metaforaj subsencoj kaj la kromsencoj komprenigas la uzon de alia
prepozicio.
Rim. III. La lasta ekz-o estas la sola okazo, kie kun estas uzebia e instrument-
adjekto. Ce Z. oni trovas kelkfoje tiajn instrument-adjektajn kun: gimnastiki kun
lao; mezuri aliajn kun sia mezurilo; ili ajnas plumeraroj. Sed oni tamen povas
pravigi kun, se la adjekto ne devas esti nepre instrumento de la ago: persekuti
iun kun glavo
2
(tenante ia giavon en la mano).
bb) Pere de oni uzas, se la verbo esprimas a subkomprenigas agon inter
du personoj: fari negocon pere de agento;geedzii pere de gazetanonco,
svatisto.
%
cc) Dank' al oni uzas, se temas pri favora influo rilate al la ago .sukcesi
dank
9
al ies heipo.
dd) Helpe de oni uzas, se temas pri kunlaboro a pri sistemo, kiun oni
ne uzas plene, sed el kiu oni nur profitas: li aranis lafestenon helpe de
tri klubanoj; instrui helpe de ia Ce-metodo (kp. ia la Ce-metodo).
ee) Ofte oni povas esprimi la instrument-adjekton per adverbo: informi
letere; bati marteie; vidi sone; mortigi pafe.
277
.235-236
Rlm. IV. La aet-prezo, kiu estas propre rimedo por akiri la aetotan objekton,
estas esprimata tamen ne per per, sed per por (vd. 209,2.).
C. Speciala okazo estas la privokado, kiam oni kvaza vokas por helpo
atoritaton, por subteni sian diron. La privokiton oni povas signi per
per: peti iun per la ieio
2
, per la rajtoj de lerneja amikeco
2
. Sed oni
povas rigardi tiajn adjektojn anka motivaj kaj enkonduki per pro (vd.
208, Rim. IV.).
3. A d j e k t o j me z u r i n d i k a j .
A. Oni esprimas la mezurindikajn adjektojn per la akuzativa formo:
li kuris tridek kilometrojn
2
; i kostas sepdek frankojn; mi estis nur tri
paojn de ia sojio; i kolektis de i koiocintojn, plenan sian robon
z
;
kelkfoje per per: ia memoro de granda homo per duonjaro supervivos
iian morton
z
; prokrasti per unu jaro; malfrui per dek minutoj; veri
iarmojn kvaza per riveroj
2
; per alteco de unu katkanumo vi pliprok-
simiis al la ieio
z
; aiproksimii per unu pao al la tombo
z
. Oni trovas
anka je: estije unu jaro plijuna
z
;je duono de kapo pii alta
z
; (vd.
71, Rim. I.), precipe se la adjekto esprimas distancon kiel rezulton de
movo: retirii je kelke da paoj (per kelkaj paoj esprimus la mezuron
same kiel la manieron de la movo).
Rim. I. Oni ne uzu mezur-adjekton, kiam la mezurvorto estas senpere ligita al la
mezurata subjekto per "estas"; tiam temas pri predikativo (nominativa):laalteco
estas tri metroj (ne-. metrojn). Sed: la muro estas tri metrojn alta (vd. 144,a.).
Aliaj prepozicioj:en:enia distanco de 5 mejtoj; ta akvo boias en la tem-
peraturo de 100 gradoj centezimalaj, is: persisti is ekstremo; laprezo
piialtiis is 5 frankoj.
Oni notu la rekomendon de la Akademio (1974): "La Akademio mal-
konsilas la uzadon de la prepozicio po, por esprimi la rilaton indikitan
per la frakci-streketo en esprimoj kiel: 30 kmlh kaj similaj, kiel rektan
eraron kontra la usta signifo de tiu prepozicio, difinita de Zamenhof
en unu 'Lingva Respondo'.
Manke de specifa prepozicio por tiu uzado, la Akademio lasas liberecon
al fakuloj elekti inter la prepozicioj en, je, por a sur la la cirkon-
stancoj, a uzi adverban formon, kiel 30 kiiometroj hore."
Mezuron esprimas anka la duopaj prepozitivoj: de rando al rando;de
kapo is piedoj; de mateno is vespero.
Rim. II. Tie i ni povas mencii anka la csprimojn de proksimumeco: proksim-
ume, irka (= iom pli a malpli); super (iom pli); is (eble iom malpli; a, inter
du numeraloj: iu cl la du, a iu ei la internaj nombroj); inter (anta du numeraloj:
unu el la internaj nombroj): li havas irka mil frankojn; mi vidis tie super cent
evalojn; ili povas enteni is kvar homojn
z
;li povis kui okis na jarojn
2
; eestis
inter kvardek kaj kvirtdek personoj. Pri la akuzativo post tiuj i prepozicioj vd.
87,/4.
B. A1 la mezurindikaj adjektoj apartenas anka la distribua adjekto
enkondukata per po (vd. 87, F. kaj 133, L).
Ce la adjekta distribuo oni distingas kvar okazojn.
278
.235-236
1. Oni signas la distribuon per numeralo. Tio okazas, kiam ia tutan dis-
tribuatan kvanton signas la piuraio de ties elementoj: lagastoj venis po
tri;onivendastiujncigaredojnnurpocent.
2. Oni signas la distribuon per nombro de elementoj. Tio okazas, kiam
la tuta kvanto estas esprimita per kolektiva nomo (ekz-e bibiioteko,
mono, speco ktp.) kaj la partoj per ties elementoj (ekz-e: libro, centi-
moj, pecoj ktp.): li kuntelis sian bibliotekon po libro;oni koiektis la
monon po kvin centimoj; tiun specon de cigaredo oni vendas nur po
dudek pecoj.
3. Oni signas ia distribuon per mezurvorto. Tio okazas, kiam la tuta
kvanto estas esprimita per nomo de materialo, kaj la partoj per vorto
havanta pli-malpli la signifon de mezuro (ekz-e: kilogramo, litro, barelo,
glaso, skatolo, grupo ktp.). Tiaokaze la nomo de ia materialo devus esti
esprimata post la mezurvorto, sed regule gi estas subkomprenata: vendi
cigaredojn po skatob (sk. da cigaredoj); enpaki alumetojn po dek
skatoloj; mi iam aetas la vinon po dek boteloj; vendi pogrande
z
, po-
malgrande; veri vinon po guto; ia gastoj venis po grupo; distrani
drapon po tri metroj (sk. da drapo). Kiel oni vidas, la numeralon unu
oni tiaokaze ellasas post po, kaj po estas uzebla anka prefikse kun
adverbigo: pogute, pogrupe, poskatoie, poboteie, pobareie; same:
poiom, poiome.
4. Povas trovii tia situacio, ke la eiementoj de ia tutao estas arigitaj
en egalajn grupojn, kaj oni devas esprimi, kiom da eiementoj rilatas a
koncernas iun el tiuj grupoj. Ekz-e soldatoj (tutao) grupias en vicojn
(grupo), kaj oni devas montri, kiom da soidatoj (elementoj) estas en
iu vico. Tiam la nombron de la elementoj oni esprimas per po plus
numeralo, kaj la nomon de ia grupoj oni enkondukas per iu prepozicio:
aranu ilin en vicoj, po ses en vico
2
; mi prenos vin po unu el urbo kaj
po du ei tribo
2
; li devis fari iaboron po dekdu horoj en tago (la iaboro
dividias en tagojn, kaj 12 horoj distingias el la horoj de iu tago)\oni
vendas tiujn cigaredojn nur po dudek pecoj por skatoio. Anka la
prezo, la kosto estas esprimebla tiamaniere: mi fumadis cigaredojn po
20 rubioj por cento
1
; i ricevis lecionojn po 20 spesmiloj por horo
z
.
Kiel oni vidas el la ekzemploj, la nomon de la grupo oni iam esprimas
singulare; eventualan numeralon oni substantivigas: en la komitato ia
membroj estas reprezentataj po kvin ei cento. Kp. tamen 133,1. Rim.
Kazaj adjektoj
La kazaj adjektoj esprimas la kazon a la motivon de la ago. Ilia ene- 208
rala prepozicio estas pro. Oni povas distingi la sekvantajn okazojn:
1. la subjekto agas kvaza pasive, sen propra iniciato; tio estas la adjek-
to okaziga. Oni uzas de: svarmi de homoj; sveni de teruro
2
; tremi de
malvarmo
z
; morti de malsato
2
; konsumii de doloro
z
; de kantado
senpaga doloras ia goro
z
; ebriii de vino
z
; la tero pieniis de mal-
279
200
justafoj
z
; satii de vidado
2
; vekii de bruo
z
; ruii de honto
z
. Kp.
206,A.d.
Tamen pro estas uzebla anka en la okazo de ekstera kazo, ar i estas
ja la eneraia prepozicio kaza: la loanto de tia lando pro manko de
tiu vorto estas devigata nomi..
z
; liaj okuloj esis funkcii pro maljun
eco
z
; la 200 viroj, kiujpro iaceco ne povis sekvi Davidon...
z
; tiuj sen-
fortias nun pro maisato
z
; niaj uoj mainoviis pro ia tre longa vojo
z
;
pro muito da arboj li arbaron ne vidas
z
; rankon tute nigran pro maljun
eco
z
. En i tiuj ekzemploj pro plejparte anstataas la pezajn sekve de,
kaze de. Oni uzas pro precipe tiam, kiam la kazadjekto havas de-
suplemen ton: ruii pro la honto de sia mizero
z
.
Rim. I. Tie i klasias la adjekto esprimanta la aganton de ago prezentita sub pasi-
va formo: in oni esprimas iam per la prepozicio de: li estis mortigita de neniu
z
.
Oni ne devas konfuzi tiun adjekton de aganto kun la instrument-adjekto, esprim-
ita per la prepozicio per: tiun i oni povas uzi nur, se la tiel enkondukita vorto ne
estus prezentata kiel la subjekto de la ago, se oni esprimus in aktive; ekz-e oni
diras: la tero estas kovrita de neo (ar aktive oni ne povus diri: iu kovris la teron
per neo); sed oni diros: la tablo estas kovrita per tapio (ar aktive oni povas diri:
mi kovris ia tablon per tapio). Same: tiu vorto estas determinata per la artikolo
(ar oni povas diri: la parolanto determinis tiun vorton per la artikolo). Kp. anka
110,Rim. IVkaj 211.
2. ia subjekto agas okaze de la kazo, la propra iniciato kaj libera
decido; tio estas la adjekto motiva. Oni uzas pro: veniai iupro io; veni
pro serioza afero
z
; okuion pro okulo, denton pro dento
z
; li amas tn
pro ia beieco
2
; pro kio i ploras?
2
mortipro la patrujo
2
; trinkipro ies
sano
z
; mi ridas pro lia naiveco
2
; mi timas pro la urbo
z
; akuzi iun pro
murdo.
Rim. II. En la tri lastaj ekzemploj la adjekton oni povas rigardi anka traktativa
kaj uzi pri: pri ia urbo; pri murdo. Tio estas e preferinda.
Rim. III. La kazo kelkfoje estas malfacile distingebla de la celo. Ekz-e Z. skribas:
fosi pro akvo, ar vere la akvo estis motivo por fosado, sed oni prefere rigardas
in ikaze celo (porakvo). Same: oni povas diri: mortipor la patrujo, se oni volas
akcenti, ke la bono de la patrujo estis la celo de la sinofero. La distingo aperas
klare en jena frazo: por vi kaj por mi, pro pano, pro azilo, pro trankvileco mi
iaborosf
2
Rim. IV. Anka la atoritaton, kiun oni privokas en sia intereso, oni povas rigardi
motivo kaj uzi pio anta i: restu, pro Dio
z
; pro la ielo
2
; pro la diablo
2
; pro
Patriko sankta
z
. Kp. 206, C.
3. la adjekto ne nur motivas la agon, sed samtempe anka instigas por
ties efektivigo: instiga adjekto. Tion oni povas esprimi per elifari ion el
ia kazo
z
; ei malojo; el singardo; el principo; el amo; tio okazis ei ne-
ceseco, ne el kaprico
z
; el tio rezultas, ke
z
; la akuzativo estas enkonduk-
ita nur el neceso
2
; unuj el ia atoroj komencas sian laboron el simpla
faciianimeco a elgloramo...
2
4. la adjekto ne nur instigas, sed rekte devigas la aganton por la respek-
tiva faro ideviga adjekto. Oni uzas la: mi estas tie i la la ordono de
280
208 - 209
mia estro
2
; la la kokokrio b spiritoj malaperis
2
. Ankora pli draste
esprimas tion sub: agi sub influo, impreso, ordono; skribi sub diktado
2
;
fari ion sub ia kondio.
Rim. V. Pri ia esprimo de prezo vd. 209, Rim. II.
e sent-esprimaj verboj la kazon oni ofte esprimas per infinitivo: mi
ojas vin vidi
z
; mi fieras tion adi; ne fieru havi tian kutimon. Sed tiun
infinitivon pli uste estas rigardi nerektobjekta (vd. 182).
Ceiaj adjektoj
La celaj adjektoj esprimas la celon de la ago. Ilia enerala prepozicio 209
estas por. Per celadjekto estas esprimata:
1. Tio (ago, stato, ideo), kies efektivigon celas la predikata ago:por kia
celo
z
; vojai por plezuro; diri ion por ies lado;fari ion por ies honoro,
malhonoro; mi klarigos, por kio ni kunvenas
z
; labori por esperant-
ismo
2
; labori por komuna utilo.
Rim. I. Se la ago celas efektivigon de ago kaj la subjekto de la du agoj estas identa,
oni plejofte uzas infinitivan adjekton: preni plumon por skribi; li estis invitita
por kanti Sed e neidentaj subjektoj tio ne estas aprobinda; tiam oni uzas a
verbosubstantivon: pledi por la akcepto de la propono; a infinitivon sen por:
donial iu mani
z
; sendi iun promeni. Pri la absoluta por vd. 268.
2. Tio, kies akiron celas la predikata ago: riski sian vivon porduba rezul-
tato
z
; por kio vi venis al mi?
z
labori por malgranda salajro; etendi la
manon por almozo; erari por sia bono.
Rim. II. i tie kiasias anka la adjekto esprimanta vendprezon, ar la vendo ja
celas la akiron de la prezo: vendi la domon por kvin mil frankoj; kaj la adjekto
esprimanta la aetobjekton, kies akiron ja celas la aeto :pagi cent frankojn por
la vesto.
Male, la adjekto esprimanta aet-prezon propre estas instrument-adjekto, ar ia
mono estas ja rimedo por akiro: logike do oni devus m-.aetidomon per kvin mil
frankoj. La adjekto esprimanta vend-objekton, siavice, estas kaz-adjekto, ar la
vendobjekto estas kazo ricevi monon; oni do devus diri: ricevi cent frankojn pro
la vesto. Kaj vere tiujn prepoziciojn oni uzas, kiam la adjekto estas abstraktao:
iujn i bienojn li aetis per la heredafo de sia patro; li ricevis du mil markojn pro
la perfido al sia amiko.
Tamen, enerale, pro anaiogio kaj simpleco, la lingvuzo ne faras subtilajn distin-
gojn kaj e iuj adjektoj rilatantaj al vendo a aeto i aplikas unuece la prepozi-
cion por, kaj same i procedas en iuj okazoj, kiam temas pri interano. Oni do
povas konstati la regulon, ke la interan-adjekto estas esprimata per por: vendi,
aeti teon por unu franko
2
; pagi, ricevi cent frankojn por la vesto; tiu drapo
kostas po dek frankojn por metro; por iu tago mi ricevas kvin frankojn
1
; pagas
maljunaj jaroj por junaj eraroj
z
; rekompenci iun por la penoj
2
; por tiu prezo la
vesto ne estas kara; vi donis lignon nur por cent rubloj kaj enskribis por mil
z
;
ani ion por io; por la mono pastra preo, por la mono romp* de leo
z
; por sia
oro iu estas sinjoro
2
. Tio pravigas anka la Z-an danki iun por io (anstata la
logika pro io); fakte, la danko estas donata kvaza interane.
e Z. ni trovas anka pro-adjekton signe de aetprezo kaj vendobjekto: aeti
281
.235-236
bovojn pro dek sikloj; kion vi donas pro i? kiom li postulas pro la feloj? Sed
tio restis neimitata, escepte de la sola vokulon pro okulo,denton prodento. Same
e ii oni trovas anka kontra: aeti birdon kontra kelkaj spesdekoj; Damasko
donis al Tiro grenon kontra armiloj. Tian kontra oni povas uzi, kiam ne temas
pri speciala okazo, sed pri generala oferto: kontra dek svisaj frankoj mi sendas
serion da astraj potmarkoj. Post la verbo ani e Z. oni trovas anka je: mia
popolo anis sian gioron je idoloj.
3. Tio (persono a ideo), kies intere^on, profiton, utilon celas la predi-
kata ago: vodoni por iu; kolekti rnonon por mizeruloj; aeti ion por
iu; bataii por iu; iuj por si, por iujDi'
2
; asigni difinitan salajron por
iu; tiu i speco de cel-adjekto jam konfuzias kun la dativa koncern-
adjekto(vd. 211).
4. Tio, kio montras la destinitecon, uzon de iu frazelemento: glaso, kiun
oni uzas por vino
z
; tio estas por vi; tio ne servas por uzo, sed nur por
ornamo; al Sinjorino Eliza Orzeszko por signo de profunda estimo
1
(dedio de libro).
Rim. III. Tiasence oni kelkfoje uzas por anka metonimie: oni metas post i sub&-
tantivon, anstata kies propra senco oni komprenas ties uzon. Kompreneble tio
ebias nur, se la uzmaniero de la respektiva substantivo estas evidenta: tono servis
al ili por seo (sidado); iii havis tendon por bejo (loado); mani fruktojn por
deserto (desertmanado). Vd. 200, A kaj 175.
LA KONCERN-ADJEKTOJ
210 La koncern-adjektoj esprimas ion, kion la ago koncernas, rilatas. Ili do
estas nerektaj objektoj de la ago kaj kiel tiajn ni pritraktis ilin en ia
apitro objekto ( 179).
Tie ni vidis, ke ili estas a simple koncernataj de la ago (traktativaj:
pri, je, teme de, koncerae al, rilate al), a ricevas ion sekve de la ago
(dativaj: al, por) a fordonas ion sekve de la ago (abiativaj: de).
Sed tiuj tri prepozicioj (pri, al, de) esprimas nur la movriiaton: la ma-
niero de la ago dependas sole de la verbo. Nu, ekzistas okazoj, kiam la
agmaniero estas modifita per prepozicioj, kiuj esprimas sencdiferencon
sendepende de la senco de la predikata verbo. En tiuj okazoj oni povas
paroli pri veraj adjektoj.
La koncern-adjektojn ni pritraktos la la sama divido kiel la objektojn:
ni distingos traktativajn, dativajn kaj ablativajn.
Traktativa adjekto
Cia prepozicio estas pri. Ni menciis jam e la objektoj ( 176, Rim. I.),
ke kelkajn pri-objektojn pli uste estas rigardi adjektoj, ar ili neniam
alprenas akuzativan formon: kontenti, pravi, silenti ktp. pri io.
Krom i tiuj, ni devas i tie okupii pri la sekvantaj rilatoj:
1. Se ia ago koncernas ion la ties tuta amplekso, oni povas uzi en: suk-
cesi en io; en tiu supozo vi estas maiprava; partopreni en io; esti kuipa
en io
z
; egaii iun en virto; havi piezuron en io; en sia eksterafo aperis
282
2 0 0
anoj
2
; la bonajo en tio estas, ke...
z
; en tiu demando ni ne konsentas;
agi en ies intereso; diferenci en la detaioj; havi multan energion en la
efektivigado
2
; ia Eternuio benis vin en iu faro
z
; en la nomo de la
societo; iabori en nia lingvo
2
; tion faru nur en okazo de neceso. Tio
estas precipe utila, kiam en la prop-o ekzistas alia pri-adjekto: // ne as-
kultis pri mi en tio; ii sukcesis pri sia plano nur en kelkaj partoj.
2. La personon, pri kiu oni ion konstatas, oni povas signi per e: e ii
oni neniam povas esti certa pri io; se e iu elfalas la haroj
2
; pii efikas ri-
proo e sauto olcent batoj e malsaulo
z
. Se en la prop-o temas pri
funkcio a intima, interna kvalito de la person-noma adjekto mem, oni
uzas en: mia irmo estas en Dio
z
; mi admiras en i iafideiecon; li havas
en sigrandan modestecon.
3. Se iu frazelemento estas identigata al la adjekto, oni uzas en :vidi en
iu anebn, diabion; ni vidas en E-o ia soian internacian lingvon; en tiu
propono kuas ia soivo de ia probiemo; vi vidis insulton en miaj sinceraj
vortoj.
Rim. I. Se, male, la adjekto estas identigata al iu frazelemento, oni uzas kiel:
rigardi iun kielaneton (vd. 200, <4.).
Rim. II. Rro tiu identiga signifo oni uzas en e konsisti en io, kiu montras ident-
econ, dum konsisti el... montras materialon.
4. La adjektojn, kompare al kiuj oni esprimas diferencon (riiate, kom-
pare ai...) oni povas enkonduki per kontra, se la diferencon indikas
komparacia vorto (pii, superi, preferi ktp.): supereco de homo kontra
bruto ne ekzistas
2
; multigu vin miloble kontra via nuna nombro
z
; iti
vivas sub regado, kontra kiu iii preferus la turkan
2
; a per anta, se
oni rangas pli alte la rilataton: la pliboneco deE-o anta Voiapk estas
senduba
1
; a per al: preferi ion ai io. Sed se la diferenco estas esprimita
nur per la sencoj de du kontrametitaj substantivoj, sen komparacia
vorto, oni uzas e: se iin kompari kun ia nuna reo, ii estis Apolono e
Satiro
2
; a apud:// estis pigmeo apud tiu giganto.
5. La bazon de konstato oni esprimas per la: i estis ia ptena portreto
de sia patro la sia boneco
2
; koni iun la la nomo
z
; ia mia opinio vi
estas malprava; ia la unua rigardo tio ajnas usta. En kelkaj esprimoj
oni trovas el kaj en :el teoria vidpunkto tio estas absolute pravigebia; en
liaj okuioj tio estas peko
z
.
6. Se la ago vekas metafore ideon pri loka rilato, oni povas uzi diversajn
lokajn prepoziciojn: persisti e io (kvaza gluiante al i); regi super
iando; labori super gramatiko (kvaza kliniante super i); vidi sur iu,
ke li estas kolera; pendi sur la lipoj de oratoro.
Rim. III. Oni neniam uzu kun c traktativa adjekto; tiu nacia idiotismo estas tute
superflua en E-o, kiu havas sian priicedikun (prij postulo; esti singarda kun (pri)
fajro; heziti kun (pri) io; avari kun (pri) afableco; rapidi kun (pri) konfido; atendi
kun (pri) realigo de piano; i tie kun, kvankam Z-a, estas pura, nepre evitinda
germanismo kaj faciie evitebla per la u/o de pri.
283
191 -192
7. Personojn a objektojn, kiujn la ago koncernas en iiia reciproka inter-
rilato, oni signas per inter: dividi ion inter pluraj personoj; jui inter
disputantoj; ili estas iigitaj inter si; batali inter si; simiii inter si.
8. Ce kelkaj adjektoj oni uzas je: gravedii je fiio; abundi je fontoj;
alpruntije rentumoj; bapti iun je ia nomo Petro;je mia honoro mi diras;
stari je ies dispono; asekuri je alta sumo; aeti ion je ies kostoj; suferi,
mortije malsano; maisaniije iepro; soifi je fpri) kiso;aetije kredito;
kredi, Juri je Dio; maisanii je ia okuioj;je mia miro, ojo, surprizo ii
plenumis sian promeson. En preska iuj aliaj okazoj oni uzas pri a
alian prepozicion (vd. 179).
Dativa adjekto
La prepozicio de la dativa adjekto estas al: certe okazis ai li malfelio;
estas al mi varme, maivarme, bone, factte, oje; kio estas al vi?; konduti
bone al iu; kiel vesto en malvarmo estas kanto al suferanta koro
z
;starigi
al iu monumenton; lavi al iu ia piedojn
2
(lavi la piedojn de iu); bati al si
la bruston
1
(bati sian bruston).
Rim. I. Oni neniam uzu kun i-okaze. Kio estas kun vi? estas nepre malusta.
Krom tiu pure dativa senco oni trovas ankora la sekvantajn, pli-malpli
parencajn rilatojn:
1. La agant-adjekto keikfoje estas rigardata kiei dativa kaj esprimita per
tiesti konata al (anst.de) iu. Kp. 119, C.
2. Se oni volas akcenti la destinitecon, oni povas uzi por:porti donacon
por iu; montri entuziasmon por E-o.
3. En prop-oj esprimantaj sintenon, oni uzas:
a) se temas pri amika sinteno, la prepozicion por: nia regimentestro
estas por siaj soldatoj kiel bona patro
2
. Se la amikecon de la sinteno
montras jam la predikato mem, sufias simple al: konduti bone, juste ai
iu; estifavore agordita al iu.
b) se temas pri malamika sinteno, la prepozicion kontra: faru ion kon-
tra tio
z
; batalu kontra peko
1
; ribeti, konspiri, riproi, indigni, havi
ion
z
kontra io; topi la orelojn kontra kriado de malriulo
2
; anka
i ne estas indiferenta kontra li
z
; maiobeemaj vi estis kontra la
Eternulo
z
.
c) se la maniero de sinteno ne estas esprimita, oni povas uzi pri: mifaros
pri li, kiei vi ordonis; sed anka kontra:/e/ liagis kontra mi, tielmi
agos kontra li
z
.
Rim. II. Tiu supra distingo ne iam estas strikte farata. Oni trovas kontra anka
e amika sinteno: vi estas tro bona kontra mi. Sed por estas uzata nur en la
senco a).
4. Se la ago esprimas a subkomprenigas reciprokecon, oni povas uzi
kun: paroli kun iu; identi, kontrakti, kontrasti, renkontii, simpatii kun
iu; geedzii kun iu (sed prefere edzii a edzinii al iu, ar i tie mankas
284
.235-236
la reciprokeco*; enamii kun iu (se la amo estas reciprokata; sed al iu, se
i estas unuflanka).
Rim. III. e reciprokeco oni povas uzi kun anstata kontra: lukti, batalikun iu.
Sed la kunteksto devas klare montri, ke ne temas pri kuna, komuncela batalado.
Rim. IV. Oni neniam uzu kun, se tiu reciprokeco mankas: agu plibone kun (pri
f
kontra) i; mi faros kun (pri, kontra, al) li, kiel vi ordonis; se io okazos kun (al)
mi; tiel estos kun (pri) tiu, kiu ne obeos - i tie kun, kvankam Z-a, estas evitinda
kaj facile evitebla per la parentezaj formoj. Sed oni povas diri: kiel vi estas unu
kun la alia
2
, ar i tie ekzistas reciprokeco.
5. Kiel ni vidis sub punkto 1., la personon, kies senton oni esprimas
rilate al ia ago, oni signas per al (estas varme ai mi; ajnas ai mi, ktp.).
Sed oni povas uzi anka por, precipe post estas kun predikativo: tri
aferoj estas nekompreneblaj por mi
z
; mia spiro fariis abomena por mia
edzino
z
; tiu i tago restos por mi memorinda
z
.
Rim. V. Oni povus fari la regulon, ke per simpla al oni simple konstatas ies sent-
elvokan efikon sur iun, dum per por oni akcentas la personan vidpunkton de la
efikato pri difinita, aparta okazao: estas al mi varme (absolute); la (tiu) bano estas
por mi varma (relative; la mia kutimo, sento, plao).
6. e kelkaj verboj oni povas uzi anta, profitante ties flanksencon
eeste de: humiiii anta iu; cedi anta iu; depreni la apelonanta iu;
esti responda anta iu
z
.
7. Se la ago vekas metafore ideon pri loka rilato, oni povas uzi anka
lokan prepozicion: preni sur sin la respondecon; efiki sur iun; impresi
sur iun; atingiis io; meti iun anta tenton, provon.
Ablativa adjekto
La ablativa adjekto signas personon a objekton, de kiu oni ion for- 212
prenas a apartigas. La enerala prepozicio estas deiforprenide iu ion.
Sed oni kelkfoje uzas anka aliajn prepoziciojn.
1. Se oni apartigas parton el pli granda kvanto, oni uzas el :tio restis el
lia tuta gloro; trinku el tiu i vino; ii estas el tiuj, kiuj...; doni al iu el
sia pano; elekti el granda nombro; el via fakturo mi uldas ankora dek
frankojn.
2. Se oni faras apartigon, diferencigon e du aferoj, oni uzas inter:
elekti inter du
z
; distingi inter reformo kaj pliriigo de la tingvo; post
inter oni povas uzi anka infinitivon: elektu inter resti a foriri
3. Post pasiva participo oni uzas je, por distingi de la agant-adjekto (de):
senigita je iuj rajtoj; apartigita je mi;forprenita je ili.
Rim. Pri disde vd. 179, 3. Rim. V.
4. e kelkaj verboj oni uzas anta, profitante ties fianksencon eeste de:
kai anta iu, fui anta iu.

* ar: li edzias, sed i edzinias.
285
200
213 Kiel oni vidas, la stataj kaj modalaj adjektoj kaj la nerektaj objektoj
montras plenan paralelecon inter si kaj kun la adjektoj lokaj kaj tempaj,
rilate al la movdirekto, kaj la tio ili estas klaseblaj en tri grupojn, ana-
logajn al la lokaj adjektoj poziciaj, demovaj kaj almovaj:
Movdirekto Senmovo Demovo Almovo
Lokaj adjektoj poziciaj demovaj almovaj
Tempaj adjektoj aktualaj komencaj finaj
Stataj adjektoj situaciaj originaj rezultaj
Modalaj adjektoj manieraj kazaj celaj
Koncernadjektoj traktativaj ablativaj dativaj
Nerektaj objektoj traktativaj abiativaj dativaj
Tiu paraleleco de la unuopaj specoj de adjektoj komprenigas, ke kelk-
foje la distingo inter ili ne estas akra, la limoj forviias, kaj la saman
adjekton oni povas klasi en du rubrikoj. Tion la studanto certe rimarkas
e la ekzemploj, ne necese citi tie i okazojn.
Rim. Oni enerale evitas uzi tian prepozicion, kies senco estas jam esprimita de
la adjektsubstantivo mem. Pro tia mal-emo al pleonasmo oni diras ekzemple:
en (ne: la) maniero; el (ne: pro) ia kazo; kun (ne: per) helpo; kun (ne: por)
celo. Tio ne estas reguk); tamen, enerala tendenco.
286
.235-236
II. - SPECOJ DE LA PROPOZICIOJ
A. - SPECOJ LAt VALORO
La is nun studitaj fraz-elementoj grupias en propozicion, kiu esprimas
kompletan opinion. Tiu propozicio povas alpreni diversajn formojn kaj
valorojn: la tio oni distingas propoziciojn indikajn, dezirajn, ordonajn
kaj demandajn.
Indika propozido
La indika propozicio estas la plej simpla speco. Per i oni simpie rakon- 214
tas, diras, asertas ion; tial ia predikato staras plej ofte en indikativo: iu
vulpo sian voston iadas
z
. Oni povas akcenti in per ja :ja se vi agos
bone, vi estos forta
z
; ja ia ieio... ne povas vin ampieksi
2
; mi ja estas
pli seianta oi i!
z
; tio ne estas ja peko, ne povas esti peko!
z
; a per
duobla negacio: li ne estas sen sao.
Post la indika propozicio oni metas punkton.
Kelkfoje la indiko estas supoza: tiam la predikato estas kondicionala:
li eispezus e la trezoron de Dario (se li in havus).
Per tia kondicionalo oni esprimas keikfoje negacion pri iu frazelemento:
e bonaj cirkonstaneoj mi entreprenus tiun iaboron (la cirkonstancoj ne
estas bonaj). Se la respektiva fraz-elemento havas negacian vaioron, la
negacia kondicionalo esprimas pozitivan aserton: sen via heipo mi ne
estus sukcesinta (vi helpis, do mi sukcesis). Vd. 199.
Per kondicionala aserto kelkfoje oni esprimas deziron: mi manus ion;
a timemon, entilecon: mi volus vin viziti; mi petus pri iom da paci-
enco. Vd. 116, b.
Rim. I. Speco de indika propozicio estas l a e k k r i a p r o p o z i c i o : kiel bela
estas tiu virino!; kiom midevis klopodi! Tiajn prop-ojn oni finas per krisigno (!).
Rim. II. D u b o n oni esprimas per la adverboj : eble, miaopinie, verajne, iel,
kvaza a per intermetita ajnas.
Dezira propozicio
A) Per gi oni esprimas deziron. Deziran modon E. ne havas; la modo, e 215
nerealigebla deziro, estas iam kondicionalo kaj la propo estas enkon-
dukita per se; ofte oni almetas nur: se nur ii portus bonan sciigon! se
ankora vivus nia patrino!
287
215-216-217
Per la aldono de nur a almena oni povas neprigi, ke temas pn dezira
kaj ne pri supoza se... us: ha! se subite iuj i bestojretrovus sian liber-
econ! Kia teruro en la urbo! sed: ha, se nur mi retrovus mian liber-
econ!; a: se almena ili estus ridintaj!
e reaiigebia deziro oni povas uzi anka volitivon: ja ne rompiu lia
koro pro l' doloro granda!
La deziran prop-on oni finas per krisigno.
Rim. Oni ne uzu ke i-okaze.
B) Najbara al la dezira prop-o estas la ekkrio, per kiu oni esprimas agon,
kiun oni deziras evitota. En tia okazo, oni trovas, la la nuancoj (timo
a simple malojiga supozo) ke... nur plus la volitivo a se... nur plus
la futuro: nun mi iras vojai, diris la flikilo; ke fhi nur ne perdiu!
z
hu!
la akvo estas malvarma. Ke mi nur ne malsaniu!
2
tio estas tro multe,
diris la malnova strata lanterno; koran dankon! se oni nur ne refandos
min!
z
Tiu escepta uzo de subjunkcio komence de sendependa propozicio
klarias per la elipso de efpropozicio (Dio volu... Estus felio...).
Ordona propozicio
216 La ordonon oni esprimas per volitivo, a, en la administra stilo, per in-
finitivo; kelkfoje oni trovas infinitivon anka en la literatura lingvo por
tre emfaza ordono: estingiiujn lampojn! (Grabowski).
La ordonon oni povas mildigi per formuloj: bonvolu; mi volus, ke...; mi
dezirus ke...; estu tiel kompleza, kaj...
En la ordonaj prop-oj oni ofte uzas alparolon: venu, amiko! facila ven-
to, lulu min! kuru, kara, inter miajn brakojn! Tiaj alparoloj estas uzataj,
cetere, anka en la ekkriaj, demandaj kaj deziraj prop-oj. Post la ordona
prop-o sekvas krisigno.
Malpermeson oni esprimas per ne kaj volitivo a infinitivo: ne iru tien!
ne ekpepi!
z
Oni in ofte mildigas per\gardu vin, ke..., atentu, ke..., mi
avertas, ke...
Demanda propozicio
217 Per i oni voias orientii pri io.
La modo estas normale indikativo. Tamen oni trovas anka la volitivon
a kondicionaion, la la esprimota senco: kiun bkon mi legu al vi?
z
;
kaj kial la bestoj twn ne faru, se ili povas?
2
; kial homo ne povus krei
lingvon?
La demando povas rezulti el la simpla tono, per kiu la frazo estas pro-
noncata: eble la viro ne volos iri kun mi?
z
; unu pekis, kaj vi volas
koleri la tutan komunumon?
2
Sed ordinare i estas esprimita per u a per unu el la demandaj tabel-
vortoj: u oni ne sendis vin?; kiu venis?; kiam vi estos preta?
e duobla demando oni ne ripetas la demandilon, precipe, se la subjek-
288
.235-236
to estas la sama :u vi obeos kajfaros ia taskon?; kiu uzis tiun iibron kaj
iris el i paon?
Se la demando trafas du elementojn de la sama prop-o, pli klare estas
esprimi la demandon per du apartaj prop-oj. Anstata: kiu kiun rnort-
igis? oni prefere diru: kiu mortigis kaj kiun? Tamen tia dirmaniero estas
allasebla, se oni celas nepre koncizecon: Kiu estas Kiu? (titolo de
kolekto da biografioj), a frapantecon: kruda besta forto, por kiu
ekzistas nur ia demando "kiu kie super kiu kaj en kia grado devas
regi?"
z
.
Akcenti demandon oni povas per nu a do: kion do vifaras? - Nu, kial
vi silentas?
Rim. Dank'ai tiu signifo, do povas neprigi la demandan sencon de la korelativoj
kiel, kiu ktp., kaj malhelpi momentan konfuzon kun la rilata signifo: kiel do vi
aniis e mije vinberbrano sovaa?
2
(Kp. anka 230, Rim. II.).
Kelkfoje la demandon oni esprimas en formo de indiko kaj oni post-
metas la demandan vorton kun ne: tijam foriris, u ne? Oni uzas tia-
okaze anka u vere a u ne vere? La anglamaniera uzo, t.e. u ne post
jesanta kaj u post neanta propozicio: ii ne foriris, u? ne estas deviga
en Esp-o: plejparte oni uzas u ne anka lastokaze.
Se oni ripetas ies diron demande, oni ne metas u: ni nenion scias pri
la afero. - Vi nenion scias?
Ofte oni demandas ion neante, kiam oni atendas jesan respondon: u
li ne estas simiia al mia frato ?
La demandaj prop-oj estas divideblaj en du grupojn:
1. Tutecaj demandoj. Oni demandas pri la tuta enhavo de la prop-o.
Din enkondukas u. A1 tiaj demandoj oni respondas per jes, ne, tute
ne, absolute ne, neniel, neniom ktp. Oni povas respondi anka ripetante
la demandan verbon: ili diris al i: u vi iros kun i tiu virino? Kaj i
diris: Mi iros
z
. Sed tiu formo apartenas al la biblia stilo kaj ne estas
kutima en la kuranta prozo. Tamen, oni uzas tian ripeton, kiam oni
respondas jese al nea demando: u vi ne iros tien? Jes ja, mi iros. Oni
trovas anka tamen uzata en tia okazo: - Terure enamiinta! -Neen
unu el ia filinoj de Dro Jeddler, diris Snitchey... ? - Tamenf respondis
la kiiento
1
. Vd. 91.11.
2. Partecaj demandoj. Oni demandas pri unu vorto, reprezentita per la
demanda tabel-vorto. Oni respondas per la pridemandita vorto a per
(subordita) propozicio: kiun vi vidis? Petron; kiam vi venos? Morga;
kia estas la vetero? Beia; kien vi iras? Promeni; kial vi malojas? Car min
trafis malfelio.
Post la demandaj prop-oj sekvas demandosigno.
B. - SPECOJ LAO ENHAVO
La prepoziciojn oni povas distingi anka la la frazelementoj en ili 218
troveblaj:
289
200
1. La propozicion, en kiu trovias nur la du efaj frazelementoj (sub-
jekto plus predikato) oni povas nomi p r i mi t i v a p r o p o z i c i o :
lahundo bojas; livenis;ili hidas.
Rim. I. Pri la elipsaj prop-oj, en kiuj mankas e unu el ia efaj frazelementoj, vd.
164, 166,167, kaj 219, Rim. I kaj II.
2. La propozicion, en kiu trovias anka komplementoj, oni povas
nomi k o m p l e m e n t i t a p r o p o z i c i o : la hundo bojas furi-
oze en la korto; li venis malfrue al la festo; ili ludas karton je grandaj
sumoj.
3. Ekzistas propozicioj, kiuj havas plurajn samspecajn frazelementojn.
Tiam oni paroias pri pluroblaj frazelementoj kaj tiajn prop-ojn oni
nomas k u n t i r i t a j f r a z o j , ar,lapurateoriavidpunkto,ili
povas esti dissolvitaj en tiom da apartaj, memstaraj propozicioj, kiom da
samspecaj frazelementoj iii entenas: liaj vangoj kaj okuloj ardis (du
subjektoj); ia arbaro zumis, susuris, flustris (tri predikatoj).
La samspecaj frazeiementoj estas a ligitaj per konjunkcio a disigitaj
perkomo.Vd. 221-224.
Rim. II. Tiaj kuntiritaj frazoj, post la dissolvo, ias memstaraj propozicioj; t.e. unu
el ili ne anstataas frazelementon de la alia, sed iu el ili ricevas siajn proprajn
frazelementojn, sufiajn por memstara senco; ekzemple, la unua supra frazo dis-
solvigas jene: liaj vangoj ardis kaj liaj okuloj ardis. Tio klarigas, kial en tiuj kuntir-
itaj frazoj povas trovii du negacioj ne detruantaj unu la alian (vd. 91, Rim. II.),
kaj kial oni ne povas uzi sia anta unu parto de tia komplekso por resendi al la
alia parto (vd. 160, II. a).
Rim. III. Oni povas ofte fari unu prop-on anka el tiaj propozicioj, el kiuj unu
anstatataas frazelementon de la alia, do ne havas memstaran sencon. Ekzemple:
// havas ringon, kiu kostis grandegan sumon - li havas ringon kostintan grand-
egan sumon (epiteto); mi forgesis, kion vi diris - mi forgesis la (aferon) diritan
de vi (objekto). Tian oni povas nomi k u n f a n d i t a f r a z o .
NB. Propozicio estas analiza dismeto de kompleksa aga a stata koncep-
to en sintakse interriiatajn detal-konceptojn, kiuj formas fermitan
unuon, necesigantan ia esprimon de tempo kaj modo; sendepende de
tio, u tiu sintaksa unuo estas sence memstara, a dependas de alia,
simile dismetita koncepto. Ekzemple: lakoncepto hundbojo dismetias
en la propozicion hundo bojas. Sed la komplekso hundbojo povas
dependi de alia komplekso: mi adas hundbojon; tiu dependeco restas
anka en la propozicia formo: mi adas, ke hundo bojas. Tiajn, sence ne
memstarajn, kompletigajn propoziciojn oni nomas d e p e n d a j
p r o p o z i c i o j : arvine venis...; ke vi iros tien; seforiras la katoj...
Frazo estas dismeto de sence kompieta, memstara kompleksa kon-
cepto en sintakse interrilatantajn detalkonceptojn; ekzemple: hundboj
ado dismetias en: oni adas, ke hundo bojas. E1 tio sekvas, ke propo-
zicio povas esti samtempe anka frazo; (hundo bojas; la dorno estas
290
218
blanka), sed ne iam (ke vi iros tien); aliparte frazo povas konsisti anka
ei piuraj propozicioj (ar vi ne venis, ni ne povis arani la aferon; mi ne
sciis, ke vi iros tien; se foriras ia katoj, festenas la ratoj).
La unupropozicia frazo estas la si mpl a f r azo, la plurpropozicia
estasia k o mp l e k s a f r a z o .
291
III. FRAZSINTAKSO
I. LA KOMPLEKSA FRAZO
200
219 La kompleksa frazo unuigas en si du a plurajn propoziciojn. Tiujn oni
nomas membroj de ia frazo.
La membroj de ia kompieksa frazo povas dumaniere rilati inter si: a
ili estas simple apudmetitaj, a unu estas subordita ai la alia.
1. La apudmetitaj propozicioj estas ja kunligitaj, sed unu ne dependas
de la alia; unu ne estas kompletiga parto (kvaza frazelemento) de ia
aiia; amba estas samrangaj propozicioj. Oni nomas iiin k u n o r d-
i t a j p r o p o z i c i o j . Tiaj estas ekzempie: dormas la vento, ripozas
la ondoj; multe li parolis, sed io estis vana, li ne povis lin konvinki.
2. La s u b o r d i t a p r o p o z i c i o estaskompletigapartodealia
propozicio, de kiu i dependas. Pli malionge oni in povas nomi anka
s ubpr opozi ci o. Tiu propozicio, de kiu la subpropozicio depen-
das, estas ia dependiga propozicio a e f p r o p o z i c i o . iu sub-
propozicio anstataas efpropozician frazeiementon. Ekzemple: ajnas
(kio?), ke li ne venos (subprop-o anstataanta subjekton); montru,
(kion?) ke vi estas kuraa (subprop-o anstataanta objekton).
Unu efpropozicio povas havi plurajn subpropoziciojn. Tiuj subprop-oi
povas havi inter si trispecajn riiatojn:
a) ili povas esti kunorditaj: mi vidis, ke lifalis kaj kuas en la koto;mi
esperas, ke mia voko ne estos vana, sed i balda ehe resonos...
2
(ri-
marku la mankon de ke en la dua subpropozicio).
b) ili povas esti sendependaj inter si kaj suborditaj amba rekte ai la
efprop-o: kiam mi venis en la ambron (subprop-o), mi vidis (ef-
prop-o), ke li skribas (subprop-o); mi faros ion (efprop-o), kion mi
promesis (subprop-o dependa de la efprop-o), kvankam mi estas tre
okupita peraliaj laboroj (subprop-o dependa rekte de la efprop-o).
c) unu povas esti subordita ai la alia, kiu do, siavice, estas efprop-o de
tiu alia subprop-o: mi sciis (efprop-o), ke li ne faros (subprop-o), kion
li promesis (subprop-o de subprop-o). Tiam ni parolas pri d u a g r a d a
s u b p r op- o.
Rim. I. En kunorditaj propozicioj oni nc devas ripeti la subjekton, se i estas iden-
ta en la subprop-oj: li eksaltis, sedfalis kaj sterniis sur ia tero. Male, en suborditaj
prop-oj oni in devas ripeti, a anstataigi per persona pronomo \Palo seiis, ke li
vane atendas; mia amiko skribis, ke Ii ne venos; li kuris, kiel li povis; li ne skribis,
kiam li venos;mi diros ion, kiam mirevenos. Vd. 47, 1.
Rim. II. En kelkaj suborditaj prop-oj estas ellaseblaj iuj komunaj elementoj, do
anka ia subjekto, sed nur, se anka la predikato estas eUasita: li tremis, kieia-
tuna foiio (tremas). Kelkfoje oni povas ellasi "i estas": tiu varo, kvankam (i
estas) kara, ne estas bona. Tiajn prop-ojn oni nomas eiipsaj. Tre oftaj estas tiaj
elipsoj en la prop-oj kunorditaj: mi ne atendis vin, sed in (mi atendis).
294
.235-236
A. - KUNORDITAJ PROPOZICIOJ
La kunorditaj propozicioj estas ses-specaj: k o p u i a j , a i t e r n a t i - 220
v a j , a d v e r s a j , k o n k l u d a j kaj k l a r i g a j , krome p s e -
d o - s u b p r o p o z i c i o j . Kunorditaj estas anka ia prop-o anonc-
anta parolanton kaj la lavorte citata parolo (p a r o 1 o r e k t a).
Propozicioj kopulaj
Por ke ia parolo ne estu tro abrupta, oni kunligas du a plurajn simplajn 221
frazojn. Tiuj estas ia propozicioj kopuiaj.
La kuniigo povas okazi anka sen konjunkcio: iiaj okuioj brulis, iiaj
vangoj ardis; mi venis, vidis, venkis.
La konjunkcioj kopulaj povas esti unuopaj kaj duopaj.
I. La unuopaj konjunkcioj estas: kaj, anka, kiel anka, cetere, krome,
same, fine; nek (se la antaa prop-o jam enhavas neon), e (por aidoni
ion surprizan). E1 ili kaj kaj nek staras iam komence de la prop-o, la
aliaj povas stari en la komenco, sed anka interne de ia prop-o: penu,
hom\ kaj firme fidul; forpasis unu tago, forpasis anka ia dua; faru
vian taskon, kiel anka mi faris ia mian; mi ne iros tien, cetere tio estus
superfiua; mi donis ai ii konsiion, krome mi hetpis lin anka per mono;
ii abdikis, mi same; li meditis longe, fine (poste) lidiris;mine vidis lin,
nek scias ion pri li; ti tute konfuziis, e respondi ne sciis.
Escepte de kiel anka kaj nek iuj supraj konjunkcioj povas kombinii
kun kaj: piuvis kaj anka ventis.
II. La duopaj konjunkcioj estas: kaj... kaj, parte... parte, kiel... tiel
anka, kiel... tiel same..., nek... nek, ne nur... sed anka, ne sole... sed
e. Ekzemple: kaj pluvas kaj neas;parte ia mia konsilo lifaris tion,
parte ia sia propra iniciato; kiel vi, tiel anka li estas mia amiko; nek
lin mi vidis, nek in; ne nur oni punis iin, sed li devis kompensi anka
la faritan malutiion.
Rim. I. La anglamaniera uzo de amba... kaj... estas nekorekta ("tute ne aprob-
inda", diris Z. en siaj Lingvaj Respondoj). Oni diru a tiel... kielanka akiel...
tiel anka, a ... kaj ..., amba. Ekzemple: Petro kaj Palo, amba estas miaj
amikoj. Tiet Petro, kiet anka Pauto estas miaj amikoj, Oni povas uzi anka kaj...
kaj: kaj Petro kajPato...
2
Rim. II. Kopulaj oni povas rigardi anka ia prop-ojn ligitajn per des (tiom) pli.
Ekzemple: mi ne aprobas vian projekton, des matpli mi vin hetpos prii.
295
200
Propozicioj aiternativaj
222 La alternativaj propozicioj indikas diversajn eblojn, el kiuj unu validas,
okazas a devas okazi. Oni povas distingi inter ili diversajn sencdiferen-
cojn:
1. La propozicioj simple indikas la imageblajn eblaojn; konjunkcio: a:
la ipo kuris sur rifon, a ia alia malfelio in trafis;diru tion al ia kapi-
tano a al la letenanto.
Per a oni povas esprimi anka ustigon, precizigon, almetante pli uste
a prefere: tiel agi estas elturnio a pli uste perfido; li pagis cent
frankojn, a pli uste nadek ok; tion oni esprimu per DE, a prefere
perEKDE.
Rim. I. Pri la ekvivalentiga a vd. 131.
Rim. II. Post ordona propozicio a povas enkonduki prop-on, kiu montras la
konsekvencon de la neobeo al la ordono: foriru, a (se vi tion ne faros) mi vin
eljetos; ne kriu, a mi vin batos.
2. La frazo esprimas insiste, ke la diritaj ebloj estas la soie imagebiaj;
konjunkcioj: a... a...: diru tion, a al ia kapitano, a al ia letenanto;
a mi perdis mian horioon, a iu in telis; nun oni devas a venki a
morti.
Rim. III. Se la alternativaj prop-oj forma kune kompletivon de efprop-o, la unua
estas enkondukita per u, la alia per a: mi ne scias, u li venos a ne; ni vidos, u
li plenumos sian promeson, a simpie mistifikis nin (vd. 230, 3.).
3. La frazo insistas pri tio, ke la elekto el la ebloj estas duba, necerta.
Konjunkcioj: eble... eble...: ebie jes, eble ne; eble miakceptos, eblemi
rifuzos ia postenon, ankora mi ne decidis.
Rim. IV. Se la kazo de io estas duba, oni povas ligi la kazadjektojn per u...
u: u pro timo, u pro fiereco, li nenion respondis
2
. Tiajn kazadjektojn oni
devas iam antametl En neniu alia okazo oni esprimu la dubon per duobla
u. Krude malkorekte estas uzi simplan u anstata a: li estas botisto, u uisto
(?!). Oni diru: a eble uisto. Kp. 258, IV.
4. La frazo insistas pri tio, ke la elekto estas indiferenta. Tlaokaze ekzis-
tas dueblaoj:
a) la frazo esprimas, ke io validas maigra laplaa elekto. La senco do
estas konceda. Konjunkcioj: u... u...:iu homo, u reo, u almozulo,
estas homo anta Dio; u // venos, u li ne venos, ni ne atendos pli ol
duonhoron. Vd. 258, IV.
b) la frazo esprimas, ke oni povas laplae elekti. Por tiu senco is nun
ne ekzistas speciala konjunkcio en Esp-o.
Rim. V. Oni povus uzi tiasence la konjunkcio-paron ajne.
M
ajne: nun vi povas ajne
legi, ajne promeni. Per la sama konjunkcio-paro oni povus ligi anka propoziciojn,
por signi, ke estas egaie, kiun ajn el ladu agoj onifaras:<z/>ie venton vibatas, ajne
lin vi admonas; ajne doni la monon al li, ajne elfetiin tra la fenestro.
5. La frazo esprimas, ke amba ebloj validas, sed alterne. Konjunkcioj:
jen... jen: jen i ploris, jen iridis; iportas sur sia brusto jen fbron, jen
diamanton.
296
200
Propozicioj adversaj
La adversaj prop-oj estas sence kontraaj unu al ia aiia. Oni povas dis- 223
tingi tri kazojn:
1. La enhavo de amba propozicioj estas reala. Tiajn prop-ojn ofte oni
kroas sen konjunkcio: multaj estas la ordonantoj, malmultaj la obean-
toj. Oni povas uzi anka kaj. Ekzemple: ofte pereas la tritiko kajrestas
la lolo; ia lango laboras, kaj ia mano nenifaras. Por altiri la atenton al
aiia ago de alia subjekto, oni povas uzi siavice, siaflanke: ii venis en
strata vesto; la aliaj siavice portis frakon.
Se oni volas marki la kontraston, oni povas uzi: dum kaj dume: li estas
kuraa, dum lia frato estas ieporkoruio; iia patro estis honesta homo,
dum ii estas fripono; vi nur babilis, kaj dume mi iaboris anstata vi.
Rim. I. Dum (latindevena) estas subjunkcio (kaj prepozicio), sed en tiu i adversa
signifo i funkcias konjunkcie. Des pli superflua kaj mallogika ajnas la formo
dum ke, proponita por tiu i rolo, ar i volas neprigi konjunkcian signifon per
kombino kun la subjunkcio ke.
2. La enhavo de amba propozicioj estas reala, sed ia dua diras la kon-
traon de tio, kion oni povus konkludi el la unua. Konjunkcioj: sed kaj
tamen.
e akra kontrasto oni uzas sed ja a sed tamen. La unuan e insista a
surpriza, la alian e intenca, spita kontraeco. Ekz-e: maiiongan vivon
donis al ni la Naturo, sed ja eterna estas ia memoro de ia bone pienum-
ita vivo; do nun sendube ni havos pacon, sed ja krueian; mi invitis iin,
sed tamen li ne venis.
Tamen oni uzas, se la unua prop-o havas sencon koncedan (vd. 258):
oni traktis lin bone, tamen ii timis; muite li pekis, tamen mi lin pardo-
nas. Oni povas uzi anka sed, sed tiaokaze en la unua prop-o oni devas
meti ja: li ja ne diris, sed mi divenis. En tiaj prop-oj oni insistas per
tamen: vi kiopodis ja multe sed mi tamen ne estas kontenta pri via
iaboro.
Tiajn koncedajn prop-ojn oni povas enkonduki anka per nu, kiu do
anstataas tiaokaze malfortan adversan konjunkcion:m/, mi ne neas, ke
ii estas brava homo, sed vian iadon mi tamen trovas troigita.
Rim. II. Sed estas uzata, en parolado a disertacio, anka por signi revenon al la
interrompita temo: sed ni paroiu ree pri tio...
z
. Krome, en dialogo, por kontesti
la verecon de aserto: "mi renkontis lin hiera". - "Sed, tio esttts neebta, li ja
forvojais antahiera".
3. La unua prop-o neas (a asertas) ion, kaj la dua asertas (a neas) ion
anstatae. La konjunkcio estas sed: ne manon li bezonas, sed trinki
li voias; tio, kion vi vidas en ia malproksimo, estas ne homo, sed arbeto;
oni vokas la bovon ne festeni, sed treni
2
; taio estas fleksebia, sed fero
ne
z
.
Rim. m. Tial, ke oni havas la saman konjunkcion por la sencoj sub punktoj 2. kaj
3., kelkfoje estigas malagrabla ripeto : mi venos tuj, sed ne atendu min, sed iru
297
3 ZZO - 4.Z.H - ZZO
antae. En t i aj okazoj oni uzu t amen por la senco sub punkt o 2. ( por la senco sub
punkt o 3. estas uzebl a ekskl uzi ve sed): mi postkriis lin, tamen ii ne haltis, sed for-
kuris; ni povus citi ankora multajn ekzempiojn, tamen ni ne parolos plu pri
tio i, sed ni diros sole, ke...
z
.
4. La dua prop-o konkludigas la plenan neeblecon de la unua-propozi-
cia enhavo. Konjunkcioj: ne nur ne... sed e...: li ne nur ne estas mia
amiko, sed mi neniam lin e vidis; li ne nur ne estas riulo, sed ne havas
e unu groon; li ne nur ne riparis la aparaton, sed e komplete in fuis.
Tiaj frazoj enhavas iom da afekcia forto
x
oni do povas ilin nomi p r o -
p o z i c i o j p r o t e s t a j .
Ankora pli emfazebla estas la afekcio per kiel do a per e ke, sed
tiam temas jam pri subprop-oj konsekvenc-indikaj (vd. 265, 3.c).
Pri la prop-oj klarigaj-adversaj, vd. 225.
Propozicioj konkiudaj
La konkluda prop-o esprimas ion, kio sekvas el ia antaa prop-o (i tiu
do diras la kazon de la posta prop-o).
Konkludaj konjunkcioj: do, pro tio, tial, sekve.
Ekzemploj: tiu homo ion elklaas, estus do domae sciigi ai li la afe-
ron; estas bela frosta vetero, tial mi prenas miajn glitilojn
z
; vi faris la
eraron, sekve vi devas in ripari.
Ri m. Do kaj sekve povas ligi anka f r azel ement oj n: tiun nepripensitan, do dane-
ran agon mi ne povas aprobi; li devis repreni sian ne sufie argumentitan, sekve
tre malvarme akceptitan proponon,
Propozicioj klarigaj
La klariga prop-o klarigas, motivas la enhavon de la antaa prop-o.
Konjunkcioj: ar, tio estas (t.e.), nome, ja, despli ke a tiom pli ke:
sendu la leteron eksprese, ar nur tiamaniere i alvenos ustatempe;
la akuzativo montras direkton, tio estas, movadon al ia loko
z
; li havas
du infanojn, nome unu filon kaj unu filinon; li heipis lin, nome liakiris
por li oficon; ne timu, mi ja ne voias vin ofendi;faru la aferon mem, vi
havas ja sufie da tempo; ebie estos pli bone, se niaskultos la histori-
on, des pli, ke i estas mallonga
z
; ni ne devas fari tion, tiom pli, ke la
agadmaniero de C. ajnas al mi ne tre fidinda
1
; la verko estas tre utiia,
tiom pli, ke la eidonanto volas in disvastigi en granda nombro
z
.
Kelkfoje tiom pli a des pli eniras la antaan frazon kaj pli faras kom-
parativon kun ties adjektiva predikato; tiam oni povas paroli jam pri
k l a r i g a s u b p r o p o z i c i o : / w subfosado estas tiom piidane-
ra, ke i estas farata sub la masko de amikeco
z
; mi trovas iin tiom pii
suspektinda, ke (ar) li ajnigas tiei grandan afablecon; ia parolo estas
des pli arma, ke i iomete kartavas.
Ri m. I. Kel kf oj e mankas en t i a f r azt i po la subj unkci o ke, kaj t i om pli aj ne servas
nur por espri mi ian kompar aci on absol ut a (vd. 70) : sed t emas efekt i ve pri la
298
. 235- 236
sama afero (kiel montras la transpono de la antaaj ekzemploj: sub masko de
amikeco, lia sbfosado estas tiom pli danera ktp.): oni poste tiom pli senzorge
povas ripozi
2
; e la sensignifeco de la simptomoj, tiom pligranda atento devas esti
turnata al la plendojde la paciento
z
.
Rim. II. Alian tipon de klariga propozicio prezentas la frazoj, en kiuj la kazo
estas esprimata per adjektivo: en tia okazo oni reliefigas tiun adjektivon kaj per
inversio kaj per tiel: (la portreto) verajne anka havis la aon de duono da jarcen-
to, tiel malnova i aspektis
z
; la malgranda elfo tute ne povis dormi, tiel forta estis
la frapado
z
; la najbaraj konversacioj... ajnis destinitaj por la eksporto, tiel lataj
ili estis.
Kiel oni vidas, oni uzas ar por motivi (vd. 267), tio estas por ekspiiki
ion per aliaj vortoj, nome por klarigi pli vaste la enhavon de la unua
prop-o, ja por aludi pri motivo, des pli ke kaj tiom pli ke por aldoni
motivon kroman, neatenditan.
Se ia dua prop-o pruvas la enhavon de la antaa, oni uzas fakte, efekti-
ve: mi ne pledis por tiu afero; fakte, mi ne eestis la kunsidon. Oni
trovas anka pruve tiaokaze.
Negacian prop-on oni povas motivi anka per sen tio, montrante per
i la superfluecon de la negata ago: ne fabetu prifantomoj al la infano;
li sen tio estas tro timema...; mi ne invitos lin; li venas al nijam sen tio
tro ofte.
Krome ekzistas k l a r i g a j - a d v e r s a j pr op- oj : l aunuapr op-
prop-o asertas ion, kion la dua motivas, montrante, kio estus okazinta
en mala okazo; konjunkcioj: ar alie, ar male, sed ar povas esti anka
forlasita. La modo de la dua prop-o dependas de tio, u la enhavo de
la unua prop-o estas fakta, a ne.
1. Oni uzas indikativon, se la unua prop-o anoncas ion nefaktan anko-
ra: ordonon, devon, neceson. Nome, tiaokaze la malo de la celata
ago estas ja ebla (k a z o e b 1 a): faru ion eblan, (ar) alie vi ne suk-
cesos; obeu, (ar) male oni vin tradraos; mi devas rapidi, alie mi mal-
fruos; granda lerto necesas, male oni fuas tian aferon. Vd. ankora
222, Rim. II.
2. Oni uzas kondicionalon, se ia unua prop-o anoncas nepran fakton, do
la enhavo de la dua propo estas fiktiva: li laboris tage-nokte, alie line
estus povinta fari sian taskon (li faris in); mi kuris dum la tuta vojo,
alie mi estus malfruinta (mi ne malfruis).
3. Oni uzas indikativon a kondicionalon laplae, se la enhavo de la
unua prop-o estas duba: verajne li lernos pli diligente, ar alie line
povos (povus) sukcesi e V ekzameno.
Psedo-subpro pozicioj
Psedo-subprop-oj oni povas nomi tiujn prop-ojn, kiuj estas enkondukit- 226
aj per kio, do ajnas rilataj subprop-oj, sed ne anstataas frazelementon
de la antaa prop-o. Tiaj subprop-oj rilatas al la tuta antaa prop-o kaj
asertas ion pri ties enhavo. Oni povas ilin rekoni per tio, ke ili estas
299
.235-236
transformeblaj en prop-ojn kopulajn, enkondukitajn per kaj tio; a
en tute memstarajn frazojn, enkondukitajn, post pimkto, per tio.
Ekzemploj: pro via fido mi devas komenci ion de antae, kio estas
(kaj tio estas) ege malagrabla por mi; li parolas perfekte, kio estas vere
miriga, ar nur anta neionge ii ekiernis la iingvon; li faras ion la sia
propra kapo, kion oni ne povas hdi, ar ii estas stultuio. Kp. 58.
B.2.
Same estas anka pri la prop-oj enkondukitaj per la rilat-adjektiva kiu:
ili eble rifuzos, e kiu okazo (= kaj e tiu okazo) ni devas jam difini
nian sintenon. Kp. 81.
Rim. Psedo-subpropozicioj oni povas rigardi anka tiujn rilatajn subpropoziciojn,
kies enkonduka kiu reprezentas iun frazelementon de. la antaa frazo, kaj tamen la
propozicio ne difinas a karakterizas tiun, sed donas pri i ian krom-informon:
la poiicano kure atingis ia murdinton, kiun U katenis; li skribis bngan ieteron,
kiun li sendis al i La diferencon disde la vera rilativa subpropozkio oni vidas
klare, komparante jenajn du frazojn: li forfetis la harpon, kiu tintis tiel harmonie
sub ia fingroj kaj: li forfetis la harpon, kiu eligis eman sonon kaj rompiis. La
konfuzon oni povus eviti, aldonante iam post la psedo-rilativo unu tempan
adverbon: kiu tuj... kiu tamen... kiu balda... Sed eble estus konsilinde tiajn pro-
poziciojn ligi per kaj (... atingis la murdinton kaj lin katenis...; forfetis laharpon
kaj i eligis...), precipe, kiam la subprop-a verbo estas pasiva: ar tiam la tempo-
sinsekvo facile ajnus absurda; anstata: li instruis en tiu sama iernejo, de kiu li
estis elpelita, oni skribu: ...lernejo, kvankam li estis antae elpelita el i. Same,
anstata: la novan aton stiris mia frato, kiu estis mortigita e kolizio, skribu:
...mia frato; li estis mortigita...
Rekta paiolo
227 Se ies vortojn oni citas precize kiel tiu ilin diris, tio estas la r e k t a
p a r o l o . En la rekta parolo oni distingas:
1. Frazon citantan, kiu indikas la parolanton kaj la manieron de la paro-
lo (diris, demandis, ordonis, petis, kriis ktp.).
2. Frazon a frazojn citatafn, kiuj ripetas lavorte, senange la parolon
mem.
La citanta frazo povas esti antametita, intermetita, postmetita. Anta-
metitan sekvas dupunkto. Intermetitan povas irkafermi haltostrekoj
(), a komoj, precipe se la citata parolo estas metita inter citiloj.
Postmetitan antaas haltostreko a komo (post ferma citilo). Kelkfoje
oni uzas simplan komon anka sen citiloj (precipe svedoj).
La vortordo en la inter- kaj postmetitaj frazoj citantaj tenas sin, la la
kutimo de Z. kaj aliaj atoroj, al la jena regulo:
La predikato antaas la subjekton, se la subjekto estas substantivo; sed
la vortordo estas seninversa, se la subjekto estas pronomo persona.
En noveloj kaj romanoj ofte mankas la citantaj frazoj dum dialogo, se
la persono de Y parolantoj estas evidenta el la antaao.
La citata(f)n frazo(f)n oni metas inter citiloj, a - en noveloj - oni
komencas la alineon per halto-streko ( - ) kaj oni alineas e la fino de
300
200
la citao.
Ekzemploj:
"Absolute nenio ", estis la respondo de la advokato
z
.
"Kelkajn centojn da fiintoj?" diris ia kliento. "Kaj mi foruzadis
mihjnr
z
.
"Ho, jes", i respondis kun gaja rido...
z
"Ligita ", ii serioze aldonis, kun fingringo "
z
.
- Miaj sinjoroj, - i ekparoiis, - tre ura afero devigas min veni
itien...
- Ajiaf - ripetis ia virino surprizite, - kial?
- Vin fetu sur ia hundon! - furioze ekkriis ia gvardiano. Omar
darigis:
- Vikonas iakazondemiamaiojo...
301
200
B. - SUBORDITAJ PROPOZICIOJ
Diflno
228 Dum iu kunordita prop-o estas aparta frazo, kun memstara senco, la
subordita prop-o a subpropozicio estas nur kompletiga parto de la ef-
prop-o, t.e. frazelemento esprimita en formo de tuta prop-o. Sekve,
ekzistas tiom da specoj de subprop-oj, kiom da specoj de frazelementoj:
do subjektaj, objektaj, predikativaj, epitetaj, adjektaj. Ciu respondas al
la sama demando, al kiu la frazelemento de i anstataata. Kaj - pli a
malpli facile - iun oni povas esprimi anka per frazelemento:
Ekzemploj:
S u b p r o p - o o b j e k t a : m/ antadiris al li, ke la afero ne sukce-
sos. (Kion mi antadiris? Ke la afero ne sukcesos; la nesukceson de la
afero).
S u b p r o p - o e pi t e t a : / ? e ekzistas potenco, kiu povus nin disigi.
(Kia potenco? Kiu povus nin \s\gi\povanta nin disigi).
Subpr op- o adj ekt a: li rikoltas e, kie li ne semis. (Kie li rikolt-
as? E kie li ne semis; e en loko ne prisemita de li).
En la efprop-o ofte trovias pronomo montranta al la subprop-o (tio,
tiu, tia, tial, tiel, tiam, tie ktp.). Multfoje oni ellasas ilin, kelkfoje ili
estas nepre konservendaj.
Rim. enerale, oni povas eldiri la regulon, ke tiu efprop-a demonstrativo estas
ellasebla, se i havas la saman kazon a prepozicion kiel la subprop-a riiatprono-
mo; en mala okazo oni devas in konservi. Ekzemplojn vd. sube e la unuopaj
subprop-oj.
La sia pozicio rilate al la efprop-o, la subprop-o povas esti:
1. a n t a me t i t a : arv/ne venis
t
mi foriris.
2. p o s t me t i t a : mi scias jam, kion mifaru.
3. i n t e r m e t i t a: la homon, pri kiu vi parolas, mi neniam vidis.
La subprop-ojn oni povas dividi en tri grandajn grupojn:
1. En subprop-ojn k o m p l e t i v a j n , kiuj anstataas subjekton,
objekton, predikativon de efprop-o.
2. En subprop-ojn e p i t e t a j n , kiuj anstataas epiteton de ef-
prop-o.
3. En subprop-ojn a d j e k t a j n , kiuj anstataas efprop-ajn adjek-
tojn (lokan, tempan, statan, modalan).
Sur la sekvantaj paoj ni studos detale tiujn tri grupojn de subprop-oj.
Post tio, en aparta apitro, ni pritraktos sistemige la uzadon de la verbo-
tempoj en la subpropozicioj.
302
.235-236
SUBPROPOZICIOJ KOMPLETIVAJ
Divido
La subprop-ojn kompletivajn a k o m p l e t i v o j n oni povas dividi 229
la tri diversaj vidpunktoj:
I. La la funkcio, kiun ili plenumas rilate al efpropozicio. E1 tiu i
vidpunkto oni distingas kompletivojn subjektan, objektan kaj predikat-
ivan. Krome tie i oni povas loki anka la subpropoziciojn de koncernaj
adjektoj, kiel subprop-ojn de nerekta objekto.
II. La la formo. Oni distingas
1. k o m p l e t i v o j n r i l a t a j n . Ili rilatas per rilatpronomo (kiu, 230
kio, kia, solaj, a en akuzativo, a kun prepozicio) al la respektiva fraz-
elemento, kiun ili anstataas, kaj kiu estas ofte anoncita en la efpro-
pozicio per demonstrativo (tio, tiu, tia). Ekzemple: faru (tion), kion
mi ordonis; vi ne sendis tion, pri kio mi vin petis; mi ne konas tiun, kiu
alportis ia leteron; kiu nenion havas, (tiu) nenion povas pcrdi; tiu, kiun
vi sendis, ne aivenis.
2. k o m p l e t i v o j n e k s p l i k a j n . Ilia subjunkcio estas ke.
Dum la rilataj kompletivoj asertas ion pri la frazelemento, kiun ili re-
prezentas, la eksplikaj kompletivoj disvolvas ian enhavon. Ekzemple:
mi scias, ke ii venos; ajnis, ke li min ne vidas; lia malfelio estas, ke li
nenion antavidas.
Rim. I. Z. uzas sisteme en indikaj subprop-oj la subj unkci on kvaza anst at au ke,
por emfazi , ke la indiko estas nereala; ekz-e: i mensogis anka al vi, kvaza mi
in elvergis; ni ajnigu, kvaza ni tute ne scias, kia homo li estas; li diras, ke la
famo, kvaza li esis iam esti idisto, estas malvero. 1-n tiu i speciala okazo do, oni
povus uzi indikativon post la subjunkcia kvaza. Tamcn tia di rmani ero restis
nei mi t i t a, e de t i uj , ki uj uzas indikativon post la t i kt i v-kompara kvaza (vd.
263) , ar en la plej mul t aj lingvoj oni nc sentas la neccson de tia cmf uzo: la nc-
realecon ja sufie esprimas la cfprop-a vcrbo (mensogi. ajnigi kt p. ). Sc t i ononi
t amen volas esprimi, oni preferc kombi nas ke kun la advcrba kvaza, kaj diras
ekz-e: mi sentis, ke mia kapo kvaza rompiis; ajnis, ke ii kvaza falis el la ielo;
ili mensogas, ke la lingvo kvaza estas objekto natura, organa.
Kvankam la Zamenhof a uzado estas gramat i ke neat akebl a, t amcn pli konsi l i nde
estas apliki la mont r i t an anst at aa on. Tiel nome oni povas met i la senesceptan
regulon, ke la subjunkcia kvaza iam post ul as kondi ci onal on. Malc, sc oni al-
lasas du specojn de kvaza-propozicioj (unu indikativan kaj unu kondi ci onal an),
la distingo inter ili por mul t aj povas esti iom subtila, kaj cetcrc nc al port as ion
nepre necesan.
Tiaj eksplikaj kompletivoj povas esti implikitaj kun demandaj propo-
zicioj a subpropozicioj. Pri tio,.vidu i-sube punkton 4.
3. k o m p l e t i v o j n d e m a n d a j n . Ili konsistas el demanda
propozicio, transformita en subpropozicion per tio, ke oniin depend-
igas je propozicio alia. Ekzemple, la frazoj kiam ii verios? Mi ne scias
ias: mi ne scias, kiam li venos. Kiel la demandoj esprimitaj en mem-
staraj prop-oj, ili povas esti
303
2 0 0
a) tutecaj, kiam oni demandas pri la tuta frazo. La subjunkcio estas
u. Ekzemple: skribu ai mi, u vi venos; ne estas certe, u iifaris sian
taskon.
b) partecaj, kiam oni demandas pri unu vorto: pri la demanda partikulo.
La subjunkcioj povas esti iuj demandaj vortoj de la Tabelo (solaj, a
en akuzativo, a kun prepozicio). Ekzemple: ne estas certe, kiu estas
kulpa pri i tio; ne estas kiare, kion vi voias de mi; mi ne scias, kie ii
estas; mi divenis, kies intrigo tio estas; li ne voiis diri, kiom kostis la
donaco; neniu komprenis, pri kio ii paroias.
Krome, la dependaj demandoj povas esti anka kompleksaj, kunmetitaj
el du propozicioj. Partecajn demandojn oni ligas per kaj, tutecajn per
kaj, se ili estas kopulaj, per a, se ili estas alternativaj. Ekzemple: mi ne
scias, kie ii estas kaj kion ii faras; demandu lin, u mi iru tien kaj u mi
kunportu ion necesan; mi voius scii, u mi devas tuj fari la aferon, a
mi povas in prokrastiis morga.
La demandaj kompletivoj generale ne estas anoncitaj per demonstrativo
en la efpropozicio. Iii neniam estas ligitaj per ke.
Rim. II. La partecaj demandoj kompletivaj povas esti tre similaj al kompletivoj
rilataj. Rimedo de distingo estas tio, ke la kompletivojn rilatajn oni povas trans-
formi en frazelementon faritan el la predikato de F kompletiva subpropozicio,
dum la partecajn demandojn oni povas transformi en frazelementon faritan el la
subjunkcio de la dependa demando.
Ekzemple: faru, kion miordonis (mian ordonon); mine konas tiun, kiu alportis ia
ieteron (la leter-alportinton); ii estas, kiu vin savis (via savinto) [kompletivoj
rilataj ].
Mi ne scias, kion ii ordonis (la "kioecon" de lia ordono); mine scias, kiu alportis
la ieteron (la "kiuecon" de ia alportinto); // ne skribis, kiam li venos (la kiamon
de lia veno); // demandis, kial i ploras (la kialon de ia ploro) [dependaj deman-
doj ].
Aliparte, dependa demando povas simili anka al adjekta subprop-o. Oni distingas
per tio, ke dependan demandon oni povas transformi en frazelementon subjektan,
objektan a predikativan, la tio, kiun i reprezentas, dum adjektan subprop-on
oni transformas en la respektivan adjektan frazelementon: // skribis al mi, kiam ii
venos (la kiamon de lia veno: dependa demando); m/ skribis, kiam li venis (en
ia tempo de lia veno: adjektprop-o tempa).
Malgra ia samformeco de la rilatpronomoj kun la demandaj vortoj, lakonfuzon
plej ofte forigas la verbotempoj, kiuj en la rilataj kaj adjektaj subprop-oj estas
absolutaj, dum en la dependaj demandoj ili estas relativaj (vd. 261, 271). Kelk-
foje tamen povasestii momenta konfuzo. Ekz-e, la frazonirigardu tra lafenestro,
kiu estas tie - oni povas kompreni unuavide jene: rigardu tra ia fenestro estanta
tie. Por neprigi la komprenon de dependa demando, oni povas sin helpi metante
do post la demandvorto (vd. 217, Rim.); post rilatpronomo ja neniam starasdo:
rigardu tra ia fenestro, kiu do estas tie; a per enmeto de objekto: m/ skribos la
daton, kiam ii venos. La adjektecon de la subprop-o oni povas certigi per ef-
prop-a adjekto: mi skribis en la tempo, kiam ii venis.
Rim. III. Ce kompletivoj rilataj, pedanta analizo povus rigardi la demonstrativon
vera frazelemento (subjekto, objekto, predikativo), kaj la kompletivon mem rilata
304
218
pr op- o kun la val oro d c epi t ct o: faru tion, kion mi ordonis (ki an t i on? tian, ki an
mi or doni s) . Sed ia supra analizo cstas pli konf or ma al ia rcala irado dc la pcnso.
4. k o m p l e t i v o j n i m p l i k i t a j n . En multaj lingvoj ekzistas
tia frazkonstruo, ke la eksplika kompletivo estas interplektita kun de-
manda propozicio a subpropozicio (epiteta a adjekta), tiel ke du
prop-oj kvaza reciproke subordias unu al la alia. Tiaokaze, nome, la
demand-vorto a la subjunkcio de la unua prop-o estas samtempe la
objekto a adjekto de la dua: kiel vi deziras, ke mi agu? Mi ne scias,
kion vi voias
t
ke mi faru. Videble, en la dua frazo, "kion" havas du
funkciojn: i, kiel rilativo, subordigas sian prop-on al la efprop-o "mi
ne scias", kaj, samtempe, i estas anka la objekto de la verbo "faru" de
la sekvanta prop-o: kion (vi volas, ke) mi faru? Same dufunkcia estas
"kiel" en la unua frazo: kiei (vi deziras, ke) mi agu?
En la dua eldono ni maiaprobis tiajn frazojn kiel nekorektajn. Sed, re-
konsiderante la aferon la instigo de s-ro de Hoog kaj anka baze de
trovitaj zamenhofaj ekzemploj, ni nun prijuas ilin malpli severe: ili
ajnas allaseblaj en la sekvantaj okazoj:
a) post verboj de sensado: kion vi adis, ke oni diras pri tio?; uzu in
nur en tiuj okazoj
t
kie vi vidas, ke i estas efektive necesa
z
. i-okaze,
tamen, pli simpla estas frazkonstruo kun infinitivo a predikativo: kion
vi adis diripri tio?... kie vi vidas in efektive necesa.
b) post verboj, post kiuj infinitivan konstruon oni povas uzi nur e la
subjekt-sameco de la du verboj (ekz-e mi esperas ricevi; mi voias, dezi-
ras
t
intencas sendi... ktp.), kaj e kiuj oni per la kompletiv-impliko
povas sin helpi, kiam la dua ago havas alian subjekton: kion vi esperas,
ke oni donacos al vi?; kiun vi deziras, ke mi iiberigu ai vi? (Evangelio
la Mateo); agu kun aiiaj tiel, kiel vi deziras, ke oni agu kun vi
z
. Efek-
tive, en tiaj okazoj estas tre malfacile trovi alian frazturnon.
Nealiasebla ajnas la impliko post la verboj de sciigado (ekz-e: kiu diras
la homoj, ke mi estas? La homo, kiun vi asertis, ke vi vidis, estas deionge
mortinta). Tiaokaze oni devas alie turni la frazon: kion diras ia homoj
(pri tio), kiu do mi estas? La homo, pri kiu vi asertis, ke vi vidis lin...
Kp. donu tiun porcion, kiun mi donis al vi, kaj pri kiu midiris al vi, ke
vi retenu in e vi
z
.
Same neallasebla i estas post la verboj de sciado; anstata: ekzistis
neniu fajrejo, kie i ne scius, kio estas kuirita, oni diru: ekzistis neniu
fajrejo, pri kiu i ne scius, kio estas kuirita suri
z
. Same: li metis Urijan
sur la lokon, pri kiu li sciis, ke tie estas la plej fortaj viroj
1
; rifuzi tiun i
honoron ai Hiliei, pri kiu s-ro D. scias trebone, ke ii estis unu el la plej
piaj sauloj
2
.
Esplorinte la suprajn frazojn, oni vidas, ke en la allaseblaj implikoj la
antaa prop-o havas gramatikan sencon anka en si mem (kion vi
adis... kion vi esperas... kiun a kiel vi deziras...), sed en ia frazoj,
kiuj ajnas al ni nekorektaj, tiu antapropozicio estas gramatika stum-
po: kiu diras ia homoj... (diri postulas objekton!);... kiun vi asertis
305
.235-236
(oni ja ne asertas iunf). Ci tiun senckompletecon de la antaa propo-
zicio oni do povas e uzi kiel indikilon pri la usteco de la frazo. Ali-
vorte, la implikita kompletivo estas usta, kiam la demandvorto a
subjunkcio de la antaa propozicio apartenas sence al amba prop-oj.
i estas malusta, kiam la demandvorto a la subjunkcio rilatas per sia
senco nurallakompletivo.
III. Fine oni povas dividi la kompletivojn la la modo de iiia predikato.
1. Ko mp l e t i v o j i n d i k a j .
Di simple asertas a eksplikas ion faktan. Modo: indikativo: mi vidis, ke
lifalis.
2. Ko mp i e t i v o j c e l a j .
Ili indikas ion, kies eventuaian plenumion a neplenumion iu a io
celas a iel por tio efikas. Hi havas u-modon. Kompletivojn celajn oni
trovas nur eksplikajn (ke) a demandajn (u, demandaj Tabelvortoj),
rilatajn neniam.
Oni povas distingi du specojn de kompletivoj celaj:
A) la celadon, ordonon, aspiron esprimas sole la predikato de la sub-
prop-o; la predikato de la efpropo ne havas tian sencon. Tiaokaze la
u-modo estas sence necesa, ar indikativo havus alian sencon (mi diris,
ke ii venos. Mi diris, ke ii venu). En tiaj subprop-oj do la u-modo al-
donas al la senco de la efpredikato la sencon de volo por io. Ilin oni
povas nomi subprop-oj voiaj. Ekzemploj: mi avertas vin, ke vi ne iru
tien (mi avertas vin, ke la vojo estas danera); mi avertas vin, ke vifaru
ure ia aferon (mi avertas vin, ke la afero estas ura); mi skribis ai ti,
ke li ne venu (mi skribis al li, ke mi ne deziras lian venon).
B) la celadon, ordonon, aspiron, efikon esprimas jam la predikato de
la efprop-o. Tiaokaze la u-modo ne estas sence necesa, i estas nur
sintaksa dependao de la efprop-a predikato. Ekzempie: mipermesis
ai ii, ke ii promenu. Car tiaj prop-oj esprimas iam la efikon de la ef-
prop-o por la efektivio a ne-efektivio de ia celo, oni povas nomi ilin
subprop-oj efikecaj.
La efikeca u-modo estas ligita al certaj efprop-aj verboj a predika-
tivoj. Tiaj estas, kiuj esprimas:
a) v o 1 o n, d e z i r o n \mine voias, ke vi foriru; mi deziras, ke vi
restu.
b) a d m o n on, k o n s i 1 o n: fa patro admonis sian fiion, ke ti
iernu pli diligente; kio vin instigis, ke vifaru i tion?; ii konsitis, ke mi
evitu tiun vojon; mi proponas, ke ni laboru kune.
c) p e t o n , p o s t u l o n:ii petis, kemiiin vizita; ne pretendu, ke
oni donu al vi ion; li postuias, ke oni lin respektu.
d) o r d o n o n : Cezaro ordonis, ke onifaru ponton.
e) d e v i g o n , d e v i g a n o r d o n de c i r k o n s t a n c o j : w/ i e
povas min devigi, ke mi faru tion kontra mia voio; mi bezonas, ke oni
min heipu; estas necese, ke ni interkonsentu; dependas nur de ii, u li
restu a ne; ii trudis ai mi, ke mifaru tion.
306
200
f ) e b 1 i g o n, p e r me s o n kaj ties ma l o n : linelasis, kelain-
fanon oni forprenu de la patrino; multaj malfaciiajbj maiebligis al ni, ke
ni efektivigu nian intencon; tio ebligis, kemi pienumu mian promeson;
ia vetero maiheipis, ke niforveturu; kiu permesus, ke onidancu sur lia
dorso?; mi malpermesas, ke vi iru tien; ii helpis, kemi atingu ia ceion.
g) k l o p o d o n por io, a ties malon (e v i t o): multe kiopodis,
ke iii interpacigu;u vi ne voias akceli, ke ia afero prosperu?; iamaniere
iievitas
t
kenirenkontiu.
Rim. I. Post e s p e r i kaj timi sekvas indikativo :mi timas, ke vi falos; mi
timas, ke ni vojeraris; mi esperas, ke li venos. Z. uzas kelkfoje post timi voliti-
von kun ne: mi timas, ke li ne rakontu tion al iu; kvaza i timus,ke tiu vtino ne
foriru de i Tiu latinismo estas eble pravigebla per tio, ke oni subkomprenas
deziron (mi time deziras, ke li ne -u). Sed i ne trovis imitantojn kaj estas prefere
evitinda. Vd. sube Rim. VII.
Rim. D. Post g a r d i s i n kaj a t e n t i la volitivon klarigas, ke tie i oni
elipsas por, do temas pri prop-oj celadjektaj: gardu vin, (por) ke vi ne faiu;
atentu, (por) ke ni ne vojeraru.
Rim. III. Post d eci, plai, e stas b one oni uzas indikativon,kiam tiuj
verboj esprimas juon pri fakta afero: ne decas, ke vi iris tien seninvite; ne plaas
al mi, ke vi nenion faras; estas bone, ke vi tion aranis. Sed se la subprop-a ago
estas futura, d e c i havas la sencon de konsilo, do oni uzas volitivon: ne decas,
ke vi iru tien. Post p l a i kstj e s t a s bone oni povas uzi same volitivon, sed
tio estas malpli kutima; plejofte oni metas la efpredikaton en futuron a kondi-
cionalon, kaj la subprop-on oni ligas per se: ne decus, se vi irus tien;ne plaosal
mi, se vi faros tion; estos (estus) bone, se vi venos (venus) kun mi.
Post m e r i t i sekvas indikativo, se | i signifas faktan akiron per merito: /i meri-
tas, ke oni iin honoris. Volitivo sekvas, se la akiro estas futura a fiktiva: // meri-
tas, ke oni lin honoru; tiu artajo meritus, ke vi estuia elpensinto
2
.
Post ma n k i sekvas indikativo, se i signas ne-havon a ties senton: tre mankis
al ni, ke vi ne eestis. Sed sekvas volitivo, se gi havas la signifon de neceseco, de-
zirateco; en tiu i okazo la subprop-o ne estas negacia: nun mankas ankora, ke
ni subskribu ia kontrakton; nun mankas ankora, ke nifariu virinoj!
z
Post a t endi oni povas uzi volitivon, se oni volas akcenti ladeziron je tio, kion
oni atendas: li atendis, ke i eliru. e simpia atendo sekvas indikativo;nur indika-
tivo uzeblas, se la subsenco estas "opinii": mi jam atendis, ke la domo faios sur
min. isatendon esprimas tempa is-propozicio: atendu, is mi venos; iatendis,
is li eliris; atendis, atendis, is iin erko etendis
2
.
Post s u f i i sekvas indikativo, se la subprop-o esprimas ekzistantan fakton:
sufias, ke ekzistas tiuj veroj...
2
Volitivon oni uzas, se i montras la celon, por kio
sufias io = celadjekta subprop-o: tio jam sufias, (por) ke oni esptoru ia aferon
2
.
Same: se por ia tutmondeco de ia lingvo estas sufie, ke oni nomu in tia...
z
Se la
subprop-a enhavo estas futura a fiktiva, oni in enkondukas per se: sufius,
se vi dirus al li kelkajn vortojn; sufios, se vi skribos kelkajn liniojn.
Rim. IV. Post k a z i, e s t i g i, r e z uit i sekvas indikativo, dum post
i g i, f ar i volitivo. Ci lastaj, nomc, esprimas la efikon de io, dum la antaaj
esprimas jam la definitivan rezulton dc la efiko: tio kazis, ke la solvafo estis
precipitita; tio estigis, ke li bankrotos; el tio rezultis, ke mi rezignis pri la afero
(vd. ankora 398). Sed: e la piej fnrta deziro ne povis fari tion, ke menso ne-
307
231
instruita penetru en la misterojn de la sciertco
2
.
Rlm. V. Post e b ligi oni trovas kelkfoje indikativon: tio ebiigis, ke minun
eestas. Tio estas elipsa formo anstata: tio ebligis, ke (mi eestu); mi nun eestas.
Same, oni trovas kelkfoje indikativon post n e malhelpi: k> i ne mal-
helpas, ke la libro estas interesa. Nu, tiuj formoj, e se ne nepre kondamneblaj,
ajnas ne bonstilaj; oni uzu prefere volitivon, la la uzo de Z.ivine malhelpu, ke
iiresanktigu la patran domon!
2
Rim. VI. Post efpredikatoj signifantaj k o n s i i o n , a d mo n o n , o r d o -
n o n oni povas uzi devas en la subprop-o, anstata u-modo: ia patro admonis la
filon, ke li devas lernipli diiigente; tt konsUis, ke midevas evititiun vojon; Cezaro
ordonis, ke oni devas fari ponton. Tiaj formoj estas pravigeblaj per tio, ke la
suprajn subprop-ojn oni povas rigardi nerekta parolo, kaj ordonon, konsibn, ad-
monon oni povas esprimi same per devas kiel per u-modo: Cezaro ordonis: "Oni
faru ponton", a: "Onidevas fariponton".
La diferenco inter la volaj kaj efikecaj subprop-oj montrias evidente,
se oni provas transformi iUn en efprop-ajn frazelementojn. Oe ia volaj
(A) tio ne estas ebla, ar tiel perdias la senco de volo, ordono, eflko.
Ekzemple, en ia frazo: rni diris al li lian venon nenio montras la
ordonon. Tio evidente pruvas, ke tie i ia u-modo havas propran, nece-
san funkcion. Male, e la efikecaj prop-oj (B) ia subprop-o estas trans-
formebla en frazelementon sen ano de senco vCezaro ordonis faron de
ponto; ii maiheipis nian trairon. Tie i do la u-modo havas nenian funk-
cion, i estas pleonasma, sence superflua dependao de la efpredikato.
E1 tiu transformebieco sekvas, ke en kazo B la negativsenca efpredi-
kato transportas la negacion anka en la subprop-on: // maihelpis nian
trairon - limalheipis, ke nitrairu. Tio montras laplenan dependecon
de la subprop-a predikato. Nome, dismetinte la frazon en du memsta-
rajn prop-ojn, oni devas meti ne: ni ne trairis, li malhelpis tion. Same:
// ne promenos, mi maipermesis tion; /i/ ne forveturis, la vetero mal-
ebgistion.
Tiuj efikecaj prop-oj do estas la sola okazo en E-o, en kiu la formo de la
subprop-o ne dependas sole de la senco, sed gin grave influas la sinta-
kso.* La sintakso postulas la sence superfluan u-modon, la sintakso
donas negan sencon al indika prop-o per la forta dependeco, kiun la
subprop-o havas al la efprop-o.
3. Ko mp l e t i v o j s u p o z a j .
Di esprimas, ke la subprop-a ago estas eventuala. Ni trovas ilin nur en
* Tiu efikeca u-modo do estas konforma al la sbjunktivo de pluraj lingvoj. Ni
tamen ne uzas tian terminon, ar la subjunktivo, kie i ekzistas, estas multe pli
vaste uzata (e verboj de kredado, post timi, esperi, en nerekta parolo ktp.), dum
la efikeca u-modo estas uzata sole kaj nure post la supreregistritaj efpredikatoj.
Per la elimino de la termino ni volis malhelpi, ke oni vojeraru, uzante in pli vaste,
ol estas permesate en E-o.
308
.235-236
eksplikaj kaj demandaj kompletivoj. Ilia modo estas kondicionalo (us-
modo).
Iii subkomprenigas duagradan subpropozicion supozan kun se: mi scias,
ke ii venus (se li povus); diru, kiom kostus tia vesto (se mi farigus tian).
Rim. VII. Post esperi kaj timi oni trovas kondicionalon e Zamenhof, kiam tiuj
verboj estas akompanataj de negacio : ne esperante, ke tiu i demando estus iam
solvita pli bone
2
; ne ekzistas e la plej eta kazo por timi, ke aperus ia nova lingvo
internacia, kiu eipuus Esperanton
2
. Tion komprenigas, ke oni emas tiuokaze
apogi la negacion per uzo de kondicionak) anka en la subpropozicio. Tio, cetere,
estas analoga al ia kondicionalo de rilataj epitetprop-oj post negacia efprop-o (vd.
239). La kondicionalo do ne dependas de timi, sed de la efprop-a negacio.
Same, en la frazo: la titoto de majstro fortenas de E-o muitajn, kiuj timas, ke
fariinte e-istoj ili devus rigardi min kiel sian moralan efon
2
- la kondicionalo
dependas de la supoza participadverbo {fariinte = se ili farius). En la frazo:
mi timas, ke via indigno diktus al vi tro akrajn vortojn
2
- la kondicionalo depen-
das de duagrada supoza subprop-o subkomprenata (se vi skribus al li leteron).
Rim. VIII. Post se okazus oni uzas kondicionalan eksplikan propozicion: se
okazus, ke Dio prenus al si ian animon. Ties kazo estas, ke la efprop-o estas
tie i kvaza pleonasma, kaj oni sentas aparteni la subjunkcion se rekte al la sub-
prop-o.
Pri ia verbotempoj en la kompletivoj vd. 269-279.
En la sekvantaj paragrafoj ni esploros kelkajn specialaojn de la divers-
funkciaj kompletivoj.
SUBPROPOZICIOJ SUBJEKTAJ
La subjekta subprop-o havas la saman funkcion rilate al la efprop-o, 232
kian la subjekto rilate al la predikato. Fakte, i estas la vera subjekto de
la efprop-a predikato, sed i estas esprimita en formo de tuta prop-o.
Do i respondas al la demandoj: kio, kiu, kiuj plus la predikato: ajnas,
ke li mortis (kio ajnas? ke ii mortis).
Oni distingas subjektprop-ojn eksplikajn, rilatajn kaj demahdajn (sub-
jektajn dependajn demandojn [vd. kompietivoj]).
I. Ekspiika subjektpropozicio. Subjunkcio: ke.
Kelkfoje in anoncas en la efprop-o la demonstrativo tio, precipe kiam
ia efprop-o estas demanda a negacia: u tio estas vera, ke li mortigis
sin? Sed plejofte manka la demonstrativo: ajnas,ke lapluvo esos;ne
piaas al li, ke vi iin nesalutis (kio ne plaas? tio, ke...); el tio sekvas, ke
ia tuta afero estas fuita; min tedas, ke li paroias senese pri si mem;
estas ojinde, ke vi venis; estas domae, ke la bela plano fiaskis; ne mal-
helpas nin, ke li ne venis.
La modo en la eksplikaj prop-oj povas esti:
a) i n d i k a t i v o (subprop-oindika).Tiajnprop-ojnonitrovaspost
verboj signifantaj : ajni, aperi, montrii, piai, ojigi, tedi, malheipi,
sekvi, okazi, rezulti ktp. kaj speciale post esti kun predikativo: estas
grave, domae, gratulinde, ojinde ktp. (vd. la suprajn ekzemplojn). En
309
200
i-lasta okazo la efprop-a predikata adjektivo alprenas adverban for-
mon: bele estas, ke vi ne forgesis min (bela estas tio, ke ...). Kelkfoje
oni e ellasas la kopuion esti: domae, ke li tute obstiniis; nekredebie,
ke viforgesis tion. Kp. 169 kaj sube Rim. IV.
Rim. I. Tian predikatan adverbon oni povus rigardi anka kvaza substantiva for-
mo de adjekto: tiaokaze i estus la subjekto kaj la subprop-o estus predikativa.
Kelkfoje oni uzas anka substantivigitan adjektivon, ekz.: certo estas, ke...
Rim. II. Kelkfoje oni ellasas ke, precipe post anas. La subprop-o ricevas ia for-
mon de efprop-p kaj "ajnas" intermetias inter komoj, kun preskaa valorode
adverbo: la rikolto, ajnas, estos tre bona (ajnas, ke la rikolto...).
b) v o 1 i t i v o (subprop-o vola-efikeca). Oni trovas gin post la predi-
kativoj signifantaj: (estas) grave, ure, necese, devige, bezone ktp. kaj
post iuj pasivaj verboj, kiuj en sia aktiva formo sekvigus u-modan
objektpropozicion (vd. 231): estas grave, ke vi iru tien kiel eble piej
rapide; estas nepre necese, ke ni interkonsentu; ne estas permesate
(estas malpermesate), ke infanoj legu tian libron; estas ordonite, keoni
estihgu iujn fajrojn.
Post predikatoj, kiuj mem esprimas voion, intencon, efikon, oni uzas
iam u-modon (vd. 231, 2. B. ). Post predikatoj ne havantaj tian
signifon, la modo dependas de la senco: estas grave, ke li subskribis la
dokumenton (reala fakto); estas grave, ke li subskribu la dokumenton
(deziro).
Estas eble povas havi du signifojn: 1. povas esti. Tiaokaze in sekvas
futuro: estas eble, ke li venos; 2. estas ebiigite. Tiaokaze i postulas
volitivon: fine estas eble, ke mi iom ripozu; nur hiera estis ebie, ke
mi komencu la aferon. Post estas neeble, same: ne estas eble, ke ii
faris tian friponajon (ne estas kredeble, ne povas esti); ne estis ebie, ke
mi alvenu ustatempe (ne estis ebligite de la cirkonstancoj).
Post estas verajne, probable neniam sekvas u-modo: estas verajne, ke
li venos. Us-modo nur, se oni subkomprenas supozon: estas verajne, ke
ii venus (se li povus).
Post estas dube, oni trovas unu fojon e Z. la volitivon:estastre dube,
ke troviu iu, kiu entreprenus nun simiian Sizifan iaboron; sed tion
klarigas aparta nuanco ("ke devos trovii..."); ia normaia modo estas
la indikativo: estas dube, ke (a: ) ii venos.
c) k o n d i c i o n a l o (subprop-o supoza). Tiaj prop-oj esprimas
eventualecon kaj subkomprenigas duagradan subprop-on kun se: estas
ebie, ke li venus, (se li povus); estas certe, ke ii pienumus vian peton
(se vi lin petus).
Post kondicionalaj kaj futuraj efprop-oj la subjunkcio povas esti se:
estus bone, se tt venus; ne piaus al mi, se oni min rifuzus; estos utile, se
viheipos. Vd. ankora: 231, Rim. III. kaj 257,1.3.
Rim. III. Tiajn subprop-ojn kun se oni povus klasi inter la adjektaj (supozaj);
sed tia analizo pli atentus la eksteran formon ol la internan signifon.
310
232 - 233
II. Rilata subjektpropozicio. i povas esti anoncita en la efpropozicio
per demonstrativo, tiu a tio: tiu, kiu diris tion ai mi, mortis; tiuj, kiujn
vi denuncis, venos al vi; tiu, kies portreton vi montris, estas miafrat-
ino; tiu, per kiu vi sendis ia leteron, estas perfiduio.
Nur el la par-elementoj tiu-kiu, tiuj-kiuj, tio-kio oni povas ellasi la de-
monstrativon, precipe en arta stilo a en proverboj: bone ridas, kiu laste
ridas; kio pasis, ne revenos. Sed anta akuzativa rilatpronomo konsil-
inde estas in konservi (oni trovas tamen kelkajn ekzemplojn de ellaso,
precipe en la poezio: pienumiis, kion mi antadiris). Nekorekta estas la
eilaso, se la rilatpronomo estas kies a in akompanas prepozicio. Ek-
zemple: tiu, kies libron vi iegas, estas mia preferata atoro; tiu, kun kiu
vi promenis, estas nekonata ai mi.
La modo estas indikativo a kondicionalo, la la senco: tiu, kiu tion
dirus, certe ne mensogus.
Rim. IV. Se en la efpropozicio trovias adjektivo predikata, i ne alprenas adver-
ban formon post la ellaso de la demonstrativo: ne estas konsilinda, kio estigas
konfuzon; ne povas esti komika, kk> estas piorinda.
III. Dependa demando subjekta. Hin kutime ne anoncas demonstrativo
en la efprop-o. Di estas enkondukitaj de iu el la demandaj tabelvortoj
(vd. kompletivoj) a de la adverbo u: ne estas certe, pro kio li mortis;
ne estas sciebie, kio lin instigis al tia frenezafo; estas dube, u ii sciis
tion. Kiel oni vidas, tiajn prop-ojn oni trovas ordinare nur post esti kun
predikativo, kiu alprenas adverban formon same kiel e la eksplikaj sub-
prop-oj.
La modo povas esti
a) i n d i k a t i v o (vidu la suprajn ekzemplojn).
b) v o 1 i t i v o, kiam la subprop-o signas deziron, ordonon, efikon
por io: ne estas dirite, kiam ni iru; estas pripensinde, u nifaru tian
interkonsenton; de vi dependos, u la mondo harn de nun pacon
2
. Post
la efpredikato resti la u-modajn dependajn demandojn oni povas trans-
formi en infmitivan konstruon: ia tuta kampo ajne estis jam okupita
kaj ne restis jam, kie ricevi partizanojn
2
(kie oni ricevu partizanojn).
c) k o n d i c i o n a l o , e subkompreno de supozo: estas dube, u li
povus fari tiun taskon (se oni in al li konfidus).
SUBPROPOZICIOJ OBJEKTAJ
La objekta subprop-o havas la funkcion de efprop-a objekto. Fakte i 233
estas la vera objekto de IV efprop-a predikato, sed esprimata en formo
de tuta prop-o. i respondas do al la demandoj: kion, kiun, kiujn plus
subjekto plus predikato efprop-aj: mi ne sciis, ke li estas matsana (kion
mi ne sciis? ke li...).
Oni distingas, tri specojn de objektprop-oj: eksplikajn, rilatajn, kaj
dependajn demandojn.
311
200
I. Eksplika objektpropozido. Konjunkcio ke.
Nur en tre maioftaj okazoj ilin anoncas demonstrativo efprop-a (tion),
nome, kiam oni voias insisti pri 1' aserto: u tion vi diras, ke liperfidis
nin? ftey ofte mankas lademonstrativo:mi scias, ke li estis malsana.
La modo povas esti:
a) i n d i ka t i vo. Tiajnprop-ojnonitrovaspost la verbojdesciado
(scii, koni, antavidi, adi, vidi), sciigado (diri, aserti, anonci, informi,
dekiari, montri, indiki, instrui, konkiudi, skribi, telefoni), kredado
(kredi, supozi, konjekti), sentado (timi, esperi, oji, bedari), rezuitado
(estigi, kazi, rezultigi) ktp.
Rim. I. Kelkfoje, precipe en rapidaj dialogoj, oni ellasas la subjunkcion ke: mi
diras al vi, i rieevos enterigon kristanan
z
. Tiaokaze, oni ofte intermetas la ef-
prop-on kaj la subprop-o ajnas sendependa: la felio, mi scias, ne daras longe; via
ofero, kredu, ne estos vana (mi scias, ke la feiio...;kredu, ke via ofero...).
Pri ebligi kaj ne malhelpi vd. 231,2. B. Rim. V.
Pri u-modo kun ne post timi vd. 231,2. B. Rim. I.
?x\ kvaza anstata ke vd. 230, Rim. I.
Post la verboj de sensado (vidi, adi, askulti, percepti) oni povas trans-
formi la subprop-on tiel, ke ian predikaton oni metas en infinitivon kaj
ian subjekton en akuzativon (akuzativo kun infinitivo). Tiuakuzativo
estas samtempe la objekto de la efprop-a predikato: mi vidis iin teii
(ke li telas); ili adis la birdojn triii (ke la birdoj trilas). Vd. Atribuado
(171).
La samajn formojn post igi, iasi, maihelpi vidu poste.
Oni povas tiajn formojn anstataigi anka per objekta predikativo (mi
vidis lin telanta; ili adis la birdojn trilantaj), sed tia konstruo, same
kiel la prop-a kun ke, estas pli peza.
Rim. II. Se la predikato de P subprop-o havas objekton, e infinitiva transkons-
truo tiu objekto devas stari nepre post la infinitivo, ar male oni riskus konfuzon
kun la subprop-a subjekto (same akuzativforma): mi vidis lin skribi ta leteron.
Vd. ankora 180 kaj sekv.
b) vol i t i vo (volaj efikecaj objektprop-oj). Onitrovasin:
1. post verboj de sciigado, kiam oni subkomprenas ideon pri volo, ordo-
no (subprop-o vola): li sciigis ai mi, ke mi venu;li skribis al sia frato, ke
iipagu siajn uldojn (skribe ordonis).
2. post verboj de celado, volado, ordono, peto, efikado por a kontra
(vd. 231, 2. B.): rru voias, postulas, ordonas, konsentas, permesas,
devigas, pretendas, deziras, petas, admonas, konsiias, bezonas, malhel-
pas, ne maihelpas, helpas, ebligas, malebiigas, akceias, kiopodas, voias
eviti, ke li venu.
Oni povas uzi infinitivan konstruon post la efprop-aj predikatoj igi,
iasi, malhelpi, helpi (vd. supre sub a. 6-a alineo): mi igis tin veni; mi lasis
in fali; vi maihelpas min iegi;iasu in dormi (mi igis, ke li venu; lasis, ke
i falu; vi malhelpas, ke mi legu; lasu, ke i dormu); hornoj, kies interna
indo, se ni pii profunde voius rigardi, devus nin igi ruii anta iii!
z
312
218
Rim. III. Anka tie i validas la konstruo montrita supre (a. Rim. II.): la malsato
igis la sieatojn mani ia evabjn; li igis ia evalon mani la fojnon; la ankora ne
sufie forta stato de nia afero igis min repreni miajn proponojn
2
; venki la indi-
ferentecon de la mondo kaj igi in kiel eble piej balda kaj amase komenci uzadi
ia proponatan iingvon
2
.
c) k o n d i c i o n a i o (objektprop-o supoza). e i oni subkompre-
nas supozon kun se: mi kredas, ke tio plaus al li (se li in vidus). En
iuj aliaj okazoj, sen tia supozo subkomprenata, la us-modo estas ne-
aprobebia.
Rim. IV. Pri kondicionaio post timi vd. 231, Rim. VII. Nemotivebla, do neuz-
inda estas la kondicionalo e la efpredikatoj ebiigi, malebiigi, malhelpi.
II. Rflata objektpropozicio. in regule anoncas efpropr-a demonstra-
tivo (tion, tiun, tiujn): faru tiori, kio al vi plaas; alportu tion, kion mi
petis; mi nekonas tiun, kiu aiportis ia leteron; mi ne konas tiujn, kies
nomojn vi menciis.
Nur el la par-elementoj tion-kion oni povas ellasi la demonstrativon:
faru, kion mi ordonis. Gin eliasi anta kio (vi ne sendis, kio al mi ne-
cesas) estas malpli konsilinde. La eiiaso de tiu(j)n anta kiu(j) estas
nekorekta.
Rim. V. Oni povas trakti kiel rilatajn anka subprop-ojn enkondukitajn per kio
ajn, kiu ajn: mi akceptos, kion ajn vi volas. Tiaj prop-oj jam estas parencaj al la
koncedaj (vd. 258).
III. Dependa demando objekta. Ci povas esti simpla a kompleksa,
parteca a tuteca (vd. 230, 3.). Partecan demandon enkondukas iu
tabelvorto (kiu, kia, kio, kiel, kial, kiam, kiom, kies): mi ne scias, kiu
li estas; li ne diris, kian rimedon li uzis; oni raportis al mi, kio okazis; mi
ne konjektas, kion vi deziras; ii ne voias diri, kiom kostis ia donaco; ii
ne skribis, ktel li fartas; li demandis in, kiai i revenas tiei frue; mi ne
rekonas, kies apelo i estas; mi adis, kiei oni fermas brue la pordon.
La demandaj vortoj povas kombinii kun prepozicio: neniu scias, de
kie li venis; la polico espioris, de kiam li restadas en la urbo; mi ne scias,
is kiam li restos tie i. Anstata dum kiam oni diras kiel longe: li
precize elkalkuiis, kiel ionge daros ia laboro. Tutecan demandon en-
kondukas u: skribu al mi, u vi venos; oni espioras, u la rivero estas
sufie profunda por ipoj. Pri kompleksaj demandoj vd. 230,3.
La demandaj subprop-oj neniam estas anoncitaj per demonstrativo kaj
estas iigitaj iam sen ke. Pri ilia distingo disde la riiataj kaj adjektaj
subpropoj vd. 230, Rim. II.
La modo en la demandaj subprop-oj objektaj povas esti:
a) i n d i k a t i v o . Tiajn subprop-ojn oni trovas post la verboj de
sciado a sciigado (vd. la suprajn ekzempiojn).
Rim. VI. Post scii oni povas trovi elipsajn demandojn: li voiis aeti pohorbon,
kaj jam lisciis kian (sk. li aetos) ; i havis la senton, ke unu (floro) inter ili
mankas, i nur ne sciis kia
z
(sk. mankas). Kiel oni vidas, oni uzas e la tabel-
pronomo la kazon postulatan de la subkomprenita verbo.
313
.235-236
Ankora pli elipsaj estas jenaj esprimoj, kiujn oni trovas sub formo de intermetitaj
sendependaj propozicioj: mi ne scias, Dio scias, diabb scias, kiu scias. Ekzemple:
oni bezonas anka geografion kun kaligrafio ka kun mi ne scias kb ankora
2
;
tio estas Dio scias kia kaprico; el tio po.vas alveni ia diablo scias kio
z
; tio estus
kiu scias beno a maifelio. (G.W.)
b) v o 1 i t i v o. i indikas, ke ia pridemandata afero okazaspro ies
volo: li demartdis min, kiam li revenu (kiam mi volas, ke li...); // ne diris,
u mi iru mem a mi sendu iun alian (u mi devas iri...); diru, kiel mi
kondutu (kiel mi devas...);m/ ne sciis, kion mifaru.
Post la efpredikato scii la u-modajn dependajn demandojn oni povas
transformi en inflnitivan konstruon, se la subjektoj identas: oni ne sciis
kiel arani la aferon (kiel oni arangu); /i ne scias kion fari (kion li faru);
mi ne scias dekie preni ia monon por tio.
Infinitiva konstruo estas ebla anka post montri, havi kaj instrui: mi
montros al vi kiel ligi la nodon;instruu min kiel kondutien tia societo;
i ne havis per kio aeti lignon
z
.
c) k o n d i c i o n a l o , e subkompreno de supozo: mi ne scias, kiom
kostus tia festo (se mi in aranus); mi ne komprenas, kial li koierus
(se li kolerus).
NEREKTA PAROLO
Speco de objekta subprop-o estas la nerekta parolo. Tiel oni nomas
frazturnon, per kiu oni citas ies parolon en formo de dependa prop-o.
La efprop-o indikas, kiu estas la parolinto, la subprop-o indikas, kion
lidiris.
Por transformi rektan parolon (vd. 227) en nerektan, oni in enkon-
dukas per ke kaj transformas iujn pronomojn personajn a posedajn de
unua a dua persono en pronomojn de tria persono. Sed oni anas nek
la tempojn, nekia modojn de la cititaj prop-oj. Ekzemple:
Rekta parolo:
Li diris: mi estas laca.
Li riprois: se vi estus homoj
vi donus al mi akvon.
Mi ne demandis lin: de kie
vi estas?
Ili ne sciis: trafos ilin malbono.
Nerekta parob:
Li diris, ke li estas iaca.
Li riprois, ke, se ili estus homoj,
ili donus al li akvon.
Mi ne demandis lin, de kie
liestas
2
.
Di ne sciis, ke trafos ilin malbono
2
.
Oni vidas la diferencon inter nerekta paroio kaj objektprop-o indika.
Car la parolinto povis diri unu a plurajn frazojn, kun kompleksaj kaj
malsamaj prop-oj, la nerekta parolo povas konsisti anka el pluraj
prop-oj kun plej diversaj tempoj kaj modoj, kun plej diversaj konjunk-
cioj kaj subjunkcioj. Kaj, la la severa analizo, la vera objekto de la
efpredikato tiaokaze ne estas unu subprop-o, sed la tuto del' nerekte
citita parolo.
314
200
Rim. I. Si kaj sia rilatas iam ai la subjekto de la subprop-o, en kiu ili staras: li
plendis, ke iia amiko ne redonis al tt ttan ttbron (rekte : lipiendis: mia amiko ne
redonis al mi mian ttbron). Kontrae ai la kutimoj de kelkaj iingvoj, si kaj sia
rilatas al la subjekto de la efprop-o nur, se i identaskun ia subprop-a subjekto:
li diris, ke li retrovis sian iibron.
Rim. D. ATENTU Neniam oni anu la futuron de la rekta parolo en kondicio-
nalon, e se la efpredflcato staras en preterito. La frazo: lidiris:mi venos morga
- restas en nerekta parok>: lidiris, ke li venos morga. Kondicionalon oni uzas
nur, se | i staras anka en la rektparola formo: li diris, ke, se tio estus vera, tio
estus jam vaste konata (rekte: li diris. se tio estus vera, tto estus jam vaste konata).
Por montri pli klare la mekanismon de la ano de rekta parolo en ne-
rektan, ni donas i-sube, en du kolonoj, la saman tekston la amba
formoj:
Nerekta parob: Rektaparoio:
La lernantoj lamentis al la
instruisto:
"Ni ne meritas la punon,
ar ni lernadis nian lecionon.
Demandu niajn gepatrojn,
tiuj diros al vi,
kiel multe ni klopodis,
sed ni ne povis in kompreni.
Rememoru, ke vi devis
subite foriri en via lasta
instruhoro
kaj vi in ne klarigis al ni.
Se vi nun in kiarigus,
certe tuj ni komprenus.
Ni vin petas, faru tion;
ni estos tre dankaj al vi.
Nun ni vidas, kiei multe
vi helpas nin per via
klarigado".
Oni klare vidas el la supra ekzemplo, ke la nerekta paroio anas la pro-
nomojn, sed neniam la modojn.
Ekzistas en E-o, kiel en multaj aliaj lingvoj, anka nerekta parolo "libe-
ra", t.e. enkondukita de nenia subjunkcio. Simple post frazo entenanta
vorton kun valoro de sciigo-verbo, la sekvantaj frazoj elvolvas la penson
de 1' koncernato. Sed, dum en la angla kaj franca, ekzemple, en tia
libera nerekta parolo iuj tempoj devas esti preteritaj, en E-o, male, la
verboj esprimantaj samtempan agon a staton kun la momento de la
paio\o,nepre devas stari en prezenco. Ekzemple:
Senese li ripetadis plendojn al sia patrino: ia laboro estas malfacila, la
kamaradoj ne afablaj. Krome la instruisto malfavoras lin, kaj, malgra
La lernantoj lamentis al la
instruisto,
ke ili ne meritas la punon,
ar ili lernadis sian lecionon;
li demandu iliajn gepatrojn,
tiuj diros al li,
kiel multe ili klopodis,
sed iii ne povis in kompreni;
li rememoru, ke li devis
subite foriri en sia lasta
instruhoro
kaj li in ne klarigis al ili;
se li nun in klarigus
certe tuj ili komprenus;
ili peta lin, ke li faru tion;
ili estos tre dankaj al li;
nun ili vidas, kiel multe
ii heipas iiin per sia
klarigado.
315
.235-236
ke li iam laboris konscience, li antavidas, ke li ne sukcesos sian ekza-
menon. - Neeble - ekkriis ia patrino...
uste dank'al tiu abrupta ano de tempo, oni povas rekoni, kie ko-
komencias nerekta parolo en tiaspeca teksto. Oni do zorge esploru la
originalan tekston la tiu vidpunkto kaj ne traduku mekanike la verbo-
tempojn (Vidu ekzemple en "Fabeloj de Andersen" IH, p.91).
SUBPROPOZICIOJ DE NEREKTA OBJEKTO
235 La nerekt-objektaj subprop-oj havas la funkcion de efprop-a nerekta
objekto. Bi do estas propre subprop-oj adjektaj (koncernadjektaj). Ta-
men ili tiom similas al la objektaj subprop-oj, ke ni pritraktas ilin inter
la kompletivoj.
Bi respondas la demandojn: de kio (kiu), pri kio (kiu), je kio (kiu), al
kio (kiu), plus subjekto plus predikato: mi ofas (pri tio), ke vi venis
(pri kio mi ojas? ke vi...). Krome tie i oni povas pritrakti anka la
subprop-ojn respondantajn al la demando kun kio (kiu), kiam per kun
oni esprimas ne kunecon, sed nerektan objekton (kompari kun, ren-
kontiikun).
Demonstrativoj povas esti tio (tiu) kun la respektivaj prepozicioj (de,
pri, je, al, kun).
Oni povas distingi eksplikajn, rilatajn kaj demandajn (dependaj de-
mandoj).
I. Eksplikaj nerekt-objektaj subpropozicioj. Subjunkcio: ke: li dankas
sian rion al tio, ke li estis iam ege avara; mikalkulas je tio, ke vi min
heipos;neniu sciispri tio,kevivenos.
La demonstrativon pri tio oni kutime ellasas: mi kontentas, ke vi venis;
Sokraton oni akuzis, ke li koruptas la junuiaron.
Rim. I. Tiaj subprop-oj estas parencaj al la kauzadjektaj. Kelkfoje oni apena
povas distingi: miojas (pri tio), ke vi venis kaj mi ojas, ar vi venis. Se la unua
formo estas aplikebla, i estas preferinda. Vd. 267.
La modo povas esti, kiel e la objektaj prop-oj:
a) i n d i k a t i v o (vd.lasuprajnekzemplojn);
b) v o l i t i v o ; en la samaj okazoj, kiel e la objektaj subprop-oj: /w
avertis vin, ke vi ne faru tion; la E-ismo celas ai tio, ke ekzistu taga
kompreno inter la popotoj
2
; si ne kutimiis al tio, ke oni in suspek-
tu
z
.
c) k o n d i c i o n a 1 o; e subkomprenita supozo: misciigis lin, kemi
irus (se estus necese, se mi povus).
Rim. II. Pri gardi kaj atenti vd. 231. Post sin deteni e Z. troveblas u-modo kun
ne: tt ne povis sin deteni de tio, ke li ne grimacu. La ne ajnas superflua: la voliti-
von motivas la ideo pri impulso, kiun aludas tiu verbo.
II. Rilataj nerekt-objektaj subpropozicioj. Pri ili validas la samo, kiel pri
la rekt-objektaj: donu la leteron al tiu, kiun mi sendos ai vi; mi ricevis
la libron de tiu, kiun vi vidis e mi hiera; ne kaikuiu je tiu, kiu tro
316
.235-236
multe promesas; mi atentigas vin pri tio, kion mi hiera menciis; late
parolu kun tiu, kiu estas duonsurda.
Demonstrativojn oni plejofte konservas. Oni povas ellasi ilin maksimu-
me el la par-elementoj de tio-de kio, ai tio-al kio, pri tio-pri kio ktp.
do, se la demonstrativo kaj la rilatpronomo havas la saman prepozicion.
Ekz-e:donu la libron alkiu viinpromesis;mipagisalkiu onidevis...
2
;
mi ricevis leteron dekiu mi tutene atendis; mi vin atentigas prikio mi
vin atentigis jam multfoje. Sed pli konsilinde estas konservi la demons-
trativon: Marta renkontiis kun tio, kun kio renkontias milionoj da
homoj
z
.
Oni devas konservi la demonstrativon, se ia rilatpronomo ne havas pre-
pozicion saman. Do ekz-e: donu ia iibron al kiu venos por in forporti
(al tiu, kiu); nenion atendu de kiu tro multe promesas (de tiu, kiu) -
estas rekte nekorektaj.
III. Dependaj demandoj nerekt-objektaj. Di trovigas nur je la demando
pri kio: ii ne sciigis min, u ii boneprosperas (pri kio? u li...); li infor-
mis min, kiei statas la afero.
La demonstrativon pri tio nur malofte oni konservas: mi estas scivoia
pri tio, kiam iirevenos.
Rim. III. La prpropozicioj estas tute analogaj al la objektaj. La diferenco estas
nur, ke la efprop-a predikato estas netransitiva, a i jam havas alian rektan ob-
jekton: mi demandas, kiam vi venos (subprop-o objekta: mi demandas la tempon
de via veno); mi demandas vin, kiam vi venos (subprop-o nerekt-objekta: mi de-
mandas vin pri la tempo de via veno).
La modo, krom a) i n d i k a t i v o, povas esti, analoge al la objektaj
subprop-oj:
b) v o 1 i t i v o: mi precize instruis iin, kiel ii kondutu; mi demandis
iin, umiiru.
c) k o n d i c i o n a l o : mi sciigis lin, kiam mi estus preta pri ia laboro
(se oni gin al mi konfidus).
SUBPREPOZICIOJ PREDIKAHVAJ
La predikativa subprop-o havas la funkcion de efprop-a predikativo, 236
propre do i estas la vera predikativo de la efprop-o. Oni demandas
pri i per demanda vorto plus subjekto plus predikato: li estas, kia ii
estis (kia li estas? kia li estis).
Di povas esti eksplikaj, rilataj kaj dependaj demandoj.
I. Eksplikaj predikativpropozicioj. Subjunkcio: ke. Demonstrativo
(ellasebla) tio, tia: lia malfeiio estas (tio), ke li nenion antavidas; ia
principo de mia amiko estas, ke li neniam manpremas.
La modo povas esti anka v o l i t i v o (predikatprop-o cela): iia
ordono estas, ke ni iru; lia decida voio estas, ke ni faru kune ia aferon.
II. Rilataj predikativpropozicioj. Subjunkcioj: rilatpronomoj: li estas
(tiu), kiu vin savis; tio estis, kio kazis lian pereon; la feino aniis tia,
kia i estis antae.
317
236- 237- 238
III. Dependaj demandoj predikativaj: la demando estas, u li vivas a
mortis. La subjekto estas plejofte demando a probiemo.
Se temas pri tio, kion oni faru, oni devas uzi voiitivon: lademando es-
tas, kiam ni komencu la aferon; ia probtemo estas, u niiru arestu.
Anstata volitiva subprop-o oni povas uzi infinitivan konstruon: (...
kiam komenei la aferon;... u iri a resti).
Anstata li estas, tiu estas, tio estas oni povas uzi jen :en kiu vin savis;
jen pri kio temas;jen kion li diris; jen kial li siientas. Se ekzistas subs-
tantiva subjekto, jen povas stari anstata estas: u esti a ne esti
9
jen la
demando.
Rim. I. La predikativa subprop-o estas tre parenca al la subjekta. Nome, oni povas
renversi la efprop-on farante la subjekton predikato - tiam la predikativa sub-
prop-o ias subjekta: lia malfelio estas, ke H nenion antavidas (subprop-o pred
kativa); tio, ke li nenion antavidas, estas lia malfelio (subprop-o subjekta). La
diferenco inter la du konstruoj trovias nur en la akcento. En la unua okazo estas
akcentita "lia malfelio", en la dua
n
tio, ke li nenion antavidas". Predikativa
subprop-o do akcentas la subjekton de la efprop-o. Tial, por akcenti la subjekton,
oni povas transformi simplajn frazojn en kompleksajn kun predikativa subprop-o.
"Li savis vin" - estas simpla konstato. "Li estas,kiu vin savis" estas insista akcen-
to pri ia subjekto //. Same akcente oni povas m:jen kiu vin savis.
Rim. II. Anka la subprop-ojn de efprop-oj havantaj predikativon adverban oni
povus, la alia anaiizo, rigardi predikativaj. Nome oni povus rigardi tiajn adverbojn
anstataaoj de substantivo, do subjekto. Sed estas pli konsilinde konservi la ku-
timan analizon, kaj rigardi tiajn prop-ojn subjektaj. (Vd. 232, Rim. I.).
SUBPROPOZICIOJ EPITETAJ
37 La epitetaj subprop-oj havas la funkcion de epiteto apud iu substantiva
frazelemento de la efprop-o. Oni povas distingi du specojn de ili. La
unu estas vera epiteto esprimita en formo de tuta prop-o; in oni povas
nomi epitetpropozicio rekta. La alia rilatas ne rekte al la substantivo,
sed al ia suplemento ligita al i per prepozicio. Tiim oni povas nomi
epitetprop-o nerekta a suplementa.
Pri la v e r b o t e m p o j vd. 269-271.
EPITETPROPOZICIO REKTA
La epitetprop-o rekta havas la funkcion de adjektiva epiteto. i povas
esti eksplika kaj riiata. La eksplika povas havi anka la formon de
dependa demando. Unue ni pritraktu ia pli oftan riiatan epitet-propo-
zicion.
Epitetpropozicio rilata
238 La epiteta subpropozicio rilata respondas je la demandoj kiu a kia a
kiom da, a kiel -a plus la respektiva substantivo: la homo, kiu vin
vizitos (vizitis), estas mia amiko; mi sendos al vi la iibron, pri kiu mi
paroiis (parolas).
318
272 -273
La rektan epitetprop-on rilatan oni povas transformi en veran epiteton
particip-adjektivan: ia homo vin vizitinta (vizitonta) estas mia amiko; mi
sendos ai vi la iibron de mi priparolitan.
La subjunkcioj estas kiu, kia (solaj a en akuzativo a kun prepozicio)
kaj kies: la homo, kiun vi sendis, aivenis; mi vizitis ia profesoron, kies
iibro vin tiom interesas; mi vidis en butiko krajonon, kian vi seras; li
estas tia homo, kiu neniam pardonas.
La demonstrativojn tiu, tia oni povas ellasi, se la subprop-o senpere
sekvas la vorton, kies epiteto i estas; sed oni devas ilin konservi, se oni
intermetas aliajn frazelementojn: mi voias vidi tiun kteron de via ami-
ko, kiu fus aivenis (alvenis: la letero); mi voias vidi k leteron de via
amiko, kiu fus aivenis (alvenis: la amiko).
Tamen, pro la elekta subsenco de tiu, tia metodo ne estas uzebla, kiam
la epitetita substantivo montras evidente unu solan personon a ob-
jekton. En tiaj, maioftaj, okazoj, pni devas ripeti la substantivon en la
subpropo, apud la rilatadjektivo: ia sola infano de mia amiko, kiun
infanon vi vidis e mi anta neionge, mortis hiera (Vd. 81).
Kelkfoje la substantivo, kies epiteto estas la subprop-o, estas metita en
la subprop-on apud la rilatadjektivo kiu; tiam oni devas in montri en
la efprop-o per tiu: kiu homo unufoje telis, tiu telos ankora dua-
foje.
Rim. I. Pri la uzo de artikolo anta substantiva frazelemento determinita per
rilata epitetpropozieio vd. 76, Rim. IV kaj V.
Rim. II. Pri la impiikitaj epitetprop-oj, vd. 230, II. 4.
Rim. III. Oni ne uzu post inter elipsajn rilatajn epitetprop-ojn; tiaokaze oni rilat-
igu ne per kiu, sed per persona a montra pronomo: ia knaboj, inter ili mia
frateto, iris al la kampo (ne: inter kiuj mia frateto); la knaboj tre dankas por viaj
donacoj; inter tiujprecipe por ta lignoevaio (ne: inter kiuj precipe...).
Rim. IV. Kelkfoje, kiel ni vidis ( 58, B. 1.), estas elipsita la substantivo post
adjektivo kun superlativa senco. Tiam, sc la substantivo signas aon, la rilatpro-
nomo anias je kio: la sola, kion mi timis, estis, ke...
z
(Kp. ia sola afero, kiun
mi timis, estis, ke...). Scd ja: la lasta, kiun mi timas, estas li.
La modo de ia riiataj epitet-subprop-oj estas generaie indikativo. Sed 239
oni uzas kondicionalon
a) se la efprop-o neas la ekziston, a demandas pri la ekzisto de tio, al
kio rilatas la subprop-o: u ekzistas saa homo, kiu komprenus tion?
2
ne estis domo, en kiu ne estus mortinto
2
; mi diris ai vi nenion, kio
estus maivera
2
; ni ne estas tiaj homoj, kiuj protektus...
2
; li ne havas
monon, kiun ii povus malpari; u vi havas monon, kiun vipovus prun
tedoni?; mi havas neniun, kiu min helpus; mi neniam vidis homon, kiu
ne timus de la morto; mi adis de ii nenion, kion mi ne konsentus; u
vi trovas en mia paroio ion, kio estus absurda?; io mankas, kio necesus.
Rim. I. La kazo de tiu i kondicionalo estas, ke oni ne emas firme, indikative
aserti ion pri io, kio ne ekzistas, a kics ckzisto estas duba. En la kompletivoj la
dependeco estas tiel forta, ke la nce.u io transportias en la subprop-on: mineas,
ke mi diris tion. Sed en la epitctprop-oj la dependeco estas malpli forta, oni ne
319
.235-236
sentas plu en i la efprop-an negacion, do oni klopodas in sentigi per la kond
cionala modo.
Rim. II. Oni devas atenti. Kondicionalon oni povas uzi nur, se la plena ekzisto de
la epitetita ideo estas neata a pridemandata en la efprop-o. Se tiu objekto a
kieo fakte ekzistas, kaj oni demandas nur pri la eesto, oni uzas indikativon: u
vi vidas ie la homon, kiu kutimas promeni tie i?; u vi havas e vi la monon, kiun
vi volas al li prunti? Same e negacio: mi ne trovas la arbon, kiu estas signita; mi
ne vidas la domon, kiu havas ruan tegmenton: (Mi ne vidas domon, kiu havus
ruan tegmenton.)
b) se oni povas subkompreni duagradan supozan subprop-on kun se:
mi vidis juveion, kiun voionte mi aetus (se mi povus).
c) se la efprop-o neas ia ekzistpn a eeston a demandas pri la ekzisto
a eesto de io, kies ekzisto a eesto ebligus la efektivion de la ago
esprimita en la subprop-o: bedarinde mi ne havas e mi mian geogra-
fian karton, kiu tuj nin orientus;u vividisie la kondukiston, kiumon-
trus al ni ia vojon?; vi ne adis liajn argumentojn, kiuj vin certe kon-
vinkus. Tia kondicionalo estas uzata anka post la efpredikatoj seri
kaj proponi: ii devas seri fortan brakon, kiu lin povus helpi (K); oni
eble proponos la aranon de festoj intergentaj, kiuj servus...
z
Rim. III. Tia kondicionalo estas klarigebla per tio, ke oni povas subkompreni dua-
gradan se-propozicion, kiu fiktive supozas la realecon de la efprop-a neado a
demando, a la sukceson de la serado, akcepton de la propono; ekz-e, en la
supraj frazoj: se mi ehavusgin (la geografian karton); se vi ekvidus lin (la konduk-
iston); se vi adus iUn (liajn argumentojn); se li trovusin (fortan brakon); se oni
akceptus tiujn (festojn intergentajn). Cetere, en tiaj okazoj la subprop-o estas
mem supoza; tion pruvas la fakto, ke, se oni faras el i efprop-on, tiu restas en
kondicionalo:... karton; i tuj nin orientus;... ia kondukiston; li rrtontrus at ni k
vojon;... argumentojn; tiuj vin certe konvinkus; ... fortan brakon; i povusiin
helpi;festoj intergentaj; ili servus...
Rim IV. En artikolo de W. Bailey en "The British Esperantist" (Okt.-Dec. 1940)
estas listigitaj iuj Z-aj ekzemploj pri la kondicionalo en epitetaj subprop-oj.
En iuj aliaj okazoj la kondicionalo estas nekorekta. En pluraj lingvoj
i uzigas, se la epiteta vorto estas akompanata de superiativa adjektivo
a de la adjektivoj soia, unika, unua, iasta. En E-o tio estas absolute
maiusta: i deiris ia solan (iastan) rozon, kiu restis en ia ardeno;
demandu la unuan homon, kiun vi renkontos; i prenis ia plej belan
arentan vazon, kiu estis en ia domo
z
.
Malofte oni trovas anka u-modon en rektaj epitetpropoj: tio estas mo-
tivata iam de la senco (modo vola): iaatoro, kies granda fervoro estu
sincere ladata, amasigis en sia iibro multegan materiaion.
Epitetpropozicio eksplika
ia subjunkcio estas ke.
Oni trovas in post substantivoj, kies senca enhavo estas eksplikebla per
prop-o. Tiaj estas:
1. substantivoj kiuj esprimas staton (situacio, fakto, avantao, anco,
320
240
kvalito, cirkonstanco ktp,);
2. substantivoj, kiuj esprimas agon spiritan a agmanieron (sento,
penso, ideo, opinio, kredo, espero, timo, maniero, kutimo, politiko,
artifiko ktp.);
3. substantivoj, kiuj esprimas sciigon (sciigo, informo, letero, depeo,
vorto, parolo);
4. substantivoj, kiuj esprimas celadon, ordonon, efikon por a kontra,
do, kiuj en verba formo postulas post si subprop-ojn efikecajn (vd.
231, B). Tiaj estas ekzemple: volo, deziro, admono, konsilo, peto,
postulo, ordono, devigo, neceso, bezono, trudo, permeso, malpermeso,
klopodo, eblo, maleblo, malhelpo ktp.
La modo en la prop-oj epitet-eksplikaj povas esti.
^ i n d i k a t i v o , kiamtemasprieksplikoderealafakto,dopostla
substantivoj sub 1., 2. kaj 3.: la stato, ke midevas vane atendi, ne da-
ros ionge; tiu arano havas ia avantaon, ke oni povas facile trovi ion;
mi ne povas kontenti je la situacio, ke miaj manoj estas kvaza ligitaj;
mifidas maigra la fakto, ke la aferoj nun statas malbone.
Mi havas ia senton, ke io prosperos; li esprimis ia opinion, ke tio ne
estas konsiUnda; mi ne povas liberii de la timo, ke io malbona okazis
al li; mi ne aprobas ia politikon, ke oni semas malamon.
Mi ricevis leteron, ke li baida venos; u vi adis ia famon, ke li mortis?;
li revenis kun ia informo, ke nenio grava okazis; se li estus doninta al la
diablo sian vorton, ke li iros en ia inferon, li neniam preus...
2
Se la efprop-a kaj subprop-a subjekto estas identa, oni povas uzi infini-
tivan konstruon: mi ne havas ia kutimon fumi; ili aplikas la potikon
inciti unu genton kontra ia alia; mi havas esperon ricevi monon. Vd.
ankora 141.
b) vol i t i vo. in oni trovas sammaniere kiel e la objektaj kaj sub-
jektaj prop-oj:
1. post substantivoj esprimantaj sciigon, kiam la sciigo havas la ka-
rakteron de ordono a peto: mi ricevis depeon, ke mi iru tuj. Tiuj
estas la subprop-oj volaj.
Rim. I. La u-modon oni povas anstataigi anka per devas: mi ricevis depeon,
ke mi devas iri.
2. post substantivoj sub 4. (vd. supre). Tiuj estas subprop-oj efikecaj
(vd. 231, B): mi ricevi ia ordonon, ke mi atendu; vian peton, ke mi
vin helpu, mi ne povas plenumi; via klopodo, ke ia afero prosperu, estis
vana; la konsilo, ke vi vin gardu, estas saa.
Rim. n. Post la vortoj voio, peto, postulo, instigo, klopodo, rajto sekvas iam
u-modo: mi turnas min ai vi kun ia peto, ke vi diru al mi, kia estas via opinio
z
;
ia rajton, ke mi povu eidoni anka mem, mi ne rezervas al mi
z
. Post la vortoj
deziro kaj propono sekvas u-modo, se la deziranto a proponanto atendas agon
de iu alia: via deziro, ke mi donu al vi la tibron, ne estas plenumebia; tiun propon-
on, ke mi sendu tiuceian cirkuieron, miakceptas
2
. Us-modon oni uzu, se la dezir-
anto deziras, a la proponanto proponas agi mem: via deziro, ke vi irus tien, estas
stranga: via propono, ke vi mem subskribus laalvokon, ne ajnas sagaca
z
. Sed last-
321
240-241-242
okaze oni uzas prefere infinitivan konstruon: via deziro iri... via propono
subskribi mem...
Rim. m. Post admono, konsiio, ordono, neceso, bezono, oni povas uzi devas
anstata u-modo: mian admonon, ke vi devas.; la konsib, ke vi devas...; ia nece-
so, ke vi interkonsentu (devas interkonsenti), estas evidenta.
Rim. IV. Post ebb kaj permeso sekvas prefere povas: 1a ebto, ke oni Un povas
savi, esis; la permeson, ke ni povas eniri senpage la prezentadon, donis al ni la
direktoro de la teatro; la neebto, ke ni ne povas ttn helpi, estas bedarinda fakto.
Post maipermeso sekvas u-modo kun ne a prefere ne povas: la malpermeso, ke
oni ne povas (neniu povas) envi (ke oni ne eniru) ta ardenon, fine estas nuligita;
la malpermeson, ke vi ne iru tien, vi ne atentis.
Rim. V. Kiel oni vidas, post substantivoj, kiuj havas en si negacion, oni devas uzi
subprop-on negacian en epitetpropo. (Komparu: oni malpermesis, ke iu eniru la
ardenon).
Rim. VI. Post timo oni trovas e Z. la samajn du konstruojn kiel post timi ( 231,
Rim. I.): transdoni al iu la aferon sen timo, ke tt iasos in fatt
z
; Si mattevis k
okulojn pro timo, ke idenove ne ridu
z
. La unua konstruo (ke idenove ridos)
estas preferinda.
Oni povas uzi anka infinitivan konstruon: miricevis la ordonon iri tuj;
mi havas fine ia eblon forveturi. Tio estas e preferinda.
c) k o n d i c i o n a 1 o estas la modo de 1' subprop-o, kiam oni sub-
komprenas supozon kun se: mi havas ia plenan certecon, ke li ne rifuzus
vin (se vi lin petus); mi ricevis la informon, ke li subtenus la aferon (se
oni lin petus).
Epitetaj dependaj demandoj
241 Oe iii ni trovas la samajn modojn, kiel e la eksplikaj prop-oj:
a) i n d i k a t i v o: la demando, u E-o povas havipoezion, neestas
plu diskutebla; la dubo, u li ankora vivas, fine esis; la sciigo, kie U
estas kaj kiam li revenos, ankora ne alvenis.
6 / v o l i t i v o : li ne obeis la konsilojn, kiel li kondutu;mi ne ricevis
ordonon, kiam mi revenu; mi ne konas la decidon, u mi iru tuj a mi
povas iri morga. e identaj subjektoj oni povas uzi infinitivan konstru-
on: la manieron, kiel konduti en bona societo, li neniam ellernos (kiel
ii kondutu); la ordonon, kiel iri kaj kion fari, mi komprenis.
c) k o n d i c i o n a l o : minerwevisdeliresporuion,kiamttkomen-
cus la laboron (se ni interkonsentus, ke li gin faru).
EPITETPROPOZICIO NEREKTA
242 La nerekta epitetprop-o riiatas, same kiel la rekta, al iu substantivo de
1' efprop-o. Tamen, gi rilatas al gi ne senpere, sed pere de prepozicio.
i havas do la funkcion de suplemento apud iu efprop-a substantivo.
Oni do povas in nomi anka subpropozicio suplementa. Subjunkcioj:
rilatpronomoj. Oni demandas pri la prop-o per la substantivo plus kio
a kiu kun antametita prepozicio: ne faru la aferon sen konsidero de
322
242 - 243 - 244
tio, kion mi diris (sen konsidero de kio?); vi ne foriros sen respondo
pri tio, kion mi demandis; min mirigas via piena silento pri tio, pri kio
mivinpetis.
De tiu povas preni en ia efprop-o la formon ties:kiu tro muiteprome-
sas, ties paroion ne kredu. Vd. 53, B. Rim. II.
Ekzistas anka e k s p l i k a nerekta epitet-propozicio (subjunkcio
ke). Tiaokaze oni konservas la demonstrativojn (pri tio, ktp.): mi ne
komprenas vian indignon pri tio, ke oni diris al vi ia maiagrabian veron.
Post kazo oni povas ellasi la demonstrativon (de tio): kio do estas ia
kazo (de tio), ke subite naskiis tiagranda vento?
z
Same post merito:
mi perdus e tiun soian meriton, ke mi propravole mortis pori
2
. Tie
i klasias anka la volitiva eksplika prop-o post estas tempo, kie oni
ellasas la por-suplementon: estas jam tempo, ke ni ekiru (tempo por
tio, ke...).
SUBPROPOZICIOJ ADJEKTAJ
Divido
La adjektaj subprop-oj havas la funkcion de efprop-a adjekto. Propre 243
do, ili estas adjektoj de 1' efprop-a predikato, sed en formo de tuta pro-
pozicio. E1 tio sekvas, ke ekzistas tiom da specoj de adjektaj subprop-oj,
kiom da specoj de adjektoj. Do estas distingebiaj:
1. Subprop-oj koncernadjektaj, kiuj montras, kiun a kion koncernas la
efprop-a ago. Ilin, kiel subprop-ojn de nerekta objekto, ni jam pri-
traktis e la subprop-oj kompietivaj (vd. 235).
2. Subprop-oj iokaj, kiuj montras ia lokon de la efprop-a ago per la
loko de siaago.
3. Subprop-oj tempaj, kiuj difinas la tempon de la efprop-a ago per la
tempo de sia ago.
4. Subprop-oj stataj, kiuj montras:
a) la rilaton de la efprop-a aganto a agato, pere de la predikato, al
alia ago, stato a aganto (kun, sen, anstata, krom; origina rilato,
rezulta rilato).
b) ia kondion, e kiu a malgra kiu la efprop-a ago okazas a okazus
(supozaj kaj koncedaj subprop-oj).
5. Subprop-oj modaiaj, kiuj montras ia modalecon de 1' efprop-a ago
(manieron, kazon a celon).
SUBPROPOZICIOJ LOKAJ
Iii havas la funkcion de efprop-a iokadjekto. Respondas je la deman- 244
doj: kie, kien, de kie, is kie. La samajn rilativojn ili havas kiel subjunk-
ciojn. Demonstrativoj: tie, tien, de tie, is tie.
La demonstrativojn oni povas ellasi, se ilia formo estas la sama kiel tiu
de la rilativo: // iras (tien), kien mi intencis iri; ii promenis (tie), kie oni
taboris sur la kampoj; ii venis (de tie), de kie la hirundoj alflugas prin-
323
240-241-242
tempe; li iris (is tie), iskie neniu povis iriantae. Sedinijam revenis
de tie, kien vi iras; kuru is tie, kie tiu standardo estas fiksita; tie ni
sidiu, kieestas ombro; tien iru, kien mi ordonis (emfaza tien).
Rim. Loka subpropozicio povas rilati anka al efprop-a lokadjekto: ni sidiis
apud la fonto, kie estas agrabia ombro. Tiaokaze la lokpropozicio anstataas sub-
prop-on epitetan (apud la fonto, apud kiu estas...). Kelkfoje oni trovas anka
tiaokaze elipsita la vorton "ioko", kaj tiam uzias inflnitiva konstruo: ne trovias,
kie sidi; ne restis jam, kie ricevi (la invititojn)
2
.
Pri la verbotempoj vd. 270.
SUBPROPOZICIOJ TEMPAJ
245 La subpropozicioj tempaj havas la funkcion de efprop-a tempadjekto:
ili diflnas la tempon de la efprop-a ago per la tempo de la subprop-a
ago. Bi respondas la demandojn: kiam, de kiam, is kiam kaj kiel longe
(dum kia daro). Ni pritraktos ilin la la demandoj, kiujn ili respondas.
l.KIAM?
La tempa subprop-o respondanta je la demando kiam, povas esprimi
agon samtempan, antatempan a posttempan rilate al la efprop-a ago.
Gi respondas al la aktualaj tempadjektoj ( 193).
Samtempeco
246 La samtempa subprop-o tempa povas esprimi
A. En kiu tempopunkto okazas la efprop-a ago. Tiaokaze ekzistas du
eblaoj:
a) La ago estas unufoja. La subjunkcio estas kiam, la demonstrativo
(tiam) plejofte mankas: kiam la domo ekbrulis, iuj loantoj dormis;
tagiis, kiam ili hejmenvenis ei ia amuzejo.
b) La ago estas piurfoja. Subjunkcioj: kiomfoje (neanoncata en la ef-
prop-o), kiam a se (anoncataj per iufoje a iam): u vimin iam
heipos, se mi vin petos?; kiomfoje li in rememoris, liaj okuloj pleniis
de iarmoj; iufoje, se li venas, li alportas donacon; i iam nur ridis, se
li parolis ai i pri amo; mi trovis lin iam e iaboro, kiam mi lin vizitis.
Rim. I. La uzon de se povas pravigi, ke en tiaj okazoj ja temas pri pluraj okazoj
kaj la senco de se ja estas anka enla okazo ke.
B. En kiu tempodaro okazas la efprop-a ago. La subjunkcioj estas:
a) dum, se amba agoj estas pli-malpli daraj: dum vi skribos ia leteron,
mi legos ion; dum la kantistino kantis, iuj sentis atentante; dum tt ne
estis hejme, oni prirabis lian ioejon;dum vi estos feiia, vi havos mul-
tajnamikojn.
b) kiam, se la efprop-a ago estas momenta: kiam li iris sur la kampo,
subite bruo ekfrapis iiajn orebjn; kiam li foje vagadis en la arbaro, lin
pikis venena serpento; kiam mi skribis la ieteron, tt envenis. En tiaj
okazoj, por esti tute preciza, oni devus uzi kompleksan verbon imper-
324
272 - 2 7 3
fektan: kiam mi estis skribanta ia ieteron, li envenis. A sufiksoidon
2&:kiam mi skribadis ia leteron... Sed tio estas plejofte tute nenecesa,
oni gin devas uzi nur, se la simpa ago signifas momentan agon: kiam
liestismortanta(mortadis)
t
iakuracisto envenis.
Rim. II. Se la subprop-o esprimas staton, oni povas uzi dum nur, se la stato estas
a povas esti limita: dum Miitono estis en Romo, li verkis gajajn poemojn. Sed
se la stato igis definitiva stato de 1' aganto, oni devas uzi kiam... jam: kiam Milto-
no estis jam blinda
t
U diktis siajn poemojn.
Rim. III. Anstata la simpla dum, ar i estas anka prepozicio, oni proponis la
formon dum kiam. Sed i estas parte superflua, ar la duobla funkcio de dum
neniam estigas konfuzon; parte tute neebla kaj stranga pro sia hibrideco. Dum
ja signifas longan daron kaj kiam tempopunkton, do la signifo de dum kiam
estas: dum longa daro de tempopunkto: evidenta kontrasenco*. Pro tio oni
uzas anka demande anstata i la formon kiel longe a e dum kiom da tempo.
Pri kiam anstata per tio ke vd. 264, Rim.
Antatempeco
La subjunkcio de ia antatempa tempo-prop-o estas post kiam a 247
post ol.
Rim. I. Tiu lasta formo estas multe pli oportuna, kaj cetere konforma al la respon-
da anta ol; Zamenhof, konsultita de Boirac pri tiu formo, in "plene aprobis"
{Oficiala Gazeto, 1914, p. 156). Ke i estas is nun apena uzata, kazis verajne
la influo de la latina postquam kaj de la analoga rusa formo.
Ekzemploj: post kiam i estis maiiongan tempon en ia arbaro, fariis
nokto
2
; ekbatis la koro de David, post kiam B kaikuiigis ia popoion
2
;
post ol la prezidanto malfermis la kunsidon, oni komencis la tagordon;
baida post kiam li abdikis, oni lin reeiektis; neionge post kiam i
mortis, ii starigis sur ia tombo belan monumenton.
Se oni ne volas akcenti la antatempecon, oni povas uzi anka la sim-
plan subjunkcion kiam. Tiaokaze la antatempecon oni signas
a) Per kompleksa formo kun preterita participo: kiam mi estis skribinta
la leteron, mi in sigeiis; kiam mi estos fininta mian laboron, ni povos
ludi (tempoj perfektaj).
b) Per jam, se la subprop-a predikato esprimas momentan agon preteri-
tan: ia kuracisto venis, kiam ia malsanuio jam mortis; mi retrovis mian
fontphimon, kiam mi aetis jam novan; ii venis, kiam ni kiris jam Kp.
271, Rim. III.
Rim. O. Se la subjekto estas persona pronomo, estas konsilinde meti jam post la
verbo, por eviti malagrablan rimadon (kiam li jam).
Sufias simpla kiam:
* Krome, estus strange uzi nur prepozicie ia latindevenan dum, kiu estas nur
subjunkcio en la latina.
325
272 -273
c) Se la subprop-a predikato havas la prefiksoidojn el, for, al*: kiam oni
elkondukis ia atestantojn, ia monarho sin fetis sur la piankon (Kabe);
kiam oni forportis la pakafojn, ia vicfeo invitis ia du senditojn (Kabe);
kiam oni aiportis la bieron, li versis al si
z
; kiam mi eliegis ia iibron, mi
in vendis. Samtempecon tiaokaze oni esprimas per umidum li alpor-
tis la bieron, li trinkis el i ia duonon; dum la gastoj foriris, ti staris en
lapordo.
d) Se la antatempeco evidente sekvas el la senco: kiam en la pordo
aperis la figuro de beia junuio, ia tri viroj iris al ii renkonte
2
; kiam ii in
demandis, irespondis jene...
e) Se la predikato estas fini: kiam mi finis ia iaboron, mi iris vesper
mani
Rim. rn. Se la subprop-a predikato estas verbo de daro, jam ne tagas sence,
ar i povas signi, ke la dara ago jam komencigis: /i venis, kiam mi skribis jam ta
leteron (jam komencis la skribon). Sed ar anka tia senco ne estas nepra, oni diru
testsence: kiam mi ekskribis jam (vd. jam 90).
Rim. IV. La la ekzemploj de Zamenhof kaj Kabe kaj aliaj bonaj atoroj, la kom-
pleksaj verboformoj estas laeble evitindaj. Se oni ne povas signi la antatemp-
econ per jam, kaj oni ne havas la kazojn c), d), e), oni uzu prefere post kiam, post
ot. Kompieksan verboformon nur, por esprimi daran agon finitan en la estonteco
(perfekta futuro): kiam li estos skribinta la leteron, mi revenos. Nome la simpla
futuro kun post kiam (post kiam li skribos) signifas nur, ke li skribos, sed ne, ke li
anka/mos la leteron. Kp. 271, Rim. III.
Rim. V. Se la predikato estas pasiva, i per si mem esprimas la antatempecon, do
post kiam a post ol estas superflua: kiam ta morto estos kolektita, niin deponos
enbanko.
Rim. VI. Ce predikato futura, la subjunkcio povas esti anka se, ar rilate al futu-
ro estas nur nuanceta diferenco inter fakto kaj supozo: se vi interkonatios, vi
certe estos bonaj amikoj.
Se la antatempeco estas nur momenta, a mailonga, oni in signas per
tuj kiam, balda kiam: tuj kiam ii ekadis la vekrion, ii alkuris; balda
kiam li venis en ia ambron, oni iin prezentis al ia mastrino. Tuj kaj
balda apartenas propre al la efprop-o, do la tempa subprop-o estas
intermetita.
La usan antatempecon oni povas esprimi anka per apena:a/?0i# i
venis al la fonto, i ekvidis sinjorinon
2
. Tiaokaze apena funkcias kiel
subjunkcio (kp. 89, Rim.; 248, Rim. III.).
Posttempeco
248 La subjunkcio de la posttempa tempo-prop-o estas anta ol.
Rim. I. Oni trovas kelkfoje anka anta kiam, analoge al post kiam. Sed tio estas
* Proprc e iuj prefiksoidoj, kiuj funkcias kiel predikataj adjektoj la sia senco
(vd. 365, Rim. II.).
326
272 -273
pli peza, d o neni el r ekomendi nda. Pr ef er e oni povus uzi post ol anst at a post
kiam.
Ekzemploj: anta ol ilia domo forbrulis, ifi* estis sufice bonhavaj; nia
ipo, unu horon anta ol la tempesto ekfuriozis, jam estis en sekura
rodo; vere, vere mi diras ai vi, anta oi ia koko krios hodia, vi mal-
konfesos min trifoje.
Post anta ol oni povas uzi anka infmitivan konstruon, se la subjekto
estas identz: anta olforiri, ni vespermanos.
Ri m. 0 . Anta ol povas est i uzat a por di st i ngi i nt er la toka ka j t empa anta en
okazo de neceso: // venis anta ol mi Tio estas eiipsa propozicio: // venis anta
ol mi venis. Same oni povus di r i : // venis post oi mi - por nepri gi , ke ne t emas
pii: li venismaiantami Kp.% 211, RimAll.
Oni povas esprimi la posttempecon anka per jam en la efprop-o: kiam
ia kuracisto aivenis, ia maisanuio jam mortis. Sed tio estas tute klara
nur e verboj de momenta ago (Vd. 247, b.).
Se la posttempeco estas nur momenta a mallonga, oni uzas jus k i a m:
jus kiam ia tegmento defalis, li eikuris ei ia bruianta domo. us aparte-
nas al la efprop-o, do la tempa subprop-o estas intermetita.
Ri m. I I I . La t uj an pos t t empecon de la subpr op- o povas espri mi anka apena
en la efprop-o: apena mi ellitiis, kiam li venis. Tiaokaze apena funkcias kiel
adver bo ( kp. 247, e-fi ne).
En la posttempa prpp-o oni uzas indikativon, se la ago fakte okazis:
anta oi ni iris ai la teatro, ni vespermanis. Same, se temas pri futura
ago verajne okazonta: anta oi ni iros al la teatro, ni vespermanos.
Kondicionalon oni uzas, se la ago ne okazis, ar gin maihelpis la ef-
prop-a ago: anta ol Aieksandro estus realiginta siajn grandiozajn pla-
nojn, ii subite rnortis.
Ri m. IV. Se oni volas espri mi , ke la subprop-a ago mal hel pi s us ant ae okazon-
tan agon, oni metas preska en la efprop-o: preska i falis, kiam mi in kaptis
(i ndi kat i vo, ar t i o, ke la ago preska okazi s, est as f a kt o) .
Ri m. V. Oni ne uzas negaci on en la subprop-o, ki am gi enest as en la ef a. J en
malbona ekzemplo de Kabe: mi ne movios de i tie, anta kiam mine kolektos
20 talentojn (= anta ol mi kolektos) - kaj bona dc Z.: mi ne sidios ai la tabb,
anta ol li venos i tien. Vd. ankora 271, Rim. III.
Participaj konstruoj. iun tempo-propozicion oni povas transformi en 249
participan konstruon, se la efprop-a kaj subprop-a subjekto estas iden-
ta. La participo aiprenas adverban formon. Prezenca participo signas
samtempecon, preterita antatempecon, futura posttempecon riiate al
la efprop-a ago: skribante la ieteron, mi estis tre agrenata de ia mal-
borta piumo; skribinte la leteron, mi in sigelis; skribonte ia ieteron, mi
longe meditis kiel komenci.
Se la subjektoj ne estas identaj, oni ne povas uzi particip-adverbon, do
en E-o ne ekzistas participo absoluta. Vd. 183, II.
327
240-241-242
250 Ke. Oni ne uzas ke en tempo-propozicioj. Tamen tio, e se nekutima,
teorie estas ebla:
1. se oni uzas la demonstrativojn dum tio, post tio, anta tio en la ef-
prop-o, por insisti pri ia tempo. Nome, la enhavo de tio iam estas
ekspiikebla per ke-propozicio, almena teorie: multo okazis post tio
9
ke
viforiris; sciigu min pri via decido anta tio
f
ke vi ionfaros.
2. se oni volas esprimi ne nur tempan, sed anka kazan interrilaton
(tempa-kaza ke): post (tio) ke Aieksandro murdis Kiiton, sian intim-
ulon, apena li sin detenis de sinmortigo; tiam ke iii estis en Romo,
komprenebie iii rigardis ia katakombojn; nun ke mifinis mian taskon,
mi ripozos; nun ke vi certe faros, kion vi promesis, mi estas tute trankvi-
la. Kiel oni vidas, ke en tiaj okazoj anstataus ar.
Sed oni ne uzu ke senkaze, t.e. sen insista kaza interrilato. Oni
memoru, ke tiuj formoj is nun estas neuzataj kaj tute ne zamenhofaj.
Sed cetere, tiu kaza ke estas same pravigebla, kiel la kompara ol en
antaol.
251 Epiteta tempo-propozicio. Tempa subprop-o povas rilati anka al
efprop-a temp-adjekto: li venis uste en tiu tempo, kiam mi ne estis
hejme. Tiaokaze la subprop-o anstataas epitetan rilatan subprop-on:
entiutempo,enkiu...
Tiaokaze oni neniam uzu ke! Ekz-e:fo iastan otcazon, kiam mi iin vidis,
mi tin e ne rekonis.
Tie i povas klasii anka la epitetaj subprop-oj riiatantaj ai la verbo
esti: estas ia horo, kiam ia infanoj iras dormi;nun venis ia tempo
f
kiam
devis komencigi ia vespermano
z
. Anka i tie, ke estus krude mal-
korekta: oni ne lasu sin trompi per la ekstera simileco kun la frazturno
estas tempo, ke (Vd. 242)!
Rim. En la antaa eklono, ni same rekomendis la uzon de kiam post la indiko de
grado en tempa serio: estis ta unua fojo, kiam ministro paroladis Esperante. Post
pli vasta diskutado de tiu punkto kaj konsiderado de zamenhofaj ekzemploj, ni
nun opinias, ke en tiaj okazoj la nuanco de tempo estas malpli grava ol tiu de
serio (iam akcentata de unu el la epitetoj unua, lasta, sola ktp.), kaj sekve la uzo
de ke estas preferinda: tio i estis la unua fojo, ke inomis in sia fiiino
2
;iestis
ta lasta nokto, ke i enspiradis tiun saman aeron, kiei li
z
. Kiel oni vidas, Z. iam
esprimis tiaokaze netran subjekton (tk>, i ktp.); nuntempe pli kutima estas ties
ellaso: estis la unua fojo, ke i renkontis lin.
ILDEKIAM?
252 La tempo-propozicioj respondantaj je de kiam anstataas komencan
tempadjekton (vd. 194.)
La subjunkcio estas de kiam: // ripozas nek tage nek nokte, de kiam B
okupias pri tiu iproblemo. Kp. 271, Rim.
Rim. La esprimo: de post kiam estas senutila vortplimultigo. Por esprimi ne nur
tempan, sed anka kazan interrilaton, oni povus uzi anka de tiam ke: mi fartas
multe pti bone de tiam, ke mi bas en ia kamparo. Sed anka tio estas ne-zamen-
328
hofa, kaj gis nun neuzata. En la poezio oni povus uzi ec ek-ke: ek-ke li in ekvidis,
ii ne trovis trankviion.
III. GlSKIAM?
La tempaj subprop-oj respondantaj je is kiam anstataas finan temp- 253
adjekton. La subjunkcio estas is.
is do enkondukas subprop-ojn, kiu esprimas momentan agon kaj per
ties tempopunkto difinas ia finan punkton de ia dara ago efprop-a:
ionge erpas la kruo, is i fine rompias
2
; mi ne trankvilios tiel
bnge, is ia demando estos soivita
2
; mi ne kredis al ia diroj, is mi
venis
2
.
Oni devas atenti pri tio, ke is kiel prepozicio signas ia finon de dara
ago per tempo-punkto: mi atendis is ia rtaa horo. La saman sencon
i havas anka kiei subjunkcio. Do, i ne povas stari anta verbo, kiu
signas daran agon, ar tiel oni ne scios, u la finanta tempo-punkto
estas la komenco, mezo a fino de ti dara ago. Ekz-e: la frazo: mi
eestis, is li dormis estas tute malklara, ar oni ne scias, u mi eestis
is li komencis, a gis li finis la dormadon.
E1 tio sekvas, ke e daraj verboj oni devas certigi
a) ia komencon per la komenca aspekto: ionga tempo pasis, is oni ek-
konstruis tiun domon;
b) la finon de la ago per la flna aspekto a per perfekta verbo-tempo :
ionga tempo pasis, is oni elkonstruis tiun domon, a: ionga tempo
pasos, is tiu domo estos konstruita. Tio estas uzebla kompreneble nur
e verboj de rezulto.
c) la eson de la ago per ne... plu:mi siientos, is oni neplu bruos. Tio
estas uzebla, kompreneble, nur e verboj sen rezulto, a e verboj de
rezulto tiam, kiam oni ne insistas pri la plena plenumo de la ago: mi
atendos, is vi ne plu skribos
Sed oni ne povas uzi is kun simpla negacio, ar la nefaro de ia ago, e
de momenta, ampieksas nepre daron. Kelkaj bonaj stilistoj eraris pri
tiu punkto kaj uzis is en la senco "tiel longe kiel'
9
anta negacio: la
eksperimentojn refomatorajn mi iam tenis por daneraj por nia
afero, is i ne tute ankora fortiis (Z., 1889); mi ne kredos al viaj
vortoj, is vi ne donos pruvojn (Kabe). Tio devus esti korektita: dum i
ne tute fortiis... a: tiel ionge, kiel vi ne donos..., a, sen negacio:gzs
i tute fortios... a: anta oi vi donospruvojn.
Male estas pri dum. Vd. i-sube 254.
Rim. I. Oni kelkfoje renkontas anka iskiam, uzata por distingi inter la subjunk-
cia kaj la prepozicia is. Kvankam tiu duobla funkcio neniam estigas konfuzon
(kio ne estas vera pri la duoblasignifa is kiam: skribu al mi, is kiam mi povos
trovi vin hejme estas demando pri informo, sed skribu al mi, is mi povos trovi
vin hejme estas peto pri korespondado en atendo de bua interparolo!), is kiam
estas pli tolerebla ol dum Idam; unu ekzempbn oni e trovas e Z.: viaj filoj estos
patistoj en ia dezerto dum kvardek jaroj, is kiam viaj kadavroj konsumios en
iadezerto.
329
240-241-242
Rim. II. Z. uzis kelkfoje kondicionalon en is-propozicio post negaciaefprop-o:
oni ne devas atendi, is la tuta domo renversius. Tio ajnas neimitinda. Oni uzu
simplan futuron, kiu havas tute la saman sencon, sen e nuanca diferenco.
IV. KIELLONGE?
254 La subiunkcio de la prop-oj respondantaj je la demando kiel longe estas
dum. Gi enkondukas subprop-ojn, kiuj difinas la finan tempolimon de
dara ago per ago samdara: // toleris, dum lipovis.
Dum do havas en si la signifon de daro, kies fino sekvigas anka la
finon de la efprop-a ago. Cin oni do povas uzi nur kun verboj de da-
ro. Kaj, ar la nefaro de ia ago ampleksas nepre daron, oni povas in
uzi anka kun simpia negaeio: ni ne foriros, dum oni nin ne elfetos
(= is oni nin eifetos). Sed oni ne povas uzi dum ne plu, ar ne plu
signas eson de ago, do ion momentan, sendaran.
Tiel oni povas konstati, ke dum estas la malo de is (is = dum ne;
dum =isneplu).
Pli emfaze, oni povas enkonduki tiajn propoziciojn anka per: tiel longe
dum
z
; tiel longe kiel; kiel longe: tiel ionge, dum la situacio tion bezo-
nos, ni pagu duoblan kotizon; tiel ionge, kiel ni tion ne havos, al ni
iam minacos anarhio
z
; kiel hnge vi tenos vin je via vorto, anka rrd
tenos min je la mia.
Rim. Kompreneble, pri la daro de ago oni povas iam demandi per is kiam
z
, ar
oni antae ne scias, u ia respondanto difinos la tempon de la daro per tempo-
punkto a per daro-fino. Tiai, pro la forto de la analogio, oni ofte respondas
anka en la dua okazo per is kiam:& kiam vi toieros tton? is kiam mipovos.
Kvankam trudita de la analogio, tk> estas nelogika kaj evitinda.
Pri la adversa dum vd. 223.
SUBPROPOZICIOJ STATAJ
255 La subprop-oj stataj havas ia funkcion de efprop-a statadjekto. Do,
same kiel tiujn, oni dividas ilin en adjektojn situaciajn, originajn kaj
rezultajn.
Pri ia verbotempoj en la stataj subprop-oj vd. 271.
A. - SUBPROPOZICIO SITUACIAJ
La situaciaj subprop-oj dividias, same kiel la situaciaj adjektoj, en soci-
etajn, separativajn, plue en statindikajn, kondiajn kaj koncedajn. La
kondiajn subprop-ojn kutime oni nomas supozaj kaj ni pritraktos ilin
sub tiu i nomo.
Subpropozicioj sodetaj kaj separativaj
A. - E1 la situaciaj prop-oj mailonge oni povas flni pri la societaj. Ili
povas esti eksplikaj (ke): mia permeso estis ligita kun tio, ke vi usta-
tempe revenos; kaj riiataj:jen U venas kun tiu, kiun ni atendas, Pri kom-
330
255
pari kun, renkontii kun (nerekobjektaj prop-oj) kaj pri la eilaso de la
dernonstrativo vd. 235.
B. La separativaj prop-oj indikas, ke la efprop-a ago okazas sen io,
anstata io, krom io, escepte de io. Ili povas esti:
I. Ekspiikaj. Subjimkcio: ke. Demonstrativoj: tio kun la respektiva pre-
pozicio: iiforiris sen tio, ke oni tion rimarkis; anstata tio, ke ni vane
atendas, pii bone estos tuj komenci ia iaboron; nenio okazis krom tio,
ke mi ricevis maigravan leteron; ion vi rakontis, escepte de tio, ke vi
mem estis kulpa pri io.
La demonstrativon tio oni kutime ellasas, kroante ia subjunkcion ai ia
nuda prepozicio: ii iris at vi, sen ke mi iin sendis; anstata ke viportos
la pakajon mem, pli bone estos in sendi per biciklisto; li nenion vidis,
krom ke granda grif en sia nesto sidis; mi estas pri vi kontenta, escepte
ke via skribo estas ankora iom senorda; ion mi permesis al vi, escepte
ke vifaru tion i (u-modo post permesil).
La modo povas esti indikativo, kiel ni montris en la supraj ekzemploj.
Sed post sen ke a sen tio ke prefere oni uzas kondicionalon:// neniam
povis ekrigardi vin sen tio, ke li batus sin en ia bruston
2
; li trairis ia
kadukan ponton, sen ke i rompius. Post anstata ke oni uzas indikati-
von, se la subprop-o esprimas realaon: anstata ke vi babiias sensence,
ni devus ja ierni kune; anstata ke iu iernas diversajn lingvojn, iuj
eiiernadu unu saman lingvon
z
. Kondicionalon oni devas uzi, se la
subprop-o esprimas nerealaon: ii babiiis sensence, anstata ke ni lernus
(estus lernintaj) kune.
Post anstata kaj krom, se la subprop-a kaj efprop-a subjekto estas
identa, oni uzas infinitivan konstruon: kiei vi ne iaboras anstata pro-
meni?;linenionfaraskrommani.
Anstata sen ke, se la subjektoj identas, oni uzas participadverbon kun
ne (ne -ante, ne -inte). Prezenca participo signas samtempecon, preteri-
tan antatempecon rilate al la efprop-a ago: liforiris ne maninte (sen
ke li antae mangis); ii foriris ne rerigardante (sen ke li rerigardis dum
foriro).
Infinitivan konstruon post sen Zamenhof malkonsilis. Sed anka li mem
uzis tian keikfoje: ii tion ne povas sen elmeti sin ai danero; ia suno ne-
niam levias sen rigardi batalojn. Tia konstruo, e se gi ne estas nepre
klasika, certe estas tute logika kaj uzata en multaj lingvoj, do neniel
malaprobebla. Efektive, | i pli kaj pli enradikias. Plej nekutima i estas,
se post sen sekvas sola infinitivo; tiam oni uzu prefere verbo-substanti-
von: li foriris sen mano, sen saluto, sen ia diro. Sed: iiforiris sen premi
mian manon ajnas same bona, kiel: ne preminte mian manon. Kaj
precipe utila i estas, se la frazo jam entenas negacion, kiel en la supraj
Z-aj ekzemploj.
Post anstata oni povas uzi elipsan propozicion, se la subjekto kaj pre-
dikato estas identaj en la efprop-o kaj subprop-o. Tio estas, oni sub-
331
240-241-242
komprenas la infinitivon: Petro batis Palon anstata (bati) Viihelmon;
mi paroiis kun Maria anstata (paroli) kun ia fratino. Tio servas por
distingi inter la subjunkcia kaj prepozicia funkcio de anstataianstata
Vilhelmo, anstata ia fratino povus signifi, ke Viiheimo devus bati a
la fratino devus paroli kun Maria.
Anka post krom oni povas apiiki la saman konstruon, sed | i apena
estas uzata: nenion mi skribis krom (skribi) maiiongan ieteron.
II. Riiataj. Subjunkcioj: rilatpronomoj. Demonstrativoj: tio kaj tiu kun
la respektivaj prepozicioj: ii ne prosperos sen tio
f
kion miai ii konsilis;
mi venis anstata tiu
f
kun kiu vi interkonsentis; neniu venis krom tiu,
kiun neniu atendis; io prosperis krom tio, por kio pleje ni klopodis;
multo okazis ankora kromtio, kion mi rakontis; ion mi permesis al
vi eseepte de tio, kion vi faris; Paia nenion amas krom kion Paio
(krom ami kion Palo amas).
Demonstrativoj ne estas ellaseblaj ; krom, eventuale, se ili havas prepo-
zicion saman kun la rilativo: li ne prosperos sen kio neniu prosperisis
nun: li devos sae kalkuii.
Pri la separativa supozo vd. 257, II.
Subpropozicioj statindikaj
256 La statindikaj subprop-oj esprimas la realan staton de la subjekto a de
ia objekto. La plej simpj el ili estas tiuj, en kiuj la subprop-on anoncas
efprop-a demonstrativo kun statindika prepozicio: mi surprizis lin e
tio, ke ii voiis teii mian monujon.
Sed la staton de la subjekto a de la objekto povas montri anka predi-
kativo (vd. 236). Do la statindika subprop-o povas aperi sub la formo
de predikativa subpropozicio: mi resendis ia varon tia, kia mi in ricevis.
Realan staton povas esprimi anka kiel, perdante i-okaze sian kom-
paran sencon: ni manis ia viandon kiei kotleton. Sed la substantivo
post tia kiel ne estas kompletigebla je stata subpropozicio: i estas stat-
adjekto, kiu anstata prepozicio havas anta si la "ligantan vorton"
kiel. Pro tio i, tiujn kiel-esprimojn ni pritraktis inter la stat-indikaj
adjektoj ( 200).
257 Subpropozicioj supozaj
La supozaj subprop-oj indikas ion, kio estas necesa kondio por la
efektivigo de la efprop-a enhavo. Di speciala subjunkcio estas se.
I. Ce ili oni povas distingi kvar kazojn:
1. Kazo reaia. La frazo indikas, ke la efprop-a enhavo estas sekvo de
fakta ago a stato. La modo estas indikativo. Tie i do oni povas paroli
pri subprop-oj de reaia kondio. Din oni ne povas enkonduki per la
supoza se, ar supozo ja ekskludas realecon. Aparta kondia subjunkcio
332
255
ne ekzistas*. La kazon realan la lingvo esprimas:
a) a per ar (do per kazadjekta subprop-o ):arvibone faris vian tas-
kon, mi vin rekompencos.
b) a per kiam (do per tempa subprop-o, signante nur ia tempan inter-
dependon kaj divenigante la kondian interrilaton el la kunteksto):
kiam vi mensogis, oni rajte vin punis.
c) a per la identiga kiel (vd. 200, c.) a per estante (vd. samloke).
Tamen, kelkfoje se estas uzata anka en subprop-oj esprimantaj reaiajn
kondiojn:
aa) i povas anstatai ar (motivanta se) a dum (demand-motivanta se)
(vd. 267, Rim. VI.). Pri ia tempa se vd. 247, Rim. VI.
bb) i povas anstatai ke en antametitaj eksplikaj subprop-oj: se Espe-
ranto tamen vivis kaj kreskis regule, nipovas pri tio sincere nin gratuli
2
;
se Voiapk akiris certan nombron da adeptoj, tio okazis nur tial, ke...
z
.
Rimarku, ke postmetinte la subprop-on, oni uzus nepre ke i-okaze.
Tiaj realaj se-prop-oj, cetere, estas uzeblaj nur, kiam la efprop-o resu-
mas per tio ia enhavon de la subprop-o.
2. Kazo teoria. La frazo indikas ne la kondion de ia aparta, speciala
ago a stato, sed montras kvaza abstrakte, teorie la kondian inter-
dependon de du agoj a statoj. La modo estas indikativo; la tempo estas
plejofte prezenca, ar tian teorian interdependon oni sentas sendependa
de tempo (prezenco eterna). Se la tempoj malsamas, tio montras nur la
tempan interrilaton inter ia du prop-oj, sed mankas ia rilato al la efekti-
va nuntempo: se onifaras sian taskon, oni estos rekompencata; se venas
printempo, degelas riveroj; seforiras la katoj, festenas la ratoj
2
; se Pejo
ne semos, Petro ne rikoltos
2
. Tian kazon oni trovas plejofte en prover-
boj a leaj ordonoj: se iu veros sangon de homo, lia sango anka estos
verita
2
.
La kazo teoria ofte konfuzias kun la reala kondio, ar la teorian
supozon oni povas prezenti anka kiel kutime okazantan agon (eterna
prezenco). Oni do ofte povas uzi kiam anstata se: kiam foriras la kat-
oj, festenas la ratoj; kiam venas printempo, degeias riveroj.
Rim. L Tien i oni povas klasi anka la kazon teorian de la komparaj-supozaj
subprop-oj (vd. 263).
3. Kazo ebia. La subprop-a ago estas supozata, sed ebla. La efektivio
de la efprop-a enhavo estas eventuala: se la supozo pravias, i realios;
se la supozo malpravias, i ne realigos. Temas iam pri aparta, speciala
okazo. La modo estas indikativo: se vifaris vian taskon, mi vin rekom-
* i estus gra ke: gra ke vi ne havas tempon, ni prokrastas la aferon. Sed gra,
kiel ni diris ( 201, piednoto), ne estas uzata.
333
255
pencos. Se amba prop-oj estas en preterito a futuro, la kondio, logi-
ke, antaas la konsekvencan fakton, do ne estas necese signi aparte la
antaecon: se vifaros vian taskon, mi vin rekompencos; se ii skribis ia
leteron, certe ii in jam forsendis.
Tia ebia supozo povas funkcii anka kiei subprop-o subjekta. Tiajn oni
anoncas en la efprop-o per tio. Tiaokaze se plenumas samtempe ia
funkcion de se (supoza) kaj ke (ekspiika): se ii vere agis tiei malpruden-
te, tio havos por ii maiagrabiajn sekvojn; se ii diris tion, tio pruvas nur
lian stultecon; se ii mortis, tio estas granda malfelio. (Oni subkompre-
nas: se estas vere, ke...)
Anka tie i, la efprop-o iam resumas la enhavon de la subprop-o
per tio.
A1 la kazo ebla apartenas anka la okazoj pritraktitaj sub 232,1. c.:
estus bone, se ii venus.
Rim. D. La kazo ebla de la supozaj-komparaj subprop-oj unuigas en si la kazon
teorian kaj la kazon eblan (vd. 263, 2.).
Anstata se oni povas uzi anka kondie ke (se oni volas akcenti la
nepran kondian interdependon) kaj supoze ke (se oni volas akcenti la
supozitecon): mi iros tien nur, kondie ke oni min speciale invitos;
supoze ke io prosperos, vi sukcesos.
Rim. m. Supozante ke havas alian signifon;i montras kazan interrilaton (ar mi
supozas, ke...); supozante, ke vi bone faris la tradukon, miin ne trarigardos. Kp.
183, Rim. III.
Rim. IV. Post kondie ke oni trovas kelkfoje volitivon, anka oe Z. Tio estas
pravigebla, kiam oni forte insistas pri la plenumo de la kondio: mi al vi pardonos,
kondie ke vi neniam plu kondutu tiel malbone. Sed aliflanke, oni devas konsi-
deri, ke la kondion metitan oni imagas kiel netan fakton, sendependan de tio, u
oni in plenumos a ne. Krome, kondie ke estas iam anstataigebla per se, kaj
post se oni certe ne metus volitivon i-okaze. Oni do nepre nc eraras, se post i oni
metas iam simplan indikativon: mihelposvin, kondieke (se) viminobeOS; ili
fariis Esperantistoj, kondie ke estos faritaj reformoj
2
.
4. Kazo fiktiva. La supozo estas neebia a evidente nefakta, do anka
la konsekvenco ne povas efektivii. Modo: kondicionalo en amba
prop-oj: se vi estus farinta vian taskon, mi vin rekompencus (vi ne faris
vian taskon); se ii estus tie i, ni intertraktus (li ne estas tie i).
Rim. V. Tien i oni povas klasi anka la kazon fiktivan dc la komparaj-supozaj
subprop-oj (vd. 263, 3.).
La kazo ebla kaj la kazo fiktiva ne estas klare distingeblaj en la futuro,
ar pri futura ago oni povas esti nek tute certa, nek tute neanta. Tial
anstata futura indikativo oni povas uzi simpian kondicionalon, precipe
se oni volas insisti pri deziro a pri la eventualeco de ia ago: se vi heipus
min, mi estus al vi tre danka; se ii mortus, tio estus granda matfeiio
(vd. supre, kazo ebia, dua alineo); se vifarus vian taskon, mi vin rekom-
pencus.
334
255
Tial iafoje oni trovas anka miksigon de amba formoj: e se ili mprenirus al ia
ielo, mi de tie depuos ilin!
z
se vi flugus en la ielon, li tie estos! se vi irus en ia
inferon, li tie denove estos
2
. Sed oni uzu futuron, se el la teksto ne estas klare, u
ne temas pri fiktiva supozo prezenca: se eestos, ni intertraktos (ar "se li
eestus" signas ne futuran eventualecon, sed tion, ke li nun ne eestas).
Z. kaj slavaj verkistoj ofte uzas kondicionaion simplan anstata perfek-
tan. Tio neniel estas aprobebla, ar i ofte estigas konfuzon pri la
tempo. Ekzemple: se la esp-istaro konjektus, ke la Delegacio havas la
rajton reformi, certe ili ne laborus por la Delegacio. Tie i oni kompre-
nas, ke la esp-istoj ne suspekto kaj labora, kvankam efektive ili ne
suspekt/s kaj labons. Do devas teksti: se... estus suspektintaj... ne estus
laborintaj.
Por eviti la tro pezan duobian formon kompleksan, oni povas uzi la
simplan formon kondicionalan en la subprop-o kaj lasi la difinon de la
tempo al la efpredikato sola. Sed i lasta nepre devas esprimi la tem-
pon perfektan. La usta formo de la supra frazo do estas:se ia esperan-
tistoj suspektus..., certe ili ne estus iaborintaj. A: mi stumblis je tono,
kaj se li ne kaptus min
t
mi estus faiinta en la abismon; se ni ne pro-
krastus, ni jam du fojojn estus revenintaj*. Tia uzado ja kontraas
al la regulo pri verbotempoj, kiuj en la supozaj subprop-oj devas esti
absolutaj, sed almena forigas ian malklarecon pri la efektiva tempo
delaokazao.
Malpli bona estas la regulo, ke oni indiku la pasintan tempon per
perfekta kondicionalo iam en la unua prop-o, e se tiu estas la sub-
prop-o. Nome, tiaokaze povas estii konfuzo pri la efprop-a tempo:
se vi estus lin helpinta, li ne bankrotus i tie ne estas klare, u li jam
bankrotis, a nur bankrotos. Male: se vihelpus lin, lineestus bankrot-
inta estas nemiskomprenebla, ar la kondio iam antaas la konsekven-
can fakton.
Alia rimedo eviti la duoblajn tempojn, kompleksajn, estas la uzo de
particip-adverbo. i estas uzebla nur, se la subjektoj identas. Prezenca
participo respondas al la efpredikata tempo, preterita signas anta-
tempecon: havante pluvombrelon, mi elirus malgra ia pluvo; havante
piuvombrelon, mi estus elirinta malgra la piuvo; farinte mian laboron,
mi estus trankvila En tiaj participoj la fiktivecon montras nur la ef-
predikata kondicionalo.
Por tiaj okazoj oni povus apliki la participon kondicionalan, kelkfoje
jam provitan: havunte pluvombreion, mi elirus... konunte lin, mi ne
estus lin fidinta.
e la indikativa a volitiva efpredikato la participadverbo povas
montri supozon teorian: en infero loante, kun diabbj nedisputu
1
(se
vi loas en la infero).
II. Supozon separativan oni esprimas per krom se, escepte st:io pros-
peros, escepte se intervenos io neatendita; krom se min retenos grava
iaboro, mi vizitos vin.
335
272 -273
III. Supozajn dependajn demandojn anoncas la tio en la efprop-o:
oni vin respektos ia tio
f
kiei vi kondutos; ni vestos nin ia tio
t
u ia
vetero estos varma a malvarma. Tiajn subprop-ojn laforme oni povus
klasi anka inter la manier-adjektaj.
Rim. VI. Oni ne uzu la tio se, ar per se ne povas esti enkondukita demando en
E-o.
IV. Elipsaj subprop-oj. Se la subjektoj estas identaj, oni povas ellasi li,
(i, i) estas: ion venkas ia virino, se arma; tiu sciigo, se vera, estas
miriga. Eventuale e e subiektmalsameco, en intermetita prop-o: la
vinon, se bona, ni trinkos.
V. La demonstrativo de se estas tiukaze, tiuokaze, sed ilin oni apena
uzas. Plejofte i estas same superflua, kiel la Z-a tiam: se la senco ne
montras ai ni, kian prepozicion uzi, tiam ni povas uzi JE. Do, e se
tiam kiel demonstrativo ne estas rigardebla kiel nekorekta, oni evitu
in kiel nenecesan balaston.
Tamen tiam estas bezonata, kiam oni elipsas la supozan se-propozicion:
oni povas uzi tiun formon, sed tiam oni devas atenti... (sed se oni uzas,
onideyas...).
Rim. VIL Kiel oni vidis, post se oni uzas jen indikativon, jen kondicionalon.
Kelkfoje oni legas u-modon; ekzemple e Z.: se mi faru riverencon, mi etektas
potencon
2
. Sed tio estas iom nekutima, same kiel ekz-e la esprimo: se mi ne
parotu pri tio... Fakte, en la lasta frazo tute ne temas pri voleco, sed pri simpla
kondio. Preferinde estas uzi tie i infinitivon: se ne paroii... (vd. 268, Rim. I).
Alia, same ne tre kutima uzado de u-modo post se estas, se oni volas per i
esprimi la supozatan volon de la efprop-a subjekto. Tia se do staras anstata la
elipsa se... volas ke: helpu, se (vi volas, ke) niestupretaj;lijam venu, se (li volas,
ke) ni ne malfruu. La efpredikato estas iam u-moda verbo, a devas: vi devas
helpi, se (vi volas, ke) cio prosperu. Tia konstruo estas tute logika, sed iom kon-
fuza pro sia koncizeco. Tial, almena en prozo, i estas evitinda.
Subpropozicioj koncedaj
258 La subprop-oj koncedaj esprimas ion, malgra kio okazas la efprop-
ago. Subjunkcioj: kvankam, malgra (tio) ke, spite (de tio) ke, e se.
Eventuaia korelativo en la efprop-o: tamen (neniam sed).
Ekzemploj: ia herbo estas tute seka, kvankam anta neionge piuvis; mi
vidas nenion, kvankam io estas tuma; estis varmege, matgra ke ia suno
staris jam malaite; li faras tion, spite ke oni maipermesis; nuro irias,
e sei estas dika; bonulojagas iam juste kaj honeste, e se nenian pro-
fitoniiihavaseitio.
Oni uzas kvankam e konstato de fakto; malgra ke, se oni volas pli
emfazi kontrastan fakton; spite ke, se oni indikas intencan kontra-
econ; e se, se la malgraao estas nur supozita. Tio, tamen, ne iam
estas severe observata.
Kelkfoje la subjunkcio tute mankas, in anstataas tamen en la alligita
prop-o. Tiam la propozicioj estas kunorditaj-adversaj: oni tin invitis,
336
255
tamen li ne venis.
I. e la koricedprop-oj oni trovas kazojn analogajn al tiuj de la prop-oj
supozaj (vd. 257).
1.Kazo reala. La malgraao vere ekzistas. Subjunkcioj:kvankam, mal-
gra ke, spite ke. Modo: indikativo: kvankam vi rapidis, vi ne estas
preta; multaj volapkistoj baida transiris sur la flankon de Esp-o, mal-
gra ke iii estis jam forte kuniigitaj kun Voiapk.
2. Kazo teoria. La malgraaon oni teorie supozas, por montri ties mal-
graan interrilaton al alia ago. Subjunkcio: e se (plejofte); modo:
indikativo: e se mankas ia forto, tamen ladinda estas ia volo.
3. Kazo ebia. La malgraao estas supozita, sed ebla. Subjunkcio: ee se
(plejofte). Modo: indikativo a (por la futuro) eble kondicionalo: e
se vifaris multe, vi ne faris ion eblan; e se vi rapidos (rapidus), vi ne
estos (estus) preta; iujn novajn reguiojn, kies akcepto iom plimalfacil-
igus ia lernadon de la iingvo, ni ne devas akcepti, kvankam ili per si
mem e estus tre beiaj
2
. e Z. oni trovas anka kiam en tiu senco: kiam
nia iingvo havus e milionojn da adeptoj, sed ne havus sufie fortan
fundamenton korpan, nine povus ankora esti tute certaj, ke ia
neatendita vento ne forbbvos nian tutan iaboron.
Rim. e futura kazo ehla, oni povas uzi, por plia emfazo, anka kvankam kun
volitivo, precipe se ia efprop-o estas negacia: kvankam iuj min ataku, mi ne
cedos; la rimon, kvankam i estu piej bela kaj frapa, oni ne preferu ai ia pura
senco de V verso. Kelkfoje oni e ellasas kvankam kaj ia koncedon montras tamen
en la efprop-o: ataku min iuj, mi tamen ne cedos.
4. Kazo fiktiva. La malgraao estas supozita, sed ne ebla, ne fakta.
Subjunkcio: e se. Modo: kondicionalo: e sevi estus rapidinta, vi ne
estus preta; e se la ieio defalus, li ne ektimus; ia elekto de ia alia
lingvo estus por itt rekte neebla, se ili e vohis in elekti
z
; se e mi voius
iam freneze fari tian senrajtan kaj pereigan faron, iuj esp-istoj povas
kontrametiaimi ia BuionjanDekiaracion
2
.
Pri la modo en la futuro vaiidas la samo, kiel e la supozaj subprop-oj
(vd. 257,4.).
Anstata konceda prop-o oni povas uzi anka e kun participadverbo,
se la subjekto de 1' du prop-oj identas: e farinfe ion ebian, li ne suk-
cesis (kvankam li faris ion eblan; kazo reala); e farinte ion ebian, li
ne estus sukcesinta (e se li estus farinta ion eblan;kazo fiktiva). Kiel
oni vidas, la kondicionala senco de 1' participo sekvas nur el la kondi-
cionalo de la efpredikato. Komparu anka: e savita, mi estis jam nur
ombro
z
;eatakite,minerespondus.
II. Koncedaj prop-oj estas anka la prop-oj enkondukitaj per rilativo
kun ajn (kiel ajn, kiom ajn, kia ajn, kiam ajn ktp.). Ce ili neniam oni
uzas specialan koncedan subjunkcion: kiel ajn li fanfaronas, ii estas
sentaguio; kien ajn mi rigardis, mi vidis nur dezerton. (Kazoj realaj);
kiel ajn lerte oni mensogas, fine tamen oni estos senmaskigita. (Kazo
teoria); kian ajn prezon oni proponos, mi ne vendos ia domon; kia ajn
337
240-241-242
penso povus resti e vi, li neis kaj tio devas sufii!
z
; ia afero pii a mai-
pli frue efektivios, kiom ajn la inerciuloj babiius kontra i
z
. (Kazo
ebla); kiel ajn vi estus peteginta, ti estus vin rifuzinta. (Kazo fiktiva).
Pri la evito de du kompleksaj kondicionaloj vd. 257.
III. Oni trovas post kvankam kelkfoje anka elipsojn kun la eilaso de
li (i, i, ili) estas (se la subjektoj identas): kvankam laca, li laboris plu;
la vetero, kvankam malvarma, ne estas matagrabk. Oni povas subkom-
preni anka la efprop-an subjekton plus predikaton: 1a taskon, kvan-
kam pene, li plenumis; fine, kvankam malfrue, li venis. Se la subjektoj
ne samas, kvankam povas funkcii kvaza adverbo: la fruktojn, kvankam
acidajn, ili manis. (Atentu pri la akuzativa kazo!).
Post ec se oni povas ellasi i estas e e neidenteco de subjektoj: la
sorton, e se krueta, oni devas toleri.
IV. Koncedajn propoziciojn a l t e r n a t i v a j n oni enkondukas per
u... u... u li konsentas, u li malaprobas, ia afero estos farita. Tre
oftaj estas la elipsoj: u kun ti, u sen li, ni iros; u vi votas, u ne, mi
lin invitos; u ti estas amiko, u matamiko, mi iros al ti renkonte. Oni
uzu i-okaze iam u... u, sed aliokaze (dependaj demandoj) iam
u... a... Do: u ti estas amiko a matamiko, ni vidos; u ii konsentas
a mataprobas, ii ne diris ai mi. Kp. 222 kaj 230,3.
B. - SUBPROPOZICIOJ ORIGINAJ KAJ REZULTAJ
259 La origin- kaj rezultadjektaj subpropozicioj povas esti
1. Ekspiikaj. Subjunkcio: ke. Demon^trativo: tio kun la respektiva pre-
pozicio: ta katastrofo devenis el tio, ke unu rado de ia ato eifatis
(origino); mi anis mian decidon je tio (en tion), ke mi restos hejme
(rezulto).
2. Ritataj. Subjunkcioj: rilatpronomojn. Demonstrativoj: tio a tiu kun
la respektiva prepozicio : io i rezultas et tio, kion mi jus eksptikis
(origino); ta feino sin transformis en tion, kio i antae estis (rezulto).
Demonstrativojn oni konservas. Eventuale ili estas ellaseblaj, se iii havas
la saman prepozicion kun la rilatpronomo: ia feino povis sin transformi
en kion i volis (en tion, en kion).
Rim. La rezulton en E-o ofte esprimas simpla predikativo, tial la rezult-propozi-
cioj ofte aperas sub la formo de prop-o predikativa: la vetero iis tia, kian ni
esperis.
Pri la rezulta kiel vd. 200 kaj 204.
SUBPROPOZICIOJ MODALAJ
260 ^ subprop-oj modalaj havas la funkcion de efprop-a modala adjekto.
Ili do difinas la manieron, kazon a celon de la efprop-a ago. Pri la
verbotempoj vd. 267-271.
338
240-241-242
A. - SUBPROPOZICIOJ MANIERAJ
Oni povas distingi kvar specojn de manier-adjektaj subprop-oj: 1. sub-
prop-ojn manier-indikajn; 2. subprop-ojn komparajn (kiuj esprimas ia
manieron de la ago per komparo ai alia ago); 3. instrument-indikajn
(kiuj esprimas la manieron de la ago per ia instrumento, rimedo, perso-
no, per kiu la ago okazas); 4. konsekvenc-indikajn (kiuj esprimas ia
manieron de la ago per la konsekvenco, kiun i havas).
Subpropozicioj manier-indikaj
Lasubpropoziciojmanier-indikajpovasesti: 261
1. Eksplikaj. Subjunkcio: ke. Demonstrativoj en la efprop-o: tiel a
tiamaniere: tiel li foriris, ke li e ne rerigardis; la laboro estis farita tia-
maniere, ke iu faris sian taskon aparte.
e subjekt-identeco oni povas uzi konstruon particip-adverban: liforiris
e ne rerigardante; iu laboris farante sian taskon aparte.
2. Rilataj. Uin enkondukas kiel. Demonstrativoj: tiei a tiamaniere (tre
ofte eiiasita): li vivas, kiel al ii plaas; li kuris kiel rapide li povis; ilifaros
in tiel balda, kiel ili povas.
Tiaj prop-oj estas transformeblaj en simplajn adjektojn kun la:// vivas
la sia plao; li kuris lapove rapide; ili faros in plej balda la sia povo.
Laforme similas al la manier-indikaj subprop-oj, tiuj subprop-oj enkon-
dukataj per kiel, kiuj indikas ne la manieron de ia agp, sed la informon,
sciigon, la kiu la ago okazis (inform-indika kiei): kiel mi adis, //
mortis; kiel oni diras, li foriris. En ili kiel do staras anstata la tio,
kion, ekz-e: la tio, kionmi adis, ii mortis. Kelkfoje oni renkontas i-
sence la anstata kiel: la mi scias, li estas profesoro. Tio estas mal-
usta, ar la povas esti uzata nur prepozicie.
Kiom, uzata anstata kiel en tiaj frazoj, havas limigan signifon (striktiga
kiom): kiom mi scias, li fiaskis pri tiu entrepreno (= la mia ne tute
certa scio, li fiaskis); sed ia apero, kiom mi komprenas, al nia land'
maibonon antadiras
2
; ei Astraiio, kiom mi memoras, mi ricevis lete-
rojn
2
; mi provas bataii kontra la maikontentuioj, kiom mi povas
2
;
ii devas - kiom tio estas ebia - uzi la iingvon kiom eble plej netraian
2
.
Kp. 88.
Pri la tio u, la tio kiel vd. 257.
Post percept-verboj kaj sciig-verboj oni povas ekspliki per kiel la enha-
von de 1' perceptado a sciigo kaj aludi samtempe al ties maniero: mi
vidis, kiei ii faiis; li rakontis, kiei okazis ia afero. Pri la verbotempoj vd.
271, Rim.
Subpropozicioj komparaj
Per la subprop-oj komparaj oni esprimas similecon a egalecon. Iii estas 262
tre diversspecaj, kaj pro ilia granda varieco oni devas fari inter iii plurajn
dividojn kaj subdividojn. Unue oni povas iiin dividi en la du kategoriojn,
339
262
t.e. en subprop-ojn indikajn kaj supozajn: per la unuaj oni komparas al
io fakta, per ia duaj oni komparas ai io supozita (ebla a fiktiva).
I. I n d i k a j k o mp a r o j .
Anka inter la indikaj komparoj oni povas distingi du specojn: en la
komparoj samgradigaj oni esprimas simple la similecon a egalecon;en
la komparoj disgradigaj krome oni indikas, ke ia ago, kvalito, maniero
a kvanto, kvankam simila al la alia, estas tamen pli a malpli intensa,
forta a granda ol iu tiu.
A Samgradigaj komparoj. La samgradigajn komparojn enkondukas
plejofte kiel, eventuale kiom a kia, kaj povas anonci tiel, tia a tiom:
mi amas vin tiei, kiei viama min. Oni tiamaniere povas interkompari
agojn, kvalitojn, aojn, manierojn, kvantojn: per tio donias kvin sub-
specoj de samgradigaj komparoj, al kiuj oni povas anka aldoni la kom-
parojn paraleligajn kaj la identigajn.
1. K o mp a r o j de a goj . Enilionikomparaslaefprop-anagon
al la subprop-a. Plejofte la du komparataj agoj estas esprimitaj per la
sama verbo, do la komparo estas farita ne rekte, per la predikatoj, sed
helpe de aliaj frazelementoj. Tiuj samverbaj komparoj preska iam
estas elipsaj: oni ne ripetas la verbon en la subprop-o. Pli maloftaj estas
la diversverbaj komparoj, e kiuj la agoj de la efprop-o kaj subprop-o
estas esprimitaj per malsamaj verboj.
a) Samverbaj komparoj. Kiel ni diris, e ili la komparon efektivigas iu
subprop-a frazelemento (subjekto, objekto, adjekto): ili speciale karak-
terizas la subprop-an agon, kiun, kun ia speciala karakterizeco, oni
komparas al la ago efprop-a. Tiujn karakterizajn subprop-ajn frazele-
mentojn oni povas nomi kompariioj. Ekz-e en: Petro naas kiel fio
(naas), la komparilo estas la subprop-a subjekto (fio), kaj gi, per la
speciala karakterizeco de sia nao, kvalifikas la nagon de Petro.
Ce la samverbaj komparoj oni trovas la sekvantajn okazojn:
aa) La subprop-a komparilo estas la subjekto, a la subjekto plus kom-
plemento; tiaokaze oni kompletigas la elipsan subprop-on per laripeto
de la efprop-a predikato: /i tremas kiel atuna foiio
z
(tremas); kiei
ponardo (penetras, tiel) en min penetras iu vorto
2
; li komprenas pre~
dikon, kiel bovo muzikon
1
(komprenas); li amas lin, kiel patro filon
(amas).
bb) La komparilo estas objekto a adjekto (subjekto mankas en la sub-
prop-o). Tiaokaze la elipsan subjekton de la subprop-o reprezentas oni:
/i amas lin kiel (oni amas) fiion; i zorgis pri i, kiel (oni zorgas) pri
filino; li batis per la pugno, kiel (oni batas) per marteio; tiuj kamparanoj
kulturas la teron e nun, kiel (oni in kulturis) en ia mezepoko.
cc) La komparilo estas objekto a adjekto, kaj la ago de la elipsa sub-
prop-a verbo estas la alitempe farita ago de la efprop-a subjekto: ili
sin amas e nun, kiel (ili sin amis) en siaj mieisemajnoj; li amas sian
duonfiion, kiel (li amis) sian fUon mortintan; li kondutasen ia societo,
kiel (li kondutis) en ia kazerno.
340
255
Rim. I. Kiel la kompletigo montras, la esprimitaj subprop-aj frazelementoj devas
havi la saman kazon, kiun tiuj efprop-aj frazelementoj, al kiuj ili rilatas: li traktis
lin kiel krimulo (komparilo subjekta, do nominativa); li traktis iin kiel krimulon
(komparilo objekta, do akuzativa).
dd) Tre malofta estas la jena okazo: la efprop-a subjekto kutime faras
ion a havas ian staton, kaj tio karakterizas lian tiaman sintenon; i tiun
karakterizan sintenon oni komparas ai alia aktuala efprop-a ago. Tia-
7)kaze tiun kutiman faron a staton oni esprimas per tempa subprop-o
kaj anoncas en ia efprop-o per tiam. La kompletigo okazas per ia ripe-
to de la efprop-a subjekto pius predikato: vi komplimentas, kiel (vi
komplimentas) tiam, kiam vi amindumas; li anceiias, kiel (li ancei-
ias) tiam, kiam li estas ebria. Tiajn kutimajn agojn a statojn oni povas
enkonduki anka per se: vi komplimentas, kiel se vi amindumas; li
parolis al mi per olea voo, kiel se li predikas. En tiaj frazoj, se ansta-
taas kiam, do esprimas ne supozon, sed realaon. uste tial, tia kiel se
(= kiel kiam) ne povas esti anstataigita per kvaza (Vd. 263, 3.).
b) Diversverbaj komparoj. La verboj de la efprop-o kaj subprop-o
estas sence parencaj sed malsamaj. Tiajn komparojn oni trovas preska
nur en poezio: kiel giacio per la suna varmo degelas, tiel lia spit'rigida
al la insista panja peto cedis; kiel la vircervo kun la saga vundo kuras
bruldolore al arbara fundo, kuras al la fonto por freii per i, kuras
balzamherbon por la vundo seri, sed, ho ve, la lito de la fonto sekas,
la sanigan herbon vane li seregas, iras lin la domoj, pikas brano pinta,
ke e pli svenemas nun la kompatinda - tiel Nikolao vagis...
c) Komparoj imagaj. Ili komparas la efprop-an agon a staton al ago
a stato ekzistanta nur en imago, t.e. opiniata a intencata. La imagata
stato ne estas esprimita, nur la fakto de ia imagado, tial tiuj i komparoj
ajnas diversverbaj, nur e la kompletigo montrias ilia samverbeco: /i
estas punita, kiei // meritas (esti punita); io okazis, kiei mi deziris (ke i
okazu); tio ne estas tiei facila, kiel oni opinias (ke i estas facila); ili ne
restigis tian riecon, kiei ia homoj asertis
2
(ke ili restigis).
2. K o m p a r o j de k v a l i t o j . Lakvalitkomparojkomparasla
kvaliton de efprop-a frazelemento al tiu de la subprop-a subjekto. La
komparata kvalito en la efprop-o povas esti esprimita
a) per adjektiva epiteto: tiu vino, acida kiei la vinagro, ne estas vend-
ebia; i havas okulojn btuajn kiel cejano; mi vidis tie meionon grandan
kiei bareio. Kiei oni vidas, la epiteton oni devas postmeti, ke i staru
senpere anta kiei.
b) per predikativo: iaj okubj estas nigraj kiei nokto; mi trovis la vinon
acida kiel vinagro.
c) i povas esti elipsita, ar divenebla el la kunteksto: ia regimentestro
estas por siaj soldatoj kiel bona patro
1
(zorganta kiel...); la estrino de la
nacioj fariis kiel vidvino
1
(senhelpa kiel...); /// farios kiel tute ne
ekzistintaj
z
(forgesitaj kiel...); mi faros vian idaron kiei polvo de ia
tero
z
(grandnombra kiel...). Oni povus tiajn konstruojn rigardi anka
341
255
nerektaj predikativoj; tamen, ke i tie temas pri eiipso, tion montras, ke
uzante komparon disgradigan, oni devus meti la efprop-an epiteton:la
estrino de ia nacioj fariis pii senhelpa oi vidvino.
La kompletigo de la kvalitkomparoj okazas per la ripeto de la efprop-a
epiteto plus estas: melonon grandan (kiel granda estas) bareio;mi faros
vian idaron kiel (grandnombra estas) potvo de ia tero. La komparilo do
estas iam subjekto, sekve nominativa, e se i rilatas al ali-kaza ef-
prop-a frazelemento:... vinon acidan kiel vinagro.
3. K o m p a r o j de a o j . Interkomparodeaojpovasokazitri-
maniere:
a) per predikativa komparilo antaata de kiel:&z urbo estas kiei arbaro
2
;
ii fariis kiel tono
2
; ne estu kiel evaio
2
; via justeco estas kiei ia mon-
tojdeDio
z
.
b) per subprop-a komparilo plejofte anoncata a remontrata en la ef-
prop-o per tia, tia sama a la sama. i-okaze ekzistas du ebiaoj:
aa) la komparilo konsistas en unu frazelemento: tia sama homo, kiei
mi
z
; Emiiio havas sur si ia saman veston, kiei tiam
2
; ia uzado de iaarti-
koio estas tia sama, kiei en aiiaj lingvoj
2
; mi ojas, ke vi havas tian sa-
man opinion, kiei mi
z
.
bb) la subprop-a komparilo staras en senelipsa subprop-o:retfw iam tia,
kia vi estas
2
; kia estas lia nomo, tia li mem estas
2
; i estas tia sama
komencejo, kiaj estas iuj ia aiiaj komencejoj
2
; vi trovias en tia sama
situacio, en kia anta du monatoj troviis mia kuzino
z
; regis frosto,
kian ni e ni ne havis
z
; kia estas ia viro, tia estas lia forto
z
.
En proverbaj esprimoj, oni povas elipsi "estas !a": kia ago, tia pago
z
;kia
respondo, tia demando
z
; kia fripono, tia bastono
2
.
Kiel oni vidas el la supraj ekzemploj, Z. uzis konsekvence kiei, se post
i staras nur unu frazelemento (egale u subjekto a adjekto), kaj kia,
se ia komparon esprimas senelipsa frazo, a, se, en proverbaj diroj,
estas estas elipsita kaj en ia efprop-o kaj en la subprop-o. La de Hoog,
kiu tion vaste demonstris, kiel en tiuj okazoj, kiam i staras anta sola
vorto, estas prepozicio. Tamen, pli uste estas rigardi in kompara
partikuio: tia estas la angia as, la franca comme, la germana wie kaj ais,
ia hungara mint, la rusa kak (kaj - la esperanta ot). Kiel en tiuj iingvoj,
do vere tute internacie, oni tute ne bezonas kompletigi la frazelementon
je plena prop-o, kaj por tio anstataigi kiel per kia estas. Tiu kompletiga
teorio kondukis ai ia ne-zamenhofa lingvuzo, kiun anka ni mem reko-
mendis en la dua eldono, ke en tiaj okazoj oni uzu kla anstata kiel, ar
tio estas "pli gramatika".
La zamenhofa kiel estas do piene pravigebla, kaj i havas anka gran-
dajn avantaojn. Tion montras de Hoog per citao el Teo Jung: "Petro
estas alta kiei giganto, ii estas fiio de la sama popolo kiel mi, kaj loas
en la sama urbo kiel mi, kie li vizitis la saman lernejon kiel mi. Dum la
pasinta somero ii intencis vojai en la saman regionon kiei mi, e je la
sama tempo kiel mi, sed li devis rezigni tiun intencon pro la sama kazo
342
255
kiei mi. Tial ni nun kune iros al la Universala Kongreso, kiu di-jare estos
en ia sama urbo kaj je ia sama dato, kiel la Olimpaj Ludoj". Uzante en
i tiu teksto anstata kiel iam la formon respondan al la bezonoj de la
teoria kompletigo (... alia kia giganto... fiio de la sama popolo, kies
mi... en ia sama urbo, kie mi... la saman lernejon, kiun mi ktp.) ia
teksto farius multe pii peza, kaj sian konceptanton kelkfoje devigus
e al kaprompo.
Rim. H. Por pasiaj kompietigemuloj oni povas prezenti anka tian solvon de la
problemo, kiu ebligas la kompletigon. Nome oni povas rigardi kiel kompara
partikulo (analoga ai ol), post kiu oni metas teorie la respektivan rilatpronomon
a subjunkcion. Do: vi havas tian saman opinion kiei (kian havas) mi; vojai en
ia sarnan regionon kiei (kien vojagas) mi, kaj je la sama dato kiei (kiam vojaas)
mi Se al iuj tio estas stranga, ilin trankviligu, ke en la hungara lingvo tia fraz-
konstruo estas ebla, kaj ne malofte uzata, precipe en la ordinara parolo, kiam per
vortplimultigo oni intencas gajni tempon por pensado:o/jwi ruhdt veszek, mint te
(= tian veston mi aetos, kiel vi); olyan ruhdt veszet, mint amilyet te ( = tian
veston mi aetos, kiel kian vi).
4. K o m p a r o j d e m a n i e r o. Per la manier-komparoj oni
intertaksas agojn en si mem diversajn la iiia komuna maniero a la
certa konsidero: diskuti kun li estas same senutile, kiei (senutile estas)
drai venton; ii mortigis tiun homon tiei senemocie, kiei oni estingas
kandeion; disii estas tiel same doiore, kiei enterigi; ti verkas siajn poe-
mojn tiel turmente, kiei virino naskas infanon. Oni povas la manier-
indikan frazelementon anka elipsi: disii estas kiei enterigi.
5. K o m p a r o j d e k v a n t o . La subjunkcio estas kiom, in
anoncas tiom: kiom da kapoj, tiom da opinioj
2
; mi gajnis tiom, kiom vi
perdis; kiom pii multe vi ricevis, tiom pii maimulte ricevis aiiaj; ia
mondo ekzistos nur tiom da jaroj, kiom da versoj enhavas taPsaimoj
z
.
Parencaj al la kvanto-komparoj estas la mezur-komparoj, kiuj espri-
mas insiste, ke kvalitoj indikitaj en la efprop-o kaj subprop-o estas
egaiaj: i ajnas preska tiel juna, kiei (juna estas) iafiiino; la birdamaso
estis tiei densa, kiei svarmo da ahetoj
2
. Tiaokaze kelkaj uzas sisteme
kiom anstata kiel ("Tiom-malsano", ia de Hoog); tio impresas peze
kaj ne estas rekomendinda, anka ne zamenhofa (Vd. 88).
A1 i tiu kategorio apartenas anka tiuj propozicioj, en kiuj la intenso
a grado de diversaj kvaiitoj estas komparata e la sama persono a
ao: i estas tiei stuita, kiei beia; estu tiom feiia, kiom vi estas kompat-
ema!
z
.
Zamenhof uzas en la kvanto- kaj mezuro-komparoj tiom same, e por
granda emfazo tiom same multe; sed, se la komparilo estas sola fraz-
elemento, li iam enkondukas in per kk\:havante tiom sameda talen-
to, kiet mi...
z
; letero iris tiom same ionge kiei hiera. Kiom li uzas nur,
se temas pri efektiva kvanto:... faripor niaafero tiom same, kiom mi
z
;
la lantemo estis vidinta eble tiom same muite, kiom la tridek ses sinjo-
roj urbaj detegitoj
2
. Kvankam cr H estas troveblaj pluraj tiom multe (ne-
343
255
niu scias tiom muite da historioj, kiel ia dio de dormo
z
)
t
anka en tiaj
okazoj tiel multe ajnas pli plaa, ar pli flua.
6. K o m p a r o j p a r a i e l i g a j . Esenelasenco,almenala
formo oni povas klasi inter la komparojn anka tiujn frazojn, kiuj
montras, ke iu ago iras paralele kun alia: kiel vi semas, tiel virikoltos;
kiel vifaros vian iaboron, tiel vi estos rekompencita.
Ci tien apartenas anka ia frazoj kun la konjunkcio-paro ju pli - des pli:
ju pli li perdis, des pli li riskis; ju pli pura estas ia akvo
t
des pii videbia
estas ia fundo. Kp. 123.
7. K o m p a r o j i d e n t i g a j . Cela identigaj komparoj (propre
kontrasenca afero), oni esprimas ne similecon a egalecon, sed plenan
identecon. Oni povas distingi du specojn de tiaj identigoj:
a) La unua speco estas analoga al la ago-komparoj. La komparilo estas
enkondukita per kiei, sed i tiu, perdinte sian komparan signifon, i
tie signas, ke iu frazelemento estas plene identa kun alia, enkondukita
per i. La identigo do estas komparo sole forme: la identiga kiel espri-
mas realan staton: li venis kiei delegito (li estis delegito efektiva kaj kiel
tia li venis). Oni estus tentata kompletigi tiajn esprimojn, tiel same kiel
e la agokomparoj: // venis, kiel deiegito venas. Sed per tio oni aliigas
la sencon el identiga en komparan: do post la identiga kiel, kompletigo
ne estas ebla. Tio montras, ke en tiaj okazoj gi ne estas subjunkcio, sed
simple "liganta vorto", kaj la frazelemento staranta post i ne estas
parto de elipsa subprop-o, sed apartenas al la efprop-o kiel stat-adjek-
to. Tial i tiujn formojn ni pritraktis inter la stat-indikaj adjektoj
(200).
b) La dua speco estas analoga al la kvalit-komparoj: la identigon anon-
cas tiu sama a la sama, kaj la identiga subjunkcio estas kiu: mi restas
e tiu sama opink), kiun mi esprimis anta 8-10 tagoj
z
. Tamen, se la
identigp estas esprimita per sola frazelemento, la subjunkcio restas la
"liganta vorto" kiel: en iaokuioj deia esperantistoj vi restos tiu sama
sindona kaj multemerita Michaux
t
kiel antae
2
.
Rim. m. Oni povas propre distingi tri gradojn de intertakso:
a) simileco: ombrite per tia sama hedero, kiei i tie
1
; li estas tia, kiaj estas iuj
viroj
z
.
b) egaleco: vi estas tia sama homo, kiel mi; vi trovias en tia sama situacio, en kia
anta du monatoj troviis via kuzino
z
.
c) identeco: i havis sur si e la saman veston, kiel tiam
2
; la enhavo de ia memuaro
estas la sama, kiun mi jam sendis al vi
z
.
Oni rimarku la konsekvencan uzadon de kiel anta sola frazelemento, kaj tiun de
kia, kiu anta senelipsa prop-o. Escepte oni trovas: u tie trovias tia sama beia
koltuko, kiei Kristino havas?
z
(= kiel kian Kristino havas).
B - Disgradigaj komparoj. La disgradigajn komparojn enkondukas ol,
kaj en la efprop-o trovias vorto komparacia (pli, malpli), a alimanie-
re esprimanta grado-diferencon (preferi), neegalecon, neidentecon (alia,
maisama): vi pensas alie oi mi (pensas).
344
255
La strukturo de la disgradigaj komparoj estas ia sama, kiei tiu de la
samgradigaj; oni ofte povas transformi ia unuajn en ia duajn, anstata-
igante tiel per pli kaj kiel per ol: mi amas vin tiei, kiei vi min;miamas
vin pii, ol vi min. Tio tamen estas ebla nur, kiam la komparo montras
sole ia intensogradon de la ago a de la kvalito. Sed kiam gi rilatas al
maniero a kvalito ne esprimita kaj montrata sole per la komparilo, oni
devas in e la disgradigo aparte esprimi. Samgradige oni povas diri
ekz-e: ni staras unu apud ia aiia ne kiei fremduioj, sed kiei fratoj
2
, dum
disgradige oni devus diri: ni ne staru unu apud ia alia pti indiferente ot
fremduioj, sed pti ame ol fratoj. Same: li traktis iin pii ae ol krimulo; ti
traktis lin pli maiestime ot krimuton. (Kp. i-supre Rim. I.).
Rim. IV. Sekve de tiu malsameco de subjunkcio inter la samgradigaj kaj disgrad-
igaj komparoj, oni ne povas en Esp-o, same kiel en la latina a la franca, kuntiri du
tiajn diversajn kompafojn en unu frazon: i/ n 'est ni plus rus, ni meme aussi adroit
que moi farias: /j ne estas pli ruza ol mi, kaj ne estas e tiei lerta, kiel mi.
e la disgradigaj komparoj, oni trovas iujn specojri, kiujn ni ren-
kontis e la samgradigaj.
1. A g o k o m p a r o j : // atakis pli sovae ot tigro;ii rompis ia
hufferon piifaciie oi infano kringon; ii amas in pli ol fratinon; ni sentas
nin i tie pli bone oi hejme; la afero progresas pti ol iam ajn; ti hodia
pti balbutas, ot ti kutimas; ti pii imponas per sia trankvilo, ol se li koiere
kriegas; mi havas pli bonajn okulojn, ol vipensas; taksi iun pliaite, ol li
meritas
2
.
2. K v a l i t k o m p a r o j : ni venis at vojo e pii kruta, oi (tiu)
kiun ni postiasis; li havas soifon pli grandan ol sabto; ia mieno estis pii
acida ol citrono.
3. M a n i e r k o m p a r o j : terni estas por ti pii penige ol haki
lignon; ti depuis ia zorgojn piifacile de si, ot oniforbtovas ftokon.
4. A o - k o mp a r oj : kun ia tempoia formo de ia iingvo estos ebie
aiia ol tiu, pro kiu ni iaboras
2
; nun ia rideto estis alia oi matene
2
; mi
havas alian proponon, ol ia fus prezentita; ii havas maisaman karakte-
ron, ol iia patro. En i tiuj ekzemploj ia senco de aiia estas: ne sam-
kvaiita, ne tia. Sed alia povas havi anka la sencon: ne identa, ne tiu i:
mi havas anka alian proponon, krom ia dirita. Tiam temas pri separa-
tiva adjekto (Vd. 199). Tamen, e negacio oni povas enkonduki la
separativan adjekton anka per ol, ar lasence tiam i farias ao-
komparo: nia tuta vivo estas nenio alia, oi konstanta incensado por lia
honoro
z
; estas por mi nenio pii bona, ol ke mi forkuru
z
.
5. K v a n t o k o m p a r o j : vi ricevis plimulte oi mi; i ainaadis
multe pii proksimen, oi kiei kuraus iu alia
2
.
Same pri la du subspecoj : mezurkomparoj: i ajnas pli juna, oi ia
filino, kaj diverskvalita komparo: li estis pli stulta, ot matica.
6. K o m p a r o j p a r a l e l i g a j . Citie,kompreneble,onine
povas paroli pri paraleligo, sed uste pri maiparaieligo; oni povus nomi
tiujn komparojn komparoj intertaksaj. Ekz-e: mipreferas siienti, otdiri
345
272 -273
stultaojn; pli bona estas hodia pasero, oi morga ansero
2
; pli bone
estas, ke ia komitato faru tro maimuite, oi ke i faciianime faru ian
paon
z
; pli bone estas iri seninfana en ia ieion, ol se amba, ia patro
kaj ia infano, iras en ia inferon
z
. Kiel oni vidas, efektive, oni eldiras
komparan takson pri du aferoj. i tie apartenas anka, kiel veraj mal-
paraleligoj, la frazoj kun la konjunkcio-paro ju pii... des maipii :ju pii vi
petas lin
t
des malpii ii cedas.
7. I d e n t i g o , a pli guste malidentigo; estas esprimata per alia,
malsama ol: venis alia homo, oi (tiu) kiun mi atendis. Oe negacio, tio
kompreneble signas identigon: mi vidis ne alian, oi iin mem. Kiel oni
vidas, e negata malegaleco, oni uzas ol, analoge ai tio, ke e negata
egaleco oni uzas kiel :mi vidis tie ne ia saman societon, kielantae.
Rim. V. Zamenhof uzas ofte rilativojn post ol (ekz-e ol kiel, ol kia, ol kiom): taksi
iun pii alte, ol kiom li meritas; mi havas pii bonajn okulojn, ol kiel oni pensas.
Tiujn oni nun enerale eilasas, ar la uzo de nura ol neniam estigas konfuzon.
Tamen kiel estas necesa e statadjekto: li estas pli granda kiel poeto, ol kiel
dramverkisto. (Vd. 200), kaj oni devas esprimi la rilativojn, kiam ol apartenas,al
la rOativa prop-o mem: kiu ordonis, ke vi diru tiajn vortojn, ol kiuj nenb povas
esti malpli konvena? ("Luno de Israel", p. 162). Cetere tiaj konstruoj kompiikaj
estas prefere evitindaj.
Tiu uzo de rilativoj post ol montras, ke ili povus esti uzataj anka post la tute
analoga kompara vorto kiel (kiel kia, kiel kiom ktp.). Se post kiel oni iam elipsas
ilin, ties kazo estas eble nur la strebo je efonio. Tamen, eiipse ili povas esti
subkomprenataj, kaj per tio farias superflua la pedanta uzo de rilativoj anta
komparilo konsistanta el unu frazelemento (// estas "kia" lia patro... tiajn fibjn,
"kiaf' vi. .. en ia saman lernejon, "kien" vi ktp.), anstata la simpla kiel (plus
subkomprenata: kia estas; kiaj estas; kien ktp.).
Rim. VI. Unu speco de disgradigaj komparoj estas anka priparolinda: temas pri la
uzo de "ne pli of' kun la senco de "same kiel... ne". Tian uzon pravigas soie la
fakto, ke i enkondukas ironian, iel absurdan komparon, tiamaniere akcentitan
per uzo de disgradiga esprimo, dum oni atendus samgradigan: ne estas pli da
mono en mia poo, ol da haroj sur kalva kapo; li ne estis pli markizo, ol mi papo;
tiu dua letero ne estis pli respondita, ol la unua. La ironiecon en la lastaj du
ekzemploj oni tuj sentos, se nur oni konsideras, ke la nocioj esprimitaj en la kom-
paro ne toleras ian gradigon: oni ne estas pli a malpli markizo a papo, oni estas
tia a tute ne; leteron oni ne respondas pli a malpli, oni respondas in a ne.
S-ro Nakamura prave atentigis, ke tiaj dirmanieroj estas konfuzaj a e nekom-
preneblaj por orientanoj, se la ironieco mankas: oni tiam devas turni la frazon
alimaniere, ekz-e per "kaj same... ne...
M
a
w
sed ne... kiel... ne". G.W.
II. S u p o z a j k o mp a r o j .
263 Ui komparas la efprop-an agon ai ago supozita. e la supozaj sub-
prop-oj oni povas distingi kazon teorian, kazon ebian kaj kazon fik-
tivan. Tiuj tri kazoj troveblas anka tie i.
1. Kazo teoria. Agon a staton oni esprimas en formo de supozo kaj
komparas in al la efprop-a enhavo tiel, ke oni neas la egalecon por
montri pli grandan intenson. La efprop-on oni enkondukas per neni-
am, krome oni iam metas la demonstrativon tiel. La duobla subjunk-
346
255
cio estas kiel se. Modo: indikativo: neniam oni estas tiel malfelia, kiel
se onifaiis el ia ielo de granda feiio. La neegalecon oni povas esprimi
anka per pli... ol se, sed per tio oni iom malfortigas la esprimon:
neniam oni eraras pii facile
r
ol se oni kredas sin senerara en ia afero.
(Vd. 257, 2.).
Ri m. I . Ti aj n subprop-oj n oni povas t r ansf or mi en si mpi aj n supozaj n ( t eor i aj n)
subpr op- oj n, met ant e en la ef pr op- o pl ej anst at a n e n i a m: ' p ^ / malfelia oni
estas, se...; plej facile oni eraras, se... Sed la efekto per tio malpliias.
2. Kazo ebia. Agon okazantan per a pri nedifinita persono a objekto
(iu a io) oni esprimas en formo de supozo kaj komparas in al la ef-
prop-a enhavo. Subjunkcio: kiel se. Modo: indikativo: kiel se granda
tono iun batas, tia estis lia surprizo; li falis, kiei se iun trafis kugio; li
veis, kiei se al iu oni eitiras la dentojn; se li diras: mi volas tion fari, i
estas tio sama, kiei se iu ei ni tion jam faris
1
. (Vd. 257, 3.).
La la interna strukturo, tiaj frazoj estas elipsaj konstruoj. Kiel se
anstataas kiel estas se a, pli guste, inter kiel kaj se estas subkompren-
ata la ripetita efprop-o rilatigita al iu: kia estas ies surprizo, segranda
tono lin batas, tia estis.. ;iifaiis
f
kiel iu falas, se lin kuglo trafis.
Ri m. II. Kiel oni vidas ei i tiu anal i zo, tia kons t r uo estas mi ksi t a el kazo t eori a
kaj kazo ebla (vd. supozaj subprop-oj , 257) , ar i mont r as i nt er dependon de du
agoj kvaza t eor i e, sed al i part e rilatigas in al speciala, di f i ni t a ago a st at o.
Ri m. I I I . Ti aj n kons t r uoj n oni uzas nur mal of t c. Plej of t c oni rilatigas la kompa-
r on ne abst r akt e al iu, scd al la ef pr op- a af er o mem. Sed t i aokazc, ar ia kompar o
enhavas neebl an, fi kt i van kons t at on, oni havas kompa r on fi kt i van.
3. Kazo fiktiva. La supozita ago, kiun oni komparas, estas neebla, fik-
tiva. Subjunkcio: kvaza. Modo: kondicionalo. (Vd. 257,4.).
Fiktiva estas ia supozita komparo, se i esprimas troigon, neeblaon, a
ion evidente ne-faktan: // staris konsternite, kvaza la ielo estus falinta
sur lin; la patro frapis sur la pordo, kvaza li estus fremdulo
z
; ili amis
sin reciproke, kvaza iii estus fratoj
1
; ili levis unu manon supren, kva-
za ili ion tenus
2
; la ielo aspektis, kvazai estus baiaita
1
; tiu manus-
kripto estis kunvolvita tiamaniere, kvaza i estus tuj fordonota al iu
z
;
i iris tiamaniere, kvaza i ne scius, kien si iras
2
.
Z. ne uzis unuece kondicionalon post kvaza: de li eiiras tia odoro, kva-
za // fus eliris ei brandfarejo; iiifaras mienojn kvaza iii laboras. La
la Z-a lingvouzo do la modo post kvaza ajnas nedecidita demando. Li
ja uzis en tute analogaj frazoj jen indikativon, jen kondicionalon. Kom-
paru: i kuris renkonte al ii, kvaza i volus lin kisi; kaj: // vokas vin,
kvaza ii vo/as ion komuniki nur al vi sola. Tia hibrida uzo aperas e en
la sama frazo: lin la popoio nomas reo, kvaza la mondo nun denove
komencim kaj kvaza malaperis nun subite la historio kaj la tradicioj
2
.
Nu, la gramatika logiko pledas nekontesteble por kondicionalo post
kvaza.
Nome, la suprajn frazojn oni povas esprimi anka en la formo de ebla
komparo: la patro frapis kiei fremduio (frapas); /// amas sin reciproke
347
255
kielfratoj (sin amas). Kio estas la diferenco inter la du okazoj?
Nu, en la komparoj enkondukitaj per kiel oni komparas la agon a
staton de la efprop-a elemento al la ago a stato ealia elemento. Tia
komparo estas ebla. Li tremas, kiel atuna folio (tremas) - tie i oni
komparas la tremon de homo al tiu de foHo, kaj la tremoj ja povas
simili inter si.
Male, en la komparoj enkondukitaj per kvaza oni identigas la kompar-
atan elementon kun alia eiemento ipatron kun fremdulo, nefratojn kun
fratoj. Tia identiga komparo do estas evidenta neeblao, i povas okazi
nur en la formo de fiktiva (kondicionala) supozo: li tremas, kvaza li
estus atuna folio i tie oni identigas homon kun folio; evidenta ne-
eblao, se oni tion faras indiktive.
En la kvaza-komparoj do oni iam subkomprenas supozan subprop-on,
kiu fiktive supozas la identecon: ta patro frapis, kiei (li frapus) se ii
estus fremdub; ili amas sin reciproke, kiel (ili sin amus) se iii estus
fratoj. Do la strukturo de kvaza estas: kiel (kia) plus subkomprenata
prop-o en kondicionalo plus se. Car do la kvaza-propozicio estas pro-
pre supoza subprop-o de kondicionala efprop-o, i evidente postulas
predikaton kondicionaian. La suprajn Z-ajn ekzemplojn do pli uste
estus formi jene: de ii eiiras tia odoro, kvaza (kia elirus, se) li estus
jus eiirinta el brandfarejo; iiifaras mienojn, kvaza (kiajn ili farus, se)
iii laborus.
Kelkaj opinias, ke post kvaza oni povus tamen uzi indikativon, se oni
esprimas komparon inter la nuna kaj alitempa stato de iu: "li ancelias,
kvaza ii estas ebria" la ili signifus, ke li ancelias, kiel tiam, kiam li
estas ebria. Nu, tiaokaze ja temas ne pri supoza, sed pri indika komparo,
kaj anstata kvazafi oni devas uzi kiel se (= kiel kiam). (Vd. 262,
I.A. 1.).
Aliaj, kvankam rekonante la logikan neceson de kondicionalo, tamen
rigardas in superflua, ar, la ili, kvaza jam entenas en si la kondicio-
naion, do oni ne bezonas in signi aparte. Tiun opinion tamen refutas:
a) la analogio de por ke, ar i tiu same entenas la volitivecon, tamen
post i iu uzas u-modon; b) la propra senco de la indikativo, kiu ja ne
estas io senkolora, sur kiu kvaza povas aperigi sian koloron de fiktiv-
eco, sed havas tre difinitan koloron, tiun de la fakteco, kiu akre kon-
trastas en Esp-o kun la fiktiveco - kaj uste la kolizion de tiuj du
kontrastoj oni sentas malagrabla e la indikativo post la subjunkcia
kvaza. Tiun teorion cetere prezentas homoj, en kies nacia lingvo la
"konjunktivo" iom post iom maiaperis kaj la indikativo fariis la ene-
rala modo.
Oni povas do eldiri ia regulon: Per la kompara kvaza oni esprimas
identecon de efprop-a elemento kun la subprop-a, en formo de kom-
paro. La modo estas iam kondicionalo.
Rim. IV. Zamenhof, en ia unuaj jaroj de la lingvo, uzis kelkfoje kiel se kun kondi-
cionalo: i estos al vi, kiel seakra giavo vin tranus. Tion klarigas, ke en tiu tempo
348
255
ankora ne ekzistis la vorto kvaza: i do konsistigas neimitinda arkaismo. Oni
rezervu kiel se por la kazoj realaj kaj eblaj (vd. supre) kaj uzu iam kvaza en
kazoj fiktivaj. Do: i estos al vi, kvaza akra glavo vin tranus; i estos al vi, kiel
se akra glavo iun tranas. (En la unua okazo kvaza, ar amba frazoj rilatas al vi,
do ekzistas fiktiva identigo; tial oni uzas kondicionalon. En la dua okazo kiel se,
ar la subprop-o riiatas al iu, do la komparo estas ebla; tial oni uzas indikativon.)
Post kvaza ofte staras sola frazeiemento; tiun oni povas rigardi kiel
parton de kompletigebla elipsa frazo, tiel same, kiel post la ago-kompa-
ra kiel (vd. 262): li venis kvaza reo (venus); oniakceptis lin kvaza
(oni akceptus) reon. E1 tio sekvas, ke post la subjunkcia kvaza la fraz-
elemento devas havi iam la saman kazon, kiel ia rilatato (nominati-
von, akuzativon, prepozitivon): li timigis lin kvaza fantomo; li timiis
de ii, kvaza de fantomo. Kp. tamen sube Rim. VI.
ar kiel povas esprimi anka veran identecon, dum kvaza montras
iam identecon fiktivan (similecon), kvaza estas tre bone uzebla por
neprigi la komparan sencon de la elipsa prop-o. Tamen, oni ne uzu
kvaza (pro ia plipezeco):
se la prop-o ne estas elipsa (tiam la kompara senco estas evidenta anka
kun kiel);
se en la elipsa prop-o trovias anka komplemento krom la subjekto
(el la sama kazo): ii amis iin, kiei patro sian filon; i zorgis pri i kiei
patrino pri filino.
Rim. V. e subjekt-sameco oni povas uzi anka participan konstruon: ia hundoj
ekbojis, kvaza ekvidinte urson
2
; iliparoladetis, kvaza dezirante moki iun alian
2
.
Tiaokaze la fiktivecon montras nur kvaza per la kondicionalo, kiun i postulas
post si en la elipsita prop-o: la hundoj ekbojis, kiel ili ekbojus ekvidinte urson. Tio
estas tute anaioga al la indikativa participo anstata fiktiva se (vd. 258,1. e la
fino).
Rim. VI. Kvaza povas esti anka adverbo (kvazae). Tiaokaze i ne influas la
modon de la predikato. Tian adverban kvaza oni povas rekoni per tio, ke i estas
en efprop-o, a, se i estas en subprop-o, tie trovias alia subjunkcio: iaj okuloj
kvaza paroiadis
z
; iii vidas en mipersonon, kiu kvaza iudas la rolon de reo
2
; mi
vidis, ke li kvaza jrenezas pro la ojo.
E1 tiu i duflanka uzebleco de kvaza sekvas, ke la objektan predikativon oni
povas meti post i:
a) en akuzativon; tiaokaze oni rigardas in subjunkcio, kaj la strukturo de la elipsa
prop-o estas analoga al kiel-prop-o: oni rigardis lin kvaza (oni rigardus) reon.
b) en nominativon; tiaokaze oni rigardasin adverbo (kvazae), kiu ne sekvigas
elipsan prop-on, sed simple modifas la sencon de la rekta predikativo: oni rigardis
lin kvaza reo (kp. oni rigardis lin preska reo). Tamen ar tio povas estigi mis-
komprenon, plej bone estas in eviti. Z. uzis tiaokaze la adjektivan formon: kva-
zaa reo.
Ne malofte, ar nekonfuzeble, oni uzas tian adverban kvaza e adjektiva predika-
tivo: oni rigardis lin kvaza perdita (Kp. oni rigardis iin kiei perditari); rigardu
iajn fruktojn kvaza konsekritaj
2
.
349
240-241-242
Subpropozicioj instrument-indikaj
264 BLi havas la funkcion de efprop-a instrument-adjekto. Demonstrativoj:
per tio, dankal tio,helpede tio,perede tio (tiu). Di povasesti:
1. Eksplikaj. Subjunkcio: ke: li multe helpis min per tio, ke li lerte asis-
tis; li sukcesis nur dank \al tio, ke la cirkonstancoj lin favoris.
2. Rilataj. Subjunkcioj: rilatpronomoj: li defendis lin per tio, kio trafis
en lian manon; li faris la laboron helpe de tiu, kiun mi rekomendis al
li.
La demonstrativojn oni devas konservi. Eventuale oni povus ilin ellasi,
se la demonstrativo havas la saman prepozicion, kiun la rilativo: per tiu
- per kiu ktp.: ili faris la negocon pere de kiu ni faris la nian; li
prosperis dank'al kio lia fraio: per granda diligento kaj paremo. Sed
tia koncizeco kuntrenas ian enon por la leganto, kaj estas ne konsil-
inda en la ordinara prozo; des pli konstruoj, kiel: sendu ia leteron per
kiu venos por in forporti; li defendis sin per kio trafis en lian manon -
estas nekorektaj.
Rim. Anstata per tio ke kelkfoje oni povas uzi kiam en antametitaj subpropo-
zicioj, se kiam anoncas ion, kio estos eksplike klarigata en posta propozicio:
kiam li diris: "ekkonu vin mem", li diris: ekkoni vian animon (per tio, ke li
diris...); kiam li nomis lin patro, li volis esprimi al li sian amon kaj sindonon (per
tio, ke li nomis...). Oni trovas anka el tio ke:el tio, ke midetranis la anguleton
de via vesto, sed mi ne mortigis vin, sciu kaj vidu, ke mi ne havas malbonon nek
krimon enmia mano
2
.
Subpropozicioj konsekvenc-indikaj
265 Di esprimas la manieron de la efprop-a ago per ia konsekvenco. Sub-
junkcio: ke. Demonstrativoj en la efprop-o: tiel, tiom, tia.
Ekzemploj: la nokto estis tiei maliuma, ke ni nenion povis vidi
2
; tiei ii
ektimis, ke li komencis kuri; tiom ii malfortiis, ke e sian manon ii ne
povis ievi; tia bruo estis en ia saiono, ke oni tute ne povis adi ia ora-
toron.
Ofte ia demonstrativo staras je la fino de 1' efprop-o kaj kvaza trans-
iras en la subprop-on: ege li hontis pri la afero, tiei ke li ne kurais e
eliri sur la straton.
Kelkfoje oni ellasas la efprop-an demonstrativon: la muroj estis ornam-
itaj per grandaj pentrafoj, ke estis plezuro tion ion vidi
z
; li kriegis, ke
li tute rakiis.
266 La modo en la konsekvenc-prop-oj povas esti:
1. I n d i k a t i v o, se la konsekvenco de la efprop-a ago estas fakta
(vd. la suprajn ekzemplojn).
2. V o 1 i t i v o, se la efprop-o esprimas volon, intencon, ordonon
por ago, kiu, se i okazos, estigos la subprop-an agon a staton: mi voias
tiel arani la aferon, ke iuj estu kontentaj; vi devas vin tiei alkroi, ke
vi ne falu; portu ia pakajon tiel, ke nenio elfalu; paroiu tiei, ke oni vin
komprenu.
350
272 - 2 7 3
3. Ko n d i c i o n a l o ,
a) se en la efprop-o oni esprimas neegalan komparon: tiaokaze la sub-
prop-on enkondukas ol ke: li estas multe pli forta, oi ke vi povus lin
venki; li havasalian sintenon, ol ke oni povus kun li simpatil
Rim. I. La sama konstruo povus esti uzata anka post efpredikata tio: tiaj
instrukcioj estis tro konfuzaj, ol ke mi povus min konfidi al ili Sed tiaokaze oni
enerale, kvankam nelogike, uzas por ke (vd. 268).
b) se en la efprop-o estas neata tiu ago, kiu, se gi okazus, kunportus
la subprop-an agon a staton: /i ne estas tiel lerta, kelipovus tionfari;
ii ne parolis tiel late, ke oni estus povinta iin kompreni; nenia devo
estas por mi tiei sankta, ke mi ne estus preta in rompi, se la afero
koncernas mian vivon
z
. Sed e Z. oni trovas anka volitivon tiaokaze:
E~o ne estas ankora en tia felia stato, ke oni povu tiri ei i profiton.
Gi ajnas malpli konsilinda.
Rim. II. La sama konstruo kun la sama senco estas uzebla anka sen la demons-
trativo tiel: Dio ne estas homo, ke li mensogus, kaj ne homido, ke li pentus
z
;
li ne kriis por helpo, ke oni estus povinta lin savi; besto ne parolas, ke oni scius,
kio al i dohras; vi ne faris senerare vian taskon, ke vi povus pretendi rekom-
pencon; li ne havas paritan monon, ke tt povus vivi senzorge TKp. Li ne havas
tiom da parita mono, ke li povus...).
c) en pluraj lingvoj ekzistas frazkonstruo por insiste esprimi, ke la ef-
prop-a ago konkludigas la neebiecon de la subprop-a ago a stato
(A. farfrom; F. loin de; G. weit entfemt davon..., geschweige denn...;
I. ben iungi da; Lat. nedum; Pola coz dopiero). En Esperanto oni povas
uzi en tiaj prop-oj ne nur ne... sed ec (vd. 223 e-fine). En tiaj prop-qj
"protestaj" la emfazon oni povas ankora pliigi per kiel do... dum kaj
kondicionalo: kiel do li estus fininta ia iaboron, dum li apena in
komencis? Ce inversa vicordo de la prop-qj, dum estas superflua: rr
e ne vidis lin unu fojon, kiei do li estus mia amiko?; io mortema
pereas, kiel do restus eterna ia honoro de ia paroio ?
Cetere, oni eble povus helpi sin anka per male ke, kvankam tia dir-
maniero estas is nun neuzata: male ke ii estus riuio, li ne havas unu
groonl
Rim. m. Proksimume la saman sencon esprimas anka des malpli kun indikativo:
li e ne komencis la laboron, des malpti liin finis. Kp. 225.
B. - SUBPROPOZICIOJ KAZAJ
La kazaj subprop-oj havas la saman funkcion, kiel la efprop-a kaz- 267
adjekto. Ilia speciala subjunkcio estas ar: mi ne povas tien iri, ar mi
estas maisana (pro mia malsaneco); la infano pioras, ar iu lin batis
(pro ies batado al ii). La respondaj demonstrativoj en la efprop-o
estas tial, pro tio, sed ilin oni plejofte eilasas, kaj uzas nur por insisti
pri la kazeco: ia bonon mifaris nur tial, ar mi ne povis agi alie
z
.
Kiam unu el tiuj demonstrativoj staras uste anta la subjunkcio, oni
351
255
plejofte uzas tiam ke anstata ar: se Volapk akiris certan nombron de
adeptoj, tio okazis nur tial, ke ia ideo de ia iingvo tutmonda
%
estas aita
kaj aiioga
2
; pro tio, ke vi ne obeis la voon de ia Eternulo, mortigos vin
ieono
2
.
Rim. I. Anstata pro tio, ke oni povus, analoge ai por ke, uzi anka pro ke: vi
fiaskis, pro ke vi ne obeis mian konsiion. Tio tamen restis nekutima gis nun.
La subprop-o kun ar estas ofte antametita. En tia okazo, Zamenhof
kutimas enkonduki la efprop-on per tial: ar la atoro de Esp-o tuj en
ia komenco rifuzis... iujn personajn rajtojn kaj privilegiojn riiate tiun
Ungvon, tiai Esp-o estas nenies proprafo
z
. Sed tio ne estas deviga: ar
la vivo sen amikoj estas ptena de insido kaj timo, la racio mem nin
admonas iigi amikecojn.
Rim. II. La kazo de tiu kutimo de Zamenhof estas la bezono pri klareco. Efekti-
ve ar povas anka, en tia pozicio, funkcii kiel konjunkcio kaj enkonduki efprop-
on: i diris al ta knabino: "Viestas... tielhonesta, ke midevas farial vidonacon";
ar tio i estis feino, kiu prenis sur sin ta formon de matria vaga virino
2
. Kiel
oni vidas, en tia okazo la konjunkcio ar alportas la klarigon de la antaa frazo,
dum la subjunkcio ar alportus la klarigon de la sekvanta efprop-o: ar i estis
feino, i kapablis fari miraktojn. Por eviti tian momentan konfuzon pri la gusta
valoro de la prop-o kun ar, oni disponas jenajn rimedojn:
1. Uzi la antametitan subprop-on kun ar nur komence de alineo: ar pri ia
esenco de la esperantismo multaj havas tre matveran ideon, tial ni... trovis nece-
sa... doni ia sekvantan klarigon
2
(Vidu anka la sekvantajn alineojn de tiu Bulo-
nja Deklaracio).
2. Antameti al ar alian konjunkcion: kaj ar, sed ar, a adverbon: cetere $f
ktp.
3. Anstataigi ar per tial ke a pro tio, ke.
Rim. III. E, kiam i estas postmetita, ar povas enkonduki anka prop-on kun-
orditan-klarigan, do i funkcias anka kiel konjunkcio: la kuracisto venis malfrue,
ar ta malsanulo jam mortis; mi estas senlime danka al vi, ar mi vere ne estus
sciinta kion fari sen via hetpo. Tiajn frazojn oni povas distingi de la kazadjektaj
per tio, ke la ar-propozicio ne estas transformebla en kazadiekton kai ar estas
anstataigebla per nome. Vd. 225. Oni proponis por tiaj okazoj specialan kon-
junkcion (nam), sed i ne enradikjis.
La modo en la subprop-oj kazadjektaj estas iam indikativo, e en la
okazoj, kiam oni neas la kazon: la vortoj "ardenon", "tablon"staras
tie i en akuzativo, ne ar la prepozicioj tion ipostuias, sed nur arni
volis esprimi direkton
2
.
Post ar oni trovas keikfoje prop-on elipsan, kun la eilaso de i estas:
tiu knabino, ar tre arma, estas amata de iuj. Tio eblas nur e subjekt-
sameco, krome: la elipsa subprop-o devas senpere sekvi la efprop-an
subjekton.
P a r t i c i p a k o n s t r u o : e subjektsameco la predikaton de la
kaza subprop-o oni povas transformi en e-finaan participon :percfthfe
sian tutan havafon, li mortigis sin (ar li perdis); sciante pri la danero,
mi gardos min( armiscias).
352
272 -273
Rim. IV. Kelkfoje tute mankas la subjunkeio, kaj la kazecon montras nur la de-
monstrativo en ia efprop-o: hodia estas bela rosta vetero, tial miprenas miajn
glitojn
2
. Sed tiajn prop-ojn oni jam devas rigardi efprop-oj, kaj la duan prop-on
kunordita-konkluda ( 224).
Rim. V. Post la efprop-aj veiboj oji, miri, koleri, gratuii, ladi, indigni, akuzi,
senti doloron, ks. oni uzas simplan ke, ar la subprop-ojn oni rigardas nerekt-
objektaj (pri tio ke): mi gratuias vin, ke vi sukcesis; mi miras, ke li ne venis; mi
ladas vin, ke vi bone kondutU; li indignis, ke oni ne akceptis lin afable (Vd.
235).
Same, oni uzas ke, kiam, en rekta parolo, la subprop-o esprimas ne tiom la kazon
de la efprop-a ago a stato, kiom la kazon de la parolo de f rekta parolanto.
Tion oni povas nomi motivanta ke: kia malsaulo mi es
f
is, ke mi volis reiri en la
kaon!
z
(malsaulo mi min nomas, ar mi volis...); estu maibenitaf, ke vi portas
oron kaj arenton, vi ricajl
2
; kio estas al ia popolo, ke i ploras?
2
(mi demandas
tion, ar...).
Rim.VI. Oni uzas se, kiam la subprop-o esprimas la kazon, motivon de la supozo,
kiun esprimas la efprop-o. Tia se do anstataas: tion mi supozas, ar... Oni povas
in nomi motivanta se:la satano sendube konas siajn homojn, se (tion mi supozas,
ar) li prenis vin kiei makleriston
2
; eble ankora atendas min ia ojo, se mi tiel
mirakie konserviis
2
. Oni povas uzi anka ke tiaokaze.
Speciala kazo estas la demand-motivanta se. Tian oni uzas en kazaj subprop-oj,
kies efprop-o havas negacian sencon, sed ia negacio estas esprimita per demanda
formo kaj kondicionalo: kiel vipovus iaboriis malfrua nokto, se jam nun vi estas
dormema? (vi ne povos labori... ar jam nun vi estas...y,kiai ia homo sukcesus en
tio, kion li havas de la formiko, se li maisukcesas en tio, kion li havas de ia dioj?
z
Oni povas uzi anka dum tiaokaze.
C. - SUBPROPOZICIOJ CELAJ
La celaj subprop-oj havas la funkcion de efprop-a cel-adjekto. Ili estas 268
enkondukataj per por ke, kiu estas mallongigo de por tio ke; la modo
estas volitivo: ili faris ion eblan, por ke li sentu sin hejme en iiia domo;
ni devas esti tre singardaj, por ke, anstata akceli la aferon, ni in ne
pereigu por iam
z
.
Por tio ke povas esti uzata, se oni volas insisti pri la celeco: mi venis por
tio, ke ni fine aranu ia aferon; mi donis al li la monon ne por tio, ke ii
in fordibou, sed ke ii aetu necesafojn; ne por tio ii iaboris, ke nenian
pagon oni donu al li.
Kelkfoje oni forlasas e por: ekzistas ezoko, ke fietoj ne dormu
2
;
trapiku lin, ke ii momente falu
z
; kiu mi estas, ke. mi iru al lafaraono?
2
Kp. anka 242.
Se la subjekto de la efprop-o kaj subprop-o estas identa, oni plej ofte
uzas infinitivan konstruon kun por:
mi venis por diri ai vi...; ii iris en ia dormoambron por eniitii; mi diras
tion ne por vin timigi, sed por averti pri la danero; li estis invitita por
kanti.
Se la subjektoj de 1' du prop-oj ne estas identaj, tia konstruo enerale
estas nekorekta. Tamen oni trovas esceptojn:
353
255
1. En la esprimoj: por tiel diri, por paroli sincere, por neparolipri tio:
li estas, por tiel diri, sia propra malamiko; por paroli sincere, via argu-
mento estas absurda.
2. Post efpredikatoj: estas (ekzistas), trovias, restas, mankas, servas:
ne estis akvo por ia popob por trinki
2
; en la ranko ja trovias io por
mani; mankas io por fari ia aferon; restas nenio porfari.
Tian konstruon oni povas nomi por absoluta.
Rim. I. La absoluta por e la okazoj sub punkto 1. kelkfoje povas estigi miskom-
prenon: mi ne voias tien iri, por paroli sincere (oni komprenos: por ke miparolu
tie sincere). Fakte, por tie i ne estas uzata proprasence; i tie temas ja ne pri
celeco, sed plie pri kondio. Tial Z. uzis kelkfoje se en tiaj okazoj : iafoso, se preni
la piej malmulte, havis almena 8 futojn da iareco
2
; se lin komparikun ia nuna
reo, li estis Apoiono e Satiro
2
. Tio apena estis imitata, kvankam i meritus
esti uzata enerale en tiaj okazoj, anst. la absolutaj por kaj la absolutaj participoj:
se tiel diri; se paroli sincere; se ne paroii se konsideri, ke...; se ne konsideri,
ke (ianst. [ne\ konsiderante, ke). Tion oni povas nomi absoluta se.
E1 objekta subprop-o enkondukita per kio estas por oni ellasas kio
estas post efpredikato havi: mi havas nenion (kio estas) por mani; li
havas multe por fari; oni ne havas ambron por lui; mi havas ion por
diri.
Cetere, se la efprop-a kaj subprop-a subjektoj estas malsamaj, oni uzas
simplan infinitivon sen por: oni vokas la bovon ne festeni sed treni
z
;
doni mani kaj trinki
2
; li sendis in promeni. Vd. 186.
La modo en la celprop-oj, kiel ni diris, estas volitivo. Tia i estas anka
tiam, kiam la efprop-o estas negacia: // nenion faris, por ke li sukcesu;
multe mankis, por ke liestu sukcesinta. Tamen, oni uzas kelkfoje anka
aliajn modojn post por:
1. Indikativon, selasubprop-oindikaslajamatingitancelonde
la efprop-a ago: multe // kiopodis por tio, ke iifine sukcesis; soia mis-
pao sufiis por tio, ke li nun havas nenian reputacion; tio sufias por
tio, ke ili piu ne povas teni ia okulojn nefermitaj
1
.
Rim. II. Tia konstruo estas analoga al la indikativo post ebligi kaj ne malheipi
(vd. 231). Tamen i estas pli permesebia, ar la prepozicio por iom malfortigas
la dependecon inter la efpredikato kaj tio, kaj tiamaniere la enhavo de tio estas
eksplikebla per ke-prepozicio kvaza sendepende de la efprop-a predikato. Cete-
re, en tiaj kazoj oni devas uzi iam la pienan formon por tio ke.
2. Kondicionaion onipovasuzi
a) se la efprop-o de la celprop-o estas siavice subprop-o kondicionala:
bone estus, se li jam venus, ke ni povus arani la aferon. Oni uzas
simplan ke, sen por.
b) se en la efprop-o staras tro anta la predikato a predikativo: la ideo
estas tro aitiranta, por ke ia homoj rifuzius je i
z
; i tro amas sianinfa-
non, por ke i povusin uste eduki. Sed oni povas uzi anka volitivon:
ia besto estas tro sovaa, por ke oni povu in dresi. Tia estas cetere la
plej ofta okazo e Zamenhof: mi cstas tro sankta, por ke mifioru
z
; mi
354
255
tro multe vin respektas..., por ke mifaru ion simiian
z
;i estas tro kadu-
ka, por ke onipovu iasiin stari
2
.
(Sed post sufle, kiu ja indikas efektivecon, oni iam uzu volitivon: la
boiido sufie proksimiis al la tero, por ke oniin mezuru).
Cc subjektsameco eblas anka infinitiva konstruo: tio estas tro bela por
esti vera; via okuioj estas tro puraj, por vidi maibonon
2
.
Kim. m. Tiaj prop-oj estas propre konsekvenc-indikaj, tiai oni povas ilin enkondu-
k i anka per ol ke (Vd. 266).
355
255
C. - VERBOTEMPOJ
EN SUBPROPOZICIOJ
269 La verbotempoj de la diversaj subprop-oj kondutas dumaniere rilate al
la efprop-a tempo. Ili povas esti:
1. relativaj, t.e. rilatigitaj al la efprop-a tempo: la prezenco respondas
al la sama tempo de 1' efpredikato, la preterito signas antatempecon,
la futuro posttempecon rilate al i. Ekzemple:
mi vidis, ke iifaias. (Tiam.)
mi vidis, ke lifalis. (Antae.)
mi vidis
f
ke iifaios. (Tuj poste.)
En tiaj subprop-oj do la verbotempo ne havas fiksitan rilaton al la
efektiva nuntempo; tiu rilato evidentias nur el la kunteksto. Ekzem-
ple:
li sciigis min
f
ke li venos morga -
i tie venos estas posttempa ai ia efektiva nuntempo. Male:
malfrue vi sciigis min, ke vi venos, do mi ne povis vin akcepti e ia
stacidomo -
i tie venos estas antatempa al la efektiva nuntempo.
2. absolutaj, t.e. signantaj la tempon sen rilato al la efprop-a tempo: la
prezenco respondas al la efektiva nuntempo kaj sendepende de la ef-
prop-a tempo. Ekzemple:
mi iros tien, de kie vi venis -
i tie la efprop-o signas efektivan futuron (posttempecon), la sub-
prop-o efektivan preteriton (antatempecon) rilate al la efektiva nun-
tempo.
Tiaj prop-oj do ne havas fiksitan tempan rilaton al la efprop-a tempo.
Generale, tamen, subprop-a predikato havanta la saman tempoformon,
kiun la efprop-a predikato, signas anka la saman tempon. Ekzemple:
li kuris, kiel li povis.
Antatempecon a posttempecon oni esprimas, se tio estas necesa, per
specialaj rimedoj.
La diferencon inter la du kazoj lumigu la jena ekzemplo:
kiam mi venis en la ambron, mi vidis, ke li skribas -
i tie venis estas tempo absoluta apud la efpredikato vidis, do per sia
preterito i signas la saman preteriton; skribas estas tempo relativa apud
la efpredikato vidis, do per sia prezenco i signas ties tempon preteri-
tan.
356
270 - 271
Tempoj relativaj
Relativa estas la subprop-a tempo:
1. En la subjektaj, objektaj, predikativaj, epitetaj subprop-oj eksplikaj 270
(subjunkcio ke): ajnis, ke pkivos; oni diros, ke vi estis mallerta; li
havis la opinion, ke io prosperos; mia decido estis, ke mi ne iros tien.
Rim. Esceptoj estas tri:
1) se la efprop-a verbo estas okazi a eventi, ar tiam la efprop-a verbo ne havas
propran sencon, sed servas nur kiel atentigilo: okazis poste, ke mortis Naha
2
;
post tio okazis, ke David venkobatis la Filiton
z
; neniam okazos, ke ilifarios
bonaj amikoj.
2) se ekzistas ia interrilato de kazo inter ia du prop-oj: lia fncilanimeco kazis, ke
li bankrotis (ii bankrotis, ar li estis facilanima); tio rezultigos, ke io estos fuita;
rapidigis iliajn paofn, ke ia nokto jam estis alvenonta.
3) se la efprop-o esprimas taksan opinion pri la fakto esprimita en la subprop-o:
estis bona anco, ke ne pluvis; estis utile, ke vi iom mensogis. Kun la futuro, oni
kutime uzas se anstata ke: estos bone, se vi eestos.
2. En iuj dependaj demandoj: estis dube, kiam ii venos; mi ne sciis,
kiu aiportos la ieteron; ia demando estis, u ii helpos.
3. En la pri-, je-, al-, de-, el-, kun-prop-oj ekspiikaj (subjunkcio: ke):
oni vin akuzos, ke vi lin trompis; miojis, ke vi venos; mi kalkulis je tio,
ke vi min heipos; iuj akiamis al tio, ke li mem aranos la aferon; ion
li atendis de tio, ke ia sorto lin favoros; ii venis kun tio, ke io estas
perdita.
4. Post por ke: miiris tien, por ke ni renkontiu.
En la subprop-oj kun relativa tempo jam ia simplaj verboformoj espri-
mas anta-, post- a samtempecon, do ne estas necese signi tiujn per
aiiaj rimedoj.
Tempoj absolutaj
Absokitaj estas la tempoj:
1. En iuj subprop-oj riiataj (subjunkcioj: rilatpronomoj): mi ne vidis 271
tiun, kiu venis.
En tiu i frazo la samtempecon la subprop-o esprimas per la sama tem-
po, kiun havas la efprop-o.
Tio estas unu el la diferencoj inter rilataj subprop-oj kaj dependaj de-
mandoj. En i lastaj ia samtempecon esprimas prezenco: mi ne vidis,
kiu venas.
Rim. I. Post percept-verboj la subprop-oj enkondukitaj per kiel povas esti rigard-
ataj kiel subprop-oj manieraj, sed anka kiel eksplikaj subprop-oj. La tio, oni do
povas uzi en ili tempojn relativajn a absolutajn predka laplae: mi vidis, kiel li
kum\ mi adis, kiel bruas la plandoj de V marantaj soldatoj. La lasta formo estas
pli vigl-efekta.
Male, post sciig-verboj, la tempoj de la subprop-o estas iam relativaj: // rakontis,
kiel li procedos.
Car la simplaj verboformoj signas enerale samtempecon kun la efpre-
357
255
dikata tempo, la anta- a posttempecon oni devas esprimi per aliaj
rimedoj. Tiaj estas ekzemple la kompieksaj verboformoj: mi estis sci-
inta, kion vi rakontis; li kontroios, kion vi estos farinta.
La la ekzemplo de la plej bonaj stilistoj, la kompleksaj verboformoj
estas laeble evitindaj. Oni povas diri, ke unu el la markoj de bona stilo
estas ilia ne-uzo. La principo reganta i-rilate estas, ke oni ne uzu ilin
pro nura konjugacia precizemo, sed nur en la okazo de efektiva neceso.
Pli elegante ol per la kompleksq verbotempoj, oni esprimas la anta-
kaj posttempecon per poste kaj antae en la efprop-o: ia leteron, kiun
mi sendos en tiu i afero, mi montros antae al vi; la respondon, kiun
mi donis al vi, mi priparolis poste kun mia amiko, kaj tiu in aprobis.
Tio estas e la sole ebla maniero e la verboj de daro sen rezulto:/w
nomon, kiu antae estis famekorutta, tiutemve jam neniu memoris. *
Nenecesaj estas la kompleksaj verboformoj:
a) Se la tempojn precize fiksas dato a tempa adverbo (morga, hiera,
hodia, fus, balda, anta (ne)ionge, post (ne)longe, jam, ankora,
iam): alvenis ia servisto, kiun hiera vi dungis; morga mi sendos ai vi
ion, kion hodia mi skribos; mijam adis ofte, kion vi rakontis; mortis
N. N., kiu iam estis prezidanto de nia grupo.
b) Se unu ago logike necesigas la antaecon a postecon de la alia ago.
Tion oni povas nomi logika tempo-sekvo. Tiaj verboparoj estas ekzem-
ple: mendi a sendi kaj ricevi; peti a postuli, a proponi kaj rifuzi a
akcepti; aspiri kaj atingi; morti kaj enterigi; demandi kaj respondu Ek-
zemple: mi ne ricevis la iibron, kiun mi mendis; li certe rifuzos, kion vi
proponos ai li; ia viktimojn, kiuj mortis e la akcidento, oni enterigis
kun granda funebra soieno; u vi respondos sirtcere, kion mi deman-
dos?; ii neniigis ion, kion ii faris; kiai vi ne montris at mi ia leteron,
kiun viforsendis? En iuj i frazoj kaj en sennombraj similaj la tempo-
sekvo estas tiel evidenta, ke estus superflue gin signi per pezaj verbo-
kompleksoj.
2. En la subprop-oj tokaj. Ekzemple: mi iros tien, de kie vi venis. An-
ta- kaj posttempecon oni esprimas per antae kaj poste en la sub-
prop-o: mi iris tien, kie vi estisantae;dezerto troviis tie, kieposteoni
konstruis tiun i gigantan urbon; ni metos signeton tie, kie poste ni
starigos ta limtonon.
3. En la subprop-oj separativaj. Ekzemple: tiforiris, sen ke oni tion ri-
markis; anstata ke vi babiiis, ni estus devintaj lerni kune; anstata
ke ni estus lernintaj kune, vi babilis dum ta tuta tempo; nenio okazis,
krom ke atvenis maigrava letero.
* Eble oni povus uzi tiuokaze la participdevenan inte anstata la peza antae:
... kiu inte estis famekonata.
358
271
Rim. II. Uzante kondicionalon, oni povas uzi la simplan formon, la la ekzempk)
de Zamenhof kaj aliaj atoroj. Tio devenas el tio, ke oni penas eviti en E-o la
kompieksajn verboformojn, kaj prefere rigardas la kondicionalon simpla resuma
formo por iuj tri tempoj (vd. 99).
4. En la subprop-oj supozaj. Tamen, certan relativecon oni trovas e la
kazo teoria (vd. 257, I.). Pri la kondicionala tempo de la preterita
kazo fiktiva validas la samo, kio pri la subpropoj separativaj (vd. supre
kaj 255).
5. Enlasubprop-oj koncedaj.
6. En la subprop-oj manier-indikaj. En ili la tempo de la subprop-o kaj
efprop-o estas iam la sama (vd. 261). Vd. ankora sube la sub-
prop-ojn tempajn (punkto 11.).
7. En la subprop-oj komparaj. En ili la subprop-a tempo estas ofte pre-
zenco (prezenco eterna): li tremis, kiel atuna folio tremas. Sed i povas
csti anka preterito a futuro, kiam oni komparas ne al generala afero,
sed al aparta, difinita ago: li faros sian taskon same bone, kiel vifaris la
vian. Prezencon eternan oni trovas en la kvaza-propozicioj, ar fiktive
oni povas kompari nur supozon enerale imagitan: li iris, kvaza li estus
ebria. Per la kompleksa verboformo (prezenco perfekta) oni esprimas
antatempecon, agon finitan: /i dormas, kvaza tt estus mortinta.
8. En la subprop-oj instrument-indikaj (vd. 264).
9. En la subprop-oj konsekvenc-indikaj. En ili la subprop-a tempo sam-
tempa al la efprop-a signas logike posttempecon, ar la konsekvenco de
ago estas ja posttempa al la ago mem. La posttempecon do ne necesas
marki aparte.
10. En la subprop-oj kaz-adjektaj. En ili la subprop-a tempo samtempa
al la efprop-a signas logike antatempecon, ar la kazo de ago estas ja
antatempa al la ago mem. La antatempecon do ne necesas marki
aparte.
11. En la subprop-oj tempaj. Tie ekzistas specialakazo: nome, la tempa
subprop-o montras per sia tempo la tempon de la efprop-a ago, sed
aliparte i havas tempon absolutan. E1 tio sekvas, ke la efa tempo de la
subprop-o estas iam identa je la efa tempo de la efprop-o kaj anta-
a posttempecon oni povas esprimi nur per kompleksaj verbotempoj,
helpe de la participo de 1' komplekso. Tion oni povas nomi tempoj
konformaj. Pri rimedoj kaj ebloj eviti la kompleksajn formojn vd. la
tempajn subprop-ojn ( 246-249).
Rim. DI. Oni trovas kelkfoje, ke en subprop-oj enkondukitaj per post kiam,
ar.ta ol, de kiam, por pli drasta esprimo de la antatempeco, preterito estas uzata
apud efprop-a prezenco a futuro: mi sendas la leteron tuj, post kiam mi gin finis
(= estos fininta, a simpie finos); vi ne foriros, anta ol vi respondis (= estos res-
pondinta, a simple respondos) mian demandon; de kiam li mortis (estas mortin-
ta), i estas nekonsoiebk.
Teorie oni povas tion pravigi per tio, ke i tie post kiam, ekz-e, estas analizebla
kiel post tio ke, kaj do temas kvaza pri eksplika subprop-o kun tempoj relativaj.
Tamen la supraj konstruoj enas la leganton per sia nekutimeco kaj tiai oni prefere
359
275
evitu ilin, uzante la parentezajn formojn. Ce simpla kiam (mi sendos, kiam mi es-
tosfininta) kompreneble ec teorie ne estas pravigebla la rompo de la konformeco
inter la verbotempoj.
Tiujn i detalajn konstatojn oni povus resumi mallonge jene:
Relativan tempon (kalkulatan ekde la efprop-a tempo) oni uzas en la
subprop-oj enkondukitaj per ke, krom se temas pri adjektaj, kaj en
dependaj demandoj, respondantaj al la demandoj "kio?", "kion?",
"prikio?".
Absolutan tempon (kalkulatan ekde la efektiva nuntempo) oni uzas ie
aliloke, en ia riiataj kaj en la adjektaj subprop-oj.
360
2. LA VORTORDO
255
En E-o la vortordo estas libera, t.e. en gi ne ekzistas specialaj vortordo-
272 reguloj, oni devas klopodi nur je klareco kaj bonsoneco. Tamen, anka
en E-o validas certaj principoj, kiujn malobei ne estas konsilinde, ar ili
konformas al la natura irado de Y penso. Kaj e ekzistas kelkaj maloftaj
okazoj, kiam oni devas sin teni al fiksa vortordo.
La norma vortordo estas: subjekto, predikato, objekto, adjekto. Sani
tiun normon oni povas, e ofte devas. Tio estas ebla, ar la akuzativa
finao garantias la nepran rekonon de la frazelementoj. Sed oni ne faru
anon senkaze, ar nur tiamaniere oni povas atingi, ke la ano signi-
fu ion, ke oni eksentu el i certan nuancon: la akcentadon de iu fraz-
elemento.
En la suba pritrakto ni esploras unue la ordinaran vortordon. Poste ni
montros la okazojn de la ligita vortordo kaj flne ni eksplikos, kiel oni
povas akcenti la diversajn frazelementojn per la lokado de la respektiva
vorto.
Ordinara vortordo
Oni tenu sin laeble al la jena principo:
Ciu frazelemento staru apud tiu, al kiu i senpere rilatas.
1. Interrilatantaj frazelementoj oni povas rigardi la subjekton kaj predi-
katon. Oni do loku ilin apude, a almena oni ne intermetu multajn
frazelementojn. Intermeteblaj estas:
a) adverba adjekto (ar i same rilatas senpere al la predikato): i beie
kantas. Antameto akcentas la adverbon: bele i kantas.
b) personpronoma objekto, por eviti, ke i staru frazfine (vd. sube
274).
Cetere la subjekto-predikato-komplekson oni rigardu kvaza nedisigebla
tuto. Kiel tian oni povas in lanecese ovi tien-tien i en la frazo. Preci-
pe validas tio pri la personpronoma subjekto. Oni do ne diru: li en la
ardeno hiera kun mia amiko pro.nenis. Sed: // promenis hiera... a:
en la ardeno hiera li promenis... a: kun mia amiko li promenis...
a: hiera kun mia amiko en iaardeno lipromenis.
Rim. I. Se tiaokaze oni tamen intermetas plurajn frazelementojn (participon a
adjekton statan a modalan) oni metu ilin inter komojn:/we tt
t
post multaj malfa-
ciiafoj, sukcesis reaiigi siajn pianojn; mi invitis lin, sed li, pro sia granda okupiteco,
ne povis veni. Tia intermeto estas konsilinda nur, se la personpronoma subjekto
estas apogita per adverbo, konjunkcio k.s. ffine tt; sed li; li mem).
2. Inter predikaton kaj ian infinitivan komplementon oni metu maksi-
mume personpronoman objekton a adverbon rilatantan al la infinitivo:
mi voius lin vidi; mi ne povas bone distingi.
3. Oni loku apude la du partojn de kompleksaj verboformoj. Tamen
estas pli elegante meti inter ili personpronomojn, demonstrativojn,
adverbadjektojn; per tio oni iom malpliigas la efekton de ilia pezeco:
semiestusiin vidinta;liestasegeofendita;semiestustion sciinta.
362
272 -273
4. Neadverba adjekto (prepozitivo), precipe longa, staras ordinare post
la objekto. Sed oni povas in antameti:
a) por in akcenti (vd. 274, 5.);
b) se la objekto estas pli ionga: mi donis aiia knabo multajn interesajn
librojn.
c) por kiare distingi, ke temas pri adjekto kaj ne pri la suplemento de la
objekto: oniforprenis de la virino la infanon (ies infanon, ne la infanon
delavirino).
5. Epitetojn kutime oni metas antae; sed oni povas loki ilin post la
substantivo:
a) por ilin akcenti (vd. 274,6.);
b) se du epitetoj estas ligitaj per kaj: li estas homo maigrandanima kaj
egeavara.
c) se ili havas suplementon: vizao plena de cikatroj; homo atata de
iuj.
Rim. II. Pri la antameto de la epiteto plus suplemento vd. sube e la akcentado.
La suplementon oni metas kutime post la postmetita epiteto, sed maliongajn
personpronomajn suplementojn oni povas antameti al i: la tibron de mi rice-
vitan li perdis Tio estas e preferinda. Tre malkonsilinde estas meti la suplemen-
ton anta la epiteton. Oni do ne diru: la per multaj kiopodoj reaiigita projekto.
Tia konstruo estas pli tolerebla, kiam la substantivo havas mem suplementon:
i sentis la en iu homo denature trovigantan deziron eltiri sin el mizero
2
.
d) en kelkaj kutimaj esprimoj: Lingvo Internacia.
e) ofte e alparolo:Pafro nin; kara mia.
Rim. III. Se ekzistas du epitetoj, la mallongan oni povas meti anta, ia Jongan
post la substantivo, kiam la mallonga signas okazan, la longa esencan kvaliton
de la respektiva ideo: nova tingvo internacia; granda festo katolika.
Ligita vortoido
Tian ligitan vortordon oni trovas precipe e kelkaj adverboj, e la rilati- 273
voj kaj e la objektoj a predikativoj en certaj okazoj.
/. Adverboj.
1. La adverbojn anka kaj e oni metu anta la vorton, kiun ili senpere
rilatas. De ilia usta loko, nome, dependas la preciza senco de la frazo:
Anka i dancis hiera en la korto (krom aliaj anka i); e li montris
al mi la leteron (ne nur aliaj, sed li mem).
i anka dancis hiera en la korto (krom kanti ktp.); li e montris al
mi la leteron (ne nur parolis pri i).
i dancis anka hiera en la korto (krom hodia); li montris e al mi
la leteron (ne nur al la koncernatoj).
i dancis hiera anka en la korto (krom en la ambro); li montris al
mi e la leteron (ne nur la kopion).
2. Pri aimena validas la samo: atmena ili aprobis la principon (dum
aliaj tion e ne faris); ili aprobis almena la principon (sed ne la cete-
ron).
363
255
Rim. I. Pro belsoneco, Zamenhof kutime metas la adveibojn almena kaj anka
post la unusilaban personpronomon, kiun ili koncernas: mi almena estasfortika
en ia reiigio; sed mi aimena estas trankviia en mia koro; u ti anka troviis inter
ta amaso?; at vi anka mi konsilus meti atenton ai la oficejaj tokoj. Ne estas kon-
silinde tion imiti.
3. Ni vidis, ke la klarigan ja oni povas meti komence de la frazo: ja mi
ne esperis tion, a, se i estas mallonga, e la fino: venu ja Sed en la
okazoj, kiam i emfazas nur unu vorton, ja devas stari uste anta tiu:
iii havos pacon
t
sed ja krueian.
4. Pri ne (Vd. 91), kaj pri nur (Vd. 90) validas la samo; pri mem
(Vd. 50), validas la malo.
Rim. II. Kiam la negacio koncernas predikativon post esti, Zamenhof kutime e*
primas in anta la verbo esti: vi ne estas tiu viro, kiu povus regi 1a venan gla-
von!
z
- palpu forte: ne estas ni fantomoj! Konvinkiu!
2
.
Rim. III. Pri la loko de la negacio e devi, Vd. 91, Rim. I.
5. Ankora ne. Zamenhof kutime metas la negacion anta la verbo kaj
ankora post i: ne venis ankora tempo, ke ni estu tro pedantaj
2
;
vi ja ne povas ankora atingi ia aon de 30 jaroj
z
; tio ne estas ankora
io, kion oni bezonas por povi instrui
2
; tial personoj, kiuj ne bne
konas ankora la spiriton de ia iingvo...
z
.
6. Plu ne. Oe Z. same ne staras iam anta la verbo, kaj plu staras plej-
ofte antae: i plu ne sciis
2
; mi min mem piu ne rekonas
2
; vi ne estas
plu Moor
z
Kutime nenion plu staras kune: mi havas nenion plu; u
vi nenion piu postuias? Sed oni ne povas rigardi tion deviga, kaj estas
permeseblaj anka la formoj: ne sciis piu a ne piu sciis ktp.
U. Riiativoj.
1. Post kies oni metas senpere la determinaton, e se predikativo: ia
socia problemo, kies unu el ia reprezentantoj kaj viktimoj i estis
2
(vd. 57).
2. Se al iu vorto de efprop-o rilatas rilativa subprop-o, i devas tiun
sekvi senpere. Tio estas farebla a per inverso de vortordo a per la
intermeto de la subprop-o: tie venas ia homo, kiun ni atendas; la homo,
kiun ni atendas, venas tie. Do e postmetitaj subprop-oj iam la repre-
zentato venas en la finon de la efprop-o, egale u i estas subjekto,
objekto a adjekto. Apozicion oni devas antameti, se i havas suple-
menton, kaj, e la ordinara vortordo, la subprop-o ajnus rilati al tiu i
suplemento: fiio de mia amiko, Karb, kiun vi konas, mortis hiera. Ce
la kutima vortordo (Karlo, filo de mia amiko) la subprop-o "kiun vi
konas" ajnas rilati al la vorto "amiko". Vd. anka 238.
III. Pri la vortordo e:
1. \?ipredikativo, vd. 174,1.
2. nedeklinaciata rekta objekto, vd. 178, Rim. II.
3. objekto post igi a lasi, vd. 233,1, a, Rim. III.
364
255
Reliefigo de frazelementoj
La reliefigo de la diversaj frazelementoj okazas jene: 274
1. la predikaton oni akcentas metante in anta la subjekton: kuregis la
knabo per sia tuta forto, sed li ne povis atingi la papilion. Tian invers-
igon oni uzas iam en intermetitaj a postmetitaj frazoj citantaj:
f,
venu
- diris Petro - mi montros al vi la iibron"; "vi estas prava", diris ia
knabino. Sed oni ne uzu inversigon, se la predikato estas persona pro-
nomo: "mi konsentas - ii diris - via opinio estas tre trafa"; "vivu!" iii
kriis unuanime. Tute superflue, e malbonefekte, estas postmeti la pro-
nomon personan al ordonmoda verbo. Oni do ne diru: "Venu li". "Iru
ni". "Laboru ili!" sed simple: "Li venu!"; "Niiru!"; "Iliiaboru!
,f
Nome
la postmetita persona pronomo ricevas fortan akcenton (vd. poste). Se
oni volas speciale akcenti tiaokaze la verbon, oni povas in emfazi per
ja a do: li venu ja!; iii laboru do!
2. La subjekton, se i estas substantivo, oni povas akcenti per tio, ke
oni faras el i apartan propozicion kun estas, kaj el la predikato oni
faras subpropozicion: estis Paio, kiu aranis la aferon; estis iiaj amikoj,
kiuj lin perfidis. Superflua estas tio, se la subjekto estas sen tio akcent-
ita per mem: Paio mem aranis la aferon. Se la subjekto estas persona
pronomo, suflas in postmeti al la predikato: la aferon aranis mi; ni
jam sufie penis, nun penu iii. En la dua propozicio de frazo oni same
povas akcenti la subjekton per postmeto: mi atendis Petron, sed venis
lia frato; mi ne esperis, ke min akceptos tie i konatoj.
3. La objekton oni akcentas antametante in al la subjekto plus pre-
dikato: grandan agrenon vi faris al mi; kondamnon mi ne timas; nur
venon mi avidas
2
; e muon li ne povas vidi suferi
2
. Precipe ofte anta-
metas Z. la infinitivan objekton: uzi tion ni devas iam eviti; diri tion
oni povas tre ofte, sed ne iam.
4. La predikativon oni akcentas metante in anta la subjekto plus pre-
dikato: granda estis mia agreno; prezidanto oni iin elektis; dormi li
ajnas.
5. La adjektojn oni akcentas same per antameto: en la ardeno tio
okazis; senkaze li koieras.
6. La epitetojn oni akcentas kutime per postmeto: tio estas supozo
absurda. Precipe e slavaj e-istoj oni trovas la disigon de substantivo
kaj epiteto per la intermeto de predikato: kaj strange. ju pli civiiizita
estas iando, des pli grandan uas sukceson ia kuracfuistoj; mi estas
certa, ke briian vi havos sukceson. Tia uzo estas plene rajtigita, ar pro
la akordio de substantivo kaj ia epiteto ilia kunaparteno estas iam
klara. Ci do meritas esti enerale uzata por la tre forta akcentado de la
epiteto. Same fortege akcentas la epiteton, se ian komplementon oni
metas inter i kaj la postsekva substantivo: ni eniris la pienpienan de
homoj salonon. Tion uzas precipe la slavoj, ofte sendistinge, aliflanke
in tute evitas okcidentanoj. Oni devus in uzi enerale, sed rezervi por
la akcentado de 1'epiteto.
365
275
Kiel ni vidis, la loko de 1' plej forta akcento estas la komenco de la
frazo; tiu akcento tamen ne validas por la subjekto, ar tie ja estas ia
loko kutima. Alia akcenta loko estas la fino de la frazo. Precipe valid-
ias tiu akcento por la unusilabaj vortoj, ar ili sekvas tie senakcentan
silabon kaj post ili sekvas pazo. Sed tia akcento por la vortoj min, vin,
lin, in, in, nin piejofte*ne estas dezirinda. Krome ili estas oftaj ele-
mentoj, kaj, se oni metas ilin frazfine, povas okazi, ke piuraj sinsekvaj
frazoj finias per iii, kio donas monotonan efekton kaj nebonvenan
rimadon. Zamenhof mem atentigis pri tio, dirante, ke li metas iam
gravan elementon al la fino de la frazo (Vd. Lippmann:i>. Z-s Sprach-
liche Gutachten, p. 9). Oni do ioku tiujn vortetojn kvaza en ombro,
plej oportune anta la predikato: multaj homoj lin akompanis; en
granda mizero mi lin trovis. Post la predikato nur, se sekvas ankora
frazelementoj: multaj homoj akompanis lin en ia tombejon; mi trovis lin
en grandamizero.
Precipe volonte antametas Z. ia pluralan personpronomon: mi ilin
vidis.
Kompreneble ekzistas komplikaj frazkonstruoj, en kiuj oni devas ne-
eviteble peki kontra iu el la supre skizitaj reguloj. De ierteco kaj
stilpreteco dependas, ke oni tiaokaze trovu la malplej malbonan eblon
kaj kiel eble konservu la ekvilibron kaj la kompreneblecon de la frazo.
La efaj principoj estas: kiaro kaj bonsoneco.
366
LA VORTFARADO
262
275 En la unua parto de i tiu iibro ni okupiis pri la Vorto el tri vidpunk-
toj: ni esploris ian grafikan prezentadon, ian sonan konsiston kaj ian
morfologion kune kun la uzado de la diversaj morfologiaoj. En la dua
parto ni eksplikis, kiel esprimi la penson grupigante vortojn en frazon
la la sintaksaj reguioj. Restas pritrakti la esprimon de penso inter la
muroj de vorto, t.e. prezenti la konstruadon de vortoj, ia Vortfaradon.
Rim. Povus ajni, ke i tiu studobjekto apartenas al la parto "Vorto", estante
malpli alta grado de gramatiko ol la sintakso. Kaj ni tiel ja klasis in en la antaaj
eldonoj. Sed, efektive, kiam oni faras kunmetitan vorton, oni propre kundensigas
en i elementojn sintakse interrilatajn, ekz-e suplementon kun ties determinato
{homkoro = koro de homo), adjekton kun ties verbo (martelbati = bati per
martelo). La vortfarado do kondias sintaksan konstruadon.
Tamen la leoj de la frazkonstruo (sintakso) kaj de la vortfarado (sintezo) ne
estas tute identaj: tiuj de i lasta estas pli striktaj (Vd. 290).

Ni avertas: la reguloj prezentotaj ne estas unuanime akceptitaj de
gramatikemuioj. Tamen, por trankviligo, ni certigas la studonton, ke la
kontrabataiantoj de la eksplikita sistemo ne ellaboris is nun alian
sistemon akcepteblan, kaj ke anka ili mem uzas ia iingvon la la i-
sekve starigitaj reguloj. Ci tiuj regulcrj ja simple konstatas la zamenhofan
kaj la enerale kutiman manieron de vortfarado kaj ili bazias anka sur
piuraj signoj troveblaj en la Fundamento. La sistemo nenie kolizias kun
la lingvouzo, kaj krome i estas ekstreme elasta, responda kun tiu elast-
eco, al kiu Esperanto dankas sian nekontesteblan superecon. Tiuj cetere
estas la motivoj, kial la Akademio oficialigis la kondenson de tiu siste-
mo, kiun, en akordo kun ni du, D-ro Albault, Direktoro de la Sekcio
pri ia Cenerala Vortaro, pretigis, kaj kiu aperis en la "Aktoj de la Aka-
demio 1963-1967", p. 55-70.
Ni esprimas nian suldon, krom al tiuj menciitaj en la Antaparolo, al
H.A. de Hoog, kies libreto La senpera verbigo de adjektivoj estis tre
utila dum la tralaboro de kelkaj partoj, kaj al John C. Weils, por lia
bona konsilo pri la graflka prezento de vortanalizoj.
eneralaoj
En iu iingvo oni distingas vortojn primitivajn a simplajn kaj vortojn
malsimplajn, devenintajn el la primitivaj. Efektive, la nombro de la
ideoj, kiujn povas koncepti homa spirito, estas tiel granda, ke, se oni
devus esprimi ilin iujn per apartaj primitivaj vortoj, la penado estus
troa por ia homa memoro.
Por eviti tiun malhelpon, la lingvoj povas uzi tri rimedojn:
I. se unu esprimota ideo ajnas sufie najbara al aiia, por ke oni povu
in esprimi per la sama vorto, la lingvo etendas ties signifon de unu
objekto al la alia: tiel oni parolas pri folio (el papero), aludante pri
folio de arbo, pri la piedoj de tablo, pri la nodo de intrigo ktp. Tiun
368
275
procedon oni nomas metaforado.
2. se la koncerna ideo, kvankam parenca al alia, tamen diferencas de
i almena per bezonata nuanco, oni ofte in esprimas per malgrava
modifo de la komenco a de la fino de la primitiva vorto: ekz-e anti-
kvan arbaron oni nomas praarbaro, maigrandan domon oni signas per
dometo. Tiun procedon oni nomas derivado.
3. se la koncerna ideo estas mem malsimpla kaj povas esti analizata per
du aliaj, oni ofte penas in esprimi per kunmeto de la du simpiaj vortoj:
ekz-e la ideon pri mirao oni povas analizi kiel iluzion de la vidado, kaj
esprimi per vid-iiuzio; la ideon pri ferio same per liber-tempo ktp. Tiun
procedon oni nomas kunmetado.
Ne iu lingvo prezentas egalan disvoivion de iu ei tiuj tri procedoj:
tiuj, kiuj emas al kiel eble plej kompleta nevarieco de la vortformoj,
uzas precipe la metaforadon; aliaj, kiujn regas analiza tendenco, uzas
preska nur la derivadon; la kunmetado floras efe en la lingvoj, kiuj
konservas vive la senton pri la memstareco de la diversaj lingvoelemen-
toj kaj pri ties relativa interanebleco. A1 tiu i lasta grupo apartenas
Esperanto, kaj tial la kunmetado estas en i la esenca rimedo de vort-
farado.
Ei la tri supre difinitaj procedoj, ni ne tuos i tie la metaforadon: i
efektive estas fremda al ia gramatiko. Kiam la metaforoj estas eneraie
uzataj kaj banaliintaj, iii estas objekto de leksikologio; kiam ili estas
freaj a nur provitaj, ili estas objekto de stilistiko.
En la sekvantaj paoj ni unue analizos, sub la titoio "La Vortkonsisto
de ia Lingvo ", la diversajn eiementojn de ia iingvotofo, kaj precizigos
iliajn karakterojn; due, sub la titolo "Kunmetado", ni studos la efan
procedon uzatan de Esperanto por fari novajn vortojn; trie sub la titoio
"Derivado", ni montros, kiel tiu i procedo havas tamen sian apartan,
kvankam malgrandan, lokon en la lingvo; fine, sub ia titolo "Kritiko de
ia Esperanta Vortsistemo", ni esploros ia vaioron de la vortfara instru-
mento liverita de Zamenhof kaj praktikata de iiaj posteuioj.
369
I. LA VORTKONSISTO DE
LA LINGVO
255
LA LINGVO-ELEMENTOJ
En la antaa paragrafo ni jam avizis, ke en Esperanto regas la simpla 276
kunmetado de ia diversaj vortelementoj a lingvoeiementoj. Nun ni
esploros i tiujn eiementojn enerale: unue, u ilia formo estas konstan-
ia a varia; due, en kiajn specojn ili dividigas.
1. F o r m o . Speciala karakterizao de la E-aj lingvoelementoj estas
ilia neanebleco. T.e. ili regule konservas sian originan formon, kaj kun
tiu sama formo ili gluias (aglutinias) unu al la alia. Pro tio oni nomas
E-on agtutina lingvo, male al la lingvoj fleksiaj, en kiuj la elementoj, a
almena parto de ili, anas sian formon.
Komparu la anglan to sing kaj song
f
la francan pluie kaj pleuvoir, la germanan
schreiben kaj Schrift kun la E-aj kant-i kaj kant-o, pluv-o kaj pluv-i, skrib-i kaj
skrib-afo.
Zamenhof mem skribas pri tio (F. K. 17a eldono, pg. 234): "Mi arangis plenan
dismembrion de la ideoj en memstarajn vortojn, tiel ke la tuta lingvo, anstata
vortoj en diversaj gramatikaj formoj, konsistas sole nur el senanaj vortoj... Ciu
vorto sin trovas iam kaj sole en unu konstanta formo, nome en tiu formo, en
kiu i estas presita en la vortaro. Kaj la diversaj formoj gramatikaj, ia reciprokaj
rilatoj inter la vortoj k.t.p. estas esprimataj per la kunigo de senanaj vortoj".
Kiel oni vidas el i tiu teksto, Zamenhof nomas iun iingvoelementon vorto,
egale u tiu estas vortradiko, prefikso, sufikso a finajo. Pri la finaoj (a, e, i, o
ktp.) cetere diras la l l a regulo de la Fundamenta Gramatiko: "ia gramatikaj
finioj estas rigardataj anka kiel memstaraj vortoj". En la sama paragrafo tekstas:
"Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpia kunigo de vortoj (la efa vorto
staras en la fino)". Anstata "vortoj" ni parolis i-supre pri "neaneblaj lingvo-
eiementoj".
La sola escepto el tiu neanebleco trovias e la sufiksoj j kaj nj, anta
kiuj oni povas elizii literojn: patro kaj pajo, patrino kaj panjo.
Tamen, ar la devenlingvoj de Esp-o estas fleksiaj, oni trovas ties postsignojn:
agi, akto, reakcio; instrui, instrukcio; projekti, projekcio; procedi, proceso; tondi,
tonsuro; proponi, deponi, disponi, imponi - supozi, pozi, ripozi, ekspozicio;
efiki, efekto; negiio, neglekti; inteligenta, intelekto; meti - promesi, permesi -
kompromiti, intermiti - kompromiso; konduki - konduti - dedukti, redukti,
indukti, produkti; fikcio, fiktiva ktp. Sed el la vidpunkto de ia vortfarado tio
estas sensignifa, ar tiuj diversaj formoj estas rigardataj kiel apartaj radikvortoj.
Nur e formado de kelkaj novaj vortoj validias tiu fleksieco, precipe e elimino
de psedosufiksoj: inerta el inercio; erupti el erupcio; ekskludi el ekskluziva ktp.
2. Di v i d o .
Oni distingas en E-o radikojn, afiksojn kaj finaojn.
1. La radikoj estas silaboj a silabaroj, kiuj signas ian koncepton: objek-
ton a nocion (hom
t
bel
t
kur).
2. La afiksoj estas silaboj, kiuj nuancas a modifas la sencon de la radi-
ko, al kiu ili gluias, sed influas nek ian gramatikan karakteron, nek
ian vortkonstruan funkcion. Dum la radikoj ligias inter si la certaj
vortkunmetaj reguloj, pri la afiksoj ne validas reguioj eneralaj.
La afiksoj povas esti sufiksoj (post-afiksoj) kaj prefiksoj (anta-afiksoj).
371
272 -273
a) Sufiksoj (et, eg, a, um). La tri unuaj ne influas la gramatikan karak-
teron de la antaa radiko; tiu kvaza travidias tra la sufikso; tial tiujn
sufiksojn oni nomas diafanaj. Um faras el la radikoj kvaza novajn
radikojn, kiujn oni devas aparte lerni.
b) Ptefiksoj (bo, eks, ge, mal, pra). Di gluias al la posta radiko sen obeo
al vortkunmetadaj reguloj, farante el i kvaza novan radikvorton kuil
nuancita signifo.
Oni nomas sufiksoj en E-o anka silabojn, kiuj funkcias en vortkun-
metoj same kiei ia radikoj kaj obeas la samajn vortkunmetajn ieojn. Di
estas propre radik-anstataafoj pli oportunaj por vortkunmeto. Tiaj
estas ekzemple: il (instrument), ec (kvalit), ist (profesiul), an (membr),
em (inklin) ktp. Same, oni riomas prefiksoj anka silabojn, kiuj estas
regataj de samaj vortkunmetaj leoj, kiel radiko staranta anta radiko
(ek, dis, re, for). Fakte, doni al ili la nomon afikso estas erare, e kon-
fuze. Ei la vidpunkto de ia vortkonstruo iii povas esti klasitaj inter la
ordinaraj radikoj. Tamen, ili havas kelkajn specialaojn (vd. 323), pro
kiuj necesas iiin distingi. Ni nomos tiujn elementojn afiksoidoj (sufikso-
idoj kaj prefiksoidoj). Por eviti konfuzon, la proprasencajn sufiksojn
kaj prefiksojn ni nomos iam sufiksoj kaj prefiksoj veraj. Kaj, ar pri
vera derivo oni povas paroli en E-o nur koncerne ilin, ni povas nomi
ilin anka deriviioj.
Rim. Inter la veraj afiksoj kaj radikoj ekzistas tupunktoj. Unue, vera afikso povas
akiri funkcion de radiko, alpreninte finaon (eta, ega, aa, eksa, praa ktp.). Due,
vera radiko povas akiri funkcion de vera prefikso, do fari vortkunmeton sen obeo
al vortkunmetaj leoj, derivi el radiko kvaza novan radikon kun modifita signifo
(dikfingro, junedzo, vicreo). Tion oni povas nomi prefiksio de radiko.
3. La finaoj estas sonoj, kiuj staras je la fino de iuj E-aj substantivoj,
adjektivoj kaj verboj, kaj de iuj adverboj escepte la primitivajn (vd.
88-91, 278). Ili estas: o, a, e, i, as, is, os, us, u. Ili distingias de la cete-
raj elementoj per tio, ke ili ne povas stari anta alia finao (krom du-tri
esceptoj), sed en tia okazo devas esti anstataigataj per sinonima sufik-
soido. Krome ili havas plurajn funkciojn gramatikajn: -o signas la subs-
tantivecon kontraste al -a; sed anka la singularon, kontraste al -oj; kaj
la nominativon, kontraste al -on. Tamen cetere, la la eldiro de Zamen-
hof, ili povas esti rigardataj anka kiel memstaraj vortoj.
E1 la supra pritrakto ni povas tiri ia regulon:
La sia envorta funkcio iuj lingvaj eiementoj estas a povas esti mem-
staraj kaj ia vortfarado okazas per la kunmeto de memstaraj elementoj.
MEMSTARECO KAJ SOLSTARIVO
277 La memstareco de la elementoj validas tamen nur pri ilia envorta funk-
cio, kaj i ne signifas, ke iu elemento povas esti uzata anka sola kiel
aparta, memstara vorto. E1 tiu i vidpunkto estas distingeblaj:
1. Eiementoj kompletigendaj a finajbezonaj. Tiaj estas la radikoj kaj
afiksoj. Ili devas esti kompletigitaj per finao por formi memstaran
372
262
vorton (homo, bela, kuri).
2. Elementoj solstarivaj. Tiaj estas la Tabel-vortoj, rilatvortcj (prepozi-
cioj, konjunkcioj), primitivaj adverboj (tre, tro, jam, apena), numera-
loj, inteijekcioj ktp. Ili ja povas alpreni finajon (troa, antao, iea,
due, fia), sed povas stari anka solaj.
Rim. I. El la verbaj prefiksoj longan tempon soie for estis uzata soistare, sed en la
lastaj jaroj okazis provoj anka por la solstarigo de la aliaj verbaj prefiksoj: dis, re,
ek.
3. Elementoj kompletigaj. Tiaj estas la finaoj (o, a, i, e). Di ne povas
stari solaj; ilia fnkcio estas fari el radiko (nom, bel, kur) vorton (homo,
bela, kuri), a pluformi solstarivajn elementojn (kuna, kioma, irkai,
milo, apenaa).
Rim. O. La supra divido de la elementoj piene validas, almena en la kiasika kaj
proza lingvo. En la poezia lingvo oni povas elizii la o-finaon kaj per tio kvaza
soistarigi la radikojn (hom*, bel', kur'). Sed tiu i solstarigo estas nur ayna. La
o-finao propre ne perdigas: in markas apostrofo kaj anka la loko de la akcento,
kiu restas samloke, kie i estus sen la elizio (kurad', elemenf, fier'). Krome, ar
la o-finao estas la sola eiiziebla finao, oni povas diri, ke e radikoj la manko de
finao estas samsignifa al o-fin^o {beV estas ne bela sed belo, kur' estas ne kuri,
sed kuro); per tio la o-finao, malgra la elizio, restas evidente markita kaj re-
konebla.
En la poezio okazis provoj anka pri la elizio de la a-finao, parte malkae (Gra-
bowski: kelk anstata kelkaj), parte kae per la kunfando de adjektivo kaj substan-
tivo (Grabowski: bel-poto, tut-arbaro, fort-emocio: estas evidente, ke i tiuj estas
nenio alia ol bel poto, tut arbaro, fort emocio). e kelkaj malmultaj vortoj,
precipe kvantesprimaj (kelk, mult, tut, last) tia uzo kiel poezia licenco ebie ne
estas nepre kondamninda, sed ia eneraiigo estas absolute evitinda, ar i povas
naski miskomprenon per ia rompo de la ekskluziveco de 1'o-finaa elizio kaj mal-
helpas anka la facilan komprenon, kiu estas garantiata uste per la finaa
distingo de iu aparta vorto.
Alia provo estis; uzi memstare lafinajon o; ekzemple: neforgesu pri V o dirita.
Tia uzo gramatike kaj Fundamente estas plene rajtigita, sed i tamen ne povis ek-
radiki; verajne pro tio, ke i necesigus maloportunajn formojn (1' ojn necesajn,
ktp).
Grabowski iniciatis anka la memstaran uzon de la verbaj flnaoj kiel poezian l
cencon (stelo as turnita, ia patro as fore). Oni povas riproi al tia uzo, ke i apli-
kas as anstata estas, kvankam la verbaj finaoj signifas ne nur est, sed anka,
kaj e plejparte, funkcii a agi
Nu, kvankam la tradicio povus fiksi tian sencon al la memstare uzata verba finao,
tamen la iniciato de Grabowski e en la poezio apena estis imitata, eble ar
Z. neniam uzis, e se teorie aprobis in (en 1908, li proponis al la L. K. permesi
tion, kiel neologismon). Lastatempe oni povas renkonti la mallongigon 'stas
((iu
f
stas...) en la poezia lingvo. La tempo montros, ui prosperos plie.
373
262
VORTKATEGORIO KAJ RADIKKARAKTEROJ
278 En E-o, kiel en iu alia lingvo, ni distingas la sekvantajn gramatikajn
kategoriojn:
1. Substantivo. i signas la nomon de ideo (konkretao, abstraktao,
ago). En E-o i iam alprenas la flnaon o. Ekzempie: domo, scienco,
belo, kuro, bato.
2. Adjektivo. Gi signas, ke la ideo esprimita de la vorto rilatas ai alia
vorto kaj montras ties kvaliton a rilaton. En E-o i iam alprenas la
ftnaon a. Ekzemple: doma, scienca, bela, kura, bata.
3. Adverbo. Gi signas, ke la ideo esprimita de la vorto rilatas al verbo,
montrante la cirkonstancon a manieron de ago (rapide kuri, home
senti, marteie bati, arbare promeni, kure atingi, subite malaperi, apena
senti, tuj veni, tro rapidi) a pli strikte difinas adjektivon (tre bona,
anele bela, naze aa), a alian adverbon (eksterordinare brile, tre
bone). Escepte de la primitivaj adverboj (tre, tro, apena, morga,
tuj, jam ktp.), la adverbo en E-o alprenas la finaon e.
4. Verbo. i signas agon a staton de iu a io pienumatan a suferatan
en certa tempo kaj modo. En E-o i alprenas la verbajn finajojn (iri,
oni venas, oni martelis, oni pravos, sciu, oni dirus).
5. Fine ekzistas diversaj vortoj, kiuj apartenas al neniu el la supraj kvar
kategorioj, kaj kiujn oni povas nomi partikuioj: prepozicioj, subjunkcioj,
konjunkcioj, inteijekcioj. Ili estas solstarivaj, senfinaaj. Tamen, pluraj
el ili povas alpreni finaon: irkaa, fie, hurai.
Rim. I. Anka la primitivaj adveiboj povas alpreni finajon: troa, iea, morgao.
Rigardante la radikojn hom, bel, kur, oni imagas ilin nevole en diversaj
funkcioj.
e hom oni imagas nomon de estao. Same e dom, tabl, patr (nomoj de
konkretaoj); scienc, muzik, gramatik (nomoj de abstraktaoj).
e bel, bon, klar oni imagas kvaliton de iu objekto a ideo.
e kur, bat, ag, perd, sid agon a staton plenumatan a suferatan en
certa tempo kaj modo.
Do kvaza trudias: la almeto de o-finao al hom, dom, scienc, muzik
(homo, domo, scienco, muziko); la almeto de a-finao al bel, bon, kiar
(bela, bona, klara); la almeto de verba finao al kur, bat, perd (kuri,
bati, perdi).
La radikojn, kiuj elvokas nomon de ideo, oni nomas radikoj substan-
tivaj; tiujn, kiuj eivokas kvaliton de ideo a objekto, radikoj adjektb
vaj; tiujn, kiuj elvokas agon a staton en certa tempo kaj modo, radikoj"
verbaj.
La radikoj do havas a substantivan a adjektivan a verban karakteron.
e la plejparto de ia radikoj estas tute evidente, al kiu kategorio ili
apartenas. e kelkaj tamen, oni ne povas nepre konstati la karakteron:
la kategorion de tiaj radikoj montras la Vortaro per la nacilingva tradu-
ko. Ekz-e komb kaj agur estas tradukitaj per verboj, bros kaj profet
374
272 -273
per substantivoj, do la antaaj estas verbaj, la postaj estas substantivaj
radikoj.
Rim. II. En ia Fundamenta "Universala Vortaro" estas speciale zoigate pri tk>, ke
la karaktero de la radiko estu uste fiksita, se la plursenca nacilingva tradukvorto
povus estigi miskomprenon. Ekz-e oni trovas tie:
nobel = F noble (subst.), sed nobl = F noble (adj.)\
bor = A bore (verb.); pres = A pftht (verb.); vel = A sail (subst.).
Do ne nur la kategoria divido, sed anka la nomo de la diversaj kategorioj devenas
el la Fundamento mem.
Krom la tri supraj efaj kategorioj ni povas distingi ankora kvaran, la
kategorion adverban. Ekz-e subit, nepr estas nevole imagataj en adverba
funkcio. Tio validas anka pri la primitivaj (solstarivaj) adverboj (tro,
tuj, apena ktp.). Tamen, el la vidpunkto de pluformado kaj vortfarado,
i tiu kvara kategorio estas neglektebla, ar la vortoj kaj radikoj al i
apartenantaj kondutas e la vortfarado kiel radikoj adjektivaj. Adverbo
kaj adjektivo ja havas funkcion saman: la adverbo karakterizas ne subs-
tantive esprimitan objekton a ideon, kiel faras la adjektivo, sed verbe
esprimitan agon, adjektive esprimitan kvaliton a adverbe esprimitan
manieron. Tion montras, ke, formante substantivon el verbo, adjektivo
a adverbo, ties adverbo farias adjektivo: rapide kuri - rapida kuro;
tuj veni - tuja veno; tro varme - troa varmo. La adverbo do estas plie
morfologia-sinetia ol vortfarada kategorio. En la vortfarado la adver-
bajn radikojn ni povas klasi simple inter la adjektivajn kaj rigardi kiel
devenigitajn el tiuj. Ce la primitivaj, komprenebie, la adverbeco estas
markata per "signo nula": tuja - tuj, troa - tro, apenaa - apena.
Ni okupios do nur pri la tri efaj kategorioj: pri la radikoj substantivaj,
adjektivaj kaj verbaj.
SAMELEMENTAJ KAJ MALSAMELEMENTAJ VORTOJ
Provizore oni kontentu pri la i-supraj pruvoj de tio, ke la radikoj divid- 279
ias en tri kategoriojn efajn kaj ke la simbolo de tiuj tri kategorioj estas
la tri finaoj -o, -a kaj -i Poste ni esploros ion i ankora pli detale kaj
provos fiksi anka la precizan signifon de la finaoj.
Oni rigardu jenan serion da vortoj:
homo, domo, martelo
bela, bona, prava
kuri, bati, dormi.
En i tiuj vortoj la finao respondas al la karaktero de la radiko, ia
signifo jam estas entenata de la radiko mem. Sekve, se ni signas parente-
ze tiun karakteron per la respektivaj finaoj, ni ricevas la sekvantan
serion:
hom(o)*),dom(o)o,martel(o)-o
bei(a)-a, bon(a)-a, prav(a)-a
kur(i)-i,bat(i)-i,dorm(i)-i.
375
272 -273
La samon ni vidas e ia sekvantaj sufiksoidoj:
in(o)-o, ul(o)-o, ej(o)-o
t
irig(o)-o
ebl(a)-a, em(a)-a, ind(a)-a
igfiKittH.
Gramatike, en i tiuj vortoj la finao ja ne estas superflua, ar i mon-
tras anka la nominativon, a, e verboj, la tempon kaj modon; sed el
ia vidpunkto de la vortfarado i estas pleonasma, ar i nenion aldonas
ai la senco de la nuda radiko. Tiujn vortojn, en kiuj la radik-karaktero
kaj la fina-karaktero estas identaj, oni nomas vortoj samelementaj.
Sed nun ni donu al radikoj flnaon nekonforman al ilia gramatika karak-
tero:
homa, kura, -iga
belo,bato,-io
marteti, pravi, emi.
Se ni i tie signas per parenteza finao la radik-karakterojn, la vortoj
aspektos jene:
hom(o)-a,kur(i)-a,-ig(i)-a
bel(a)-o, bat(i)-o, -i(i)o
martel(o)-U prav(a)-i, em(a)-i.
Estas evidente, ke i tie la finao jam signas ne nur kazon a konjuga-
cian formon, sed krome i donas al ia radiko tian karakteron, kian i ne
havas per si mem. Gi do neniei estas pleonasma, i estas vortformilo,
estas "rigardata kiel memstara vorto". Tiajn vortojn, en kiuj la finaoj
havas tian vortfaran, karakteranan funkcion, oni povas nomi maisam-
eiementaj vortoj, ar la karaktero de la radiko ka de la finao diferen-
cas. Kaj, kontrae ai la finafo pleonasma, oni povas paroli i tie pri
finafo proprafunkeia.
Kiei oni vidas el la supraj ekzemploj, alia radiko oni povas kroiiun
ajn ei la finafoj, se la tiel estianta vorto entute havas sencon.
Tiuj gramatikemuioj, kiuj diras ia E-ajn radikojn senkarakteraj (a plur-
karakteraj), bazas i sian opinion sur tiu interanebleco de la finsoj:
marteio, marteli, marteia; kuri, kuro, kura;prava, pravo, pravi. Ili oni
devas supozi ne esploris la aferon pli profunde oi i tiu punkto: ili
ne demandis, kio okazas, se oni volas pluformi vortojn malsameiemen-
tajn. Sed anta ol pritrakti i tion, ni vidu la propran sencon de la
finaoj.
LA PROPRA SIGNIFO DE LA FINAOJ
280 Gis nun ni manipulis la tri efajn fmaojn, ne precizigante ilian sencon.
Ni provu do iiin diflni.
1. La o-finao ia Zamenhof signifas: "kio estas, ekzistas", i esprimas
do: "io ekzistanta en si mem". Aiivorte oni povas diri anka tion, ke i
signifas ia nomon de io.
a) La substantivaj radikoj reprezentas jam en si mem ion konkrete ek-
376
272 -273
zistantan, kaj, oni povas diri, ili signas anka sian propran nomon. Di
do havas en si iujn signifojn de la o-flnsgo, do estas kompreneble, ke
post iii ia o-finao, kiel vortformilo, estas pieonasma.
b) La adjektivaj radikoj havas la econ, ke ili karakterizas ian objekton
a ideon, montrante ties kvaliton. La o-finao gluita al ili montras, ke
ili "ekzistas", estas rigardataj ne kiel rilatantaj al io, sed en si mem kiel
memstaraoj. Alivorte la o-finao signas la nomon de la respektiva kvali-
to esprimata de ia adjektiva radiko.
c) Post verbaj radikoj, same, la o-finajo montras, ke la vorto ne repre-
zentas verbon, kiu montras agon a staton en certa tempo, modo kaj
aspekto, sed i esprimas la agqft a staton kiel koncepton. T.e. ia
o-finao signas la nomon de ago a stato esprimata de la verba radiko.
Rim. Ni montros sube ( 286), ke la senco de la o-finao ne estas tiel rigida, sed
i permesas konsiderindan elastecon en la vortsignifo.
2. La a-finao montras, ke la radiko, al kiu i algiuias, rilatas al alia
vorto, karakterizante tiun. Gia eco do estas perfekte la sama, kiel tiu
de la adjektivaj radikoj, sekve apud i tiuj i estas iam pleonasma kiel
vortfarilo; do la a-finaaj adjektivaj radikoj montras iam kvaliton de
io a iu, epitete. Post substantivaj kaj verbaj radikoj i estas propra-
funkcia kaj povas signi:
a) kvaliton, ekz-e: rea sinteno, nutra manao;
b) rilaton, apartenecon, ekz-e: rea paiaco, nutra komitato.
3. La verbaj finaoj montras, ke tempe-mode-aspekte okazas ago a
daras stato. Apud la verbaj radikoj, signifantaj jam en si mem agon a
staton, ili do estas pleonasmaj kiel vortfariloj, kaj signas per sia speciala
formo (as, is, os, us ktp.) nur la tempon a ia modon de la respektiva
ago a stato. Post substantivaj a adjektivaj radikoj, ili signas agon a
staton, kies karakterizon a esencon donas la substantiva a adjektiva
radiko: ekz-e marteii: agi karakterizate de martelo; sufici: stati karak-
terizate de "sufia".
FINAJA PLUFORMADO
I. Kiel oni vidis, la vortoj samelementaj estas pluformeblaj per la simpla
ano de finao. La finao en ili estas pleonasma, do anta la nova finao
povas elfali sen anstataigo:
martelf o)-o > martel(o)'i
hom(o)H) > hom(o)Hi
ar la substantiveco de marteio kdj homo jam enestas en la radiko mem,
do restas markita anka en la vortoj marteli kaj homa. Sed tiamaniere
estias vortoj malsamelementaj, en kiuj la karaktero de la radiko kaj tiu
de la finajo ne identas.
Nu, se oni volas pluformi tiajn vortojn maisamelementajn, ia afero estas
iom malpli simpla. Ni vidis ja, ke la finaoj en maisamelementaj vortoj
estas proprafunkciaj, havas propran signifon. Se e la pluformado oni
377
270 - 271
volas konservi tiun finaan signifon (ekz-e se oni volas nomi la agon mar-
teli\ oni ne povas simple angi la i-finaon je o-finao, por signi la no-
mon de la ago, ar tiamaniere estius:
martelfoj-i > martel(o}o
do en la nova vorto nenio prezentus plu la verban agan elementon. Oni
devus do konservi la verbfinaon kaj formi
martel-iro = marteiio.
Tamen, ar tia amasio de finaoj estus el pluraj kazoj maloportuna,
anstatae oni signas la elfalantan finaon per speciala sufiksoido: -ad-.
La formio do estos:
martei-i-o > martei-ad-o = martelado.
Oni memoru (por komparo), ke la vorton samelementan kuri oni povas
substantivigi, por signi la nomon de la ago, per simpla ano de finao:
kur(i)-i > kur(i)-o =kuro.
Nun ni rigardu la vorton homa. En la esprimoj homa konduto, homa
kompatemo ktp. i signifas ne nur hom-apartena, sed signas anka ian
kvaliton ladindan, kiun - prave a malprave - oni atribuas al la homo
(= humana). Nu, se ni volas esprimi la nomon de tiu kvalito, ni ne povas
simple ani la a-finaon je o-finao, ar tiamaniere estius:
hom(o)-a > hom(o)-o
do en la vorto nenio montrus plu la kvalitan elementon. Oni devus do
konservi la a-finaon kaj formi:
hom-a-o = homao.
Tamen, ar oni evitas uzi plurajn fmaojn unu apud la alia, oni signas la
elfalantan a-finaon per speciala sufiksoido: -ec-. La formio do estos:
hom-a-o > hom-ec-o = homeeo.
Oni memoru (por komparo), ke la samelementan vorton beia oni povas
substantivigi, por signi la nomon de la kvalito, per simpla ano de
finao:
bei(a)-a > bei(a)-o = beio.
Ni vidas do, ke anstata la finaoj elfalantaj e la pluformado, se ilian
sencon oni volas konservi en la nova vorto, oni uzas specialajn sufiks-
oidojn. Tiuj do povas esti rigardataj kvaza la substantivigoj de la ne-
substantivaj finaoj, kun la konservo de i ties propra senco:
ado = i-o eco = a-o.
Tiujn sufiksoidojn {-ad- kaj -ec-) koncerne al la anstataataj finaoj
(4 kaj -a) ni nomas parelementoj.
282 II. am i tiuj ekzemploj montras, ke el praktika vidpunkto la kategoria
radik-divido estas nepre necesa, ar nur per la kategorio de la radiko
oni povas rekoni, u iu vorto estas samelementa a malsamelementa
kaj ties rekono, aliparte, estas necesa por la scio de tio, u oni e la
pluformado povas fari simplan anon de finafo, a oni devas apliki
specialan sufiksoidon. Ni tuj montros pluajn ekzemplojn pri tio.
A) Ni prenu parojn da verbo kun sencoj pli-malpli parencaj: trompi -
378
262
arlatani, kolporti - agenti, dekiami - aktori, aguri - profeti, servi- skia-
vi, kudri - tajiori, regi - rei, kaperi - pirati, subpremi - tirani, viziti -
gasti, subteni - patroni.
Nun ni anu ilian finaon je -o: trompo - ariatano, koiporto - agento,
dekiamo - aktoro, aguro - profeto, servo - skiavo, kudro - tajtoro, rego
- rep, kapero - pirato, subpremo - tirano, vizito - gasto, subteno -
patrono.
Videble la unuaj vortoj de la paroj signifas agon, la duaj signifas perso-
non. Tiun diferencon ne povas kazi la flnao, ar i estas ie la sama -o:
i devas esti entenata en la radiko mem.
Volante, ke amba vortoj de la paroj signifu personon, ni devas formi la
unuajn vortojn jene: trompisto, kolportisto, dekiamisto, aguristo,
servisto, kudristo, registo, kaperisto, subpremanto, vizitanto, subten-
anto, t.e. ni devas signi aparte la personon (-isto, -anto), kiun la duaj
vortoj jam entenas en si mem.
Volante, ke amba vortoj de la paroj signifu nomon de ago, ni devas
pluformi la duajn vortojn jene:ariatanado, agentado, aktorado, profet-
ado, skiavado, tajlorado, reado, piratado, tiranado, gastado, patronado,
t.e. ni devas signi aparte la agecon a statecon, kiujn la unuaj vortoj jam
entenas en si mem.
B) Ni esploru plu la sekvantajn verboparojn sence parencajn: strigii -
brosi, bati - marteii, kroi - broi, veturi - kaiei, haki - pioi, kovri -
koverti, porti - brankardi, askulti - oreli.
Ci samaj radikoj kun la o-finao: strigio - broso, bato - marteio, kroo -
broo, veturo - kaieo, hako - pioo, kovro - koverto, porto - brankardo,
askuito oreio jam tre diferencas: la unuaj en iu paro esprimas agpn,
la duaj ilon a korpoparton.
Volante, ke la unuaj vortoj el la paroj signifu ilon, oni devas al ili kroi
specialan sufiksoidon: striglilo, batiio, kroiio, veturo, hakiio, kovrilo,
portiio,askultilo.
Por doni, siavice, al la duaj vortoj la signifon de ago, oni devas ilin formi
jene: brosado, marteiado, broado, kaleado, pioado, kovertado, bran-
kardado, oreiado.
La unuaj radikoj sekve enhavas en si mem agecon, la duaj enhavas la
sencon de instrumento.
Nun ni rigardu ia sekvantajn vortoparojn: domo - konstruafo, letero -
skribafo, bildo - pentrafo, traneo - fosafo, libro - legafb, parto - aparten-
afo, pulvo - ekspbdafo, tubero - eistarafo, herbo - kreskafo, hejmo -
bejo, butiko - vendejo, trogo - trinkujo.
Estas evidente, ke la unuaj radikoj en iu paro signas ion konkretan, kaj
tial ili esprimas la saman konkretajon per la sola o-finao. La duaj
radikoj, siavice, havas la sencon de ago, kaj doni al ili konkretecon oni
devas per speciala sufiksoido. Kun la simpla o-flnao (konstruo, skribo,
ktp.) ili esprimas la nomon de ago.
C) Nun ni vicigu parojn de adjektivoj similsencaj: eieganta - danda,
379
272 -273
severa - tirana, kruela - barbara, noUa - nobela, lerta - majstra, malica -
satana, kuraa - heroa, proksima - najbara, malsaa - azena, malglata
tubera, dola - mfefa, malgranda - miniatura, intima - hejma.
Saninte la a-flnaon je o-finao, ni ricevas la vortojn: eleganto - dando,
severo - tirano, kruelo - barbaro, nobh - nobelo, lerto - majstro, malico
- satano, kurao - Zierao, proksimo - najbaro, malsao - azeno, malglato
- tubero, dolo - m/efo, malgrando - miniaturo, intimo - hejmo.
Jen la unuaj vortoj en iu paro iam signifas kvaliton, la duaj ion kon-
kretan (personon, objekton, ideon).
Konkretsencajn vortojn ei la unuaj radikoj oni ricevas jene: elegantulo,
severulo, kruelulo, nobtulo, lertulo, maliculo, kuraulo, proksimulo,
malsaulo, malglatap, dolafo, malgrandafo, intimejo.
La duajn vortojn, siavice, oni "kvalitigas" jene: dandeco, tiraneco, bar-
bareco, nobeleco, majstreco, sataneco, heroeco, najbareco, azeneco,
tubereco, mieleco, miniatureco, hejmeco.
Ci lastaj vortoj esprimas ia nomon de la kvalitoj esprimitaj de ia i-
supraj substantiv-radikaj adjektivoj (danda, tirana ktp.).
La unuaj radikoj do enhavas sencon, kiun al la duaj radikoj donas nur
substantivaj sufiksoidoj (ao, ejo, ulo). La unuaj, sekve, estas adjektivaj,
ia duaj estas substantivaj radikoj.
Rim. I. Pli longaj listoj de tiaj radikparaleloj estas troveblaj en artikolo de K.
Kalocsay
w
Pri la vortsistemo de E-o", aperinta en "Sciencaj Komunikaoj
w
, Buda-
peto, Julio 1977.
Rim. D. Dum e la 'konkretigo* oni akre distingas la suprajn adjektivo-parojn, e
la 'kvalitigo' oni en la praktiko iom forvias la diferencon per tio, ke ofte anka
al la adjektivaj radikoj oni algluas la sufiksoidon - e c o (eleganteco, severeco,
krueleco ktp.), evidente sub la influo de la respondaj nacilingvaj formoj (Zierlich-
keit, svrit, cruelty ktp.). Tamen tio ne estas nepre necesa, kaj Lanti komencis
uzi tiajn sensufiksajn formojn, kiuj de tiam pli kaj pli oftias, unuavice en la
poezio, sed anka en la prozo.
283 III. Gis nun ni sufie montris, ke el pure praktikaj kazoj oni devas en
E-o distingi inter substantivaj kaj verbaj radikoj unuparte, kaj inter
substantivaj kaj adjektivaj radikcrj aliparte. Maipii facile estas meti
striktan distingon inter ia verbaj kaj adjektivaj radikoj. Dum ia ag-
esprimaj verboj evidente diferencas de la adjektivoj (ekz-e bati disde
pala\ e ia stat-esprimaj verboj ia diferenco ne iam estas tiel klara
(Vd. 299, B.).
Tamen ia lingvo diferencas nete inter tiuj du kategorioj. Tionmontras,
ke la us menciitan pleonasman - e c o oni enerale ne metas post
verbaj radikoj, kaj la dar-espriman sufikson - a d o oni apena trovas
post radikoj adjektivaj.
Do la sekvantaj simiisencaj adjektiv-paroj, kies unua adjektivo estas
verbradika kaj la dua estas adjektivradika.
ripoza - trankvila, silenta - muta, karesa - tenera, oja - gaja, svarma -
abunda, erca - komika, sopira - avida, para - avara farias post (pleo-
380
293 - 294
nasma) substantivigo:
ripozado - trankviieco, siientado - muteco, karesado - tenereco, ojado
- gajeco, svarmado - abundeco, ercado - komikeco, sopirado - avideco,
parado - avareco.
Ekzistas tamen kelkaj "hibridaj" radikoj, kiuj same akceptas iun el la
du sufiksoidoj: utileco - utiiado, abstrakteco - abstraktado, rapideco
- rapidado, korekteco - korektado, fikseco - fiksado, kompiikeco - kom-
plikado, sed, evidente, kun signifdiferenco: ne temas pri sinonimoj!
Alia diferenco inter la verbaj kaj adjektivaj radikoj estas, ke post verbaj
radikoj la a-finajo ne estas pleonasma (vd. 296, B), do i povas signi
ne nur kvaliton, sed anka rilaton, apartenon; tio estas absolute malebla
e la adjektivaj radikoj, ar la pleonasma a-finao vortfare estas nulo.
Do:
ama ietero = letero de (pri) amo, dum bela ietero ne estas letero pri
belo;
morta lito = lito de morto, dum malsana lito estas lito malsana, ekz-e
piedrompita;
iuma mezuriio = mezurilo de iumo, dum rapida mezuriio estas mezurilo
rapide mezuranta;
nutra komitato = komitato pri nutro, dum sata komitato estas komi-
tato abunde maninta;
naska atesto = atesto pri nasko, dum vera atesto ne estas atesto pri
Vero.
Oni povas fari longan liston pri tiaj a-finajaj verb-radikoj uzataj por signi
la ideon -rilata, -apartena: asekura kontrakto, maiarma konferenco,
biova instrumento, bora truo, hereda bieno, mana karto, naa kapabto,
prezida seo, raza sapo ktp. Tamen, ofte la kvalita senco tiom super-
regas en tiaj formaoj, ke tio malebligas la rilat-sencan uzon: konsterna,
konfuza a flua raporto ekz-e nepre ne vekas la sencon de raporto pri
konsterno, konfuzo a fluo, nek maa a vaga doloro tiun de doloro
e mao a vago. La uzebleco de la rilat-apartena senco do dependas
de la naturo de la verbradiko, sed krome anka de la epitetita substan-
tivo: maa daro a vaga vojo, ekz-e, jam estas kompreneblaj kiel daro
de mao a vojo de vago.
Baze de io isnuna, oni povas eldiri, ke la E-aj radikoj ne estas nur
senkarakteraj stumpoj, sed ili havas jam en si mem klare kaj precize
difinitan sencon kaj karakteron, kiuj decide influas ilian konduton e
la finaa pluformado. La regulojn pri tio ni ripetos ankora koncize
en la Resumo ( 286).
HISTORIO KAJ PRAVIGO DE LA KATEGORIA DIVIDO
Konsiderante, kiel zorge Zamenhof, en la Fundamenta Vortaro, atentis, 284
ke li uste difinu la karakteron de la radikoj per la vortkaraktero de la
nacilingvaj tradukvortoj, kaj rememorante pri la regulo, ke ' l a finioj
381
262
estas rigardataj anka kiel memstaraj vortoj" (Fundamenta Gramatiko,
11), oni povas diri, ke la kategoria divido kaj la finaa formado de la
vortoj estas ne nur Zamenhofaj, sed anka Fundamentaj, do netuiefaiaj.
La sistemo, tamen, estis nur praktikata, sed ne formulita. Nur post
1908, kiam L. Couturat faris, baze de la logistiko, sian novan vortfaran
sistemon, la sistemon de Ido, la esp-istoj komencis okupii pri la teoria
flanko de sia lingvo. Oni devis pruvi, ke la vortfarado de la lingvo,
montriinta tiel taga en la praktiko, ne povas esti tiel Raosa, kiel tion
ajnigas la idistoj. Aliflanke oni kritikis anka la sistemon de Ido, pruv-
ante ties pezecon kaj ties malfidelecon al siaj propraj principoj.
La unua, kiu formulis la kategorian dividon, estis Emile Boirac en la
Antaparolo de sia Plena Vortaro. Tie li skribas: "Estus facile montri,
ke la radikoj de Universala Vortaro regule dispartias en diversajn kate-
goriojn, t.e. verbajn, substantivajn, adjektivajn ktp., kiel oni povas
konstati per la diversnaciaj tradukoj de iu el ili, kaj kiel cetere postulas
la naturo mem de la realaoj kaj de la homa penso". Oni trovas signojn
en tiu artikolo, ke Boirac havis bonan konjekton pri la ag-esprima
signifo de -ad- kaj pri la kvalit-esprima signifo de -ec-.
En la sama jaro (1909) publikigis G. Kolowrat sian sistemon: li konstru-
is in sur la bazo de la senkaraktereco de la radikoj. En 12-paga brouro
li iom detale eilaboris la sistemon, sed i tiu necesigas formojn neniam
uzatajn en E-o: helpo (= helpanto), levitii (= levii), skribeco (= skrib-
ado), urbala (= urba). Kompreneble, ellaborinte sistemon fremdan al
E-o, Kolowrat devis elricevi formojn fremdajn al nia lingvouzo. Tamen,
li estis "fidelulo" ne volanta reformojn, li volis ataki nur la derivsiste-
mon de Ido, precipe ties duopan radik-dividon. E1 tiu i embaraso li
liberigis sin tiel, ke li permesis la komunuzajn formojn, neregulajn la
liaj postulaoj. Nu, sistemo, la kiu la tuta lingvo konsistas el permes-
ataj pekoj, certe ne povas esti la valida regularo de tiu lingvo.
Hoveler, pli konata sub iia psedonomo Oefe, la patro de la famaj
lingvo-losiloj, akceptis duopan radikdividon: la li ekzistas radikoj kon-
kretaj kaj abstraktaj. Sed li ne ellaboris sian sistemon detale. Kaj, se oni
komplete ellaborus in, oni venus al la derivsistemo de Ido, kiu same
bazias sur duopa divido (radikoj verbaj kaj neverbaj).
En la sama tempo Ren6 de Saussure klare kaj detale ellaboris la siste-
mon de la triopa radikdivido kaj finaa pluformado (en 92-paa brouro
franclingva La construction logique des mots en Esperanto, 1910, kiun
li subskribis per sia psedonomo Antido). Zamenhof skribis pri tiu labo-
ro al Saussure: "La lastan verkon mi legis kun granda intereso; mi trovas
in bonega. La mia opinio estus tre utile, se vi eldonus in anka en
Esperanto, por ke iu esperantisto, precipe la verkantoj, atente in tra-
legu kaj por ke ili penu observi tiujn principojn, kiujn vi bonege esploris
kaj klarigis. Mi ne dubas, ke nia Akademio tre volonte donos al via
propono sian oficialan aprobon..." (O.V. pg 455). Zamenhof do parolas
pri esploro kaj klarigo de princippj; sed esplori kaj klarigi oni povas nur
382
284
ion ekzistantan, sekve la Saussure-aj konstataoj - la Zamenhof mem
ekzistas en E-o, e, estas iiaj propraj principoj.
Pruve, Zamenhof en 1907 (do anta la apero de la Saussure-a ellabor-
ao) skribis al Cart, ke por stuk, same kiel por stamp, li "intencis doni
al la radiko signifon verban" (O.V. p. 539). Do verban signifon, t.e.
verban karakteron li atribuis al nudaj radikoj.
En 1911 Saussure prezentis sian sistemon al la Akademio kaj i tiu
aranis enketon pri la temo. Malgra ke la plimulto trovis la sistemon
tre racia, konsekvenca kaj simetria, la Akademio in ne akceptis (parte
pro la opozicio de efec kaj Nyl6n, parte pro la negativa sinteno de
Cart, parte pro la kompromisaj iniciativoj de Saussure en la Ido-milito);
i, kaj poste la Lingva Komitato, akceptis nur la principojn de la Neceso
kaj Sufio (vd. 285). Ni vidos, ke tio ne estis logika, ar sen lakom-
pleta sistemo tiuj principoj ne havas sencon.
De tiam la Saussure-a sistemo estis plurfoje atakata, sed iuj, kiuj detale
okupiis pri la E-a vortfarado, esplorante in en iuj ties detaloj (Ws-
ter, Minor, Rollet de Lisle, Isbrcker, Neergaard, de Hoog ktp.) trovis
in konforma al la lingvouzo, e la sola sistemo aplikebla al nia lingvo.
Kaj en la nuna lingvo bone montrias la pliklariga, plifleksebliga influo
de la sistemo, kiu, kiel iu bona teorio, havas ne nur idean, sed anka
praktikan, evoluigan signifon. Sendube, la nuna lingvo ankora pli kon-
fbrmas al la sistemo, ol la liatempa.
Kiel estas eble, ke oni tamen rifuzis kaj provis refuti i tiun sistemon?
Ni konsideru la kontraargumentojn:
1. La unua kontradiro bazias sur simpla miskompreno. i argumentas
per tio, ke el ia radiko oni povas formi iakarakterajn vortojn. Sed la
sistemo tion ne kontraas; male, i bazias uste sur tio i. Ekz-e Nylen
(en Sonoj kaj vortoj en E-o) diras, ke la radiko tajbr funkcias substanti-
ve en tajbro kaj verbe en tajbri. Nu, en tajbri ne la radiko tajbr funk-
cias verbe, sed ja la finao -i: se tiu i elfalas, tuj esas la verba funkcio.
Se ne tiel estus, tajloro povus signifi jen personon, jen agon, kaj estas
evidente, ke i lastan signifon i neniam havas: por in signi, oni devas
diri tajbrado, do oni devas aldoni al la radiko la signon de la verba
funkcio. Kaj kial oni devas in aldoni? ar la radiko mem, estante
substantiva, in ja ne havas.
Lastatempe Gill rompis lancon por la sendivideco t.e. plurkaraktereco
de la radikoj. Li la R. Rossetti diris proksimume: "hok signas
(a) konkretaon kun (b) certa formo kaj (c) servantan por certa uzo,
hoko akcentas la konkretan esencon de la radiko, hoka la formon kaj
hoki la uzon, la funkcion". - Jes, sed kio pri hak? La afero tute an-
ias: hako signifas uzon, funkcion, kaj la konkretan sencon oni devas
esprimi per hakib. Do - la ano de unu vokalo renversis la tutan teo-
rion!
R. Rossetti proponas kompromison: "A) La E-aj radikoj latente posedas
plurajn gramatikajn karakterojn la la asocioj de la radik-ideo. B) e la
383
284
pliparto de la radikoj unu gramatika karaktero estas efa kaj farias
elirpunkto por la ceteraj. C) Kelkaj radikoj estas pli-malpli netraiaj;
ilin ia vortaristoj arbitre asignas ai unu a alia kategorio".
Tio estas tre ierta provo de kompromiso; sed nenia kompromiso ajnas
ebla i tie. Ni ekprenu la suprajn tri punktojn: Pri A.: se tiu latenta
plurkaraktereco de la radikoj signifas tezon identan kun tiu de Panel-
Nyien-Giil, tiam i kiel ni abunde pruvis is nun - estas simpla eraro
a miskompreno; kaj se i signifas nur tion, ke teorie el iakaraktera
radiko oni povas finae pluformi ia-ajn-karakteran vorton, tiam i kon-
firmas ia Saussure-an sistemon, sed en tre miskomprenebla maniero.
Pri B.: ajnas erariga paroli pri "efa karaktero", ar tio supozigas, ke
ekzistas karakteroj malefaj, okaze anka validiantaj. Sed R. Rossetti
certe ne validigus en sia prozo tiajn malefajn karakterojn kaj ne rakon-
tus: "Vizitis min koiporto de komboj", dum li senhezite dirus tion pri
"agento de brosoj" a pri "koiportisto de kombiioj" Pri C.: vortar-
ista protesto pri la "arbitra asigno" ne estas lokapartena en gramatiko;
cetere tiu "asigno" ne interesas la teorion de la vortfarado: i tiu ja
eksplikas fenomenojn postajn al la difinado de la kategorio, kaj ne
okupias pri tiu difinado mem (Kp. 435, Rim. II.).
2. Stojan postuiis pli detalan klasifikon: la li la substantivojn oni
distingu ia sencoj individuaj (ekz-e: homo, reo, tajloro), instrumentaj
(martelo, broso), iokaj (domo, hejmo), materiaiaj (oro, metalo), ideaj
(scienco, gramatiko, tabuo), bestaj (hundo, azeno), kreskafaj (kverko,
herbo) ktp. Sed tiuj diferencoj estas sencaj, kaj ne gramatikaj. Ei grama-
tika vidpunkto, por pure praktikaj ceioj, estas seninteresa la lingvo-
filozofia kiasado de la nomoj, gravas nur ilia konduto e la pluformado.
Kaj ar la suprakategoriaj radikoj unuece formas la nomon de ago per
-ado (ekz-e: reado, martelado, orado), la nomon de kvaiito per -eco
(reeco, hejmeco, metaleco), kaj per ia sola o-finao neniam povas signi
la nomon de ago (kiel faras la radikoj verbaj), nekla nomon de abstrak-
ta kvalito (kiel ja la radikoj adjektivaj), oni povas ilin, pure gramatike,
klasi en unu grupon kaj nomi ilin per la zamenhofa termino substan-
tivaj.
Cetere, anka pri la verboj oni povus fari tian dividon: profesiaj (ekz-e:
regi, prezidi), iaboraj (haki, segi), sensaj (adi, flari), spiritkonstruaj
(pensi, revi), kreaj (fari, produkti, konstrui) ktp. ktp. Krome, ni jam
menciis, ke ili dividias en verbojn agajn (fari, konstrui, haki, skribi)
kaj en verbojn statajn (kui, ripozi, sflenti, iumi). Tamen, ei pure vort-
fara vidpunkto, iuj apartenas al la sama kategorio, ar kun la o-finao
ili signas agon a staton, kun -ado daron a ripeton. Kompreneble, ili
diferencas anka la transitiveco a netransitiveco, sed tio ne rilatas al
ia finaa a parelementa pluformado.
3. Jam en la Akademia enketo (en 1911) oni kontrametis, ke la siste-
mo ne tute respondas al la lingvouzo, ar i tiu uzas formojn (ekz-e
fiereco, dormemeco, libereco ktp.), kiuj la la sistemo devus esti sen
384
293 - 294
-eco (flero, dormemo, libero). Tamen, tio ne refutas ia sistemon: ia
maliongaj formoj ja ekzistas (jam en tiu tempo Zamenhof skribis:
rmlsprita fiero; pii bona pano sen butero, oi kuko sen iibero), kaj kun
la tempo ili e pli- kaj plioftiis en la lingvo. Post -em-, ekz-e, oni jam,
nuntempe, apena uzas -eco.
4. Oni povus kontradiri, ke kelkaj verbo-substantivoj (ekz-e: konstruoj,
skribo) povas signi anka konkretafon, agrezulton, do ne la nomon de
la agp, kiel tion postulus ia sistemo. Tamen, i tie temas pri alia afero,
pri ia senca eiasteco de la finaoj (vd. 286). Aliajn ajnajn nekonform-
aojn (ekz-e: senforta, senpova) komprenebiigas kaj pravigas la inversa
vortefiko (vd. 304).
5. Multaj adeptoj de la simplismo malamikis al la sistemo pro tio, ar ili
timis, ke per i oni konfesos la malfacilecon de la lingvo: oni devas ja
lemi el la vortaro la diversajn radikkarakterojn. Oni povus dirije tio, ke,
se ia sistemo estas vaiida, temas ne pri elekto, sed pri konstato kaj
konstati ion faktan ne povas esti malaprobebla afero. Cetere tiu mal-
facileco ne estas troiginda: e la plej granda parto de la radikoj ja estas
evidente je la unua vido, al kiu kategorio ili apartenas. e tiuj malmul-
taj, tamen, kies kategorio estas ne tuj konstatebia, oni devas fakte rigar-
di la vortaron, se oni volas ilin uste uzi. Sed uste tion oni devas fari
iaokaze, e en ignorado de ia sistemo, se nur oni volas uzi la lingvon
korekte, t.e. kiel iuj aliaj esperantistoj.
6. En ia 1911-a-jara enketo, akademiano Eilis esprimis la unua tiun
opinion, ke la gramatika karaktero en la Universala Vortaro estas nur
ajna, kaj devenas de tio, ke la naciaj vortoj, per kiuj ia U.V. tradukas
tiujn vortradikojn, havas neeviteble tian karakteron. i tiu aigumento
havis iongan vivon, vivis is la iastaj tempoj (Panel, Nylen kaj aliaj).
Kontraargumentojn la leganto abunde trovos en la isnunaj pritrakt-
adoj de la temo; ni aldonu ankora, ke unu el ni, en aparta brouro (La
gramatika karaktero de ia Esperantaj radikoj, Budapest 1938), refutis
tiun kontradiron, pruvante, ke oni tute ne povas difini la &ajn radi-
kojn sen la markado de la radikkarakteroj: i tiuj, anka en vortaro
Esperanta-Esperanta, nepre ekzistas kae en la difinoj, a la vortaro
estas sen praktika valoro, ar ia uzanto ne kapablus scii, u ii diru
a ne: "Tiu kudro laboras malbone, li tute fuis la tajloron de mia
vesto".
Estas do ojinde, ke tiu i sistemo, kiun neniu refutis kaj e maipli povis
anstataigi is nun, post preskaa duonjarcento estis oficiale agnoskita
de la Akademio en Majo 1967.
NECESO KAJ SUFIO
La principo de Neceso kaj Sufio, starigita de Saussure, estas oficiale 285
akceptita de la Akademio kiel "la logika bazo de la vortfarado en Espe-
ranto", ia piena teksto estas:
385
284
"1. La Akademio opinias, ke la vortfarado en Esperanto estas fondita
sur la logika kaj senpera konstruo de iu aparta vorto, kaj ne sur tiel
nomataj "reguloj de derivado"; ke regulcrj de derivado malutilus al la
lingvo, agante kontra gia normala funkciado; ke tiaj reguloj alportus
arbitrajn elementojn, enantajn por la skriba lingvo kaj malutilajn por la
parola lingvo.
2. La Akademio opinias, ke keikaj atoroj trouzas sufiksojn; tio estas
preska neevitebla en la parolata lingvo, sed igas la skribatan lingvon
nenecese peza. La kazo de tiu trouzo kuas en la fakto, ke nevole
oni ofte tro insistas sur iu esprimota ideo, por in penetrigi pli forte en
la spiriton de Y askultanto a de 1' leganto. Car, aliflanke, oni ne devas
tiom paregi la sufiksojn, ke la vortoj fariu nekompreneblaj, estas kon-
silinde difini la limojn, inter kiuj oni devas resti, tiamaniere ke oni
iasos al arbitro kaj personaj prefercrj rolon kiel eble plej malgrandan.
La Akademio do rekomendas al esperantistaj atoroj, ke ili sekvu la
du jenajn principojn, kiuj kontrastaras unu la alian kaj estas la logika
bazo de la vortfarado en Esperanto:
a) Principo de neceso: en konstruon de vorto oni devas enkonduki
iujn vortradikojn, sufiksojn, prefiksojn kaj finiojn necesajn por elvpki
klare kaj plene la ideon reprezentotan de tiu vorto;
b) Principo de sufio: se la ideo tiamaniere esprimita estas jam bone kaj
nekonfuzeble komprenata el la kunteksto sen iu el la sufiksoj uzataj, tiu
i sufikso povas esti eletata kiel neutila kaj nenecesa".
(Oficiaia Gazeto Esperantista, 1912-13, p. 208).
La tuton de la Saussure-a sistemo la Akademio rifuzis.* Tamen, en la
principoj de la Neceso kaj Sufio, kae jam enestas ties akcepto. Nur per
la karaktero de la radiko onija povas ekscii, kiajn aliajn elementojn oni
devas alglui, por elvoki la reprezentotan ideon. Kaj sen la scio de la
radikkarakteroj oni anka ne povas uste pari pri la sufiksoj, ar oni
ne povas prijui, u certajn elementojn entenas la radiko a oni devas
ilin marki per sufikso.
Krome, pro la aludo ai la kunteksto, kiun oni alprenis la la propono de
Hoveler, la teksto estas anka erariga, kontraa al la reganta lingvo-
* Tio cetere ne senkuragjgis de Saussure: kiel Prezidanto de la Komisiono pri
Vortfarado, li en 1915 prezentis al la Akademio novan raporton, titolitan Funda-
mentaj Reguloj de ia Vortfarado en Esperanto, kiun li antae submetis al D-ro
Zamenhof. Ci tiu respondis al li,la 8.V.1915: "Quant 4 vos Fundamentaj Reguloj
de la Vortteorio, je peux vous dire que je n*y trouve rien qu'on puisse dsapprou-
ver. J'estime que rAcaddmie peut donner son approbation a votre livre". (t.e.
"Koncerne viajn 'Fundamentaj ktp.' *mi povas diri al vi, ke en i mi trovas nenion,
kion oni povus malaprobi. Mi opinias, ke la Akademio povas doni sian aprobon
al viabrouro"). Malgra tio, la Akademio ne plu okupjgis pri tiu raporto is 1966.
386
285 - 286
kutimo. Estas erare, ke oni povas pravigi, precipe en prozo, iun for-
mon, kiu estas komprenebla heipe de la kunteksto. Tiaj kompreneblaj
frazoj estus ekz-e: "li aetis kombon el eburo" a "dum martelo li
vundis sian fmgron" a anka "i puris la makulitan veston per sapo".
Certe oni ne povas diri neutilaj kaj nenecesaj en la supraj l^ursivaj vortoj
ia sufiksoidojn -il, -ad kaj -ig.
Mallonge oni povus jene prezenti la principon:
"En la konstruon de vorto oni devas enkonduki iujn vortradikojn,
afiksojn kaj finajojn, kiuj necesas, sed ne pii ol kiom sufias por elvoki
klare kaj plene la ideon reprezentotan.
No t o . Por el voki la i deon r epr ezent ot an oni povas sin hel pi anka per la kunt eks -
t o, inter certaj limoj, uzant e la sencan el ast econ de la f i na a pl uf or ma do
n
.
LA SENCA ELASTECO DE LA FINAOJ
Ni jam okupigis (vd. 280) pri la propra senco de ia finsoj, sed tiam ni 286
difinis nur ilian rigidan sencon. Anka en la isnuna pritraktado ni uzis
la finaojn nur ia ilia senco rigida.
Sed en ia fino de la antaa paragrafo estas menciita la senca elasteco de
la finaa pluformado kaj anka tio, ke i havas certajn limojn. Ni esplo-
ru do tiun elastecon de senco.
I. La o-finao, kiel dirite, havas la signifon "kio estas, ekzistas". Car la
ekzistaoj estas objektoj, ideoj a okazaoj, kaj ar rigardate en si mem
kiel konceptoj, se ili estas eldiritaj, ili estas anka nomitaj, la o-flnao
iam montras la nomon de io (konkretao, ideo, kvaiito, ago-stato).
a) e la substantivaj radikoj, kiuj jam mem enhavas tiun noman signi-
fon, la finao estas pleonasma, dom estas jam en si mem la nomo de
konkretao, do tio sama kiel domo. Similei homo, gramatiko, scienco.
b) La adjektivaj radikoj havas la signifon de karakterizo, do ili iam
apartenas al ia objekto a ideo, tiun karakterizante. La o-finao kvaza
iiberigas ilin ei tiu dependeco kaj nomas ilin absolute, sendepende de
la karakterizata ao. Tiu absoluta senco povas esti kvarspeca:
1) abstrakta koncepto: la bono, la beio, ia utilo;
2) ies kvalito en si mem: la belo (de virino), la bono (de konsilo), la
utiio (de ago). i-sence, tamen, la lingvo plejofte ne kontentas pri la
simpla o-finao, sed almetas la sufiksoidon -eco (beleco, boneco, util-
eco), do i distingas inter ia abstrakta koncepto kaj la karakteriza
kvalito;
3) konkreta manifestio de kvalito: ia beloj (de pejzao), la malgiatoj
(de vojo), ia maifaciioj (de tasko): Dio, ieviu super ia furiozon de miaj
premantoj
2
. i-sence, la lingvo plejofte uzas la sufiksoidon -ao, (bel-
aoj, maiiataoj, malfacilaoj);
4) individua manifestio de kvalito, do persono, kies esenca trajto
estas la respektiva kvalito: beio, karo. i tiun eblon, tamen, la lingvo
uzas tre malofte kaj tiaokaze preferas la uzon de la sufiksoido -ulo
(belulo, karulo).
387
284
Rim. I. Kiel oni vidas, la sistemo permesas unuflanke tian ekstreman elastecon,
kian la iingvo e ne uzas (estis do plene senmotive akuzi in per "idista rigideco");
aiiflanke i ebiigas plej precize distingi inter abstrakto, kvalito kaj konkreta mani-
festigo. Sed ni vidas anka, ke post substantivaj radikoj la o-finao estas pleonas-
ma, do kiel vortfarilo gi estas nula. Tial la konkreta senco de i tiuj formaoj estas
absoluta, rigida: rmrtelo neniaokaze, e ne helpe de kunteksto, povas signifi agon,
homo neniaokaze povas signifi kvaliton.
c) Ce verbaj radikoj la o-finajo signas unuavice:
1) la nomon de ago: bato (ia ago bati), skribo (la ago skribi);
2) sed i povas per sia senco "kio estas, ekzistas" anka "ideigi" la es-
primon, signante tiel ne aktualan agon, sed kvaza abstraktan koncep-
ton: amo, danco, kulturo. La nomon de la aktuaia ago oni esprimas
tiaokaze per -ado :amado, dancado, kulturado;
3) fine, per sia "ekzista", konkretiga senco, i povas signi anka la
konkretan manifestion (ekz-e rezulton) de la ago (konstruo, skribo,
havo anstata konstruao, skribafo, havao), do i povas anstatai la
sufiksoidon -ajo preska ia ties iuj sencoj (vd. 328, 2.). enerale,
tamen, oni uzas ia pienajn formojn kun -ao. Neniam i povas ansta-
tai la sufiksoidon -ilo (kombib).
Oni do povas diri, ke la o-finao povas a) simple signi la nomon, b) ide-
igi, c) konkretigi. Tio permesas en la lingvo uzi mallongajn "resumajn"
formojn, sin bazante sur la kunteksto.
II. La a-finao signas ia adjektivecon, t.e. ia karakterizan funkcion: tion,
ke la respektiva koncepto ne estas memstara, sed servas por ies de-
termino.
a) e la substantivaj kaj verbaj radikoj ia a-finao povas havi tri specojn
dedetermino:
1) identecon: rea persono (persono, kiu estas reo), ama sento (sento,
kiu estas amo);
2) kvaliton: rea sinteno (sinteno rekvalita), ama koro (koro am-
kvalita);
3) rilaton a apartenecon: rea palaco (palaco apartenanta al reo),
ama letero (letero riiata ai amo).
Tio estas plene iogika, ar la a-finao signas sole la dependecon, la deter-
minan funkcion, do povas montri iujn eblajn specojn de tiu determino
(identecon, kvaliton, rilaton).
b) Ce la adjektivaj radikoj la a-finao estas pleonasma, do vortfare nula.
Tial i povas doni nenian alian sencon al la kvalitsenca radiko: nek
identeco, nek rilato estas per i esprimebla. Efektive "beia kvalito"
neniam signifas "kvalito, kiu estas belo", nek "beia letero" signifas
'letero rilata al belo", sed bela iam montras nur unun ei la ecoj de tiu
kvaiito a letero. Pli detale, vd. ankora 296.
III. La verbaj fmajoj havas ia sencon, kiun ni donis jam en la 280. Post
adjektivaj kaj substantivaj radikoj ilia signifo estas: agi a stati karakte-
rizate de la radiksenco. Post verbaj radikoj ili estas pleonasmaj, do rigi-
388
284
daj, povantaj doni nenian senco-pluon. Ekz-e ili ne povas ani la transi-
tivecon de la verbradiko: fini neniam signifas finii, nek bruii signifas
bruiigi.
Rim. II. La o-finao kaj a-finao, kiuj post verbradikoj ne estas pleonasmaj, havas
tie pli grandan elastecon: skribo, murdo, nasko povas signi same aktivan agon
(skribo de infano), kiel pasivan (skribo de letero); kelkaj transitivradikaj verbo-
adjektivoj estas uzataj same en aktiva kiel en pasiva senco: fiksa, abstrakta, kon~
fuza, korekta, agrena (agrena okazafo kaj agrena koro).
Tamen anka post adjektivaj radikoj ia verbfinaoj signifas iam nur staton,
neniam venon a venigon en staton: puri estas nur "stati pure", neniam "purigi"
a "purigi".
Jen estas do tiuj limoj de elasteco, la kiuj oni povas pii-malpli adace
eilasi sufiksojn kaj sin konfidi al la klariga kapablo de la kunteksto. Vd.
ankora 331 kaj 435, Rim.IL
IV. Resumo. La E-a vortfarado konsistas simple en la apudmeto de
memstaraj elementoj. Specialaj derivreguloj ne ekzistas, la senco de la
unuopaj elementoj en la kunmeto restas senana. Por ricevi vorton kun
certa senco, oni kunmetas la elementojn necesajn kaj suflajn por elvoki
la sencon deziratan. E1 la elementoj aldoneblaj oni aplikas unuavice la
flnaojn. Specialajn sufiksoidcrjn oni aplikas nur, se la sencon oni ne
povas doni per flnao. u la respektiva senco estas donebla per flnao a
por tio necesas sufiksoidoj, tion montras la senco kaj la gramatika ka-
^aktero de la radiko.
Pluformante vortojn, en kiuj la finajoj havas funkcion de sufikso, oni
devas zorgi pri tio, ke la finajo ne perdiu sen anstataio. Anstata
la kvalita a-finao oni aplikas la sufiksoidon -ec, kiu estas nomebla
substantivigita kvalita a (a-o). Anstata la verba finao oni aplikas la
sufiksoidon -ad, kiun oni povas nomi substantivigita verba finao (i-o).
La Esperanta vortfarado do bazias sur ia rekta konstruo de iu
aparta vorto, el la baza radiko kaj aldonitaj elementoj. Siavice, per la
forigo de la almetitaj elementoj, oni revenas al la origina radiko, do ia
"renversebleco" (vd. 435, A.) estas perfekta:
homo - homa (homkvalita) - (homao) homeco - homeca (homa) -
homo.
martelo - marteli (martelagi) - (martelio) marteiado - marteiadi - marteii
- marteio.
Car iuj elementoj (radikoj, afiksoidoj, finaoj) estas mem&taraj vortoj,
kuniantaj sen specialaj derivreguloj, nur kun sia propra senco, estas
evidente, ke, anstata specialaj vortfaraj a derivaj reguloj, ni devas seri
la regulojn de la &a vortkunmeto. Tiuj devas validi anka pri afiksoidoj
kaj finaoj.
389
II. LA KUNMETADO
1. LA LEGOJ DE LA KUNMETADO
287-288-289
287 Ni dividos la studon pri la vortkunmeto en tri partojn.
Unue ni formulos la leojn de la kunmetado; due, ni klarigos tiujn
leojn per duobla ekzempla demonstrado, analizante kaj sintezante; trie
ni pritraktos detale la specialaojn de tiuj eiementoj, kiujn ni nomis
afiksoidoj.
Ni esploros la kunmet-regulojn komence e la duelementaj, poste e
la trielementaj vortkunmetoj kaj fine e tiuj, kiuj konsistas ei pti oitri
elementoj. Sekvos studo de la demando pri la konservo de la finafoj
inter ia elementoj de la kunmetoj. Fine ni mencios kelkajn esceptojn
kaj ni aldonos resumon pri la tuta sistemo.
A. DUELEMENTAJ KUNMETOJ
ENERALAJREGULOJ
288 La Esperanta vortkunmeto obeas certajn eneralajn regulojn, rekon-
ebiajn el la esploro de la kunmetitaj vortoj.
1. En vortkunmetado la efa vorto staras en la fino kaj fiksas la grama-
tikan vortkarakteron kaj la efan sencon de la kunmetita vorto. i estas
la efeiemento. La antaaj elementoj servas nur por karakterizo de la
efelemento, tiuj estas la fiankeiementoj.
Ekzemple en dormo-ambro la efelemento estas ambro, i markas la
gramatikan vortkarakteron (substantivo) kaj la sencon efan (ejo). La
flankeiemento dormo servas por karakterizo, montrante, ke la ambron
oni uzas por dormado.
2. La finajoj, se ili estas pieonasmaj, estas neglekteblaj el la vidpunkto
de la vortkunmeto, do tiaokaze la efelemento estas la radiko anta-
flnaa. Sed la fmaoj proprafunkciaj estas rigardataj kiel memstaraj
vortoj, do ia proprafunkcia finafo mem estas ia efeiemento, kaj la
antafmaa radiko estas nur flankelemento.
Ekzemplo: en marteli la efelemento estas la i-fmao, havanta propran
sencon (agi). La radiko martel estas flankelemento, montranta, ke la
ago okazas per martelo.
Ri m. Escepton el la 1. regulo ni trovas e la tri sufiksoj veraj: et, eg kaj a (dia-
fanaj sufiksoj). Vd. 408 k.s.
REGULOJ DE VORTEFIKO
289 La efelemento fiksas per sia gramatika karaktero ne nur la sencon de
la vorto, sed anka ia gramatikan karakteron de la flankelementoj. i
do efikas sur ilin, povante al ili doni tian vortkarakteron, kian, per sia
radikkaraktero, ili ne havas.
Esplorante i-rilate ia Esperantan lingvouzon, ni povas el i tiri la jenajn
reguiojn.
392
293 - 294
I. Substantiva efeiemento substantivigas la antaan flankeiementon.
II. Adjektiva efelemento substantivigas la antaan fiankeiementon.
III. Verba efelemento povas efiki al sia flankelemento dumaniere
1. per adverbigo
2. per adjektivigo, farante in, ia la senco, sia predikata adjektivo.
Rim. I. Tiujn vortefikojn (de dekstre al maldekstre) ni nomas vortefiko rekta,
por distingi de la vortefiko inversa (vd. 304).
Rim. II. Kelkaj, iaste anka de Hoog, volus e VER. III., anka trian punkton,
ke nome la verba efelemento faras la flankelementon sia agobjekto. Sed ia leigo
de tia analizone ajnas konsilinda (vd. 305, Rim.).
Rim. III. Ne obeas al la supraj reguloj la veraj afiksoj kaj kelkaj malmultaj radikoj
"prefiksiemaj". Vidu 408 k.s.
NB. Por mallongo ni signos la suprajn reguiojn per: VER. I, VER. II, VER. III.
l., kaj VER. III. 2.
Sintakso kaj Sintezo
Kiel rimarkeble el la supraj reguloj kaj avizate jam en la enkonduko, 290
E-o nete distingas inter sintakso (frazkonstruo), per kiu oni esprimas
ion helpe de pluraj memstaraj vortoj, kaj sintezo (vortfarado, vortkons-
truo), kiu esprimas ion per elementoj kunfanditaj en unu pli-maipli
kompleksan vorton. Ci tiujn du manierojn de esprimo ne regas tute ia
samaj reguioj. La diferencoj estas jenaj:
1. La vortordo en la du okazoj estas inversa. Do, se oni analizas (dis-
metas) kunmetitan vorton, oni anas la vicordon de iaj elementoj
(homkapo > kapo de homo; prespreta > preta je preso; purigi > igi
pura). Tio sekvas el la Fundamenta regulo, ke "la efa vorto staras en
la flno", ar tiamaniere la flankelemento estas ordinare la suplemento
de tiu "efa vorto", do e ia dismeto i devas stari post i tiu. Tiel
klarias, ke e la vortfarado la Hnversa vortefiko' (de maldekstre
dekstren) havas la saman direkton kiel la normaia vortordo e la frazo.
Vd. 304.
2. La gramatikaj flnaoj inter la elementoj estas forigitaj, se ilian konser-
von ne postulas ia prononceblo a aliaj konsideroj (vd. 309).
3. Ne iuj sintakse interriiatantaj elementoj povas sintezii en vorton.
La komplementoj rektaj, t.e. senprepoziciaj eneraie staras aparte
kaj ne toleras kunmeton (aeti iibron, biua okuio ne kunmetias je
libraeti a bhiokuio); i tiu principo validas e pri la VER. III, 1., ar
anta verba efelemento adverba flankeiemento estas metata ordinare
nur tiam, kiam i ne havas adjektivan radikkarakteron: ekz-e diiigente
ierni, beie skribi, precize veni ne estas kunfandeblaj. Ordinare la kom-
plementoj nerektaj, t.e. prepozitivaj estas tiuj, kiuj, inter certaj limoj
(vd. 134), povas sintezii kun sia determinato: domo de urbo >
urbodomo, avida je sango > sangavida, murdi per pafo > pafmurdi,
bati per marteio > martelbati Ipel oni vidas, la flankelementoj de la
verba efeiemento povas esti analizataj anka per prepozitivo anstata
393
293 - 294
adverbo (murdi pafe, bati martele). Efektive, oni povus diri, ke la
VER. III, 1. anka la verba efelemento postulas substantivan flank-
eiementon, sed i tiu funkcias iam kiei instrument-adjekto, do estas
esprimebla per la e-fmao (martele, pafe).
Baze de tiu punkto*3. oni preska povus starigi la reguion, ke la flank-
elemento en la kunmetoj estas iam prepozitivo a esprimebia anka
prepozitive. Fakte tio estas la enerala principo de la Esperanta vort-
farado, sed tamen ne absoluta, ar i allasas tri esceptojn:
a) oni povas fari simplajn apudmetojn de substantivoj, de adjektivoj, de
adverboj kaj de verboj: kverkarbo (= kverko-arbo), surda-muta, voie-
nevoie, iri-veni;
b) la rezult-adjekto, kiu en E-o esprimias ne prepozitive, kiel en kelkaj
lingvoj, sed rekte, per simpla adjektivo, tamen povas sintezii: iikiara
> k1arii;pentri rua > rupentri (VER. III. 2.);
c) la prefiksoidoj adverbaj (re, dis, for, ek) kaj la prefiksoide uzataj
prepozicioj (vd. 373) povas eniri en kunmetojn kiel simplaj, rekte
karakterizaj, prepozitive ne esprimeblaj adverboj: revidi (= ree vidi),
preteriri (= pretere iri). Tial oni devas allasi la adverban analizon de
flankelementoj e verbaj efelementoj, e se i ne validas pri adjektivaj
radikoj.
SUBSTANTIVA EFELEMENTO
Substantiva (o-finaa) efelemento substantivigas la antaan flankele-
menton (VER. I.).
Do, se la flankelemento radike ne estas substantiva, en la vortkunmeto
i ricevas substantivan wrf-karakteron. Ekzemple: hom-koro = homo-
koro; varmenergio = varmo-energio; skrib-maino = skribo-maino.
A. La kunmetojn oni povas analizi trimaniere:
1. La flankelemento esprimas riiaton a apartenon, kiun oni povas signi
per la prepozicio de. Tiun i kazon ni nomu analizo R. (rilato).
Ekzemploj: homkoro (koro de homo), lumradio (radio de lumo),
varmenergio (energio de varmo), skribma Mno (maino de skribo).
2. La flankelemento esprimas materiaion. Oni analizas per la prepozicio
ei. Gin ni nomas anaiizo M. (materialo).
Ekzemploj: oreno (eno el oro); tonponto (ponto el tono); vitrodo-
mo (domo el vitro).
3. La flankelemento estas substantiva epiteto. Oni analizas per simpla
apudmeto. Gin ni nomos anaiizo E. (epiteto).
Ekzemploj: membro-abonanto (membro abonanto); tajlor-majstro
(tajloro majstro); scienculpedagogo (scienculo pedagogo); soldatkama-
rado (soldato kamarado); kverkarbo (kverko arbo).
Konforme al la elasta senco de la prepozicio DE, la analizo R. estas
interpretebla diversmaniere:
a) kiel simpla poseda riiato (genitivo); ekzemp\e: urbdomo: domo de
uxbo\varmenergio: energio de varmo;
394
284
b) kiel indflco pri tio, por kio servas la efelemento; ekzemple: skrib-
maino: maino por dcribo; arvagonaro: vagonaro por aigo \aeripo:
ipo por (veturo en) aero;
c) kiei indiko pri tio, per kio unkcias la efelemento; ekzemple: aer-
brernso: bremso (movata) per aero; velipo: ipo (movata) per veio;
martelbato :bdXo per martelo;
d) kiel indiko pri la aganto; ekzemple: infanskribo: skribo (farata) de
infano;
e) kiel indiko pri la objekto deago; ekzemple: leterskribo: skribo farata
priletero;
f ) pri la kvaiita DE, trovebla e duoblaj flankelementoj, vd. 314, Rim.
A1 i tiuj subsencoj de anaiizo R. aldonigas ankora analizoj M, kaj
E. Por koni la precizan sencon de vorto, oni devas difini ia manieron
de analizo, t.e. la interelementan rilaton (Wster). Tiu plej ofte donias
per si mem. Alifoje gin fiksas konvencio. Ekzemple: paperskatolo estas
komprenata kiel skatolo el papero (analizo M.) dum paperkorbo kiel
korbo por papero (analizo R/b). Aliaj ekzempldf: pobesto (analizo
R/f), pohorloo (analizo R/a)\figluo (analizo M.), birdogluo (analizo
R/b).
B. Ofte oni povas signi la interelementan rilaton anka per la a-finao
gluita al la flankelemento: tonponto: tona ponto; homkoro: homa
koro. Sed ne iam. Ekzemple: belkulto ne estas bela kulto (kulto
farata per belaj ceremonioj), sed kulto de belo.
La a-finao estas uzebla nur:
1) kiam gia senco estas -riiata, -apartena, do kiam gi gluias al substan-
tivaj a verbaj radikoj (homkoro: homa koro; amletero: ama letero);
2) kiam gia senco estas -materiala (tonponto :tona ponto).
Kiel ni vidas, en iuj i okazoj la a-finao anstataas prepozicion:
koro de homo, letero de(pri) amo, ponto el tono.
La a-finao ne estas uzebla:
3) kiam la flankelemento esprimas la objekton de la ago signita de 1'
efelemento: voluptamo ne estas volupta amo sed amo de volupto.
Nome: objekta DE-suplemento ne povas esti adjektive esprimita.
Vd. 140.
4) kiam la flankelemento estas radike adjektiva: varm-energio ne estas
varma energio sed energio de varrno. Nome: i-okaze la a-fmao estas
pleonasma, do ne povas anstatai prepozicion.
C. Car do la adjektiva analizo ne estas ebla en iuj okazoj kaj propre
per i oni anstataigas iam nur prepozicion, plej bone estas in tute
preteri e la formado de la reguloj, kiuj tekstas:
O-finaa kunmeto estas korekta, se gi estas analizebla:
a) per prepozicio inter du substantivoj (homkoro = koro de homo)\
b) per apudmeto (soldatkamarado = soldato, kamarado).
Ne estas bona la kunmeto, se i cstas analizebla nur per la adjektivigo
de la flankelemento.
395
297-298 - 299
Bluokulo, Kardio, belknabino, bonpatrino, beipoto kaj similaj do estas
kontraaj al la reguloj de la vortkunmeto. Ili ja estus okulo de bhio,
Dio de karo, knabino de beio, poto de beio ktp. Tia sintezo propre
estas nenio alia ol kaa elizio de la a-flnajo: biu okuio, kar Dio, bel
knabino ktp. Sed oni povus diri belreino (reino de belo).
Kiel ni vidis ( 290), la vortkunmetaj reguloj de determino ne estas
identaj kun la sintaksaj. En la sintakso, substantivon povas determini
adjektiva epiteto {beia domo) kaj suplemento (domo de urbo). Male,
e vortkunmeto in povas determini nur suplemento (urbo-domo). La
adjektiva determinanto staras aparte: beia domo, ne beldomo. *
Rim. I. Kelkfoje, precipe en poemoj, oni trovas kunmetojn, kies substantiva
flankelemento ajnas rilati al la efelemento per kvalita a-finao (fiamokuio,
faikrigardo ktp.). Tiujn oni povas klarigi metafore (okuloj el flamo, rigardo de
falko).
Rim. II. En kelkaj vortoj la adjektiveco de la flankelemento estas nur ajna. Ek-
zemple libertempo ne estas iibera tempo, sed tempo de libero.
Rim. III. En aliaj okazoj (bonfarto, bonodoro), la efelementoj estas ne la subs-
tantivoj (farto, odoro), sed la memstara o-finao. Tie i do trovias duoblaj flank-
elementoj, prikiuj validas apartaj reguloj (vd. 301).
Rim. IV. Ni jam menciis ( 276) la verajn prefiksojn, kaj la prefiksion de radikoj.
Pri tiuj ne valkias la vortkunmetaj legoj, ar ili faras ne novajn vortojn, sed kva-
za novajn radikojn. Ilian pritrakton vidu en 408 k.s.
292 Substantivaj sufiksoidoj. ar, kiel ni diris, inter radikoj kaj sufiksoidoj
ne ekzistas esenca diferenco, la reguloj de vortkunmeto plene validas
anka pri i lastaj. Estas superflue do fari specialajn regulojn pri tio, u
iu sufiksoido povas ligii al substantivaj, adjektivaj a verbaj radikoj.
Ciu substantiva suflksoido povas ligii al ia radiko (se la kunmeto
entute havas sencon), sed i iam substantivigas la antaan elementon,
do i ligias iam al substantiva vorto.
Ekzemple ni povas fari la vorton belisto, kiu ne estas beia isto, sed
isto de beio (estetikisto). Same: densejo: ejo de denso; malliberejo:
ejo de mallibero; ankrejo: ejo de ankro(j); ankradejo: ejo de ankrado;
banujo; ujo de bano; saisto: isto de sao.
Ciam la la analizo R. ligias: ano, ero, ido, ingo, ismo, isto, estro, ujo,
ilo, ejo.
Ciam la analizo E. ligias: ino, ulo, eco.
Ajo povas ligii la analizo E. (plejofte) kaj la analizo R. (Pli detale
vidu: 328).
293 La o-finao. Gia signifo estas: nomo de ideo a objekto. Samtempe i
* Car suplemento kelkfoje povas esti esprimita anka per inflnitivo, kompreneble
e verba flankelemento oni povas uzi en tiaj okazoj anka infinitivan analizon:
pag-ordono: ordono pagi. Sed tie i la infinitivo havas substantivan funkcion kaj
estas iam anstataigebla per substantivo (ordono de pago). Kp. 117 kaj 141.
396
293 - 294
estas substantiva efelemento anta nesubstantivaj flankelementoj,
kiujn do i substantivigas. Per tio gi mem propre farias superflua, ar ja
i estas la sola finao, kies senco kaj vortefiko estas identaj. Tial oni
povas in anka ellasi, se oni signas ian eeston per apostrofo (skribe)
kaj per la loko de la akcento (parole).
Kiel ni jam vidis, la senco de la o-finao estas iagrade elasta.
A) Post adjektivaj radikoj i povas signi 1. abstrakton (la belo), 2. kon-
kretaon (la beloj de 1' regiono), 3. kvaliton (ia belo estis eksterordina-
ra), 4. personon (mia kara, mia belo estis juna dano
z
). Sed sen ia kun-
teksto i tiu plursenceco naskus konfuzon. Tial, por simpla klarigo, ni
apudmetas la analizo E. la respektivajn sufiksoidojn. Tiel ni havos:
1. abstrakto: la belo;
2. konkretafo:belao: belo ao: belo, kiu estas ao;
3. kvalito: beleco: belo eco: belo, kiu estas eco;
4. persono: belulo: belo ulo: belo, kiu estas ulo.
B) Post verbaj radikoj i signas unuavice la nomon de ago (iro, kons-
truo), duavice la konkretan manifestion, do la rezulton de la ago (altaj
konstruoj). Por eviti necesokaze la dusencecon, ni apudmetas por
klarigo la respektivajn sufiksoidojn. Do estos:
1. ago: konstruado: konstruo ado: konstruo, kiu estas ago;
2. rezulto: konstruao: konstruo qo: konstruo, kiu estas ao;
Krome, post verbaj radikoj la o-finao povas signi anka abstraktafon:
amo, penso, kulturo. Por signi la agon mem, oni do apudmetas la sufi-
ksoidon ad: amado, pensado, kulturado.
C) Post prepozicioj la o-finao kondutas, kvaza i ligius al adjektivaj
radikoj (vd. 296, C.). Gi signas efe konkretaon: irkao, antao,
subo. Piej ofte oni uzas pli precizajn formojn kun eco a ajo (antaao,
antaeco, cirkaao, eksterao, kuneco, seneco, supereco, ktp.).
D) Post prefiksoj kaj tabel-vortoj gi same kondutas (malo, ekseco,
diseco, foreco, kialo, kielo).
E) Post interjekcioj gi signas la nomon de la inteijekciado: vivuo, hurao.
F) Post partikuloj oni plejofte ellasas la o-finaon, kaj la substantivecon
oni signas per la artikolo a pronomo. (Se la se ne ekzistus... Ciu havas
sian por kaj kontra). Same, oni ofte ellasas la o-finajon post morga,
hodia kaj hiera. Ekzemple: beia morga nin atendas. Sed oni povas
uzi anka la o-finajajn formojn: morgao, hodiao, hierao.
G) Post numeraloj, la o-finajo signas la nomon de la kvanto indikita de
1' numeralo: unuo, deko, dekduo, cento, milo.
ADJEKTIVA EFELEMENTO
Se la efelemento estas adjektivo, la flankelemento devas esti substan- 294
tivo; se i havas alian radikkarakteron, i substantivias (VER.IL).
Oni analizas per la prepozicio je.
Ekzemploj: herbria: ria je herbo; belria: ria je belo; varmplena:
397
plena je vaimo; prespreta: preta je preso; servopreta: preta je servo;
di-simtta: simfla je dio; sangavida: avida je sango.
Ekzistas anka kunmetoj, en kiuj oni trovas simpian apudmeton de
adjektivoj: surda-muta, germana-franca vortaro, standardo rua-bianka-
verda. Oni konservas la a-flnaon de la flankelemento kaj uzas divid-
strekon. Tiaj kunmetoj estas analogaj al soidato-kamarado a membro-
abonanto (VER- I. analizo E., vd. 289). Sed ili tute ne havas tian
gravan signifon en la vortfarado, kiel la apudmeto de substantivoj, kaj
tial ni anka ne formulis pri ili specialan reguion inter la vortefika
reguiaro.
Rim. I. Keikfoje la flankelemento estas adverbo, sed tiaokaze temas nur pri kun-
skribo de du vortoj en unu vorton. Ekzemple: ore-purpura
t
komune-homa, dole-
acida, nee-blanka, multe-kapabla. En tiaj vortoj oni piej ofte konservas ia e-fin-
aon de la flankelemento kaj uzas dividstrekon.
Rim. U. Vortoj ajne ne konformaj al VER. II. 0belaspekta, eksterordinara, facii-
anima, plenkreska, plenplena ktp.) havas a-finaon proprafunkcian. En ili do
trovias duobla flankelemento, sekve pri ili validas speciala regulo (vd. 303,
315). ~ -
La flankelemento de la adjektiva efeiemento do estas anaiizebla iam
per suplemento. Car tia suplemento kelkfoje esta esprimebla anka per
infinitivo, kompreneble anka e la analizado oni povas tiam uzi infini-
tivan analizon: parolema: ema paroii; aminda: inda esti amata. Kp.
291,piednoto.
295 La adektivaf sufiksoido estas: ebl, em, end, zm/kaj (neoficiaiaj) al, esk
9
iv, oid kaj oz. Pri ili plene validas la postuloj de VER. II.
Ekzemploj: paroiema: ema je paroio; portebia: ebla (taga) je porto;
aminda: inda je amo; pagiva: iva (kapabla) je pago; herboza: oza (ria)
je herbo ;fereska: eska (simila) je fero.
Iiian detaJan pritrakton vd. 347-356.
296 La a-finao. i estas adjektiva efelemento. Post radikoj adjektivaj i
do estas pleonasma. Post radikoj substantivaj kaj verbaj i estas finao
proprafunkcia, do i aldonas sian sencon al ia senco de la radiko. La
senco de 1' a-finao estas duspeca:
\.-rilata, -apartena; 2. -kvaiita.
A) Post substantivaj radikoj la a-finao do signifas:
1. -rilata, -apartena (rea palaco: reapartena palaco; homa mano: hom-
apartena mano; muzika noto: muzikrata noto; socia problemo: socio-
rilata problemo; kotona industrio: industrio de kotono). Plej ofte oni
povas in anstataigi per vortkunmeto (repalaco, muziknoto).
2. -kvalita. Ci-sence ni povas distingi la jenajn nuancojn devenigeblajn
el la senco de -kvaiita:
a) kiu havas la tutan kvaliton de "o", do kiu estas identa al "o";kiu
estas mem "o". Ekzemploj: rea persono (persono kiu estas reo);
vidva viro (viro kiu estas vidvo); kotona piarito;
b) kies materiab estas "o", kiu estas el "o". Ekzemploj: ora eno
398
284
(eno el oro); tona ponto (ponto el tono); kotona tofo;
c) kiu estas karakterizata de Y ; kiu havas "o"-n. Ekzemploj: tona
kampo (tonhava kampo); kupra monto (kuprohava monto); kotona
drapo (kotonhava drapo);
d) kiu havas ian kvaliton, manieron de "o". Ekzemploj: patra konsiio
(patromaniera konsilo); oiea giito (oleomaniera giito);
e) kiu havas iun kvaliton, aspekton, ajnon de "o", do kiu estas simiia
al "o". Ekzempioj: oiea fiuidajo (oieoaspekta, oleoajna fluidao);
vitraj okuloj (vitrosimilaj okuloj); kupra ruo (kuprosimila ruo);
velura voo (velur-elvoka voo),
Sencoj c. d. kaj e. estas miskomprenebiaj, intermikseblaj kun
1
sencoj a.
kaj b. a kun senco 1. Tial ili estas aplikeblaj nur helpe de ia kunteksto.
Por pliprecizigi oni uzas
anstata senco c ia vorton hava (tonhava kampo), a la vortojn piena,
ria (tonplena vojo, kuproria monto), eventuale la vorton dona
(arentodona minejo); ekzistas anka ia neoficiala sufikso oz (kuproza
monto kuproenhava monto);
anstata senco d la vorton maniera, a la afiksoidoj ia-, kvaza-eca
(patreca konsilo, oieeca glito, kvazapatrina amo).
anstata senco e la vortojn aspekta, ajna, simiia a la sufiksoidon
eca (vitrosimilaj a vitrecaj okuloj, oieoaspekta a oieeca fluidao).
Rim. I. Pro certaj konsideroj estus dezirinde havi specialan sufiksoidon de simil-
eco kaj maniero. Por tio sin proponus la internacia esk (vd. 353).
B) Post verbaj radikoj la a-flnao kiei adjektiva efelemento iam subs-
tantivigas la antaan radikon kaj al tiu i verbosubstantivo i ligias kun
sia senco. Do verbo-adjektivo estas iam verbo-substantivo-adjektivo:
skriba estas skribo-a. Sekve, post verbaj radikoj la a-finao havas la sa-
majn du sencojn kiel post radiko substantivaj, t.e.
1. rilata, apartena (nutra problemo: nutrorilata probiemo; luma radio:
lum-apartena radio; ada senso: ado-apartena senso). Oni povas in
anstataigi per kunmeto (lumradio, adosenso) a per de (radio de
iumo, senso de ado, problemo de nutro).
2. kvalita (skriba informo: skribkvalita informo; htma giobo: lumkva-
lita globo; tirna homo: timkvalita homo). Oni povas analizi anka per
"karakterizita de" (globo karakterizita de lumo, homo karakterizita
de timo). En i tiu senco ni povas distingi du nuancojn:
a) ago kiel kvalito povas signi emon, kapablon, povon por la respektiva
ago (nutra manajo: manao, kiu povas nutri; zorga patrino: patrino,
kiu emas zorgi). Precipe ofte estas uzataj tiel la kunmetaoj de iga (pur-
iga, timiga, disiga). Muitfoje tamen tia vortkonstruo estus miskompren-
iga, tial oni uzas ia vortojn pova, kapabia (esprimpova, vivkapabla),
eventuaie ia neoficialan sufiksoidon iv (voliva, sentiva, elvokiva, impres-
iva), a la sufiksoidon ema (zorgema, sentema).
b) io karakterizita de ago povas signifi, ke io faras ia respektivan agon
(konsterna sciigo: konsternanta sciigo; bata vipo: batanta vipo). Oni do
399
296
povas, precipe en ia poezio, uzi verbo-adjektivon anstata aktiva parti-
cipo (kura knabo, sida homo, rigardaj okuloj), kio tamen devas resti
malofta lienco.
c) io karakterizita de ago povas signifi anka, ke i suferas la respekti-
van agon. Nome, en verbosubstantivoj, kiuj signas la nomon de ago, ne
estas distingitaj aktiveco kaj pasiveco. Ekzemple en "skribo de knabo"
la senco de "skribo" estas aktiva (la knabo skribas), dum en "skribo de
letero" gi estas pasiva (la letero estas skribata). Nu, ar la adjektivigo de
verba radiko pasas iam tra la substantivigo de la verbo, anka en verbo-
adjektivoj same unuigas la sertcoj aktiva kaj pasiva. Ekzemploj: agrena
koro (argrenita), ekscita konduto (ekscitita), fiksa salajro (fiksita),
abstrakta senco (abstraktita), afiikta animo (afliktita), konfuza mieno
(konfuzita).
Do, helpe de kunteksto, kelkaj verbo-adjektivoj estas uzebiaj same en la
senco de aktiva kiel en la senco de pasiva participo. Tiajn radikojn
Wster nomas hibridaj. Sed, kiel ni vidis, ne la radikoj mem estashibri-
daj, sed nur ilia uzo, kiu estas plene pravigebla per la reguioj de la vort-
konstruo. Kompreneble ili estas dusencaj, do uzeblaj nur helpe de kun-
teksto kaj precipe en poemoj. Cetere estas preferinde uzi la pli klaran
participan formon (agrenanta momento, agrenita koro; fiksanta
najlo, fiksita tabulo).
Rim. II. Tiun i hibridecon de la verbo-adjektivoj, uzatan nur sporade en la
a-finaa formo, vaste utiligas la kunmetoj kun ig, kies strukturo estas klarigebla
nur helpe de ili (vd. 358).
C) Post prepozicioj la a-finao montras, ke la prepozicio rilatanta al
substantivo ne formas kun gi adjekton, kiel en prepozicia formo, sed
montras ian kvaliton, a pozicion rilate al io. Se ni signas la prepozi-
cion per x, la senco de la a-finaa prepozicio estas: estanta x. Ekzempie:
antaa: estanta anta; duma: estanta dum; kroma: estanta krom; sena:
estanta sen; kontraa: estanta kontra ktp. Pera estas speciala okazo, i
devenas el aparta verba radiko peri (vd. 394, Rim. III.).
Rim. III. La supraj a-finaaj formoj estas la bazaj formoj por pluformado de
prepozicioj. E1 la vidpunkto de finaa pluformado la prepoziciojn oni povas rigardi
kvaza adjektivaj radikoj.
D) La prefiksojn kaj prefiksoidojn (dis, ek, eks, for, fi, mal, bo, ge, re)
oni same povas rigardi adjektivaj radikoj el la vidpunkto de pluformado
(disa, eksa, fora, fia, mala, boa ktp.).
E) Same kiel adjektivaj radikoj kondutas la primitivaj adverboj (pres-
kaa, apenaa, kvazaa). Sed morga, hiera kaj hodia kondutas kiel
substantivaj radikoj (morgaa: rilatanta ai morgao).
F) Post numeraloj la a-finajo signas vicnumeralojn (unua, dua ktp). Car
tie i ia funkcio estas speciala, ne konforma al la ordinara senco, i ne
povas elfali e la pluformado per -eco (unuaeco).
400
297-298 - 299
VERBA EFELEMENTO
Se la efelemento estas verbo, la flankelemento farias 297
1. adverbo. Ekzemploj: bonfarti (bone-farti); kunludi (kune-ludi);
ekiri (eke-iri); subaeti (sube-aeti); pafmurdi (pafe-murdi); inkskribi
(inke-skribi); rondiri (ronde-iri). (VER. DI. 1).
2. predikata adjektivo. Ekzemploj: rupentri (pentri rua); plenstopi
(topi plena); dispafi (pafi ion disa); kunrasti (rasti ion kuna); kunpremi
(premi kuna); satmani (mani sata); mortpiki (piki iun morta). (VER.
III. 2 ).
Rim. I. Tie i, kiel oni vidas, la predikata adjektivo montras la rezulton de la ago:
kunrasti foiiojn: rasti ilin tiel, ke ili ias kunaj. Teorie oni povas esprimi per predi-
kata adjektivo tiun signifon de rezulto e e netransitivaj verboj: kunveni: veni
kunaj (kunen): veni tiel, ke iii jas kunaj; disiri: iri disaj, iri tiel, ke ili ias disaj. La
avantao de tio estas, ke tiel oni povas per la du i-supraj analizoj elerpi iujn
ebk>jn kaj oni ne devas starigi trian analizon (kunen, disen), por distingi inter
kunrasti kaj kunveni Efektive kun ja en la du okazoj estas rezulta predikata
adjektivo, sed e kunrasti i rilatas al la objekto, dum e kunveni al la subjekto,
same kiel e kunii (ii kunaj).
Tamen, se tio estas tro malfacile konceptebla por iu, li povas kompreni la i-
suprajn regulojn tiel, ke la flankelemento signas
1 la manieion de la ago: pafmurdi, kunlabori;
2. ia rezulton de la ago: A unigi, kunveni, disiri, satmani
Rim. II, Anta verba efelemento nur malofte funkcias adjektivradika vorto
adverba, plejofte i havas adjektivan (rezultan) sencon. Ekz-e iatiegi ne estas
late legi, sed iegi (tekston) iata (tiel ke i ias lata). Tiel oni povus diri ekz-e:
mattate latiegi, ar mailate karakterizas la agon, kontraste al iate, dum
iat- karakterizas la legataon, kontraste al muta, siienta.
Rim. III. Jam temis pri tio, ke la vortojn, en kiuj la flankelemento ajnas la rekta 2 9 8
objekto de la efelementa verbo, ni analizas alimaniere (vd. 306, Rim.).
Verbaj sufiksoidoj. Tiaj estas: igi kaj ii
t
kaj (neoflciala) izi. Krome, post
substantivaj radikoj, kiel verba sufiksoido funkcias anka ad, ar i
enhavas la elementon i (ado estas i-o).
Kompreneble, la vortefikaj reguloj validas anka pri la verbaj sufiks-
oidoj, kiuj ja estas verbaj elementoj.
Pri igi kaj ii validas VER. III. 2. Do la antaa elemento ias predikata
adjektivo. Ekzemploj: beligi (igi beia); purii (ii pura); statigi (igi
tata); grupii (ii grupa); manigi (igi mana) [mananta a manata],
sidii (ii sida); rulii (ii rula [rulata]). Pli detale vd. 358-359.
Pri izi validas VER. III. 1. Ekzemplo: tonizi (izi tone [per tono]).
Pri ado (i-o) vaiidas VER. m. 1. Ekzemplo: martelado (ago-i martele
[per martelo]) Pli detale vd. 326. 299
Verbaj finajbj. La verbaj finajoj post verbs radikoj estas pieonasmaj.
Post alikarakteraj radikoj ili funkcias proprasence, kaj havas vortefikon
konforme al VER III. Ili do faras la antaan eiementon adverbo a
predikata adjektivo. Dia senco estas agi a funkcii, se la flankelemento
401
284
estas adverbo;kaj esti, se la flankelemento estas predikata adjektivo.
A) Post substantivaj radikoj ia verba finao iam adverbigas ia radikon.
Konforme ai ia diversaj sencoj de ia adverbo, la substantivo-verboj estas
anaiizeblaj jene:
1. Se la radiko signifas iion a korpoparton, ia analizo estas :agi, funkcii
per. Ekzempie: marteii (i martele, agiper martelo), brosi, butoni, forki,
peniki, sabri, vipi, ankri, skuri, tamburi, trumpetU najli, kateni, rabi,
fingri, korni, denti, genui, firunti, uitri, dorsi, beki ktp.
2. Se la radiko sigriifas alian objekton, agi per povas signifi proviziper.
Ekzemple: gudri, trui, adresi, doti, eiektri, feri, ori, stani, makuli, nomi,
sali, seli, vesti, veneni, digi, toni, fundamenti, kupri ktp. Oni uzas
i-sence anka la sufikson um (orumi, akvumi), a
s
precipe en la teknika
lingvo, ia sufikson iz (orizi, kuprizi). Por "provizi per lumo" oni diras
iumigi (igi luma: igi karakterizata de lumo): vorto dusenca, ar i
signifas anka igi lumanta. Tamen in sankciis i-sence la lingvouzo kaj
la pli preciza iumumi ne povis ekradiki. (Kp. 399, piednoto).
3. Ce kelkaj radikoj -/ signifas: agi karakterizate de (tute eiastsence).
Ekzempie: bordi (aibordii), pendoli, fiami, nesti, iimi, ordi, reguli,
publiki, hejmi, hombri, kongresi, siiabi, poemi, vorti, fabriki, mieni,
formi ktp. i-sence la signifo estas ofte produkti: sumi, flori, ermi,
signi, fumi, ondi, radii, sangi, streki ktp.
Rim. Analizi tiajn vortojn per agobjekta fiankelemento (signi = -/ signon) ajnas
nekonsiiinda, ar per tio leius tiu i tipo de kunmetoj, ne responda al la lingv-
uzo (vd. 306, Rim.). Cetere, doni al -i tiel varian sencon, kiel: disvolvi (floron,
ermon), ellasi (fumon, sangon, radiojn), meti (signOn, strekon), fari (sumon), ne
estas pli preciza klarigo ol "agi a stati karakterizate de la radiksenco", do -i
flore, erme, fume, sange ktp. Tiel povas nesti signifi jen fari neston, jen loi en
nesto.
4. Ce radikoj signifantaj personon, ia signifo estas tfg/ a stati kiel: dum
tajlori estas plie tajlore agi, gasti estas plie gaste stati Pluaj ekzempioj:
rei, patri, mastri, amiki, cezari, dandi, efi, estri, majstri, tirani, frazisti,
saisti, profeti, ariatani, aktori, generaii ktp.
B) Post adjektivaj radikoj, la analizo estas multe diskutata. Kelkaj en-
tute kondamnas tiajn kunmetojn (Isbrcker), kiel nekorektajn. Tamen,
kiel pruvis de Hoog, ilin pravigas zamenhofaj ekzempioj kaj la pli kaj
pli eneralianta kutimo.
Efektive, e Z. trovias kurai, sani, maisani, avari, maisati, fieri, egaii,
sufii, pravi, malpravi, favori, utili, superi (la tri unuaj e en la Funda-
menta Ekzercaro!); e Grabowski sobri, prudenti, juni, preti, pali,
modesti, forti (apena mi fortas por diri...), aiii (oi); e aiiaj indi, muti,
iaci, beli, nigri, vasti, verdi, rui, nigri, necesi; e adebli, videbti (Rot-
kvi), rimarkindi, komprenebli, konsiderindi (Degenkamp), oportuni
(Faulhaber).
La kazon de plioftio de tiaj fornioj Edmond Privat (Esprimo de
sentoj en Esperanto) vidas simpie "en la emo de sentoj elekti prefere,
402
299
kiel plej trafan esprimilon, iam la malplg kutiman formon". Do "la
kazo de la uzo estas anta io la maiofteco de la formo kaj pro tio
ia frapeco". Nu, i tio certe estas usta en multaj okazoj:la "sero de
novo" instigas fari vortojn kiel netolerebks a malpermesendas. Sed
Privat mem emfazas la diferencon inter la maro biuas kaj la maro estas
blua, la kampoj verdas kaj la kampoj estas verdaj. Kaj i tiun diferencon
sentas anka tiu, al kiu la cititaj adjektivo-verboj jam estas familiaraj.
Ne estas do superflue esplori pli detale i tiun demandon, kiel faris de
Hoog en aparta brouro.
Anta io, ni konfirmu lian konstaton: "i tiu fenomeno estas pli kom-
plika, ol i ajnas je la unua vido".
Sendube, kelkaj tiaj foimc (sirnili, utili, rapidi ktp.) estas enerale ak-
ceptitaj kaj tute familiaraj, aliaj (rigardu kelkajn el la supre cititaj)
estas nekutimaj, pli-malpli eksterordinaraj, se ne ekstravagancaj. Kiel
fari do disjuon inter ili? Anka ne estas iam nur la klopodo je frap-
eco, precipe en la poezio, kie oni ofte devas pari silabojn kaj trovi
rimojn; anka i tiuj du bezonoj klarigas muitajn tiajn foimojn. Cu
rigardi do tiujn nur pii-malpii toierataj poeziq licencoj, a postuli por iii
civitanecon anka en la iutaga prozo?
Ni devas diri, ke teorie iu tia forrno estas regula. La la 11-a regulo de
la Fundamenta Gramatiko, nome, la verbfinao "estas rigardata anka
kiel memstara vorto". Kaj, ar adjektivo-verbaj kunmetoj (ekz-e purigi
= igi pura) estas neriproeblaj, anka la adjektivo-verbfinaaj kunmetoj
estas sendube korektaj.
Tio, ke la naciaj lingvoj ne uzas tiajn formojn, ne estas forta argumento,
ar, unue, E-o povas havi siajn proprajn leojn, due, la naciaj lingvoj
mem ne estas unuecaj i-rilate. Ekz-e el la sama substantivo Hunger la
germana tiras hungrig (malsata) kaj hungern (malsati), dum el sia faim
a fame la franca a la itala ne povas tiri verbon (avoir faim, aver fame).
La Germano kaj la Franco povas silenti (schweigen, se taire), dum la
Anlo sole esti siienta (to be silent). En la germana oni povas diri
verdi (grhen), dum la franca, la itala kaj la hungara devas uzi sufikson
(verdoyer, verdeggiare, zoldeni). Por respondi al sufia A.F.D. havas
verboformon (to sufftce, suffire, genugen), sed la hungara a la rusa
ne. Ankora pli da malkongruo oni trovus certe en la ekstereropaj
lingvoj.
Esplorante la diversajn adjektivojn, ni vidas, ke ili kiel de Hoog atent-
igas en sia verketo ne estas samspecaj. Jam dekomence ni apartigu la
rilat-adjektivojn, kiuj devenas de substantivaj radikoj, ar ili e sia verb-
io jam ne kondutas kiel adjektivoj, sed kiel verbfinae pluformitaj
substantivoj (ekz-e patra - patri; ora - ori).
Anka e la adjektivradikaj adjektivoj ni povas konstati rimarkindajn
diferencojn. Ni prenu ekz-e la tri adjektivo-verbojn utili, kvieti, beli. La
unua similas al agverbo (ekz-e heipi), la dua al statverbo (ekz-e ripozi\
la tria, male, estas iel kvalifika, al kiu oni apena povas trovi verbon
403
299
analogan. Kaj certe ni trovas anka i lastan ia malplej kutima kaj
akceptebla el la tri. Multe pli facile ni familiarigas al la verboj sufii a
inklini, kies radikoj tamen, evidente ne apartenas al tiu kategorio, al kiu
util a kviet apartenas, nek al la sama kategorio inter si. Do ekzistas
pluraj diversaj adjektivkategorioj; i tiujn oni devas, kiel ties neceson
de Hoog emfazas, aparte esplori el la vidpunkto de ilia verbigebleco.
Provante kiasi ia adjektivojn tiuceie, oni ricevas la sekvantajn grupojn:
adjektivoj de ago, de konduto, de stato, de atribuo, de helpverba funkcio
kaj de aa kvalito.
1. La adjektivoj de ago karakterizas ian agon; ilia verba formo esprimas
tiun agon per ties maniero, tiei ke la agverbo mem estas nur subkom-
prenata kiel evidenta. Ekz-e anstata soni iate oni diras iati. Tiaj
adjektivoj estas ni metas parenteze la subkomprenatan verbon :
aktivi (iabori -e), atenti (askulti, rigardi -e), avidi (deziri -e), armi
(efiki -e), diligenti, fervori (iabori -e), kuipi (agi -e), lami (iri -e),
lati (soni, paroli -e), prudenti (pensi -e), rapidi (iri, agi -e), sagaci,
sai (pensi -e), soleni (festi -e), sovai (agi -e), spriti (paroii -e),
utili (efiki e). La senco de la adjektiva kaj verba formoj ne estas tute
la sama: la adjektiva formo esprimas enerale konstantan emon a
econ, la verba formo ties okazan manifestion en ago.
2. La adjektivoj de konduto, en sia verba formo, prezentas tiun kondu-
ton en aktuala sinteno a ago. Do: afabli = konduti afabie. Tiaj estas:
afabii, avari, boni - maiboni, bravi, asti . malasti, fideii, fieri, firmi,
frenezi, frivoii, furiozi, entili, humiii, indiferenti, intimi, krudi, krueli,
modesti, muti, naivi, nobli, obstini, pacienci, rigidi, ruzi, seriozi, severi,
sinceri, surdi, vanti. Anka tie i ekzistas la diferenco inter la konstanta
signifo de la adjektivo kaj la okaza signifo de la verbo: /i estas obstina
(lanature), li obstinas (en ia afero). La adjektiva formo estas uzebla en
amba sencoj, sed la veiba nur en la dua: li surdas ai la petoj;ii vantas
prisia sukceso.
3. La adjektivoj de stato, en sia verboformo, estas analizeblaj kun
adverba flankeiemento (stati - e) kaj anka kun adjektiva (esti a).
Ekzemploj: ebrii, feiii, gaji, kvieti, laci, preti, sani - malsani, sati -
maisati, sobri. La senco de la adjektivaj kaj verbaj formoj enerale estas
la sama, sed e kelkaj la lingvuzo faris nuancdistingon. Ekz-e oni diras:
"li ebrias de ojo", sed "li estas ebria de konjako"; malsati signas plie
devigitan a intencan nemanon, esti malsata plie la simplan okazan
malpienon de stomako.
4. La adjektivoj de atribuo signas ne ian econ a emon propran al la
determinato, sed ian markaon atribuatan al i baze de takso, konsidero,
proporcio, ekstera cirkonstanco. En verboformo ili estas analizeblaj sole
per adjektiva flankelemento (esti a): egali, fremdi, gravi,usti, identi,
justi, kari, konformi, nepri, pleni, pravi - malpravi, propri, sami, simiii,
sufii, validi, vani. Inter i tiuj kaj la adjektivaj formoj (esti a) ne ek-
zistas e nuanceto da diferenco.
404
296
5. La adjektivoj de helpverba funkcio estas tre similaj al laus-antaaj:
tia sama estas ilia analizo, tia sama la manko de nuancdiferenco inter
la verboformo kaj la adjektivo plus "estas". Ni metis ilin en apartan
grupon pro tio, ar ili estas uzataj plej ofte kun infinitivo kaj tiel ili
estas parencaj al la modaj helpverboj (povi, devi, voli) a al radikverbaj
verboj aliaj, postulantaj same infinitivon. Tiaj adjektivradikaj verboj
estas: ebli (pasiva "povi"), emi (voli), indi (valori), inklini (voli), kapabii
(povi), necesi (pasiva
v
bezoni"). Tien i oni povas klasi anka la verbon
kurai (ekz-e: mi kuraas veti\ uzatan ekskluzive kun infinitivo;en ec-
montra signifo oni uzas nur la adjektivon plus "estas": // estas kuraa.
Anka sufii kaj vani povus esti klasitaj tien i; la limoj inter la grupoj
4. kaj 5., kiel dirite, estas tute fluidaj.
6. La adjektivoj de afa kvalito signas la esencan kvaliton a la aspekton
de la aoj; ili estas do konstatoj, kaj, kiel tiaj, ne esprimeblaj verbe. Ek-
zemploj: agrabla, akra, alta, antikva, beia, densa, dika, doia, eberta,
glata, granda, juna, kripla, pala, plata, varma kaj la kolor-adjektivoj:
blanka, flava, griza, nigra, rua ktp. Ilian verboformon fakte oni ne
uzas, a ne guste uzas, kiam oni objektive konstatas: i tiu gusto estas
agrabla; ia tabulo estas nigra; ia vesto estas blua; lia fiio estas granda.
Sed ne iam oni konstatas tiel objektive. En emfaza stilo la senpera
verbigo povas fari, anka e tiuj i radikoj, specialajn efektpjn, doni
dinamikon al la diro: kiom agrablis tiu gusto al mia lango!; rigardu, io
nigras en la anguiof; la ieio biuas al ili kiel belega promeso; post eliro
el la fiankstrato anta ni grandegis la katedraio. Tamen, kiel de Hoog
prave avertas, tiun stil-efekton oni ne devas trouzi, ar tiam gi trivial-
igas, perdas sian specialecon. Ci tie nome temas pri poezia rimedo: pri
ia personigo de la aoj, ar nur tiamaniere oni povas verbigi, do agigi
ilian kvaiiton a aspekton. La analizo povas esti: (impres)i agrable,
nigre, blue, grandege.
Resume ni povas diri, ke: a) la senpera verbigo de la adjektivoj en
E-o teorie estas korekta kaj bazigas anka sur zamenhofaj ekzemploj
(ke Z. gin malaprobis en sia Lingva Respondo de 1907, tio, kiel de
Hoog pruvis, estas miskompreno*; b) tamen, simple anstataigi la
adjektivan formon per la verba oni ne povas en iu okazo, ar la du
formoj ne iam havas la saman signifon kaj oni devas atenti pri tiuj
nuancdiferencoj^ kiujn ni i-supre montris; c) generale oni rezervu la
senperan verbigon por specialaj efektoj; oni ne plenigu sian tekston per
* tie nur tiom, ke en letero al D-ro Stamatiadis (18.XL1910) Zamenhof
skribis pri la traduko de du grekaj verboj eusebeo kaj eutuHed: "ajnas al mi, ke
plej bone estas traduki ilin per du vortoj (estipia, esti fetia); sed se oni nepre
bezonas havi unu vorton, oni povas traduki: piesti, feliesti, a (eble e pli bone)
simple: pii, feiii"
405
293 - 294
tiaj formoj, ar tio efikos fremde, nenature, afekte. Tiu i averto ne
rilatas al la jam enradikiintaj formoj (vd. la zamenhofajn i-supre, kaj
eble tiujn sub punkto 4-5).
C) Post prepozicioj la verba finao adjektivigas la prepozician flank-
elementon, farante in sia predikata adjektivo. Ekzemploj: antai
(esti antaa), apudi (esti apuda), irkai (esti irkaa), kontrai (esti
kontraa), iai (esti laa), superi (esti supera), anstatai (esti ansta-
taa). Pri peri vd. 394, Rim. III.
D) Post aliaj elementoj, interjekcioj ktp. la analizo de la verba finao
estas agi per, fnkcii per. Ekzemple: jesi (agi per jes), nei
y
adiai, vivui,
bisi, hurai ktp. Kelkfoje: esti -ai ekzemple: fii (esti fia).
ADVERBA EFELEMENTO
300 Krom la primitivaj adverboj (morga, apena, tuj ktp.), ne funkciantaj
kiel efelementoj, enerale ne estas necese distingi radikelementojn
adverbajn, ar ili iam estas rekondukeblaj al adjektivaj radikoj. E la
primitivajn oni povas rigardi derivitaj el adjektivoj per "signo nula".
Tamen, ekzistas sola speco de adverba efelemento, ne rekondukebla
al adjektivo: kiam du adverboj estas simple apudmetitaj (voie-nevole,
piirmalpii, trafe-maitrafe ktp.). Tio estas analoga al la formoj soidato-
kamarado kaj surda-muta. Sed trovias nur kelkaj malmultaj tiaj espri-
moj, do i tiu speco de kunmeto havas nenian gravan signifon en la
vortfara sistemo.
Rim. I. La vortojn presprete, sangavide, aminde ktp. oni povas rekonduki al
prespreta, sangavida, aminda ktp. La diferenco estas nur, ke la adverbaj formoj
karakterizas ne substantivon, sed verbon a adjektivon.
La e-finao. Konforme al la parenceco inter la a-finao kaj e-finao, post
adjektivaj radikoj la e-finaon, el la vidpunkto de vortkonstruo, oni
povas rigardi kvaza pleonasma. La sola diferenco estas, ke la a-finao
rilatas al substantivo, dum la e-finao rilatas al verbo a al adjektivo. La
parencecon montras la adjektivio de adverbo, e primitiva, post la
substantivigo de ia adjektivo a verbo (forte bati forta bato; pale
verda pala verdo; tro rapidi tro rapida troa rapido; tuj veni
tujaveno).
A) Post substantivaj radikoj la senco de e-finao plej enerale estas
maniere, a ia ia maniero de. Ekzemple: ree (la maniero de rego).
Ci tiu maniere estas komprenebla en la plej vasta senco (karakterizate
de). Ci povas signi:
1) la ilon, per kiu Ia respektiva ago okazas (per). Ekzemple: bati marteie
(per martelo); la ventego batis onde la ipon (per ondo); mezuri piede la
vojon (per piedo); informi ietere (per letero); pui korne (per korno);
pafi kugle (per kuglo).
2) la iokon, kie la ago okazas (en, e, sur). Ekzemple: stari porde (e
pordo); sidi see (sur); promeni ambre (en).
406
284
3) la tempon, kiam la ago okazas: promeni nokte (dum nokto), danci
dimane (en dimano).
Rim. II. Komprenebie tio estas ebla nur, kiam la loka a tempa signifo estas evi-
denta el la vorto mem. Oni do ne povas diri ekz-e sidihunde (sur hundo), ar tio
signifas piie sidi hundmaniere. Same, oe Grabowski: tempeste (dum tempesto)
forlasis la ipo la havenon estas nekiara, ar tempeste plie signifas tempestmaniere.
Car e estas parenca al a, anka gi povas enhavi la signifon Jcvaiit. ia
senco do povas esti -kvalite. Ci-sence oni povas distingi du subsencojn:
4) tutkvalite, tio estas kiel. Ekzemploj: eesti gaste (kiel gasto), roli
aktore (kiel aktoro).
5) unu-, a kelkkvalite, tio estas kvaza. Ekzemploj: senti patre (kvaza
patro); gliti olee (kvaza oieo); gastigi ree (kvaza rego). Ci-sence oni
povas uzi anka la sufiksoidon ec (patrece, oleece, reece). Vd. ankora
esk% 353.
B) Post verbaj radikoj oni trovas ia sekvantajn sencojn:
1) per. Ekzemploj: murdi pafe (per pafo); informi skribe (per skribo);
kai kovre (per kovro); vidi sone (per sono); atingi kure (per kuro).
2) kvaiite, tio estas, havante la respektivan agon kiei kvaliton. Ci-sence,
kiel la adjektiva finao (vd. tie: 296, B), anka ia e-finao povas
preska egalvaiori al participo;
a) aktive: skribi stare (starante); veni helpe (helpante); fiati tente
(tentante);
b) pasive: miri konsterne (konsternite); rigardi ekscite (ekscitite);
askuiti agrene (agrenite). Anstata i tiu formo, se la kunteksto ne
helpas sendube, estas konsilinde uzi la participan fonnon.
Rim. III. La supraj sencoj estas eksplikeblaj anka per: karakterizate de. Ekzem-
pie: skribi stare (karakterizate de staro); veni helpe (karakterizate de [sia] helpo);
askulti agrene (karakterizate de [onia] agrenado).
C) Post prepozicioj la e-finao montras, ke la senco de la prepozicio
rilatas al la predikato, signante ian manieron a cirkonstancon (iri a
esti antae, maiantae, apude, pretere\ agi dume
y
poste, anstatae,
krome ktp.). Same e interjekciof (krii bise, fie, vivue, hurae).
D) Post primitivaj adverboj la e-finao estas superflua pleonasmo, ar
i nenion aldonas al la radiko, nek sence, nek vortkonstrue, nek grama-
tike. Kelkfoje, precipe en la poezio oni renkontas troe, tree, nune. Post
ia a-adverboj preska neniam oni uzas la e-finajon.
Rim. IV. La a-advcrboj (morga, apena, anka, ankora, almena ktp.) propre
estas puraj adverboj, tiei do nenio motivas ilian apartan formon. Jam okazis
provoj uzi ilin en simpla adverba formo {morge, apene, anke, ankore, almene
ktp.), kio cetere kunportus anka ia simpian formon adjektivan (ankora, almena,
apena) kaj substantivan (hiero, hodio, morgo). Tiuj provoj e estas oficiale toler-
ataj de la Akademio (Raporto dc prezidanto Boirac: Oficiala Gazeto, Aprilo
1910). La grandan forton de la E-a tradicio pruvas, ke tiu sano, malgra siaj
avantaoj kaj malgra la oficiala nekondamno, tamen ne povis enhejmii.
La la eldiro de Z. la a-fmao en la adverbo "ne apartenas al la radiko" kaj oni
407
293 - 294
povas in anstataigi per apostrofo: ankor', apen\ Sed krom kelkaj sporadaj
provoj en la poezio, anka tiu permeso de Z. ne estis atentata.
B. TRIELEMENTAJ KUNMETOJ
INTERELEMENTA GRUPIO
La isnunaj pritraktoj koncernas la kunmetojn el du elementoj.* Se en
la vortkunmeto trovias pli ol du elementoj, la afero kompiikias.
Nome, tiuj elementoj povas grupii inter si diversmaniere.
En tiaj tripartaj, trielementaj vortoj do unue oni devas esplori la grup-
ion de la elementoj, tio estas, konstati la interelementan grupion.
Tiuriiate ekzistas du ebiaoj:
1) la iasta eiemento rilatas al la du antaaj elementoj; ekz-e: vaporip-
asocio (asocio de vaporipoj) ;
2) la du iastaj elementoj formas unu tuton, kaj kiel tuto ili rilatas al la
antaa elemento; ekzemple: ato-aerbremso (aerbremso de ato).
En la unua okazo ni parolas pri duobla flankelemento, en la dua okazo
pri duobla efelemento.
La duobian flankelementon do oni povas signi per (C-B>(A).
La duoblan efelementon oni povas signi per (C)-(B-A). Pli detaian
simbolaron oni trovos 313.
La du rilatojn ni trovas anka e tiaj vortoj, kies lasta elemento estas
sufiksoido. Bczempie:
1. Duobla flankelemento: tipo (C-B)-A: kudriiujo (kudfil>(ujo): ujo de
kudriloj; skribmasinaro: (skrib-main>(aro): aro de skribmainoj;
fervojisto: (fer-voj>(isto): isto de fervojo. Same kiel e vaporip-asocio.
NB. La unuan ei la du flankeiementoj ni nomos maldekstra, la duan, postan,
dekstra flankelemento.
2. Duobla efelemento: tipo (C)-(B-A): korboneco (kor>(bon-eco):
boneco de koro; kestiosiio: (kest>(los-ilo): losilo de kesto; orkan-
deiingo: (or>(kandel-ingo): kandelingo el oro. Same kiel e ato-aer-
bremso.
Kaj la samajn du tipojn ni trovas anka e vortoj, kies efelemento estas
* La vorton elemento ni uzas alisence en unuradikaj kaj plurradikaj vortoj. En
unuradikaj vortoj la flnaon ni kalkulas aparta elemento kaj tiel ni parolas pri
samclemcntaj kaj malsamclementaj vortoj. En plurradikaj vortoj, male, iun
radikon kunc kun sia flnajo (videbla a latenta) ni rigardas unu eiementa Apart-
ajn eiementojn formas nur tiuj flnaoj, kiuj estas tute memstaraj kaj ne rilatas
senperc al la clcmento, kiun ili sekvas.
Ekzemple: urbodomo estas duclementa vorto (urbo ka'$ domo)\ facilanima estas
trielcmcnta vorto (facila kaj animo kaj a); senpovigi cstas kvarelementa vorto
(sen kaj povo kaj a kaj igi).
408
322 - 323
finafo. Ni vidis, ke ia finao povas esti proprafunkcia, nepleonasma
elemento kaj i-okaze i mem farias la efelemento de la vorto (marte-
li: i marteli; homa: hom-kvalita). Do anka la finao povas rijati jen al la
antaa eiemento soia, jen al amba antaaj elementoj kune. Ekzemploj:
1. Duobiaj fiankeiementoj: tipo (C-B)-A: urbdoma: (urb-dom)-(a):
apartena ai urbdomo; leonkora: (leon-kor)-(a): karakterizata de leon-
koro. Same kiei e vaporip-asocio.
2. Duoblaj efeiementoj: tipo (C)-(B-A): vodono: (vo)-(don-o):
dono de voo; sangruo: (sang)-(ru-o): ruo de sango. Same kiel e
ato-aerbremso.
Ni havas do la analogajn triojn:
(vapor-ip)-(asocio) (ato)-(aer-bremso)
(fer-voj)-(isto) (kest)-(los-iio)
(ieon-kor)-(a) (vo)-(don-o).
KUNTENAJ FLANKELEMENTOJ
En la supraj ekzemploj pri duoblaj flankeiementoj, ia efelemento 302
(vorto, sufiksoido, finao) rilatas al tia vortkuno, kiu estas analizebla
la la vortefikaj reguloj, do povas formi memstaran vortkunmeton
(vaporipo, urbdomo, leonkoro, kudrilo ktp.). Tiajn duoblajn flank-
eiementojn ni nomas flankelementoj kuntenaj.
Tia kuntena flankeiemento ni povas rigardi anka radikon verban kun
antaa elemento rilatanta al i:
1. adverbe: pafmurdo: (pafmurdi)-(o); bonfarto: (bonfarti)-(o); pre-
teriro: (preteriri)-(o). La interparenteza elemento estas plu analizebla:
(pafe murdi), (bone farti), (pretere iri);
2. kiei predikata adjektivo: beiigo: (beiigi)-(o); purio: (purii)-(o). La
interparenteza flankelemento estas piu analizebia: (bela igi), (pura ii).
La analizo de la supraj formoj do ne estas pafa murdo, bona farto,
preterairo, nek pura igo, bela igo, sed: (pafmurdi)o, (beiigi)o. La o-fin-
ao substantivigas la nomon de la ago esprimita de tiuj du flankelemen-
toj kune.
Tio signifas, ke, se oni faris duelementan kunmeton la la vortefikaj
reguloj, tiun kunmeton oni povas pluformi finqe kiel unu tuton, do
kvaza radikvorton. Ekz-e: dom-konstruo (konstruo de domo) estas
pluformebia:
domkonstrua: (domkonstruo)-a: karakterizata de domkonstruo;
domkonstrue: (domkonstruo)-e: karakterizate de domkonstruo;
domkonstrui: (domkonstruo)-e-i: (ag)i domkonstrue.
Same: purigi (igi pura) estas piuformebia:
purigo: (purigi)- o;
puriga: (purigi)-o- a: karakterizata de purigo;
purige: (purigi)-o-e: karakterizate de purigo.
Kiei oni vidas el la supraj ekzemploj, la a-finao same substantivigas
409
293 - 294
anta si la verbfinaan kumneton (purigi) kiel la verbradikon (ekz-e
bati). Bata estas bat-o-a, puriga estas purig-o-a.
Tiuj finaaj pluformadoj do donas konstruojn analogajn ai la malsam-
elementaj vortoj (vd. 279), kun la diferenco, ke la fingo gluias ne al
malsamelementa radiko, sed al tutakunmeto. Sed el tio sekvas, ke tiujn
pluformaojn oni ne povas tiel analizi, kvaza la finao apartenus nur al
la lasta radik-elemento de la kunmeto: domkonstrua, ekz-e, ne estas
analizebla kiel konstrua je domo (la VE. II.), ar la a-finao apartenas
ne al konstru, sed al la tuta komplekso domkonstru. Pri ia analizo de
domkonstrui, kiu estas pli komplikita kunmeto, ni traktos poste (vd.
306).
DISFALAJ FLANKELEMENTOJ
303 La efelemento povas riiati ne nur al fiankelementoj kuntenaj, sed
anka al tiaj, kiuj memstare ne povas stari kune, sed kiujn nur la ef-
elemento kunkroas en unu vortkunmeton. Tiajn duoblajn flank-
elementojn ni nomas flankelementoj disfalaj.
Ekzemple: samideano: (sam/ide)-(ano): (sama ideo)-(ano): ano de la
sama ideo; aitmontaro: (alt/mont)-(aro): (altaj montoj)-(aro): ar6 de
altaj montoj; faciianimeeo: (facil/anim)-(eco): (facila animo)-(eco): eco
de facila animo.
La samajn disfalajn efelementojn ni povas observi anka e finaa ef-
elemento. Ekzemple:
facilanima: (facil/anim)-(a): (facila animo)-(a): karakterizita de facila
animo; biankapeia: (blank/apel)-(a): (blanka apelo)-(a): karakterizita
de blanka apelo; senkora: (sen/kor)-(a): (sen koro)-(a): karakterizita de
eco (sen koro). Same, bonfarta ne estas farta e bono, ar la a-finao
rilatas ne al fart, sed al la tuta komplekso bonfart.
Custe tio, ke la ordinara analizo ne donas senchavan rezulton, montras
e tiuj formoj, ke la finao estas memstara efelemento. En tiaj okazoj
do oni devas in memstarigi, kaj al la tuta antaa komplekso oni devas
doni tiun finaon, kiun postulas tie la vortefiko de la memstara finao.
Vodoni estus, la VER. III., voe doni. Tio evidente ne donas la
deziratan sencon. Oni do memstarigu la i-finaon:
(vodon)-i
La i-finao postulas antaan adverbon:
(vodon)-e-i.
La e-finao postulas antaan substantivon:
(vodono)-e-i.
Per tiu formo ni ricevis la deziratan sencon:
funkcii (i-finao) per (e-finajo) vodono
(ag)-i (per)-e (de) vodono.
Tiel, kvaza atomate, ni eksciis, ke la origina kunmeto, kies pluform-
ado estas la i-finaa formo, estas la substantiv-efelementa vorto:
410
293 - 294
vodono (dono de voo).
Same: bonfarto estus, la VER I. farto de bono. Tio estas sensenca.
Oni devas do memstarigi la finaon:
(bonfart)-o.
La o-fmao do substantivigas ia parentezan kompiekson kiei unu tuton.
Se nun ni seras, kiei rilatas inter si la du parentezaj elementoj, ni tro-
vas, ke fart estas verba radiko, do i postuias antaan adverbon. Tiel ni
ricevas:
(bone farti)-o: stato bone farti.
E1 i tiu esploro klarias, kiai oni diras ofte bonfarto, sed neniam oni
diras bonpano. Nome, i lasta estas analizebia nur kiei bona pano, kaj
tio estas kontraa al VER. I. Male, bonfarto estas anaiizebla la la supre
montrita irkavojo, do i ne rompas la vortefikajn regulojn.
Kiel ni vidas, disfalaj flankelementoj alprenas e ia anaiizo finaon kon-
forman al sia gramatika radikkaraktero (adjektiva radiko a-finajon a
e-finaon, substantiva radiko o-fmaon) kaj poste rilatas inter si kiei du
memstaraj vortoj. Prepozicio restas en sia prepozicia funkcio, se i estas
maldekstra flankeiemento.
Rim. Do la vortefikaj reguloj estas devigaj nur e tiuj kunmetoj, kies elementoj
interkroias proprapove. Se tiujn elementojn interkroas kroma elemento (finaa
a sufiksoida efelemento), ili povas interkroii dumaniere:
a) inter ili povas validi la vortefikaj reguloj (vd. 302): kuntenaj flankelementoj;
b) inter ili povas vaiidi la sintaksaj reguloj de la determino: disfalaj flankelementoj.
INVERSA VORTEFIKO
Ekzistas disfaiaj flankelementoj, kiuj ne povas alpreni, kiel memstaraj 304
vortoj, finaon konforman ai ia gramatika radikkaraktero, ar tiel ili ne
povus sintakse rilati inter si. Ekzemple:
senforta, grandkuraa disfalus en: (sen forta)a, (granda kuraa)a, kio
ne estas ebla gramatike, ar nek prepozicio nek adjektivo povas rilati al
adjektivo.
Tiaokaze iam la unua flankelemento konservas sian gramatikan karak-
teron kaj difinas per tio la gramatikan vortkarakteron de la dua elemen-
to. Car prepozicio kaj adjektivo rilatas regule al substantivo, sen kaj
granda substantivigas la duajn elementojn fort kaj kura. La analizo
do estas: (sen forto)-(a): karakterizita de (sen forto); (granda kurao)-
(a): karakterizita de granda kurao.
Car i-okaze la vortefiko iras de maldekstre al dekstre, do kontra-
direkte al la normala, rekta vortefiko, i tiun vortefikon ni nomas
vortefiko inversa.
Rim. I. Tian inversan vortefikon ni povas vidi anka oe radikkunmetoj. Ekzemple
ni rigardu la vorton rapidmezurilo. i estas dusenca. Oni povas in analizi la
duobla efelemento: (rapid) (mezur-ilo): (rapido) <- (mezur-ilo): mezurik) de
rapid(ec)o; kaj lau duobla flankcicmcnto: (rapid-mczur)-(ilo): (rapide --mezuri)-
(ilo): ilo de rapida mezur(ad)o. Sed se mi diras: rapido-mezurilo, a rapidec-
411
293 - 294
mezurilo, per tk> mi neprigas la unuan analizon (rapido) (mezurilo), dum
dirante tujmezurilo, subitmezurik), per la adverba unua flankelemento mi neprigas
la duan: (tuj -*mezurO-(iio): ilo por (tuj mezuri), ar adverbo postulas por si
verban elementon (inversa VER. m. 1.).
Rim. II. De tug efikoj, sekrete efikantaj en la interno de vortoj, trovias ankora
aliaspeco.
En la vorto mebHaro, la sufikso aro postulas antaan substantivon pluralan: mebl-
aro estas aro de mebloj. Same: homamaso: amaso de homoj.fii tio estas pluraliga
vortefiko rekta, ar i iras de dekstre al maldekstre.
Nun ni rigardu la vorton interkontinenta. i estas kunmeto kun disfalaj flank-
elementoj: (inter kontinento)-(a). Sed la prepozicio inter postuias post si pluralon,
ar io povas trovii nur inter almena du objektoj. La anaiizo do estos: (inter
kontinento-j)-a. Ci tie do ni havas pluraligan vortefikon inversan, irantan de
maldekstre al dekstre.
La du specoj de vortefiko estas tute analogaj. Unu substantivigas, la alia piuraligas
la post i trovjantan vorteiementon.
Rim. III. i tiu inversa substantiviga vortefiko estas tre grava, ar i superfluigas
specialan substantivigitan sufikson. Senforta, sencerta, senutiia estus vortoj mal-
bonaj, ar nenio en tiuj vortoj signas la substantivion de la adjektivaj elementoj
fort, cert, util. Sed sen, uste per tk>, ke i povas stari nur anta substantivo,
togike substantivigas post si la adjektivajn elementojn. i do, per sia vortefiko
inversa, anstataas substantivigan sufikson. Same adjektivo, ar i povas riiati
nur al substantivo, efikas substantivige kiei maidekstra flankelemento. En senforta
kaj grandkuraa do la vortiogiko kreas substantivan elementon post fort kaj
kura, neprigante la jenan vortstrukturon: senfortfoja, grandkura(o)a.
ELEMENTOJ LATENTAJ
305 Per la vortefikoj rekta kaj inversa, do, inter la videbiaj elementoj de
vortkunmeto povas estii elementoj nevidebiaj, kiuj funkcias kae en
la interno de la kunmetao. Tiujn elementojn, kiujn malkaas nur la
analizo, oni povas nomi eiementoj iatentaj.
Tiaj iatentaj eiementoj estas ekzemple en marteli (martel[e]i) la fmajo
e; en skriba (skrib[o]a) la finao o\ en homamaso (homo[j]amaso) kaj
interkontinenta (inter kontinentojj ]-a) la pluralsigno /.
Analizante la vorton senkora ni in dismetas je (sen koro)a. Sed a kiel
adjektiva efelemento substantivigas la antaan elementon. Tiu subs-
tantivigo ne koncernos la elementon kor
f
ar -a ne rilatas ai i soia, sed
al amba disfalaj flankelementoj (sen koro) kune. Do, se ni signas la
substantivigan vortefikon per latenta ofinajo, tiu o-finao ne estos
pleonasma apud la substantiva radiko kor
t
sed o-finao proprafunkcia
apud la komplekso (sen koro). Oni do devas in signi jene:
(sen koro)-o-a.
Car "esti sen koro" signas econ, ia senco de la latenta o-finao estas
i-okaze eco. Ni ricevas do la jenan analizon:
(sen koro)-eco-(a): karakterizata de eco (sen koro): karakterizata de
senkoreco.
412
293 - 294
Same: irkaurba: (irka urbo)-o<-a: (irka urbo)-eco-(a): karakte-
rizata de eco fsituo] (irka urbo): karakterizata de irkaurbeco.
Same: senforta: (sen- forto)-o<-a: karakterizata de senforteco.
Same: senpova: (senpovo)-o<-a: (sen povo)-eco-(a): karakterizata
de senpoveco.
FINAOJ PSEDOPLEONASMAJ
En senforta, grandkuraa kaj en similaj kunmetoj, ia a-finajo ajnas 306
pleonasma unuavide, ar i ajnas kroii al la adjektivaj radikoj fort kaj
kura. Sed, kiel ni vidis, per la inversa vortefiko de la unua flankele-
mento i ricevas propran funkcion, kaj rilatas ai amba flankelementoj
kune, kiel memstara elemento. Tiaokaze ni parolas pri finaoj psedo-
pleonasmaj, kaj pri la memstariga efiko de la unua flankelemento.
*
Por komprenigi i tiun memstarigan eflkon, ni vidu analoge ia vorton
centjaro. i estas kunmetita el la du elementoj cent kaj jaro. Sed cent
ne povas rilati al jaro (singulara), ar i postulas post si pluralon. i do
kvaza forpuas, memstarigas la o-finaon. La analizo do estas: (cent
jar)-(o). Cent kaj jaro estas disfalaj flankelementoj, e ili validias ia
efiko de la unua elemento (cent), kiu kroas al la eiemento jaro la
iatentan pluralfinaon. La plena analizo de ia vorto do estas: (cent
-jaro-j)o: daro (cent jaroj). Aliaj ekzempioj: trimasto, tridento,
deksilabo, trianguio, tripiedo. Pri ilia analizo vd. 314,3* Rim.
Tute same estas e senforta. En i sen ne povas rilati al la adjektivo
forta, ar i postulas postan substantivon. Per sia substantiviga efiko
i do kvaza forpuas, memstarigas la a-finaon: (sen fort)a. Kaj al la
adjektiva radiko fort i kroas la latentan o-finaon: (sen->fort-o)a. Do,
uste per tio, ke i postulas postan substantivon, i anstataas subs-
tantivigan sufikson.
Egale estas e grandkuraa. Tie la memstarigon de la a-finao faras la
adjektivo granda, kiu postulas postan substantivon. Analizo: (granda
->kura-o)a.
Per tia memstarigo ni povas klarigi anka la vorton senpovo. En i la
o-finao ja ne estas pieonasma, sed i ajnas rilati al la verba radiko
pov. Tamen, ar prepozicio ne povas gluii al la substantivo, al kiu i
rilatas, tia analizo estas neebla. Tiu i neebleco memstarigas la o-fin-
aon, kaj rilatigas in al la disfalaj flankelementoj (sen povo). La analizo
do estas: (sen povo)o: eco (sen povo): senpoveco.
Same estas e domkonstrui. Tie la i-finajo ne estas pleonasma apud la
verba radiko konstru, ar se oni analizus la vorton kun la verba efele-
mento konstrui, la VER. oni ne havus senchavan rezulton. La ne-
sukceso de la ordinara analizo montras pri memstarigita i-finao. Tiun
memstarigon tie i faras tio, ke dom estas la objekto de la ago konstrui;
413
284
kaj la objekto povas esti esprimita nek per adverbo, nek per predikata
adjektivo, sed nur per suplemento (DE). Dom do devas esti ligita per
DE kaj DE povas stari nur inter du substantivoj. Do konstru devas al-
preni substantivan formon: domkonstruo. La tiel estiinta latenta o-
finao memstarigas la i-finaon: (domkonstruo)-i. La strukturo de la
vorto do estos:
(dom-+konstru-o)-e+-i
domkonstrue-i = (ag)i domkonstrue
Tiel same:
vodoni = (ag)i vodone t.e. per dono de voo;
leterskribi = (ag)i leterskribe a per skribo de letero.
Rim. Pluraj, laste anka de Hoog, klarigus alimaniere tiajn kunmetojn. Ili analizus
jene:
leterskribi = skribi leteron;
t.e. krom VER. III. 1. kaj 2., ili allasus anka trian vortefikon de la verba ef-
elemento: ag-objektigan. Tio ajnas plaa unuavide kaj multe pli simpla ol la ana-
lizo montrita de ni.
Sed uste tiu troa simpleco estas suspektinda:i ne kongruas kun la malofteco de
tiatipaj kunmetoj. Se nome ni starigas agobjektan analizon kiel unuagradan, tio
signifas, ke tiajn kunmetojn oni faras regule, kutime, amase. La fakto tamen estas,
ke tiaj vortkonstruaoj estas tre sporadaj: el ili uzigas enerale nur kelkaj "ton-
igintaj
w
: vodoni, fikapti. Sed oni ne diras: H bruadis, birdvidis, horloaetis,
poemforgesis, cirkrigardis, lernejvizitis, leterricevis, en kiuj la iasenca analizo
estus farata per memstara agobjekto: iiadis bruon.
Jam i tio montras, ke la sporadaj objekto-verbaj kunmetoj ne estas simple identaj
kun la grupo veibo + agobjekto. Kaj efektive, oni povas diri: mi leterkribis dum
la tuta posttagmezo, tamen oni ne diras: "mi leterskribis al vi", sed ja
n
mi skribis
al vi leteron". Same: li almozpetas e la stratangulo, sed "li petis de mi almozon";
la akvoportisto iris akvoporti, sed
M
portu al mi akvon"; domdetrui estas plifacile
ol domkonstrui, sed "la bombo detruis domon"; en Japanio oni iras erizfbr-
rigardi, sed "la knabino rigardas erizfloron". Fikaptisto, sukcese fikaptinte,
diros: "Mi kaptis fion!".
La diferenco nun jam estas evidenta. La memstara agobjekto (skribi leteron)
estas tiel same emfazata, kiel la verbo mem, i havas propran individuan ekziston
(difinitan a ne), i estas io konkreta, kiun la subjekto per sia verbo rekte sensas,
produktas a trafas. Per sia konkreteco i anka reagas al la ago kaj striktigas ties
limojn je aktuala faro. Tia estas la okazo en la i-supre listigitaj vortkunmetoj:
ilia objekto ne povas do sintezii kaj tial ili neniam estas uzataj. Male estas e ia
fiankelementa agobjekto (ekz-e en "/eferskribi"): i estas sen individua ekzisto,
estas kvaza abstrakta, piu ne la rekta trafo-celo de la verbo, sed nur ties karak-
terizao. Ne superflua certe, sed ombrata: el memstara struktura frazelemento i
degradjas je karakterizilo. Manke de konkreteco, i ne povas limigi aktuala ia
agon, do i tiu etendias en ian eneralecon, dum la eksobjekto, staranta modeste
flanke, kvaiifikas nur ian specialecon en simpla rob de suplemento. Fakte /i
leterskribis, almozpetis, akvoportis signifas ne certan agon, sed tion, ke li okup-
iis per skribo de leteroj, peto de almozo, porto de akvo. Sed tio ja estas nia
propono de analizo: (ag)i ieterskribe a per skribo de letero. Sekve, kiel ajn alloge
estus elekti la pli simplan analizon, la vera senco de tiaj vortoj postulas la analizon
414
306 - 307 - 308
pli komplikitan.
Komprenebie, anstata la sintezaj formoj oni iam povas uzi la analizajn: mi skri-
bis leterojn. Sed anstata ia analizaj, oni povas apliki la sintezajn nur tiam, kiam
ne temas pri ago aktualigita per konkreta objekto.
KLARIGO DE LV INVERSA VORTEFIKO
Oni vidis, ke la ordinara rekta vortefiko direktias de dekstre al mal- 307
dekstre, sed ekzistas anka vortefiko escepta, kiu direktias inverse, de
maldekstre al dekstre. La kazon de i tiu escepta vortefiko malkaas
al ni la esploro de la strukturo de tiaj inversefikaj vortoj.
Ni espioru, kio okazos, se ni ordos la elementojn konforme al la ordina-
ra vortefiko, tio estas, ni inversigos ilian vicordon, metante la maldeks-
tran elementon dekstren.
Por ekzemplo, ni prenu la vorton senforta. Ci konsistas el proprafunk-
cia a-finao kaj ei ia disfalaj flankelementoj sen kaj fort: (sen/fort)a.
Inversigante la disfalajn flankelementojn, ni ricevas la formon: (fort/
sen)a: fortsena. Analizante tiun i vorton, ni ricevas senchavan rezulton
la VER. II. Fortsena: sena je forto.
Same: sendependa: dependo-sena: sena je dependo; sendependo:
dependseno: sen(ec)o de dependo; porvivo: vivpoi(a)o: porao de vivo;
periabori: laborperi: labore peri (al si); faciianimo: animfacilo; facil(ec)o
de mimo\grandkuraa: kuragranda:grandaje kurao.
Per tio ni vidas
1) ke la lingvouzo en tiaj vortoj inversigis la vicordon de la elementoj,
per tio do inversiis anka la vortefiko;
2) ke esigante la inverson, ni ricevas duoblajn efelementojn, do el
(C/B)a farias (B)-(Ca). La a-finao do propre apartenas en inversefikaj
vortoj al la maidekstra elemento. La dekstra elemento estas kvaza
intermetita. Tute bone estas do kompreneble, ke pro tiu intermetita
elemento memstarias la finao. La kunapartenaj maldekstra elemento
kaj la memstara finao kvaza transpontas ia mezan dekstran elemen-
ton. La strukturo de tiaj vortoj do estas:
sen(fort)a sen(pov)o irka(urb)a
C. PLI-OL-TRIELEMENTAJ KUNMETOJ
La strukturo de la pii-ol-trielementaj vortoj ne prezentas specialan mal- 308
facilaon, ar iii ja estas redukteblaj en vortojn dukompleksajn, kies
kompleksoj siavice estas plu analizeblaj is la plena dissolvo de la kun-
meto. E1 la du kompleksoj la dekstra estas la efkompiekso, la mal-
dekstra estas la fiankkompiekso. Ekzemple en vagonar-haitigilo la ef-
komplekso estas hait-ig-iio, la flankkomplekso estas vagon-ar. La ef-
komplekso povas esti anka unuelementa; tiam ni parolas pri efmem-
bro. Tiu efmembro povas esti anka finao. Ekzemple: instruistina
estas dismetebla en la efmembron -a kaj en la trielementan flankkom-
415
293 - 294
plekson instru-ist-in.
La la konstruo de la flankkomplekso, oni povas dividi la pli-ol-triele-
mentajn vortojn en tri specojn:
1. La flankkomplekso estas vortkunmetajo farita la la reguioj de VER.,
a la la reguloj regantaj en la trielementaj vortoj. Tiajn ni nomas
flankkompieksoj kuntenaj.
Plej gravaj el tiuj i kunmetaoj estas tiuj, kies efmembro estas igi a
ii, kaj kies flankkomplekso kuntena havas la efeiementon -a, kaj, kiel
maldekstran fiankelementon, prepozicion: (xCo)a-(igi). Ekzempioj:
enpoigi: en (po>a igi; altabiii: ai (tabl>a ii; subakvigi, devojii,
envagonigi, senhatigi, sensentigi: sen[sent-o]-a igi; endormigi, sendev-
igi, senkuipigi, senfortigi (igi a ii enpoa, altabla, subakva, devoja,
envagona, senhata, sensenta, endorma, sendeva, senkulpa, senforta).
2. La flankkomplekso konsistas ei eiementoj, kiuj ne povus formi
memstaran kunmeton, kiujn do kunkroas sole la efmembro. Tiuj
estas la flankkompleksoj disfalaj.
Plej gravaj el tiuj i kunmetaoj estas tiuj, kies flankkomplekso konsistas
ei du substantivoj rilatantaj inter si per prepozicio. Ekzempioj: viza-
aitere (vizao al tero)-(e); salto kapalmura: (kapo al muro)-(a); batalo
korpsurkorpa: (korpo sur korpo)- (a); vidalvide.
3. La flankkomplekso havas efelementon latentan, kiu siavice estas
efmembro de pli-ol-trielementa kunmeto. Tiaokaze oni parolas pri
flankkomplekso kadra. Ekzemploj: enpoigo: (enpoa*-igi)-o; sensent-
io: (sensenta*-ii)-o; vizaalteri: [(vizao al tero)-o-e]<-i.
La latenta efelemento de la flankkomplekso povas esti antaata de
eiemento, kiu siavice estas efmembro de pii-ol-trielementa vortkun-
meto. Tion oni povas nomi plurkadra flankkomplekso. Ekzemple:
senkulpiga: [(senkulpa*-igi)-o]-a; vizaaiteriga: [(vizao al tero)-a]<-igi]-
o]-a.
Rim. Precipe la lastaj ekzempioj montras bone la funkcion de la latentaj finaoj,
estigitaj de la vortefiko rekta kaj inversa en la interno de ia vorto, Kiel ajnkom-
plikita ajnas la strukturo de la plurkadraj kunmetoj, ilia klarigo estas farebla nur
tiamaniere. Ke oni tamen ne sentas tiun komplikecon dum la uzo de la iingvo, tio
estas bone klarigebla: oni ja ne sintezas tiujn vortojn konscie, sed parte simple
lernas ilin kun ilia senco, parte oni faras ilin, senkonscie pri la strukturo, la la
analogio de similaj, lernitaj, kunmetoj.
D. KONSERVO DE FINAOJ
309 Inter la elementoj de vortkunmeto la finao povas esti ellasita. Cin ja
markas a la radika karaktero de la elemento, a (se la elemento funk-
cias kiel vorto nekonforma al la radikkaraktero) la vortefiko de la ef-
elemento. Ekzemple en varmenergio la vortefiko de la substantiva
efelemento energio metas o-finaon al la adjektiva radiko varm (varmo-
energio). En sensentigi la predikativiga vortefiko de la verba efelemen-
416
284
to igi metas a-finajon al la komplekso (sen sent) kaj la inversa vortefiko
de la prepozicio sen metas o-finajon al la verba radiko sent, do la
vortefiko klare evidentigas la strukturon: (sen-+sent-o)*-a<-igi.
Tamen, oni plurfoje konservas la finaon de la flankelemento. Tio povas
okaziel trimotivoj:
1) por beisoneco, se la ellaso de la finajo estigus malfacile prononc-
ebiajn konsonantkaramboiojn; ekzempie: majstroverko, arbobrano,
kudromaino. Zamenhof ordinare konservis la finaon, kiam ties forigo
okazigus renkonton de nur du konsonantoj, se ilia kunprononco estus
iom konfuza precipe en ja du jenaj okazoj:
a) kiam la unua estas voa kaj la dua senvoa (a reciproke): bp (skri/?o-
portanta), fb (k^/o&abilan), vf (vivo/onto, afoviro), dt (ludotablo),
bs, vs, ds, zs (pizosilikvoj), zk (rozotoiora) ktp.
b) kiam ia du konsonantoj estas samaj: pp (kapoparto), (ra&o&irdo),
vv (vivovespero), ss (asoservisto) ktp.
Hiajn detaiojn vidu e Prof. Kawasaki* La la enerala maniero oni el
tio povas konstati, ke Z. pli konsideris la beisonecon kaj la tujkom-
prenebiecon ol la koncizon;
2) por kiareco, se la flankelemento estus malfacile rekonebla en senfin-
aa formo,ekzemp\e:diosimila, luodomo;
3) se ia kunmeto ajnus havi alian sencon; ekzemple: feokanto (fek-
anto); konkoludo (konkludo); viro-temo: virtemo; inoformo: informo.
ar neniu el la supraj tri motivoj povas trovii e sufiksoidoj, anta
ili oni ne konservas la flnaojn. Ties kazo do estas ne ia esenca diferen-
co inter radikoj kaj sufiksoidoj sed simple superflueco, neneceso. Kiam
neceso tamen ekzistas, oni konservas la finaon; tri ekzemplojn oni
povas citi: posteuio (por diferencigi de postuio), unuaeco (por diferen-
igi de unueco), prezoinda (por montri, ke tie i ne funkcias la postverba
karaktero de inda). Kvara ekzemplo estus la konservo de o-finajo anta
igi (proponita de Wster) por montri substantivecon de adjektivradika
flankeiemento (varmoigi, elektroigi).
Finaon apud finao oni neniam konservas. uste por eviti tion oni
havas ja la sufiksajn parelementojn (eco por ao, ado por i-o). La sola
escepto estas vivuo
2
(vivui ktp.). Krome la (apena necesaj) vortoj
kelkea, muitea, por signi numeron (unua, dua, tria... deka... kelkea...
multea).
Pri tio, kiun el la finaoj oni metu en okazo de neceso, orientas la jena
regulo:
* Naokazu Kawasaki: Esperantologiaj Raportoj: N 1 Z-aj Ekzempbj, 1936;
N 2 Radiktipoj la arano de vokahj kaj konsonantoj, 1952;A^ 3 Dukonsonantaj
kombinoj, 1952;7V 4 Trikonsonantaj kombinoj, 1953 - iuj e la Fremdlingva
Universitato de Osaka.
417
299
Inter la elementoj de kunmetita vorto oni metu tiun finaon, kiu estas
tie la latenta finao estigita de vortefiko.
Ekzemploj:
1. o-finao: akvofalo, manoambro, montrofingro, vivopovo, devosento,
vangobato (VER. I.); herboria, artoplena, vivolaca, servopreta (VER.
II.). Pluformado de vortoj la VER. I. estas: fruktodona: (fruktodono)-
a; gastoambra: (gastoambro)-a; libroforma: (libroformo)-a; ermo-
porta: (ermoporto)-a; fruktodoni: (fruktodono)-e-i; fingromontri:
(fingromontro)-e-i; gardostari: (gardostaro)-e-i. Piuformado de vortoj
la VER II.: vivolaci: esti vivolaca; servopreti: esti servopreta.
Rim. I. En kunmeto postulanta analizon E. (substantiva epiteto), ofte amba
substantivoj alprenas la akuzativan a pluralan finaon. Tiam oni devas iam uzi
divid-strekon: miaj esperantistoj-amikoj; la grandan verkision-filozofon. e kelkaj
tre kutimaj tiaj kunmetoj tamen oni trovas tiujn finaojn nur e la fino: mem-
bro-abonantoj. Ce la ceteraj analizoj (R. kaj M.) oni ne konservas la pluralsignon;
tiarilataj provoj de Grabowski (virinoj-pbro; trumpetoj-sono ktp.) ne estis imit-
ataj, malgra la Z-a libroj-rimeno.
2. a-finao: in oni metas, se ia belsoneco postulas, post disfala mal-
dekstra flankelemento adjektiva: kurbakrura: (kurba kruro)-a; duba-
senca: (duba senco)-a; longapenta: (longa pento)-a; longa-kola: (longa
kolo)-a.
Rim. II. Vortoj kiel dubesenca, longekola ktp. estas malustaj, ar en ili la mal-
dekstra flankelemento rilatas ne al la adjektiva efelemento (-a) sed al !a subs-
tantiva dekstra flankelemento (senco, kolo). ar al substantivo povas rilati nur
adjektivo, en tiuj vortoj oni devas meti a-finaon, konforme al la strukturo:
(duba senco)-a; (longa kolo)-a. Pri la esceptaj mtt/te-kunmetoj, vd. malsupre
sub punkto 3.
Konservenda estas la a-finao inter du adjektivoj kunskribitaj, riiatantaj
amba senpere al la sama substantivo kiel ties epitetoj: germana-rusa
vortaro; rua-bianka-biua standardo; ira-reira bileto. Pri la akordio
vd. 128. Rim. III.
3. e-finao: povas esti metita al adverba flankelemento: supreteni;
minute-bakita
2
= (minute baki)-ita; pote-kreskigita
z
; altedevena
2
=
(alte deveni)-o-a. En i lasta okazo pli simple analizius altadevena =
(alta deveno)-a. La adverba flankelemento, kun konservita finao, povas
signi la ag-adjekton: desegne-kovrita
2
, larme-lacigitaj okuioj
2
; tamen
oni povas uzi i-okaze la o-finaon, t.e. lasi la e-finaon latenta: deseg-
nokovrita, iarmoiacigita.
Krome oni trovas konservitan e-finaon e adverbo kunskribita per
ligostreko kun la adjektivo rilatata: ore-purpura, komune-homa, kaj e
adverboj apudmetitaj: trafe-maitrafe.
La prepozicioj ligias senpere: postfesta, intergenta; escepta estas
postesignoj
1
(Kp. posteuio). Pri kune- vd. 391.
La finafo n, signanta almovon, regule persistas e adverboj: antaeniri,
antaenpui; fiankeniri, fiankenfetii; hejmenreveno; maisuprenflugo,
418
293 - 294
malsupreniri, maisuprenfeti ktp., sed anta ii kaj igi oni trovasin nur
en suprenii (ascendi), malsuprenii (descendi) kaj antaenii (avanci);
cetere oni uzas prepoziciajn prefiksoidojn: deflankii
2
(ne: flankenii!),
alfundii (ne: fundenii!). Tiei same oni procedas e finaa pluformado:
aisupra (ne: suprena!). Ce prepozicioj oni iam ellasas la finaon n:
suriri, subiri, eniri, kelkfoje e e substantiva flankelemento: ieliro.
Speciala okazo estas pri muite, kiu, en tiu i adverba formo, estas
rigardata kaj uzata kvaza nevaria numeralo: muitebrana, multefoje,
multejara, muitekolora, multekosta, multepinta, multescia, multe-
vortulo (iuj zamenhofaj). Tamen oni povas diri anka multascia,
multataga
2
, muitaiingvuio
2
. Kelkfoje e Z. mankas la intera vokalo:
muitfianka, multmana, multsenca k.s. ne tre belsonaj vortoj; eble pre-
ferindaj estus: plurfianka, piursenca. Maie, la flankelemento kelk estis
uzata de Z. iam kun adjektiva finao: kelkafoje, kelkakvante.
4. i-finao propre neniam povas esti metita anta flankelemento, ar
vortefiko neniam postuias antaan verbon. Tamen oni trovas kelkajn
tiajn kunmetojn: vivipova, piaivoia, pagideva. En ili la verboj povi,
voli, devi postulas infinitivon, kaj tiu i sintaksa efiko povas esti pli
forta ol la vortefiko. Ci lasta postulus ia formojn vivopova: (vivopovo)-
a; piaovoia: (plaovolo)-a; pagodeva: (pagodevo)-a; do adjektivigitajn
kuntenajn flankelementojn la la skemo (C-B>a. Sed la sintaksa efiko
eldevigas la suprajn formojn ia ia anaiizo (vivi<-povi)-o-a; (plai*-
voli)-o<-a; (pagi<-devi)-o*-a; do, karakterizata (a-finao) de ago (o-
finao), (vivi povi), (piai voii), (pagi devi).
E. ESCEPTOJ
La la is nun pritraktitaj reguloj estas klarigebla la strukturo de la E-aj 310
vortkunmetoj. Pri tio, ke krome ekzistas anka derivo, pri kiu ne validas
la reguloj, vd. 275, 2;408431.
Formoj kiel dormiambro, najiimaino ktp. estis proponitaj, sed apena
trovis aplikantojn. Ili estas nekonsilindaj. Anstata la unua sufias
dormo-ambro (ambro de dormo), anstata la dua oni diru najiad-
maino (maino de najlado).
Krom la derivo, oni trovas en la lingvouzo ankora du esceptojn el la
vortkunmetaj reguloj:
1. La sin-kunmetojn (sinmortiga, sinfida), kiuj pli kaj pii ekradikis
anstata la originaj mem-kunmetoj (memmortiga, memfida). Nome, oni
sentis la bezonon distingi inter la aktiva kaj pasiva formo de mem. La
usta formo estus propre si (simortigo, sifido); sed, sendube, la sin-
formo estas pli belsona en kunmetoj kaj anka pli klara. Cetere, sin
en tiu i funkcio tute perdis sian originan sencon kaj akiris la sencon de
pasiva mem. Tion montras, ke in oni devas uzi anka por la unua kaj
dua personoj (mia sinfido, via sinmortigo). La regulaj sia-kunmetoj,
male, koncernas nur la trian personon (miaflanke, viafianke. siaflanke).
Kp. 160.
419
310-311
Rim. Aliaj akuzativaj flankelementoj (nenionfarado, ionvida, ionfaranto) estas
simplaj eraroj. Oni devas diri: neniofarado a nenifaro, iovida, iofaranto, kiel
oni diras iopovo, iopova, ioscio, ioscia. Vd. 314.
2. I-finaajn flankelementojn anta vola, pova, deva (ivivivola, plaivola
t
pagideva). Tiuj formoj bazias sur speciala vortefiko, do estas plene
regulaj kaj aprobeblaj (parte anka zamenhofaj). Kompreneble oni
povas uzi anka la substantiv-flankelementajn formojn (vivopova ktp.).
Pri la klarigo de tiuj i formoj vd. 309,4.
F. RESUMO
311 A) Duelementaj vortkunmetoj estas farataj la difinitaj leoj, nomataj
vortefikaj (VER.). La ili la lasta (efa) elemento de la kunmeto difinas
(postulas a estigas) la gramatikan vortkarakteron de la antalasta.
Substantivo kaj adjektivo, kiel efelemento, postuias antaan substanti-
von; verbo postulas antaan adverbon a (sian) predikatan adjelctivon.
Vd. 314.
B) En trielementaj kunmetoj oni trovas, ke:
I. La du dekstraj formas unu tuton analizeblan la VER., kaj tiel rilatas
(la VER.) al la tria, plej maldekstra elemento (duobla efelemento:
ato-aerbremso; pord-iosiio, vodono).
II. La plej dekstra elemento, sola, rilatas al la du maldekstraj eiementoj
formantaj unu tuton (duobla flankelemento). Tiaokaze ekzistas du
eblaoj:
1) la duobla flankelemento estas analizebla la VER. (kuntenaj flank-
elementoj: vaporip-asocio, kudrii-ujo, purig-o).
2) i ne estas analizebla ia VER., do ne povas formi memstaran vort-
kunmeton (disfalaj flankelementoj). Tiaokaze ekzistas ree du eblaoj:
a) la disfalintaj elementoj povas sintakse interriiati, alpreninte finaon
konforman al ilia gramatika karaktero. Tiaokaze ili funkcias la tiu
sintaksa interrilato (adjektivo plus substantivo, prepozicio plus substan-
tivo: grandanim-eco, faciianim-a, senkor-a);
b) ili ne povas sintakse interrilati (adjektivo plus adjektivo a verbo;
prepozicio plus adjektivo a verbo). Tiaokaze la maldekstra flank-
elemento (adjektivo a prepozicio) substantivigas la dekstran flank-
elementon, por povi veni kun i en sintaksan interrilaton. Tion oni ho-
mas inversa vortefiko (grandkura-a, diverskonsist-a, senfort-a, sen-
pov-a).
Rim. La vortefiko, tiel la rekta, kiel la inversa, povas esti evidentigita per finao
ipura-igi, senforto-a). Tiujn finaojn, funkciantaj kase, nevidebie, ni nomas fin-
aoj latentaj.
C) Pli-ol-trielementaj vortkunmetoj povas havi:
I. Flankkomplekson kuntenan: senhat-igi.
II. Flankkompiekson disfsim.vizaalter-e.
III. Flankkomplekson kadran: (senhat-ig)-o, a plurkadran: (senhat-
ig)-o/-a.
420
2. EKZEMPLA DEMONSTRADO
284
312 En la du sekvantaj apitroj ni montros la strukturon de la Esp-aj vortoj
per ekzemploj, demonstrante in la du kontraaj vojoj: unue, sekcante
pretajn tipojn de kunmetaoj (<analizo); due, konstruante el la mozaik-
tonoj de la elementoj pretajn vortbildojn (sintezo).
422
284
A. - ANAUZO DE VORTOJ
Por ekscii la precizan sencon de vorto, oni devas in analizi, tio estas, 313
dismeti en iajn elementojn kaj poste konstati la sencan interrilaton de
la elementoj. Pri tio grandparte orientas jam la reguloj de la vortefiko,
sed ili tamen lasas certan eiastecon de senco Tiun sencon oni povas
diveni parte per la pesado de la elementoj mem, parte el la kunteksto.
Rim. I. En la praktiko plej ofte oni ne aplikas tian analizon, ar oni lernas la
sencon de ia diversaj kunmetoj kaj in jam komprenas sen analizo. Tial nekutimaj
kunmetoj, e se iii estas ustaj, haltigas en la legado, kaj, se ili estas tro multaj, ili
lacigas.
e la piurelementaj vortoj oni unue konstatas la grupion. Ekzemple la
vorton atoaerbremso oni grupigas jene: ato/aer-bremso: aerbremso de
ato. Poste oni analizas la ankora ne dismetitan grupon kaj in rilatigas
al ia solstarigita eiemento. Do la vorton aerbremso oni dismetas jene:
bremso de aero kaj poste oni rilatigas: (bremso deaero) de (ato). Nun
oni konstatas la sencan interrilaton inter bremso kaj aero, tio estas, oni
pliprecizigas la elastan sencon de ia riiatiga de. i tie ia senco estas
per. La senco de ia alia de estas apartena al. La analizo de ia tuta vorto
do estas: bremso per aero
t
apartena al ato. - Same: vaporipasocio:
vaporip-asocio: asocio de vaporipoj (asocio) de (ipoj de vaporo):
asocio por ipoj (movataj) de vaporo.
La analizo de la plurvortaj kunmetoj kaj sufiksoidaj kunmetoj enerale
ne prezentas maliacilaon. Pli komplikita estas ia anaiizo de vortoj kun
memstaraj finaoj.
e ilia analizo oni devas iri prove, de la plej simpla eblo al ebloj pli kaj
pli komplikitaj. La garantio pri la usteco de la analizo estas la senchava
rezulto. Se ni akiras tian, la analizo estas finita. Se la pli simpla analizo
ne donas rezulton senchavan, oni devas transiri al pli malsimpla analizo.
En la sekvantaj paragrafoj ni montras la sinsekvajn gradojn de ana-
lizo, pritraktante Oin la la finaoj.

Pri la skemoj troveblaj inter la pritraktoj, oni atentu jenajn klarigojn:
La radik-elementoj estas signitaj per 1a litero R (radiko), a per majus-
kloj, komencitaj de dekstre: C, B, A Se la efelemento estas finjgo, i
estas signita per la sola finao mem. C signas ordinare maldekstran, B
dekstran fiankelementon.
423
293 - 294
La gramatikan radikkarakteron ni signas per la respektiva finafo metita
anta la majusklo; ekzemple: aC signas adjektivradikan maldekstran
flankelementon; iB signas verbradikan dekstran flankelementon; oB
signas substantiv-radikan dekstran flankelementon.
La vortkarakteron vaiidan a estigitan de vortefiko rekta a inversa, ni
signas per la respektiva finao metita post la majusklo. Prepozicion ni
signas per x. Ekzemple: Cx signas prepozicion kiel maldekstran flank-
elementon; aCa signifas, ke adjektivradika maldekstra flankelemento
funkcias en adjektiva formo; aCo signifas, ke adjektivradika maldekstra
flankelemento funkcias en substantiva formo, xCa signifas, ke pre-
pozicio (maldekstra flankeiemento) iis adjektivfunkcia.
Elementojn kunapartenajn (duoblajn flankeiementojn) ni signas per
parentezo. Flankelementojn kuntenajn krome ni ligas per streko, dis-
falajn ni dividas per streko oblikva. Ekzemple:
kuntenaj flankelementoj: (C-B)
disfalaj flankelementoj: (C/B).
Se radikkaraktero ne estas signita, tio signifas, ke i estas indiferenta.
La vortefikon ni signas per sagoj: la rektan per -, la inversan per
Ekzemple: (Cx/Bo)-o-a signifas: prepozicia maldekstra flankeiemen-
to, per kies inversa efiko iaradika dekstra flankelemento substantivias,
formas kun tiu substantivigita dekstra flankelemento duoblan flank-
elementon disfalan anta la proprafunkcia a-finao, kiu, siavice, per
sia vortefiko, substantivigas la duoblan flankelementon kiel unu tuton.
Tia vorto estas ekzemple senpova: (sen pov-o)-o-a: karakterizita (a-
finafo) de eco (o-fmao) (sen povo). Car pov estas verba radiko, la
kompleta skemo de senpova estas:
(Cx/-iB-o)-o-a
(Por homo, kutimiinta al la matematika pensado, tiuj skemoj multe
helpas en la anaiizo de vortoj. Sed ili ne estas nepre necesaj por kom-
prenigi la analizon. Kiu ne emas a ne kapablas ilin uzi, tiu rigardu e
la analizo nur la abundajn ekzemplojn, kiuj lin pli facOe orientos ol
skemoj kaj reguloj).
O-finajaj vortoj
314 1. Unue oni provas analizon ia la simpla vortefika reguio (VER. L),
sen konsidero, u la finao estas pleonasma a proprafunkcia.
Ekzemploj: homkorpo (korpo de homo); varmenergio (energio de
varmo); skribmaino (masino de skribo); oreno (eho el oro); aktorino
(aktoro ino); belajo (belo ao)\ beleco (belo eco); belulo (beio ulo);
konstruado (konstruo ado); korpvarmo (varmo de korpo); ielbluo
(bluo de ielo); vodono (dono de voo); ieterskribo (skribo de ietero);
infanskribo (skribo de infano); iopovo (povo de io); ioscio (scio de
io); nenifaro (faro de nenio): memmortigo (mortigo de [si] mem);
memfido (fido de [si] mem). Kiel ni vidas, en tiaj okazoj la propra-
424
284
funkciaj finaoj formas kun la antaa radiko duoblan efelementon
(vd. 301).
2. Se la unuagrada anaiizo ne sukcesis, la finao estas mem efelemento
kaj la antaa parto konsistas el duobla flankelemento. Ni do provas, u
tiuj flankelementoj estas kuntenaj. Anta o-finao duoblaj flankelemen-
toj povas trovii nur, se la dekstra elemento estas radike verba;i-okaze
la maldekstra flankelemento rilatas al i adverbe, a kiel predikata
adjektivo. La analizo do estos:
(Ce-iBi)-o a (Ca-iBi)-o
do la proprafunkcia o-finafo substantivigas la kuntenajn flankelemen-
tojn kiel tuton. Ekzemploj: bonfarto: (bone farti)-o; bomdoro: (bone
odori)-o; bonhumoro: (bone humori)-o; pafmurdo: (pafe murdi)-o;
plentopo: (plena topi)-o; mortpiko: (morta piki)-o; purio (pura
ii)-o\tatigo (tata igi)-o;manigo:(mana igi)-o.
3. Se la duagrada analizo ne sukcesis, validas la inversa vortefiko: la
maldekstra flankelemento (prepozicio a adjektivo) kroas substantivan
finaon latentan al ia dekstra flankeiemento, per tio memstarigas la
originan o-finaon, e se i staras apud substantiva radiko (psedo-
pleonasmeco). La strukturo de la vorto do estas:
(Cx/-B-o)-o a (Ca/-B-o}-o
La senco de ia memstarigita o-finaj~o tiaokaze estas vortlogike eco, a
afo.
Ekzemploj: facilanimo: (facila-anim-o)->o: (facila animo)-eco: facil-
animeco; senpovo: (sen-pov-o)-o: senpoveco; senpretendo: (sen->
pretend-o)->o: senpretendeco; senfaro: (sen far-o)-o: senfareco;peria-
boro: (per-*iabor-o)-o: ao per laboro; irkabrako: (irka-brak-o)
->o: ao irka brako; porvivo: (por-viv-o)-o: ao por vivo; senfino:
(sen->fin-o)-*o: senfinao a senfineco; senlimo: senlimao a sen-
limeco.
Ordinare oni uzas anstata i tro "streitaj" vortoj la plenajn formojn
(senpoveco, senpretendeco); por kelkaj enkondukiis novaj radikoj
(irkabrako: braceleto; senfino: infinito).
Rim. Ci tie klasias anka la vortoj centjaro, miijaro, deksilabo, triangulo, tripie-
do
t
trimasto, tridento. En ili la memstarigon de la finajo faras la inversa pluraliga
efiko de la numeralo (vd. 306). Ekzemple, la strukturo de trimasto estas:
(tri mastoj)-o.
1
La plua dissolvo de i tiu formulo estas iom komplikita. La memstara o-finao
esprimas ion konkretan, ia funkcio estas la konkretigo de la antaa element-
komplekso. Sed i tiu komplekso jam en si mem estas io konkreta (tri mastoj).
La o-finao do abstraktigas in, por povi gin konkretigi. La rezulto estos:
(tri mast oj) eco <-ajo trimastecao
do: konkreta manifestigo de trimasteco: trimasta ipo.
Vere, tiu i anaiizo estas komplikita. Sed uste tiun i komplikecon oni sentas en
la vorto, anta ol oni alkutimias: oni sentas, ke la vorto estas iel "streita".
Tial oni anka ne formas tiajn vortkunmetojn eneraie: la troa kompHkeco estas
malhelpo por kutima uzado. Oni do ne diras: dubirdo, kvariibro, centhomo sed
425
293 - 294
du birdoj, kvar iibroj, cent homoj. enerale oni povas diri, ke ju pli komplikita
estas la analizo de vortkunmeta tipo, des pli esceptaj estas la kunmetoj faritaj la
tiu tipo.
Cetere, la analizon oni povas fari anka la malpti komplikita vojorper lakvalita
D. Tiu DE ligas epitethavan substantivon al substantivo, difinante gian kvalitoiy
per la epitethava vorto: homo de granda sao. La tio:
(tri mastoj)-o estas -o de (tri mastoj)
do: io karakterizita de tri mastoj: trimasta ipo.
Rimarku, ke eco de 1' unua analizo respondas al la kvalita de.
A-finajaj vortoj
315 1. Unue oni provas analizon la la vortefikaj teguloj (VER. II.). Tia
analizo povas sukcesi nur, se ia a-finao estas pleonasma.
Ekzemploj: prespreta: preta je preso; ampiena: plena je amo\plenplena:
piena je pleno; parema: ema je paro; portebla: ebla je (taga) je porto;
kisinda: inda je kiso. Pri ebla, ema, inda vd. 348, 349, 351.
2. Se ia unuagrada analizo ne sukcesis, la a-finafo estas mem efelemen-
tokaj povashavi:
a) duoblajn flankelementojn kuntenajn. i-okaze la substantiviga efiko
de la a-finao kroas o-finajon al la kuntena elementduobio. Per tio ni
havas substantivajn vortkunmetojn, kiujn ni povas plu analizi ia unua-
grada a duagrada analizo (vd. supre, e o-finaaj vortoj). La strukturo
do estas
(Co-Bo)-a a (Ce<-iBi)-o-a a (Ca<-iBi)-o<-a.
Ekzemploj por (Co-Bo)-a): urbdoma: (urbo-domo)-a; leonkora: (ieono-
koro)-a; korvonigra: (korvo-nigro)-a; sunluma: (suno-lumo)-a; nokt-
mailuma: (nokto-mallumo)-a; ielblua: (ieio-bluo)-a; vodona: (voo-
dono)-a; leterskhba: (letero-skribo)-a; fruktodona: (frukto-dono)-a;
iopova:
ermoporta: (germo-porto)-a; scivola: (scio-volo)-a; iopova: (cio-
povo)-a; memmortiga: (mem-mortigo)-a; vivpova: (vivo-povo)-a.
La plua analizo okazas per apartena al (urbdoma), a per karakterizita
de (scivola, fruktodona ktp.).
Ekzemploj por (Ce+-iBi)-o+~a: bonfarta: (bone^-farti)-o<-a; pafmurda:
(pafe<-murdi)-o-a; rapidira: (rapide<-iri)-o*-a. Anaiizo: karakterizita
(a-finao) de ago (o-finao) piki morta, igi mana, igi tata;
b) se la analizo la kuntenaj flankelementoj ne sukcesis, ni provas in
la disfalaj flankelementoj, kies skemo estas:
(aCa/oBo)-a.
Ekzemploj: biuokuia: (biua okulo)-a; faciianima: (facila animo)-a;
karakterizita de blua okulo, facila animo.
2. Nesukceso de duagrada anaiizo atestas pri inversa vortefiko, estigita
de maldekstra flankeiemento prepozicia a adjektiva. La skemo estas:
(aCa/-B-o)-a a: (Cx/->B-o)-a
kie B-o povas esti egale aB-o a iB-o. Sed tiu analizo ankora ne estas
426
293 - 294
kompleta: la a-finao, kiel adjektiva efelemento, kroas ankora pluan
l o-finaon ai ia parenteza kompiekso kiel al tuto. La plena skemo do
estas:
(aCa/-B-o)-o<-a a: (Cx/-B-o)-o<-a.
Ekzempioj por la maldekstra elemento Cx: senforta: (sen-fort-o)-o<-a;
senpretenda, senmova, senfara; eksterordinara: (eksterordinar-o)-o<-a;
pdrdistra. Plua anaiizo: karakterizita (a-finao) de eco (o-finao) (sen
fono), (sen pretendo), (sen faro); t.e. karakterizita de senfareco, ekster-
ordttnareco, pordistreco ktp. Same: denaska, dumviva, maigravoia,
perforta, poriama, postmorta, propeka, sensenca; senutiia
K
senpera,
senpripensa, antaneionga, antaiasta, enpensa ktp.
Ekzemploj por la maldekstra flankelemento aCa: grandkuraa: (granda
- kura-o)-o - a; helverda: (hela-verd-o)-o<-a; rnuitrilata: (multaj-
rilat-oj)-o<-a; pienforta, diverskonsista, piurfoja ktp. Piua analizo:
karakterizita de eco (granda kurao), (plena forto), (hela verdo); t.e.
karakterizita de helverdeco, multrilateco, grandkuraeco, plurfojeco
ktp.
La inversa vortefiko validias anka e substantiva dekstra flankelemen-
to, per la alkroo de la kroma o-finao. La skemo estas:
(Cx/-oBo)-o*-a.
Ekzemple: irkaurba: (irka-urb-o)o^a: karakterizita de irka-
urbeco. Same: eksterdoma, enposa, perietera, antadoma, apudvoja,
interakta, kuntara, senhara, subtera, supernatura, surgenua, transmara.
Verbfinajaj vortoj
1. Unue oni provas analizon la la vortefikaj reguloj (VER. III. 1. kaj 316
2.). Ekzemploj: pafmurdi (pafe murdi); tonbati (tone bati); bonodori
(bone odori); voiegi (voe legi); kuniudi (kune ludi); ekiri (eke iri);
rupentri (pentri rua); pientopi (topi plena); purigi (igi pura); beiii
(ii bela); tatigi (igi tata); grupii (ii grupaj); sidigi (igi sida); sidii
(ii sida); kudrigi (igi kudra).
2. Se la unuagrada analizo ne sukcesis, la i-finao estas efelemento. Ci
do havas duoblajn flankelementojn, kaj, la VER. III. 1. adverbigas ilin
kiel tuton. Aliflanke, la e-finao, kiel adverba elemento, postulas anta-
an substantivon, i do substantivigas la duoblan flankelementon kiel
tuton. Se la flankelementoj estas kuntenaj, tiu latenta o-finao kroias
al la fino de la kunmeto. La skemo do estas:
(Co-Bo)-e<-i.
Ekzemploj: fruktodoni: (frukto-dono)-e*- i: funkcii per (= e-finao)
fruktodono; leterskribi: leterskribe-i; vodoni: vodone-i; (ag)i vodone.
3. Nesukceso de la duagrada analizo montras, ke en la vorto ekzistas
inversa vortefiko. Tiaokaze la maldekstra elemento estas iam prepozi-
cio. La skemo do estas:
(Cx-Bo)-e*-i.
427
284
Ekzemploj: perlabori: (per-laboro)-e<-i4 agi, akiri perlabore; permiliti:
agi, akiri permiiite; senpovi; (sen povo) -e^i: stati senpove.
Multfoje la prepozicio tamen ne estigas vortefikon inversan, sed ebligas
analizon la VER. III. 1. a 2. Ekzempie: interparoii: intere<-paroli;
interrompi: intere-rompi; irkairi: irkae iri; almiliti: al-a-militi/
militi ala (apartena) al si. Vd. 374.
428
293 - 294
B. - SINTEZO DE VORTOJ
En la sintezo de vortoj validas la principo de Neceso kaj Suflo: enporti 317
iujn elementojn, kiuj necesas, sed ne pli, ol kiom suflas.
Ekzemple, volante elvoki la ideon de ambro, ni volas elvoki ideon de
speciala ejo konkreta. Do la ideo enhavas plej enerale la ideon o, mal-
pli enerale la ideojn afo, ejo, kaj malplej enerale la specialan ideon
ambro. La vorto do estus:
ambr-ej-a-o = ambrejajo.
Sed iu afo estas o, iu ejo estas afo kaj iu ambro estas ejo, do iujn
antaajn elementojn oni povas eljeti, restas sole
ambr.
A1 i nun ni aikroas la pleonasman o-finajon por signi la nominativon
kaj tiel ni ricevas !a vorton
ambro.
Volante signi ia iokon (ejon) de preo, ni havas la elementojn
pre-ej-ajo = preejao.
Tie i afo estas superflua, sed ejo estas necesa. La vorto do estas:
preejo.
Same, primadono estas isto, ulo, ino, o. Do la tuta komplekso estus
primadonistlino.
Sed primadono jam havas en si mem la sencon de iuj pluaj elementoj,
do ni povas kaj devas ilin eleti. La formo primadonino ekzemple estus
malusta. Sed en instruistino la sufikso ino estas necesa, ar i aidonas
necesan sencopluon al la komplekso instruisto.
La sintezo de duelementaj vortoj estas simpla inverso de la anaiizo, ni
do nun ne okupios detale pri ili. Sed, precipe por instrue ripeti, ni
pritraktos la sintezon de la vortoj havantaj finajan flankelementon. Ni
donos po unu ekzemplon por iu ebla okazo.
Kuntenaj flankelementoj
a) Ni sintezu la nomon de tiu stato, ke iu bone fartas. Ni ricevas la 318
skemon:
stato (bone farti).
A, ar ia efelemento devas esti stato,
(bone farti)stato: (bonfarti)stato.
Bonfarti estas vorto analizebla la VER. III. 1. Do en vortkunmeto i
povas esti kuntena flankelemento. Ni do simple alkroas la o-finaon kaj
429
284
ni havas la vorton:
bonfarto.
b) Ni sintezu la nomon de tiu ago, ke oni igas ion pura. Ni starigas
laskemon:
(pura igi)-ago: (purigi)ago.
Ago estas pieonasma, do suflas:
(purigijo.
A1 kuntena flankelemento ni povas alkroi la o-flnaon. Rezulto:
purigo.
c) Ni sintezu la adjektivon: apartena al urbdomo. Unua tupo:
(urbodomo)-a.
Urbdomo estas analizebla la VER. I. R., do povas esti kuntena flank-
elemento. Ni alkroas la finaon. Rezulto:
urbdoma.
d) Ni sintezu vorton kun la senco: biua kiei ia ielo. Ni povas in espri-
miankajene: karakterizata de bluo de ielo. Do:
(bluo de ielo)-a.
Bluo de ielo, la VER L R. estas ielbiuo, do la supra formo estas:
(ielbluo)-a,
a simple:
ieibiua.
e) Ni sintezu en unu vorton la propozicion: kiu donas frukton. Ni povas
in koncepti jene: karakterizata de dono de frukto, do
(dono de frukto)-a (frukto-dono)-a
alkroante simple la a-finaon, ni havos la vorton:
fruktodona.
f ) Ni sintezu vorton kun la senco: kiu ion vidas. Jen la procedo:
karakterizata de vido de io
(vido de io)-a (iovido)-a
iovida.
g) Ni sintezu vorton kun la senco doni voon. Ni konceptas jene:
funkcii per dono de voo:
i per (dono de voo) i per (vodono).
A, ar per estas anstataigebla per la e-finao:
i(vodono)-e (vodono)-e-i.
La i-finajo, kiel verba efelemento postulas anta si adverbon, do la
e-finao, kiun i markas per sia vortefiko, estas eliasebla. La e-finao,
kiel adverba elemento, postulas antaan substantivon, do la o-finao
anta gi estas same ellasebla, ar in evidentigas ia latenta eesto. La
vorto do estas:
vodoni.
h) Ni sintezu vorton kun la senco: meti en poon. Oni povas koncepti
jene: igi tia, kiu estas en poo.
Kiu estas en poo estas esprimebla per enpoa (vd. 319, b). Do
igi enpoa enpoa-igi
430
293 - 294
Sed igi postulas antaan adjektivon, do la a-finajo anta i estas el-
lasebla:
enpoigi
Disfalaj flankdementoj
a) Ni sintezu en unu vorton la esprimon: kiu havas grandan kapon. Ni 319
konceptas jene: karakterizata de granda kapo, do:
(granda kapo)-a.
Granda kapo estas du vortoj rilatantaj inter si la la karaktero de siaj
radikoj. Do ili povas esti disfalaj flankelementoj de la a-finajo propra-
funkcia. La rezuito do estas:
grandkapa.
b) Ni sintezu en unu vorton la esprimon : kiu estas irka domo. Ni
konceptas jene: karakterizata de eco (esti) irka domo; karakterizata
de eco (irka domo): do:
[(irka domo)-eco]-a.
Eco povas kunkroi disfalajn flankelementojn (prepozicion kun subs-
tantivo), do:
irkadomeco-a irkadomeca.
Sed ec estas superflua anta a havanta la saman sencon. Do la fina
rezulto estas:
irkadoma.
c) Ni sintezu la esprimon: kiu havas muitajn pretendojn. Ni konceptas:
karakterizata de multaj pretendoj:
(multaj pretendoj)-a.
Mult kiel numeralo postulas postan substantivon kaj pluralon en disfala
flankelemento (vortefiko inversa). Do i signas same la pluralecon, kiel
la substantivecon de la verba radiko pretend. La elementoj oj do estas
ellaseblaj. Restas:
(mult pretend)-a multpretenda.
d) Ni sintezu la esprimon: kiu ne havas utilon. Ni konceptas jene:kiu
estas sen utflo, do:
karakterizata de eco esti sen utilo
karakterizata de eco (sen utilo)
[(sen utilo)-eco]-a.
Itii estas adjektiva radiko, sed la inversa vortefiko de la prepozicio sen
neprigas post si substantivon, do markas la o-finajon, kiu sekve estas
ellasebla. Restas:
[(senutil)-eco]a senutileca.
Sed eca estas preska iam ellasebla anta a. Do, la rezulto:
senutiia.
e) Ni sintezu la esprimon: esti sen povo. Ni konceptas: esti karakterizata
de eco (sen povo), do, la la analogio de la sintezo de senutiia:
esti senpova.
431
293 - 294
Car esti anta adjektivoj estas anstataigebla per i:
(senpova)-i.
I postulas antaan predikatan adjektivon, do i markas la a-finaon, kiu
sekve estas ellasebla. Rezulto:
senpovi.
Oni povas fari anka la sinoniman formulon: stati senpove kaj plu
sintezi: senpove (stat)i: senpovi.
Streado de formoj
320 Tiei ni nomas vortmallongigpjn estigitsn per tio, ke oni ellasas elemen-
tojn ei la sintezo kaj konfida ilian anstataadon al la latentaj fmaoj
estigitaj de vortefikoj rekta kaj inversa.
a) Ni strecu la vorton: senpretendeco. Gia skemo estas
(sen pretendo)-eco.
ar (sen pretendo) estas evidente eco, eco sence estas ellasebla:
(sen pretendo)-o senpretendoo
E1 ia du apudaj o-finaoj unu ni signas, la alian ni lasas latente estii per
la inversa vortefiko de sen. Do la streita formo estas
senpretendo.
b) Ni streu ia vorton senfineco. La ia analogio de senpretendo, la
procedo jene okazas:
senfineco
(sen fino)eco.
(sen fino)o
senfinoo
senfino.
c) Ni streu la vorton porvivafoj (aoj por vivi). La ia supraj anaiogioj:
porvivaoj
(por vivi)aoj
(por-vivi)oj
porvivioj
kaj fine, ar por neprigas post si la infinitivan (por vivi) a la subs-
tantivan (por vivo) formon per sia inversa vortefiko, la rezulto estos:
porvivoj.
d) Kiel streado de formoj estas rigardebla anka ellaso de sufiksoidoj
anta igikaj ii:
enveturii = enveturilii
enloii = enloejii.
432
3. LA AFIKSOIDOJ
321
Kiel ni jam diris ( 276), la radikoj nomataj afiksoidoj havas kelkajn
speciaiajojn, pro kiuj (kaj pro ilia aparta graveco en la lingvo-formado)
estas necese okupii pri iii speciale. Tion ni faros en la sekvantaj api-
troj, pritraktante unue la sufiksoidojn kaj poste la prefiksoidojn.
434
321
A. - SUFIKSOIDOJ
Difino
Sufiksoidoj ni nomas tiun parton de la sufiksoj, kiuj propre ne estas 322
sufiksoj, ar ili funkcias tute same kiel la radikoj. Tio estas:
1) ili povas esti uzataj memstare, kun finao, same kiel la radikoj (eco,
ao, ino, ilo, igi, ii, ema, inda ktp.);
2) en siaj kunmetoj ili obeas la vortefikajn regulojn.
Inter radiko kaj sufiksoido do ne ekzistas esenca diferenco. La sufiks-
oid-kunmetoj estas simpiaj vortkunmetoj.
Rim. La samecon de radiko kaj sufiksoido plej klare montras la ekzemplo de la
elemento edz. En la komencaj tempoj de la lingvo oni in rigardis sufiksoido, dum
hodia i estas klasita inter la radikoj, ar i estas multe pli ofte uzata radike ol
sufiksoide. La sufiksoida uzo servas por signi personon, kiu estas la edz(in)o de
profesiul(in)o, mem ne havante ties profesion (reinedzo, kuracistedzino).
Oni povas diri, ke la sufiksoidoj estas radikoj, kies formo estas tiel elekt-
ita, ke ili, ne estigante konsonantkarambolojn, estu pii oportunaj por
vortkunmeto ol ia plurfoje pezaj a tro longaj radikoj veraj. Piejofte
la sufiksoidoj estas duoblaoj (ilo-instrumento, ema-inkiina, inda-merit-
anta, ejo-loko ktp.). Tio ebligas doni al kelkaj iliaj kunmetoj specialan,
pli strikte limitan sencon (vidu poste).
Kari Minor en sia Esperanto-Deutsches Handwdrterbuch akcentas tri
gravajn diferencojn inter la radikoj kaj sufiksoj. Tiuj estas (en nia tra-
duko):
a) La memstara vorto (radiko) en &o respondas al nacilingva memstara
vorto, dum la signifo kaj efiko de afikso ne estas interpreteblaj per
nacilingva vorto; oni devas in klarigi per ekzempioj.
b) e kunmeto de radikoj, la dua radiko povas ligii al la unua radiko
nuda (dormambro) kaj anka al la unua radiko finafa (dormocambro).
Male, sufikso povas ligii nur al la radiko nuda.
#
c) e duradikaj kunmetoj staras iam la efa vorto en la fino. Male, e
radiko-sufiksaj kunmetoj staras iam ia sufikso en la fino, e se i ne
estas la efa vorto.
E1 tiuj tri reguloj, la regulo a) ne validas pri la sufiksoidoj. Rilate al
efiko ne ekzistas diferenco inter radiko kaj sufiksoido (amba obeas al
VER.). Rilate al signifo, multaj vorto-sufiksoido-kunmetoj estas traduk-
eblaj nacilingve per vorto-vorto-kunmeto (almena en lingvo same
sinteza kiel E-o). Jen ekzemple: aminda: Iiebensvvurdig; haltejo: Halte-
435
322 - 323
stelle; grupestro: Gruppenleiter; reido: Konigskind; fermilo: Schliess-
apparat; dentisto: Zahnkunstler; inkujo: Tintenfass ktp. Similajn ekzem-
plojn kiel el la germana, oni povus citi el la sintezema hungara lingvo.
Estas ja vere, ke tio ne iam estas ebia, sed ties kazo estas nur, ke E-o
formas iujn vortojn regule kaj unuece, dum la naciaj lingvoj estas
kapricaj. Kontrae, la kunmetoj de veraj sufiksoj devas esti, vere, inter-
pretataj per nacilingvaj sufiksoj. Tiu regulo do evidentigas nur la nece-
son de distingo inter sufiksoidoj kaj sufiksoj veraj.
Diferenco b) tute ne estas esenca. Anka la dua radiko iigias iam al
radiko nuda, kiam tio estas ebla s(n konsonantkarambolo a endaner-
igo de klareco (vd. 309). Kompreneble, e la sufiksoj neniu ei la tri
tie menciitaj malhelpoj ekzistas enerale, ar ili havas oportunan
formon kaj oni sufie ofte uzas ilin en kunmetoj por iam rekoni ilin
sen peno. Sed se, esceptokaze, tamen necesas konservi la finaon, oni
tion ja faras (posteulo, unuaeco).
Diferenco c), kvankam tre lerte formulita, estas tre malmultedira, ar
i ne diras, kiuj sufiksoj staras en la fino, e se ili ne estas efelementoj.
Gi do ree evidentigas la neceson de distingo inter sufiksoidoj kaj sufik-
soj veraj. Sufiksoidoj staras iarn vortfme, se ili estas efelementoj. Se
ili ne staras vortfine, ili estas flankelementoj (estro-elekto, ilo-riparo
t
emo-ano, ejo-purigo, ano-elekto).
Cetere, oni povas doni la konsilon, ke apud sufiksoido oni konservu la
finaon, se la sufiksoido estas flankelemento. Tio estas oportuna, ar
i staras tiaokaze sur nekutima loko, do oni devas in fari pli rekonebla,
same kiel oni faras e dio-simiia kaj iuo-domo (vd. 309).
Specialajoj
323 Oni povus fari inter radikoj kaj sufiksoidoj tiun distingon, ke la sufiks-
oid-kunmetoj ofte ricevas sencon pli strikte iimitan, ol ilia vera signifo.
Ekzemple: pafilo ne estas ia pafmstrumento, sed nur unu certa el ili;
homaro ne estas simple aro da homoj, sed iuj homoj en la mondo. Ta-
men iujn i sencojn la elementkomplekso ja entenas, iii estas nur
striktigitaj a eneraligitaj. Cetere, la evoluo de la lingvo iom post iom
anstataigas tiajn formojn per radikoj. Tiel aperis ekzemple fusiio
(pafilo), pato kaj pioo (fosilo) ktp. Kompreneble, estas nenecese
anstataigi iujn tiajn formojn, (ekz-e flugilo, homaro, losilo), e se
por ili ekzistas apartaj radikoj en la naciaj lingvoj. Multaj tiaj formoj
konservos iam sian pli striktan a pli eneraJan sencon, kaj por alia
senco oni uzos aliajn formojn (fiugmaino; aro da homoj, homamaso;
losaparato).
Rim. I. Kclkfoje la sufiksoido-kunmcto povas pcrdi sian propran signifon kaj
signifi ion forme similan al la ideo, kiun i esprimas. Tiel oni povas paroli pri
flugiloj (aloj) de domo, dc altaro, kvankam nek domo flugas, nek altaro. Tamen,
oni nc diras magneta kudrilo, ar oni ankora tro scntas en la vorto kudrilo la
sencon, kc i estas ilo de kudrado, kaj oni uzas montrilo a nadlo.
436
322 - 323
Cetere anka e radik-kunmetoj povas okazi, ke iliaj elementoj tute perdas sian
originan signifon, kaj oni konsideras ia kunmetaon kvaza radikvorton. Tiel oni
povas klarigi la esprimon: ora /tuffero. Same, en evalpovo, la senco de povo
estas aiia ol en hom-povo.
Rim. II. iu sufikso servas por esprimi difinitan ideon, sed inverse ne estas vere, kp
ia koncerna ideo estas iam esprimita per tiu sufikso: okazas ofte, ke i estas
esprimita en aparta radiko; ekz-e ejo en teatro, fabriko, uzino; isto en barbiro,
ekonomo, advokato; ilo en agrafo, akumulatoro, cirkelo, peniko ktp. Aparte pri
ilo, oni devas diri, ke la naciaj iingvoj, imititaj de Esperanto, uzas du paralelajn
metodojn: ili derivas a la il-vorton el la verbo, a la v^rbon el la il-vorto. La unua
procedo (primitiva verbo, sufiksa U-substantivo) estas pli logika, kiam la agon oni
povas fari per ne severe specialigitaj instrumentoj; la dua (primitiva il-substantivo,
derivita agverbo) estas pli logika, kiam la instrumento estas tiel speciala, ke nur
per i oni povas fari la agon: ekz-e viobni oni povas nur per viobno sed muziki
oni povas per multspecaj muzikiloj. Tiu distingo tamen ne estas iam aplikita en
Esperanto : ekz-e segi oni povas nur per segib (kiu tamen respondas al derivita
vorto), rigli nur per riglilo ktp.
ar ia sufiksoidoj estas egaivaioraj al la radikoj, anka en iliaj kunmetoj
povas validii diversaj interelementaj grupioj. Ekzemple, en la vorto
lernebleco la grupio estas
(iCo-aBo)-(eco) : (lern-eblo)-eco
do lerneblo kiel eco; tiu eco, ke io estas lernebla; male en la vorto
revenebiafo ia grupio estas
(iBo)-(aAa-ao) : (reveno)-(ebiao)
do eblao de reveno.
Ci tiun duan grupion ebligas ia netransitiveco de reveni. Car ebia, kiel
adjektiva sufiksoido, atribuas pasivan sencon (la sia speciala signifo)
al sia verba flankeiemento, al netransitiva verbo i ne povas rilati la
VER. II. (ebia je). i do funkcias, kune kun -ao, kiei duobla efele-
mento, ia VER. L (eblao de reveno). Tie i do ni havas inversan
vortefikon estigitan per la netransitiveco de reveni (kp. 304, Rim. L).
Car tia funkcio de ebia estas nekutima, oni metu dividstrekon kaj helpu
la komprenon anka per la prononco (pazo post reven: reven-ebiao).
Tamen, se tiu vorto estus ofte Uzata, tia klariga prononco certe ius
superflua.
Rim. III. Komprenebie, post transitiva verbradiko ne estas ebla tia uzo, ar ebia
estus komprenata la sia kutima funkcio. Venkebleco do ne estas uzebla ansta-
ta ebleco de venko, ar i signifas: (venkeblo)-(eco): eco esti venkebla. Vd.
354.
Divido
La sufiksoidojn ni pritraktos la jena ordo: 324
1. Kategorio-sufiksoidoj: ado, ao, eco, ulo. Post ado ni klarigos anka
ia strukturon de la participaj finabj.
2. Substantivaj sufiksoidoj: ano, aro, ejo, ero, estro, ido, ilo, ino, ingo,
ismo, isto, ujo kaj (neoficialaj) io, iko, ito.
437
324-325-326
3. Adjektivaj sufiksoidoj: ebia, ema, enda, inda kaj (neoficialaj) eska,
iva, oida, oza.
4. Verbaj sufiksoidoj: igi, ii kaj (neoficiala) izi.
Fine ni parolos pri la kvazasufiksoidoj: radikoj tiel ofte uzataj vortfine,
ke oni povas iiin rigardi sufiksoidoj.
I. KATEGORIO -SUFIKSOIDOJ
325 Tiel ni nomas la sufiksoidojn ado, ao, eco, ulo, kiuj estas anstataaoj
de la o-finao, signante agon (ado), konkreton (ao), abstrakton a
kvaliton (eco), personon (ulo).
Efektive, ili signifas la kvar plej eneraiajn kategoriojn, en kiuj la penso
klasas la pensobjektojn: la konkretajn (aoj kaj uloj) kaj la abstraktajn
(agoj kaj kvalitoj).
Ei i tiuj kvar kategorio-sufiksoidoj, ado estas rigardebla kiel substantiv-
igo de la i-finao (i-o), eco kiel substantivigo de la a-finao (a-o). Ado do
estas rigardebla anka verba, eco anka adjektiva sufikso. Tamen, ar
ilia efa funkcio estas substantivigo, ni pritraktas ilin kape de la subs-
tantivaj sufiksoj. Kaj ar ilia funkcio estas analoga, ni pritraktos ilin en
komuna apitro, je kies fino ni resumos mallonge ilian analogecon.
326 ADO
Ado estas substantivigita verba finao (i-o). ia signifo do estas ago.
L Post substantivaj radikoj iaj kunmetoj estas analizataj per i-o. La
strukturo do estas:
oRe-i-o
ar i kiel verba elemento postulas antaan adverbon.
Ekzemple: martelado (martele)-i-o: ago per martelo; kronado: (krone)
-i-o: ago per krono; brosado; kanonado; kulturado; orado; puisado;
ondado; reguiado; reado; tajiorado ktp. Ili estas substantivigoj de la
verboj: marteli, kroni, brosi, kanoni, kulturi, ori, pulsi, ondi, reguli,
rei, tajlori, do la nomoj de la respektivaj agoj.
Ri m. I. -ado estas anka uzata literature, por nomi longan poemon, kiu rakontas
la agojn de heroo: Odiseado, Eneado, Mesiado a de popolo: Iliado, Luziado.
(G.W.)
2. Post adjektivaj radikoj oni same analizas per i-o. La strukturo do
estas:
Ekzemple: verdado: (verda)-i-o: stato esti verda; utiiado: (utile)-i-o.
ago funkcii utile; rapidado; spritado; malfruado; faisado ktp. Ili estas
substantivigoj de la verboj verdi, utili, rapidi, spriti, malfrui, falsi, do
la nomoj de la respektivaj agoj a statoj.
3. Post verbaj radikoj la pli simpla analizo okazas la VER. I. E. Do
-ado ias substantiva epiteto de sia flankelemento. Ekzemple: konstru-
ado estas konstruo ado: konstruo ago.konstruo, kiu estas ago.
Estas evidente, ke apud verbaj radikoj ado estas pleonasma, ar la
438
293 - 294
simplaj verbo-substantivoj jam mem signifas agon. Nu, la lingvo uzas
tiajn pleonasmajn formojn por tri celoj:
a) Por signi nepre la agon, do ekskludi la sencon de rezulto, konkreta
manifestio, a abstraktao, kiun ofte havas la verbosubstantivoj.
Ekzemple: skribado (ne skribao), konstruado (ne konstruso), kantado
(ne kanto), pensado (ne penso), amado (ne amo), timado (ne timo),
dubado (ne dubo), revado (ne revo), dormado (ne dormo).
b) Por signi, per la akcento de la aga elemento, la iongan daron de la
ago. Ekzempie: irado, naado, fiugado, remado, manado. Tiu senco
estias e agoj kontinuaj.
c) Por signi, per la akcepto de la aga elemento, la plurfojan ripeton de
l'ago. Ekzemple: pafado, batado, falado. Tiu senco estias e agoj
momentaj.
Rim.n. Senco b) kaj c) estias keikfoje, per anaiogio, anka e kunmetoj kun
substantivaj radikoj; ekzemple: martelado, penikado, brosado. Tie do, por agni
solan agon, oni devas uzi aliajn kunmetojn: martelbato, peniktuo, brostiro.
4. Post prepozicioj, -ado esprimas la nomon de la ago a stato esprimita
per la i-flnaja formo. Do anstataado, superado, preterado estas agoj a
statoj anstatai, superi, preteri. Same e inteijekcioj: vivuado, huraado,
bisado.
P l u f o r ma d o de la ado-kunmetoj povas okazi
1. per la riiata a-finajo. Ekzemple: kronada procesio: procesio de kron-
ado; marteiada bruo: bruo de marteiado.
2. per la i-finao. Gi estas iam pleonasma, ar la verbaj finaoj jam mem
signifas agon. Apud verbaj radikoj ni havas e duobian pleonasmon. Tiu
pleonasmeco, per la akcentado de 1' aga elemento, signas:
a) 1 o n g a n d a r o n : iradi, manadi, kuadi;
b) r i p e t o n d e a g o: pafadi, marteiadi, batadi, faiadi Vd. 107.
3. En kunmetoj, kiel parto de flankelemento i signas agon. Ekzemple:
najiadmaino (ne najlo-maino: maino de najloj, sed maino de najl-
ado); ankradejo (ne ejo de ankro, sed ejo de ankrado).
Rim.m. Oni povas in uzi anka por signi agan elementon anta igi kaj ii.
Ekzemple: marteladigi: igi martelada: igi karakterizata de martelado. Oni plejofte
ellasas in tiaokaze, kontentiante per la elizia formo marteligi, kronigi: igi marte-
la, krona: igi karakterizata de martelo, de krono. Tiuj formoj, kvankam audacaj,
ne lasas dubon pri sia senco (vd. 358, 3. b).
PARTICIPAJ FINAOJ: ANT, INT, ONT, AT, IT, OT
La particip-finaoj estas propre finakompleksoj. Di esprimas verbecon 327
(i) kaj adjektivecon (a). Sed ar verba radiko estas adjektivigebla nur
tra substantivigo, ili enhavas meze anka la substantivan finaon iaten-
tan. Iiia strukturo do estas I-O-A.
Kiel ni vidis, la strukturo de ad estas I-O. La participaj finaoj do havas
strukturon komunan kun ada. Sed de tiu i ilin distingas:
ke ili signas anka la aktivecon a pasivecon (nt a t);
439
284
ke ili signas anka la gradon de plenumio de la ago (a, i, o).
Rim. I. En la lingvokonstruo ekzistas eblao anka por signi per la participo la
kondicionalan modon de la ago (havunta: kiu havus: havuta:kion oni havus). Sed
tiuj formoj, kvankam proponitaj, apena estas uzataj is nun. Cetere, ili estas nur
malofte aplikebiaj (vd. 257,1. 4).
La lingva konvencio*, la senpera substantivigo de la participoj signas
ne kvaliton, kiel tion postulus ilia adjektiveco, sed personon, agantan
aktive a tolerantan pasive la agon (amanto: kiu amas; amato: kiun
oni amas).
Tiu speciala signifo de la o-finao havas certajn konsekvencojn e la
pluformado.
1) se oni pluformas particip-substantivon per ia a-finao, el la vorto
perdias la personsignifa elemento kaj oni rericevas la simplan parti-
cip-adjektivan signifon. Do oni ne povas diri prezidanta sep anstata
seo de prezidanto, ar tio signifus, ke ia seo mem prezidas. Por signi
la elfalantan personsignifan elementon, oni devus uzi la sufiksoidon
ul: prezidantula seo. Tamen, anstata tia peza formo, oni prefere
helpas sin per verbo-adjektivo, havanta preska la saman signifon:
prezida seo (seo de prezido), a per ul: militkaptuia tendaro.
2) se particip-adjektivon difinitan per adverbo oni piuformas per la
o-finao, la adverbo devas transformii en adjektivon. Sed per tio la
senco ofte anias, ar dum la adverbo difinis la agon esprimitan per
la participo, la adjektivo difinas la personon, kiu la agon plenumas
a suferas. Oni do iam devas esplori la novan formon el tiu i vid-
punkto: senvive kuanta estas transformebla al senviva kuanto, sed
kruele batita havas tute malsaman sencon ol krueia batito; germane
parolanta povas esti ne-germano, kiu germane parolas, dum germana
parolanto estas germano, kiu eble parolas france a Esperante. Vd.
128,Rim. II.
En vortkunmetoj la participaj efelementoj kondutas diversmaniere:
a) particip-efelementa vorto povas esti pluformita el verb-efelementa
vorto: pafmurdita, martelbatita, rupentrita, purigita, aniinta estas
simple la participaj formoj de pafmurdi, martelbati, rupentri, purigi,
anii.
b) i povas esti pluformita el kunmeto, kies efelemento estas verbo-
* Tiun konvencion Zamenhof klarigis jene: "La sufikso de participo enhavas en
si mem la ideon pri io konkreta (iu a io, kiu... -as), sekve verbo, substantivigita
per participa sufikso, povas esprimi nur konkretaon (ulon a aon). Kaj ar en la
grandega plimulto da okazoj la participa sufikso, la sia senco mem, esprimas
ulon, tiaJ la la principo de sufio ni ne bezonas konstante aldonadi al i la
sufikson
4
ul\ kaj nur en tiuj maloftaj okazoj, kiam per la dirita sufikso ni volas
esprimi ne ulon, sed aon, ni aldonas la sufikson
4
a\ (L.R., 6a eld., n-ro 114).
440
293 - 294
substantivo kaj kies flankeiemento signas ia objekton de la ago de la
efelementa verbo: leterskribanta, almozpetanta, vodonanta devenas el
leterskribo, almozpeto, vodono.
c) i povas esti pluformita el kunmetoj sammanieraj kiel sub b), sed kun
flankelemento signanta ia subjekton de la ago de la efelementa verbo:
infanskribita, sunbrunigita, hajiobatita devenas el infanskribo, sunbrun-
igo, hajiobato. Analizo per DE: letero skribita de infano, vizao brunig-
ita de suno, kampo batita de hajlo.
Rim. II. Car la participo jam enhavas la verban elementon, in ne estas necese
signi, se la efelementa radiko ne estas radike verba. Do el hajlomartelado devenas
simpi hajiomarteiita.
Kompreneble, oni povas substantivigi la suprajn formojn nur tiam, kiam
per tio oni signas personon: pafmurdito, ieterskribanto, sunbrunigito.
Rim. III. Participa substantivo povas esti rigardata anka kiel simpla substantiva
efelemento kaj la kunmeton oni povas anaiizi simple la VER. I. Ekz-e: leter-
skribanto: skribanto de letero; infanskribanto: infano skribanto; membro-abon-
anto. memhto abonanto (vd. 291).
Pii detalan pritrakton de la participfinajoj vd. 96, 102 kaj 118.
AO
Ao estas: io konkreta, sensebia. 328
Kun i tiu senco i funkcias en siaj kunmetoj. Kiel substantivradika
sufikso, i postulas anta si iam substantivan flankelementon.
Plej ofte i ligias al adjektivaj kaj verbaj radikoj, sed povas ligii anka
al radikoj substantivaj.
1. Adjektivaj radikoj. La kunmeton oni analizas iam la VER. I. E. Do
ao substantivigas la adjektivradikan flankelementon kaj ias ties subs-
tantiva epiteto. Ekzemple: bonafb: bono ao, bono, kiu estas ao, a
ar ajo estas io konkreta, sensebla : bono, kiu estas sensebla: sensebia
manifestio de abstrakto bono.
Ekzemploj: belafo, utiiafo, spritafo, malglatao, dolafo, moiajo, kurb-
ajo, necesafo, novafo, entiiafo, manebkfo, vidindafo, kaivajo, nudafb.
Estus erate analizi la suprajn vortojn per la adjektivigo de la flank-
elemento. Belao ne estas beia afo, sed beio ajb, ar substantiva efele-
mento postulas antaan substantivon. Tion montru kelkaj ekzemploj:
liajn bonafojn ni rekompencis per bonaj afoj; iaj beiafoj superbriiis
ia belajn afojn irka i; dola viando estas dola afo, sed ne dolafo;
ia maigiatajn ajojn oni pene rulis tra ia maigiatafoj de ia vojo; ia atoma-
to estas sprita afo, sed ne spritafo; ne estas novafo, ke nova ajo piaas.
La diferenco inter la du formoj estas evidenta. La adjektiva formo
signifas, ke ia ao havas ian okazan kvaliton, dum la a/o-kunmeto signi-
fas la senseblan manifestion de la respektiva kvalito.
2. Verbaj radikoj. La kunmeton oni analizas same la VER. I. E.
Ekzemple: skribafo: skribo ao, skribo, kiu estas afjo, a (ar afo estas
441
284
io konkreta): skribo, kiu estas konkreta, do: konkreta manifestio de
ia ago skribo. Ni vidis (vd. 286), ke tiun konkretan manifestion
povas esprimi anka la simpla verbosubstantivo. Ajo kiel epiteto do nur
pliprecizigas, fiksas, neprigas tiun i sencon. Gi diras, ke el la eblaj du
sencoj de skribo (ago kaj konkreta manifestigo, rezulto) temas nepre
prilaiasta.
Kio estas tiu konkreta manifestio de ago, tio estas iam evidenta el la
senco de la verbo mem.
a) e verboj, kiuj esprimas produktadon, kreon, faron, la konkreta
manifestio de ia ago estas evidente la rezulto de la ago. Ekzemple:
bindafo, arpentafo, dekoltafo, draafo, segafo, fandajo, fosafo, bra-
vurafb, konstruajo, pentrafo, skribafo, desegnajo ktp. estas, kion oni
kreis per bindado, arpentado, dekoltado, draado, segado, fandado,
fosado ktp.
Rim. I. Car la ao-kunmeto signas la rezulton de la ago, oni ne povas per i signi
tion, kion la ago koncernas. Do ekz-e pomo, pri kiu oni pentras "mutan naturon",
ne estas pentrajb, nek tio, kion oni bindas (libro), skribas (penso), imitas a
kopias (originaio) estas bindao, skribao, imitao, kopiao; sed bindajo estas la
ekstera libro-tabulo; skribafo estas, ekz-e, letero, ktp.;do tio, kion oni produktas.
Dekoltajo estas ne la vesto, sed la manko en la vesto, segafo estas ne la segita
ligno, sed la polvo, kiun oni produktas dum segado ktp. La suprajn aferojn oni
povas esprimi per la pasiva participo: pentritajo, binditafo, skribitafo, imititajo,
kopiitafo, segitajo ktp. Ce personoj sen ajoipentrito (a pripentrito), imitito ktp.
Ni jam vidis ( 293), ke anka la simpla verbo-substantivo povas esprimi la
ag-rezulton, helpate de la kunteksto (altaj konstruoj). Kelkaj verbsubstantivoj
estas konvencie iam tiel uzataj: kopio, la agon oni signas per kopiado (do la
lingvuzo anis la karakteron de kopi en substantivan); male imito signas agon, do
i restis verba radiko (imitao).
b) e verboj, kiuj esprimas staton, procezon, la konkreta manifestio de
la ago estas evidente mem la subjekto, kiu statas, kiu procezas. Ekzem-
ple: apartenafo, boiafo, bruiafo, degelafo, estafo, ekzistafo, ekspiodafo,
falafo, kreskafo, konvenafo, mortafo, okazafo, putrao, rampafo, vei-
afo, vaiorafo, vegetafo ktp. estas, kio apartenas, bolas, brulas (a brulis),
degeias, estas, ekzistas, eksplodas, falas, kreskas, konvenas, mortis,
okazas, putras, rampas, svelas, valoras, vegetas. Ce tiuj verboj do la
ao-kunmeto signifas tiun konkretaon, kies kvazaa esenco estas la
respektiva ago, tiel ke la konkretaon mem oni povas rigardi kvaza
konkreta manifestio de la respektiva ago.
c) e verboj, kiuj signifas aplikon de objekto por ia celo, la konkreta
manifestio estas mem la uzata objekto. Sed tiuj verboj estas altern-
subjektaj: ili esprimas jen la aplikon de objekto, jen la agon de la res-
pektiva objekto mem. Ekzemple: mi kovras ion per tapio; la tapio
kovras ion. Lastsence, la ajo-kunmeto signifas la subjekton, kiu la
respektivan agon pienumas la sia destiniteco, ai kiu la respektiva ago
donas kvaza la karakteron kaj esencon, tiel ke in oni povas rigardi
kvaza konkreta manifestio de la respektiva ago. Do ambavoje oni
442
299
venas al la sama rezulto: barajo estas konkreta manifestio de barado,
do objekto, kiu baras, kaj per kiu oni baras.
Ekzemploj: amuzafo, armafo, barafo, citafo, distrafo, finajo, gluafo,
garnajo, ilustrafo, komencao, karakterizao, garantiao, kotizao, legi-
timao, nutrao, okupao, ornamao, provao, pruvao, topajo, mirao,
vestao, vindao ktp. Ilia senco estas: to, a per oni amuzas, armas,
baras, citas, distras, fmas, gluas, garnas, ilustras, komencas, karakterizas,
garantias, kompensas, kotizas, legitimas, nutras, okupas, ornamas,
provas, pruvas, topas, miras, vestas, vindas ktp.
d) Ce transitivaj verboj signantaj rilaton a rilatanon, la konkreta
manifestio de la ago estas la objekto, pri kiu la ago temas. Estas evi-
dente, ke konkreta havo estas tio, kion oni havas. Ekzemploj: akirajo,
aneksao, bezonao, gajnao, havao, heredao, perdajo, posedao, trov-
ao. Ilia senco estas: kion oni akiris, aneksis, bezonas, gajnis, havas,
heredis, perdis, posedas, trovis.
e) Ce verboj, kiuj signas aplikon de ago al objekto (agaplikaj verboj), la
ago ne havas evidentan konkretan manifestion. Tie do ao ne povas
funkcii kiel simpla epiteto (analizo E.), ar tiel i signus ion, kio ne
ekzistas. Ce tiuj verboj la ao-kunmeto postulas analizon R. Manao
estas ao de mano. La senco de ao estas objekto, do manajo estas
objekto de mano. Tiaj aokunmetoj estas: abomenao, frandajo, glut-
ao, komercao, legao, laborao, manao, mirao, studao, trinkao, vid-
ao ktp.: objektoj de abomeno, frando, gluto, komerco, lego, laboro,
mano, miro, studo, trinko, vido ktp.
f ) Ce verboj esprimantaj spiritan funkcion, la rezulto de la spirita ago
estas mem la ago. Ce ili do ao apena estas uzata. Anstata pensao,
sentao, konao, sciao, revao ktp. oni diras plejofte: penso, sento,
kono, scio, revo. Prefere, por distingi la spiritan agon mem, oni uzas la
sufiksoidon ado: pensado, sentado, revado.
Esplorante ia supre pritraktitajn ao-kunmetojn, ni vidas, ke lasence la
ao-kunmeto estas esprimebla:
Ce produktverboj, rilatverboj, agaplikaj verboj (a, d, e) per kio estas
-ata, a -ita (-atao a -itao).
Ce statverboj (b) per kio -as, a -is (-antao a -intao).
Ce alternsubjektaj verboj (c) same per kio -as, a -is (-antao a -intao).
Ri m. II. Kel kf oj e, se oni volas marki ia tempon, oni met as ajo-n post par t i ci po;
ekzemple: okazintajo, okazontao, kreitafo, kreotao ktp. La analizo okazas la
E.: okazi nt o a o, kr ei t o a o. Afo do, kiel cpi t et o, signas, ke t emas ne pri per sono
(la la lingva konvcnci o) , sed pri obj ckt o, af er o.
3. Post substantivaj radikoj la signifo de ao ne povas esti konkreta
manifestio de io nekonkreta, ar la substantiva flankelemento ja mem
signifas ion konkretan, do ao en tiu senco estus pleonasma. Tiaj ao-
kunmetoj do havas alian analizon.
a) Analizo M. (materialo). Ekzemploj: lignao, ao el ligno; sablao:
ao el sablo; vitrao: ao el vitro; tolao: ao el tolo. Se la flankelemento
443
293 - 294
signifas mangeblajn beston a materiaion, la signifo de ao, la lingva
konvencio, estas manafo el...: porkafo, kokidafo, bovidab, ovajo,
sukerafo, glaciao (manajoj el porko, kokido, bovido, ovoj, sukero,
giacio).
b) Ao, uste ar i estus pleonasma, povas certigi al si funkcion per tio,
ke i donas al la konkreta flankelemento karakteron nekonkretan
(kvalitan a agan). Do i kreas nekonkretaon anta si por povi in
konkretigi. Ekzemple: kavao estas kav(ec)-afo: konkreta manifestio
de kaveco; infanao estas infan-(2L)-ajo: konkreta manifestio de
(infane agi).
Ekzemploj: 1. porkao: pork(ec)ao: konkreta manifestio de porkeco
(maidececo); reao: re(ec)ao: konkreta manifestio de ieeco\ franc-
afo (francecao); latinao (iatinecao); 2. araneao: arane(ad)ao: konkre-
ta manifestio de la ago de araneo; azenao: azen(ad)ao: konkreta
manifestio de la ago de azeno (stultulo); porkao: pork(ad)ao: kon-
kreta manifestio de ago de porko (maldeculo). Kiel ni vidas, ofte ia
kunmetoj estas kiarigeblaj dumaniere (per ec kaj per ad)\ ia esenco estas
nur, ke ia flankelemento ricevas nekonkretan vortkarakteron.
4. Post prepozicia flankelemento ao funkcias substantivige kaj fiksas,
neprigas ia konkretan karakteron de la prepozicia substantivo. Ekzem-
pie: antaao: antao ao; irkaao: irkao ao; amtataao, kromao,
subao, kunao, kontraao ktp.
5. Post vortkunmetoj (duobla flankelemento) ajo ligias kiel substantiva
epiteto. Ekzemple: sensencao: (sen senco)-o-ao: konkreta manifestio
de sensenceco; grandanimafo: (granda animo)- o-ao: konkreta manifest-
io de grandanimeco.
Me m s t a r e ia senco estas: io konkreta, sensebla (objekto, afero)
kun nuanco de nedifiniteco.
ECO
329 Eco havas la signifon: kvalito. i estas pareiemento de la kvalita a-fin-
ao, kaj estas rigardebla kiel ia substantivigo. Eco do propre estas
ao.
Kiel substantiva efelemento, i postulas antaan substantivon, do i
substantivigas nesubstantivajn flankeiementojn. i postulas en siaj
kunmetoj iam analizon E. Do i estas iam substantiva epiteto de sia
flankelemento. Ekzempie: beieco: belo eco: beio, kiu estas eco: belo
kiei eco.
1. Post adjektivaj radikoj i signas, ke la abstrakto esprimita de la flank-
elemento estas rigardenda kiel kvalito. Boneco: bono, kiu estas eco,
utiieco, neceseco, grandeco, biankeco, juneco, aiteco, graveco, afableco,
acideco, varmeco, preteco, proksimeco
t
soieco: utilo, neceso, grando,
blanko, juno, alto, gravo, afablo, acido, varmo, preto, proksimo, soio
kiei kvaiitoj de iu a io.
444
329
Analizo per adjektivigo de flankelemento estus erara. Boneeo ne estas
bona eeo. La unua signifas: bono kiel kvalito; la dua: unu bona kvaiito.
La diferencon evidentigas jena ekzemplo: // havas multajn bonajn ecojn,
sed ne havas bonecon.
Rim. I. Inter abstraktao kaj kvalito ne ekzistas esenca diferenco, sed la lingvuzo
- eble pro nacilingvaj influoj - tamen distingas inter kvalito rigardata en si mem
kiel abstraktao (belo, fiero) kaj kvaMto apartenanta al persono a objekto (ia
beleco, lia fiereco). Estas eble, ke iam forviios tiu i distingo kaj -eco uzios nur
post neadjektivaj radikoj; sed en la nuna stato de ia lingvo la preska pleonasmaj
eco-formoj persistas, kaj nur en la poezia lingvo oni ellasas ofte la sufiksoidon
eco.
Siavice, estas evitinde uzi ia eco-formojn, kiam temas ne pri ies kvalito, sed pri
abstrakta koncepto. Ekzemple oni povas diri: "mi ojas pri la proksimeco de via
loejo; ia alteco de muro; la noveco de la vesto; antikveco de libro; mia soleco
finiis", ar tie i temas pri kvalito. Sed oni diru: li estas en la proksimo; la birdo
flugis al la alto; li amas la novon; en la antikvo (antikva tempo); en solo ktp. ar
tie i temas pri abstraktajoj. Same malusta estas la vorto eblecoj; devas esti ebioj
a eblajoj. Oni ne diru: li faris al mi afablecon; sed: /i faris al mi afablafon. Mal-
sano estas la abstrakta koncepto mem: "lia malsano pligraviis", malsaneco estas
malsano kiel ies kvalito: "li ne povis eesti pro sia malsaneco".
Rim. II. Kiel ni vidas, eco havas parencan signifon al esto: proksimeco, utileco,
malsaneco estas klarigeblaj kiel proksim-esto, util-esto, malsan-esto.
2. Post substantivaj radikoj eco signas, ke la konkreta ideo esprimita
de la flankelemento estas rigardata kiel kvalito. Ekzemple: homeco:
homo eco: homo, kiu estas eco: homo kiei eco. Tion oni komprenu
jene: La ideo "homo" estas io konkreta; i tiun konkretaon distingas
certaj kvalitoj: penskapablo, sentkapablo, parolkapablo ktp. Ciuj i
kvalitoj formas kvaiitkompiekson, kiun oni povas rigardi anka abs-
trakte, ne ligante in al konkreta hom-individuo. Tiu i kvalitkomplekso
estas kvaiito homo a abstrakto homo. Homeco (homo kiel eco) do
signifas la kvalitkomplekson homo. Same: besteco, vireco, amikeco,
hejmeco, dieco, tiraneco, heroeco ktp . esprimas la tutan kvalitkomplek-
son de la ideoj besto, viro, amiko, hejmo, dio, tirano, heroo ktp.
Ce substantivoj esprimantaj parencon, profesiulon, okupiton, eco
signifas same kvaliton. Sed tiu kvaiito kompreneble tie i estas la stato
parenca, profesiula, okupitula. Ekzemple: fianeco: fiano kiel kvalito:
do ne individuo fiano, sed kvalito "fiano", stato "fiano" ; reeco:
reo-stato; patreco: patro-stato; geedzeco: geedzo-stato; prezidanteco:
prezidanto-stato; profesoreco: profesoro-stato; parenceco: parenco-
stato; patrineco: patrin-stato.
Rim. m. Ci tiuj formoj do estas analogaj al la simplaj adjektivo-substantivoj
(bono, beio. malsano, proksimo ktp.). Por havi formojn analogajn al ia adjektivo-
eco-formoj (ies boneco, beieco, malsaneco, proksimeco) oni propre devus duobligi
la sufikson eco (ies heroececo, fianececo, profesorececo). Tio tamen estus tute
superflua, ar, kiel ni jam supre diris, inter abstrakto kaj abstrakto kiei ies kvattto
ne necesas fari distingon.
445
329
Oni povas analizi ia eco-formojn anka alivoje. Oni vidis, ke eco estas
a-o, do substantivigo de la kvalita a-finao. Natureco do estas natur-a-o:
(natura)-o: do: la nomo de la kvalito esprimita per la adjektivo natura.
Same: ibeco, heroeco, vireco, ftizeco, amikeco, besteco, frazisteco,
tiraneco, dieco, hejmeco estas nomoj de la kvalitoj esprimitaj per la ad-
jektivoj iba, heroa, vira, ftiza, amika, besta, frazista, tirana, dia, hejma.
Analizo per adjektivigo de flankelemento estus same erara kiel e
adjektivaj radikoj. Dia eco estas unu dia eco, ekzemple senmorteco,
dum dieco estas la tuta kvalitkomplekso de dio: kvalito "dio", abstrak-
to "dio". Do: dieco konsistas el diversaj diaj ecoj, ei kiuj unu estas la
senmorteco.
Rim. IV. Ce la substantivoj (kaj adjektivoj) signantaj aon, oni uzas prefere ao
anstata eco: infanao, junao, kreskao, virao, maijunao, (ago de infano,
juno, kresko, viro, maljuno). Infaneco, vireco signifas plie alian kvalit-komplekson
ol aon (kondutmanieron ktp.).
3. Post verbaj radikoj plej simple estas analizi la a-o. Do: viveco estas
(viva)-o: la nomo de la kvalito esprimita per la adjektivo viva. Obeeco,
dankeco, frandeco, aparteneco, toiereco estas (obea)-o, (danka)-o,
(franda)-o, (toiera)-o, (apartena)-o, do kvalitoj (obea), (danka), (franda),
(tolera). Plej ofte oni uzas la pli precizajn formojn: obeemo, dankemo,
frandemo, toleremo. En viveco la adjektivo fviva) havas la sencon
vivplena.
ar la verbo-adjektivoj povas esprimi anka pasivan sencon (vd.
296B, 2b, c), la analizo de kelkaj verbo-eco-kunmetoj okazas per pasivo.
Ekzemple: korekteco: (korekta)-o: (korektita)-o: kvalito (korektita).
Same: fikseco, abstrakteco, konfuzeco. Sed oni uzas anka la parti-
cipajn formojn: konfuziteco, fiksiteco, edukiteco, instruiteco. Ties
analizo estas: (konfuzita)-o, (fiksita)-o
y
do kvalito esprimita per la
adjektivoj (konfuzita), (fiksita), a konfuzito eco, fiksito eco\ do kon-
fuzito, fiksito kiel ecoj; do ne personoj, kiel postulus ia lingva
konvencio, sed ecoj, konforme al la adjektiveco de la participo. Plej
ofte oni uzas nur la lastan formon (kaptiteco, difiniteco, okupiteco ktp.).
Rim. V. La formoj estanteco, estinteco, estonteco propre ne estas gustaj. Car
estanta, estinta, estonta estas adjektivoj, e ili eco slgnifas ies kvaliton, ne abs-
traktan koncepton. Pli bonaj estus ia formoj estantajo, estintajo, estontajo. Sed
anka la mallongaj formoj estanto, estinto, estonto, pasinto estas pravigeblaj,
ar propre ili estus la ustaj formoj, se la konvencio ne estus farinta escepton
e la o-finajaj participoj, signante per ili, kontraregule, personon. Nu, la lingvo-
uzo certe povas sankcii anka escepton ei tiu escepto, kaj e la supraj formoj
restarigi la regulan sencon. Plej bone estus havi por tiuj i ideoj apartajn radik-
vortojn. Por estonteco kvaza trudas sin futuro, jam "duonoficiala" por la gra-
matfka tempo. Por estanteco ni havas la formon nuntempo (tempo de nuno), por
estinteco ajnas tagi la vorto paseo (fr. passe), kiu ja enhavas la parencsignifan
fundamentan elementon pas. Kompzru: armi-arrneo; jubiii-jubiieo.
4. Post prepozicioj same plej simpla estas analizo a-o. Ekzempie: super-
eco: (supera)-o, kvalito esprimita per "supera".
446
329
Same .transeco, kontraeco, apudeco, antaeco, seneco.
5. Ce unueco ne estas aplikebla analizo a-o, ar post numeraloj la a-
finao havas specialan signifon de numero. Tie i do ni analizas la
VER. I. E.: (unuo)-eco: kvaiito (esti) unuo\dueco: kvalito (esti) duo.
e unuaeco la anaiizo estas unua-eco: kvalito esprimita per la adjektivo
"unuaV
6. Post vortkunmetoj eco signifas, ke la duobia flankelemento estas (ies)
kvalito. Ekzempie: bonkoreco: (bona koro) kiel kvalito; facilanimeco:
(facila animo)kiel kvaiito. Same: sensenceco, senkoreco, sendependeco,
multrilateco, diverskonsisteco, bnghareco.
P l u f o r m a d o de eco-kunmetoj povas okazi per la a-finao. La
senco de la pluformao estas diversa la la diversaj sencoj de la a-finao.
l
a
. -rilata, -apartena al -eco. Ekzemple: patreca pruvo: pruvo de (pri)
patreco; reeca edikto: edikto de (pri) reeco; edzeca atesto: atesto de
(pri) edzeco.
2
a
. karakterizita de la abstrakto, de la tuta kvalito esprimita per -eco.
Ekzempie: hejmeca sento, homeca ago, infaneca, vireca, regeca kondu-
to. E1 tiuj i kunmetoj -ec- estas eliasebia, ar la a-finao anka sola
povas havi la saman sencon: hejma sento, homa ago, infana, vira, rea
konduto. Ne estas ellasebla la sufikso el unueca kaj soleca, ar unua kaj
sola havas alian sencon.
3
a
. karakterizita de unu a kelkaj el la kvalitoj entenataj de la kvalit-
komplekso esprimita per -eco. Do, la la senco: -simila, -aspekta, -ajna,
-maniera. Ekzemploj: oieeca fluidajo (simila); oleeca glito (maniera);
fraleca vivo de fralino; vireca konduto de virino; japaneca poemo;
franceca esprimmaniero; sableca gusto; velureca mano; graseca mirafo;
vitrecaj okubj; lignecapapero;giganteca efekto.
Rim. VI. Kun la nomoj de materialo, -eca havas iam la signifon 3., neniam la
signifon 2., ktneca manteb estas mantelo ne el lano, sed el io similanta lanon;
silkeca trumpo ne estas silka ktp.
Kelkfoje oni povas anka tie i ellasi la sufikson ec: olea giito; sabla
gusto; velura mano. Kelkfoje i estas nepre konservenda: franceca es-
primo, japaneca poemo ktp.
Rim. VII. Por tiu i lasta senco estus konsilinde apliki apartan sufikson, kelk-
foje jam provitan, la sufikson eska. (Vd. 353).
M e m s t a r e eco estas uzata en la senco de kvalito. Eca signifas:
kvalita. Ece signifas kvalite. Ecaro estas kvalitkomplekso, karaktero.
Rim. VIII. Oni povus kontcsti la substantivan karakteron de eco, volante in
ktasi al la adjektivaj sufiksoj. Sed tio ne ajnas oportuna. Eco funkcias ja iam kiel
substantivigo de la a-finao. i estas a-o. Kaj kiel ni vidis, ia pluformado (eca)
estas analizebla kiel a-o-a. Do teorie ia substantiva karaktcro estas plene pravig-
ebla. Kaj praktike gian substantivan konsideron motivas ia analogeco kun ajo
kaj ulo (vd. 325).
447
329
ULO
330 Ulo signifas individuo, persono, karakterizata de io (abstraktaj. Kiel
substantiva sufikso, i postulas substantivan flankelementon kaj ia
kunmeto estas analizata la VER. I. E. Do i estas substantiva epiteto
de sia flankelemento. i signas individuon, kies efan, regantan kvaliton
esprimas la antaa flankelemento, tiel ke la respektiva individuo estas
rigardata kvaza individua manifestio, personio de la respektiva
kvalito. Do i estas analoga al afo, kiu esprimas la konkretan (ne perso-
nan) manifestion de kvalito.
Beiulo estas beio uio: belo, kiu estas ulo, beio kiel individuo.
1. Post adjektivaj radikoj do i signas la individuan manifestion de la
kvalito esprimita per la adjektivo. Ekzemple: junuio, feliulo, honest-
ulo, obstinulo, avaruio, iamulo estas individuaj manifestioj, personioj
de juno, felio, honesto, obstino, avaro, iamo. Por kompreni tion, ni
pensu nur pri la esprimoj: ii estas ia honesto mem, i estas ia belo mem.
Kelkfoje, en la poezio, oni e ellasas la sufikson. Ekzemple: "mia
beio estis brava juna dano"
z
; mia karo (Grabowski). Do belo, karo
povas jam mem signifi personon, sed tia uzo enerala estigus konfuzon.
Tial oni simple per la epiteto ulo signas, ke temas pri persono: beio
ulo (belulo), karo uio (karulo).
2. Post verbaj radikoj, ulo signas, ke la ago esprimata de la verbo estas
tiel esenca kvalito de individuo, ke oni lin povas rigardi kvaza indivi-
dua manifestio de la respektiva ago; ekzemple: timuio: personio de
timo; drinkuio; estuio; eisaitulo; apartenulo; eljetulo; rampuio; fiatuio.
Kelkfoje oni uzas kunmeton kun participo: konatuio, instruitulo; tio
estas superflua, ar la participa substantivo, per lingva konvencio, jam
mem signifas individuon: konato, instruito. La solaj esceptoj estus:
estintulo, estantulo, estontulo. (Vd. 329, Rim. V.).
Rim. I. Inter participa substantivo kaj ulo-formo la diferenco estas la sama, kiel
inter la participa adjektivo kaj la a-finaa formo. Ekzemple: timanto: timanta
homo: homo, kiu (nun) timas; timulo: tima homo: homo, kies esenca trajto estas
timo. (Anstata la simpla adjektivo oni plejofte uzas ema-kunmeton: timema
homo>.
3. Post substantivaj radikoj ulo kondutas same kiel ao. Por povi indivi-
due konkretigi la sencon de la flankelemento, i atribuas al i abstrak-
tan, nekonkretan karakteron. Do tie i uio estas ecuio.
Ekzemploj: ibulo: ibeculo: personio de ibeco; ftizulo, ieprub, al-
mozulo, milionulo, scienculo, vertebrulo, mamulo, kornulo. Kiel ni
vidas el la lastaj tri ekzemploj, ulo povas signi en kelkaj kunmetoj
anka beston.
Rim. II. Kompreneblc post substantivoj signantaj individuon, ulo ne devas esti
uzata; efulo, nobelulo, najbaruio, emeritub do estas malgustaj (efo, nobelo,
najbaro, emerito). Sed se ni devas doni al la vorto alian sencon, ul tamen povas
esti uzata. Ekzemple: fratulo (frateculo) signifas ne fraton, sed monaRon a kun-
fraton.
448
330 - 331
Rim. I I I . La ulo-kunmetoj ordinare signas personon, homestaon; tamen, escept-
okaze, ili povas signi anka bestojn; vertebrulo, mamulo (mambesto), hufulo,
kornulo; ambiulo
2
, blankulo, brunulo (evaloj); ruzulo (vulpo); murmurub
(urso); estas tute ne konsilinde uzi -ui por montri planton, malgra la Z-a ne-
borulo
t
kaj ankora malpli pri ipoj (detruulo). Kiel metaforo pri konstruao,
nubskrapulo estas akceptebla.
4. Post prepozicioj la senco de la ulo-kunmeto estas analoga al la
afo-kunmeto: apudulo, kontraulo, superulo, subulo, anstataulo, an-
tauio, posteuio. Same post primitivaj adverboj: rnorgauio, hodiauio,
tieuio, tiamulo. Duulo signifas kvaza duan ekzempleron el homo.
5. Post kunmetoj (duobla flankelemento) ulo signifas personion
de la eco esprimita de la duobla flankelemento. Ekzemple: senharub,
faciianimub, senkuraub, senfortulo, dupiedub, unuhufub, biu-
okuiuio ktp.
Ri m. I V. Unuavide estas strange, ke timulo estas la individua manifestigo, person-
io de timo, a ke ibulo estas personio de ibeco. Sed ni pripensu, ke dirante
timulo, ibulo rii tute flankenlasas la ceterajn ecojn de la respektivaj individuoj; en
ia vortoj timulo, ibulo oni diras kaj akcentas sole iiian timon, ilian ibecon, do
en i tiuj vortoj mem ili konsistas kvalite nur ei timo a ibeco, en i tiuj vortoj
mem ili estas sole kaj nure la individuaj manifestioj de timo a de ibeco.
Estas vere, ke la ulo-formojn oni povus analizi eble anka per la adjektivigo de la
flankelemento: belulo: beia ub; ibulo: iba ulo; senharulo: senhara uio. Tio e
estus pli simpla kaj malpli teoria. Tamen, ia supra strukturo ajnas konsilinda el
trimotivoj:
1. Alimaniere, ulo estus la sola sufiksoido, kiu ne obeus al ia vortefikaj reguloj,
kaj, kiel substantiva efelemento, adjektivigus sian flankelementon.
2. Per ia supra strukturo ni havas plenan analogecon kun ao kaj eco (vd. Kate-
goriosufiksoj: 331).
3. Belulo propre ne estas beia ub. Uio signifas individuon karakterizatan de ?,
do individuon sen speciala karaktero, personon malgravan, nekonsiderindan. Tial
memstare i havas aigan nuancon. Tiel i estas ja uzata; i estas preska insulta
vorto. Beia uio do estas senkarakterulo bela, dum belub estas personio de belo.
Same: bela ulino kaj belulino.
ANALOGECO DE LA KATEGORIO-SUFIKSOIDOJ
Resumante, kion is nun ni ekspiikis, ni rigardu la rilaton inter la kvar
kategoriosuflksoj ado, ao, eco kaj ulo.
Ni vidis, ke post adjektivaj radikoj la o-finao povas signifi konkreton,
abstrakton, personon.
Ni havas do la plursencan formon: aRo: beio.
Tiu i estas ia Panel la resuma formo.
Ekzemploj:
Li amas ia belon
La beioj de la regiono min ravis
Sia beb estis eksterordinara
Mia beio estis juna dano
z
449
(abstrakto)
(konkreto)
(kvalito)
(persono)
330 - 331
Sed tiuj formoj, uste ar ili estas plursencaj, estas uzeblaj nur helpe
de kunteksto. Por ilin precizigi, ni almetas epitete klarige ia respektivajn
sufiksojn.
Tiel ni havas formojn ekzaktajn.
Ekzemploj:
belafo: belo ao: belo, kiu estas ao (konkreto)
beleco: belo eco: belo, kiu estas kvalito (kvalito)
belulo: belo ulo: belo, kiu estas persono (persono).
Do la supraj frazoj, kun formoj ekzaktaj estas:
Li amas la belon (abstrakto)
La belafoj de la regiono min ravis (konkreto)
Sia beleco estas eksterordinara (kvalito)
Mia beluh estis juna dano (persono).
Same resumaj formoj ni povas rigardi anka la verbosubstantivojn. Di
ja signas unuavice agon, sed povas signifi anka la konkretan manifest-
ion de la ago.
Ekzemple:
Anta skribo demandu min (ago)
Sigelula skribon
2
(konkreto)
Por ricevi ekzaktajn formojn, ni simple aimetas epitete kiarige, pii-
precizige la respektivajn sufiksojn.
Ekzempie:
skribado: skribo ago nepre ago.
skribajo: skribo ao nepre ao.
Do la supraj frazoj kun ekzaktaj formoj estas:
Anta skribado demandu min (ago)
Sigelu la skribajon (konkreto).
II. SUBSTANTIVAJ SUFIKSOIDOJ
ANO
332 Ano signifas: apartenulo. iaj kunmetoj estas analizataj la VER. I. R.
Cia senco en iaj kunmetoj povas esti:
1. m e m b r o; ekzemple: klubano (klubmembro)\komitatano, aka-
demiano;
2. 1 o a n t o; ekzemple: landano (landloanto); urbano, vilaano,
budapestano, astriano, rusujano, amerikano, insulano;
3. a d e p t o , d i s i p l o ; ekzemple: kristano, luterano, kalvinano,
gimnaziano (vd. isto);
4. simple a p a r t e n u l o ; ekzempie: sipano, familiano, tatano,
civitano.
i poVas havi anka duoblajn fiankeiementojn
a. k u n t e n a j n ; ekzemple: kamparano, urbegano (ano de kamp-aro,
urb-ego);
b. d i s f a i a j n ; ekzempie: samideano, samklasano, internideano (ano
450
332-333-334
de sama ideo, sama klaso, interna ideo).
Homarano estas mailongigo de homaranismano.
Baptano signas la rilaton inter baptopatro kaj patro de infano: familiare
i signas anka bonan konaton, homfraton.
Me m s t a r e ia signifo estas membro.ano de klubo, societo, komi-
tato, akademio.
P i u f o r m a d o povas okazi per i: ani (funkcii kiel ano); per igi kaj
igi: anigi kaj anii (igi a ii ana); per eco:aneco (membrostato); anka
per aliaj sufiksoj: anejo, anino, aneto, aniilo, aniginda ktp.
ARO
Aro signifas: koiekto da. Analizo: VER. I. R. Krome, senclogike i 333
havas iam pluraligan efikon. Do la skemo de iaj kunmetoj estas:
(R-oj)-aro.
En siaj kunmetoj i povas signifi:
a. i u j n e n 1 a m o n d o ella respektiva speco (iom da);
ekzemple: homaro, birdaro, bestaro, kreskafaro, plantaro, gazetaro;
b. i u j n k u n a p a r t e n a j n en difinita unuio: libraro, bdaro,
estraro, amikaro (amika rondo), personaro, verkaro (de Toistoj), vagon-
aro, foliaro, beraro, hararo, dentaro, muskolaro, ecaro, kartaro, tuparo,
arbaro, terminaro;
Ri m. Hararo komence signifis perukon; nun ia senco estas kapharoj.
c. l i s t o n , k o l e k t o n en libro: nomaro, vorta.ro, frazaro,
prezaro, kurzaro, horaro (por trajn-ekiro kaj alveno);
d. g r e g o n , g r u p o n (post bestonomoj): brutaro, evaiaro,
bovaro, afaro;
e. simple la p 1 u r a 1 o n: sentaro (sentoj), akvaro (akvoj), nubaro.
Ci povas havi anka duoblajn flankelementojn:
a. k u n t e n a j n ; ekzemple: tupetaro (aro de tupetoj); nuregaro,
virinaro, maijunuiaro, servistaro, viiaanaro, komercistaro, kortbirdaro;
b. d i s f a l a j n ; ekzempl eiaitmontaro (aro de alts montoj).
Kiel substantiva sufikso i substantivigas sian nesubstantivan flank-
elementon; ekzempie: prearo (aro de preoj); demandaro, kantaro.
M e m s t a r e ia signifo estas :grupo, trupo, grego; ekzemple:
aro da homoj (distingu de homaro\)\ aro da bestoj, arboj, birdoj,
plantoj, vagonoj, vortoj.
P l u f o r m a d o : ara (grupa); are(gmpe); grandare (randa aro)-e:
en granda aro; ari (esti ara); arii, arigi.
Kp. ankora: 33.
EJO
Ejo signifas: ioko. Analizo la VER. L R.
Ci signifas
1. post substantivaj radikoj:
334
45?
334 - 335 - 336
a. kie oni ion t e n a s: trezorejo, ankrejo, atejo;
b. d o mo n : operejo, oicejo, potejo;
c. kie oni ion kul t u r a s (post nomoj de plantoj): oranejo, eriz-
ejo, plantejo;
d. kie oni f u n k c i a s : uistejo,ministrejo, episkopejo, dekanejo;
e. f a r e j o n a v e n d e j o n : cigarejo, tabakejo, apeiejo. Oni
piejofte uzas isence la vortojn -fabriko, -farejo, a -vendejo;
f. s t a 1 o n (post nomo de bestoj): evalejo, bovejo, porkejo.
g. la 1 o k o n de io: giaciejo (kie giacio estas); sablejo, herbejo,
fajrejo.
2. post verbaj radikoj: kie la respektiva ago okazas: ankradejo, forejo,
gardejo, konservejo, presejo, lernejo, promenejo, juejo, preejo, lavejo,
vendejo, restejo, komercejo, fluejo, renkontejo, draejo, haltejo, iabor-
ejo, vadejo, kronadejo, gimnastikejo (ejo de ankrado, foro, gardo ktp.).
Kiel ni vidas, ejo ne atribuas agan elementon al la flankelemento, do e
substantivaj radikoj oni devas signi in per ado (Kp. ankradejo, kronad-
ejo kaj ankrejo, kronejo). .
3. post adjektivaj radikoj ejo funkcias substantivige: ekzemple: malii'
berejo: ejo de mailibero; densejo (ejo de denso); vastejo (ejo de vasto);
malastejo (ejo de malasto); solejo (ejo de sol[ec]o); transejo (ejo de
trans[ir]o).
Rivn. Kelkfoje ejo-kunmetoj estas uzataj anka abstrakte; ekzemple: admiraiejo
(admiralitato), ministrejo (ministerio), redaktejo (redakcio).
Me m s t a r e ia signifo estas l oko. "Dio, mi amas bt ejon de Via
domo"
2
.
ERO
335 Ero signifas: plej maigranda parto, elemento. Analizo: VER. I. R.
Ekzemploj: monero, panero, pajlero, grenero, sablero, fajrero, enero,
polvero, putvero, hajlero, sangero (sangoguto), larmero (larmoguto),
pluvero, neero (neofloko).
Rim. Monero signas nur metaian monpecon, sen konsidero pri ties valoro. Pri
papera monpeco oni diras: bankbileto, a papermono.
Nesubstantivajn flankelementojn i substantivigas per sia vortefiko.
Ekzempie: stebero (ero de steb[aj]o); kudrero (ero de kudr[a]o);
pensero; saero.
Me ms t a r e iasignifoestas:tremalgrandaparto,elemento,atomo.
P i u f o r m a d o : ereto, grandera: (granda ero)-a: konsistanta el
grandaj grqnoj; diserigi, diserii (dissolvi a dissolvii en atomojn; dis-
fal[ig]i;putr[ig]i).
ESTRO
336 Estro signifas: gvidanto, komandanto, ordonanto, direktanto, mastro,
efo.
452
334 - 335 - 336
Ekzemple: Iipestro, oficestro, drinkejestro, tablestro, potestro, fakul-
tatestro (dekano), guberniestro, urbestro, vilaestro, imperiestro, regn-
estro, regimentestro, rotestro, policestro, provincestro, staciestro, grup-
estro, bandestro.
Nesubstantivajn flankelementojn i substantivigas. Ekzemplo: labor-
estro (estro de laboro), militestro, instruestro, centestro (estro de
cento), dekestro.
Me ms t a r e isignifas:gvi</tfto,ordonisto.
P l u f o r m a d o : estri (gvidi, direkti); estrado (gvidado); pro la sam-
forma estrado [podio] oni uzas prefere estreco); estraro (gvidantaro);
estrarano (ano de la gvidantaro); estrino; estrii ktp.
Rim. Inter -estro kaj ef- ekzistas tiu diferenco, ke estro signifas gvidanton, dum
ef- signifas le plej altrangan, povan, grandan inter similaj (efministro, efarti-
koio, efstrato). Do bandestro = efbandano.
IDO
Idosignifas: 337
1. f i 1 o de... Ekzemple:r^ficfo, princido, sinforido (titoloj).
2. j u n a n a s k i t o de... Ekzemple: evalido, birdido, hundido,
kokido, porkido, afido, ranido; arbido, kreskafido, piantido (nur e
best- kaj plantnomoj).
3. - d e v e n u l o (sen konsidero pri ao). Ekzemple: homido: Atre-
idoj, Herakiidoj, izraeiido, Nereidinoj, Napoleonidoj, Karlidoj (Karo-
lingoj), Levidoj (Levi-idoj); iatinida (lingvo).
4. i n d i e n o de... Ekzemple: iandido, kanaanido.
5. e p i g o n o de... Ekzemple: Homeridoj, Orfeidoj (Idoj de Orfeo:
romano de Bulthuis).
6. s a l o de h a l o g e n a a c i d o (emio);ekzemple:bromido,
klorido,fluorido.
Me m s t a r e : fiio, naskito, posteulo, disipio. Ekzemple: bona patr-
ino mamnutras sian idon; idoj de hirundo; ni estas idoj de Adamo;
"Idojde Orfeo".
P l u f o r ma d o : ideto, idino, idaro (gento deveninta de sama praulo;
posteularo); geidoj.
Rim. Same kiel Zamenhof komence uzis la psedonimon"Esperanto",kiu poste
fariis la nomo dc la iingvo, same Beaufront alprenis la kanomon "Ido", kiu
poste fariis ia nomo de tiu misreformita E-o.
ILO
flo signifas plej enerale: io, per kio oni plenumas agon, io por faro de 338
io. Do: instrumento, aparato, rimedo ktp.
1. Post verbaj radikoj i signifas
453
330 - 331
a) i 1 o de... Ekzemple: losilo (ilo de [por] loso); kovrilo*, levilo,
montrilo, portilo, borib, tenilo, pafilo, btovib, ludib, presib, pesib,
(pied)-gratiio, irib, haitigiio, ventumib, dormigiio, maitopib, haktto,
segiio, kudrib, fosilo, tondib, armiio (per kio oni armas), iumigib,
veriio, viib, purigiio, flugiio, fafib, barib, demandib, mendib,
aniilo ktp.
b) r i me d o , p r o c e d o de... Ekzemple: soivib de problemo
2
;
abonilo, vodonib, propagandiio, pruviio, komunikib ktp.
c) t o f o, m a t e r i a 1 o p
v
o r ... Ekzemple: kuraciio, ruigib,
kovrilo, sanigib, dormigtto.
d) f a r i l o de ... i g i 1 o de... Ekzemple: (farilo de dor-
mo), saniio, lumib.
2. Post neverbaj radikoj i signifas iam farib de. Ekzemple: rektib
(farilo de rekto); facetiio, buterib, fajrib, iiniib, angulib, kobriio,
sanilo, kalibrilo, metiib, ardenilo.
3. Malofte, i povas havi disfalajn flankelementojn. Ekzemple: kontra-
vermtto: (kontra vermoj)-ilo.
Rim. La /fo-kunmetoj estas ofte malprecizaj, ar ili montras nur enerale la ins-
trumenton, per kiu la ago okazas, kaj ofte por la sama a simila ago ekzistas
diversaj iloj. Tiam oni bezonas apartajn radikvortojn; ekzemple: kulero kaj forko
(maniloj), revolvero, fusib, karabeno, kanono (pafiloj), koverto kaj fermo-
plato
2
(kovriioj), pioo kaj pato (fosiloj), stilzoj (iriloj) ktp.
M e m s t a r e ib signifas instrumento, aparato, rimedo. Ekzemple:
"ceb sanktigas ia ibjn (helpilojn) ".
P l u f o r m a d o : ttaro (iio-kolekto), ilujo, il-maino, il-riparo; ilejo,
ilarejo.
INO
339 Ino signifas: ano de ia koncipanta, naskanta sekso. La analizo okazas
iam la VER. I. E. Do i estas iam substantiva epiteto de sia flank-
elemento. Tajiorino estas tajbro ino.
Kompreneble i povas ligii nur al radikoj signifantaj individuon**(ho-
man a bestan), do preska ekskiuzive al substantivaj radikoj.
* Kovrito estas dusenca: i signifas tofon por kovri (speco de tapio), kaj platon
por kovri (potkovrilo). Por la antaa senco oni povus uzi kovrotuko
2
, sed kovrito
jam tiel ekradikis, ke prefere por la dua senco oni uzu fermopiato
2
.
**En la familiara lingvo oni jam provis mo-formojn anka por signi virinajn vest-
partojn, ekzemple: apelino (virinapelo), emizino, kalsonino, uino, trumpino,
mantelino ktp. Pli bonaj ajnus: inapeto, inemizo ktp.
454
329
Ekzemploj: virino*, patrino, avino, filino, nepino, kuzino, fratino,
homino, francino; agentino, profesorino, instruistino (ina agento, pro-
fesoro, mstruisto); konatino (konato ino), amatino; posedantino;
heiuiino (belulo ino), karuiino. evalino, kokino, leonino, afino, hund-
ino.
Komprenebie, se ia radiko mem jam signas virinan estaon, ino estas
superflua. Ekzemple: amazono, primadono, meretrico, subreto, matro-
no, Madono.
Rim. I. Post viraj nomoj per ino oni signas la respektivan virinan nomon. Ekzem-
ple: Palino, Juiiino. Por ricevi formojn pli internaciajn, oni povas formi adjektive
la virnomojn kaj subkomprenante forlasi la sufikson (Pala ino .Paia). Per ana-
logio oni povas tion fari e tiam, kiam la virina nomo ne havas viran ekvivalenton
(Eva, Brigita). Ekzemploj: Ada, Agata, Angelika, Anna, Antonia, Agusta, Baba,
Baibara, Berta, Bernarda, Ceciiia, Debora, Diana, Dorotea, Dora, Eleonora, Eliza,
Elizabeta, Elvira, Emma, Emilia, Egenia, Eva, Flora, Greta, Franciska, Gabriela,
Genoveva, Georga, Gertruda, Henrieta, Ida, Irena, Izabela, Iza, Izidora, Johana,
Jozefa, Julia, Kamila, Katerina, Klara, Klotilda, Kristina, Lara, Lidia, Livia,
Lucia, Luiza, Ludovika, Margareta, Maria, Mariana, Marta, Matilda, Monika, Nata-
lia, Ofelia, Olimpia, Pala, Pia, Priska, Rebeka, Reina, Renata, Roza, Rozalia,
Roksana, Sibiia, Santa, Sara, Serafma, Serena, Severa, Silvia, Simona, Sofia,
Stefana, Suzana, Tekla, Teodora, Tereza, Terezia, Valeria, Veronika, Vera, Vikto-
ria, Vilhelma, Viola, Virginia, Zaira, Zenobia, Zita ktp.
La sola malavantao estus, ke oni ne povas uzi proprajn nomojn en posed-adjekti-
va formo. Sed la oportuneco de la supraj formoj estas pli grava gajno, oi kia perdo
estas la evito de tiuj formoj, malofte uzataj. Cetere, nenio malhelpas diri Elizabeta
epoko; tiam oni rezignas pri la markado de virineco, sufie evidenta per si mem;
anka Johana mano estas nemiskomprenebla, se antae temis pri Johano. Krome
estas iam ebla rimedo, uzi sufiksoidon: Elizabetana epoko, Johanina mano.
Post adjektivaj radikoj ino malofte ligias. Nur en la poezia lingvo oni
povas renkonti la evitindajn formojn belino, karino. Ilia anaiizo estas
belo ino, karo ino, do la vortoj estas same adacaj resumaj formoj kiel
belo por belulo, karo por karulo. Sufie ofte oni renkontas la formon
virgino, anstata virgulino, evidente sub la influo de la angla virgin kaj
de ia franca virginite - kaj sub la kontrainfluo de la franca virguie
(= komo).
M e m s t a r e ino pro la tro forta aludo al la sekseco, estas uzata nur
pri bestoj. Aplikita al homa estao i havas maiatan nuancon; ekzem-
ple: i estas nura ino.
Rim. II. Specialan uzon dc ino ni trovas en rabino, kiu montras la enakcept-
antan parton de la rabo (rabingo), kaj en kvinjambino, sesjambino, (Brendon
* Viro tie i estas uzata ne en la senco ano de la generanta sekso, sed en la senco :
seksmaturuio. Por signi virecan virinon ekzistas la vorto viruiino.
455
334 - 335 - 336
CLark), por montri jamban verson finiantan per kroma senakcenta silabo.
P l u f o r ma d o : Ina: 1. apartenanta al ia naskanta sekso (ina porko);
2. obsedita de sekseco (ina konduto); 3. rimo finiganta per senakcenta
silabo (ekz. verbo-perdo). Ineco: 1. in-esto; 2. troseksa virineco. In-
seksa.
Kp. ankora: 32.
INGO
340 Ingo havas ia signifon: tenilo, en kiun oni strikte kaj fikse sed ne plene
enmetas objekton, por in irmi a por in uzi pli oportune.
Ekzemploj: kandelingo, cigaringo, fingringo, giavingo, piedingo (rajd-
ilo), flamingp (flamtenilo), plumingo (por skribi), rabingo (por fiksi
rabon: rabino)', krajoningo, tibiingo (pli uste: kruringo): la kruro-
kovra parto de la boto.
Rim. I. Zamenhof uzis la vorton pendingo (tenilo de pendo), por signi ekzekutan
pendigilon. Kvankam tie i ingo estas uzata en ne propra senco, la vorto havas
tradicion kaj ne estas nepre eksterminda. Oni uzas i-sence anka la vorton
pendumilo (vd. um: 413). Analoga estas iumingo
2
(tenilo de lumo).
M e m s t a r e ingo signifas precipe ingon degiavo. Sed iun objekton
oni povas meti en ian ingon.
P l u f o r ma d o : Ingi (eningigi), malingi (eiingigi).
ISMO
341 Ismo, oficialigita de ia Lingva Komitato en 1914, signifas:
1. d o k t r i n o; ekzempie: budhismo (doktrino de Budho);
2. m o v a d o; ekzemple: kristanismo, vegetarismo;
3. a g ma n i e r o ; ekzemple: kanibalismo, oportunismo;
4. s i s t e mo ; ekzemple: furnaiismo, punktismo;
5. m a l s a n a e mo i a j s e k v o j ; ekzemple:alkohoi-
ismo, morfinismo;
6. l i n g v a a p a r t a o ; ekzemple: latinismo, anglismo.
Ismo povas esti iigata:
1. A1 la nomo de la fondinto de doktrino: budhismo, konfuceismo;
epikurismo;
2. A1 la nomo de la adeptoj: kristanismo, mahometanismo, kanibaiismo,
patriotismo, homaranismo, angiismo;
3. A1 la verbo montranta la agon: impresismo, protektismo, esprimismo;
4. A1 la nomo de ideo a objekto karakterizanta ia ismon: utiiismo,
oportunismo, plenaerismo, punktismo, fetiismo, kubismo, vegetar-
ismo, fundamentismo, nikotinismo, morfinismo, esperantismo; adas-
ismo (rimado per adas-adas).
Me m s t a r e i %\%mid&:doktrino, movado (kun iom ironia nuanco);
ekzemple: "li estas fanatikulo de plej novaj ismoj".
456
329
ISTO
Isto signifas homon okupiantan pri io. Cia analizo okazas la VER. I.
1. (isto de...).
A) Post verbaj radikoj i signifas:
1. p r o f e s i a n 1 ab o r i s t o mfaranton </e/'agi0;ekzemple: verk-
isto, hejtisto, fikaptisto, instruisto, veturigisto, laboristo, pakisto,
pentristo, skribisto, redaktisto, telisto, trompisto, falsisto, rabisto,
amist(in)o, akuistino (kiu profesie sin okupas pri aferoj de naskado
2
),
subakviisto.
2. k u t i m a n (ofte pasian a obstinan) faranton de 1' ago; ekzemple:
kolektisto, ikanisto, pafisto, mensogisto, murdisto.
B) Post substantivaj radikoj i signifas:
1. p r o f e s i a n okupianton pri io; ekzemple: dentisto, uisto,
mainisto, artisto, lignajisto, lingvisto, maristo, apotekisto, atisto,
juristo, bankisto, ambrist(in)o, ardenisto, fiisto, kupristo, malsan-
ulisto, tatisto, aferisto (afergvidanto), karieristo (ambiciulo, kiu
klopodas nur pri sia kariero).
2. a ma t o r o n . Ekzemple:biciklisto, radiisto.
C) Post adjektivaj radikoj i signifas: profesian okupion pri la ideo,
kiun signas la substantivigita adjektiva radiko. Ekzemple: saisto (isto
de sao), komikisto, belisto (estetikisto). Same post prepozicio: ansta-
taisto. Peristo devenas el la verbradika peri (vd. 394, Rim. III.).
Rim. I. ar isto ne atribuas agan elementon al sia flankelemento, la senco deiaj
substantivradikaj kunmetoj estas ofte plursenca. Tial do oni ofte devas uzi pli
precizajn formojn anstata tiuj formoj resumaj. Ekzemple: fikaptisto, fivendisto,
fibredisto (fiisto); kuprolaboristo kaj kuprumisto a kuprizisto (kupristo);
same pri feristo.
Senfadenisto estas mallongigo de: (senfadena teiefonio)-isto.
Rim. II. e vortoj kun ismo oni povas uzi isto anstata ismano. Kompreneble nur
tiam, kiam ismo ne estas gluita ai la nomo de adepto; tiaokaze por signi la ism-
anon, oni revenas al origina vorto (homarano, kristano, patrioto, kanibalo). -
Do al ismo respondas isto. Ekzemple: budhisto, esperantisto, utilisto, oportunisto,
adasisto, morfinisto, vegetaristo, fndamentisto, marksisto. Tio okazas, e kiam
ismo ne estas giuita al E-a radiko, sed estas parto de internacia vorto (psedo-
sufikso). Ekzemple: turisto (turismo), monoteisto (monoteismo), anarkisto
(anarkismo), faisto (faismo), pesimisto (pesimismo), egoisto (egoismo).
Rim. m. e vortoj kun bgio, grafio, nomio, zofio (nomo de sciencoj) oni povas,
anstata isto, formi la nomon de la scienculo per logo, grafo, nomo, zofo (fllo-
k>go, etnografo, anatomo, fiiozofo). Atentu! - fonografo, kinematografo, telegra-
fo signifas ilojn! - Same ni povas procedi e la vortoj rapsodo (rapsodio), mago
(magio), pedagogo, demagogo, dramaturgo, kirurgo, oligarko, monarko, filantro-
po, mizantropo, dipbmato, aristokrato, demokrato, atokrato, burokrato,
homeopato, abpato, pederasto, psikiatro, pediatro, geometro ktp. - Anka e
vortoj kun ik sgnifantaj sciencon a simiian okupon oni povas ricevi la iston
per la forlaso de la ik. Ekzemple: retoro (retoriko), esteto (estetiko), skolasto
(skolastiko), gimnasto (gimnastiko), beletristo (beletristiko), mirno (mimiko),
457
330 - 331
terapeto (terapetiko), didakto (didaktiko), ktp. - Aliparte, la la ekzempio
de tio, ke ismo estas simple anstataigebla per isto, oni povus anstataigi anka
iko-n per isto. Por ne ricevi nerekoneblajn vortostumpojn, oni, tamen, devus tion
eviti, kiam ia trunko anta ik ne estas almena dusilaba. Do restus: etikisto,
fizikisto, optikisto, teknikisto, grafikisto
t
muzikisto kpt. Sed oni havus: mekan-
isto, botanisto, egenisto, numismatisto, kosmetisto, matematisto, poiitisto,
romantisto ktp. - Same oni povus anstataigi -io per isto por ricevi jenajn for-
mojn, evitante la pezajn iisto-kunmetojn: operacisto, arbitracisto, inkvizicisto,
kiromancisto, tragedisto, komedisto, parodisto, elegisto, strategisto, historisto,
Hemio-Hemisto -Hem ismo, aittemisto, fiiatelisto, evangelisto.
Oni riprois al tiu i solvo, ke gi endangerigas la aglutinan karakteron de la iingvo *
Tamen, oni povas kontradiri, ke j tie ne temas pri vera fleksio (ano), sed pri
simpla ellaso pravigebla e per ia principo de Neceso kaj Sufio. Krome, botaniko
kaj botanisto kun la komuna trunko botan, a komedisto kaj komedio kun la
komuna trunko komed, estus tute analogaj al pesimismo kaj pesimisto kun la
komuna trunko pesim. Oni povas diri, ke ne estas oportune multigi en la lingvo
tiujn trunkojn la la ekzempk) de tur-, fa-, boiev-, ego- ktp., al kiuj mankas
memstara senco. Sed al tiu oportuneca vidpunkto oni povas respondi pcr alia
oportuneca vidpunkto, per tiu de belsoneco kaj maipezeco. Kaj la lingvo decidis
favore al la lasta vidpunkto e vorto tre ofte uzata en E-o: oni ja diras filatelio
kaj filatelisto. Tiu i ekzemplo montras la supran proponon de solvo ne senanca
e la estonta evoluo de la lingvo. Ju pli ofte uzata estas vorto, (ckz-e mekanisto),
des pli verajna estas ia i-maniera simplio.
Rim. IV. Inter -anto, -ulo kaj -isto ekzistas tiu diferenco, ke -anto signifas fojan,
okazan faranton, -ulo la personion de la respektiva aga ideo, -isto profesiulon.
Ekzemple:
trompanto:kiu foje trompas;
trompuio: kies esenca karaktertrajto estas tromp(em)o;
trompisto: kiu vivas per trompo.
UJO
343 Ujo signifas: enteniio, enfermiio. Analizo: VER. I. 1. Ekzemple.salujo:
ujo de (por) salo. Ofte i havas pluraligan efikon: piumujo: ujo de
plumoj.
La ujo-kunmetoj povas havi tri diversajn sencojn, inter si iomete paren-
cajn. Tiuj estas:
I. La s e n c o p r o p r a : enteniio,enfermilo.Ci-senceujopovas
ligii
a) al substantivaj radikoj; ekzemple.piumujo, cigarujo, piprujo, saiujo,
supujo, paperujo, monujo, fajrujo, abelujo, inkujo, leterujo ktp. Por esti
pli preciza, oni ofte uzas anstata i vortkunmetojn; ekzemple: te-skato-
* Jen probable kial Zamenhof preferis proponi duan formon por la sufikso -ist-,
kiu farius -st- post radflco finiganta per i\ farmaci-sto (Vd. Leteroj de Z. I. p.
316).
458
329
10, te-kruo, paperkesto ktp.;
b) al verbaj radikoj; ekzemple: banujo (ujo por bano), fandujo, ktvujo,
knedujo, pistujo, tenujo, konservujo ktp.
11. -A r b o, -a r b e t o post radiko signifanta frukton a floron; ek-
zemple: pomujo, pirujo, prunujo, vinberujo, fruktujo, rozujo; fiorujo
ktp. La uzo i-sence pii kaj pli maloftias, oni uzas prefere -arbo, -arb-
eto; ekzemple: pomarbo, fruktarbo, fiorarbeto, vinarbeto (vito)ktp.
Ce radikoj signifantaj jam mem arbon, kompreneble ujo a arbo estas
pleonasma; ekzemple: kverko, fago, pino. Tamen, oni diras kelkfoje
kverkarbo, fagarbo, pinarbo, por akcenti la individuecon de arbo.
III. -L a n d o post radiko signifanta landanon. (Pluraliga efiko).
Ekzemple: Francujo: ujo de francoj.
La signifo de -ujo, en la tria senco, estas ja kiara, sed ia uzado ne estas
simpla kaj ni devas in esplori iom detale.
La nomado de la landoj estas demando kompleksa, ar en la naciaj
iingvoj mem oni trovas por i du procedojn: jen la landnomon oni
derivas el la nomo de la ioantoj, jen inverse. Kaj tio okazas tute hazar-
de; ekz-e, en la franca oni havas Beige kaj Belgique apud France kaj
Frangais; en la germana, Deutscher kaj Deutschiand apud Engiand kaj
Engiander, en la angla, German kaj Germany apud Hungary kaj Hun-
garian; en la itala, Greco kaj Grecia apud Itaiia kaj Itaiiano, ktp. Anta
tia fiaoso oni povis trovi du rimedojn: a perfortan simpligon (ekz-e
formi iam la popolnomojn ei la iandnom-radikoj kaj konservi flanke
kelkajn ras-nomojn - kio estus, cetere, la plej oportuna solvo), a
ordigon kun kiel eble malpleja ano de la internaciaj kutimoj. Z., la
sia iama pensmaniero, preferis la duan solvon. Tial li elpensis la regu-
lon, ke por la Malnova Kontinento (Eropo, Azio kaj la antikve civi-
lizita parto de Afriko) oni formu la landnomon el la popolnomo per -uj;
male, por la Novaj Kontinentoj (Ameriko, Astralio kaj la cetera parto
de Afriko) oni formu ei la primitiva land-nomo la popoinomon per -an.
La la Z-a sistemo do oni havas la sekvantan liston:
A. Malnova kontinento.
a) A n t i k v a h i s t o r i o : Egiptujo, Asirujo, Kaideujo, Etiopujo,
Sirujo, Judujo, Persujo, Medujo, Heienujo, Itaiujo, Sabinujo, Gaiujo,
Hispanujo, Iberujo, ermanujo, Makedonujo ktp.
Z>y Mo d e r n a h i s t o r i o : Abisenujo, Afganujo, Aibanujo, Ar-
menujo, Azerbajanujo, Astrujo, Beigujo (Fiandrujo, Valonujo),
Beluujo, Britujo (Angiujo, Skotujo), Buigarujo, Ceoslovakujo, Cin-
ujo (a inujo), Danujo, Estonujo, Francujo, Germanujo, Grekujo,
Gruzujo, Hindujo, Hispanujo, Hungarujo, Italujo, Jakutujo, Japanujo,
Jugosiavujo (Serbujo, Kroatujo, Slovenujo), Karelujo, Kataiunujo,
Kazakujo, Kirgizujo, Latvujo, Litovujo, Mongoiujo, Norvegujo, Persujo,
Poiujo, Portugalujo, Rumanujo, Rusujo, Svedujo, Svisujo, Skandinav-
ujo, Taikujo, Turkujo, Uzbekujo; krome: Esperantujo: lando, unio
de esperant(ist)oj; kaj patrujo (patrolando).
459
329
Rim. I. Ce tiuj landnomoj Z faras jenan distingon: germano (ano de la germana
raso) kaj germanujano (ne-germano, loganta en Germanujo).
B. Novaj kontinentoj.
a) A m e r i k o : Azoroj, Argentino, Bolivio, Brazito (malpli bone:
Brazio), ilio, Ekvadoro, Gvajano, Gvatemalo, Honduraso, Kanado,
Koiumbio, Kostariko, Kubo, Meksikio, Nikaragvo, Paragvajo, Peruo
(anka Peruvio), Salvadoro, Urugvajo, Venezuelo ktp.
b) A f r i k o: Alerio, Angob,Dahomeo, Ganao, Gvineo,Kabiando
(anka Kapiando), Kameruno, Kanarioj, Kenjo, Kongoio (anka
Kongo), Liberio, Madejro, Maroko, Mozambiko, Nataio, Nigerio, Nja-
saiando, Rodezio, Sud-afriko, Tanganjiko, Tanzanio, Togo, Transvaio,
Tunisio, Ugando, Zairo, Zambio ktp.
c) O c e a n i o : Astraiio, Borneo, Havajo, Novzeiando (Nova Zeian-
do), Papuo, Tahito, Trinidado ktp.
Rim. II. La nomoj dc la Noid-amerikaj Unuigitaj Statoj mem estas parte asimil-
itaj: Alabamo, Kalifornio, Kobrado, Georgio, Nebrasko, Ohajo, Virginio ktp.,
parte konservas la originan formon: Massachusetts, Rhode Isiand, Tennessee ktp.
(eble: Masauzeco, Tenesio)
Rim. III. Kiel oni vidas, la Z-a propono, la iandoj kun samnoma efurbo a
rivero estas distingitaj per -io: Alerio (Alero, urbo), Meksikio (Meksiko, urbo);
Nigerio (Nigero, rivero); Senegalio (Senegaio, rivero). Konforme ai tio: aieriano
kaj alerano ktp.
C. Esceptoj.
La supran sistemon Z. pravigis per tio, ke en la Malnova Mondo lano-
mon al la landoj donis ties posedanto, dum en la Nova Mondo okazis
inverse. Tio estas plej ofte trafa, sed tamen, la sistemo suferis plurajn
esceptojn:
1. Kelkfoje la landnomo en kategorio A. tamen ne estas devenigebla el
la popolnomo. Tia estus la okazo anka e Svislando, iniando kaj
Egiptiando, ar ili devenas el urbnomoj (Schwytz, Tsin kaj Hai-Hu-
Phtah); tamen tio hodia jam ne estas tiel sentata, ke oni ne povus uzi
la supre donitajn formojn. Male estas e Babiionio, Birmo, Cejiono,
Heaso, Irako, Irano, Israelo, Jemeno, LiHtentejno, Luksemburgio,
Moidvo, Monako, Nepaio, Pakistano, Paiestino, Siamo, Siberio, Sovetio,
Tibeto, Ukrajno, Vjetnamo, kiuj, kvankam apartenantaj al la kategorio
A., ne estas esprimeblaj per -ujo.
2. Kompreneble, la Z-a sistemo ne aplikias al la novaj federacioj de
landoj, u ili foris novan nomon (Benelukso = Belgujo, Nederlando,
Luksemburgio), u ili simple uzas mallongigojn: USSR (Unio de la
Sovetaj Socialistaj Respublikoj), AUR (Araba Unuiinta Respubliko),
USA (Unuiintaj tatoj de Ameriko: oni scias, ke por tiu iasta lando, ia
esp-istoj uzas ordinare la nomon Usono, el ia plena formulo: United
States of North America).
3. e la antikvaj landoj oni uzas prefere la internaciajn formojn, la
la 15a regulo de la F. Gramatiko: e Zamenhof tion faris pri kelkaj:
460
343
Asirio
2
, Fenicio
2
, Mezopotamio
2
, Samario
z
, SUrio
2
; Britanio, Gailio,
ermanio, Iberio, Itaiio, Hispanio, Medio, Persio.
4. Kiam la internacia iandnomo jam finias per -iando, ajnis neebla
aidoni la sufikson -uj. Tial oni e tiaj nomoj aplikas la saman derivadon,
kiel e la nomoj de la novaj kontinentoj: Greniando (a Groniando)
(-ano), Irlando (irlandano), Islando, Jutlando, Lapiando, Nederlando
(Hoiando, Frisiando), Tajiando, Nov-Zeiando ktp.
5. e kelkaj aiiaj landnomoj, oni kutime anstataigas ia sufiksoidon
-ujo per la vorto -iando, ar tio pli bone respondas al la nacilingva for-
mo; sed la popoinomo restas tamen la primitiva radiko: Britlando
(brito), Finniando (finno), Grekiando (greko), Hungariando (hungaro),
Rusiando (ruso), Skotiando (skoto), Svediando (svedo), Svislando
(sviso).
6. Fine, e kelkaj aliaj landoj, kiuj formiis post la milito, oni pli kaj
pli uzas la internacian nomon finiantan per la finao -io\ tiam la popol-
nomo derivias el ili: Astrio (astriano), eHosiovakio (-ano), Indo-
nezio (-ano), Jugosiavio (-ano). Sed oni trovas por la popoloj anka
jenajn nomojn tradiciajn: astro, eHosiovako, jugosiavo; tiei, ke la
finao -io ajnas sufiksoido samsenca kiel la fundamenta -ujo. Pri la
sufiksoido -io, vd. 344.
D. Provincnomoj.
Ce iii regas la sama malordo: jen la nomo de la provincano estas la
primitiva vorto, jen tiu de la provinco. Jen la listo de la efaj provincoj:
ni grupigos iiin ia du fakoj, unue la primitivajn, due la pluformitajn
nomojn:
Br i t u j o :
1) kelkaj nomoj de graflandoj estas facile asimileblaj: Kornvalo, Kum-
berlando, Jorkio, Norfolko, Northumberiando; aliaj estas uzataj prefere
en ia origina formo, ol en la parenteze donita: Lancaster (Lankastro),
Gioucester (Glostrio), Worcester (Vustrio), Surrey {Surio) ktp.
2)Kimrujo (kimro); angiosakso.
F r a n c u j o:
1) Aizaco (-ano), Anjuo, Ardenoj, Artezo, Arvernio, Burgundio (a
Burgonjo), ampanio (a ampanjo), Delfinio, Langvedoko, Limozio,
Loreno (a Lotaringio), Parizio, Provenco, Puatuo (aPiktavo, Piktuo),
Turano (a Tureno), Vendeo ktp.
2) Bretonujo (bretono), Fiandrujo, Gaskonujo, Normandujo, Pikardujo,
Vaskujo.
Ge r ma n u j o :
1) Brandenburgo, Hanovero, Mekienburgo, Oidenburgo, Pomeranio,
Rejniando, Silezio, lesvigo, Turingio, Vestfaiio. Virtenbergo ktp.
2) Bavarujo (bavaro), Frankonujo, Prusujo, Saksujo, vabujo.
I t a l u j o :
1) Abruzo, Emilio (-ano), Kaiabrio, Kampanjo, Ligurio, Piemonto,
Romanjo, Sardinio, Siciiio, Savojo ktp.
461
343-344
2)Apulujo (apulo), Lombarduo, Toskanujo.
Al i a j l a n d o j :
1) Anatolio (-ano), Andaluzio, Aragono, Besarabio, Bosnio, Bukovino,
Gaiicio, Hercegovino, Istrio, Karintio, Kastilio, Kakazio, Krimeo,
Montenegro, Stirio, Tirolo, Transiivanio, Volgio ktp.
2) Baskirujo (baskiro), Daimatujo, Makedonujo, Moravujo, Tatarujo
ktp.
Prila u r b n o m o j vd. 36.
10
344 Io estas:
1. Zamenhofa suflksoido, por formi la nomon de la lando el samnoma
efurbo a rivero: Meksikio
1
; Tunisio
1
; Alerio
2
; Nigerio, Transdanub-
io, Jorkio ktp. Tiaokaze i do havas la sencon -lando: Meksikiando,
Nigerlando.
2. Neoficiala sufiksoido, por formi la nomon de lando el la nomo de
landanoj. Post antaaj sporadaj provoj, in proponis Hector Hodler,
eneraligante la internaciajn formojn Astrio, Germanio, Hispanio,
Itaiio, Skandinavio ktp. anka por la nomo de aliaj landoj: Belgio,
Britio, Grekio, Poiio, Japanio, Cinio ktp. Do io la tiu propono estas
anstataigo de ia triasenca ujo (vd. tie) kaj uzendala la samaj reguloj.
Oni vidas, ke tia uzado de -io estas nur plivastigo de ties Z-a apliko
(vd. punkto 1.). Estas sendube, ke i trovias en muitaj internaciaj
formoj, do ekz-e Hungario, Itaiio ktp. estas uzeblaj ia la 15-a regulo
de la Fund. Gram. Etendi la uzon de -io anka al aliaj landoj (Belgio,
Britio ktp.) povas okazi per analogio, grave rolanta en iuj lingvoj.
Aliflanke, la plia rekonebleco internacia estas e la landnomoj multe
pli grava ol cetere. Kaj, e kie la formo ne estas internacia, 4o malpli
deformas la vortojn ol -ujo. Krome: -io estas nur aldono, anstataanta
la trian sencon de -ujo, same kiel a anstataas unu ei la du sencoj de
//-; poste, i povas esti (kaj estas) paralele uzata kun -ujo, sen ia mis-
kompreno. Do i plene plenumas la postulojn, kiujn Z. metis en la
Antaparolo de la Fundamento pri enkonduko de novajoj.
La propono, pro siaj evidentaj avantaoj, estis favore akceptita de gran-
da parto de T E-istaro. ian eneralan akcepton, tamen, malhelpis la
rifuzo de la Lingva Komitato, kiu decide en Februaro 1922 "malkonsi-
lis" la uzon de la nova sufikso. Sed, krom multaj netraluloj, iuj
laboristaj rondoj plu uzadis la io-formojn, vastigante in e e nomoj,
kiuj tute ne bezonis in, ekz-e Kanadio ktp. Tio estas la motivo, kial en
1974 la Akademio, konsiderante, ke la tiama Lingva Komitato bazis
sian decidon sur la konstato de la tiutempa uzado, kaj ke tiurilate la
cirkonstancoj aniis, deklaris, "ke la okazo de la sufikso -io apud la
Fundamenta -ujo por ricevi pli internaciajn formojn de landnomoj estas
usta apliko de la Zamenhofa metodo, kaj, nuligante la antaan mal-
462
334 - 335 - 336
konsilon de la Lingva Komitato, sed ne anante in al rekomendo,
lasas al la eneraia uzado libere decidi pri la venko de la pli oportuna
formo." ("Aktoj de la Akademio, II." p. 14).
3. Neoficiala sufikso por formi nomon de scienco, okupio, a spirita
direkto el la nomo de scienculo a reprezentanto de direkto. Ekzemple:
biologo-biobgio, fozofo-fiiozofio, geografogeografio; demokrato-
demokratio ktp. Vd. isto, iko.
En la tria senco -io estas nur psedosufiksoido, ar i ne estas eksklu-
zivc uzata (kp. poetiko, retoriko, skoiastiko, didaktiko ktp. kun ik).
Oni povas diri, ke la respektivajn vortparojn (bioiogo, biologio ktp.)
oni sentas apartaj radikvortoj ne devenigitaj unu el la alia. Tamen, tiu
reguleco ekzistas en tiel granda serio da vortoj, ke ni pritraktis in i
tie, ar la tasko de gramatiko ja estas malkovri regulecojn en la lingvo.
4. Neoficiala sufikso, formanta nomon de floro el la nomo de la
dediato a kreinto: dalio (el Dahi), kamelio (el Camelli), hortensio (el
Hortense), fuksio (el Fuchs) ktp.
IKO
Iko estas neoficiala (psedo-)sufiksoido, por formi la nomon de scienco, 345
okupio ktp. el la nomo de la respektiva isto. Ekzemple: poeto-poetiko,
stilisto'stilistiko, *%mm?&to-gimnastiko, mimo-mimiko. Gi estas propre
samsignifa kun -io 3. (vd. tie), per kiu, el ia vidpunkto de reguleco, i
estus e anstataigebla: *poetio ktp. A, inverse, oni povus uzi iko anst.
-io, dirante *bioiogiko ktp. Tamen, la vidpunkto de internacieco ajnas
esti pli grava tie i. Vd. isto, kaj 362.
Rim. En la vortoj dinamiko, muziko, optiko ktp. iko estas apartcnao de la radiko.
ITO
Ito estas neoficiala sufiksoido, por formi la nomon de infiamo, brulumo 346
el la nomo de organo. Plej ofte i estas psedosufikso, ar la organoj,
pro internacieco, estas signitaj en iaj kunmetoj ne per E-a, sed per
greka nomo: nefrito, oftaimito, gastrito, derm(zt)ito, encefalito, en-
terito, endometrito. Cia sufiksa funkcio do evidentias nur e la vortoj,
kie ia kunmeto kun E-a radiko identaskun la internacia formo\bronk-
ito, apendicito, iaringito, pierito, ostito.
Rim. La vorto fundamentito estas ne tre usta, ar ia fundamento ne estas brul-
uma organo de la troa ortodoksulo. Fundamentozo ajnus pli akceptebla (Vd.
356).
Anka en la kemio uzias la sufiksoido -it-, kune kun -at- menciata tie
i. La nehalogenajn acidradikojn oni signas per -at-, kaj se ili havas
variaon kun malpli da oksigeno, i tiun oni signas per -lt-:suifita acido
(H
2
S0
3
), fosfita acido (H
3
P0
3
); natrio suifata (Na
2
S0
4
), kaliofosfata
(K
3
P0
4
), natrio suifita (Na
2
S0
3
). Kiel oni vidas, anta ia sufiksoidoj
oni mallongigas la nomon de kelkaj eiementoj.
463
334 - 335 - 336
ffl. ADJEKTIVAJ SUFIKSOIDOJ
ECA
347 La sufiksoidon eca ni povas rigardi pluformado de la kategorio-sufikso-
ido eco. Vd. tie ( 329).
EBLA
348 Ebla signifas: taga por esti -ata. Gi do iam atribuas agan karakteron
kaj pasivan sencon al sia flankelemento.
Ekzemple: legebla (taga por esti legata); farebla, videbla, fleksebla,
komprenebia, manebia, impresebia, nerezistebia, ruiebia, dubebla,
penetrebla, memorebia, anstataebla, nesuperebla; martelebla (taga
por esti martelata), facetebia, nomebia, nenombrebia, formebb, ord-
ebia, reguiebia, signebb, fabrikebia ktp.
i povas atribui pasivan sencon keikfoje e al verboj netransitivaj:
irebla vojo, nekuebia lito, nesidebia seo; sed nur, kiam laverbo povas
havi rektan komplementon en E.: iri vojon, kui liton, sidi seon.
Aliokaze ia verbon oni devas transitivigi per ig: bruiigebia, faligebia,
dronigebia.
Me m s t a r e : ebia (farebla); eble (povas esti); ebio (eblajo: kion oni
povas fari).
P l u f o r m a d o : ebleco (mi miras pri la ebleco de tio); ebiafo (vi ne
havos eblaon paroli); ebligi (igi ebla); eblii (ii ebla); maiebia (ne ebla);
maiebieco, maiebiigi, maiebiao; laeble (la eblo); neebla, neebligi;
piejeble: (pleja eblo)-e: la pleja eblo: kiel eble plej. Pri reven-eblao
vd. 323.
EMA
349 Gia signifo estas: inkiina. Analizo: VEFL II.: ema je -o. Tamen, ar oni
inkiinas plej ofte al ago, i plej ofte atribuas agan karakteron al ne-
verbaj radikoj, do estas analizebla: ema je i-o.
Post verbaj radikoj i signifas:
1. i n k 1 i n a j e. . . ; ekzemple: amema (ema je amo), dormema,
eniema, mensogema, mordema, timema, dankema, helpema, kom-
prenema, fleksiema, servema, fidema, ordonema, legema, riskema,
venema, anema, observema, kaema, kaiema.
2. p o v a j e. . . ; ekzemple: eksplodema, decidema, divenema, trov-
ema, inventema, produktema, sentema. En tiu i senco lastatempe oni
renkontas anka la sufikson iva (ekspiodiva, produktiva, sentiva).
3. m i n a c a t a de. . . : s u b ia d a n e r o de. . . ; ekzemple:
mortema, falema, erarema, vomema, rompiema. Kp. 362.
Post adjektivaj radikoj i substantivigas la flankelementon: matsanema:
ema je malsano. Anka tie i ni retrovas la suprajn sencojn ipurema, en-
tuziasmema, kontentema, precizema, verema, sincerema ktp. Oni povas
464
349 - 350
ilin analizi anka per verba flankelemento: purema (ema puri: ema je
purado), entuziasmema (ema entuziasmi: ema je entuziasmado) ktp.
Post substantivaj radikoj i kelkfoje iigias sen aga eiemento intera;
ekzemple: Esperantema: ema je Esperanto; gastema: ema ai gasto. Sed
tiaj vortoj estas prefere evitindaj; oni uzu i-okaze kunmetojn kun
ama; ekzemple: bestama, gastama, florama, muzikama. Sed oni povas
uzi -ema, kiam la anaiizo povas okazi anka per verbo a per ado;
ekzemple: ordema (ema ordi), dogmema (ema dogmi), fiema (ema
fii), gastema (ema gasti; do ne esti gastigema a gastama), iogikema
(ema logiki), sciencema (ema scienci),florema (ema flori), esperantema
(ema esperanti: okupii pri E-o), bagatelema (ema bagateli). La samo
rilatas anka al adjektivaj radikoj: verama estas pli bona ol verema;
beiema estas, kiu volas esti bela (ema beli), beiama estas amanta la
belon.
Rim. I. Inter -ema kaj -anta estas proksimume la sama diferenco kiel inter -ulo kaj
-anto (vd. ist).
Rim. II. La ema-kunmetoj enerale signas konstantan karakterizan inkiinon:
manema, drinkema, dankema (okazan emon al danko esprimas danka). Tamen,
kelkfoje oni uzas ilin anka en senco okaza: mi estas dormema. Neces-okaze oni
povas neprigi la okazan sencon per la uzo de senti a havi kun -emo: ekz-e: senti
venemon, havi timemon.
Me ms t a r e : ema (inkiina); emo (inklino); emi (inklini).
P l u f o r ma d o : emigi, emii.
Rim. III. En la fruaj tempoj de E-o oni uzis la formon -emo plej ofte kun -eco
(drinkemeco, dormemeco, helpemeco). Tiu pleonasmo preska tute malaperis
el la lingvo.
ENDA
Enda, oficialigita de la Akademio en 1953, havas la sencon: kiu devas 350
esti -ata pro materia a morala trudo; kiun oni estas devigata -/. Do i
iam atribuas al sia flankelemento agan karakteron kaj pasivecon.
Ekzemple: skribenda tasko, sekvenda reguio, lernenda ieciono, pagenda
uido, piugenda kampo, memorenda recitafo, martelenda fero, brosenda
vesto ktp.
Rim. Inter -inda, -ota kaj -enda estas tiu diferenco, ke -inda esprimas valorpr
juon, -ota intencon a destinitecon, -enda ordonon. Ekz-e detruinda (kiu meritas
detruii), detruota (kiu - eble - estosdetruata), detruenda (kiun oni estas devigata
detrui).
Me ms t a r e : enda: deve farota (tuj respondi estas ende; ties liverado
estas enda); endo: io neevitebla; endas: oni nepre devas (endas tuj fari
sangan transveron); endeco: neceseco.
465
351-352-353-354
INDA
351 Inda signifasproksimume:merita je... Analizo: VER. II.
Plejofte i ligias al verbaj radikoj: aminda (inda je amo), admirinda,
mirinda, idinda, pentrinda, suspektinda, memorinda, hontinda, pen-
inda, bedarinda, kompatinda, kredinda, plorinda, ojinda.
Kelkfoje al substantivaj radikoj; ekzemple: kroninda (inda je krono),
prezinda (inda je prezo).
Pro sencparenceco i signifas kelkfoje: kio devas esti farata; ekzemple:
malsano kainda por la mondo
z
; nefarinde
z
; tio estas konsiderinda
(oni devas in konsideri). Vd. enda, ota ( 350, Rim.).
Me m s t a r e : inda (meritanta); ekz-e: inda je puno, amo, priparolo,
lado; ne estas inde paroli pri tia bagatelo; filo inda je sia patro
2
; indo:
(inda)-o; ekzemple: ridindo, punindo; plej ofte oni uzas in kun eco:
ridindeco, punindeco. Me ms t a r e : 1. valoro: mia vivo ne havas por
mi indon
2
; 2. merito: oni rekonis lian indon pri tiu i afero; 3. respekt-
indeco; i-sence nun oni uzas digno. Indi: esti inda, meriti; ekz.: la afero
ne indas penon. Indigi: igi inda. Malinda: senmerita, nerespektinda.
Senindulo.
ALA
352 Ala propre estus ne sufiksoido, cetere neoficiaia, sed adjektivo derivita
el la prepozicio al, la ia formo de irkaa, apuda ktp. ia signifo estus
rilata al, apartena al.
Sola neceso pri i ekzistus e adjektiva pluformado de adjektivradikaj
substantivoj. Tie la analizo VER. II. (aia je -o) i substantivigas sian
fiankelementon, do anstataas substantivigan sufikson.
Ekzemploj: varmala radio, fortala efiko, acidala radiko. e la komuna
lingvouzo i estas nenecesa.
ESKA
353 Eska, nova neoficiala sufiksoido: -simila, -maniera. Ekzemploj: fraleska
vivo de virino; vireska virino; japaneska pentrao; italeska prononco;
danteska esprimo; fosforeski, fluoreski. Gi povus servi anka por signi
kolornuancojn: blueska (biueta, dube-blua); verdeska vitro (proksim-
ume verda); nigreskaj strioj sur la neo. (Vd. 329, 362).
IV A
354 Iva estas neoficiala sufiksoido, kies signifo estas -pova, -kapabla. i do
estas analoga al -ebla, sed atribuas aktivan sencon al sia flankeiemento.
Ekzempie: produktiva, sentiva, decidiva, pagiva (soiventa), impresiva,
elvokiva.
Iva povus tre bone esti uzata e verboadjektivoj, kiun ia lingvouzo
kutime apiikas en pasiva senco. Ekzemple: agreniva, konfuziva, kons-
466
354-355-356-357
terniva. Sentante la neceson de distingo, oni ofte uzas e tiuj vortoj
maluste la sufikson ig por senco aktiva: konfuziga, agreniga, kons-
terniga.
Krome i helpus pri la konfuzo montrita en 323, Rim. III (venk-
ebieeo-venkiveeo).
OIDA
Oida estas neoficiala sufiksoido, uzata preska ekskluzive en la teknika 355
lingvo. Gi signifas: - f o r m a: arboida, koroida.
Pro praktikaj konsideroj, la senpera substantivigo de -oida estas uzata
ne en la senco: k v a 1 i t o, sed en la senco: o b j e k t o: metaloido,
asfodeioidoj, katoidoj, sciuroidoj, rimoido, sufiksoido, prefiksoido.
Ofte i estas psedosufiksoido: antropoido, asteroido, ceiuioido.
OZA
Oza estas neoficiala sufiksoido, lastatempe kelkfoje uzata por ansta- 356
tai la iom pezajn kunmetojn kun -piena kaj -ria. Ekzemple: poroza
(multpora), sabioza, oroza, karboza, sukoza. Oni rajtas in uzi nur post
substantivaj radikoj por signi materian multhavecon. Ce adjektivaj kaj
verbaj radikoj in anstataas ega (kuraega, ne kuraoza).
En la medicina lingvo i havas tri signifojn:
1 patologia troo: acidozo, alkalozo, lekocitozo;
2 malsano nomata el ia nomo de la parazito :ieptospirozo, aspergilozo,
toksopiasmozo;
3 perturbo de funkcio de organo: nervozo, psikozo. Ofte cetere i estas
psedosufiksoido: sklerozo, trombozo, mikozo, artrozo, nefrozo,
nerozo.
Rim. La malsanojn (sub 2) la medicina nomenklaturo multfojc esprimas per
-iasis (amoebiasis, ascaridiasis); la Medicina Vortaro de Briquet uzas anka i-
okaze la sufiksoidon -ozo: amebozo, askaridozo.
En la kemio -oza havas specialan signifon: e metaloj, kiuj povas eniri en
kombinojn la du difmitaj valentoj, i signas, ke temas pri la malpli
granda valento: feroza sulfato (FeS0
4
), kuproza oksido (Cu
2
0). La
pli grandan valenton signas -ika: ferika sulfato [Fe
2
(S0
4
)
3
], kuprika
oksido (CuO).
IV. VERBAJ &UFIKSOIDOJ
ADI
ar -adi povas esti rigardata kiel pluformado de ado, ni pritraktis in 357
sub la kategorio-sufiksoj (vd. 326).
467
329
IGI
358 La signifo de igi estas: fari -a, fari, ke io estu ~a.
Anaiizo: VER. III. 2. Do la flankelemento estas iam predikata adjek-
tivo.
Igi povas ligii al adjektivaj, substantivaj kaj verbaj radikoj, sed ia ne-
adjektivajn radikojn i adjektivigas per sia vortefiko.
1. Post s u b s t a n t i v a j radikoj do ia analizo estas: oRa-igi:
igi oRa. Ekzemple: reigi: igi rea.
La tiel estiintaj substantivo-adjektivoj povas havi iujn sencojn sign-
ebiajn per la finao -a (vd. 296).
a) kiu estas -o. Ekzemploj: reigi: igi rea (reo); ruinigi: igi ruina
(ruino);gastigi
t
edzigi, edzinigi, fianigi, ringigi;
b) kiu estas ei o. Ekzemple: tonigi: igi stona (el tono); buterigi,
kazeigi, korpigi, vaporigi, taiigi, neniigi;
c) karakterizata de o:-o-kvaiita a -o-hava; ekzemp\e:pintigi (igi pinta);
flamigi, fruktigi, paeigi, amasigi, rajtigi, naturigi, pubiikigi (igi publika),
vicigi (igi vica), ermigi, krucigi (igi kruca).
d) apartena ai...; ekzemple: tatigi, sociigi.
Tiuj i pluraj sencoj same ne estigas konfuzon, kiei e la adjektivaj
formoj (rea persono, rea konduto, rea palaco). La sola escepto
ekzistas e adjektiv-radikaj substantivoj. Nome, ili en adjektiva formo
neniam signifas "kiu estas -o", sed iam "kiu estas -a". Do varmigi,
acidigi signifas igi varma, acida; mankas vorto por igi varmo, acido. En
tiuj i okazoj (cetere tre malmultaj), oni povas konservi la finaon
(varmoigi, acidoigi), a uzi la sufikson ifi (varmifi, acidifi) (vd.
414,435).
e multaj substantivradikaj igi-kunmetoj oni iom post iom forlasas tute
la sufikson, ar la senpere derivita verbo havas la saman sencon; ekzem-
ple: ordi (ordigi); normi (normigi); kiasi (klasigi); limi (limigi); animi
(animigi); ioki (lokigi); ombri (ombrigi); kruci (krucigi); trui (truigi)
ktp.
2. Post a d j e k t i v a j radikoj la adjektiveco restas. Ekzemple:
certigi (igi certa), sekigi, biindigi, beiigi, piibonigi, identigi, feliigi,
kurbigi, trankviiigi, biankigi, nigrigi, paiigi, diferencigi, kontentigi,
rektigi, piiiongigi, kulpigi (propre: igi kulpa), necesigi, varmigi, iacigi,
pravigi, rapidigi.
3. Post v e r b a j radikoj validas same VER. III. Do la verba flank-
elemento adjektivias. Sed aliflanke, la latenta a-finao postuias antaan
substantivon, do la adjektivigo pasas tra substantivigo. La analizo do
estas: iRo-a-igi. Ekzemple: venigi: veno-a-igi; igi karakterizata de veno.
Sed, kiel ni vidis ( 296, B. 2. c.), la verbosubstantivoj unuigasen si
same la aktivan, kiel la pasivan sencon. Kaj, ar la adjektivigo de verbaj
radikoj pasas iam tra substantivigo, la samo validas anka pri la verbo-
adjektivoj. Tio pravigas la formojn : agrena koro (koro karakterizata de
468
329
[onia] agreno), konfuza konduto (konduto karakterizata de [onia]
konfuzo); tie i agrena kaj konfuza signifas agrenita kaj konfuzita
y
dum en agrena okazao kaj konfuza surprizo ili signifas agrenanta kaj
konfuzanta.
Tiun i eblon de hibrideco, kiu e la a-finaa formo estas uzata nur en
keikaj maimuitaj okazoj (abstrakta, korekta ktp.), la iingvouzo plene
fruktuzas en la igi-kunmetoj, eliziante heipe de i la participajn ele-
mentojn, kiuj tropezigus ia vortojn. La vorto manigi do signifas igi
rnana (mananta a m&nata).
La lingvouzo fiksis ia sencon de tiaj igi-kunmetoj tiamaniere, ke e unuj
verboj iii signifas iam igi -anta, e aliaj verboj iam igi -ata, a igi-ita.
Grupigante ia verbojn la la klasoj faritaj e la ao-kunmetoj (vd. 328,
2. a-f), ni povas starigi jenajn regulojn:
a) e pr o d u k t - v e r b o j (kaj e illa maio), a i t e r n s u b j e k -
t aj v e r b o j kaj r i l a t v e r b o j ia igi-kunmetoj signifas iam igi
-ata a igi -ita. Ekzemple: konstruigi (igi konstruita), detruigi (domon),
bakigi (panon), kuirigi (kafon), bindigi (libron), draigi (pajlon), fosigi
(traneon), pentrigi (bildon), skribigi (leteron), barigi (korton); amuzigi
(igi amuzata iun per iu alia), armigi (igi armita per iu alia), ilustrigi,
komencigi, kompensigi, ornamigi, provigi, pruvigi, topigi, mirigi,
vestigi ktp.; akirigi (ion per iu alia), bezbnigi, gajnigi, havigi, heredigi,
perdigi ktp. (ion al iu alia).*
Rim. I. Propre la supraj formoj estas dusencaj. Igi libron ilustrita ekzemple povas
signift, ke iu in igas ilustrita mem kaj ke iu in igas ilustrita per iu alia. Sed ar
por la unua signifo ekzistas ia simpla formo ilustri, la /^/-kunmeto estas uzata
iam en la dua senco.
b) e verboj esprimantaj s t a t o n , p r o c e z o n , ia igi-kunmetoj
kompreneble povas signifi nur igi -anta, a igi -inta. Ekzemple: apar-
tenigi (igi apartenanta), boiigi (igi bolanta), bruligi, sidigi, starigi, faiigi,
estigi, ekspbdigi, mortigi, vivigi, okazigi, putrigi, rampigi, veligi,
vaiorigi, esigi, darigi, dormigi, enuigi, kuigi, kutimigi, pasigi, pendigi,
pereigi, suferigi, prucigi, venigi ktp. Oni povas e tiuj verboj rilatigi
la agon al la subjekto mem per la refleksiva pronomo (mortigi sin,
pendigi sin, pereigi sin, suferigi sin).
c) e la a g a p 1 i k a j v e r b o j amba sencoj estas eblaj. Ekzem-
pie: abomenigi (ion al iu kaj iun pri io), studigi, iernigi, devigi, abortigi
* Oni renkontas ne malofte la formojn konvinkigi, finigi, konfuzigi, vekigi, ko-
mencigi en la senco konvinki, fini, konfuzi, veki, komenci. Teorie tiuj formoj ja
estus pravigeblaj, ar ekzemple finigi sjgnifas igi fina, do samsignifa al fini. Sed,
kiel ni vidis, tiujn maisimplajn formojn la lingvouzo rezervis por la senco: farigi
per iu alia, do uzi iiin en la simpla senco estas maluste. Finigi do signifas:/ar/, ke
iu aiia finu.
469
358
(iun kaj ion), manigi (iun kaj ion), trinkigi (iun kaj ion). Esceptoj:
iegigU vidigi, giutigi (nur igi -ata)\ iaborigi, mirigi, admirigi (nur igi
-anta).
d) e verboj de spirita funkcio same ekzistas amba eblaoj. Ekzemple:
sciigi (iun pri io kaj ion al iu), konigi, pensigi (ion al iu kaj iun pri io).
Nur la aktiva senco estas vaiida e atentigi iun pri
z
; kompatigi iun ai
iu
2
; kredigi iun, ke
z
.
La signifo de igi do e verbaj radikoj respondas ai ia faktitiva voo
(Vd. la difinon sub 97; ia foimojn sub 103;iauzadon sub 119, C).
P l u f o r m a n t e perigisubstantivradikajnverbojn(kroni,brosi,
marteli) oni devus iel marki la verban elementon eifalantan dum la plu-
formado. Ekzempie: marteligi estas igi marteia, dum oni devus diri:
igi marteli. La normala formo estus do, kun la anstataigo de la i-finao
per 'ad-:marteiadigi.
Tamen, e substantivo-verboj signifantaj agi per oni povas ellasi la i-
finaon. Nome, la substantiva flankelemento i-okaze iam signas ilon,
objekton, kiu servas por ago farata per i. En verbaj kunmetoj (ekz-e
marteii, marteiigi) do la sola ebla analizo okazas senc-logike per per (per
marteio)
t
a, kio estas la sama, per adverbo (martele). La strukturo de
marteiigi do estas: marteie-igi.
Sed marteie (adverbo) ne povas rilati al igi, ar tiu i postulas antaan
adjektivon (a-igi). Do i, per inversa vortefiko, estigas post si latentan
agan elementon (i-finaon), por povi al i rilati adverbe. La strukturo
do estas: (martele-> i)- o<- a<- igi.
Do en ia strukturo de marteligi per inversa senc-efiko apudas meze la
finao i-o-a
t
sekve la vorto farias tia sama verbo-adjektivo kiel scia
(sci-o-a).
Same estas e vipigi, trumpetigi, tamburigi, butonigi, skurigi
t
brosigi
ktp.
Pli simple: marteligi, ar i neniam estas bezonata en la senco igi marte-
ia
t
povas esti uzata en la senco: igi marteli. La samo validas pri iuj
substantivaj kaj adjektivaj radikoj, kies senpera i-finaa pluformajo estas
uzebla: ce ili igi povas esti analizata kiel faktitiva sufiksoido postulanta
anta si agan elementon: kronigi, vestigi, venenigi
t
najligi, reigi
t
edzigi
t
gastigi, vaporigi, flamigi, pacigi, utigi, rapidigi do estas analizeblaj kiel
igi kroni, veneni, rei, gasti, paci, utiii, rapidi ktp. Kompreneble, e
substantivoj, kiuj ne estas uzataj kun i-finaja pluformado, validas la
predikat-adjektiva analizo: tatigi, sociigi, buterigi, taiigi do restas: igi
tata, socia, butera, taia.
Praktike, tiu dumaniera analizo de la igi-kunmetoj apena estigas kon-
fuzon en la iutaga lingvo; eventualan dusencecon forigas la kunteksto:
tonigi vojon per iaboristo (igi toni); tonigi iun per teruro (igi tona).
Sed en la teknika lingvo, kie pli granda precizo estas bezonata, oni devas
seri rimedon de distingo, do trovi la eblon signi la agan elementon
anta -igi Tiaj ebloj estas kvar:
470
358
a) uzi la sufikson -um, kiu en la fruaj tempoj ja estis regule uzata ans-
tata la senpera finaa verbigo (vd. 413, Rim. I.). Oni do dirus, ekz-e
venenumigi (t.e. igi veneni per iu alia);
b) uzi la sufiksoidon -ad-; tio tagas precipe e daraj a ripetataj agoj:
marteladigi feron;
c) uzi ia participajn finaojn; tiamaniere oni povas distingi e inter akti-
va kaj pasiva ago: venenatigi kaj venenantigi; manatigi kaj manantigi
(Zamenhofaj formoj). Tiaokaze oni povus uzi enerale la prezencajn
formojn de la participo, ar ja temas pri la plenumigo de ia ago, la
rezulto ne koncernas strikte la vorton, kaj ia esprimo necesas nur
esceptokaze;
d) en la teknika lingvo uzi la sufiksoidon -izi (vd. 360), kaj in plu-
formi per -igi: najiizi-nalizigi. La izi-kunmeto tamen ne samsencas
kun ia senpera verbigo de la primitiva radiko, kaj tial, se temas pri najli
anstata najlizi, oni devas diri en la pluformado: najlumigi a najiadigi.
(Vd. anka 434).
4. Post a d v e r b a j r a d i k o j kaj p r e p o z i c i o j validias
la adjektiviga efiko de igi. Ekzemple: neprigi (igi nepra), tujigi (igi tuja),
anstataigi (igi anstataa), antaigi (igi antaa), aligi (igi ala), irkaigi
eiigi, enigi, kunigi (igi kuna), senigi (igi sena), subigi, transigi, troigi
(igi troa). Same post p r e f i k s o j : disigi (igi disa), eksigi (igi eksa),
geigi (igi gea); eksedzigi.
5. Su f i k s k u n me t o j : indigi, ebligi, emigi, endigi, estrigi, arigi.
6. N u m e r a l o j : unuigi (igi unu), (disfduigi, duonigi, triobligi,
duopigi.
7. Igi povas havi anka d u o b l a j n f l a n k e l e m e n t o j n .
Gi iam adjektivigas ilin kiel tuton. Ekzemploj: enpoigi: (igi enpoa),
altabligi, surtabligi, enlitigi, ellitigi, devojigi (igi devoja), enkorpigi,
enipigi, enterigi, subakvigi, senakvigi (igi senakva), senmaskigi, sen-
plumigi, senhatigi, senfeligi, senvualigi, senmovigi (igi senmova),
sensentigi, senfortigi (igi senforta), senesperigi, sendevigi (igi sendeva),
senkuraigi (igi senkuraa), bonvenigi (igi bonvena). La analizon de tiuj
flankelementoj vd. 308.
Ki m. II. Kct kfoj c oni uzas tian kunmet on kun sen kaj igi, e ki am ekzistas pli
simpla vort o kun mal; certc ar la ant aan f or mon oni sentas pli elvokiva. Ekzem-
ple: senvestigi (malvesti), senarigi (malari).
Ri m. III. Kel kfoj e oni ellasas ant a igi la sufi kson dc la vcrba fl ankel ement o,
lasante ian divenigon al la vortlogiko. Ekzempt e: enloigi (enl oej i gi ), envet uri gi
(enveturiligi), senarmigi (senarmiligi). Oni trovas c f or moj n: lumita, fumita,
esita, en ki uj la vort efi ko dc la pasiva part i ci pfi na o at ri buas al la netransitiva
radi ko sencon transitivan. Kp. 119, B. Rim.
Ri m. I V. Kompr enebl e la prcpozicio povas rilati nc nur al la mal dckst ra flank-
el emcnt o kiel en la supraj ckzcmpl oj , scd anka prefi ksc al la t ut a kompt ekso
post si. Ekzempl e: dissekigi (sckigi disa), kunamasigi (amasigi kuna) . Of t e eblas
amba anal i zmet odoj , ekzempl c: disfaiigi (fatigi disa kaj igi disfala), kunvenigi
(venigi kunaj kaj igi kunvenaj ).
471
349 - 350
Kun la prefikso dfe- oni kelkfoje tute forlasas igi; ekzemple: diskarni,
dispeceti, dismembri.
P l u f o r m a d o de i g i - k u n me t o . iuigi-kunmetopovas
esti substantivigita, por signi la nomon de la respektiva ago. Tiu subs-
tantivigo riiatas iam al la tuta kunmeto kiel al tuto. Ekzemple: purigo:
(purigi)-o; tonigo: (tonigi)-o; senarmigo: (senarmigi)-o.
La &a-kunmetojn oni povas adjektivigi; tiei oni ricevas adjektivojn kun
la proksimuma senco -pova; ekzempie: puriga: (purigo)-a; toniga:
(tonigo)-a, a kun la senco riiata, apartena al...; ekzempie: senarmiga
konferenco (konferenco de senarmigo).
Me m s t a r e : igi signifas: fari -a, fari, keio estu -a;fari, efiki, ke iu
faru ion a ke io estu farata (infinitiva komplemento). Ekzemple: igi
pura, igi cedema, igi tona; ii igis fari al si veston; mi igis rakonti ai mi
ia novafon.
Riin. V. Inter/arikaj igi ekzistas tiu diferenco, ke igi neniam signifas fari ion ei io,
do krei, produkti, Sed iam nur fari ion ia, mfari ion (iun) -anta, a -ata. Do oni
ne povas diri li igis veston, sed nur: /i faris a igis fari a farigis veston, a: /i igis
ia veston maipura.
II
359 La signifo de ii estas sin ani -a, ekesti -a.
Analizo: VER. III. 2. Do ia flankelemento estas iam predikata atributo
adjektiva.
Igi povas ligii ai adjektivaj, substantivaj kaj verbaj radikoj, sed la ne-
adjektivajn i adjektivigas per sia vortefiko. Ci do estas tute analoga
al igi.
1. Post s u b s t a n t i v a j radikoj ia analizo estas: oRa-ii. Ekzem-
p\e :reii: ii rea.
La tiel estiintaj substantivo-adjektivoj povas havi iujn sencojn signebl-
ajn per la a-finao (vd. 296).
a) kiu estas -o; ekzemple: ruinii: ii ruina (ruino); gastii: ii gasta
(gasto); edzii, edzinii, fianinii, ringii; tagii: ii taga (tago); maten-
ii, printempii.
b) kiu estas el -o; ekzemple: tonii: ii tona (el tono)\buterii, kaze-
ii, korpii, personii, vaporii, taiii, neniii.
c) karakterizata de -o; -o-kvaiita a -o-hava; ekzemple: pintii (ii
pinta); fiamii (ii flama)\fruktii (ii {rvkXd)\pacii, amasii, naturii,
vicii (ii vica), krucii (ii kruca), ordii (ii orda), normii, animii
(ii animhava), lokii (ii loka), ombrii (ii ombra), truii (ii trua),
regulii (ii regula), formii (ii forma [formhava]). Tamen, terurii
estas uzata ne en la senco ii terura, sed kiel ii terurita (hororii).
Genuii
2
signifas: ii (sur-)genua; la senco de frostii estas ii frost-
(rigid)a.
d) apartena ai..., riiata al...; ekzemple: tatii (ii tata), sociii (ii
socia).
472
329
Rim. I. La pluraj sencoj de la latenta a-finao same ne estigas konfuzon kiel e la
adjektivaj formoj (rea persono, konduto, palaco). Nur e la pluformado de adjek-
tiv-radikaj substantivoj povas estii konfuzo: varmii, acidii signifas ii varma,
ii acida; mankas vortoj por ii varmo, ii acido. En tiuj i okazoj (cetere tre mal-
multaj), oni povas sin helpi per la konservo de la o-finao (varmoigi, acidoii),
eventuale per la teknika sufikso ifi: varmifii, acidifii (vd. 414, 435).
2. Post a d j e k t i v a radikoj la adjektiveco restas. Ekzemple:
certii (ii certa), sekiU blindii, belii, pliboniU identiU feliiU
kurbiU trankviliU blankiU nigrii, palii, diferencii, kontentii,
rektiU piilongiU kulpii (ii kulpa), necesii, varmii, iacii, pravii,
rapidii.
Rim. D. Oni atentu pri tio, ke ia ii-formoj supraj signifas: veni en staton, sin
ani -a, do ne: esti en stato, esti -a. Do oni ne uzu ondii anstata ondi, gastii
anstata gasti, matenii anstata mateni, printempii anstata printempi; pint-
ii, flamii, amasii, pacii, naturii, vicii, vaporii ktp. anstata pinti, flami,
amasi, paci, naturi, vici, vapori ktp. Kiam la senpere derivita verbo signifas akti-
van, transitivan agon, oni devas meti la igi-formon en estintan tempon por signi la
nunan staton; ekzempie: la aferoj ordiis, la vojoj kruciis ktp. La samo rilatas
anka ai la adjektivradikaj kunmetoj. "La nokto njgrias" - signifas, ke la nokto
iom post iom ias nigra. Por diri, ke la nokto estas nigra, impresas nigre, oni devas
diri: "La nokto nigras". Same: la arboj verdias (igas verdaj) kaj verdas (estas
verdaj); mi certas (estas certa) pri tio; li palas, felias, kontentas, kulpas, lacas,
pacas, pravas; tio diferencas, identas, rapidas, utilas, necesas. - La sola escepto
estas nomii (ne-Z-a), uzata ne en la senco ii noma, sed en la senco esti noma
(nomhava). Tie i necesus la formo: nomati.
3. Post v e r b a j radikoj validas same VER. III. 2. Do ia verba flank-
elemento adjektivias. Analizo: iRo-a-il
Kiel ni jam plurfoje vidis, la verboadjektivoj povas teorie unuigi en si
same ia aktivan kiei la pasivan sencon, ar ia verbosubstanfavo, ai kiu
vortefike la a-finao gluias, estas kvaza netrala kampo por amba
sencoj. e la a-finaaj formoj tiu ebio de hibrideco estas nur malofte
uzata (konfuza, agrena, ekscita, incita, embarasa, abstrakta, korekta),
sed e la pluformado per ii (kaj igi) la iingvo plene fruktuzas in por
elimini la pezajn participajn elementojn (kiuj estas propre nur plipreciz-
igoj de la a-finaaj formoj).
La vorto sciii do signifas ii scianta kaj ii sciata.
Sed, ar tiu dusenceco ofte estigus konfuzon, la senco ii -anta estas
uzata preska nur e la netransitivaj stat- a procez-verboj. iam la
senco ii -ata estas uzata e la produktverboj, dudirektaj verboj, rilat-
verboj, agaplikaj verboj (vd. ao, 328, 2.). Nur e scii kaj decidi oni
uzas aktivsence la ii-formon: sciii (ekscii), decidii (ekdecidi).
Ekzemploj:
a) Senco: ii-anta: starii: ii star(ant)a; sidii: ii sid(ant)a; estii: ii
est(ant)a; valorii: igi valor(ant)a; boiii: ii boi(ant)a. Komprenebie e
verboj signifantaj momentan agon, i estas superflua. Oni do ne diru:
esii, ekspbdii, faiii, mortii anstata esi, eksplodi, faii, morti
473
329
Ofte oni uzas prefere la prefikson ek-; ekzemple: ekiri, ekbruli, ekboii
f
ekdegeii, ekputri. Uzias aiika la formoj eksidi, ekstari, ekesti, same
sed ne pli bonaj ol la ii-formoj.
b) Senco: ii -ata; konstruii (ii konstruata); farii, skribii, desegnii,
gravurii, fandii, fosii, barii, finii, giuii, garnii, komencii, kom-
pensii, nutrii, okupii, pruvii, topii, mirii, vestii, vindii, volv-
ii, formii, turnii, vekii, irii, rompii, sufokii, ruiii, levii, inform-
ii, interesii, akceptii, trompii, havii, heredii, perdii, glutii, legii,
trinkii, adii, vidii, pensii. e tiuj verboj, por signi ii -anta, oni uzas
iam la prefikson ek-; ekzemple: ekkonstrui, ekskribi, ekturni, ekiri,
ekvolvi, ekruli, ekiegi, ektrinki, ekadi, ekpensi ktp.
Sed oni devas bone atenti! La supraj analizoj.sub b. donas nur la vort-
faran strukturon de tiuj vortoj, kiu ne respondas al iiia efektiva signifo.
La strukturo estas ii -ata, dum la signifo, la kiu iii uzias, estas esti
-ata, sed sen subkomprenigo de ekstera aganto (mediaia voo; vd. difi-
non sub 97; formojn sub 104; uzadon sub 119, D.).
Oni klopodis tion pravigi tiel, ke la pasiva ekago (kiun ja esprimas la-
strukture tiuj formoj), iam denove reripetias: ia tono ruiias = ia
tono ias iumomente ree ekrulata. Fruictier e diras necesa e tiuj
formoj la daran aspekton (kun ad), por montri tiun ripetion: ia
tono ruliadas. Tamen, oni apena uzas tiajn pezajn formojn kaj kon-
tentas pri la simpla iformo. Sed per tio, oni propre donas novan
signifon al ii, farante in simple medial-sufikso, a, alinome, netransi-
tiviga sufikso de transitivaj verboj (vd. 104).
La evoiuon de tiu i lingvo-kutimo oni povas kiarigi tiei, ke e verboj
signifantaj momentan agon ia diferenco inter esti -ata kaj ii -ata for-
viias: esti komencata kaj ii komencata diras ja la samon. Oni do
ekuzis ia ii-formojn e la moment-verboj anstata la pli peza pasivo,
kaj poste, per analogio, ties uzo transglitis anka al la dar-verboj:
rulii, konstruii ktp.
P l u f o r m a n t e substantivradikajn verbojn per ii, oni devus iel
signi ia agan elementon elfaiantan dum la pluformado. Tiaj formoj estas
tre maioftaj. Pri nomii ni jam parolis. e aiiaj okazoj (formii, kronii,
vestii, martelii ktp.) la senca logiko postuias la agan elementon anta
ii (vd. 358, punkto 3. efine).
4. Post a d v e r b o j kaj p r e p o z i c i o j vaiidias ia adjektiviga
efiko de ii. Ekzemple: neprii (ii nepra), tujii (ii tuja), aiii (ii ala),
eiii, enii, kunii; senii (ii sena), subii, transii Same post prefikso-
idoj: disii (ii disa), eksii, geii.
5. S u f i k s o i d k u n m e t o j : indii, eblii, emii, estrii, arii.
6. N u me r a l o j : unuii (ii unu), duii, duonii, duoblii, triopii
7. Ii povas havi anka d u o b l a j n f l a n k e l e me n t o j n ,
kiujn i adjektivigas kiel tuton. Ekzemple: altablii (ii altabla), eniitii,
eiiitii, devojii (ii devoja), enkorpii, enipii, subakvii, senakvii,
senmaskii (ii senmaska), senpiumii, senhatii, senvuaiii, senmovii
474
334 - 335 - 336
(ii senmova), sensentii, senfortii (ii senforta), senkuraii (igi sen-
kuraa), senesperii, sendevii (ii sendeva), eksedzii (ii eksedza), eks-
edzinii.
Diskarnii: (disa karno)-a-ii: ii karakterizata de disa karno; dispecet-
ii, dismembrii.
Rim. III. Kelkfoje oni preferas sen kun ii al la pli simpla mal-kunmeto, pro la
pli granda elvokiveco. Ekzemple: senvestii (sin maivesti), senarmii (sin malarmi),
senarii (sin malari).
Rim. IV. Kelkfoje oni eliasas la sufikson de ia verba flankelemento, lasante ian
divenigon al la vortiogiko. Ekzemple: enhii (enloejigi), senarmii (senarmil-
ii), enveturii (enveturilii).
Rim. V. Kompreneble la prefiksoide uzata prepozicio povas rilati ne nur al la
dekstra flankeiemento, kiel en la supraj ekzempk)j, sed anka al la tuta komplek-
so post si. Ekzemple: kunamasii (amasigi kuna), dissekii (sekii disa).
P l u f o r m a d o de i i - k u n me t o j . Ciujnonipovassubstan-
tivigi, por signi la nomon de la respektiva ago. Tiu substantivigo rilatas
iam al la tuta komplekso kiel al tuto: purio: (purii)-o; tonio:
(tonii)-o; senkuraio: (senkuraii)-o.
La io-kunmetojn oni povas pluformi per la a-finao: disia: (disio)-a;
enkorpia: (enkorpio)-a. Same eblas adverbaj formoj: disie: (disio)-e.
Tiuj formoj estas malofte uzataj; oni a reiras al la simpla -a-finaa
(-e-finaja)formo: malfrue (malfruie) veni; komence (komencie),
distre (distrie) paroli; decide (decidie) agi; a oni uzas pasivan parti-
cipon (distrite, ekscitite, agrenite).
M e m s t a r e : ii signifas: ekesti. Ii verda, bona, tona, terurita,
sensenta ktp. Ofte estas uzata i-sence farii. La nuancdiferenco inter
ili estas neglektebla. Lastatempe oni pli kaj pli uzas ii en iu okazo.
Rim. V. Ii neniam signifas kreii Oni ne diras ekzemple: iis bruo, iis silento.
Ci-sence oni uzas estii, a, malpli ofte, ekesti.
IZI
Izi, teknika sufiksoido, estas uzata la jenaj sencoj: 360
1. a p l i k i ion (agi per), science a m e t i e
t
sur aiian
objekton. Ekzemple: naiizi (provizi per najloj, do ne simple najli);
kronizi (provizi per krono a kronoj, ekz-e brodaon; do ne: kroni,
ekz-e reon); saiizi (saturi per salo fluidaon, ekzempie por precipiti
koloidojn); tonizi (vojon); talizi; kuprizi; piumizi (sagon); butonizi
(veston); paizl (kompostaon).
2. a p 1 i k i m e t o d o n d e i u (agi la). Ekzemple: pasterizi,
gaivanizi, makadamizi, faradizi, rentgenizi.
V. KVAZASUFIKSOIDOJ
Ni diris, ke inter sufiksoidoj kaj radikoj ne ekzistas esenca diferenco. 361
Sufiksoidoj povas esti uzataj radike (ilo, ino, ujo) kaj preska tute perdi
475
343-344
sian suksoidan karakteron (edzo). Aiiflanke, radikoj povas, pro tre
ofta uzateco en vortkunmetoj, ajni preska sufiksoidoj. Oni povus
nomi ilin kvazamfiksoidoj.
Tiaj estas ekzemple:
-ama: bestama, voluptama, gastama, verama;
hava: barbhava, fendohava, flugiihava, gibhava, mankhava;
plena: ampiena, orplena, sentplena, iarmopiena;
-pova: scipova, esprimpova, agpova, irpova;
-ria: herbria, sentria, orria, karbria;
-ajna, -aspekta, -simila, -maniera: verajna, trompajna; infanaspekta,
regaspekta; florsimiia, di-simila; bestmaniera, virmaniera.
Por kelkaj ei tiaj kvazasufiksoidoj, ar ili, pro la formo a pro la long-
eco, ne iam estas oportunaj, oni uzas a proponis anka efektivajn
sufiksoidojn: iva (pova), oza (piena, ria), eska (maniera, simila), kaj
oida (forma).
VI. PSEDOSUFIKSOIDOJ
362 Kelkaj eiementoj tiel ofte ripetias e fino de vortoj, ke ili ajnas sufiks-
oidoj. Ili tamen ne estas sufiksoidoj veraj, ar la elemento trovianta
anta ili ne estas E-a vorto. Povas tamen okazi, ke oni, pro analogio,
metas anta ilin E-an elementon, tiel ke oni kreas el ili kvaza sufikso-
idonnovan.
Ekzemple: ia elemento logio estas psedosuflksoido en la vortoj antro-
pologio, ornitoiogio, zooiogio ktp. Sed, ar ekzistas la vortoj psikoiogio,
sociologio, metodologio, en kiuj oiogio ajnas suflkso post la radikoj
psik, soci, metod, oni formis anka la vorton esperantoiogio, kaj eble
oni formos: birdoiogio (ornitologio), formoiogio (morfologio), dentolo-
gio (odontologio).
Same: la vorto ideografio (ideo-priskribo) povus konduki al la vortoj:
iibrografio, vivografio, historiografio.
Same: poetiko, stihstiko ajnas devenigitaj el poeto, stilisto per suflkso
ik. Pro tiu analogio Neergaard proponis la vortojn furnaliko, ardeniko.
Pli bonaj estus, la nia opinio, la fonnoj: furnaiistiko, ardenistiko,
dancistiko, la la analogio de stilisto-stilistiko kaj beietristo-beletris-
tiko.
Same: en groteska (grotmaniera), arabesko (arabmanierao), fosfores-
ki, fluoreski la elemento esk ajnas gluita al la E-aj vortoj groto, arabo,
fosforo, fiuoro. La analogio do oni povas proponi: fraieska, vireska,
japaneska, fereska ktp. (vd. eska; 353).
Same: ar normaia, formaia signifas apartena ai normo, formo, oni po-
vus uzi al i-sence e adjektivaj radikoj por formi ekz-e: acidaia (vd.
352). Sentis proponis in e por ia senco 3. de ema (vd. 349), t.e.
esprimi la (iom paradoksan) maigravolan emon vmortala, eraraia, kulp-
aia, ar oni ja povas diri, ke i tie temas iakaraktera ligiteco, apar-
teneco.
476
329
Psedosufiksoidoj estas -cio, -acio, -ido, kiuj havas proksimume la sen-
con de -ado. (Kompreneble ne en glacio, gracio, patricio kaj similaj). La
enerala tendenco estas anstataigi iiin per -ado, kaj precipe, en la verba
formo, per -i. Tiel pli kaj pli oni renkontas, parte oni e oficialigis la
formojn: abnegi (abnegacii), navigi (navigacii), konjugi (-acii), riveli
(revelacii), dekiarajo (-acio), federi (-acii), dekori (-acii), civilizo (-acio),
erudita (erudicia), oponi (opozicii), erupti (erupcii), evoiui (-cii),
spekuii (-acii), inaguri (-acii), diserti (-acii), dekiini (-acii), negi (-acii),
apeii (-acii) ktp. Tamen tio ne iam estas ebla. En kelkaj okazoj la
0-formo havas alian signifon ol la vorto senpere derivita el la radiko:
irigacii (ne: irigi), obiigacio (ne: obl-igo), reforrnacio (en religio-historia
senco), rezignacii (ne: rezigni, sed malgraplae kontentii pri io), gene-
racio (ne: genero), operacio (ne: opero), arbitracii (ne: arbitra), sensacio
(ne: senso), manifestacio (ne: manifesto), sekrecio (ne: sekreto), pozicio
(ne: pozo), projekcii (ne: projekti), sekcio (ne: sekto) ktp. En kelkaj
okazoj la rib-formo estas pli oportuna pro sia pli vasta signifo, esprim-
anta kune la lokon, la agadon, la agantaron: deiegacio, redakcio, direk-
cio; a por signi teknikan terminon: komparacio, negacio.
Eble kiel psedosufiksoidojn oni povus rigardi ankora: at, itxt :univers-
itato, formato, kantato; ent: agento, dirigento, komponento, preziden-
to, regento, studento *; iv: nominativo, indikativo, defensivo, ofensivo,
efektiva ktp. kaj fine or kaj ator: iniciatoro (iniciatinto), uzurpatoro
(uzurpanto), transformatoro (transformilo), generatoro (generilo),
akumuiatoro, kondensatoro, inspektoro, direktoro, kreditoro, spek-
tatoro (spektanto), ks. Migliorini e proponis fari el or sufiksoidon kun
la senco: maino, kaj uzi anta i ad por havi internaciajn formojn:
muiadoro, generadoro, transformadoro ktp. Tio havus la avantaon, ke
tiamaniere tiuj vortoj apartenus al la pure Esp-a lingvostoko.
Ei la vidpunkto de la komuna lingvuzo oni povas rigardi psedosufiksoj
anka la emiajn: at, hidr, id, il, it kaj la botanikajn: ac, al. Dian signi-
fon vd. en la Plena Dustrita Vortaro.
* Ni citu i-okaze la atentigon de D-ro Albault, Direktoro de la Akademia Sekcio
pri la enerala vortaro, ke etimologie la finao -ent montras al konkretaoj kaj la
finao -enc (el la latina -entia) al abstraktaoj: tendenco, diferenco, pacienco ktp.
Tial la formojn ingredienco kaj precedenco Zamenhof tiris bedarinde el la ger-
mana, dum la rusa proponis al li la ustajn, kaj uzendajn: ingrediento kaj pre-
cedento. (G.W.)
477
3 4 3 - 3 4 4
B. - PREFIKSOIDOJ
Difino
363 Prefiksoidoj oni nomas elementojn, gluitajn anta verbajn radikojn.
De la veraj prefiksoj ilin distingas, ke ili sekvas la regulojn de la vortefi-
ko (VER.). Fakte, la sia vortkonstrua funkcio, ili neniel diferencas
de la radikoj veraj. Ekzemple: mortpafi kaj dispafi postulas tute saman
anaiizon kun predikativo; pafi morta (pafl ion, tiei ke i ias morta) kaj
pafi disa (pafi ion, tiel ke i ias disa). Same : rapidiri (iri rapide) kaj ek-
in(irieke).
Rim. I. lnter radikoj kaj prefiksoidoj tamen oni povus fari tiun distingon, ke radi-
koj nur esceptokaze estas ligitaj anta verbon kun adverba funkcio, plejofte ili
formas memStaran vorton kun la e-finao (bone farti, diiigente lerni). Male, kelkaj
prefiksoidoj servas uste por tia tasko.
Prefiksoidoj estas: dis, ek, for, mis, re kaj la neoficiala retro.
Divido
364 1. Kiel oni supre vidis, la prefiksoidoj povas havi diversajn funkciojn
la sia rilato al la posta verbradiko. La tiu funkcio oni povas ilin dividi
jene:
a) La prefiksoido funkcias kiei adverba adjekto de verbo (miskonduti:
konduti mise; ekiri: iri eke).
b) La prefiksoido funkcias kiei predikat-adjektivo de verbo (disiri: iri
disaj \forsendi: sendi fora). Vd. 297.
c) La prefiksoido estas maidekstra flankelemento en flankelement-
duoblo (diskarnigi: igi disa karno). Tiaokaze, propre, i jam funkcias ne
prefiksoide, sed simple radike.
Rim. II. La prefiksoklojn propre oni devas klasi inter la primitivajn adverbojn.
Tial ni nomos iiin prefiksoidoj adverbaj. Tamen, el ili nur unu (for) estas uzata
memstare sen finao; la aliaj (ek, dis, mis, rej alprenas finaon e memstara uzo.
Tia uzo estas, tamen, nur afero de kutimo, sed tute ne gramatika postuto. Oni
tute bone povus uzi memstare anka ek, dis, re, retro, dum mis estas propre
adjektiva radiko (erara, malbona, malusta); kiel tia, i estas finabezona (misa).
2. Anka radikoj kaj prepozicioj povas funkcii tiel, ke ili ajnas prefiks-
oidoj. Tiujn ni nomu radikaj prefiksoidoj kaj prepoziciaj prefiksoidoj.
a) La plej ofte uzataj prefiksoidoj radikaj estas vir kaj ef. Di ligias
la VER. I. E. (vd. 291): virafo: viro afo: afo, kiu estas viro; ef-
ministro: efo ministro: ministro, kiu estas efo (inter la ceteraj mi-
478
364 - 365 - 366
nistroj).
b) iuj prepozicioj povas funkcii prefiksoide. Same kiel la veraj prefik-
soidoj, iii povas esti adverbaj adjektoj (kunludi: iude kune), predikat-
adjektivoj (kunveni: veni kunaj) kaj maldekstraj flankelementoj de
flankelement-duoblo (eniitii: igi en-lita). Pri du kromaj funkcioj, vd.
373, c. d.
Rim. III. Radikoj, prefiksoidoj, prepozicioj povas funkcii malofte anka kiel
veraj prefiksoj. Tion ni nomas prefiksio de radiko, prefiksoido, prepozicio. Vd.
416 kaj sekv.
Malsupre ni pritraktos la alfabeta ordo unue la adverbajn, poste la
radikajn, fine ia prepoziciajn prefiksoidojn.
I. ADVERBAJ PREFIKSOIDOJ
DIS
Dis havas la sencon "malkun". En siaj kunmetoj i povas esti anaiizata: 365
a) adj ekt - adver be( t r e malofte): disstari (stari dise); disbrili, dis-
rigardi (irkarigardi);
b) p r e d i k a t - a d j e k t i v e : (plej ofte): disiri: iri disaj: iri, tiei ke
ili ias disaj; disjeti monon: eti (monon, tiel ke i ias) disa; disiri:
iri disa; dispeli: peli disaj; dissendi, disbati
f
disbabili, disdoni, disporti,
distrumpetU disfrakasi
t
disrompi, disvoivi (malvolvi), disfaldi (malfaidi),
disveri, disuti, disprucigi (prucigi disa), disvastigi (vastigi disa), dis-
poivii (polvii disa), dispecigi (pecigi disa), diskurigi (kurigi disa),
diserigi (erigi disa); disigi (igi disa), disii (ii disa);d/si: (esti disa).
c) m a l d e k s t r a f l a n k e l e me n t o enflankkomplekso:dis-
karnigi: (disa karno)-(a)-igi; dismembrigi. Oni povus uzi anka: dis-
karni (karni disa) kaj dismembri (membri disa).
Me ms t a r e : disa:malkuna;diseco:malkuneco;tf/so:malkuno(-ao
a -eco): harmoniigi ia disojn inter la anoj de ia societo.
Rim. I. Kelkfoje oni jam renkontis dis en kunmeto kun de: DISDE, por signi
iokan malproksimion: depreno disde la kruco; infano forprenita disde la patrino;
a metaforan: distingi la patron disde iafiio. Tia uzo ajnas pli plaa ol la pli peza
for en tiaj okazoj de neceso.
Rim. II. Dis estas tioiii analoga al for, ke nenio motivas la malpermeson pri ia
sammaniera memstara uzado: la globetoj ruliis dis en la ambro. Tio povas esti
utila precipe en la poezio.
EK
Ek havas la sencon de komenc a subit. En siaj kunmetoj i estas 366
analizata iam adjektadverbe. Ci signas:
1. k o m e n c o n de ago; ekzemple: ekiri (komenci iri), ekrapidi,
ekiabori, ekbatali, ekbruli, ekdormi, ekflori, ekkantu ekkoleri, ekkoni,
eklegi, eklerni, ekloi, ekparoli, tkpluvi, ekhavi, ekbruiigi, ekkoierigi.
2. s ubi t an moment an agon; ekzemple: ekbati, ekkrii, ekpafi,
479
343-344
ekridi, ekkapti, ekrigardi, eksalti, ekskui, ekspiri, ekfiami, ekpensi,
eksoni, ekvidi, ekfuimi Vd. ankora 105-106.
Rim. I. Ek kiel ekskluzive antaverba prefiksoido havas inversan vortefikon
verbigan. Tio, kvankam malofte, estas fruktuzata en tiaj formoj: ekpluvo: (ek-
pluvi)-o; ekkvieto (ekkvieti)-o; ekflama: (ekflami)-o-a; ekmarteb: (ekmarteli)-o.
Rim. 0. e stat-verboj la ek-kunmeto signas pii rapidan, la ii-kunmeto pli
trankvilan komencon de ago: sidii (trankvile), eksidi (rapide); same starii kaj
ekstari; estii kaj ekesti; boiii kaj ekboli. En la ek-kunmetoj ofte trovias nuanco
de neatenditeco.
e transitivaj verboj netransitivigitaj per ii, la komencon a subitecon
oni signas same per ekiekvidii, ekmovii, ekturnii.
Por signi kelkfojan rekomencon de ago oni povas uzi ripeton de ek-
verbo (ekrigardi kaj ekrigardi) a la ripeton de ek: ek kaj ekrigardi.
Rim. III. Dunl ek disponigas unuecan rimedon por signi la komencon de ago, por
signi la ago-finon ni ne havas tian (vd. el, is, tra kaj 109).
Rim. IV. La memstara uzo de ek en eki (komenci) ne ekradikis. ia senco, cetere,
aj nas prefere komencii: la pluvo ek is (ekpluvis).
Oni uzas ek anka kiel inteijekcion: faru vian devon, ek!; ekalla kon-
greso! Kaj en kunmeto kun de (tempa): ekde la kreo de la mondo
(ne skribu: ek de, kio donus al ek la valoron de inteijekcio!).
FOR
For estas preska ekskluzive antaverba prefiksoido. En siaj kunmetoj
i estas analizata predikat-adjektive: foriri: iri fora: iri tiel, ke oni ias
fora (iri foren).
Gi signifas:
1. p l i - m a l p l i ma l p r o k s i me ( n ) : foresti (esti fora),/or/
(esti fora), forii (ii fora), forfali, forflui, forfluigi, foriri, forkuri, for-
resti (resti fora), forvagi, forveturi, fordoni (doni fora), fordonaci,
forjeti, forhaki, forkapti (de anta iu), forklini, foriogi, formeti, forpeli,
forperdi, forporti, forpreni, forpui, forsavi, forsendi, forskui, foriri,
forovi, forteni (teni fora), fortondi, forturni, forvendi, forveri, for-
verii; specialaj esprimoj: forpermesi (lasi fora, permesante), forregaii
(regali per forpelo), forspiti (forigi per spito), fortimigi (forigi per
timigo).
Rim. I. En foriasi for rilatas al la subjekto (lasi sola forirante). Rilaton al la
objekto oni esprimas per delasi (lasi foriri, forii) a per ellasi (lasi neuzata,
nemenciata, nesignata). (Vd. 381, R. II.).
Rim. II. Forpafi estas uzata em du sencoj: 1. lorpafi el pafilo (kuglon); 2, forigi
per la bruo de la pafo (birdojn). Lastsence i 'sajnas nekonsilinda, prccipe ar for
havas anka la sencon de neniigo (kp. forbui). Pli klara estas fortimigiper pafo.
2. en ma l a p c r o n , p c r e o n , n e n i i o n : forigi (makulon
el vesto), antaforigi (malhclpi per antaa singardo), forakrigi (breojn
el tranilo), forargumenti (n< iiiigi intencon per argumentado), forbeni
(kulpon), forbui (gregon), Jordecidi (neniigi intencon per kontraa
4 8 0
343-344
decido), fordiboi (havaon), fordifekti (fingron)
9
fordormi (matenon,
okazon), fordrinki (monon), foriabori (agrenon; forgesi, laborante),
forieki (sacon), forludi (monon), formai, formani, formordi, for-
plori (malojon), forrazi, forrifuzi, foruzi (neniigi, difekti per uzado).
Rim. III. For kiel antaverba prefiksoido atribuas agan elementon al la posta
radiko: forrapido: (forrapidi)-o.
MIS
Mis- estis oficialigita de la Lingva Komitato en 1929, kun la sencoj: 368
e r a r \ ma l u s t - , ma l b o n - . idoesprimas:
e k s t e r a n, f o r m a l a n nekonvenecon. Ekzemple: miskatkuii
(erare kalkuli), miskompreni (erare kompreni), misaeti (nekonvene,
malavantae aeti), misciti (erare citi), miskonkiudi (erare konkludi),
misgvidi (maluste gvidi), miskonduki, misdirekti, miskonjekti (erare
konjekti), miskonstrui (maluste, nekonvene konstrui), miskopii (mal-
uste kopii), miskorekti (maluste korekti), misformi (maluste formi),
misdistingi (erare distingi\misesprimi (erare, maluste esprimi), mis-
adi (erare adi), misvidi (erare vidi), mismastrumi (maluste, erare
mastrumi), mislegi (erare legi), misinterpreti (erare interpreti), misfari
(erare fari), mispentri (maluste pentri), misdesegni, mispledi (maluste
pledi), misakuzi (erare akuzi), mispresi (erare presi), misproporcia (mal-
ustproporcia), misfiera (erare, senkaze fiera), misreformi (fui,
reformante), mistraduki (fui, tradukante), misraporti (erare raporti),
misedzio (subranga edzio), Vd. 427.
Rim. I. Erare estas uzi mis anstata mal. Oni do ne diru: rrusatenti, misrespekti,
miskontenta, misfidi, miskonvena ktp.
Rim. II. Precipe en la poezio, oni komencas doni al mis anka iom alian signifon
kaj uzi in en la signifo malbon, e kiam tiu ne signifas erar, malgust, sed internan,
animan nekonvenecon, la sia propra senco. Tia uzo estas komprenigebla per tk>,
ke tre mankas en E-o prefikson kun tia senco, krome ke mis en iuj lingvoj, kie
i ekzistas, havas anka tiun signifon; al la angla misdeed, franca mfait, germana
Missetat, do estas tute analoga la E-a misfaro (malbonfaro). Cetere, la plej ofte
uzata mis-vorto, misuzi, ja ne signifas eraran uzon, sed proprasence malbonan,
same anka mistrakti. Tiel oni renkontas misfarti, mistaksi, misvivi, misposedi
(senrajte p.), mispao. Anka e misfamo oni ne pensas pri erare diskonigita famo,
sed pri famo malbona.
Tiuj diversaj sencoj de mis same ne estigus konfuzon, kiel la diversaj sencoj de
malbone en malbone kaikuli, maibone kompreni kaj maibone konduti.
M e m s t a r e : misa, la la oficiala signifo, estus malusta, erara. Sed
en tia senco i apena estas uzata kaj ajnas anka superflua. Vd. an-
kora 424.
En la poezio oni in uzis jam en la senco malbona:m/z konduto, misa
infano. Ne estus maloportune uzi in en la poezio tiamaniere, e rezervi
al i nur i tiun signifon. Tiel oni ricevus radikvorton por la ideo mal-
bona, do anstataanton por la latinida elemento mal, kiu en E-o havas
481
364 - 365 - 366
alian signifon; sed ni devas konstati, ke en 1908 Zamenhof preferis
enkonduki, por tiu senco, la neologismon mava.
RE
369 Re- signifas:
1. r e t u m e ; ekzemple:repagi(uldon);reveni(elekskurso);redoni;
rebonigi (meti en antaan staton bonan); remeti (sur sian lokon); ira
kaj reira (bileto); rebati (argumenton); refeti (pilkon, tonon, radiojn);
rebriii; resaiuti; resaiti (pilko, de la tero); respeguii, resendi, resendajo;
reteni (teni reove, malhelpante antaenpaon al intencata celo).
Rim. I. En tiu senco re, en la poezio, estas uzata anka memstare; ekzemple:
"venis fiisto re de la duno"; "la vilaanoj venis el siaj kampoj re"; "venisAlkeo
mem al virginoj Lesbiaj re"; "mz spiritojn vokis, kiel peli re?". Tia memstara re
estas longe prononcata kiel akcenta silabo.
2. d e n o v e : ekzemple: revidi (denove vidi); relegi (denove legi);
rekotizi (denove kotizi); retrovi (trovi ion perditan); reformi (denove
formi); renaskio; revivio; rememoro; rememorigo; revendisto; refoje
(denov-foje).
Rim. II. e kelkaj el la supraj formoj la signifo de re estas iom alia ol la propra
senco, kvankam parenca: retrovi (ne duafoje trovi, sed trovi ion kaj konstati, ke
oni in jam posedis); reformi (ne duafoje formi, nek formi en antaan staton, sed
doni formon kontraan al la spontane evoluinta, opiniante tiun novan formon pli
bona); same: rekoni (ekkoni ion, kaj konscii, ke oni in jam konas [reekkoni];i
estas uzata anka metafore: konfesi la valoron de io [agnoski]). Reteni, reciti
estas rigardeblaj kiel memstaraj vortradikoj, anka eble retui.
Rim, III. Oni povas diri, ke re estas resuma formo por returne, en kontraa direk-
to kaj por denove, ripete. En okazo de neceso oni povas uzi la ekzaktajn formojn:
returne, reen, retro kaj denove, refoje, ripete.
Me m s t a r e : ree (iam: denove)\reen (iam: returne)\rea (amba-
sence). Grabowski provis anstata reen la formon ren, sed i ne enra-
dikiis.
Vd. ankora 108.
RETRO
370 Retro- estas neoficiala prefiksoido kun la senco:
k o n t r a e al l a k u t i ma d i r e k t o ; ekzemple:retroiri
(iri dorsdirekte); retrofieksi (dorson); retroklini (kapon); retropai (fari
paon dorsdirekte).
M e m s t a r e i estas uzebla kiel adverbo; ekzemple: "ne cedu re-
tror; "ni iru al la Eternaj Kalendaroj retro
482
371-372-373
n. RADIKAJ PREFIKSOIDOJ
EF
ef- kiel prefiksoido signifas: la plej granda, plej grava, plej altranga 37T
inter similuloj a similaoj. Ekz-e: efministro, efpastro, efredaktoro,
efgeneralo, efepiskopo, efkantisto, efserento, efaneio, efurbo,
efstrato, efafero, efartikoio, efpreeo (katedralo).
M e m s t a r e : efo (estro), efa, efi (estri), efajo, efuio (ef-
persono).
VIR
Vir- kiel prefiksoido signifas: apartenanta al la generanta sekso. 372
Ekzemploj: virevalo, virkato, virbovo, virbesto, virkanario, viransero,
viranaso, virkapro, virporko, virapro, virbirdo, virfio, virabeio, vir-
skarabo; virhomo (kontraste kun homino). Vd. 32, Rim.
Rim. I. is la unua mondmilito, oni uzis vir- kiel efelementon:evalviro
z
, bovo
viro
2
. Sed, verajne pro la kritikoj, kiuj asertis, ke la usta signifo de tiuj kunmetoj
estas la centaro de la greka mitologio kaj la kerubo de la asiriaj temploj, Z., en
sia traduko de la Genezo, iniciatis la multrilate pli oportunan prefiksan uzadon de
vir-: virbovo, virafo. Tiu uzado tiel disvastiis, ke la antae uzatan formon (-viro)
oni nun jam povas rigardi arkaismo.
Rim. II. Utila estus, en la mastruma fakiingvo, prefiksoido signanta la kastritajn
bestojn. Astraliaj bredistoj proponis por tiu uzo ia sufikson -uk (verajne tirita
el enuko), kiu ajnas akceptinda: evaluko, evaiinuo; kokuko, kokinuko, pork-
uko, bo vuko; maskluko, inuko.
ffl. PREPOZICIAJ PREFIKSOIDOJ
Divido
La prepoziciaj prefiksoidoj povas havi kvin specojn de funkcio. 373
a) Ili povas funkcii apud verbo kiel adverba adjekto (preteriri: iri prete-
re). Tiun funkcion ni signos per (x-e).
b) Ili povas funkcii apud verbo kiel predikata adjektivo (kunveni: veni
kunaj). Tiun funkcion ni signos per (x-a).
Rim. I. Tiu predikat-adjektivo montras la rezulton de la ago : kunveni: veni tiel, ke
ili ias kunaj; eniri: iri tiel, ke oni igas ena. (Kp.: sin bati vunda, piki morta).
Sekve de tio, i estas preska samsignifa kun lok-adjekto direkta (-en): kunveni:
veni kunen, eniri: iri enen. Ekzistas, tamen nuanca diferenco: la predikat-adjektivo
pli akcentas la rezulton, la direkta lokadjekto pli akcentas la direkton de la ago.
Vd. 297.
Rim. II. Car la predikat-adjektivo akcentas la rezulton de la ago,i esprimas anka
la finon de la ago (post atingo de rezulto la ago ja esas). Tiai, la verboj havantaj
prepozician prefiksoidon de predikat-adjektiva signifo, estas rigardeblaj kiel
esprimantaj finitan, do, rilate, antatempan agon ( f i n a s p e k t a j v e r b o j ,
kp. 109). En tempaj subpropozicioj ilia simpla preterito devas signi antatemp-
econ: kiam oni alportis la bieron, li verisaisi
2
. Samtempecon tiaokaze oni espri-
483
349 - 350
mas per dum (vd. 247, c.).
Rim. III. Ni jam menciis ( 363, Rim. I.), ke radikoj nur malofte funkcias kiel
adverbadjekta prefiksoido. Pri la prepozicioj oni tion ne povas diri. Tamen, anka
prepozician prefiksoidon oni komprenas prefere kiel predikat-adjektivon (se tia
senco estas ebla). Ekzemple, kunveni estas komprenata prefere veni kunaj ol veni
kune. Tial, por la iasta senco estas preferinde uzi la plenan formon (kune veni).
c) Ili povas funkcii prepozicie, kiel maldekstra elemento de flankele-
ment-duoblo en trielementa vorto: senkora: (sen koro)-(a). Ofte tia tri-
elementa vorto ias flankkomplekso de ii a igi: senfortii: (senforta)-
(igi). Tie i la funkcion de la prepozicio jam apena oni povas nomi
prefiksoida. Tiun i funkcion ni signos per (Cx).
Rim. IV. Prepozicio de adjekto ofte igas prefiksoido de predikato, kaj tiam la
komplementa substantivo de la prepozicio igas la objekto de la predikato prefiks-
oidhava. Ekzemple: iri en la ardenon: eniri ia ardenon; iri sur monton: suriri
monton; esti e kunsido: eesti kunsidon. Tian uzon oni trovas precipe e la pre-
pozicioj iokaj. Esceptan neuzon e el kaj de klarigas, ke la akuzativo en E-o
montras direkton almovan, do uste kontraan al la demova senco de tiuj prepo-
zicioj; tial oni sentus strangaj la esprimojn: eliri la domon; deveni nobeian patron.
d) Ili povas funkcii la c., sed krome kun inversa vortefiko, memstar-
iganta la finaon de la posta elemento (psedopleonasmeco: vd.
304-306). Ekzemple: en intermonto la inversa efiko de inter memstar-
igas ia o-finaon kaj pluraligas ia radikon mont. La analizo do estas
(inter [du] montoj)-(o). La senco de la memstariginta finao evidentigas
el la senco de la kunmeto. En intermonto i estas spaco, en interakto gi
estas tempo. Tiun funkcion ni signos per (CxOo).
e) lii povas funkcii anka kiel maldekstra flankelemento adjektiva. Ni
diris (vd. 296, C.), ke ia baza formo de prepozicioj e ilia pluformdo
estas la adjektiva formo. Tiu formo validias en tiuj i kunmetoj. Ek-
zemplo: kontrafianke: (kontraa flanko)-(e). Tiun funkcion ni signos
per (xCa).
Rim. V. En ia funkcioj a) kaj b) la prepoziciaj prefiksoidoj liglas iam anta
verbajn radikojn, kiel la prefiksoidoj adverbaj. Kompreneble, la kunmeto povas
esti substantivigita kiel tuto: postkolero: (postkoleri)-o; interparoh; (interpa-
roli)-o.
Rim. VI. Prepozicioj povas funkcii anka kie! veraj prefiksoj (prefiksio). Pri tk>
vd. 430.
AL
374 Al- kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): aiparoii (paroli ale); albati, almezuri;
b) (x-a): 1. alesti (esti ala); alfali, aiiri, aiveni, aigiui, aikonduki, almeti,
aiporti; - 2. aiii; aiigi, aiproprigi; - 3. aidiri, aidoni, aikaikuii, aimeti,
alnomi, alpagi, aipienigi, aiskribi; - 4. alfari, alustigi, alkutimigi, al-
iasi, alsimiligi, aitrani.
484
374-375-376-377-378
Rim. I. A1 kiel prefiksoido estas uzata ne tute proprasence. En la grupo sub 1. i
unuigas en si la sencojn de al kaj apud a e; alporti: ale porti apuda. - En la
grupo sub 2. ia senco estas apartena: aiii al: ii apartena al... - En la grupo sub
3. gia senco estas krom: alpagi: krompagi. - En la grupo sub 4. ia senco estas
la: aitrani: trani iaa al...
c) (Cx): alcela: (al celo)-(a); almonta, aivaia, allima (pago), altempa;
aibordigi: (al bordo)-(a)-igi; aicentrigi, aitatigi, altempigi, altabUi
Vd.Rim.1.
Rim. II. A1 ofte estas uzata en la senco al si: aiproprigi: apartenigi al si;alifoje,i
povas havi la sencon al mi: alportu: portu al mi.
Pri al kiel vera prefikso vd. 430.
ANSTATA
Anstata, verajne pro sia longeco, apena funkcias prefiksoide. 375
b) (x-a): anstatai: esti anstataa; anstataigi: igi anstataa.
En tiu funkcio oni trovas anka vic- (vd. 429).
ANTA
Anta kiel prefiksoido funkcias: 376
a) (x-e): antaarani (arani antae); antadestini, antapagi, antavidi,
antasendi, antadiri, antazorgi, antatimi, antajui (jui antae sen
informio).
b) (x-a): antai (esti antaa), antaii, antakuri (kuri antaa); anta-
meti (meti antaa), antaigi, antaovi, antatiri.
c) (Cx): antatempa: (anta [usta] tempo)-(a); antahistoria, anta-
doma; antaiasta: (anta la lasta)-(a); antahiera: (anta hier)-(a).
Pri anta kiel vera prefikso vd. 430.
APUD
Apud kiel prefiksoido funkcias: 377
a) (x-e): apudesti: esti apude; apudiri (muron): iri apude;
b) (x-a): apudmeti: meti apuda.
c) (Cx): apudurba: (apud urbo)-(a); apudborda; apudvoa; apudmara.
CIS
La neoficiala cis(maltrans)povasfunkcii: 378
b) (x-a): cisveni: veni cisa;
c) (Cx): cisborda: (cis bordo)-(a); cisalpa, cisdanuba ktp.
Rim. Kelkfoje oni anstataigas cis per is (gisalpa, isrivera). Tio tamen ne iam
estas ebla: kampo cisrivera signifas nur, ke la kampo trovias maltrans la rivero,
dum kampo isrivera signifas, ke i sternigas tute is la bordrando: la kampo
sternias cis ia rivero is ia iandvojo kaj trans ia rivero is ia monto.
485
379 - 380 - 381-382
E
379 e kiel prefiskoido funkcias:
a) (x-e): eesti: esti ee;
b) (x-a): emeti: me ti ea;
c) (Cx): ebruste: (e brusto)-(e); emane
z
;
d) (CxOo): ebrusto: (e brusto)-(o).
IRKA
380 irka kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): irkairi (iri irkae); irkabraki, irkapreni, irkakovri,
irkasiei, irkazoni, irkabari, irkaflui, irkaizi, irkaligi
(aktojn), irkamordi, irkarigardi, irkastari, irkairi, irka-
veturi;
b) (x-a): irkamiri (grasaon sur brako); irkapiekti: plekti irkaa
(festonon sur kapo); irkameti, irkaligi (nuron);
c) (Cx): irkadoma: (irka domo)- (a); k.s.
d) (CxOo): irkabrako (braceleto), irkakoio (koiiero), irkaurbo.
Vd. ankora 430.
DE
381 De kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): deveni (de iu): veni dee;destari;
b) (x-a): 1. defleksi (fleksi dea); deformi, defiankii, dekiini, dekonsoii,
delogi, deani, deiri, deteni, detimigi, detiri, delasi, detrani, deturni,
devii, dekaikuii, degrati, depreni ktp. 2. defali, defiui, deguti, degradi,
dependi, depremi, depreni, desaiti, deskui ktp.
Rim. I. En la formoj sub 1. la signifo de dea estas proksimume for,fora (dekon-
sili: forkonsili;cfelri; iri fora); en la formoj sub 2. la signifo de dea estas malsupra
(malsupren): defeti.jet i malsupren; desalti: salt i malsupr en.
Rim. II. Delasi (lasi igi fora) anstataas la veran sencon de forlasi. Ci lasta signifas:
"lasi iun, forirante", dum delasi signifas: "lasi iun foriri, lasi ion forigi". Ekz-e:
lidelasis ia kaptitan malamikon; lidelasis la gvidon el ia mano. (Vd. 367, R. I.).
Rim. III. Anstata denombri kaj deskribi pli ustaj estas hombri kaj skribi.
c) (Cx): deionge: (de longp)-(e); denaska; demaiproksima;detempe de:
(de tempo)-(e) de; deenigi: (de eno)-(a)-igi; detronigi, deevalii,
devojii, decentrokura: kura je (de) centro.
DUM
382 Dumkielprefiksoidofunkciasnurla
c) (Cx): dumtaga: (dum tago)-(a);dumviva: (dum vivo)-(a);dumtempe:
(dum [tiu] tempo)-(e); dumvoje: (dum [iro de] vojo)-(e).
486
349 - 350
EKSTER
Ekster kiel prefiksoido funkcias la 383
c) (Cx): eksterdome: (ekster domo)-(e); eksterlanda (ekster lando)-(a);
eksterlea, eksterorda, eksterduba: (ekster dubo)-(a); eksterordinara:
(ekster ordinaro)-(a).
d) (CxOo): eksterlando: (ekster lando)-(o).
Rim. Anstata ekster la funkcio b) (x-a) oni uzas la prefiksoidon el (vd. malsupre).
EL
E1 kiel prefiksoido funkcias: 384
b) (x-a): 1. eiiri: iri ela (elen); eibati, eierpi, eldoni, eispezi, eihaki, el-
klini, eikonduki, elkrani, eipreni, eiradiki, eisendi, elspiri, eliri, elovi,
elteli, eiuti, eitiri, eitrani, eiveri, eifali, elfiui, eigliti, elgrimpi, eikuri,
elmigri, elnai, elpai, elrampi, elsaiti, eiveni, elradii; - 2. eleiekti, eltrovi;
3. eiaimozi, eidevigi, eifiari, eifiati, eipeti, ellogi; 4. eimeti, elmon-
tri, eiparoii, eibaibuti, eiemi, elpiori, eldoni, eikovi; 5. eipensi, el-
iabori, elfori; - 6. elstrei, eletendi, eirektigi, elgiatigi; - 7. eidemandi,
eiaskulti, eiesprimi, eikreski, elfari, eiierni, eliegi, eipagi, elprovi, elsek-
ii, eiturmenti; 8. eiteni, eisuferi, elporti; 9. eluzi, eiiasi, eivii, et-
streki, eivaporigi.
La metaforaj sencoj de el klarigas iajn diversajn signifojn en la supraj 9
grupoj:
1. E1 estas uzata proprasence: ela (elen, eksteren). i signas diference de
la direkta adjekto, ke la rezulto de la ago efektiviis (vd. 373, Rim.
II.): eliri: iri eksteren kaj ii ekstera.
2. E1 signifas: el inter; eitrovi: trovi el inter la eblaoj.
3. E1 signifas: akiri (kvaza eligi el iu) ion deziratan; elflati monon de iu:
eligi per flato monon de iu. En tiu i senco oni uzas anka per iperfiati,
permiliti.
4. E1 signifas: manifesti, malkai; eimeti: malkai por la efiko de io;ei-
paroii: manifesti per parolo.
5. E1 signifas: krei per; elpensi:krei per pensado.
6. E1 signifas: la la plena longo; eietendi: etendi la la plenalongo\ei-
giatigi: glatigi la la plena longo.
7. E1 signifas: plene, elerpe: elkreski: plene kreski; eilerni: plene lerni.
Vd. ankora iskaj tra.
8. E1 signifas: povi fari isfine; elporti: povi porti isfine. En elporti kaj
elteni porti kaj teni estas metafore uzataj anstata toleri.
9. E1 signifas: is difektio, malapero; eluzi: difekti per uzado; elvii:
malaperigi per viado. Vd. ankora for.
c) (Cx): elenigi: (el eno)-(a)-igi; eiartikigi, elipigi, elvagonii, eUitii,
elingigi, eldanerigi; elrevigi: (el revo)-(a)-igi.
Tie i el estas uzata anstata la (pli peza) ekster. Eilitii ktp. propre
devus esti eksterlitii: (ekster lito)-(a)-ii. Kp. enlitii.
487
371- 372- 373
EN
385 Enkielprefiksoidofunkcias:
a) (x-e): enhavi: havi ene; enkovri:kovri ene; enteni, enkai, enfortikigi,
enfiari, enfermi, eniosi; eni: esti ene;
b) (x-a): eniri: iri ena (enen); enspezi, enblovi, enfosi, engiuti, enjungi,
enfeti, enkaikuii, enkonduki, eniasi, enmeti, enmiksi, enpeli, enpiki,
enplekti, enporti, enpremi, enskribi, enspiri, enovi, enprucigi, enteii,
entopi, entrani, enveri, envolvi, entrudi, envesti; ensori: sori en ian
situacion; enradikii;
c) (Cx): enabismii: (en absimo)-(a)-ii; enbuigi, enkasigi, enkorpigi,
enkudriiigi, enmanigi, ennebulii, ennoktii, enterigi, entombigi, enva-
gonii, enipigi, enretii, enamii (ii enama); enprofundii, enpensii:
(en penso)-(a)-ii; enioii: (en lo[ej]o)-(a)-ii; endormigi, envetur-
[ i i m
Rim. La strukturo de enamii (ji enama) klare montras, ke ia nerekta objekto
ne povas esti en iun (ar en rilatas tie i al amo), sed al iu af e iu, e, eble, pri iu.
Vd. ankora 430.
IS
386 Cis kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): isatendi (iun): atendi ise (is lia veno); isvivi (ion): vivi ise
(is ia okazigo; isporti gravedecon: porti in is la regula tempo de la
nasko;#/s/r/, iskuri.
c) (Cx): isfina: (is fino)- (a); isgenua;isosta (isostulo);isnuna, is-
tiama; isposte: (is poste)-(e); ispiue; ismorta, issate, istroe, is-
iaste, isfunde, isplene.
Rim. is estas uzata ankaen la senco maltrans-:isalpa, isdanuba. Anstata tiel
uzata is estus preferinda la prefiksoide uzata nova prepozicio cis (vd. 378).
ENTER
387 Interkiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): 1. interrompi, interheipi, interagi, interdiri; 2. a): interparoii,
interkonsenti, interbatali, interdisputi, interriiati, interpacii; 2. b) in-
terbati (manojn), interkaresi (manojn), interani, interligi, interpremi,
interpui, interkonfuzi, intermiksi; - 2. c) intervidii (kun) a sin inter-
vidi (kun); interkomunikii; interkonsilii, interpuii, intersekvi;inter-
bati sin, a interbatii; interrespondi.
En la formoj sub 1. la signifo de inter estas: inter la komenca kaj fina
punkto de la ago, meze. Do: interrompi: rompi inter komenco kaj fino,
meze, ne lasante fin\\interdiri: diri ion inter la fina kaj komenca punkto
de (do meze de) la parolo de iu alia. - En la formoj sub 2. la signifo de
inter estas: inter si, reciproke. - En la grupo 2. a) la inter-kunmeto
esprimas netransitive la agon de du subjektoj: /// interparoias: ili parolas
488
364 - 365 - 366
unu kun la alia. - En la grupo 2. b) la i/tfer-kunmeto esprimas transitive
agon direktatan al du objektoj (unu kaj alian; unun al, je, kun la alia):
interfroti manojn: froti manojn unu al la alia. En la grupo 2. c) la
/Mfer-kunmeto esprimas transitivan agon rilatantan refleksive al du
subjektoj. Tie do oni devas signi ia refleksivecon per sin a per ii: inter-
vidii a sin intervidi: vidi sin reciproke, vidi unu la alian. Kelkfoje oni
ellasas la markadon de refleksiveco: iii interbatadis, interkisis, interren-
kontis, interrigardis, interrespondis, a la medialon: interkomuniki,
interkonsiii. Sed,krom tiuj i kelkaj formoj, tio estas evitinda; malusta
estus: ili interiigis anstata: ili interiigiis.
Rim. I. Interrompi estas uzata anka metonimie, rilatigite al la aganto: interrompi
iun (ies parolon, kanton, agon).
b) (x-a): intermeti: meti intera (interen); interveni: veni intera (helpi a
malhelpi per tien-veno); interbuki: buki intera, interfiksi, interpreni.
c) (Cx): internacia: (inter nacioj)-(a); interkontinenta, interplaneda,
interpariamenta; intergenta, interhoma; interalie: (inter alioj)- (e).
d) (CxOo): interferdeko: (spac)-o inter du ferdekoj; intermonto, inter-
etao, intertinio, interkolono, interripo; interakto: (temp)-o inter du
aktoj; interrego: (temp)- o inter du reg(ad)oj;
e) (xCa): intertempe: (intera tempo)-e.
Rim. II. Kiel oni vidas, la senco de la memstarigita o-finao estas jen spaco, jen
tempo, la la signifo de la radiko.
Pri inter funkcianta kiel vera prefikso vd. 430.
JE
Je, pro sia nedifinita senco, apena povas esti uzata kiei prefiksoido. 388
Oni gin trovas nur en la vorto jefuri. Jejuri kontra iu (konspiri kontra
iu). Jefuri ai iu (uri fldelon al iu). Jejuri por io: sin ure devigi por la
faro de io.
KONTRA
Kontra havas diversajn signifojn: 389
a) (x-e): 1. kontrairi, kontranai (fluon), kontrakuri; 2. kontra-
batati, kontrastari (malcedi), kontraagi, kontraparoti, kontradiri,
kontrarigardi, kontraefiki, kontradirekti.
En la grupo sub 1. kontra signifas kontradirekte. En la grupo sub 2.
i signifas kontraefike, maiamike.
b) (x-a): kontrameti (meti kontraa); kontrafeti, kontraii; kontrai
(esti kontraa).
Tie i kontra signifas iam kontraefika.
c) (Cx): kontravoie (kontra volo)-(e); kontrafiue, kontravizae,
kontramiiita.
Tie i kontra povas havi la sencojn: k o n t r a d i r e k t e (kon-
489
364 - 365 - 366
traflue); k o n t r a e f i k e (kontramilita).
d) (Cxipo): kontraveneno: (rimed)- o kontra veneno.
e) (xCa): kontraflanke (kontraa flanko)-(e); kontrasitua (kontraa
situo)-(a); kontrapozicia.
Tie i kontra havas lokan signifon (transe).
Vd. ankora 430.
KROM
390 Krom funkcias preska ekskluzive kiei vera prefikso (vd. 430).
Anstata kromnomi, krompagi, kromkalkuli
t
kromskribU kromdoni
ktp. oni kutime uzas formojn kun al- (vd. 374).
KUN
391 Kunkiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): kunludi (ludi kune); kunesti, kuniri, kunokazi, kunsidi; kun-
iabori, kunmiliti, kunbatali, kunverki (kune samcele); kunpreni, kun-
porti, kuntreni (kune kun si).
b) (x-a): kuntiri: tiri kuna (tiri tiel, ke i iu kuna); kunkreski, kunmeti,
kunrasti, kunfori, kunnajli, kunniti, kunfandi; kunveni (veni kunaj),
kunamasii, kunfali (detruiinte), kunkuri; kunvoki, kunvenigi (venigi
kunaj); kunigi (igi kuna).
Rim. I. La dusencecon de kun- (x-e kaj x-a) Z. rigardisdifekto de la lingvo, pri kiu
oni devus helpi. Kelkfoje li uzis kune- anstata kun-, tamen - strange! - li ne
utiligis tiujn du formojn por meti diferencon inter la du sencoj, sed aplikis kunc-
sendistinge (kunesido, kunevivado, kuneeduki; kunekroi, kunekaikuli, kune-
preni), verajne sub la influo de la germana, kiu havas mit- (x-e) kaj zusammen
(x-a), sed uzas ofte la lastan en la senco de mit-. En la "neoiogismaj" projektoj,
Z. proponis por la dua senco diversajn solvojn (ko-, kum-), fine, en la dua volumo
de la Andersen-fabeloj lanis kunkun- (kunkunvokif. Neniu el tiuj iniciatoj estis
imitata. Kelktempe disvastiis, la ia propono de Minor, la uzo de kune- en la
dua senco, kio estas evidente eraro: kune- emfazas ja uste la unuan sencon (kune-
veni = veni kune!). La duan sencon neprigus kunen-, sed anka i tiu ne estas
uzebla, ar i ajnas kunmetita el du prepozicioj (kun kaj enj, do kunenvenis
ajnus signifi: kune envenis. Pli konsiiinda ajnus en la dua senoo aikun- (do:
kunveni = veni kune, alkunveni = al la sama loko). Sed estus domae misformi la
tiel kutimajn kunveni, kuntiri, kunvoki ktp. per la antameto de al-. Oni povas
tute trankvile lasi la nunan staton, sed, por eviti konfuzon, oni uzu kun- la senco
x-e nur en la supre cititaj vortoj, aliokaze oni uzu sence iam kune a kun si
(veni kune, tiri kun si [kuntreni]). La kunmeton alkun oni povus uzi memstare:
kuri alkune; aikune!
c) (Cx): kuntara: (kun taro)-(a); kuntona; kunfolia (arbo).
Rim. II. Krom kuntara, tiuj i formoj ne estas uzataj, ar la nuanco de alkuneco
tie ne estas perceptata, dum la malaj formoj kun sen- estas komunuzaj (senfolia
arbo). Oni uzas prefere -hava i-sence (tonhava, folihava ktp.).
Vd. ankora 430.
490
364 - 365 - 366
LA
Lakiel prefiksoido funkcias: 392
a) (x-e): lairi (riveron): iri lae (de rivero).
b) (x-a): iafari: fari laa; iaustigi: ustigi laa; iatrani, iamezuri,
laigi; iai: esti laa.
Rim. En tiu i senco prefere oni uzas Hialfari, alustigi, altrani, almezuri.
c) (Cx): iamoda (la modo)-(a); iasence
t
iamezure, lapeze, ladezi-
re, iaordone, iavole, lamerite; iaeble: (la ebio)-(e); lalonge (la
\on%p)'{p)\iatare.
MALGRA
Malgra trovigas prefiksoide nur en la kunmeto (Cx): malgravola 393
(malgra [sia] volo)-(a); edzio maigravoia, kuracisto maigravoia.
PER
Per funkcias prefiksoide nur la (Cx); gi montras, ke la ideo de la posta 394
radiko servas kiel rimedo por io: periaboh: (per laboro)-(e)-i: akiri per
laboro; perforti: (per forto)-(e)-i: agi per forto;perflati, perludi, permi-
liti (akiri per flato, ludo, milito); pervodona
2
: (per vodono)- (a); per-
sekunda, perhora rapideco.
Rim. I. Per povas stari anka e substantivaj radikoj: perletere (sciigi), perbastone
(bati), perkrajone (skribi). Sed tiaj formoj estas superfluaj longigoj, ar la adverba
formo jam sola havas la saman signifon.
Rim. II. Perforto estas substantivigo de perforti: (per-forti)-(o).
Rim. III. La vorto peri estas speciala kazo, ne analoga al la aliaj prepozicio-verboj.
i ne signifas esti x-a, sed esti "la" x. Ne: esti per, sed: esti tiu, per kiu la ago
okazas. Dum ekz-e anstatai signifas "esti anstata io", peri ne signifas "esti per
io". (Kp.: mi anstataas lin: mi estas anstata li; mi peras negocon: la negoco estas
per mi). Tial oni povas diri, ke peri estas devenigita el aparta verba radiko per\
iuj pluformadoj: pere, pera, senpera, peranto, peristo estas devenaoj de tiu verba
per.
Rim. IV. Kiel ni vidis, per povas havi inversan vortefikon anta verbradiko kaj
memstarigi la verbfinaon:
perlabori = (per~> labor-o) -e-i
tiel do al la verbfinao rilatas la antaa elementkomplekso kiel adverbfinaa kun-
meto:
perlabore -i - -i perlabore.
Tiu -i estas interpretebla tre elastsence: agi, akiri, funkcii. Oni do povus al i doni
anka la sencon komplete fari, do per i esprimi la perfektan aspekton.* Ekz-e:
perlegi, perkonstrui, perkolekti signifus fari kompletan finitan agon iege, kons-
* Tamen la il-senceco de per estis tro forta, por ke tiu propono povu prosperi.
Vidu 109. G.H'.
491
394 - 395 - 396 - 397
true, kolekte. Tio estigus nenian sencokolizion kun la supraj vortoj {perlabori
ktp.); cetere i tiuj estus facile eviteblaj: flatakiri a elflati, ludgajni, almiliti a
konkeri. Anstata periabori, kiu ne estas tre popuiara (ofte oni diras gajni) oni
povus uzi la neologismon lukri.
PO
395 Po funkcias prefiksoide nur la (Cx): vendi varori pogrande
z
, pomal-
grande, popece, pometre, poskatoie; alii pomembre, pogrupe; preni
medikamenton pogute, pokutere; preni tabiojdon poduone; lerni ion
poiom a poiome (= iom post iom).
Oni povas almeti po anka ai numeraloj por indiki, ke la respektiva
nombro montras nur parton de sia pluroblo: iii trinkis pounu giason;
pagi pokvindek groojn por dek vortoj de depeo a 50 groojn por
podek vortoj de depeo.
Rim. I. Per tia prefiksoida uzo oni povas evidentigi, ke po rilatas nur al la nume-
ralo, do i ne influas la kazon de la postnumerala substantivo.
Rim. II. Po estas uzebla nur anta kvantesprimoj indikantaj parton de sia pli-
malpU difinita pluroblo, sed neniam anta la unuo, al kiu riiatas la distribuitaj
partoj. Do: labori poses horojn tage (ne: ses horojn potage); veturi pocent kiio-
metrojn hore (ne: cent kiiometrojn pohore). Oni diru: persekunda, perhora
rapideco (ne: posekunda, pohora); porhora, pormonata saiajro (ne: pohora, po-
monata).
POR
395 Por apena estas uzata kiei prefiksoido.
a)(x-e): porparoii (p\ei), porpeti;
b) (x-a): pormeti trinkaon: meti anta iun, por ke li trinku; porkovri
(tablon por mano )\porskribi
z
;
c) (Cx): poriama: (por iamo)-(a); poreterna, porhonore
2
; porsana
2
;
pormemorafo
2
; poroportuna
2
; porvivafo
2
; portaga, pormonata, por-
jarasalajro;
d)(CxOo): porvivoj: (por vivo)-(oj): vivnecesaoj.
POST
397 Post kie! ptefiksoido funkcias:
a) (x-e): postiri, postrigardi, postsekvi, postkuri, postsopiri (bedari),
postkoieri (venemi); postgusti;
b) (x-a): postresti: resti posta; postvivi, postiasi: lasi postmorte a post-
forire post si;
c) (Cx): postmorta: (post morto)-(a);postfesta, posttabia (postmana);
d) (CxOi): postrikolti: (rikolt)-i postrikolte.
Vd. ankora 430.
492
349 - 350
PRETER
Preter kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): preteriri, preterkuri, pretermari, preterpasi, preterpai, preter-
ovi, pretergliti, preterfiugi, preterrigardi, pretervidi (ne vidi pro preter-
rigardo), preteratenti (ne atenti pro aiidirekta atentado);
b) (x-a): preteriasi: lasi preter(irant)-a sen kapto de i' okazo, ne uzi, ne
mencii; preteri: esti (en movo) pretera;
c) (Cx): pretervoie
2
: (preter volo)-(e) (nevoie).
PRI
Pri kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): prisilenti ion: silenti pri io. Kiel montras tiu i ekzemplo, pri-
kiel anka aliaj prefiksoidoj, faras el ne-rekta objekto objekton rektan.
Tiel funkciante, i povas fari el netransitiva verbo transitivan (prisilenti
ion), a riiatigi transitivan verbon senpere ne ai ia rekta, sed al ia ne-
rekta objekto; tiaokaze i subkomprenigas la ellasitan rektan objekton:
prikanti ion (kanti poemon pri io).
Specialao de pri- estas, ke i, kiei prefiksoido, respondas ne nur al la
prepozicio pri, sed al iuj prepozicioj, kiuj formas nerektajn objektojn
(demovaj: de, el; almovaj: al, por). Tiujn nerektajn objektojn ni nomas
anka adjektoj koncernaj (vd. 176, 179). Tial oni povas diri, ke pri
estas prefiksoido koncerna.
aa) Pri- respondas al pri-adjekto, el kiu i faras objekton rektan: priparo-
ii: paroli pri...; pripensi; prifriponi (la popolon); primediti, prisilenti,
pritrakti, pririgardi, prifajfi, priridi, prikrii (gazeton); priskribi (pejza-
on), prijui (verkon).
bb) Pri- respondas almovan adjekton: priiumi* (ambron): lumi por
ambro; pripiuvi (kampon); pripianti ardenon (planti planton al ar-
deno); prikonstrui monton (konstrui domojn ai monto); priveri florojn
(veri akvon al floroj); pridonaci iun per io (donaci ion al iu); prieti
iun per io (jeti ion ai iu); prisemi teron per tritiko (semi tritikon al la
tero).
Rim. I. La origina rekta objekto ofte ne estas esprimita, ar i estas evidenta el la
verbosenco (planti planton, kanti kanton ktp.). Se i estas esprimita,i ricevas la
formon de instrument-adjekto (per): prikanti heroon per odo (kanti odon pri
heroo); prikonstrui monton per domoj.
* Prilumi povas nur io havanta propran lumon. Oni povus fari la distingon: tumigi:
igi lumanta; lumumi: provizi per lumo de io; prUumi: provizi per sia lumo; iumizi:
provizi per lumanta materialo. Ekzemple: Kiorna horo? u vi havas iumizitan
horioon? - Ne. Sed ne necesas iumigi ia iampon por iumumi la ambron; flan-
kentiru la kurtenon, 1a luno prilumos ia ciferptaton. - Sed oni prefere diras:
ekbruiigi (lampon), kaj iumigi (ambron per lampo).
493
364 - 365 - 366
Rim. II. Inter la simpla formo (skribi pri...) kaj la prefiksoida (priskribi [perj)
estas sentebla diferenco. La prefiksoida formo esprimas agon pli plenan, pli
fundan, pii drastan: li ne priparolis la aferon, nur parolis prii (li ne diris ion
direblan kaj gravan pri la afero, li diris nur plurajn frazojn pri i, sensisteme).
cc) Pri- igas rekta objekto demovan nerektan objekton:pr//a/c/ kampon
(fali de kampo herbon), prirabi iun (rabi de iu ion), priteii iun;
priseri ies poojn (seri de ies pooj la enhavon); pritondi kapon,
afojn (tondi de kapo, de afoj la harojn, la lanon); primani teron
(mani de tero la fruktaon); prikalkuli popolon (kalkuli de popolo la
nombron).
Rim. III. Pri- i-sence servas por akcenti la nerektan objekton. En "teli de la
mastro monon" la akcento estas sur "mono", en "priteii sian mastron" la ak-
cento estas sur "mastro".
dd) Pri- estas uzata anka por signi sencon parencan, sed diferencan de
la simpla verbo: prirespondi (respondumi, responsi), prifrapi (mal-
ladi), pririgardi (esplori), prifuri (voti), pritrani (tondi [branon]);
prikalkuli (antakonsideri [agon]). Kvankam zamenhofaj, tiuj i formoj
ajnas ne tute klaraj;oni uzu anstata ili prefere ia parentezajn formojn.
b) (x-a): La sola tia formo estus prii (esti pria; koncerni): la afero ne
prias min. Tiu i formo is nun ne estis uzata;
c) (Cx): prinutra (probiemo): (pri nutro)-(a); prielekta arano;przcteci-
da hezitado; privetera antadiro. i-sence la senco de pri- estas riiata
ai... Sed i ne povas signi posedan rilaton, oni do ne povas diri privarma
radio, priacida radiko (vd. 433).
PRO
400 Pro kiel prefiksoido funkcias:
a) (x-e): proparoii (pledi); propeti (peti iun favore al iu).
Rim. Tiuj i formoj akcentas piie, ke la peto a paroto okazas pro (anstata) iu.
La samaj verboj kun por akcentas piie, ke la ago okazas en ies intereso.
b)(Cx): propeka kapro: (pro peko)-(a): pek-absolva; promalasta
donaco: (pro maiasto)-(a): donita pro malasta servo; proprunte.
SEN
401 Sen kiel prefiksoido funkcias:
b) (x-a): senigi: igi sena; senii: seni; esti sena.
Rim. Seni povus esti uzata anstata malhavi (ne nur ne havi, sed anka senti la
mankon de io).
c) (Cx): senhoma: (sen homoj)-(a); senvoja; senkarna fingro, senbarba,
senekzempia, senkorpa, senfunda, senmakuia, sen/nateria, senpartia,
sensenca, senpasia; senaga: (sen ago)-(a); senbrila, sendorma, senceia,
senesa, sendanka, sendefenda, senefika, senekzerca, senfina, senheipa,
senhonta, senkompata, senmorta, senmova, senokupa, senprepara, sen-
494
401-402-403
prokrasta, senpuna, sensignifa, senzorga, sendependa, seninterrompa,
senpartoprena, senscia; senforta: (sen forto)-(a); senkulpa, senlaca, sen-
pera, senprudenta, sensperta, sensprita, senutila, sencerta, sentaga, sen-
erara, sengrava, senbela;
senhatigi: igi senhata; senbarbigi, senhomigi; senbriligi: igi senbrila;
senmovigi, senheredigi, senkulpigi, sendependigi, senzorgigi; senkuraii:
ii senkuraa; sentagigi, senfortigi.
d) (CxOo): senpovo: (sen povo)-o: senpoveco; senvolo, senforto, sen-
dependo, senmovo, senscio.
SUB
Sub kiel prefiksoido funkcias: 402
a) (x-e): 1. subporti: porti (de) sube; subteni: teni (de) sube (apogi);
sublevi: levi (de) sube; subkui: kui sube; 2. subaskulti: askulti
sube; subridi, subparoli, subvendi, subrigardi, subaeti.
En la grupo sub 2. la signifo de sube estas kae, spione, sekrete. - Sub-
teni kaj sublevi havas anka sencon metaforan (helpi).
b) (x-a): subiri: iri suba (suben); subskribi, subkompreni, submeti,
subordi, subpremi.
Subkompreni signifas kompreni sencon kaiantan sub la vortoj; sub-
meti kaj subpremi havas anka sencon metaforan (meti, premi sub sian
potencon).
c) (Cx): subtera (sub tero)-(a); submonta, subpieda, subtegmenta, sub-
senca, subakva ktp. Subakvigi: igi subakva; subtablii (post drinko).
d) (CxOo): suboficiro: (sub oficiro)-o: (soidat)-o sub oficiro; suble-
tenanto.
Tie i sub signifas suban rangon.
Vd. ankora 430.
SUPER
Super kiel prefiksoido funkcias: 403
a) (x-e):
1. superstari: stari supere al...; superpendi, superflugi domon;
2. superforti, superbrili, superpasi, superregi, superruzi; superi.
En la grupo sub 2. super- signifas metaforan superecon.
b) (x-a): superari, supersaturi, superveri, superresti, supernutri, super-
flui (superflua: superanta la bezonon).
Tie i super- signifas troecon.
c) (Cx): supematura: (super naturo)-(a): superhoma; superabunda:
(super abundo)-(a); superbela.
Tie i la senco estas metafora.
Vd. ankora 430.
495
364 - 365 - 366
SUR
404 Sur kiel preflksoido funkcias:
b) (x-a): suriri monton: iri sura (suren); surmeti: meti sura; surflugU
surveri, surfeti, surpafi; suri (esti sura).
Rim. Sur kiei prefiksoido igas la lok-adjekton rekta objekto (suriri monton: iri
sur monton). Tion i povas fari anka, se ekzistas en la frazo rekta komplemento;
tiam la rekta komplemento ias instrument-adjekto: surveri fiorofn pet akvo
(veri akvon sur florojn); surfeti iun per tonoj (eti tonojn sur iun).
c) (Cx): surmonta: (sur monto)-(a); surtegmenta; surtabligi: igi surtabla.
TRA
405 Tra kiei prefiksoido funkcias:
a) (x-e): trahaki, trairi, trakuri, traiasi, trapasi, tratranU traveturi, tra-
flugi, tradormi, trababi, tradanci (tempon); tranokti, traiabori (tagon),
trasoni (nokton), travintri.
En tiuj i ekzemploj trafe) signifas: de la komenca is la fina punkto a
momento. Pro tiu i senco de tra oni povas in uzi anka por signi
plenan plenumon de ago: tralegi (iibron), tralerni ion, trarigardi (mu-
zeon), traskribi (paon), tramani (tagmanon), trafrostii. Nekonsil-
inda estas tia uzo, kiam la ago rezultigas malaperon de io; tiam oni uzu
for (fordandi monon; fordiboi havaon; la domo forbruiis; tineoj for-
manis la tapion).
Rim. I. ar tra tiaokaze signas pienan faron, ia simpla preterito (kun kiam)
signas antatempecon. Samtempecon oni esprimas per dum (vd. 247, c.).
Rim. II. Tra-verbo kun sur-adjekto signifas, ke la ago okazas sur la ebeno signita
de la siir-adjekto, kaj tra la spaco, kiun i limas: trairisur la pianko. traiii la am-
bron sur la planko; la globeto traruliis sur la tablo: ruligis sur la tabk) de unu
rando is la alia; iarmoj trafluis sur ia vizao; muo trakuras sur lafenestro; inko
trafluis sur la pao. Trans, uzata ofte i-sence, estas nekorekta.
c) (Cx): tranokta: (tra nokto)-(a); tramara vojao, trakampa promeno,
tranuba sunbrilo.
Vd. ankora 109.
TRANS
406 Trans kiel prefiksoido funkcias:
b) (x-a): transiri: iri transa (transen); transfeti: eti transa; transpasi,
transsalti; transplanti, transdoni, transporti, transveri, transskribi,
transformi, transdiri, transvivi, transpreni, transatendi; transii a transi
(ii transa).
Kiel oni vidas el la supraj ekzemploj, trans- signifas: 1. postlasi a celi
postlasi disigan objekton (transiri riveron); 2. meti de loko sur alian
(transpianti fioron); 3. meti el stato en alian (transformi); 4. pasigi de
unu persono al alia (transdoni).
c) (Cx): transmara: (trans maro)-(a); transviva, transtera, transtomba
496
406-407
amo, translima, transrivera, transkapii (ii transkapa).
d) (CxOo): transrivero: (trans rivero)-o: (spac)-o trans rivero. Trans-
riveranoj.
IV. PSEDOPREFIKSOIDOJ
Kelkaj ne-E-aj eiementoj plurfoje ripetias e la komenco de vortoj, tiel 407
ke ili ajnas prefiksoidoj. Ekzempie: ato (atobiografio, atomobo,
atonomio, atodidakto, atokrato, atografo); pre (precedenco, pre-
diki, prefekto, preferi, prefikso, p r e l e gi, p r e l u d o, premiso,
prepozicio, preskribi, preteksto, prezidi). Ei la pre-vortoj la dise
presitaj ajnas esti kunmeto de pre kun E-a radiko. Ne estas maieble,
ke pii-maipli frue, oni provos ia ilia analogio anka aliajn similajn
formojn: previdi, preokupi (antaokupi), prejui (antajui), presigno
(antasigno), predestino, prepagi, prezorgi, predati. Tio estus uzo de
elemento kae jam ekzistanta en la lingvo.
497
III. LA DERIVADO
408
Kiel ni diris, malgranda parto de la elementoj ne obeas la regulojn de 408
la vortkunmeto (VER.). Tiujn oni povas nomi veraj afiksoj, kaj ilian
funkcion derivado.
Oni povas distingi verajn sufiksojn, kiuj ligias al la flno de la radiko,
kaj verajn prefiksojn, kiuj ligias antae.
Analogaj al la veraj prefiksoj estas la adjektivoj a prepozicioj, kiuj
anka ne obeas tiujn reguiojn, kaj prezentas en la lingvo kvaza frem-
dajn korpojn: ni studos ilin sub la titoloj prefiksio de radikoj kaj
prefiksio de prepozicioj.
Fine ni diros kelkajn vortojn pri la internaciaj grekdevenaj prefiksoj,
kiuj en E-o povas aperi kiei psedoprefiksoj.
499
364 - 365 - 366
VERAJ SUFIKSOJ
Difino
409 Veraj sufiksoj en E-o estas aa, ega, eta, um kaj ia neoficiaia ifi;krome,
tien i ni povas kalkuii la karesajn sufiksojn (j, nj) kaj la numeral-
sufiksojn (obl, on, op). Ci lastajn vidu 86-87.
Aa, ega kaj eta estas t.n. diafanaj sufiksoj: ili ne anas la gramatikan
karakteron kaj sencon de la radiko, nur modifas iom ia lastan. En iliaj
derivaoj ili estas analizeblaj adjektive (e substantivoj), a adverbe
(e adjektivoj kaj verboj): dometo: eta domo; grandega: ege granda;
paroiai: ae paroii.
Um estas tute senreguia en siaj derivajoj, kiujn oni devas aparte lerni.
AA
410 Aa, oficialigita de la Lingva Komitato en 1909, donas al la vorto nuan-
con de maiato, malestimo.
Ekzemple: domao, evaiao, hundao, iibrao, frazao, verkao, vest-
ao, herbao; dikaa, moiaa, fieraa; parolai, irai, verkai, revai
ktp. Vd. fi- ( 426) kaj nsr ( 368).
Rim. La a-kunmetoj iam impresas kiel esprimoj de individua juo. Kiam temas
pri objektiva konstato, pli bone estas uzi apartan vorton (kabano), a m-kun-
meton (mispao, miskompieni).
Me ms t a r e : aa signifas: senvalora, maltaga, malatinda.
P l u f o r ma d o : aafo, aafaro (*fatraso); auio, aigi.
EGA
411 Ega estas analoga al eta, sed kun signifo maia: i piigrandigas, plifort-
igas.
Ekzemploj: domego, urbego, ventego, pluvego; bonega, grandega, alt-
ega, rapidega, necesega; korege, treege; kriegi, spiregi, faiegi, manegi,
petegi, ojegi, ridegi.
Anka eg ofte formas vortojn kun speciala senco, al kiuj en la naciaj
lingvoj respondas apartaj radikvortoj. Parto de tiaj ^-kunmetoj estas
anstataigita per radikoj anka en E-o. Ekzemple: ungego (*krifo,
ungo de rabbestoj), buego (*muzelo, buonazo de bestoj), kortego
(rea korto), grandega (*enorma), brulego (*incendio), superakvego
(inundo, diluvo), tonego (roko), kuraega (adaca), pordego (pordo
500
401-402-403
de korto a urbo), nurego (nuro de ipo, kablo) ktp.
Rim. Per eg orii esprimas kelkfoje anka nuancon de malsato: buego, piedego,
ungsgo (de bestoj); manegi. Malaprobi tion oni ne povas, ar tio paralelas kun la
karesa nuanco de eta. Sed uste pro tio, oni ne nomu plenkreskulon karese knab-
ego; oni diru simpie k n a b o: nu, maljuna knabo, kiel vifartas?
Me ms t a r e : ega (pli forta esprimo ol granda).
ETA
Eta signifas: malgranda. Ci malpliigas, malfortigas la tutan koncepton 412
de la vorto. Gi, same kiel aa, povas ligii al iakarakteraj radikoj.
Ekzemploj: dometo, pordeto, ambreto; diketa, beleta; dormeti, brueti,
maneti, pioreti. Post la nomoj de koloroj i signas koloron duban, nu-
ancan: verdeta, biueta, rueta.
Ofte i servas anka por specialigo de ideo. Por kelkaj tiaj et-kunmetoj
estas proponataj novaj radikoj. Ekzemple: toneto, monteto, tupeto,
vojeto (*pado), varmeta (*tepida), faieti (*stumbli), nureto (*spago),
arbeto (arbusto, arbedo), rideti, krieti (krii per tre alta, trana voo:
*riki), trumpeto (duontrumpo), cerbeto (cerebelo), rafaneto.
Memst ar e: eta (malgranda,plejofte gracie malgranda).
P l u f o r ma d o : etuio, etulino; etafo; etigi.
Rim. Per et oni esprimas keikfoje anka karesemon: Paleto, patreto, patrineto.
Vd. j, nj.
UM
Um ne havas diflnitan sencon. Ci povas ligii al ia radiko, kaj povas 413
havi ian karakteron; ekzemple: en buumo (umo de buo) i estas subs-
tantiva sufikso, en proksimuma (uma je proksimo) adjektiva, en foliumi
(umi per folio) verba.
Kvankam i ne havas difinitan sencon, oni povas klasi la vortojn per i
formitajn en diversajn gnlpojn, en kiuj ia senco estas proksimume la
sama.
1. i povas signifi: agi i e l p e r a agi ki e l . . . Ekzemple:
foliumi (turni la foliojn de libro), palpebrumi (rapide fermi kaj malfer-
mi la palpebrojn por ripozigi la okulojn a por signi al iu), okulumi
(rigardi avide a kokete), cerbumi (pene strei la menson, "rompi al
si la kapon"), btumi (priloti), brakumi (irkapreni per la brakoj),
kolombumi (voi kiel kolombo), saumi (anka: saisti: fllozofi [kun
iom da anuanco]), spikumi (kolekti spikojn post rikolto), mastrumi
(gvidi kiel mastro), frenezumi (agi kiel freneza), butonumi (fiksi la
butonon en la butontruo).
Rim. I. En ia fruaj tempoj de la lingvo oftaj estis la i-sencaj um-kunmetoj; ek-
zemple: kronumi, martelumi, brosumi. Nun oni uzas simple la i-flnajon: kroni,
marteli, brosi; la sufikso restas maksimume, e la pluformado per igi, por signi la
agan elementon (martelumigi, brosumigi, kronumigi). Anka kelkaj el la supre
501
413
cititaj vortoj povas perdi la sufikson; ekzemple: folii, palpebri, okuli, cerbegi,
braki, mastri, frenezi, butoni. Tamen, e ili la umaj formoj jam forte ekradikis.
Por kolombumi oni nun uzas kveri.
2. Umi povas signifi: p r o v i z i p e r . . . ; ekzempl eiaerumi (provizi
ambron per frea aero), akvumi (priveri per akvo), popolumi (provizi
per homoj, plenigi per popoio), arbarumi (plenkreskigi per arboj),
ferumi (suifoigi hufferon), fumumi (igi konservata per fumo), ombrumi
(provizi per ombrantaj streketoj bildon), sapumi (miri per sapo), suker-
umi (provizi per sukero ekz-e kafon), nurumi (kunligi, fermi uon per
nuro), ventumi (provizi per frape estigita vent[et]o), sunumi (eimeti
ai la radioj de ia suno). Parenca signifo: provizi iun per nomo: nomumi
(doni la nomon, levante en rangon, staton: nomumi iun instruisto);
friponumi (nomi iun fripono), azenumi (nomi iuin azeno). (Kp. iz-,
360).
Rim. II. Anka kelkaj el tiuj iformoj estas fareblaj simple per la i-finao;ekzem-
ple: akvi, popoli, sapi, nuri, sukeri. Tute perdjgis um el la fruaj formoj: orumi
(ori a orizi), kuprumi (kupri a kuprizi), arentumi (arenti a arentizi). Maksi-
mume e la pluformado estus konservata la sufikso um (prefere: iz); ekzemple:
orumigi (orizigi), kuprumigi (kuprizigi), kuprumisto (a kuprizisto a kupradisto).
3. Kari Minor proponis la sufikson um por rilatigi verbon transitive ne al
ia kutima rekta komplemento, sed al la objekto a persono, kiun la
ago koncernas. Ekzemple: verumi kampon (veri akvon), tondumi
kapon (tondi harojn), ktp. Tiu propono ne trovis imitantojn; oni uzas
i-sence, la la zamenhofa ekzemplo, la prefikson pri- (priveri, pri-
tondi ktp. Vd. 399).
4. -Umo povas signifi: k i o i r k a p r e n a s , k o v r a s , ves-
t a s; ekzemple: buumo (kovrao sur buo de hundo), kalkanumo
(subkalkana ledsubmetao de uo), kolumo (irkakola tolao), nazumo
(surnaze fiksitaj okulvitroj), piandumo (plando de uo), manumo
(tolao, puntao irka la manradiko, a la malsupra ekstremao de
maniko), pakumo (kovrajo de pak[a|o). Samsence, sed la analizo
M. (... el ...), estas uzeblaj: orumo (maldika surfaca ortavolo), arent-
umo, kuprumo, nikelumo ktp.
5. Per -um oni povas signi i d e o n iel devenigeblan el la radiko, sed
e s p r i m e b l a n pe r n e n i u el la c e t e r a j s u f i k s o j .
Ekzemple: alfabetumo (alfabetlibro), amindumi (klopodi por esti
aminda al iu), brulumo (inflamo), arumo (puareto), domaumi
(kazi domaon, damai), edzumo (geedzeco, geedza vivo), fiankumi
(1. gapadi e ies flanko; 2. deflanke tele aliri; 3. deflanke ataki, pafi),
gustumi (provi la guston de io), komunumo (malgranda administra
distrikto), kortumo (supera juistaro), laktumo (filakto), linoleumo
(teksao trasorbigita per linoleo), maivarmumi (malsanii de malvarmo),
mondumo (la elita mondo), partumo (frakcio), pasumi (pasadi gape,
nenifare), plenumi (cfektivigi Iml nrdono a devo), proksimume (irk-
ae), provizumi (provianti), rekiumo (rekta dika intesto), respondumi
502
401-402-403
(prirespondi, responsi), rulumi (fari cigaredon per tabakpaper-rulado),
sentumo (senso), *vicumi (anstatai).
6. La la Zamenhofa krucumi (ekzekuti per kruco) kaj la la Kabea
paiisumi (mortigi traborante la korpon per paliso) oni proponis esprimi
per um-kunmetoj la diversajn s p e c o j n de e k z e k u t o . Ek-
zemple: kvaronumi (trani en kvar partojn), hakilumi (mortigi per
hakilo), radumi (mortigi sur rado), pendumi (ekzekuti per pendigo),
dekumi (ekzekuti iun dekan homon el trupo), tiparumi (bruligi
sur tiparo), stonumi (mortigi per tonoj). Tio ajnas tre bona solvo.
Umo a umi ne estas memstare uzata, pro ia nedifinita
senco. Sed oni povas in uzi, kiam, pro distreco, ne venas en la kapon
la bezonata vorto. Ekzemple:<i>w al mi tiun umon;oni devas umi tiun
aparaton (Sturmer).
IFI
Ifi estas nove proponata sufikso kun la nura senco: igi -o (oigi). Gi 414
estus uzata nur e adjektivradikaj substantivoj, por diferencigi de igi -a.
Ekzemple: varmifi (igi varmo), acidifi (igi acido), eiektrifi (igi elek-
tro).
i povus iigii anka kun ii: varmiii, acidifii, eiektrifii.
Pri ia neceseco vd. 435.
JO, NJO
Per -jo (vira) kaj -njo (virina) oni formas karesajn nomojn. La ia 415
Fundamento kaj la Z-a uzado, ili gluias post unu el la unuaj kvin literoj
de respektive vira a virina antanomo.
Ekzemple: Pejo (Petreto), Pajo (Paleto), Viijo (Vilhelmeto), Jojo
(Jozefeto, Johaneto).
Manjo (eta Maria a Margareta), Sonjo (Sofia), Elinjo (Eiizabeta), An-
njo (Anna), Henjo (Henrika), Lunjo (Luiza).
Gi estis poste uzata anka kun la nomo de famiiianoj. Ekzemple .pajo
kaj panjo (patro kaj patrino), frajo kaj franjo (frato kaj fratino), ojo
kaj onjo (onklo kaj onklino), fijo kaj finjo (filo kaj filino). Oni renkon-
tas ankora: amijo kaj aminjo (amiko kaj amikino). Oni povus formi:
knajo kaj knanjo, amajo kaj amanjo, infajo kaj infanjo ktp., sed tiuj
i formoj apena estas uzataj. Generale tiuj i du sufiksoj estas iom
neglektataj, kaj en tradukoj oni plej ofte uzas la diversajn naciajn kares-
formpjn de nomoj:/o/iwry, Dick, Gretchen, Saa ktp. R. Rossettiuzis
njo-knabo, por signi la favoraton de perversa reo (F. un mignon).
Rim. La kazo de la malpiospero de tiuj du sufiksoj ajne estas ilia nenormala
fonetika konsisto: ili estas la soiaj esperantaj sufiksoj, kiuj komencigas per konso-
nanto. Eble oni povus plifaciligi ilian uzon, adaptante ilin al la respondaj seks-
sufiksoj -ui- kaj -in-: oni disponus tiel la formojn -uqo kaj -injo, kiuj ebligus pli
rekoneblajn nomojn: Petrujo, knabinjo ktp.
503
406-407
VERAJ PREFIKSOJ
Difino
416 Veraj prefiksoj estas bo, eks, ge, mal, pra kaj (neoflciala) psedo.
Iii diferencas de la prefiksoidoj per tio, ke ili ne funkcias kiel radikoj,
la ia reguloj de vortkunmeto. Di giuias anta la radikon kvaza ne-
disigeble, formante kun i novan radikon. Aliparte, ili similas al la
radikoj per tio, ke iii povas esti uzebiaj memstare kun finajo (mala,
praa
9
eksa), kvankam e kelkaj (boa
t
gea) tio okazas tre malofte.
Tia funkcio ne estas ekskluziva al la proprasencaj veraj prefiksoj. La
saman funkcion oni povas trovi, kvankam relative maiofte, e pre-
fiksoidoj, radikoj, prepozicioj. Tion oni povas nomi prefiksio.
En la sekvantaj linioj ni pritraktos unue ia verajn prefiksojn, poste ia
prefiksiinte funkciantajn aiiajn elementojn,
BO
417 Bo- signifas parencecon estiintan per propra a nepropra edzio a
edzinio. iuj parencoj de la edzo ias samgradaj boparencoj de la edz-
ino kaj reciproke; la edzo ias samgrada boparenco al la parencoj de ia
edzino kaj reciproke. Escepto estas ia infanoj devenintaj el antaa
geedzeco de iu el la geedzoj; ties oni signas per la prefikso duon- (vd.
425).
Ekzemploj: bofrato: frato de la edzo por la edzino, frato de la edzino
por la edzo, edzo de virino por iaj gefratoj, edzo por la edzo de la
fratino de sia edzino. Bofiio: edzo de filino. Bonevo: edzo de nevino,
a nevo de la edzo, a nevo de la edzino. Bokuzo: edzo de kuzino, a
kuzo de la edzo, a kuzo de la edzino. Same: bofratino, bopatrino,
bofiiino, bonevino, bokuzino. La formoj bonevo, bokuzo apena
uzias, oni diras simple nevo, kuzo a boparenco. Same oni ne distingas
la boecon de Idigeonkloj.
Bo antairas al ge: bogepatroj, bogefratoj, bogefiloj.
Krom la supraj vortoj, bo- estas uzata nur en la vorto boparenco, kaj en
la (zamenhofa) boedzii: edzii al la edzino de la mortinta frato, kaj en
!a erca formo: boamiko.
M e m s t a r e : bo- apena estas uzata. Sed oni povus diri: veni en
boan rilaton; boeco (boparenceco), bouio (boparenco).
504
401- 402- 403
EKS
Eks-signifas: i a m a, ne p l u f u n k c i a n t a , a b d i k i n t a . 418
Ci ligias preska ekskluzive al vortoj signifantaj profesion. Ekzemple:
eksreo (detronigita a abdikinta reo), eksministro, eksoficisto, eks-
oficiro, eksurbestro, eksprezidanto, eksinstruisto.
Eksedzo: edzo iee disigita je 1' edzino; eksedzino. Eksedzii, eks-
edzinii. Eksedzi-proceso.
Me ms t a r e : eksa:iama,neplufunkcianta,abdikinta.Eksii:abdiki
(de posteno), elii (el klubo); eksigi: abdikigi, eiigi; eksmoda: (ek$&
modo)-a: eimodiinta.
Rim. I. D-ro Sos uzis la (imitindan) familiaran esprimon:
n
ekspriii
n
(estas finite
pri ii).
Rim. II. Oni povus uzi eks, eks! a eksu! anka kiel la malon de vivu! (Eksui
estus la maio de vivui).
GE
La signifo de ge- estas: amba seksoj. Gi signas: 419
1. P a r o n. Ekzemple: geonkioj, gepatroj, gesinjoroj (sinjoro kaj lia
edzino: gesinjoroj Bartei), geedzoj, geamantoj, gekoiomboj.
2. S a m g r a d a j n p a r e n c o j n e l a m b a s e k s o j :
gefratoj (iuj fratoj kaj fratinoj de la sama familio), gefiloj, geinfanoj,
genepoj, geavoj (amba avo-paroj).
3. L a t u t a n f a m i l i o n : getajloroj (tajloro, tajloredzino kaj
iliaj gefiloj). Ce personaj nomoj oni diras famiiio; ekzemple: la familio
Monti
4. Cenerale: a m b a s e k s o j n . Ekzemple:geknaboj,gelern-
antoj, gesinjoroj, gesamideanoj.
Rim. I. La tro ofta uzo de ge en la lasta senco ne ajnas imitinda. Onipovasdiri
simple samideanoj, kaj, e alparolo, estas pli elegante: sinjorinoj kaj sinjoro/.
Anstata gelernantoj, gekursanoj tute sufias: lernantoj, kursanoj. Anka e besto-
nomoj estas nenecesa la prefikso. Sufias: bovoj, evaioj. Gekobmboj nur, se
temaspri paro.
Rim. II. Oni povus uzi ge- anka e verbaj radikoj. Ekzemple:^mV? (geedzeco);
gebanado (kuna banado de viroj kaj virinoj); geedukado (kuna edukado deknaboj
kaj knabinoj). Gesoiaj (Cseh): pare en soleco.
Me ms t a r e : geo (paro), geii (parii), geigi (parigi), gea vivo (para
vivo). Maiofte uzataj formoj.
Vd. ankora 33.
MAL
Mal- signas la rektan kontraon de la ideo esprimita de la radiko, anta 420
kiu i staras.
Ekzempioj: malvarma, malbeia, malalta, maiiata; maihonori, maiami,
maisukcesi, maiprosperi; maiamiko, maihomo
2
; maisupre, maianta,
505
408
malplt
Dum aplikite al verbaj radikoj mal- signas plej ofte rektan kontraon,
bone distingindan de la simpia neo, e adjektivaj radikoj tiu distingo ne
estas tiel akra enerale. Escepte de kelkaj adjektivoj, kiuj esprimas kvaz-
a agon (utila-malutila), la mal-kunmeto estas nur pli insista neo. Mal-
agrabia estas nur pli forte emfazita neagrabia, kaj same: giata-negiata-
malgiata, forta-neforta-maiforta, afabla-neafabia-maiafabia. e la adjek-
tivoj do ekzistas nenia malpermeso pri la uzo de mal; por pli emfazi
la vortojn negusta, necerta, oni povas uzi tute bone: maiusta, maicerta,
kvankam ili diras la samon kiel la neaj formoj. Cetere tio validas anka
pri kelkaj verboj. Maiami, maihonori, mailosi, malladi, malkovri estas
tute ne identaj kun ne ami, rie honori, ne ladi, ne iosi, ne kovri, sed
ekzemple maisukcesi kaj maiprosperi estas nur pli emfazaj ne sukcesi
kaj ne prosperi.
Rim. I. La vort o malhavi signifas la kont r aon de havi. Do ne nur simplan ne-
havon, sed pozitivan mankon, la senton de manko. Ekzemple: "mi ne havastiun
libron" (tiu libro ne estas en mia posedo); "mi malhavas tiun libron" (mi sentas
ia mankon de t i u l i bro, mi ne havas i n, kvankam mi bezonas). Maldormi estas ne
nur ne dormi, sed ne dor mi en t empo kut i ma de dor mo.
Ri m. II. Oni evitu mal - kunmet on de radi koj , ki uj estas t re "penet r emaj ". Ekzem-
ple oni ne di r u: malabomeni (ategi), malgiganta (pigmea, nana), maikolosa (lili-
put a, mi ni at ura), malenvii (konsent i por, koncedi por ) , maluldo (bonhavo).
Malsufiega estas vort o pli plaa ol malabunda.
La prefikso mal estas ekst reme utila kaj tial oft ege uzata prefikso. Sendube i
mul t ege hel pas por igi facila la lingvon, parant e mul t aj n radi kvort oj n.
Sed t i u t r o granda roto de mal havas anka siajn mal avant aoj n.
1. kel kfoj e i donas t ro longajn vort oj n (mal rapi da, maldiligenta, malpermesi
kt p. ) .
2. of t e i neeviteble amasias en f r azoj , donant e monot onan ef ekt on.
Unu ekzemplo, inter kelkaj: "Ho malfelia estafof - diris ia maljuna poeto kaj
leviis, por malfermi la pordon. Tie staris ma\granda knabo; li estistute malseka,
kaj la akvo fiuis ei liaj longaj blondaj haroj. Li tremis de malvarmo; se iine estus
enirinta, li certe pereus en la mMona vetero" (Zamenhof, Fabeioj de Andersen,
I. p. 33; vidu same II. pg. 115: 5 mal en tri linioj kaj ent ut e 24 en la 24 linioj
de la t ut a f abel o; a Mart a, pg. 11: 8 mal en kvin linioj kt p. ) .
3. i of t e neeviteble r ompas la akcent regul on. Ant a akccnt a vokalo, nome, mal
estas en tiel " ombr a t a " l oko, ke tio ne respondas al ia signifeco, kiam la vort o
estas speciale emf azat a. Ti am do oni nehelpeble akcent as i n, f ar ant e vort oj n
"dakt i l aj n", sckvc f r cmdaj n al Esperant o. Ekz-c: "Cu vi voias kafon varman a
malvarman ? - Mi petas, mal varman!''
4. mal-vorto ne povas havi tian esprimvaloron kiel radi kvort o. Malnova esp-isto
di ros ebl e, ke malbeia a maldiligenta cstas por li fort espri maj vor t oj . Sed certe, se
li nur iom al kut i mi os al turpa kaj pigra, li sentos, ke apud i t i uj la mal -vort oj
estas pli klarigaj ol espri maj . La enerala, senescepta utiligo de mal -cert e estas ia
Basic-elemento en nia lingvo. Ti on sentis anka Zamenhof mem (vd. i sube).
506
420
En la komuna lingvo, ia menciitaj malavantaoj ordinare ne estas gravaj*, sed tiom
pli en la poezio. Tie aldonias krome anka la neceso de la rimvortoj (kiujn mal-
evidente malplijgas), kaj la longeco de la mal-vortoj (minimume tri silaboj). La
enkonduko de radik-ekvivalentoj, siavice, havas tiun avantagon, ke ili prezentas
esprimojn paralelajn, t.e. sinonimojn, kaj la rio je sinonimoj estas unu el la pos-
tulaoj kiel de la poezio, tiel de la arta prozo.
Pro tiaj konsideroj jam Zamenhof mem komencis uzi iom post iom ne-fundamen-
tajn radikvortojn anstata mal-vortoj, se ne paroli pri tio, ke anka en ia Funda-
menta Universala Vortaro jam ekzistas fini (malkomenci), forgesi (malmemori),
manki (malesti), morga (malhiera), morto (malvivo) ktp. tiel same rajtaj a
nerajtaj principe,kiel la de-tiamaj anstataaoj de mal-vortoj.
Tiaj zamenhofaj "neologismoj" estas: absolvi (malkondamni), absurda (malracia),
amara (maldola), aflikti (malgojigi), efemera (maldara), falsa (malvera), fiaski
(malsukcesi), fiktiva (malreala), kvereli (malpaci), milda (malsovaga), pasiva (mal-
aktiva), perversa (malvirtema), stulta (malsprita), strikta (malvasta), rumpi (mal-
veli) ktp.
Sekvante la Z-an ekzemplon, Grabowski ekuzis: aperti (malfermi), disipi (mal-
pari), ekskuzi (malakuzi), eta (malgranda), hurmda (malseka), neglekti (malzorgi,
malatenti), noci (malutili), obstaklo (malhelpao), rara (malofta, maidensa). E1
aiiaj atoroj Grosjean-Maupin kolektis: aspra (malgiata), astera (malkaresema),
cis (maltrans), dura (malmola), skoldi (maliadi), sordida (malpura), stupida
(malsaega); aliaj vortaristoj same: adaca (maltima), despero (malespero), lasciva
(malasta), morna (preme malhela), obskura (malluma), trista (malgaja).
Tiuj vortoj grandparte fariis komunuzaj, parte e oficialaj: oni do povas diri, ke
la monopolo de mal- estas jam delonge esigita. Malprave estas sekve, se oniaku-
zas per "rompo de la Fundamento" a per kontrazamenhofeco tiun, kiu uzas
paralelan radikvorton por iu ena mal-kunmeto. Tiel, konfesinde, ne regas plu la
principo de "unu ideo - unu vorto", sed askultu nur pri tio la vortojn de Th.
Cart, kiu estis eble la plej severa gardanto de la "fideleco". Li skribas:"... muitaj
vortoj por la sama ideo, se nur iuj estas facile kompreneblaj, absolute ne estas
danero, sed kontrae rieco: *unu vorto, unu ideo; unu ideo, unu vorto' estas
alloganta formulo, sed praktike 'logika' eraro sen ia reala signifo: iu lingvo
balda mortus de tia severa logikeco". **
Jen sekvas, kun kelka ano kaj aldono, listo de malvort-anstataaoj, kiujn en la
dua eldono ni prezentis post la tralaboro de la tuta E-a radikaro. Oni povos kons-
tati, ke ili estas malpli multaj, ol la similaj vortoj aperintaj anta nia interveno
(la z-markitaj venas el neologisma projekto de Z.):
malafabla (moroza), malalta (basa), malami (hati), malbela (turpa), malbona
(mava
2
, misa), maldekstra (liva), maldika (minca), maldiligenta (pigra
2
), maidor-
mi (vigili), malfirma, malstrea (loza), malforta (febla), malfrua (tarda), malgracia
* Tamen, ili povas kazi e akcidenton per la miskompreno de komandoj, kiel:
"Turnu (mal)dekstren!", "Tiru (mal)suprenf", kriataj el malproksimo a enbruo:
atestanto pri tiel kazita akcidento estis E. Malragren.
**E1 ia Antaparolo al la libro de P. Boulet Du mil novaj vortoj erpitaj el la
verkaro de L. L. Zamenhof 1908. Vd. anka: Waringhien, Lingvo kaj Vivo,
p. 244-256.
507
420 - 421
(plumpa), malgranda (pitaj, malgrasa (magra), malhela (sombra), malhelpi (impedi
kaj preventi), malhumilo (orgojlo), maljuna (olda), malkuraa (poltrona), mallara
(streta), malkonkordo (diskordo), mallata (softa), mailonga (breva
z
, kurta),
mallumo (tenebro), malpermesi (prohibi), malplena (vaka), malpli (men
z
), mal-
multa (poka), malpreciza, malcerta (svaga), malproksima (dista, lontana), mal-
rapida (lanta), malria, kompatinda (povra), malsupre (infre), malsupren (sob
z
),
malvarma (frida).
Dum multaj el i tiuj vortoj fariis uzataj en la literaturo kaj estis registritaj en
vortaroj, aliaj ne trovis aplikantojn (kelkajn tiajn ni ellasis a angis en i tiu kvara
eldono). Kaj tiel estas uste: pri iu novismo devas ja decidi la uzado.
Pri la ne-uzo de mal- anta substantivoj de konkreta senco kaj ia
anstataigo per ne-, vd. 428.
Male, anta adjektivoj oni uzas plej ofte mai- (maltaga, malforta, mal-
korekta, malkonvena, malkonforma), a sen- (sentaga, senforta, sen-
utila, sencerta). Kiam la sencoj estas la samaj (maitaga-sentaga, mal-
certa-sencerta), la mal-formo ajnas pli forta, pli emfaza esprimo. Ce
kelkaj vortoj ekzistas evidenta diferenco; ekzemple: senutila havas tute
alian signifon ol malutila. Senespera estas, kiu ne havas esperojn, mal-
espera estas, kiu jam e ne volas, kiu jam rezignishavi esperojn.Malfor-
ta signas plie naturdevenan, esencan, senforta pli momentan mankon
de forto.
M e m s t a r e : oni uzas: mala (kontraa), male (kontrae), malo
(kontrao).
PRA
La prefikso pra-signas:
1. La s e k v a n t a n , supreniran a maisupreniran, g r a d o n de
p a r e n c e c o . Ekzempie: praavo (patro de avo), pranepo (filo de
nepo), prapraavo (avo de avo), prapranepo (nepo de nepo). Praonklo
estas patro de onkio. Same: praavino, pranepino, praonklino. ar por
signi patron de patro kaj filon defilo oni havas ia vortojn avo kaj nepo,
prapatro kaj prafiio neniam estas i-sence uzataj. Prapatro estas patro
anta multaj generacioj, kutime la fondinto de ia familio. Liaj mal-
proksimaj devenuloj estas iiaj prafiioj. Prapatroj: plej malproksimaj
antauioj.
2. Ion p r i m i t i v a n , (de) - a n t a l o n g a n , malproksime
a n t a t e m p a n : ekzemple:praarbo,prahejmo,pratipo,prahom-
aro, prahomo, prahistorio, prabesto, praiacerto, prabirdo, pratempo,
prakazo, prageneracio, praelo.
M e m s t a r e : praa, praeco, prauio (malproksima antauio); prae
(pratempe).
508
422
PSEDO
Neoficiala sed zamenhofa prefikso kun la senco:falsa, malvera. Ekzem- 422
ploj: psedoargumento, psedoscienco, psedopatriotismo, psedo-
sentimentaia, psedosufikso, psedopompo. Memstare apena uzata
(psedaj argumentoj?).
509
408
PREFIKSIO DE RADIKOJ
423 Pri radik-preflksio temas, kiam la vortkunmeto ne obeas la vortefikajn
regulojn: oni povas in klarigi nek per unua-, nek per duagrada analizo,
nek per inversa vortefiko, sed oni venas plej proksimen al ia senco,
analizante in per adjektiva flankelemento: etburo = eta buro, dik-
fingro = dika fingro. Kiel ni vidis, tio estas neregula, do tiaj vortoj
propre estas fremdaj al la Esperanta vortsistemo.
Kiei iii aperis tamen en Esperanto? Nu, iii havas plurajn fontojn.
1. Oni povas trovi ilian originon en keikaj prefiksoj grekdevenaj (e-,
kako-, psedo-, neo-, iso-). Oni estis tentata traduki i tiujn per E-aj
elementoj (bon-, maibon-, fals-, nov-, sam-); unu el ili e elluktis por si
apartan formon prefiksan (mis-).
2. Iiia speciaia fonto estis ia germana iingvo, ofte uzanta kunmetojn
adjektivo-substantivajn; i tiujn germanaj vortaristoj (Jrgensen,
Christalier, Minor, Loy, Bennemann) simple imitis en siaj vortaroj. Ne
maigranda parto de tiaj kunmetoj, cetere, estas iel oblikve franc-origina:
plurajn esprimojn, kiuj en ia franca konsistas el du memstaraj vortoj, la
germanoj, kaj post ili ia siavlingvanoj transprenis kiel "vortojn frem-
dajn", kaj pro la iama kunapartenado sentis tiujn vorto-duopojn kiel
vortkunmetojn. Okazis, ke la esprimo estis tradukita en la germanan
per vortkunmeto: tiel la franca haut fourneau fariis germane Hoch-
ofen, kaj E-e altforno. La vortaristoj, pro la memoro pri la "fremd-
vorto", kelkfoje estis e pli germanaj ol la germana lingvo mem, kaj faris
el bonne humeur la vorton bonhumoro (germaneigute Laune)
9
el bon
got la vorton bongusto (germane guter Geschmack).
3. Esperanto uzas kelkfoje epitetitan substantivon por esprimi ion, kion
iuj lingvoj signas per radikvorto: estis do granda ia tento tiaokaze kun-
fandi la epiteton kun ties substantivo por ricevi same unu vorton. Tiel
estiis ekz-e dikfingro (A. thumb, F. pouce, G. Daumen, I. pollice,
H. pulgar) a molanaso (A. F. eider, G. Eiderente).
4. Kreiis tiaj vortoj anka en maniero, kiun oni povus nomi "retro-
formado". ar la vortoj bluokula, rapidpieda, fortemocia estas regulaj
(vd. 303), oni kredis, ne sciante la E-an vortsistemon, ke bluokulo,
rapidpiedo, fortemocio estas samc regulaj kaj bonaj. i tie do temas pri
simpla miskompreno, kiun kulpis c vortaristoj: el la zamenhofa bon-
tona Grosjean-Maupin, kaj post li E. Millidge ne hezitis tiri bontono.
5. Granda delogo fari tiajn kunmetojn estas la poezio, kie por la be-
510
420
zono de ritmo a por paro de unu silabo tiel bonvena ajnas kunfan-
di substantivon kaj epiteton adjektivan. Tiei naskiis ekz-e, en la Natan-
traduko de Minor, la fama Kardio, kiu ne signifas, kiel oni kredus unua-
vide, "enira aperturo de la stomako" (vd. Briquet, Medicina Vortaro),
sed "kara Dio". Bedarinde, anka Grabowski jie malofte sin helpis
per tia poezia "maliicenco".
Zamenhof mem tre malmulte iniciatis tiajn kunmetojn (li skribis ekz-e
dika fingro, sovaa besto, fremda vorto). Se tamen multaj tiaj vort-
konstruaoj estas registritaj kiel zamenhofaj, ties kazo estas, ke oni
rigardas zamenhofa la materialon de la Jrgensen-vortaro, ar Zamen-
hof redakte in kontrolis kaj per tio konfirmis in, kaj e tiu kontrolo,
verajne sub la senpera influo de la germana lingvo, li estis pli iiberala en
ia ailaso de la adjektivaj flankeiementoj ol en siaj propraj skribaoj.
Propraskribe, kiel ni diris, iel instinkte li evitis ilin, anka en siaj poeziaj
verkoj li kontrastaris la tenton: pari silabon per kunfando. Tiel ke la
nombro de neregulaj kunmetoj estas ne pli ol 16-18 en lia tuta ampleksa
verkaro.
Esplorante la kunmetojn de tia speco, oni trovas, ke ilia senco e parto
de ili diferencas de la regula adjektiva formo: junedzo estas, ekz-e, ne
juna edzo, sed virous fariinta edzo; solinfano estas ne sola infano, sed
ununura infano de certaj gepatroj fen ia domo estas muitaj soiinfanoj);
rapidvagonaro ne estas nur rapida vagonaro (en kelkaj landoj ili estas
e malrapidaj), sed vagonaro haltanta nur e certaj stacioj ktp. Oni
povas diri, ke la prefiksiinta adjektivo montras ne individuan, sed kate-
gorian, grupan, klasan kvaliton. Kaj ar povas okazi, ke la individua
kvalito ne kongruas kun tiu kategoria kvalito, oni povas almeti al tiaj
vortoj adjektivan epiteton, kiu montras la malon de ia senco de la
flankelemento: maldika dikfingro, granda etfingro, maljuna junedzo,
maisovaigita sovabesto, maiseka sekvinbero. Kaj jen propre la vera
pravigo de tiaj vortoj: se ili ne eltenas i tiun provon, ili estas malbonaj,
misformitaj, a, maksimume, pli-malpli tolereblaj esceptoj.
Tiaj kelkaj neregulaoj en si mem, kiel esceptoj, signifus nenion mal-
bonan, sed ili tamen enhavas daneron: oni ne konscias pri ilia escept-
eco kaj delogias por ilia imitado. Ni do speciale kaj ree emfazas, ke tiuj
formoj generale estas esceptaj kaj el ilia escepteco sekvas, ke ili ne prav-
igas analogajn formojn. Ekz-e pienmano ne pravigas la vorton maiplen-
mano a plenambrego, nek dikfingro, rapidvagonaro, sekvinbero,
noviuno pravigas la vortojn diksinjorino, rapidevalo, sekvesto, nov-
gasto ktp. Kaj kompreneble, ili tute ne pravigas la principon, ke subs-
tantiva efelemento povas postuli anta si adjektivan flankelementon;
la vortoj faritaj la i tiu principo do estas nelegitimaj, per ili oni propre
kulpas maskitan elizion de la a-finao. Tiaj eraraj kunmetoj estas ekz-e:
beiknabino, bluokuio, diligentknabo, novnajbarino, fermitokuioj,
entilfraiino. Ni devas insiste averti kontra ili, ar ili en Esperanton
kontrabandas fremdan principon, kiu povas submini la bazon de la vort-
511
420 - 421
sistemo. Abunde ni vidis is nun, kiel ia vortefikoj (precipe la subs-
tantiviga) regas en la vortfarado kaj dotas in per firma spino kaj ekstre-
ma eiasteco. Se oni allasus anka aiian vortefikon (adjektivigan), io
i estus en danero, la tuta konstruao ekancelius, io farius maicerta
kaj maifirma. Tiom certe ne valoras la paro de kelkaj a-finaoj.
Ni ne deziras, tamen, ekstermi el la lingvo ia pli-maipli famiiiariintajn
kunmetojn de tia speco, nur teni ilin inter la kadroj de iiia escepteco.
i-sube oni trovas pienan liston pri ia pii-maipii akcepteblaj ei ili, kaj
inter i tiuj senescepte iujn zamenhofajn a allasitajn de Zamenhof.
Ni povas ilin dividi en tri grupojn:
I. Ce la plej multaj la respektiva adjektiv-prefikso trovias nur en unu
soia a en kelkaj kunmetoj. i tiujn ekzempierojn a pii-malpii longajn
seriojn ni prezentas komplete kaj ni signas per cirkieto (o), ke la listo ne
estas darigebla.
II. En kelkaj serioj la adjektiv-prefikso estas uzata nur en pli strikta
senco: ekz-e sova- (ne aldomigita), krud- (industrie ne prilaborita).
Efektive, oni ne diras sovahundo pri doma hundo sovakonduta, sed
nur pri hundo vivanta sovaeje; oni ne diras krudfabo a krudviando,
kvankam oni diras krudmaterialo. Tie i lokias anka la "geografiaj ad-
jektivoj", kiuj povas prefiksii nur anta la nomo de lando a kontinento
(ekz-e Mezameriko), sed ne anta aliaj substantivoj (oni ne diras:orient-
limo a okeidentfianko). i tiujn seriojn ni signas per "kaj similaj".
III. Fine ekzistas kelkaj radikprefiksoj, kiuj estas uzebiaj la iuj bezo-
ncrj; tiaj estas: duon-, trion- kaj la ceteraj frakciaj numeraloj, fi-, fu-,
ne- kaj vic-. Pro iiia pli lara uzebleco kaj anka, ar la senco de keikaj
el ili povas iom aliii e la prefiksio, ni apartigas ilin de la prefiksoj sub
la du unuaj punktoj kaj pritraktas iiin en apartaj paragrafoj.
ADJEKTIVPREFIKSOJ
424 En la sekvanta paragrafo ni listigas la kunmetojn de la du unuaj punk-
toj. ar, ia nia opinio, inter ili trovias anka pluraj superfluaj, esti-
intaj el miskompreno a kiel ekster-Francujaj francismoj, ni donas post
i tiuj parenteze la formon de ni konsilatan.
Jen estas do la listo de la prefiksiemaj a okaze prefiksiantaj radikoj.
Ni signas anka la zamenhofecon: la zamenhofan uzitecon per "z",
trovion en la R.-E., E.-R. a en la G.-E. a E.-G. Vortaro de Zamen-
hof-Jrgensen-Pagnier per steleto: *.
ALI : aliiando
z
(fremda lando). o
ALT : altlerneo
z
(alta, supera lernejo a eflem^o); aitforno *
(altaforno, fandforno); altreliefo* o
BEL : beletao
z
(unua a efa etao). o
BON : bongusto
2
(bona gusto); bonordo
2
(bona ordo); bon-
stato
2
(bona stato). o
DIK : dikfingro (dika flngro
z
, polekso). o
512
408
ET
FALS
FREMD
GRAND
ENTIL
JUN
KRUD
KVAZA
LIBER
MALBEL
MALBON
MEZ
MIS
MOL
NORD
NOV
OKCIDENT
ORIENT
PLAT
PLEN
PRESKA
RAPID
SAM
. etbieno, etburo, etfingro, etindustrio, etkomerco. o
: falsvirto
2
(falsa virto, psedovirto, hipokrito). o
:fremdlando
z
(fremda lando); fremdvorto (fremda
vorto
2
). o
: grandduko, grandindustrio, grandkomerco, grandmajs-
tro, grandsinjoro
2
, grandurbo, grandmogoio
z
. o
Geografie: Malgrand-Azio. o
.entilhomo (nobdo, sinjora moto). o
: junedz(in)o, juniaboristo, junharingo. o
: (metie ne prilaborita): krudmaterialo, krudfero, krud-
ledokq similaj...
: kvazahomo (ifonfiguro); kvazarimo, kvazasufikso
kaj similaj...
: iiberbrigado * (libera brigado, partizantrupo). o
: maibelformo* (misformo). o
: malbonhumoro* (mishumoro); malbonvetero
z
(malbona
vetero). o
: 1. Geografie: Mezeropo, Mezameriko kaj similaj...
2. Tempmezure: mezepoko
2
, meznokto
2
(noktomezo).o
:mismaniero, miskvalito, misgusto, miskumoro, mis-
odoro. o
: molanaso
2
(somaterio). o
: Geografie: nordlando
z
, Nordameriko, Nordfrancujo
kaj similaj...
: Geografie: Nov-Tero, Nov-Kaledonio, Nov-Jorko, Nov-
Zeiando kaj similaj... Tempmezure: noviuno
2
, nov-
monato
z
(monatnovio). o Historie: novkantismo, nov-
piatonismo kaj similaj...
: Geografie: okcidentkmdo* Okcident-Eropo, Okcident-
Germanujo kaj similaj...
: Geografie: orientiando*, Orient-Azio, Orient-Afriko kaj
similaj..
: piatboato (piata boato, prameto); piatfio (plata fio,
pleronekto); piatgiavo (spado, flambergo); platgiobo
(mondkarto, mondmapo, globkarto); platkuko (biskvi-
to); platnazo (piata, kuspita a kata nazo); platpano
2
(maco); piatpiedo; piatipo (bargo); pkttono (ston-
piato, slabo); piatvagono (plata vagono); platvergo
(iiniilo). o
: plenbarbo* (plena barbo); pienbuo* (bupleno); pien-
aro* (arpieno); pleniuno
2
(plena luno); plenmano*
(manpleno); * (tagnokto, diurno). o
: preskarimo. o
: rapidvagonaro, rapidkuriero. o
: samprezo * (prezegalo, alparo). o
513
420 - 421
SANKT : sanktakvo* (sankta akvo); sanktfiguro
2
(sankta figuro);
sanktoleo * (sankta oleo). o
SEK : sekvino, sekvinbero
z
. o
SOL : sotinfano
2
, soifilo, solfitino. o
SOVA : (ne aldomigita): sovabesto, sovabirdo, sovakato,
sovaanaso, sovapomo, sovafloro, sovarozo kaj
similaj...
SUD : Geografie: Suditalio, Sudafriko kaj similaj...
VIRG vvirgharingp* (junharingo). o
Rim. I. Plurfoje la adjektivsenca prefiksio estas nur ajna: oni povas ia vorton reguie
analizi. Ekz-e, la VER. I. R. analizjas: belartoj
2
= artoj de (pri) belo; favorprezo
= prezo de favoro; kartempo* = tempo de kar(ec)o; libertempo* = tempo de
libero; meznombro = nombro de mezo (tial: mezonombro
z
); miriando, mir-
infano lando, infano por miro; rabbando, rabbesto, rabbirdo = bando, besto,
birdo (vivanta) per rabo (tmi: rabobirdo
2
).
Pli komplikitan strukturon, analogan al centjaro, trimasto a dekkordo
2
(instru-
mento de dek kordoj: vd. 306) havas: novjaro* = (nova jaro)-o = (tag)-o de
nova jaro; rugoro * = (rua goio)-o = (bird)-o de rua goio.
Kompreneble la adjektivaj flankelementoj estas tute regulaj, kiam eestas finajo
proprafunkcia, kiu povas (Vd. 303) kunkroi disfalajn flankelementojn: blu-
okuia = (blua okulo)-a; sanktoiei = (sankta oleo)-e-i ktp. Sed post la forigo de
la proprafunkcia finao tuj esas tiu kuntena forto: tial bluokulo, ekz-e, estas
malbona, kaj sanktoleo estas allasebla maksimume kiel escepto. Tiel same estas
e sufiksoidoj havantaj duoblan flankkarakteron: palvizaulo sed pala vizao!
Rim. n. Pri la tre multaj geografiaj nomoj, kies unua elemento estas 'sankta', estas
konsilinde konscrvi al ili ilian nacilingvan formon kun ligstreketo, kiel faris
ordinarc la
u
Po-Atlaso
w
: Saint-Louis, San-Luis, Sao-Luis ktp. Se temas pri fama
nomo, kiun oni volas espcrantigi, oni samc uzu la ligstrekon: Sankta-Helena
(insulo). G.W.
DUON-, TRION-, ktp.
iuj frakciaj numeraloj povas prefiksii: duonhoro, trionparto, kvaron-
litrc, kvaronkilometro, milonmilimetro ktp.
I. Speciale oni devas okupii pri la prefikso duon-.
Ci signifas:
1. Pr e c i z e a pr o ks i mume duo no n; ekzemplv.duon-
iitro, duonmetro, duonhoro, duonvoje, duonpiena, duontoie bindita,
duoniuno.
2. N e pl e ne , ne k o m pl c t e , prcs ka; ekzemple: duon-
nuda, duonkovita, duonkuirita, duonbakita, duondormi, duonmaliumo,
duoniumo, duondio, duonvoe, duonfermita, duonkai, duonoficiaia;
duonkrie kaj duonkante; duonnegro (mulato); duonsurda.
3. Ri l a t o n de i nf a no j , devenintaj el alia edzeco de patro a
de patrino, al la alia el la geedzoj, a al ties infanoj kaj reciproke. Ek-
zemple: duonpatro: nova edzo dc la patrino; duonpatrino: nova edzino
de la patro; duonfilo: filo de la nova edzino a de la nova edzo. Duon-
frato: filo de la duonpatro a duonpatrino.
514
420 - 421
II. E1 la nedifinaj numeraloj ( 84), unu prezentas apartecon, kiun ni
devas priparoli:
kelk, estante adjektivo same kiel mult, devas esti uzata nur kun flnao;
sed Zamenhof, en la kunmetado kun la proprediritaj numeraloj, asimilis
in al tiuj, kaj donis al i multiplikan valoron, kiam in sekvas alia
numeralo, kaj adician, kiam in antaas: kelkdek = kelkaj dekoj (t.e.
ekz-e inter 20 kaj 50), dum dekkelke = dek plus kelkaj (t.e. ekz-e inter
11 kaj 15). La du valoroj klare distingias en jena Zamenhofa frazo:
Malanta la pordo kondukantaal la salono bruis, babilis, ridis dekkelke,
eble e kelkdek homaj vooj. Same, en plur-elementa kunmetajo: la
gracia, tridekkeikjara virino... (t.e. aanta inter 31 kaj 35 jarojn).
Rim. I. Propre duonfrato signifas, ke inter la fratoj unu el la gepatroj estas komuna
(sampatraj a sampatrinaj duonfratoj). Oni devus rezervi la vorton duonfrato por
tio i, kaj tiujn duonfratojn, kiuj, deveninte el antaa edzeco de iu el la gepatroj,
havas komuna nek patron nek patrinon, oni devus nomi alie. Kaj i tiun alian
esprimmanieron oni devus apliki anka por duonpatr(in)o kaj duonfil(in)o, ar
anka e tiuj i ekzistas nenia lasanga parenceco. Proponitaj estis vic- (vd. 429)
kaj stif-: vicpatrino, stifinfano, stifa riiato. Gis nun neniu el tiuj i du proponoj
renkontiis en la uzado - eble ar tiel teknikajn distingojn multaj naciaj lingvoj
ne konas kaj ia familia sento ignoras.
Rim. D. S-ro Couwenberg prave rimarkigis, ke pluraj nuntempaj verkistoj emas
doni al la prefikse uzata kelk la sencon de proksimumeco, kio kuntrenas kon-
fuzon kun la Z-a uzado: kelkmil signifus zamenhofe 'kelkaj miloj', sed nov-uze
'iom pli a malpli ol mil\ Por tion eviti, estus rekomendinde esprimi i tiun
novan sencon de proksimumeco per adverboj, ekz-e irka, proksimume, a e
kelke (ar kelka anta abstrakta substantivo jam akiris analogan signifon en ia
Z-aj ekzemploj. kun kelka hezitado a en kelka rilato.) kaj rezervi la afiksan
uzon de kelk por la Z-aj sencoj. G.W.
FI
Inteijekcio, esprimanta indignon a abomenon. Prefikse uzata, i espri- 426
mas la samon.
Dum -a- esprimas plie senvalorecon, maltagecon, fi- esprimas naz-
econ a moraian kondamnon.
Ekzemple: fihomo (naza a malmorala homo; homao: senvalora ho-
mo); fipopolo (kanajlaro), fidomo (misfama domo), fiparoii (maldece,
malaste paroli); fivirino (indigniga malastulino); fierco (senhonta
erco); fidrinkejo (naza drinkejo);/Mgo (abomena. malnobla, malasta
ago).
Rim. Malofte, kiel arkaismon, oni trovas ankora la prefikson fi- en la senco de
-a-; ekzemple: fievalo (evalao); fiventro (ventrao); fihundo (hundao).
Mems t ar e: fia: malnobla, naza, malasta; fiajo: malnoblao, naz-
ajo, malastao \fie;fiulo;fieco.
515
427 - 428 - 429
FU, MIS
427 Fus- anta verba elemento estas metita regule, do ne estas vera prefikso:
fuverki (fue verki), fufari, fupentri, fukuiri. Regulaj estas iaj kun-
metoj anka tiam, kiam la agverbo estas pluformita per finao :fuverko
= (fuverki)-o; fukuiro = (fukuiri)-o, a per sufiksoido: fukuiristo,
fupentristo. Sed pro analogio oni uzas kelkfoje fu- anta nomo de
profesiuio ne esprimita per -isto; tiam i farias vera prefikso: fuaktoro,
futajbro, fufilozofo.
Mis- estas sence parenca al fu-, kaj ili estas keikfoje e interanebiaj:
fukuiri a miskuiri. Tamen, fu- esprimas artan a metian malperfekt-
econ, dum mis- signas malbonecon a erarecon. Krom ia regula verbo-
prefiksoida uzado (vd. 368), anka mis- povas aplikii kiel vera pre-
fikso: miskvalito, mismaniero, misodoro, mishumoro, misherbo, mis-
formo.
NE
428 La prefikso ne- simple neas la enhavon de la postsekva elemento, kiu
povas esti substantivo: ne-germano, ne-judo, ne-kristano kaj adjektivo:
nebona, neutila, necerta. i keikfoje havas sencon proksiman al tiu de
mat, precipe anta adjektivoj, sed ia esprimforto estas malpli granda:
i propre montras la foreston de kvalito, dum mal- montras ia eeston
de la kontraa kvalito; iu manao estas neutila, se i ne nutras, mal-
utila, se i difektas la sanon.
Anta substantivoj de konkreta senco eneraie oni uzas ne mal-, sed
ne- (vd. 420). Anka en la du esceptoj (malamiko
2
kaj malhomo
2
)
validias propre la kvalita senco de la vorto (malhomo = maihomecuio).
VIG
429 Vic- kiel prefikso havas signifon: dua en rango, anstataanto: vicrego,
vicprezidanto, vicdirektoro, vicmajstro, viclaborestro, vicdelegito, vic-
ambasadoro, vicefinspektoro.
Rim. Tiu prefiksa senco de vic- (anstataa) povus esti utiligata tiamaniere, ke para-
lele kun la iom peza anstata oni uzus anka la formon vic'al (analoge al dank'al),
do dusilabaon vic'al trisilabao.
Ni proponis vic- prefikse anka por signi ne lasangajn gepatrojn a gefilojn (vd.
425, Rim.): vicpatro, vicfilo, vicfrato.
516
408
PREFIKSIGO DE PREPOZICIOJ
Ni parolas pri prefiksio de prepozicioj, kiam la kunmeto postulas 430
adjektivan analizon de la antametita prepozicio.
Tiaj prefiksiemaj prepozicioj estas:
A1 (en la senco "kroma, akcesora"):alnomo, almanajo, alplando;
Anta: antarimedo, antasigno, antatempo, antavespero, anta-
brako, antaambro, antagvardio, antaparto, antatuko, antaurbo;
irka: irkafrazo;
En: eniando;
Inter: interpaco, interspaco, intertempo, intervojo, interiaro, inter-
longo;
Kontra: kontrarimedo, kontrasenco;
Krom: krompersono, kromseo, kromfolio, kromsenco, kromvirino,
kromnomo, kromsiiabo;
Kun: kunfrato, kunteksto, kunkulpulo;
Post: postremiio, postnomo, postgvardio, postkongreso;
Subisubsenco, subjupo, subvesto;
Super: en la senco propra: supervesto, supersigno; en senco metafora:
superhomo; en la senco "kroma": supertago, superjaro.
517
431
PSEDOPREFIKSOJ
Kelkaj elementoj ne-E-aj plurfoje renkontias en lakomenco de vortoj,
tiel ke ili ajnas prefiksoj. Tiaj estas anti (antidoto, antikristo, anti-
nomio, antipatio, antipodo, antisemito, antisepso ktp.), dia (diabeto,
diademo, diafana, diafragmo, diagnozo, diagonalo, diaiogo, diametro
ktp.), epi (epiiepsio, epilogo, episkopo, epistoio, epitafo, epiteto ktp.),
e (efemismo, egeniko, ekaristio), peri (periferio, periheiio, peri-
metro, periskopo, peristilo, peritoneo) ktp. Ili estas grekaj elementoj,
troviantaj en grekvortaj kunmetoj. Sola el ili, la tute intemacia anti-
havas ancon ii E-a prefikso, en la senco kontraa (ne sole mala, sed
anka malam']k2L):antiesperantisto, antineoiogisto.
518
IV. KRITIKO DE LA
ESPERANTA VORTFARADO
420 - 421
Tiun kritikon oni povas fari el du vidpunktoj, interna kaj ekstera.
Interne, oni povas demandi, u la Esp-a sistemo estas sufie kompleta
por esprimi iujn bezonatajn nuancojn, precipe de la teknika lingvo.
Ekstere, oni povas esplori, kian rolon ludas a devas ludi la vortfarado
en la kadro de la lingva vortotrezoro. Tiujn du demandojn ni pritraktos
koncize en la sekvantaj du apitroj.
A. - LA VALORO DE LA VORTSISTEMO
433 La Esperanta vortsistemo estis plurfoje atakata pro siaj mankoj;la unua
granda atako venis de L. Couturat, unu ei ia "patroj" de Ido. Li ellabo-
ris la derivsistemon de Ido baze de iogistikaj konsideroj, kaj starigis kiei
neeviteblan postulaon la faman principon de renversebieco a return-
ebieco. Lia severa akuzo estis, ke E-o ne observas tiun gravan principon.
Kvankam io i jam apartenas al ia historio, ebie ne estos seninterese
diri ion pri tiu principo:
La "renversebleco" postulas, ke e finao-ano ne aniu la gramatika
karaktero de la antafinaa vortelemento. Tial martel-i en Ido estas
martelagar, kaj kroni estas kronizar. anante la finaon verban de tiuj
agvortoj je la substantiva -o, oni ricevas martelago, kronizo. Reanante
(renversante, returnante) la finaojn oni revenas ai martelagar kaj
kronizar.
Tiu principo tamen ne ajnas tiei grava, ar i ne validas en multaj
naciaj lingvoj. Ekz-e: F. couronne - couronner - couronnement; A.
crown - tocrown - coronation; G. Krone - kronen - Kronung; R.korona
- koronovatj - koronovanie. Jen, en i tiuj kvar lingvoj la verbo estas
senpere derivita kaj pluformias per speciala substantiviga
sufikso, tiei same kiel en E-o: krono - krorii - kronado. La "renversebl-
eco" do estis arbitra principo en tia formo. Sed anka en E-o ekzistas
renversebieco, kiun formulis Saussure, kaj kiun ni demonstris en ia
Resumodeia 286:
La senco refarias ia sama iufoje, kiam ia ekstera formo de la vorto
farias denove la sama.
La fakto estas, ke la derivsistemo de Ido kostis tre multe al la lingvo,
in faris rigida kaj malfacila por flua uzo: oni devis iam atenti por ne
ellasi iun sufikson arbitre postulatan de la derivreguiaro. Se Ido iei estus
disvastiinta kaj vaste uzata, i nepre estus plisimpliinta, tiuriiate, kaj
iom post iom reveninta al la sistemo de E-o.
Oni anka riprois al E-o, ke la a-finao en i estas dusenca (jen -kvaiita,
jen -riiata). Nu, oni povus pri tio facile helpi, uzante por kvaiita senco la
sufikson -eca kaj por riiata senco ia prefikson pri- (prinutra probiemo)
a la prepozicion al pluformitan je -ala (reaia ardeno = ardeno aia
al reo). Sed oni neniam uzas -ala kaj nur malofte -eca kaj pri-, ne util-
igante tiujn proponiantajn eblaojn: tio plej bone montras, ke en la
praktiko tia distingo pruvias preska tute superflua.
520
420 - 421
La elpensintoj de aliaj sistemoj (Occidental, fariinte Interlingue, No-
vial, Interlingua) riprois al E-o, ke i, per sia vortfarado, kreas vort-
formojn, kiuj diferencas de la samsencaj vortformoj de la "naturaj
lingvoj". Kaj ilia plej granda klopodo estis fari tiajn "naturajn" vort-
formojn. Sed por tio ili pagas grandan koston: unue ili devas ani la
formon de la radikoj anta la sufiksoj (ar la model-lingvoj estas flek-
siaj); due, ili devas alpreni plurajn samsignifajn sufiksojn (ar la model-
lingvoj ne suflksas unuece). Ekz-e, por -eco Occidental havas ses suflk-
sojn: -erie, -ess, -ita, -ta, -ore, -ie. E1 i tiuj la lingvuzanto devas elekti
tiun, kiun la modellingvoj uzas uste e la aplikota radiko. Por tiu, kies
lingvo ne estas latinida, tio estas granda kaj superflua aro, se ne paroli
pri tio, ke plurfoje e la diversaj modellingvoj ne kongruas tiurilate;
ekz-e al F. iongueur (Occ. iongore) respondas I. kinghezza (*iongess).
Oni do devas scii, ke Occidental i-okaze favoris la francan modelon.
Efektive, tia naturisma manio faras la artlingvon simpla sklavo de la
"modellingvoj". E-o, male, havas memstarecon, havas propran firman
spinon.*
Rilate sian vortformadon, E-o staras inter la tro "elfarita" Volapk kaj
similaj sistemoj, kies atoroj konstruis iun vorton la diversaj aprioraj
principoj (kaj per tio la evoluon de la lingvo por eterne dependigis de
unu sola persono a de gvidanta institucio), kaj la tro imitaj "naturis-
maj" projektoj, kiuj ne povas stari sur la propraj piedoj. Tiu mikso de
natureco kaj reguleco, kiu in karakterizas, ebligis, ke la uzado, preska
oni povus diri: la amasoj evoluigu kaj perfektigu la lingvon, adaptu
in al la aniantaj bezonoj.
Ne el vidpunkto de fremdaj principoj, nek la supraa trarigardo, sed 434
elinterne, post isfunda studado kritikis la E-an vortsistemon E. Wster.
En sia libro "Konturoj de lingvonormigo en la tekniko" li skribas:
"E-o estas senlime derivkapabla kaj en tiu i rilato nekompareble
supera al la naciaj lingvoj kiam temas pri derivaoj de radikoj kaj
aflksoj. Sed kiam oni devas fari derivaojnde vortoj kun nepleonasmaj
finajoj, E-o estas parte malpli derivkapabla ol la naciaj lingvoj, almena
ol ties parto de fremdvortoj".
La manko malkovrita de Wster do estas, ke la anstataigo de nepleo-
nasmaj flnaoj, elfalantaj e la pluformado, ne iam estas ebla per
adekvataj parelementoj.
1. Mankas parelemento-sufiksoido de la o-finao. Tagas nek ec (=
kvalito), nek a (= konkretao, en kiu manifestias la respektiva kvali-
to). Tiel do la nociojn varmo, forto, acido, sano oni ne povas pluformi
per rilatadjektiva finao, ar varma, forta, acida, sana estas kvalit-
adjektivoj, kaj tagus nek varmaja, fortaja, acidaja, sanaja, nek varmeca,
* Pli da detaloj oni trovos en "Lingvo kaj Vivo" de G. Waringhien.
521
420 - 421
forteca, acideca, saneca. Same: acidigi signifas nur igi acida, do mankas
vorto por igi acido (ekz-e "acido-igi" la kiorradikon per aimeto de
hidrogenradiko).
2. Mankas parelemento de la rilata a-finao. tatigi signifas igitato, do
mankas vorto por diri igi tata.
3. Ado ne estas tute taga anstataanto de la i-fmajo, ar gi enhavas, e
momentaj agoj, la sencon de ripetado. Marteiado do signifas batadon
per marteio, kaj mankas vorto por signi unu solan baton.
"Tamen, skribas piu Wtister, tiu i manko ne estas grava, i povus esti
faciie forigita, se oni enkondukus sufiksojn, kiuj, e la pluformado,
venus sur ia lokon de la finaoj (eble -al- por a-, -ir- por -i kaj -on- por
O . La tio, oni havus: acidona, acidonigi, tataligo, marteiiro, martei-
irigo.
Anta pli ol dudek jaroj, ni diris i tiun Wsteran solvon teorie perfek-
ta, sed praktike tute senanca; i lastan konstaton de tiam pravigis ia
tempo. La kazon de ia senanceco ni vidas en tio, ke la ordinara homo
apena akceptas sufikson, kies "signifo" estas: "elfalanta nepleonasma
o-finao".
Sed estas certe, ke la kritiko de Wster tre klare prezentas la proble-
mojn, eble ne gravajn en la komuna lingvo, sed signifajn en la lingvo
teknika, kie plej donias neceso de vortkreo kaj kie grava estas anka
la ekzakte fiksita vorto-senco.
La nia opinio, oni povus proponi jenan solvon, malpli perfektan, certe,
kaj eble e pli komplikitan, sed tamen ajne pli akcepteblan, ar ne tiel
matematike esoteran, kiel la Wstera propono.
* * *
435 I. Parelemento por ia o-finafo. Gi povas esti bezonata:
a) e pluformado de adjektivradikaj substantivoj per la rilata a-finao.
Ekzistas tri specoj de solvo:
1) Kunmetoj: varm-energio, fort-efekto, acidradiko, san-inspektoro: i
tie validias la substantiviga vortefiko de la substantiva efelemento.
2) "Fremdvortoj": termika energio, dinamika efekto, sanitara inspek-
toro.
3) La sufiksoido -ala (vd. 352): varmala, fortaia, acidaia, sanala. Ci
lasta, cetere, estas unu el la proponoj de Wster, certe la plej akcept-
ebla el la tri, kvankam i donas neinternaciajn formojn uste al interna-
cie uzataj teknikaj terminoj. Gi povus esti uzata e post verbaj radikoj
por neprigi la riiatan sencon: maala doloro (= doloro e maado). Sed,
kompreneble, ia uzo estus tute sendeviga, kaj postulata nur de la
neceso. Aia kiel adjektiva efelemento, la VER. II. (vd. 289), subs-
tantivigas sian flankelementon, do perfekte anstataas substantivigan
sufikson.
b) e pluformado de adjektivaj raclikoj per la i-finao por la markado de
ago (do ne de stato, kian sencon havas tiaj formaoj: acidi = stati acide,
522
431
a esti acida). Oni povas sin helpi per ia sufikso -umi, a per ia teknika
sufiksoido -izi (vd. 360): acidumi, acidizi (= provizi per acido).
c) e pluformado per -igi a -ii, por neprigi la substantivecon de la
flankelemento. Tiu i bezono ajnas pli teoria oi fakta. Se tamen oni
renkontus in, oni povas: a konservi la o-finaon: "ia movenergio parte
varmoias"; a enkonduki la pure teknikan sufikson -ifl (= -oigi; vd.
414): "ia nomada popoio tatifiis"; "sapifi grasojn". Tio efektive
apena ajnas necesa en la komuna lingvo.
Rim. I. Kiel kuriozaon oni povas noti, ke en E-o ekzistas parelemento por la
o-finao: gi estas la sufikso -op (kiu uste en Pra-Esperanto havis la formon: -o->.
Efektive triopa, multope estas nenio alia ol trio-a, multo-e. Tamen -op tiel ligjis
kun la numeraloj, ke tio ajnas malheipi ian eneralan uzon por parelemento
de la o-finao.
II. Sufiksoido anstata la rilata a-finao. ia enerala neceso e la plu-
formado per -igi kaj -ii estas esigita per la konvencia regulo, ke -igi kaj
-ii iam postulas anta si adjektivan flankelementon kaj neniam subs-
tantivan. La tiu i regulo do tatigi signifas igi tata; tonigi = igi
tona; regigi = igi rea, kio montras, ke oni retrovas i tie la saman
elastecon de senco, kiel e la a-finaaj vortoj: tata (= tat-apartena),
tona (= el-tona), rea (= kiu estas reo, ekz-e: rea persono). En
okazo de neceso(?), oni povus uzi, por marki tute klare la rilatadjek-
tivecon de la flankelemento, la prefikson al- (altatigi fervojkompa-
nion) a la prepozicion al efelemente (tataligi lernejon; iokaligi =
lokalizi).
III. Sufiksoido por la verbfinajo. Gi povas esti bezonata:
a) e pluformado de neverbaj radikoj anstata -ado, por signi unu solan
momentan agon (-ado nome enhavas la kromsencon de ripetado). En
tiaj, cetere maloftaj, okazoj de neceso, oni povas sin helpi per kunmetoj
kun la preciza vorto: martelbato, brostiro, peniktuo, ponardopuo,
glavopiko ktp., a per la iamhelpa -umo, ekz-e pinglumo de skarabo,
tenajiumo, butonumo. Iafoje oni povas fruktuzi la inversan vertefikon
de la verbaj prefiksoidoj: i tiuj, ar ili povas rilati nur al verboj, verbigas
post si neverbajn radikojn: reformo (= reform-i-o), eksango (= ek-
sang-i-o).
b) e la pluformado de neverbaj radikoj per -igi kaj -ii, por signi fakti-
tivon a medialon. Kiel ni montris ( 358,3), se la flankelemento estas
instrumento, la agecon sufie certigas la senca logiko (marteligi = igi
marteli), e aliaj helpas -um (ekz-e: venenumigi = igi veneni) a aliaj
sufiksoj (-ad-, -ant-, -at-, teknike -iz-).
c) anta substantivaj sufiksoj, por signi la agan elementon, kiam la
flankelemento estas substantiva. Anka i tie donias pluraj eblaoj:
ankradejo (= ejo de ankrado) apud ankrejo (= ejo de ankroj); sapumujo
a sapadujo (= ujo de sapado) apud sapujo (= ujo de sapo); kupradisto,
kuprumisto a kuprizisto apud kupristo (la laboristo, kiu aplikas
kupron ai io, kontraste al tiu, kiu prilaboras la kupron mem).
* *
523
408
Ni kredas, ke iujn bezonojn oni povas kontentigi per la i-supre cititaj
rimedoj. Hi permesas doni al la vortoj plej precizan sencon kaj tamen ne
pezigas a malfaciligas la lingvuzon, ar ili ne estas devige aplikataj, sed
servas nur por la okaza formado de terminoj.
Rim. II. Kiel ni vidis, tra la tuta pritrakto de la vortfarado gvidis nin la kategoria
divido de la radikoj:gi estas la vera bazo de la E-a vortkonstruado. Tamen, la elast-
eco de la finaa pluformado malrigidigas tiun dividon,ofte permesas forgesi pri la
gramatika radikkaraktero kaj apliki t.n. "resumajn formojn" (vd. 331). Krome,
per la vortefikoj (rekta kaj inversa), kaj per la latentaj finaoj estigitaj de ili, oni
povas klarigi kaj pravigi formojn, kiuj la la strikta konsidero de la radika katego-
rieco ajnus neregulaj, inter ili anka la t ji. hibridajn radikojn (vd. 296, B.,
303-307). Jen, certe, unu el la kazoj, kial la kategoria divido tiel longe ne estis
akceptita de multaj.
La libero kaj elasto de la E-a vortformado ebligis, ke la lingvuzo poluru la lingvon
anka koncerne la gramatikan radikkarakteron. Kelkaj "resumaj" formoj montr-
iis tiel oportunaj, ke ili fariis enerale uzataj, kvankam ilia rigida senco estis
alia; ties sekvo estis, ke por i tiu alia senco oni komencis uzi alian formon, ali-
vorte: kelkaj radikoj transglitis el unu kategorio en alian. Ekz-e florkaj vest estas
origine verbaj radikoj, sed nun oni uzas ilin kiel substantivajn (floro, vesto), kaj
la respektivajn agojn oni signas per -ado (florado, vestado). Barbar estis origine
(I-a Oficiala Aldono) adjektiva radiko, sed nun i uzias substantive (barbaro
signas personon, barbarulo ne estas uzata). Sed ies i detala esploro jam estas
afero de vortaro, ne de gramatiko; revizion i-koncerne entreprenis E. Wuster
(La Oficiaia Radikaro) kaj plenumis la Akademio per sia "Baza Radikaro Oficiala",
iniciatita de A. Albault ("Aktoj de la Akademio" H., 1975).
Studante la diversajn regul-aplikojn, vidante la parentezajn krampojn
kaj la sagojn kaj aliajn turmentilojn, la leganto eble havos la impreson,
ke B-o estas diable maifacila. Sed, aliflanke, tion refutas al ii lia propra
sperto: li uzas ja facile la lingvon, e tiujn vortojn, kiuj post la analizo
pruvias timindaj monstroj kun sia implikita strukturo. Kiel klarigi i
tiun kontradiron? Nu, tiel, ke teorie e la plej simplaj iutagajoj povas
esti malfacile analizeblaj, kaj e la plej armaj allogaoj povas esti cerbo-
preme implikitaj en sia esenco. Oni sinforgese uas la dancmovon de
baletistino, sed oni hororus devante iemi, kiaj muskoloj laboras kaj kiaj
statikaj leoj vaiidias e tiu libele gracia movo. Tamen ne estas sensigni-
fe scii anka tion.
Kiel konkludon post longa kaj peniga vojo tra analizoj kaj sintezoj kaj
demonstroj, oni povas trankvile eldiri, ke E-o per sia vortfarado estas
senlime plastika lingvo kaj supera i-rilate al iuj naciaj lingyoj kaj iuj
lingvo-projektoj. En i, unuflanke, oni povas fari vortojn kun la plej
pedanta ekzakta precizigo de la senco; aliflanke, dank' al la elasteco
donita per tiuj grizaj reguloj pri vortefiko, oni povas improvizi vortojn
kvaza skizajn, kiuj ricevas sian vivon el la kunteksto kaj armas uste
per sia senpedanteco, per sia papilia facileco. A1 i lasta eblao oni
dankas tiun mirindaon, ke lingvo, kiun kelkaj tiel malate kutimas
nomi "artefarita", estas tiel taga, kapabla kaj kvaza deloga kreigi por
si poezion.
524
408
B. - LA ROLO DE LA E-A VORTFARADO
Ni us vidis, ke tiu vortfarado estas ekstreme ria kaj elasta. Tial i 436
prezentis la tenton al multaj iertaj spiritoj, konstrui kunmetitajn a
derivitajn vortojn grandkvante por anstataigi gravegan parton de la
intemaciaj radikoj, kiuj penetris en la iingvon la la 15-a reguio de la
Fundamenta Gramatiko. Krom la natura piezuro, kiun oni sentas en la
persona kreado de logikaj kunmetoj por esprimo de malsimplaj ideoj,
tiu tendenco estis fortigita anka de du aliaj emoj: la estetika sento, ke
ia lingvo farias des pli beia, ju pli koheraj kaj sam-originaj estas giaj
elementoj; kaj la propaganda intereso, prezenti al la lernanto kiel eble
malplej da lernotaj vortoj. Fine konsiderinda estas anka la fakto, ke
en multaj orient-eropaj iingvoj, pro naciismaj kazoj, oni penas pli kaj
pli elimini la internaciajn vortojn kaj anstataigi ilin per pli-malpli
trafaj vortkunmetoj.
Jam en la unuaj jaroj de E-o oni renkontas signojn de tiu tendenco: Bein
elpensis ekz-e "tagnoktegaJeco" anstata ia internacia "ekvinokso";
Beaufront proponis "tumianta aiispecigilo" por traduki la internacian
"rotacia transformatoro" ktp. Pii fredate, en sia "Supiemento ai la
Franca-Esp-a Vortaro" Grosjean-Maupin amuziis en ia kolektado de
kreaoj, kiel sutubo (= sifono), kestego (= arkeo), transpagito (= eko)
kaj e la Z-a arkaismo naveturib (= boato)! Klopodo nedezirinda du-
oble: unue, i kvaza forfermus la internacian lingvon disde internacie
uzataj terminoj, do prezentus por la fakuloj maifaciion anstata avan-
tao; due, i striktigus la vortaran bazon de ia iingvo, primitivigus, mal-
riigus in, farus el i ian Basic-Esperanton. Kaj oni rimarku, cetere, ke
Zamenhof mem kiel eble plej malofte cedis al tia tendenco: la enmeto
de la 15-a regulo en ia Fundamentan Gramatikon sufiuspruvi tion,e
se ne konsideri, ke, en la Universala Vortaro kaj en siaj Germanaj
Vortaroj, li sisteme enkondukadis la internaciajn terminojn por iuj
sciencaj nocioj, ekz-e kolzo kaj ne "oleobrasiko", petrob kaj ne "ton-
oleo", genitivo kaj ne "posedkazo" ktp.
Aiia tendenco, multe pli aprobinda, penas iimigi la kvanton de tiuj
internaciaj vortoj, alprenante, el iu vortfamilio, nur la komunan radi-
kon: ia dua duono de la 15-a regulo efektive rekomendas konstrui ia
la E-aj kunmetreguloj anstata simple transpreni la nacilingve derivitajn
formojn. Tiel naskiis imperiismo anstata la antaa imperialismo, naci-
ismo (naciomlismo), impresismo (impresionismo), esprimismo (ekspre-
sionismo), ekzistismo (ekzistencialismo) ktp. La populareco de tiaj
formoj montras la memstarecon, la vivoforton de la iingvo, kaj pruvas
la senton de la E-istoj pri i.
Se oni ekzamenas, la teoria vidpunkto, kia devas esti la relativa am-
plekso de ia kunmetitaj (a derivitaj) vortoj en la vortaro de internacia
lingvo, oni devas fari esencan distingon inter la teknika kaj ia komuna
lingvo.
525
431
En la teknika lingvo, estas utile, ke la efaj nocioj estu esprimitaj per
primitivaj vortoj, el tri kazoj. Unue, por kiei eble plej komplete gardi
ia jam internacian vortotrezoron, kaj ne detrani Eon disde ia radiko
de ia grandaj civiiizaj iingvoj, t.e. disde la greka-latina bazo. Due, por
konservi plej grandan klarecon en la posta kunmetado kaj derivado de
tiuj terminoj inter si. Se oni, kiei Bein, uzus "tagnoktegaieco" anstata
"ekvinokso", ne estus eble paroii ekz-e pri ia "tagnoktegalecaj tempes-
toj"; se oni, kiei sugestas tia vortaristo, uzus "popoltradiciaro" anstata
"folkloro", estus neeble paroii pri ia "tradicioj de la .folkloro", a
"folkiortradicioj" (= "tradicioj de la popoitradiciaro"!) ktp. Trie, ar
en kunmetita vorto oni ne esprimas iujn eiementojn de la kompleksa
ideo, sed nur la efajn, pova okazi, sur la scienca tereno, ke ia spirito
ne kapablas per tiuj ideo-elementoj precizigi la ekzaktan ideon kaj
distingi in de la aliaj najbaraj (ekz-e sub "maisanulejo", oni povas
egale kompreni hospitalo, sanatorio, preventorio ktp.), dum la inter-
nacia radiko, uste ar i ne solvias per anaiizo en komuniingvajn
elementojn, povas havi tre precizan, ne miskompreneblan difinon. Tiu
lasta kazo estas tiel forta, ke i ofte e neprigas la uzadon de aparta
teknika vorto anstata komunlingva radiko: ekz-e per "rondo", oni ne
povus distingi la du ideojn de "cirklo" kaj "cirkonferenco"; al "fluo"
oni devis substitui "kurento", ar ne iuj elektrofluoj estas kurentoj.
Granda franca filozofo iam asertis, ke "la scienco estas bone farita
lingvo"; reciproke oni povas almena postuii, ke la lingvo ne malhelpu
la klaran kaj facilan eksplikadon de la scienco. La neeblo, ekz-e, forme
distingi la vortojn radiofonio, radiogramo, radioteiegrafio, en kiuj la
radikalo radio- aludas la elektromagnetajn ondojn, disde la vortoj radio-
fotografio, radioskopio, en kiuj la radikalo radio- aludas la tiel nomatajn
iks-radiojn (a Rentgen-radiojn), kaj disde la vortoj radioiogo kaj radio-
logio, kie la radikalo radio- aludas la radiumon, estas bedarinda kon-
fuzao malinda je teknika lingvo; kaj tion ne pravigas la fakto, ke sama
konfuzao ekzistas en preska iuj naciaj lingvoj, ar uste la nia devus
superi ilin sur tiu kampo, kaj efektivc povus facile tion atingi. La vorto
radioterapio estas bona pruvo pri la neccso distingi la diversajn radiojn,
ar i egale povas signifi la kuracadon per simplaj elektraj radioj, a
per iks-radioj a pcr radiumado.
En la komuna lingvo, la demando cstas iom alia. Car la scienca preciz-
eco tie i ne estas plu bczonata, oni povas pli lare helpi la memoron
per uzado de kunmctitaj vortoj; tio e s t a s dcs pli aprobinda, ke muitaj
naciaj lingvoj vaste praktikas tiun rimcdon. Oni povas do meti la princi-
pon, ke iufoje, kiam en du cl la cfaj cropaj lingvoj la koncerna ideo
estas esprimata per vortkunmeto, anka en I>o cstas cblc a oportune
provi la saman esprimmanieron. Tamen anka i tie ni renkontas
plurajn maifacilojn, kiuj devas limigi la kreadon de kunmetaoj:
a) unue, la kunmetita vorto ne c s t a s iam tiel klara per si mem, ke oni
tuj komprenu in; cn tiu oka/o estas pli sae prunti de nacia Iingvo ta-
526
436
gan radikon, kiun memori ne estos pli penige ol la tro streitan kun-
meton: ekz-e buo estas preferinda al "nabarelo", eko al "transpagilo",
pato al "plugovelilo", rastro al "sarkplugileto", pioo al "hakfosilo",
stumbli al "falpuii", aspekti al "elrigardi" kaj rezigni al "rifuziT.
b) due, la kunmetajo povas esti tiel ionga, ke i farias vere malopor-
tuna en la ordinara iingvo. Oni ofte primokis tiun deziron pri mallong-
igo, kiei simplan fantazion de verkistoj; sed oni memoru, ke Zamenhof
mem "deziris, ke la vortoj en tiu i lingvo estu ia piej mallongaj kaj ke
la esprimado de pensoj estu en i aimena tiel mallonga, kiei en ia
lingvo hebrea" (O.V. p. 273); efektive, diversaj obeendaj postuloj
(paroia komprenebleco, facileco de lernado ktp.) faris, ke E-o, pro sia
propra strukturo, estas pii maidensa lingvo, ol ekzemple la angia a la
germana*; kaj estas alia fakto, ke iufoje, kiam specialistoj ekuzas nian
iingvon, ili kreas novajn mallongigitajn vortojn: tiei aperis varo kaj
trajno (= "komercao" kaj "vagonaro"), kolbo (= "pafilkapo"), sparko
(= "elektrofajrero"), staplo (= "kolon-amaso") ktp. ajnas do, ke
vortoj kiei "fenestrokovrilo", "malsupreniri", "kinematografejo",
"daktiiografistino" ktp. estos pli-maipli frue anstataataj de pli mal-
longaj formoj (eble: utro, descendi, kinejo, tajpistino);
c) trie, la enkondukon de nova vorto povas motivi anka tio, se iu
pluformajo de ia vorto estas samforma kun ia kunmetao de alia vorto.
Tiaj okazoj ne estas multaj, ar e ia kreo de la lingvo Z. zorge observis
i tiun principon. Tamen, ni povas citi la vorton nei, el kiu oni povas
formi lavorton neebla (kion oni povas nei), samforman kiel ne-ebla
(kio ne povas esti). Tiun konfuzon oni povas esigi per la enkonduko
de negi
z
(negebla). Same, anstata -ema pli bone estus uzi -iva aimena
post sent (sentiva), ar ekz-e sentema verkisto estas dusignifa (sent-
ema kaj sen-tema);
d) kvare, precipe en la literatura lingvo, oni ofte ekuzas radik-vorton
anstata kunmetao pro la pli granda elvokiveco de la radikvorto. Pri
tiu tendenco, rimarkebia jam e Zamenhof, ni parolis en la 411412
kaj 420. Kiel pluajn ekzemplojn ni povas citi la vortojn por besto-
sonoj anstata la kunmetoj kun -bleki (heni, grunti, bei, meki, irpi,
hurli, krii, kveri, kviki ktp.).
Male, kelkfoje la metafora a popol-aroma kunmetao povas esti pli
elvokiva ol la iom seka radikvorto, identa kun scienca termino: iakto-
vojo (galaksio), majskarabo (melolonto), cervoskarabo (lukano), mort-
* Estas tiurilate bedarindao, ke Z., probable pro manko de vere internacia
radiko, esprimis per mal-kunmetoj kelkajn gramatikilojn (maianta, malpli, mai-
super) kaj kelkajn tre uzatajn adjektivojn (malbona, maidekstra ktp.): tio, kaj
precipe la pluformaoj el tiuj vortoj, pezigas la lingvon, sed, uste pro ilia grandega
uzateco, ia provo anstataigi ilin estas senanca, almena en la iutaga lingvo.
527
436
papilio (atroposo), pavopapiiio (saturnio), hirundpapiiio (makaono),
marsteio (asterio), maragio (haiiaeto), marieono (emetiopo). Tie i
apartenas anka neforgesu-fioro kaj netuumino. Sed oni devas atenti,
ke tiuj popolaj nomoj ne iam signas la saman objekton en la diversaj
lingvoj: majfioro estas por angloj ia kratago, por francoj a germanoj
la konvalo. Por germano marhundo estas foko, por franco i estas
skio (t.e. speco de arko), por ariglo i estas, senpartie, a la unua a
ladua.
Cetere, e tiu interdivido inter la simplaj (neoiogismaj) kaj kunmetitaj
vortoj la la i-supre montritaj kriterioj ne elerpas la demandon. Restas
anka la postuloj de la klareco kaj precizeco. La vortoj, kiuj estas form-
itaj per sufiksoidoj, prezentas ofte pls elastan sencon, kaj tial pli oftajn
okazojn de esprimkonfuzo. Tio trovias precipe e la larsignifaj sufiks-
oidoj -a-, -il- a -um-:porkafo povas esti viando a maldecao, kovriio
povas rilati indiferente al tiel diversaj aferoj, kiel poto, lito a libro;
paflio povas eti tonetojn a kuglojn; buumo povas malhelpi hund-
mordon a heipi al tenado de objekto en la buo ktp. Tiu stato de
relativa nedifiniteco povis esti tolerata dum la junaj jaroj de la lingvo,
sed kun la kresko de la literaturo kaj la partoprenado aktiva de tre
diverslingvaj esperantistoj, oni sentis la bezonon pri pli granda preciz-
eco. Tial la verkistoj penis iom post iom specialigi tiun a alian formon
al tiu a alia signifo. Zamenhof, ekz-e, iniciatis la formojn kovrotuko
anstata (viza)kovriio kaj fermopiato anstata (kesto)kovriio; same li
distingis inter ia pafarko por la sagoj, la biovpafiio por la buletoj kaj
la simpla pafilo por la kugioj. Analoge, oni ekuzis porktranco kaj
bupeeo por unu el la signifoj, lasante la sufiksan formon por la alia.
Tiuj ekzemploj estas imitindaj, iufoje kiam unu kompieksa ideo ne
trovis is nun la plej tagan esprimilon; sed oni ne devas kai al si, ke
tio prezentas ampieksan kaj temporaban entreprenon, kiu povos efek-
tivii nur per ia komuna laboro de diverslingvaj kompetentuloj kaj per
la esploro, far la vortaristoj, de la reagoj de la publiko al tiuceiaj prov-
itaoj; nur poste estus ia rolo de ia B-a Akademio eiekti kaj oficialigi
la plej tagajn el ili, ar ties fiksado estas almena tiel grava, kiel tiu
de la simplaj radikoj. Tia metodo kaj maniero estas la sola, kiu povos
certigi la harmonian ekvilibron inter ia du fontoj de nia vortotrezoro,
t.e. la depruntado kaj la atonoma kunmetado.
528
INDEKSOJ KAJ ENHAVTABELO
I. INDEKSO DE LA TEMOJ
Klarigoj
1. La ciferoj signas la paragrafojn, la parentezaj ciferoj kaj literoj punk-
tojn interne de la koncerna paragrafo. R = Rimarko.
2. La vortoj presitaj per ordinaraj literoj montras la titolojn de la para-
grafo; la vortoj dike presitaj montras la E-ajn vortojn, pri kiuj temas en
la koncerna paragrafo. Dividstreko post elemento (: al-) montras pre-
fiks(oid)an uzon, anta i (: -al) sufiks(oid)an uzon.
3. La vortoj estas vicigitaj ia nepra alfabeta ordo; ekz-e akuzativa
anta akuzativo, adjekto post adjektivo.
4. Specialaj mallongigoj: dif. de = diferenca de; espr. de = esprimo de;
supl. = suplemento.
530
A
ablativa adjekto 212
objekto 179(3)
absoluta adjekto 187
participo 183 R. 1;249
por
se
268
268
tempodifino 193(1. 1)
verbotempo 271
absolute uzataj verboj 119(A); 177 R.
abstrakta imperfekto 113 R. IV
abstraktiga efiko
de a 328 (3)
de ul 330(3)
-aci 362
-a- 410
dif.de fi 426 R.
aet-objekto (espr. de)
209 R. II
aetprezo (espr. de)
209 R. II
-ad- (konjugacio) 107; 110 R. III
(vortfarado) 326 ; 357
adicio (espr. de) 87 (G)
adjektaj subprop-oj
243-268
adjekt-epitetoj
158
adjektiva efelemento
289;294
supl.
134
predikativo
169 (a); 232 R. IV
post agverbo 170(4)
adjektivaj radikoj
dif.de verbaj 283
adjektivaj sufiksoidoj 295; 347-356
adjektivaj
suplementoj 134;140
adjektivo
24
(morfohgio)
67-85
adverbnetra formo 68 R.
adjektivoj
demands
82
determinaj 75-85
kolektivaj 83
kvalifikaj 68-74
kvantaj 84
montraj 80
nedifinaj 85
neaj
85
posedaj 79
rilataj 81
substantiva uzado 74
(sintakso)
143-146
(vortfarado)
flankelemento
de substantivo 291
apudmeto 294
kategorioj 286 (III)
de ago, stato ktp.
299 (B)
adjektivprefiksoj
424
adjekto (difino)
25;183
abiativa 212
absoiuta 187
adjektiva 197 R.
adverba
183
akuzativa 184
cela
209
dativa 211
distribua
207 (B)
infinitiva 186
instrument-indika 206
kaza 208
konceda 202
koncerna 210
kondia 201
loka 189-192
maniera 205 (1)
mezur-indika 207
modala 205
nominativa 187
origina 203
predikativa 197 R.
prepozitiva 185
rezulta 204
separativa 199
societa 198
situacia 198-202
stata 197
stat-indika / 200
tempa 193-196
traktativa 210
adjektoj (paraleiiga tabeio) 213
admoni
(modo post) 231 R. VI
admono (modo post) 240 R. III
532
ad-substantivo (difino) 31
(morfoiogio) 35
(sintakso) 176 (B)
adverba adjekto 183(1)
efelemento 300
epiteto 143 R.I
flankelemento 294 R. I
formo de participo
Vd. e-fmao!
predikativo 170 (4); 197 R.
neuzenda 173 R.I
suplemento 143
adverbaj prefiksoidoj 365-370
supl-oj
de adjektivo 143
de adverbo 147
deverbo 150
adverbo (difino) 24; 88
(morfoiogio) 88-92
a-finaaj 89
derivitaj 92
emelaj 88 R. IV
jesakajnea 91
nesimetriaj 90
primitivaj 88-91
tabelaj 88
anstatao de adjektivo 68 R.; 169 R. I; 173 R. 1
(sintakso) 147-149
dif. departicipo 183 R. III
de predikativo 170 R. II
cirkonstanca 183(1)
instrumenta 206 (Bcc)
kvanta (kunda) 84
loka 183(1); 190 (3)
maniera 205 (1)
predikativa 169 R. I; 173 R. I
stat-indika 200 R.V
tempa 183(1)
( vortfarado)
flankelemento de adjektivo 294 R. I
vortkategorio 278
adversaj prop-oj 223
533
afiksoidoj
321
(difino)
276 (2); 322
(divido)
324
(studo)
325-362
specialaoj
323
afiksoj veraj
276(2)
(studo)
408-431
a-finajaj vortoj (anaiizo)
315
a-fmao
s
280 (2); 296
elasta senco
286(1); 296
elizio 291 (C)
propra senco 286 (II); 296
vortinterna 309(2)
afrikatoj
22 (B)
agant-adjekto 179 R. V; 208 R. I
(pasiva) 155 R Ikajfl
aganto (dif. de subjekto)
153
ag-apiikaj verboj
328 (2 e)
aglutina lingvo
276
ag-prop-o (difino)
152
(studo) 165-167
ag-verboj
119 (A)
ao (espr. de)
87(1)
-ago 329 R. IV
ajn (morfologio)
58 R II; 63 R. II; 85
konceda (sintakso) 258 (H)
ajna
85R. V
ajne
222 RV
-a- 328
a-substantivo (difino) 32
(morfologio) 32-34
(sintakso)
76 (A); 133-134
akceli (modo post)
231 (2 B)
akcelo (rtiodo post)
240 R II
akcento
18; 20 (4)
akordo de apozicio
130
ekvivalento 131
epiteto 128, 129;158
nominacio 132
predikativo 169
verbo
157
aktivo (difino)
97
(morfoiogio)
99-100
(uzado)
119 (A)
534
aktualaj temp-adjektoj
akuzativa adjekto
supl. de ag-substantivo
de adjektivo
de adverbo
de verbo
akuzativo (morfologio)
eadverbo
(sintakso)
objekta
adjekta
tempopunkta
dedaro
de direkto
mezur-indika
sisterona
stat-indika
subjekto de infmitivo
post anstata
e
irka
de
is
kontra
krom
P
sidii
tra
trans
prepoziciaoj
poziciaj prep-oj
(vortkonstruo)
interne de kunmetaoj
akuzativprepozitivo
al (morfologio)
kombino kun prep-oj
(sintakso)
ag-objekta
dativ-adjekta
dativ-objekta
direkta
efaktitivo
iigiio de adjektiva supi.
lok-adjekta
ioksuplementa
rezulta
193
184
139; 190 (Ae)
144 (a)
148
150
34; 40
92
176-178
184
184;193
193 (II); 194 R.
190 (3); 191 (3); 192
184; 207 (A)
17 8 R.I
184 R.I
233 (Ia)
255 (B l)
192 R.I
87 (A)
135 R.
87 (A)
190-192
255 (B 1)
87(A),(F)
192(2)
190 (2 cc)
189.7
122 R.
191
309(3)
121;185
122
136-138
211
207 (2)
190(3)
119 (C); 206 R. II
144
190(3)
133 (F)
204 R.
al-
374; 430
-al- 352;362;435
ale al 190(3)
alfabeto 1-6
algebraj formuloj 87 (H)
aii- 424
alia 62; 64
(prop-a supl. de) 146 (1)
aiie (klariga) 225
alies 62 R.
alinome 131
aliu 62 R.
almovo 190-192
ai-objekto 179(2)
almenau (vortordoj 273 (2)
alparolo 260 (3)
alt- 424
alternativaj prop-oj 222
alternativaj-koncedaj prop-oj 258 (IV)
altern-objektaj verboj 177(2)
alternsubjektaj verboj 138 (2); 328 (2 c); 358 (3 a)
-ama 349;361
amba 61
amba... kaj... 221 R. I
amita 113R.HI
-an- 332
analizo dekunmetoj 313-316
de a-finaaj vortoj 315
de o-finaaj vortoj 314
de verbfinaaj vortoj 316
R (rilato) 291 (1)
M (materialo) 291 (2)
E (epiteto) 291 (3)
anka
89; 90 R. II
(vortordo) 273 (1)
ankora
89; 90 R. X
(vortordo) 273 (5)
anoncvorto 129 (3); 132
anstata 199
akuzativo post 255 (B)
infinitivo post 255 (B)
Vd. vic'al
anstata ke
255 (B)
anstata-
375;424
-ant- (dif. de -em-)
349 R. I
536
anta ablativa 212(4)
dativa 211(6)
hor-esprima 87(1)
koncerna 210(4)
ligilo de adjektiva supi. 144 R.I
loka 189(1); 191; 192
loksuplementa 133 (F)
pozicia 189
priskribsuplementa 133 (E)
tempofina 195
tempopunkta 193
temposuplementa 133 (G)
anta- 376;430
anta ol 117;120;248
antatempaj tempoprop-oj 247
-ant- (dif. de -ui-, -ist-) 342 R. IV
anti- 431
apena (du-rola) 89
subjunkcio 247
tempa adverbo 89 ; 248 R. III
aplikverboj 322 (2 c)
apogi sin (kazo post) 192 (2)
apostrofo deiao-finao 15; 29
de ia a-finao 89 R.D; 300 R.IV
apozicio (difino) 129(1)
(studo) 130
adjektiva 132 R.I
akordo 132 (b)
apud koncerna 210(4)
loka 189;192
loksuplementa 133 (F)
tramova 191(2)
(dif. de e) 189 (2)
apud- 377
apudmeto de vortelementoj 286IV
de adjektivo 290 a)
de adverbo 296 R.I
de substantivo 291(3)
-ar- 33;333
aritmetikaj formuloj 87 (G)
artikolo 76-78
formo 76
gramatikaj uzoj 78
neuzo 76 R. VII
e kies 56 R. II
e plej
e poseda adjektivo
e poseda pronomo
e propraj nomoj
e unuj... aliaj...
as (= estas
asimilado de konsonantoj
de propraj nomoj
-aspekta
aspektoj (difino)
(formoj kaj uzado)
esa
dara
fina
komenca
momenta
ripeta
asterisko Vd. steleto!
-at (psedosufikso)
-at- (participa)
(uzado)
(aktiviga valoro)
atendi (modopost)
atenti (modo post)
-ator
atribua agprop-o
ecprop-o
atribuado
a alternativa
ekvivalenta
ustiga
a...a...
a-adverboj
-a eliziebla finao
ato-
ato-aerbremso (tipo de kunmeto)
averti (modo post)
B
balda
bazaj numeraloj
bel-
belartoj
bezoni (modo post)
70 R.
79 R. II
51 R.
77
64
102;277
17
36; 38
361
93; 98
105-109
109 R.VI
107
109
105
105
108
362
113
119
231 R. III
231 R. II
362
172
173
171-175
123; 131 R. I; 241
131
222(1)
123; 222 (2)
89;300 R. IV
89 R.H
407
297
231 (2 a)
89
87
424
424 R.
231 (B c)
538
bezono (modopost)
blank-
bo-
bon-
bonfarto (analizode)
brun-
C
cel-adjekta infinitivo
subprop-o
(tempo en)
celaj adjektoj
kompletivoj
centjaro (analizode)
certa
cetera
ci
-cio
cirkumflekso
(anstataaoj de)
cis
ioksupiementa
cis-
citao
citiloj

apelino
ar
e kazo reala
kaza
kiariga
e instrumenta
konceda
koncema
koncernsuplementa
kondia
loka
loksuplementa
tempa
(akuzativo post)
(dif. de apud)
e-
240 R. III
424
417
424
303
424
186; 209 R. I
268
270(4)
209
231(2)
306;314 (3)
67;85 R. II
83
45 R.
362
3
3
120
133 (F)
378
132(2)
16(1)
339 (piednoto)
123;124
251(11)
267
225
206 R. I
202 (Ba)
210(4,6)
133 (D)
201 (B)
189
133 (F)
193 (I)
192 R. I
189(2)
379
ef-
(dif. de -estr-)
efelemento
adjektiva
adverba
duobla
substantiva
verba
efkomplekso
efmembro
efpropozicio
esaaspekto
esi kun infinitivo
i
ia
ial
iam
ie
iel
ies
io
iom
ioma
iomda
iopova (analizo de)
iopovo
iika loka
proksimuma
tempa
enumeraloj
irka-
iu (adjektivo)
(pronomo)
-j
u
u... a...
U. . . U. . .
neuste uzata
D
da
dank'al
danka (distinga de dankema)
dativa adjekto
objekto
371
330 R.
288
294
300
301
291
297
308
308
219 (2)
109 R. VI
182 R. I
54; 88 R. II
83
88( 3)
88 (2); 193
88(1)
88 (4)
60
60
88
84 R. II
8 4 R. I
310 R.
314( 1)
189;192
207 R. II
193;195
87 (A)
380; 430
83
60
276;415
123;217
230 (3); 257 (III)
123; 222 R. IV; 258 (IV)
224 (4)
84 R. III; 86 R. I
206; 264
349 R. n
211
179( 2)
540
dato (espr. de)
87 (B.R.I); 87 (I); 193 (I)
daraaspekto
87 (B.R.I); 87 (I); 193 (I)
Vd. durativo!
darigi kun infinitivo 182 R I
daro (espr.de) 193(11)
de (morfologio)
kombino kun prep-oj 122;191
(sintakso)
ablativ-adjekta 212
ablativ-objekta 179(3)
agant-adjekta 179 R. V; 208 R. I; 211(1)
disting-elekta 133 (B) R. III
esencsuplementa 133 (C)
kaza 179 R. IV; 208
koncernsuplementa 133 (D)
konsistsuplementa 133 (C)
kvalitsuplementa 133 (E); 314 R
loka demova 190;191
loksuplementa 133 (F) R
mezursuplementa 133 (C)
objekta 135;287
origin-adjekta 203
originsuplementa 133 (B)
poseda 133 (A); 132 R III
priskriba 133 (E)
rilata 133 (A)
subjekta 135;136
tempa demova 194
tempsuplementa 133 (G)
dif. de per
110 R. IV; 208 R I
(vortfarado)
analizilo 287(1)
de- 381
deanta 191 (1); 194
deirka 191 (1); 194
deel 179 R. V; 191
deci (modopost) 231 R. III
dekiam 252
dekstra flankelemento 297 (NB)
delasi 119 (C. R. VI); 367 R. I; 381 R. U
demanda sendependa prop-o 217
demandaj adjektivoj 82
pronomoj 59
subprop-oj
Vd. dependaj demandoj!
541
demandosigno 12
demonstrativo Vd. montraj pronomoj
j
demovo 190-192
dentaloj 22 (A)
de-objekto 179(3)
dependaj demandoj 230(3)
epitetaj 241
inflnitivaj 233 (III); 236 (III)
kompietivaj 230(3)
objektaj 233(111)
predikativaj^ 236(111)
subjektaj 232(111)
supozaj 257(111)
(verbotempo en) 270(2)
de post 194
deriva ideo-esprimo 275
derivado 408-431
des... ju... 123
des malpli 221 R. II; 262 (I. B 6)
despli 221 (R. II); 262 (I.A 6)
desplike 225
deteni sin (modo post) 235 R. 11
determina adjektivo (difino) 67
(studo) 75-85
determinanto 41
determinato 25
determino (specoj de) 75
devi (signo de futuro) 112
(signifo la la modo) 116R.I
specialaj karakteroj 116 (d)
anst. volitivo 231 R. VI; 240 R. I, III
(vortfarad)
en kunmeto 309(4)
deviga adjekto 208 (4)
devigi (modo post) 231 (B.e)
dezira prop-o 215
deziri (modo post) 231 (B.a)
deziro (modopost) 240 R. II
dia- 431
diafanaj sufiksoj 285 R; 409
difina determino 75
digramoj 3
dik- 424
direkte ai
190 (A 3)
dis 90 R. I; 277 R. I
542
dis- 365
disde 120; 179 R. V; 190
disfalaj flankelementoj 303-319
distribua adjekto 207 (B)
distribuo 87 (F); 133 (X)
divers-objektaj verboj 177(3)
divido ^ (espr. de)
87 (G)
divido de lingvoelementoj 276
devortoj 14 (BII)
dividstreko 14 (B)
do 123
akcenta 217 R.; 230 R. II
konkluda 224
domae 92R. I
domai
92R. I
domkonstrui (analizo de)
302; 306
du
51 R. II
duagradaj subprop-oj 219 (2 c)
dube estas (modo post)
232 (Ib)
dubo (espr. de) 214 R. II
dum du-rola 24 R.
konjunkcio adversa 223 R. I
prep-o tempa
193(11)
subjunkcio tempa 246 (B); 254
dum- 382
dume
92 R. II
dum ke
223 R. I
dum kiam
246R.UI
duobla ef- kaj flankelemento
297
duon-
425.1.
duondifina artikolo 85 (A)
duonfrato
425 R.
duonvokalo 17 R.
duopaj prepozitivoj 185
duope 61
dupunkto 11
durativo (difino) 98
(studo) 107
duvizageco de numeraloj 87 (A, F)
E
-ebl 348
eblajo 329 R. I
-eblajo 323
543
eble estas (modo post) 232 (I b)
ebleco 329 R. I
ebligi (modo post) 231 R. V
eblo 329 R. I
(modo post) 240 R. IV
-ec 329
nenecesa e kvalitigo 282 R.;284
ec-prop-o (difino) 152
(studo) 168-170
-eca 329;347
e 90; 221 (I)
(vortordo) 273 (I)
e ne unu 85 (B)
e se 258
edzo 322 R.
efektive 225
efikecaj subprop-oj 231 (B) (noto)
e-finao (sintakso)
e adjektivo 68 R.; 169 R. I
e participo 99 R. II; 118 R. I; 183
(uzado de) 118; 158; 183 (II)
(neuzado de)
173 R. I; 183 R. II
(vortfarado) 300
vort-interna 309 (3)
-eg
411
-ej
334
ek
90 R. I; 277 R. I;358
ek- (konjugacio) 105; 106; 110 R. II
(vortfarado) 366
ekde
120;133(G);190; 194
ek-ke
252 R.
ekkria prop-o
214 R. I; 215 (B)
eks-
418
eksidi
105 R. III
eksplicita citao
132 (II); 227
eksplikaj subprop-oj 230 (2)
epitetjg 240
instrument-indikaj 264(1)
kompletivaj 230 (2)
manier-indikaj 261 (1)
objektaj 233 (I)
originaj
259
predikativaj
236 (I)
rezultaj
259
separativaj 255 (B)
544
societaj 255 (A)
subjektaj 232(1)
(verbotempoj en) 270
ekster loka
133 (F); 189
separativa 199
kunakuzativo 191 R. III
ekster-
383
ekskluziveco (espr. de) 199 R. III
ekvivalentoj (difino) 129
(studo) 131
el (morfologio)
kombino kun prep-crj 122; 191
(sintakso)
ablativa 212
instrumenta 206 (B)
kaza 208 (3)
koncerna 210(5)
konsistsuplementa 133 (C)
loka 190; 191
ioksuplementa 133 (F)
maniera 205 (1 e)
origin-adjekta 203
originsupiementa 133 (B)
stat-indika 200 (A a)
post komparativo 72
post superlativb 73
el- (konjugacio) 109
(vortfarado) 384
elasteco de la finaoj
286
el de
120
eiekta determino 75
elemento 301 (noto)
elementoj de la lingvo 276
kompletigaj 277
kompietigendaj 277
latentaj 305
memstaraj 277
solstarivaj 277
(divido de) 276
(neanebleco de) 275
el inter
73; 191
elipsaj ag-prop-oj 167
ec-prop-oj 170(1)
subprop-oj 219 R.; 255; 257 (IV);
258 (III); 262; 263; 267
545
elipso de kopulo 170(1)
de predikato 167 (b)
de subjekto
167 (a)
de subjekto kaj predikato 167 (c)
post ar 267
postkiel 262
post kvankam 258 (III)
post kvaza 263
post se 257 (IV); 268 R.I
eiizio e substantivo 29 ; 277 R. II
dela a-finao 277; 291 (C)
de -a 300 R. IV
de la artikolo 76
(signo de) 15
elnombrado 131 R. II
elradikado (espr. de) 87 (G)
-em 349
dif. de -ant 349 R. I
-emeco 349 R. III
en koncerna 210(1,3,5)
konsistsuplementa 133 (C)
loka 189; 190
maniera 205(1)
mezura 207
priskribsuplementa 133 (E)
rezulta 204
stat-indika 200 (A b)
temp-adjekta 133 (G)
tramova 190 (A 2)
post superlativo 73
en- 385; 430
-end (konjugacio) 96(3)
(vortfarado) 350
en la direkto de 190 (A 3); 192 R. II
en si
160 (II b)
-ent 362
epi- 431
epitetaj subprop-oj 237-242
lokaj 244 R.
nerektaj 242
rektaj 238
tempaj 251
546
epiteto (difino)
adjektiva
adverba
participa
substantiva
de ia objekto
delasubjekto
en kunmetado
dif. de predikativo
-er
escepte de
escepte se
esceptoj el la VER.
esceptokaze
-esk
Esperanto (derivaoj de)
esperi (modopost)
estante
estanteco
estasbone (modopost)
(tempo post)
estasdube (modopost)
estaseble (modopost)
estas la horo, kiam
estas la unua fojo, ke
estas tempo, ke (modo post)
estiel
estigi (modo post)
-estr
et-
-et
ete
eterne
etimologia figuro
e-
eviti (modo post)
evito de kompieksaj tempoj
en tempoprop-oj
en supozaj prop- oj
fakte
faktitivo (difino)
(studo)
25; 127
128
25; 143 R.I; 147 R.
128; 158
129-132
174
158
291.3
174 (2)
335
199
257 (II)
310
19? R-1
328 R. VII; 353; 362
39 R. III
231 R. I
200
118R.III; 329 R.V
231 R. IV
270 R.
232(1 b)
232 (I b)
251
251 R
242
200 R. II
231 R. IV
336
424
412
72 R II
193
119 R. II
431
231 (2 Bg)
271
247 R. IV
257(14)
225
97
103; 119
547
fals- 424
far 138 R.
fare de 120;138
fari (modo post) 231 R. IV
fermita silabo 21
fervojisto (analizo de) 301
fi- 426
fiks-objektaj verboj 177(1)
fina aspekto Vd. aspekto!
fina temp-adjekto 195
finaj tempoprop-oj 253
finaa pluformado 281
finao nuia Vd. nula signoi
finaoj (difino) 276 (3)
participaj 327
pleonasmaj 279
proprafunkciaj 279; 288; 301
psedopieonasmaj 306
(elasta senco de) 286
(konservo de) 309
(propra signifo de) 280
(por pluformado) 281
finitivo 96(1)
flanke de 138
flankelemento 288
dekstra, maldekstra 301(1)
disfala 303 ; 319
duobla 301
kuntena 302;318
flankkompleksoj 308
fleksia lingvo 276
-foj dif. de -obl 87 (C) R. II
foje 193(1); 196
dif. de iam 196 R. I
-foje 196
foje-foje 88(2); 196
fonetiko (difirto)
Pg. 22
(studo) 17-22
for 54 R. IV; 90; 277 R. I;
364 R. II
for- 367
for e ke 265.3c
forlasi
119 R. II; 367 R. I; 381 R. II
formato (espr. de) 87 (G) R. I
548
87 (D)
37 (G)
23; 27
p. 179
219; 218 N.B.
218 R. III
218 (3)
218 NB
p. 179
219-274
424
22 (B).
119 R. I
11 19-20
278 R. II
427
329 R. V
(difino) 95
(studo) 115(3)
isin (modopost) 231 R. II
33; 419
34 R. I; 42; 43
e substantivoi 32
e personaloj 43
359(1 c)
Vd.
99 R. II
22 (A)
342 R. III; 362
424
201 (noto)
157 (noto)
88R.IV
123
424
46; 47
79
is (morfobgio)
du-rola
kombinita
(sintakso)
e numeraloj
prep-o ioka
dativa
loksuplementa
mezur-indika
proksimuma
tempa
subjunkcio tempa
is-
iskiam
uste
H
haltostreko
-hava
havi por
hararo
helpe de
heipverboj modaj (difino)
(uzado)
hibrida radiko
ho
horo (espr. de)
huffero (analizo de)
I
-i-
ia
ial
iam
dif. de foje
iama
-icio
-id
identiga stat-adjekto
identigo inversa
ideoesprimo (rimedoj de)
Ido
ie
24 R.
121; 191(3); 195
87 (A)
190 (3); 191 (3)
211(7)
133 (F)
207
207 R. II
193 R. II; 195
253
386
254 R.
90R.V
14 (A)
361
268
333 R.
206 (B)
96 R. I
116 (d)
296 (B)
21 R. II; 125
87 (I)
323 R.I
343 (C 6); 344
99
85
88(3)
88(2)
196 R. I
88 (2)
362
337
197 (B)
200 R. III
275
337 R.
88
550
iel 88(4)
ies 63
-if 414
i-finjo enkunmetoj 309(4)
Vd. verbaj finaoj!
-ig
(morfoiogio) 103; 119 (C)
(vortfarado) 358
igi
119 (C 1)
(modo post) 231 R. IV
-i
(morfoiogio) 104; 105; 119(D)
(vortfarado) 359
igi 119(D)
-ist 342 R. III
-ik 345 ; 362
-ik-ist 342 R. III
-il 323 R. II; 338
ili 46
ilia adjektivo 79
pronomo 51
imperfektaj tempoj (difino) 95
(uzado) 107 R.; 112.(1); 113
imperfekto 95 R.; 98; 109
abstrakta 113 R. IV
implicita citao 132(116)
implikitaj kompletivoj 230(4)
-in 32; 339
-ind 112 R.; 351
indefinitoj Vd. nedifinaj pronomoj !
indika prop -o 214
indikaj kompletivoj 231 (1)
indikativo (difino) 96(1)
(uzado) 110(1)
individuiga formo 52; 56; 60; 63
infinitiva agprop-o 166
cel-adjekto 186
kaz-adjekto 208
predikativo 169 (2 a)
suplemento
de agsubstantivo 141
de adjektivo 145
de verbo 150 R. I
infinitivo (difino) 96(2)
(uzado)
11; 117
atribua predikativa 172
551
cel-adjekta 186
kun prep-o 117 (cc dd); 186
objekta 180-182
objektpredikativa 26; 172
ordona 166 R.
pasivsenca 155 R. II
postadjektiva 145
postsubstantiva 141
predikativa 169 (I d)
(subjekto de) 155
(supl-oj de)
151(1)
post anstata 117; 186
inter
117 (dd); 186
krom
117; 186
sen 117; 186
en dependaj demandoj
233 (III b); 236(111)
in-formo 32
-ing
340
inkluziveco (espr. de)
199
inkoativo (difino) 98
(uzado) 105
ino
339 R. II
instiga adjekto
208 (3)
instrument-indikaj adjektoj 206
inst rument-subprop - oj 264(1)
(verbotempoj en) 264
inte 271 (noto)
inter ablativa
212
koncerna 210(7)
loka 189; 191
proksimuma 207 R. II
sendistinge elekta
133 (B)R.
tramova 191 (2)
kun infinitivo
117(dd); 186 (2)
kun elipsa rilatprop-o 238 R. III
e numeraloj
87 (A)
inter-
387; 430
interelementa grupio 301
rilato
291
inteijekcioj (difino)
24
(detalo) 125
interogativoj Vd. demandaj pronomoj!
interpozitivo
121; 185
interpunkcio (difino)
P. 22
(detaio) 7-16
552
inter si
interan-adjekto
inversa vortefiko
(klarigo de)
io
iom
ioma
iom da
-ir
-ism
-ism-ist
-ist
dif. de-ant kaj de-ul
ii
-it
-ita (uzadoj
(aktivigavalorode)
-itat
iterativo (difino)
(uzado)
iu adjektivo
pronomo
iam triapersona
iu ajn
-iv
iufoje
-iz
J
-j
ja akcenta
klariga
konceda
(vortordo)
jam
en tempoprop-oj
anst. ekde
jam ne
je baza ligilo
e komparativo
simbolo de prepozitivo
analizilo
ablativa
ablativ-objekta
160 (II b); 163(3)
209 R. II
304
307
63
71; 72 R.; 88 (5)
84R.II
84 R. I
434
341
336 R. II
342
342 R. IV
46 R. I
346
114
119 (B) R.
362
98
108
85
63
160(1)
63 R. II
349(2); 354; 362
196 R II
358 (3 d); 360
33
91 (C); 223; 274(1)
225
223(2)
273(3)
90; 112(2)
247-248
194 R.
90 R. XI
144
71 R.; 144 (b 1); 207
34
294
212(3)
179 (3 a)
553
ag-objekta
instrument-indika
koncerna
mezur-indika
rezulta
temp-adjekta
traktativa
je-
jen
jen... jen...
jena, jeno
jes
ju... des...
jun-

jus
uskiam
K
kaj
kaj... kaj...
karakteriziloj
kategoria divido
(historio kaj pravigo)
kategorioj gramatikaj
kategorio-sufiksoidoj
ilia analogeco
kazaj adjektoj
infinitivaj
subprop-oj
(verbotempoj en)
kazede
kazi (modo post)
(tempo post)
kazo (morfobgio)
(sintakso)
e subprop-qj komparaj
koncedaj
supozaj
ke Vd. eksplikaj subprop-oj!
anst. ar
por ke
motivanta
136
206
210(8)
71 R.
204 R.
193
179 R. III
388
55; 90
55;222 (5)
55 R. II, III
91 (II); 217
123; 262 (A6), (B6)
424
90; 100; 271 (a)
248
123
123; 221
26
282
284
24; 278
325-330
331
208
208
267
271 (10)
208
231 R. IV
270 R. 2
34
263
258
257
267 R. V
268
267 R. V
554
(elipso de)
(en tempoprop-oj)
ke kvaza
kelk-
kelka
en kunmeto
kelkaj adjektivo
pronomo
kelke
kelke da
kia
kial
kiam
e kazo reala
anst. per tio ke
kiamaniere
kie
kiel
agokompara
identiga
ilustra
inform-indika
komparativa
kondia
kvalifika
kvalitkompara
manierkompara
rezulta
stat-indika
taksa
anst. kvaza
e nerekta predikativo
(kazo post)
(refleksivo post)
kiel anka
kiel do
kiel eble piej
kiel longe
kiel se
kiei... tiel anka
kiela
kies
entenas difinitecon
(vortordo)
219 (2); 232 R. II; 233 R. I
250
230 R, I
425 n
84
305 (3)
84
62
27R. II
84
58 (C)
88 (3) R. V
88 (2); 246; 247
257(1)
264 R.
82
88(1)
88(4)
262
200; 262 (7)
200 R. III
261
71
175 R. II; 201; 256
200 (A c)
175 R I; 262
262
204
200; 256
200 R III
88 R. VI; 263 (3)
175
175; 262 R. I
161 R.I
221
266 (3 c)
88 (5)
254
88 R. VI; 263 (2); 263 R. IV
221 (II)
82R. II
56-57
56 R. II
273 n (1)
555
kio (formo) 56
(uzado) 58; 59
absoluta 187 R. I
(psedosubprop-a) 226
kioestas, ke 267 R. V
kiom 88
ekkria 71
kompara 262 (A 5)
(refleksivo post) 161 R.I
striktiga 261
kioma
84 R. II
kiomda 84 R. I, R. ffl
kiom eble
88(5)
kiomfoje 246
kiom-malsano
262 (IA)
kiompli 71
kiu (formo)
56
demanda adjektivo 82
pronomo 59
psedosubprop-a 226
rilata adjektivo 81
pronomo 56-58
kiu ajn 63 R. II
klarigaj prop-oj 225
klarigaj-adversaj prop-oj 225
klopodi (modopost) 231 (2g)
klopodo (modopost) 240 R . I I
kolektivoj Vd. sumigpronomoj!
kolektiv-adjektivoj 83
kolektivado(espr. de) 33 (C)
kolektivigo 87 (E)
komenca aspekto Vd. inkoativo!
komencaj temp-adjektoj 194
komo 9
komparacio absoluta 70
relativa 71;72 R.
eadjektivoj 69-73
eadverboj 89; 92
komparaj subprop-oj
262; 263
(verbotempoj en) 271(7)
komparativo deadjektivo 71-72
de adverbo 89; 92
komparo indika
262(1)
disgradiga 262 (IB)
556
samgradiga 262 (i A)
supoza 263
kompleksa frazo 219
kompleksaj tempoj 100; 112
evitindaj 247 R. IV; 257 (13);
271 (3); 271 R. II,m
komplementita prop-o 218(2)
komplemento 25
kompletigaj lingvoelementoj 277
kompletigendaj lingvoelementoj 277
kompletivoj 229-236
celaj 231 (2)
demandaj 230(3)
ekspiikaj 230(2)
impiikitaj 230(4)
indikaj 231(1)
riiataj 230(1)
supozaj 231(3)
komunaj nomoj (difino) 28
(studo) 29-35
komunaj tempoj 99
konatigi (anaiizode) 105 R. I
koncedaj adjektoj 202
subprop-oj 258
(verbotempoj en) 271(5)
koncern-adjektoj
210-212
koncerna prefiksoido 399
subprop-o 235
koncerne 122 R.
kondicionaia participo 99 R. III; 101 R II; 257(1)
kondicionalo (difino) 96(1)
(uzado) 116 (b)
e konced-adjektoj 118; 183(11); 202 R
e kondi-adjektoj 118; 183(11)
e separativ-adjektoj 199
e situacadjektoj 198
e societaj adjektoj 198
en cel-adjektaj subprop-oj 268
en epitetprop-oj
239; 240 (c)
en indikaj prop-oj 214
en klarig-adversaj prop-oj 226
en kompietivoj 231(3)
en koncedaj subprop-oj 258
en konsekvencaj subprop-oj 265
en nerekt-objektaj subprop-oj 235 (I); (III)
557
en objektaj subprop-oj 233(1), (III)
en posttempaj subprop-oj 248
en predikativaj subprop-oj 236(1), (III)
en separativaj subprop-oj 255 (B I); 271 (3)
en subjektaj subprop-oj 232
en supozaj subprop-oj 257
post anstatake 255 (B I)
kvaza 257 (4); 263 (3)
sen (tio) ke 255 (BI)
kondiaj adjektoj 201
subprop-oj Vd. supozaj !
kondieke 257(13)
konjugacio (difino) 94
(formoj) 99-101
konjunkcioj (difino) 24
(studo) 123
konkludaj prop-oj 224
konkretigo de radiko 282 B, C; 330 (3)
konsekvenc-subprop-oj 265
(verbotempoj en) 271 (9)
konsili (modo post) 231 (2 B kaj R.VI)
konsilo (modo post) 240 (2)
konsisti en, el
200 (a,b); 210 R. II
konsonantoj 17; 22
duoblaj 6; 22 R. V
kontra ablativ-objekta 179 R.V
agsuplementa 136
almova 190-191
dativa 211
diferenc-esprima 210(4)
interana 209 (3)
koncerna 210(4)
loksuplementa 133 (F)
pozicia 189
tramova 190-191
kun akuzativo 192
ligilo de adjektivsuplemento 144
kontra- 389;430
kopulaj prop-oj 221
kopulo (difino) 26; 119 (A)
(studo) 170
korpoparto (espr. de la tenata) 206 R. I
kovrilo 338 (noto); 436
krampoj 16(2)
558
kredi (modo post) 233 (I)
(prep-o post) 177 (3)
kri-signo 12
kritiko de la E-a vortsistemo 432-436
krom separativa 199
(akuzativo post) 255 (B)
(infinitivo post) 117
kroin- 390; 430
krome 221
krom se 257(11)
krom (tio), ke 255 (B)
krud-
424
kun dativa 211 R. I
instrumenta 206 R. III
kondia 201 R. II
maniera 205 (b)
priskribsuplementa 133 (E)
reciprokeca 211(4)
societa 185
societsuplementa 133 (E)
stat-indika 200 (B)
traktativa 210 R. III
e faktitivo 119 (C) R. II
evitinda 210 R. III; 211 R. I
gramatika ilo 185 R. III
ligilo de adjektivsuplemento 144
kombino kun prep-oj 122
kun-
391; 430
kune kun 198
kunfandita frazo 218 R.m
kunigaj krampoj 16(2)
kunkun 391 R. I
kunmeta esprimo de supl-oj 134
de ideoj 275
kunmetado 287-407
kunmeto de vortoj duelementaj 288
trielementaj 301
pli-ol-trielementaj 308
kunorditaj prop-oj 220-227
kuntenaj flankelementoj 302
(sintezo de) 318
kuntirita frazo 218(3)
kuii 105
(kazo post) 192 (2)
kutimii
235 (I b)
kvalifika adjektivo (difino)
(studo)
kvalita determino
kvalitigo de radiko
kvankam adverbo
subjunkcio
kvant-adjektivoj
kvantodifinaj pronom-adjektivoj
kvaza du-rola
e predikativo
e kompletivoj
e participo
e supozaj komparoj
anst. ke
anst.kiel
kvaza-
kvazanomoj (pronomoj)
kvazasufiksoj
-kz-
L
la
e komparativo
e superlativo
e posedpronomoj
anst. posed-adjektivo
labraloj
landnomoj (ortografio)
(esprimmaniero)
laringalo
laringovibro
la..., kiu...
la, kiuj
lasi
kun infinitiva supi.
latentaj elementoj
objektoj
la kaza
koncerna
loka
maniera
tramova
anst. kiel
la-
67
68-74
75
282 BC
90
202 (A); 258
84
62
89 R. I; 263 R.VI
175 ; 263(3)
230 R. I
263 R.V
263
230 R.1
263 R. IV
424
41
361
4 R.
76-78
70 R.
73
51 R.
79 R. II
22 (A)
36
343-344
22 (A)
22 (C) R. III
76 R. IV
76 R. I
119 (C) (3)
155 R. II
305
177 R.
208(4)
210(5)
190 R. I, II
205
190(2); 191(2)
261
392
560
lalongede
la tio, u a kiel
latlegi (analizo)
leterskribi (analizo)
li
lia adjektivo
pronomo
liber-
libroj-rimeno (analizo)
ligita vortordo
likvidoj
lingvoeiementoj Vd. elementoj!
literoj grekaj
latinaj ne-E-aj
(nomado de)
lo
-logio
iok-adjektoj
lokaj subprop-oj
(verbotempoj en)
loki (kazopost)
longo desilabo
de vokalo
lumigi
lumizi
M
majfloro (signifo de)
majuskio
mal-
malanta
maibei-
malbon-
mali
maldekstra flankelemento
maldifina determino
male klarig-adversa
maiebligi (modo post)
maleke
malgrand-
malgra konceda
priskribsupiementa
maigra-
maigra tio, ke
190
124 R. II
293 R. II
306 R.
46-47
79
51
424
309 R. I
273
22 (B)
5
4
2
125 R. II
324 R. III; 362
189-192
244
271 (2)
192(2)
19
20
379 (noto)
379 (noto)
436 (d)
39; 40 R.
420
120
424
424
54 R. IV
301 NB
75
225
231 (2 A)
266 (3 C)
424
202
133 (E)
393
258
(modo post)
(modopost)
de:
de vokalo
(modo post)
(modopost)
post)
adjektoj
subprop-oj
manifestaj objektoj
(modo post)
(prep-o post)
(difino)
(formo)
(uzado)
metafora
adjektoj
(espr. de)
420 R. I
231 (2 B), R. V
240 (b 2)
19
20
84
84
62
84; 88 (C 5)
231 (2 B)
240 R. IV, V
73; 90
71
33 (B)
de) 144 (a)
146
279
309(3)
21
361
205-207
205
261
271 (6)
177 R
199
231 R. III
133HR.H
358
32 R.
368
97; 359 (3)
104
119 (D)
50; 90
50; 273 (4)
160 R.I; 310(1)
277
306
231 R. III
275
424
72 R. II
207
133 (Cc); 144 (b 1)
562
mezuriteco (espr. de)
133 (H)
mi
44
mia adjektivo 79
pronomo 51
uzo a neuzo e vokativo 132(111. R.)
minus 87 (G); 123 R. II
mir-
424 R.
mis- 368;424
dif. de fu- 427
misa 368
modaj helpverboj (difino) 96R. I
(uzado) 116 (d)
modalaj adjektoj 205-209
subprop-oj 260-268
modaloj (difino) 93; 96
(uzado) 116 118
modoj (difino) 93; 96
(formoj) 99-104
(uzado) 116-118
moi- 424
momenta aspekto Vd. momentaneo!
momentaneo (difino) 98
(uzado) 106
monero 335 R.
montraj adjektivoj 80
pronomoj 52-53
morfologio (difino)
p22
(detaio) 23-126
moto 128 R. IV
motiva adjekto 208 (2)
movaj lok-adjektoj 190-192
multa 84
multaj adjektivo 84
pronomo 62
multe e komparativo 71
e superiativo 73
multe- 309 (3)
multe da 84
muitipiiko 87(C)(G)
N
nazaioj 22 (B)
ne 91
(vortordo)
91; 273 (4)
ne- 428
neaj adjektivoj 85
pronomoj 65
neasimilitaj propraj nomoj 37
necesi (modo post)
231 (2 B)
neceso (modo post)
240 R. III
neceso kaj sufio (principo de)
285
nedifina artikolo
85 R. I
determino 75
nedifinaj adjektivoj
85
numeraloj 84
pronomoj 63-64
neeble (modo post) 232(1 b)
nefermita silabo 21
negi 436 (c)
negacio 91 (A)
duobia 91 (B)
negativoj Vd. neaj pronomoj!
negativeco 65
negas 164 R. II
ne...jam... 90R.IV
nek 85 R. III; 91 R. III
erare uzata 85 R. III
nek...nek... 221
nemalhelpi (modo post) 231 R.V
nen 91H(B)
nenia 85
nenial 88 (3)
neniam 85 R. III; 88 (2)
nenie 88
neniel 88(4)
nenies 65
neniigi 65 R.
nenio 65
neniom 88
nenioma 84R.II
neniomda 84 R. I
neniu adjektivo 85
pronomo 65
nenormalaj agprop-oj 166-167
ne nur... sed anka... 221
ne nur... sed e... 223 (4)
nepliol du-senca 262 R. VI
nerekta komplemento 25
parolo 234
564
nerektaj adjektoj 185
infinitivaj adjektoj 186(2)
objektoj 179
predikativoj 169 (1 c) (2)
nesimetriajoj
e la tabelpronomoj 66
e la tabel-adverboj 85;88 R. I, VIII; 88(4)
e la loko de la negacio 91 R. I
e la tempaj subjunkcioj 248 R.I
neanebleco de elementoj 276
netransitivaj verboj 119
neunu 85 R.ffl
netra formo 42; 56; 60; 63
n-finao (morfologio) 34
(vortfarado) 309
ni 44
nia adjektivo 77
pronomo 51
-nj 276; 415
nombra adjektivo 86
tem-adjekto 196
nombro gramatika 33
nome 131
nom-esprimo 132(1)
nomi 110 R. III
nomii 119(B); 359 R II
nominacio (difino) 129
(studo) 132
nominativaj adjektoj 187
nominativo (formo) 34
(uzado) 153; 154
eadjektoj 187
e predikativo 171
e nerekta predikativo 175
nomoj de parenceco (artikolo ce) 76 R. VII
nomsupl-o 133 (A) R; 133 (B) R II
nomumi 413 (2)
nord- 424
nov- 424
nu adversa 233 (2)
akcenta 217
nul 85 (noto); 86
nula signo 32; 34; 132; 171
nulo 86
565
numeraloj (difino) 24
(detalo)
86-87
nunke
250
nuntempo
329 R. V
nuntempo (konjugacio)
95
(valorojde)
115(1)
nur
90
(vortordo) 90; 273 (4)
nura
90 R. VII
U
o (morfologio) 29; 34 R. II
(vortfarado) 277
vort-interna 309
objekta epiteto 174
predikativo 173-175
subprop-o 233
objekto (difino)
25; 176
(sintakso)
176-182
ablativa 179 (3)
dativa 179 (2)
infinitiva 180-182
latenta 119 (A); 177 R.
manifesta 177 R.
nerekta 176; 179; 182
okaza 177 R.
prepozitiva 176 R. I
rekta 176; 178; 181
substantiva 176; 179
traktativa 179(1)
objektoj alternaj 177(2)
diversaj 177(3)
fiksaj 177(1)
-obl 87 (C)
dif. de -foj 87 (C) R. II
o-finaaj vortoj (analizo) 314
o-finao (morfoiogio) 29; 34 R. II
(vortfarado) 280(1); 293
elasta senco 286(1); 293
elizio 20 R. III; 29; 277 R. II
propra sigtiifo 280
vort-interna 309(1)
-oid 355
566
okazi (modo post) 231 R. VIII
(tempo post) 270 R. I
okaziga adjekto 208 (1)
okcident- 424
okulvitroj 33 (B 2)
ol e disgradiga komparo 262 (B)
e komparativo 71
ol ke 266 (3); 268 R. III
ol kia, ol kiom 262 R. V
ol se 263 (!)
oiim 193 R. III
oiogi 362
-on- 87 (D)
proponita parelemento 434 (B)
oni 48
onia 51
onomatopeoj 126
-ont 112 R.; 327
onteco Vd. futuro!
op 87 (B); 435 R. I
ordaj numeraloj 87 (B)
ordona prop-o 216
ordoni (kun infinitiva supl.) 155 R. I
(modo post) 231 (2 B)
ordono (modo post) 240 R. III
orient- 424
originaj adjektoj 203
subprop-oj 259
-or- 362
ortografio (difino) pg. 20
(reguioj) 1-6
-ot- 327
-oz
356
p
paiataloj 22 (A)
parelementoj
281; 434-435
parentezo 16 (2) R. I; 132(11)
paroi-elementoj 23; 27
parolo nerekta 234
rektH 227
partecaj demandoj 217(2); 230(3)
567
particip-adverbo 158; 183 (II); 183 R. 1,11.
epiteta 183 R. I
kaz-adjekta 267
konceda 258
maniera 261
supoza 257
tempa 249
anst. senke 255 (B)
participaj finaoj en vortfarado
327
participo (difino) 96(3)
(uzado) 118
absoluta 183 (II); 249
adjekta 158; 183 R. III
epiteta 158
predikativa 158
dif. de adverbo 183 R. III
suplementoj de 150(2)
(vortfarado)
substantiva pluformado 128 R. II; 327
partikulo 278 (4); 293 F
paseo
Vd. preterito!
95; 329 R. V
pasivaj participoj (resumo) 114
sinteza formo 102
pasivo (difino) 97
(formoj) 101
(uzado) 119
per instrumenta 206
maniera 205
mezura 207
privoka 206 (c)
e faktitivo 119
e medialo 119
dif. de de 208 R.I
erare uzata 138
per-
109 R. V; 394
perdo (prep-o post) 133 H R. II
pere de 206; 264
perfekta aspekto 109 R.V
perfektaj tempoj (difirto) 95
(uzado) 112(2); 114
perfektivo (difino) 98
(uzado) 109
per 431
permesi (modo post) 231(2)
568
permeso (modo post) 240 R. IV
persimem 160(11)
personpronomoj Vd. personaloj!
personaloj (morfologio) 43-46; 48; 49
(uzado) 47
personigita afero (seksode) 36 R. III
(reprezentanto de) 47
persono dua 45
tria 46-49
unua 44
pertioke 264
peti (modo post) 231 (2)
peto (modopost) 240 R. II
plai (modo post) 231 R. III
plat- 424
plej 73; 90; 92 R. VII, VIII
pleja 90 R. VIII
plen- 424
-plena 361
pieonasma finao 279
prepozicio 213
pu 71; 72; 90
pliampleksio de la refleksivo 162
plie 90R. K
pli-malpli 300
pliolunu (kazopost) 178 R. II
(nombro post) 33 (B)
plozivoj 22 (B)
plu, plue 90 R. X XII; 182 R. II
(vortordo) 273 (6)
pluformado flnaa
281
plur-
309 (3)
pluraj adjektivo
84
pronomo 62
pluraliga vortefiko
304 R. II
pluralo
33
interne de kunmeto 309 R. I
plus
87 (G); 123 R. II
pluskvamperfekto M3R.H
pluvas
164(2)
po
87 (A, F); 133(1); 207 (B)
po-
87 (F) R. III; 395
popolnomoj (skribo de)
39(b)
569
por absoluta 268
cela 209
dativa 211
destineca 209(4)
interana 209 R. II
koncernsuplementa 133 (D)
ligiio de adjektivsupl. 144
ligilo de infinitiva supi. 141 R.
objektsuplementa 136
preza 209
profita 209 (3)
tempa 193(11)
anst. kiel 175; 200 (A c); 209 R. III
anta infinitivo 117; 141 R.; 268
anta nerekta predikativo 175
dif. de pro 208 R. III
por- 396
por iam, por eterne 193
porke 268
posedaj adjektivoj 79
pronomoj 51
posesivoj Vd. posedaj pronomoj!
post hor-esprima 87 (I b)
loka 189; 191
tempa 193
post- 397; 430
postkiam 247
post ol 117; 124; 247
posttempaj subprop-oj 248
postuli (modo post)
231
postulo (modopost)
240 R. II
potencigo (espr.de) 87 (G)
-pova 361
povi (signifo la la modo) 116 R. I
(specialaj karakteroj de) 116 (D)
enkunmeto 309(4)
poziciaj lok-adjektoj 189
pra- 421
pre-
407
predikativa subprop-o 236
predikativo (difino)
26
(studo) 169-175
delaobjekto 171-175
delasubjekto
169
adjekta 170 (4); 197 R.;200 R. II
570
adjektiva
169 (Ia)
adverba 169 R. 1II
infinitiva 169 (Id)
nerekta 175
prepozitiva 169 (I c); 175 R. II, III
rekta 173
substantiva
169 (Ib)
dif. de adverbo
170 R. II; 172 R. II
predikato (difino) 25; 152
(studo) 165-175
neverba 165 R.
prediktaj tempoj (difino) 95
(uzado) 110; 112(3)
prefiksio de prep-oj
430
de radikoj
276 R.; 423
prefiksoidoj (difino)
276; 363
(divido) 364
adverbaj 365-370
prepoziciaj 373-406
psedaj 407
radikaj 371-372
prefiksoj (difino)
276(2)
prepoziciaj
430
radikaj 424
veraj
416-422
prepoziciaoj
122
prepozicioj (difino) 24; 218 N.B.
(detalo)
120
anta adverbo
120 R. II
post agsubstantivo
136
post verboj
179; 182
prepozitiva adjekto
185
objekto
179; 182
predikativo
169(1 c)
supl-o de adjektivo
144 (b)
de adsubstantivo 135-138
de adverbo
148
de asubstantivo 133-134
deverbo 150
prepozitivo (difino)
34 R.
(studo) 121; 185
duopa
121; 185
preska
89
tempa
248 R. IV
preska-
424
571
preter
191; 192
preter- 398
preterito (difino) 95
(uzado) 115(2)
prezenco (difino) 95
(uzado) 115
administracia
115(1)
citaa 115(1)
eterna 115(1)
historia 115(1)
prezo (espr. de) 209 R. II
pri dativa
211 (c)
koncem-adjekta 210
koncem-objekta 136
koncemsupiementa 133 (D)
traktativa 179(1); 210
ligiio de adjektivsupl. 144
pri- 399
prilumi 399 (noto)
primitiva prop-o 210(1)
pri-objekto 179(1)
pri tio, ke
235 (I); 267 R.V
privokado 206 (C)
pro interana 209 R. II
kaza 208(1)
motiva 208 (2)
privoka 208 R. IV
anst. anstata 199 R. II
proapor
208 R. III
pro-
400
produkto-verboj
137; 228 (2 a)
pro ke
267 R. I
proksimuma kvanto (espr, de) 207 R.I
tempo (espr. de) 193-195
proksimume
207 R. D; 425 II R. II
pronom-adjektivoj (difino) 41
(studo) 79-85
pronomoj (difino) 24
(detaio)
41-66
demandaj 59
koiektivaj 60-62
montraj 52-53
nedifmaj 63-64
negativaj 65
personaj 43-50
572
posedaj 51
rilativaj 56-58
prononco (resumaj reguloj) 21
proponi (modo post) 231 (2 B); 239 (c)
propono (modo post) 240 R. II
proporcio (espr. de) 87 (G)
propozicia suplemento
deadjektivo 146
de adverbo 149
de substantivo 142
deverbo 150
propozicio (difino) 24; 151; 218 NB
(strukturo) 165-175
propozicioj
adversaj 223
ag-esprimaj 165-167
alternativaj 222
apudmetitaj 219
demandaj 217
deziraj 215
ec-esprimaj 168-175
ekkriaj 214 R. I; 215 (B)
elipsaj 219 R. II
indikaj 214
klarigaj 225
klarigs-adversaj 225
komplementitaj 218(2)
konkludaj 224
kopulaj 221
kunorditaj 219
ordonaj 216
primitivaj 218(1)
protestaj 223 (4); 266 (3 c)
sensubjektaj 164
suborditaj 219
(specojde) 214-218
propozicio-sintakso (difino) p. 179
(studo) 151-218
propra signifo de finao 280
piopraj nomoj (difino) 28
(studo) 6; 36-40
propre 92 R. III
protestaj prop-oj 223 (4); 266 (3 c)
provincnomoj 343 (D)
prave 225
psedo- 422
psedoadverboj 87 (A) R. I
psedopleonasma finajo 306
psedoprefiksoidoj 407
psedoprefiksoj 431
psedosubprop-qj 226
psedosufiksoidoj 362
punkto 8
punktokomo 10
purigo (analizo) 311. II
R
rab-
424 R.
radikkarakteroj
278
radikoj (difino)
276(2)
(karakteroj de) 278
(kategoria divido) 282
(ties pravigo) 284
dif. de sufiksoj 322 R.
prefiksoidoj 371; 372
rajto (modopost) 240 b 2
rapid- 424
rapidmezurOo (analizo) 304 R.I
re
90R. I; 277 R.I
re- (morfologio)
108
(vortfarado) 369
reciproke
163 (2)
reciprokeco 163
reciti
369 R. II
reen
192 R. II; 369
refleksiva voo
119 (D)
refleksivo
160-162
rekta komplemento
25
parolo 227
rektaj adjektoj
184
objektoj 178
predikativoj 169(2); 173(1)
relativa tempodifino
193(2)
relativaj verbotempoj
270
reliefigo de frazeiementoj
274
renkonte
192 R. II
renkonteal
190 (A 3)
renversebleco (principo de) 433
574
reprezentantoj
delasubjekto
reprezentato
(ellaso de)
responda
respondo forma inter pronomoj
resuma apudmeto
ekvivalento
resumo de la uzo de ata/ita
de ia vortfarado
reteni
retro
returne
retui
reveneblao (analizo)
rezultaj adjektoj
subprop-oj
rezulti (modo post)
rezuitigi (modo post)
-ria
rilataj tempoj
rilataj Vd. rilativaj!
rilatato
rilate
rilatiga stat-adjekto
rilativaj adjektivoj
pronomoj
subprop-oj
epitetaj
instrumentaj
kompletivaj
manier-indikaj
objektaj
originaj
predikativaj
psedaj
rezultaj
separativjg
societaj
subjektaj
(verbotempoj en)
rilativoj Vd. rilativaj pronomoj!
rilatpronomoj Vd. riiativaj!
riiatverboj
ripeta aspekto Vd. iterativo!
41
159
41; 56
232(11)
144 R.I
66; 85
130
131
114 (fino)
311
369 R. II
370
192 R. II
369 R. II
323
204
259
231R. IV
270 R. 2)
361
95
197
122 R.
197; 200-204
81
56-58
230(1)
238
264(2)
230(1)
261(2)
233 (II)
259 (2)
236 (H)
226
259 (2)
255 (B II)
255 (A)
232(11)
271(1)
328 (2 d)
s
sakroj 125 R. I
sam- 424
same 92R.IV
samelementaj vortoj 279
samtempaj tempoprop-oj 246
sankt-
424 R. H
sat- 109
scias (mi ne..., kiu) 233 R. VI
se absoluta 183 R II; 268
demanda-motivanta 267 R. VI
dezira 215
elipsa 257 R VII
supoza 257
tempa 246 (A)
anst. ke 231 R.ffl; 232 (1 c); 257
e kazo reala 257(1)
(infinitivo post) 268 R.I
(voiitivo post) 1I6(C 3); 257 R. VII
sed 123; 223
sek- 424
sekso- gramatika 32
sekve 224
semajntagoj (espr. de) 193 I (c)
sen 199
kun infinitivo 117 R.
sen- 401
sendi (infinitivo post) 155 R. I
senforta (analizo) 304; 311
sensubjektaj prop-oj 164
sen tio 225
sen(tio)ke 255 (B)
senutila (analizo) 304 R. III
senvoeco 22 (c)
separativaj adjektoj 199
subprop-oj 255
(verbotempoj en) 271(3)
seri (modo post) 239 (c)
si (morfologio) 49
(sintakso) 160-163
substantive uzata 160 R. II
sia (morfologio) 49
sia-
(sintakso) 160-163
160 R. I; 310
576
siaflanke
siatempe
siavice
sidii
(kazo post)
signifas (kazo post)
silabado
silaboj fennitaj, nefermitaj
longaj, maiiongaj
-simila
simplaj tempoj
sin- (sintakso)
(vortfarado)
sinetio (difino)
singularo
sintaksa vortefiko
sintakso (difino)
delavorto
de la prop-o
delafrazo
sintezo (kontraste ai sintakso)
(kontraste al analizo)
situaciaj adjektoj
societaj adjektoj
subprop-oj
skemo de analizo
sol-
sola
sole
soleca
soistarivaj iingvoeiementoj
sonoj kaj iiteroj
sova-
specoj de vortoj
deprop-oj
spiritfunkciaj verboj
spite
spitede
spiteke
starii
"stas
stataj adjektoj
subprop-oj
verbotempoj
stati
223(1)
160 (Hb)
223 (I)
105 R. III
192(2)
132 (2) R. II
14 (B II); 21
21
19
361
99; 110
160 R.I
310(1)
P.22
33
309(4)
p. 184
127-150
151-218
219-274
290
317-320
198-202
198
255
313
424
197 R.
90R.VI; 197 R.
329 (IV 2)
277
17
424
24
214-218
328 (2 f)
92 R. VI
202 B (c)
258
105 R. III
277
197-204
255-259
114 (2 a)
114 R. I
stat-indikaj adjektoj 200
statverboj 119 (A); 328(2 b)
steleto 16(3)
stif- 425 R.
streado de formoj 320
strukturaj frazelementoj 27
strukturo de la prop-o 152-213
sub kaza 208(4)
loka 189-192
loksupiementa 133 (F)
priskribsupiementa 133 (E)
stat-indika 200 (B)
tramova
191
sub-
402; 430
subjektaj subprop-oj
232
subjekto (difino)
25; 152; 153
(sintakso)
153-159
de adjektivo
156
de nepredikata verbo
155
de predikata verbo
154
de agsubstantivo
156
neesprimita
99 R. 1; 164
ne ripetita
154 R. II
dif. de aganto 153
subjunkcio (difino)
24
(detalo)
124
subjunktivo
231 (2) (noto)
suborditaj prop-oj
219(2)
subprop-o
219(2)
subprop-oj adjektaj
243-268
duagradaj 219 (2 c)
celaj 260
efikecaj
231 (2 b)
elipsaj
219 R. 1,11
epitetaj
237-242
instrumentaj
264
kazaj
267
komparaj
262-263
kompietivaj
229-236
koncedaj
258
konsekvencaj
265-266
lokaj
244
manieraj
261-266
manier-indikaj 261
modalaj 260-268
578
nerekt-objektaj 235
objektaj 233
originaj 259
predikativaj 236
rezultaj 259
separativaj 255 (B)
situaciaj 255-258
societaj 255 (A)
stat-indikaj 256
subjektaj 232
supozaj 257
supozaj-komparaj 263
stataj 255-259
tempaj 245-254
voiaj 231 (2 a)
(verbotempoj en) 268-271
substantiva efeiemento 281-293
epiteto 129-132
predikativo 169(1 b)
uzado de adjektivo 30; 36; 51; 74
de adverbo 30
de infinitivo 117
de pronomo 30
deio 53
demi 44
de nenio 65
de oni 48
de si 160 R. II
de prop-o 30
substantivaj sufiksoidoj 292
(detalo) 332-346
substantivo (difino) 24; 278
(morfoiogio) 28-40
(sintakso) 128-142
(vortfarado) 278
subtraho (espr. de)
87 (G)
sud-
424
sufie, por ke 72 R.; 268
sufii (modo post) 231 R. III
sufiksoidoj (difino) 276; 322
adjektivaj 295; 347-356
kategoriaj 325-331
kvazaaj 361
participaj 327
psedaj 362
579
substantivaj
verbaj
(specialaoj de)
sufiksoj (difino)
veraj
dif. de radikoj
sumigaj pronomoj
super disting-elekta
konce^ia
loka
loksuplementa
mova
objekta
proksimuma
tramova
e numeraloj
super-
superlativo de adjektivo
deadverbo
supersigno
suplemento (difino)
adjektiva
adverba
akuzativa
infinitiva
objekta
prepozitiva
subjekta
e adjektivo
e adverbo
e infinitivo
e komparativo
e participo
e substantivo
e superlativo
e verbo
de ad-substantivo
de a-substantivo
deagosfero
de destiniteco
de distinga elekto
de distribuo
de esenco
de koncernateco
de konsisto
292; 332-346
298; 357-360
323
276(2)
409-415
322 R.
60-61
133 (B) R. III
210(6)
189-192
133 (F)
190
136
207 R. II
191
87 (A)
403 ; 430
73
92
3
25
268
143
139; 144 (a)
141; 145
135-137
133; 135; 144 (b); 148
138
143-146
147-149
150(1)
71-72; 89; 92; 146; 149
150(2)
133-142
73; 144
150
133-134
135-142
133 (D)
133 (D)
133 (B) R. III
133(1); 134(1)
133 (C)
133 (D); 134 (D)
133 (C); 134 (C)
580
de loko
de mezuriteco
de mezuro
de nomo
de okupigo
de origino
de posedo
de priskribo
de sendistinga elekto
de tempo
transformo en epiteton
supozaj komparoj
subprop-oj
(verbotempoj en)
supoze ke
supozo separativa
suprenii (analizo)
sur dativa
instrumenta
koncerna
loka
metafora
tramova
post superlativo
sur-

-ajna
ajnas intermetita
(infinitivo post)
(predikativo post)
(modo post)
i
ia adjektivo
pronomo
T
tabel-adverboj
tabelo de akcesoraj komplementoj
de konsonantoj
de pronom-adjektivoj
de strukturaj frazelementoj
de verbotempoj
de vokaioj
133 (F); 134 (F)
133 (H); 134 (H)
133 (C)
133 (A) R.; 133 (B) R.D
133 (D)
133 (B); 134 (B)
133 (A); 134 (A)
133 (E); 134 (E)
133 (B) R. III
133( 0, 134 (G)
134
263
257
271 (4)
257
257 (II)
309 (3)
211(7)
206 (B)
210(6)
189(6)
192
190(2)
73
404
361
164(1); 214 R.fl
168.1 d)
169 (a), (d)
230 (2)
46-47
79
51
88
27(11)
22
85
27(1)
99; 104
21
581
tabelvortoj 85
tagias 164(2)
tamen 90 R. III; 123; 223(2)
t.e. Vd. tioestas
tempaj adjektoj 193-196
aktualaj 193
finaj 195
komencaj 194
nombraj 196
subprop-oj 245-254
respondaj al kiam? 246-251
de kiam? 252
is kiam? 253
kiel longe? 254
(verbotempcj en) 271(11)
tempoj (difino) 93; 95
(formoj) 99-101
(uzado) 110-114
absolutaj en subprop-oj 271
kompleksaj 100; 110; 112-114
relativaj en subprop-oj 270
simpiaj 99; 110
stataj 114 (2 a)
(valoro de) 115
tempopunkto (espr. de) 193(1)
terurii 359(1 c)
tia adjektivo 80
malateca 80 R. I
pronomo 53(C)
tiake 265
tia... kiu... 80; 238
tial 88; 224
tial ke 267
tie 68(1)
tiel 88(4)
tiela 80 R. II; 88 (4)
tiel ke 265
(modopost) 266
tiel longe dum a kiel 254
ties (formo) 52
(uzado) 53 R. II; 79
tkiuj 76 R. I
timi (modo post) 231 R. I
timo
(modopost)
240 R. VI
582
tio (morfologio) 52
(uzado) 53
anst. gi 47
tio estas
anst. gi
131; 225
tiom 88 (5) R. VII
tioma 84 R. 11
tiomda 84
tiom pli 70 (Id)
tiompli... jupii... 123
tiompliar 225
tiom pli ke 225
tiu (morfologio) 52
(uzado)
adjektivo 80
pronomo 53
tiu... kiu... 238
tondras 164(2)
tra lokatramova 190-192
ioksuplementa 133 (F)
tempa 193(11)
kombino kun prep-o 121
tra- (morfoiogio) 109
(vortfarado) 405
trainter 121
traktativaj adjektoj 210
objektoj 179(1)
tramovo 190-192
trans lok-adjekta 189(7)
loksuplementa 133 (F)
tramova 190; 191
trans- 406
transitivaj verboj 119
tre 183(1)
treete 72 R.
trigramoj 3
trion- 425
tripunkto 13
tro... ol ke , . . . por ke 266 R. I; 268 R. III
trudi (modopost) 231 (2 B)
trunko komuna de pruntvortoj 336 R. III
tuj 90
tuj kiam 247
tut- 109
tuta 83
tutecaj demandoj 217; 230(3)
tute ne
85 R. III
U
-uk
ul
dif. de -ant, -ist
ulo
-um
u-modo Vd. volitivo!
-unt
unte
unu adjektivo
nedifina artikolo
numeralo .
pronomo
unuaeco
unueco
unudirektaj verboj
unu la alian
urbnomoj
us-modo Vd. kondicionalo!
-ut
V
vaporip-asocio (analizo)
vasteco de vokalo
ve
velaroj
vend-objekto (espr.de)
vendoprezo (espr. de)
VER. (vortefikaj reguloj)
veraj preftksoj
sufiksoj
verba efelemento
verbsg najoj
(elasta senco)
(memstara uzo)
(propra senco)
radikoj dif. de adjektivaj
sufiksoidoj
verbfinaaj vortoj (analizo)
343
372 R. II
330
342R. IV
330R. IV
413; 435
96 (3); 99 R. IU; 327 R. I
257(14)
85
85R.I
86
54
329 (V)
329 (VI)
177 (2 a)
163
36; 343 R. III
96 (3); 101 R. II; 327 R. I
301
21
21
22 (A)
209 R. II
209 R. II
289
416-422
409-415
297
286 (3); 299
286 (ID)
277
280(3)
283
298; 357-360
316
584
verbigo senpera
deadjektivo 299 (B)
de substantivo 299 (A)
verbo (difino) 24; 93; 278(4)
(morfologio) 93-119
(sintakso) 151-218
(vortfarado) 289 (III); 297
(klasoj de) 328 (2); 358 (3)
(kategorio de) 278
verboj deago 119 (A)
de atribuado 173
de daro kaj rezuito 110
de daro sen rezulto 110; 113 R. II;
de rezulto sen daro 110; 113 R. II;
de sensado 172
de stato 119 (A)
aitern-objektaj 177 (2)
divers-objektaj 177 (3)
dudirektaj 177 (2)
fiks-objektaj 177(1)
hibridaj 110
kopulaj 119 (A); 170
tridirektaj 177 (2)
unudirektaj 177(2)
verbotempoj en subprop-oj 269-271
verajne (modo post) 232 (Ib)
vesperas 164(2)
vi 45
via adjektivo 79
pronomo 51
vic- 425 R.; 429
vic'al 120; 429 R.
vicmontraj numeraloj 87 (B)
vicumi 413(5)
vir- 32 (A); 372
viraj nomoj 36
virg-
424
virinaj nomoj 36; 339 R. I
virseksaj nomoj 32 R.
vivipova 309(4); 310(2)
vizaaltere (analizo) 308 (2)
vodoni (analizo) 303
voeco de konsonantoj 22 (C)
585
vooj (difino) 93; 97; 119
(morfologio) 99-104
(uzado) 119 (A-D)
vokaloj 17
(longecode) 20
(vasteco de) 21
vokativo 132(111)
voli (signifo la la modo) 116 R.I
specialaoj 116 (d)
(modo post) 231 (B)
(infinitivo post) 181(1)
(akuzativo post) 116 (D); 181 R.
en kunmeto 309 (4)
volitivo (difino) 96(1)
(uzado) 116 (C)
en efprop-oj deziraj 215
ordonaj 216
en subprop-oj celadjektaj 268
epitetaj 240 (b)
kompietivaj 231
koncedaj 258 R.
konsekvencaj 266
objektaj 233 (I b), (III b)
nerektaj 235 (I b), (Ill b)
predikativaj 236
subjektaj 232(1 b), (III b)
post kondieke 357 R. IV
post kvankam 258 R.
post se 257 R. VII
post tiel ke 266 (2)
volitivparticipo aktiva 96 (3); 99 R. III
pasiva 96(3); 101 R. II
volo (modopost) 240 R. II
vort-anaiizo Vd. analizo!
vortefikaj reguioj 288-289
vorteflko ag-objektiga 306 R.
inversa 304
memstariga 306
piuraliga 304 R. II
rekta 289 R I
sintaksa 309(4)
vortfarado 275-431
(divido) 275
(roio de) 436
Vd. vortsistemo!
586
vortfunkcioj 25-27
vortkategorioj 278
vortkonsisto de la lingvo 276-286
vortkunmeto 287
(analizode) 313-316
(sintezo de) 317-320
esceptoj 310
resumo 311
skemoj 313
vorto (difino) 23
(specojde) 24
(fnkciojde) 25-27
vortordo 272-274
dene 91
en citanta frazo 227
post igi, lasi 233 R. III
post adi, vidi 233 R. II
vortotrano 14 (B II)
vortsintakso (difino) p. 184
(studo) 127-150
vortsistemo (valoro de la) 433-435
Q 4
X 4
Y 4
587
H. INDEKSO DE LA REFERENCITAJ AUTORNOMOJ
(La ciferoj signas la paojn)
Akademio de Esperanto 11,15,223,225,278,382,385,386,462
Albault Andre 368,477,524
Andersen Hans 7,74
Antido Vd Saussure
Aymonier Camiiie 9
Bailey Wiliiam 11,320
Banham F.R. 13
Bastien Louis 9
Beaufront Louisde 9,104,150,453,525
Bein Kazimir 15,104,113, 150,176,327, 525, 526
Belinfante F. J. 25,27
Belmont Leo 11
Bennemann Paul 113,510
Benveniste Emile 15
Bleier Vilmos 15
Boirac Emile 325,382,407
Bokarev E.A. 66
Borovko N*A. 15,120
Boulet Paul 507
Briquet Maurice 467
Butler M.C. 9,11,13
Caesar Iulius 200
Cape Auguste 46
Carreiro-Neto VdPorto
Cart Theophile 383,507
Chomsky Noam 14,15,16
Christaller Paul 11,60,510
Cicero M. Tullius 201
Clark Brendon 455
Corret Pierre 11,104
Couturat Louis 382,520
CouwenbergF. 16,515
CsehAndreo 45,505
efe Vd Hoveler
Degenkamp G.J. 402
Dodge E.G. 11
Downes W. J. 13
Dresen Hilda 11
588
Drezen Ernest 11
Ellis John 385
Faulhaber F. A.F. 13,402
Flaubert Gustave 134
Friis C.C. 14
Fruictier Paul 9,474
Gasse Emile 26
Gill 383
Gohl Gustav 9
Grabowski Antoni
15,34,62,103,104,110,137, 227.243
266,373,402,407,418,507
Grosjean-Maupin E. 9,173,203,242,507,510,525
Haugen E.A. 13
Hjelmslev L.T. 14
Hoog H.A. de 13,120,258,342,343, 368,383,393, Hoog H.A. de
402,403,404,405,414
HodlerHector 462
Hoveler Herbert 43,382,383,386
Inglada Vincente 11
Isbriicker J.R.G. 383,402
Jakobson Roman 114
Jung Teo 9,136,362
Jrgensen 11. 510
Kabe VdBein
Kawasaki Naokazu 417
Kolowrat Georg 382
La Colla Stefano 14,26
Lanti 95,380
Lentaigne L. 16
Lingva Komitato 462,481
Lippmann Walter 9,113,148,263,366
Loy Karl 510
Malmgren Ernfrid 507
Manders W.J.A. 13
Marko (Sankta) 134
Martinet Andre 15
Mateo (Sankta) 73
Meier Ludwig 15
Meillet Antoine 66
Migliorini Bruno 477
Millidge Edward 510
589
Minor Karl 383,435,490,502,510,511
Mudie H.B. 86
Nakamura Tazuo 143,346
Neergaard Paul 383,476
Nylen Paul 383,385
Ossaka Keni 13,128, 276
Panel G. 384,385
Porto Carreiro-Neto L. 9
Privat Edmond 34,402,403
Pumpr TomaS 11,13,62,115
Renan Ernest 26
Rollet de Lisle M. 11,12,66,383
Rossetti Reto 13,175,383,384,503
Rotkvi Ivo 402
Saussure Renede 9,95,270,382,383,386, 520
Schwartz Raymond 15,136,156,221,242,253
Sentis Henri 476
Setala Vilho 95,113
Sirk Hugo 26
Sonnenfeld Ernest 136
Sos Edmund 505
Stamatiadis Anakreon 11,405
StojanPetro 384
Sturmer K.R.C. 503
Szemerenyi 0. 134
Takahai Meguru 9
TorokPeter 9
Trubetzkoy Nikolaj S. 14
Varankin Vladimir 9
Velten Mikael 9
Vilborg K.E. 237
Wells John 368
Wster Eugen 9,43,65,383,400,417,521, 522,524
Zamenhof Lidja 11
Zamenhof Lazaro sur iu pago
590
III. INDEKSO DE LA MALLONGIGOJ
A. anglalingve
anst. anstata
(B)
Bein (Kabe)
bv. bonvolu
. irka
D. germanlingve
D-ro Doktoro
E-a Esperanta
ekz-e ekzemple
eld. eldono, eldonisto
Esp-o, E-o Esperanto
F. franclingve
G.
germanlingve
H.
hungarlingve
I.
itallingve
i.a. inter aliaj
(K) Fundamenta Krestomatio
k.a. kaj aliaj
k.c. kaj cetere
k.s. kaj simile, kaj similaj
k. sekv. kaj sekvantaj
Kp. komparu
ktp. kajtielplu
lin. linio
l.c. en la loko citita
NB Notubone
n-ro numero
(OV) Originala Verkaro de Zamenhof
Pl-
pao
prep-o prepozicio
prop-o propozicio
(PV)
Plena Vortaro de SAT
(PIV) Plena Dustrita Vortaro de SAT
resp. respektive
Rim. rimarko
sk. subkomprenu
s-ro sinjoro
supl-o supiemento
t.e. tio estas
t.n. tielnomata
trad. traduko, tradukinto
(UV) Universala Vortaro (Fundamento)
Vd. Vidu e, sub...
(VER.) Vortefika Regulo
vol. volumo
Z. Zamenhof
z
Ekzemplo de Zamenhof
592
IV. TABELO DE ENHAVO
(La ciferoj signas la paojn)
ANTAPAROLOJ 7-16
LA FUNDAMENTA GRAMATIKO 17-20
LA VORTO
I. ORTOGRAFIO KAJ INTERPUNKCIO 25
La ortografio 25
La interpunkcio 28
H. FONETIKO 37
Sonoj kaj literoj 39
Akcento 40
Silaboj 40
Longeco de vokaloj 40
Vasteco de vokaloj 42
Konsonantoj 47
ffl. MORFOLOGIO KAJ SINETIO 51
Vortospecoj kaj vortfunkcioj 53
La Substantivo 59
La komunaj nomoj 59
La propraj nomoj 63
La Pronomo 70
Personpronomoj 71
Posedpronomoj 76
Montraj pronomoj 77
Rilatpronomoj 81
Demandpronomoj 83
Sumigpronomoj 84
Nedifinaj pronomoj 86
Neaj pronomoj 88
La Adjektivo 90
Kvalifikaj adjektivoj 90
Determinaj adjektivoj 94
La Artikolo 95
La Pronom-adjektivoj 100
Posedaj adjektivoj 100
Montraj adjektivoj 100
Rilata adjektivo 101
Demandaj adjektivoj 101
Kolektivaj adjektivoj 102
Kvantaj adjektivoj 103
Nedifinaj kaj neaj adjektivoj 103
593
La Numeraloj 108
La Adverbo 117
Primitivaj adverboj 117
Tabel-adverboj 117
aw-adverboj 121
Nesimetriaj adverboj 123
Neado kaj Jesado 126
Derivitaj adverboj 128
La Verbo 130
La Formoj de la verbo 130
La Vooj, Tempoj kaj Modoj 134
La Aspektoj 139
Uzado de la tempoj 145
Uzado de la modaloj kaj modoj 157
Uzado de la vooj 162
La Prepozicioj 168
La Konjunkcioj 171
La Subjunkcioj 173
La Inteijekcioj 175
LAFRAZO
I VORTSINTAKSO 180
A. Substantiva kerno-vorto 182
1. La epitetoj 182
Adjektiva epiteto 182
Substantiva epiteto 184
Apudmeto (Apozicio) 184
Ekvivalentoj 185
Nominacio 186
Nom-esprimo 186
Citao 191
Vokativo 191
2. La suplementoj
de fl/-substantivo 192
Prepozitiva substantivo 192
Adjektiva suplemento 198
de fld-substantivo 200
Prepozitiva 200
Akuzativa 204
Adjektiva 204
Infinitiva 205
B. Adjektiva kerno-vorto 208
C. Adverbakerno-vorto 211
D. Verba kerno-vorto 212
594
H. PROPOZICIO -SINTAKSO 213
1. Strukturo de la propozicio 215
LaSubjekto 215
La subjekto de la ago 216
Akordo al la subjekto 218
Larefleksivo 219
Hpoj kaj ekzemploj 222
Sensubjektaj propozicioj 228
LaPredikato 229
A - La ag-propozicio 229
B - La ec-propozicio 231
C - La atribuado 234
La Objekto 239
Substantiva objekto 240
Rekta objekto 242
Nerektaj objektoj 244
Infinitiva objekto 247
La Adjektoj 250
Formo de la adjektoj 250
adverbaj 250
akuzativaj (rektaj) 252
prepozitivaj (nerektaj) 253
infinitivaj 254
nominativaj (absolutaj) 255
Specoj de adjektoj 256
lokaj 256
poziciaj 256
movaj 258
tempaj 264
aktualaj 264
komencaj 266
finaj 267
nombraj 267
stataj 268
situaciaj 269
originaj 274
rezultaj 274
modalaj 275
manieraj 275
kazaj 279
celaj 281
koncern-adjektoj 282
traktativaj 282
dativaj 284
ablativaj 285
595
2. Specoj de la propozicioj 287
I. Specoi ia valoro 287
Indika propozicio 287
Dezira propozicio 287
Ordona propozicio 288
Demanda propozicio 288
n. Specoj la enhavo 289
ffl. FRAZSINTAKSO 292
1. La kompleksa frazo 293
A - Kunorditaj propozicioj 295
Kopuiaj 295
Alternativaj 296
Adversaj 297
Konkludaj 298
Kiarigaj 298
Psedo-subpropozicioj 299
Rekta parolo 300
B - Suborditaj propozicioj 302
Kompletivaj 303
subjektaj 309
objektaj 311
nerekta parolo 314
nerekt-objektaj 316
%
predikativaj 317
Epitetaj 318
rektaj 318
nerektaj 322
Adjektaj 323
lokaj 323
tempaj 324
samtempeco 324
antatempeco 325
posttempeco 326
stataj 330
situaciaj 330
societaj kaj separativaj 330
stat-indikaj 332
supozaj 332
koncedaj 336
originaj kaj rezultaj 338
modalaj 338
manieraj 339
manier-indikaj 339
596
komparaj 339
instrument-indikaj 350
konsekvenc-indikaj 350
kazaj 351
celaj 353
C - Verbotempoj en subpropozicioj 356
2. La vortordo 361
LA VORTFARADO
I. LA VORTKONSISTO DE LA LINGVO 370
La lingvo-elementoj 371
Memstareco kaj solstarivo 372
Vortkategorioj kaj radikkarakteroj 374
Samelementaj kaj maisamelementaj vortoj 375
La propra signifo de la finaoj 376
Fmaa pluformado 377
Historio kaj pravigo de la kategoria divido 381
Neceso kaj sufio 385
La senca eiasteco de la flnaoj 387
H. LA KUNMETADO 390
1. La leoj de ia kunmetado 391
A- Duelementaj kunmetoj 39?
Ceneralaj reguloj 392
Reguloj de vortefiko 392
Substantiva efelemento 394
Adjektiva efelemento 397
Verba efelemento 401
Adverba efelemento 406
B - Trielementaj kunmetoj 408
Interelementa grupio 408
Kuntenaj flankelementoj 409
Disfalaj flankelementoj 410
Inversa vortefiko 411
Elementoj latentaj 412
Finaoj psedopleonasmaj 413
Klarigo de la inversa vortefiko 415
C - Pli-ol-trielementaj kunmetoj 415
D - Konservo de finaoj 416
E - Esceptoj 419
F - Resumo 420
2. Ekzempla demonstrado 421
A - Analizo de vortoj 423
0-finaaj vortoj 424
597
tf-finaaj vortoj 426
Verbfinaaj vortoj 427
B - Sintezo de vortoj 429
Kuntenaj flankelementoj 429
Disfaiaj flankelementoj 431
Streado de formoj 432
3. Laafiksoidoj 433
A - Sufiksoidoj (difino) 435
(specialaoj) 436
Kategoriosufiksoidoj 438
ado 438
participaj finaoj 439
ao 441
eco 444
ulo 448
Analogeco de la kategoriosufiksoidoj 449
Substantivaj sufiksoidoj 450
Adjektivaj sufiksoidoj 464
Verbaj sufiksoidoj 467
Kvazasufiksoidoj 475
Psedosufiksoidoj 476
B - Prefiksoidoj 478
Adverbaj prefiksoidoj 479
Radikaj prefiksoidoj 483
Prepoziciaj prefiksoidoj 483
Psedoprefiksoidoj 497
ffl. LA DERIVADO 498
Veraj sufiksoj 500
Veraj prefiksoj 504
Prefiksio de radikoj 510
Prefiksio de prepozicioj 517
Psedoprefiksoj 518
IV. KRITIKO DE LA ESPERANTA VORTFARADO 519
A. La valoro de la vortsistemo 520
B. La rolo de la Esperanta vortfarado 525
INDEKSOJ KAJ ENHAVTABELO
I. Indekso de la temoj 530
II. Indekso de la referencitaj atornomoj 588
ffl. Indekso de la mallongigoj 591
IV. Tabelo de enhavo 593
598
Kompostita de INTELEKSO, Braziio, enpaigita kaj fotografita en la
Grafika Centro de UEA, Belgujo, kaj presita en ina Popola Respubiiko.
599